id
string | url
string | title
string | text
string | pageviews
int64 |
|---|---|---|---|---|
3246 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Katowice | Katowice | Katowice () – miasto na prawach powiatu w południowej Polsce, położone we wschodniej części Górnego Śląska, na Wyżynie Śląskiej. Jest siedzibą władz województwa śląskiego i Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, a jednocześnie stanowi największe pod względem liczby ludności miasto konurbacji katowickiej i jedenaste największe w Polsce.
Katowice są stosunkowo młodym miastem, posiadającym prawa miejskie od 11 września 1865 roku, a po raz pierwszy wzmiankowane były w 1598 roku. Jego szybki rozwój rozpoczął się wraz z doprowadzeniem do Mysłowic przez Katowice linii Kolei Górnośląskiej w 1846 roku, a sprzyjał temu także rozwój przemysłu w regionie. W latach międzywojennych miasto stało się stolicą autonomicznego województwa śląskiego – najbogatszego wówczas regionu Polski. Po 1945 roku miasto odzyskało znaczenie jako ośrodek przemysłowy i administracyjny, a w latach 1953–1956 nosiło nazwę Stalinogród. Po transformacji ustrojowej od lat 90. XX wieku Katowice przeobraziły się w nowoczesny ośrodek wielofunkcyjny, w którym dokonały się zmiany w każdej dziedzinie.
Architektonicznie Katowice są stosunkowo młodym miastem z zabudową pochodzącą z różnych okresów historycznych, od zabytkowej zabudowy mieszczańskiej z drugiej połowy XX wieku przez osiedla patronackie (w tym przede wszystkim Giszowiec i Nikiszowiec), katowicką modernę (m.in. archikatedra Chrystusa Króla i gmach Sejmu Śląskiego) po zabudowę powojenną, zarówno z czasów Polski Ludowej (w tym osiedla Tysiąclecia i W. Roździeńskiego), jak i najnowszą (w tym wysokościowce, jak m.in. Altus czy .KTW).
Katowice są wielofunkcyjnym ośrodkiem miejsko-usługowym o randze krajowej i regionalnej, a także należą one do grona największych w Polsce ośrodków tego typu. Działalność przemysłowa pomimo restrukturyzacji nadal odgrywają istotną rolę, szczególnie w dziedzinach związanych z energetyką, hutnictwem oraz przetwórstwem surowców mineralnych. Siedzibę ma tutaj m.in. Tauron Polska Energia i Polska Grupa Górnicza.
Miasto stanowi istotny węzeł transportowy z dogodnym położeniem blisko granicy z Czechami i bliskością autostrad oraz linii kolejowej. Miasto przecina autostrada A4, kilka dróg krajowych (DK79, DK81 i DK86) i Drogowa Trasa Średnicowa, a także kilka linii kolejowych o znaczeniu magistralnym krzyżujących się na stacji Katowice, będąc znaczącym węzłem kolejowym. W odległości niecałych 40 km od centrum miasta znajduje się Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice im. W. Korfantego.
Katowice są ważnym ośrodkiem edukacji i nauki ze względu na liczne uczelnie wyższe i instytuty badawcze. Siedzibę ma tutaj większość uczelni publicznych województwa śląskiego, w tym m.in. Uniwersytet Śląski w Katowicach, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach czy Akademia Muzyczna im. K. Szymanowskiego w Katowicach. Ponadto miasto posiada kilka renomowanych liceów ogólnokształcących o zasięgu regionalnym.
Miasto odgrywa kluczową rolę w regionie jako ośrodek kulturalny, posiadając wiele teatrów, galerii sztuki, muzeów i centrów kongresowych. Jest ono siedzibą Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego w Katowicach – największej sceny dramatycznej w regionie. Strefa Kultury, która powstała na terenach dawnej kopalni „Katowice”, jest przestrzenią publiczną koncentrującą kilka placówek kultury: Muzeum Śląskie w Katowicach, siedzibę Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach i Międzynarodowe Centrum Kongresowe w Katowicach. Miasto jest organizatorem różnorodnych wydarzeń kulturalnych, koncertów, festiwali muzycznych i sportowych. Spodek, jeden z najbardziej rozpoznawalnych punktów Katowic, jest miejscem organizacji różnego typu wydarzeń sportowych i artystycznych, w tym rangi światowej.
Miasto stanowi także siedzibę rzymskokatolickiej archidiecezji katowickiej oraz ewangelicko-augsburskiej diecezji katowickiej. Działają tutaj także inne wspólnoty wyznaniowe, a ponadto miasto ma bogatą tradycję religijną.
Położenie
Katowice położone są w południowej Polsce, w środkowej części województwa śląskiego. Są także fragmentem południowego pasa miast wojewódzkich w jej środkowej części, obok takich miast jak: Wrocław, Opole, Kraków i Rzeszów, a w promieniu 600 km od Katowic znajduje się sześć europejskich stolic: Berlin, Praga, Wiedeń, Bratysława, Budapeszt i Warszawa.
Katowice graniczą z sześcioma miastami na prawach powiatu (Chorzów, Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec i Tychy) oraz z Mikołowem (powiat mikołowski), Czeladzią (powiat będziński) i Lędzinami (powiat bieruńsko-lędziński). Łączna długość granic miasta wynosi około 100 km.
Katowice są częścią konurbacji katowickiej, będącej jednym z najbardziej zurbanizowanych i uprzemysłowionych obszarów Europy. Jest ona jej największym ludnościowo miastem. Miasto jest także częścią Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, której jednocześnie jest jej siedzibą. Katowice według klasyfikacji NUTS wraz z Rudą Śląską, Świętochłowicami, Chorzowem, Siemianowicami Śląskimi i Mysłowicami tworzą na poziomie NUTS3 region katowicki (PL22A). Pod względem krain historycznych Katowice położone są we wschodniej części Górnego Śląska.
Katowice według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego usytuowane są w znacznej części w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), z wyjątkiem południowej części dzielnicy Murcki, będąca częścią Pagórów Jaworznickich (341.14). Mezoregiony te stanowią południową część Wyżyny Śląskiej, wchodzącą w skład podprowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska. Skrajne wysokości miasta sięgają od ok. 245 m n.p.m. (dolina Kłodnicy w Ligocie-Panewnikach i dolina Mlecznej w Murckach) do 357,6 m n.p.m. (Wzgórze Wandy). Geologicznie miasto położone jest w dewońsko-karbońskim zapadlisku górnośląskim, a hydrologicznie na granicy działów wodnych Wisły i Odry.
Powierzchnia miasta wynosi 164,73 km² (przed 2022 rokiem było to 164,64 km²), co stanowi 6,4% powierzchni Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii i 1,3% powierzchni województwa śląskiego. Rozciągłość południkowa miasta wynosi 18,6 km, a równoleżnikowa 16,7 km.
Środowisko naturalne
Geologia
Katowice są położone w niecce górnośląskiej, będącej północną częścią dużej struktury geologicznej śląsko-morawskiej. Wykształciło się ono na przełomie dewonu i karbonu, kiedy to zostało zaburzone paleozoiczne podłoże Wyżyny Śląskiej przez utworzenie zapadliska otoczonego górami, które zostało wypełnione przez łupki, piaskowce i zlepieńce z pokładami węgla kamiennego, budujące współcześnie podłoże miasta Katowice. Wychodnie tych skał występują na znacznej powierzchni miasta, głównie w środkowej części Murcek i Kostuchny oraz w obrębie katowickich wzgórz: Cisowej Góry, Wzgórza Beaty i Mrówczej Górki i są to głównie warstwy orzeskie. Ich cechą charakterystyczną są kilkudziesięciometrowe ławice iłołupków nadających się do produkcji ceramiki, z których korzystały cegielnie m.in. w Giszowcu, Muchowcu czy Załężu. Na serii osadów karbońskich leżą węglanowe osady triasu – wapienie, dolomity i margle. Ich wychodnie są jednak nieliczne, a jedną z nich jest Kamienna Góra w Murckach.
W trzeciorzędzie zostały utworzone główne rysy rzeźby Katowic. W okresie tym dochodziło do intensywnego wietrzenia chemicznego i denudacji. Zasadnicze znaczenie miały trwające w miocenie faza ruchów tektonicznych związanych z orogenezą alpejską. Sztywna płyta antyklinorium śląsko-krakowskiego uległa spękaniu, a poszczególne jej części wypiętrzyły się lub zapadły. Powstały wówczas głębokie rowy i zapadliska o przebiegu równoleżnikowym, w tym rów Kłodnicy ciągnący się z Ochojca w kierunku zachodnim.
W plejstocenie obszar Katowic został prawdopodobnie pokryty przez lądolód skandynawski dwukrotnie – podczas zlodowacenia południowopolskiego oraz w czasie zlodowacenia środkowopolskiego. Osady pozostałe po pierwszym z nich w większości zostały usunięte w okresie interglacjału. Lądolód zlodowacenia środkowopolskiego wkroczył na teren Katowic od zachodu wzdłuż obniżenia Kłodnicy. Wypływające z wycofującego się lądolodu środkowopolskiego wody spowodowały zasypanie obniżeń dolinnych materiałem piaszczystym i piaszczysto-żwirowym typu sandrowego. Naniesione w czasie zlodowacenia południowopolskiego i środkowopolskiego, szeroko rozpowszechnione gliny zwałowe oraz piaski i żwiry są najmłodszymi osadami na terenie miasta. Miąższość tych osadów wynosi od kilku metrów na wierzchowinach i stokach do kilkudziesięciu (maksymalnie 100) metrów w dolinach i kotlinach.
W holocenie panuje ogólna tendencja do niszczenia i wyprzątania pokryw osadów plejstoceńskich. W dolinach rzecznych utworzyła się niska terasa, uformowana w kilku stopniach w wyniku płytkiego rozcięcia pokryw akumulacyjnych. Na stokach rozwinęła się natomiast sieć młodych dolin erozyjnych jak wąwozy, parowy i wciosy.
Gleby
W Katowicach dominują gleby brunatne, głównie w odmianie wyługowanej, charakterystyczne dla obszarów o cięższym podłożu. Znaczny jest także udział gleb bielicowych i pseudobielicowych, a mniejszy mają występujące na gruntach bardziej wilgotnych czarne ziemie – głównie w dolinach i gleby organiczne (torfowe i mułowo-torfowe) – głównie obrębie płaskich den dolinnych.
Gleby na obszarze Katowic uległy silnej antropopresji na skutek rozwoju osadnictwa, powierzchniowej eksploatacji surowców oraz składowania odpadów, a na znacznych obszarach doszło także do mechanicznego zniszczenia pokrywy glebowej, stąd duży jest tu udział gruntów urbanoziemnych i industrioziemnych. Gleby antropogeniczne dominują zwłaszcza w północnej, bardziej zurbanizowanej części miasta.
Pod względem klasyfikacji bonitacyjnej gleb, jedynie nieliczne fragmenty gruntów rolnych na terenie miasta zaliczane są do wysokich klas bonitacyjnych. Są to grunty III klasy występujące głównie w bardziej zurbanizowanej części Katowic w postaci niewielkich enklaw nieużytkowanych rolniczo (w dzielnicach Wełnowiec-Józefowiec, Bogucice i Janów-Nikiszowiec). Ponad połowa gruntów przypada na IV klasę bonitacyjną.
Rzeźba terenu
Katowice według podziału na jednostki morfologiczne C. Karaś-Brzozowskiej są położone na będącym częścią Wyżyny Śląskiej Płaskowyżu Bytomsko-Katowickim, który charakteryzuje się zróżnicowaną rzeźbą terenu. Najwyższy punkt Katowic to Wzgórze Wandy sięgający wysokości 357,6 m n.p.m., natomiast najniższe części miasta to doliny rzek Kłodnicy w Ligocie-Panewnikach i Mlecznej w Murckach, gdzie wysokość wynosi 245 m n.p.m.
Północna część Katowic położona jest w obrębie Płaskowyżu Bytomskiego, na którego terenie w granicach miasta Katowice rozciągają się następujące jednostki geomorfologiczne: Wzgórza Chorzowskie, Wyżyna Siemianowicka, Dolina Brynicy oraz Obniżenie Rawy. Wzgórza Chorzowskie, położone na terenie dzielnic Osiedle Tysiąclecia, Wełnowiec-Józefowiec, Dąb i Bogucice mają charakter falistych, zaokrąglonych lub spłaszczonych wzniesień (tzw. bogucickie niwy), przekraczających w kilku miejscach 300 m n.p.m. Południowe stoki tych wzgórz są rozcięte nieckowatymi dolinami, a kończą się krótką, stromą krawędzią, poprzez którą przechodzą do Obniżenia Rawy. Wzgórza Chorzowskie są silnie przekształcone na skutek gospodarczej działalności człowieka, głównie w formie hałd (np. Alpy na pograniczu Wełnowca i Bogucic) oraz osiadań poeksploatacyjnych. Wyżyna Siemianowicka, na której terenie leży Dąbrówka Mała i Szopienice-Burowiec, osiąga wysokość 280 m n.p.m. Zaznacza się ona w formie długiego, płaskiego grzbietu oddzielającego dolinę Rawy i Brynicy. Na południe od omawianych wzgórz znajduje się Obniżenie Rawy. Jest ona głęboko wcięte (ponad 100 m) w utwory karbońskie i stanowi dno doliny wraz z terasą plejstoceńską. W Obniżeniu Rawy położone jest Załęże, północne Śródmieście i Zawodzie.
Obniżenie Rawy oddziela Płaskowyż Bytomski od Katowickiego. Sam zaś Płaskowyż Katowicki jest wyższy od Bytomskiego i obejmuje południową część miasta. Z racji licznych uskoków występują tu zręby, rowy i kotliny. W obrębie Wzgórz Katowickich wyróżnia się następujące jednostki geomorfologiczne: Wzgórza Kochłowickie, Płaskowyż Murcek, Kotlina Mlecznej, Garb Mikołowski i Kotlina Mysłowicka. Wzgórza Kochłowickie to równoleżnikowy wał, który cechuje się spłaszczonymi wzgórzami o wysokości do 320–340 m n.p.m. i rozciętymi lokalnie głębokimi dolinami. Na tych wzgórzach położona jest Załęska Hałda, Brynów oraz południowe Śródmieście. Najwyższym położonym punktem Wzgórz Kochłowickich jest Cisowa Góra (również pod nazwą Komarzy Szczyt), która jest jednocześnie drugim najwyższym naturalnym wzniesieniem w Katowicach. Jego wysokość wynosi 338,8 m n.p.m. Na południe od Wzgórz Kochłowickich występuje Rów Kłodnicy, na którym leży Ligota-Panewniki i częściowo Piotrowice-Ochojec. Jest to obniżenie tektoniczne o wysokości oscylującej w granicach 240–290 m n.p.m.
Duża część Katowic (Kostuchna, Murcki, Giszowiec, Janów-Nikiszowiec i Muchowiec) położona jest na Płaskowyżu Murcek. Północne stoki wzgórz opadają łagodnie do Obniżenia Rawy, a południową część stanowią dwa równoleżnikowe garby oddzielone doliną Rowu Murckowskiego oraz Przyrwy. W ich obrębie występują duże fragmenty trzeciorzędowych spłaszczeń denudacyjnych na wysokości do 330 m n.p.m. W północno-wschodniej części Katowic płaskowyż przechodzi w tektoniczne obniżenie Kotliny Mysłowickiej (rejon Borek), natomiast na południu w Kotlinę Mlecznej i Obniżenie Górnej Mlecznej, również pochodzenia tektonicznego. W południowo-zachodniej części Katowic rozciąga się natomiast jedna z karbońskich grzęd – Garb Mikołowski. Stoki garbu mają zróżnicowane nachylenie ze względu na budowę geologiczną o różnej odporności na erozję. W tych jednostkach położona jest część Piotrowic-Ochojca, a także Podlesie i Zarzecze.
Na skutek gospodarczej działalności człowieka, m.in. górnictwa węgla kamiennego, hutnictwa rud cynku, urbanizacji czy rozwoju sieci transportowej, na naturalną rzeźbę terenu miasta nakładają się także antropogeniczne formy terenu, w tym hałdy, nasypy, zwałowiska, rowy czy wyrobiska. Największą tego typu formą rzeźby terenu w Katowicach jest hałda w Kostuchnie o powierzchni 32,4 ha i wysokości względnej 49–64 m, a także hałda Murckowska.
Klimat
Katowice znajdują się w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Według uaktualnionej klasyfikacji Köppena-Geigera miasto leży w strefie Dfb – klimatu kontynentalnego wilgotnego, a także według różnych klasyfikacji zalicza się do regionu wyżyn środkowych, krainy śląsko-krakowskiej i dzielnicy częstochowsko-kieleckiej. Na warunki klimatyczne Katowic wpływ mają naturalne czynniki geograficzne jak ukształtowanie terenu, wysokość nad poziomem morza, odległość od dużych akwenów (w tym przypadku Oceanu Atlantyckiego) czy sąsiedztwo kontynentu azjatyckiego. Dodatkowo równoleżnikowy układ wzniesień oraz Brama Morawska na południowy zachód od Katowic sprzyjają przenikaniu różnych mas powietrza. Klimat Katowic nie wyróżnia się natomiast zbytnio warunków panujących w regionie, lecz w przypadku dużych skupisk ludności na warunki klimatyczne wpływ mają również czynniki antropogeniczne, jak efekt miejskiej wyspy ciepła. W tym przypadku temperatury powietrza oraz opady atmosferyczne są wyższe w stosunku do otaczających główne miasta konurbacji katowickiej terenów rolniczych i leśnych.
W cyrkulacji powietrza przez ponad 60% dni w roku Katowice są w masie powietrza polarno-morskiego z zachodu, co powoduje złagodzenie klimatu zimą oraz ochłodzenie latem, a także opady. Przez 30% dni napływają masy polarno-kontynentalne ze wschodu, co powoduje mroźne i suche powietrze zimą oraz gorące i suche latem. Dodatkowo średnio przez 6% dni w roku napływa z północy powietrze arktyczne, przez 2% dni powietrze zwrotnikowe, a pozostałe masy przez 2% dni w roku.
Według danych ze stacji synoptycznej w Katowicach średnia roczna temperatura powietrza w wieloleciu 1991–2020 wynosiła 9,0 °C, z czego w lipcu 19,1 °C, a w styczniu 0,0 °C. Najniższą temperaturę powietrza w Katowicach w okresie pomiarów zanotowano 8 stycznia 1987 roku i w najzimniejszym momencie wynosiła ona −27,4 °C. Najcieplejszy był za to dzień 29 sierpnia 1992 roku, kiedy to temperatura sięgała 36 °C. Średnia suma opadów w skali roku w wieloleciu 1991–2020 wynosiła 723,2 mm, z czego najwięcej notuje się w lipcu (103,8 mm), a najmniej w lutym (39,4 mm). Najwyższy dobowy opad odnotowano 21 kwietnia 1972 roku – 81,6 mm. Pokrywa śnieżna występuje średnio przez 60 dni w roku. W wieloleciu 1951–2005 średnia liczba dni z mgłą w ciągu roku wynosiła 50 dni, z burzą 28 dni, a z gradem 2 dni. Według danych z wielolecia 1991–2020 średnie roczne zachmurzenie Katowic w skali 9–0 (od nieba całkowicie zachmurzonego do pogody bezchmurnej) wynosiło 5,4, natomiast okres wegetacyjny wynosi średnio 210–220 dni. Średnie prędkości wiatru w Katowicach-Muchowcu w wieloleciu 1961–2005 wynoszą 2,4 m/s i wieją głównie z kierunku zachodniego (20,7%) i południowego zachodu (20,4%). Cisza trwała średnio przez 9,8% okresu.
Wody
Katowice pod względem hydrologicznym charakteryzują się położeniem w dorzeczu dwóch największych rzek Polski: Wisły (80,6% powierzchni miasta) i Odry (19,4% powierzchni miasta; głównie w rejonie Ligoty, Panewnik, Brynowa i Ochojca), a przez miasto przebiega dział wodny I rzędu. Miasto w dorzeczu Wisły jest odwadniane w zlewniach Rawy, Brynicy i Boliny, które są dopływami Czarnej Przemszy, a także przez zlewnię Mlecznej, która wraz z jej dopływem – Przyrwą, stanowi największą zlewnię w Katowicach (37,1% powierzchni miasta). Rzeka ta odwadnia południową część miasta i prowadzi swoje wody do Gostyni, będącej lewobrzeżnym dopływem Wisły. Kłodnica, biorąca swój początek w Katowicach, wraz ze Ślepiotką i mniejszymi dopływami odprowadza wody do Odry, będąc jej prawym dopływem.
Łączna długość cieków na terenie Katowic wynosi 107 km, z czego najwięcej z nich jest w zlewni Mlecznej (45 km) i Kłodnicy (26 km). Obszary te są najbardziej wodonośne ze względu na występowanie w podłożu nieprzepuszczalnych, ilastych warstw mioceńskich. Najdłuższą rzeką na terenie Katowic jest Rawa, której długość w granicach miasta wynosi 12,1 km. Jest ona całości uregulowana i niemal na całej długości ma betonowe koryto, przez co jest pozbawiona łączności hydraulicznej z wodami gruntowymi, przy czym w Śródmieściu jest ono dodatkowo przykryte. Formalnie od źródła do ujścia Potoku Leśnego stanowi ona otwarty kanał ściekowy. Drugą pod względem długości rzeką w Katowicach jest Kłodnica, której długość w granicach miasta wynosi 10,7 km, a trzecią Mleczna (9,7 km). Rzeki Katowic z wyjątkiem kanału ściekowego Rawy są pod administracją Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gliwicach.
Reżim rzek przepływających przez Katowice jest silnie zaburzony ze względu m.in. na dużą retencję powierzchniową, drenaż technologiczny (odwadnianie kopalń węgla kamiennego) oraz silnie rozbudowany system kanalizacji deszczowej. Ponadto, ze względu na przekształcenie stosunków wodnych prawie wszystkie wody powierzchniowe i znaczna część wód podziemnych nie nadają się do gospodarczego wykorzystania.
W Katowicach według danych z 2000 roku występuje 95 antropogenicznych zbiorników wodnych łącznej powierzchni 237 ha. Jeziorność miasta wynosi 1,44%. Około 30 zbiorników ma powierzchnię przekraczającą 1 ha, z czego blisko połowa łącznej powierzchni z nich przypada na kompleks stawów na pograniczu Katowic, Sosnowca i Mysłowic (89 ha w Katowicach), powstałych w dawnych wyrobiskach piasku. Są to stawy: Borki, Morawa oraz Hubertus II, III i IV. W Dolinie Trzech Stawów (Potoku Leśnego) zlokalizowanych jest 11 zbiorników wodnych o łącznej powierzchni 33 ha.
Poza nimi większe zbiorniki w Katowicach to: Wesoła Fala (9 ha), Bolina II (4,2 ha) i Maroko, a ponadto w granicach miasta znajdują się stawy: Grünfeld w Brynowie-Osiedlu Zgrzebnioka, Trzewiczek i Upadowy w Janowie-Nikiszowcu, stawy Giszowcu i w dolinie Boliny (Barbara i Janina, Górnik i Małgorzata) czy staw Kozubek w dzielnicy Osiedle Witosa. Stawy te wraz z otoczeniem pełnią funkcje przyrodnicze i rekreacyjne.
Katowice położone są w obrębie śląsko-krakowskiego regionu hydrogeologicznego. Utwory wodonośne występują tu we wszystkich warstwach stratygraficznych, lecz ich znaczenie jest uzależnione od czynników geologicznych, hydrogeologicznych oraz wpływu człowieka. Wody podziemne występują tu na zróżnicowanej głębokości – od 10 do 100 metrów. Główny poziom wodonośny ma charakter porowo-szczelinowy i znajduje się w piaskowcach karbońskich. Wody te są pod ciśnieniem, lecz zaznacza się w nich odwadniający wpływ kopalń węgla kamiennego. Z pozostałych kompleksów wodonośnych ważne znaczenie ma piętro wodonośne czwartorzędu. Jest ono związane głównie z osadami rzecznolodowcowymi i rzecznymi. Wody w tych utworach występują najczęściej do głębokości 5 metrów. Największe kompleksy tych wód występują w dolinach Rawy i Kłodnicy.
Przyroda i ochrona środowiska
Stan środowiska przyrodniczego na obszarze miasta Katowice jest zróżnicowany. Część północna to obszar silnie przekształcony przez człowieka, zaś w części południowej miasta zachowały się jeszcze krajobrazy o charakterze naturalnym i półnaturalnym. Pomimo znacznego przeobrażenia środowiska przyrodniczego Katowic jest ono bogate i na obszarze miasta istnieje wiele terenów o znacznej wartości przyrodniczej.
Tereny zieleni nieurządzonej występują głównie w dzielnicach południowych i wschodnich (Murcki, Szopienice-Burowiec, Podlesie i Zarzecze), a na większych powierzchniach także w Ligocie-Panewnikach. Łączna powierzchnia obszarów prawnie chronionych w 2018 roku w Katowicach wynosiła 232,0 ha, w tym 127,4 ha rezerwatów przyrody i 100,4 ha zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Na terenie Katowic na podstawie ustawy o ochronie przyrody ochroną prawną objętych jest 5 obszarów: 2 rezerwaty przyrody, 2 zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz 1 użytek ekologiczny.
Do elementów struktury przyrodniczej o randze regionalnej na obszarze Katowic należą przede wszystkim duże kompleksy leśne (w tym Lasy Murckowskie i Lasy Panewnickie). W południowo-zachodniej części miasta występują obszary łącznikowe pomiędzy tymi lasami. W ich skład wchodzi korytarz ekologiczny Mlecznej wraz z dolinami Kaskadnika i Bielawki, las Gniotek i kompleksy rolne w Zarzeczu. Ponadto ważnym pod tym względem elementem jest kompleks stawów „Szopienice-Borki”, gdyż jest to jedyny duży zespół akwenów w centralnie, silnie zurbanizowanej części Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.
Łączna powierzchnia gruntów leśnych Katowic w 2018 roku wynosiła 68,462 km², a lesistość miasta 39,7%. Lasy w Katowicach są rozmieszczone nierównomiernie. Koncentrują się one w południowej części miasta, obejmując w 2007 roku 86% obszaru Murcek i blisko 70% Giszowca. Większy odsetek powierzchni lasów mają też: Piotrowice-Ochojec (41%), Kostuchna (40%) i Janów-Nikiszowiec (blisko 37% powierzchni dzielnicy). W północnej i środkowej części Lasów Murckowskich zaznacza się przewaga lasów liściastych. Na Wzgórzu Wandy występują większe kompleksy lasów bukowych, a w dolinach rzecznych zbiorowiska wilgotnych lasów liściastych – łęgów. W południowej części Lasów Murckowskich dominują bory sosnowe, w Lasach Panewnickich przeważają bory sosnowe oraz bory mieszane, Las Załęski jest zaś głównie lasem liściastym, a Gniotek jest remizą leśną, głównie z siedliskami borowymi i wilgotnymi.
Zdecydowana większość katowickich lasów znajduje się w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe i wraz z większością pozostałych lasów należą one do kategorii lasów ochronnych. W Katowicach przy ulicy św. Huberta 43/45 siedzibę ma Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach, a przy ulicy Kijowskiej 37b Nadleśnictwo Katowice.
Do pozostałych obszarów o podwyższonej wartości przyrodniczej należą: stawy na osiedlu Tysiąclecia, dolina Brynicy, potok Kokociniec, dolina Kłodnicy, Stary Panewnik, staw Grünfeld, Dolina Trzech Stawów, Katowicki Park Leśny, staw Trzewiczek, dolina Boliny, stawy Barbara i Janina, staw Górnik, dolina i górny bieg Ślepiotki, dolina Mlecznej, Hamerla, Kamienna Góra i buczyna pomiędzy Murckami a Kostuchną.
Najwięcej pomników przyrody w Katowicach ustanowiono w Giszowcu. Na podstawie rozporządzenia wojewody katowickiego z 25 kwietnia 1995 roku ustanowiono ich 29. Rok później ochroną objęto znajdujący się na placu Pod Lipami buk Anton, a 1 czerwca 2017 roku znajdujący się w Murckach (Hamerli) dąb Tadeusz. Ponadto pojedyncze pomniki przyrody ustanowiono w Kostuchnie (klon zwyczajny i jesion wyniosły; ul. Sołtysia 129), Ligocie-Panewnikach (dąb szypułkowy na terenie kompleksu klasztornego oo. franciszkanów) i w Piotrowicach-Ochojcu (grusza pospolita przy ul. A. Grottgera 10c).
Obszary zieleni urządzonej w Katowicach obejmują parki, zieleńce, skwery oraz rodzinne ogrody działkowe. Zasadnicze znaczenie dla mieszkańców miasta ma znajdujący się na terenie Chorzowa, położony tuż przy granicy z Katowicami, park Śląski. Park ten o powierzchni 620 ha oferuje możliwość realizacji różnorodnych form wypoczynku, rekreacji, rozrywki czy zaspokojenie potrzeb kulturalnych i poznawczych. W samych zaś Katowicach znajdowało się w 2007 roku 9 parków miejskich oraz 56 skwerów i zieleńców o łącznej powierzchni 49,7 ha.
Do znaczących parków o zasięgu ogólnomiejskim należą: Katowicki Park Leśny, park im. T. Kościuszki oraz park przy kompleksie franciszkanów w Ligocie-Panewnikach (Kalwaria Panewnicka). Pozostałe pełnią funkcję parków dzielnicowych i są to m.in. parki: Murckowski, Zadole, Bolina, Wełnowiecki, Bogucicki, Giszowiecki, Olimpijczyków i Załęski, park w Dąbrówce czy Lasek Alfreda.
Największe obszary terenów zieleni urządzonej znajdują się w dzielnicach: Osiedle Paderewskiego-Muchowiec, obejmując 28% powierzchni dzielnicy (część Katowickiego Parku Leśnego oraz Dolina Trzech Stawów) oraz Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka, obejmując 38% powierzchni (park im. T. Kościuszki i część Katowickiego Parku Leśnego). W pozostałych jednostkach ten odsetek wynosi maksymalnie kilkanaście procent.
Obszary zieleni urządzonej w Katowicach są pod opieką Zakładu Zieleni Miejskiej w Katowicach z siedzibą przy ulicy T. Kościuszki 138, a park przyklasztorny przy panewnickiej bazylice jest poza zarządem ZZM-u. Katowicki Zakład Zieleni Miejskiej zarządza także skwerami i zieleńcami, a do większych z nich należą m.in. skwery: W. Fojkisa, H. Krzysztofiaka, rtm. W. Pileckiego czy E. i G. Zillmannów.
Nazwa
Etymologia nazwy Katowice nie jest jednoznaczna. W specjalistycznej literaturze językoznawczej wskazywane są dwa główne poglądy naukowe dotyczące pochodzenia nazwy miasta:
Od nazwy osobowej Kat, tj. od przydomka pierwszego osiadłego w Katowicach dzierżawcy gruntu bądź nazwiska właściciela lub dzierżawcy całego obszaru współczesnego miasta lub jego części (pochodzenie patronimiczne; hipoteza Witolda Taszyckiego z 1935 roku),
Od tzw. kątów, czyli ustronnych chałup, miejsca położonego w kącie, na uboczu, czyli wtórnej, zapewne niewielkiej, złożonej z kilku łanów osady na peryferiach Kuźnicy Boguckiej (hipoteza Stanisława Rosponda z 1966 roku).
Spotykana była też wcześniejsza próba Stanisława Rosponda z około 1959 roku związania pochodzenia nazwy miasta od nazwy osobowej Kot, która została potem zarzucona. W literaturze wskazywane jest to, iż nazwa Katowice ma pochodzenie miejscowe. Dodatkowo zauważana jest analogia w nazwach sąsiednich miejscowości jak Bogucice, Mysłowice, Świętochłowice czy Siemianowice. Sama zaś nazwa Katowice pojawia się w licznych dokumentach od przełomu XVI i XVII wieku, a po raz pierwszy została udokumentowana na protokole wizytacji bogucickiej parafii w 1598 roku jako et nova villa Katowice.
Od 1742 roku, gdy Katowice weszły w skład Królestwa Prus, do 1922 roku, gdy część Górnego Śląska przyłączono do Polski jako autonomiczne województwo śląskie, a także w latach 1939–1945 podczas niemieckiej okupacji, miasto funkcjonowało pod niemiecką nazwą Kattowitz.
W okresie od 9 marca 1953 roku do 20 grudnia 1956 roku miasto nosiło urzędową nazwę Stalinogród.
Historia
Przed uzyskaniem praw miejskich
Katowice powstały jako wieś zagrodnicza pod koniec XVI wieku w dobrach kuźników boguckich zwanych Kuźnicą Bogucką, a założył ją na swoim gruncie koło 1580 kuźnik bogucki Andrzej. Pierwsza wzmianka o Katowicach pojawiła się w zapisach ks. Krzysztofa Kazimirskiego, wizytatora parafii boguckiej w 1598 roku. Zanotowano w nim wsie należące do parafii: Ad parochiam pertinent villae: Bogucice, Załęze et nova villa Katowice.
Historię miasta wyznaczają jednak losy kilku znacznie wcześniejszych słowiańskich osad rolniczych z XIV i XVI wieku oraz kuźnic żelaza, będących współcześnie jego dzielnicami bądź częściami. Już w 1299 roku wzmiankowano o jednej z najstarszych części Katowic – Dębie, leżącego wówczas na obszarze księstwa bytomskiego. Należał on przez kilkaset lat do klasztoru bożogrobców w Miechowie. Następnie wspomniane są kolejne wsie, wymienione w dokumencie księcia opawsko-raciborskiego Mikołaja II z 15 grudnia 1360 roku, potwierdzającego Ottonowi z Pilczy własność wsi Jaźwce, Załęże, Bogucice, Roździeń i miasta Mysłowice. Usytuowana nad brzegiem rzeki Rawy Kuźnica Bogucka została wspomniana po raz pierwszy w 1397 roku i był to jeden z najstarszych zakładów tego typu w Polsce. Poza Kuźnicą Bogucką w okolicy istniały jeszcze trzy podobne zakłady: załęski, szopienicki i roździeński, a z tym ostatnim związana jest postać Walentego Roździeńskiego. W 1467 roku (bądź już w 1287 roku) po raz pierwszy została wzmiankowana wieś Uniczowy, z której w XVI wieku wyodrębniły się osobne osady: Piotrowice, Podlesie i Zarzecze.
Katowice w swojej historii miały ponad dwudziestu właścicieli. Pierwszymi z nich byli kuźnicy boguccy, a wśród późniejszych byli także przedstawiciele znanych rodów, m.in.: Salomonowie, Kamińscy, Mieroszewscy czy Promnitzowie. 22 lutego 1536 roku Jan Thurzo sprzedał Stanisławowi Salomonowi dobra mysłowickie, w skład którego wchodziły m.in. Roździeń, Bogucice wraz z kuźnicą, Załęże i puste wówczas Szopienice. W ten sposób ziemia mysłowicka wyodrębniła się już na stałe od wolnego państwa pszczyńskiego. W czasie wojen śląskich, w 1742 roku większość Śląska, a wraz z tym i obszar Katowic, zostały włączone do Królestwa Prus.
Na początku XVIII wieku w Katowicach istniały 33 gospodarstwa (w tym 10 nieobsadzonych), a pod koniec było ich 78. Do końca XVIII wieku następował szybki wzrost liczby ludności osady. W 1783 roku w Katowicach mieszkały 294 osoby, w 1845 roku – 1326, a w 1861 roku – 3780 osób.
Około 1740 roku na terenie współczesnych Katowic zaczęto na większą skalę eksploatować węgiel kamienny, a w 1769 roku w Murckach założono pierwszą na terenie obecnego miasta kopalnię węgla kamiennego – „Emanuelssegen” (późniejsza kopalnia „Murcki”). Koniec XVIII wieku był zaś czasem rozwoju technicznego i procesu uprzemysłowienia. W 1801 roku w Brynowie uruchomiono kopalnię „Beate”, w 1804 roku w Wełnowcu rozpoczęto budowę huty żelaza „Hohenlohe”, w 1818 i 1822 (bądź 1820) roku kolejno huty cynku „Franz” i „Fanny” w Bogucicach, a w 1823 roku kopalnię „Ferdinand” (późniejsza kopalnia „Katowice”) w Bogucicach oraz pudlingarnię w walcownię w Dębie, która była początkiem huty żelaza „Baildon”.
W 1838 roku Franz von Winckler kupił od Lehmanna dobra rycerskie Katowice, a w 1841 roku przeniósł z Miechowic do Katowic zarząd swoich dób. Zarządzającym wówczas dobrami Friedrich Wilhelm Grundmann stał się inicjatorem przemian, które doprowadziły do przekształcenia wsi Katowice w nowoczesne i dynamicznie rozwijające się miasto. Sojusznikiem Grundmanna w staraniach na rzecz przekształcenia Katowic w miasto stał się osiadły w 1851 roku Richard Holtze. Intensywny rozwój wsi Katowice rozpoczął się wraz z uruchomieniem 3 października 1846 przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej (OSE) połączenia kolejowego Wrocławia z Mysłowicami. O doporowadzeniu linii kolejowej przez Katowice zabiegał Franz von Winckler, gdyż linia ta miała pierwotnie omijać dolinę Rawy. Szybki rozwój przemysłu i rozbudowa sieci transportowej sprzyjały urbanizacji wsi Katowice. W 1848 roku w Katowicach powstał pierwszy hotel, utrwalony przez mieszkańców jako hotel Welta, a w 1856 roku powstał pierwszy plan zabudowy przestrzennej Katowic. Wprowadzał on ład urbanistyczny w miejsca, gdzie trwała już rozbudowa miejscowości, zwłaszcza w Rynku, który połączono reprezentacyjną ulicą, nazwaną później ulicą 3 Maja, kończącą się na obecnym placu Wolności.
Katowice połowy XIX wieku były miejscowością wielonarodowościową i wielowyznaniową z wyraźną jednak przewagą katolików. Już 29 września 1858 roku, dzięki znacznemu wsparciu ówczesnego właściciela dóbr katowickich – Huberta von Tiele-Wincklera konsekrowano ewangelicki kościół Zmartwychwstania Pańskiego przy dzisiejszej ulicy Warszawskiej. Katolicy z Katowic i przyległych wsi korzystali w tym czasie z niewielkiego kościoła w Bogucicach. Dopiero 11 listopada 1860 roku poświęcono, zbudowany z muru pruskiego kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, który był usytuowany przy dzisiejszym placu Wolności. W 1862 roku poświęcono kamień węgielny pod budowę pierwszego murowanego kościoła katolickiego w Katowicach – kościoła Mariackiego. W 1862 roku ukończona też została pierwsza publiczna synagoga na rogu dzisiejszych ulic 3 Maja i J. Słowackiego, którą postawił budowniczy Ignatz Grünfeld.
Prawdopodobnie już w XVII wieku Katowice miały samorząd gminny na czele z sołtysem, a do 1865 roku w skład gminy wchodziły prócz Katowic także dwa przysiółki: Brynów i Katowicka Hałda. Około 1859 roku ostatni polskojęzyczny sołtys Katowic – Kazimierz Skiba, ustąpił ze swojego urzędu. Opierał się on wraz z innymi polskimi członkami rady gminy naciskom ze strony ludności niemieckiej, którzy docelowo planowali przekształcić Katowice w miasto. Ostatecznie, w dniu 11 września 1865 na zamku w Babelsbergu król Prus Wilhelm I Hohenzollern nadał Katowicom prawa miejskie, a 28 grudnia 1866 roku wprowadzono zarząd miejski. Wraz z powstaniem miasta wyodrębniono Brynów i Katowicką Hałdę, tworząc z nich nową gminę – Brynów.
Lata 1865–1918
Pierwszym burmistrzem Katowic został Louis Diebel, który po 5 latach urzędowania uciekł do USA, okradając miasto z większości funduszy. Jego następcą w 1871 roku został Oswald Kerner. Pierwsza rada miejska składała się z 18 członków, wśród których 50% stanowili Żydzi. W 1866 roku pierwszym przewodniczącym rady miejskiej został wybrany Richard Holtze. Na skutek nowego podziału terytorialnego Śląska w 1873 roku powiat bytomski został podzielony na 4 powiaty (tarnogórski, bytomski, zabrski i katowicki), a Katowice stały się miastem powiatowym (niem. Kreisstadt), licząc wówczas około 16 tys. mieszkańców. Miasto stało się siedzibą Wydziału Powiatowego (niem. Kreisausschuss) oraz Sejmiku Powiatowego (niem. Kreistag) z 34 członkami. Pierwszym landratem powiatu katowickiego został mianowany baron Hans Hermann von Berlepsch, późniejszy pruski minister handlu i rzemiosła.
Z chwilą uzyskania przez Katowice prac miejskich rozpoczął się w mieście szybki ruch budowalny poprzedzony parcelacją. W latach 70. XIX wieku po długich pertraktacjach zarząd dóbr Tiele-Wincklerów przekazał miastu za bardzo korzystnym odszkodowaniem czynszowym obszar gruntów. W latach 1869–1872 zbudowano w mieście łącznie 182 domy mieszkalne. W drugiej połowie XIX wieku powstało w mieście kilka instytucji, które zadecydowały o rozwoju młodego ośrodka gospodarczego, w tym: Górnośląska Konwencja Węglowa, Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych, gwarectwa węglowe, Państwowa Dyrekcja Poczt (1866 rok) czy Sąd Okręgowy (1872 rok). W 1876 roku został oddany do użytku budynek Urzędu Powiatowego, a w 1871 roku powołano pierwsze gimnazjum (późniejsze III Liceum Ogólnokształcące im. A. Mickiewicza).
Katowice liczyły w 1866 roku 4815 mieszkańców, z tego 3354 z nich to byli katolicy, 888 osób było ewangelikami, a 573 żydami. Wraz z rozbudową miasta i wzrostem liczby jego mieszkańców rosło również zapotrzebowanie na nowe świątynie. W 1870 roku została ukończona budowa murowanego, katolickiego kościoła Mariackiego, który 14 czerwca 1873 roku stał się kościołem parafialnym. W 1902 roku został ukończony i konsekrowany nowy kościół pw. śś. Piotra i Pawła. Z inicjatywy ks. Ludwika Skowronka w 1902 do Panewnik zostali sprowadzeni franciszkanie. Wznieśli oni zespół klasztorny wraz z kościołem. 19 lipca 1908 roku świątynię poświęcił biskup wrocławski ks. kard. Georg von Kopp
Również społeczność żydowska w Katowicach budowa nowe obiekty kultu. W 1869 roku na zakupionej rok wcześniej działce przy ulicy Kozielskiej został otwarty cmentarz żydowski. W 1872 roku został utworzony w gminie izraelickiej samodzielny rabinat, a pierwszym samodzielnym rabinem został Jacob Cohn. W Katowicach 6 listopada 1884 roku rozpoczęła się konferencja organizacji należących do Ruchu Miłośników Syjonu. Ruch ten dążył do założenia przez Żydów własnego państwa, a inicjatorem tego wydarzenia był Leon Pinsker.
W nocy z 2 na 3 marca 1896 roku w kopalni „Cleophas” („Kleofas”) w Załężu doszło do pożaru, w wyniku którego zginęło 114 górników. Dla ich upamiętnienia został ufundowany kościół, którego budowę ukończono w 1900 roku.
W 1897 roku Katowice zostały wyłączone z powiatu, uzyskując przez to większą samodzielność, co przyspieszyło rozwój gospodarczy miasta. Szczególnie szybko rozwijał się przemysł, a do miasta przyjeżdżali liczny robotnicy, urzędnicy i rzemieślnicy. Rozwijała się także infrastruktura Katowic i powstało szereg różnego typu obiektów użyteczności publicznej. Do końca XIX wieku w pełni był już rozbudowany obszar Rynku, ulicy 3 Maja i ulic od niej odchodzących, a także tereny wzdłuż ulic św. Jana, Francuskiej i północnej części placu Wolności. Do końca XIX wieku w Katowicach pojawiła się sieć wodociągowa, oświetlenie gazowe i linia tramwajowa. W 1895 roku powołano regionalną dyrekcję Prusko-Królewskich Kolei Państwowych, oddano do użytku Łaźnię Miejską, a także przy ulicy Francuskiej szpital Spółki Brackiej (z klinikami: okulistyczną i laryngologiczną) z 450 łóżkami. W 1897 roku działalność rozpoczął szpital im. św. Elżbiety z 200 łóżkami, w 1904 roku Szpital Miejski z 120 łóżkami, a w 1912 roku Szpital Dziecięcy na 60 łóżek. Do końca XIX wieku powstały jeszcze: budynek Szkoły Rzemiosł Budowlanych, Grand Hotel, a przy późniejszej ulicy A. Mickiewicza gmach gimnazjum męskiego i Synagoga Wielka. Z początkiem XX wieku Katowice wzbogaciły się o Teatr Miejski (późniejszy Teatr Śląski im. St. Wyspiańskiego), zbudowany przy Rynku w latach 1905–1907 według projektu Carla Moritza. Nowe stulecie przyniosło miastu także kolejny w jego dziejach dworzec kolejowy.
Wybuch I wojny światowej nie spowodował dla obszaru Katowic zniszczeń i strat, ale rozwój przemysłu i sprzyjającą koniunkturę, zwłaszcza dla zakładów hutniczych.
Powstania śląskie i plebiscyt
Zbliżająca się w czasie I wojny światowej klęska Niemiec spowodowała wzrost w regionie nastrojów propolskich i już 1918 roku zaczęto organizować manifestacje, domagając się przyłączenia Górnego Śląska do Polski. Z jednej strony w listopadzie 1918 roku na Górny Śląsk zostały sprowadzone oddziały Grentschutzu, a z drugiej strony 11 stycznia 1919 roku w Katowicach powołano Komitet Wykonawczy Polskiej Organizacji Wojskowej, którego przewodniczącym został Józef Grzegorzek, a komendantem katowickiego okręgu Adam Postrach. W atmosferze wzrastającego napięcia i terroru ze strony niemieckiej 17 sierpnia 1919 roku doszło do wybuchu I powstania śląskiego. Na terenie współczesnych Katowic najbardziej zacięte walki trwały 20 sierpnia o zdobycie Szopienic, a po zakończeniu powstania 24 sierpnia powstańcy i członkowie ich rodzin w obawie przed represjami uciekło na drugą stronę Brynicy.
W myśl postanowieniom traktatu wersalskiego o przynależności państwowej Górnego Śląska miał decydować plebiscyt, a do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia przynależności państwowej regionu władzę miała sprawować komisja międzynarodowa, która przybyła 11 lutego 1920 roku. Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa składała się z przedstawicieli Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch, a przewodniczył jej gen. Henri Le Rond. W dniach 17–18 sierpnia 1920 doszło w mieście do zamieszek, w trakcie których niemieckie bojówki zaatakowały oddziały francuskie i polskich mieszkańców miasta. Zniszczono lokal Polskiego Komisariatu Plebiscytowego, który mieścił się w hotelu „Deutsches Haus”, a członkowie komisariatu, w tym przewodniczący Henryk Jarczyk, zostali pobici. W trakcie zamieszek bojówkarze niemieccy zamordowali lekarza Andrzeja Mielęckiego. Wydarzenia te były jedną z przyczyn wybuchu z 18 na 19 sierpnia 1920 roku II powstania śląskiego, podczas którego oddziały rozjemcze ogłosiły w mieście stan oblężenia. 20 sierpnia powstańcy opanowali Dąbrówkę Małą, Roździeń, Szopienice, Bogucice, Zawodzie, Janów i Giszowiec, a zacięte walki trwały w Załężu, Dębie i Wełnowcu.
20 marca 1921 roku odbył się plebiscyt. W okręgu wyborczym Katowice, który objął powiat i miasto Katowice, 51,9% wyborców opowiedziało się za pozostaniem w Niemczech, z czego w samym mieście Katowice 85,4%. W powiecie katowickim 44,4% głosujących odpowiedziało się za Niemcami, a 55,6% za Polską. Po wiadomości o niekorzystnej dla Polski interpretacji wyników plebiscytu z nocy z 2 na 3 maja 1921 roku doszło do wybuchu III powstania śląskiego, na którego czele stanął Wojciech Korfanty. Początkowo powstańcy zajęli Katowice, ale na żądanie wojsk alianckich opuścili je, otaczając miasto szczelnym kordonem. W rękach powstańców znajdowały się natomiast okalające miasto gminy: Załęże, Dąb, Brynów, Bogucice i Szopienice. W konsekwencji podjęto korzystniejszą dla Polski decyzję wielkich mocarstw, a ostatecznego podziału spornych ziem dokonała Rada Ambasadorów 20 października 1921 roku. Cały współczesny obszar Katowic znalazł się w nowych granicach Polski.
Lata międzywojenne
20 czerwca 1922 roku do Katowic wkroczyły oddziały Wojska Polskiego prowadzone przez gen. Stanisława Szeptyckiego, a polskie władze zaczęły przejmować administrację nad przyznaną Polsce częścią Górnego Śląska. Symboliczny akt przejęcia tych ziem podpisali przedstawiciele najwyższych władz Rzeczpospolitej Polskiej 16 lipca 1922 roku podczas zorganizowanej na boisku przy parku T. Kościuszki uroczystości. Na mocy dekretu z 3 października 1922 roku Katowice stały się siedzibą władz autonomicznego województwa śląskiego z własnym parlamentem (Sejm Śląski) oraz skarbem (Skarb Śląski). Pierwszym polskim burmistrzem Katowic został w 1922 roku Alfons Górnik. Piastował tę funkcję do 1928 roku, kiedy zastąpił go na tym stanowisku Adam Kocur. Wieloletnim przewodniczący Rady Miejskiej Katowic w latach międzywojennych był Jan Piechulek.
Rozbudowa aparatu administracji państwowej i gospodarczych instytucji kierowniczych wiązała się z napływem do miasta nowych kadr urzędniczych, a ruch migracyjny wzbogacił Katowice o szczególnie wartościowe grupy zawodowe – w tym przede wszystkim inteligencję. Miasto w tym okresie rozwijało się w kierunku południowym, a nowa zabudowa koncentrowała się w rejonie ulic: T. Kościuszki, M. Skłodowskiej-Curie, J. Poniatowskiego, Jagiellońskiej, Powstańców i W. Stwosza. Powstały tu liczne budynki mieszkalne wraz z gmachami urzędów i instytucji, a także luksusowe osiedla willowe i monumentalne budowle sakralne. W 1929 roku oddano do użytku gmach Sejmu Śląskiego, będący wówczas największym budynkiem w Polsce. W 1931 roku poświęcono kościół garnizonowy, w 1934 roku oddano do użytku gmach Urzędu Skarbowego (tzw. „Drapacz Chmur”) i Dom Oświatowy, a w 1937 roku Dom Powstańca Śląskiego i budynek Urzędów Niezespolonych. Powstały też liczne obiekty użyteczności publicznej, w tym nowoczesne lotnisko w Muchowcu, w którym regularne loty pomiędzy Katowicami a Warszawą i Poznaniem zainaugurowano w 1929 roku.
Podział Górnego Śląska spowodował konieczność reorganizacji administracji kościelnej Kościoła rzymskokatolickiego. Na mocy bulli papieskiej Vixdum Poloniae Unitas wydanej przez papieża Piusa XI 28 października 1925 roku powołano diecezję katowicką, której biskupem 14 grudnia tego samego roku mianowano Augusta Hlonda – późniejszego prymasa Polski. W 1927 roku w Katowicach rozpoczęto budowę katedry Chrystusa Króla, którą konsekrowano dopiero po okresie II wojny światowej, w 1955 roku
Lata międzywojenne były okresem ogromnego rozwoju przestrzennego miasta wskutek pierwszych dużych inkorporacji podmiejskich gmin. 15 października 1924 roku do Katowic włączono gminy: Bogucice, Dąb, Załęże, Brynów i Ligota Pszczyńska. Powierzchnia miasta wzrosła z 8,88 km² do 40,23 km², a liczba ludności z 56 739 do 112 822 osób.
W 1926 roku w mieście działały m.in.: 4 kopalnie węgla kamiennego, 5 hut żelaza, huta cynku, 4 odlewnie metali i zakłady konstrukcji stalowych, 2 fabryki maszyn, fabryka porcelany, fabryka nawozów sztucznych, zakład impregnacji drewna kopalnianego, fabryka silników elektrycznych, rafineria ropy naftowej, 2 tartaki i młyn parowy. Przed II wojną światową miasto było siedzibą 53 banków, 14 zagranicznych przedstawicielstw dyplomatycznych, 9 międzynarodowych koncernów, 4 spółek akcyjnych, 9 biur sprzedaży oraz 7 związków gospodarczych.
Stosunkowo dynamicznie rozwijała się kultura i media. W 1927 roku rozpoczęło działalność Polskie Radio Katowice, które w 1937 roku otrzymało nowy budynek przy ulicy J. Ligonia. Prasę, poza tytułami ogólnokrajowymi, w 1926 roku reprezentowało 11 wychodzących w Katowicach gazet codziennych (z tego 8 w języku polskim, 3 w niemieckim) oraz znaczna (i zmienna) liczba rzadziej ukazujących się periodyków. Działał subsydiowany z budżetu miasta Teatr Miejski, a na mocy ustawy Sejmu Śląskiego z 23 stycznia 1929 roku powołano Muzeum Śląskie w Katowicach, którego organizatorem był Tadeusz Dobrowolski. Latem 1939 roku powstała siedziba Muzeum Śląskiego w Katowicach, która miała być oddana do użytku wiosną następnego roku.
II wojna światowa
Wobec groźby wybuchu konfliktu zbrojnego od końca sierpnia 1939 roku z Katowic ewakuowano pracowników administracji państwowej, urzędów i osoby, które mogły być zagrożone. Na początku II wojny światowej, w trakcie kampanii wrześniowej z Katowic w nocy z 2 na 3 września 1939 roku wycofały się większe jednostki Wojska Polskiego, a ci, którzy pozostali brali udział w obronie miasta w dniach 3–4 września. Byli to w szczególności powstańcy śląscy i młodzież harcerska, a do większych walk doszło m.in. na Wieży Spadochronowej w parku T. Kościuszki. 4 września do miasta wkroczyły oddziały Wehrmachtu, witane entuzjastycznie przez katowicką mniejszość niemiecką, po czym rozpoczęły się prześladowania obrońców Katowic, powstańców i osób znajdujących się na listach proskrypcyjnych Gestapo. Jeszcze tego samego dnia Niemcy rozstrzelali grupę około 80 obrońców Katowic. Zginęli wtedy m.in.: Franciszek Feige, Nikodem Renc wraz z synem i Józef Olejniczak.
Włączone bezpośrednio do III Rzeszy Katowice stały się siedzibą władz rejencji (od 1 listopada 1939), a potem prowincji górnośląskiej. Nadprezydentem rejencji i gauleiterem został mianowany Fritz Bracht. W tym okresie Katowice stały się również siedzibą okręgowych władz NSDAP, a także centralą Gestapo. W okresie okupacji niemieckiej starano się zniszczyć wszystkie ślady polskości w mieście, m.in. poprzez wysiedlanie do Generalnego Gubernatorstwa, wpisywanie na Volkslistę czy nauczanie w języku niemieckim. Zniszczono pomniki powstańcze, 8 września 1939 roku spalono Synagogę Wielką, a także rozebrano siedzibę Muzeum Śląskiego w Katowicach.
W okresie okupacji niemieckiej polskie społeczeństwo przystąpiło do podziemnej walki z niemieckim okupantem. Już w październiku 1939 roku powstały pierwsze organizacje konspiracyjne, m.in. Polska Organizacja Powstańcza i Polskie Siły Zbrojne, które w następnych latach weszły w skład Armii Krajowej. W czasie II wojny światowej zginęło wielu znaczących członów ruchu oporu z rejonu Katowic, w tym m.in.: Józef Pukowiec, Bolesław Wiechuła, Karol Kornas, Wincenty Wajda, Paweł Chromik czy Józef Skrzek.
Z Katowic do przełomu maja i czerwca 1940 roku wysiedlono wszystkich Żydów, których przed wojną mieszkało tu według różnych szacunków od 5 tys. do ponad 8 tys. Większość z nich podzieliła losy Żydów w gettach zagłębiowskich, a po ich likwidacji zostali oni deportowani w latach 1942–1943 do obozów koncentracyjnych KL Auschwitz, gdzie zostali wymordowani.
27 stycznia 1945 roku w południe do centrum Katowic z dwóch stron wkroczyły główne siły sowieckie 1 Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marsz. Iwana Koniewa. Poległych żołnierzy Armii Czerwonej pochowano na cmentarzu, który został w 1963 roku przeniesiony do parku T. Kościuszki. Nie doszło do dużych strat materialnych podczas walk o Katowice, a zakłady przemysłowe w mieście mogły szybko wznowić produkcję. W wyniku podpaleń dokonanych przez wojska sowieckie spłonął za to fragment katowickiego Śródmieścia pomiędzy ulicą św. Jana a ulicą Pocztową oraz pomiędzy Rynkiem a ulicą Stawową.
Okres Polski Ludowej
Katowice w czasach Polski Ludowej powróciły do roli centrum administracyjnego regionu i dużego ośrodka przemysłowego. Jeszcze w 1945 roku miasto ponownie zostało stolicą województwa śląskiego, pierwszym wojewodą został Jerzy Ziętek, a po nim urząd objął Aleksander Zawadzki. Pierwszym prezydentem miasta został za to Józef Wesołowski. 1 kwietnia 1951 roku zniesiono powiat katowicki, a do Katowic włączono gminy Panewniki, Piotrowice i Wełnowiec. Katowice według spisu powszechnego z 1946 roku liczyły 128 229 osób. 31 grudnia 1959 roku do Katowic włączono miasto Szopienice wraz z Janowem, Giszowcem i Dąbrówką Małą, a 27 maja 1975 roku miasto i gminę Kostuchna wraz z Podlesiem i Zarzeczem oraz miasto Murcki.
Po śmierci Józefa Stalina, na podstawie uchwały Rady Państwa i Rady Ministrów z 7 marca 1953 roku Katowice przemianowano na Stalinogród, a województwo katowickie na województwo stalinogrodzkie. Dekret wszedł w życie 9 marca tego samego roku. Nazwę Katowice i województwo katowickie przywrócono na mocy dekretu Rady Państwa 10 grudnia 1956 roku, a wszedł w życie 20 grudnia tego samego roku.
W 1946 roku zorganizowano pierwszy konkurs na przebudowę śródmieścia Katowic. W 1959 roku podjęto decyzję o przebudowie centrum miasta, a ostateczny projekt został zatwierdzony przez Egzekutywę i Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w 1962 roku. W jego wyniku powstało kilka reprezentacyjnych budowli, w tym pomnik Powstańców Śląskich i Hala Widowiskowo-Sportowa Spodek, które stały się symbolami miasta. Zbudowano także Superjednostkę, pawilony handlowe i Biuro Wystaw Artystycznych, Pałac Ślubów, hotele „Silesia” i „Katowice” oraz nowy, brutalistyczny gmach dworca kolejowego. Powstały także nowe osiedla mieszkaniowe – 1961 roku rozpoczęto budowę osiedla Tysiąclecia, a w latach 1970–1978 zostało wzniesione osiedle W. Roździeńskiego (zwane potocznie Gwiazdy).
W czasach Polski Ludowej wzrosła ranga miasta jako ośrodka naukowego i kulturalnego, a Katowice stały się także centrum uniwersyteckim. Pierwszą dużą inwestycją w powojennej historii miasta był Pałac Młodzieży, który został oddany do użytku 4 grudnia 1951 roku. 6 lutego 1945 roku ukazał się pierwszy numer Dziennika Zachodniego, a 4 grudnia 1957 roku nadano pierwszy program Telewizji Katowice.
W 1968 roku zainaugurowano działalność Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, powstałego z połączenia Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach i Filii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Katowicach. Pierwszym rektorem uczelni został prof. Kazimierz Popiołek. W 1971 roku do Katowic przeniesiono Śląską Akademię Medyczną.
W styczniu 1981 roku powołano jako placówkę państwową Muzeum Historii Katowic, a 30 czerwca 1984 roku uchwalono zarządzenie w sprawie utworzenia Muzeum Śląskiego w Katowicach. Nastąpił także rozwój kultury muzycznej. Od marca 1945 roku w Katowicach zaczęła koncertować Wielka Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Katowicach, a w maju 1945 roku zainaugurowano działalność Filharmonii Śląskiej.
Po 13 grudnia 1981 roku i wprowadzeniu przez władze PRL-u stanu wojennego, w Katowicach doszło do strajku załóg m.in. w hucie „Baildon” oraz w kopalniach „Staszic”, „Wieczorek” i „Wujek”. 16 grudnia, w wyniku użycia broni w KWK „Wujek” przez ZOMO zginęło na miejscu siedmiu górników, a na skutek odniesionych ran dwóch następnych zmarło później w szpitalu. 20 czerwca 1983 roku przybył do Katowic z pielgrzymką papież Jan Paweł II, spotykając się z wiernymi na lotnisku w Muchowcu. Na mszę świętą przybyło około 1,5 mln osób.
Historia najnowsza
Katowice na przełomie lat 80. i 90. XX wieku były miastem z wieloma problemami zarówno w sferze infrastrukturalnym i środowiskowym, jak i kulturalnym i tożsamościowym. Po 1989 roku warunkami niezbędnymi do zmian w rozwoju i funkcjonowaniu miasta stały się m.in. restrukturyzacja gospodarki czy przewartościowanie w świadomości władz i mieszkańców miasta, a jednocześnie zadbanie o dziedzictwo Katowic, czego symbolem stało się m.in. odsłonięcie pomników Wojciecha Korfantego i Józefa Piłsudskiego czy 15 grudnia 1991 roku pomnika poległych górników KWK „Wujek”.
Po pierwszych po 1989 roku wyborach samorządowych zorganizowanych 27 maja 1990 roku wyłoniono 55-osobowej Radę Miejską, z której 49 osób wywodziło się z Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. Rada Miejska w Katowicach na prezydenta miasta wybrała Jerzego Śmiałka. W pierwszych wyborach samorządowych, w których bezpośrednio wybierano prezydenta Katowic, w wyniku głosowania z 27 października 2002 roku wybrano w I turze głosowania Piotra Uszoka, który obiegał się o reelekcję po wyborze przez radnych 3 listopada 1998 roku na prezydenta miasta.
25 marca 1992 roku na mocy bulli papieża Jana Pawła II Totus Tuus Poloniae Populus Katowice zostały stolicą metropolii katowickiej.
W Katowicach po 1989 roku w związku z nasyceniem przedsiębiorstw o znaczeniu strategicznym dla państwa (w tym kopalń i hut oraz przedsiębiorstw z nimi kooperujących) prywatyzacja w pierwszym rzędzie objęła przemysł przetwórczy i usługi, w tym PSS „Społem”. Przekształceniom towarzyszyło rozwój przedsiębiorczości, napływ kapitału zagranicznego, a także wzrost bezrobocia. Zlikwidowano lub ograniczono produkcję w najbardziej uciążliwych dla miasta zakładów, w tym kopalni „Katowice-Kleofas”, Huty Metali Nieżelaznych „Szopienice” czy hut „Baildon” i „Ferrum”. 18 czerwca 1996 roku powołano Katowicką Specjalną Strefę Ekonomiczną. Nastąpił także okres rozwoju usług, a wraz z tym budowy nowych obiektów biurowo-handlowych, w tym wysokościowców, jak oddany do użytku w 2003 roku Altus czy w 2022 roku kompleks .KTW. Nowe budownictwo mieszkaniowe zaczęło coraz intensywniej powstawać w dzielnicach południowych.
Po 1989 roku przeprowadzono szereg znaczących dla miasta inwestycji przy współudziale władz samorządowych. Wśród nich było m.in. ukończenie w grudniu 2006 roku budowy śródmiejskiego odcinka Drogowej Trasy Średnicowej wraz z przebudową ronda im. gen. J. Ziętka, na którym w lipcu 2007 roku powstała szklano-metalowa kopuła będąca pod opieką Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach. Było to jedno z najważniejszych i największych przedsięwzięć inwestycyjnych miasta Katowice. Dodatkowymi znaczącymi inwestycjami publicznymi były m.in.: budowa ulicy F.W. Grundmanna i późniejsze jej przedłużenie do ulicy J. Matejki (ul. M. Goeppert-Mayer), oddanie do użytku 29 października 2012 roku nowego dworca kolejowego na stacji Katowice czy też zakończona w 2022 roku przebudowa węzła drogowego w Giszowcu.
W Katowicach zaczęło się intensywniej rozwijać szkolnictwo wyższe. W 1993 roku powołano pierwszą w mieście niepubliczną uczelnię wyższą – Śląską Wyższą Szkołę Zarządzania, a i miasto wspomagało rozwój katowickich uczelni. W 2004 roku oddano do użytku nowoczesny budynek Wydziału Prawa i Administracji UŚ, a w 2007 roku Centrum Edukacji Muzycznej „Symfonia” Akademii Muzycznej im. K. Szymanowskiego w Katowicach. W 2012 roku oddano do użytku Centrum Informacji Naukowej i Bibliotekę Akademicką.
Polepszyła się także baza instytucji kulturalnych miasta Katowice. Powstała Strefa Kultury, w której w 2014 roku oddano do użytku siedzibę Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach i w 2015 roku nową siedzibę Muzeum Śląskiego w Katowicach. Strefę wyznaczono na terenach pokopalnianych po zamkniętej w 1999 roku kopalni „Katowice”. Wyremontowano siedziby Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego w Katowicach oraz Filharmonii Śląskiej, a także Pałacu Młodzieży w Katowicach i dzielnicowych domy kultury. W 2009 roku Katowice rozpoczęły starania w konkursie o nadaniu miastu tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016, a dzięki tym staraniom w mieście zainicjowano działalność instytucji kultury Katowice Miasto Ogrodów, a także zaczęto organizować cykliczne wydarzenia kulturalne, jak Katowice Street Art Festival czy Ars Independent Katowice.
Katowice były także organizatorem oraz współorganizatorem wielu znaczących imprez sportowych, w tym rangi światowej jak m.in.: Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie 2016 (I Dywizja), Mistrzostwa Świata w Piłce Ręcznej Mężczyzn 2023 czy Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 i 2022. W mieście rozwinęła się ponadto branża esportu – w 2013 roku po raz pierwszy w Katowicach zorganizowano turniej esportowy Intel Extreme Masters.
W grudniu 2018 roku Katowice były gospodarzem Szczytu Klimatycznego ONZ – COP24, podczas którego zostało zawarte porozumienie Katowice Rulebook, w którym zostały określone procedury i mechanizmy konieczne do wdrożenia Porozumienia Paryskiego. Z okazji święta Wojska Polskiego i 100. rocznicy wybuchu I powstania śląskiego, 15 sierpnia 2019 roku w Katowicach odbyła się defilada pod hasłem „Wierni Polsce”.
Demografia
Struktura demograficzna
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego na dzień 31 grudnia 2022 roku Katowice są 11. pod względem liczby ludności miastem w Polsce. W tym czasie w mieście mieszkało 280 190 osób (6,45% mieszkańców województwa śląskiego i 0,74% mieszkańców Polski), w tym 132 010 mężczyzn i 148 180 kobiet, a wskaźnik feminizacji wynosił wówczas 112 kobiet na 100 mężczyzn. Gęstość zaludnienia w tym okresie wynosiła 1700,9 osób/km². Według danych z Urzędu Miasta Katowice na dzień 21 grudnia 2021 roku najbardziej zaludnionymi katowickimi dzielnicami były: Ligota-Panewniki (28 003 osoby), Śródmieście (24 741 osób) i Piotrowice-Ochojec (22 233 osoby), a najmniej Zarzecze (2972 osoby), Dąbrówka Mała (4504 osoby) i Murcki (4734 osoby).
Pod koniec 2018 roku w Katowicach mieszkało 294 510 osób, a gęstość zaludnienia 1789 osób/km² i była ona 5-krotnie wyższa od gęstości dla województwa śląskiego i 15-krotnie wyższa dla całego kraju. W 2018 roku urodziło się 2768 osób, a zmarło 3609 (w tym 15 niemowląt). Saldo migracji wewnętrznych wynosiło wówczas −840 osób, a zagranicznych +88 osób. W tym czasie doszło do 1552 małżeństw i 527 rozwodów.
Według danych z końca 2018 roku, 59,3% mieszkańców miasta było w wieku produkcyjnym, 25,8% w wieku poprodukcyjnym, a 14,9% w wieku przedprodukcyjnym. Największy udział osób w wieku poprodukcyjnym w 2007 roku miały dzielnice: Koszutka, Dąb, Brynów część wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka i Osiedle Tysiąclecia.
Według danych z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2011 roku na 310 764 mieszkańców Katowic, zarówno jako jedyną, jak i jedną z dwóch narodowości narodowość polską zadeklarowało 268 471 osób (86,4% mieszkańców miasta), a inną niż polską 81 500 osób (26,2%), w tym narodowość śląską 78 838 osób (25,4% osób) i niemiecką 1058 osób (0,3%). Według danych z Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2021 roku, pod względem krajów obywatelstwa na 285 711 mieszkańców Katowic obywatelstwo polskie miało 284 648 osób, a niepolskie 1059 (w tym: ukraińskie 452, białoruskie 95, rosyjskie 37, niemieckie 35 i wietnamskie 32 osoby). Dwie osoby były bezpaństwowcami, a dwóm innym nie ustalono obywatelstwa.
Rozwój demograficzny
Katowice jeszcze w latach 20. XIX wieku były niewielką miejscowością liczącą niespełna 700 mieszkańców, lecz w ciągu następnych 50 lat liczba mieszkańców wzrosła kilkunastokrotnie, osiągając w 1871 roku poziom 8132 osób. Tak duże zwiększenie liczby mieszkańców zostało wywołane znaczną imigracją ludności z zewnątrz za sprawą rozwoju przemysłu w regionie katowickim i rosnącą rangą młodego miasta jako tworzącego się wówczas ośrodka dyspozycyjno-przemysłowego. Do Katowic migrowały zaś głównie osoby z sąsiednich górnośląskich miejscowości. W 1871 roku 26,1% mieszkańców miasta urodziło się w Katowicach, 71,4% przybyło z innych miejscowości Królestwa Prus (głównie ze Śląska), a 2,5% z innych państw. Przemysłowcy ściągali do Katowic przede wszystkim specjalistów niemieckich, a także osiedlali się tutaj przedstawiciele klasy średniej – głównie Niemcy i Żydzi. W 1890 roku w Katowicach mieszkało ponad 16 tys. osób, a w ciągu następnych 10 lat liczba ta się podwoiła, by przed wybuchem I wojny światowej dojść do poziomu 46,5 tys. osób.
Wraz z rozwojem przemysłu w regionie katowickim, jak i wzrostem znaczenia samych Katowic następował stały przyrost liczby ludności również w ościennych miejscowościach. Miasto wraz z ościennymi gminami stanowiły już w latach 70. XIX wieku dość wyraźną aglomerację miejską i był to jeden z najludniejszych na Górnym Śląsku zespołów miejskich, liczący w 1871 roku 16 886 osób (łącznie gminy: Katowice, Bogucice, Dąb i Załęże), a w 1910 roku 94 281 mieszkańców.
Pod względem narodowościowym, w spisie z 1910 roku według języka ojczystego Niemców w Katowicach było 36 891 osób (85,5%), Polaków 5766 osób (13,4%), a osób innych narodowości 101. W powiecie katowickim odsetek Niemców stanowił 30,3%, a Polaków 64,9%. Statystyka szkolna wskazywała zaś, że dzieci używających języka polskiego w 1911 roku w samych Katowicach było 16,89%, języka niemieckiego 61,38%, a dzieci dwujęzycznych było 21,73%. W 1900 roku odsetek Żydów wśród ogółu mieszkańców Katowic wynosił 7,1%, a w osadach podmiejskich 0,4%.
Przyłączenie Katowic do Polski w 1922 roku wywołało znaczne zmiany w liczbie i narodowości mieszkańców. Po plebiscycie miasto opuściło ponad 9 tysięcy Niemców, a w tym czasie napływali do Katowic imigranci z przyznanych Niemcom terenów Śląska Opolskiego. W pierwszych trzech latach w okresie przyłączenia Katowic do Polski (1921–1923) liczba ludności miasta wykazywała znaczne wahania – w 1921 roku w mieście mieszkało 50 020 osób, w 1922 roku liczba ta spadła do 48 513 osób, by w 1923 roku wzrosnąć znacznie do poziomu 56 739 osób.
W rezultacie inkorporacji do miasta 15 października 1924 roku gmin podmiejskich – Bogucic, Brynowa, Dębu, Ligoty i Załęża, liczba ludności Katowic wzrosła do 112 822 osób w 1924 roku. Odtąd miał już miejsce stopniowy wzrost liczby ludności i w 1938 roku liczba mieszkańców Wielkich Katowic wynosiła 134 329 osób, lecz w przeciwieństwie do okresu przed I wojną światową przyrost ludności związany był głównie z przyrostem naturalnym. Współczynnik feminizacji w 1910 roku wynosił 104, w 1931 roku 105,9, a w 1938 roku 102,1. Pod względem narodowościowym, według danych Powszechnego Spisu Ludności z 9 grudnia 1931 roku, w Katowicach dla 126 058 osób 107 040 (84,9% mieszkańców miasta) językiem ojczystym był język polski, dla 16 396 osób (13,4%) język niemiecki, a dla 1388 osób (1,1%) jidysz. Pozostałymi językami jako ojczystym posługiwało się 0,6% mieszkańców miasta.
W czasie II wojny światowej zmiany liczby ludności Katowic były w głównym stopniu podyktowane polityką migracyjną niemieckiego okupanta. Polacy pochodzenia pozaśląskiego przeważnie sami opuszczali miasto w trakcie kampanii wrześniowej i pierwszych tygodniach okupacji bądź też zostali wysiedlanie przez Niemców. Luki powstałej na skutek przesiedleń nie zdołał wypełnić napływ osób średniego i wyższego szczebla z III Rzeszy. Po opuszczeniu Katowic przez Niemców z III Rzeszy w 1945 roku do miasta zaczęli napływać dawni mieszkańcy, repatrianci ze wschodu oraz Polacy wracający z Niemiec, dzięki czemu liczba ludności szybko przekroczyła stan przedwojenny.
Do lat połowy lat 50. XX wieku następował stały i systematyczny wzrost liczby mieszkańców miasta, który spowodowany był także zwiększeniem się obszaru Katowic, kiedy to m.in. w 1951 roku przyłączono do miasta Panewniki, Wełnowiec i Piotrowice. Liczba mieszkańców, wynosząca w maju 1945 roku 107 735 osób, wzrosła w 1955 roku do 197 411 osób. Cechą powojennych stosunków demograficznych Katowic była m.in. dysproporcja płci – w 1946 roku na 100 mężczyzn przypadało 126 kobiet i z biegiem czasu uległa wyrównaniu, sięgając w 1954 roku poziomu 111.
Katowice w latach 1956–1980 były miastem o relatywnie wysokim tempie przyrostu liczby ludności. Przed przyłączeniem Szopienic w granice Katowic miasto było ośrodkiem niemal 200-tysięcznym i w ciągu ćwierćwiecza liczba mieszkańców przekroczyła barierę 350 tys. osób – w 1979 roku Katowice liczyły ponad 351 tys. mieszkańców. Wzrost był związany zarówno poprzez znaczny przyrost naturalny czy inkorporację okolicznych gmin, jak i dzięki atrakcyjności Katowic jako centrum administracyjnego i kulturalnego Górnego Śląska, co zwiększyło poziom imigracji do miasta. Wśród migrantów zewnętrznych największą grupę stanowiły osoby wyjeżdżające do Niemiec w ramach akcji łączenia rodzin.
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego najwyższy poziom zaludnienia Katowic odnotowano w 1987 roku – pod koniec roku liczba mieszkańców wynosiła wówczas 368 621 osób, a wraz ze schyłkiem lat 80. XX w. nastąpiła zmiana tendencji rozwoju demograficznego miasta i rozpoczął się spadek liczby ludności Katowic spowodowany redukcją liczby mieszkańców czasowych oraz ubytkiem naturalnym, a od 1992 roku również ujemnym saldem migracji. Najmniejszy spadek liczby ludności w latach 1988–2007 nastąpił w Śródmieściu (ponad 25% stanu zaludnienia), spowodowany m.in. przez ubytek naturalny czy też wypieranie funkcji mieszkaniowej na rzecz usług. Przyrost ludności w tym czasie nastąpił jedynie w trzech dzielnicach: Kostuchna, Podlesie i Zarzecze – łącznie o około 3 tys. osób.
W 1983 roku odnotowano najwyższy poziom urodzeń – 5869 osób, po czym nastąpił jej spadek. Najniższy do 2007 roku poziom urodzeń odnotowano w 2001 roku i wynosił 2335 osób. Liczba zgonów w latach 80. i I połowy lat 90. XX wieku wynosiła około 4 tys. osób rocznie, a w latach 1995–2000 utrzymywała poziom około 3,5 tys. osób rocznie. Spadek liczby zgonów wynikał m.in. ze wzrostu oczekiwanej długości życia oraz zmniejszeniem się liczby mieszkańców Katowic. Od 1992 roku notowano także ujemne salda migracji, co wiązało się m.in. ze zwiększonym ubytkiem w wyniku migracji wewnątrzkrajowych, wyjazdem głównie całych rodzin czy też pogłębieniem ujemnego salda migracji z gminami wiejskimi w związku z rosnącymi cenami nieruchomości.
Pod względem struktury narodowościowej w Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań z 2002 roku, narodowość polską zadeklarowało 296 792 (90,1%) spośród 327 222 mieszkańców miasta, a narodowość śląską 17 777 katowiczan (5,4%). Ponadto w mieście żyło wówczas 674 Niemców i 165 Romów. 470 mieszkańców zadeklarowało inną narodowość, a 11 344 osób miało wówczas narodowość nieustaloną (brak deklaracji).
W wyniku kryzysu uchodźczego spowodowanego inwazją Rosji na Ukrainę wzrosła liczba osób pochodzenia ukraińskiego zamieszkująca Katowice. W raporcie Miejska gościnność: wielki wzrost, wyzwania i szanse przygotowanym przez Centrum Analiz i Badań Unii Metropolii Polskich im. Pawła Adamowicza wskazano, iż według stanu z 1 kwietnia 2022 roku liczba Ukraińców w Katowicach wynosiła wówczas 96 462 osoby (w tym 18 998 dzieci), co stanowiło 25% mieszkańców miasta.
Szczegółowe dane dotyczące liczby ludności Katowic od czasu uzyskania praw miejskich w 1865 roku w poszczególnych latach przedstawia poniższy wykres:
Źródła danych: 1865; 1870; 1880; 1890; 1900; 1910 (bądź 43 173 osób); 1920; 1930; 1938; 1945 (1 maja); 1950 (spis powszechny; bądź 172 043 osób); 1960 (31 grudnia; bądź 268 915 osób); 1970 (31 grudnia; bądź 322 123 osób); 1980 (31 grudnia); 1987 (31 grudnia); 1990 (31 grudnia); 2000 (31 grudnia); 2010 (31 grudnia); 2020 (31 grudnia).
Polityka i administracja
Katowice są miastem na prawach powiatu, stolicą województwa śląskiego oraz siedzibą władz samorządu wojewódzkiego, organów administracji rządowej i wymiaru sprawiedliwości. Miasto jest głównym ośrodkiem decyzyjnym województwa w zakresie podejmowania decyzji administracyjnych. Skupiają się tutaj jednostki administracji rządowej, a także znaczna większość terenowych organów administracji niezespolonej i państwowej. Jest siedzibą związków międzygminnych, władz kościelnych, regionalnych władz licznych organizacji pozarządowych oraz urzędów konsularnych.
Przy ulicy Jagiellońskiej 25 mieści się siedziba wojewody śląskiego, a także Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach. Ponadto siedzibę mają tutaj m.in. następujące urzędy oraz organy terenowe: Delegatura w Katowicach Najwyższej Izby Kontroli (ul. Powstańców 29), Pełnomocnik Terenowy Rzecznika Praw Obywatelskich w Katowicach (ul. Jagiellońska 25), Delegatura Katowice Centralnego Biura Antykorupcyjnego (ul. 1 Maja 123), Śląski Urząd Celno-Skarbowy w Katowicach (ul. Słoneczna 34), Izba Administracji Skarbowej w Katowicach (ul. K. Damrota 25), Delegatura w Katowicach Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (ul. Z. Krasińskiego 29), Wyższy Urząd Górniczy (ul. J. Poniatowskiego 31) czy Oddział Urzędu Dozoru Technicznego w Katowicach (ul. Wrocławska 54). Ponadto Katowice są siedzibą Archiwum Państwowego w Katowicach (ul. Józefowska 104), Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach (ul. Józefowska 102) i Urzędu Statystycznego w Katowicach (ul. Owocowa 3).
Katowice są członkiem Śląskiego Związku Gmin i Powiatów oraz Unii Metropolii Polskich, a także stanowią siedzibę Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Urząd Metropolitalny Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii znajduje się przy ulicy Barbary 21a.
W latach 1950–1953, 1956–1975 oraz 1975–1998 Katowice administracyjnie było stolicą „dużego” i „małego” województwa katowickiego, a w latach 1922–1939, 1945–1950 oraz od 1999 roku stolicą województwa śląskiego.
Symbole miasta
Symbole określa załącznik nr 2 do statutu miasta Katowice, a zasady ich używania ustala Rada Miasta Katowice. Symbolami miasta są:
Herb miasta Katowice – herb ustanowiony na mocy uchwały Rady Miejskiej z dnia 17 grudnia 1936 roku. Przedstawia on urządzenie młotowni z kołem zębatym na złotym tle, umieszczone na belce symbolizującej historyczny młot wodny pochodzący z Kuźnicy Boguckiej oraz płynącą przez miasto Rawę,
Flaga miasta Katowice – flaga w formie dwóch połączonych ze sobą płatów tkaniny, z których górny jest w kolorze żółtym, a dolny w kolorze błękitnym. Pośrodku niego umieszczony jest herb miasta,
Hejnał miasta Katowice – hejnał skomponowany przez Adama Biernackiego, rozstrzygnięty w konkursie w marcu 2002 roku. Odgrywany jest z wieży kamienicy przy ulicy Młyńskiej 2.
Dodatkowo Katowice posiadają własne logo. Jest to jedyny symbol promocyjny Katowic, a powstał on jako w ramach starań miasta o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Logo przedstawia sygnet w kształcie serca i logotyp „Katowice dla odmiany”. Autorem loga jest Wojciech Janicki.
Samorząd
Obowiązujący statut miasta Katowice został uchwalony 9 lutego 2004 roku. Zgodnie z jej przepisami, mieszkańcy miasta Katowice tworzą lokalną wspólnotę samorządową. Rozstrzygnięcia są podejmowane w głosowaniu powszechnym lub za pośrednictwem organów miasta. Organami miasta są: Rada Miasta Katowice i Prezydent Miasta Katowice.
Rada Miasta Katowice jest reprezentantem zbiorowych interesów wspólnoty samorządowej, a także jest organem stanowiącym i kontrolnym miasta Katowice. W jej skład wchodzi 28 radnych, spośród których wybierany przez przewodniczący i trzech wiceprzewodniczących. Rada kontroluje działalność prezydenta miasta, miejskich jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych (dzielnic), powołując w tym celu Komisję Rewizyjną. Radni są wybierani w wyborach samorządowych z pięciu okręgów wyborczych. Pracują oni na sesjach oraz w ramach komisji. Przewodniczącym Rady Miasta Katowice w kadencji 2018–2024 jest Maciej Biskupski z Klubu Radnych Forum Samorządowe i Marcin Krupa, a wiceprzewodniczącymi są: Tomasz Maśnica (Klub Radnych KO), Krystyna Panek (Klub Radnych PiS) i Krystyna Siejna (Klub Radnych FSiMK).
Prezydent miasta Katowice kieruje bieżącymi sprawami miasta oraz reprezentuje miasto na zewnątrz. Wykonuje on uchwały Rady Miasta Katowice oraz wydaje rozstrzygnięcia, m.in. w formie zarządzeń. Może on powołać swoich zastępców – wiceprezydentów miasta Katowice, lecz nie więcej niż czterech. Prezydent wykonuje swoje zadania przy pomocy Urzędu Miasta Katowice. Siedziba Urzędu Miasta Katowice znajduje się przy ulicy Młyńskiej 4. Prezydentem miasta Katowice w kadencji 2018–2024 jest Marcin Krupa, a wiceprezydentami Bogumił Sobula, Waldemar Bojarun, Mariusz Skiba i Jerzy Woźniak.
Statut miasta Katowice określa, iż w mieście mogą działać jednostki pomocnicze jako m.in. dzielnice, a organizację i zakres działania jednostki pomocniczej określa Rada Miasta Katowice odrębnym statutem dla każdej z nich. Rady i Zarządy Dzielnicy w Katowicach funkcjonowały w połowie 2023 roku w 20 spośród 22 dzielnic miasta. Ponadto w mieście funkcjonuje Młodzieżowa Rada Miasta Katowice, a także Rada Seniorów Miasta Katowice.
Świętem miasta jest dzień 11 września, kiedy to przypada rocznica uzyskania przez Katowice praw miejskich. Dodatkowo miasto posiada dwa miejskie wyróżnienia honorowe: Honorowy Obywatel Miasta Katowice i Zasłużony dla Miasta Katowice.
Katowice są siedzibą także władz wojewódzkich województwa śląskiego. Sejmik Województwa Śląskiego znajduje się przy ulicy J. Ligonia 46. Pod tym samym adresem mieści się Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, natomiast Zarząd Województwa Śląskiego ma swoją siedzibę przy ulicy H. Dąbrowskiego 23.
Podział administracyjny
Katowice są podzielone na 22 jednostki pomocnicze samorządu – dzielnice, zgrupowanych w 5 zespołów: śródmiejski, północny, zachodni, wschodni i południowy. Podział ten został ustanowiony na mocy uchwały Rady Miejskiej Katowic z 29 września 1997 roku. Wszystkie z nich mają uchwalony statut. Poniższa tabela przedstawia wykaz wszystkich katowickich dzielnic.
Źródła danych: nr i nazwa; powierzchnia; ludność; zespół dzielnic.
Niezależnie od podziału administracyjnego Katowic na dzielnice, Główny Urząd Statystyczny w bazie SIMC będącego częścią rejestru TERYT wyszczególnia 41 miejscowości będącymi częściami miasta Katowice. Są to: Bederowiec, Bogucice, Borki, Brynów, Burowiec, Cegielnia-Murcki, Dąb, Dąbrówka Mała, Dolina Trzech Stawów, Giszowiec, Janów, Józefowiec, Karbowa, Kokociniec, Kolonia Agnieszki, Kolonia Amandy, Kolonia Boże Dary, Kolonia Wysockiego, Kolonia Zuzanny, Kostuchna, Koszutka, Ligota, Muchowiec, Murcki, Nikiszowiec, Ochojec, Panewniki, Piotrowice, Podlesie, Roździeń, Stawiska, Szadok, Szopienice, Wełnowiec, Wilhelmina, Wymysłów, Zadole, Załęska Hałda, Załęże, Zarzecze i Zawodzie.
Współpraca międzynarodowa
Współpraca międzynarodowa Katowic odbywa się z miastami partnerskimi z różnych krajów. Ma ona formę międzynarodowych kontaktów, wymiany informacji i doświadczeń, rotacji uczniów czy realizacji wspólnych przedsięwzięć kulturalno-sportowych. Katowice wraz z Ostrawą, Koszycami i Miszkolcem tworzą miasta partnerskie Grupy Wyszehradzkiej, a w 2003 roku zorganizowano pierwsze spotkania miast partnerskich Grupy Wyszehradzkiej. Przy ulicy L. Różyckiego 14c funkcjonuje Dom Miasta Saint-Étienne w Katowicach. W dzielnicy Ligota-Panewniki znajduje się plac Miast Partnerskich, a na nim granitowy globus wskazujący kierunki i odległości do miast partnerskich, a także postumenty oraz drzewa im dedykowane. Co więcej, w mieście część ulic noszą nazwę miast partnerskich, m.in.: Kolońska, Opawska, Ostrawska czy Saint-Etienne, a także plac Przyjaciół z Miszkolca.
Katowice są także członkiem międzynarodowych stowarzyszeń i organizacji, w tym: Eurocities, Międzynarodowego Stowarzyszenia Miast Edukacyjnych – IAEC i .
Miasto jest także siedzibą licznych konsulatów, a w lipcu 2023 roku swoją siedzibę w Katowicach miały placówki następujących państw: Białoruś (ul. Rolna 43), Benin (Konsulat Beninu w Katowicach; ul. gen. W. Andersa 24), Bułgaria (ul. Hutnicza 10), Chile (ul. W. Pola 32a), Francja (ul. Szpaków 56), Łotwa (ul. Kolejowa 54), Litwa (ul. J. III Sobieskiego 2), Luksemburg (ul. Porcelanowa 60), Peru (ul. P. Stalmacha 17), Słowenia (ul. Opolska 15) i Ukraina (ul. M. Kopernika 4).
Polityka krajowa i europejska
Katowice, zgodnie z ustawą z dnia 5 stycznia 2011 roku – Kodeks wyborczy, w wyborach do Sejmu RP wraz z powiatem bieruńsko-lędzińskim oraz miastami na prawach powiatu: Chorzów, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice i Tychy przynależą do okręgu wyborczego nr 31. Z tego okręgu wybieranych jest 12 posłów na Sejm RP, a siedzibą Okręgowej Komisji Wyborczej są Katowice. W wyborach do Senatu RP Katowice przynależą do okręgu nr 80 obejmującego wyłącznie miasto na prawach powiatu Katowice. W wyborach do Parlamentu Europejskiego Katowice są w okręgu nr 11 obejmującego obszar całego województwa śląskiego, a miasto jest jednocześnie siedzibą Okręgowej Komisji Wyborczej. Przy ulicy Jagiellońskiej 25 siedzibę ma Delegatura Krajowego Biura Wyborczego w Katowicach.
Spośród posłów na Sejm RP IX kadencji okręgu 31 swoje biura poselskie w Katowicach mieli następujący z nich: Ewa Kołodziej (KO; ul. P. Stalmacha 17), Maciej Konieczny (Lewica; ul. Andrzeja 13), Mateusz Morawiecki (PiS; ul. Warszawska 23), Jerzy Polaczek (PiS; ul. Warszawska 6), Monika Rosa (KO; al. W. Korfantego 48), Dobromir Sośnierz (Konfederacja; ul. J. Słowackiego 51) i Michał Wójcik (PiS; ul. Mariacka 7).
W Katowicach według stanu z września 2023 roku swoje siedziby mają regionalne struktury znaczących ogólnopolskich partii politycznych i koalicji, w tym m.in.: Prawo i Sprawiedliwość (Biuro Zarządu Okręgowego w Katowicach; ul. Warszawska 6), Platforma Obywatelska (Biuro Regionu Śląskiego; ul. 3 Maja 17), Nowa Lewica (Rada Wojewódzka; ul. A. Mickiewicza 24), Polskie Stronnictwo Ludowe (ul. H. Dąbrowskiego 4) czy Konfederacja (Centrum Wolności; ul. J. Słowackiego 51). Główną siedzibę ma natomiast w Katowicach m.in. Stowarzyszenie Ruch Autonomii Śląska (ul. ks. N. Bończyka 9).
Wymiar sprawiedliwości
0Katowice są siedzibą sądów powszechnych. Są to następujące placówki:
Sąd Apelacyjny w Katowicach (al. W. Korfantego 117/119) – obejmuje on swoją działalnością obszar całego województwa śląskiego,
Sąd Okręgowy w Katowicach (ul. Francuska 38 i ul. Andrzeja 16/18) – obejmuje on swoją działalnością obszar całego miasta Katowice, a także środkową część województwa śląskiego; przy Sądzie Okręgowym funkcjonuje Areszt Śledczy w Katowicach (ul. Mikołowska 10a),
Sąd Rejonowy Katowice-Zachód w Katowicach – Pion Karny (pl. Wolności 10) i Pion Cywilny (ul. Warszawska 45) – obejmuje on swoim zasięgiem obszar miasta Katowice na zachód od ulicy T. Kościuszki i alei W. Korfantego,
Sąd Rejonowy Katowice-Wschód w Katowicach (ul. J. Lompy 14; ul. Francuska 70a) – obejmuje on swoim zasięgiem obszar miasta na wschód od ulicy T. Kościuszki i alei W. Korfantego.
Sądem administracyjnym właściwym dla Katowic jest Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach (ul. Prymasa S. Wyszyńskiego 2), a sąd wojskowy dla obszaru miasta funkcjonuje we Wrocławiu – Wojskowy Sąd Garnizonowy we Wrocławiu (ul. Saperów 22–24).
W Katowicach swoją działalność swoją siedzibę mają także placówki prokuratorskie. Są to:
Prokuratura Regionalna w Katowicach (ul. W. Stwosza 31) – podlegają jej wszystkie prokuratury okręgowe w województwie śląskim,
Prokuratura Okręgowa w Katowicach (ul. W. Stwosza 31) – podlegają jej wszystkie prokuratury rejonowe w mieście, a także w środkowej części województwa śląskiego,
Prokuratura Rejonowa Katowice Północ w Katowicach (ul. Pocztowa 8),
Prokuratura Rejonowa Katowice Południe w Katowicach (ul. W. Stwosza 31),
Prokuratura Rejonowa Katowice Zachód w Katowicach (ul. W. Stwosza 31),
Prokuratura Rejonowa Katowice Wschód w Katowicach (ul. S. Kossutha 11).
Przy ulicy Gliwickiej 17 swoje biuro ma Okręgowa Rada Adwokacka w Katowicach. W marcu 2020 roku liczyła ona 1540 adwokatów wykonujących zawód, 205 adwokatów emerytów i nie wykonujących zawodu oraz 255 aplikantów adwokackich.
Gospodarka
Charakterystyka
Katowice są wielofunkcyjnym ośrodkiem miejsko-usługowym o randze krajowej i regionalnej, z istotnym udziałem sektora przemysłowego. Należą one do grona największych w Polsce ośrodków tego typu, a ze względu na wielkość rynku konsumpcyjnego i przemysłowego stanowią ważne w skali kraju centrom handlowo-usługowe, konferencyjne i targowo-wystawiennicze. Miasto odgrywa także ważną rolę w krajowym rynku finansowym i na rynku nieruchomości oraz są ośrodkiem podejmowania decyzji gospodarczych i finansowych. Stanowią siedzibę licznych organizacji gospodarczych, a także instytucji otoczenia biznesu.
W 2018 roku w mieście koncentrowało się 19,1% wszystkich podmiotów gospodarki narodowej w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii i 10,0% podmiotów w całym województwie śląskim. Spółek z udziałem kapitału zagranicznego w tym czasie koncentrowało się w Katowicach odpowiednio 39,1% i 23,6%. Pod koniec 2012 roku liczba wszystkich podmiotów gospodarczych w mieście wynosiła 44,1 tys., z czego samych tylko podmiotów prywatnych zarejestrowanych było 42,6 tys. Spośród nich, 29,3% to były podmioty z branży handlowej, 22% były związane z obsługą nieruchomości oraz usługami wspierającymi biznes, 9,1% z działalnością usługową, komunalną, społeczna i pozostałą (w tym kultura i rozrywka), 8,9% podmiotów było z branży budownictwa, 6,9% z ochrony zdrowia, 6,8% z przetwórstwa przemysłowego, 5,9% z transportu, a podmioty zajmujące się pośrednictwem finansowym stanowiły 4,3% wszystkich katowickich przedsiębiorstw. W 2012 roku 68% przedsiębiorstw sektora prywatnego zarejestrowanych w Katowicach według danych GUS to były podmioty osób fizycznych (łącznie 27 689 podmiotów), a najwięcej z nich związanych było z handlem hurtowym i detalicznym oraz naprawami – 28,8%, a także z działalnością profesjonalną, naukową i techniczną – 13,3%.
Katowice w relacji do pozostałych ośrodków Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropoli generuje znaczącą liczbę miejsc pracy. W 2011 roku liczba osób pracujących w Katowicach wynosiła 160,6 tys., z samych mieszkańców Katowic 109,4 tys. Najwięcej osób dojeżdżających do pracy do Katowic w tym czasie mieszkało w Sosnowcu, Bytomiu, Chorzowie, Rybniku, Tychach i Zabrzu. 31 grudnia 2006 roku 73% mieszkańców Katowic było zatrudnionych w sektorze usług. Według danych z Narodowego Spisu Powszechnego z 2011 roku głównym źródłem utrzymania mieszkańców Katowic stanowiły dochody z pracy – 109,4 tys. osób, co stanowiło 35% ogółu mieszkańców miasta, a pracą na własny rachunek utrzymywało się 4,3% katowiczan. Poziom bezrobocia w Katowicach jest jednym z najniższych w Polsce. Stopa bezrobocia rejestrowanego w 2013 roku wynosiła 5,4% i była wówczas dwukrotnie niższa od przeciętnej wartości w województwie śląskim i 2,5-krotnie mniejsza niż przeciętna wartość w Polsce. W grudniu 2022 roku stopa ta wynosiła 1,4%.
W grupie 100 największych polskich przedsiębiorstw pod względem przychodów ogółem, w 2012 roku znalazły się następujące katowickie firmy: Tauron Polska Energia, Kompania Węglowa, Polskie Sieci Energetyczne-Południe, ING Bank Śląski, Farmacol oraz Katowicki Holding Węglowy, a pod względem kryterium wielkości zatrudnienia w tym czasie w Katowicach funkcjonowały następujące duże przedsiębiorstwa: Kompania Węglowa i Katowicki Holding Węglowy – przedsiębiorstwa prowadzące wydobycie węgla kamiennego; Tauron Polska Energia – przedsiębiorstwo wytwarzające energię elektryczną; Grupa Famur – działalność gospodarcza związana z instalowaniem maszyn przemysłowych, sprzętu i wyposażenia; Polskie Sieci Energetyczne-Południe – wykonawca instalacji elektroenergetycznej; Zakłady Mięsne Silesia – producent wyrobów z mięsa i ING Bank Śląski.
Mimo procesów schyłkowych i likwidacyjnych w górnictwie oraz procesów restrukturyzacji w przetwórstwie przemysłowym Katowice nadal są silnym ośrodkiem przemysłowym w skali kraju, odgrywając dużą rolę na rynku pracy. W 2011 roku udział górnictwa i przetwórstwa przemysłowego sięgał 25% potencjału przemysłowego miejsc pracy w Katowicach. W Katowicach przy ulicy Powstańców 30 siedzibę ma Polska Grupa Górnicza – największy producent węgla kamiennego w Polsce. W granicach miasta znajdują się dwie czynne kopalnie: KWK „Staszic-Wujek” (ul. Karolinki 1) i KWK „Mysłowice-Wesoła” (Mysłowice, ul. Kopalniana 5). W Spółce Restrukturyzacji Kopalń funkcjonuje będąca w likwidacji Kopalnia Węgla Kamiennego „Wieczorek II” (ul. Szopienicka 58). Na terenach zlikwidowanej huty „Baildon” w Dębie i Załężu koncentruje się działalność usługowo-produkcyjna, a nowe działalności mają tam głównie charakter usługowy. Funkcjonuje także spółka Ferrum z siedzibą przy ulicy Porcelanowej 11 w Zawodziu, która jest producentem rur stalowych. Do innych większych zakładów produkcyjnych na terenie Katowic należą m.in.: Alstom Polska – Katowice D&IS (d. ZWUS; ul. Modelarska 12), Eldom (ul. P. Chromika 5a), Fabryka Żarówek „Helios” (ul. 1 Maja 11-13), Fabryki Sprzętu i Narzędzi Górniczych Grupa Kapitałowa Fasing (ul. Modelarska 11), Grenevia SA Famur (ul. Armii Krajowej 51), MOJ (ul. Tokarska 6) czy Śląska Fabryka Urządzeń Górniczych „Montana” (d. „Katomasz”; ul. Porcelanowa 25).
Katowice stanowią kluczowe w regionie centrum handlowo-usługowe. Łącznie w 2007 roku w Katowicach było zarejestrowanych 4,6 tys. podmiotów gospodarczych prowadzących działalność handlową, a sieć handlowa miasta odznacza się stosunkowo wysokim stopniem koncentracji. W 2022 roku w Katowicach działało 8 hipermarketów, 73 supermarkety, 2 domy towarowe i 3 domy handlowe. Do największych z nich należą m.in.: Silesia City Center (największy tego typu obiekt w mieście; ul. Chorzowska 107), Galeria Katowicka (ul. 3 Maja 30) i Libero (ul. T. Kościuszki 229). Miasto ponadto zajmuje czołową pozycję na rynku wystawienniczym i targowym, a także jest największym w regionie centrum finansowo-bankowym i ubezpieczeniowym. W mieście działa około 30 banków i ponad 100 placówek bankowych. Siedzibę ma tutaj regionalny oddział Narodowego Banku Polskiego (ul. Bankowa 1). Działalność ubezpieczeniową prowadzi w mieście ponad 30 towarzystw ubezpieczeniowych.
Miasto koncentruje nowoczesne powierzchnie biurowe, a znaczący w nich udział posiadają podmioty sektora finansowego, w tym głównie banki. Nowoczesna powierzchnia biurowa koncentruje się w centrum Katowic (w tym m.in.: Altus, Chorzowska 50 i .KTW), w rejonie autostrady A4 (A4 Business Park, biurowiec PKO Banku Polskiego czy Centrum Biurowe Francuska) i na północ od ronda gen. J. Ziętka (Reinhold Center, GPP Business Park). Szacunkowo w 2012 roku Katowice posiadały 263 tys. m² powierzchni biurowej.
W Katowicach prowadzona jest także działalność gospodarcza z zakresu nowoczesnych usług biznesowych, związanymi z outsourcingiem procesów biznesowych (BPO/ITO), usługami wspólnymi (SSC) czy pracami badawczo-rozwojowymi (R&D). W październiku 2013 roku w całej konurbacji katowickiej na 12 tys. osób zatrudnionych w sektorach nowoczesnych usług biznesowych porównywalny poziom zatrudnienia był w grupie usług BPO/ITO i SSC, a mniejszy w R&D. Katowice wraz z całą konurbacją były w latach 2009–2013 trzecią najszybciej się rozwijającą destynacją tych usług w Polsce. W 2013 roku największymi inwestorami nowoczesnych usług biznesowych w Katowicach były firmy: Capgemini, Orange, Contact Center, ISTA i ING Services.
Działalność rolna w Katowicach ze względu na dużą urbanizację ma ograniczony zasięg i odbywa się ona głównie w południowych dzielnicach miasta, zwłaszcza w Zarzeczu i Podlesiu, gdzie obszary rolne zajmują ponad 100 ha. W 2006 roku udział pracujących sektorze rolniczym w stosunku do wszystkich pracujących w Katowicach wyniósł 0,3%.
Instytucje wsparcia gospodarki
Podstawowymi instytucjami wspierania gospodarki w Katowicach są:
Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna – jest częścią polskiego systemu specjalnych stref ekonomicznych powołanych przez Radę Ministrów. Powstała ona w 1996 roku celem wsparcia i przyspieszenia procesów restrukturyzacji przemysłu w GOP-ie oraz stworzenia nowych miejsc pracy w regionie. W 2008 roku była ona największą z 14 wówczas funkcjonujących polskich stref ekonomicznych pod względem liczby firm, zainwestowanego kapitału i nowo utworzonych miejsc pracy. Strefa ma charakter rozproszony, a Katowice objęte są w podstrefie tyskiej, w której w 2006 roku znajdowały się następujące kompleksy: „Altus” (ok. 0,78 ha), „Chorzowska 50” (ok. 2,22 ha) i „ul. Roździeńska – ul. Obrońców Westerplatte” (ok. 4,97 ha). W 2007 roku włączono do KSSE dodatkowo 14 kompleksów w różnych częściach miasta.
Parki przemysłowe i technologiczne, w tym m.in.:
Górnośląski Park Przemysłowy (ul. Konduktorska) – działalność parku obejmuje m.in.: obrót nieruchomościami, doradztwo w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej i zarządzania, pozaszkolne formy kształcenia czy promocję i reklamę; prowadzi ona działania na rzecz tworzenia parku przemysłowego na terenach po zlikwidowanych terenach huty „Silesia”,
Euro-Centrum Park Przemysłowy (ul. Ligocka 103) – działalność parku obejmuje m.in.: obrót i zarządzanie nieruchomościami, prace badawczo-rozwojowe w dziedzinie norm technicznych, a także promocję i reklamę; park obejmuje kompleks budynków biurowo-usługowych w standardzie klasy B+; na jego terenie powstał Euro-Centrum Park Naukowo-Technologiczny,
Green Park (ul. Murckowska 14).
Prócz powyższych instytucji, w Katowicach działa także Izba Rzemieślnicza oraz Małej i Średniej Przedsiębiorczości w Katowicach (pl. Wolności 12) i Regionalna Izba gospodarcza w Katowicach (ul. Opolska 15). Powiatowy Urząd Pracy w Katowicach położony jest przy ulicy ks. P. Pośpiecha 14, a Wojewódzki Urząd Pracy w Katowicach przy ulicy T. Kościuszki 30.
W Katowicach odbywa się szereg wydarzeń kongresowych oraz wystawienniczych. Łącznie w 2011 roku w Katowicach odbyło się 900 spotkań i wydarzeń konferencyjnych, w których uczestniczyło 173,6 tys. osób. Do największych wydarzeń cyklicznych o charakterze międzynarodowych odbywających się w mieście zaliczany jest Europejski Kongres Gospodarczy oraz Europejski Kongres Małych i Średnich Przedsiębiorstw.
Rys historyczny
Do początku XIX wieku Katowice, jak i pozostałe wsie w okolicy zachowały przeważnie charakter rolniczy. Cały zaś Górny Śląsk w okresie panowania Habsburgów był zacofany pod względem rozwoju porównaniu z zamożniejszym Dolnym Śląskiem. Wzrost zainteresowania bogatym w surowce obszarem Górnego Śląska zanotowano dopiero po włączeniu regionu do Królestwa Prus po wojnach śląskich. Nowoczesny przemysł na obszar współczesnych Katowic wprowadził przedsiębiorca hutniczy Johann Ferdinand Koulhaas, który postanowił zrealizować plany wytopu żelaza za pomocą węgla kamiennego. W 1801 roku założył on w Brynowie kopalnię węgla kamiennego „Beate”. W tym samym czasie książę Hohenlohe w Wełnowcu otworzył kopalnię węgla, a w 1805 roku dwa wielkie piece, dając początek kompleksowi zakładów „Hohenlohe”.
Rozwój przemysłu wydobywczego oraz ciężkiego w XIX wieku stał się jednym z czynników miastotwórczych Katowic, zwłaszcza jego zewnętrznych części. Początki eksploatacji węgla kamiennego sięgają lat 40. XVIII wieku, kiedy to urabiano węgiel w Murckach. W 1769 rozpoczęto budowę kopalni „Emanuelssegen” („Błogosławiona Emanuela”; późniejsza kopalnia „Murcki”) i była ona jednocześnie jedną z najstarszych kopalni na terenie Górnego Śląska. Wraz ze wzrostem zapotrzebowania na węgiel w pierwszej połowie XIX wieku na terenie obecnych Katowic powstały kolejne kopalnie, w tym m.in. w 1823 roku „Ferdinand” (późniejsza kopalnia „Katowice”) w Bogucicach, a w 1840 Karl Godulla założył kopalnię „Cleophas” (późniejszy „Kleofas”) w Załężu. W 1883 roku powstała skonsolidowana kopalnia „Giesche” (późniejszy „Wieczorek”) w Janowie, a w 1899 roku w Brynowie największy i najnowocześniejszy wówczas zakład tego typu – kopalnia „Oheim” (późniejszy „Wujek”).
W XIX wieku intensywnie rozwijało się hutnictwo cynku, które było jednym z podstawowych gałęzi przemysłu ciężkiego w granicach obecnych Katowic. W 1863 roku na obszarze współczesnych Katowic działało 12 hut cynku, z czego największa z nich była huta „Wilhelmina” w Szopienicach, założona w 1834 roku. W tym czasie rozwijało się też hutnictwo żelaza. Jedna z pierwszych hut tego typu powstała na granicy Dębu i Załęża w 1823 roku z inicjatywy Johna Baildona – była to huta „Baildon”. Uruchamiano też zakłady dalszej przeróbki produktów hutniczych, a najważniejszą z nich była huta „Ferrum” w Zawodziu, otwarta w 1874 roku. Zakład ten wyspecjalizował się w produkcji rur i wyrobów stalowych.
Po uzyskaniu przez Katowice praw miejskich stały się one prężnie rozwijającym się ośrodkiem gospodarczym. Obok zakładów przemysłowych, które powstały jeszcze przed nadaniem praw miejskich, do końca XIX wieku ulokowały się tutaj 3 browary, młyn zbożowy, fabryka chemiczna, cegielnia, fabryka mydła D. Czwiklitzera, 2 fabryki pieców i kotłów, kilkanaście hurtowni i inne przedsiębiorstwa. Czynnych było około 100 sklepów.
Samo miasto Katowice do momentu inkorporacji w 1924 roku dzielnic o funkcji przemysłowo-mieszkaniowej miało charakter głównie administracyjno-usługowy. W 1931 roku 49,5% mieszkańców miasta pracowało w przemyśle, z czego 12,5% w górnictwie węgla kamiennego. W 1938 roku funkcjonowało łącznie 258 zakładów przemysłowych, w tym 55 zakładów metalurgicznych, 41 chemiczno-technologicznych oraz 19 ceramicznych i kamieniarskich. W tym czasie prócz przemysłu ciężkiego funkcjonowały przedsiębiorstwa z branży przetwórczej, silnie powiązane z przemysłem ciężkim i wydobywczym, produkujący głównie środki produkcji, natomiast przemysł nastawiony na dobra konsumenckie funkcjonował w formie drobnych zakładów. Przemysł cynkowy w latach międzywojennych miał znacznie mniejszą rolę – wówczas w granicach ówczesnych Katowic funkcjonowała tylko jedna huta – „Kunegunda” w Zawodziu. W latach międzywojennych na terenie miasta powstawały także nowe zakłady. W 1923 roku w Zawodziu rozpoczęła produkcja Wytwórnia Maszyn i Urządzeń Górniczych „Elewator”, a na początku lat 30. XX wieku Fabryka Żarówek „Helios”. W 1922 roku powstała firma Elektro-Porcelana Czudaywerke, z której wykształciła się w Zawodziu Fabryka Porcelany „Gieshe”. W Załężu w latach 30. XX wieku działała natomiast Fabryka Maszyn i Narzędzi Górniczych „Moj”.
W latach międzywojennych wzrosła też rola Katowic jako ekonomicznego ośrodka dyspozycyjnego. Ulokowano tutaj siedzibę Izby Przemysłowo-Handlowej, a ponadto siedzibę miało tutaj 9 dyrekcji wielkich koncernów górniczo-hutniczych i 4 spółki akcyjne przemysłu chemicznego i drzewnego. Na przełomie lat 20. i 30. XX wieku utworzono Wspólnotę Interesów Górniczo-Hutniczych. W tym okresie w Katowicach swoją placówkę miało wiele banków, zarówno polskich, jak i zagranicznych. 8 sierpnia 1922 roku został otwarty, oparty na kapitale francuskim Bank Śląski. Wielki kryzys lat 30. XX wieku odczuwany był także w Katowicach, zwłaszcza w hutnictwie – w samej hucie „Baildon” zatrudnienie zmniejszono o 30–40%, a w hucie „Ferrum” aż o 80%. W górnictwie w najgorszej sytuacji były kopalnie „Kleofas” i „Ferdynand”. Powstawały także biedaszyby.
W latach 1945–1989 przemysł nadal odgrywał znaczącą rolę w gospodarce miasta. W 1968 roku z Katowic pochodziło 8% produkcji krajowej węgla kamiennego (10,4 mln ton), 1,9% stali (214,6 tys. ton) oraz 73,3% cynku (148,8 tys. ton). W skali ówczesnego województwa katowickiego w 1975 roku udział produkcji przemysłowej stanowił 12,8%, a zatrudnienia w przemyśle 11,4%. W 1985 roku udziały te były mniejsze – 10,7% produkcji przemysłowej i 9,7% pracujących w przemyśle. W 1989 w przemyśle zatrudnionych było 112,2 tys. mieszkańców Katowic (36% zatrudnionych w mieście).
Po II wojnie światowej w Katowicach funkcjonowało łącznie 7 kopalń węgla kamiennego: „Katowice”, „Kleofas”, „Wujek”, „Eminencja” (od 1953 roku „Gottwald”), „Wieczorek”, „Boże Dary” i „Murcki”. W 1964 roku na terenach rezerwowych kopalni „Wieczorek” w Giszowcu uruchomiono kopalnię „Staszic”, w 1974 roku połączono kopalnie „Kleofas” i „Gottwald”, a w 1976 roku „Boże Dary” i „Murcki”. Na przełomie lat 80. i 90. XX wieku na obszarze Katowic funkcjonowały dwie huty stali: „Baildon” i „Ferrum”, a także Huta Metali Nieżelaznych „Szopienice” i Zakłady Metalurgiczne „Silesia”, które ze względu na uciążliwy wpływ na środowisko zostały zlikwidowane. W 1985 roku w hutnictwie pracowało 10,2 tys. osób. Spośród pozostałych gałęzi przemysłu, wysokim udziałem w okresie PRL-u cechował się przemysł maszynowy, wyspecjalizowany głównie w produkcji maszyn i urządzeń górniczych. Do ważniejszych zakładów należały: Piotrowicka Fabryka Urządzeń Maszyn Górniczych, Fabryka Sprzętu i Narzędzi Górniczych oraz Śląska Fabryka Urządzeń Górniczych.
Po 1989 roku w wyniku przemian gospodarczych udział zatrudnionych w przemyśle w Katowicach zmalał w latach 1995–2006 o blisko połowę, do 27,9% ogółu zatrudnionych w 2006 roku. W tym czasie w Katowicach zlikwidowano kilka uciążliwych zakładów przemysłowych, a także wiele kopalń i hut. Pozostałe po ich likwidacji tereny poprzemysłowe często przeznaczone są pod inne funkcje, głównie handlowo-usługowe. Do najważniejszych tego typu przekształceń należy powstanie centrum handlowego Silesia City Center na terenie byłej kopalni „Gottwald”, które oddano do użytku 17 listopada 2005 roku. Po 1989 rozwinęły się natomiast nowoczesne gałęzie przemysłu, zlokalizowane zwłaszcza w parkach przemysłowych i technologicznych.
Infrastruktura
Infrastruktura techniczna
Zaopatrzenie miasta w energię eklektyczną odbywa się za pomocą sieci wysokich napięć 110 kV, a przekazywanie energii odbywa się poprzez stacje elektroenergetyczne, w tym przez stację nadrzędną 220/110 kV „Katowice-Północ”. Poza tym na terenie Katowic działa kilkanaście stacji energetycznych GPZ o przekładni 110 kV na średnie napięcie, a także stacje na terenach większych zakładów przemysłowych. Większość źródeł energii elektrycznej znajduje się poza granicami miasta, a z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego Katowic kluczowe znaczenie posiadają elektrownie: Halemba, Jaworzno, Łagisza i Łaziska. Zużycie energii elektrycznej na niskim napięciu w Katowicach w 2006 roku wynosiło ok. 272 tys. MWh.
Siecią ciepłowniczą objęta jest większość obszaru Katowic, a poza nią pozostają głównie południowe części miasta: Zarzecze, większa część Kostuchny, Podlesie, zachodnia część Ligoty-Panewnik oraz północno-wschodnia część Dąbrówki Małej. Największym źródłem ciepła jest Zakład Wytwarzania Katowice (d. Elektrociepłownia Katowice) z siedzibą przy ulicy Siemianowickiej 60. W 2009 roku moc cieplna zakładu wynosiła 692 MW, a moc elektryczna 205 MW. Innymi znaczącymi zakładami są należące do spółki Dalkia Polska Energia zakłady produkcyjne: „Szopienice” (ul. 11 Listopada 19 76,5 MW mocy ciepła), „Wieczorek” (ul. Szopienicka 58; 131,1 MW mocy ciepła) i „Wujek” (ul. W. Pola 65; 121,2 MW mocy ciepła). Zużycie energii cieplnej w 2003 roku w Katowicach wynosiło 11,04 mln GJ.
Katowice nie posiada własnych źródeł zasilania w gaz i jest on dostarczany do miasta z układów ogólnopolskich. Źródłem gazu są gazociągi wysokoprężne oraz podwyższonego średniego ciśnienia, w tym m.in. wysokiego ciśnienia Szopienice – Dąbrowa Górnicza. W mieście znajduje się kilkanaście stacji redukcyjno-pomiarowych I stopnia. Długość sieci gazowej w Katowicach (łącznie z przyłączami do budynków niemieszkalnych) wynosiła w 2018 roku 661,3 km, a zużycie gazu na 1 mieszkańca 1543,3 kWh. Gazociągi wysokoprężne eksploatowane są przez Operatora Gazociągów Przesyłowych Gaz-System oddział w Świerklanach, a sieć gazowa oraz urządzenia z nią związane na terenie miasta przez będącą częścią Polskiej Spółki Gazownictwa Gazowni w Katowicach (ul. J. Pukowca 3). Spółka ta też zajmuje się regionalną dystrybucją gazu sieciowego.
Źródła wody dla Katowic także znajdują się poza granicami miasta. Zaopatrzenie miasta w wodę stanowi integralny element regionalnego systemu wodociągowego Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów w Katowicach, korzystającego ze źródeł wody m.in. w Goczałkowicach-Zdroju, Dziećkowicach i Czańcu, obejmującego zakłady i stacje uzdatniania wody, wodociągi magistralne oraz zbiorniki wyrównawcze wody. Długość sieci wodociągowej w Katowicach (sieć rozdzielcza) wynosiła w 2018 roku 711,6 km, a zużycie wody na 1 mieszkańca wynosiło 36,4 m³. Zaopatrzenie Katowic w wodę realizują dwie spółki: Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów w Katowicach (ul. Wojewódzka 19) – prowadzi działalność polegającą na ujmowaniu, uzdatnianiu, magazynowaniu, rozprowadzaniu i sprzedaży wody głównie odbiorcom hurtowym oraz Katowickie Wodociągi (ul. Obrońców Westerplatte 89) – dokonuje zakupów wody od GPW, po czym sprzedaje ją bezpośrednio odbiorcom.
Długość sieci kanalizacyjnej w Katowicach (sieć rozdzielcza + kolektory) wynosiła w 2018 roku 630,9 km, a jej eksploatacją na terenie miasta zajmują się dwie instytucje: Katowickie Wodociągi – w zakresie kanalizacji sanitarnej i ogólnospławnej (część także przez Chorzowsko-Świętochłowickie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji – osiedle Tysiąclecia Górne, której jest podłączone do OŚ Klimzowiec) oraz Miejski Zarząd Ulic i Mostów w Katowicach – w zakresie kanalizacji deszczowej. W 2012 roku ze zbiorowego systemu kanalizacji korzystało 275,5 tys. mieszkańców Katowic (90% mieszkańców miasta). Spółka Katowickie Wodociągi zarządza następującymi oczyszczalniami ścieków: Gigablok – obejmuje północną część Katowic, położoną w dorzeczu Wisły, której ścieki po oczyszczeniu są odprowadzane do Rawy; Panewniki – obejmuje południowo-zachodnią część miasta, położoną w zlewniach Kłodnicy i Ślepiotki (Ligota-Panewniki i część Piotrowic-Ochojca); Podlesie – obejmuje południową i południowo-wschodnią część miasta (Piotrowice-Ochojec, Kostuchna, Murcki i Podlesie), z której oczyszczone ścieki wpływają do Mlecznej i Dąbrówka Mała-Centrum – obejmuje Dąbrówkę Małą, a także Czeladź i część Sosnowca.
Gospodarka komunalna
Odbiorem i transportem odpadów na terenie miasta, a także oczyszczaniem dróg zajmuje się Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej w Katowicach z siedzibą przy ulicy Obroki 140. Odpady komunalne wytwarzane na terenie Katowic są poddawane odzyskowi w kompostowni oraz sortowaniu w sortowni surowców wtórnych z selektywnej zbiórki przy ulicy Milowickiej 7, składowaniu jako odpad positowy na składowisku odpadów komunalnych przy ulicy Żwirowej bądź też unieszkodliwieniu w obiektach poza terenem miasta. Łączna ilość wytworzonych odpadów komunalnych w 2003 roku wynosiła ok. 134 tys. Mg.
Na terenie Katowic, przy ulicy Leopolda (na granicy z Siemianowicami Śląskimi) zlokalizowane jest nieczynne, zrekultywowane składowisko odpadów komunalnych. Dodatkowo na terenie miasta znajdują się zwały, hałdy pogórnicze i pohutnicze w tym hałda w Kostuchnie i hałda Murckowska.
Zasoby mieszkaniowe
W 2007 roku Katowice dysponowały 133,6 tys. mieszkaniami (439,7 tys. izb) o łącznej powierzchni użytkowej 7,8 mln m², z czego najwięcej z nich stanowiły zasoby spółdzielni mieszkaniowych (blisko 60 tys. mieszkań; 44% wszystkich zasobów mieszkaniowych miasta) oraz mieszkania osób fizycznych (43 tys. mieszkań; 32%). Według danych z NSP 2002, w Katowicach przeważały mieszkania powstałe w latach 1971–1988, stanowiące wówczas 39,8% ogółu zasobów mieszkaniowych miasta oraz z lat 1945–1970, stanowiących 28,1% zasobów. Około 27% lokali mieszkalnych znajdowało się w budynkach powstałych przed 1944 rokiem, w tym 16% przed 1918 rokiem. Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania w Katowicach wynosiło wówczas 58 m². Dominowały mieszkania o powierzchni 40–80 m² (65% ogółu), najmniejsze (poniżej 30 m²) stanowiły 4,2% zasobów, a największe (powyżej 80 m²) 12,3%. Na jedno mieszkanie przypadało średnio 3,3 izby, a na jedną osobę przypadało 24,6 m² powierzchni użytkowej mieszkania.
W 2012 roku liczba mieszkań w Katowicach wynosiła 129,2 tys. W tym czasie niemal 47% zasobu mieszkaniowego miasta były własnością osób fizycznych, a 12% to stanowił zasób komunalny (łącznie około 16 tys. mieszkań). W 2012 roku w jednym mieszkaniu przeciętnie zamieszkują 2,4 osoby, a średnia powierzchnia użytkowa mieszkania wynosiła wówczas 59 m² (25 m² na 1 osobę).
Obsługą komunalną zasobów mieszkaniowych miasta Katowice zajmuje się Komunalny Zakład Gospodarki Mieszkaniowej w Katowicach (ul. M. Grażyńskiego 5).
Transport
Transport drogowy
Według stanu z połowy 2022 roku sieć dróg publicznych w Katowicach liczy 558 km, z czego 32,6 km to drogi krajowe, 2,5 km to drogi wojewódzkie, 198,6 km to drogi powiatowe, a 318,1 km to drogi gminne (288,7 km z dróg gminnych ma nawierzchnię twardą ulepszoną). Ponadto w mieście znajduje się 130 obiektów mostowych i 28 tuneli (w tym tunel Katowicki pod rondem gen. J. Ziętka o długościach naw 665 m i 659 m). Drogi powiatowe, wojewódzkie i krajowe (w tym autostrada A4) stanowią podstawowy układ komunikacyjny Katowic.
Katowice znajdują się na skrzyżowaniu dwóch drogowych szlaków komunikacyjnych. Są to:
Trasa europejska E40 – w granicach Katowic przebiega w ciągu drogi autostrady A4,
Trasa europejska E75 – w granicach Katowic przebiega w ciągu drogi ekspresowej S1.
Przez Katowice przebiegają następujące drogi ponadpowiatowe:
Autostrada A4 (11 km na terenie Katowic; część jako aleja Górnośląska; jezdnie zbiorczo-rozprowadzające w zachodniej części jako ulica Kochłowicka) – droga będąca głównym elementem układu komunikacyjnego miasta, której podstawową funkcją jest przenoszenie ruchu dalekiego zasięgu; droga ta stanowi część paneuropejskiego korytarza transportowego nr III zapewniającego połączenia na wschód w kierunku Ukrainy przez Kraków i Rzeszów, a na zachód w kierunku Niemiec przez Opole i Wrocław,
Droga ekspresowa S1 (krótki odcinek w granicach Murcek) – droga będąca częścią paneuropejskiego korytarza transportowego nr VI, kierująca się w kierunku północnym do Finlandii przez Toruń i Gdańsk, a w kierunku południowym do Grecji m.in. przez Czechy, Węgry i Serbię; droga ta dla Katowic zapewnia poprowadzenie potoków w ruchu tranzytowym relacji północ-południe,
Droga krajowa nr 86 i droga ekspresowa S86 (aleja W. Roździeńskiego od węzła z ulicą Murckowską do granicy miasta z Sosnowcem jako droga ekspresowa; fragment alei W. Roździeńskiego oraz ulice: Murckowska, Pszczyńska i Bielska jako droga krajowa) – droga zapewniająca połączenie Katowic w kierunku południowym z Tychami, a na północ z Sosnowcem, Będzinem i dalej wzdłuż drogi ekspresowej S1 do portu lotniczego Katowice im. W. Korfantego,
Droga krajowa nr 79 (kolejno: ulica Krakowska, ulica Bagienna, aleja W. Roździeńskiego i ulica Chorzowska) – droga przecinająca Katowice w osi wschód-zachód, stanowiąca alternatywę dla autostrady A4; zapewnia połączenie Katowic w kierunku zachodnim z Chorzowem i Bytomiem, a na wschód z Mysłowicami, Jaworznem i Krakowem,
Droga krajowa nr 81 (ulice: 73 Pułku Piechoty, Kolejowa i T. Kościuszki) – droga stanowiąca wylot z Katowic w kierunku Mikołowa, Żor i Skoczowa,
Droga wojewódzka nr 902 – Drogowa Trasa Średnicowa (estakada Orląt Lwowskich, trasa N. i J. Renców) – droga ruchu przyspieszonego o dwóch jezdniach po trzy pasy ruchu w każdym kierunku; przebiega ona w odcinku wschód-zachód i łączy Katowice z Chorzowem, Świętochłowicami, Rudą Śląską, Zabrzem i Gliwicami.
Podstawą wewnętrznego układu komunikacyjnego miasta Katowice są ulice główne, które w dużej mierze realizują powiązania w skali miasta, a także łączą z głównymi ciągami drogowymi. Łączą się również z nimi drogi o charakterze zbiorczym i lokalnym, które pełnią powiązania między jednostkami w poszczególnych dzielnicach, a także stanowią obsługę osiedli mieszkaniowych i obiektów funkcjonalnych. Najważniejsze ciągi ulic w mieście to m.in.:
Bytkowska – Agnieszki – Bukowa – Złota – Bracka – F. Bocheńskiego; ciąg ten przebiega południkowo i łączy ze sobą Wełnowiec-Józefowiec, Dąb, Załęże, Osiedle Witosa oraz Załęską Hałdę-Brynów cz. zachodnią,
Telewizyjna – al. Korfantego; łączy Śródmieście z północnymi dzielnicami Katowic, tj. z Koszutką i Wełnowcem-Józefowcem,
Gen. j. Hallera – Obrońców Westerplatte – ks. bp. H. Bednorza – Lwowska; droga łącząca S86 z DK79 przez Dąbrówkę Małą i Szopienice-Burowiec,
Mysłowicka – Kolista – 73 Pułku Piechoty – Kolejowa; droga biegnąca od granicy Katowic z Mysłowicami przez Giszowiec i Piotrowice-Ochojec,
Ligocka – Piotrowicka – Armii Krajowej; droga biegnąca wzdłuż Załęskiej Hałdy-Brynowa cz. zachodniej, Ligoty-Panewnik, Piotrowic-Ochojca, Kostuchny oraz Podlesia.
Na podstawie danych z badania natężenia ruchu drogowego przeprowadzonych wrześniu 2007 roku, w Katowicach do dróg o największym natężeniu w godzinach szczytu popołudniowego należą: ulica Chorzowska, trasa N. i J. Renców, aleja W. Roździeńskiego, autostrada A4 i ulica Bielska. Największe natężenie ruchu według danych z 2012 roku na katowickiej sieci drogowej, przekraczające 30 tys. pojazdów na dobę, występuje na odcinkach dróg A4, DK86/S86 i DK81. Katowice w tym czasie były zaliczane do „szybkich” miast, gdzie średnia prędkość pojazdów wynosiła 46 km/h, a liczba pojazdów samochodowych zarejestrowanych w Katowicach wynosiła wówczas niecałe 196, co stanowiło 64 pojazdy na 100 mieszkańców. Liczba ta wzrosła w porównaniu z 2005 rokiem o 38%.
W Katowicach największe problemy parkingowe obserwowane są w strefie centralnej miasta. W samym Śródmieściu notowano w okolicach 2007 roku średnio 65 tys. parkowań w ciągu doby, a średni wskaźnik rotacji miejsc parkingowych wynosił 4,9. Najbardziej intensywne wykorzystywane obszary miejsc postojowych w Katowicach to m.in.: kwartał ulic: G. Morcinka, Sokolska, Misjonarzy Oblatów MN i aleja W. Korfantego oraz kwartały w rejonie ulic 3 Maja i Dworcowej.
Wszystkie publiczne drogi w granicach Katowic, prócz autostrad i dróg ekspresowych, są w administracji Miejskiego Zarządu Ulic i Mostów w Katowicach. Jego siedziba znajduje się przy ulicy J. Kantorówny 2a, a przy ulicy Milowickiej 1 placówkę ma Kierownictwo Robót Drogowych. Ponadto w Katowicach mają swoją siedzibę instytucje wojewódzkie związane z drogami publicznymi, w tym m.in.: Zarząd Dróg Wojewódzkich w Katowicach (ul. Lechicka 24), Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego w Katowicach wraz z Delegaturą Śląską Głównego Inspektoratu Transportu Drogowego (ul. Żeliwna 38) i Wojewódzki Ośrodek Ruchu Drogowego w Katowicach wraz z jego jednym z oddziałów terenowych (ul. Francuska 78). Przy ulicy Myśliwskiej 5 siedzibę ma Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad Oddział w Katowicach.
Transport kolejowy
Katowice stanowią znaczący w skali Polski węzeł kolejowy. Miasto leży na skrzyżowaniu dwóch transeuropejskich korytarzy transportowych: linii E30 Drezno – Wrocław – Katowice – Przemyśl – Kijów – Moskwa i linii E65 Gdynia – Warszawa – Katowice – Ostrawa – Wiedeń – Rijeka. Przez Katowice przebiega łącznie około 20 linii kolejowych będących w zarządzie PKP Polskich Linii Kolejowych, w tym cztery linie magistralne. Wszystkie z nich są dwutorowe, zelektryfikowane i odbywa się na nich zarówno ruch pasażerski, jak i towarowy Są to:
Linia kolejowa nr 1 Warszawa Centralna – Częstochowa – Sosnowiec Główny – Katowice,
Linia kolejowa nr 137 Katowice – Gliwice – Legnica,
Linia kolejowa nr 138 Oświęcim – Mysłowice – Katowice,
Linia kolejowa nr 139 Katowice – Tychy – Bielsko-Biała – Zwardoń.
Pasażerski ruch kolejowy w Katowicach obsługuje głównie stacja kolejowa Katowice, będąca jednocześnie największą stacją w węźle katowickim i jedną z większych w Polsce. Obsługuje one wszystkie kategorie pociągów, w tym m.in.: Express InterCity Premium, Express InterCity i InterCity, które zapewniają połączenia ze wszystkimi największymi miastami w Polsce oraz m.in. z Austrią, Czechami, Słowacją i Węgrami. W połowie 2023 roku na stacji zatrzymywały się pociągi PKP Intercity, Polregio i Kolei Śląskich, a także spółek RegioJet i Leo Express. W 2022 roku stacja Katowice była na 4. miejscu w Polsce w pod względem wymiany pasażerskiej. Roczna wymiana wynosiła wówczas 16,35 mln osób, a dobowa 44,80 tys. osób.
Poza stacją Katowice ruch pasażerki obsługują następujące posterunki ruchu: Katowice Brynów, Katowice Ligota, Katowice Piotrowice, Katowice Podlesie, Katowice Szopienice Południowe, Katowice Załęże i Katowice Zawodzie. Najsilniejsze powiązania za pomocą pasażerskiego transportu kolejowego Katowice posiadają z Tychami, Gliwicami, Zabrzem, Sosnowcem i Zawierciem.
W Katowicach swoją siedzibę mają przewoźnicy kolejowi oraz urzędy związane z transportem kolejowym, w tym: Oddział Terenowy w Katowicach Urzędu Transportu Kolejowego (ul. Dworcowa 4), PKP Cargo Service (ul. B. Czerwińskiego 6), Koleje Śląskie (ul. Raciborska 58) czy Południowy Zakład Spółki PKP Cargo (ul. św. Huberta 11). Funkcjonuje tutaj również Komenda Regionalna Straży Ochrony Kolei w Katowicach (ul. M. Goeppert-Mayer 14).
Transport lotniczy
W katowickiej dzielnicy Osiedle Paderewskiego-Muchowiec położone jest cywilne lotnisko sportowe Katowice-Muchowiec (kod ICAO: EPKM). Jest ono wyposażone w dwa otwarte drogi betonowe o długości 650 m i dwa drogi trawiaste dla szybowców o długości 600 m. Głównym użytkownikiem lotniska jest Aeroklub Śląski, a także jest ono bazą Lotniczego Pogotowia Ratunkowego.
W odległości około 35 km od centrum Katowic, w Pyrzowicach znajduje się Międzynarodowy Port Lotniczy Katowice im. W. Korfantego. Lotnisko o kodzie IATA – KTW i kodzie ICAO – EPKT zarządzane jest przez Górnośląskie Towarzystwo Lotnicze. W 2012 roku z portu lotniczego Katowice realizowano regularne połączenia pasażerskie z 37 miastami, w tym m.in. z: Barceloną, Dortmundem, Dublinem, Edynburgiem, Frankfurtem nad Menem, Grenoble, Kijowem, Kolonią, Liverpoolem, Londynem, Manchesterem, Mediolanem, Monachium, Oslo, Paryżem, Sztokholmem i Tel Awiwem. Głównymi przewoźnikami korzystającymi z lotniska Katowice są: PLL LOT, Lufthansa, Wizz Air i Ryanair. W 2022 roku z lotniska odprawiono 4,419 mln pasażerów, a prócz obsługi pasażerskiej port lotniczy posiada także terminal cargo obsługiwany przez firmy kurierskie i spedycyjne.
W odległości do 100 km od Katowic znajdują się jeszcze dwa międzynarodowe porty lotnicze: port lotniczy Ostrawa i port lotniczy Kraków-Balice.
Przy ulicy Medyków położone jest sanitarne lądowisko Katowice-GCZD, a przy ulicy Armii Krajowej śmigłowcowe lądowisko Famur.
Transport rowerowy
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w 2022 roku sieć dróg dla rowerów w Katowicach liczyła 105,0 km, a gęstość sieci na 100 km² wynosiła wówczas 63,74 km. Według stanu z połowy 2023 roku sieć tras rowerowych koncentrowała się głównie w północnej części miasta. Bardziej kompletne i zwarte odcinki tras ciągną się m.in. wzdłuż alei W. Korfantego (odcinek w Wełnowcu-Józefowcu) i W. Roździeńskiego (na wysokości Strefy Kultury) oraz ulic: Chorzowskiej, J.N. Stęślickiego, Brackiej, F.W. Grundmanna, M. Goeppert-Mayer, J. Kochanowskiego, T. Kościuszki, Granicznej, Lotnisko, 1 Maja, Bagiennej (do ul. Szopienickiej), Trzech Stawów, Gospodarczej, Szopienickiej, Kolejowej, gen. Z. Waltera-Jankego, M. Radockiego i Armii Krajowej (odcinek w Podlesiu). Mają one różną formę: są to zarówno wydzielone drogi dla rowerów i ciągi pieszo-rowerowe, jak i kontrapasy (te ostatnie głównie wzdłuż ulic ks. bp. S. Adamskiego i Trzech Stawów).
26 lutego 2014 roku Rada Miasta Katowice przyjęła Politykę Rowerową Miasta Katowice, która ma na celu szeroko rozumiane wspieranie transportu rowerowego jako jednego z form transportu w mieście. Jednocześnie zwrócono w niej uwagę, iż Katowice mają dogodne warunki dla rozwoju tego rodzaju transportu: w większości płaskie ukształtowanie terenu, w dużej mierze rozplanowany układ urbanistyczny czy stosunkowo dobrze rozwinięta sieć transportu zbiorowego.
W Katowicach działa publiczny system wypożyczania rowerów – City by bike, który jest jednocześnie największym systemem wypożyczalni tego typu na terenie województwa śląskiego. Jest on częścią systemu Nextbike. City by bike w 2022 roku dysponował 125 stacjami z 1010 rowerami, w tym 990 zwykłymi i 20 cargo. W tym okresie wypożyczono rower łącznie 202 378 razy, co przeliczeniu na 1000 mieszkańców wynosi 719,14 wypożyczeń. W tym też czasie najczęściej użytkowanymi stacjami były Katowice – Rynek i Dworzec PKP – Młyńska
W ramach projektu „Rowerem po Śląsku” została wytyczona w Katowicach sieć turystycznych szlaków rowerowych biegnących przez różne obszary miasta. Składają się na nie następujące trasy: nr 1 (20 km) pomnik Powstańców Śląskich – Dolina Trzech Stawów – Podlesie; nr 2 (12 km) park T. Kościuszki – Ligota-Panewniki; nr 122 (5 km) Ligota-Panewniki; nr 3 (16 km) Giszowiec – Piotrowice-Ochojec – Ligota-Panewniki; nr 5 (6 km) Dolina Trzech Stawów – Szopienice-Burowiec; nr 101 (18 km) Piotrowice-Ochojec – Murcki; nr 103 (7 km) park Śląski – Załęska Hałda-Brynów cz. zachodnia; nr 121 (7 km) Janów-Nikiszowiec – Murcki; nr 153 (6 km) Murcki; nr 110 (2 km) Murcki.
Miejski transport zbiorowy
System transportu miejskiego w Katowicach oparty jest o transport tramwajowy i transport autobusowy, a głównym organizatorem publicznego transportu zbiorowego w mieście jest Zarząd Transportu Metropolitalnego (ZTM) z siedzibą w Katowicach przy ulicy Barbary 21a. W 2012 roku długość tras transportu zbiorowego w Katowicach wynosiła 248,86 km, w tym tras autobusowych 220,75 km i tras tramwajowych 28,11 km. Łączna zaś długość linii w granicach Katowic w tym czasie sięgała poziomu 922,25 km, w tym autobusowych 824,48 km i tramwajowych 97,78 km. W 2022 roku w Katowicach funkcjonowało 725 przystanków – stanowisk postojowych (w tym 2 zarządzane przez podmioty niebędące jednostką samorządową). Spośród nich 609 to były przystanki autobusowe, a 116 z nich to przystanki tramwajowe.
W mieście znajdują się trzy centra przesiadkowe, które mają na celu ułatwić podróżującym dotarcie do centrum Katowic. Funkcjonują one na zasadzie Park&Ride, skąd jest możliwość dostania się do centrum miasta tramwajem bądź autobusem. Są to:
Centrum przesiadkowe Zawodzie (Zawodzie; ul. 1 Maja) – składa się z parkingu dla samochodów, zadaszonego parkingu dla rowerów, stacji rowerów miejskich, miejsc postojowych dla taksówek oraz budynku dworca,
Centrum przesiadkowe Brynów (Piotrowice-Ochojec; ul. T. Kościuszki) – z wyposażeniem analogicznym jak w centrum przesiadkowym Zawodzie,
Centrum przesiadkowe Ligota (Ligota-Panewniki; u zbiegu ul. Panewnickiej i ul. Franciszkańskiej) – składa się z peronów autobusowych, parkingu dla rowerów, parkingu dla 110 samochodów, miejsc postojowych dla taksówek i stacji rowerów miejskich.
Działa też centrum przesiadkowe Sądowa – Międzynarodowy Dworzec Autobusowy (Śródmieście; ul. Sądowa), obsługujące zarówno połączenia lokalne, jak i regionalne w rejonie Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, a także pełni funkcję międzynarodowego dworca autobusowego. W skład centrum wchodzą: budynek dworca, zadaszone perony autobusowe i przystanki autobusowe, parking rowerowy i stacja rowerów miejskich oraz parking samochodowy. Poza nimi, do największych węzłów przesiadkowych w Katowicach należy katowicki Rynek (przystanek Katowice Rynek / Teatr Śląski), gdzie w ciągu godziny według danych z 2007 roku wsiada i wysiada blisko 4 tys. pasażerów. Poza Śródmieściem, do bardziej obciążonych ruchem należą przystanki Koszutka Słoneczna Pętla i Zawodzie Paderewskiego.
Sieć transportu autobusowego w Katowicach jest bardzo rozbudowana. W 2007 roku przez Katowice przejeżdżały autobusy 110 linii, w tym 103 miejskich i podmiejskich (26 z nich tylko w obrębie miasta) oraz 7 bezpłatnych linii. Roczna praca przewozowa realizowana przez autobusy miejskie i podmiejskie na terenie miasta wynosiła wówczas 14 885 tys. wozokilometrów. Największy udział w przewozach autobusowych na terenie miasta ma Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej Katowice (68,6% pracy przewozowej w 2007 roku). Ponadto połączenia do Katowic w kierunku Jaworzna i Chrzanowa realizuje PKM Jaworzno. Najbardziej intensywne połączenia autobusowe są pomiędzy Katowicami a Sosnowcem, Mysłowicami i Siemianowicami Śląskimi. Z dalszych kierunków, poza Górnośląsko-Zagłębiowską Metropolią, dość intensywny ruch autobusowy odbywa się pomiędzy Katowicami a Jastrzębiem-Zdrój, Żorami, Olkuszem i Chrzanowem.
Transport tramwajowy w Katowicach odrywa dużą rolę w obsłudze ruchu pasażerskiego w mieście. Obsługiwany jest on na zlecenie ZTM-u przez spółkę Tramwaje Śląskie obejmującą swoim zasięgiem centralną część Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Struktura sieci tramwajowej na terenie Katowic ma układ promienisty z koncentracją na Rynku i łączy Śródmieście z Brynowem, Dębem, Koszutką, osiedlem Tysiąclecia, Szopienicami-Burowcem, Wełnowcem-Józefowcem, Załężem i Zawodziem. W Katowicach przy ulicy 1 Maja 152 znajduje się zajezdnia tramwajowa Zawodzie, w której działa także Ośrodek Szkolenia Motorniczych. W transporcie tramwajowym największe natężenie ruchu występuje pomiędzy Katowicami a Chorzowem, a w nieco mniejszym stopniu z Bytomiem, Świętochłowicami i Rudą Śląską.
Katowicki system publicznego transportu zbiorowego stanowi zasadniczą część systemu transportowego Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Według danych z 2007 roku udział ruchu niepieszego odbywającego się transportem publicznym wynosi w Katowicach 57%, natomiast przy dojeździe do centrum miasta 50%. Najsilniejsze powiązania komunikacyjne pomiędzy Katowicami i resztą Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii występują pomiędzy ośrodkami środkowej i wschodniej części metropolii, tj. z Chorzowem, Mysłowicami, wschodnią częścią Rudy Śląskiej, Siemianowicami Śląskimi, Świętochłowicami i miastami Zagłębia Dąbrowskiego, a także z Bytomiem oraz Tychami. Powiązania z dalej położonymi częściami aglomeracjami, zwłaszcza z zachodnią częścią (głównie Zabrze i Gliwice), są słabsze.
Architektura i urbanistyka
Charakterystyka
Katowice są stosunkowo młodym miastem, którego współczesny układ architektoniczno-urbanistyczny kształtował się od czasu przeprowadzenia w latach 40. XIX wieku pierwszej linii kolejowej. W skali całego miasta układ ten obejmuje kilkanaście jednostek, które stanowiły osobne miejscowości przyłączone do Katowic w kolejnych etapach rozwoju. Noszą one także wyraźne ślady genezy miasta i pierwotnych czynników miastotwórczych, jakim był surowcowy profil gospodarki. W związku z tym Katowice składają się z wyraźnie wyodrębnionej części śródmiejskiej o czytelnym, planowanym układzie kompozycyjnym oraz szeregu dzielnic i części o zróżnicowanej genezie i strukturze, cechujących się niejednorodnych stopniem integracji ze Śródmieściem. Najsilniej powiązane ze Śródmieściem są części przyłączone do miasta w 1924 roku, które utworzyły tzw. Wielkie Katowice (głównie Załęże, Dąb, Bogucice i Zawodzie), a najsłabiej z nim powiązana jest południowa część miasta (Murcki, Kostuchna, Podlesie i Zarzecze), która najpóźniej została włączona do Katowic.
W Katowicach dominuje zabudowa średniowysoka, a w dzielnicach peryferyjnych, zwłaszcza południowo-zachodnich, niska. Budynki wysokie skupiają się głównie w Śródmieściu oraz w kilkunastu osiedlach mieszkaniowych. W samym zaś Śródmieściu i w jego bezpośrednim sąsiedztwie istnieje kilkadziesiąt budynków wysokościowych, zarówno biurowych, jak i mieszkalnych. Koncentrują się one w rejonie ulic: Uniwersyteckiej, A. Mickiewicza, Chorzowskiej, Sokolskiej oraz alei W. Korfantego i W. Roździeńskiego. Tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej koncentrują się w dzielnicach zachodnich i południowych, a ponad 100 ha powierzchni tego typu zabudowy mają dzielnice: Piotrowice-Ochojec, Ligota-Panewniki, Kostuchna i Podlesie. Zabudowa wielorodzinna dominuje w dzielnicach śródmiejskich i północnych. Największy udział tej zabudowy mają dzielnice: Śródmieście, Osiedle Tysiąclecia, Osiedle Witosa i Osiedle Paderewskiego-Muchowiec.
W 2007 roku udział powierzchni zabudowanej do powierzchni terenu w Katowicach wynosił 23%, z czego największy był w Śródmieściu (50%), a najmniejszy w Podlesiu (14%). Wskaźnik intensywności zabudowy netto wynosił wówczas 0,49, a średnia ważona liczy kondygnacji 2,13. Najgęściej zabudowanymi rejonami Katowic (ponad 75% udziału powierzchni zabudowanej) są tereny północnego Śródmieścia pomiędzy obszarami kolejowymi a Rawą, a także tereny pomiędzy ulicami Wojewódzką, H. Dąbrowskiego, W. Reymonta i Francuską w południowej części Śródmieścia oraz ulice 11 Listopada, Wypoczynkowa i Lwowska w Szopienicach-Burowcu.
W mieście znajduje się kilkadziesiąt budowli mieszkalnych z XIX i początku XX wieku, w tym unikatowe osiedla Nikiszowiec i Giszowiec. Znajduje się tu także kilka pałaców, w tym pałac Goldsteinów i pałac w Załężu oraz kilka zabytkowych kościołów, jak kościół Mariacki, kościół garnizonowy, archikatedra Chrystusa Króla, bazylika z klasztorem franciszkanów oraz ewangelicki kościół Zmartwychwstania Pańskiego Najstarsza, istniejąca do dziś budowla w Katowicach to pochodzący z Syryni drewniany kościół św. Michała Archanioła z XVI wieku, znajdujący się w parku T. Kościuszki w Brynowie cz. wschodniej-Osiedlu Zgrzebnioka.
Rozwój architektoniczno-urbanistyczny
Obecna struktura architektoniczno-urbanistyczna miasta Katowice wykształciła się w pięciu fazach rozwojowych. Pierwsza nich to faza wczesnourbanistyczna, która trwała od lat 40. do lat 80. XIX wieku. Związana jest z uprzemysłowieniem obecnych dzielnic miasta, budową linii kolejowej do Katowic oraz przeniesieniu zarządu dóbr Tiele-Wincklera. W tym też czasie wytyczono układ urbanistyczny obecnego Śródmieścia. Druga z nich to faza zaawansowanego rozwoju, trwająca do 1922 roku. W tym czasie urbanizacja miasta zaczęła wkraczać na południe od torów kolejowych. Poszerzano i wypełniano miejskie kwartały zabudowy, założono późniejszy park T. Kościuszki, a także powstały liczne obiekty użyteczności publicznej. Powstały także nowe osiedla patronackie przy zakładach przemysłowych, w tym Giszowiec i Nikiszowiec.
Architektonicznie Katowice w XIX wieku zmieniało się od miejscowości z parterowymi lub jednopiętrowymi willami i kamienicami w miasto z kilkukondygnacyjnymi budynkami, szczególnie na przełomie XIX i XX wieku. Pierwsze budynki budowano w stylu historyzmu nawiązującego do architektury gotyku, renesansu, baroku, rokoka i klasycyzmu.
Pierwsze ważniejsze budynki w Katowicach powstały w latach 50. i 60. XIX wieku wzdłuż i w rejonie ulicy Warszawskiej jak m.in. neoromański kościół ewangelicki Zmartwychwstania Pańskiego czy neogotyki kościół katolicki Niepokalanego Poczęcia NMP, a także wille z ogrodami, w tym willa Grundmanna. Wiele z nich przebudowano na kamienice czynszowe bądź zburzono jak willę Holtzego zastąpioną w 1902 roku przez secesyjną kamienicę.
Pierwszy plan zabudowy Katowic opracował w 1856 roku architekt Heinrich Moritz August Nottebohm. Na jego podstawie dokonano parcelacji gruntów i wytyczono dwa place: Wilhelmsplatz (późniejszy plac Wolności) i Friedrichsplatz (późniejszy Rynek), które połączono centralną ulicą (późniejsza ulica 3 Maja), zwaną od połowy lat 60. XIX wieku Grundmannstrasse. W kierunku wschodnim jej przedłużeniem była ulica Warszawska, a od Rynku rozchodziły się szlaki w kierunku Wełnowca, Dębu, Królewskiej Huty i Brynowa.
W 1859 roku przy obecnej ulicy Dworcowej oddano do użytku nowy gmach dworca kolejowego, zaprojektowanego w stylu klasycystycznym. Na początku XX wieku został on rozbudowany o dwa secesyjne skrzydła. W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku najwięcej nowych obiektów budowano przy placu Wolności, ulicy Mariackiej i na południu wzdłuż dróg prowadzących do Mikołowa i Brynowa, tj. ulic Mikołowskiej i T. Kościuszki, a także w rejonie ulicy Dworcowej. Powstało wówczas kilkadziesiąt eklektycznych kamienic z mieszanką innych stylów. Powstało też kilka znaczących obiektów, w tym gmach Dyrekcji Poczt (ul. Pocztowa 9; bud. 1892–1893; przebudowa w 1913 i 1937 roku), Sądu Obwodowego (ul. Andrzeja 16–18; pierwszy neorenesansowy budynek w 1888 roku i drugi neobarokowy w 1913 roku) czy Dyrekcji Kopalń Księcia Pszczyńskiego (ul. Powstańców 30; bud. 1913–1914).
Również poza ówczesnymi Katowicami powstało kilka reprezentacyjnych obiektów. W Panewnikach wzniesiono kompleks klasztorny franciszkanów w stylu neoromańskim projektu Mansuetusa Fromma OFM, w Załężu neogotycki kościół św. Józefa projektu Ludwiga Schneidera, a w Zawodziu ratusz gminny Bogucice zaprojektowany w stylu neoklasycystycznym (bądź z elementami stylu secesyjnego i modernistycznego; gmach wzniesiony w latach 1911–1912). Przy kopalniach i hutach zaczęto budować osiedla robotnicze. W Bogucicach koncentrowała się ona wokół kopalń „Ferdinand” („Katowice”) i „Agnes-Amanda” oraz cynkowni, a domy tego typu powstały także m.in. w Dębie, Załężu oraz w Katowickiej i Załęskiej Hałdzie (w tym kolonia robotnicza kopalni „Oheim” projektu Brunona Tauta). W Giszowcu i Nikiszowcu powstały dwa osiedla patronackie zaprojektowane przez Georga i Emila Zillmannów. Ukończony w 1910 roku Giszowiec został zaprojektowany w idei miasta-ogrodu, w którym powstały domy jedno-, dwu- i trzyrodzinne, natomiast pośrodku wzniesiono obiekty użyteczności publicznej, w tym szkołę katolicką i szkołę ewangelicką, konsum i gospodę. Nikiszowiec w całości ukończono do 1927 roku. Składa się on z 9 kwartałów zwartej zabudowy domów mieszkalnych z czerwonej cegły, które uzupełniają podstawowe obiekty usługowo-handlowe, w tym szkoła, magiel i kościół. Osiedla te łączyła kolejka wąskotorowa zwana potocznie „Balkanem”.
Na przełomie XIX i XX wieku w katowickiej architekturze pojawił się nurt secesyjny, a jego klasycznymi przedstawicielami są kamienice przy ulicach: Chopina 11, 3 Maja 17 i Dyrekcyjnej 3. W tym też okresie katowickie budownictwo zaczęło kształtować się także pod wpływem idei modernistycznych.
Następnym znaczącym etapem rozwoju architektoniczno-urbanistycznego Katowic była faza rozwoju i ekspansji terytorialnej, trwająca w latach międzywojennych i związana z przyznaniem Katowicom statusu stolicy autonomicznego województwa śląskiego. W tym okresie do Katowic włączono sąsiednie dzielnice, a w południowym Śródmieściu wybudowano m.in. gmachy Sejmu Śląskiego, Muzeum Śląskiego (rozebrany przez Niemców), katedry Chrystusa Króla (ukończona po II wojnie światowej) oraz liczne nowoczesne budynki mieszkaniowe.
Architektura Katowic lat międzywojennych mimo pierwotnych założeń zakładających unifikację i standaryzację charakteryzowała się dużą różnorodnością i indywidualizmem. W tym czasie duży udział w inwestycjach miały władze wojewódzkie, które przyciągały także inwestorów prywatnych i kościelnych. Do najbardziej okazałych obiektów powstałych w tym okresie należy wznoszony w latach 1924–1929 budynek Sejmu Śląskiego oraz archikatedra Chrystusa Króla, której budowę rozpoczęto w 1927 roku, a ukończono po wojnie (w 1956 roku). Do innych należą m.in.: wieżowiec Urzędu Skarbowego przy ulicy Żwirki i Wigury (oddany do użytku w 1934 roku), gmach Banku Gospodarstwa Krajowego przy ulicy A. Mickiewicza 3 (1930 rok; proj. Józef Rybicki i Stanisław Tabeński), gmach Śląskich Technicznych Zakładów Naukowych (lata budowy: 1928–1932), Dom Oświatowy (1934 rok), gmach Syndykatu Polskich Hut Żelaza czy funkcjonalistyczny gmach Muzeum Śląskiego w Katowicach (wyburzony w czasie II wojny światowej przez Niemców).
Rozbudowano również tereny poza Śródmieściem Katowic. W 1924 roku do Katowic przyłączono obszary różniące się wielkością i gęstością zaludnienia oraz specyfiką zabudowy. Jeszcze w tym samym roku powstał plac zagospodarowania Wielkich Katowic, zakładający rozwój miasta w kierunku południowym. Większe rozmiary przybrała rozbudowa Ligoty, w której na zlecenie Urzędu Wojewódzkiego powstało osiedle domów urzędniczych, którego budowę rozpoczęto w 1933 roku. W Załężu przy granicy z Hajdukami (Chorzowem-Batorym) powstała kolonia 44 dwurodzinnych domów bliźniaczych, którą nadano imię prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Uroczyste oddanie do użytku kolonii z udziałem patrona osiedla odbyło się 2 października 1929 roku, a jej budowa trwała w latach 1927–1928.
Po II wojnie światowej nastąpiła faza powojenna, trwająca przez cały okres Polski Rzeczpospolitej Ludowej (do 1989 roku). Charakteryzował się on przebudową i dalszym rozwojem przestrzennym miasta. W tym okresie przebudowano strefę Rondo – Rynek (w tym budowa Hali Widowiskowo-Sportowej Spodek oraz nowych wysokościowców), wybudowano nowe osiedla mieszkaniowe, obiekty użyteczności publicznej (Pałac Młodzieży, nowy budynek dworca kolejowego czy Pałac Ślubów) oraz duże obiekty handlowe („Zenit”, „Skarbek”).
Po II wojnie światowej, pod koniec lat 40. XX w. w architekturze miasta narzucono doktrynę socrealizmu, kładące nacisk na wartości polskie. Przykładem jest Pałac Młodzieży (budowa w latach 1949–1951; proj. Julian Duchowicz i Zygmunt Majerski) oraz dawny Dom Związków Zawodowych (oddany do użytku w 1955 roku). W latach 50. XX wieku terenie Koszutki wzniesiono pierwsze budynki osiedla mieszkaniowego im. J. Marchlewskiego. W późniejszym okresie starano się utworzyć nową koncepcję centrum miasta, w kierunku północnym, a prace te realizowano w latach 50., 60. i 70. XX w. Powstały wówczas m.in.: Dom Prasy Śląskiej, Dom Handlowy „Skarbek”, Superjednostka, Separator, Ślizgowiec oraz oddany do użytku 9 maja 1971 roku Spodek (proj. Maciej Gintowt i Maciej Krasiński). W 1972 roku otwarto nowy, brutalistyczny dworzec kolejowy na stacji Katowice.
Spośród inwestycji mieszkaniowej do największych z nich należą: osiedle im. Tysiąclecia Państwa Polskiego (proj. Henryk Buszko, Aleksander Franta, Marian Dziewoński i Tadeusz Szewczyk; pierwsze budynki wzniesiono w 1961 roku) oraz osiedle Walentego Roździeńskiego. Na początku lat 70. XX wieku przystąpiono do budowy osiedla im. Ignacego Jana Paderewskiego, a 6 października 1978 roku na osiedlu odsłonięto pomnik Żołnierza Polskiego. Pod koniec lat 70. XX wieku rozpoczęto budowę osiedla mieszkaniowego w Bogucicach, zwane później osiedlem J. Kukuczki. Powstały także inne osiedla, m.in.: W. Witosa, Odrodzenia, Ptasie czy A. Zgrzebnioka.
Po 1989 roku w architekturze i urbanistyce Katowic nastąpiła faza współczesna. Przemiany gospodarcze doprowadziły do zmiany systemu gospodarczego miasta (w tym poprzez likwidację kopalń, hut i innych uciążliwych zakładów). Przebudowano układ drogowy miasta (powstała Drogowa Trasa Średnicowa i autostrada A4), a także wykonano szereg procesów rewitalizacyjnych (np. powstanie Strefy Kultury na terenach dawnej KWK „Katowice”). Wzniesiono nowe obiekty handlowo-usługowe oraz biurowe (np. Altus, Chorzowska 50, .KTW oraz parki przemysłowe). Rozwój urbanistyczny miasta przebiega natomiast w dużej mierze w kierunkach południowych za sprawą licznych inwestycji deweloperskich.
Po 1989 w architekturze Katowic nastawiono na estetykę postmodernizmu zaczerpniętej z Europy Zachodniej, lecz w późniejszym czasie skierowano się na funkcjonalizm, uwzględniający awangardowe materiały, nowatorskie rozwiązania konstrukcyjne oraz nawiązanie do tradycji.
W związku z rozwojem instytucji kultury w Katowicach, w latach 1990–1997 powstała nowa siedziba Biblioteki Śląskiej, która stała się częścią nowego wnętrza urbanistycznego Katowice – placu Rady Europy. W pierwszej połowie XXI wieku wykształciła się Strefa Kultury, na której powstały: siedziba Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia (bud. 2010–2014), Muzeum Śląskie (bud. 2011–2015) oraz Międzynarodowe Centrum Kongresowe (bud. 2011–2015). Powstało również wiele nowych obiektów biurowo-usługowych oraz gmachów użyteczności publicznej, zwłaszcza akademickich, w tym otwarty w 2004 roku gmach Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, w 2007 roku Centrum Nauki i Edukacji Muzycznej „Symfonia” czy w 2012 roku Centrum Informacji Naukowej i Biblioteka Akademicka.
18 listopada 2005 roku, a na terenach po kopalni „Gottwald” oddano do użytku centrum handlowo-rozrywkowe Silesia City Center, mieszczący kino wielosalowe, obiekty handlowo-usługowe, restauracje i kawiarnie oraz supermarket. W budynku po dawnej maszynowni szybu „Jerzy” urządzono natomiast kaplicę św. Barbary. Jest to jeden z przykładów adaptacji dawnych obiektów przemysłowych o wyjątkowych walorach zabytkowych do nowych funkcji. Innym katowickim przykładem jest adaptacja hali dawnego szybu „Wilson” kopalni „Wieczorek” na potrzeby galerii sztuki – Galeria Szyb Wilson czy zespół zabudowań Porcelany Śląskiej. W architekturze Katowice nawiązanie do przemysłowego dziedzictwa nie tylko odbywa się poprzez adaptację dawnych obiektów przemysłowych na inne cele, ale i stanowi inspirację dla nowych form. Stało się tak, chociażby w przypadku oddanego do użytku w 2006 roku gmachu Narodowego Banku Polskiego (proj. Dieter Paleta, Wojciech Wojciechowski i Teodor Badura) w formie pokrycia części zewnętrznych ścian czarnym łupkiem.
Zabytki
W Katowicach istnieje wiele obiektów i zespołów architektoniczno-urbanistycznych posiadającą wartość historyczną i kulturową, objętych ochroną konserwatorską na różnym poziomie, w tym jako pomnik historii czy zabytek wpisany do rejestru zabytków nieruchomych bądź do gminnej ewidencji zabytków. W Katowicach znajdują się dwa zespoły obiektów wpisane na listę pomników historii:
Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego oraz zespół katedralny – uznany za pomnik historii 13 stycznia 2012 roku; rozszerzony o katedrę 5 grudnia 2017 roku,
Osiedle robotnicze Nikiszowiec – uznane za pomnik historii 14 stycznia 2011 roku.
Pod koniec września 2009 roku na terenie Katowic znajdowało się 13 obiektów wpisanych do rejestru zabytków ruchomych oraz 174 obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych, w tym m.in.: układy urbanistyczne osiedli Giszowiec i Nikiszowiec, 24 zabytkowe zespoły budowlane, 3 cmentarze, park im. T. Kościuszki, most nad Mleczną, 16 kościołów i 2 zespoły architektury przemysłowej (zabudowa szybu „Pułaski” KWK „Wieczorek” w Janowie-Nikiszowcu i browaru Mokrskich w Szopienicach-Burowcu). Większość katowickich zabytków skupia się w dwóch dzielnicach – w Śródmieściu i Giszowcu. Do końca września 2009 roku w Katowicach ustanowiono 46 stref ochrony konserwatorskiej o powierzchni łącznej ponad 166 ha. Tej formie ochrony objęto: 4 cmentarze, 5 zespołów zabudowy przemysłowej, 4 układy urbanistyczne i pozostałości dawnych założeń wiejskich oraz 33 innych zespołów zabudowy.
Do rejestru zabytków województwa śląskiego wpisane są m.in. następujące obiekty w rejonie centrum miasta: budynek Sądu Okręgowego przy placu Andrzeja, kamienice przy ulicach Dyrekcyjnej 10, św. Jana 6, 3 Maja 6-8, A. Mickiewicza 8, Warszawskiej 2, 31 i 35 oraz placu Wolności 2 i 11, budynek banku przy ulicy Bankowej 5, kompleks dawnego dworca kolejowego stacji Katowice oraz hotel „Monopol” przy ulicy Dworcowej, gmach Kurii Metropolitalnej, budynek dawnego hotelu „Grand”, cmentarz żydowski przy ulicy Kozielskiej, gmach rektoratu Uniwersytetu Ekonomicznego przy ulicy 1 Maja 50 w Zawodziu, bazylika pw. św. Szczepana przy ulicy ks. L. Markiefki w Bogucicach, budynek Łaźni Miejskiej, gmach III Liceum Ogólnokształcącego im. A. Mickiewicza w Katowicach przy ulicy A. Mickiewicza 5, willa ogrodowa przy placu Wolności 10, budynek Teatru Śląskiego im. S. Wyspiańskiego w Katowicach przy Rynku 2 bądź gmach Urzędu Skarbowego przy ulicy Żwirki i Wigury (tzw. „Drapacz Chmur”). W pozostałych częściach miasta są to m.in.: zespół dawnego browaru Mokrskich przy ulicy ks. bp. H. Bednorza 2a-6 i kościół św. Jadwigi Śląskiej przy placu Powstańców Śląskich w Szopienicach-Burowcu, pałac przy ulicy Gliwickiej 159 i kościół św. Józefa w Załężu, gmach ratusza, kompleks folwarczny oraz kościół św. Antoniego z Padwy w Dąbrówce Małej czy zabudowa kolonii Alfred w Wełnowcu-Józefowcu.
W Katowicach przy ulicy Francuskiej 12 siedzibę ma Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach, a przy Rynku 1 w ramach Urzędu Miasta Katowice działa Biuro Konserwatora Zabytków.
Pomniki i miejsca pamięci
Na terenie Katowic znajduje się szereg miejsc związanych z ochroną pamięci walk i męczeństwa. Są to m.in. cmentarze wojenne, mogiły na cmentarzach cywilnych oraz pomniki i tablice pamiątkowe. Do najważniejszych miejsc pamięci w Katowicach należą:
Pomnik Powstańców Śląskich (Śródmieście; rondo gen. J. Ziętka) – pomnik odsłonięty 1 września 1967 roku autorstwa architekta Wojciecha Zabłockiego i rzeźbiarza Gustawa Zemły; składa się z trzech skrzydeł usytuowanych na sztucznej skarpie ze ścianą, na której umieszczono nazwy miejscowości, w których toczyły się bitwy powstań śląskich,
Pomnik Harcerzy Września (Śródmieście; pl. Obrońców Katowic) – pomnik odsłonięty 4 września 1981 roku projektu Zygmunta Brachmańskiego,
Pomnik Ofiar Katynia (Śródmieście; pl. Andrzeja) – pomnik odsłonięty 21 maja 2001 roku projektu Mariana Skałkowskiego i wykonany przez rzeźbiarza Stanisława Hochuła; przedstawia trzy figury mężczyzn, stojących nad tzw. dołem śmierci,
Pomnik Poległych Górników KWK „Wujek” (Załęska Hałda-Brynów cz. zachodnia; pl. NSZZ Solidarność) – pomnik odsłonięty w 1991 roku upamiętniający 9 poległych górników KWK „Wujek” 16 grudnia 1981 roku,
Pomnik Żołnierza Polskiego (Osiedle Paderewskiego-Muchowiec; pl. Żołnierza Polskiego) – pomnik odsłonięty w 1978 roku autorstwa Bronisława Chromego; sylwetka rzeźby przedstawia orła osłaniającego swoimi skrzydłami grupę żołnierzy,
Wieża Spadochronowa (Brynów cz. wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka; park T. Kościuszki) – wieża z 1937 roku, na której toczyły się walki we wrześniu 1939 roku; w 1957 roku obok wieży ustawiono obelisk harcerzy – obrońców Katowic autorstwa Stefana Chorembalskiego,
Pomniki-tablice Obrońców Katowic (Lasy Panewnickie i Piotrowice) – miejsca kaźni z okresu II wojny światowej,
Grób zbiorowy 109 obrońców Katowic z 1939 roku – harcerzy i powstańców (Ligota-Panewniki; cmentarz przy ul. Panewnickiej) – pomnik upamiętniający poległych w 1939 roku obrońców Katowic z rąk Niemców,
Pomnik Powstańców Śląskich w Bogucicach (Bogucice; pl. W. Wajdy) – pomnik wzniesiony w miejsce przedwojennego, z tablicą o treści: „Cześć poległym bohaterom 1919, 1920, 1921,1939, 1945”,
Cmentarz garnizonowy (Brynów cz. wschodnia-Osiedle Zgrzebnioka; ul. Meteorologów) – założony w latach 20. XX wieku w miejscu dawnego cmentarza jeńców wojennych; znajdują się tu m.in. groby przywódców powstań śląskich, zbiorowy wojenny grób żołnierzy alianckich i cztery kwatery mogił wojennych żołnierzy poległych w czasie I wojny światowej,
Cmentarz żydowski (Śródmieście; ul. Kozielska) – jeden z największych i najlepiej zachowanych tego typu nekropolii, licząca około 1400 pochówków w formie macew oraz nagrobków, w tym rodów zasłużonych dla rozwoju miasta – m.in. Goldsteinów, Grünfeldów i Schalschów.
Kultura
Instytucje kultury
Katowice są miejscem, w którym skupia się większość ważnych w skali regionu instytucji kultury prowadzonych przez instytucje samorządowe. Są także głównym ośrodkiem kultury wyższej w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii. Działają tutaj instytucje kultury, zarówno te wpisane do rejestru właściwego ministerstwa ds. kultury, jak i do samorządu województwa śląskiego czy do miasta Katowice. Obejmują one jednostki artystyczne, instytucje naukowo-badawcze, a także instytucje organizujące, wspierające i promujące życie kulturalne. Do tych ostatnich z siedzibą w Katowicach należą m.in.:
Wojewódzkie samorządowe instytucje:
Instytucja Filmowa Silesia Film (ul. Górnicza 5) – instytucja działająca w zakresie kinematografii, ochrony zasobów sztuki filmowej oraz zarządzania i administrowania kinami studyjnymi w Katowicach: Centrum Sztuki Filmowej, Kino Światowid oraz Kinoteatr Rialto,
Instytucja Kultury Ars Cameralis Silesiae Superioris (ul. J. Ligonia 7) – instytucja organizuje coroczny Górnośląski Festiwal Sztuki Kameralnej, a także promuje, popularyzuje i prezentuje wartościowe zjawiska i formy w kulturze i sztuce,
Regionalny Instytut Kultury im. Wojciecha Korfantego (d. Instytut Myśli Polskiej im. Wojciecha Korfantego; ul. Teatralna 4) – instytucja kultury o charakterze badawczo-naukowym i upowszechnieniowym w zakresie wartości dziedzictwa kulturowego województwa śląskiego.
Instytucje miejskie:
Katowice Miasto Ogrodów – Instytucja Kultury im. Krystyny Bochenek (pl. Sejmu Śląskiego 2) – instytucja kultury miasta Katowice, organizująca imprezy, w tym m.in. Urodziny Miasta „Kocham Katowice”, a także wspierająca najważniejsze imprezy kulturalne w mieście; dysponuje ona gmachem zwanym potocznie m.in. Pałacem Grudniowym, w którym znajdują się m.in.: 2 sale koncertowe i 5 galerii sztuki; działa tutaj Teatr Korez oraz Muzeum Historii Komputerów i Informatyki,
Biuro Wystaw Artystycznych (al. W. Korfantego 6) – instytucja zajmująca się prezentacją współczesnej twórczości plastycznej poprzez działalność wystawienniczą, edukacyjną, wydawniczą i dokumentacyjną.
Poza tym w Katowicach działa szereg stowarzyszeń, fundacji i związków działających na rzecz kultury i jej rozwoju. Miasto stanowi siedzibę oddziałów regionalnych związków twórców oraz stowarzyszeń naukowych i branżowych. Są to m.in.: Śląski Związek Chórów i Orkiestr (ul. Francuska 12), Śląskie Towarzystwo Muzyczne (ul. Dąbrówki 15), Oddział Katowicki Związku Kompozytorów Polskich (ul. Zacisze 3), Okręg w Katowicach Związku Polskich Artystów Plastyków (ul. Dworcowa 13), Oddział Katowice Towarzystwa Kultury Teatralnej (ul. św. Jana 10), Oddział w Katowicach Związku Artystów Scen Polskich (Rynek 10), Górnośląskie Towarzystwo Literackie w Katowicach (ul. J. Ligonia 7), Oddział Katowice Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (ul. J. Ligonia 5/7) i inne.
W Katowicach w dziedzinie wychowania, edukacji i upowszechniania kultury działa 5 miejskich domów kultury oraz 2 młodzieżowe domy kultury. Działają one w różnych częściach miasta i spośród pierwszych są to następujące placówki:
Miejski Dom Kultury „Koszutka” w Katowicach (ul. M. Grażyńskiego 47) wraz z filią „Dąb” (ul. Krzyżowa 1),
Miejski Dom Kultury „Ligota” w Katowicach (ul. Franciszkańska 33),
Miejski Dom Kultury „Południe” w Katowicach (ul. T. Boya-Żeleńskiego 83) wraz z filiami: nr 1 „Piotrowice” (ul. gen. Z. Waltera-Jankego 136), nr 2 „Murcki” (ul. P. Kołodzieja 42), nr 3 „Zarzecze” (ul. P. Stellera 4) i nr 4 „Podlesie” (ul. Sołtysia 25),
Miejski Dom Kultury „Szopienice-Giszowiec” w Katowicach (ul. gen. J. Hallera 28) wraz z filiami: nr 1 „Szopienice” (ul. Obrońców Westerplatte 10) i nr 2 „Giszowiec” (pl. Pod Lipami 1 i 3/3a),
Miejski Dom Kultury „Bogucice-Zawodzie” w Katowicach: Dział „Zawodzie” (ul. K. Marcinkowskiego 13) i Dział „Bogucice” (ul. ks. L. Markiefki 44a).
Dla młodzieży, realizując zadania i cele związane z rozwijaniem zainteresowań i uzdolnień wychowanków oraz organizacji czasu wolnego w Katowicach, działają: Młodzieżowy Dom Kultury w Katowicach w Zespole Szkół i Placówek nr 2 (ul. J. Zarębskiego 2; ul. Tysiąclecia 5) oraz Pałac Młodzieży im. prof. Aleksandra Kamińskiego w Katowicach (ul. Mikołowska 26) będący wieloprofilową placówką wychowania pozaszkolnego o znaczeniu ponadmiejskim. Prócz placówek organizowanych przez samorząd miasta, w Katowicach działa szereg innych podobnego typu jednostek, prowadzonych głównie przez spółdzielnie mieszkaniowe, uczelnie wyższe (kluby studenckie), kościoły i związki wyznaniowe (kluby i świetlice przy parafiach) oraz inne.
W centrum miasta, na pograniczu Śródmieścia, Koszutki i Bogucic znajduje się Strefa Kultury – przekształcona przestrzeń miejska po zlikwidowanej kopalni „Katowice” sąsiedztwie Spodka, na której znajdują się: siedziba Narodowej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach, Muzeum Śląskie w Katowicach oraz Międzynarodowe Centrum Kongresowe.
Muzyka
Muzyka jest najbardziej rozwiniętą dziedziną kultury w Katowicach, a działalność kultury muzycznej w mieście, zarówno pod względem infrastrukturalnym, jak i pod kątem edukacji i oferty kulturalnej, wyróżnia się na skalę krajową i międzynarodową. Od 2015 roku Katowice są częścią jako . Działa tutaj ponad 20 sal koncertowych, 30 klubów muzycznych i ponad 15 wytwórni płytowych i studiów nagraniowych. Znaczące imprezy muzyczne odbywają m.in. w katowickim Spodku, na którym wystąpiły do tej pory tacy znaczący artyści bądź zespoły jak m.in.: Sting, Jean-Michel Jarre, Tina Turner, Elton John, Deep Purple, Metallica, The Cure, Genesis, Black Sabbath, Rammstein, Iron Maiden, Robbie Wiliams czy Depeche Mode, a rolę rozrywkowo-muzycznego magnesu miasta Katowice pełni ulica Mariacka.
Działalność muzyczna w Katowicach obejmuje szereg instytucji, w tym szkoły i uczelnie muzyczne, orkiestry i zespoły czy instytucje zrzeszające muzyków. Z Katowicami związanych jest wielu wybitnych muzyków, w tym m.in.: Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, Krystian Zimerman, Ireneusz Dudek, Artur Rojek, Miłosz Paweł Borycki „Miuosh” czy Wojciech Alszer „Fokus”. Miasto jest także drugim po Poznaniu ośrodkiem o bogatych tradycjach amatorskiego ruchu muzycznego. Działają tutaj chóry i orkiestry dęte, a także grupy muzyczne. Do najważniejszych katowickich instytucji muzycznych należą:
Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego w Katowicach (ul. Zacisze 3) – uczelnia kształcąca uznanych instrumentalistów, kompozytorów, teoretyków i wokalistów; w siedzibie akademii organizowane są koncerty, warsztaty, konkursy i sesje naukowe,
Zespół Państwowych Szkół Muzycznych im. Wojciecha Kilara w Katowicach (ul. Ułańska 7b),
Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia (pl. W. Kilara 1) – stanowi ona narodową instytucję kultury, która od 2014 roku posiada nową siedzibę znajdującą się w Strefie Kultury; jest to jedna z najważniejszych polskich orkiestr symfonicznych, a także instytucja kultury o szerokim zasięgu działalności,
Filharmonia Śląska im. Henryka Mikołaja Góreckiego (ul. Sokolska 4) – instytucja kultury województwa śląskiego, działająca w zakresie współtworzenia i upowszechnienia kultury muzycznej poprzez prowadzenie zawodowych zespołów muzycznych: Orkiestry Symfonicznej, Śląskiej Orkiestry Kameralnej i Chóru; ponadto przygotowuje i prezentuje koncerty, organizuje konkursy i festiwale, w tym m.in. Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga,
Zespół Śpiewaków Miasta Katowice „Camerata Silesia” (pl. Wolności 12a) – instytucja kultury samorządu miasta Katowice, będąca czołową w Polsce kameralną grupą śpiewaczy.
Istotne znaczenie w dziedzinie muzyki pełnią także katowickie kluby muzyczne i klubokawiarnie, w tym m.in.: Jazzclub Hipnoza (pl. Sejmu Śląskiego 2), Panorama Klub (ul. Śląska 75), Teatr & Klub muzyczny Old Timers Garage (ul. gen. Z. Waltera-Jankego 132), Klub Pomarańcza (ul. A. Mickiewicza 4), Katofonia (ul. A. Mielęckiego 6) czy Energy 2000 Katowice (ul. Plebiscytowa 3).
Katowice są miejscem organizacji licznych wydarzeń muzycznych o charakterze ogólnopolskim i międzynarodowym. Wśród nich są to m.in.: Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów im. Grzegorza Fitelberga, Dni Muzyki Wokalnej, Międzynarodowy Festiwal Młodych Laureatów Konkursów Muzycznych, Festiwal Nowa Muzyka, Rawa Blues Festival, Festiwal „Ars Cameralis”, Off Festival, Katowice JazzArt Festival, Silesian Jazz Festival, Międzynarodowe Święto Pieśni Chóralnej „Trojok Śląski”, Festiwal Muzyki Świata Ogrody Dźwięków, Śląskie Dni Muzyki Współczesnej, Koncerty Promenadowe „Od Bacha do Beatlesów” i Mayday, a także koncerty NOSPR-u, Filharmonii Śląskiej, Kwartetu Śląskiego i Zespołu Śpiewaków Miasta Katowice „Camerata Silesia”.
Sztuka wizualna
Katowice uchodzą za jeden z głównych w kraju i liczących się za granicą ośrodków plastycznych. Kluczową w tym rolę odgrywa Akademia Sztuk Pięknych w Katowicach, prowadząca wydziały Projektowy i Artystyczny. Katowicki ośrodek sztuk wizualnych kojarzony jest między innymi z tzw. Śląską Szkołą Plakatu oraz twórczością prymitywistów w ramach Grupy Janowskiej, którą tworzyli m.in.: Teofil Ociepka, Ewald Gawlik czy Erwin Sówka. Z Katowicami związany był także ceniony malarz i grafik Jerzy Duda-Gracz. Do głównych placówek wyspecjalizowanych w prezentacji twórczości należą:
Galeria Sztuki Współczesnej BWA (al. W. Korfantego 6) – posiada 800 m² przestrzeni wystawienniczej, w której realizowane są najważniejsze ekspozycje sztuki współczesnej w mieście; galeria ponadto prowadzi działalność edukacyjną i wystawienniczą,
Galeria Rondo Sztuki (rondo gen. J. Ziętka 1) – galeria sztuki współczesnej organizowana przez Akademię Sztuk Pięknych w Katowicach; organizuje nie tylko wystawy, ale również koncerty, spotkania autorskie i debaty,
Galeria Szyb Wilson (ul. Oswobodzenia 1) – galeria zorganizowana na terenie dawnego szybu kopalni „Wieczorek” o powierzchni blisko 2,5 tys. m²; organizowane są w niej wystawy, warsztaty oraz festiwale,
Galeria działające w instytucji Katowice Miasto Ogrodów (pl. Sejmu Śląskiego 2) – Galeria Engram, Galeria Pusta, Galeria Wspólna, Galeria Miasta Ogrodów i Galeria 5,
Galeria Związku Polskich Artystów Plastyków (ul. Dworcowa 13) – Art Nova 2,
Galeria Związku Polskich Artystów Fotografików (ul. H. Dąbrowskiego 2) – Galeria Katowice,
Centrum Scenografii Polskiej (ul. T. Dobrowolskiego 1) – oddział Muzeum Śląskiego w Katowicach, którego działanie skupiają się wokół teatru; prezentowane są w nim eksponaty związane z twórczością sceniczną.
Ponadto galerie prowadzone są w szeregu instytucjach kultury, bibliotekach, domach kultury itp., a przy ulicy Ułańskiej 7a siedzibę ma Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych im. J. Pankiewicza w Katowicach.
Do czołowych wydarzeń związanych ze sztukami wizualnymi odbywającymi się w Katowicach należą: Katowice Street Art Festival, Biennale Plakatu Polskiego, Międzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej „Art Naif Festiwal”, Triennale Grafiki Polskiej czy wystawy plastyczne, fotograficzne i grafiki organizowane m.in. w Muzeum Historii Katowic (np. Śląska Szkoła Plakatu), Rondzie Sztuki, Bibliotece Śląskiej (w tym m.in. Śląska Fotografia Prasowa).
Teatry
Katowice stanowią znaczący ośrodek teatralny, a w mieście działa szereg instytucji kultury z tej dziedziny. Siedzibę mają tutaj dwie instytucje samorządowe:
Teatr Śląski im. Stanisława Wyspiańskiego (Rynek 2) – instytucja kultury samorządu województwa śląskiego; jest to teatr dramatyczny, stanowiący jednocześnie największą scenę dramatyczną w regionie; poza klasyką teatr ma w repertuarze dramaty współczesnych polskich i zagranicznych autorów, a swoją ofertę urozmaicają wydarzenia muzyczne,
Śląska Teatr Lalki i Aktorstwa „Ateneum” (ul. św. Jana 10) – instytucja kultury samorządu miasta Katowice; jest to jeden z najstarszych zespołów lalkowych w Polsce, z repertuarem skierowanym głównie od osób najmłodszych.
Ponadto w Katowicach działa szereg innych grup i stowarzyszeń teatralnych, w tym:
Teatr Korez (pl. Sejmu Śląskiego 2) – prywatny teatr założony przez Mirosława Neinerta; a scenie teatru odbywają się przedstawienia własne oraz występy gościnne,
Teatr Gry i Ludzie (ul. Gliwicka 120) – teatr realizujący tradycyjne przedstawienia na scenicznych deskach oraz w plenerze, skierowane do dzieci i osób dorosłych; ma swoją scenę sali dawnego kina Apollo w Załężu,
Teatr A Part (ul. N. Barlickiego 15b/4) – teatr założony przez Marcina Hericha, realizujący autorskie projekty sceniczne, działania site-specific i widowiska plenerowe,
Teatr Rawa (ul. Piastów 5/9) – niezależny teatr zawodowy, założony przez Ewę Kubiak i Huberta Bronickiego,
Teatr Bez Sceny (ul. 3 Maja 11) – teatr dramatyczny założony przez Andrzeja Dopierały,
Teatr Żelazny (ul. Gliwicka 148a) – teatr założony inicjatywy Piotra Wiśniewskiego,
Mumio – grupa teatralna wyłoniona z Teatru Gugalander, którą tworzą: Jadwiga Basińska, Dariusz Basiński i Jacek Borusiński.
W Katowicach przy ulicy św. Jana 10 swoją siedzibę ma ponadto Oddział Katowice Towarzystwa Kultury Teatralnej.
Spośród cyklicznych wydarzeń teatralnych o charakterze regionalnym, krajowym i międzynarodowych, w Katowicach odbywają się następujące z nich: Ogólnopolski Festiwal Sztuki Reżyserskiej „Interpretacje”, Międzynarodowy Festiwal Teatrów „A Part”, Międzynarodowy Festiwal Teatrów Lalek „Katowice Dzieciom”, Letni Ogród Teatralny, Noc Teatrów GZM, Katowicki Karnawał Komedii czy Katowicka Noc Kabaretowa.
Kino
Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w 2022 roku w Katowicach działało 7 kin, które łącznie dysponowały 50 salami z 9266 miejscami na widowni. Zorganizowano w tamtym okresie 82 629 seansów, które zgromadziło łącznie blisko 1,2 mln widzów. Katowickie kina należą do dwóch grup obiektów – do wielosalowych kin operatorów kinowych (tzw. multipleksy) oraz do kin lokalnych działających w ramach Instytucji Filmowej Silesia Film. W mieście działają następujące kina wielosalowe: Cinema City Punkt 44 wraz z kinem IMAX (Punkt 44; ul. Gliwicka 44), Cinema City Silesia (Silesia City Center; ul. Chorzowska 107), Multikino (Galeria Katowicka; ul. 3 Maja 30) i Helios (Libero; ul. T. Kościuszki 229).
Katowickie kina lokalne należą do sieci kin studyjnych Europa Cinemas i są to następujące placówki:
Centrum Sztuki Filmowej (ul. Sokolska 66) – wielofunkcyjna, regionalna placówka filmowa o funkcjach naukowo-badawczych i edukacyjnych z zapleczem postprodukcyjnym, archiwum filmowym, dwoma salami audiowizualnymi i Filmoteką Śląską; poza tradycyjnymi seansami centrum organizuje także spotkania, warsztaty i seanse plenerowe,
Kino Światowid (ul. 3 Maja 7) – kino dysponujące salą z 212 miejscami,
Kinoteatr Rialto (ul. św. Jana 24) – kino z salą z 400 miejscami, organizujące projekcje filmowe i inne imprezy artystyczne, w tym koncerty i spektakle.
Znaczącą rolę w rozwoju kultury filmowej w Katowicach ma także Szkoła Filmowa im. Krzysztofa Kieślowskiego Uniwersytetu Śląskiego (ul. św. Pawła 3), które jest miejscem powstania i rozwoju katowickiej szkoły filmowej. W Katowicach odbywają się wydarzenia związane ze sztuką filmową, w tym Ars Independent Festival.
Muzea
W 2022 roku katowickie muzea odwiedziło łącznie 282 564 osoby, co dało 1004,1 odwiedzin na 1000 mieszkańców miasta, a do najważniejszych muzeów funkcjonujących na terenie Katowic należą:
Muzeum Śląskie w Katowicach (ul. T. Dobrowolskiego 1) – instytucja kultury prowadzona wspólnie przez województwo śląskie i ministerstwo właściwe ds. kultury; jest to największe muzeum w regionie, posiadające kolekcje malarstwa polskiego sprzed i po 1945 roku, sztuki nieprofesjonalnej, fotografii artystycznej i dokumentalnej, plakatu polskiego i inne; jest to placówka o charakterze naukowo-badawczym, a jej oddziałem jest Centrum Scenografii Polskiej,
Muzeum Historii Katowic (ul. ks. J. Szafranka 9) – instytucja kultury samorządu miasta Katowice, której zadaniem jest dokumentowanie oraz eksponowanie historii i współczesności Katowic; składa się ono z następujących działów i obiektów: budynek główny – kamienica mieszczańska, kościół pw. św. Michała Archanioła wraz z lapidarium (park im. T. Kościuszki), Dział Etnologii Miasta (ul. Rymarska 4), Dział Teatralno-Filmowy (ul. M. Kopernika 11) i Dział Grafiki im. Pawła Stellera (ul. T. Kościuszki 47),
Muzeum Archidiecezjalne w Katowicach (ul. W. Stwosza 11) – muzeum prezentujące głównie sztukę sakralną.
Placówkami i charakterze muzealnym są ponadto m.in.: Muzeum Organów Śląskich (przy Akademii Muzycznej; ul. Zacisze 3), Muzeum Najmniejszych Książek Świata Zygmunta Szkocnego (ul. Traktorzystów 5), Muzeum Misyjne przy bazylice OO. Franciszkanów w Panewnikach (ul. Związkowa 20), Harcerskie Muzeum Etnograficzne (ul. Nasypowa 16), Muzeum Historii Komputerów i Informatyki (pl. Sejmu Śląskiego 2), Śląskie Centrum Wolności i Solidarności (ul. W. Pola 38) czy Muzeum Hutnictwa Cynku Walcownia (ul. 11 Listopada 50).
Biblioteki
W Katowicach działają ogólnodostępne biblioteki publiczne oraz placówki o charakterze naukowym i specjalistycznym o ograniczonej dostępności. W 2018 roku funkcjonowało łącznie 37 bibliotek publicznych (bez punktów bibliotecznych) i filii, a na 1000 mieszkańców przypadało wówczas 244 czytelników. Średnio rocznie na czytelnika przypadało wówczas 16,5 wypożyczeń woluminów.
Do głównych instytucji bibliotecznych w Katowicach należą:
Biblioteka Śląska (pl. Rady Europy 1; ul. Francuska 14; ul. J. Ligonia 7) – wojewódzka biblioteka publiczna o statusie naukowym, będąca także centralną placówką metodyczną dla bibliotek publicznych w województwie śląskim; zbiory biblioteki tworzą ponad 1,9 mln woluminów i jednostek,
Miejsca Biblioteka Publiczna w Katowicach (ul. S. Kossutha 11) – samorządowa instytucja kultury, obsługująca ok. 35 filii bibliotecznych w całym mieście, będąc jedną z większych sieci bibliotek publicznych w Polsce; prócz działalności bibliotecznej prowadzi szeroko pojętą działalność kulturalną.
Poza Biblioteką Śląską, do głównych bibliotek naukowych i specjalistycznych z siedzibą w Katowicach należą:
Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego i Biblioteka Główna Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach – zrzeszone wspólnie jako Centrum Informacji Naukowej i Biblioteka Akademicka (ul. Bankowa 11a) – gromadzi księgozbiór zakresu wszystkich dziedzin nauki reprezentowanych przez obie uczelnie, liczący 1,2 mln egzemplarzy książek i czasopism,
Biblioteka Naukowa Głównego Instytutu Górnictwa (pl. Gwarków 1) – posiada 421 tys. woluminów i jednostek,
Biblioteka Główna Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach (ul. Warszawska 14) – księgozbiór składa się z 179 tys. woluminów i jednostek.
Do innych ważniejszych bibliotek należą także m.in.:
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Józefa Lompy w Katowicach (ul. ks. kard. S. Wyszyńskiego 7),
Oddział w Katowicach Głównej Biblioteki Lekarskiej im. Stanisława Konopki w Warszawie (ul. Sokolska 55).
Media
Katowice w skali ogólnopolskiej nie stanowią znaczącego ośrodka mediów, a mające w mieście swoje siedziby rozgłośnie radiowe i stacje telewizyjne oraz redakcje gazet i czasopism cechują się głównie regionalnym zasięgiem oddziaływania.
W Katowicach znajdowała się redakcja Dziennika Zachodniego, m.in. przy ulicy Młyńskiej 3, a potem przy ulicy Pocztowej 16. Współcześnie Dziennik Zachodni ma swoją siedzibę przy ulicy K.K. Baczyńskiego 25a w Sosnowcu i jest największym dziennikiem regionalnym w Polsce. Jest ona jednocześnie jedyną prócz katowickiego dodatku Gazety Wyborczej regionalną codzienna gazeta ukazująca się w Katowicach. Siedziba redakcji Gazety Wyborczej w Katowicach mieści się przy ulicy J. Słowackiego 13. W Katowicach przy ulicy Dyrekcyjnej 10 redakcję ma dziennik „Sport” wydawany przez Ringier Axel Springer Polska. Ukazują się w mieście także czasopisma katolickie, w tym tygodniki Kurii Archidiecezjalnej w Katowicach: Gość Niedzielny i Mały Gość Niedzielny, a i katowickie parafie wydają swoje gazety parafialne.
Przy ulicy J. Ligonia 29 siedzibę ma Polskie Radio Regionalna Rozgłośnia w Katowicach Radio Katowice. Jest ono jedną z najstarszych i największych rozgłośni radiowych w Polsce, w której nadawane są muzyka, informacje i publicystyka, audycje kulturalne i inne. Swoim zasięgiem Polskie Radio Katowice obejmuje słuchaczy w całym województwie śląskim i w części województw ościennych, a także przez Internet. Ponadto swoje studia bądź siedziby mają w Katowicach m.in. następujące stacje radiowe: redakcje stacji RMF FM, RMF MAXX (ul. Francuska 70) i grupy Eurozet, w tym Antyradia (ul. A. Mickiewicza 29), radio eM (ul. W. Stwosza 11) i Radio Egida (ul. Studencka 15).
TVP3 Katowice z siedzibą przy ulicy Telewizyjnej 1 jest regionalną stacją telewizyjną o zasięgu wojewódzkim. Najczęściej oglądanymi w niej programami są Aktualności i Pogoda, a ponadto emitowane są także programy o różnorodnej tematyce, w tym audycje dla dzieci i młodzieży, programy publicystyczne, o tematyce zdrowotnej, religijnej czy kulturalnej. Działająca od 2008 roku TVS (pl. Grunwaldzki 12) jest stacją telewizyjną o profilu informacyjno-rozrywkowym. Dodatkowo w mieście działa redakcja stacji TVN24, która produkuje materiały własne i dla TVN-u oraz korespondenci telewizji Polsat.
Prowadzone są również internetowe portale informacyjne poświęcone sprawami Katowic, w tym założony przez Grzegorza Żądło portal katowice24.info czy prowadzony przez Stowarzyszenie Aktywności Obywatelskiej Bona Fides serwis Infokatowice.pl.
Także Urząd Miasta Katowice prowadzi działalność medialną. Wydawana jest gazeta miejska Nasze Katowice, prowadzony jest serwis telewizyjny KatoTV.eu, portal informacyjny wkatowicach.eu, a także konta w serwisach społecznościowych: Facebook, YouTube, TikTok, Instagram, LinkedIn i na portalu X (d. Twitter).
Oświata i nauka
Oświata
System oświaty w Katowicach obejmuje edukację dzieci i młodzieży na każdym szczeblu. W mieście funkcjonują placówki oświatowe zarówno podporządkowane samorządowi miejskiemu i wojewódzkiemu, jak i ministrowi właściwemu do spraw kultury oraz placówki prowadzone przez inne jednostki. Działają prócz placówek ogólnodostępnych także obiekty specjalne i integracyjne, placówki artystyczne oraz działające w ramach szkolnictwa dla dorosłych.
W 2011 roku 1794 mieszkańców Katowic (1% osób ludności miasta) zadeklarowała wykształcenie podstawowe niepełne, 35 589 osób (13%) podstawowe 11 929 osób (4%) gimnazjalne, 53 973 (19%) zawodowe, 98 635 (35%) średnie i policealne, a 66 285 (24%) wyższe.
W 2012 roku Katowice w zakresie szkolnictwa średniego i zawodowego dysponowały 150 szkołami zatrudniającymi łącznie 1181 nauczycieli, w których naukę pobierało 21 354 uczniów. Były to następujące typy szkół: zawodowe (13 szkół; 1025 uczniów; 70 nauczycieli), średnie zawodowe i artystyczne (35 szkół; 5343 uczniów; 518 nauczycieli), ogólnokształcące (46 szkół; 7357 uczniów; 410 nauczycieli) i policealne (56 szkół; 7629 uczniów; 183 nauczycieli). W tym czasie najwięcej uczniów uczęszczało do szkół policealnych dla dorosłych (32,6% uczniów), a następnie do liceów ogólnokształcących dla młodzieży (24,5% uczniów) i do techników dla młodzieży (18,7%). W roku szkolnym 2018/19 w Katowicach działało 139 placówek wychowania przedszkolnego (uczęszczało do nich 10 063 dzieci), 78 szkół podstawowych (20 034 uczniów), 4 gimnazja (2066 uczniów), 10 branżowych szkół I stopnia (521 uczniów), 22 licea ogólnokształcące (4728 uczniów) i 19 techników (3768 uczniów).
Szkoły średnie w Katowicach mają zasięg regionalny, a dotyczy to w szczególności renomowanych liceów ogólnokształcących, szkół technicznych oraz szkół artystycznych. W ogólnopolskim rankingu liceów ogólnokształcących z 2013 roku prowadzonych przez Perspektywy najwyższe miejsca miały następujące katowickie szkoły: I LO z oddziałami Dwujęzycznymi im. M. Kopernika (37. miejsce), III LO im. A. Mickiewicza (57. miejsce), Katolickie LO im. ks. E. Szramka (83. miejsce), VIII LO im. M. Skłodowskiej-Curie (188. pozycja), II LO z Oddziałami Dwujęzycznymi im. M. Konopnickiej (223. miejsce) i LO im. J.F. Kennedy’ego (482. miejsce). W rankingu szkół średnich o profilu technicznym, 23. pozycję uzyskało Technikum nr 17 w Śląskich Technicznych Zakładach Naukowych.
Przy ulicy Powstańców 41a siedzibę ma Kuratorium Oświaty w Katowicach.
Nauka i szkolnictwo wyższe
Katowice są największym ośrodkiem szkolnictwa wyższego w Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, a łącznie z Gliwicami, Sosnowcem, Bytomiem i Zabrzem stanowią jeden z głównych ośrodków akademickich i naukowych w Polsce. Szkolnictwo wyższe w mieście tworzą zarówno placówki publiczne, jak i niepubliczne, których w 2006 roku było 20, a kształciło się w nich łącznie 90 tys. studentów, w tym 54,5 tys. na uczelniach publicznych. Mieszczą się tu rektoraty wszystkich uczelni publicznych Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii (prócz Politechniki Śląskiej), większość wydziałów tychże uczelni, a w 2006 roku także 11 uczelni niepublicznych. W 2021 roku w Katowicach siedzibę miało 11 uczelni wyższych (nie licząc seminariów duchownych) i 3 filie, a w tym czasie na katowickich uczelniach kształciło się 52 116 studentów, w tym 34 274 kobiety i 17 842 mężczyzn.
Największą katowicką uczelnią pod względem liczby studentów i nauczycieli akademickich jest Uniwersytet Śląski w Katowicach, na którym w roku akademickim 2012/2013 kształciło się 29 258 studentów i pracowało w nim 2074 nauczycieli akademickich. W tym też czasie Uniwersytet Śląski pod względem liczby studentów był na 10. miejscu w Polsce (1,7% wszystkich studentów w Polsce). Renoma katowickich uczeni wyższych w skali ogólnopolskiej jest na średnim poziomie – Uniwersytet Śląski spośród uczelni publicznych plasował się w drugiej dziesiątce szkół wyższych w Polsce w rankingach czasopisma Perspektywy. Śląski Uniwersytet Medyczny w 2012 roku zajmował miejsce 27., a Uniwersytet Ekonomiczny miał 42. miejsce.
Katowice stanowią siedzibę instytucji naukowo-badawczych, a są to m.in.: Główny Instytut Górnictwa – Państwowy Instytut Badawczy (pl. Gwarków 1), Sieć Badawcza Łukasiewicz – Instytut Technik Innowacyjnych EMAG (ul. Leopolda 31), Oddział Śląski Instytutu Techniki Budowlanej w Warszawie (al. W. Korfantego 191) czy Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych (ul. S. Kossutha 6). Miasto jest ponadto siedzibą Oddziału w Katowicach Polskiej Akademii Nauk (ul. Z. Krasińskiego 8).
Bezpieczeństwo publiczne
Opieka zdrowotna
Katowice są głównym ośrodkiem medycznym Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, w którym działają szpitale zarówno Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, jak i placówki prowadzone przez inne ośrodki oraz specjalistyczne przychodnie prowadzone przez władze samorządowe bądź jako podmioty niepubliczne. W 2012 roku w Katowicach na system lecznictwa zamkniętego składało się 12 szpitali publicznych oraz 6 niepublicznych, w których znajdowało się 3641 łózek szpitalnych, co w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców Katowic wynosiło 118,6 osób na 1 łóżko, a liczba hospitalizowanych w tym czasie pacjentów wynosiła w przedziale 2012–2225 osób na 10 tys. mieszkańców miasta. W 2021 roku w Katowicach znajdowało się 3361 łóżek szpitalnych w szpitalach ogólnych i 238 łózek w szpitalach psychiatrycznych.
Ponadto na terenie Katowic działają niepubliczne placówki szpitalne, w tym m.in. (stan na wrzesień 2023 roku): Szpital Specjalistyczny im. prof. Emila Michałowskiego (ul. Strzelecka 9), Szpital Zakonu Bonifratrów pw. Aniołów Stróżów w Katowicach (ul. ks. L. Markiefki 87), Szpital św. Elżbiety w Katowicach (ul. Warszawska 52), Szpital Geriatryczny im. Jana Pawła II (ul. Morawa 31), Szpital Specjalistyczny Centrum Medycznego MAVIT w Katowicach (ul. Szopienicka 65), Angelius Szpital (ul. Fabryczna 13d), Klinica 2000 (ul. Żelazna 1) czy Euromedic (ul. T. Kościuszki 92).
W mieście funkcjonuje Wojewódzkie Pogotowie Ratunkowe w Katowicach dysponujące główną Stacją Pogotowia Ratunkowego przy ulicy Powstańców 52. WPR posiada także 5 Miejsc Stacjonowania Ratownictwa Medycznego przy ulicach: Tysiąclecia, ks. bp. Bednorza, Ziołowej, T. Kotlarza i Studenckiej.
W 2007 roku w Katowicach funkcjonowało łącznie 187 zakładów opieki zdrowotnej (w tym 32 publiczne) i 14 placówek służby medycyny pracy, a także inne zakłady opieki zdrowotnej. W tym czasie w Katowicach działały 102 apteki, co dawało średnio 3083 mieszkańców Katowic na jedną aptekę. W 2011 roku w Katowicach liczba lekarzy wynosiła 4349, pielęgniarek 5111, a stomatologów 238. W 2012 roku działało w mieście 283 przychodni (9,2 placówek na 10 tys. osób), z czego 94% miały charakter niepubliczny. Liczna porad w ramach opieki ambulatoryjnej w tym czasie wynosiła 1,394 mln. W 2022 roku w Katowicach udzielono łącznie blisko 4,324 mln porad lekarskich. W tym czasie funkcjonowało łącznie 319 przychodni, co w przeliczeniu na 10 tys. osób przypada 11 obiektów. Działało w tym czasie 114 aptek.
W Katowicach przy ulicy S. Kossutha 13 swoją siedzibę ma Śląski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia, a przy ulicy M. Grażyńskiego 49a Śląska Izba Lekarska.
Pomoc społeczna
Zadania w zakresie pomocy społecznej na terenie miasta realizuje Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Katowicach z siedzibą przy ulicy W. Stwosza 7 i realizowana jest na podstawie szeregu przyjętych programów, w tym strategii rozwiązywania problemów społecznych, programów działań na rzecz osób z niepełnosprawnościami czy programów na rzecz rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii. W ramach katowickiego MOPS-u działa 10 Terenowych Punktów Pomocy Społecznej, obejmując swoim zasięgiem poszczególne dzielnice i części miasta. Ponadto praca socjalna prowadzona jest także w ramach Działu ds. Osób Bezdomnych oraz przy współudziale Centrum Poradnictwa Specjalistycznego, Metodyki i Strategii, a opieka nad dzieckiem odbywa się w Świetlicach Specjalistycznych, Specjalistycznych Klubach Młodzieżowych czy w ramach dofinansowań. W 2012 roku pomocą MOPS-u objęto 10 765 środowisk – łącznie 26 912 osób (8,76% mieszkańców miasta), a najwięcej rodzin objęto pomocą z uwagi na ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i długotrwałą lub ciężką chorobę.
W Katowicach przy ulicy Modelarskiej 10 siedzibę ma też Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Województwa Śląskiego.
Na rzecz osób starszych i niepełnoprawnych w Katowicach działa szereg lokalnych dziennych domów społecznych czy klubów seniora. Dodatkowo działa tutaj kilka zakładów opiekuńczo-leczniczych i pielęgnacyjno-opiekuńczych, m.in.: Zakład Opiekuńczo-Leczniczy w Katowicach-Załężu (ul. Gliwicka 78), Zakład Opieki Długoterminowej Epione (ul. Szopienicka 10), Zakład Pielęgnacyjno-Opiekuńczy (ul. A. Sokołowskiego 2), Niepubliczny Zakład Pielęgnacyjno-Opiekuńczy „Karolinka” (ul. N. Barlickiego 5) bądź Zakład Opiekuńczo-Leczniczy Caritasu archidiecezji katowickiej (ul. ks. J. Czempiela 1). Działają w mieście także domy pomocy społecznej, w tym „Przystań” (ul. ks. bp. S. Adamskiego 22) i „Zacisze” (ul. Traktorzystów 42). W 2006 roku pomocą objęto 2094 osobom starszym i z niepełnosprawnościami, a z dziennych domów pomocy społecznej skorzystało w tym czasie 825 osób.
W ramach pomocy dla dzieci chorych w Katowicach działa szereg specjalnych placówek oświatowych dla dzieci, specjalistycznych ośrodków dla dzieci do 7 lat, a także poradnie psychologiczno-pedagogiczne i specjalistyczne poradnie rodzinne. W 2006 roku pomocą objęto blisko 11 tys. dzieci, głównie w zakresie pomocy żywnościowej.
Do innych form pomocy działających w Katowicach należą m.in.: ogrzewalnie dla bezdomnych (ul. Sądowa 1 i ul. H. Sienkiewicza 23), domy noclegowe (ul. Krakowska 138 i ul. Dębowa 23), kluby integracji społecznej, placówki wydające gorące posiłki i używaną odzież czy placówki na rzecz pomocy osobom z problemem alkoholowym (w tym. m.in. Miejska Izba Wytrzeźwień z Ośrodkiem Pomocy dla Osób Uzależnionych od Alkoholu; ul. Macieja 10).
Na rzecz pomocy dzieciom i młodzieży działa w Katowicach także szereg stowarzyszeń i fundacji, w tym m.in. Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży „Dom Aniołów Stróżów” z siedzibą przy ulicy Andrzeja 12a i placówkami w kilku miastach metropolii, w tym Świetlicami Terapeutycznymi, Klubem Młodzieżowym, miejscem Pracy Ulicznej i Centrum Wspierania Rodzin przy ulicy Gliwickiej 182 w katowickim Załężu.
Policja i straż miejska
Przy ulicy J. Lompy 19 siedzibę ma Komenda Miejska Policji w Katowicach, a w jego skład wchodzą następujące komisariaty: Komisariat I (Śródmieście; ul. Żwirki i Wigury 28), Komisariat II (Koszutka; ul. K. Iłłakowiczówny 2), Komisariat III (Ligota-Panewniki; ul. Książęca 20), Komisariat IV (Piotrowice-Ochojec; ul. Policyjna 7), Komisariat V (Szopienice-Burowiec; ul. Lwowska 7); Komisariat VI (Śródmieście; ul. Stawowa 8); Komisariat VII (Osiedle Tysiąclecia; ul. Tysiąclecia 5).
W Katowicach działa także kilka jednostek o zasięgu regionalnym z zakresu bezpieczeństwa publicznego. Miasto jest siedzibą Komendy Wojewódzkiej Policji w Katowicach (ul. J. Lompy 19) oraz Delegatury Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ul. J. Lompy 19). Działa tutaj także Szkoła Policji w Katowicach (ul. gen. Z. Waltera-Jankego 276) oraz Oddział Prewencji Policji w Katowicach (ul. Koszarowa 17).
Katowice według danych z 2007 roku cechowały się znacznym poziomem przestępczości, jednym z najwyższych w Polsce. W tym czasie zanotowano około 17,5 tys. przestępstw kryminalnych. W 2006 roku wskaźnik wykrywalności przestępstw wynosił 42,4%, z czego w przypadku przestępstw kryminalnych był on na poziomie 33%. W podziale na dzielnice w 2007 roku najwięcej przestępstw w przeliczeniu na liczbę mieszkańców zanotowano w: Śródmieściu, Zawodziu, Szopienicach-Burowcu, Dąbrówce Małej i Koszutce, a najmniej w Podlesiu, Giszowcu, Kostuchnie, Zarzeczu i Murckach. Poziom bezpieczeństwa w następnych latach wzrósł – w 2012 roku zanotowano 326 przestępstw na 10 tys. mieszkańców (w 2005 roku poziom ten sięgał 496,7).
W 2007 roku w Katowicach doszło do 450 wypadków komunikacyjnych, z czego najwięcej w Śródmieściu, Szopienicach-Burowcu i Piotrowicach-Ochojcu. Niezależnie od podziału administracyjnego, najwięcej wypadków i kolizji drogowych notuje się średnio na ulicach: Chorzowskiej, T. Kościuszki i Mikołowskiej oraz na alei W. Roździeńskiego. W 2011 roku w Katowicach odnotowano 5085 zdarzeń drogowych, w tym 305 wypadków i 4780 kolizji.
Przy ulicy Żelaznej 18 w dzielnicy Załęże siedzibę ma Straż Miejska, która w 2012 roku zatrudniała 135 pracowników. W tym czasie przeprowadziła ona 28 187 interwencji, w tym ok. 20,5 tys. przeciwko porządkowi i bezpieczeństwu w komunikacji.
W Katowicach funkcjonuje system monitoringu wizyjnego zarządzony przez Wydział Zarządzania Kryzysowego Urzędu Miasta Katowice. Obejmuje on miejsca publiczne w centrum miasta, tunel drogowy pod rondem gen. J. Ziętka, newralgiczne miejsca na Drogowej Trasie Średnicowej i inne punkty, w tym w Janowie-Nikiszowcu, Koszutce, Ligocie-Panewnikach czy na osiedlu I.J. Paderewskiego.
Straż pożarna
Katowice są siedzibą Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej (ul. W. Stwosza 36), a obszar miasta obejmuje swoim zasięgiem Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej w Katowicach z siedzibą przy ulicy Wojewódzkiej 11, w skład której wchodzą trzy jednostki ratowniczo-gaśnicze: Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 Szopienice (Szopienice-Burowiec; ul. Krakowska 130), Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 Piotrowice (Piotrowice-Ochojec; ul. T. Kościuszki 189) i Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza nr 3 Centrum (Śródmieście; ul. Wojewódzka 11).
W Katowicach przy ulicy H. Dąbrowskiego 8 mieści się siedziba Śląskiego Wojewódzkiego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych, a także Miejskiego Zarządu Zawiązku Ochotniczych Staży Pożarnych. W mieście działa łącznie pięć jednostek ochotniczych straży pożarnych: OSP Dąbrówka Mała (ul. Strzelców Bytomskich 33), OSP w Katowice-Szopienice (ul. Morawa 119a), OSP Kostuchna (ul. Szarych Szeregów 62), OSP Katowice-Zarzecze (ul. gen. S. Grota-Roweckiego 20) i OSP Katowice-Podlesie (ul. Uniczowska 64).
W 2007 roku w Katowicach odnotowano około 1,4 tys. pożarów i ponad 2 tys. miejscowych zagrożeń. W 2018 roku w przeliczeniu na 1000 mieszkańców doszło do 16 zdarzeń wymagających udziału jednostek straży pożarnej, 4 pożarów i 10 miejscowych zagrożeń.
Turystyka
Charakterystyka
Katowice są prezentowane jako miasto, które w ostatnim okresie przeszło dużą przemianę z miasta stereotypowo kojarzonego z Górnym Śląskiem, czyli z miejsca działalności ciężkiego przemysłu i górnictwa węgla kamiennego w nowoczesne centrum dwumilionowej konurbacji, w którym dokonała się metamorfoza na niemal wszystkich kierunkach, a stereotypowy wizerunek regionu – wieża szybowa kopalni, pozostaje często nadal charakterystycznym jego elementem, ale ma zupełnie inne znaczenie. Przykładowo, wieża szybu „Warszawa II” została przekształcona jako wieża widokowa kompleksu Muzeum Śląskiego w Katowicach. Podkreślane też są atuty komunikacyjne miasta, jakim jest rozbudowa sieć drogowa i kolejowa, a położenie miasta w centrum układu komunikacyjnego Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii sprawia, że Katowice należą do najlepiej skomunikowanych miast w Polsce. Połączenia kolejowe i lotnicze łączą region katowicki z innymi częściami Polski i zagranicy. Jednocześnie Katowice są pokazywane jako miasto, które przyciąga przyjezdnych do odbywających się tutaj cyklicznych wydarzeń i festiwali, jak Off Festiwal czy Festiwal Nowa Muzyka. Katowice są także miejscem spotkań dzięki rozwojowi turystyki biznesowej i odbywających się w mieście różnego typu kongresów.
W krajobrazie Katowic występuje szereg obiektów i przestrzeni stanowiących wizytówki miasta i będących z miastem kojarzone z uwagi na swoje walory architektoniczne, duchowe, historyczne czy symboliczne. Są to m.in.: Hala Widowiskowo-Sportowa Spodek wraz z rondem gen. J. Ziętka, pomnikiem Powstańców Śląskich i przestrzenią publiczną alei W. Korfantego od ronda do Rynku, centrum handlowe Silesia City Center, gmach Sejmu Śląskiego, archikatedra Chrystusa Króla, kościół Mariacki, kompleks panewnickiej bazyliki wraz z klasztorem oo. franciszkanów i kalwarią, sanktuarium Matki Boskiej Boguckiej, zabytkowa zabudowa osiedli patronackich Giszowiec i Nikiszowiec, park im. T. Kościuszki, Dolina Trzech Stawów, Teatr Śląski im. S. Wyspiańskiego, Biblioteka Śląska, modernistyczna zabudowa południowego Śródmieścia (katowicka moderna) czy katowickie wieżowce: Stalexport, Altus, Chorzowska 50. Do nowych wizytówek Katowic należą zaś m.in.: Strefa Kultury z siedzibą NOSPR-u, Międzynarodowym Centrum Kongresowym i Muzeum Śląskim, nowy dworzec kolejowy stacji Katowice wraz z Galerią Katowicką czy kompleks wieżowców.KTW.
Istotną rolę w zakresie popularyzacji turystyki w Katowicach, a zwłaszcza turystyki industrialnej stanowi Szlak Zabytków Techniki Województwa Śląskiego wraz z coroczną Industriadą. Do szlaku wpisane są następujące obiekty położone w mieście: osiedle Giszowiec (dz. Giszowiec), osiedle Nikiszowiec (dz. Janów-Nikiszowiec), Galeria Szyb Wilson (ul. Oswobodzenia 1), Muzeum Hutnictwa Cynku Walcownia (ul. 11 Listopada 50), Muzeum Śląskie w Katowicach (ul. T. Dobrowolskiego 1) i Fabryka Porcelany (ul. Porcelanowa 23). Poza nimi, potencjał dla rozwoju turystyki industrialnej w Katowicach ma m.in.: zabudowa po kopalni „Kleofas” bądź zabudowa kolonii robotniczej Alfred.
W Katowicach nastąpił rozwój także sektora turystyki biznesowej. Dzięki skumulowaniu w stolicy województwa śląskiego największej w regionie liczby podmiotów gospodarczych, a wraz z tym poszerzaniu się zakresu oddziaływania katowickich firm, nastąpił wzrost zarówno krajowych, jak i międzynarodowych kontaktów biznesowych, czego przejawem jest wzrost znaczenia tej gałęzi turystyki, a wraz z tym liczby obiektów noclegowych, co w latach 2002–2012 doprowadziło m.in. do wzrostu liczby osób korzystający z noclegów w Katowicach z 271,9 tys. do 766,0 tys. Rozwój turystyki biznesowej w Katowicach wynika także z dostępności infrastruktury kongresowo-wystawienniczej, tym Międzynarodowego Centrum Kongresowego i innych obiektów przystosowanych do tego typu celów.
Informacja turystyczna
Regionalne Centrum Informacji Turystycznej w Katowicach działa przy Rynku 13. Jest to placówka prowadzona przez Wydział Promocji Urzędu Miasta Katowice i Śląską Organizację Turystyczną, a sprzedażą wydawnictw i gadżetów zajmuje się Górnośląski Oddział PTTK Katowice. Dodatkowy punkt informacji turystycznej działa także na terenie zabytkowego osiedla Nikiszowiec, przy ulicy Rymarskiej 4.
Szlaki turystyczne
Szlak 25-lecia PTTK: Chorzów – Siemianowice Śląskie – Będzin – Dąbrowa Górnicza – Sosnowiec – Jaworzno – Katowice – Chorzów,
Szlak Historii Górnictwa Górnośląskiego: Łubianki – Siemianowice Śląskie – Katowice – Mikołów – Orzesze – Rybnik,
Katowicki Szlak Spacerowy: Chorzów – Katowice (Wełnowiec-Józefowiec – Śródmieście – Murcki),
Szlak Bohaterów Wieży Spadochronowej: Katowice (pomnik Powstańców Śląskich – park T. Kościuszki – Lasy Panewnickie) – Mikołów,
Szlak Ochojski: Katowice (Piotrowice-Ochojec – Kostuchna),
Szlak im. Mariana Kantora-Mirskiego: Katowice (Giszowiec – Murcki) – Mysłowice,
Szlak Hołdunowski: Katowice (Giszowiec) – Tychy – Jaworzno,
Szlak Wesołej Fali: Katowice (Murcki) – Mysłowice,
Szlak Dolinki Murckowskiej: Katowice (Janów-Nikiszowiec – Giszowiec – Murcki),
Szlak Parkowy: Katowice (park T. Kościuszki – Katowicki Park Leśny).
W mieście wyznaczono także szlaki ukazujące charakterystyczne elementy architektury bądź sztuki ulicznej Katowic, w tym: Szlak Murali, Szlak Moderny czy Szlak Neonów.
Baza noclegowa
Oferta noclegowa Katowic jest zróżnicowana – tworzą ją zarówno pięciogwiazdkowe hotele i apartamenty, jak i hostele, a najwięcej tego typu obiektów koncentruje się w Śródmieściu, Załężu i Dąbrówce Małej. Działa w mieście według stanu z września 2023 roku 1 hotel pięciogwiazdkowy – Monopol (ul. Dworcowa 5) i 7 hoteli czterogwiazdkowych: Diament Plaza (ul. Dworcowa 11), Mercure Katowice Centrum (ul. Młyńska 6), Novotel (al. W. Roździeńskiego 16), Park Hotel Diament (ul. W. Stwosza 37), Park Inn by Radisson Katowice (ul. Bytkowska 1a), Q Hotel Plus Katowice (ul. Wojewódzka 12) i Vienna House (ul. Sokolska 24).
Jeszcze w 2006 roku w mieściły się tutaj 22 skategoryzowane hotele trzy- i więcej gwiazdkowe, w tym 5 cztero- i pięciogwiazdkowych, co stanowiło łącznie blisko 1,2 tys. miejsc noclegowych. W 2012 roku w Katowicach działało 17 hoteli, wśród nich jeden hotel pięciogwiazdkowy – Hotel Monopol i cztery hotele czterogwiazdkowe: Hotel Qubus Prestige, Hotel Diament Plaza, Hotel Angelo i Novotel Katowice. W tym czasie w przeliczeniu na 1000 mieszkańców miasta korzystających z noclegów w Katowicach było 766 osób, z czego turystów zagranicznych 217 osób. W Katowicach w 2018 roku koncentrowało się 33,1% wszystkich miejsc noclegowych w obiektach turystycznych Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii i 10,3% w całym województwie śląskim. Katowice dysponowały wówczas 32 turystycznymi obiektami noclegowymi, w tym 20 hotelami. Obiekty te miały łącznie 4720 miejsc, w tym 3869 w hotelach. Stopień wykorzystania miejsc w ciągu roku wynosił wówczas 48,3%.
Religia
Kościół katolicki
Najbardziej rozbudowaną strukturę wyznaniową w Katowicach posiada Kościół katolicki. Miasto jest siedzibą archidiecezji katowickiej oraz metropolii katowickiej. Działają tutaj: Kuria Metropolitalna Archidiecezji Katowickiej (ul. H. Jordana 39), Sąd Metropolitalny (ul. H. Jordana 39), Archiwum Archidiecezji (ul. H. Jordana 39) i Muzeum Archidiecezjalne (ul. W. Stwosza 11), a w pobliżu Kurii Metropolitarnej funkcjonuje także Centrala Caritasu Archidiecezji Katowickiej (ul. W. Stwosza 20). W Katowicach mają swoją siedzibę także dwa wyższe seminaria duchowne: archidiecezjalne (ul. W. Stwosza 17) i zakonne – franciszkanów (ul. Panewnicka 76).
W mieście działają domy prowincjalne: franciszkanów (Prowincja Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Zakonu Braci Mniejszych w Katowicach; ul. Panewnicka 76), jadwiżanek (Zgromadzenie Sióstr św. Jadwigi. Prowincja Katowicka; ul. Leopolda 1-3), elżbietanek (Zgromadzenie Sióstr Św. Elżbiety. Prowincja Katowicka; ul. Warszawska 52) czy służebniczek śląskich (Zgromadzenie Sióstr Służebniczek NMP Niepokalanie Poczętej. Prowincja Katowicka; ul. Panewnicka 63).
W Katowicach swoje redakcje mają media katolickie: wydawnictwo Księgarnia św. Jacka (ul. W. Stwosza 11), drukarnia, redakcje archidiecezjalnej rozgłośni Radia eM, ogólnopolskiego tygodnika katolickiego Gość Niedzielny (ul. W. Stwosza 11), miesięcznika dla dzieci i młodzieży Mały Gość Niedzielny (ul. W. Stwosza 11) oraz miesięcznika Apostolstwo Chorych (ul. M. Skłodowskiej-Curie 30/1). W Katowicach działa także kilka ośrodków duszpasterstwa akademickiego, a przy ulicy H. Jordana siedzibę ma Centralny Ośrodek Duszpasterstwa Akademickiego.
Znanym na Górnym Śląsku sanktuarium maryjnym jest znajdujący się na terenie katowickiej dzielnicy Bogucice sanktuarium Matki Bożej Boguckiej z wizerunkiem Matki Bożej Boguckiej.
Sieć parafialna w Katowicach obejmuje łącznie 38 wspólnot w pięciu dekanatach: Katowice-Bogucice, Katowice-Panewniki, Katowice-Piotrowice, Katowice-Śródmieście i Katowice-Załęże.
Prócz powyższych wspólnot, na terenie miasta działa parafia Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy należąca do kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-ukraińskiego (greckokatolickiego). Nabożeństwa są prowadzone w kaplicy św. Józefa przy rzymskokatolickim kościele garnizonowym św. Kazimierza Królewicza. Parafia ta znajduje się w dekanacie katowickim.
Pozostałe wspólnoty chrześcijańskie
Katowice są siedzibą diecezji katowickiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (ul. Warszawska 18) oraz Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Ewangelickiego (ul. Warszawska 18). W mieście działają dwie parafie luterańskie:
Parafia Ewangelicko-Augsburska w Katowicach (ul. Warszawska 18) – liczy około 900 wiernych, a głównym budynkiem wspólnoty jest kościół Zmartwychwstania Pańskiego; pod ich opieką duszpasterską są także katowiccy ewangelicy reformowani,
Parafia Ewangelicko-Augsburska w Katowicach-Szopienicach (ul. ks. bp. H. Bednorza 20) – świątynią wspólnoty jest kościół Zbawiciela.
Na terenie Katowic działalność prowadzą również inne kościoły chrześcijańskie:
Niektóre katowickie wspólnoty chrześcijańskie mają swoje siedziby poza miastem, a są to m.in.:
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego Ruch Reformacyjny: zbór w Katowicach (Ruda Śląska, ul. J. Piłsudskiego 149),
Świadkowie Jehowy – zbory Katowice-Bogucice (Czeladź, ul. W. Reymonta 78), Katowice-Wełnowiec (Siemianowice Śląskie, ul. H. Wróbla 14) oraz Katowice-Centrum i Katowice-Zachód (Chorzów, ul. Składowa 26).
Wyznania niechrześcijańskie
Cmentarze
W Katowicach w 2007 roku istniały 24 cmentarze, w tym 5 komunalnych i 19 wyznaniowych (głównie rzymskokatolickich) o łącznej powierzchni ok. 75 ha. Cmentarze komunalne w Katowicach zarządzane są przez spółkę Katowickie Cmentarze Komunalne i obejmują pięć kompleksów:
Centralny Cmentarz Komunalny (ul. Murckowska 9; powierzchnia nekropolii: 25,24 ha),
Cmentarz Komunalny w Ligocie-Panewnikach (ul. Panewnicka 45; 4,88 ha),
Cmentarz Komunalny w Murckach (ul. W. Goetla; 1,86 ha),
Cmentarz Komunalny w Murckach (ul. P. Kołodzieja; 1,23 ha),
Cmentarz Wojskowy (ul. Meteorologów; 1,46 ha).
Cmentarze wyznaniowe obejmują kilkanaście obiektów rzymskokatolickich, 2 ewangelicko-augsburskie (w tym przy ulicy Francuskiej) oraz 1 żydowski (cmentarz przy ulicy Raciborskiej). Są one z reguły niewielkie o powierzchni nieprzekraczającej zwykle 2,5 ha – z wyjątkiem cmentarza parafii św. Jadwigi Śląskiej w Szopienicach-Burowcu (3,96 ha) czy cmentarza parafii św. Szczepana w Bogucicach (7,57 ha).
Sport i rekreacja
Działalność sportowo-rekreacyjna
W 2012 roku w Katowicach działało według danych z Głównego Urzędu Statystycznego 87 klubów sportowych, a liczba ćwiczących w katowickich klubach na 1000 mieszkańców miasta wynosiła 26 osób. Najpopularniejszymi dyscyplinami w tym czasie były: piłka nożna (33 kluby), piłka siatkowa i siatkówka plażowa (15), sporty walki (14), koszykówka (13), narciarstwo i snowboarding oraz pływanie (po 10 klubów). Znaczącym podmiotem kreujących aktywność i zaplecze sportowe w Katowicach jest Akademia Wychowania Fizycznego im. J. Kukuczki w Katowicach. W 2018 roku w Katowicach działały 104 kluby sportowe (łącznie z wyznaniowymi i uczniowskimi), których członkami było 9605 osób. W klubach ćwiczyło wówczas 11 542 osoby, z czego osób do 18 lat 8896.
W Katowicach siedzibę mają: Polski Związek Biathlonu (ul. T. Kościuszki 84), Polski Związek Ju-Jitsu (ul. Warszawska 6/112), Śląska Federacja Sportu (ul. T. Kościuszki 191), Śląski Szkolny Związek Sportowy (ul. Francuska 32) oraz regionalne związki sportowe (między innymi: Śląski Związek Piłki Siatkowej, Śląski Związek Lekkiej Atletyki czy Śląski Związek Piłki Nożnej).
Sportową marką Katowic jest wielosekcyjny GKS Katowice. Siedziba spółki znajduje się przy ulicy Bukowej 1 w dzielnicy Dąb, a większościowym jej udziałowcem jest miasto Katowice. Klub prowadzi drużyny: piłki nożnej mężczyzn (GKS Katowice; użytkuje Stadion Miejski w Katowicach położony przy ulicy Bukowej 1), piłki nożnej kobiet (GKS Katowice), hokeja (GKS Katowice; użytkuje lodowisko Satelita przy hali Spodek), piłki siatkowej (GKS Katowice; użytkuje halę sportową Ośrodka Sportowego Szopienice), zapasów (Zapaśniczy Uczniowski Klub Sportowy GKS Katowice; użytkuje halę sportową przy ulicy Józefowskiej) i szachów (Hetman GKS Katowice; ul. gen. J. Hallera 28). Prowadzona jest też wielosekcyjna Akademia „Młoda Gieksa”.
Do innych znaczących katowickich klubów sportowych należą m.in.: 06 Kleofas AZS AWF Katowice (ul. Bukowa 1; ul. Mikołowska 72 i 131), UKS MK Górnik Katowice (ul. T. Boya-Żeleńskiego 96c), LGKS 38 Podlesianka Katowice (ul. Sołtysia 25), Naprzód Janów (ul. Z. Nałkowskiej 11), KS Rozwój Katowice (ul. A. Asnyka 27) czy BKS Sparta Katowice (ul. S. Żeromskiego 4).
Katowice było w swojej historii gospodarzem bądź współgospodarzem wielu znaczących wydarzeń sportowych rangi regionalnej, krajowej i międzynarodowej. Wśród nich były to m.in. następujące imprezy: Tour de Pologne, Silesia Marathon, Mistrzostwa Europy w Koszykówce Mężczyzn 2009, Mistrzostwa Europy w Siatkówce Kobiet 2009, Mistrzostwa Europy w Koszykówce Kobiet 2011, Turniej Ligi Światowej w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2007, Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 i 2022 czy Mistrzostwa Świata w Piłce Ręcznej Mężczyzn 2023.
Katowice są także znaczącym punktem na mapie esportu. Przy ulicy Staromiejskiej 4 siedzibę ma Stowarzyszenie Sportów Elektronicznych (Esports Association). W mieście organizowane są mistrzostwa świata w grach video w połączeniu z targami branży IT – Intel Extreme Masters, będąca największą tego typu imprezą w Polsce.
Obiekty sportowo-rekreacyjne
Infrastrukturę sportowo-rekreacyjną tworzą obiekty różnego typu: hale i sale sportowe, lodowiska kryte, stadiony i boiska do różnych gier, korty tenisowe, pływalne, baseny i kąpieliska, obiekty do jazdy konnej, place zabaw i inne, w tym lotnisko sportowe Katowice-Muchowiec. Sztandarowym obiektem tego typu jest położona przy alei W. Korfantego 35 Hala Widowiskowo-Sportowa Spodek. Kompleks obejmuje: halę wielofunkcyjną, lodowisko „Satelita” i salę gimnastyczną. Jest on prestiżowym miejscem na mapie Katowic, przystosowany on do rozgrywania wydarzeń sportowych o randze światowej, a poza tym odbywają się w niej duże przedsięwzięcia kulturalne i gospodarcze.
Według danych GUS-u za 2022 rok w Katowicach znajdowało się 5 stadionów, 21 boisk do piłki nożnej, 14 boisk do koszykówki, 13 boisk do piłki ręcznej, 4 boiska do piłki siatkowej i 13 uniwersalnych boisk, 7 hal sportowych, 20 sal gimnastycznych, 20 kortów tenisowych, 8 krytych pływalni, 1 strzelnica, 4 sztuczne lodowiska i 2 skateparki. Infrastruktura sportowo-rekreacyjna Katowic w głównej mierze jest zarządzana przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Katowicach i są to różnego typu obiekty, w tym m.in.:
Boisko Piłkarskie Rapid (ul. M. Grażyńskiego 51) – składa się z dwóch oświetlonych boisk piłkarskich, w tym pełnowymiarowego z trybunami,
Hala Sportowa Józefowska (ul. Józefowska 40) – obejmuje dwie sale gimnastyczne, z czego mniejsza przystosowana jest do sportów walki; dodatkowo posiada dwa zewnętrzne boiska,
Ośrodek Sportowy Podlesianka (ul. Sołtysia 25) – obiekt składający się z boiska piłkarskiego, zaplecza sanitarno-socjalnego, boisk treningowych, dwóch kortów tenisowych, trybuny i budynku,
Lodowisko Jantor (ul. Z. Nałkowskiej 40) – prócz całorocznego lodowiska z widownią na 1400 miejsc obiekt posiada siłownię i gabinet odnowy biologicznej,
Ośrodek Sportowy Słowian (ul. 1 Maja 99) – kompleks boisk: do piłki nożnej, wielofunkcyjne i do koszykówki; znajdują się tu też dwa korty tenisowe i siłownia z zapleczem sanitarnym,
Ośrodek Sportowy Szopienice (ul. 11 Listopada 16) – tworzą go stadion i hala; stadion składa się z dwóch piłkarskich boisk ze sztuczną nawierzchnią, dwóch kortów tenisowych i zaplecza socjalnego; hala sportowa składa się z wielofunkcyjnej hali z 133 miejscami dla publiczności, gdzie odbywają się zawody sportowe w siatkówce, koszykówce, piłce ręcznej i halowej piłce nożnej; w hali mogą odbywać się imprezy sportowe rangi mistrzowskiej,
Ośrodek Sportowy Hetman (ul. ks. W. Siwka 2) – składa się z oświetlonego boiska piłkarskiego, boiska treningowego, boiska wielofunkcyjnego do gry w koszykówkę i siatkówkę, kortów tenisowych, siłowni oraz zaplecza socjalnego,
Stadion Miejski (ul. Bukowa 1) – obiekt wykorzystywany do rozgrywek w piłce nożnej przez GKS Katowice; składa się z boiska głównego o wymiarach 105x68 m i dwóch boisk bocznych,
Stadion MK Górnik Katowice (ul. T. Boya-Żeleńskiego 96) – stadion piłkarski z naturalną nawierzchnią trawiastą, boiskiem treningowym i zapleczem sanitarno-socjalnym; ze stadionu korzysta MK Górnik Katowice,
Ośrodek Rekreacyjno-Wypoczynkowy Bugla (ul. Żeliwna 26d) – otwarte kąpielisko, składające się z pięciu basenów, z atrakcjami wodnymi i zjeżdżalniami; na terenie obiektu znajduje się też boisko „Orlik” oraz do gry w siatkówkę plażową i piłkę nożną plażową.
Do innych znaczących obiektów sportowo-rekreacyjnych na terenie Katowic należą: baseny kryte (m.in. Akademii Wychowania Fizycznego i w Pałacu Młodzieży), korty tenisowe (m.in. przy ulicach: Szopienickiej, Pijarskiej, Pszczyńskiej czy Ceglanej), korty do squasha (m.in. na osiedlu Bażantowo, przy ulicy Ceglanej i na AWF-ie), kluby jeździeckie (przy ulicach Francuskiej, Strumiennej i Panewnickiej), kluby fitness i siłownie, akweny do uprawiania sportów wodnych oraz przystań przy stawie Kajakowym w Dolinie Trzech Stawów, lotnisko Katowice-Muchowiec Aeroklubu Śląskiego, skateparki (m.in. przy pomniku Trudu Górniczego) czy szlaki rowerowe (między innymi w Katowickim Parku Leśnym, Lasach Murckowskich i Lasach Panewnickich). Poza tym bazę sportowo-rekreacyjną Katowic uzupełniają boiska i sale gimnastyczne znajdujące się przy szkołach podstawowych i ponadpodstawowych.
Wojsko
W Katowicach przy ulicy Francuskiej 30 siedzibę ma Wojewódzki Sztab Wojskowy w Katowicach. Jest on terenowym organem wykonawczym Ministra Obrony Narodowej w sprawach operacyjno-obronnych i rządowej administracji niezespolonej, a obejmuje on swoim działaniem obszar całego województwa śląskiego. Działa w tym samym miejscu także Wojskowe Centrum Rekrutacji w Katowicach.
Jedyną jednostką wojskową z siedzibą w Katowicach jest 13 Śląska Brygada Obrony Terytorialnej im. ppłk. Tadeusza Puszczyńskiego ps. „Konrad Wawelberg”. Siedziba jednostki znajduje się przy ulicy J. Kilińskiego 9.
Pomiędzy ulicami Meteorologów a Ceglaną znajduje się cmentarz garnizonowy o powierzchni 1,463 ha. Innymi cmentarzami i mogiłami wojskowymi w mieście są m.in.: położony w parku im. T. Kościuszki cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej oraz znajdująca się w Murckach zbiorowa mogiła żołnierzy węgierskich.
Ludzie związani z Katowicami
Przypisy
Bibliografia
Miasta w województwie śląskim
Miasta wojewódzkie
Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej
Miasta na prawach powiatu
Byłe Artykuły na Medal
Hasła kanonu polskiej Wikipedii
Miasta w Polsce lokowane w XIX wieku | 88,552 |
21526 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lobotomia | Lobotomia | Lobotomia przedczołowa, zwana także lobotomią (z gr. λοβός (lobos) 'płat', i τομή (tomē) 'cięcie, sekcja') lub lobotomią czołową albo leukotomią przedczołową – zabieg neurochirurgiczny polegający na przecięciu połączeń kory przedczołowej z innymi strukturami mózgowia, jedna z metod leczenia chorych na schizofrenię i inne ciężkie choroby psychiczne.
Historia
Początki psychochirurgii sięgają lat 80. XIX wieku, kiedy Gottlieb Burckhardt wykonał pierwsze zabiegi polegające na resekcji fragmentów kory mózgu u sześciu pacjentów chorych na schizofrenię.
W roku 1935 amerykański psycholog John Fulton opisał, że szympansy, u których dokonano obustronnej resekcji kory przedczołowej, są pozbawione zdolności wyrażania emocji oraz stają się bardziej kooperatywne i silniej dążą do wykonania zadań, nie przejawiając przy tym frustracji, chociaż przed operacją szybko wykazywały złość. W tym samym kongresie, na którym przedstawił on swoje wyniki badań, brał udział portugalski profesor neurologii António Egas Moniz – wynalazca lobotomii, a także Almeida Lima i Walter J. Freeman. Inną osobą, która wpłynęła na Moniza był neurolog Richard Brickner. Opisał on przypadek maklera, który został poddany resekcji płata czołowego z powodu dużego oponiaka. Pacjent przed zabiegiem był nieśmiały i zamknięty w sobie, natomiast po nim stał się żywy i chełpliwy. Spowodowało to, że Egas wysunął hipotezę, że u osób chorych psychicznie w płacie czołowym występują nieprawidłowe połączenia neuronów, a stan pacjentów może się poprawić po ich resekcji.
Zanim Moniz rozpoczął badania nad lobotomią, w 1927 roku jako pierwszy zobrazował naczynia krwionośne ludzkiego mózgu – wykonał angiografię.
Pierwsza lobotomia miała miejsce dwunastego listopada 1935 roku. Zabiegowi temu, początkowo polegającemu na zniszczeniu płata czołowego za pomocą spirytusu bezwodnego, została poddana 63-letnia kobieta cierpiąca z powodu objawów depresyjnych, lęku, urojeń, halucynacji i bezsenności. Psychiatra Barahona Fernandes dwa miesiące później doniosła, że stan pacjentki uległ poprawie. Później Moniz wraz z Limą skonstruował podobne do igły narzędzie z zaciskającą się pętlą, służące do przecinania włókien istoty szarej – leukotom. Pierwsza leukotomia została wykonana 3 marca 1936 roku przez Moniza i Limę. Egas przedstawił później wyniki wskazujące, że u 20 pacjentów jej poddanych w 35% choroba ustąpiła, w 35% leukotomia dała pozytywne skutki, ale nie wyleczyła choroby, a u 30% poprawa nie nastąpiła.
Inną osobą mającą wkład w rozwój lobotomii był amerykański neurolog Walter J. Freeman. Razem z Jamesem Wattsem wykonał on 4 października 1936 roku pierwszą lobotomię w Stanach Zjednoczonych. Pacjentką była Alice Hood Hammatt, która cierpiała z powodu zaburzeń depresyjnych. W tej operacji został wykorzystany zmodyfikowany leukotom Moniza. Po operacji pacjentka mówiła, że czuje się szczęśliwa, sześć dni po zabiegu wystąpiły u niej przemijające zaburzenia mowy i dezorientacja, ale samodzielnie wróciła do swojego domu, co Freeman zinterpretował jako sukces operacji. Później opracował on nową metodę lobotomii przezoczodołowej. Polegała ona na znieczuleniu pacjenta za pomocą przenośnego urządzenia do elektrowstrząsów, wbiciu za pomocą młoteczka przez sklepienie oczodołu orbitoklastu (narzędzia podobnego do szpikulca do lodu) i przesunięciu go po szerokim łuku, co prowadziło do zniszczenia tkanek płata czołowego.
Jedną z największych porażek Freemana była nieudana lobotomia przeprowadzona na Rosemary Kennedy, po której stała się ona niepełnosprawna.
Mimo popraw w stanie psychicznym pacjenci poddani lobotomii cierpieli z powodu zmian w ich osobowości (w 91% następujących po lobotomii), padaczki (w 12%), a inne powikłania obejmowały krwotoki śródczaszkowe, ropnie mózgu i otępienie Według tego samego badania u 67% poddanych zabiegowi nastąpiła poprawa ich stanu, natomiast u 26% procent występowały nawroty choroby wymagające dalszego leczenia. Śmiertelność z powodu lobotomii w latach 40. była wysoka, badanie przeprowadzone w latach 1947–1958 wykazało średnią śmiertelność 7,4%.
Moniz był krytykowany z powodu bagatelizowania powikłań, nieprawidłowego dokumentowania zabiegów i niewystarczającej obserwacji swoich pacjentów. Zabiegowi poddawane były także dzieci i osoby niepełnosprawne intelektualnie. Lista wskazań kierujących na lobotomię była bardzo długa, czasami przeprowadzano ją bez żadnego wskazania i zgody chorego lub jego rodziny. Ostatnia pacjentka dr. Freemana, operowana w 1967 roku Helen Mortensen, zmarła 3 dni po zabiegu. Po zatwierdzeniu do stosowania w Stanach Zjednoczonych chloropromazyny w 1955 roku jego kariera zaczęła zwalniać, a reputacja zmalała. Do lat sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych przeprowadzono około 60 000 lobotomii. Później ta metoda leczenia została zarzucona.
W Europie panowało przekonanie, że lobotomią można wyleczyć z homoseksualizmu.
W Polsce w latach 1947–1951 przeprowadzono 176 lobotomii przedczołowych metodą Moniza. Zabiegi te zostały później zarzucone, co dodatkowo zostało wzmocnione przez wprowadzenie w ZSRR zakazu wykonywania lobotomii.
W roku 1949 Egas otrzymał Nagrodę Nobla za badania nad leukotomią.
Psychochirurgia dzisiaj
Leukotomia jest wciąż stosowana w celu leczenia ciężkich zaburzeń depresyjnych i obsesyjno-kompulsyjnych. Lobotomia jest niewykonywanym zabiegiem. Inne zabiegi psychochirurgiczne, jak przednia cingulotomia i kapsulotomia, traktotomia oraz amygdalotomia, są stosowane w leczeniu schizofrenii, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych oraz nadmiernej agresywności.
Psychochirurgia jest w niektórych krajach zakazana.
W kulturze
Lobotomia pojawia się m.in. w sztuce Tennesseego Williamsa Nagle, zeszłego lata, powieści Szklany klosz Sylvii Plath, książce Lot nad kukułczym gniazdem Kena Keseya (na podstawie której powstał film i sztuka o tym samym tytule) i filmach Frances, Sucker Punch oraz serialu Ratched. Pacjent Howard Dully opisał zabieg i życie po nim we własnej książce "moja lobotomia".
Zabiegowi została poddana m.in. Eva Perón, Ellinor Hamsun, córka norweskiego pisarza Knuta Hamsuna i Rosemary Kennedy, siostra prezydenta Stanów Zjednoczonych Johna F. Kennedy′ego.
Lobotomia została także wspomniana w serialu BoJack Horseman (sezon 4. odcinek 2.). Zabieg miał dotknąć Honey Sugarman, o czym zadecydował jej mąż: Joseph Sugarman.
Lobotomia pojawia się również w dodatku "Old World Blues" do gry Fallout: New Vegas, w którym główny bohater zostaje nieświadomie poddany zabiegowi. Podczas rozgrywki można też napotkać przeciwników nazywanych "lobotomici".
Na albumie 21st Century Breakdown amerykańskiego zespołu punk-rockowego Green Day pojawiła się piosenka o tytule "Before The Lobotomy".
Przypisy
Diagnostyka i leczenie psychiatryczne
Zabiegi operacyjne
Psychochirurgia | 88,425 |
5147262 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Eryk%20Kulm%20%28aktor%29 | Eryk Kulm (aktor) | Eryk Kulm jr. (ur. 19 października 1990 w Warszawie) – polski aktor filmowy, telewizyjny i teatralny. Laureat Nagrody im. Zbyszka Cybulskiego (2022).
Biografia
Urodził się w Warszawie 19 października 1990 roku. Jest wnukiem Eryka Kulma, długoletniego (33 lata pływania) oficera rozrywkowego na MS Batory, i synem muzyka Eryka Kulma.
Zadebiutował rolą w filmie Pręgi (2004). W 2016 ukończył Akademię Teatralną im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. Związany jest m.in. z warszawskimi teatrami: Capitol, Collegium Nobilium oraz Kwadrat. Za tytułową rolę w filmie Filip (2022) otrzymał Nagrodę im. Zbyszka Cybulskiego przyznawaną młodym aktorom wyróżniającym się indywidualnością. Ze względu na charakterystyczną urodę stał się rozpoznawalny, grając nawet w epizodycznych rolach.
Ważniejsze role
Filmy i seriale
2004: Pręgi
2010: Mała matura 1947 jako Bogdan Rosenfeld
2010: Mała matura 1947 (serial) jako Bogdan Rosenfeld (odc. 2, 3, 4)
2010–2015: Barwy szczęścia jako Kuba, kolega Huberta
2012: Prawo Agaty jako Tomek (odc. 22)
2013: Komisarz Alex jako Cinek (odc. 29)
2013: Ojciec Mateusz jako Olek Piotrowski (odc. 134)
2014: Kamienie na szaniec jako Jan Rodowicz „Anoda”
2016: Bodo jako Karol Hanusz
2016: Bodo (serial) jako Karol Hanusz
2016: Ojciec Mateusz jako Zbyszek Fabisiak, brat Róży (odc. 192)
2017: Belle Epoque jako Zygmunt Kazanecki, asystent Jelinka
2018–2019: Wojenne dziewczyny jako klarnecista Tadeusz, mąż Zosi
2019: Lepsza połowa
2019: Mowa ptaków jako Józef
2019: Piłsudski jako boy hotelowy
2020: Polot jako Dionizy
2020: O mnie się nie martw jako Patryk Walicki
2020: Ojciec Mateusz jako Maciej Kocur (odc. 309)
2021: Cudak jako wodzirej
2021: Kuchnia jako kucharz Igor Jurczenko
2021: Lokal zamknięty jako Bartosz Skompy „Bart”
2021: Śmierć Zygielbojma jako Abraham Blum
2022: Nic mnie w tobie nie przeraża jako Juri
2022: Filip jako Filip
2022: Zachowaj spokój jako policjant Jacek
2023: Teściowie 2 jako Jan, partner Małgorzaty
2023: Lipowo. Zmowa milczenia
2024: Kiedy ślub? jako Tosiek
Spektakle telewizyjne
2016: Trash story albo sztuka (nie) pamięci
2020: Halo, Halo, tu mówi Warszawa jako Władysław Szpilman
Nagrody
2015: Nagroda SFP za rolę Wolanda w spektaklu Mistrz i Małgorzata na Międzynarodowym Festiwalu Szkół Teatralnych ITSelF w Warszawie
Przypisy
Linki zewnętrzne
Absolwenci Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza
Laureaci nagrody imienia Zbyszka Cybulskiego
Ludzie urodzeni w Warszawie
Polscy aktorzy filmowi
Polscy aktorzy telewizyjni
Polscy aktorzy teatralni
Urodzeni w 1990 | 88,348 |
494540 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Whitney%20Houston | Whitney Houston | Whitney Elizabeth Houston (ur. 9 sierpnia 1963 w Newark, zm. 11 lutego 2012 w Beverly Hills) – amerykańska piosenkarka muzyki pop i R&B, aktorka, producentka filmowa i muzyczna, aranżerka, autorka piosenek i modelka.
Jej solowy debiutancki album, zatytułowany po prostu Whitney Houston (1985), został najlepiej sprzedającym się albumem artystki w dziejach. W latach 80. XX wieku, kiedy wciąż dominował rock „białych” wykonawców, była jedną z afroamerykańskich artystek, które regularnie pojawiały się w MTV. Była pierwszą kobietą, która zadebiutowała na pierwszym miejscu na liście Billboard 200 i jej kolejnych siedem singli pojawiło się na pierwszym miejscu na liście Billboard Hot 100. W latach 90. wystąpiła w filmie Bodyguard, który odniósł duży sukces kasowy. Ścieżka dźwiękowa do tego filmu była najczęściej kupowanym soundtrackiem w dziejach, a singiel „I Will Always Love You” znalazł się na czwartym miejscu w zestawieniu najlepiej sprzedających się kobiecych singli w historii i zajął 16. miejsce na liście najlepiej sprzedających się singli na świecie w zestawieniu wszech czasów. Nakład wszystkich jej płyt sięgnął 200 milionów egzemplarzy. Recording Industry Association of America sklasyfikowało artystkę na czwartym miejscu najlepiej sprzedających się wokalistek w USA, gdzie łączna sprzedaż jej albumów przekroczyła 55 milionów egzemplarzy.
W 2008 magazyn „Billboard” umieścił ją na czwartym miejscu listy 100 najpopularniejszych artystów. Została także uznana przez magazyn „Rolling Stone” za jedną ze 100 najlepszych gwiazd muzyki wszech czasów. Według Księgi rekordów Guinnessa była najczęściej nagradzaną artystką muzyczną w dziejach. Z uwagi na swój „potężny, przeszywający pop-gospelowy głos” była nazywana „The Voice” (Głos).
Sukces Whitney Houston otworzył drzwi do kariery wielu innym ciemnoskórym wokalistkom, takim jak Beyoncé, Alicia Keys, Janet Jackson czy Anita Baker.
Dzieciństwo i młodość
Urodziła się 9 sierpnia 1963 w niebezpiecznej dzielnicy Newark w stanie New Jersey, jako córka Johna Russella Houstona (1920–2003) i gospelowej piosenkarki Emily „Cissy” Houston z domu Drinkard (ur. 1933). Miała dwóch braci, rodzonego Michaela i przyrodniego Gary’ego (z poprzedniego związku matki). Wychowywała się w utalentowanej muzycznie rodzinie baptystów. Jej kuzynkami były piosenkarki Dionne i Dee Dee Warwick, a matką chrzestną – Aretha Franklin. W dzieciństwie miała również kontakt z muzyką Chaki Khan, Gladys Knight i Roberty Flack, które wywarły na nią wpływ jako wokalistki. Przez bliskich była nazywana Nippy. Matka Whitney wraz ze swoim zespołem Sweet Inspirations często jeździła w trasy koncertowe, m.in. z Elvisem Presleyem i Arethą Franklin, dlatego dziećmi zajmował się głównie ojciec. Kiedy była nastolatką, jej rodzice się rozwiedli.
W wieku 11 lat zaczęła iść w ślady matki i została solistką dziecięcego chóru gospel w baptystycznym Kościele Nowej Nadziei w Newark. Jej pierwszym solowym występem w kościele był psalm „Guide Me, O Thou Great Jehovah”.
W okresie szkolnym ze względu na zbyt ciemną karnację była szykanowana i odrzucana przez rówieśników. Z powodu swojego wyglądu była niepewna siebie. We wrześniu 1975 rozpoczęła naukę w katolickiej żeńskiej szkole Mount Saint Dominic Academy w Caldwell w New Jersey. W trakcie edukacji szkolnej pobierała lekcje śpiewu u matki. Po ukończeniu liceum nie kontynuowała edukacji, pragnąc skupić się wyłącznie na działalności muzycznej. Gdy miała 14 lat, po zamieszkach rasowych w Newark przeniosła się z rodziną do East Orange. W 1980 roku na wakacyjnym obozie poznała Robyn Crawford, która została jej asystentką, a ich współpraca trwała do 2000 roku.
Kariera
Początki
Od 1976 doskonaliła umiejętności wokalne jako członkini chórku swojej matki podczas jej występów w nocnych klubach w Nowym Jorku. W 1977 wzięła udział w nagraniu singla „Life’s a Party” zespołu Michael Zagera. Brała udział w trasach koncertowych Dionne Warwick, ucząc się fachu chórzystki. We wczesnych latach 80. rozpoczęła karierę modelki, podpisując kontrakt z agencją Click Model Management. Jej zdjęcia publikowano w magazynie „Vogue”, trafiła także na okładkę magazynu „Seventeen”. Wystąpiła też w kilku kampaniach reklamowych, m.in. producenta płynu do ust Scope. Dzięki rekomendacji Dionne Warwick podpisała kontrakt z agencją menedżerską Tara Productions. Zaśpiewała balladę „Memories” na album pt. One Down (1982) grupy Material; Robert Christgau z czasopisma „The Village Voice” określił piosenkę jako „jedną z najwspanialszych ballad, które kiedykolwiek słyszał”.
Houston kontynuowała występy w klubie Sweetwater, gdzie wokalnie wspierała matkę. Jej talent dostrzegła m.in. Valerie Simpson z duetu Ashford and Simpson, która poleciła debiutującą piosenkarkę Quincy’emu Jonesowi, ten jednak nie był zainteresowany współpracą, ponieważ zatrudnił już Patti Austin. W 1983 przychylnie ocenił ją także Gerry Griffith z Arista Records, który przekonał Clive’a Davisa, kierownika wytwórni firmy, by podpisał z Houston kontrakt. Piosenkarka w tym samym czasie otrzymała ofertę również z Electra Records, jednak ostatecznie podpisała kontrakt z Aristą. W tym czasie wyprowadziła się z domu i zamieszkała w Iselin w New Jersey. W 1982 gościnnie nagrała partie wokalne do piosenki „Eternal Love” na album pt. Paul Jabara & Friends.
W czerwcu 1983 wystąpiła w programie telewizyjnym The Merv Griffin Show, w którym zaśpiewała utwór „Home” z musicalu The Wiz oraz, wraz z matką, mieszankę piosenek z musicalu Taking My Turn. Nagrała także piosenkę „Hold Me” w duecie z Teddym Pendergrassem. Z kolei nagrania jej debiutanckiego albumu przedłużały się m.in. z uwagi na fakt, że Davis miał wiele trudności ze znalezieniem odpowiedniego materiału dla piosenkarki. Producentem jej nagrań został Jermaine Jackson, z którym nagrała kilka duetów, m.in. „Me Like You Do”, którą zaśpiewali w duecie w telewizyjnej operze mydlanej As the World Turns. Nagrała także chórki do kilku piosenek z albumu pt. Send Me Your Love (1984) Kashifa, który został kolejnym jej producentem. Debiutancki materiał Houston wyprodukowali także Narada Michael Walden i Michael Masser.
Lata 1985–1989
Od końca 1984 do połowy 1985 odbywała trasę promocyjną po USA i Europie wraz ze swoim ówczesnym menedżerem, Genem Harveyem. Wraz z wydaniem debiutanckiej płyty otworzyła własną firmę Nippy Inc. 14 lutego 1985 wydała album, zatytułowany po prostu Whitney Houston. Materiał z płyty zebrał przychylne recenzje; dziennik The New York Times opisał jako „imponującą, skromną muzyczną wizytówkę dla nadzwyczajnego talentu wokalnego”, a magazyn „Rolling Stone” wychwalał talent Houston, określając jej głos „jednym z najbardziej zaskakujących w ciągu ostatnich lat”. Nagrała także utwór „Stop the Madness” na potrzeby antynarkotykowego spotu w ramach kampanii społecznej „War on Drugs”. W tym okresie ponownie zmieniła miejsce zamieszkania, przeprowadziła się do apartamentu w Fort Lee w New Jersey. 28 października 1985 w nowojorskim Carnegie Hall zagrała swój pierwszy samodzielny koncert.
Po wydaniu pierwszego dance-funkowego singla „Someone for Me”, który nie odniósł powodzenia na amerykańskiej i brytyjskiej liście przebojów, płyta sprzedawała się skromnie. Sprzedaż wzrosła po sukcesie kolejnego singla, ballady „You Give Good Love”, która uplasowała się na trzecim miejscu listy Billboard Hot 100 oraz na pierwszym miejscu listy R&B. Clive Davis po tym sukcesie chciał pokazać młodą piosenkarkę szerszej publiczności, dlatego też artystka zaczęła pojawiać się w popularnych nocnych programach show, które zazwyczaj nie były otwarte na ciemnoskórych wykonawców. Następnie wydała jazzowo-popową ballada „Saving All My Love for You”, z którą dotarłą do pierwszego miejsca na listach przebojów w USA i Wielkiej Brytanii. W tym okresie występowała jako support podczas tras koncertowych Jeffreya Osborne’a i Luthera Vandrossa. Następnie wydała kolejne dwa single z płyty, „How Will I Know” i „Greatest Love of All” (cover piosenki George’a Bensona z 1977), które również dotarły do pierwszego miejsca amerykańskiej listy przebojów. Teledyski Houston były często emitowane w MTV, dzięki czemu została pierwszą afroamerykańską piosenkarką, która regularnie pojawiała się w stacji telewizyjnej. W 1986 debiutancka płyta dotarła na szczyt listy Billboard 200 i została tam przez kolejnych 14 tygodni. Album rozszedł się w nakładzie 13 mln egzemplarzy tylko w USA i był najczęściej kupowaną płytą debiutancką solowej artystki w historii muzyki.
Houston wyruszyła w swoją pierwszą trasę koncertową, The Greatest Love World Tour, która trwała od lipca do grudnia 1986 i obejmowała 35 występów w Stanach Zjednoczonych, a także koncerty w Europie, Japonii i Australii. Już w tym okresie regularnie popalała jointy i zażywała narkotyki. W 1986 była nominowana do trzech nagród Grammy: za album roku, najlepszy wokalny występ kobiecy R&B i najlepszy wokalny występ kobiecy pop. Mimo że debiutowała jako solistka, nie mogła być nominowana w kategorii najlepszy nowy artysta z powodu nagrań z Jacksonem i Pendergrassem z 1984. 25 lutego 1986 na gali rozdania nagród odebrała statuetkę za najlepszy wokalny występ kobiecy pop (za piosenkę „Saving All My Love for You”). Za wykonanie utworu podczas uroczystości otrzymała w 1987 Primetime Emmy Award w kategorii Award for Outstanding Individual Performance in a Variety or Music Program. Zdobyła także siedem American Music Awards i MTV Video Music Awards. Jej debiutancki album znajduje się na liście 500 albumów wszech czasów magazynu Rolling Stone oraz na liście The Rock & Roll Hall Of Fame’s Definitive 200 list. Pojawienie się Houston na scenie muzycznej zostało uznane za redakcję USA Today za jeden z 25 kamieni milowych w ciągu ostatnich 25 lat. W tym okresie kupiła za 2 mln dol. swój pierwszy dom w New Jersey.
W grudniu 1986 rozpoczęła pracę nad swoim drugim albumem, zatytułowanym po prostu Whitney, który nagrywała w Tarpan Studios w kalifornijskim San Rafael. Tak samo jak przy poprzednim albumie, nad płytą pracowali Masser, Kashif i Walden, a także Jellybean Benitez. Album wydała w czerwcu 1987. Wielu krytyków zarzucało jej zbyt duży rozstrzał gatunkowy w piosenkach oraz fakt dużego podobieństwa materiału między pierwszą a drugą płytą; magazyn Rolling Stone uznał, że „wąski kanał, przez który prowadzony jest ten talent, zawiedzie pokładane nadzieje”. Mimo to, stał się pierwszym albumem solowej artystki w historii, który zadebiutował na pierwszym miejscu na liście Billboard 200 w USA i w Wielkiej Brytanii, a jednocześnie będąc na szczycie list w kilku innych krajach na całym świecie. Pierwsze cztery single z płyty, czyli „I Wanna Dance with Somebody (Who Loves Me)”, „Didn't We Almost Have It All”, „So Emotional” i „Where Do Broken Hearts Go”, dotarły do pierwszego miejsca listy Billboard Hot 100, dzięki temu Houston odnotowała w sumie siedem kolejnych singli będących pierwszymi na liście przebojów, czym pobiła rekord sześciu takich singli ustanowiony przez The Beatles i Elvisa Presleya. Piąty i ostatni singiel z tej płyty, „Love Will Save the Day” również pojawił się w pierwszej dziesiątce Hot 100. Jednak w odróżnieniu od poprzedniego albumu, żaden utwór nie dostał się na listę R&B Charts. Whitney otrzymała dziewięciokrotnie status płyty platynowej sprzedając się w nakładzie 20 mln egzemplarzy na całym świecie.
Od lipca 1987 do listopada 1988 odbyła ogólnoświatową trasę koncertową The Moment of Truth, która obejmowała 61 występów w USA, Europie, Japonii, Australii i Hongkongu. W trakcie trasy zagrała koncert wpisany na listę jednych z największych koncertów 1987. Było to jednocześnie najbardziej kasowe kobiece tournée w 1987. Na rozdaniu nagród Grammy w 1988 była nominowana w trzech kategoriach, a wygrała w jednej – Best Female Pop Vocal Performance za utwór „I Wanna Dance with Somebody (Who Loves Me)”, który wykonała na żywo na otwarcie gali. W tym samym roku nagrała piosenkę dla stacji NBC na Letnie Igrzyska Olimpijskie 1988, „One Moment in Time”, który znalazł się na piątej pozycji listy w USA, a także na pierwszym miejscu w Wielkiej Brytanii i Niemczech.
Dzięki sukcesowi jej dwóch pierwszych albumów stała się międzynarodową gwiazdą. Wielu ciemnoskórych krytyków uznało jednak, że jej płyty tak dobrze się sprzedawały, a piosenki były tak często grane w radiach, bo muzyka Houston jest „zbyt biała”. Niektórzy zauważyli „brak duszy” w nagraniach studyjnych. W 1989 na rozdaniu nagród Soul Train Music Awards, kiedy wywołano nazwisko Whitney po ogłoszeniu nominacji w kategorii najlepszy kobiecy singiel R&B/Urban Contemporary, publiczność ją wygwizdała. Houston na tę krytykę odpowiedziała: Jeśli zamierzasz mieć długą karierę, to jest na to sposób i ja właśnie tę drogę realizuję. Nie wstydzę się tego.
Lata 90.
Zrażona krytyką ze strony czarnoskórych wykonawców, przy nagrywaniu trzeciej płyty chciała oddać hołd niebiałym słuchaczom. Sesje nagraniowe rozpoczęła na początku 1990. Tym razem miała większą kontrolę nad kształtem płyty, wybierając producentów (Babyface’a, Antonio Reida, Luthera Vandrossa i Stevie Wondera) i uczestnicząc w produkcji. W listopadzie 1990 wydała album pt. I’m Your Baby Tonight, na którym pokazała swoją wszechstronność i udowodniła, że potrafi poradzić sobie z trudnymi rytmami, wzruszającymi balladami i przyśpieszającymi utworami tanecznymi. Recenzje były zróżnicowane: magazyn Rolling Stone opisał album jako „spójny i najlepszy album roku”, podczas gdy Entertainment Weekly opisał zmianę stylu muzycznego Whitney na „powierzchowną”. Płyta uplasowała się na trzecim miejscu na liście Billboard 200 i otrzymała status czterokrotnej platyny w USA, sprzedając się w nakładzie 10 mln egzemplarzy. Pierwsze dwa single – „I’m Your Baby Tonight” i „All The Man That I Need” – zajęły pierwsze miejsce na liście pop i R&B, a kolejne dwa single – „Miracle” i „My Name Is Not Susan” – zajęły odpowiednio dziewiąte i dwunaste miejsce. Piąty singiel, „I Belong to You”, znalazł się na szczycie listy Top 10 R&B Charts, a utwór „We Didn’t Know” (nagrany w duecie ze Steviem Wonderem) dotarł do R&B Top 20, mimo że nie był kolejnym singlem.
W styczniu 1991 wykonała amerykański hymn narodowy podczas 25. finału Super Bowl w Tampie. Po wydarzeniu wydała swoją interpretację „Gwiaździstego sztandaru” na singlu, a dochód z jego sprzedaży przekazała na rzecz Czerwonego Krzyża. W tym samym roku odbyła międzynarodową trasę koncertową I’m Your Baby Tonight World Tour, która w głosowaniu w magazynie Rolling Stone została okrzyknięta „najgorszym tournée roku”. 31 marca 1991 zagrała koncert telewizyjny, który był emitowany na żywo z hangaru samolotowego w bazie lotniczej Marynarki Wojennej w Norfolk.
W listopadzie 1992 zadebiutowała na dużym ekranie u boku Kevina Costnera w filmie Bodyguard. Wcześniej kilkukrotnie odmawiała roli w filmie, tłumacząc decyzję niechęcią do robienia kariery aktorskiej. Ostatecznie przyjęła ofertę Costnera i nie tylko zagrała główną rolę kobiecą, ale również nagrała sześć piosenek na potrzeby ścieżki dźwiękowej. Film odniósł ogromny sukces kasowy, podobnie jak album ze ścieżką dźwiękową. Główną piosenką z filmu został cover utworu Dolly Parton „I Will Always Love You” w wykonaniu Houston. Niektórzy, m.in. David Foster, byli sceptyczni co do sukcesu tej piosenki w mediach ze względu na jej wolny, 24-sekundowy wstęp a cappella (którego pomysłodawcą był Costner). Utwór, wydany również jako singiel Houston, ostatecznie stał się międzynarodowym hitem i największym przebojem w karierze Houston – w niemal co drugim kraju utwór uplasował się na pierwszym miejscu list przebojów, włączając w to m.in. Niemcy, Francję, Australię i Wielką Brytanię, a w USA utrzymywał się na pierwszym miejscu listy Billboard Hot 100 przez 14 tygodni. Singiel rozszedł się w nakładzie około 10 mln egzemplarzy na całym świecie, stając się tym samym najlepiej sprzedającym się singlem solowej artystki. Kolejne single ze ścieżki dźwiękowej – „I’m Every Woman” (cover piosenki Chaki Khan) i „I Have Nothing” – zajęły miejsca w pierwszej piątce listy przebojów. Płyta ze ścieżką dźwiękową z filmu przez kolejnych 12 tygodni utrzymywała się na pierwszym miejscu listy przebojów, a także uzyskała status 17-krotnej platyny w Stanach Zjednoczonych i osiągnęła światowy dochód w wysokości 42 mln dolarów, zostając tym samym najlepiej sprzedającym się soundtrackiem w dziejach. Magazyn Entertainment Weekly określił dwa covery z tej płyty jako „artystycznie satysfakcjonujące i nietuzinkowe przeboje”, podczas gdy reszta jest „typowa”, a Rolling Stone stwierdził, że jest to płyta „tylko przyjemna, elegancka i grzeczna”. Houston zdobyła za Bodyguarda trzy nagrody Grammy (w tym za album roku i nagranie roku) oraz szereg innych nagród, m.in. nagrodę Sammy’ego Davisa juniora dla artystki roku, Soul Train Music Award, po pięć NAACP Image Awards i World Music Awards, osiem American Music Awards i 11 Billboard Music Awards.
W lipcu 1993 rozpoczęła światową trasę koncertową The Bodyguard World Tour, która trwała do 1994. W grudniu 1995 wyprodukowała z Babyface’em ścieżkę dźwiękową do filmu Czekając na miłość, w którym zagrała także postać producentki telewizyjnej Savannah. Babyface początkowo chciał, by Houston sama wyprodukowała tę płytę, jednak ona odmówiła, za to „chciała, żeby album wyróżniał się kobiecym wokalem”, tak, aby był zgodny z przesłaniem filmu silnych kobiet. W rezultacie znalazły się na nim utwory wielu współczesnych artystek R&B, m.in. Arethy Franklin, Toni Braxton, Brandy i Mary J. Blige, a Houston na płycie umieściła trzy swoje piosenki, w tym „Exhale (Shoop Shoop)”. Po zdobyciu pierwszego miejsca listy Billboard Hot 100 piosenka spadła na drugie miejsce i tam pozostała przez 11 tygodni. Pozostałe dwie piosenki to uplasowany w pierwszej dziesiątce utwór „Count on Me” (nagrany w duecie z CeCe Winans) i „Why Does It Hurt So Bad”, który dotarł do pierwszej „30” listy przebojów. Album zajął pierwsze miejsce na liście, otrzymał status siedmiokrotnej platyny w Ameryce i sprzedał się w nakładzie 13 mln egzemplarzy. Płyta została umieszczona na liście 100 Best Movie Soundtracks, a gazeta Newsday ogłosiła ją jako „najbardziej znaczącą płytą R&B tej dekady”.
Pod koniec 1996 nagrała i wyprodukowała razem z Mervynen Warrenen gospelową ścieżkę dźwiękową do filmu Żona pastora, w którym również zagrała pierwszoplanową rolę. W przeciwieństwie do poprzednich ścieżek dźwiękowych Houston, ten zawierał aż 14 z 15 utworów, w których artystka śpiewa, wliczając w to współpracę z Shirley Caesar. Soundtrack zadebiutował na pierwszym miejscu listy sprzedaży płyt gospelowych i pozostał na szczycie przez 26 tygodni, a także rozszedł się w nakładzie 6 mln egzemplarzy na całym świecie, stając się najchętniej kupowanym albumem gospelowym w historii. W czasopiśmie USA Today napisano, że „w tym albumie można zauważyć obecność emocjonalnej głębi, czego nie można powiedzieć o wcześniejszych płytach Whitney”. W maju 1997 odbyła trasę koncertową The Pacific Rim Tour.
Po pracy w branży filmowej we wczesnych latach 90. i wydaniu kilku ścieżek dźwiękowych wydała kolejny album studyjny. Wydana w listopadzie 1998 płyta My Love Is Your Love została dobrze przyjęta przez krytyków. Album, nagrywany początkowo jako największe przeboje Houston jedynie z kilkoma nowymi piosenkami, zawierał wyłącznie premierowy materiał na płytę długogrającą. Nagrany i zmiksowany jedynie w ok. siedem tygodni album zawiera produkcje m.in. Rodneya Jerkinsa, Wyclef Jeana czy Missy Elliott. Brzmienie płyty jest ostrzejsze niż na poprzednich albumach Houston i pokazuje, jak aryystka radzi sobie z muzyką hip-hopową, reggae i R&B. Pierwszym singlem został duet „When You Believe” z Mariah Carey, który powstał na potrzeby ścieżki dźwiękowej do filmu Książę Egiptu. Choć piosenka dotarła do jedynie 13. miejsca na liście przebojów w USA, przyniosła artystkom Oscara. Pozostałymi singlami z płyty były: „Heartbreak Hotel” (nagrany z Faith Evans i Kelly Price), „My Love Is Your Love” i „It's Not Right but It's Okay”, za który Houston otrzymała nagrodę Grammy. Wszystkie trzy utwory dotarły do pierwszego miejsca na amerykańskiej liście Dance/Clubplay Chart. Płyta otrzymała status czterokrotnej platyny w USA z liczbą sprzedanych kopii 10 mln. Houston otrzymała za ten album najlepsze recenzje ze wszystkich dotychczasowych; The Village Voice nazwał jej głos „najostrzejszym i najbardziej zadowalającym do tej pory”.
W 1999 uczestniczyła w koncercie VH1, wraz z innymi artystkami m.in. Mary J. Blige, Tiną Turner oraz Cher. 22 czerwca występem w Arie Crown Theater w Chicago rozpoczęła ogólnoświatową trasę koncertową My Love Is Your Love. Podczas tej trasy koncertowej wystąpiła 22 sierpnia 1999 w Operze Leśnej w Sopocie podczas Sopot Festivalu, jedyny raz w Polsce; na scenie wystąpiła z córką, wówcas sześcioletnią Bobbi Kristiną Brown. Latem 1999 wystąpiła także jako gość muzyczny podczas 13. edycji Lesbian and Gay Pride Dance w Nowym Jorku, a pod koniec roku udzieliła wywiadu miesięcznikowi społeczności LGBT „Out”.
Lata 2000.
W lutym 2000 wystąpiła na 42. gali wręczenia nagród Grammy, na której odebrała statuetkę za najlepszy wokalny występ kobiecy R&B (za piosenkę „It’s Not Right But It’s Okay”). W kwietniu wydała album pt. Whitney: The Greatest Hits, z którym dotarła do piątego miejsca liście Billboard Top 200 i do pierwszego miejsca na liście sprzedaży w Wielkiej Brytanii. Album wyróżnia zmiana tempa większości znanych piosenek Houston (podczas gdy ballady zostały w oryginalnym wykonaniu), przez co płyta ma charakter muzyki klubowej i house. Płyta zawiera również cztery premierowe utwory: „Could I Have This Kiss Forever” (duet z Enrique Iglesiasem), „Same Script, Different Cast” (z Deborah Cox), „If I Told You That” (z George’em Michaelem) i „Fine”, żadnemu jednak z tych utworów nie udało się przekroczyć 40. miejsca na liście Billboard. Wraz z albumem zostało wydane nagranie DVD z teledyskami największych przebojów Whitney. Houston za Whitney: The Greatest Hits odebrała ceryfikat potrójnej platynowej płyty w USA za sprzedaż w nakładzie ponad 1,5 mln egzemplarzy w USA. W tym samym wystąpiła w programie telewizyjnym z okazji 25-lecia wytwórni Arista Records.
W sierpniu 2001 przedłużyła współpracę z wytwórnią Arista/BMG, podpisując największy w historii muzyki, wart 100 mln dol., kontrakt, w którym zobowiązała się do wydania kolejnych sześciu nowych albumów. W następnym miesiącu wystąpiła na gali z okazji 30-lecia działalności muzycznej Michaela Jacksona, śpiewając jego utwór „Wanna Be Startin’ Somethin’” z Usherem i Mýą. W grudniu 2002 wydała album pt. Just Whitney…, który zawierał produkcje jej ówczesnego męża, Bobby’ego Browna, jak i Missy Elliott oraz Babyface’a. Był to zarazem jej pierwszy album nagrany bez współpracy z Clive’em Davisem. Płyta otrzymała najgorsze recenzje ze wszystkich dotychczasowych wydań Houston. Rolling Stone napisał, że album „pokazuje jedynie artystę, który na próżno próbuje sięgnąć po przyszłość, jaką Whitney mogła kiedyś mieć”, a magazyn The San Francisco Chronicle stwierdził, że na albumie „widać oznaki życia, ale nie dość silne by oznajmić wskrzeszenie”. Album zadebiutował na dziewiątym miejscu listy Billboard 200, sprzedając w pierwszym tygodniu najwięcej kopii ze wszystkich jej dotychczasowych płyt. Mimo to uzyskał status platynowej płyty w USA. Jednak żadnemu z singli – „Whatchulookinat”, „One of Those Days” i „Try It on My Own” – nie udało się wejść do pierwszej „40” listy przebojów Hot 100, płyta szybko spadła również z zestawienia Billboard Top 200.
Pod koniec 2003 wydała z okazji świąt Bożego Narodzenia wydawnictwo pt. One Wish: The Holiday Album, które wyprodukowała przy współpracy z Gorden Chambers i Mervyn Warren. Niektórzy, jak Slant Magazine, zauważyli zanik jej głosu na płycie, a The New York Times stwierdził, że materiał jest „wystarczający, by wybaczyć Whitney jej postępowanie z córką” Singiel „One Wish (for Christmas)” znalazł się w Top 20 na Adult Contemporary Chart z liczbą sprzedanych egzemplarzy ok. 400 tysięcy w USA. Był to jej najsłabszy album pod względem sprzedanych płyt, a w dodatku stał się pierwszą płytą, która nie uzyskała statusu złotej. W 2004 wzięła udział w międzynarodowej trasie koncertowej Soul Divas Tour z Natalie Cole i z Dionne Warwick w Europie, a następnie wyruszyła w solową trasę obejmującą Bliski Wschód, Rosję i Azję. We wrześniu 2004 wystąpiła na gali rozdania World Music Awards, na której otrzymała owacje na stojąco i oznajmiła, że zamierza nagrać kolejny studyjny album. Jednakże żadne dalsze plany nie zostały ujawnione, a płyta nigdy nie została wydana.
Zaczęła odzyskiwać dawną sławę, biorąc udział w różnych ważnych wydarzeniach muzycznych. Nagrała piosenkę „Family First” z Dionne Warwick i Cissy Houston do filmu Moje córki. W marcu 2007 Clive Davis oznajmił, że Houston pracuje nad jej pierwszym od czterech lat studyjnym albumem. Chociaż data premiery i tytuł płyty nie była jeszcze znana, ujawniono, że znajdą się na niej m.in. produkcje will.i.ama, Ne-Yo, R. Kelly'ego i Johna Legenda. W międzyczasie wytwórnia Arista wydała kompilację pt. The Ultimate Collection Whitney Houston, która jako pierwsza zawierała wszystkie single i przeboje Houston na jednym krążku. Płyta zadebiutowała na piątym miejscu w Wielkiej Brytanii z ogólną sprzedażą 37 228 egzemplarzy i ostatecznie uplasowała się w brytyjskim zestawieniu na trzecim miejscu.
W grudniu 2007 przyjechała do Kuala Lumpur, gdzie jej występ został pozytywnie oceniony. Clive Davis ogłosił później, że nowy album Houston zostanie wydany po okresie wakacyjnym. W maju 2008 artystka wzięła udział w festiwalu w Maroku, gdzie spotkała się z pozytywnym przyjęciem. W lipcu 2008 do internetu wyciekła jej nowa piosenka „Like I Never Left” wyprodukowana przez Akona, którego także można usłyszeć w piosence. Muzyk zapewnił, że nagranie nie jest finałową wersją utworu i zaprzeczył pogłoskom, że jest to kolejny singiel Houston. W kwietniu 2009 pojawił się w sieci tytuł pierwszego singla – „I Didn’t Know My Own Strength”, jednak zdecydowano, że utwór ten nie zostanie wydany jako singel promujący album. Album pt. I Look to You ostatecznie ukazał się w sprzedaży 1 września 2009, spotkał się z dobrym przyjęciem krytyków i fanów oraz odniósł sukces komercyjny, rozchodząc się w nakładzie wynoszącym ok. 2,5 mln egzemplarzy. Album promowany był przez single: „Million Dollar Bill” oraz I Look to You, które dotarły do czołówek list przebojów w wielu krajach. Album I Look To You zadebiutował na pierwszym miejscu amerykańskiej listy sprzedaży Billboard 200 z tygodniową sprzedażą wynoszącą 305 tys. egzemplarzy. We wrześniu 2009 udzieliła pierwszego od siedmiu lat wywiadu w programie dziennikarki Oprah Winfrey. Został on okrzyknięty „najbardziej oczekiwanym wywiadem gwiazdy muzycznej dekady”. Opowiedziała w nim m.in. o przerwie w karierze muzycznej oraz o używaniu narkotyków w czasie jej związku z Bobbym Brownem. W ramach promocji albumu wystąpiła w kilku europejskich telewizjach, dając występy w popularnych programach telewizyjnych. Mimo słabych recenzji brytyjskich krytyków, singiel „I Look to You” wówczas awansował na piąte miejsce listy najpopularniejszych singli w Wielkiej Brytanii, gdzie album po trzech tygodniach od wydania uzyskał status złotej płyty za sprzedaż ponad 100 tys. egzemplarzy. Została także nagrodzona złotą płytą za sprzedaż ponad 50 tys. egzemplarzy albumu I Look to You we Włoszech. W listopadzie 2009 zaśpiewała piosenkę „I Didn’t Know My Own Strength” na gali American Music Awards 2009 w Los Angeles, za co zebrała najlepsze recenzje spośród wszystkich zaprezentowanych podczas gali. W grudniu 2009 RIAA nadała albumowi I Look to You status platynowej płyty za sprzedaż ponad miliona egzemplarzy płyty w Stanach Zjednoczonych. Płyta nie otrzymała jednakże żadnej nominacji do nagrody Grammy.
Lata 2010–2012
Od 9 grudnia 2009 do 17 czerwca 2010 odbywała światową trasę koncertową Nothing But Love Tour, która była jej wielkim powrotem na scenę. W ramach trasy zagrała 50 koncertów w Azji, Europie i Australii. Zebrała za nią dużo słabych recenzji, co wywołało pytania, czy wciąż powinna występować.
26 stycznia 2010 wydała wydawnictwo pt. Whitney Houston – The Deluxe Anniversary Edition z okazji 25. rocznicy ukazania się jej debiutanckiego albumu. Otrzymała nagrodę NAACP Image za najlepszy teledysk (za wideoklip do „I Look to You”), była również nominowana do nagrody dla najlepszej wokalistki. Ponadto otrzymała nagrodę BET Honors za 25-letnią aktywność na scenie muzycznej oraz była nominowana nagrody Echo Awards dla najlepszego artysty międzynarodowego. W kwietniu 2010 brytyjska gazeta The Mirror ogłosiła, że Houston myśli o nagraniu swojego ósmego studyjnego albumu. Artystka podjęła ponowną współpracę z will.i.amem. W 2012 zagrała jedną z głównych ról w filmie Sparkle, remake’u hitu z 1976, a na potrzeby filmu nagrała gospelowy cover „His Eye Is on the Sparrow”. Ostatni raz zaśpiewała 9 lutego 2012 utwór „Yes Jesus Loves Me”.
Życie prywatne
W latach 80. spotykała się z Craigiem Evanem Shemwellem, synem Sylvii Shemwell z zespołu Sweet Inspirations. W 2019 roku Robyn Crawford – wieloletnia asystentka artystki – w swojej książce „A Song For You: My Life with Whitney Houston” wyznała, że była w związku z piosenkarką. Houston następnie nawiązała romans z producentem muzycznym i wokalistą Jermaine Jacksonem.
18 lipca 1992 wyszła za tancerza i wokalistę Bobby’ego Browna, z którym rozwiodła się w 2006. W ich związku dochodziło do częstych aktów przemocy ze strony Browna. Mieli córkę Bobbi Kristinę (1993–2015), która 31 stycznia 2015 została przewieziona do szpitala i wprowadzona w stan śpiączki farmakologicznej po tym, jak została znaleziona nieprzytomna w wannie, 26 lipca 2015 została odłączona od aparatury podtrzymującej życie w Peachtree Christian Hospice w Duluth w stanie Georgia, a 3 sierpnia pochowana obok swojej matki na cmentarzu w stanie New Jersey.
Śmierć
Zmarła 11 lutego 2012 w Beverly Hills ok. 16:00 czasu lokalnego w swoim pokoju w hotelu The Beverly Hilton. Mimo reanimacji nie udało się jej uratować. Początkowo spekulowano, że przyczyną śmierci piosenkarki było przedawkowanie leków przeciwdepresyjnych, alkoholu oraz narkotyków. Wykluczano utonięcie, co miało znajdować potwierdzenie w wyniku sekcji zwłok. 22 marca 2012 rzecznik biura koronera w Los Angeles Craig Harvey poinformował jednak ostatecznie, że Houston „zmarła wskutek przypadkowego utonięcia, lecz ciągłe zażywanie kokainy i problemy z sercem znacząco przyczyniły się do jej śmierci”. Oświadczył też, że testy toksykologiczne wykazały w ciele zmarłej ślady kokainy, marihuany, leku przeciwlękowego, środka zwiotczającego mięśnie i antyhistaminę. Zażycie kokainy było znaczącym czynnikiem, który przyczynił się do utonięcia.
Uroczystość pogrzebowa odbyła się 18 lutego 2012 w Baptystycznym Kościele Nowej Nadziei w Newark. Podczas ceremonii zaśpiewali BeBe, CeCe i Carvin Winansowie, Alicia Keys i Stevie Wonder, a na koniec odtworzono fragment a cappella przeboju „I Will Always Love You”. Aktor Kevin Costner w mowie pogrzebowej powiedział: Whitney jest już w domu.
Dyskografia
Albumy studyjne
1985: Whitney Houston
1987: Whitney
1990: I’m Your Baby Tonight
1998: My Love Is Your Love
2002: Just Whitney…
2003: One Wish: The Holiday Album
2009: I Look to You
Ścieżki dźwiękowe
1992: The Bodyguard
1995: Czekając na miłość
1996: Żona pastora
Wideo/DVD
1986: Number One Video Hits
1991: Star Spangled Banner
1991: Welcome Home Heroes
1994: Concert for a New South Africa
1997: Classic Whitney Concert
1999: VH1 Divas Live '99
2000: The Greatest Hits
2000: Fine
2002: Whatchulookinat Video/Whatchulookinat Behind-the-Scenes Footage/Love to Infinity Megamix Video
2004: Artist Collection: Whitney Houston
Trasy koncertowe
Światowe trasy koncertowe
1986: Greatest Love Tour
1987–1988: Moment of Truth World Tour
1991: I’m Your Baby Tonight World Tour
1993–1994: Whitney Houston 1993-1994 World Tour / The Bodyguard World Tour
1999: My Love Is Your Love World Tour
2009–2010: Nothing But Love World Tour
Regionalne trasy koncertowe
1990: Feels So Right Tour
1997: The Pacific Rim Tour
1998: The European Tour
2004: Soul Divas Tour
Występy specjalne
1991: Welcome Home Heroes with Whitney Houston
1994: Whitney: The Concert for a New South Africa
1996: Brunei: Royal Celebration Wedding – prywatny koncert, na ślub księżniczki Rashidah, najstarszej córki sułtana Brunei.
1997: Classic Whitney Live from Washington, D.C.
Filmografia
Jako producentka
Upamiętnienie
2018 – film dokumentalny Whitney.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona
Amerykańskie mezzosoprany
Amerykańskie wokalistki popowe
Amerykańskie wokalistki gospel
Amerykańskie wokalistki rhythmandbluesowe
Amerykańskie aktorki filmowe
Zdobywcy platynowych płyt
Laureaci Nagrody Grammy
Laureaci World Music Awards
Laureaci MTV Video Music Awards
Laureaci Europejskich Nagród Muzycznych MTV
Whitney Houston
Członkowie Rock and Roll Hall of Fame
Ludzie urodzeni w Newark (New Jersey)
Zmarli przez utonięcie
Urodzeni w 1963
Zmarli w 2012 | 88,329 |
6433 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Unia%20Europejska | Unia Europejska | Unia Europejska, UE (ang. European Union, EU) – gospodarczo-polityczny związek 27 demokratycznych państw europejskich. Unia powstała 1 listopada 1993 roku na mocy podpisanego 7 lutego 1992 traktatu z Maastricht – jako efekt wieloletniego procesu integracji politycznej, gospodarczej i społecznej. Korzenie współczesnej integracji europejskiej sięgają okresu powojennego i ograniczały się do 6 państw zachodnioeuropejskich. Państwa te tworzyły wiele form i mechanizmów współpracy, powoływały organizacje, instytucje i organy, których celem było wzmocnienie jedności między nimi. W 1993 nadrzędną wobec wszystkich poprzednich organizacji została Unia Europejska, sama otrzymując nieznaną wcześniej hybrydową formułę sui generis.
Unia Europejska jako organizacja międzynarodowa (w międzynarodowoprawnym tego słowa znaczeniu) funkcjonuje od 1 grudnia 2009. Równocześnie zastąpiła ona kilka form współpracy, w tym m.in. Wspólnotę Europejską. Proces integracji wykracza poza ściśle określone ramy geograficzne Europy. W określeniu europejskości Unii naczelną rolę odgrywają czynniki historyczne i kulturowe oraz wspólna tożsamość i identyfikacja z wartościami demokratycznymi.
Uważa się, że UE funkcjonuje na zasadach wywodzących się z filozofii i demokracji greckiej, prawa rzymskiego i tradycji chrześcijańskiej.
Początkiem powojennej integracji europejskiej było powstanie w 1952 Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. W 1958 została utworzona Europejska Wspólnota Gospodarcza i to jej bezpośrednią następczynią jest Unia Europejska. Od czasu wejścia w życie traktatu lizbońskiego, tj. 1 grudnia 2009, podstawę prawną funkcjonowania stanowią Traktat o Unii Europejskiej (znany także jako traktat z Maastricht) oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Integralną część Traktatów stanowią tabele ekwiwalencyjne, protokoły i wyjaśnienia. Duże znaczenie dla unijnego porządku prawnego ma też Karta praw podstawowych UE. Prawem wiążącym są również umowy międzynarodowe z państwami trzecimi (w tym układy stowarzyszeniowe), których stroną były Europejska Wspólnota Gospodarcza i Unia Europejska przed 2009 r. Dokończeniem acquis Unii są akty prawa wtórnego powstałe w oparciu o Traktaty i umowy międzynarodowe.
Historia
Historyczne idee zjednoczenia Europy
U podstaw europejskich tendencji zjednoczeniowych leży wspólna w znacznej części historia i kultura narodów zamieszkujących ten kontynent.
Od I wieku p.n.e. do V wieku n.e. większość zachodniej Europy i południowa część wschodniej znajdowała się w Imperium Rzymskim. Wyparcie Rzymu z południowych wybrzeży Morza Śródziemnego przez islam i ekspansja cywilizacji rzymskiej i grecko-chrześcijańskiej na północ połączona z upadkiem Cesarstwa Zachodniego doprowadziły do wytworzenia się kulturowej i gospodarczej wspólnoty europejskiej, która zastąpiła śródziemnomorską. Z tradycji Imperium Romanum w znacznej mierze czerpał natchnienie średniowieczny uniwersalizm europejski, który wyrażał się w ideach zwierzchnictwa cesarskiego (cezaropapizm) (Karolingowie, Ottonowie) lub papieskiego (papocezaryzm) nad światem chrześcijańskim.
Wraz z ekspansją zamorską poszczególnych państw, zniknięciem zagrożenia ze strony cywilizacji pozaeuropejskich i rozbiciem kulturowym Europy Zachodniej (reformacja i kontrreformacja) tendencje zjednoczeniowe w okresie nowożytnym osłabły. W wieku XVIII i XIX porządek europejski opierał się na systemie sojuszy monarchii (polityka równowagi sił), w którym główne role odgrywały, w znacznej mierze samowystarczalne, mocarstwa kolonialne (Wielka Brytania, Francja, Rosja, później Niemcy). Odstępstwem od tego stanu rzeczy był okres dominacji napoleońskiej na kontynencie w początkach XIX stulecia, charakteryzujący się centralizmem władzy, która roztaczała się od kanału La Manche po wschodnie granice ówczesnego Księstwa Warszawskiego.
Wspólnoty europejskie
18 kwietnia 1951, poprzez podpisanie traktatu paryskiego, sześć krajów dało podwaliny nowej organizacji: Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali. Członkami założycielami były: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy.
Celem Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali było utworzenie wspólnej puli produkcji węgla i stali, aby zapobiec wojnie gospodarczej. Było to urzeczywistnienie planu opracowanego przez Jeana Monneta, a upowszechnionego przez francuskiego ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana. W dniu 9 maja 1950, który później został ustanowiony Dniem Europy, Schuman przedstawił propozycję utworzenia organizacji europejskiej, twierdząc, że jest to niezbędne do utrzymania pokojowych stosunków. Propozycja ta, znana jako deklaracja Schumana, jest uważana za początek dzisiejszej Unii Europejskiej. Brytyjczycy zostali zaproszeni do uczestnictwa, ale odmówili, nie chcąc rezygnować z narodowej suwerenności.
Europejska Wspólnota Węgla i Stali zaspokajała potrzeby gospodarcze rządów europejskich w ograniczonym tylko zakresie. Nie udało się także, pomimo czynionych prób, doprowadzić do integracji politycznej oraz militarnej. Wobec tego postanowiono zacieśnić współpracę gospodarczą i objąć nią dodatkowo:
energetykę (zwłaszcza atomową),
surowce,
transport,
rolnictwo.
Koncepcja ta stworzyła tzw. plan Beyena (holenderskiego ministra spraw zagranicznych). Plan zakładał integrację horyzontalną, obejmującą całą gospodarkę, nie zaś tylko poszczególne jej gałęzie. W efekcie w 1955 na konferencji w Mesynie zebrali się ministrowie spraw zagranicznych państw „szóstki” tworzącej EWWiS i przyjęli tzw. rezolucję z Mesyny.
Zakładała ona:
merytoryczną rozbudowę wspólnych instytucji europejskich,
stopniową fuzję gospodarki narodowej,
stworzenie wspólnego rynku,
harmonizację polityki socjalnej.
Od powyższych pomysłów odcięła się Francja. Po konferencji mesyńskiej powstała specjalna komisja do opracowania koncepcji wspólnoty gospodarczej i współpracy w dziedzinie energii atomowej. W wyniku jej prac, w 1956 powstał tzw. raport Spaaka, belgijskiego polityka, pod którego przewodnictwem komisja pracowała. On to właśnie stanowił podstawę trwających bez mała rok rokowań, które doprowadziły do przyjęcia dwóch traktatów rzymskich podpisanych 25 marca 1957 w Rzymie. Pierwszy ustanawiał Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), a drugi Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom). Traktaty weszły w życie 1 stycznia 1958.
Trzy wspólnoty europejskie już od 1958 miały wspólne niektóre organy (Zgromadzenie Parlamentarne i Trybunał Sprawiedliwości). Pełne połączenie instytucjonalne nastąpiło w 1967, gdy wszedł w życie tzw. traktat fuzyjny.
Liczba członków wspólnot zwiększyła się w 1973, gdy przyłączyły się do nich Wielka Brytania, Dania i Irlandia. Kandydująca wówczas Norwegia nie zdecydowała się na akcesję z powodu sprzeciwu swoich obywateli.
Drugie rozszerzenie nastąpiło w latach 80., kiedy do EWG przystąpiły Grecja (w 1981) oraz Hiszpania i Portugalia (w 1986).
W 1985 doszło do pierwszego przypadku opuszczenia wspólnot: wystąpiła z nich Grenlandia, autonomiczna część Danii.
Wraz ze zjednoczeniem Niemiec, w 1990, w skład Unii Europejskiej weszło terytorium dawnej Niemieckiej Republiki Demokratycznej.
Trzecie rozszerzenie (już do Unii Europejskiej) nastąpiło w 1995, kiedy przyjęto Austrię, Szwecję i Finlandię (Norwegia, w wyniku referendum z 1994 roku, ponownie odmówiła wstąpienia).
W 1985 uzgodniono w układzie z Schengen utworzenie systemu wspólnej kontroli granic i zniesienie wizowych granic wewnętrznych w obrębie Francji, krajów Beneluksu i RFN. W ramach Wspólnot stopniowo doszło do utworzenia wspólnego jednolitego rynku poprzez likwidację barier celnych, wprowadzanie wspólnych norm prawnych i technicznych. Równolegle dochodziło też do zacieśniania więzi politycznych między krajami Wspólnot. W 1986 podpisano Jednolity akt europejski, zwiększający kompetencje EWG.
Unia
7 lutego 1992 został podpisany Traktat o Unii Europejskiej – tak zwany traktat z Maastricht, na mocy którego 1 listopada 1993 powstała Unia Europejska.
Traktat nie likwidował wspólnot europejskich, zmienił jedynie nazwę EWG na Wspólnotę Europejską. W Maastricht znacznie rozszerzono zakres wspólnej polityki gospodarczej i opracowano harmonogram wprowadzenia unii gospodarczej i walutowej (jej efektem było wprowadzanie wspólnej waluty euro od 1999). Do procesu integracji formalnie wzmocniono politykę zagraniczną, dodano politykę bezpieczeństwa (militarnego) oraz współpracę w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego i współpracy administracyjnej państw członkowskich.
Kolejną ważną umową był tzw. traktat amsterdamski z 2 października 1997, który częściowo zmienił i jednocześnie rozszerzył wcześniejsze ustalenia z Maastricht. 26 lutego 2001 podpisano tzw. traktat nicejski reformujący instytucje unijne w celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania po kolejnym rozszerzeniu UE. Na szczycie w Nicei proklamowano również Kartę praw podstawowych UE, mającą gwarantować prawa człowieka i swobody obywatelskie.
16 kwietnia 2003 przedstawiciele rządów 15 państw członkowskich i 10 kandydujących podpisali w Atenach traktat akcesyjny, rozszerzający Unię, w wyniku czego 1 maja 2004 doszło do największego rozszerzenia w historii UE – do wspólnoty wstąpiło 10 krajów: Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Malta i Cypr.
25 kwietnia 2005 Bułgaria i Rumunia podpisały traktat akcesyjny w Luksemburgu, otwierający tym krajom drogę do wejścia do Unii Europejskiej, które nastąpiło w dniu 1 stycznia 2007.
Po podpisaniu traktatu akcesyjnego w grudniu 2011, 1 lipca 2013 do Unii Europejskiej oficjalnie wstąpiła Chorwacja, powiększając UE do 28 państw członkowskich.
Gdy zakończyła się ratyfikacja traktatu lizbońskiego, wszedł on w życie 1 grudnia 2009.
Pokojowa Nagroda Nobla
W 2012 Unia Europejska otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla. Komitet Noblowski w uzasadnieniu decyzji, oświadczył o „uznaniu roli jaką UE odegrała w przekształcaniu Europy z kontynentu wojny w kontynent pokoju”. Thorbjørn Jagland, przewodniczący Komitetu, podkreślił zasługi Unii Europejskiej w procesie „pokoju, pojednania, demokracji i praw człowieka w Europie”. Unia Europejska jest 21. organizacją międzynarodową, której przyznano tę nagrodę od 1901 roku.
Geografia
Państwa członkowskie Unii Europejskiej zajmują obszar ok. 4,233 mln.km², a ich populacja przekracza 445 milionów osób. Najwyższy szczyt na tym terenie to Mont Blanc w Alpach, wznoszący się na wysokość ponad 4808 m n.p.m., najniżej położone punkty natomiast to Lammefjorden w Danii i Zuidplaspolder w Holandii (niemal 7 m p.p.m.).
Państwa członkowskie
Od 1 lutego 2020 w skład UE wchodzi 27 państw.
Państwa kandydujące
Unia, zgodnie ze swoimi deklaracjami z Kopenhagi i Madrytu, otwarta jest na każde demokratyczne państwo europejskie o rozwiniętej gospodarce rynkowej.
Obecnie status kandydata posiadają: Albania, Czarnogóra, Macedonia Północna, Serbia, Turcja, Mołdawia, Ukraina i Bośnia i Hercegowina, natomiast Gruzja i Kosowo aspirują do tego miana.
Unia wymaga stopniowego dostosowywania prawa krajowego do acquis Unii, pełnego poszanowania praw człowieka, liberalizacji gospodarki i stopniowego otwierania się na wspólny rynek. Najdłużej na akcesję czeka Turcja, która była stowarzyszona z ówczesnymi wspólnotami europejskimi od 1963, a wniosek o przyjęcie do EWG czeka od roku 1987. Obecną formą jej powiązania z UE jest unia celna.
Charakter organizacji
Unia Europejska stanowi przypadek sui generis („szczególnego rodzaju”) w stosunkach międzynarodowych – jest tworem, który nigdy wcześniej nie istniał w historii powszechnej i był nieznany historii stosunków międzynarodowych. Do grudnia 2009 UE była kombinacją struktur ponadnarodowych (ponadpaństwowych, uwspólnotowionych) oraz międzyrządowych (międzynarodowych). Posiada cechy zarówno organizacji międzynarodowej (przy czym Unia Europejska do 2009 nie była nawet organizacją międzynarodową w prawnym tego słowa znaczeniu), jak i konfederacji czy nawet państwa federalnego. Wśród teoretyków prawa, politologii i stosunków międzynarodowych trwa spór, za co dokładnie można uznać Unię. Federaliści doszukują się w niej państwa federacyjnego lub konfederacji. Zwolennicy koncepcji Europy ojczyzn wykazują, że fundament stanowi jedynie współpraca między państwami, co determinuje istnienie organizacji międzynarodowej. Ścierają się zarówno odrębne wizje poszczególnych państw członkowskich, jak i doktryn politycznych.
Proces ten dodatkowo związany jest z powstawaniem inicjatyw, które były realizowane wewnątrz Wspólnot (w ramach zasady wzmocnionej współpracy i elastyczności) bądź obok nich, a które to stawały się ostatecznie częścią dorobku prawnego Unii Europejskiej i zalążkiem nowych polityk współpracy (np. układ z Schengen, Unia Gospodarcza i Walutowa). Najbardziej zawiły był status osobnych organizacji międzynarodowych powołanych przez część lub wszystkich członków UE (Unia Zachodnioeuropejska, Europejska Agencja Kosmiczna, Rada Europy), które w swych działaniach uzupełniają i wspomagają polityki prowadzone w ramach Unii Europejskiej, a przez co niesłusznie są z nią mylone. Zastanawiano się, jak te odrębne organizacje umieścić w skomplikowanej strukturze prawnej zintegrowanego kontynentu europejskiego i jak umieścić prawo Unii w prawie międzynarodowym.
Ten układ prawny w sferze wewnętrznej, jak i zewnętrznej, zreformował traktat lizboński. Zlikwidował on podział Unii na filary, nadał jej osobowość prawną i podmiotowość prawnomiędzynarodową, zlikwidował Wspólnotę Europejską. Wraz z likwidacją Wspólnoty Europejskiej Unia stała się jej następcą prawnym oraz otrzymała status organizacji międzynarodowej.
Unia Europejska jest unikatową formą tego typu na arenie międzynarodowej mającą ok. 30-procentowy udział w światowym PKB. Jej rola jako światowego mocarstwa w polityce zagranicznej wzrasta, tworzone są unijne placówki dyplomatyczne, a sama UE jest członkiem m.in.: Światowej Organizacji Handlu, G7 i G20. Ciągle jednak głównymi aktorami i reżyserami polityki zagranicznej UE są państwa członkowskie, a nie ośrodki ponadnarodowe. Od lat 90. XX wieku wzrasta też wojskowy aspekt Unii Europejskiej, oparty początkowo na powstałej w latach 40. XX wieku Unii Zachodnioeuropejskiej, a którego obecnie główny trzon stanowi wspólna polityka bezpieczeństwa i obrony. Najnowszą polityką UE jest polityka kosmiczna. Realizowana jest ona w oparciu o współpracę z Europejską Agencją Kosmiczną, jednak nie wszyscy członkowie UE są członkami EAK.
Cechy UE świadczące o jej charakterze:
Cele
W TUE w artykule 3 wśród celów Unii wymienione są między innymi:
promowanie ekonomicznego i społecznego postępu poprzez zacieśnianie współpracy gospodarczej i likwidowanie barier w obrocie handlowym między państwami członkowskimi
wzmacnianie obrazu Unii jako jednego ciała politycznego mówiącego jednym głosem na arenie międzynarodowej poprzez prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej
dążenie do stworzenia obywatelstwa europejskiego i poczucia przynależności do jednej wspólnoty u zwykłych obywateli poprzez zapewnienie jednakowych norm prawnych i pełnej swobody przepływu ludzi w obrębie Unii
rozwijanie obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwego traktowania, którym ma być UE poprzez wprowadzanie wspólnych norm prawnych, socjalnych i stałą poprawę poziomu życia państw uboższych
ujednolicenie struktury gospodarczej krajów członkowskich, wyrównanie rozwoju gospodarczego regionów
polepszenie standardów życia.
Kompetencje, polityka i główne obszary działań
Art. 2 TFUE określa i rozdziela kompetencje Unii Europejskiej, jednocześnie dzieląc je pomiędzy instytucje ponadnarodowe i państwa członkowskie.
Kompetencje wyłączne to kompetencje, w których pierwszeństwo posiada Unia i jej instytucja. Państwa mogą podjąć działania za uprzednią zgodą UE. Są to funkcjonowanie rynku wewnętrznego, unia celna, polityka monetarna krajów, które przyjęły walutę euro, zasoby morskie i polityka rybołówstwa, wspólna polityka handlowa.
Kompetencje dzielone to kompetencje, w których Unia i państwa członkowskie wspólnie stanowią prawo, lecz tylko tam, gdzie Unia nie wykonała swoich kompetencji lub zaprzestała wykonywać swoją kompetencję. Są to: wspólny rynek, polityka społeczna (w zakresie spraw wymienionych w Traktacie), spójność ekonomiczna, społeczna i terytorialna, rolnictwo i połów ryb (wyłączając morskie zasoby), ochrona środowiska, ochrona konsumencka, transport, sieci, drogi i połączenia transeuropejskie, energia, przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, ochrona zdrowia i bezpieczeństwo publiczne (w zakresie spraw wymienionych w Traktacie).
Kompetencje wspomagające mają charakter koordynujący, wspierający i uzupełniający jednak bez harmonizacji prawa w tych obszarach. Są to: ochrona i polepszanie ludzkiego zdrowia, przemysł, kultura, turystyka, edukacja, młodzież, sport i doradztwo zawodowe, ochrona obywatelska, współpraca administracyjna.
Art. 2 TFUE w dalszej części wspomina ogólne kompetencje Unii ws. gospodarczych i zatrudnienia. Szczególnymi kompetencjami posługuje się wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa.
Niewymieniona z nazwy w określonych kompetencjach jest polityka w zakresie badań, rozwoju technologicznego oraz przestrzeni kosmicznej.
Budżet
Środki pieniężne Unii Europejskiej gromadzone są przez państwa członkowskie i przekazywane do unijnego budżetu. Zgodnie z prawem środki te stanowią zasoby własne Unii Europejskiej. Źródła wpływów do budżetu:
Cło – znaczne wpływy jakie pojawiają się w budżecie pochodzą z tej formy podatku, co prawda kraje członkowskie cła nie płacą, ale ta opłata obowiązuje kraje, które do Unii nie należą, a eksportują towary na jej obszar.
Podatek od towarów i usług (podatek VAT), kraje członkowskie zobowiązane są wpłacać do budżetu pewien procent ogólnej sumy wpływów jakie uzyskane zostały z tego podatku.
Produkt Narodowy Brutto – każdy kraj członkowski wpłaca do budżetu Unii 0,73 procent wartości PNB, to największa forma wpływów do budżetu
Inne podatki – np. od wynagrodzeń pracowników zatrudnionych w Instytucjach Unijnych.
Kary finansowe – państwa członkowskie płacą kary finansowe za niestosowanie się do przepisów, za niewłaściwe wydatkowanie dotacji unijnych.
Instytucje, organy i agencje
Unia Europejska wykształciła specyficzny dla siebie system rządzenia. Opiera się na wykształceniu odrębnej od władz krajowych administracji wykonawczej szczebla unijnego na czele z Komisją Europejską. Funkcje prawodawcze skupia Rada Unii Europejskiej, czyli ministrowie poszczególnych sektorów. Ten szczebel zapewnić ma ochronę narodowych interesów państw członkowskich. W procesie legislacji bierze także udział wybierany w wyborach powszechnych Parlament Europejski. Trójpodział władzy dopełnia Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, będący swoistym Trybunałem Konstytucyjnym i Sądem Najwyższym. Bada on zgodność przepisów unijnych z Traktatami oraz poprawne wykonywanie prawa UE w państwach członkowskich. Charakterystycznym dla organizacji międzynarodowej są spotkania szefów rządów i głów państw – tutaj w formie zinstytucjonalizowanej Rady Europejskiej. W systemie prawnym nie spełnia żadnych funkcji poza „wyznaczaniem celów i kierunków działań”, de facto jest najważniejszą z instytucji.
Lista najważniejszych osób w systemie instytucjonalnym Unii na podstawie europa.eu:
Prawo
14 listopada 1991 Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą należy pojmować jako konstytucyjną kartę ustanawiającą podstawowe zasady prawa wspólnotowego. Obecnie za takową konstytucję Unii należy uznać Traktat o Unii Europejskiej oraz wspomniany w orzeczeniu Traktat EWG, funkcjonujący dziś jako Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Prawo unijne ma pierwszeństwo przed aktami prawa wewnętrznego (regułami normatywnymi) państw członkowskich. Związane jest to z zasadą, iż państwo członkowskie nie może powoływać się na przepisy wewnętrzne w celu nierealizowania prawa wspólnotowego, czyli zasadą supremacji prawa Unii. Dyskusyjne jest, czy zasada ta obejmuje także pierwszeństwo przed konstytucjami państw członkowskich. W praktyce, przy pojawieniu się różnic i rozbieżności, konstytucja państwa członkowskiego była zmieniana.
Nad realizacją i przestrzeganiem prawa wspólnotowego czuwa system sądownictwa i administracja państw członkowskich. Stąd jednym z wymogów członkostwa jest posiadanie odpowiedniego aparatu funkcjonowania państwa. Mimo że prawo wspólnotowe stworzyły państwa członkowskie, podpisując i ratyfikując traktaty założycielskie, jak orzekł Trybunał Sprawiedliwości, jego podmiotami stały się również jednostki. Nie wszystkie normy prawa wspólnotowego mają bezpośredni skutek wobec jednostek, a i sama pozycja jednostek w prawie wspólnotowym nie jest jeszcze tak silna, jak w prawie wewnętrznym państw członkowskich.
Prawo stanowione w ramach Unii Europejskiej można podzielić na prawo pierwotne, a więc traktaty założycielskie, traktaty modyfikujące, traktaty akcesyjne i prawo wtórne, na które składają się rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, opinie, zalecenia; pomiędzy pierwotnym a wtórnym należy umieścić umowy międzynarodowe zawierane przez Unię Europejską, bądź wcześniej przez Wspólnotę Europejską, której to Unia jest następcą prawnym. Szczególną rolę w tym systemie posiadają umowy stowarzyszeniowe oraz umowy zawierane z państwami EFT-y.
Osobny charakter mają akty prawne podejmowane w ramach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony. Obie te polityki zachowały specyficzny status, nawiązujący w pewnym stopniu do filarowości znanej z Maastricht, Amsterdamu i Nicei. Akty te, przez swój ściśle międzyrządowy charakter, obowiązkową jednomyślność, brak możliwości narzucenia i egzekucji przez organy ponadnarodowe, śladowe kompetencje Trybunału Sprawiedliwości, zaliczane mogą być do prawa międzynarodowego publicznego. Wraz z rozwojem wspólnego dorobku w tych politykach, następuje proces ich ściślejszego powiązania prawem Unii.
Terytorialny zasięg prawa unijnego pokrywa się z terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej. Terytoria zależne nie są częścią Unii, a więc prawo Unii nie jest tam stosowane lub jego stosowanie jest minimalne. Zmiana statusu na integralną część państwa członkowskiego wiąże się także z przynależnością do Unii, udziałem w jej politykach, jak i koniecznością akceptacji prawa Unii (taka sytuacja miała miejsce w 2011, gdy Majotta zmieniła status ze zbiorowości zamorskiej na departament zamorski). Rozszerzeniem stosowania prawa unijnego są umowy stowarzyszeniowe zawierane z państwami europejskimi, w których to państwa te godzą się dostosować swoje prawo do wymogów UE. Osobnym przykładem jest Europejski Obszar Gospodarczy. Norwegia, Islandia i Liechtenstein zobowiązały się, w zamian za uczestnictwo w niektórych wspólnych politykach, do akceptacji prawa stanowionego w ich ramach. W rzeczywistości państwa EOG aplikują ok. 70% prawa Unii do swego porządku krajowego.
W użyciu spotykany jest także termin prawo wspólnotowe. Do 2009 roku terminem tym określano wszystkie akty prawne powstałe w ramach pierwszego filara. Dla odróżnienia termin prawo unijne kojarzony był bądź z prawem drugiego i trzeciego filara, bądź z wszystkimi łącznie aktami prawa powstałymi w ramach UE bez względu na filar. Wraz z wejściem w życie Lizbony przestała obowiązywać struktura filarowa i przestała istnieć Wspólnota Europejska. Zatem od 1 grudnia 2009 r. termin prawo wspólnotowe jako określenie aktów prawa powstałych w ramach Unii Europejskiej jest nadużyciem, gdyż w ramach Unii nie ma już żadnej z dawnych trzech Wspólnot. Termin prawo wspólnotowe może być za to użyty do wciąż istniejącego i wyłączonego z Unii Europejskiej Euratomu. Europejska Wspólnota Energii Atomowej jest osobną organizacją międzynarodową i prawo stanowione w jej ramach może być określane mianem wspólnotowe.
Traktat lizboński
Zwany początkowo „traktatem reformującym”. Zawiera zmiany w Traktacie o Unii Europejskiej i Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską. Nazwa drugiego z wymienionych traktatów zostaje zmieniona na Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Wszedł w życie 1 grudnia 2009 r., pierwotnie miał wejść w życie 1 stycznia 2009 roku, ale nie został ratyfikowany przez wszystkie strony w wymaganym czasie. Traktat lizboński jest efektem prac wynikających z fiaska Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Najważniejszymi założeniami Lizbony są zniesienie podziału na Wspólnotę Europejską i Unię Europejską, nadanie Unii Europejskiej osobowości prawnej, przekształcenie Unii w organizację międzynarodową, zniesienie podziału filarowego, dodanie nowych polityk, uszczegółowienie zasad rządzących Unią, podział kompetencji pomiędzy Unię a państwa członkowskie, sprecyzowanie katalogu źródeł prawa Unii, sprecyzowanie procedur stanowienia i rewizji prawa pierwotnego Unii, określenie nowego miejsca Unii na arenie międzynarodowej i w systemie światowego bezpieczeństwa, powołanie nowych instytucji, wzmocnienie roli Parlamentu Europejskiego, umocnienie roli parlamentów narodowych, prawne usankcjonowanie Eurogrupy, umocnienie zasady elastyczności, reforma systemu głosowania w Radzie Unii Europejskiej, usprawnienie działań Unii grupującej 27 państw członkowskich.
Karta praw podstawowych
Pragnąc zagwarantować poszanowanie praw człowieka w Unii Europejskiej w 2000 r. przedstawiciele Komisji Europejskiej, Rady Europejskiej i Parlamentu Europejskiego przyjęli w formie deklaracji dokument nazwany Kartą Praw Podstawowych. Przy tworzeniu Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy postanowiono włączyć jej przepisy do prawa pierwotnego poprzez uczynienie przepisów Karty jednym z rozdziałów Konstytucji. Wraz z odrzuceniem TKE przez społeczeństwa Francji i Niderlandów przystąpiono do negocjacji nad nowym Traktatem. Zdecydowano, że KPP nie będzie literalnie zapisana w przeredagowanych Traktatach: o Unii Europejskiej i ustanawiającym Wspólnotę Europejską (obecny TFUE). Karta dołączona została do Traktatów w formie deklaracji. Nadrzędną ideą włączenia przepisów Karty do acquis Unii jest chęć podkreślenia tych praw na poziomie ponadnarodowym, który to ma moc nadrzędną wobec porządków prawnych państw członkowskich. Wszystkie przepisy Karty są prawami wynikającymi z konstytucji i aktów prawa wtórnego państw członkowskich, wiążących i deklaratywnych przepisów prawa międzynarodowego. Uczynienie tych praw prawem pierwotnym Unii Europejskiej ma za zadanie:
umocnienie ich w hierarchii źródeł praw,
podkreślenie ich nadrzędności w jakimkolwiek systemie prawnym,
podniesienie prestiżu prawa Unii utożsamianego zazwyczaj z prawem stricte gospodarczym,
zabezpieczenie praw obywateli przed potencjalnym łamaniem praw człowieka w Unii Europejskiej przez instytucje Unii.
Wbrew publicystycznym komentarzom, jak i wypowiedziom niektórych polityków, przepisy Karty Praw Podstawowych obowiązują w Polsce. Według protokołu 7 załączonego do TUE, TFUE, TEWEA w sprawie stosowania Karty praw podstawowych Unii Europejskiej do Polski i Zjednoczonego Królestwa wyłączeniu stosowania w systemie sądownictwa ma jedynie tytuł IV KPP. Natomiast artykuł 2 chroni obecne ustawodawstwo krajowe przed uznaniem go za niezgodne z postanowieniami Karty. Praktyka taka została zastosowana w celu ochrony polskiego prawa przed roszczeniową interpretacją Karty Praw Podstawowych.
Polityka zagraniczna
Europejski Obszar Gospodarczy
Państwa Unii mają zintegrowane rynki z Islandią, Liechtensteinem i Norwegią w ramach Europejskiego Obszaru Gospodarczego. W teorii integracji ekonomicznej zaznacza się, że państwa te osiągnęły pierwszy (strefa wolnego handlu) i trzeci stopień integracji (jednolity rynek), z pominięciem stopnia drugiego (unia celna). Szereg umów liberalizacyjnych zawarto także ze Szwajcarią w 1999 i 2004 r. Państwa te, mimo iż formalnie nie są członkami Unii Europejskiej, uczestniczą w wybranych politykach i porozumieniach (m.in.: układ z Schengen, Dublin II), zobowiązują się do aplikacji niezbędnych unijnych przepisów prawnych do swoich porządków krajowych, co stanowi przykład rozszerzenia zakresu terytorialnego stosowania prawa unijnego.
Europejska Polityka Sąsiedztwa
Innymi formami rozwoju stosunków gospodarczych, kulturalnych, społecznych i humanitarnych z najbliższymi sąsiadami są projekty realizowane w ramach Europejskiej Polityki Sąsiedztwa: Unia dla Śródziemnomorza i Partnerstwo Wschodnie, Wymiar Północny Unii Europejskiej. Najbardziej konkretne zadania ma Unia dla Śródziemnomorza, która za cel stawia sobie stworzenie strefy wolnego handlu basenu Morza Śródziemnego.
Demografia
Religia
Większość ludności zamieszkującej UE to chrześcijanie (według badań Eurobarometr 2010 w państwach zaliczanych potem do tzw. EU-27 było to 70%). Nie sposób określić dokładnej liczby chrześcijan, ponieważ w niektórych państwach, takich jak Francja, Belgia i Luksemburg konsekwentnie i dosłownie przestrzega się świeckości państwa i państwowe instytuty statystyczne i publiczne ośrodki badawcze nie zbierają informacji na temat denominacji religijnych. Z kolei w innych państwach, w których nie ma formalnego rozdziału Kościoła od państwa, Danii czy Grecji i gdzie obywatele z założenia są członkami Kościołów państwowych, liczba chrześcijan jest wysoce zawyżona. W państwach tych przynależność do Kościołów państwowych jest jedną z wielu oznak tożsamości narodowej, rzadziej natomiast oznacza identyfikację z określonymi doktrynami religijnymi. Europejskie chrześcijaństwo tradycyjnie podzielone jest na trzy odłamy: katolicyzm, protestantyzm i prawosławie. Katolicyzm jest dominującym wyznaniem w Irlandii, Portugalii, Hiszpanii, Francji, Luksemburgu, Belgii, wschodnich i południowych prowincjach Holandii, południowych i zachodnich landach Niemiec, Austrii, Włoszech, Malcie, Słowenii, Węgrzech, Słowacji, Czechach, Polsce, Chorwacji, Litwie oraz w południowo-wschodnich okręgach Łotwy. Protestantyzm tradycji luterańskiej dominuje w środkowych, wschodnich i północnych landach Niemiec, Danii, Szwecji, Finlandii, Estonii i Łotwie; tradycji kalwińskiej i prezbiteriańskiej najliczniejszy jest w środkowej i północnej Holandii, wschodnich Węgrzech i w Szkocji; zaś anglikańskiej w Anglii, Walii i Irlandii Północnej. Natomiast prawosławie jest dominującym wyznaniem na Cyprze, w Grecji, Bułgarii, Rumunii i wschodnich rejonach Łotwy i Estonii.
Gospodarka
Gospodarka wszystkich państw tworzących Unię Europejską rozpatrywanych łącznie, jakby stanowiły jedno państwo. W 2010 roku PKB Unii Europejskiej wynosił 12,279 biliona € (16,282 biliona $), co oznacza że gospodarka Unii Europejskiej była większa od największej gospodarki pojedynczego państwa, Stanów Zjednoczonych.
Euratom
Między rokiem 1993 a 2009 (czyli od wejścia w życie traktatu z Maastricht do czasu wejścia w życie traktatu z Lizbony) Euratom był częścią Unii Europejskiej (w ramach tzw. pierwszego filara). Obecnie został osobną organizacją międzynarodową Euratom, której podstawą funkcjonowania jest Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej. Wyrazem powiązania Unii Europejskiej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej jest jedność instytucji i organów, jak i niemożność członkostwa tylko w jednej z tych dwóch organizacji.
Kultura
Europejska Stolica Kultury – europejskie miasto wybrane przez Unię Europejską, które w ciągu jednego roku może zaprezentować życie kulturalne miasta, całego regionu i państwa.
W większości przypadków miasta starają się wykorzystać tę okazję i związane z nią fundusze (po 1,5 mln euro od UE w 2010 r.)[1] na rozwinięcie swojej oferty kulturalnej, tak by mogły przyciągnąć międzynarodową publiczność. Wybrany ośrodek przez 12 miesięcy przedstawia swoje dziedzictwo historyczne. Miasta i regiony organizują specjalnie na tę okazję koncerty, festiwale, pokazy, konferencje i inne działania reklamujące miasto i region.
Symbole
Unia Europejska jest gospodarczo-politycznym związkiem dwudziestu siedmiu demokratycznych państw europejskich, będącym efektem wieloletniego procesu integracji politycznej, gospodarczej i społecznej. Jest zarazem największą i najprężniejszą organizacją tego typu na świecie. Posiada symbole, które przyjęte zostały podczas szczytu UE w Brukseli w 18 czerwca 2004 roku i zapisane w Traktacie Konstytucyjnym dla Unii Europejskiej. Ostatecznie, by nie sugerować, że UE jest superpaństwem – odstąpiono w Traktacie Reformującym od unijnych symboli Unii, jednak pozostają one aktualne dla państw członkowskich.
Hymn europejski – finałowa kantata z IX Symfonii Ludwiga van Beethovena jest hymnem Unii Europejskiej. Z racji wielojęzycznego charakteru Unii hymn posiada jedynie wersję instrumentalną opracowaną przez Herberta von Karajana. Rada Europy w 1972 roku uznała Odę do radości za swój hymn, a oficjalny status hymnu Oda uzyskała dopiero w roku 1985. Poproszono jednocześnie Herberta von Karajana o aranżację monumentalnego dzieła Beethovena. Zostało ono zinstrumentowane na fortepian, instrumenty dęte i orkiestrę symfoniczną.
Flaga europejska przedstawia dwanaście nieodwracalnych złotych gwiazd rozłożonych w okręgu na niebieskim tle symbolizuje jedność wszystkich obywateli Unii, których liczba nie zależy od liczby państw członkowskich. Autorami byli hiszpański dyplomata Salvador de Madariaga y Rojo i francuski plastyk Arsène Heitz, przy czym za pierwotnego pomysłodawcę uznaje się Richarda Coudenhove-Kalergi.
Dzień Europy obchodzony 9 maja we wszystkich państwach członkowskich od 1986 r. na pamiątkę ogłoszenia Deklaracji Roberta Schumana, dokumentu, który zapoczątkował proces jednoczenia Europy.
Dewiza Unii Europejskiej – tj. motto Unii Europejskiej brzmiące w wersji łacińskiej In varietate concordia, a ogłoszone na sesji Parlamentu Europejskiego 4 maja 2000 roku. W tłumaczeniu na język polski dewiza europejska brzmi Jedność w różnorodności lub Zjednoczona w różnorodności.
Znakiem graficznym euro jest grecka litera epsilon przecięta dwiema równoległymi liniami (€). Symbolizuje ona korzenie cywilizacji europejskiej, próby zintegrowania naszego kontynentu i zapewnienia stabilizacji wewnętrznej.
Paszport potwierdzający obywatelstwo jednego z państw Unii Europejskiej. Okładka w kolorze burgundzkiego wina.
Domena internetowa .eu związana bezpośrednio z Unią Europejską. Uruchomienie jej nastąpiło 7 grudnia 2005 r. Początkowo uprawnione do rejestracji były tylko instytucje publiczne z Unii Europejskiej (w tym przypadku zastępuje ona domenę.eu.int) oraz organizacje posiadające prawa do znaków towarowych. Rejestracja jest dostępna dla wszystkich od 7 kwietnia 2006 r.
Zobacz też
europeizacja – silny wpływ kultury europejskiej na sąsiednie regiony
eurosfera – teoria stosunków międzynarodowych, nazywana też Imperium Europejskie, stworzona m.in. przez Marka Leonarda, Jana Zielonkę, Roberta Coopera, José Barroso; obszary zainteresowań państw europejskich, a przez to UE (państwa AKP, Polityka Sąsiedztwa, Unia Śródziemnomorska, Partnerstwo Wschodnie, Bliski Wschód, obecne kolonie państw członkowskich) staną się obszarem, na który Unia Europejska wywrze największy wpływ; porównywalne z unionizacją; porównaj z Unia Europejska jako potencjalne supermocarstwo XXI wieku
wiek Europy – w teoriach stosunków międzynarodowych wiek XXI wiekiem dominacji Unii Europejskiej i stworzenia nowej jakości światowych stosunków międzypaństwowych
Pax Europaea – długi okres pokoju, stabilizacji, dobrobytu i rozwoju jaki istnieje między państwami zachodniej i północnej Europy (włączając Grecję i Turcję) dzięki zastąpieniu rywalizacji – współpracą w ramach UE; najdłuższy okres bez wojen w Europie od czasów Pax Romana
federalizm – koncepcja ustanowienia państwa federalnego w Europie
unia kontynentalna – wspólnota ekonomiczno-polityczna zrzeszająca znaczną część państw jednego kontynentu.
Europejska Wspólnota Polityczna
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Witryna internetowa Unii Europejskiej – wszystkie oficjalne języki UE
Fakty i liczby o Europie i jej mieszkańcach – wszystkie oficjalne języki UE
Oficjalna strona telewizji Parlamentu Europejskiego – wszystkie oficjalne języki UE
Oficjalna strona Unii Europejskiej w serwisie YouTube
Euractive
Dziennik spraw Unii Europejskiej
Europejskie organizacje międzynarodowe
Specjalni obserwatorzy w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ
G8
Nobliści – nagroda pokojowa | 88,023 |
1984709 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Prezydenci%20Stan%C3%B3w%20Zjednoczonych | Prezydenci Stanów Zjednoczonych | Prezydenci Stanów Zjednoczonych – chronologiczna lista prezydentów Stanów Zjednoczonych.
Urząd prezydenta sprawowało dotąd 45 osób. Różnica pomiędzy liczbą osób a numeracją prezydentów (obecnie urząd ten sprawowany jest przez 46. prezydenta) wynika z faktu, że Grover Cleveland sprawował go dwukrotnie, jako dwudziesty drugi (1885–1889) i dwudziesty czwarty prezydent Stanów Zjednoczonych (1893–1897). Jego kadencje zostały rozdzielone prezydenturą dwudziestego trzeciego prezydenta, Benjamina Harrisona (1889–1893).
Prezydenci Kongresu Kontynentalnego (1776–1788)
W momencie uchwalenia deklaracji niepodległości pełna władza należała do Kongresu Kontynentalnego. Na jego czele stał Prezydent Kongresu, którego działania były jednak mocno ograniczone przez decyzje Kongresu. Po ratyfikowaniu artykułów konfederacji przez wszystkie trzynaście stanów 1 marca 1781 roku, prezydent kongresu nosił oficjalny tytuł President of the United States in Congress Assembled.
Nietypowe sytuacje
Zmarli w trakcie pełnienia urzędu
W historii Stanów Zjednoczonych ośmiu prezydentów zmarło podczas sprawowania urzędu. Spośród nich czterech zostało zamordowanych, zaś pozostali zmarli z przyczyn naturalnych. We wszystkich ośmiu przypadkach wiceprezydent Stanów Zjednoczonych przejmował stanowisko prezydenta, na skutek linii sukcesji prezydenckiej w USA. Pierwszym prezydentem, który zmarł w czasie pełnienia kadencji był William Henry Harrison, który był także najkrócej urzędującym prezydentem USA (31 dni). Franklin Delano Roosevelt sprawował funkcję głowy państwa najdłużej spośród wszystkich prezydentów USA, łącznie trzy pełne kadencje oraz 82 dni czwartej, w sumie 4422 dni.
William Henry Harrison zmarł 4 kwietnia 1841 roku na zapalenie płuc. Niecałe dziesięć lat później, 9 lipca 1850 roku, na zapalenie żołądka zmarł Zachary Taylor. 14 kwietnia 1865 w Teatrze Forda aktor John Wilkes Booth, oddał strzał w kierunku Abrahama Lincolna. Prezydent zmarł następnego dnia o godzinie 7:22.
Szesnaście lat później, 19 września 1881 roku, James Garfield został zastrzelony przez Charlesa Guiteau. Dwadzieścia lat po morderstwie Garfielda, na skutek ran odniesionych po strzale Leona Czolgosza, zmarł prezydent William McKinley. 2 sierpnia 1923 roku na zawał serca zmarł Warren Harding. Franklin Delano Roosevelt w wieku 39 lat uległ wypadkowi podczas wakacji w Kanadzie, wskutek czego do końca życia poruszał się na wózku inwalidzkim. 12 kwietnia 1945 zmarł z powodu krwotoku mózgowego.
Ostatnim prezydentem, który zmarł podczas sprawowania funkcji, jest John F. Kennedy. 22 listopada 1963 podczas kampanii wyborczej w Dallas został zastrzelony przez Lee Harveya Oswalda.
Czterech prezydentów zamordowano w czasie pełnienia urzędu: Abraham Lincoln (1861–1865), James Garfield (1881), William McKinley (1897–1901), John F. Kennedy (1961–1963). Oznacza to, że zamordowano prawie 9% urzędujących prezydentów. Obecnie każdy prezydent, także po zakończeniu kadencji, jest chroniony przez Secret Service.
Czterej prezydenci zmarli z przyczyn naturalnych w trakcie pełnienia urzędu: William Henry Harrison (1841), Zachary Taylor (1849–1850), Warren Harding (1921–1923), Franklin Delano Roosevelt (1933–1945).
Jeden prezydent ustąpił ze stanowiska: Richard Nixon (1969–1974).
Trzej prezydenci byli poddani procedurze usunięcia z urzędu, ale zostali uniewinnieni przez Senat Stanów Zjednoczonych: Andrew Johnson (1865–1869, sądzony w roku 1868), Bill Clinton (1993–2001, sądzony w 1998 roku), Donald Trump – jako jedyny dwukrotnie (2017–2021, sądzony w 2020 i 2021 roku).
Sposób objęcia urzędu
Pięciu prezydentów objęło urząd, mimo że przegraliby w głosowaniu powszechnym (w wypadku Adamsa należy zauważyć, że w XIX wieku wiele stanów, np. Delaware, Karolina Południowa nie przeprowadzały powszechnych wyborów elektorów, których wybierała stanowa legislatywa, zatem nie wiadomo, jakie faktycznie poparcie mieli kandydaci w całym kraju): John Quincy Adams (1825–1829, pokonany w głosowaniu powszechnym przez Andrew Jacksona), Rutherford Hayes (1877–1881, pokonany przez Samuela J. Tildena), Benjamin Harrison (1889–1893, pokonany przez Grovera Clevelanda), George W. Bush (2001–2009, pokonany przez Ala Gore’a), Donald Trump (2017–2021, pokonany przez Hillary Clinton).
Dwaj prezydenci zostali ostatecznie wybrani przez Izbę Reprezentantów: Thomas Jefferson (1801–1809), John Quincy Adams (1825–1829).
Dziewięciu prezydentów objęło urząd w wyniku sukcesji: John Tyler (w 1841 po śmierci Williama Henry'ego Harrisona), Millard Fillmore (w 1850 po śmierci Zachary Taylora), Andrew Johnson (w 1865 po tragicznej śmierci Abrahama Lincolna), Chester Arthur (w 1881 po tragicznej śmierci Jamesa Garfielda), Theodore Roosevelt (w 1901 po tragicznej śmierci Williama McKinleya), Calvin Coolidge (w 1923 po śmierci Warrena Hardinga), Harry Truman (w 1945 po śmierci Franklina Delano Roosevelta), Lyndon B. Johnson (w 1963 po tragicznej śmierci Johna Kennedy'ego), Gerald Ford (w 1974 po rezygnacji Richarda Nixona).
Pięciu prezydentów, którzy zostali wybrani lub mianowani na stanowisko wiceprezydenta i objęli najwyższy urząd w wyniku sukcesji, nigdy nie zostało wybranych na prezydenta: John Tyler (1841–1845), Millard Fillmore (1850–1853), Andrew Johnson (1865–1869), Chester Arthur (1881–1885), Gerald Ford (1974–1977).
Jeden prezydent był wiceprezydentem i prezydentem nie z wyboru, ale z nominacji (w wyniku zastosowania 25. poprawki do Konstytucji): Gerald Ford (1974–1977).
Czterej wiceprezydenci, którzy objęli rządy w wyniku sukcesji, zostali potem wybrani na kolejną kadencję: Theodore Roosevelt (1901–1909, wybrany w 1904 r.), Calvin Coolidge (1923–1929, wybrany w 1924 r.), Harry S. Truman (1945–1953, wybrany w 1948 r.), Lyndon B. Johnson (1963–1969, wybrany w 1964 r.)
Lista prezydentów Stanów Zjednoczonych
Byli prezydenci
Zgodnie z prawem ustalonym we wczesnych latach 60. XX wieku byłym prezydentom Stanów Zjednoczonych przysługuje dożywotnie uposażenie w wysokości pensji sekretarza gabinetu, rządowe ubezpieczenie zdrowotne, środki na fundusze reprezentacyjne i prowadzenie biura oraz ochrona osobista Secret Service. Byli prezydenci zachowują również prawo dostępu do tajnych informacji wywiadowczych na poziomie porównywalnym z wysokiej rangi urzędnikami prezydenckimi, jednak nieco niższym niż urzędujący prezydent. Dokładny zakres i częstotliwość przekazywanych im informacji zależą od preferencji zarówno każdego z byłych prezydentów, jak i obecnej administracji. Ma to na celu lepszą koordynację publicznej działalności byłych głów państwa z bieżącymi priorytetami i wyzwaniami. Każdy były prezydent zakłada też bibliotekę własnego imienia, gdzie gromadzi materiały związane ze swoją prezydenturą. Niektórzy tworzą też własne fundacje.
Przywileje te są niezbywalne, chyba że prezydent zostanie usunięty z urzędu i ich pozbawiony. Można się też ich zrzec. Tak uczynił w latach 80. Richard Nixon, który zrezygnował z ochrony osobistej.
W 1994 roku Kongres zdecydował, że każdemu prezydentowi, który obejmie urząd po 1 stycznia 1997 roku, ochrona będzie przysługiwała przez okres 10 lat po odejściu z urzędu, nie zaś dożywotnio. Ostatnim prezydentem, który miał być chroniony do końca życia, był wedle tych przepisów Bill Clinton. Po zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 roku w Kongresie toczyła się debata nad przywróceniem byłym prezydentom tego przywileju. Ostatecznie w 2012 roku uchwalono nową ustawę regulującą tę kwestię, która weszła w życie w styczniu 2013 po złożeniu pod nią podpisu przez prezydenta Obamę. Ustawa przywróciła dożywotnią ochronę dla wszystkich byłych prezydentów, działając retroaktywnie również wobec prezydenta George’a W. Busha. Wprowadziła ona również zasady dotyczące ochrony członków najbliższej rodziny byłych prezydentów. I tak dzieci byłych prezydentów mają być chronione do ukończenia 16. roku życia, zaś małżonkowie byłych prezydentów dożywotnio. Jedynym wyjątkiem ma być sytuacja, w której po śmierci byłego prezydenta albo rozwodzie jego były współmałżonek wejdzie w nowy związek małżeński. Gdyby tak się stało, ochrona wygasa z chwilą ponownego ślubu.
Często prezydenci prowadzą na emeryturze aktywne życie, jak na przykład Jimmy Carter, będący autorem wielu bestsellerowych książek, międzynarodowym działaczem humanitarnym i na rzecz praw człowieka, za co wyróżniono go Pokojową Nagrodą Nobla w roku 2002. William Taft został zaś Prezesem Sądu Najwyższego z nominacji Warrena Hardinga.
Obecnie żyje pięciu byłych prezydentów:
Jimmy Carter (ur. 1924, prezydent 1977–1981)
Bill Clinton (ur. 1946, prezydent 1993–2001)
George W. Bush (ur. 1946, prezydent 2001–2009)
Barack Obama (ur. 1961, prezydent 2009–2017)
Donald Trump (ur. 1946, prezydent 2017–2021).
Najdłużej żyjącym prezydentem na emeryturze jest żyjący do dziś Jimmy Carter (od 1981). Po nim w tej statystyce są: Herbert Hoover (1933–1964) i Gerald Ford (1977–2006). Najkrócej, bo zaledwie kilka miesięcy, James Polk.
Prezydenci Stanów Zjednoczonych, którzy zmarli podczas pełnienia kadencji
Prezydenci Stanów Zjednoczonych, którzy przegrali walkę o reelekcję
Okręty nazwane na cześć prezydentów
Pierwszy lotniskowiec US Navy nazwany imieniem prezydenta Unii to „Franklin D Roosevelt” (CV 42). Niszczyciel typu „Arleigh Burke” DDG-80 ma za patronów wspomnianego prezydenta F.D. Roosevelta i jego małżonkę Eleanor.
Imię pierwszego prezydenta Unii – George’a Washingtona – otrzymał w dniu 9 czerwca 1959 roku SSBN-598, pierwszy amerykański okręt podwodny o napędzie atomowym uzbrojony w pociski balistyczne. Patronem atomowego okrętu podwodnego SSBN-602 typu George Washington został 14 maja 1960 roku prezydent Abraham Lincoln. 13 lutego 1988 roku imię Lincolna nadano lotniskowcowi CVN-72 (piątej jednostce typu Nimitz).
Theodore Roosevelt został 3 października 1959 roku patronem okrętu podwodnego SSBN-600 typu George Washington. 27 października 1984 roku imię starszego Roosevelta nadano czwartemu lotniskowcowi typu Nimitz: CVN-71. Pierwszym lotniskowcem tego typu nazwanym na cześć byłego prezydenta jest jednak CVN-69, noszący imię Dwighta Eisenhowera.
Pierwszy prezydent Unii, który żywy doczekał wodowania lotniskowca o napędzie jądrowym nazwanego na jego cześć, to Ronald Reagan (1911–2004). Okręt nazwany imieniem Reagana to CVN-76. Ostatni prezydent, który osobiście uczestniczył w działaniach drugiej wojny światowej na Pacyfiku, m.in. jako pilot bombowo-torpedowego Avengera na lotniskowcu „San Jacinto” – George H.W. Bush – również został za życia patronem lotniskowca: CVN-77.
Prezydent Gerald Ford jest patronem pierwszego lotniskowca typu Gerald R. Ford (następcy lotniskowców typu Nimitz). Drugi otrzyma nazwę John F. Kennedy. Obaj prezydenci służyli w marynarce wojennej.
Zobacz też
Wiceprezydent Stanów Zjednoczonych
pełniący obowiązki prezydenta Stanów Zjednoczonych
Designated survivor
Pieczęć Prezydenta Stanów Zjednoczonych
Prezydent Skonfederowanych Stanów Ameryki
Wiceprezydent Skonfederowanych Stanów Ameryki
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Białego Domu
Więcej szczegółów o prezydentach USA
Dominik Kasprzak – Prezydent Stanów Zjednoczonych. Historia i specyfika amerykańskiego systemu wyborczego
Dominik Kasprzak – Mechanizm i funkcjonowanie instytucji prawyborów w amerykańskim systemie politycznym na przykładzie elekcji prezydenckich
prezydenci | 87,958 |
10796 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Indie | Indie | Indie (niezaakceptowana społecznie propozycja PAN z 1959 r.: India, , trl. Bhārat, trb. Bharat, ; , ), Republika Indii (hindi: भारत गणराज्य, trl. Bhārat Gaṇarājya, trb. Bharat Ganaradźja; ang. Republic of India) – państwo położone w Azji Południowej, zajmujące większość subkontynentu indyjskiego. Jest największym państwem świata pod względem liczby ludności oraz siódmym pod względem powierzchni; jest także najludniejszą demokracją świata. Od południa Indie otoczone są Oceanem Indyjskim, od południowego zachodu Morzem Arabskim, a od południowego wschodu Zatoką Bengalską. Od północy Indie ograniczone są przez Himalaje oraz Karakorum. Na północnym zachodzie graniczą z Pakistanem, na północy z Chinami, Nepalem i Bhutanem, na północnym wschodzie z Mjanmą i Bangladeszem, a na południowym wschodzie przez zatokę Mannar i cieśninę Palk graniczy ze Sri Lanką i Malediwami. Indyjskie wyspy Andamany i Nikobary dzielą granicę morską z Tajlandią i Indonezją.
W 2017 r. gospodarka indyjska była 6. na świecie pod względem PKB nominalnego oraz 3. pod względem parytetu siły nabywczej. Po reformach liberalizujących gospodarkę z 1991 Indie stały się jednym z najszybciej rozwijających się krajów świata oraz zostały zaliczone do krajów nowo uprzemysłowionych. Powszechne są zjawiska ubóstwa, niedożywienia, korupcji oraz słabo rozwiniętej publicznej opieki zdrowotnej. Indie posiadają broń jądrową oraz uważane są za mocarstwo regionalne. Indyjskie Siły Zbrojne są 2. na świecie pod względem liczebności wojska oraz 4. pod względem wydatków na obronność. Indie są parlamentarną republiką federalną podzieloną na 28 stanów i 7 terytoriów. Kraj słynie z kinematografii, bogatej kuchni oraz bujnego ekosystemu.
Geografia
Od północy Indie są ograniczone przez łańcuchy górskie: Karakorum i Himalaje. Z Indiami graniczą: Pakistan na północnym zachodzie, Chiny, Nepal oraz Bhutan na północy, Mjanma i Bangladesz na północnym wschodzie, Sri Lanka przez zatokę Mannar i cieśninę Palk na południowym wschodzie. Od południowego zachodu kraj otaczają wody Morza Arabskiego, zaś od południowego wschodu Zatoki Bengalskiej i Morza Andamańskiego. Do Indii należą archipelag Lakkadiwów leżący na Morzu Arabskim 450 km na zachód od wybrzeży kraju oraz leżące w Zatoce Bengalskiej archipelagi Andamanów i Nikobarów.
Najwyższym punktem jest ośmiotysięcznik Kanczendzonga położony w Himalajach na granicy z Nepalem wznoszący się na wysokość 8586 m n.p.m.
Położenie geograficzne: 8°–37° N, 68°–97° E
Rozciągłość równoleżnikowa – 2933 km
Rozciągłość południkowa – 3214 km
Miasta
Mumbaj – 16,4 mln mieszkańców (zespół miejski: 22,9 mln)
Delhi – 11,5 mln (zespół miejski: 26,5 mln)
Bengaluru – 5,3 mln (zespół miejski: 10,5 mln)
Kolkata – 4,6 mln (zespół miejski: 15,0 mln)
Ćennaj – 4,4 mln (zespół miejski: 10,3 mln)
Ahmadabad – 3,8 mln (zespół miejski: 7,6 mln)
Hajdarabad – 3,7 mln (zespół miejski: 9,3 mln)
Pune – 3,2 mln (zespół miejski: 5,9 mln)
Surat – 3,1 mln (zespół miejski: 5,9 mln)
Kanpur – 3,0 mln (zespół miejski: 3,1 mln)
Granice Indii
Długość granic:
Bangladesz – 4053 km
Chiny – 3380 km
Pakistan – 2912 km
Nepal – 1690 km
Mjanma – 1463 km
Bhutan – 605 km
Rzeki
Rzeki Indii należą do zlewiska Oceanu Indyjskiego. Największe rzeki:
Ganges czczony przez hinduistów jako święta rzeka, jego dopływy Jamuna, Son, Damodar, Ghaghra. Ganges łączy się w delcie z Brahmaputrą. Na zachodzie dopływy Indusu.
Wyspy
Wyspy Indii:
Andamany
Wielki Andaman
Andaman Północny
Andaman Środkowy
Andaman Południowy
Barren
Mały Andaman
Archipelag Ritchie
Sentinel
Nikobary
Wielki Nikobar
Mały Nikobar
Kar Nikobar
Katczal
na rzece Kaweri
Srirangapatna
Shivanasamudram
Srirangam
oraz
Chorao, Diu, Divar, Lakkadiwy, Majuli, Monroe, wyspy w okolicy Mumbaju, Rameswaram, Sriharikota, Vashee, Willington
Klimat
Zwrotnikowy, na północy zwrotnikowo-monsunowy, na południowym zachodzie wilgotny, stopniowo przechodzi w suchy w zachodniej części Niziny Hindustańskiej, w Karakorum i Himalajach podzwrotnikowy górski. W wyższych partiach gór zima trwa 6 miesięcy. Częste cyklony połączone z wielkimi ulewami w okresie przejściowym między monsunem letnim a zimowym. Średnia temperatura w styczniu wynosi od ok. +15 °C u podnóża Himalajów do ok. +28 °C na południu. W maju, który jest najcieplejszym miesiącem roku, temperatury wynoszą +27 do +30 °C, z wyjątkiem pustyni Thar, gdzie temperatura osiąga +36 °C. W Delhi dochodzi nawet do +45 °C.
Historia
Prehistoria i starożytność
Pierwsze ślady homo sapiens na terenie dzisiejszych Indii liczą przeszło 30 tys. lat. Od IV tysiąclecia p.n.e. datują się pierwsze cywilizacje rolnicze na subkontynencie indyjskim. Pierwsze cywilizacje miejskie pojawiły się w trzecim tysiącleciu p.n.e. W XV w p.n.e. Ariowie podbili miejscowe plemiona. Utworzyły się liczne samodzielne królestwa. Zachodnie Indie zostały podbite najpierw przez władcę Persów Dariusza w 518 p.n.e., a w 327 p.n.e. przez Aleksandra Macedońskiego. Następnie dochodziło do kilkukrotnego zjednoczenia terenów Indii i ponownego rozpadu na samodzielne królestwa.
Indie muzułmańskie i cywilizacja Mogołów
Islam dotarł do zachodnich Indii około roku 712. W XIV wieku niemal cały półwysep znalazł się pod panowaniem muzułmańskim. Następnie nastąpił ponowny rozpad, aż do zjednoczenia kraju pod rządami Wielkich Mogołów. W 1498 dotarł do Indii Vasco da Gama. Imperium obejmujące niemal całe Indie i część Azji Środkowo-Wschodniej powstało za czasów Akbara. Z czasem subkontynent stał się obiektem zainteresowania umacniających się mocarstw europejskich.
Czasy nowożytne
Walkę o wpływy i hegemonię w Indiach toczyło m.in. Imperium Brytyjskie, stopniowo podporządkowując sobie jego terytoria, które to stały się „klejnotem w koronie brytyjskiej”. W 1876 królowa Wiktoria zostaje Cesarzową Indii. W XX wieku ruch narodowowyzwoleńczy w Indiach przybiera na sile. Pokojowe akty nieposłuszeństwa organizowane przez Mahatmę Gandhiego i Indyjski Kongres Narodowy oraz sytuacja geopolityczna po drugiej wojnie światowej zmusiły Wielką Brytanię do przyznania niepodległości Indiom i Pakistanowi w 1947. Początek indyjskiej państwowości związany był z licznymi starciami na tle religijnym, szczególnie na terenach Prowincji Pogranicze i Pendżabu, gdzie doszło do krwawych starć między hinduistami a muzułmanami. 30 stycznia 1948 roku przez fundamentalistę zabity został Mahatma Gandhi.
Pierwszym premierem Indii został Jawaharlal Nehru. Reformy wprowadzone przez Nehru eliminowały nierówności społeczne wynikające z tożsamości kastowej i plemiennej. Rząd przyjął model gospodarki mieszanej. W polityce zagranicznej przyjęto kurs niezaangażowania a Indie stały się jednym z założycieli Ruchu Państw Niezaangażowanych. Indie w pierwszym okresie niepodległości wdały się w spory graniczne z Chinami co spowodowało w latach 60. wojnę między tymi państwami – w 1962 roku Indie toczyły wojnę z Chinami o północny Kaszmir i tzw. NEFA (Północno-Wschodni Obszar Graniczny). W wyniku wojny chińsko-indyjskiej Chiny zajęły sporne terytorium Aksai Chin.
Następcą Nehru był Lal Bahadur Shastri. W okresie jego kadencji miejsce miała II wojna o Kaszmir. Kolejnym wybitniejszym premierem została Indira Gandhi (córka Nehru). Gandhi zakończyła w 1966 roku kryzys gospodarczy i osiągnęła w kolejnych latach wzrost gospodarczy na poziomie kilku procent. Wzrost gospodarczy Indii zahamowały Stany Zjednoczone Ameryki oraz Międzynarodowy Bank Rozwoju, które nie zrealizowały swoich obietnic względem Indii. W tym czasie stosunki indyjsko-amerykańskie uległy dalszemu pogorszeniu z powodu krytyki przez Gandhi amerykańskiego bombardowania Wietnamu, w efekcie czego prezydent USA wstrzymał przesyłki ziarna, by zmusić Indie do poparcia USA w konflikcie. W tej sytuacji prowadzona dotychczas liberalizacja gospodarcza została porzucona a już w roku 1969 rozpoczęto czwartą pięciolatkę która doprowadziła do większej kontroli państwa nad gospodarką. Pod koniec lat 60. wybuchło trwające do dzisiaj (z różnym natężeniem) powstanie maoistowskie w Indiach obejmujące tereny tzw. czerwonego korytarza na wschodzie państwa (głównie Bengal Zachodni). W okresie kadencji Indiry Gandhi Sikkim został włączony w skład Indii. Gandhi nawiązała przyjacielskie więzi z Bangladeszem, który poparła w wojnie wyzwoleńczej przeciwko Pakistanowi.
W 1977 roku dominacja Kongresu została przełamana i wybory wygrała opozycyjna partia Janata. Rządy opozycyjnej prawicy doprowadziły do najsilniejszej recesji (-5,2%) w historii Indii i inflacji sięgającej 18,2%. W latach 80. władzę ponownie przejęła Gandhi, która tym razem zliberalizowała gospodarkę. Premier postawiła na zaostrzenie wydatków publicznych, większą efektywność przedsiębiorstw państwowych oraz stymulowanie sektora prywatnego poprzez deregulację. Szósty plan okazał się najbardziej udanym z pięciu planów, wykazując w latach 1980–1985 średni wzrost 5,7%. W 1984 roku Indira Gandhi została zastrzelona przez sikhijskich ochroniarzy w odwecie za skierowaną przeciwko separatystom operację Niebieska Gwiazda w Amritsarze. Po śmierci Indiry władzę objął jej syn, Rajiv Gandhi. Rajiv zmodernizował gospodarkę, zwiększył wsparcie finansowe rządu dla nauki i techniki, zmniejszył import, podatki i cła na przemysł oparty na technologii. Rajiv poprawił stosunki z USA i rozszerzył współpracę gospodarczą i naukową z tym państwem kosztem stosunków z ZSRR. 29 lipca 1987 roku Gandhi i prezydent Sri Lanki Junius Richard Jayewardene podpisali układ o przyjaźni indyjsko-cejlońskiej. Następnego dnia, 30 lipca, doszło do nieudanej próby zamachu na Gandhiego. Do udanego zamachu na premiera doszło pięć lat później w Sriperumbudur. Zamach bombowy został przeprowadzony przez terrorystów z tamilskiej organizacji separatystycznej Tamilskie Tygrysy.
Demografia
Ludność: 1,428 mld (2022) – Indie są największym państwem na świecie pod względem liczby ludności.
Struktura językowa
Struktura językowa Indii:
39% osoby posługujący się którymś z dialektów języka hindi
8% Telugowie
8% Bengalczycy
7% Marathowie
7% Tamilowie
5% Gudźaratowie
4% Kannadowie
4% Keralczycy
18% przedstawiciele innych grup językowych.
Wyznania
hinduiści – 80,5%
muzułmanie – 14,4%
chrześcijanie – 2,5%:
protestanci – 1,5% (głównie kościoły ewangelicko-unijne, zielonoświątkowcy, baptyści i adwentyści dnia siódmego)
katolicy – 0,9%
prawosławni – 0,2%
buddyści – 1,1%
animiści – 0,5%
Inne religie – 2,3% (głównie sikhowie, a także dźiniści, bahaiści, parsowie, żydzi)
bez religii – 0,07%
Źródło: Pew Research Center, 2010.
Języki urzędowe Indii
Językiem oficjalnym jest hindi. Język angielski pełni rolę języka pomocniczego, łącznikowego. Ponadto istnieje 21 języków konstytucyjnych, dopuszczanych jako języki wykładowe i urzędowe w określonych stanach: asamski, bengalski, bodo, dogri, gudźarati, kannada, kaśmiri, konkani, maithili, malajalam, manipuri, marathi, orija, pendżabski, nepalski, santalski, sindhi, sanskryt, tamilski, telugu, urdu. Znaczna część ludności, zwłaszcza mieszkańcy południowych stanów Indii, odnosi się wrogo do prób zastąpienia w urzędach języka angielskiego językiem hindi, uważając, że stanowi to niedopuszczalny zamach na ich autonomię.
System polityczny
Podstawy ustroju politycznego określa konstytucja Indii z 1950 r. Indie są demokratyczną republiką federacyjną. Głową państwa jest prezydent, jednak faktyczna władza pozostaje w rękach premiera. Organem ustawodawczym jest dwuizbowy parlament – Sansad, składający się z Izby Ludowej (Lok Sabha) i Izby Stanów (Rajya Sabha), obradującej pod przewodnictwem wiceprezydenta.
Stany mają własne organy władzy, na czele stoi gubernator mianowany przez prezydenta.
Indie są największą demokracją świata.
Partie polityczne
Główne partie i sojusze polityczne to: Indyjski Kongres Narodowy (Indian National Congress) oraz Narodowy Sojusz Demokratyczny (National Democratic Alliance), pod przywództwem Indyjskiej Partii Ludowej (Bharatiya Janata Party). Trzecią siłą są Komunistyczna Partia Indii i Front Lewicy (Left Front).
Święta narodowe
Najważniejsze indyjskie święta
26 stycznia – rocznica proklamowania republiki (1950)
15 sierpnia – rocznica uzyskania niepodległości (1947)
Siły zbrojne
Podział administracyjny
Indie podzielone są na 28 stanów, 7 terytoriów związkowych i 1 terytorium stołeczne. W drugim rzędzie dzielą się na 591 dystryktów.
Nazwy jednostek administracyjnych podano w wersji polskiej (jeżeli istnieje polski egzonim), wersji angielskiej (ang.) oraz w wersji hindi w polskiej transkrypcji (trb.) i w transliteracji (trl.):
Terytoria związkowe:
Andamany i Nikobary; Andaman and Nicobar Islands (ang.); Andaman aur Nikobar Dwip (trb.), Aṁdamān aur Nikobār Dvīp (trl.)
Czandigarh; Chandigarh (ang.); Ćandigarh (trb.), Caṁḍīgaṛh (trl.)
Dadra, Nagarhaweli, Daman i Diu; Dadra and Nagar Haveli and Daman and Diu (ang.)
Dżammu i Kaszmir; Jammu and Kashmir (ang.); Dźammu aur Kaśmir (trb.), Jammū aur Kaśmīr (trl.)
Ladakh
Lakszadiwy; Lakshadweep (ang.); Lakszadwip (trb.), Lakṣadvīp (trl.)
Puducherry (do 2006 Pondicherry) (ang.); Puduććeri (trb.), Puducceri (trl.)
Narodowe terytorium stołeczne:
Delhi; Dilli (trb.), Dillī (trl.)
Gospodarka
Do lat 90. gospodarka Indii była gospodarką quasi-socjalistyczną, z dużym udziałem sektora państwowego i ścisłą kontrolą państwa nad sektorem prywatnym i handlem zagranicznym. Ten model ukształtował się w czasie rządów Jawaharlala Nehru. Od 1991 r. rozpoczęły się w Indiach liberalne reformy gospodarcze. Zmniejszona została kontrola państwa nad gospodarką, przeprowadzono również prywatyzację szeregu przedsiębiorstw państwowych. W rezultacie, od lat 90. gospodarka indyjska dynamicznie się rozwija (w ostatnich latach w tempie około 8% rocznie). W 2006 r. gospodarka Indii była czwartą pod względem wielkości gospodarką świata (po gospodarkach USA, Chin i Japonii), z produkcją sięgającą 4042 miliarda USD (według parytetu siły nabywczej – PPP), przy czym wielkość PKB na mieszkańca wynosi zaledwie 3,8 tysiąca USD (PPP). Według danych indyjskich, 25% ludności żyje poniżej granicy ubóstwa.
Podstawą gospodarki Indii przez długi czas było rolnictwo. Obecnie w rolnictwie pracuje wciąż około 60% spośród liczącej około 510 milionów osób siły roboczej. Jednocześnie rolnictwo wytwarza zaledwie 20% PKB Indii (2006). Sektor przemysłowy zatrudnia około 12% siły roboczej Indii i wytwarza około 20% PKB, natomiast najdynamiczniej rozwijający się sektor usług, zatrudniający 28% siły roboczej – około 60% PKB.
W 2006 roku eksport Indii wyniósł około 112 miliardów USD, a głównymi dobrami eksportowymi były tekstylia, biżuteria i oprogramowanie. Import Indii w 2006 roku wyniósł około 188 miliardów USD i obejmował głównie surowce energetyczne i maszyny. Głównymi partnerami handlowymi Indii są USA, kraje UE, Chiny i Zjednoczone Emiraty Arabskie.
Turystyka
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 8,027 mln turystów (4,5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 21,013 mld dolarów.
Transport
W Indiach istniało (w 2006) 63 221 km linii kolejowych (w tym: 46 807 km szerokotorowych 1676 mm, z czego 17 343 km zelektryfikowanych), co odpowiada wskaźnikowi gęstości sieci 1,92 km/100 km² powierzchni. Nieco lepiej przedstawia się indyjska sieć dróg. Ich łączna długość (w 2006) wynosiła 3 316 452 km, co daje wskaźnik 100,9 km/100 km² powierzchni.
Kultura
Literatura
Zabytki Indii
Tadź Mahal
Czerwony Fort
zespół świątyń w Khajuraho
Sport
Popularnym sportem w Indiach jest hokej na trawie. Reprezentacja Indii jest najbardziej utytułowaną drużyną w historii tego sportu. Na Igrzyskach Olimpijskich sportowcy z Indii wywalczyli dotychczas łącznie 9 złotych medali, z czego 8 z nich zdobyto właśnie w tej dyscyplinie drużynowej.
Dużym uznaniem, podobnie jak w wielu byłych koloniach brytyjskich, cieszy się również krykiet.
W Indiach uprawia się wiele dyscyplin sportowych które nie zyskały szerokiego uznania poza Azją, a często nawet poza Indiami. Zaliczają się do nich:
Kabaddi – gra zespołowa
Gilli danda – gra wywodząca się ze starożytności, pierwowzór baseballu, jedną z jej odmian jest klipa
Kho kho – rozgrywana na świeżym powietrzu gra logiczna z elementami zabawy w berka
Liczne indyjskie sztuki walki takie jak Thang-ta, Silambam czy azjatyckie zapasy Pehlwani
Piłka nożna cieszy się w Indiach umiarkowanym zainteresowaniem. Reprezentacja Indii w piłce nożnej mężczyzn raz w swojej historii uzyskała awans na Mundial po wycofaniu się innych państw azjatyckich z eliminacji. Ostatecznie drużyna narodowa nie pojechała na mistrzostwa ze względu na nakaz gry w obuwiu sportowym (indyjscy piłkarze chcieli grać boso). W Pucharze Azji drużyna grała nieregularnie, najczęściej kończąc swój udział już na fazie grupowej turnieju. Wyjątkiem był turniej z roku 1964, gdzie reprezentacja zajęła drugie miejsce.
Statystyki demograficzne
Dane można znaleźć w CIA Factbook
Zobacz też
Historia
brytyjscy władcy Indii
Indie Brytyjskie
lista zamachów terrorystycznych w Indiach
Kultura
Bollywood
klasyczna muzyka indyjska
klasyczne tańce indyjskie
kuchnia indyjska
sztuka indyjska
ubiory indyjskie
Religia
system kastowy
wyzwolenie w hinduizmie
definicja i klasyfikacja hinduizmu
lista postaci z mitologii indyjskiej
chrześcijanie św. Tomasza
Świadkowie Jehowy w Indiach
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Władcy Indii w serwisie rulers.org
Konstytucja Indii w zasobach wikisource.org
Linki zewnętrzne
Państwa w Azji
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 87,769 |
204228 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Czechy | Czechy | Czechy, Republika Czeska ( ) – unitarne państwo śródlądowe w Europie Środkowej. Od północy graniczy z Polską, od zachodu i północnego zachodu z Niemcami, od południa z Austrią, a od wschodu ze Słowacją. Stolicą i największym miastem Czech jest Praga. Kraj składa się z trzech historycznych krain – Czech właściwych, Moraw i czeskiej części Śląska. Na powierzchni 78 866 km² żyje ponad 10,5 mln osób, z czego 94% to Czesi. Państwo czeskie dzieli się na czternaście krajów. Czechy są republiką parlamentarną, demokratycznym państwem prawa o liberalnym systemie rządów, opartym na swobodnej rywalizacji partii i ruchów politycznych. Głową państwa jest prezydent. Naczelnym organem władzy ustawodawczej jest parlament z Izbą Poselską i Senatem, władzy wykonawczej rząd z czternastoma ministerstwami, a władzy sądowniczej Sąd Konstytucyjny i Sąd Najwyższy. Czechy są członkiem wielu organizacji międzynarodowych, m.in. ONZ, Unii Europejskiej, NATO, strefy Schengen, Rady Europy, OECD i Grupy Wyszehradzkiej.
Według Banku Światowego Czechy należą do 31 najbogatszych krajów świata pod względem dochodów per capita. Procent mieszkańców Czech żyjących poniżej progu ubóstwa jest znikomy. Czechy wykazują stosunkowo niewielki stopień nierówności w dochodach pomiędzy najbogatszymi i najbiedniejszymi obywatelami oraz stosunkowo zrównoważoną redystrybucję majątku. Bezrobocie jest od dłuższego czasu na niskim poziomie, znacznie poniżej średniej krajów rozwiniętych. Na podstawie danych Institute for Economics and Peace zawartych w Global Peace Index Czechy są 10. najbezpieczniejszym krajem świata pod względem zagrożenia wojną i występowania przestępczości fizycznej. W indeksie śladu ekologicznego Czechy są w porównaniu do pozostałych krajów rozwiniętych znacznie mniejszym dłużnikiem ekologicznym, jednak na osobę są największym emitentem CO2 w UE.
Według Indeksu poziomu korupcji prowadzonego przez Transparency International, w 2015 r. Czechy znajdowały się na 10. miejscu wśród krajów w UE.
Pochodzenie nazwy kraju
Nazwa Czechy () pojawia się po raz pierwszy w źródłach pisanych w IX wieku. W 1777 roku pojawia się młodsza nazwa Česko, będąca wynikiem procesów słowotwórczych zachodzących wówczas w języku czeskim. Po 1993 roku przyjęło się używać nazwę Čechy jako określenie Czech właściwych, podczas gdy Česko miało oznaczać cały kraj, łącznie z Morawami i czeską częścią Śląska. Podział ten jest czysto umowny i nie jest ściśle przestrzegany. Kontrowersje nazwa kraju wywołuje czasem na Morawach, ze względu na pewne poczucie odrębności etnicznej części Morawian, i wcześniejsze próby ustanowienia nazwy kraju jako Republiki Czeskomorawskiej.
Współcześni językoznawcy łączą nazwę Czechy z rdzeniem čel-, w którym miało dojść do ekspresyjnej zamiany l w chь. Rdzeń ten występuje również w wielu innych słowach, np. čeleď (czeladź) i člověk (człowiek). Liczne przykłady w językach słowiańskich pozwalają przypuszczać, że nazwa utworzona z rdzenia čel- i hipokorystycznego morfemu -chь miała pierwotnie oznaczać „członka rodu, ziomka” lub nawet „człowieka”. Nazwą tą posługiwało się jedno lub więcej plemion słowiańskich zamieszkujących w okresie średniowiecza Kotlinę Czeską.
Łacińska nazwa Czech – Bohemia (Boiohaemum), pochodzi od nazwy celtyckiego plemienia Bojów, którzy zamieszkiwali Kotlinę Czeską w okresie starożytnym. Od nazwy łacińskiej pochodzi także niemiecka nazwa kraju Böhmen i francuska Bohême. Stąd też bohema w znaczeniu cyganeria artystyczna.
Symbole państwowe Czech
Oficjalnymi symbolami państwa czeskiego są: wielki i mały herb Czech, flaga Czech, flaga prezydenta Czech, pieczęć państwowa Czech, czeskie barwy narodowe i hymn Czech Gdzie jest dom mój? Symbole państwowe wskazują na tradycje średniowiecznego państwa czeskiego (herb), ruchu husyckiego (hasło Prawda zwycięży! sztandaru prezydenckiego), odrodzenia narodowego (hymn) i Czechosłowacji (flaga). Wyjątkowym szacunkiem darzona jest korona świętego Wacława, będąca relikwią narodową, nieoficjalnym symbolem państwowości i suwerenności czeskiej. Symbolem państwa czeskiego jest również lipa, której wizerunki liści umieszczone są m.in. na pieczęci państwowej i banknotach czeskich.
Geografia
Czechy są państwem w środkowej Europie, bez dostępu do morza.
Graniczą od zachodu z Niemcami, od południa z Austrią, od wschodu ze Słowacją i od północy z Polską. Wybiegnięcia terytorium Czech w głąb innych państw sąsiednich (tzw. cyple lub worki, ): cypel aski, cypel szluknowski (też „cypel rumburski” lub „worek szluknowski”), cypel frydlancki, cypel broumowski, cypel jawornicki (też „cypel jesienicki”), cypel osobłoski i cypel brzecławski (też Trójkąt dyjski lub „cypel lanżhocki”).
Ukształtowanie terenu
Większość terytorium Czech zajmują tereny wyżynno-górskie Masywu Czeskiego. Jest on otoczony z trzech stron górami: Sudetami (Śnieżka 1603 m n.p.m.), Rudawami (Klínovec 1244 m n.p.m.), Lasem Czeskim (1042 m n.p.m.) i Lasem Bawarskim (Szumawą). Środkowa część Masywu Czeskiego jest zapadliskiem z doliną Łaby, zaś na południu znajdują się kotliny Trzebońska i Budziejowicka. Od Karpat Masyw Czeski oddzielony jest na wschodzie morawsko-śląskim pasem obniżeń.
Klimat
W Czechach panuje klimat umiarkowany ciepły, ze średnią temperaturą w styczniu –1 do –3 °C, a w lipcu 18–19 °C. Średnia roczna suma opadów to 500–700 mm. Na terenach górskich panuje klimat ostry ze średnią temperaturą roczną ok. 4 °C i opadami rzędu 1200 mm.
Wody
Terytorium Czech należy do zlewisk trzech mórz:
Północnego – 51 399 km²,
Czarnego – 22 744 km²,
Bałtyckiego – 4721 km².
Największe rzeki poszczególnych zlewisk to:
w zlewisku Morza Północnego:
Łaba
Wełtawa
Lužnice
Sázava
Otava
Berounka
Ohrza
w zlewisku Morza Czarnego:
Morawa
Beczwa
Dyja
w zlewisku Morza Bałtyckiego:
Odra
Opawa
Osobłoga
Olza
Ostrawica
Na rzekach zlokalizowano wiele zbiorników retencyjnych, np.:
Orlicki
Lipieński
Slapski
Czechy znane są z miejscowości uzdrowiskowych z wodami mineralnymi, także z gorącymi źródłami (cieplicami), m.in. Karlowe Wary (73 °C), Mariańskie Łaźnie (29,6 °C).
Historia Czech
Początki państwowości czeskiej sięgają IX wieku, kiedy księstwa czeskie zostały zjednoczone przez rodzimą dynastię Przemyślidów, panujących do 1306 r. W 1019 r. Brzetysław I zjednoczył Czechy i Morawy, a w 1085 r. Wratysław II został koronowany na króla. Wtedy też Czechy weszły w skład Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W latach 1310–1437 na tronie zasiadali Luksemburgowie. Za czasów Karola IV Czechy, a przede wszystkim Praga, stały się centrum Świętego Cesarstwa Rzymskiego, przeżywając swój największy rozkwit. Reformatorska działalność husytów wywołała wojny religijne z katolikami, które doprowadziły do spadku znaczenia Czech. Od 1526 r. na tronie na stałe zasiadali Habsburgowie, którzy wprowadzili rządy absolutystyczne. Po bitwie białogórskiej w 1620 r. rozpoczął się proces rekatolicyzacji i germanizacji kraju, który z niezależnego królestwa zredukowany został do de facto prowincji habsburskiej. Na przełomie XVIII i XIX w. doszło do odrodzenia narodowego. W 1804 r. Czechy formalnie stały się częścią Cesarstwa Austriackiego i później Austro-Węgier. W wyniku I wojny światowej doszło do rozpadu Austro-Węgier i powstania Czechosłowacji, wspólnego państwa Czechów i Słowaków. Kryzys monachijski doprowadził do rozbioru Czechosłowacji i ostatecznie rozpadu wspólnego państwa. Okrojone Czechy i Morawy zostały zajęteprzez część III Rzeszę, podczas gdy Słowacja pod naciskiem Hitlera ogłosiła niepodległość stając niemieckim satelitą. W 1945 r. doszło do odtworzenia Czechosłowacji, która znalazła się w strefie wpływów ZSRR. W 1968 r. doszło do interwencji wojsk Układu Warszawskiego i likwidacji „socjalizmu z ludzką twarzą” – liberalnego czechosłowackiego komunizmu. Nastąpił okres tzw. „normalizacji”, czyli wprowadzania radzieckich standardów. W 1989 r. nastąpiła pokojowa zmiana ustroju na kapitalistyczny, a w 1993 r. doszło do pokojowego rozdzielenia Czechosłowacji na współczesną Republikę Czeską i Słowacką.
Prehistoria i starożytność
Najstarsze ślady osadnictwa rodzaju Homo w Czechach pochodzą z dolnego paleolitu (900–700 tys. lat temu). Z okresem średniego paleolitu wiążą się znaleziska neandertalczyków, a górnego paleolitu najstarsze znaleziska człowieka współczesnego. Z paleolitu pochodzą bogate znaleziska kultur: olduwajskiej, aszelskiej, mustierskiej i wielu innych. Stosunkowo ubogie stanowiska pochodzą z mezolitu. W neolicie nastąpiło przejście z gospodarki zbieracko-łowieckiej do pasterskiej, kopieniaczej i żarowej. W chalkolicie nastąpił szybki rozwój rzemiosła, pojawiło się radło, koło i orka sprzężajna. Pierwsze ślady osadnictwa celtyckiego pochodzą z epoki brązu. W epoce żelaza około roku 400 p.n.e. na terytorium dzisiejszych Czech przybyło celtyckie plemię Bojów. Około 100 roku p.n.e. obszar dzisiejszych Czech podbiło germańskie plemię Markomanów, które skutecznie przeciwstawiało się wojskom rzymskim.
Początki państwowości czeskiej
Państwo Samona i Wielkie Morawy
W V lub VI wieku pojawiły się pierwsze plemiona słowiańskie. Pierwszym państwem na terenie Czech i zarazem najstarszym państwem słowiańskim w ogóle było państwo Samona (624–661), mające charakter rozległego związku plemiennego, w którego skład wchodzili m.in. Czesi i Morawianie. W IX w. część plemion współtworzących dawne państwo Samona weszło w skład państwa wielkomorawskiego (833–907) z głównym ośrodkiem w Weligradzie. Najazdy węgierskie położyły w 907 r. kres istnieniu państwa wielkomorawskiego.
Dzięki działalności misyjnej Cyryla i Metodego na Wielkich Morawach doszło do wprowadzenia liturgii słowiańskiej i rozwoju piśmiennictwa staro-cerkiewno-słowiańskiego. W roku 884 książę czeski Borzywoj I przyjął chrześcijaństwo wschodniego rytu. W obawie przed utratą wpływu hierarchowie niemieccy rytu łacińskiego rozpoczęli działania przeciwko liturgii słowiańskiej (w tamtym czasie jeszcze nie było podziału na Kościół katolicki i prawosławny). W 885 r. papież Stefan V wydał bullę Quia te zelo fidei, w której potępił obrządek słowiański i uznał go za heretycki. W roku 973 zostało założone łacińskie biskupstwo praskie. Niemniej liturgia słowiańska przetrwała w Czechach do 1097 r., kiedy ostatni mnisi z Klasztoru Sazawskiego zostali wygnani z kraju.
Czechy Przemyślidów
Do końca IX w. Czechy właściwe nie stanowiły jednolitego organizmu politycznego i były podzielone na szereg księstw. W latach 888–895 księstwa czeskie były zależne od państwa wielkomorawskiego. Po upadku Wielkich Moraw najważniejszym ośrodkiem integracyjnym na ziemiach czeskich stało się księstwo Przemyślidów z głównym grodem w Pradze. Na przełomie IX i X wieku Przemyślidzi panowali już nad całymi Czechami właściwymi i około 955 roku podporządkowali sobie Morawy. Podczas rządów Wacława I Świętego doszło do umocnienia pozycji Kościoła w Czechach. Zamordowany przez brata Wacław I stał się patronem ziemi czeskich i razem ze św. Ludmiłą oraz św. Wojciechem należy do pierwszych świętych czeskich. Za panowania Bolesława I Srogiego Czechy obroniły swoją niezależność od Niemiec, doszło do centralizacji władzy i zastąpienia prawa plemiennego prawem książęcym.
Po śmierci Bolesława I ziemie czeskie zaczęły popadać w zależność od Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W latach 1003–1212 Księstwo Czeskie było lennem Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Pierwszym królem Czech dzięki poparciu cesarza Henryka IV został Wratysław II w roku 1085 (tytuł nie był wówczas dziedziczny). W 1212 roku przyszły cesarz Fryderyk II Hohenstauf wydał w podzięce za otrzymaną pomoc od Przemysła Ottokara I Złotą Bullę Sycylijską. Bulla podniosła pozycję Czech z lennika do uprzywilejowanego członka Cesarstwa Rzymskiego, przyznawała dziedziczny tytuł królewski książętom Czech i zmniejszała obowiązkowe posiłki wojskowe dostarczane przez Czechy do symbolicznej liczby trzystu zbrojnych. Cesarz, jako senior, zobowiązał się do udzielania inwestytury tylko takim władcom, którzy cieszyć się będą zaufaniem czeskiej szlachty, co pozwoliło na wykształcenie się monarchii elekcyjnej po wymarciu Przemyślidów.
Podczas panowania Przemysła Ottokara I (1197–1230) miał miejsce napływ niemieckich osadników, rozwój miast, handlu i przemysłu. Dzięki zwiększonym dochodom jego wnuk Przemysł Ottokar II rozszerzył swoje panowanie na obszar od historycznego Śląska poprzez Austrię po Słowenię. Doprowadziło to do konfliktu z Habsburgami, a sam Ottokar II zginął w bitwie na Morawskim Polu, co poskutkowało utratą jego zdobyczy terytorialnych. Jego syn Wacław II podbił część ziem polskich, jednakże jego syn Wacław III został zamordowany w Ołomuńcu podczas przygotowywania wyprawy zbrojnej przeciwko buntom w Polsce, w wyniku czego główna linia dynastii wygasła.
Ziemie Korony Czeskiej
Panowanie Luksemburgów
Po śmierci Wacława II nastąpił okres destabilizacji państwa i konfliktów z Cesarstwem Rzymskim, zażegnany dopiero małżeństwem córki Wacława II, Elżbiety z Janem Luksemburskim, synem cesarza Henryka VII. Na mocy układu w Trenczynie (1335) Polska uznała panowanie Czech nad większością Śląska, a król czeski zrzekł się roszczeń do tronu polskiego.
Syn i następca Jana Luksemburskiego, Karol IV został wybrany na cesarza rzymskiego (1355) i walnie przyczynił się do rozkwitu Pragi, która licząc 40 tys. mieszkańców stała się jednym z największych miast ówczesnej Europy. Jako stolica Cesarstwa Rzymskiego, Praga pełniła rolę jego centrum kulturalnego i intelektualnego. Rozpoczęto budowę katedry św. Wita i mostu Karola. W roku 1348 zostało zaprojektowane Nowe Miasto, po dziś dzień pozostające przykładem nowoczesnej urbanistyki. Karol IV założył również Uniwersytet w Pradze, pierwszy w Europie Środkowej. Za jego panowania do Czech przyłączono Górny Palatynat (1355–1401), Łużyce (1356–1635), Brandenburgię (1373–1415) oraz księstwa świdnickie i jaworskie (1392–1742).
W 1348 r. Karol IV ustanowił Koronę Czeską, w skład której wchodziły: Królestwo Czech, Margrabstwo Moraw, poszczególne księstwa śląskie, a od 1356 r. także Łużyce. Nowy system miał stanowić gwarancję przed nadużyciami władzy królewskiej. Czeska korona świętego Wacława miała należeć do całego państwa i mogła być wyłącznie użyczana monarsze. Na mocy złotej bulli Karola IV król czeski stał się jednym z czterech dziedzicznych elektorów świeckich, dokonujących wyboru cesarza rzymskiego. Obok języka niemieckiego i włoskiego Bulla zobowiązywała dziedzica elektora do znajomości języka czeskiego. Dzięki staraniom Karola IV odnowiono słowiańską liturgię w Klasztorze Emaus w Pradze, na co uzyskano specjalną zgodę papieża. Ponownie obok łacinki zaczęto używać głagolicy i języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Klasztor stał się prężnym ośrodkiem teologicznym, w którym nauki pobierali przyszli przywódcy husyccy, m.in. Jan Hus. Kres liturgii słowiańskiej położyły ok. 1430 r. wojny religijne.
Protestanckie Czechy
Wprowadzenie liturgii słowiańskiej oraz działalność Konrada Waldhausera, Jana Milicza i przede wszystkim Jana Husa utorowały drogę dla reformatorskiej działalności husytów, których główne postulaty wyrażono w artykułach praskich (prawo do swobodnego głoszenia Słowa Bożego, przywrócenie komunii pod dwiema postaciami dla świeckich, odebrania duchowieństwu władzy świeckiej i sekularyzacja dóbr kościelnych oraz karanie za grzechy śmiertelne tylko przez władzę świecką). Podczas Soboru w Konstancji w 1414 r. Jan Hus został skazany na śmierć za herezję. Do procesu walnie przyczynili się hierarchowie katoliccy oraz cesarz Zygmunt Luksemburski, syn Karola IV. Wieść o spaleniu Husa doprowadziła w Czechach do wybuchu rebelii husyckiej przeciw katolikom.
W 1420 r. Zygmunt Luksemburski został ukoronowany na króla czeskiego, jednak zmuszono go do ucieczki za granicę. Wobec zaistniałej sytuacji papież razem z cesarzem ogłosili w latach 1420–1431 pięć wypraw krzyżowych przeciw heretyckim Czechom. Wszystkie krucjaty zostały zwyciężone przez wojska husyckie. W walkach z wojskami katolickimi wybitnym dowódcą okazał się Jan Żiżka. Dopiero w 1436 r. na skutek zdrady kalikstynów trzon wojsk husyckich uległ rozbiciu. W tym samym roku zawarto kompaktaty praskie. W zamian za uznanie władzy papiestwa i praw Zygmunta do korony czeskiej kompaktaty zapewniały autonomię Kościoła husyckiego, możliwość odprawiania liturgii w języku czeskim i wybór arcybiskupa praskiego przez czeski sejm. Zygmunt zmarł w 1437 r., będąc ostatnim czeskim władcą z dynastii Luksemburgów.
W 1458 r. czeskie stany wybrały na króla Jerzego z Podiebradów. Po odrzuceniu kompaktatów praskich przez papieża Piusa II (1462) Jerzy otwarcie opowiedział się za husytyzmem, stając się tym samym pierwszym monarchą europejskim, który odrzucił wiarę katolicką. Po śmierci Jerzego z Podiebradów jego następcą na tronie czeskim został wybrany Władysław II Jagiellończyk, pierwszy Jagiellon na tronie czeskim.
Część husytów na czele z Piotrem Chelczyckim utworzyła w 1457 roku Jednotę Braci Czeskich, która kontynuowała reformatorskie tradycje. Bracia czescy odrzucali możliwość prowadzenia walki zbrojnej z katolikami, koncentrując się na działalności gospodarczej, oświatowej i naukowej. Czescy protestanci zakładali liczne szkoły, drukarnie i popularyzowali czeskojęzyczną literaturę w celu udostępnienia jej szerokim masom społecznym. W wyniku tych zmian doszło w latach 1520–1620 do rozwoju czeskiego humanizmu i największego rozkwitu literatury czeskiej, która rozprzestrzeniła się szeroko poza stany duchowny i szlachecki.
Panowanie Habsburgów
W 1515 roku Jagiellonowie zawarli układ wiedeński z Habsburgami, dotyczący dziedziczenia tronu czeskiego i węgierskiego przez austriackich władców w przypadku wygaśnięcia czesko-węgierskiej linii Jagiellonów. W 1516 roku na tronie zasiadł syn zmarłego Władysława II, Ludwik Jagiellończyk, który zginął bezpotomnie w 1526 roku pod Mochaczem. Od tego czasu na tronie czeskim zasiadali nieprzerwanie katoliccy Habsburgowie, choć formalnie nie posiadali prawa do dziedziczenia tronu, gdyż każdy kandydat na króla musiał być najpierw zatwierdzany przez zgromadzenie stanów czeskich. Panowanie Habsburgów przyniosło Czechom ograniczenie przywilejów stanowych oraz swobód religijnych. W 1618 roku protestanci wyrzucili przez okna zamku na Hradczanach dwóch namiestników nowego króla Ferdynanda II (defenestracja praska 1618), którego czeskie stany nigdy nie wybrały na swojego władcę. Wydarzenie to stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny trzydziestoletniej (1618–1648).
Okres pobiałogórski
Konsekwencją klęski Czechów na Białej Górze w 1620 roku była przymusowa rekatolicyzacja kraju, emigracja ludności protestanckiej, likwidacja monarchii elekcyjnej i zaprowadzenie sterowanego z Wiednia absolutyzmu. Chociaż Czechy były dalej formalnie niepodległym krajem, to faktycznie stały się częścią monarchii habsburskiej, związku państw połączonych wspólną rodziną panującą, z dominującą pozycją Austrii. Czechy nadal należały do Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a jako król Czech, władca monarchii habsburskiej posiadał status elektora przy wyborze cesarza. Wraz z rekatolicyzacją doszło także do niemal całkowitej germanizacji szlachty i mieszczaństwa. Większość protestanckiej szlachty czeskiej emigrowała za granicę, a jej majątki na ziemiach czeskich były konfiskowane. Wielu czeskich mieszczan przeszło na judaizm, będący wówczas jedyną legalną alternatywą wobec katolicyzmu. Dorobek kulturalny protestantów uległ w znacznej mierze zniszczeniu, palono protestanckie książki i dzieła sztuki. Na miejsce starej protestanckiej szlachty czeskiej była osadzana nowa szlachta katolicka, pochodząca często z Austrii lub innych krajów niemieckich i w większości niemieckojęzyczna.
W 1635 roku za panowania Ferdynanda II utracono na rzecz Saksonii Łużyce, które już nigdy nie powróciły w skład Ziemi Korony Czeskiej. Na skutek trzech wojen śląskich (1740–1763) Habsburgowie stracili ziemię kłodzką oraz niemal cały Śląsk na rzecz Prus. Tym samym w granicach Korony Czeskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu śląskiego, tzw. Śląsk Austriacki (głównie dawne księstwa: cieszyńskie, opawskie, karniowskie i część nyskiego).
W drugiej połowie XVII wieku dochodzi do stabilizacji ekonomicznej, wzrostu gospodarczego i rozwoju budownictwa, szczególnie architektury barokowej. Za panowania cesarza Józefa II (1780–1790) przeprowadzono szereg reform, m.in. zlikwidowano zakon jezuitów, oddzielono władzę sądowniczą od władzy wykonawczej. Decyzje o zniesieniu szarwarku, niewolnictwa i przywiązania chłopów do ziemi (1781) umożliwiły napływ czeskojęzycznej ludności wiejskiej do miast i wpłynęły na czeskie odrodzenie narodowe. Cały czas aż do roku 1848 obowiązywała jednak pańszczyzna. W celu powstrzymania odpływu głównie inwestorów protestanckich wydano patent tolerancyjny (1781), wprowadzający namiastkę wolności religijnej. Jednocześnie doszło do centralizacji i biurokratyzacji państwa oraz germanizacji urzędów i szkolnictwa wyższego. W 1749 roku została decyzją Marii Teresy zniesiona Czeska Kancelaria Dworska, wspólny organ administracyjny wszystkich Ziemi Korony Czeskiej. W 1804 roku Ziemie Korony Czeskiej stały się integralną częścią Cesarstwa Austriackiego. W wyniku likwidacji Świętego Cesarstwa Rzymskiego w 1806 roku Czechy straciły swoją pozycję w Sejmie Rzeszy w Ratyzbonie i Sądzie Kameralnym Rzeszy w Wetzlaru. W utworzonym w 1815 roku Związku Niemieckim przedstawicielstwo czeskie nie było już obecne. W kwestiach zagranicznych Ziemie Korony Czeskiej straciły wszystkie formalne resztki praw do reprezentowania własnych interesów. Pomimo braku wpływu na wybór króla, w Pradze odbywały się koronacje mające symbolizować jedność Ziemi Korony Czeskiej. W 1836 roku odbyła się ostatnia koronacja królewska w Pradze Ferdynanda I Habsburga. Następni władcy habsburscy tytułowali się królami czeskimi bez aktu koronacyjnego.
Odrodzenie narodowe
W wyniku rozpowszechnienia szkolnictwa i druku czescy intelektualiści doprowadzili w latach 1775–1848 do odrodzenia języka czeskiego i powstania czeskiego ruchu narodowego. Sytuacji tej sprzyjały ideały późnego oświecenia, romantyzmu i rewolucji francuskiej, które docierały na ziemie czeskie. Głównym zadaniem działaczy odrodzeniowych była emancypacja Czechów w monarchii habsburskiej. Najważniejszą rolę w podwyższeniu statusu i popularyzacji języka czeskiego odegrali m.in. Josef Dobrovský i Josef Jungmann, nadając czeszczyźnie cechy nowoczesnego języka literackiego. Głównymi źródłami inspiracji dla czeskich intelektualistów były: stara, protestancka literatura czeska, czeska kultura ludowa oraz literatura polska i rosyjska. Wraz z odrodzeniem narodowym nasiliły się nastroje panslawistyczne z silną orientacją prorosyjską (František Ladislav Čelakovský, Ján Kollár, Václav Hanka) oraz austroslawistyczne (Karel Havlíček Borovský, Pavol Jozef Šafárik, František Palacký). Za apogeum i moment kulminacyjny czeskiej historii zaczęto uważać husytyzm i okres przed bitwą na Białej Górze. Najważniejszymi instytucjami związanymi z Odrodzeniem Narodowym były Królewskie Czeskie Towarzystwo Naukowe (1784) i Muzeum Narodowe w Pradze (1818).
W 1719 roku zaczęła się ukazywać w Pradze pierwsza gazeta czeskojęzyczna, a w 1771 roku była wystawiona pierwsza od co najmniej stu lat sztuka teatralna w języku czeskim. W roku 1790 została w Pradze otwarta Česká expedice, pierwsze wydawnictwo zamierzone na publikowanie druków czeskojęzycznych. Niemałą rolę w czeskim odrodzeniu narodowym nieświadomie odegrali Habsburgowie. W 1746 roku w wiedeńskim Terezjanie rozpoczęto naukę języka czeskiego. W następnych latach język czeski zaczęto wykładać w Terezjańskiej Akademii Wojskowej, Szlacheckiej Akademii Wojskowej oraz na Uniwersytecie Wiedeńskim (1775). W 1792 roku otwarto katedrę czeskiego języka i literatury na Uniwersytecie Karola. Działania te związane były z niewielką liczbą Niemców w państwie Habsburgów i chęcią zwiększenia liczby stale brakujących urzędników w rozrastającym się państwie. Urzędników czeskich wysyłano nie tylko do Czech i na Morawy, ale także na wszystkie tereny zamieszkane przez Słowian.
Lata 1848–1918
W 1848 roku została ostatecznie zniesiona pańszczyzna. Począwszy od lat 50. XIX wieku w polityce Habsburgów pojawiają się wyraźne neoabsolutystyczne tendencje, którym kres położył szereg klęsk wojennych. W 1859 roku Austria poniosła klęskę w wojnie z Francją, a w 1866 roku w wojnie z Prusami i została wykluczona ze Związku Niemieckiego. W celu wzmocnienia pozycji dynastii Franciszek Józef I był skłonny zaakceptować ustępstwa wobec Węgrów. W 1867 roku utworzono Austro-Węgry, mające charakter monarchii dualistycznej. Liczne starania czeskich elit o przyznanie Czechom podobnego statusu jak Węgrom nie przyniosły żadnych rezultatów. Czechy pozostawały nadal integralną częścią Austrii z wyraźnie uprzywilejowaną pozycją Niemców.
Dyplom październikowy z 1860 roku zakończył epokę absolutyzmu, co pozwoliło Czechom aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym Austro-Węgier. W 1867 roku ustanowiono konstytucję grudniową, wprowadzającą na ziemiach czeskich rzeczywistą wolność religijną. W 1869 roku wprowadzono obowiązek uczęszczania do 8-letniej szkoły. W 1882 roku Uniwersytet Karola w Pradze został rozdzielony na część niemiecką i czeską. W 1883 roku rozpoczął swą działalność Teatr Narodowy w Pradze. W drugiej połowie XIX wieku nastąpił ogólny rozwój systemu edukacji, literatury, sztuki i wielu innych aspektów kultury. W wyniku szybkiej industrializacji Czech (lata 60.–90. XIX wieku) zmieniła się znacząco struktura społeczna kraju. Pojawiła się czeska burżuazja i liczna klasa robotników, zatrudnionych w fabrykach i manufakturach.
Czechosłowacja
Międzywojnie
W wyniku I wojny światowej i rozpadu Austro-Węgier 28 X 1918 roku proklamowano powstanie Czechosłowacji – wspólnego państwa Czechów i Słowaków. Idea Czechosłowacji narodziła się w XIX wieku i miała polegać na wspólnych dążeniach niepodległościowych i emancypacyjnych Czechów i Słowaków w monarchii austro-węgierskiej. W pierwszych miesiącach istnienia Czechosłowacji, pomimo początkowych prób federalizacji na wzór Szwajcarii, przeważyła idea scentralizowanego, demokratycznego państwa narodowego na wzór Francji. W nowo powstałym państwie Czesi stanowili najliczniejszą grupę etniczną i pełnili rolę dominującą. Przedwojenna Czechosłowacja była państwem wieloetnicznym, zamieszkiwanym przez: Czechów i Słowaków (64,4%), Niemców (23%), Węgrów (5,5%), Rusinów (3,4%), Żydów (1,3%) i Polaków (0,6%).
Czechosłowacja należała do krajów rozwiniętych i silnie uprzemysłowionych. Na początku lat 30. gospodarką kraju wstrząsnął wielki kryzys światowy. W tym samym czasie nasiliły się konflikty z mniejszościami narodowymi, przede wszystkim Niemcami sudeckimi i Rusinami na Rusi Zakarpackiej.
W 1921 roku powstała Komunistyczna Partia Czechosłowacji (w skrócie KSČ), będąca w chwili swego powstania jedną z największych partii komunistycznych na świecie. W 1925 roku doszło do „bolszewizacji”, czyli dostosowania programu partii do postulatów Międzynarodówki Komunistycznej i polityki ZSRR.
30 IX 1938 roku na mocy układu monachijskiego Niemcy zaanektowały Kraj Sudetów. 2 X 1938 roku Polska zaanektowała Zaolzie, a następnie fragmenty Spisza, Orawy i ziemi czadeckiej. Na mocy I arbitrażu wiedeńskiego Węgry uzyskały południową część Słowacji i Rusi Zakarpackiej. Czeskie i słowackie elity rządzące obrały skrajnie prawicowy kurs. Państwo zmieniło nazwę na Czecho-Słowację, wskazującą na większą autonomię jego subiektów składowych. Stan ten przetrwał do 14 III 1939 roku, kiedy pod presją Niemiec nastąpiła likwidacja Czecho-Słowacji. 15 III 1939 roku na ziemie czeskie wkroczyły wojska niemieckie, które stacjonowały tu do końca II wojny światowej.
II wojna światowa
16 III 1939 roku na ziemiach czeskich znajdujących się pod okupacją Trzeciej Rzeszy utworzono Protektorat Czech i Moraw pod przywództwem Emila Háchy. Tymczasem Słowacja ogłosiła niepodległość jako niemiecki sojusznik. Podczas niemieckiej okupacji w Protektoracie Czech i Moraw działał kolaborujący z Niemcami czeski rząd, istniała czeska policja, czeskie szkolnictwo (oprócz wyższego) oraz skromne siły zbrojne, pełniące funkcję ochronną strategicznie ważnych obiektów i linii komunikacyjnych. Natomiast w Londynie podczas wojny powstał czechosłowacki rząd emigracyjny i w szeregach wojsk alianckich walczyły jednostki czeskie. Przez cały okres wojny na terenie Czechosłowacji działał antyfaszystowski ruch oporu, przede wszystkim komunistyczny.
W latach 1938–1945 na terenach byłej Czechosłowacji zginęło według różnych źródeł od 325 tys. do 365 tys. mieszkańców Protektoratu Czech i Moraw, Kraju Sudetów, Słowacji i Rusi Podkarpackiej, z tego ok. 277 tys. Żydów, 7500 Romów. Liczba ta nie uwzględnia ok. 190–199 tys. Niemców sudeckich, którzy zginęli podczas wojny. W samym Protektoracie podczas wojny zginęło co najmniej 122 tys. osób.
Po ataku Niemiec na ZSRR Komunistyczna Partia Czechosłowacji stała się największą organizacją czechosłowackiego ruchu oporu. Jeszcze na VII Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej w 1935 roku czechosłowaccy komuniści przyjęli postulaty obrony przeciw faszyzmowi i następnie stanowili największą siłą opozycyjną wobec układu monachijskiego. W trakcie wojny zostało zabitych ok. 30 tys. czechosłowackich komunistów. Z pomocą Sowietów czechosłowaccy komuniści zyskali pod koniec wojny dominującą pozycję w kraju i doprowadzili do odnowienia niepodległej Czechosłowacji.
Powojenna Czechosłowacja
W 1945 roku Republika Czechosłowacka (tzw. „Trzecia Republika”) została odnowiona w granicach sprzed 1938 roku poza Rusią Zakarpacką, która została włączona do Ukraińskiej SRR. W przeciwieństwie do innych krajów regionu, w powojennej Czechosłowacji nie stacjonowały wojska radzieckie.
Przejęcie władzy umożliwiło komunistom niekwestionowane zwycięstwo w wyborach parlamentarnych z 1946 roku (tzw. „zwycięski luty”), kiedy na ziemiach czeskich KSČ zdobyła 40% głosów, a w całej Czechosłowacji 38%. Komuniści objęli całkowitą władzę w lutym 1948 roku. Prezydent Czechosłowacji Edvard Beneš zaakceptował wszystkie postulaty komunistów, a Zgromadzenie Narodowe jednomyślnie wyraziło wotum zaufania dla komunistycznego rządu Klementa Gottwalda. Czechosłowacja była członkiem założycielem RWPG (1949–1991) oraz Układu Warszawskiego (1955–1991). W okresie stalinizmu (1948–1954) w ramach „walki klasowej” został wykonany wyrok śmierci na 241 osobach, setki kolejnych osób zginęło w więzieniach lub w obozach pracy, dziesiątki tysięcy było więzionych lub emigrowało za granicę. Po śmierci Stalina (1953) doszło do odwilży, niemniej nadal (aż do upadku systemu komunistycznego) prowadzona była walka z nielegalną opozycją i niektórymi organizacjami wyznaniowymi. W 1960 roku była na fali odwilży przyjęta nowa konstytucja. Nazwa państwa została zmieniona na Czechosłowacka Republika Socjalistyczna. W latach 60. komuniści pod kierownictwem Alexandra Dubčeka rozpoczęli proces liberalizacji i demokratyzacji, którego kulminacyjnym momentem stała się Praska Wiosna w 1968 roku. Reformatorskie działania zostały zakończone interwencją wojsk Układu Warszawskiego. W 1969 roku postępowe kierownictwo partii zostało zastąpione centrystami z Gustávem Husákiem na czele. Nastąpił okres tzw. „normalizacji”, czyli wprowadzania standardów radzieckich. Radziecka okupacja kraju (1968–1991) była przedstawiana przez nowe kierownictwo partyjne jako pomoc braterska w powstrzymywaniu kontrrewolucji. Doszło do wielkiej czystki w partii komunistycznej i likwidacji wszystkich praw i swobód obywatelskich, uchwalonych podczas praskiej wiosny. W latach 1945–1968 gospodarka czechosłowacka rozwijała się średnio o 3,7% rocznie, a w latach 1969–1989 średnio o 1,7% rocznie. W tym samym czasie gospodarki większości krajów zachodnich rosły znacznie szybciej, co doprowadziło do pogłębiania się różnic w jakości życia w Czechosłowacji i krajach zachodnich.
W roku 1989 podczas „aksamitnej rewolucji” doszło w Czechosłowacji do zmiany władzy i ustroju z socjalistycznego na kapitalistyczny. W 1990 roku na miejsce Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej powołano Czechosłowacką Republikę Federacyjną, przemianowaną następnie na Czeską i Słowacką Republikę Federacyjną. W skład federacji wchodziły Republika Czeska i Republika Słowacka, znajdujące się w granicach poprzedzających je Czeskiej Republiki Socjalistycznej i Słowackiej Republiki Socjalistycznej. W roku 1991 wycofane zostały z kraju ostatnie jednostki radzieckie. 26 VIII 1992 roku Václav Klaus i Vladimír Mečiar podjęli decyzję o podziale kraju. 1 I 1993 r. Czechosłowacja w sposób pokojowy podzielona została na dwa niezależne i suwerenne państwa: Czechy i Słowację. Brak referendum w sprawie likwidacji wspólnego państwa budzi liczne kontrowersje, a sposób w jaki do niego doszło nie jest uznawany za demokratyczny.
Republika Czeska
W 1993 roku Parlament Republiki Czeskiej uchwalił „Ustawę o bezprawności reżimu komunistycznego i oporze przeciw niemu”, potępiającą komunistyczną przeszłość kraju. Mimo to partia komunistyczna nadal aktywnie uczestniczy w życiu politycznym Czech, ciesząc się w różnych wyborach poparciem od 10 do 21% wyborców. W latach 1992 i 1994 przebiegła prywatyzacja kuponowa majątku państwowego, która ze względu na brak przejrzystości, luki prawne, korupcję i skalę defraudacji zakończyła się porażką. O ile jeszcze w 1989 roku majątek państwowy stanowił 97%, to w roku 1998 80% wszystkich przedsiębiorstw było już prywatnych. Po 1989 roku nastąpił gwałtowny spadek PKB, a wzrost odnotowano po raz pierwszy w 1993 roku. Na przełomie lat 2000 i 2001 PKB per capita osiągnął poziom z 1989 roku. Doszło do rozwoju gospodarczego i polepszenia się jakości życia. W 1999 roku Czechy poparły bombardowania Serbii i w tym samym roku wstąpiły do NATO. W 2004 roku Czechy stały się członkiem Unii Europejskiej i w roku 2007 przystąpiły do strefy Schengen. Od 2001 roku armia czeska uczestniczy w wojnie USA z Afganistanem oraz brała udział w okupacji Iraku. Tym samym po raz pierwszy od zakończenia II wojny światowej wojsko czeskie oficjalnie uczestniczyło w działaniach wojennych. W 2008 roku rząd czeski uznał niepodległość Kosowa. W połowie 2007 roku Czechami wstrząsnął kryzys gospodarczy, a gospodarka czeska przeżywała do 2013 roku okres stagnacji. W latach 2014–2016 ponownie był notowany wzrost gospodarczy, który jest również prognozowany na lata następne.
Ustrój polityczny
Republika Czeska jest demokracją parlamentarną. Organem ustawodawczym jest dwuizbowy parlament. Niższa izba parlamentu – Izba Poselska (Poslanecká sněmovna) składa się z 200 parlamentarzystów, wybieranych na czteroletnią kadencję. W skład izby wyższej – Senatu (Senát) wchodzi 81 senatorów, wybieranych na okres 6 lat. Jedna trzecia senatorów jest wybierana co 2 lata. Na czele państwa stoi prezydent, który od 2013 roku wybierany jest w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję. Reprezentuje on państwo na arenie międzynarodowej. Prezydent podpisuje ustawy, powołuje i odwołuje premiera oraz członków rządu, ma prawo rozwiązać Izbę Deputowanych, powołuje sędziów oraz członków Rady Czeskiego Banku Narodowego (Česká národní banka). Petr Pavel jest prezydentem od 2023 roku.
Organem wykonawczym jest Rząd (Vláda). Nowo powołany rząd musi przedstawić swój program przed Izbą Deputowanych oraz uzyskać wotum zaufania.
Partie polityczne reprezentowane w parlamencie krajowym lub Parlamencie Europejskim: centrowo-populistyczny ruch ANO, liberalna Czeska Partia Piratów, lewicowa Czeska Partia Socjaldemokratyczna (ČSSD), skrajnie lewicowa Komunistyczna Partia Czech i Moraw (Communistická strana Cech a Moravy, KSČM), centrowo-konserwatywny Związek Chrześcijańskich Demokratów – Czechosłowacka Partia Ludowa (Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna – Czechosłowacka Partia Ludowa, KDU-ČSL), skrajnie prawicowy ruch populistyczny Wolność i Demokracja Bezpośrednia Tomio Okamury, centrowy ruch liberalny Burmistrzowie i Niezależni, prawicowa konserwatywna Obywatelska Partia Demokratyczna (Občanská demokratká strana, ODS), prawicowa liberalna TOP 09.
Podział administracyjny
W Czechach obowiązuje czterostopniowy podział administracyjny – na 14 krajów, 204 gminy III stopnia, 384 gminy II stopnia oraz 5661 gmin I stopnia. Praga, jako jedyne miasto wydzielone, ma status kraju. Obecny podział administracyjny obowiązuje od 2000 roku.
Sądy i niektóre urzędy są jednak nadal zorganizowane na podstawie podziału administracyjnego z 1960 na 7 okręgów terytorialnych + Praga (nazywanych do 2000 roku krajami) i podzielonych dalej na powiaty (okresy).
Siły zbrojne
Czeskie Siły Zbrojne zostały utworzone w 1993 r. na bazie Armii Czechosłowackiej i dzielą się na trzy główne rodzaje: siły lądowe, siły powietrzne i siły wsparcia odpowiadające za logistykę i zaopatrzenie. Wywiad wojskowy oraz niektóre jednostki sił specjalnych podlegają bezpośrednio pod ministerstwo obrony. Naczelnym dowódcą sił zbrojnych jest prezydent (obecnie Petr Pavel), ale główny wpływ na funkcjonowanie armii mają minister obrony (obecnie Jana Černochová) i szef Sztabu Generalnego Armia Republiki Czeskiej (obecnie Karel Řehka). Od 2005 r. czeska armia jest w pełni zawodowa. Liczba aktywnych żołnierzy oraz personelu wojskowego wynosi obecnie 31 163 osoby.
Według Globalnego Indeksu Militarystycznego (GMI) Czechy należą do najmniej zmilitaryzowanych państw świata, zajmując 98 miejsce spośród 138 uwzględnionych krajów. Według rankingu Global Firepower (2017) czeskie siły zbrojne stanowią 31. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 2,2 mld dolarów (USD).
Jako członek NATO armia czeska uczestniczy w misjach ISAF i KFOR. Oddziały czeskie stacjonują w Afganistanie i Kosowie. Na wyposażeniu armii czeskiej znajdują się m.in. 164 czołgi, 381 bojowych wozów piechoty, 76 bojowych wozów rozpoznawczych, co najmniej 100 transporterów opancerzonych, 48 dział samobieżnych, 85 moździerzy, 8 moździerzy samobieżnych, 106 samolotów (68 w użyciu), 67 śmigłowców i 6 dronów.
Najsłynniejszymi czeskimi, a więc i czechosłowackimi żołnierzami i dowódcami wojskowymi przeszłości byli Przemysł Ottokar II, Jan Luksemburski, Jan Žižka, Albrecht von Wallenstein, Karel Filip Schwarzenberg, Josef Václav Radecký z Radče, Josef Šnejdárek, Ludvík Svoboda, Jan Kubiš, Jozef Gabčík, František Fajtl czy Petr Pavel.
Gospodarka
W 2015 r. Czechy były 11. gospodarką Unii Europejskiej pod względem wielkości PKB w parytecie siły nabywczej i 49. gospodarką świata, a pod względem wielkości PKB nominalnego – 16. gospodarką UE i 51. gospodarką świata.
W 2015 r. PKB per capita w parytecie siły nabywczej Czechach wyniósł 24 500 PPS (85,4% średniej UE), a PKB per capita nominalny – 15 553 euro (54,1% średniej UE).
Gospodarka Czech jest uważana za jedną z najstabilniejszych spośród wszystkich państw postsocjalistycznych. Od chwili podziału Czechosłowacji, w kraju wdrożono szereg reform gospodarczych i strukturalnych, wprowadzono program naprawy finansów państwa oraz przeprowadzono prywatyzację i restrukturyzację przedsiębiorstw państwowych.
W połowie 1999 roku doszło do recesji w gospodarce, która w następnych latach powoli ustępowała ożywieniu gospodarczemu, związanemu głównie ze wzrostem eksportu do Niemiec i innych krajów Unii Europejskiej. W tym okresie znacząco wzrosła również liczba inwestycji krajowych i zagranicznych. Wprowadzone reformy doprowadziły do rozwoju gospodarki, stabilizacji cen oraz spadku bezrobocia. Podobnie jak pozostałe państwa ubiegające się o członkostwo w Unii Europejskiej, Czechy musiały przystosować swoje prawo do jej zaleceń.
Z PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca 25 525 USD (2011) Czechy osiągają poziom 2/3 PKB w czołowych krajach UE i mogą równać się z krajami takimi jak Portugalia, Grecja czy Słowenia.
Działania mające na celu dokończenie prywatyzacji sektora bankowego, telekomunikacyjnego i energetycznego mają przynieść dalsze zwiększenie inwestycji zagranicznych, co przy restrukturyzacji dużych przedsiębiorstw i usprawnieniu sektora bankowego może doprowadzić do dalszego wzrostu gospodarczego.
Według danych Eurostatu, w styczniu 2017 w Czechach stopa bezrobocia wynosiła 3,8% – tym samym najniższa stopa bezrobocia wśród wszystkich państw Unii Europejskiej.
Głównymi ośrodkami przemysłu są: Praga, Brno, Ostrawa, Pilzno i Mladá Boleslav.
Główne produkty
Przemysłowe
maszynowe
elektrotechniczne i elektroniczne
motoryzacyjne (zakłady Škoda w Mladá Boleslav, Hyundai-Kia i Toyota/PSA w Kolínie)
zbrojeniowe
materiały budowlane
szkło
przemysł chemiczny (m.in. nawozy sztuczne)
przemysł odzieżowy
żywnościowe
Produkcja w rolnictwie i hodowli
pszenica
żyto
buraki cukrowe
ziemniaki
chmiel
jęczmień
tytoń
kukurydza
rzepak
owoce (np. winogrono)
warzywa
Przemysł wydobywczy
węgiel brunatny i kamienny
rudy żelaza
gaz ziemny
ropa naftowa
rudy metali kolorowych
rudy uranu
rudy srebra
rudy rtęci
grafit
Turystyka
Turystyka jest bardzo ważną dziedziną gospodarki czeskiej, przynoszącą pokaźne dochody. W 2001 roku całkowity zysk z turystyki wyniósł 118,13 miliarda koron czeskich, co stanowiło 5,5% PNB i 9,3% ogólnych dochodów z eksportu. Branża turystyczna daje zatrudnienie dla ponad 110 000 osób – czyli ponad 1% wszystkich mieszkańców Czech.
Według oficjalnych danych w 2005 roku Czechy odwiedziło ponad 6,3 mln turystów, w 2006 – ponad 6,5 mln, natomiast w 2008 – ok. 6,65 mln. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 11,148 mln turystów (5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 6,048 mld dolarów. Najwięcej przyjezdnych pochodzi z Hiszpanii, Niemiec, Austrii, Polski, Słowacji, Węgier, Włoch, Francji i krajów azjatyckich. Magnesem przyciągającym miliony zagranicznych turystów jest przede wszystkim Praga, miasto pełne zabytków najwyższej klasy światowej. Praga, jako ośrodek turystyki międzynarodowej, zdystansowała już pobliskie metropolie – Budapeszt i Wiedeń. Wśród pozostałych miast najczęściej odwiedzane przez turystów są: Brno, Ołomuniec, Pilzno, Liberec, Czeskie Budziejowice, Český Krumlov i Ostrawa. Do dziś międzynarodową renomą cieszą się czeskie uzdrowiska – Karlowe Wary (Karlsbad) i Mariańskie Łaźnie (Marienbad). Wielu turystów odpoczywa w czeskich górach: Karkonoszach na granicy z Polską oraz w graniczących z Niemcami Rudawach (m.in. Czeska Szwajcaria) i w Szumawie.
Demografia
Struktura etniczna
Skład etniczny wg deklaracji narodowości czeskiego spisu powszechnego z 2021 roku: Czesi (93,8%) i Morawianie (5%), Słowacy (1,3%), Polacy (0,25%), Niemcy, Ukraińcy, Ślązacy, Węgrzy, Romowie.
Przyrost naturalny wynosi -0,15% (szacunkowo w 2013). Średnia długość życia ulega wydłużeniu i wynosi 77,6 lat.
Religia
Czechy należą do najbardziej laickich państw na świecie. Zgodnie ze Spisem Powszechnym z 2011 roku za wierzących uznało siebie 20,6% mieszkańców Czech, przy czym 13,9% przynależy do wspólnot religijnych. Mianem „niewierzących” określiło siebie 34,2% respondentów. 45,2% mieszkańców nie umiało bądź nie chciało określić swojego stosunku względem religii.
Najliczniejszą grupą wyznaniową jest Kościół rzymskokatolicki, do którego należy 10,37% mieszkańców. Stosunkowo liczne są jeszcze: Ewangelicki Kościół Czeskobraterski (0,49%), Czechosłowacki Kościół Husycki (0,37%) oraz Cerkiew prawosławna (0,26%). Odsetek wyznawców pozostałych religii nie przekracza 0,2%.
Chociaż większość grup wyznaniowych w Republice Czeskiej odnotowuje tendencję spadkową, są związki wyznaniowe które doświadczają wzrostu, są to m.in.: Kościół Braterski, Cerkiew prawosławna, Czeski Kościół Apostolski, Wspólnota Chrześcijańska związana z ruchem charyzmatycznym, czy też Kościół greckokatolicki.
Miasta Czech
Kultura
Literatura
Literatura czeska obejmuje całokształt działalności pisarskiej osób, które tradycyjnie związane są z kulturą Czech. Literatura ta jest pisana nie tylko w języku czeskim, ale też w innych językach, m.in. staro-cerkiewno-słowiańskim (np. Proglas), łacinie (np. Kronika Kosmasa) i niemieckim (np. Proces Franza Kafki).
Początki czeskiej literatury wiążą się z misją Cyryla i Metodego, którzy wprowadzili alfabet głagolicki i liturgię staro-cerkiewno-słowiańską. Piśmiennictwo starosłowiańskie było rozwijane w Czechach od IX w. do 1097 r., w XIV i XV w. i ponownie od XIX w. Od X w. zaczyna przenikać do Czech łacina. Dochodzi do rozkwitu literatury religijnej i kronikarstwa (Kronika Kosmasa). W XII w. powstają najstarsze znane teksty religijne w języku czeskim. Około 1360 r. dokonano pierwszego czeskiego tłumaczenia Biblii. W XIV w. nastąpił rozwój czeskojęzycznej literatury świeckiej (Kronika Dalimila, Tkadleček). W XV w. wielki wpływ na literaturę wywarł husytyzm, przyczyniając się do rozwoju traktatów teologicznych i pieśni. Pod koniec XV w. docierają do Czech ideały humanizmu. Dochodzi do rozpowszechnienia druku, dzięki czemu literatura rozprzestrzenia się szeroko poza kręgi duchowne i szlacheckie. Okres działalności protestanckich drukarzy Jiřígo Melantricha i Daniela Adama nazywany jest złotym wiekiem czeskojęzycznej literatury. W okresie tym wydano m.in. Biblię kralicką (1579–1594), pierwszy czeski przekład Pisma Świętego z języków oryginalnych. Po bitwie białogórskiej (1620) nastąpił rozkwit łacińskiej i niemieckiej literatury katolickiej oraz regres literatury czeskojęzycznej. Niemniej czeska literatura protestancka była nadal rozwijana na emigracji, czego dowodem jest twórczość m.in. Jana Ámosa Komenskiego, Václava Kleycha i Pavla Skály.
Znaczącą rolę w literaturze czeskiej zajmuje czeskie odrodzenie narodowe, którego zasługą podniesiono status języka czeskiego na równi z niemieckim. Do czołowych przedstawicieli odrodzenia należą Josef Dobrovský, Josef Jungmann i František Palacký. W drugiej połowie XIX w. doszło do szybkiego rozwoju literatury. Czołową pozycję w tym okresie zajmują: romantyzm (Karel Hynek Mácha, Karel Jaromír Erben), realizm (Božena Němcová, Karel Havlíček Borovský, Alois Jirásek) i naturalizm (Karel Matěj Čapek-Chod, Josef Karel Šlejhar). Poetyckie grupy majowców, lumirowców i ruchowców przyczyniły się do rozwoju czeskiej poezji. W 1895 r. został opublikowany Manifest Czeskiej Moderny, który utorował drogę dla Anarchistycznych Burzycieli (Stanislav Kostka Neumann, Jaroslav Hašek, Petr Bezruč). W środowisku poetów proletariackich powstało awangardowe stowarzyszenie Devětsil (Vítězslav Nezval, Jaroslav Seifert, Vladislav Vančura). Do głównych kierunków awangardowych należał poetyzm i surrealizm. Szczególne miejsce w literaturze międzywojnia zajmuje twórczość Karla Čapka. Po 1945 r. socrealizm (Julius Fučík, Marie Majerová, Vítězslav Nezval) stał się ostatnim nurtem jednoznacznie dominującym w literaturze czeskiej. W 1948 r. zadebiutował również Bohumil Hrabal, znajdujący się długo na marginesie literatury oficjalnej. Pozycję najwybitniejszego poety uzyskał Vladimír Holan. W 1968 r. i ponownie w 1989 r. doszło do zniesienia cenzury, w wyniku czego do tej pory zakazana literatura dysydencka (Václav Černý, Egon Bondy, Václav Havel) i emigracyjna (Milan Kundera, Jiří Kolář) ujrzała światło dzienne.
Teatr
Tradycje czeskiego teatru sięgają średniowiecza. Najstarszym zachowanym utworem dramatycznym w języku czeskim jest Mastičkář z XIV w. Rozkwit czeskiego teatru nastąpił w XVI w. wraz z modą na wystawianie sztuk na dworach szlacheckich. Do najznaczniejszych autorów tego okresu należą Jan Campanus Vodňanský i Pavel Kyrmezer. Po klęsce białogórskiej (1620) sztuki wystawiano wyłącznie w języku łacińskim, a od ok. 1700 r. także w niemieckim. Niemniej przez cały czas rozwijał się czeski teatr ludowy (tzw. opery hanackie) oraz teatr lalek (Prokop Konopásek, Matěj Kopecký). W 1736 r. rozpoczął swą działalność Teatr Reduta w Brnie, będący najstarszym istniejącym budynkiem teatralnym w Europie Środkowej. W 1739 r. otwarto pierwszy stały praski teatr v Kotcích, gdzie w 1771 r. wystawiono pierwszą sztukę w języku czeskim od co najmniej stu lat. W 1783 r. otwarto Teatr Stanowy, a od 1824 r. regularnie wystawiano już czeskie sztuki teatralne. Na przełomie XVIII i XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój teatru, który odegrał znaczącą rolę w czeskim odrodzeniu narodowym (Václav Thám, Josef Kajetán Tyl, Václav Kliment Klicpera). W 1883 r. otworzono Teatr Narodowy w Pradze. W latach 90. XIX w. zaczął w teatrze dominować realizm (Ladislav Stroupežnický, Gabriela Preissová, Emanuel Bozděch) i naturalizm (Vilém Mrštík, Alois Mrštík). W pierwszej połowie XX wieku rozwinął się teatr awangardowy. W 1926 r. rozpoczęło swą działalność Osvobozené divadlo Jiřígo Voskovca i Jana Wericha. Wśród awangardowych nurtów w teatrze dominowały: dadaizm, futuryzm i poetyzm. W drugiej połowie XX w. popularnością cieszyły się teatry małych form, m.in. Semafor, Na zábradlí, Činoherní klub, Husa na provázku oraz Teatr Járy Cimrmana.
Kino
Najstarsze czeskie nieme filmy powstały w latach 90. XIX wieku. W 1907 roku Viktor Ponrepo otworzył w Pradze pierwsze czeskie stałe kino. Z 1930 r. pochodzi pierwszy film dźwiękowy, pt. Szubieniczna Tonka. Pod koniec lat 30. szczególną popularnością cieszyły się filmy Szkoła podstawą życia (1938) i Droga do głębi duszy studenckiej (1939). Kinematografia czeska rozwijała się również w okresie II wojny światowej. Wielką sławę zyskały komedie z udziałem Vlasty Buriana, m.in. Przy kasie stał... (1939), Przedostatnia stacja (1941) i Niebo i dudy (1941).
Po 1945 r. tematyka wojenna nie odgrywała głównej roli w filmie czechosłowackim, ustępując pola: komedii, kryminałowi i baśni. W 1947 r. został nakręcony Jan Rohacz z Duby – pierwszy czechosłowacki barwny film fabularny. Do najbardziej popularnych filmów z lat 50 należą: Dumna królewna (1952), Był sobie król (1954), Igraszki z diabłem (1956), Dobry wojak Szwejk (1957), Melduję posłusznie (1957), Diabelski wynalazek (1958) i Wyższa zasada (1960). W latach 60. uformowała się Czechosłowacka Nowa Fala. Filmy nowej fali są w opozycji zarówno wobec zachodniego kina ukazującego wyidealizowany świat burżuazji, jak i konserwatywnego nurtu kina radzieckiego. Poruszanymi tematami są miłosne szaleństwa, skrzywiona moralność, jasna i ciemna strona ludzkiej natury. Typowymi środkami wyrazu stały się niearanżowane sceny grane przez amatorów, improwizowane dialogi oraz czarny, absurdalny humor. Głównymi reżyserami nowej fali byli m.in. Miloš Forman, Jiří Menzel, Ivan Passer, Vojtěch Jasný, Juraj Herz i František Vláčil, którzy nierzadko współpracowali ze starymi mistrzami, takimi jak: Oldřich Lipský, Ján Kadár i Otakar Vávra. Powstało wówczas wiele filmów, które do dziś uchodzą za jedne z najlepszych w historii czeskiej kinematografii, m.in. Lemoniadowy Joe (1964), Sklep przy głównej ulicy (1965), Pociągi pod specjalnym nadzorem (1967), Małgorzata, córka Łazarza (1967), Palacz zwłok (1968), Wszyscy dobrzy rodacy (1968), Światowcy (1969) oraz Młot na czarownice (1969).
W okresie normalizacji doszło do odnowienia cenzury i ograniczenia produkcji filmowej. Niektórzy czescy reżyserzy emigrowali wówczas z kraju i odnieśli sukcesy za granicą, m.in. Miloš Forman, Jiří Menzel i Ivan Passer. Niemniej w latach 70. i 80. poziom produkcji był nadal stosunkowo wysoki. W okresie tym powstały m.in. Na skraju lasu (1976), Adela jeszcze nie jadła kolacji (1977), Jara Cimrman śpi (1983), Z diabłami nie ma żartów (1984), Wsi moja sielska, anielska (1985) i Niepewny sezon (1987). Do najbardziej popularnych seriali należały m.in. Grzeszni ludzie Pragi (1968) i Karkonoskie baśnie (1974). Dużą popularnością cieszyły się bajki animowane dla dzieci, np. Krecik (1956), Rozbójnik Rumcajs (1967), Bajki z mchu i paproci (1968) i Sąsiedzi (1976).
Po 1989 r. pomimo zniesienia cenzury i prywatyzacji przemysłu filmowego poziom produkcji filmowej zaczął spadać. Do najbardziej popularnych filmów nakręconych w latach 90. należą: Szkoła podstawowa (1991), Pod jednym dachem (1999) i Musimy sobie pomagać (2000). Ważnymi koprodukcjami z udziałem Czech są m.in. Underground (1995), Kola (1996), Zabić Sekala (1998), Żelary (2003) i Bracia Karamazow (2007). Do popularnych seriali należą m.in. Przygody kryminalistyki (1989), Czeska soda (1993) i Żandarmskie humoreski (2000).
Muzyka
Do najbardziej popularnych czeskich kompozytorów należy Antonín Dvořák. Znaczną sławę zyskali także: Leoš Janáček, Bedřich Smetana, Bohuslav Martinů, Adam Michna z Otradovic, Heinrich Biber, Jan Dismas Zelenka, Johann Stamitz i Jan Ladislav Dusík. Do gwiazd estrady należą m.in. Karel Gott i Helena Vondráčková.
Sztuki piękne
Najstarsze zachowane budowle pochodzą z okresu przedromańskiego, np. Rotunda śś. Piotra i Pawła w Budeču (ok. 895). Z X wieku pochodzą najstarsze romańskie zabytki, m.in. Bazylika św. Jerzego w Pradze (921), rotunda św. Katarzyny w Znojmie (połowa XI wieku). W XIII wieku do Czech zaczyna przenikać styl gotycki. Do architektury przejściowej romańsko-gotyckiej należy bazylika św. Prokopa w Třebíču. Powstają pierwsze klasztory, miejskie zabudowania gotyckie oraz najstarsze zamki (klasztor w Vyšším Brodzie). Rozkwit architektury gotyckiej następuje w okresie panowania Karola IV i Jagiellonów. Do czołowych czeskich architektów tego okresu należą Petr Parléř i Benedykt Rejt (Karlštejn, Most Karola w Pradze, kościół Najświętszej Marii Panny przed Tynem, archikatedra Świętych Wita, Wacława i Wojciecha w Pradze, sala władysławowska). Do późnego stylu gotyckiego należą: studnia, Kaplica Czaszek i kościół św. Barbary w Kutnej Horze. Pod koniec XV wieku pojawiają się pierwsze budowle renesansowe, przede wszystkim zamki, pałace i domy miejskie (Belweder w Pradze, zamek w Czeskim Krumlowie, pałac w Litomyšlu, domy mieszczańskie w Telczu i Slawonicach). Przedstawicielem czeskiej architektury postgotyckiej był Jan Blažej Santini-Aichel (kościół na Zelenej Horze). Do rozwoju architektury barokowej doszło w okresie panowania Habsburgów. Do głównych architektów barokowych działających na ziemiach czeskich należeli: Giovanni Pietro Tencalla (Pałac Arcybiskupi w Kromieryżu), Carlo Lurago (Clementinum), Francesco Caratti (Pałac Czerniński w Pradze), Jan Baptista Mathey (Pałac Arcybiskupi w Pradze, Pałac Toskański w Pradze, Pałac Trojski), František Maxmilián Kaňka (zamek Karlova Koruna), Kryštof Dientzenhofer (bazylika św. Małgorzaty w Břevnovie) i Kilián Ignác Dientzenhofer (kościoły św. Mikołaja na Małej Stranie i w Starym Mieście). Przykładami późnego baroka i rokoka są pałac Bellarie w Czeskim Krumlowie i pałac w Buchlovicach. Unikatowym zabytkiem baroku wiejskiego jest zabudowa wsi Holaszowice. W XVIII wieku do Czech zaczyna przenikać klasycyzm (Teatr Stanowy). Do przykładów empire należy pałac Kačina (1802–1822). W XIX wieku ufundowano szereg okazałych budynków neogotyckich i neorenesansowych, np. kościół Wniebowzięcia Marii Panny i Jana Chrzciciela w Sedlcu, Teatr Narodowy w Pradze, pałace w Hlubokiej, Průhonicach i Lednicach. Na końcu XIX i w I połowie XX wieku pojawiło się wiele nowych, zróżnicowanych kierunków: secesja, kubizm, rondokubizm, ekspresjonizm, styl narodowy, funkcjonalizm itd. Do głównych architektów secesyjnych należą: Antonín Balšánek, Osvald Polívka, Josef Fanta i Jan Letzel. Symbolami secesji stały się Miejski Dom Reprezentacyjny w Pradze i Praha hlavní nádraží. Do głównych przedstawicieli specyficznej, czeskiej architektury kubistycznej należy Josef Gočár (Pawilon w Lázniach Bohdaneč, Dom Pod Czarną Matką Bożą). Architekci Pavel Janák i Dušan Jurkovič podjęli próby stworzenia czeskiego i słowackiego stylu narodowego (Krematorium Pardubickie, Pałac Adria w Pradze). W latach 20. XX wieku w architekturze nastąpił ogólny zwrot w kierunku funkcjonalizmu (Veletržní palác w Pradze, wieżowiec Baťi w Zlinie, willa Tugendhatów w Brnie). Do głównych przedstawicieli funkcjonalizmu należą Jan Kotěra i Josef Gočár. Od lat 50. XX wieku dominował socrealizm (Hotel Jałta w Pradze, osiedle Poruba w Ostrawie). Neoklasycystyczny wariant socrealizmu reprezentuje Hotel International w Pradze. Po wystawie w Brukseli w 1958 roku pojawia się tzw. „brukselska odmiana” scorealizmu, charakteryzująca się obłymi formami i szklanymi fasadami (Pawilon Expa w Pradze).
Pierwsze dowody działalności rzeźbiarskiej na ziemiach czeskich pochodzą z paleolitu. Szczególną sławę zyskała sobie figurka Wenus z Dolních Věstonic. Rzeźba w okresie romańskim stanowiła głównie uzupełnienie architektury (tympanon klasztoru Porta coeli). Największe zbiory rzeźby romańskiej i gotyckiej posiada Lapidarium Muzeum Narodowego w Pradze. Gwałtowny rozwój rzeźby nastąpił w okresie gotyku (tryforium katedry Świętego Wita w Pradze, rzeźby staromiejskiej wieży mostowej w Pradze, nagrobki królewskie, madonny, piety itd.). W okresie baroku powstały rzeźby zdobiące gotycki Most Karola w Pradze i rzeźby apostołów z kościoła św. Salwatora w Pradze dłuta Jana Jiříego Bendla. Do okazałych projektów z pogranicza architektury i rzeźby należy barokowa Kolumna Trójcy Przenajświętszej w Ołomuńcu. Najważniejszym rzeźbiarzem tworzącym w stylu barokowo-klasycystycznym był Ignaz Franz Platzer. Do przedstawicieli klasycyzmu należą: Josef Malínský, František Xaver Lederer, Josef Max i Emanuel Max.
Najstarsze zachowane malowidła na ziemiach czeskich pochodzą z paleolitu. Pierwsze malowidła romańskie datowane są na XI (poczet władców czeskich w rotundzie św. Katarzyny w Znojmie wykonany w technice al secco), a gotyckie na XIV wiek (ołtarze z Wyższego Brodu i Trzeboni). Do rozwoju malarstwa renesansowego doszło w trakcie panowania Rudolfa II, który sprowadził na swój dwór w Pradze wielu zagranicznych artystów. Czołowymi przedstawicielami malarstwa barokowego są: Karel Škréta, Jan Kryštof Liška, Jan Kupecký, Petr Brandl, Wenzel Lorenz Reiner, Norbert Grund i Franz Xaver Karl Palko. W Czechach działali także austriaccy malarze freskowi, np. Johann Lucas Kracker i Franz Anton Maulbertsch. Wpływ romantyzmu jest szczególnie widoczny w płótnach Josefa Mánesa. Ogromne znaczenie dla czeskiego malarstwa ma działalność Alfonsa Muchy, znanego głównie ze swoich plakatów secesyjnych oraz 20 wielkoformatowych płócien tworzących cykl Epopeja słowiańska i przedstawiających dzieje narodów słowiańskich. Tematykę historyczną podejmowali także Mikoláš Aleš i Karel Svoboda. Do najważniejszych przedstawicieli modernizmu w malarstwie należą: Jan Preisler, Antonín Slavíček, František Kupka i Max Švabinský. W twórczości awangardowych artystów dominował kubizm i surrealizm (Jan Zrzavý, Jindřich Štyrský, Toyen i Karel Teige). Do czołowych czeskich fotografów należą m.in. František Drtikol i Miroslav Hák.
Kuchnia czeska
Święta państwowe
Prawo do posiadania broni i poprawka do Konstytucji
W Czechach w 2017 roku trwały prace nad wpisaniem prawa do posiadania broni i amunicji do konstytucji. Poprawkę zaakceptowała Izba Niższa.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Republiki Czeskiej
Oficjalna strona Republiki Czeskiej w Polsce
Prezydent Republiki Czeskiej
Rząd Republiki Czeskiej
Izba Poselska Republiki Czeskiej
Senat Republiki Czeskiej
Sąd Najwyższy Republiki Czeskiej
Sąd Konstytucyjny Republiki Czeskiej
Czeski Urząd Statystyczny
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Państwa należące do NATO
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 87,597 |
5517115 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Zmarli%20we%20wrze%C5%9Bniu%202023 | Zmarli we wrześniu 2023 |
Wrzesień 2023
30 września
Russell Batiste Jr. – amerykański perkusista R&B, funky, blues
Galip Haktanır - turecki piłkarz, olimpijczyk (1948)
Lucjan Józefowicz – polski kolarz torowy, olimpijczyk
Eurico dos Santos Veloso – brazylijski duchowny rzymskokatolicki, biskup Luz (1994–2001), arcybiskup Juiz de Fora (2001–2009)
Russell Sherman – amerykański pianista klasyczny i edukator muzyczny
29 września
Zbigniew Dolecki – polski samorządowiec, burmistrz Hrubieszowa (2006–2010)
Dianne Feinstein – amerykańska polityk, senator, burmistrz San Francisco (1978–1988)
Michał Głowiński – polski filolog, historyk i teoretyk literatury
Ryszard Morawski – polski malarz batalista, rysownik, twórca figurek i zabawek
28 września
Stephen Ackles – norweski piosenkarz, autor tekstów
Ion Druță – mołdawski prozaik, dramaturg, eseista, publicysta
27 września
Dom Famularo – amerykański perkusista i nauczyciel
Michael Gambon – irlandzki aktor
Wołodymyr Koman – ukraiński piłkarz
Slobodan Štambuk – chorwacki duchowny rzymskokatolicki, biskup Hvaru (1989–2018)
John Tembo – malawijski filozof, polityk, minister finansów (1964–1969)
26 września
Brooks Robinson – amerykański baseballista
Stanisław Szymecki – polski duchowny rzymskokatolicki, biskup diecezjalny kielecki (1981–1993), arcybiskup metropolita białostocki (1993–2000)
25 września
Zvi Hecker – izraelski architekt
David McCallum – brytyjski aktor
Matteo Messina Denaro – włoski przestępca, gangster, szef cosa nostry
24 września
Felix Ayo – hiszpański skrzypek, wykonawca muzyki kameralnej
Nashawn Breedlove – amerykański aktor i raper
Léon Fatous – francuski samorządowiec, polityk, eurodeputowany (1984–1989)
23 września
Asgeir Dølplads – norweski skoczek narciarski
François Glorieux – belgijski dyrygent, pianista, kompozytor
Víctor Manuel López Forero – kolumbijski duchowny rzymskokatolicki, biskup Socorro y San Gil (1980–1985), arcybiskup Bucaramanga (1998–2009)
Terry Kirkman – amerykański wokalista i autor piosenek, muzyk folk-rockowego zespołu The Association
Skadi Walter – niemiecka panczenistka
22 września
Giovanni Lodetti – włoski piłkarz
Américo Lopes – portugalski piłkarz
Stefan Mroczkowski – polski reżyser telewizyjny
Giorgio Napolitano – włoski prawnik, polityk, minister spraw wewnętrznych (1996–1998), prezydent Włoch (2006–2015)
Tadeusz Olszański – polski dziennikarz sportowy
21 września
Henryk Czyżewski – polski kompozytor, teoretyk muzyki i dyrygent
Maja Georgiewa – bułgarska siatkarka
Walewska Moreira de Oliveira – brazylijska siatkarka, mistrzyni olimpijska (2008)
20 września
Katherine Anderson – amerykańska piosenkarka zespołu The Marvelettes
Ruth Fuchs – niemiecka lekkoatletka, oszczepniczka, mistrzyni olimpijska (1972, 1976), polityk
Krzysztof Jakubowski – polski przedsiębiorca, prezes spółki Esotiq&Henderson
Lucy Morgan – amerykańska reporterka
Erwin Olaf – holenderski fotografik, reżyser filmowy
Odilon Polleunis – belgijski piłkarz, trener
19 września
Serhij Baszkirow – ukraiński piłkarz
Lou Deprijck – belgijski piosenkarz, kompozytor, producent muzyczny
Per Gahrton – szwedzki socjolog, polityk, eurodeputowany (1999–2004)
Stephen Gould – amerykański śpiewak operowy (tenor bohaterski)
Egil Johansen – norweski piłkarz
Severino Lojodice – włoski piłkarz
Gianni Vattimo – włoski filozof, publicysta, polityk, eurodeputowany (1999–2004, 2009–2014)
18 września
Krzysztof Bujar – polski hokeista, olimpijczyk (1992)
Wolfgang Engstfeld – niemiecki saksofonista jazzowy, kompozytor, wykładowca akademicki
Felice Farina – włoski reżyser filmowy
Grimanesa Jiménez – chilijska aktorka
Marinho Peres – brazylijski piłkarz, trener
17 września
Oya Alasya – turecka aktorka
Joy Chambers – australijska aktorka
Ryszard Jedliński – polski piłkarz ręczny, olimpijczyk (1980)
Ronnie McKinnon – szkocki piłkarz, reprezentant kraju
16 września
Abd al-Ati al-Ubajdi – libijski dyplomata, polityk, minister spraw zagranicznych (1982–1984; 2011), premier Libii (1977–1979)
Irish Grinstead – amerykańska piosenkarka R&B
Milo Hrnić – chorwacki piosenkarz
John Marshall – brytyjski perkusista rockowy i jazzowy, członek zespołu Nucleus
15 września
Fernando Botero – kolumbijski malarz, rzeźbiarz, karykaturzysta
Hana Doušová – czeska koszykarka
Franco Migliacci – włoski tekściarz i aktor
Billy Miller – amerykański aktor
Burhan Sargın – turecki piłkarz
14 września
Marcel Agboton – beniński duchowny rzymskokatolicki, biskup Kandi (1994–2000) i Porto Novo (2000–2005), arcybiskup Kotonu (2005–2010)
Bjarni Felixson – islandzki piłkarz
Laurence Gavron – francuska reżyserka i pisarka
Basil van Rooyen – południowoafrykański kierowca wyścigowy
13 września
Perrie Mans – południowoafrykański snookerzysta
Piotr Mierzewski – polski lekarz i urzędnik państwowy, działacz opozycyjny, wiceminister zdrowia (1989–1992)
Mircea Snegur – mołdawski agronom, polityk, prezydent Mołdawii (1990–1996)
Roger Whittaker – brytyjski piosenkarz
Jan Wieczorek – polski duchowny rzymskokatolicki, biskup pomocniczy opolski (1981–1992), biskup gliwicki (1992–2011)
12 września
Jean Boht – brytyjska aktorka
Dominique Colonna – francuski piłkarz, trener
Brandon Hunter – amerykański koszykarz
Elizabeth Jeffreys – brytyjska historyk, bizantynolog
Gordon Kennett – brytyjski żużlowiec
11 września
Benito Castro – meksykański aktor, komik
Dedi Graucher – izraelski piosenkarz muzyki żydowskiej
Yvonne Přenosilová – czeska piosenkarka
Uwe Wesel – niemiecki prawnik i historyk
Jan Zalewa – polski ekonomista
10 września
Hernán Carrasco – chilijski trener piłkarski
Brendan Croker – angielski gitarzysta, piosenkarz i autor piosenek
Lutfi Hoxha – albański aktor
Jacek Kisielewski – polski dziennikarz radiowy
Charlie Robison – amerykański piosenkarz country, gitarzysta, autor tekstów
Ian Wilmut – brytyjski biolog, embriolog
9 września
Mangosuthu Buthelezi – południowoafrykański polityk, przywódca bantustanu KwaZulu (1977–1994), minister spraw wewnętrznych (1994–1999)
Cezary Kussyk – polski aktor
Jerzy Orzeł – polski polityk, przedsiębiorca, poseł na Sejm RP X kadencji (1989–1991), wojewoda tarnowski (1991–1994)
Rafał Paczkowski – polski realizator dźwięku, keyboardzista, kompozytor
Max Simeoni – francuski dziennikarz, lekarz, polityk, eurodeputowany (1989–1994)
Rainer Troppa – niemiecki piłkarz
8 września
Didier Berthet – francuski duchowny rzymskokatolicki, biskup Saint-Dié (2016–2023)
Paweł Sanakiewicz – polski aktor
Felicia Taylor – amerykańska dziennikarka
Mike Yarwood – angielski komik, aktor
7 września
María Jiménez – hiszpańska piosenkarka
Jerzy Klechta – polski dziennikarz, publicysta, pisarz
Akira Nishimura – japoński kompozytor
Wiesław Murowaniecki – polski kolarz
Margherita Rinaldi – włoska śpiewaczka operowa, sopran
6 września
Larry Chance – amerykański piosenkarz doo wop
Richard Davis – amerykański kontrabasista jazzowy
Alberto Ginulfi – włoski piłkarz
Giuliano Montaldo – włoski aktor, reżyser i scenarzysta filmowy
5 września
Albert Azarian – ormiański gimnastyk sportowy, mistrz olimpijski (1956, 1960)
Jürgen Claus – niemiecki malarz i rzeźbiarz
Adam Exner – kanadyjski duchowny rzymskokatolicki, arcybiskup Vancouver (1991–2004)
Joe Fagin – angielski piosenkarz pop
Charles Gayle – amerykański saksofonista, klarnecista i pianista jazzowy (zm. 2023)
Molly Holzschlag – amerykańska informatyk, programistka, pisarka
Teresa Stanek – polska działaczka kombatancka i samorządowa, prezes ŚZŻAK (2021–2023)
Ivan Šuker – chorwacki ekonomista, polityk, minster finansów (2003–2010)
Anatol Ugorski – niemiecki pianista pochodzenia rosyjskiego
4 września
Guðbergur Bergsson – islandzki pisarz
Steven Harwell – amerykański muzyk, wokalista, autor tekstów, członek zespołu Smash Mouth
Ireneusz Michaś – polski polityk, lekarz weterynarii, samorządowiec, senator III i IV kadencji (1993–2001)
Ferid Murad – amerykański farmakolog, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny 1998
Andrzej Wilk – polski aktor
Gary Wright – amerykański wokalista rockowy, kompozytor i autor piosenek
Anton Tus – chorwacki generał, pilot wojskowy, szef sztabu armii chorwackiej (1991–1992)
3 września
Claus Helmer – niemiecki reżyser
Gilberto Hernández – panamski piłkarz
Brad Maxwell – kanadyjski hokeista
José Sébéloué – francuski piosenkarz
Piotr Winczura – polski wioślarz
2 września
Walter Arlen – amerykański muzyk i krytyk muzyczny pochodzenia austriackiego
Salif Keita – malijski piłkarz
Paul Kazuhiro Mori – japoński duchowny rzymskokatolicki, biskup pomocniczy Tokio (1985–2000)
Mark Pearson – brytyjski piłkarz
Lore Maria Peschel-Gutzeit – niemiecka polityk i prawniczka
Morteza Pursamadi – irański reżyser filmowy
Marcia de Rousse – amerykańska aktorka
1 września
Jimmy Buffett – amerykański muzyk rockowy
Rudy Carrié – argentyński aktor
Raymond Moriyama – kanadyjski architekt japońskiego pochodzenia
Bill Richardson – amerykański polityk, sekretarz energii USA (1998–2001), gubernator stanu Nowy Meksyk (2003–2011)
Milka Stojanović – serbska śpiewaczka operowa (sopran)
Zdzisław Zaczyk – polski śpiewak operowy (tenor)
data dzienna nieznana
Ian Hamilton – angielski piłkarz
Marcel Novek – polski aktor
Przypisy
2023.09 | 87,468 |
10842 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowy%20Jork | Nowy Jork | Nowy Jork (ang. City of New York, również New York, New York City) – miasto w Stanach Zjednoczonych o największej liczbie mieszkańców, a zarazem centrum jednej z najludniejszych aglomeracji na świecie.
Nowy Jork wywiera znaczący wpływ na światowy biznes, finanse, media, sztukę, modę, badania naukowe, technologię, edukację oraz rozrywkę. Będąc między innymi siedzibą Organizacji Narodów Zjednoczonych, stanowi ważne centrum spraw międzynarodowych i jest powszechnie uważany za kulturalną stolicę świata. Położony jest na wybrzeżu Atlantyku, w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych i składa się z pięciu okręgów będących oddzielnymi hrabstwami (boroughs): Bronksu, Brooklynu, Manhattanu, Queens i Staten Island.
Za sprawą populacji, której liczebność wynosi ponad 8 620 000 osób (lipiec 2017), zamieszkującej 790 km², Nowy Jork jest najgęściej zaludnionym miastem na terenie Stanów Zjednoczonych. Jest również najbardziej zróżnicowanym językowo miastem na świecie. Na jego obszarze mówi się w ponad 800 językach. Zaludnienie obszaru metropolitalnego Nowy Jork wynosiło w 2010 roku, w zależności od sposobu wytyczenia jego granic, od 18,9 do 23,1 miliona, dzięki czemu stanowi najludniejszy obszar w Stanach Zjednoczonych. Nowy Jork jest najczęściej wyszukiwanym miejscem na świecie za pośrednictwem Google; statystyki z września 2011 roku mówiły, że łączna liczba wyszukań dla hasła „Nowy Jork” wyniosła 4,6 miliarda.
Historyczne korzenie Nowego Jorku sięgają roku 1624, kiedy miasto zostało założone jako faktoria handlowa przez holenderskich kolonistów; w 1626 roku nadali oni mu nazwę Nowego Amsterdamu. W 1664 roku kontrolę nad miastem, a także otaczającymi je terenami, przejęli Anglicy. Po tym, jak król angielski Karol II Stuart przekazał te ziemie swojemu bratu, Jakubowi II – księciu Yorku, nazwę Nowy Amsterdam zmieniono na Nowy Jork. W latach 1785–1790 Nowy Jork pełnił rolę stolicy Stanów Zjednoczonych. Począwszy od 1790 roku Nowy Jork pozostaje największym amerykańskim miastem.
Wiele miejsc w Nowym Jorku jest atrakcyjnych dla turystów. Odwiedza je ponad 60 milionów osób rocznie. Times Square, określany mianem „Skrzyżowania Świata” – jasno rozświetlony punkt centralny teatru broadwayowskiego, jest jednym z najruchliwszych przejść dla pieszych na świecie, a zarazem centrum światowego przemysłu muzycznego. Prestiżowa Carnegie Hall oraz Metropolitan Opera czynią miasto także jednym z największych ośrodków muzyki klasycznej w ogóle. W mieście znajduje się kilka światowej sławy mostów, wieżowców oraz parków. Finansowa dzielnica Nowego Jorku, na czele z Wall Street w Lower Manhattan, pełni funkcję finansowej stolicy świata i siedziby New York Stock Exchange – największej na świecie giełdy papierów wartościowych pod względem kapitalizacji notowanych na niej spółek. Rynek nieruchomości na nowojorskim Manhattanie znajduje się w czołówce najdroższych rynków świata. Zlokalizowane na Manhattanie Chinatown ma najwyższy współczynnik koncentracji ludności chińskiej na półkuli zachodniej. W przeciwieństwie do większości innych systemów metra na świecie New York City Subway kursuje całą dobę, we wszystkie dni tygodnia. W Nowym Jorku działają liczne uniwersytety i college’e, włączając w to prestiżowe Columbia University, New York University oraz Rockefeller University, które należą do stu najlepszych uczelni na świecie. Nowy Jork to również wielkie centrum muzealnictwa i sportu. Rozgrywany co roku w mieście tenisowy turniej US Open jest jednym z czterech najważniejszych turniejów dyscypliny wchodzących w skład Wielkiego Szlema.
Historia
Dawniej obszar współczesnego Nowego Jorku zamieszkiwany był przez indiańskie plemię Delawarów. Został odkryty w 1524 roku przez Europejczyków, na których czele stał Giovanni da Verrazzano, będący na usługach francuskiego dworu królewskiego. Verrazzano nadał odkrytym ziemiom nieoficjalną nazwę Nouvelle Angoulême (Nowe Angoulême).
Zasiedlanie regionu przez Europejczyków rozpoczęło się po tym, gdy w 1609 roku zbadał go Henry Hudson szukając dla Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na statku Półksiężyc (Halve Maen) nowej drogi z Europy do Indii. W 1614 roku Holendrzy utworzyli na południowym krańcu dzisiejszego Manhattanu ośrodek handlu futrami bobrów. W konsekwencji obszary te zyskały przydomek New Amsterdam (Nowy Amsterdam). W 1626 roku Peter Minuit wykupił wyspę Manhattan od plemienia Delawarów za dobra o wartości 60 guldenów holenderskich (równowartość około tysiąca dolarów). Jedna z obalonych już legend mówi, że Delawarowie odsprzedali wyspę za szklane paciorki, których wartość szacowano na 24 dolary. W latach 1642–1645 powstał w Nowym Amsterdamie pierwszy murowany zbór kalwiński z polecenia ówczesnego dyrektora Willema Kiefta i była to przez długi czas jedyna świątynia w osadzie, ponieważ katolicy, luteranie, kwakrowie i żydzi mieli zakaz ich budowania.
Pod koniec II wojny angielsko-holenderskiej, w 1664 roku, Holendrzy przejęli kontrolę nad wyspą Run na morzu Banda, w zamian przekazując Anglikom władzę nad Nowym Amsterdamem. Ci z kolei zmienili jego nazwę na New York (Nowy Jork), na cześć Jakuba II Stuarta – księcia Yorku. Wojny pomiędzy plemionami indiańskimi, a także epidemie wywołane przyjazdem Europejczyków dziesiątkowały ludność Delawarów w latach 60. i 70. XVII wieku. W 1700 roku ich populacja wynosiła 5 tys. osób. W 1702 roku liczba mieszkańców Nowego Jorku zmniejszyła się o 10% w wyniku żółtej febry. Od tego czasu, w okresie 1702–1800, miasto nawiedziło co najmniej siedem wielkich epidemii żółtej febry.
Pod rządami Anglików wzrosło znaczenie Nowego Jorku jako portu handlowego.
W 1735 roku w mieście odbył się proces sądowy Johna Petera Zengera, istotny dla rozwoju wolności prasy w Stanach Zjednoczonych. Sprawa ta pomogła ponadto stworzyć podwaliny zasad i zakresu odpowiedzialności mediów i rządu w funkcjonowaniu demokracji. W 1754 roku, na mocy królewskiego aktu fundacyjnego wydanego przez Jerzego II Hanowerskiego, założony został Columbia University, działający wówczas jako King’s College.
19 października 1765 roku w Nowym Jorku, z inicjatywy Synów Wolności, odbył się kongres w sprawie ustawy o pieczęciach – zgromadzenie przedstawicieli trzynastu kolonii, które dało początek Kongresowi Kontynentalnemu. Kongres w sprawie ustawy o pieczęciach zaowocował przyjęciem Deklaracji praw i zażaleń, która stanowiła pierwsze pismo reprezentujące naród amerykański. Zawierała ona wiele praw i skarg wyrażonych później w Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych, łącznie z prawem do własnej reprezentacji w kongresie brytyjskim.
Pierwsza wielka bitwa rewolucji amerykańskiej, a zarazem największa potyczka wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych – bitwa na Long Island, miała miejsce w Nowym Jorku w sierpniu 1776 roku. Zwycięstwo Brytyjczyków sprawiło, że utworzyli w Nowym Jorku swoją militarną i polityczną bazę dla operacji wojennych w Ameryce Północnej. Kontrolowane przez nich miasto stało się schronieniem dla lojalistów popierających utrzymanie kontroli brytyjskiej nad koloniami. Jednocześnie generał George Washington utworzył w Nowym Jorku centrum sieci wywiadowczej. Na mocy pokoju wersalskiego ostatni ślad po rządach brytyjskich w byłych dwunastu koloniach – oddział armii stacjonujący w Nowym Jorku, opuścił Stany Zjednoczone w 1783 roku. Wydarzenie to, określane mianem Dnia Ewakuacji, było celebrowane przez kilka kolejnych dni.
Krótko po zakończeniu wojny, w 1785 roku, Kongres Konfederacji ustanowił Nowy Jork stolicą Stanów Zjednoczonych. Nowy Jork był stolicą do 1790 roku, kiedy funkcję tę przejął na stałe Waszyngton. Była to ostatnia stolica państwa z obowiązującymi artykułami konfederacji i wieczystej unii, i zarazem pierwsza stolica, gdy weszła w życie Konstytucja Stanów Zjednoczonych. W 1789 roku George Washington został zaprzysiężony na stanowisko pierwszego w historii Prezydenta Stanów Zjednoczonych; po raz pierwszy do życia powołano również Kongres Stanów Zjednoczonych oraz Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych; zaprezentowano ponadto Bill of Rights – wszystkie te wydarzenia miały miejsce w Federal Hall na Wall Street. W 1790 roku Nowy Jork prześcignął Filadelfię i stał się największym miastem w Stanach Zjednoczonych.
W XIX wieku dynamiczny rozwój oraz napływ imigrantów powodowały silne przekształcenia w strukturze Nowego Jorku. Wizjonerska propozycja, zwana planem komisarzy z 1811 roku, rozszerzyła miejską siatkę uliczną, obejmując cały Manhattan, zaś otwarcie kanału Erie w 1819 roku połączyło port na Atlantyku z wielkimi rynkami rolnymi na północy Stanów Zjednoczonych. Lokalna polityka była wówczas zdominowana przez Tammany Hall – maszynę polityczną wspieraną przez irlandzkich imigrantów. W latach 30. i 40. XIX wieku w Nowym Jorku mieszkali wybitni twórcy amerykańskiej literatury, w tym m.in.: William Cullen Bryant, Washington Irving, Herman Melville, Rufus Wilmot Griswold, John Keese, Nathaniel Parker Willis, a także Edgar Allan Poe. Z inicjatywy członków starych rodów arystokratycznych w 1857 roku utworzony został Central Park – pierwszy park krajobrazowy na terenie amerykańskiego miasta. Niewolnictwo w Nowym Jorku występowało do 1827 roku, jednak w latach 30. XIX wieku miasto stało się centrum międzyrasowej działalności abolicjonistów na Północy, dlatego też Manhattan i Brooklyn były zamieszkiwane przez znaczącą, jak na owe czasy, liczbę wolnej czarnoskórej ludności. W 1840 roku czarnoskóra populacja Nowego Jorku wynosiła ponad 16 tysięcy osób. Wybuch wielkiego głodu w Irlandii wywarł duży wpływ na napływ ludności irlandzkiej do Nowego Jorku – w 1860 roku jeden na czterech mieszkańców miasta (ponad 200 tysięcy) urodził się w Irlandii.
Przymusowy pobór do wojska, ogłoszony w ramach wojny secesyjnej, doprowadził w 1863 roku do wielkich rozruchów w Nowym Jorku, które obecnie uznaje się za jeden z najgorszych incydentów wywodzących się z niepokojów społecznych w amerykańskiej historii.
W 1898 roku rozpoczęło się kształtowanie nowoczesnego Nowego Jorku poprzez konsolidację Brooklynu (dotychczas niezależnego miasta), hrabstwa Nowy Jork (które wówczas zawierało część obszaru Bronksu), hrabstwa Richmond, a także zachodnich obszarów hrabstwa Queens. Otwarcie pierwszej linii metra w 1904 roku pomogło zintegrować poszczególne części Nowego Jorku w jedną całość. W pierwszej połowie XX wieku miasto stało się światowym centrum przemysłu, handlu i komunikacji. Z rozwojem wiązały się jednak liczne straty, takie jak chociażby katastrofa parowca General Slocum w 1911 roku, w wyniku której śmierć poniosło 1021 pasażerów. Wydarzenie to uważane jest za największą katastrofę w historii Nowego Jorku do czasu zamachów na World Trade Center z 11 września 2001.
Ogromny pożar, jaki opanował fabrykę odzieży Triangle Shirtwaist, kosztował życie 146 pracowników obiektu i przyczynił się do rozwoju związku zawodowego International Ladies' Garment Workers' Union. Katastrofa skutkowała ponadto zaostrzeniem standardów bezpieczeństwa w fabrykach i ośrodkach przemysłowych w Stanach Zjednoczonych.
W latach 20. XX wieku Nowy Jork był głównym celem podróży Afroamerykanów podczas Wielkiej Migracji z południowych obszarów Stanów Zjednoczonych. W 1916 roku Nowy Jork stał się największym miejskim skupiskiem czarnoskórej ludności w Ameryce Północnej. W erze prohibicji nastąpił rozkwit Renesansu Harlemu, który pokrył się z boomem gospodarczym, widocznym w panoramie miasta – zmienianej przez konstrukcję nowych drapaczy chmur.
Na początku lat 20. XX wieku Nowy Jork stał się najbardziej zaludnionym miastem na świecie, wyprzedzając Londyn. Jednocześnie na początku lat 30. tego samego wieku liczba mieszkańców obszaru metropolitalnego Nowy Jork przekroczyła 10 milionów, czyniąc z Nowego Jorku pierwsze megamiasto w historii ludzkości. W trudnych latach wielkiego kryzysu na burmistrza Nowego Jorku wybrany został reformator Fiorello La Guardia; w tym samym okresie, po ośmiu latach dominacji politycznej, nastąpił upadek Tammany Hall.
Powracający z II wojny światowej weterani wytworzyli powojenny boom gospodarczy, a także przyczynili się do rozwoju rynku mieszkaniowego we wschodnim Queens. Nowy Jork wyszedł z wojny bez żadnych strat, za to z pozycją wiodącego miasta świata, na czele z Wall Street – czyniącą Stany Zjednoczone największą potęgą gospodarczą globu. Polityczne wpływy Nowego Jorku potwierdziło w 1950 roku oddanie do użytku kwatery głównej ONZ, zaś narodziny ekspresjonizmu abstrakcyjnego sprawiły, że Nowy Jork zastąpił Paryż na miejscu światowego centrum sztuki.
W latach 60. XX wieku Nowy Jork zaczął borykać się z problemami gospodarczymi oraz coraz wyższymi wskaźnikami przestępczości. Podczas gdy odrodzenie branży finansowej w latach 80. w znaczny sposób poprawiło sytuację gospodarczą w mieście, przestępczość w Nowym Jorku nieprzerwanie rosła przez kolejną dekadę. W latach 90. wskaźniki przestępczości zaczęły gwałtownie spadać w związku ze zwiększeniem liczby patroli policyjnych, a także gentryfikacją. Na terenie miasta tworzyły się nowe sektory, takie jak Silicon Alley, które napędzały lokalną gospodarkę. W tym samym okresie populacja Nowego Jorku osiągnęła rekordową liczbę w powszechnym spisie ludności z 2000 roku.
11 września 2001 roku miało miejsce najtragiczniejsze wydarzenie w historii Nowego Jorku – w wyniku zamachu terrorystycznego dwa porwane przez Al-Kaidę samoloty uderzyły w siostrzane wieże World Trade Center, powodując ich zniszczenie oraz śmierć około 3 tysięcy osób. Ataki doprowadziły do tymczasowego exodusu biznesu z Lower Manhattan do Midtown Manhattan, Jersey City oraz Brooklynu; wiele stacji telewizyjnych zmieniło również położenie swoich anten nadawczych. Zamach przyczynił się do masowych działań na rzecz zwiększenia bezpieczeństwa w mieście, a także w całym państwie. Obecnie w miejscu oryginalnego kompleksu World Trade Center stoją 1 World Trade Center, World Trade Center Memorial oraz 4 World Trade Center, a 2 wieże biurowe są w budowie; skompletowanie wszystkich struktur planowane jest na rok 2022.
Geografia
Nowy Jork położony jest w północno-wschodniej części Stanów Zjednoczonych, w południowo-wschodnim rejonie stanu Nowy Jork, mniej więcej w połowie drogi pomiędzy Waszyngtonem a Bostonem. Lokalizacja przy ujściu rzeki Hudson do Oceanu Atlantyckiego pomogła w rozwoju miasta jako ważnego punktu handlowego. Nowy Jork w dużej mierze leży na trzech wyspach: Manhattanie, Staten Island i Long Island, co ma znaczący wpływ na wysoką gęstość zaludnienia miasta.
Rzeka Hudson wpływa poprzez dolinę Hudson do Zatoki Nowojorskiej, tworząc pomiędzy Nowym Jorkiem i miastem Troy estuarium. Oddziela ona również Nowy Jork od New Jersey. Cieśnina East River oddziela Bronx i Manhattan od Long Island, z kolei cieśnina Harlem River dzieli Manhattan i Bronx. Przez Bronx i hrabstwo Westchester przepływa rzeka Bronx – jedyna rzeka w Nowym Jorku, która na całej długości zawiera słodką wodę.
Powierzchnia miasta została zmieniona w dużej mierze przez człowieka. Proces rekultywacji terenów wzdłuż nabrzeży był prowadzony już od czasów holenderskich osadników. Te działania są najbardziej widoczne na Dolnym Manhattanie, a zwłaszcza w rejonie Battery Park City – kompleksu zaprojektowanego i utworzonego w latach 1970–1980. Niektóre z naturalnych różnic w wysokościach terenu zostały zniwelowane, zwłaszcza na Manhattanie.
Powierzchnia miasta wynosi w sumie 1213,3 km²; 429,5 km² zajmują wody, zaś 783,8 km² to powierzchnia lądowa. Najwyższym punktem miasta jest Todt Hill na Staten Island, położony 124.9 m n.p.m.
Klimat
Według klasyfikacji Köppena, w Nowym Jorku panuje klimat kontynentalny wilgotny (Dfa) z przejściowymi wpływami klimatu subtropikalnego wilgotnego (Cfa). Obszar Nowego Jorku znajduje się w strefie mrozoodporności 6b (średnie temp. mrozu: od -17,8 do –20,6 °C, od 0 do –5 °F). W mieście występują średnio 234 dni, w trakcie których świeci słońce. Istnieje również 58% możliwych słonecznych dni w roku, co daje w sumie od 2400 do 2800 godzin słonecznych rocznie.
Na klimat Nowego Jorku wpływają trzy główne typy mas powietrza: (1) zimne, suche masy powietrza polarno-kontynentalnego (w cyrkulacji zimowej również polarno/arktyczno-kontynentalnego) często napływają z północnego i północno-zachodniego wnętrza kontynentu, przynosząc słoneczną pogodę i niskie temperatury zimą, a ulgę od gorąca latem; (2) napływające z południa, szczególnie w cyrkulacji letniej, ciepłe i wilgotne masy powietrza zwrotnikowego-morskiego, będącego pod wpływem ciepłych, podzwrotnikowych wód Atlantyku; oraz (3) masy powietrza polarno-morskiego (chłodne, wilgotne powietrze, napływające z północnego wschodu za przyczyną zimnego Prądu Labradorskiego znad północnego Atlantyku, pod wpływem wyżów z centrum na północ od Nowego Jorku i/lub pod wpływem wędrujących niżów – co stwarza chłodne, wilgotne i pochmurne warunki pogodowe).
Zimy w Nowym Jorku są chłodne i wilgotne, jednakże dzięki sąsiedztwu Oceanu Atlantyckiego oraz pobliskim Appalachom, miasto notuje wyższe temperatury i ich łagodniejsze zmiany, niż położone na tych samych szerokościach geograficznych, lecz na lądzie, inne miasta Ameryki Północnej, takie jak chociażby Cincinnati oraz Indianapolis.
Średnia temperatura w styczniu – najmroźniejszym miesiącu tego obszaru, wynosi 0,1 °C (32,1 °F). Zdarza się jednak, że zimowe temperatury mogą być zarówno tak niskie jak –12 °C (10 °F), jak i tak wysokie jak 10 °C (50 °F). Na temperatury w tym okresie duży wpływ ma zimny Prąd Labradorski, opływający północną część wybrzeża atlantyckiego. Jednocześnie w centrum Nowego Jorku temperatury są nieco wyższe niż na jego obrzeżach. Okresy wiosenne i letnie w Nowym Jorku są dość nieprzewidywalne; mogą wahać się od chłodnych do ciepłych, choć zwykle są łagodne i charakteryzują się niską wilgotnością powietrza. Lato jest zazwyczaj gorące i wilgotne, ze średnią temperaturą w lipcu na poziomie 24,7 °C (76,5 °F). W związku ze zjawiskiem miejskiej wyspy ciepła, nocą w Nowym Jorku często obserwuje się wzrost temperatur do około 32 °C (90 °F) – sytuacja ta ma miejsce średnio w ciągu 18 dni lata. Co 4–6 lat zdarza się również, że temperatura latem, w wyniku tegoż zjawiska przekracza 38 °C (100 °F).
Roczne opady w Nowym Jorku wynoszą 1260 mm i rozkładają się na wszystkie pory roku. Średnia opadów śniegu zimą, w okresie 1971–2000, wyniosła 57 cm, jednak wartość ta zazwyczaj zmienia się z roku na rok. Huragany i burze tropikalne rzadko występują na obszarze Nowego Jorku. Prawdopodobieństwo wystąpienia tych zjawisk pogodowych wzrasta pod koniec sierpnia, wraz z sezonem huraganowym na Atlantyku, którego maksimum przypada na 10 września. W tym okresie, z południa mogą nadciągać pozostałości burz tropikalnych i huraganów, przynosząc ulewne deszcze i niekiedy silne wiatry.
Najbardziej ekstremalne temperatury w Nowym Jorku wyniosły –26 °C (–15 °F) oraz 41 °C (106 °F) i zostały zanotowane odpowiednio: 9 lutego 1934 roku i 9 lipca 1936 roku.
Panorama
Architektura
Panorama Nowego Jorku dzięki licznym drapaczom chmur zdobyła globalną rozpoznawalność, zaś w samym mieście, na przestrzeni lat, powstawały najwyższe budynki na świecie. W sierpniu 2008 roku w mieście znajdowało się 5538 wieżowców, w tym 50 o wysokości co najmniej 200 metrów. Jest to większa liczba, niż w jakimkolwiek innym mieście Ameryki Północnej; więcej wieżowców o wysokości co najmniej 200 metrów znajduje się jedynie w Hongkongu.
Nowojorskie budynki reprezentują szeroką gamę stylów architektonicznych. Do najstarszych przykładów tej różnorodności zaliczyć można wybudowany w 1913 roku Woolworth Building, czyli neogotycki wieżowiec z masowo skalowanymi detalami gotyckimi. W 1916 roku, wraz z wejściem w życie przepisów o zagospodarowaniu przestrzennym, rozpowszechniono zabudowę oficynową, zaś wysokość wież uzależniano od wielkości obszaru, na którym miały powstać. Działania te podjęto, by promienie słoneczne mogły swobodnie docierać do ulic Nowego Jorku.
Styl art déco, który reprezentuje skompletowany w 1930 roku Chrysler Building, dzięki stożkowej górze i stalowej iglicy odzwierciedla wymagania uchwały o zagospodarowaniu przestrzennym. Budynek posiada ponadto charakterystyczne ozdoby, takie jak wizerunki orłów na rogach 61. piętra struktury.
Przykład stylu międzynarodowego w architekturze Stanów Zjednoczonych stanowi Seagram Building (1957), wyróżniający się za sprawą fasady złożonej ze zrobionych z brązu belek w kształcie I, które stanowią podporę struktury budynku. Z kolei Condé Nast Building (2000) reprezentuje pokaźną grupę amerykańskich ekologicznych, przyjaznych środowisku drapaczy chmur.
Duża część obszarów mieszkalnych Nowego Jorku składa się z klasycznych szeregowców z elewacją z piaskowca, domków miejskich i kamienic, wybudowanych w okresie szybkiego wzrostu w latach 1870–1930. Kamień i cegła stały się głównymi materiałami konstrukcyjnymi w Nowym Jorku po tym, jak wykorzystanie drewna w budowie obiektów zostało ograniczone w następstwie Wielkiego Pożaru z 1835 roku.
Charakterystyczną cechą wielu budynków Nowego Jorku są drewniane, dachowe wieże ciśnień. W XIX wieku miasto wymagało ich instalacji w obiektach wyższych niż sześć pięter, aby zapobiec zbyt wysokiemu ciśnieniu wody na niższych kondygnacjach, które mogłoby naruszyć sieć miejskich wodociągów.
Na odległych od centrum obszarach Nowego Jorku w latach 20. XX wieku popularność zyskała koncepcja miasta-ogrodu, rozwijana między innymi w Jackson Heights w Queens.
Parki
Nowy Jork dysponuje ponad 110 km² parków miejskich, a także plażami publicznymi o łącznej długości 23 kilometrów. Nowojorskie parki miejskie uzupełniają parki federalne oraz stanowe, które zajmują dziesiątki tysięcy akrów powierzchni.
Krajowy system parków
Gateway National Recreation Area zajmuje w sumie 10 521,83 hektara powierzchni, z czego większość znajduje się na terenie miasta Nowy Jork. W skład parku wchodzą Jamaica Bay Wildlife Refuge na Brooklynie i w Queens, a także ponad 36 km² słonych mokradeł, wysp i wód, które zalicza się głównie do Jamaica Bay. Na obszarze parku – a dokładniej w jego części w Queens – znajduje się również zachodnia część Półwyspu Rockaway, złożona z Jacob Riis Park i Fort Tilden.
Statue of Liberty National Monument zarządzany jest przez National Park Service i zlokalizowany jest jednocześnie w dwóch stanach: Nowy Jork i New Jersey. Wśród pozostałych zabytków i miejsc historycznych na Manhattanie, które są pod kontrolą instytucji federalnych, są: Castle Clinton National Monument, Federal Hall National Memorial, Theodore Roosevelt Birthplace National Historic Site, General Grant National Memorial, African Burial Ground National Monument, Hamilton Grange National Memorial, a także Stonewall Inn w Greenwich Village, uznany za Narodowy Pomnik Historyczny jako katalizator współczesnego ruchu na rzecz praw gejów.
Parki stanowe
W granicach miasta znajduje się siedem parków stanowych, włączając w to Clay Pit Ponds State Park i 11-hektarowy Riverbank State Park, który położony jest 21 metrów ponad poziomem rzeki Hudson.
New York City Department of Parks and Recreation
883-akrowy Central Park na Manhattanie jest najczęściej odwiedzanym parkiem w Stanach Zjednoczonych, z ponad 25 milionami gości każdego roku. Na terenie parku znajdują się liczne atrakcje, a wśród nich kilka jezior i stawów, dwa lodowiska, Central Park Zoo, Conservatory Garden oraz 106-hektarowy zbiornik retencyjny Jackie Onasis Reservoir. Do zadaszonych obiektów w Central Parku należą między innymi zamek Belvedere Castle, historyczna karuzela, a także budynek teatru marionetek.
Prospect Park na Brooklynie składa się z 90 akrów łąk, jeziora, a także rozległych lasów. Na terenie parku znajduje się historyczna przełęcz, która odegrała ważną rolę w bitwie na Long Island.
Flushing Meadows–Corona Park w Queens, trzeci pod względem wielkości park w Nowym Jorku, był miejscem organizacji Wystawy Światowej w 1939 i 1964 roku.
Niemalże jedną piątą obszaru Bronksu – 28 km², zajmują otwarta przestrzeń i parki, a w tym Van Cortlandt Park, Pelham Bay Park, Bronx Zoo oraz New York Botanical Gardens.
W Conference House Park na Staten Island znajduje się historyczny Conference House – miejsce jedynej próby pokojowego zakończenia rewolucji amerykańskiej, w której uczestniczyli Benjamin Franklin (reprezentujący Amerykanów) i Lord Howe (reprezentujący Brytyjczyków). W Conference House Park istnieje również Burial Ridge – największe miejsce pochówku Indian w Nowym Jorku.
High Line – zabytkowa estakada, zbudowana w latach 20. XX wieku przerobiona na park wypoczynkowy o długości 2,33 km.
Podział administracyjny
Nowy Jork dzieli się na pięć okręgów, określanych mianem boroughs. Każdy z nich pokrywa się z odpowiednim hrabstwem stanu Nowy Jork. Na terenie pięciu okręgów wyróżnić można setki mniejszych dzielnic, z których wiele posiada własną historię i specyfikę. Jeśli każde z boroughs byłoby niezależnym miastem, cztery z nich (Brooklyn, Queens, Manhattan i Bronx) należałyby do najludniejszych miast w Stanach Zjednoczonych.
Manhattan (hrabstwo Nowy Jork; populacja w 2019 roku: 1 628 706) – najgęściej zaludniona dzielnica; na jej terenie znajdują się Central Park, World Trade Center i większość nowojorskich wieżowców, stanowi finansowe centrum miasta i siedzibę wielu korporacji, kwatery głównej ONZ, kilku uniwersytetów i licznych kulturowych atrakcji. Manhattan dzieli się w luźny sposób na regiony Lower, Midtown oraz Uptown. Z kolei Central Park dzieli Uptown Manhattan na Upper East Side i Upper West Side, zaś „ponad” parkiem leży Harlem.
Bronx (hrabstwo Bronx; populacja w 2019 roku: 1 418 207) – najdalej na północ wysunięty okręg Nowego Jorku, siedziba Yankee Stadium (domowego stadionu drużyny New York Yankees) i największej spółdzielni mieszkaniowej w Stanach Zjednoczonych – Co-op City. W Bronksie znajduje się Bronx Zoo – największe miejskie zoo w Stanach Zjednoczonych, zajmujące 265 akrów i zamieszkałe przez ponad 6 tysięcy zwierząt. Bronx jest ponadto miejscem narodzin rapu i kultury hip hopu. Z wyjątkiem niewielkiego skrawka Manhattanu, Bronx jest jedyną dzielnicą Nowego Jorku, która znajduje się na stałym lądzie.
Brooklyn (hrabstwo Kings; populacja w 2019 roku: 2 559 903) – położony w zachodniej części Long Island, najbardziej zaludniony ze wszystkich boroughs; niezależne miasto do 1898 roku. Brooklyn znany jest ze swojej kulturowej, społecznej i etnicznej różnorodności, niezależnej sceny artystycznej, specyfiki poszczególnych dzielnic oraz wyjątkowego zróżnicowania architektonicznego. Jest to jednocześnie jedyna dzielnica poza Manhattanem położona w sąsiedztwie centrum miasta. Na obszarze Brooklynu znajduje się półwysep Coney Island.
Queens (hrabstwo Queens; populacja w 2019 roku: 2 253 858) – terytorialnie największy borough i najbardziej zróżnicowane etnicznie hrabstwo w Stanach Zjednoczonych. W odróżnieniu jednak od Nowego Jorku, Brooklynu i Bronxu, Queens nie ma statusu odrębnego City. Powstałe z kilkunastu małych miasteczek i wiosek założonych przez Holendrów, obecnie Queens stanowi przede wszystkim obszar mieszkalny dla przedstawicieli klasy średniej. Hrabstwo Queens jest jedynym dużym hrabstwem w Stanach Zjednoczonych, gdzie średni dochód Afroamerykanów (wynoszący około 52 tysiące dolarów rocznie) jest większy, niż ludności białej. Queens jest siedzibą stadionu Citi Field (domowego obiektu drużyny baseballowej New York Mets), a także gospodarzem dorocznego turnieju tenisowego US Open. W Queens znajdują się ponadto dwa z trzech najważniejszych portów lotniczych obszaru metropolitalnego Nowy Jork: LaGuardia Airport i John F. Kennedy International Airport (trzecim jest Newark Liberty International Airport w Newark, w New Jersey).
Staten Island (hrabstwo Richmond; populacja w 2019 roku: 476 143) – ma najbardziej podmiejski charakter spośród wszystkich pięciu dzielnic Nowego Jorku. Staten Island połączona jest z Brooklynem przez Verrazano-Narrows Bridge, zaś z Manhattanem przez darmowy prom Staten Island Ferry. Staten Island Ferry jest jedną z najpopularniejszych atrakcji turystycznych w Nowym Jorku, jako że zapewnia widok na Statuę Wolności, Wyspę Ellis i dolny Manhattan. Położony w centrum Staten Island, zajmujący powierzchnię 2500 akrów Greenbelt zawiera około 45 kilometrów szlaków turystycznych i jest jednym z ostatnich nienaruszonych przez człowieka lasów w Nowym Jorku. Powstały w 1984 roku, by chronić naturalną przyrodę wyspy, Greenbelt składa się w sumie z siedmiu parków miejskich.
Demografia
Nowy Jork jest najbardziej zaludnionym miastem w Stanach Zjednoczonych. W spisie powszechnym z 2010 roku populacja miasta osiągnęła rekordową liczbę 8 175 133 mieszkańców, co stanowiło 2,1% wzrostu w stosunku do 8 milionów osób wykazanych w spisie z 2000 roku. Tym samym Nowy Jork zamieszkuje około 40% populacji stanu Nowy Jork. W 2006 roku demografowie oszacowali, że do 2030 roku liczba mieszkańców miasta będzie wynosić od 9,2 do 9,5 miliona osób. W 2010 roku populacja Nowego Jorku składała się w 33% z ludności rasy białej (nielatynoskiej), w 23% z ludności rasy czarnej i w 13% z ludności azjatyckiej. Latynosi jakiejkolwiek rasy reprezentowali w sumie 29% populacji, podczas gdy Azjaci zanotowali najszybszy wzrost liczby osób takiego pochodzenia wśród mieszkańców miasta w okresie 2000–2010. Populacja rasy białej zmalała w tym samym przedziale czasu o 3% – był to jednocześnie najniższy procentowy spadek liczby ludności białej od kilku dekad. Po raz pierwszy od czasu wojny secesyjnej, w ciągu tejże dekady, zmalała za to liczba osób rasy czarnej zamieszkująca Nowy Jork.
W 2010 roku gęstość zaludnienia Nowego Jorku wynosiła 10 630 osób/km², dzięki czemu stanowi najgęściej zaludnione spośród 100-tysięcznych miast w Stanach Zjednoczonych. Natomiast jeśli pominąć to kryterium, kilka małych miasteczek w hrabstwie Hudson ma większą gęstość zaludnienia. Z kolei gęstość zaludnienia Manhattanu wynosi 25 846 osób/km²; dzięki temu, że Manhattan leży na terenie hrabstwa Nowy Jork, jest to najgęściej zaludnione hrabstwo w Stanach Zjednoczonych. Gęstość zaludnienia Manhattanu jest ponadto większa, niż jakiegokolwiek innego indywidualnego amerykańskiego miasta.
Populacja Nowego Jorku jest wyjątkowo zróżnicowana. Od początków swojej historii miasto stanowiło główny punkt, w którym swoją przygodę ze Stanami Zjednoczonymi rozpoczynali imigranci z całego świata; w okresie pomiędzy 1892 i 1924 rokiem na wyspę Ellis dotarło ponad 12 milionów imigrantów z Europy. Termin tygiel narodów został po raz pierwszy użyty, by opisać gęsto zaludnione przez emigrantów obszary Lower East Side na Manhattanie. W 1900 roku Niemcy stanowili największą grupę emigrantów w Nowym Jorku; tuż za nimi byli wówczas Irlandczycy, Żydzi i Włosi.
Około 36% populacji Nowego Jorku ma obce pochodzenie. Wśród amerykańskich miast odsetek ten wyższy jest jedynie w Los Angeles i Miami. Podczas gdy społeczności emigrantów w tych dwóch miastach są zdominowane przez określone narodowości, w Nowym Jorku nie można wyróżnić wiodącego państwa lub regionu pochodzenia. Do grupy dziesięciu państw, których pochodzenie reprezentują największe grupy emigrantów w Nowym Jorku, należą: Dominikana, Chiny, Jamajka, Meksyk, Indie, Ekwador, Włochy, Haiti, Kolumbia oraz Gujana. Region Nowego Jorku wciąż pozostaje głównym miejscem osiadania legalnych emigrantów, którzy przybywają do Stanów Zjednoczonych.
Nowojorski obszar metropolitalny jest domem dla największej społeczności żydowskiej poza Izraelem. Obszar ten zamieszkuje niemalże jedna czwarta wszystkich Amerykanów pochodzenia hinduskiego, a także 15% wszystkich Amerykanów pochodzenia koreańskiego. W Nowym Jorku znajduje się ponadto największe skupisko społeczności Afroamerykanów spośród wszystkich miast Stanów Zjednoczonych, a także sześć tzw. Chinatown, zamieszkiwanych w 2008 roku przez 659 596 przedstawicieli diaspory chińskiej – największą liczbę osób o chińskim pochodzeniu poza Azją. W 2010 roku Nowy Jork zamieszkiwało ponad milion Amerykanów o azjatyckim pochodzeniu – więcej, niż łączna populacja Amerykanów o azjatyckim pochodzeniu w Los Angeles i San Francisco. 6% mieszkańców Nowego Jorku ma chińskie pochodzenie etniczne, a 40% z nich zamieszkuje dzielnicę Queens. Amerykanie pochodzenia hinduskiego stanowią 2,4% populacji miasta, koreańskiego – 1,2%, filipińskiego – 0,8%, japońskiego – 0,3%, zaś osoby pochodzenia wietnamskiego reprezentują 0,2% populacji Nowego Jorku.
W Nowym Jorku istnieją również znaczące grupy Amerykanów pochodzących z Portoryko oraz z Dominikany. Inną ważną grupą etniczną są Włosi, którzy masowo imigrowali do miasta na początku XX wieku, głównie z Sycylii i innych obszarów południowych Włoch. Część mieszkańców miasta posiada ponadto pochodzenie irlandzkie; jeden na 50 nowojorczyków pochodzących z Europy przenosi charakterystyczny kod genetyczny w chromosomie Y, dziedziczony po klanie Nialla od Dziewięciu Zakładników – irlandzkiego króla z piątego wieku naszej ery lub z jednego związanych z nim rodów Uí Briúin i Uí Fiachrach.
Obszar metropolitalny Nowego Jorku zamieszkuje duża społeczność homoseksualna i biseksualna, szacowana na niemalże 569 tysięcy osób – najwięcej w Stanach Zjednoczonych. 24 czerwca 2011 roku w Nowym Jorku zalegalizowano małżeństwa osób tej samej płci.
Nowy Jork charakteryzuje wysoki stopień nierówności dochodów mieszkańców. W 2005 roku, w najzamożniejszych obwodach spisowych średni dochód gospodarstwa domowego wynosił 188 697 dolarów, podczas gdy w najbiedniejszych równał się 9320 dolarom. Dysproporcje te wynikają ze wzrostów płac wśród osób, które dotychczas zarabiały wysokie kwoty, przy jednoczesnej stagnacji wynagrodzeń w przedziałach średnich i niskich płac. W 2006 roku średnie wynagrodzenie za tydzień pracy wynosiło na Manhattanie 1453 dolary – było najwyższe i najszybciej rosnące spośród wszystkich największych hrabstw w Stanach Zjednoczonych. Ta dzielnica doświadcza równocześnie zjawiska baby boomu, które w amerykańskich miastach jest dość rzadkie. Od 2000 roku liczba dzieci w wieku poniżej 5 lat, które mieszkają na Manhattanie, wzrosła o ponad 32%.
Polonia
2,7% mieszkańców Nowego Jorku deklaruje polskie pochodzenie. Polonia skupia się przede wszystkim w dzielnicy Greenpoint, która często określana jest mianem Little Poland (Mała Polska). Wśród pozostałych obszarów zamieszkiwanych przez Polonię są dzielnice Queens – Ridgewood, Maspeth i Middle Village, a także Staten Island.
W Nowym Jorku działa wiele polskich organizacji, a w tym m.in.: Fundacja Kościuszkowska, Polski Instytut Naukowy, Fundacja Paderewskiego, Fundacja Dobra Polska Szkoła oraz Instytut J. Piłsudskiego. W mieście wydawane są polskie czasopisma i gazety (m.in. Nowy Dziennik, Kurier Plus, The Poland Times), istnieje telewizja internetowa (PolandTV), a także funkcjonują polskie galerie artystyczne, klub żeglarski, a także teatr.
W 1945 roku został zainstalowany Pomnik Władysława Jagiełły w Nowym Jorku w Central Parku. W 2022 roku na moście Kosciuszko Bridge została zawieszona tablica upamiętniająca Tadeusza Kościuszkę.
Religia
W 2014 r. największymi grupami religijnymi w Nowym Jorku były:
chrześcijaństwo – 59%:
katolicyzm – 33%
protestantyzm – 23%
pozostali – 3% (głównie prawosławie)
bez wyznania – 24%
judaizm – 8%
islam – 3%
hinduizm – 3%
inne religie – 2%.
Według danych z 2010 roku w skład protestantyzmu wchodzili głównie:
lokalne bezdenominacyjne zbory – 343 090 członków
zielonoświątkowcy (głównie Zbory Boże, Kościół Boży i Kościół Boży w Chrystusie) – ok. 200 tys. członków
Amerykańskie Zbory Baptystyczne USA – 175 548 członków
Zjednoczony Kościół Metodystyczny – 163 399 członków
Kościół Episkopalny – 161 085 członków
Kościół Prezbiteriański USA – 122 107 członków
Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce – 102 854 członków
Narodowa Konwencja Baptystyczna USA – 100 352 członków.
Gospodarka
Nowy Jork jest światowym centrum międzynarodowego biznesu i handlu, a zarazem jednym z „centrów dowodzenia” dla gospodarki światowej, wraz z Londynem i Tokio. Miasto stanowi ważny ośrodek bankowości i finansów, sprzedaży detalicznej, handlu światowego, transportu, turystyki, rynku nieruchomości, ubezpieczeń, nowych i tradycyjnych mediów, teatru, mody, a także sztuki w Stanach Zjednoczonych.
W 2009 roku obszar metropolitalny Nowego Jorku wytworzył produkt miejski brutto o wartości 1135 miliardów dolarów, co świadczyło o tym, że obszar ten stanowi największą regionalną gospodarkę w Stanach Zjednoczonych (przed Los Angeles) i jednocześnie drugą co do wielkości gospodarkę miejską na świecie (za Tokio).
Według Cinco Dias, pod koniec 2008 roku Nowy Jork kontrolował 40% globalnych finansów, czyniąc z tego miasta finansowe centrum świata. W Nowym Jorku znajdują się główne siedziby wielu korporacji, włączając w to centrale 45 przedsiębiorstw z listy Fortune 500. W 2001 roku na samym Manhattanie znajdowały się w sumie niemalże 33 mln m² powierzchni biurowych.
Midtown Manhattan stanowi największy obszar biznesowy w Stanach Zjednoczonych; z kolei Lower Manhattan zajmuje 3. miejsce na liście amerykańskich dystryktów biznesowych pod względem wielkości. Lower Manhattan jest jednocześnie siedzibą New York Stock Exchange, położonej przy Wall Street, i NASDAQ – czyli dwóch największych giełd papierów wartościowych świata ze względu na średni dzienny wolumen obrotu i ogólną kapitalizację rynkową.
Rynek nieruchomości stanowi główną siłę w gospodarce miasta, jako że wartość wszystkich budynków na terenie Nowego Jorku wynosiła w 2006 roku ponad 802 miliardy dolarów. Time Warner Center posiada najwyższą wartość rynkową spośród nowojorskich nieruchomości, szacowaną w 2006 roku na ponad miliard dolarów. W Nowym Jorku znajdują się jedne z najbardziej wartościowych budynków zarówno w skali Stanów Zjednoczonych, jak i całego świata. 450 Park Avenue został 2 lipca 2007 roku sprzedany za kwotę 510 milionów dolarów (17 104 dolarów/m²), bijąc rekord pod względem ceny metra kwadratowego amerykańskiej nieruchomości biurowej; wcześniejszy, niespełna miesięczny rekord, został ustanowiony w czerwcu 2007 roku, kiedy to właściciela zmienił obiekt przy 660 Madison Avenue, a transakcja opiewała na kwotę 15 887 dolarów/m².
Nowojorski rynek branży telewizyjnej i filmowej ustępuje w skali amerykańskiej pod względem wielkości i rozwoju jedynie Hollywood. Branże kreatywne, takie jak nowe media, reklama, moda i architektura notują wzrost zatrudnienia, dając miastu silnie konkurencyjną pozycję w tych obszarach.
Rozwijają się również sektory zaawansowanych technologii, takie jak biotechnologia, informatyka, projektowanie gier, a także gama usług internetowych; branże te wspierane są przez mocną pozycję Nowego Jorku w dziedzinie telekomunikacyjnej, między innymi ze względu na transatlantyckie połączenie światłowodowe. Wśród innych ważnych dziedzin funkcjonowania Nowego Jorku są badania medyczne i technologiczne, a także działalność instytucji non-profit oraz placówek edukacyjnych, a w tym uniwersytetów.
Sektor produkcyjny posiada duży, jednak systematycznie malejący udział w zatrudnieniu mieszkańców Nowego Jorku. Do dominujących gałęzi produkcji w mieście należą odzież, chemikalia, wyroby metalowe, przetwórstwo żywności oraz meble. Przemysł spożywczy stanowi najbardziej stabilną z głównych branż sektora wytwórczego w Nowym Jorku. Nowojorski przemysł żywnościowy wart jest 5 miliardów dolarów i zatrudnia ponad 19 tysięcy osób. Sztandarowym produktem eksportowym miasta jest czekolada – każdego roku jej eksport przynosi przychody w wysokości 234 milionów dolarów.
Transport
Transport zbiorowy w Nowym Jorku, działający w większości 24 godziny na dobę, jest najrozleglejszym i najbardziej złożonym tego typu systemem w Ameryce Północnej. Jeden na trzech użytkowników transportu zbiorowego w Stanach Zjednoczonych, a zarazem dwie trzecie Amerykanów, którzy korzystają z kolei, pochodzi z Nowego Jorku lub przedmieść tegoż miasta. Słynne nowojorskie metro jest metrem o najintensywniejszym ruchu na półkuli zachodniej, podczas gdy Grand Central Terminal, często określany również mianem „Grand Central Station”, stanowi największy na świecie dworzec kolejowy pod względem liczby peronów. Nowojorska przestrzeń powietrzna jest jednym z korytarzy lotniczych o największym zagęszczeniu ruchu na świecie. Most Waszyngtona, łączący Manhattan z hrabstwem Bergen, jest mostem przeznaczonym dla pojazdów silnikowych o najintensywniejszym ruchu na świecie.
Transport zbiorowy cieszy się w Nowym Jorku dużą popularnością. W 2005 roku 54,6% nowojorczyków podróżowało do pracy środkami komunikacji miejskiej. Stanowi to kontrast w porównaniu do pozostałych obszarów Stanów Zjednoczonych, gdzie około 90% mieszkańców dojeżdżało do pracy samochodami. Zgodnie z danymi US Census Bureau, nowojorczycy spędzali średnio 38,4 minuty dziennie w drodze do pracy – najwięcej spośród mieszkańców wszystkich amerykańskich metropolii.
Za obsługę nowojorskiego transportu kolejowego odpowiedzialna jest korporacja Amtrak, korzystająca ze stacji Pennsylvania Station. Amtrak obsługuje połączenia wzdłuż Northeast Corridor, w tym do Bostonu, Filadelfii i Waszyngtonu, a także oferuje relacje dalekobieżne do takich miast, jak Chicago, Nowy Orlean, Miami, Toronto oraz Montreal. Port Authority Bus Terminal, główny terminal dla autobusów międzymiastowych, każdego dnia obsługuje za pośrednictwem 7 tysięcy autokarów ponad 200 tysięcy pasażerów, co czyni go najbardziej wykorzystywanym dworcem autobusowym na świecie.
Nowojorskie metro jest największym systemem szybkiej kolei miejskiej na świecie pod względem liczby stacji, które posiada, czyli 468. Ze względu na roczną liczbę przejazdów w 2006 roku zajmowało trzecie miejsce na świecie, z 1,5 miliardami podróży. Metro w Nowym Jorku wyróżnia się także tym, że system pozostaje w ruchu 24 godziny na dobę, natomiast metra w Londynie, Paryżu czy Tokio, nocą wstrzymują ruch.
System transportu zbiorowego w Nowym Jorku obejmuje ponadto najdłuższy w Ameryce Północnej most wiszący – Verrazano-Narrows, pierwszy na świecie mechanicznie wentylowany tunel samochodowy – Holland Tunnel, ponad 12 tysięcy żółtych taksówek, kolej linową Roosevelt Island Tramway, która transportuje ludzi pomiędzy Roosevelt Island a Manhattanem, a także promy łączące Manhattan z różnymi miejscami w granicach oraz poza granicami miasta. Staten Island Ferry jest najbardziej wykorzystywanym promem w Stanach Zjednoczonych. Rocznie przewozi ponad 19 milionów pasażerów na 8,4–kilometrowej trasie pomiędzy Staten Island i Dolnym Manhattanem. System szybkiej kolei Staten Island Railway obsługuje połączenia na Staten Island. Port Authority Trans-Hudson łączy centrum i Dolny Manhattan z północno-wschodnim New Jersey, a głównie z Hoboken, Jersey City i Newark. Podobnie jak nowojorskie metro, Port Authority Trans-Hudson funkcjonuje całodobowo; są to jednocześnie dwa z czterech systemów szybkich kolei miejskich na świecie, które działają 24 godziny na dobę (pozostałe to część Chicago „L” oraz PATCO Speedline w Filadelfii).
Nowojorska sieć kolei podmiejskich oraz flota autobusowa są największe w Ameryce Północnej. Sieć kolejowa, która łączy przedmieścia miasta z centrum, składa się z trzech odrębnych systemów: Long Island Rail Road, Metro-North Railroad i New Jersey Transit. Łączą się one w dwóch punktach: Grand Central Terminal oraz Pennsylvania Station i obejmują w sumie ponad 250 stacji oraz 20 linii kolejowych.
Nowy Jork jest najważniejszym punktem przyjęć międzynarodowych pasażerów w Stanach Zjednoczonych. Obszar obsługiwany jest głównie przez trzy porty lotnicze: John F. Kennedy International, Newark Liberty International i LaGuardia; istnieją również zaawansowane plany budowy czwartego dużego lotniska – Stewart International Airport w pobliżu Newburgh. W 2005 roku z tychże trzech portów lotniczych skorzystało 100 milionów pasażerów, czyniąc Nowy Jork przestrzenią powietrzną o najbardziej zagęszczonym ruchu w Stanach Zjednoczonych. Międzynarodowe loty wychodzące z JFK i Newark objęły około ¼ wszystkich amerykańskich turystów, którzy wyjechali poza granice kraju w 2004 roku. JFK stanowi centralny hub linii lotniczych JetBlue, czwarty co do wielkości węzeł American Airlines, a także szósty co do wielkości hub Delta Air Lines. Port lotniczy w Newark będzie trzecim co do wielkości węzłem przesiadkowym linii United Airlines, gdy jej fuzja z Continental Airlines zostanie sfinalizowana. W takim przypadku United Airlines będą największymi liniami lotniczymi na rynku nowojorskim.
Wysoki wskaźnik wykorzystania transportu publicznego, 120 tysięcy rowerzystów dziennie i szereg osób, które do pracy dostają się na piechotę, powoduje, że Nowy Jork jest jednym z najefektywniejszych energetycznie miast w Stanach Zjednoczonych. Spacer lub jazdę rowerem wybiera 21% mieszkańców miasta, podczas gdy współczynnik ten w skali krajowej wynosi 8%.
Uzupełniając szeroką sieć transportu publicznego w Nowym Jorku, miasto posiada również rozbudowaną sieć dróg ekspresowych i dróg szybkiego ruchu, które za pośrednictwem szeregu mostów i tuneli łączą Nowy Jork z Northern New Jersey, hrabstwem Westchester, Long Island i południowo-zachodnim Connecticut. Drogi te obsługują miliony mieszkańców przedmieść, którzy codziennie dojeżdżają do pracy w centrum Nowego Jorku, dlatego miasto boryka się z wielkimi „korkami”, zwłaszcza w godzinach największego ruchu.
Pomimo dużej roli, jaką w Nowym Jorku odgrywa transport zbiorowy, drogi także stanowią ważny element miasta. Siatka ulic Manhattanu odegrała znaczącą rolę w fizycznym rozwoju Nowego Jorku. Kilka ulic i alei miasta, a w tym Broadway, Wall Street i Madison Avenue, stanowi metonimię dla zebranych tam typów przemysłu, tzn. kolejno: teatru, finansów i reklamy.
Władze
Od czasu konsolidacji w 1898 roku organizacja władzy w Nowym Jorku opiera się na strukturze burmistrz – rada miejska. Rząd Nowego Jorku jest bardziej scentralizowany niż w większości pozostałych miast Stanów Zjednoczonych. Nowojorskie władze centralne odpowiedzialne są za edukację publiczną, zakłady poprawcze, biblioteki, bezpieczeństwo publiczne, obiekty rekreacyjne, kwestie sanitarne, opiekę społeczną, a także zaopatrzenie miasta w wodę. Burmistrz i radni wybierani są na czteroletnią kadencję, mając prawo do dwóch bezpośrednich reelekcji; następnie, po czteroletniej przerwie, mogą ponownie ubiegać się o stanowisko. Rada miasta Nowy Jork jest jednoizbowym organem złożonym z 51 członków.
Aktualnie funkcję burmistrza Nowego Jorku pełni Eric Adams z Partii Demokratycznej, który piastuje stanowisko od 2022 roku. Jego poprzednikiem był Bill de Blasio, również z Partii Demokratycznej.
De Blasio zastąpił na tym stanowisku 1 stycznia 2014 r. Michaela Bloomberga, który zajmował to stanowisko przez trzy kadencje, od roku 2001. Bloomberg znany był z tego, że przejął kontrolę nad miejskim systemem edukacji, nadzorowanym dotychczas przez władze stanu, a także z działań mających na celu rozwój gospodarczy miasta oraz z agresywnej polityki w dziedzinie zdrowia publicznego. W drugiej kadencji podjął się reformy szkolnictwa, redukcji ubóstwa i kontroli obrotu bronią na terenie miasta; te trzy kwestie były wówczas priorytetami jego administracji.
Wraz z burmistrzem Bostonu, Thomasem Menino, Bloomberg założył w 2006 roku organizację Mayors Against Illegal Guns Coalition, której ideą było wzmożenie bezpieczeństwa publicznego przez eliminację nielegalnej broni z ulic. Większość urzędów w mieście zarządzana jest przez Partię Demokratyczną. Nowy Jork był reprezentowany przez republikanina w wyborach prezydenckich po raz ostatni w 1924 roku. Programy polityczne partii koncentrują się w Nowym Jorku na kwestiach tanich mieszkań, edukacji, rozwoju gospodarczego, a także rynku pracy.
Nowy Jork jest najważniejszym źródłem pozyskiwania środków finansowych na cele polityczne w Stanach Zjednoczonych, a cztery z pięciu kodów pocztowych w kraju, które przynoszą największe dotacje polityczne, pochodzi z Manhattanu. Najważniejszy kod pocztowy w tym aspekcie, 10021 z Upper East Side, wygenerował w 2004 roku większość pieniędzy na kampanie prezydenckie George’a W. Busha i Johna Kerry’ego. Finanse Nowego Jorku charakteryzują się silnymi zaburzeniami równowagi płatniczej w rozrachunkach stanowych i krajowych. Miasto otrzymuje od państwa 83 centy za każdego dolara wysłanego do rządu federalnego za pośrednictwem podatków (to znaczy – Nowy Jork każdego roku wysyła państwu 11,4 miliarda dolarów więcej, niż otrzymuje z powrotem). Ponadto miasto co roku przekazuje stanowi Nowy Jork kolejnych 11 miliardów dolarów więcej, niż dostaje z powrotem.
Ochrona środowiska
Wykorzystanie publicznego transportu zbiorowego w Nowym Jorku jest największe na terenie całych Stanów Zjednoczonych, zaś zużycie benzyny w mieście jest takie, jak średnia krajowa w latach 20. XX wieku. Dzięki wysoko rozwiniętej sieci transportu masowego miasto zaoszczędziło 1,8 miliarda galonów amerykańskich (6 800 000 m³) oleju napędowego w 2006 roku; Nowy Jork zapewnia ponadto połowę oszczędności tego surowca (wynikającej z tranzytu) w skali państwowej. Gęstość zaludnienia, niski wskaźnik korzystania z samochodów i wysoka użyteczność transportu zbiorowego, czynią z Nowego Jorku jedno z najefektywniejszych energetycznie miast w Stanach Zjednoczonych. Emisja gazów cieplarnianych wynosi w Nowym Jorku 7,1 tony na osobę, co stanowi relatywnie niewysoki wynik w porównaniu do średniej krajowej w granicach 24,5 tony. Nowojorczycy są odpowiedzialni za 1% gazów cieplarnianych emitowanych przez Stany Zjednoczone, co stanowi niski poziom z uwagi na to, że miasto zamieszkuje 2,7% populacji kraju. Przeciętny nowojorczyk zużywa niespełna połowę energii, którą wykorzystuje mieszkaniec San Francisco, a także niemalże 1/4 energii, którą konsumuje mieszkaniec Dallas.
W ostatnich latach miasto podjęło działania mające na celu zmniejszanie negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne. Koncentracja zanieczyszczonego powietrza w Nowym Jorku doprowadziła do wysokich wskaźników występowania astmy, a także innych chorób układu oddechowego wśród mieszkańców miasta. Władze Nowego Jorku zobowiązane są do zakupu jedynie najbardziej energooszczędnych urządzeń do stosowania w urzędach miejskich i instytucjach użytku publicznego. Nowy Jork posiada największą liczbę autobusów wykorzystujących olej napędowy z obniżoną zawartością siarki oraz CNG spośród wszystkich miast w Stanach Zjednoczonych. Ponadto w połowie 2010 roku w Nowym Jorku kursowało 3715 taksówek o napędzie hybrydowym, a także innych pojazdów zasilanych olejem napędowym z obniżoną zawartością siarki; samochody hybrydowe stanowiły wówczas 28% wszystkich taksówek działających w Nowym Jorku – więcej niż w jakimkolwiek innym mieście Ameryki Północnej.
Nowy Jork jest jedynym miastem w Stanach Zjednoczonych, w którym większość (52%) gospodarstw domowych nie dysponuje samochodem; jedynie 22% mieszkańców Manhattanu posiada samochód. Dla porównania, około 90% gospodarstw domowych w skali państwa dysponuje co najmniej jednym samochodem.
Władze miasta Nowy Jork były w 2007 roku jedną ze stron powodowych w skierowanej do Sądu Najwyższego słynnej sprawie przeciw Agencji Ochrony Środowiska (EPA), która sprzeciwiała się uznaniu dwutlenku węgla za gaz szkodliwy. Nowy Jork jest również liderem w dziedzinie konstrukcji energooszczędnych, ekologicznych budynków biurowych, włączając w to między innymi Hearst Tower.
Woda pitna dostarczana jest do Nowego Jorku z chronionego dorzecza, znajdującego się w Catskill Mountains. Dzięki integralności i niezakłóconemu, naturalnemu systemowi filtracji wody w Catskill Mountains, Nowy Jork jest jednym z czterech wielkich miast w Stanach Zjednoczonych, w których woda pitna jest na tyle czysta, iż nie wymaga dodatkowych procesów uzdatniania.
Przestępczość
Od roku 2005 Nowy Jork ma najniższy współczynnik przestępczości spośród wszystkich 25 największych miast w Stanach Zjednoczonych. Bezpieczeństwo poprawiło się znacznie od lat 80., w których zanotowano duży wzrost przestępczości, i początków lat 90., czyli tzw. epidemii kokainy. W latach 1990–2010 odnotowano w Nowym Jorku największy i najdłuższy spadek liczby przestępstw ulicznych. W 2002 roku współczynnik przestępczości w Nowym Jorku miał ten sam poziom, co w mieście Provo w stanie Utah; Nowy Jork zajmował wtedy 197. miejsce pod względem wskaźnika przestępczości na liście 216 amerykańskich miast o populacjach większych, niż 100 tysięcy mieszkańców. Przemoc w Nowym Jorku zmalała w okresie od 1993 do 2005 roku o ponad 75%; spadek ten notowano ponadto w okresie, w którym przestępczość w skali państwa rosła. W 2005 roku współczynnik zabójstw na terenie miasta osiągnął najniższy poziom od 1966 roku; z kolei w 2007 roku w Nowym Jorku dokonano poniżej 500 zabójstw – najmniej, odkąd opublikowano pierwsze tego typu statystyki w 1963 roku. 95,1% ofiar wszelkiego rodzaju morderstw oraz 95,9% ofiar strzelanin w Nowym Jorku miało pochodzenie latynoskie lub reprezentowało rasę czarną. 90,2% aresztowanych pod zarzutem morderstwa i 96,7% aresztowanych pod zarzutem postrzału miało pochodzenie latynoskie lub reprezentowało rasę czarną.
Socjologowie i kryminologowie nie osiągnęli dotychczas konsensusu w sprawie wytłumaczenia tak znacznego spadku przestępczości w mieście. Część z nich przypisywała to zjawisko nowej taktyce stosowanej przez New York City Police Department, opartej przede wszystkim na procesie CompStat oraz teorii rozbitych okien. Inne opinie mówiły natomiast, że do ograniczenia przestępczości przyczyniły się zwalczenie epidemii kokainy i zmiany demograficzne w strukturze populacji miasta. Niektóre dane wskazują jednak, że w okresie spadku przestępczości w Nowym Jorku nie zachodziły istotne zmiany grup etnicznych czy innych czynników mogących wyjaśniać tak znaczące obniżenie przestępczości. Na podstawie analizy danych ze szpitali i aresztów nie wykazano spadku używania narkotyków w okresie spadku przestępczości. Niektórzy łączą spadek przestępczości ze zwiększeniem liczby policjantów na ulicach i patroli w najniebezpieczniejszych miejscach (zaznaczając jednocześnie, że nie zwiększyła się radykalnie liczba zatrzymań za drobne przestępstwa).
Przestępczość zorganizowana jest od dawna powiązana z Nowym Jorkiem, a jej prekursorami w latach 20. XIX wieku były gangi Forty Thieves i Roach Guards. Już w 1850 roku w Nowym Jorku odnotowano ponad 200 wojen toczonych głównie przez młode gangi. W XX wieku narodziła się nowojorska mafia, zdominowana przez Pięć Rodzin – które do dziś stanowią największą i najbardziej wpływową organizację przestępczą w mieście. Wśród licznych gangów, które powstały pod koniec XX wieku, był między innymi Black Spades. Do najważniejszych gangów, które obecnie działają w Nowym Jorku, zaliczyć można Bloods, Crips, Latin Kings oraz MS-13.
Ochrona przeciwpożarowa i ratownictwo medyczne
Straż pożarna i ratownictwo medyczne w Nowym Yorku funkcjonuje w ramach Fire Department of the City of New York (FDNY). Straż pożarna w Nowym Jorku jest największą miejską strażą pożarną w Stanach Zjednoczonych, a także drugą co do wielkości na świecie po straży pożarnej w Tokio. FDNY zatrudnia ponad 10,9 tys. strażaków, 4,2 tys ratowników medycznych (EMS - Emergency Medical Services) i 2 tys. pracowników cywilnych.
Straż pożarna w Nowym Yorku ma inny model funkcjonowania niż w Polsce. Oprócz włączenia ratownictwa medycznego do straży pożarnej (1996 r.) jest także całkowicie zależna od władz miasta. W Polsce straż pożarna podporządkowana jest komendą wojewódzkim i komendzie głównej.
11 września 2001 roku w zamachach na World Trade Center zginęło 343 strażaków i ratowników medycznych FDNY.
Edukacja
System szkolnictwa publicznego w Nowym Jorku, zarządzany przez New York City Department of Education, jest największym spośród wszystkich systemów w amerykańskich miastach. Do ponad 1200 szkół podstawowych i średnich uczęszcza około 1,1 miliona uczniów. Nowojorskie szkoły społeczne, częściowo finansowane ze środków publicznych, obejmują między innymi Harlem Success Academy i Girls Prep. W mieście działa dodatkowo ponad 900 prywatnych szkół świeckich i religijnych. Mimo że Nowy Jork nie jest zasadniczo postrzegany jako miasto studenckie, mieszka tutaj około 594 tysiące studentów – więcej niż w jakimkolwiek innym mieście w Stanach Zjednoczonych. W 2005 roku trzech na pięciu mieszkańców Manhattanu było absolwentami uczelni, zaś jeden na czterech mieszkańców posiadał stopień naukowy; tworzyło to jedno z największych skupisk osób z wyższym wykształceniem spośród wszystkich amerykańskich miast.
Nowy Jork jest siedzibą wielu prestiżowych prywatnych uczelni, do których zaliczyć można m.in.: Barnard College, Columbia University, Cooper Union, Fordham University, New York University, The New School, Pace University i Yeshiva University. Publiczny system City University of New York jest jednym z największych uniwersytetów w Stanach Zjednoczonych i obejmuje szereg podległych mu college’ów i community college’ów. W Nowym Jorku działają dziesiątki mniejszych uczelni prywatnych i uniwersytetów, włączając w to wiele instytucji specjalnego przeznaczenia oraz instytucji religijnych, a w tym: St. John’s University, The Juilliard School, The College of Mount Saint Vincent, a także The School of Visual Arts.
Duża część prowadzonych w mieście badań naukowych skupia się na obszarach medycyny i nauk biologicznych. Mieszkańcy Nowego Jorku mają największą liczbę podyplomowych stopni naukowych przyznawanych corocznie w Stanach Zjednoczonych; w mieście działa 40 tysięcy licencjonowanych lekarzy, zaś 127 laureatów Nagrody Nobla ma swoje korzenie w lokalnych instytucjach. Nowy Jork otrzymuje w sumie drugie co do wielkości wsparcie finansowe od National Institutes of Health spośród wszystkich miast w Stanach Zjednoczonych. Główne nowojorskie instytucje biomedyczne obejmują: Memorial Sloan-Kettering Cancer Center, Rockefeller University, SUNY Downstate Medical Center, Albert Einstein College of Medicine, Mount Sinai School of Medicine oraz Weill Cornell Medical College.
Nowojorska Biblioteka Publiczna, która dysponuje największymi zbiorami ze wszystkich amerykańskich bibliotek publicznych, posiada swoje oddziały w Bronksie, Manhattanie i Staten Island. Miasto Nowy Jork nie posiada jednolitego systemu bibliotek publicznych dla wszystkich 5 dzielnic. Funkcjonują 3 oddzielne instytucje – oprócz Nowojorskiej Biblioteki Publicznej istnieją również Brooklyńska Biblioteka Publiczna i Biblioteka Publiczna Dzielnicy Queens, czyli druga co do wielkości biblioteka publiczna w Stanach Zjednoczonych.
Kultura
Nowy Jork wyróżnia się w sferach sztuki, kuchni, tańca, muzyki, opery i teatrów, kina niezależnego, mody, muzeów i literatury. Właśnie tutaj narodziły się liczne ruchy kulturowe, takie jak Renesans Harlemu, który ustanowił odrębny kanon literatury afroamerykańskiej w Stanach Zjednoczonych, ekspresjonizm abstrakcyjny w malarstwie, a także hip hop, punk, salsa, disco, freestyle i Tin Pan Alley w muzyce. Nowy Jork uważany jest przez wielu za światową stolicę tańca. Miasto samo w sobie często jest bohaterem książek, filmów oraz programów telewizyjnych; na przestrzeni lat powstały również liczne utwory mu poświęcone (do najbardziej znanych przykładów należy między innymi „New York, New York” z musicalu o tym samym tytule).
Miasto było centrum muzyki jazzowej w latach 40. XX wieku, ekspresjonizmu abstrakcyjnego w latach 50., a także miejscem narodzin hip-hopu pod koniec lat 70. W latach 70. i 80. duży wpływ na rozwój gatunków miała nowojorska scena punkowa i hardcore’owa.
Rozrywka i sztuka
Nowy Jork odgrywa ważną rolę w amerykańskim przemyśle filmowym, stanowiąc drugie co do wielkości centrum tej branży w Stanach Zjednoczonych. W 1920 roku w mieście nakręcono obraz Manhatta, reprezentujący wczesny nurt awangardy.
W Nowym Jorku znajduje się ponad 2 tysiące instytucji kulturowych, a także ponad 500 różnorodnych galerii sztuki.
Roczny budżet, jaki na sztukę przeznaczają władze Nowego Jorku, jest większy niż środki, którymi dysponuje agencja rządowa National Endowment for the Arts. Zamożni przemysłowcy wybudowali w XIX wieku sieć ważnych instytucji kulturalnych, takich jak Carnegie Hall i Metropolitan Museum of Art, które zyskały międzynarodowe uznanie. Pojawienie się oświetlenia elektrycznego doprowadziło do opracowania pierwszych produkcji teatralnych. W latach 80. XIX wieku nowojorskie teatry na Broadwayu i wzdłuż 42. ulicy zaczęły wystawiać nową formę sztuki scenicznej, znaną jako broadwayowskie musicale. Inspirowane życiem imigrantów produkcje takich twórców, jak Edward Harrigan i George M. Cohan, wykorzystywały w narracji piosenki zawierające motywy nadziei i ambicji.
Broadway – to nazwa skupiska około 40 największych nowojorskich teatrów mieszczących się przy ulicy Broadway, która przecina Times Square.
W skład wielkiego kompleksu muzycznego Lincoln Center for the Performing Arts wchodzi 12 słynnych instytucji, w tym Jazz at Lincoln Center, Metropolitan Opera, New York City Opera, Filharmonia Nowojorska, siedziba New York City Ballet, Vivian Beaumont Theatre oraz Juilliard School. Lincoln Center for the Performing Arts jest największym centrum sztuki w Stanach Zjednoczonych.
Każdego lata w Central Parku odbywa się doroczny festiwal Central Park Summerstage, w trakcie którego mają miejsce darmowe koncerty i przedstawienia.
Turystyka
Turystyka jest jedną z najważniejszych gałęzi przemysłu Nowego Jorku, w czasie ostatnich pięciu lat każdego roku miasto odwiedzało ponad 40 milionów gości ze Stanów Zjednoczonych i ze świata. Do głównych atrakcji należą przede wszystkim: Empire State Building, Statua Wolności, Wyspa Ellis, produkcje teatrów na Broadwayu, muzea takie jak Metropolitan Museum of Art, Central Park, Rockefeller Center, Times Square, zakupy w luksusowych butikach przy Piątej Alei i Madison Avenue, przedsięwzięcia takie jak doroczne parady Halloween Parade oraz Macy's Thanksgiving Day Parade, sezonowe rozrywki pokroju lodowisk działających zimą w Central Parku, a także Tribeca Film Festival. Poza kluczowymi obszarami turystycznymi w Nowym Jorku dużą popularnością cieszą się również Bronx Zoo, Coney Island oraz New York Botanical Garden.
W 2010 roku Nowy Jork odwiedziła rekordowa liczba turystów – 48,7 miliona. Ówczesny burmistrz miasta, Michael Bloomberg, przyznał, że jego celem jest ustanowienie nowego rekordu w 2012 roku, kiedy to liczba gości w Nowym Jorku ma przekroczyć 50 milionów.
W 2018 roku Nowy Jork odwiedziło 13,67 mln turystów z całego świata – był szóstym najczęściej odwiedzanym miastem na świecie.
Media
Nowy Jork stanowi centrum przemysłu telewizyjnego, muzycznego, wydawniczego, reklamowego i prasowego, a zarazem największy rynek mediowy w Ameryce Północnej (wyprzedzając Los Angeles, Chicago i Toronto).
Do nowojorskich konglomeratów medialnych należą m.in.: Time Warner, Thomson Reuters Corporation, News Corporation, The New York Times Company, NBCUniversal, Hearst Corporation oraz Viacom. W Nowym Jorku swoje główne siedziby posiada siedem z ośmiu największych agencji reklamowych na świecie. W mieście działają również centrale dwóch wytwórni płytowych z tzw. „wielkiej czwórki” – Sony Music Entertainment i Warner Music Group. Pozostali przedstawiciele czwórki, Universal Music Group i EMI, posiadają swoje nowojorskie przedstawicielstwa. W Nowym Jorku powstaje 1/3 wszystkich amerykańskich filmów z nurtu kina niezależnego.
W Nowym Jorku swoje biura posiada ponad 200 dzienników i 350 magazynów, zaś w lokalnym przemyśle wydawniczym zatrudnionych jest około 25 tysięcy osób. Dwie z trzech gazet codziennych o zasięgu krajowym, które wydawane są w Stanach Zjednoczonych, to dzienniki nowojorskie: The Wall Street Journal i „The New York Times” (który zdobył najwięcej Nagród Pulitzera w kategoriach dziennikarskich w historii tych wyróżnień).
Do najpopularniejszych nowojorskich tabloidów należą The New York Daily News (powstały w 1919 roku z inicjatywy Josepha Medilla Pattersona) oraz The New York Post (założony w 1801 roku przez Alexandra Hamiltona). Z kolei The Village Voice ma największy zasięg spośród wszystkich gazet alternatywnych publikowanych w Nowym Jorku.
W Nowym Jorku istnieje również szeroki przekrój prasy etnicznej, z ponad 270 gazetami i magazynami wydawanymi w co najmniej 40 językach świata. Najstarszą hiszpańskojęzyczną gazetą codzienną w Nowym Jorku, a zarazem w Stanach Zjednoczonych, jest El Diario La Prensa.
Nowy Jork stanowił miejsce wielkiego rozwoju przemysłu telewizyjnego, który obecnie odgrywa znaczącą rolę w gospodarce miasta. Właśnie tutaj znajdują się siedziby główne czterech najważniejszych amerykańskich sieci telewizyjnych: ABC, CBS, FOX oraz NBC. W mieście znajdują się również centrale licznych kanałów kablowych, takich jak m.in.: MTV, Fox News, HBO i Comedy Central.
Nowy Jork jest ponadto jednym z najważniejszych ośrodków niekomercyjnych mediów (określanych oficjalnie mianem edukacyjnych; pozbawionych wszelakich reklam). Pierwszym otwartym kanałem, który powstał w Stanach Zjednoczonych, był założony w 1971 roku Manhattan Neighborhood Network. WNET – obejmująca sygnałem obszar metropolitalny Nowego Jorku – jest sztandarową stacją amerykańskiej telewizji publicznej Public Broadcasting Service (PBS). Natomiast WNYC, publiczna stacja radiowa, będąca własnością miasta do 1997 roku, ma największą liczbę słuchaczy spośród wszystkich publicznych nadawców radiowych w Stanach Zjednoczonych.
Kuchnia
Nowojorska kultura kulinarna prezentuje bardzo szeroki przekrój kuchni całego świata, inspirowany wpływami imigrantów.
Przybysze z całego świata rozsławili Nowy Jork za sprawą bajgli, sernika nowojorskiego i pizzy nowojorskiej; wszechobecne są również restauracje z kuchnią chińską. W mieście działa ponad 4 tysiące licencjonowanych mobilnych budek z żywnością, w sporej mierze stanowiących własność imigrantów. Mimo popularności kuchni Bliskiego Wschodu, w tym falafeli oraz kebabów, bezkonkurencyjnym przysmakiem pozostają precle i hot dogi – budki z tymi przekąskami urosły do miana symboli ulic Nowego Jorku.
Nowy Jork jest jednocześnie domem dla niezliczonej liczby najbardziej wyrafinowanych i zróżnicowanych restauracji haute cuisine w Stanach Zjednoczonych oraz na świecie.
Akcent
Dla obszaru Nowego Jorku charakterystyczny jest dialekt nowojorski, określany także mianem Brooklynese lub New Yorkese. Jest uważany za jeden z najbardziej rozpoznawalnych akcentów w amerykańskiej odmianie języka angielskiego. Klasyczną wersją tegoż dialektu posługują się przede wszystkim przedstawiciele średniej klasy pracującej o amerykańsko–europejskim pochodzeniu. Do ukształtowania współczesnego dialektu nowojorskiego przyczynili się również przybywający do miasta w ostatnich dekadach imigranci spoza Europy.
Tradycyjny akcent nowojorski jest nierotyczny, co oznacza, że dźwięk [] nie występuje pod koniec sylaby lub bezpośrednio przed spółgłoską; stąd wymowa nazwy miasta brzmi New Yawk. [] nie pojawia się również w słowach typu park []/[], butter [] lub here [].
W najstarszych wersjach dialektu nowojorskiego samogłoski w słowach takich, jak „girl” i „oil” przybierają postać dyftongów []. Osoby o innych akcentach często odbierają to odwrotnie, jako „zamianę” dźwięków er i oy, stąd girl brzmi jako „goil”, zaś oil brzmi jako „erl”. Charakterystyczna wymowa, np. „Joizey” (Jersey), „Toidy-Toid Street” (33rd St.) i „terlet” (toilet) służy często do parodiowania nowojorczyków. Postać grana przez Archiego Bunkera w sitcomie All in the Family z lat 70. XX wieku używała tego typu dialektu nowojorskiego; obecnie jednak ta odmiana akcentu praktycznie całkowicie wyszła z użycia.
Sport
Nowojorskie drużyny Major League Baseball zdobyły w sumie 35 trofeów World Series. Nowy Jork jest jednym z pięciu obszarów metropolitalnych (obok Chicago, Washington-Baltimore, Los Angeles i San Francisco Bay Area), na których istnieją dwa zespoły baseballowe, w tym przypadku – New York Yankees oraz New York Mets. Yankees zdobyli rekordową liczbę 27 tytułów mistrzowskich, zaś Mets zwyciężyli World Series dwukrotnie. W przeszłości w mieście funkcjonowały również inne drużyny baseballowe: New York Giants (obecnie San Francisco Giants) i Brooklyn Dodgers (obecnie Los Angeles Dodgers). Oba teamy przeniosły się w 1958 roku do Kalifornii. W Nowym Jorku działają także drużyny Minor League Baseball: Staten Island Yankees oraz Brooklyn Cyclones.
Nowy Jork reprezentowany jest w lidze National Football League przez New York Jets i New York Giants (oficjalnie: New York Football Giants), mimo że domowy stadion tych drużyn – New Meadowlands Stadium, położony jest nieopodal East Rutherford w New Jersey. W 2014 roku na New Meadowlands Stadium rozegrany zostanie Super Bowl XLVIII.
New York Rangers są przedstawicielami Nowego Jorku w National Hockey League. Na nowojorskim obszarze metropolitalnym działają ponadto dwie inne drużyny z NHL: New Jersey Devils (która wywodzi się z pobliskiego Newark, w New Jersey) oraz New York Islanders (z siedzibą w Uniondale, w hrabstwie Nassau). Jest to jednocześnie jedyny obszar metropolitalny w Stanach Zjednoczonych, który posiada trzech reprezentantów w którejkolwiek z czterech najważniejszych profesjonalnych lig sportowych.
New York Knicks reprezentuje miasto w National Basketball Association, zaś drużyna New York Liberty jest przedstawicielem Nowego Jorku w Women’s National Basketball Association. Od 2012 roku Nowy Jork posiada drugiego reprezentanta w NBA, czyli drużynę Brooklyn Nets, której domowym obiektem jest Barclays Center w Brooklynie (do 2012 roku drużyna nosiła nazwę New Jersey Nets, a jej siedzibą było Prudential Center w Newark). W 1938 roku w Nowym Jorku odbył się pierwszy krajowy turniej koszykówki na poziomie uniwersyteckim – National Invitation Tournament, od tego czasu turniej organizowany jest w mieście każdego roku.
Reprezentantami Nowego Jorku w Major League Soccer są kluby: New York Red Bulls, który swoje mecze rozgrywa na Red Bull Arena oraz New York City FC, którego siedzibą jest Yankee Stadium.
W Queens rozgrywany jest międzynarodowy turniej tenisowy US Open, zaliczany do Wielkiego Szlema. Maraton Nowojorski jest jednym z największych maratonów na świecie, zaś jego edycje z okresu 2004–2006 zajmują trzy czołowe miejsca na liście światowych maratonów pod względem liczby osób, które dotarły na metę; w 2006 roku Maraton Nowojorski ukończyło 37 866 uczestników. Od 1914 roku w Nowym Jorku organizowany jest halowy mityng lekkoatletyczny Millrose Games, zaliczany do cyklu IAAF Indoor Permit Meetings. Ważną rolę na sportowej scenie Nowego Jorku odgrywa również boks, z wydarzeniami pokroju turnieju boksu amatorskiego Golden Gloves, który rozgrywany jest każdego roku w Madison Square Garden.
Wiele sportów w mieście powiązanych jest z nowojorskimi społecznościami imigrantów. „Palant”, uliczna wersja baseballa, został spopularyzowany w latach 30. XX wieku przez młodzież klasy średniej we włoskich, niemieckich i irlandzkich sąsiedztwach. Jedna z ulic Bronksu nazwana została Stickball Blvd na cześć najpopularniejszego sportu ulicznego w Nowym Jorku.
Miasta partnerskie
Nowy Jork posiada dziesięć historycznych miast partnerskich. Oryginalny program The Sister City Program of the City of New York został w 2006 roku zrestrukturyzowany, a jego nazwę zmieniono na New York City Global Partners, Inc. Celem tych działań była chęć rozszerzenia współpracy Nowego Jorku z miastami świata przy jednoczesnym zachowaniu współpracy z następującymi dziesięcioma historycznymi miastami siostrzanymi:
Podobnie jak sam Nowy Jork, wszystkie jego miasta partnerskie (z wyjątkiem Pekinu) są najgęściej zaludnionymi miastami w swoich państwach.
Zobacz też
Konsulat Generalny RP w Nowym Jorku
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Strona miasta Nowy Jork
Strona informacji turystycznej w Nowym Jorku
w katalogu Open Directory Project
, zawierająca między innymi wszystkie stacje metra
Kolekcja ponad 60 tysięcy historycznych fotografii Nowego Jorku
Strona poświęcona architekturze i sztuce Nowego Jorku
Film dokumentalny przedstawiający historię miasta od jego początków do 2003
Opowieści o Nowym Jorku oraz galeria zdjęć
Miasta w stanie Nowy Jork | 87,318 |
40351 | https://pl.wikipedia.org/wiki/El%C5%BCbieta%20II | Elżbieta II | Elżbieta II (; ur. 21 kwietnia 1926 w Londynie, zm. 8 września 2022 w Balmoral) – królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej z dynastii Windsorów od 6 lutego 1952 (koronowana 2 czerwca 1953) do 8 września 2022. Jej panowanie, które trwało 70 lat i 214 dni, czyni ją najdłużej panującym ze wszystkich brytyjskich monarchów i najdłużej panującą w historii kobietą – głową państwa.
Urodziła się w Mayfair w Londynie jako pierwsze dziecko księcia i księżnej Yorku (późniejszego króla Jerzego VI i królowej Elżbiety). Jej ojciec wstąpił na tron w 1936 po abdykacji swojego brata, króla Edwarda VIII, czyniąc Elżbietę pretendentką do tronu. Kształciła się prywatnie w domu i zaczęła podejmować obowiązki publiczne podczas II wojny światowej, służąc w Pomocniczej Służbie Terytorialnej. W listopadzie 1947 roku poślubiła Filipa Mountbattena, byłego księcia Grecji i Danii, a ich małżeństwo trwało 73 lata, aż do jego śmierci w kwietniu 2021 roku. Mieli czworo dzieci: Karola, Annę, Andrzeja i Edwarda.
Kiedy w lutym 1952 roku zmarł jej ojciec, Elżbieta – wówczas 25-letnia – została królową siedmiu niezależnych krajów Wspólnoty: Wielkiej Brytanii, Kanady, Australii, Nowej Zelandii, RPA, Pakistanu i Cejlonu (znanego dziś jako Sri Lanka), a także i pozostałą głową Królestw Wspólnoty. Elżbieta panowała jako monarcha konstytucyjna w czasie wielkich zmian politycznych, takich jak konflikt w Irlandii Północnej, decentralizacja w Wielkiej Brytanii, dekolonizacja Afryki oraz przystąpienie Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich i wystąpienie z Unii Europejskiej. Liczba jej królestw zmieniała się w czasie, gdy terytoria uzyskiwały niepodległość, a niektóre królestwa stawały się republikami. Do jej licznych historycznych wizyt i spotkań należą wizyty państwowe w Chinach w 1986 roku, w Rosji w 1994 roku i w Republice Irlandii w 2011 roku oraz spotkania z pięcioma papieżami.
Do ważnych wydarzeń należy koronacja Elżbiety II w 1953 roku oraz obchody jej srebrnego, złotego, diamentowego i platynowego jubileuszu odpowiednio w 1977, 2002, 2012 i 2022 roku.
Oprócz godności królowej Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej była również głową 14 innych państw: Antigui i Barbudy, Australii, Bahamów, Belize, Grenady, Kanady, Jamajki, Nowej Zelandii, Papui-Nowej Gwinei, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyn, Tuvalu i Wysp Salomona, które razem z Wielką Brytanią mają status tzw. Commonwealth realm. Liczba państw, w których panowała Elżbieta II zmieniała się podczas jej panowania. Za głowę państwa uznawało ją łącznie 33 krajów.
Od 9 września 2015 była najdłużej panującym monarchą Wielkiej Brytanii; pobiła rekord królowej Wiktorii (63 lata, 7 miesięcy i 2 dni), której była praprawnuczką. Od 13 października 2016 była najdłużej panującą żyjącą głową państwa na świecie; wcześniej tytuł ten przysługiwał Ramie IX – królowi Tajlandii, który rządził od 1946 do swojej śmierci w 2016. Od 12 czerwca 2022 była drugim po Ludwiku XIV najdłużej panującym monarchą na świecie, wyprzedzając króla Tajlandii, który urząd sprawował 70 lat i 126 dni.
Od czasu do czasu spotykała się z sentymentem republikańskim i krytyką mediów wobec swojej rodziny, szczególnie po rozpadach małżeństw jej dzieci, jej annus horribilis w 1992 roku i śmierci swojej byłej synowej Diany, księżnej Walii w 1997 roku. Jednak poparcie dla monarchii w Wielkiej Brytanii pozostawało niezmiennie wysokie, podobnie jak jej osobista popularność. W 1952 roku zdobyła tytuł Człowieka Roku magazynu Time.
Zmarła w wieku 96 lat w zamku Balmoral w Aberdeenshire. Następcą królowej został jej najstarszy syn, Karol.
Młodość
Urodziła się poprzez cięcie cesarskie 21 kwietnia 1926 o godz. 2:40 GMT w domu przy 17 Bruton Street w dzielnicy Mayfair w Londynie. Była córką księcia Alberta z Yorku, drugiego syna urzędującego króla Jerzego V, i księżnej Yorku Elżbiety Bowes-Lyon. Świadkiem jej narodzin był ówczesny minister spraw wewnętrznych William Joynson-Hicks, który kontrolował, by podczas porodu nie podmieniono noworodka na inne dziecko. W momencie narodzin Elżbieta zajmowała trzecie miejsce w linii sukcesji, po księciu Walii Edwardzie i swoim ojcu. 29 maja 1926 została ochrzczona wodą z Jordanu w kaplicy Pałacu Buckingham przez anglikańskiego arcybiskupa Yorku, Cosma Langa. Jej rodzicami chrzestnymi byli: król Jerzy V, królowa Maria, Maria Windsor, książę Artur, lord Claude Bowes-Lyon oraz Mary Elphinstone. Elżbieta Aleksandra Maria pierwsze imię otrzymała po matce, drugie po prababce (królowej Aleksandrze), a trzecie po babce (królowej Marii).
W młodości była nazywana przez najbliższych „Lilibet”, ponieważ nie potrafiła poprawnie wymówić swojego imienia w języku angielskim – „Elizabeth”. Była opisywana przez swoich biografów jako spokojne, posłuszne, mało spontaniczne i skłonne do kontrolowania swoich emocji dziecko, od najmłodszych lat była przygotowywana do objęcia funkcji królowej. Miała dobre relacje ze swoim dziadkiem i ówczesnym królem, Jerzym V. W 1929 na prośbę króla została ściągnięta do Bognor Regis, aby pomóc mu w powrocie do zdrowia po operacji płuc. Jej matka od najmłodszych lat córki dbała o jej popularność w mediach – gdy Elżbieta miała trzy lata, jej zdjęcie znalazło się na okładce magazynu „Times” . Wizerunek księżniczki drukowany był także na broszurach i udostępniany na pamiątkach, ona sama stała się bohaterką wielu artykułów prasowych. Gdy miała cztery lata, figura przedstawiająca ją została umieszczona w Muzeum Figur Woskowych Madame Toussand. W 1930 roku urodziła się jej siostra, Małgorzata.
Dzieciństwo spędziła na Piccadilly Road 145, gdzie zamieszkali jej rodzice. Wychowywała się z dala od rówieśników, co miało ją uchronić przed przypadkowymi znajomościami oraz dziecięcymi chorobami. Ze względu na izolowanie jej od społeczeństwa stała się osobą nieśmiałą. Jedyną bliską jej koleżanką w tym okresie była młodsza od niej o kilka lat Sonia Graham-Hodgson, z którą utrzymywała regularny kontakt aż do śmierci kobiety w 2012. Wychowaniem Elżbiety zajmowała się niania Clara Cooper Knight oraz garderobiana Margaret MacDonald, nazywana przez nią „Bobo”, która później została pokojówką królowej. Edukacją księżniczki zajmowała się guwernantka Marion Crawford. W dzieciństwie pobierała indywidualne zajęcia tańca u instruktorów z Vacani School of Dance.
Następczyni tronu
Kiedy Elżbieta miała 10 lat, w 1936 zmarł jej dziadek, król Jerzy V. Tron objął jej stryj, książę Walii, Edward VIII, który jednak 11 grudnia 1936 abdykował, nie mogąc poślubić dwukrotnie rozwiedzionej Amerykanki Wallis Simpson. Następnym królem został jej ojciec, Jerzy VI, a Elżbieta zajęła pierwsze miejsce w linii sukcesji. Po koronacji ojca zamieszkała w Buckingham Palace. W wieku 13 lat podjęła naukę m.in. konstytucji Wielkiej Brytanii u Henry’ego Martena, wykładowcy Eton College, poza tym uczestniczyli u boku ojca w licznych spotkaniach z wysoko postawionymi politykami i urzędnikami.
Po wybuchu II wojny światowej wraz z siostrą Małgorzatą została umieszczona w zamku w Windsorze w Berkshire. Lord Hailsham zasugerował, aby księżniczki zostały ewakuowane do Kanady, na co matka Elżbiety II, królowa Elżbieta Bowes-Lyon, odparła: Dzieci nigdzie nie pojadą beze mnie, ja nie opuszczę króla, a król nie wyjedzie nigdy. 13 października 1940 wówczas 14-letnia Elżbieta na antenie BBC wygłosiła swoje pierwsze publiczne przemówienie, w którym zwróciła się ze słowami otuchy do dzieci Wspólnoty Narodów.
W latach 1941–1944 wraz z siostrą grała w pantomimach w Pałacu Windsor, a dochody z przedstawień były przeznaczane na rzecz żołnierzy. W 1943 po raz pierwszy samodzielnie wystąpiła publicznie. W lutym 1945 wstąpiła do Auxiliary Territorial Service ze stopniem podporucznika. Została przeszkolona na kierowcę i mechanika, uzyskując stopień kapitana. Dzień zwycięstwa w Europie w 1945 świętowała wraz z siostrą, oficerami ochrony i tłumem ludzi na londyńskich ulicach.
W lutym 1947 złożyła swoją pierwszą oficjalną wizytę zagraniczną, celem jej podróży był Związek Południowej Afryki. Wyprawa trwała przez 10 tygodni. W audycji radiowej nadawanej z okazji jej 21. urodzin powiedziała: Oświadczam wobec was wszystkich, iż poświęcę całe moje życie, jakiekolwiek będzie, długie czy krótkie, służbie wam i wielkiej imperialnej Wspólnocie, której członkami jesteśmy my wszyscy.
Małżeństwo i dzieci
Elżbieta II poznała Filipa, syna księcia Andrzeja Greckiego i Alicji Battenberg w 1934, podczas ślubu księżniczki Mariny i księcia Kentu Jerzego. W ciągu następnej dekady spotkali się kilkukrotnie, m.in. w 1939, gdy Filip oprowadził Elżbietę po Britannia Royal Naval College. W 1946 Filip, mimo sprzeciwu brytyjskiej arystokracji, otrzymał zgodę króla Jerzego VI na poślubienie jego córki, a w sierpniu 1946 oświadczył się następczyni tronu na wzgórzu w zamku Balmoral. 9 lipca 1947 nastąpiło oficjalne ogłoszenie zaręczyn Elżbiety i Filipa.
Ślub odbył się 20 listopada 1947 w Opactwie Westminsterskim. Ceremonia była emitowana na żywo w radiu i transmitowana w telewizji. W weselu wzięło udział ok. 2000 gości, wśród których znaleźli się m.in. król Iraku Fajsal II, holenderski książę Bernhard i jego żona, księżniczka Juliana oraz dziedziczny wielki książę Luksemburga Jan i jego siostra, księżniczka Elżbieta. Miesiąc miodowy młoda para spędziła w Broadlands, posiadłości Louisa Mountbattena. W latach 1949–1951 Elżbieta mieszkała w Villa Guardamangia na Malcie, dokąd po ślubie Filip wyjechał, by kontynuować służbę wojskową.
Z Filipem miała czworo potomków, są nimi:
Karol III (ur. 14 listopada 1948), książę Walii, król Wielkiej Brytanii od 2022 roku
Anna (ur. 15 sierpnia 1950), księżniczka królewska, żona Marka Phillipsa, następnie Timothy’ego Laurence’a
Andrzej (ur. 19 lutego 1960), książę Yorku
Edward (ur. 10 marca 1964), hrabia Wesseksu
Filip zmarł 9 kwietnia 2021 w zamku w Windsorze w wieku 99 lat.
Wstąpienie na tron
Choroba ojca – zdiagnozowano u niego raka gardła – sprawiała, że księżniczka Elżbieta przejęła część jego obowiązków. W 1951 złożyła wizyty w Grecji, Włoszech, na Malcie i w Kanadzie, a także spotkała się z amerykańskim prezydentem Harrym Trumanem w Waszyngtonie, jak również poprowadziła obrady Tajnej Rady. W styczniu 1952 razem z mężem udała się w podróż po krajach Wspólnoty Narodów. 6 lutego 1952, podczas pobytu w hotelu Treetops w Thice w Kenii, od księcia Filipa dowiedziała się o śmierci ojca, który zmarł na atak serca. Natychmiast wróciła z mężem do Wielkiej Brytanii. Tuż po śmierci ojca w rozmowie z Martinem Charterisem, asystentem swojego prywatnego sekretarza, poinformowała o wyborze królewskiego imienia – Elżbieta. Dzień po śmierci ojca została ogłoszona królową Wielkiej Brytanii. W uroczystości, która odbyła się w St. James’s Palace wzięli udział m.in. członkowie Tajnej Rady Wielkiej Brytanii i lord mer Londynu.
24 marca 1953 zmarła na raka gardła królowa-wdowa Maria Teck, jednak przed śmiercią wyraziła życzenie, aby z tego powodu nie przekładano koronacji. Odbyła się ona 2 czerwca 1953. Koronację Elżbiety w Opactwie Westminsterskim obserwowało 8251 osób. Podczas ceremonii asystowało jej osiem druhen podtrzymujących tren. Arcybiskup Canterbury Geoffrey Fisher obwieścił zgromadzonym: Panowie, przedstawiam wam królową Elżbietę, waszą niezaprzeczalną królową, wam wszystkim, którzy tu przybyliście złożyć jej hołd i oddać się jej na służbę. Czy gotowi jesteście ją uznać?, na co lordowie odpowiedzieli: God save Queen Elizabeth. Kolejnym etapem ceremonii była przysięga na Biblię. Królowa zobowiązała się rządzić królestwem i krajami Wspólnoty Narodów zgodnie z ich prawami i zwyczajami oraz umacniać Kościół Anglii. Następnie zdjęła płaszcz, diadem i klejnoty, po czym zasiadła na tronie pod złotym baldachimem podtrzymywanym przez czterech kawalerów Orderu Podwiązki. Później Arcybiskup namaścił świętymi olejkami dłonie, pierś i czoło królowej. Następnie przyznano jej insygnia nowej godności – ostrogi św. Jerzego, królewski miecz, jabłko królewskie, bransolety, pierścień, berło z krzyżem i berło z gołębicą. Następnie królowa została odziana w purpurowy, haftowany złotem, aksamitny płaszcz. W czasie koronacji został wykonany hymn koronacyjny Georga Friedricha Händla Zadok the Priest, który od 1727 powtarza się na każdej uroczystości koronacyjnej brytyjskiego monarchy. Na zakończenie arcybiskup nałożył jej na głowę koronę św. Edwarda, a lordowie jeszcze raz zawołali God save Queen Elizabeth. Następnie trzej książęta krwi królewskiej – Edynburga, Gloucester i Kentu – a za nimi pozostali lordowie, złożyli hołd królowej. Następnie Elżbieta z mężem przyjęli komunię pod dwiema postaciami. Ceremonię zakończyło odśpiewanie Te Deum. Po trzygodzinnej ceremonii królowa, z ciężką koroną na głowie, berłem w lewej i jabłkiem w prawej ręce, miała kłopoty z powstaniem i poprosiła o pomoc arcybiskupa. Następnie opuściła opactwo, wymieniwszy wcześniej koronę św. Edwarda na lżejszą państwową koronę imperialną.
Królowa Wielkiej Brytanii
Rezydencje
Po koronacji Elżbieta i Filip przeprowadzili się do pałacu Buckingham w centrum Londynu, od 1837 oficjalnej rezydencji brytyjskich królów i królowych. Królowa jednak nie przepadała za pałacem i wolała przebywać w zamku Windsor, 15 km na zachód od Londynu. Królowa spędzała dużo czasu w Holyrood House w Edynburgu, który był jej oficjalną siedzibą jako królowej Szkocji, i gdzie miała przebywać co najmniej tydzień w roku. Wiejskimi rezydencjami królowej były również zamek Balmoral w Aberdeenshire oraz Sandringham House w Norfolk. Rezydencjami państwowymi były jeszcze Pałac św. Jakuba (do 1837 oficjalna rezydencja królów, z tego czasu pozostało dyplomatyczne wyrażenie Dwór św. Jakuba, przy którym wciąż akredytowani są ambasadorzy), Hampton Court na przedmieściach Londynu, pałac Kensington i Marlborough House. Rezydencje te są na utrzymaniu państwa, z wyjątkiem Sandringham i Balmoral, które są rezydencjami prywatnymi.
Podróże
Królowa odbyła wiele podróży zagranicznych, odwiedziła większość europejskich krajów i wiele pozaeuropejskich. W latach 1953–1954 wyruszyła wraz z mężem w 6-miesięczną podróż dookoła świata, będąc pierwszym monarchą, który tego dokonał. Była również pierwszą królową Australii, Nowej Zelandii i wysp Fidżi, która odwiedziła te państwa. W lutym 1961 odwiedziła Ankarę, będąc gościem prezydenta Cemala Gürsela. Później odbyła pierwszą wizytę w Indiach i Pakistanie.
W październiku 1957 udała się z wizytą państwową do Stanów Zjednoczonych. Przybyła również do Kanady, gdzie otworzyła sesję parlamentu. Przemawiała również na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W 1959 udała się z kolejną wizytą do Kanady i odwiedziła Stany Zjednoczone. Pożegnalny obiad zjadła w kanadyjskiej ambasadzie w Waszyngtonie w towarzystwie prezydenta Eisenhowera. USA odwiedziła jeszcze w 1976, gdzie wzięła udział w uroczystościach u boku prezydenta Geralda Forda. Ponownie odwiedziła ten kraj w 1991 na zaproszenie George’a H.W. Busha. Podczas tej wizyty była pierwszym brytyjskim władcą, który uczestniczył w obradach Kongresu. USA odwiedziła także w maju 2007 za prezydentury George’a W. Busha.
W marcu 1996 przybyła do Polski na zaproszenie prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego.
Wspólnota Narodów
Brytyjskie imperium znajdowało się w stanie rozpadu od 1926, kiedy w tzw. deklaracji Balfoura, potwierdzonej Statutem Westminsterskim w 1931, uznano suwerenność Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Unii Południowoafrykańskiej i Nowej Fundlandii. W 1931 te państwa weszły w skład Wspólnoty Narodów, na której czele stoi brytyjski monarcha. Przed wstąpieniem Elżbiety II na tron niepodległość uzyskały Indie, Pakistan, Cejlon i Irlandia.
Panowanie Elżbiety II to okres dalszego rozpadu brytyjskiego imperium. Niepodległość uzyskały: Ghana (1957), Nigeria (1961), Sierra Leone (1961), Tanganika (1961), Jamajka (1962), Trynidad i Tobago (1962), Uganda (1962), Kenia (1963), Malawi (1964), Malta (1964), Gambia (1965), Gujana (1966), Barbados (1966), Mauritius (1968), Fidżi (1970), Bahamy (1973), Grenada (1974), Papua-Nowa Gwinea (1975), Wyspy Salomona (1978), Tuvalu (1978), Saint Lucia (1979), Saint Vincent i Grenadyny (1979), Belize (1981), Antigua i Barbuda (1981) oraz Saint Kitts i Nevis (1983). Wszystkie te kraje uzyskiwały niepodległość jako królestwa związane unią personalną z Koroną brytyjską, ale wiele z nich (Indie, Pakistan, Cejlon, Ghana, Nigeria, Sierra Leone, Tanganika, Trynidad i Tobago, Uganda, Kenia, Malawi, Malta, Gambia, Gujana, Mauritius i Fidżi) zniosły monarchię i stały się republikami, choć wszystkie pozostały państwami członkowskimi Wspólnoty Narodów.
Sama Wspólnota również przechodziła przemiany, stając się z biegiem czasu coraz luźniejszym związkiem politycznym byłych brytyjskich kolonii (i nie tylko, jako że członkiem Wspólnoty jest również Mozambik, dawna kolonia portugalska). Elżbieta II brała aktywny udział w pracach Wspólnoty, od 1973 regularnie uczęszczając na zjazdy szefów rządów państw Wspólnoty. W wielu wypadkach, jak w RPA, działania królowej przyczyniły się do poprawy stosunków państwa z Wielką Brytanią. Jednak w 1993, podczas konferencji na Cyprze, królowa powiedziała: Mam dość doświadczenia, by nie postawić ani pensa na liczbę krajów, które będą należeć do Wspólnoty za 40 lat.
W 2007 ujawniono dokumenty z 1957, z których wynikało, że premier Francji Guy Mollet w rozmowie ze swoim brytyjskim odpowiednikiem, sir Anthonym Edenem, poruszył temat ewentualnego przystąpienia Francji do unii z Wielką Brytanią i uznania Elżbiety II za głowę państwa francuskiego. W dokumencie datowanym na 28 września 1956 Mollet stwierdza, że „nie powinno być większych trudności we Francji z zaakceptowaniem zwierzchnictwa Jej Królewskiej Mości”. Premier Eden odrzucił propozycję Molleta, jednak wyraził gotowość Wielkiej Brytanii na przystąpienie Francji do Wspólnoty Narodów. Propozycje te nigdy nie doczekały się realizacji.
Elżbieta II uznawana była za głowę państwa w 21 krajach świata. 30 listopada 2021 Barbados zerwał unię personalną z Wielką Brytanią i stał się republiką.
Poglądy
Wykazywała się stanowczą postawą wobec zagrożeń. W 1961 podczas podróży do Ghany odmówiła zachowywania dystansu od prezydenta Kwame Nkrumaha, mimo że ten był celem zamachów. Premier Harold Macmillan wówczas napisał: Królowa jest absolutnie zdeterminowana we wszystkim co robi. W rzeczy samej ma „serce i żołądek mężczyzny”. Kocha swoje obowiązki i bycie królową. Podobna sytuacja wydarzyła się, gdy królowa podróżowała do Quebecu. Według Roberta Speaighta, autora książki Vanier, Soldier, Diplomat and Governor General: A Biography, były obawy o bezpieczeństwo królowej podczas wizyty, a nawet pojawiały się głosy za przerwaniem podróży. Prywatny sekretarz królowej powiedział jednak, że dla monarchini będzie nie do przyjęcia wystraszyć się ekstremistów. Podobnie podczas Trooping the Colour w 1981, kiedy do królowej oddano sześć strzałów ślepymi nabojami, Elżbieta II kontynuowała przegląd wojska. Kanadyjska Izba Gmin była pod takim wrażeniem postawy królowej, że uchwaliła specjalną uchwałę sławiącą jej odwagę.
Polityka
Jako głowa monarchii parlamentarnej, stojąca ponad podziałami politycznymi i niesprawująca władzy osobiście, nie powinna była wyrażać swoich osobistych opinii na tematy polityczne. Przez całe swoje panowanie stosowała się do tej zasady, dlatego niewiele wiadomo o jej poglądach politycznych, a te poznało jedynie kilku zaufanych szefów rządu. Wydaje się jednak, że w kwestiach ekonomicznych przychyla się do starej doktryny konserwatystów, tzw. „jednego narodu”. Idea ta poszła w niełaskę w latach 70. i konserwatywna premier Margaret Thatcher prowadziła już zupełnie inną politykę, która nie przypadała do gustu Elżbiecie II. W prywatnej rozmowie Thatcher określiła królową jako kogoś, kto „mógłby głosować na Partię Socjaldemokratyczną”.
Kanada
Nigdy nie wyraziła bezpośrednio swojego sprzeciwu wobec emancypacyjnych dążeń Quebecu, ale publicznie pochwaliła kanadyjską jedność. Podobnie jak matka, często okazuje swoje przywiązanie do Kanady: kiedy w 1983 kończyła swoją wizytę w Kalifornii powiedziała: Jutro wracam do mojego domu do Kanady, podczas uroczystego przyjęcia w Saskatchewan w 2005 powiedziała: Ten kraj i jego mieszkańcy zawsze zajmowali ważne miejsce w moim życiu i mojej pracy, wyznała również, że Kanada jest dla niej „domem daleko od domu”.
Podczas przemówienia w Zgromadzeniu Ustawodawczym Quebecu, w szczytowym okresie tzw. „Cichej Rewolucji” 1964, ignorując narodowe napięcia, pochwaliła dwie „uzupełniające się kultury”, które stworzyły Kanadę. Przemawiając po francusku i angielsku, powiedziała: Przyjemnie jest mi myśleć, że istnieje we Wspólnocie Narodów kraj, gdzie mogę się oficjalnie wypowiedzieć po francusku (…). Gdy śpiewacie po francusku „O Canada” – pamiętajcie, że jesteście dumnym narodem.
Po proklamacji Aktu Konstytucyjnego w 1982, który był pierwszym aktem uchwalonym bez zgody rządu Quebecu, wystąpiła jako głowa państwa kanadyjskiego w obronie aktu, chociaż w prywatnych rozmowach przyznała, że Quebec nie był stroną w tworzeniu aktu.
W 1995 podczas kampanii przed referendum, które miało zadecydować o secesji Quebecu, wypowiedziała się w CKOI-FM Montreal, ponownie w języku angielskim i francuskim, w którym wyraziła swoją obawę, że „referendum może pójść w złą stronę” i że „jeśli będzie mogła pomóc, z radością to uczyni”. Podczas głosowania znajdowała się w podróży do Nowej Zelandii, poleciła jednak pilotowi opóźnić start z lotniska w Los Angeles, do czasu aż uzyskała wyniki referendum.
Rodezja
18 listopada 1965 gubernator Rodezji Południowej, sir Humphrey Gibbs, otrzymał Krzyż Wielki Królewskiego Orderu Wiktoriańskiego za wierność wobec królowej, tydzień po tym, jak Ian Smith ogłosił Jednostronną Deklarację Niepodległości. Gibbs sprzeciwiał się Deklaracji, i za to właśnie otrzymał Order. Niektórzy skrytykowali to nadanie jako przyznane w złym czasie. Inni chwalili, gdyż widzieli w tym wsparcie legalnych władz Rodezji przeciwko nielegalnym działaniom jej premiera.
Australia
Podczas australijskiego kryzysu konstytucyjnego w 1975, kiedy gubernator generalny, sir John Kerr zdymisjonował premiera Gough Whitlama, ten wysłał list do królowej, w którym domagał się reakcji na działania gubernatora. Prywatny sekretarz królowej wypowiedział się w jej imieniu, że działania Kerra mieściły się w konstytucyjnych kompetencjach gubernatora. W odpowiedzi Whitlam i jego stronnicy stali się zwolennikami proklamowania Australii republiką.
Zjednoczone Królestwo
Przemawiając w Westminster Hall z okazji jej srebrnego jubileuszu w 1977, królowa powiedziała, że „nie może zapomnieć, że została koronowana na królową Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej”. Wobec prowadzonej wówczas przez laburzystowski rząd Jamesa Callaghana akcji, mając zdecentralizować państwo i przyznać większą samodzielność Szkocji i Walii, przemówienie to zostało odczytane jako sprzeciw królowej wobec tej polityki. Królowa wypowiedziała się za utrzymaniem związku Anglii i Szkocji. Przemówienie królowej było również interpretowane jako odniesienie do wstrząsów, jakie ówcześnie miały miejsce w Irlandii Północnej.
Pochwaliła porozumienie wielkopiątkowe z 1998, które było pierwszym porozumieniem katolików i protestantów w Irlandii Północnej. Aprobata królowej dla porozumienia wywołała niechęć części unionistów, którzy zawsze byli monarchistami. Lider prawicowej Demokratycznej Partii Unionistycznej, Ian Paisley, zerwał z odwieczną unionistyczną zasadą bronienia Korony, i nazwał Elżbietę „papugą Tony’ego Blaira”. Krytyka Paisleya nie zyskała jednak uznania wśród znacznej części unionistów.
Pod koniec lat 90., kiedy w referendum przyjęto laburzystowski pomysł decentralizacji, przesłała swoje najlepsze życzenia Szkockiemu Parlamentowi i Zgromadzeniu Narodowemu Walii. Pierwsze posiedzenia obu tych parlamentów zostały osobiście przez nią otwarte. Nie obyło się jednak bez zgrzytów – w Szkocji wielu deputowanych nie stawiło się na oficjalnej ceremonii, wybierając się na republikańską uroczystość. Również wielu członków walijskiego parlamentu zbojkotowało inauguracyjną sesję. W 2004 deputowana partii Plaid Cymru, Leanne Wood, została wyrzucona z sali Zgromadzenia za nazwanie królowej „Panią Windsor”.
W 2011 jako pierwszy monarcha od 100 lat odwiedziła Irlandię.
Choć zachowywała bezstronność i nie prezentowała publicznie swoich poglądów politycznych, wiele wskazuje na to, że sprzyjała zwolennikom brexitu.
Religia
Jako królowa Zjednoczonego Królestwa była najwyższym zwierzchnikiem Kościoła Anglii i protektorem Szkockiego Kościoła Prezbiteriańskiego. W innych królestwach Wspólnoty nie pełniła żadnych funkcji religijnych.
Interesowała się sprawami Kościoła Anglii, ale najważniejszą w nim osobą pozostaje arcybiskup Canterbury. Była osobą silnie wierzącą. Regularnie uczestniczyła w nabożeństwach odprawianych w kaplicy św. Jerzego w zamku Windsor. Kiedy przebywała w Sandringham, uczęszczała do kościoła św. Marii Magdaleny, podczas pobytu w Balmoral uczestniczyła w nabożeństwach w kościele w Crathie, a podczas pobytu w Edynburgu uczestniczyła w nabożeństwach w kościele Canongate należących do Kościoła Szkocji. Między 1977 a 2002 regularnie uczestniczyła w generalnych zgromadzeniach Kościoła Szkocji, ale w ostatnich latach jej życia zaczęła wyznaczać lordów wysokich komisarzy, który mieli ją reprezentować podczas owych zgromadzeń.
Królowa często stosowała odniesienia do swojej wiary podczas przemówień telewizyjnych wygłaszanych z okazji świąt Bożego Narodzenia. W 2000 powiedziała: Dla wielu z nas nasza wiara jest najważniejsza. Dla mnie nauki Jezusa Chrystusa i moja osobista odpowiedzialność przed Bogiem tworzy ramę, w której staram się poruszać w moim życiu. Ja, podobnie jak wielu z was, czerpię ze słów i przykładu Chrystusa siłę w ciężkich czasach.
Często spotykała się z przedstawicielami innych religii. Była patronką Rady Chrześcijan i Żydów (Council of Christians and Jews, CCJ) w Zjednoczonym Królestwie.
Finanse
Osobisty majątek królowej był tematem licznych spekulacji prasowych. Niekiedy jego wartość określana była nawet na 10 mld dol. Magazyn „Forbes” szacował ją jednak zwykle na ok. 280 mln funtów. Z kolei „EuroBusines” w 1999 wycenił majątek królowej na 450 mln euro. Królowa posiadała również wiele posiadłości o nieokreślonej wartości (Sandringham House, Balmoral, zamek Mey); spekulowano, że dochód królowej z jej rezydencji wynosił ok. 70 mln funtów. Ponadto własnością królowej było Księstwo Lancaster, wyceniane na 310 mln funtów, które w 2006 przyniosło dochód ponad 9,8 mln funtów.
Do królowej należały również posiadłości koronne o wartości 6 mld funtów, nie były jednak one jej własnością, gdyż w 1760 król Jerzy III przekazał je Parlamentowi w zamian za doroczną rentę, tzw. listę cywilną, określaną i uchwalaną rokrocznie przez Parlament. W 1999 lista cywilna królowej wynosiła 12 043 000 funtów. Od 1992 do śmierci królowa płaciła podatek od inwestycji, dzięki którym – zgodnie z wyliczeniami ekspertów – miała uzyskiwać ok. 50 mln funtów rocznie. W 1993 zgodziła się na płacenie podatku osobistego. Lista cywilna nie była opodatkowana, królowa nie płaciła także podatku od kapitału ani podatku spadkowego.
W 2006 autor książki Who Owns the World: The Hidden Facts Behind Landownership, Kevin Cahill zasugerował, że Elżbieta II była właścicielką 1/6 ziem na świecie, więcej niż ktokolwiek inny i jakiekolwiek państwo. Jej posiadłości miały wynosić łącznie 6,6 mld akrów w 32 krajach. Ziemie te nie należały jednak osobiście do królowej, ale do rządów jej królestw (teoretycznie do królowej należały wszystkie ziemie, na których panowała).
Do królowej należały wszystkie łabędzie w kraju (dawniej były one „zwierzyną królewską”), a „królewskie ryby” – jesiotr, delfin, morświn i wieloryb – winny być oddane królowej, jeśli zostały złowione na wodach terytorialnych.
Jubileusze panowania
W 1977 obchodziła Srebrny Jubileusz 25-lecia panowania.
W 2002 obchodziła Złoty Jubileusz 50-lecia panowania. W tym roku wybrała się w podróż po krajach Wspólnoty Narodów. W ogrodzie pałacu Buckingham odbył się koncert muzyki poważnej, a następnego dnia pierwszy w historii pałacu koncert muzyki rockowej, który zgromadził 12 tys. osób na publiczności. Główne ceremonie religijne odbywały się w katedrze św. Pawła. Z okazji Jubileuszu został wydany pamiątkowy medal, którym byli odznaczani zasłużeni obywatele Wielkiej Brytanii oraz Kanady.
W 2012 obchodziła Diamentowy Jubileusz 60-lecia panowania.
W czerwcu 2022 obchodziła Platynowy Jubileusz 70-lecia panowania.
Rola w rządzeniu
Konstytucyjnie, królowa była ważnym elementem brytyjskiego systemu władzy, ale jej rola była de facto symboliczna, pełniła bowiem funkcję doradczą dla parlamentu. Zgodnie ze zwyczajem wygłaszała mowę tronową z okazji rozpoczęcia nowej, rocznej sesji parlamentu. Miała obowiązek podpisywania wszelkich uchwał parlamentarnych. Teoretycznie miała prawo weta, ale ostatnią monarchinią, która skorzystała z tego prawa, była królowa Anna Stuart w 1717.
Królowa była najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych oraz miała prawo decydować o wojnie i pokoju. Piastowała funkcję utrzymującej w porządku demokratyczne organy państwa.
Do jej prerogatyw należało również mianowanie premiera, choć pamiętać należy, że w realiach brytyjskiego systemu monarchii parlamentarnej była to czynność o charakterze przede wszystkim symbolicznym, jako że premierem zawsze zostaje lider zwycięskiej partii. Trzy razy podczas swojego panowania mianowała premiera w czasie kryzysów konstytucyjnych. Nagłe dymisje liderów rządzącej Partii Konserwatywnej, Anthony’ego Edena w 1957 i Harolda Macmillana w 1963, i brak określonego trybu wyboru nowego lidera sprawiły, że to do królowej należała decyzja, komu powierzyć kierowanie rządem. W 1957 wybrała Macmillana, w 1963 Aleca Douglasa-Home’a. Macmillan został powołany po konsultacji z lordem Salisburym i lordem Kilmuirem oraz Winstonem Churchillem, jako ostatnim żyjącym premierem z ramienia konserwatystów. Douglas-Home został powołany za radą ustępującego Macmillana. Trzecia okazja nastąpiła w lutym 1974, kiedy wybory powszechne wygrali konserwatyści i premier Edward Heath pozostał na stanowisku, ale musiał zawrzeć koalicję z liberałami, aby uzyskać większość parlamentarną. Heath koalicji nie zawarł i jego rząd rychło upadł. Królowa wówczas poprosiła lidera opozycji, laburzystę Harolda Wilsona, o utworzenie mniejszościowego rządu, który przetrwał osiem miesięcy do czasu nowych wyborów, które przyniosły zwycięstwo Partii Pracy. We wszystkich trzech przypadkach królowa działała zgodnie z konstytucyjną tradycją, radząc się najstarszych ministrów i członków Tajnej Rady. Jako że konstytucyjna praktyka w Zjednoczonym Królestwie bazuje bardziej na tradycji i precedensach niż na prawie pisanym, było powszechnie przyjęte, że królowa nie mogła działać niekonstytucyjnie, gdy postępuje za radą swoich ministrów.
Jednym z jej przywilejów było nadawanie tytułów szlacheckich (m.in. sir dla mężczyzn i dame dla kobiet). Wśród uhonorowanych znaleźli się: Paul McCartney, Elton John, John Hurt, Julie Andrews, Michael Caine, Rod Stewart, Eric Clapton, Anthony Hopkins, Alex Ferguson, Helen Mirren, Elizabeth Taylor, Vivienne Westwood, Elisabeth Schwarzkopf, Judi Dench, Patrick Stewart czy James Galway.
W 1994 powołała organizację Way Ahead Group, która miała się zająć unowocześnieniem monarchii, ale bez naruszania jej podstaw – wśród rozważanych rozwiązań znalazły się między innymi takie pomysły jak rezygnacja z tytułu najwyższego zwierzchnika Kościoła Anglii czy zniesienie listy cywilnej. W 2013, wraz z wejściem w życie nowelizacji ustawy o dziedziczeniu tronu (Succession to the Crown Act), zniesiona została primogenitura męska, poślubienie katolika nie odsuwa od dziedziczenia, a zgody monarchy wymagają jedynie małżeństwa pierwszych sześciu kandydatów do tronu.
Stosunki z ministrami
Od czasu wstąpienia na tron Elżbieta II spędzała co najmniej trzy godziny dziennie na czytaniu dokumentów przesyłanych jej z ministerstw, ambasad i urzędów rządowych. Kiedy nie podróżowała, w każdy wtorek spotykała się z premierem i omawiała bieżące sprawy polityczne. Podczas swojego panowania przyjmowała na audiencji 15 premierów (Churchilla, Edena, Macmillana, Douglas-Home’a, Wilsona, Heatha, Callaghana, Thatcher, Majora, Blaira, Browna, Camerona, May, Johnsona i Truss). Wszyscy wychwalali jej dar słuchania i rozumienia problemów oraz orientację w dokumentach państwowych. Heath określał spotkania z królową mianem „wyczerpujących wizyt u psychiatry”. Uważa się, że jej ulubionymi premierami byli Churchill, Macmillan i Wilson. Miała również dobre relacje z Blairem na początku jego urzędowania, ale w ostatnich latach ich wzajemne stosunki się ochłodziły.
Stosunki królowej z jej kanadyjskimi premierami bywały różne. Pierre Trudeau nie cieszył się zbytnią sympatią monarchini, głównie ze względu na przywiązywanie niewielkiej wagi do protokołu (jego słynny piruet za plecami królowej w 1977, który zarejestrowały kamery) oraz usuwanie symboli królewskich z różnych budynków. Królowa miała wyrazić swoje zmartwienie z powodu faktu, że Korona „ma dla niego takie niewielkie znaczenie”. Królowa poparła jednak Trudeau podczas kryzysu związanego z Aktem Konstytucyjnym 1982. Trudeau zapisał później w pamiętnikach: .
Królowa spotykała się również z pierwszym ministrem Szkocji. Spotkania odbywały się w Holyrood Palace w Edynburgu. Otrzymywała również sprawozdania ze Zgromadzenia Narodowego Walii, mianowała walijskich ministrów i podpisywała uchwały.
Chociaż tradycja zabrania królowej zabierania głosu na tematy polityczne, jej wieloletnie doświadczenie sprawiało, że jej głos był uważnie wysłuchiwany przez jej premierów. Margaret Thatcher zapisała w pamiętnikach: .
Podczas sporu o sankcje, jakie Wspólnota Narodów miała nałożyć na RPA, królowa wykorzystała swoją pozycję głowy Wspólnoty do wywarcia wpływu na ostateczną decyzję, co odczytano jako sprzeciw wobec polityki Margaret Thatcher niestosowania sankcji. Pomimo różnic między królową a panią premier, Thatcher zawsze wyrażała swój podziw wobec królowej. W dokumencie BBC Queen & Country określiła Elżbietę II jako „wspaniałą i perfekcyjną damę, która zawsze wie, co chce powiedzieć”. W październiku 2005 królowa z mężem uczestniczyła w przyjęciu z okazji 80. urodzin byłej pani premier.
Stosunki zagraniczne
Stosunki osobiste Elżbiety II z zagranicznymi politykami były serdeczne i nieformalne. Jej przyjaciółmi byli m.in. Mary Robinson i George H.W. Bush, którego syn, były prezydent USA, był pierwszym po 80 latach przerwy amerykańskim prezydentem, który zatrzymał się w pałacu Buckingham.
Mary McAleese, była prezydent Irlandii, wspominała, jak była zaszokowana, gdy (jeszcze jako prokanclerz Uniwersytetu Królowej w Belfaście) została przez Elżbietę i jej męża zaproszona na obiad, na którym królowa rozmawiała z nią na temat stosunków angielsko-irlandzkich. Podczas kampanii prezydenckiej 1997 McAleese określiła Elżbietę mianem „a dote” (w angloirlandzkim znaczy to tyle, co „bardzo kochana osoba”). Nelson Mandela mówił o królowej „moja przyjaciółka, Elżbieta”.
Ograniczenie obowiązków królewskich
W listopadzie 2006 ogłosiła, że wraz z mężem odbędzie wizytę w Stanach Zjednoczonych w maju 2007, z okazji 400-lecia założenia Jamestown. 21 grudnia 2007 stała się najstarszym brytyjskim monarchą.
Tuż przed 80. urodzinami królowej ogłoszono badania opinii publicznej, w których większość Brytyjczyków wyraziła życzenie, aby królowa panowała aż do swojej śmierci. Wielu uznało królową Elżbietę za instytucję samą w sobie.
21 kwietnia 2016 skończyła 90 lat. Część jej publicznych obowiązków wówczas przeszła na jej dzieci i innych członków rodziny królewskiej. Następca tronu, książę Karol, został bardziej dopuszczony do spraw rządowych, zwiększyła się liczba jego spotkań z gośćmi z zagranicy. Przejął obowiązek witania ambasadorów akredytowanych przy Dworze św. Jakuba. Sama królowa, mimo sędziwego wieku i problemów zdrowotnych, do końca nie zdecydowała się na abdykację.
Osobowość i wizerunek
W sprawach dyplomatycznych była formalistką i królewski protokół był ściśle przestrzegany, dlatego sama nie przepadała za osobami łamiącymi protokół. Zakazane było m.in. dotykanie królowej, z wyjątkiem podania ręki na początku spotkania. Zasada ta była kilkakrotnie łamana – w 1972 prezydent Francji Georges Pompidou wziął królową pod ramię, by odprowadzić ją do pałacu Trianon; Alice Frazier naruszył sferę osobistą królowej w 1991 podczas 13-dniowej wizyty monarchini w USA; premier Australii Paul Keating został sfotografowany, jak obejmuje królową ramieniem; kolarz Louis Garneau objął Elżbietę II podczas pozowania do zdjęcia w królewskiej kanadyjskiej rezydencji Rideau Hall. W 2009 w czasie pierwszej oficjalnej wizyty prezydenta USA Baracka Obamy w Wielkiej Brytanii jego żona Michelle Obama objęła królową, co przez prasę zostało natychmiast uznane za największą wpadkę pierwszej damy USA.
Uczestniczyła w wielu imprezach kulturalnych. Ubierała się godnie, zmieniała stylizacje cztery razy dziennie. Nieodłącznym elementem jej stylizacji były torebki marki Launer.
Pozostawała popularna w Wielkiej Brytanii i jej innych królestwach, cieszyła się poparciem 80% Brytyjczyków, osiągając lepsze wyniki niż wielu brytyjskich polityków. Opinia społeczeństwa o królowej ulegała jednak fluktuacjom. Po raz pierwszy załamała się w 1992 – separacja Karola i Diany, rozwód księżniczki Anny i seksualne wybryki księżnej Yorku oraz pożar zamku Windsor sprawiły, że królowa nazwała ten rok annus horribilis. Koszt odbudowy zamku miał wynieść 90 mln euro, co zostało oprotestowane przez opinię publiczną, jako że miało to zostać sfinansowane z publicznych pieniędzy. Do krytyków przyłączyły się redakcje czasopism „Daily Mail”, „Daily Mirror” i „The Times”, która napisała: Kiedy zamek jest w dobrym stanie, należy do nich, a kiedy płonie, jest nasz. Burza medialna skłoniła królową do deklaracji w 1993, że będzie płacić podatki, zdaniem niektórych wciąż jednak za małe. Elżbieta II ograniczyła również liczbę beneficjentów listy cywilnej do panujących i ich małżonków, a także zrezygnowała z królewskiego jachtu Britannia i z używania prywatnych samolotów Queen’s Fleet. W 1997, na skutek milczenia pałacu Buckingham po śmierci księżnej Diany, a także chłodnej reakcji królowej na zgon byłej synowej, monarchia znów była powszechnie krytykowana, a rodzina królewska atakowana przez prasę i obywateli. W tym okresie królowa nawiązała współpracę z ekspertami od wizerunku publicznego, a z czasem udało się odbudować swój wizerunek w oczach Brytyjczyków.
Królowej zarzucano także emocjonalny chłód, monotonny i formalny ton wypowiedzi, niezdolność do wygłoszenia przemówienia bez kartki, rozwody trzech potomków, przewidywalność i obojętność na skandale wywoływane przez członków jej rodziny. Królowa starała się poprawić wizerunek monarchii i „zmniejszyć przepaść między Koroną a ludem”, w tym celu m.in. odwiedzała puby i restauracje McDonald’s. W efekcie tych zabiegów, Królowa stopniowo odzyskała szacunek i popularność wśród swoich poddanych.
Królowa w mediach
Za sprawą matki już jako dziecko stała się popularna w mediach – prasa stale publikowała jej zdjęcia i artykuły o niej, ponadto fotografię trzyletniej Elżbiety opublikowano na okładce magazynu „Times”.
Elżbieta II była pierwszą osobą, która dopuściła media do życia rodziny królewskiej. W 1953, wbrew radom Churchilla, zgodziła się na transmitowanie koronacji; umalowała usta na niebiesko, aby na ekranie telewizora wyglądały jak czerwone. Po raz pierwszy wystąpiła na żywo w telewizji w 1959, kiedy otwierała linię promową na Rzece Świętego Wawrzyńca. Od 1969 regularnie wysyłała kartki świąteczne do państw Wspólnoty Narodów, a od 2001 kartki są oficjalnie dostępne na internetowej stronie monarchii. Rzadko udzielała wywiadów.
W 1969 upoważniła BBC do nakręcenia dokumentalnego filmu o życiu codziennym rodziny królewskiej. Premiera filmu The Royal Family (czasem złośliwie tytułowanego Corgi and Beth od wszechobecności na ekranie 14 królewskich psów) nastąpiła 21 czerwca 1969. Dokument obejrzało wtedy 38 mln telewidzów w 125 krajach świata. Po premierze królowa, jako posiadaczka wyłącznych praw autorskich do dokumentu, zakazała dalszej dystrybucji filmu.
Królowa była bohaterką piosenki „Her Majesty” umieszczonej na ostatnim wspólnie nagranym albumie The Beatles pt. Abbey Road z 1969; autor utworu Paul McCartney wykonał tę piosenkę podczas obchodów Złotego Jubileuszu królowej w 2002. W 1977 powstała piosenka zespołu Sex Pistols „God Save the Queen”, której tekst wywołał kontrowersje przez porównanie brytyjskiej monarchii i samej królowej do „faszystowskiego reżimu”. The Smiths wydali piosenkę i album The Queen Is Dead w 1986. Pet Shop Boys stworzyli piosenkę „Dreaming of the Queen”. Królowa jest również pokazana jako detektyw w „Śledztwach Jej Królewskiej Mości” autorstwa C.C. Benisona, w skład których wchodzą „Śmierć w pałacu Buckingham” i „Śmierć w zamku Windsor”.
W 2006 powstał film Królowa z Helen Mirren w roli tytułowej. Przedstawia on wydarzenia z lata 1997 od wyboru Tony’ego Blaira na premiera Wielkiej Brytanii do pogrzebu lady Diany Spencer.
W 2012 wystąpiła u boku Daniela Craiga, odtwórcy roli Jamesa Bonda, w krótkim filmie promującym Letnie Igrzyska Olimpijskie 2012 organizowane w Londynie.
Królowa w kulturze
Elżbieta II była wielokrotnie pokazywana w kinie i telewizji, zarówno w poważnych filmach, jak i komediach:
Jeanette Charles grała Królową wiele razy od 1975
Huguette Funfrock grała Królową wiele razy od 1975
Dana Wynter w The Royal Romance of Charles and Diana z 1982
Prunella Scales w A Question of Attribution z 1991
Carolyn Sadowska w Women of Windsor z 1992
Anne Stallybrass w Diana: Her true story z 1993
Lisa Daniely w Princess in love z 1996
Elizabeth Richard grała Królową wiele razy od 1996
Oscarowa rola Helen Mirren w Królowej z 2006
Scott Thompson w serialu pt.The Kids in the Hall
Irene Hamilton w filmie pt. Johnny English z 2003
Elizabeth Richard w filmie pt. 2012 z 2009
Freya Wilson w filmie pt. Jak zostać królem z 2010
Sarah Gadon w filmie „Randka z królową” z 2015
Claire Foy, Olivia Colman i Imelda Staunton w serialu The Crown (od 2016)
Postać królowej pojawiła się również w serialach animowanych The Simpsons (w odcinkach „The Regina Monologues” i „To Surveil with Love”), South Park (odc. „The Snuke”) oraz amerykańskim filmie animowanym pt. Minionki z 2015, jak też w kukiełkowym serialu satyrycznym The Spitting Image.
W 1992 brytyjska pisarka Sue Townsend napisała książkę The Queen and I, powieść science fiction przewidującą wyborcze zwycięstwo Ludowej Partii Republikańskiej, wygnanie Windsorów z pałaców i przeniesienie rodziny do mieszkań komunalnych w Leicester. Powieść zdobyła dużą popularność wśród czytelników i doczekała się inscenizacji.
Działalność charytatywna
Królowa była patronką ok. 620 organizacji charytatywnych, w tym:
The Campaign to Protect Rural England (CPRE)
Canadian Medical Association
The Kennel Club
NSPCC
Royal Architectural Institute of Canada
Queen Elizabeth Hospital for Children
The Royal School of Church Music
The Society for the Promotion of Christian Knowledge (SPCK)
The Boys’ Brigade
Queens’ College, Cambridge university
Visitor of Christ Church, Oxford
Życie prywatne
Interesowała się jazdą konną: posiadała kilka stadnin (w Wolferton, Polhampton i West Isleley) oraz stajnię koni wyścigowych. Była też wielbicielką psów, a jej ulubiona rasa to Pembroke Welsh Corgi. Pasjonowała się również fotografią.
Relacje z rodziną
Jej relacje z dziećmi zwykle były chłodne, szczególnie z księciem Karolem, do którego miała lekceważący stosunek. W 1994 nakazała mu wzięcie rozwodu z księżną Dianą, chcąc uniknąć kompromitacji monarchii w prasie. Wcześniej odmówiła pomocy księżnej, gdy ta poprosiła ją o interwencję w sprawie niewierności Karola. Nie popierała związku Karola z Camillą Parker Bowles, ale kiedy ci w 2005 się pobrali, pogodziła się z wyborem najstarszego syna.
Szczególną sympatią darzyła swoją synową, Zofię, hrabinę Wessex. Była blisko związana z wnukami, zwłaszcza z księciem Williamem (najstarszym synem księcia Karola), księżniczką Beatrycze (najstarszą córką księcia Yorku) i Zarą Phillips (córką księżniczki Anny).
Zgodnie z brytyjskim prawem (ustawą o małżeństwach królewskich z 1772 oraz ustawą o sukcesji koronnej z 2013), pierwsze sześć osób w kolejce do brytyjskiego tronu musiało posiadać zgodę Elżbiety II na zawarcie związku małżeńskiego.
W 50. rocznicę ślubu pochwaliła księcia Filipa w rzadkim momencie szczerości, mówiąc: Nie lubi komplementów, ale jest dla mnie podporą i przez te wszystkie lata zawsze mogłam na niego liczyć. Książę Filip odpowiedział słowami: Po 50 latach mam ogromną pokusę, by udzielać rad, najważniejszą lekcją, jaką odebraliśmy od życia, jest wiedza, że tolerancja stanowi podstawę szczęśliwego małżeństwa. Wierzcie mi, królowa jest niezwykle wyrozumiała.
Zdrowie
W marcu 1993 została pogryziona przez jednego ze swoich corgi, gdy próbowała rozdzielić dwa walczące psy; po wypadku zostały założone jej szwy.
W grudniu 2003 trafiła do szpitala Króla Edwarda VII w Londynie, gdzie przeszła operację lewego kolana. W styczniu 2004 zoperowane zostało prawe kolano królowej. Podczas zabiegu kolana lekarze usunęli także z twarzy królowej niewielkie zmiany, a cała operacja trwała około dwóch godzin.
W październiku 2006 cierpiała z powodu pęknięcia naczynia krwionośnego w prawym oku. Pałac nie komentował stanu zdrowia królowej, a lekarze orzekli, że tego typu pęknięcia są typowe dla osób w podeszłym wieku, ale mogą również być skutkiem zbyt wysokiego ciśnienia krwi. 26 października tego samego roku Elżbieta II uczestniczyła w uroczystym otwarciu Emirates Stadium, nowego stadionu Arsenalu, zmuszona była jednak zrezygnować z dalszego udziału w uroczystości z powodu bólu pleców, który dokuczał jej od powrotu z letnich wakacji w Balmoral.
Na początku 2022 przeszła COVID-19. Również w 2022 na polecenie lekarzy ograniczyła spożycie alkoholu, w tym ulubionego drinka – dżinu z dodatkiem aperitifu Dubonnet.
Śmierć
8 września 2022 przed południem Pałac Buckingham poinformował, że lekarze są zaniepokojeni stanem zdrowia Elżbiety. Królowa przebywała wówczas w rezydencji w Balmoral. Na powagę sytuacji wskazywało również to, że najbliższa rodzina królowej porzuciła swoje czynności i udała się do miejsca jej pobytu. Brytyjska królowa zmarła o godz. 15:10, czasu brytyjskiego, w otoczeniu rodziny w Balmoral.
O godz. 16:30 (17:30 czasu polskiego) o śmierci królowej poinformowana została premier Liz Truss, zaś o 18:30 (19:30 czasu polskiego) informację tę podał kanał BBC, a także inne zagraniczne media.
Po podaniu tego faktu do publicznej wiadomości rozpoczęto dwie operacje: Operację London Bridge – ogólny plan działań przewidzianych do realizacji po śmierci monarchini, oraz Operację Jednorożec – podobny plan na wypadek, gdyby królowa zmarła w Szkocji.
Po śmierci królowej została ogłoszona żałoba narodowa mająca trwać do pierwszego dnia po pogrzebie, który został przez króla Karola III ustalony na 19 września 2022, zaś sam dzień pogrzebu został ustanowiony dniem wolnym od pracy. Do 19 września w całej Wielkiej Brytanii można było wpisać się do ksiąg kondolencyjnych wystawionych w katedrach, budynkach użyteczności publicznej, jak również online. W świątyniach w całym kraju odbywały się nabożeństwa ku pamięci zmarłej monarchini. Flagi państwowe, puszczone do połowy masztu na czas żałoby, zostały podniesione na kilkadziesiąt godzin w dniach 10-11 września z uwagi na proklamację objęcia urzędu przez nowego króla, która odbyła się w sobotę 10 września o godzinie 10 rano czasu lokalnego w Londynie, a która następnie w niedzielę została oficjalnie odczytana we wszystkich państwach członkowskich Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, stolicach państw członkowskich Zjednoczonego Królestwa - Edynburgu, Cardiff oraz Belfaście, jak również lokalnie, w stolicach wszystkich hrabstw. Trumna z ciałem królowej została 11 września przewieziona do Edynburga do Pałacu Holyrood, zaś następnego dnia przeniesiono ją do Katedry św, Idziego, gdzie wystawiono ją na widok publiczny, zaś mieszkańcy mieli możliwość oddania hołdu zmarłej monarchini. Wieczorem 13 września, trumna z ciałem królowej została drogą lotniczą przetransportowana ze Szkocji do Anglii, gdzie została przewieziona do Pałacu Buckingham. Stamtąd, nazajutrz, w wojskowej procesji wyruszyła do Westminster Hall, gdzie ponownie wystawiono ją na widok publiczny i gdzie pozostała do dnia pogrzebu.
19 września 2022, o 10:44 czasu lokalnego, trumna z ciałem Elżbiety II umieszczona na wozie artyleryjskim ciągniętym przez 142 marynarzy Royal Navy, została przewieziona do Opactwa Westminsterskiego, gdzie o godzinie 11 rozpoczęło się nabożeństwo żałobne z udziałem zaproszonych głów państw. Po jego zakończeniu, o godzinie 11:55 cały kraj zastygł podczas dwóch minut ciszy, po których kondukt żałobny wyruszył w ostatni przemarsz ulicami Londynu. Dotarłszy z powrotem w okolice Pałacu Buckingham, trumna została przeniesiona z wozu artyleryjskiego do królewskiego karawanu, który wyruszył do Zamku w Windsorze, gdzie o 16 czasu lokalnego rozpoczęła się druga część uroczystości żałobnych. Podczas nabożeństwa insygnia władzy królewskiej zostały złożone na ołtarzu, zaś przy dźwięku lamentu granego przez królewskiego dudziarza, trumna z ciałem Elżbiety II została opuszczona do krypty w podziemiach kaplicy. Po godzinie 20 czasu lokalnego, w obecności tylko rodziny królewskiej, trumna Elżbiety II została złożona do grobu, gdzie spoczęła obok swoich rodziców, Jerzego VI i Elżbiety, jak również obok swojego męża, księcia Filipa, którego ciało zostało tam przeniesione z Kaplicy Świętego Grzegorza, w której został on pochowany bezpośrednio po śmierci w 2021 roku.
Tytuły i godności
Szkockie kontrowersje
W Szkocji istniało kilka kontrowersji związanych z królową, a najważniejszą z nich była kwestia numeru. W Szkocji nigdy nie panowała Elżbieta I, więc Szkoci nie akceptowali zapisu „E II R”. Skrzynki pocztowe z takimi inicjałami były niszczone, wskutek czego w Szkocji skrzynki pocztowe ozdobione były tylko koroną. Szkoci ponadto tytułowali Elżbietę starym tytułem „Królowej Szkotów”. Zwracali się również do niej „Wasza Łaskawość” (ang. Your Grace), a nie „Wasza Wysokość” (ang. Your Majesty), jak przyjęło się tytułować osobę panującą w samej Anglii.
Ordery i odznaczenia
Wielka Brytania
Order Domu Panującego króla Jerzego V – 1926
Medal Srebrnego Jubileuszu Jerzego V – 1935
Order Domu Panującego króla Jerzego VI – 1937
Medal Koronacyjny Króla Jerzego VI – 1937
Medal Obrony – 1945
Medal Wojny 1939–1945 – 1945
Order Podwiązki – 1947–1952
Członek Tajnej Rady – 1951–1952
Członek Imperialnego Orderu Korony Indii – 1951–1952
Jako królowa była z urzędu Wielkim Mistrzem następujących orderów:
Pozostałe królestwa Wspólnoty Narodów
Krzyż Wielki Orderu Szpitala św. Jana Jerozolimskiego (Wspólnota Narodów) – 1951–1952
Canadian Forces Decoration – 1951–1952
Suweren następujących orderów:
Pozostałe kraje Wspólnoty Narodów
Pozostałe kraje
Polonika
Elżbieta II miała koligacje polskie. Battenberg to pierwotne nazwisko hrabiowskiego rodu niemieckiego, osiadłego w pobliżu miejscowości Battenberg w Hesji (zachodnie Niemcy), wygasłego ok. 1314. Nazwisko to i tytuł hrabiowski wznowiono w 1851, nadając je Julii hr. Hauke, Polce, morganatycznej żonie Aleksandra, młodszego syna księcia heskiego. W 1858 roku ich potomkowie uzyskali tytuł książęcy. Najstarszy syn Aleksandra i Julii, Ludwik, ożenił się z wnuczką królowej Wiktorii, Wiktorią. Był admirałem angielskim i podczas I wojny światowej zmienił nazwisko na Mountbatten. Wnukiem Ludwika i Wiktorii był mąż królowej, zaś sama Elżbieta II – daleką krewną Wiktorii (babka Wiktorii, królowa Wiktoria Hanowerska jest praprababką Elżbiety).
Genealogia
Książki poświęcone Elżbiecie II
Jennie Bond, Elizabeth, wyd. Reader’s Digest Association 2002, .
Paola Calvetti, Elżbieta II. Portret królowej, przekład Iwona Banach, Zysk i S-ka 2020, .
Nicholas Davies, Elżbieta II. Kobieta zatroskana, tom I-II, przekład Tomasz Misiak, Wydawnictwo Rachocki i S-ka 1996, .
Carolly Erickson, Lilibet: An Intimate Portrait of Elizabeth II, wyd. St. Martins Press, 2003, .
Polly Fellows, Kate Owen, The Queen. 70 Glorious Years. The official Platinum Jubilee souvenir, Royal Collection Trust 2021, .
Trevor Hall, A year in the life of the Royal Family, Susan Reynolds Books – Coulour Library International Ltd. 1982, .
Robert Hardman, Królowa naszych czasów. Prawdziwe życie Elżbiety II, przekład Grzegorz Siwek, wydawnictwo Znak Horyzont, 2023,
Wiesław Horabik, Elżbieta II: królowa dwóch epok, Wydawnictwo MEDIUM 1997, .
Anthony Jay, Elizabeh R. The Role of the Monarchy Today, BCA 1992, .
Penny Junor, Queen Elizabeth II 1952-1992. A pictorial celebration of Her Reign, BCA – Conran Octopus Limited 1991, .
Leah Kharibian, Jane Roberts, Long to Rein over us. Official 90th Birthday Album, Royal Collection Trust 2015, .
Andrew Marr, Prawdziwa królowa. Elżbieta II, jakiej nie znamy, przekład Hanna Pawlikowska-Gannon, Wydawnictwo Marginesy 2012, , 2017, .
Marc Roche, Elżbieta II. Ostatnia królowa, przekład Grzegorz Przewłocki, Wydawnictwo W.A.B. 2010, .
Marek Rybarczyk Elżbieta II. Ostatnia taka królowa, Muza SA 2022, .
Ingrid Seward, Mój mąż i ja. Trudna historia małżeństwa Królowej Elżbiety i Księcia Filipa, przekład Joanna Lipińska, Wydawnictwo JK 2018, .
Sally Bedell Smith, Elżbieta II. Portret monarchini, przekład Urszula Gardner, Wydawnictwo Dolnośląskie, 2012, 2017, , 2021 .
Adrian Tinniswood, Brytyjska monarchia od kuchni, przekład Grażyna Waluga, Wydawnictwo Bellona 2018, , 2019, .
Zobacz też
Najdłużej pełniący urząd przywódcy państwowi w historii
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
The Royal Family
Zaręczyny księżniczki Elżbiety w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
Brytyjskie królowe
Władcy Anglii i Wielkiej Brytanii
Władcy Wyspy Man
Windsorowie
Ludzie roku tygodnika Time
Damy Orderu Doskonałości
Damy Orderu Świętych Olgi i Zofii
Odznaczeni Canadian Forces Decoration
Odznaczeni Królewskim Orderem Wiktoriańskim
Odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej
Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej
Odznaczeni Medalem Koronacyjnym Króla Jerzego VI
Odznaczeni Medalem Srebrnego Jubileuszu Króla Jerzego V
Odznaczeni Medalem Obrony
Odznaczeni Medalem Wojny 1939–1945
Odznaczeni Odznaką Honorową za Zasługi dla Republiki Austrii
Odznaczeni Orderem Australii
Odznaczeni Orderem Avis (Portugalia)
Odznaczeni Orderem Białej Róży Finlandii
Odznaczeni Orderem Boyacá
Odznaczeni Orderem Chrystusa (Portugalia)
Odznaczeni Orderem Chryzantemy
Odznaczeni Orderem Dobrej Nadziei
Odznaczeni Orderem Domowym Chakri
Odznaczeni Orderem Domowym Korony Brunei
Odznaczeni Orderem Domowym Nassauskim Lwa Złotego
Odznaczeni Orderem Gwiazdy Indii
Odznaczeni Orderem Gwiazdy Socjalistycznej Republiki Rumunii
Odznaczeni Orderem Imperium Brytyjskiego
Odznaczeni Orderem Imperium Indyjskiego
Odznaczeni Orderem Kanady
Odznaczeni Orderem Karola III
Odznaczeni Orderem Królewskim Serafinów
Odznaczeni Orderem Krzyża Południa
Odznaczeni Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej
Odznaczeni Orderem Pionierów Liberii
Odznaczeni Orderem Leopolda (Belgia)
Odznaczeni Orderem Lwa Białego
Odznaczeni Orderem Lwa Niderlandzkiego
Odznaczeni Orderem Łaźni
Odznaczeni Orderem Manuela Amadora Guerrero
Odznaczeni Orderem Narodowym (Mali)
Odznaczeni Orderem Narodowym Lwa
Odznaczeni Orderem Nilu
Odznaczeni Orderem Orła Azteckiego
Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Orderem Ostu
Odznaczeni Orderem Pahlawiego
Odznaczeni Orderem Podwiązki
Odznaczeni Orderem Podwójnego Białego Krzyża
Odznaczeni Orderem Republiki Federalnej (Nigeria)
Odznaczeni Orderem Salomona
Odznaczeni Orderem Słonia
Odznaczeni Orderem Słońca Peru
Odznaczeni Orderem Sokoła Islandzkiego
Odznaczeni Orderem Świętego Jakuba od Miecza (Portugalia)
Odznaczeni Orderem Świętego Jana Jerozolimskiego
Odznaczeni Orderem Świętego Olafa
Odznaczeni Orderem Trzech Gwiazd
Odznaczeni Orderem Wieży i Miecza
Odznaczeni Orderem Wolności Republiki Słowenii
Odznaczeni Orderem Wybitnej Służby
Odznaczeni Orderem Wyzwoliciela San Martina
Odznaczeni Orderem za Wybitne Zasługi (Słowenia)
Odznaczeni Orderem Zasługi (Chile)
Odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry)
Odznaczeni Orderem Zasługi (Wielka Brytania)
Odznaczeni Orderem Zasługi (Peru)
Odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec
Odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej
Odznaczeni Orderem Zbawiciela
Odznaczeni Orderem Złotego Runa
Odznaczeni Wielkim Krzyżem ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego
Odznaczeni Wielkim Orderem Króla Tomisława
Odznaczeni Wstęgą Trzech Orderów
Odznaczeni Xirka Ġieħ ir-Repubblika
Odznaczeni Gwiazdą Wysp Salomona
Odznaczeni Orderem Złotego Orła
Osoby upamiętnione nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi
Urodzeni w 1926
Ludzie urodzeni w Londynie
Zmarli w 2022
Odznaczeni Orderem Nowej Zelandii | 87,291 |
650360 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Atak%20atomowy%20na%20Hiroszim%C4%99%20i%20Nagasaki | Atak atomowy na Hiroszimę i Nagasaki | Atak atomowy na Hiroszimę i Nagasaki – jedyne w historii dwa przypadki użycia broni atomowej do działań zbrojnych. Ataków dokonały Stany Zjednoczone na Japonię w 1945 roku: 6 sierpnia o godzinie 8:15 w Hiroszimie oraz 9 sierpnia o godzinie 11:02 w Nagasaki.
Sytuacja w lecie 1945 roku
Po kapitulacji III Rzeszy wysiłki wielkich mocarstw zostały skierowane na pokonanie Japonii. Wojska amerykańskie, stosując taktykę „żabich skoków”, zbliżały się do głównych wysp japońskich. Od czerwca 1944 roku, po zdobyciu Marianów, dowództwo USAAF-u regularnie wysyłało B-29 Superfortressy na miasta japońskie. Mimo licznych nalotów Japonia nie zgadzała się na bezwarunkową kapitulację. Tej sytuacji nie zmienił potężny dywanowy nalot z 9/10 marca 1945 na Tokio – najbardziej niszczycielski atak powietrzny w historii, przeprowadzony z użyciem bomb zapalających. Wobec tego naczelne dowództwo planowało operację pod kryptonimem Downfall, która zakładała desant 777 tys. żołnierzy amerykańskich na wybrzeżu Kiusiu. Amerykanie, mając na względzie duże straty poniesione od ataków kamikaze m.in. podczas bitwy o Okinawę, byli świadomi potencjalnych strat i szukali dla niej alternatywy. Zdaniem niektórych badaczy (np. ) atak atomowy nie był konieczny i uzasadniony, a Japonia i tak prędzej czy później by skapitulowała. Gen. Leslie Groves był zdania, że atak atomowy należy przeprowadzić z uwagi na poniesione koszty Projektu Manhattan.
Budowa bomby
Amerykański program budowy bomby jądrowej znany jako Projekt Manhattan rozpoczęto już w 1942 roku z inspiracji Alberta Einsteina obawiającego się że III Rzesza zdobędzie tego typu broń jako pierwsza, na polecenie prezydenta Franklina Delano Roosevelta. W pracach nad zbudowaniem bomby brali udział najznakomitsi fizycy, wśród nich wielu noblistów, a program jej opracowania był ówcześnie najdroższym programem naukowo-badawczym w historii, pochłaniając sumę 2 miliardów ówczesnych dolarów. Pierwszy próbny wybuch bomby odbył się 16 lipca 1945 roku na poligonie wojskowym w stanie Nowy Meksyk. Siła rażenia nowej broni zaskoczyła wszystkich naukowców i obserwatorów.
Atak na Hiroszimę i Nagasaki
Na Konferencji poczdamskiej sekretarz wojny Henry Stimson poinformował prezydenta Trumana, że prace nad bombą zostały ukończone i w przeciągu trzech tygodni może zostać zrzucona na jedno z miast japońskich. Brano pod uwagę Hiroszimę, Kokurę lub Niigatę – były to miasta, które do tej pory nie ucierpiały w najmniejszym stopniu od ataków ogniowych. 26 lipca Truman ogłosił tzw. deklarację poczdamską, w której jednoznacznie określił sposób zakończenia wojny – bezwarunkowa kapitulacja cesarstwa. Tego też dnia na wyspę Tinian przybył ciężki krążownik USS „Indianapolis”, przywożąc elementy bomby nazwanej „Little Boy”. Przez dwa dni japoński rząd obradował nad deklaracją. Wreszcie ogłoszono, że Japonia nie zgadza się na postawione warunki.
W dniu 31 lipca montaż „Little Boy” został zakończony. Następnego dnia bomba była gotowa do użycia. W tym czasie pułkownik Paul Tibbets, dowódca specjalnie utworzonej do przeprowadzenia akcji 509. Grupy Mieszanej (Composite Group), skrupulatnie dobierał sobie załogę. Po południu 5 sierpnia generał Curtis LeMay potwierdził misję zaplanowaną na następny dzień. Do realizacji zadania wyznaczono łącznie siedem B-29. Pierwsze trzy miały rozpoznać pogodę nad wyznaczonymi celami – Hiroszimą, Kokurą i Nagasaki (Niigatę wyłączono, prawdopodobnie ze względu na pogodę). Bombę załadowano do bombowca Boeing B-29 Superfortress o nazwie własnej „Enola Gay” (nr boczny 82). Rezerwowy B-29 znajdował się na wyspie Iwo Jima w stałym pogotowiu, na wypadek kłopotów technicznych. Razem z „Enola Gay” miał lecieć bombowiec B-29 „The Great Artiste”, wyposażony w aparaturę kontrolno-pomiarową przeznaczoną do określenia efektów wybuchu oraz samolot z numerem 911, z obsadą naukowców wyposażonych w kamery i sprzęt do fotografowania.
Hiroszima
Start przypadł na godzinę 2:45 w dniu 6 sierpnia. Piętnaście minut później inżynier Parsons wraz z podporucznikiem Jeppsonem rozpoczęli ostatni montaż urządzenia detonującego. O 5:52 samolot „Enola Gay” spotkał się nad Iwo Jimą z trzema pozostałymi B-29. O 7:25 Claude Eatherly, pilot bombowca sprawdzającego pogodę nad Hiroszimą, przekazał, że warunki atmosferyczne są dobre. O 7:30 Parsons po raz ostatni wszedł do komory bombowej i uzbroił bombę. O 8:15:19 została ona zrzucona. Był to pierwszy w historii przypadek ataku atomowego.
„Little Boy” wybuchł o 8:16:02 (czasu Hiroszima), 43 sekundy po zrzuceniu z „Enoli Gay”, 580 metrów nad dziedzińcem szpitala Shima, 240 metrów na południowy wschód od mostu Aioi, w który celował bombardier Thomas Ferebee. Wybuch miał siłę ok. 16 kiloton TNT. Nad centrum miasta zaczął formować się gigantyczny słup dymu, przybierający kształt grzyba. Jego wysokość sięgała kilkunastu kilometrów. Szacuje się, że zginęło około 30% populacji miasta (70–90 tys. mieszkańców), a liczba ta do dziś jest sporna. Z 76 tys. budynków w Hiroszimie, 70 tys. zostało zburzonych lub uszkodzonych, w tym 48 tys. całkowicie.
Nagasaki
Zrzucenie bomby na Hiroszimę nie doprowadziło do bezwarunkowej kapitulacji Japonii (silne stronnictwo wojskowych w Tokio przekonywało cesarza, że Amerykanie dysponowali tylko jedną bombą). Amerykanie zdecydowali więc o kontynuowaniu „nalotów atomowych”. Dodatkowym czynnikiem motywującym do szybkiego zakończenia wojny z Japonią były szybkie postępy ofensywy radzieckiej w Mandżurii.
9 sierpnia Amerykanie wykonali kolejny nalot. Tym razem dokonał tego, również należący do 509. Grupy Tibbetsa, B-29 o nazwie „Bockscar” (od nazwiska jego dowódcy Fredericka Bocka). Samolot wystartował z Tinianu o 3:47, a jego pierwszym pilotem był mjr Charles W. Sweeney. O wiele bardziej złożona implozyjna bomba plutonowa „Fat Man” spadła na Nagasaki. Pierwotnie celem miała być Kokura, jednak zbyt duża pokrywa chmur uniemożliwiająca celowanie optyczne oraz coraz bardziej aktywna japońska obrona przeciwlotnicza nad miastem, spowodowała zmianę obiektu ataku.
Bombowiec (pomimo 50 minut oczekiwania nie spotkał się nad Yakushimą ze swoją eskortą) skierował się nad cel rezerwowy – Nagasaki. Pogoda nad tym miastem była lepsza, jednak bomba nie została zrzucona precyzyjnie. Również tu zastano chmury i ostatecznie wybuchła ona ok. 3 km od planowanego celu, nad dzielnicą Urakami, w której znajdowała się między innymi katolicka katedra. Bomba wybuchła o 11:02 czasu lokalnego z siłą ocenianą później na 22 kilotony TNT.
Ponieważ otaczające dzielnicę wzgórza osłabiły siłę fali uderzeniowej, „Fat Man”, pomimo że silniejszy niż „Little Boy” zrzucony na Hiroszimę, spowodował mniejsze szkody w ludziach i zabudowaniach. Niemniej miasto zostało całkowicie zniszczone w promieniu ok. 1,6 km od miejsca wybuchu, a do sporych zniszczeń w dalszych jego częściach doprowadziły liczne pożary. Szacuje się, że eksplozja bomby „Fat Man” zabiła 40–70 tys. osób (do końca roku 1945 zmarło 70 tys. ludzi), w tym nieznaną liczbę uchodźców z Hiroszimy.
Skutki ataku
Ataki bronią atomową wciąż nie przekonywały japońskich władz do kapitulacji. Kręgi wojskowe były zdecydowane dalej prowadzić wojnę. Dopiero 10 sierpnia cesarz Hirohito rozkazał przyjąć propozycję Amerykanów i to jego autorytet, niezaprzeczalny dla każdego ówczesnego Japończyka, w dużym stopniu zadecydował o kapitulacji kraju. Jedynym warunkiem japońskiej propozycji przekazanej za pośrednictwem Szwajcarii było, aby Hirohito zachował tytuł i pozycję cesarza (prerogatywy). Tego samego dnia wieczorem prezydent Truman przyjął kapitulację Japonii i nazajutrz rozkazał wstrzymanie wszelkich operacji wojskowych (kolejny nalot atomowy z użyciem bomby „Fat Man II” był przygotowywany na 17–18 sierpnia). 15 sierpnia cesarz wygłosił orędzie, w którym ogłosił zawieszenie broni. 2 września na pokładzie pancernika USS „Missouri” Japonia podpisała akt bezwarunkowej kapitulacji.
Oszacowanie rzeczywistych strat (zabici i zmarli w ciągu pierwszego dnia po wybuchu) jest niemożliwe. Oficjalne szacunki amerykańskie w 1945 roku mówiły o 70 tys. śmiertelnych ofiar w Hiroszimie. Jezuici mający swoją misję w Hiroszimie podawali liczbę co najmniej 100 tys. zabitych. Później liczba ta stopniowo rosła, co należy przypisać chorobie popromiennej i skażeniu radioaktywnemu.
Badacze zadawali ludziom bardzo szczegółowe pytania (np. „na jakim przedmieściu, jakiej ulicy, w którym domu znajdował się pan, gdy bomba detonowała?”) i na tej podstawie starali się wyliczyć dawkę promieniowania jaka przypadła każdej osobie oddzielnie. Śledząc dalsze losy tych osób ustalono że:
89 zachorowało na nowotwory krwi;
440 zmarło na guzy nowotworowe;
250 padło ofiarą popromiennych zawałów serca;
30 noworodków przyszło na świat z upośledzeniem umysłowym.
Hibakusha
Osoby, które zostały pokrzywdzone bezpośrednio w wyniku wybuchów bomb atomowych lub są dziećmi pokrzywdzonych w ten sposób matek, mają w Japonii status hibakusha („ludzie dotknięci eksplozją”). Otrzymują od rządu specjalny zasiłek, dodatki związane z kosztami leczenia chorób będących następstwem napromieniowania oraz prawo do refundacji kosztów pogrzebu. Jedyną osobą, która uzyskała podwójny status hibakusha w związku z przeżyciem zarówno wybuchu w Hiroszimie jak i w Nagasaki, był zmarły w styczniu 2010 Tsutomu Yamaguchi.
Porównanie z innymi atakami lotniczymi II wojny światowej
Atak atomowy na Hiroszimę i Nagasaki nie był najbardziej krwawym atakiem lotniczym podczas II wojny światowej. Więcej ludzi zginęło 9/10 marca 1945 roku podczas nocnego nalotu dywanowego na Tokio przy użyciu bomb zapalających – straty (głównie w wyniku burzy ogniowej) wyniosły ok. 120 tys. osób. Najkrwawszym atakiem w Europie była seria nalotów na Drezno 13/14 lutego 1945 roku. Liczba ofiar jest jednak trudna do oszacowania, ponieważ nieznana jest liczba uchodźców z Prus Wschodnich, którzy znaleźli się w mieście podczas nalotu, uciekając przed Armią Czerwoną. Jeśli natomiast uwzględni się liczbę zabitych w stosunku do całej populacji, to Hiroszima i Nagasaki pozostają najkrwawszymi nalotami tej wojny: w wypadku Hiroszimy było to co najmniej 30% zabitych, a Nagasaki nawet 50%, podczas gdy w Tokio i Dreźnie ok. 10%. Istotna była też kwestia psychologiczna: w ataku atomowym jeden samolot i jedna bomba wystarczyły do zniszczenia miasta. Drugą kwestią były choroby popromienne (zwłaszcza oparzenia) u rannych - ten skutek nie występował podczas konwencjonalnych ataków powietrznych.
Zdjęcia i relacje ofiar
Relacja Futaby Kitayamy z 1945 r., kobiety, która przeżyła wybuch:
Zobacz też
Muzeum Bomby Atomowej w Nagasaki
Muzeum Pokoju w Hiroszimie
obraz Cień Hiroszimy
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
1945 w Azji
Amerykańska broń atomowa
Działania zbrojne w 1945
Naloty
Wydarzenia w Hiroszimie
Wydarzenia w Nagasaki | 87,209 |
5111271 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojciech%20Olsza%C5%84ski | Wojciech Olszański | Wojciech Józef Olszański vel Aleksander Jabłonowski, ps. „Jaszczur” (ur. 7 lipca 1960 w Kłodzku) – polski aktywista nacjonalistyczny, happener, reżyser inscenizacji historycznych, były aktor teatralny i filmowy, patostreamer. Założyciel partii politycznej Rodacy Kamraci.
Życiorys
Absolwent Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie.
W 1983 otrzymał nagrodę za rolę Bojana w Pluskwie Władimira Majakowskiego w reżyserii Jerzego Treli podczas I Ogólnopolskiego Przeglądu Spektakli Dyplomowych Szkół Teatralnych. W latach 1983–1987 pracował jako aktor w Teatrze Narodowym w Warszawie oraz wystąpił w dwóch rolach w Teatrze Telewizji. W późniejszych latach zajmował się między innymi prowadzeniem domu i wychowywaniem córki. Po 2000 zagrał kilka drugoplanowych ról między innymi w filmach Quo vadis i 1920 Bitwa warszawska. Zajmował się również organizacją rekonstrukcji historycznych.
Aktywizm
W wywiadzie udzielonym w 2022 roku stwierdził, że trzykrotnie był uczestnikiem obozu przygotowawczego Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Zmechanizowanych, jednak ze względu na przynależność jego przodków (synów pradziadka z drugiego małżeństwa, którzy zginęli podczas II wojny światowej) Zygfryda i Wilhelma Olszańskich, odpowiednio do SS i Luftwaffe, nie przyjęto go do szkoły oficerskiej, określając jako "element niepewny".
Popularność zdobył w 2016 za sprawą występów w serwisie YouTube, używając pseudonimu Aleksander Jabłonowski. Początkowo udzielał się na kanale e-Misja TV. Następnie nawiązał stałą współpracę z Marcinem Osadowskim współtworząc kanał Niezależna Polska TV, który był subskrybowany przez ok. 100 tys. osób. W swoich wystąpieniach wielokrotnie głosił treści pełne przemocy, nienawiści i antysemityzmu. Z tego powodu m.in. kanał ten był wielokrotnie blokowany przez platformę YouTube.
Współtworzył stowarzyszenie „Narodowy Front Polski”. Był członkiem rady, ale został zawieszony za niesubordynację. Narodowy Front Polski opowiadał się za wystąpieniem Polski z Unii Europejskiej oraz wydaleniem imigrantów. Przed wyborami samorządowymi w 2018 roku poparł partię Wolni i Solidarni Kornela Morawieckiego. 1 września 2022 zapowiedział powołanie własnego ugrupowania politycznego o charakterze endeckim. Partia Rodacy Kamraci (nazwa skrócona „KAMRACI”) została w lipcu 2023 zarejestrowana przez Sąd Okręgowy w Warszawie pod nr ew. 454. 30 sierpnia 2023 PKW zarejestrowała komitet wyborczy Rodacy Kamraci w wyborach parlamentarnych 2023. Komitet nie zdołał zebrać wymaganej liczby podpisów w żadnym z okręgów.
Poglądy
Uważa się za polskiego nacjonalistę. Opowiada się za sojuszem z Rosją Władimira Putina oraz popiera rządy Alaksandra Łukaszenki. Głosi wbrew aktualnej wiedzy medycznej, że wirus SARS-CoV-2 nie istnieje bądź jest kontrolowany przez armię Stanów Zjednoczonych. Twierdzi, że Stany Zjednoczone są największym wrogiem Polski. Jego poglądy są antyklerykalne. W swoich programach bardzo często atakuje społeczność LGBT. Jego autorytetem jest Aleksander Walerian Jabłonowski. Pod koniec 2020 na jednym z nagrań stwierdził, że posłanka Koalicji Obywatelskiej Klaudia Jachira jest egzemplarzem do gwałcenia. W tym samym materiale Olszański wraz z Osadowskim obrażali Martę Lempart. Po wypowiedzi na temat Jachiry Ośrodek Monitorowania Zachowań Rasistowskich i Ksenofobicznych poprosił YouTube o usunięcie kanału Olszańskiego i Osadowskiego oraz zgłosił sprawę do prokuratury. Opowiada się za pełną legalizacją aborcji.
Zdaniem niektórych prawicowych działaczy, takich jak Łukasz Rempalski czy Radosław Patlewicz, poglądy głoszone przez Olszańskiego są endokomunistyczne, o czym mają świadczyć jego pochlebne opinie na temat PRL-u, pochwała postaci Iwana Sierowa oraz pozytywne wypowiedzi na temat siłowej pacyfikacji Poznańskiego Czerwca. Poza Sierowem Olszański gloryfikuje również postać Bolesława Piaseckiego, polskiego nacjonalisty współpracującego po wojnie z komunistami, w tym jego działalność na polu relacji polsko-sowieckich.
Konflikty z prawem
1 sierpnia 2017, podczas obchodów rocznicy wybuchu powstania warszawskiego, przy grobie generała Ryszarda Kuklińskiego na Cmentarzu Powązkowskim Olszański spoliczkował prezesa Stowarzyszenia Great Poland Sławomira Wróbla. Incydent został nagrany i opublikowany w Internecie przez Eugeniusza Sendeckiego. W ramach ugody sądowej w listopadzie 2019 Olszański przeprosił Wróbla za atak.
29 maja 2021 Olszański uczestniczył w zaatakowaniu gazem pieprzowym białoruskiego studenta UMK Hleba Vajkula. W Bydgoszczy Vajkul uczestniczył z grupą polskich i białoruskich przyjaciół w wiecu wsparcia dla Białorusinów prześladowanych przez rząd Białorusi. Po zakończeniu wiecu Vajkul z przyjaciółmi udali się w stronę Starego Rynku, gdzie skonfrontowali się z Jabłonowskim i jego towarzyszami. Doszło do awantury, w wyniku której Jabłonowski dwukrotnie zaatakował Vajkula gazem pieprzowym. Olszański opublikował w sieci film z zajścia.
11 listopada 2021 Wojciech Olszański, Marcin Osadowski i Piotr Rybak, z okazji święta niepodległości, zorganizowali marsz w Kaliszu. Podczas tego wydarzenia spalono tekst kopii przywileju kaliskiego oraz wykrzykiwano hasła antysemickie. 15 listopada organizatorzy marszu zostali zatrzymani przez policję.
30 listopada sąd w Kaliszu wskutek wniosku obrońcy, wypuścił Olszańskiego i Osadowskiego po zapłaceniu przez nich kaucji.
29 stycznia 2022 Olszański podczas manifestacji antyszczepionkowców w Bydgoszczy nawoływał do zabicia posłów na Sejm RP. W związku z tym poseł Platformy Obywatelskiej, Paweł Olszewski, złożył doniesienie do prokuratury. 31 stycznia Wojciech Olszański został aresztowany przez policję w Bydgoszczy. 13 maja tegoż roku Sąd Okręgowy w Bydgoszczy uchylił areszt tymczasowy oskarżonemu o grożenie śmiercią posłom i dziennikarzom Wojciechowi Olszańskiemu i zastosował wobec niego dozór policyjny. 28 sierpnia tegoż roku został ponownie zatrzymany przez policję, w Gospodzie Rycerskiej pod Grunwaldem, jednak dzień później wniosek prokuratury o jego aresztowanie został odrzucony przez Sąd Rejonowy w Ostródzie, acz sąd nałożył dozór policyjny na Olszańskiego.
1 listopada 2022 w czasie odbywania dozoru policyjnego został zatrzymany celem odbycia wyroku sześciu miesięcy pozbawienia wolności. 30 sierpnia 2022 roku sąd rejonowy Warszawa Mokotów wydał wyrok 2 lat ograniczenia wolności i wykonywania prac społecznych. 30 kwietnia 2023 roku Olszański wyszedł na wolność po odbyciu pierwszej kary.
Ubiór
Na co dzień ubiera się w strój stylizowany na przedwojenny mundur, nosi furażerkę oraz słowiańską swastykę na ramieniu.
Kontrowersje
Ze względu na to, że jest zawodowym aktorem, wśród jego krytyków toczy się spór, na ile prezentowane przez niego poglądy są prawdziwe. Zdaniem Rafała Pankowskiego Olszański jest popularnym, agresywnym zwolennikiem panslawizmu w ujęciu rasistowskim, co przekłada się na popieranie przez niego reżimu Łukaszenki na Białorusi.
Środowiska narodowe (Stowarzyszenie Endecja, Marsz Niepodległości, Młodzież Wszechpolska, Narodowcy RP, Obóz Narodowo-Radykalny, Ruch Narodowy i Trzecia Droga) odcięły się od działalności Wojciecha Olszańskiego i uznały, że swoim działaniem szkodzi ruchowi nacjonalistycznemu. Krytyczne stanowisko wobec Olszańskiego wyraził również Marian Kowalski.
W wielu mediach uznawany jest za patostreamera.
Filmografia
Źródło: filmpolski.pl
Pięć wieczorów (spektakl telewizyjny; 1984) – Sławek
Zapis Ojca Hermanna (spektakl telewizyjny; 1985) – Rado
Klątwa skarbu Inków (2001)
Quo vadis (2001) – Faon
Quo vadis (serial; 2002) – Faon
Łowcy skór (2003) – Piotr Biernacki, przyjaciel Marka
1920 Bitwa warszawska (2011) – czerwonoarmista na koniu
Życie prywatne
Był mężem Agnieszki Fatygi. Jego pasierbicą jest aktorka, Michalina Olszańska, ma również dwóch biologicznych synów, z którymi nie utrzymuje kontaktu.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Absolwenci Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie
Aktorzy Teatru Narodowego w Warszawie
Politycy polskiego ruchu narodowego
Polscy aktorzy filmowi
Polscy aktorzy teatralni
Polskie osobowości YouTube
Polscy przestępcy
Propagatorzy teorii spiskowych
Urodzeni w 1960 | 86,970 |
3594 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Macedonia%20P%C3%B3%C5%82nocna | Macedonia Północna | Macedonia Północna (, ; Republika Macedonii Północnej, , , dawniej Macedonia) – państwo w Europie Południowej na Półwyspie Bałkańskim, powstałe w wyniku rozpadu Jugosławii, obejmujące swoim terytorium około 38% regionu historyczno-geograficznego Macedonia. Do 12 lutego 2019 nazwa państwa brzmiała Macedonia (Była Jugosłowiańska Republika Macedonii, oficjalnie państwo nazywało się: Republika Macedonii). Od 27 marca 2020 Macedonia Północna jest członkiem NATO.
Nazwa
Po rozpadzie Jugosławii w 1991 roku jedna z jej republik (Socjalistyczna Republika Macedonii) ogłosiła niepodległość jako Republika Macedonii, w skrócie Macedonia. Spowodowało to oburzenie ze strony Grecji, która uważała się za jedynego spadkobiercę tradycji starożytnej Macedonii. Z powodu konfliktu o nazwę, Grecja blokowała członkostwo Macedonii w instytucjach międzynarodowych. Wobec tego na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych Republika Macedonii oficjalnie została przyjęta jako Była Jugosłowiańska Republika Macedonii (), znana także pod angielskim akronimem FYROM (Former Yugoslav Republic of Macedonia).
Nazwę „Republika Macedonii” uznawało oficjalnie 125 krajów na świecie ze 154, z którymi Macedonia utrzymywała wówczas stosunki dyplomatyczne, w tym trzech stałych członków Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych: Chiny, Stany Zjednoczone i Rosja; sześciu członków Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (Bułgaria, Kanada, Polska, Słowenia, Stany Zjednoczone i Turcja); oraz trzy kraje członkowskie Unii Europejskiej: Bułgaria, Polska i Słowenia. Nazwy tej nie uznawały m.in.: Francja, Niemcy, Hiszpania, Włochy, Meksyk i Australia. 11 sierpnia 2005 roku Rada Ministrów RP zdecydowała o posługiwaniu się przez Rzeczpospolitą Polską w stosunkach dwustronnych z państwem macedońskim nazwą Republika Macedonii.
W 2008 r. negocjowano porozumienie między krajami, ale Grecy zablokowali jego wejście w życie i zawetowali zaproszenie Macedonii do Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO) i integracji z Unią Europejską. W następnych latach spór się zaostrzał, m.in. Macedończycy nazwali stołeczne lotnisko i najważniejszą autostradę imieniem Aleksandra Wielkiego i zbudowali wiele jego pomników. W 2018 r., po objęciu stanowiska przez nowego premiera Macedonii Zorana Zaewa, m.in. zmieniono nazwę głównego lotniska i autostrady Macedonii i zasygnalizowano gotowość do ustępstw w postaci dodania do nazwy kraju geograficznego określenia (np. Macedonia Północna, Nowa Macedonia lub Górna Macedonia).
W maju 2018 r. Premier Macedonii Zoran Zaew ogłosił, że doszło do porozumienia z Grecją w sprawie nazwy państwa, które miałoby nazywać się Republiką Macedonii Ilindeńskiej, jednak sprzeciw wobec porozumienia wyraziły partie opozycyjne zarówno w Grecji, jak i w Macedonii. 12 czerwca tego samego roku premierzy obu krajów – Aleksis Cipras i Zoran Zaew – potwierdzili osiągnięcie porozumienia w sprawie zmiany nazwy Macedonii na Republika Macedonii Północnej (Република Северна Македонија), w skrócie Macedonia Północna (Северна Македонија).
11 stycznia 2019 r. macedoński parlament ratyfikował porozumienie z Prespy, akceptując poprawki do konstytucji sankcjonujące zmianę nazwy kraju na Macedonia Północna. Dwa tygodnie później, 25 stycznia, porozumienie ratyfikował parlament grecki. Nowa nazwa kraju, „Republika Macedonii Północnej”, oficjalnie weszła w życie 12 lutego 2019 roku.
Geografia
Powierzchnia całkowita: 25 713 km²
Powierzchnia lądowa: 24 856 km²
Powierzchnia wód: 447 km²
Całkowita granica lądowa: 748 km
Długość wybrzeża: nie ma dostępu do morza
Długość granic z sąsiadującymi państwami: Albania 151 km, Bułgaria 148 km, Grecja 228 km, Kosowo 159 km, Serbia 62 km.
Najwyższy punkt: Golem Korab, 2764 m n.p.m.
Najniższy punkt: rzeka Wardar na granicy z Grecją, 50 m n.p.m.
Macedonia Północna jest krajem w przeważającej mierze górskim i wyżynnym. Na terenie całego kraju są rozrzucone pasma górskie. Najwyższe z nich to Korab i Szar Płanina. Między masywami leżą kotliny – Priłepsko Połe w dolinie Crnej Reki, Połog w dolinie górnego Wardaru, Owcze Połe i Koczansko Połe nad Bregałnicą oraz doliny większych rzek – Strumicy, Wardaru i Drinu.
Najdłuższą rzeką Macedonii Północnej jest Wardar (320 km długości), którego największymi dopływami są Treska, Pczińa, Bregałnica i Crna Reka. Poza tym terytorium Macedonii Płn. odwadniają jeszcze Drin i Strumica. Wardar i Strumica należą do zlewiska Morza Egejskiego, Drin – do zlewiska Morza Adriatyckiego.
Ustrój polityczny
Gospodarka
W przemyśle dominuje przemysł przetwórczy. Występują liczne huty, głównie szkła i miedzi.
Handel rozwija się wraz ze wzrostem zamożności obywateli.
PKB na osobę w Macedonii Płn. wynosi 8,5 tysiąca dolarów (mierzone parytetem siły nabywczej).
Udział w PKB:
Rolnictwo: 11,9%
Przemysł: 28,2%
Usługi: 59,9%.
Rolnictwo
Użytki rolne w kraju (głównie górskie pastwiska) zajmują około 40% powierzchni kraju. W dolinach rzek i kotlinach śródgórskich uprawa zbóż (pszenica, kukurydza), buraków cukrowych, słoneczników, bawełny i tytoniu. Rozwinięte warzywnictwo (pomidory, papryka, arbuzy) i sadownictwo (jabłonie (głównie w okolicy Prespy), grusze, brzoskwinie, śliwy). Na nasłonecznionych, południowych zboczach dolin plantacje winorośli. W górach pasterska hodowla owiec.
Przemysł
Niewielkie wydobycie węgla brunatnego (niedaleko Kumanowa), rud żelaza, chromu, cynku i ołowiu oraz antymonu. Produkcja energii elektrycznej głównie w małych elektrowniach wodnych. Przemysł przetwórczy skoncentrowany w większych miastach (spożywczy, włókienniczy, metalurgiczny, chemiczny i drzewny), w Skopju huta żelaza. Rzemiosło artystyczne: wyroby ze srebra, złota, drewna, dywany.
Emisja gazów cieplarnianych
Emisja równoważnika dwutlenku węgla z terenu Socjalistycznej Republiki Macedonii wyniosła w 1990 roku 14,173 Mt, z czego 11,202 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 5,611 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 583 kg. Głównym źródłem emisji była wówczas energetyka. Po rozpadzie Jugosławii emisje w republice nieco spadły, a od połowy lat 90. wahały się, nie osiągając jednak poziomu z roku 1990, i bardziej znacząco spadają po 2011. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 8,074 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 3,872 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 287 kg. W tym czasie wzrósł udział emisji z transportu, ale energetyka pozostała główną branżą odpowiedzialną za emisję.
Turystyka
W 2016 roku kraj ten odwiedziło 510 tys. turystów (5,1% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 285 mln dolarów. Najwięcej turystów przyjechało z Turcji, Serbii, Grecji, Holandii i Bułgarii.
Turyści najczęściej odwiedzają Ochrydę, Skopje i Bitolę. Macedonia Północna ma również wiele atrakcji przyrodniczych. W kraju znajdują się trzy parki narodowe: Pelister, Galiczica, Mawrowo i różne inne atrakcje naturalne, np. kanion Matka, jezioro Prespa, czy jezioro Berowo.
Główne miasta
Podział administracyjny
Macedonia Północna jest podzielona na 84 gminy (општина – opsztina), z tego 10 gmin wchodzi w skład miasta Skopje.
Demografia
Narodowości:
Macedończycy 64,2% (zamieszkujący większość kraju)
Albańczycy 25,2% (zamieszkujący na zachodzie przy granicy z Albanią)
Turcy 3,9% (w o wiele mniejszym stopniu niż Albańczycy na zachodzie)
Romowie 2,7%; (w środkowej i północnej części kraju)
Serbowie 1,8%;
pozostali 2,4%
Religie:
prawosławie 61,6% (zobacz: Macedoński Kościół Prawosławny, Prawosławne arcybiskupstwo Ochrydzkie);
islam 34,2% (głównie Albańczycy i Turcy)
bezwyznaniowi 1,9%;
katolicyzm 1,9% (zobacz: Diecezja skopijska);
protestantyzm 0,3% (zobacz: Protestantyzm w Macedonii Północnej);
Świadkowie Jehowy 0,06% (zobacz: Świadkowie Jehowy w Macedonii Północnej);
Źródło: Joshua Project 2010
Zobacz też
starożytna Macedonia
stosunki Macedonii Północnej z Unią Europejską
rozpad Jugosławii
prezydenci Macedonii Północnej
premierzy Macedonii Północnej
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Macedonia Północna – wirtualna wycieczka 360°
Państwa w Europie Południowej
Oficjalni kandydaci do Unii Europejskiej
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych
Państwa należące do NATO | 86,895 |
9629 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Armenia | Armenia | Armenia ( – Hajastạn, ), Republika Armenii (orm. Հայաստանի Հանրապետություն – Hajastani Hanrapetut’jun) – państwo śródlądowe na pograniczu Europy i Azji, na Kaukazie Południowym. Najstarsze państwo chrześcijańskie na świecie. Armenia graniczy od północy z Gruzją, od południa z Iranem i z azerską eksklawą Nachiczewan, od wschodu z Azerbejdżanem, od zachodu z Turcją. Niepodległość uzyskała w 1991 roku w związku z rozpadem ZSRR. Stolicą Armenii jest obecnie Erywań, który jest też największym miastem w kraju. Od 1991 roku Armenia należy do Wspólnoty Niepodległych Państw, a od 2015 roku do Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej.
Pochodzenie nazwy
Nazwa Armenii używana w niemal wszystkich językach pochodzi od perskich nazw Armanestân i Arman znalezionych w staroperskich inskrypcjach. Nazwy te z kolei pochodzą od nazwy jednej z graniczących z Persją prowincji państwa Urartu, leżącej na terenie historycznych ormiańskich ziem, która z kolei została tak nazwana z uwagi na fakt, iż znaczną część jej populacji w owym czasie (ok. poł I tys. p.n.e.) stanowili Aramejczycy. Zgodnie ze średniowieczną europejską etymologią słowo Armen może odnosić się do starożytnej półlegendarnej postaci Arama, sławnego ze swych dzielnych czynów. Irańczycy używają nazwy „Armeni”.
Sami Ormianie określają się mianem Hajer (orm. Հայեր), a swój kraj – Hajastan (orm. Հայաստան). Pochodzenie tej nazwy jest nieznane. Sufiks –stan z języka perskiego znaczy „kraj”, zatem Hajastan to kraj Hajów, czyli Ormian, jednak nie jest jasne, od czego pochodzi nazwa narodu. Popularne teorie, wywodzące się z etymologii ludowej, jakie powstały po przyjęciu chrześcijaństwa przez Ormian, nazwę tę wywodzą oni od imienia postaci Haika (orm. Հայք) – syna biblijnego Togarmy, wnuka Gomera, prawnuka Jafeta i praprawnuka Noego, którego uważano za protoplastę narodu ormiańskiego. Zgodnie z tą ludową etymologią to na jego cześć Ormianie nazwali się Hajami, a kraj Haik lub Hajastan. W rzeczywistości nazwa kraju pochodzi prawdopodobnie od nazwy starożytnego państwa, znanego z kronik hetyckich pod nazwą Hajasa-Azzi lub Hajasa (orm. Հայասա), leżącego na terenie historycznej Armenii, a którego mieszkańcy mogli być przodkami Ormian.
Geografia
Armenia zajmuje północno-wschodnią część Wyżyny Armeńskiej. Około 90% kraju leży na wysokości ponad 1000 m n.p.m., największym wzniesieniem jest wygasły wulkan Aragac (4090 m n.p.m.). Jest to obszar aktywny sejsmicznie, ostatnie silne wstrząsy miały miejsce w 1988 i 1993 r. W rowie tektonicznym na wysokości 1900 m n.p.m. znajduje się największe na Kaukazie jezioro – Sewan (powierzchnia 1240 km², a głębokość do 83 metrów). W południowo-zachodniej części kraju rozciąga się śródgórska kotlina Araracka, osiągająca wysokość 850–1000 m n.p.m. Najdłuższa rzeka Armenii Araks w swym środkowym biegu wyznacza granice z Turcją i Iranem. Kraj bez dostępu do morza. Na równinach i przedwzgórzach Armenii panuje klimat podzwrotnikowy suchy o cechach kontynentalnych, z krótkimi, mroźnymi zimami i gorącymi latami. Średnia temperatura stycznia wynosi –3 °C, a lipca od 24 °C do 26 °C. Roczna suma opadów waha się od 200 do 500 mm. Na wyżej położonych obszarach panuje klimat umiarkowany, a na wysokości ponad 2000 m n.p.m. – chłodny górski. Średnia roczna suma opadów przekracza tu 800 mm.
Historia
Ormianie swoje pochodzenie wywodzą od Hajka, prawnuka Noego (syn Togarma, syna Gomera, syna Jafeta), którego arka osiadła na górach Ararat (leżącej w dzisiejszej Turcji). Nazwa Armenia ma pochodzić od imienia ormiańskiego przywódcy Arama. W rzeczywistości Ormianie przywędrowali na teren Armenii już w czasach historycznych, z północy, przez Kaukaz albo przez Bałkany i Anatolię, po czym zasiedlili południowy Kaukaz i całą wschodnią połowę Azji Mniejszej. Armenia właściwa obejmuje nie tylko dzisiejszą Republikę Armenii, lecz również tereny dzisiejszej wschodniej Turcji (Wyżynę Armeńską) po górny Eufrat i wschodni kraniec gór Taurus, północną Mezopotamię (między jeziorami Urmia i Wan) oraz zachodni Azerbejdżan (ściślej – jego część leżącą w dzisiejszym Iranie).
Między XI a VII w. p.n.e. na terenach współczesnej Armenii istniało potężne królestwo Urartu, które zostało rozbite przez Scytów. W roku 782 p.n.e. wzniesione zostało miasto Erywań. W VI w. p.n.e. Armenię zajęli Persowie, a w 331 p.n.e. Aleksander Wielki. Armenia pozostawała pod władzą państw diadochów aż do 190 p.n.e. W I w. p.n.e. za panowania króla Tigranesa II z dynastii Artaksydów Armenia stała się najpotężniejszym państwem Azji Mniejszej, sięgającym od morza Kaspijskiego do Śródziemnego i od Mezopotamii po Kaukaz.
Po śmierci Tigranesa III Armenia utraciła mocarstwowy status, odgrywała jednak istotną rolę w rywalizacji między Rzymem a Partami.
Dzięki działalności św. Grzegorza Oświeciciela już w 301 (12 lat przed tym, gdy Konstantyn I Wielki zniósł prześladowania chrześcijan w Rzymie) król Armenii Tiridates III ustanowił chrześcijaństwo religią państwową, co czyni Armenię najstarszym chrześcijańskim państwem świata. W 406 ormiański mnich Mesrop Masztoc stworzył od podstaw alfabet ormiański, co przyczyniło się do bujnego rozwoju kultury. Po upadku królestwa armeńskiego w 428 zachodnia część Armenii znalazła się pod panowaniem Bizancjum, a wschodnia – Persji. Perski ucisk narodowy i religijny (próba narzucenia mazdaizmu) doprowadził do wybuchu w 451 powstania w obronie wiary i narodowości, które choć militarnie zakończyło się klęską (Bitwa pod Awarajr z 26 maja 451 roku), stłumione przez znacznie liczniejszych Persów, to jednak zmusiło ich do nadania Armenii szerokiej autonomii.
Z powodu wojny z Persami Kościół Ormiański nie mógł uczestniczyć w soborze chalcedońskim w 451 roku. Wskutek przekłamań i różnic językowych, a także machinacji politycznych Bizancjum, Ormianie odrzucili w roku 554 na synodzie w Dwinie postanowienia tego soboru potępiające monofizytyzm, tym samym odłączając się od Kościoła Powszechnego. W VII wieku Armenia została podbita przez Arabów i pozostawała pod ich panowaniem aż do 884 roku. Od 885 do 1045 istniało kolejne niepodległe ormiańskie królestwo (Ani), podbite przez Bizancjum. W 1071 Armenia została podbita przez Turków.
W Cylicji na wybrzeżu Morza Śródziemnego powstało wówczas w 1080 roku stworzone przez uchodźców Królestwo Małej Armenii, sprzymierzone z krzyżowcami aż do czasu swego upadku w 1375 roku. Aż do XIX wieku praktycznie cała Armenia znalazła się pod panowaniem muzułmańskich Turków osmańskich, jednak Ormianie zdołali zachować swą religijną i narodową tożsamość, zaś ormiańscy uchodźcy wnieśli istotny wkład do kultury europejskiej. Ormianie systematycznie emigrowali z terenów zajętych przez Turków i Persów, w wyniku czego przeważająca większość Ormian mieszka dziś poza właściwą Armenią – w diasporze rozsianej po całym świecie.
W kolejnych wojnach w latach 1813 i 1828 Imperium Rosyjskie zdobyło na Imperium Osmańskim i Persji wschodnią Armenię, co znacznie poprawiło sytuację Ormian. W latach 1895 i 1915 władze tureckie przeprowadziły na ziemiach zachodniej Armenii dwie fale czystek etnicznych (ludobójstwa) znane dziś pod nazwą rzezi Ormian. W ich toku wymordowano 1–1,5 mln Ormian. Po rewolucji październikowej w Rosji na Armenię z zachodu i wschodu napadli Turcy. Po ich przegranej w I wojnie światowej, w 1918 proklamowano utworzenie Demokratycznej Republiki Armenii. W 1920 roku Turcja zajęła większość jej terytorium, bolszewicy wcielili pozostałą część do Związku Radzieckiego, zaś ormiańska elita padła ofiarą stalinowskich czystek. Utworzono wówczas Armeńską SRR, która 12 marca 1922 weszła w skład Zakaukaskiej Republiki Radzieckiej i pozostała w niej do 5 grudnia 1936 roku.
Po II wojnie światowej nastąpił wzrost gospodarczy i Armenia stała się najbogatszą spośród republik ZSRR. W latach 1975–1986 za granicą działała organizacja terrorystyczna ASALA, stworzona przez diasporę ormiańską. Celem jej było wzięcie odwetu na Turcji za dokonaną rzeź Ormian z czasów I wojny światowej. Za rządów Gorbaczowa odżył spór z Azerbejdżańską SRR o Górski Karabach („Arcach”) – zamieszkany głównie przez Ormian obwód autonomiczny leżący na terenie Azerbejdżanu. Wskutek tego Turcja i Azerbejdżan nałożyły na Armenię blokadę gospodarczą. Sytuację gospodarczą dodatkowo pogorszyło w 1988 silne trzęsienie ziemi, które zniszczyło miasto Giumri oraz zmusiło władze do zamknięcia elektrowni atomowej Mecamor. W lipcu 1990 Armenia ogłosiła niepodległość, potwierdzoną w referendum 21 września 1991. Wkrótce potem stoczyła wojnę z Azerbejdżanem w obronie ormiańskiej ludności Górskiego Karabachu, tymczasowo zakończoną korzystnym dla niej zawieszeniem broni w 1994 roku. Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 735 z 29 stycznia 1992 roku Armenia została członkiem ONZ.
W 1998 prezydentem został Robert Koczarian, wywodzący się z Górskiego Karabachu. Wybory parlamentarne w 1999 wygrał opozycyjny wobec prezydenta blok „Jedność”. Po zabójstwie Wazgena Sarkisjana, premierem został Aram Sarkisjan. W 2000 zastąpił go Andranik Markarian.
W 2001 Armenia stała się pełnoprawnym członkiem Rady Europy. W 2005 w wyniku referendum przyjęto nowelizację konstytucji, zmieniającą ustrój polityczny Armenii z prezydenckiego na semiprezydencki. 3 września 2013 prezydent Armenii Serż Sarkisjan wycofał się z parafowania umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską na listopadowym szczycie Partnerstwa Wschodniego w Wilnie.
Siły zbrojne
Armenia dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Armenii składało się w 2014 roku z: 229 czołgów, 636 opancerzonych pojazdów bojowych, 38 dział samobieżnych, 150 zestawów artylerii holowanej oraz 150 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Ormiańskie siły powietrzne posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci: 11 samolotów bojowych, 18 samolotów transportowych, 12 samolotów szkolno-bojowych, 42 śmigłowców, w tym 15 śmigłowców szturmowych.
Wojska armeńskie w 2014 roku liczyły 44,8 tys. żołnierzy zawodowych oraz 170,9 tys. rezerwistów.
Ustrój polityczny
Obowiązująca konstytucja została przyjęta w referendum ogólnokrajowym 5 lipca 1995. Jej nowelizacja została zatwierdzona w innym referendum, przeprowadzonym 6 grudnia 2015. Poprawki dotyczyły m.in. zmiany trybu wyboru prezydenta i długości jego kadencji, kompetencji rządu i kompozycji Zgromadzenia Narodowego.
Głową państwa jest prezydent, wybierany przez parlament na 7-letnią kadencję, bez możliwości reelekcji. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego Zgromadzenia Narodowego o 5-letniej kadencji – 105 deputowanych jest wybieranych w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą sprawuje rząd na czele z premierem, powoływanym przez prezydenta.
Przed nowelizacją, prezydent był wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję z możliwością jednej reelekcji. Zgromadzenie Narodowe liczyło 131 deputowanych, wybieranych na okres 4 lat. Pierwsze wybory parlamentarne przeprowadzone na podstawie nowych przepisów, odbyły się 2 kwietnia 2017 i zakończyły zwycięstwem rządzącej Republikańskiej Partii Armenii, która uzyskała 49,17% głosów.
Podział administracyjny
Kraj podzielony jest na 10 prowincji (marzer, orm. մարզեր, l.poj. – marz, orm. մարզ) i jedno miasto wydzielone:
Aragacotn
Ararat
Armawir
Gegharkunik
Kotajk
Lorri
Szirak
Sjunik
Tawusz
Wajoc Dzor
Erywań (stolica)
Miasta
10 najludniejszych miast Armenii:
Erywań 1 125 032 miesz.
Giumri 146 201 miesz.
Wanadzor 116 929 miesz.
Eczmiadzyn 52 757 miesz.
Hrazdan 42 150 miesz.
Abowian 36 705 miesz.
Artaszat 35 100 miesz.
Kapan 35 071 miesz.
Armavir 26 387 miesz.
Gawarr 22 444 miesz.
Demografia
W 2016 Armenię zamieszkiwało 3.026.000 ludzi: 95,97% Ormian; 1,19% Kurdów; 0,5% Azerów, 0,36% Rosjan, 0,09% Asyryjczyków; 0,04% Ukraińców; poza tym: Gruzini, Grecy, Białorusini, Żydzi, Bałkarzy, Tatarzy, Mordwini i inni. 95% obywateli deklaruje przynależność do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego (ogólnie chrześcijanie stanowią 99% społeczeństwa, w tym członkowie innych Kościołów ormiańskich). W wyniku wojny opuściło Armenię około 200 tys. Azerów, przybyło zaś 260 tys. ormiańskich uchodźców z Azerbejdżanu. Z powodów historycznych większość Ormian mieszka poza granicami kraju, na Bliskim Wschodzie, w Rosji, Europie Zachodniej i Ameryce, zaś z powodu złej sytuacji gospodarczej trwa silna emigracja. W latach 1991–2001 wyjechało z Armenii ok. 800 tys. Ormian.
Gospodarka
Sytuacja gospodarcza w Armenii stopniowo się poprawia, co oznacza, że nie jest też zła jak na standardy europejskie. Kraj pozostaje pod wpływem blokady gospodarczej ze strony Azerbejdżanu i Turcji, a granice z tymi państwami pozostają zamknięte. Jedynymi otwartymi granicami pozostają granice z Gruzją i Iranem. W 1994 roku rząd przy wsparciu MFW, rozpoczął ambitny program liberalizacji gospodarki, który od 1995 przyniósł wzrost gospodarczy i członkostwo w WTO. Armenia zdołała sprywatyzować większość małych i średnich przedsiębiorstw, ograniczyć inflację oraz ustabilizować walutę. Brak energii elektrycznej i paliw został rozwiązany poprzez ponowne uruchomienie elektrowni atomowej w Mecamor, co pozwoliło krajowi zostać eksporterem energii elektrycznej, ale powoduje również naciski ze strony Unii Europejskiej. Rolnictwo jest niedoinwestowane, oparte na przestarzałej technice, wskutek czego kraj nie jest samowystarczalny żywnościowo. Uprawia się głównie zboża, herbatę, winorośl i tytoń. Sektor tych usług wytwarza tylko 20% PKB. Gospodarka Armenii nadal pozostaje blisko związana z Rosją. Pomoc dla kraju płynie głównie z diaspory.
Emisja gazów cieplarnianych
Emisja równoważnika dwutlenku węgla z terenu Armeńskiej SRR wyniosła w 1990 roku 24,128 Mt, z czego 20,699 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 5,85 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 1563 kg. Głównymi źródłami emisji były wówczas energetyka i emisja z budynków. Po rozpadzie ZSRR emisje w republice gwałtownie spadły, a od połowy lat 90. powoli rosły, nie osiągając jednak poziomu z roku 1992, a od połowy pierwszej dekady XXI są podobne do emisji w roku 1993. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 5,788 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 1,972 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 214 kg.
Religia
Struktura religijna kraju w 2010 roku według Operation World:
Apostolski Kościół Ormiański – 83,48%
Kościół katolicki – 7,28% (głównie: Kościół katolicki obrządku ormiańskiego)
brak religii – 3,73%
protestantyzm – 2,33% (głównie: zielonoświątkowcy – 1,3%)
islam – 1,8%
Rosyjski Kościół Prawosławny – 0,55%
Świadkowie Jehowy – 0,37%
Starożytny Kościół Wschodu – 0,24%
inne religie – 0,22%.
Turystyka
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 1,192 mln turystów (1% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 936 mln dolarów.
Święta państwowe
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona rządowa
Armenica.org: Historia Armenii
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych
Kraje kaukaskie | 85,757 |
2477 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Japonia | Japonia | – państwo wyspiarskie położone na wąskim łańcuchu wysp na zachodnim Pacyfiku, u wschodnich wybrzeży Azji, o długości 3,3 tys. km.
Z liczbą ludności wynoszącą około 126,5 mln osób, państwo to zajmuje dziesiąte – pod tym względem – miejsce na świecie. Według danych ONZ i WHO przeciętna długość życia jest najwyższa na świecie. Japonia należy do grupy krajów wysoko rozwiniętych – jest czwartą gospodarką świata.
Zgodnie z przyjętą w 1947 roku demokratyczną konstytucją, Japonia jest monarchią parlamentarną z cesarzem jako symbolem jedności państwa i wybieranym w wyborach powszechnych dwuizbowym parlamentem.
Nazwa
Zapisane znakami japońskimi (kanji) słowo ma dwa sposoby odczytywania: Nihon i Nippon. Znaki te tłumaczy się jako: Kraj Wschodzącego Słońca ( – słońce; dzień – korzeń; pochodzenie, początek). Określenie to pochodzi z Chin i odnosi się do położenia geograficznego Japonii względem kontynentalnej Azji. Wcześniejszą nazwą Japonii, jeszcze sprzed nawiązania kontaktów z Chinami, nadaną przez ludność zamieszkującą jej ziemie było .
W Chinach natomiast ziemie te w okresie Trzech Królestw zwano krajem Wa (). Przed 1946 oficjalną nazwą Japonii było . Termin ten jest z reguły stosowany na określenie państwa japońskiego w okresie od do końca wojny na Pacyfiku, jednak oficjalnie zaczęto tej nazwy używać dopiero w 1936. Od 1946 oficjalną japońską nazwą kraju jest Nippon-koku lub Nihon-koku (日本国), co dosłownie oznacza Państwo Japońskie (国 – kraj, państwo).
W językach europejskich nazwa Japonia pojawiła się dzięki podróżnikowi Marco Polo, który zapisał wymowę mandaryńskiego określenia tych ziem: Cipangu (także Chipangu, Jipangu). Jednakże dzisiejsze słowo Japan pochodzi prawdopodobnie z kantońskiego Jatbun. W języku malajskim kantońskie określenie przybrało postać Japang i tak zostało zaimportowane do Europy przez portugalskich kupców. W 1577 zapisano po raz pierwszy to słowo jako Giapan.
Geografia
Archipelag tworzy łagodny łuk wygięty w stronę kontynentu. Punktem wysuniętym najdalej na północ jest przylądek Sōya (45°31′N) na północnym krańcu wyspy Hokkaido, a punktem wysuniętym najdalej na południe jest miniarchipelag trzech wysepek o nazwie Oki-no-Tori-shima (20°25′N). Natomiast w przypadku wzięcia pod uwagę wyłącznie czterech głównych wysp, najbardziej wysuniętym na północ punktem jest przylądek Sōya, a najbardziej wysuniętym na południe punktem jest przylądek Sata (30°59′N) na krańcu półwyspu Ōsumi na wyspie Kiusiu. Stolicą państwa jest Tokio (Tōkyō).
Archipelag składa się z czterech (niekiedy podaje się jako piątą Okinawę) głównych wysp: Hokkaido (Hokkaidō), Honsiu (Honshū), Sikoku (Shikoku) i Kiusiu (Kyūshū), co stanowi 97% obszaru lądowego oraz 6848 mniejszych wysp. Według danych z 2021 roku, łączna powierzchnia państwa wynosi 377 975 km². Większość powierzchni jest pokryta górami, a najwyższym szczytem jest wulkan Fudżi (3776 m). Z tego powodu prawie połowa ludności zamieszkuje nadmorski pas nizin rozciągający się między Tokio, Osaką i Nagoją. Tam też rozwijały się rolnictwo i przemysł. Obszar ten stanowi 13% terytorium państwa.
Japonia jest położona na styku płyt tektonicznych, w obrębie „ognistego pierścienia Pacyfiku”. Stałym zagrożeniem są więc trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów i fale tsunami. Stąd wynikają różnice w danych podających liczbę wysp i odmienną wielkość powierzchni kraju. W sierpniu i wrześniu nad archipelagiem istnieje wzmożone ryzyko występowania tajfunów, powstających z reguły na zachodnim Pacyfiku.
Japonia to archipelag wysp i wysepek ciągnących się wzdłuż wschodnich wybrzeży Azji i tworzących łuk długości 2990 km (Japończycy utrzymują, że ich kraj ma kształt „trzydniowego Księżyca”). Liczne półwyspy i zatoki sprawiają, że linia brzegowa jest bardzo dobrze rozwinięta, a jej długość wynosi 29 751 km.
Na południowym zachodzie, poprzez Morze Wschodniochińskie, Japonia graniczy z Chinami, na zachodzie Morze Japońskie oddziela kraj od obu Korei oraz Rosji. Na północy cieśnina Sōya (La Perouse’a) oddziela Japonię od rosyjskiej wyspy Sachalin, a cieśnina Nemuro (Kunaszyrska) od Wysp Kurylskich, których południowa część stanowi terytorium sporne z Rosją. Od wschodu i południa kraj oblewają wody Oceanu Spokojnego. Wzdłuż wybrzeży ciągnie się głęboki Rów Japoński (rów tektoniczny).
Ukształtowanie powierzchni
W krajobrazie Japonii dominują góry i wyżyny, zajmujące około 90% obszaru, w tym 10% to góry wysokie. Wyspy Japońskie stanowią bowiem nawodną część potężnego łańcucha górskiego, który wznosi się z dna oceanu na wysokość 12 000 m. W żadnej części kraju niziny stanowiące ok. 10% powierzchni nie są na tyle duże, aby sięgały po horyzont.
Najbardziej wysunięta na północ, rozległa wyspa Hokkaido poprzecinana jest pasmami górskimi: Kitami na północy, Hidaka na południowym wschodzie i Teshio na północnym zachodzie, które mają przebieg południkowy. W centrum wyspy znajdują się wulkaniczny masyw gór Ishikari z najwyższym szczytem Asahi (2291 m), a także mniejsze pasmo Yūbari. Góry Teshio od pozostałych rozdziela dolina aluwialna rzeki Ishikari (268 km) – trzeciego najdłuższego cieku Japonii. Otaczająca jej ujście nizina jest skupiskiem większości mieszkańców wyspy z największym miastem – Sapporo. Większe obszary nizinne zajmują ponadto zachodnią część Hokkaido, a na północnym wschodzie w głąb Morza Ochockiego wcina się górzysty półwysep Shiretoko. Natomiast południowo-zachodnią część stanowią półwyspy: Shakotan i Ōshima.
Cieśnina Tsugaru (szer. 19,5 km) oddziela Hokkaido od największej wyspy archipelagu – Honsiu, zajmującej 61% powierzchni kraju. W jej północnej części zwanej Tōhoku, której początek wyznaczają półwyspy Shimokita i Tsugaru, przebiegają południkowo wzdłuż poszarpanego, klifowego wybrzeża wschodniego góry Kitakami, a przez środek tego regionu góry Ōu. Oba pasma rozdzielone są nizinną doliną uchodzącej do Pacyfiku rzeki Kitakami, w której południowej części znajduje się Sendai, główne miasto regionu Tōhoku.
Pośród nadbrzeżnych nizin północno-zachodniego wybrzeża Honsiu, nieopodal półwyspu Oga, znajduje się najniżej położony punkt Japonii, tj. kryptodepresja jeziora Hachirogata (4 m p.p.m.). Dalej na południe dolina rzeki Mogami oddziela Ōu od biegnącego równolegle do zachodniego wybrzeża pasma górskiego Echigo, które z kolei przechodzi w zajmujące wnętrze wyspy rozległe góry Mikuni. Na wschód od nich wzdłuż wybrzeża Pacyfiku rozciąga się górzysty obszar Abukuma.
Uchodząca do Morza Japońskiego na wysokości wyspy Sado rzeka Shinano (376 km) – najdłuższa w Japonii – oddziela Mikuni od położonych na zachód od nich Alp Japońskich, które zajmują centralną część Honsiu zwaną Chūbu. W ich skład wchodzą trzy główne, biegnące południkowo, a równolegle względem siebie pasma: Hida na północy, Kiso w strefie środkowej oraz Akaishi na południu. Na wschód od tych ostatnich, a na północ od wcinającego się w Pacyfik półwyspu Izu znajduje się masyw wulkanu Fudżi (3776 m) – najwyższego szczytu Japonii.
W południowo-wschodniej części Honsiu rozciąga się równina Kantō (13 tys. km²) – największy obszar nizinny, w którego południowej części nad Zatoką Tokijską leży Tokio, stolica państwa. Samą zatokę od otwartego oceanu oddzielają nizinne półwyspy: Miura i Bōsō. Na zachód od Alp Japońskich leżą pasma górskie: Ryōhaku, Ibuki oraz Yōrō. Na północ od nich głęboko w Morze Japońskie wcina się, w przeważającej części nizinny, półwysep Noto, a na południe od owych gór rozpościera się niewielka nizina Nōbi. W jej centralnej części, nad zatoką Ise, leży główne miasto regionu Chūbu – Nagoja.
Pomiędzy należącą do Morza Japońskiego zatoką Wakasa a wspomnianą Ise znajdują się największy zbiornik wodny Japonii – jezioro Biwa (675 km²) – oraz niewielkie, przebiegające południkowo między nim a niziną Nōbi, pasmo gór Suzuka. Na południe od nich rozpościera się rozległy półwysep Kii, którego większą część zajmują góry o tej samej nazwie. U nasady tego półwyspu na niewielkiej nizinie Osaka i sąsiadującej z nią kotlinie Kioto, znajdują się miasta Osaka nad zatoką Osaka i położone w głębi lądu Kioto. Na północ od nich, a po zachodniej stronie jeziora Biwa leżą góry Hira z najwyższym szczytem Buna-ga-take (1 214 m).
Zachodnią część Honsiu w przeważającej części stanowi biegnące równoleżnikowo rozległe pasmo gór Chūgoku (najwyższy szczyt Daisen 1729 m). Przylegające do nich od południa wąskie niziny nadbrzeżne Morza Wewnętrznego są licznie zamieszkane z największym miastem Hiroszima i innymi, jak: Tokuyama, Kure, Fukuyama, Kurashiki, Okayama. Na wybrzeżu Morza Japońskiego znajduje się półwysep Shimane, na północ od którego leży niewielki archipelag wysp Oki.
Kanał Kii oraz usiane rozlicznymi wyspami Morze Wewnętrzne (Seto-naikai; dosł. Wewnętrzne Morze Cieśnin) oddzielają Honsiu od czwartej największej wyspy Japonii – Sikoku. Większą jej część zajmują góry Sikoku z najwyższym szczytem Ishizuchi (1982 m). W północno-wschodniej części wyspy dolina rzeki Yoshino oddziela je od niewielkiego pasma Sanuki. Nadbrzeżne niziny północne stanowią główny obszar osadniczy z miastem Matsuyama na czele.
Na południowym zachodzie kraju położona jest trzecia pod względem wielkości wyspa Kiusiu, oddzielona od Honsiu wąską cieśniną Kanmon, a od Sikoku cieśniną Bungo. Znaczną część jej centralnego obszaru zajmuje pasmo gór Kiusiu (Kyūshū-sanchi) ciągnące się z północnego wschodu na południowy zachód. Na północ od niego znajdują się góry Kujū (Kujū-renzan).
Na północnym, przylegającym do Morza Japońskiego wybrzeżu znajduje się największe miasto Kiusiu – Fukuoka. Silnie rozczłonkowane wybrzeża przybrały postać licznych półwyspów: Ōsumi i Satsuma na południu oraz Shimabara, Nishisonogi i Nagasaki na zachodzie. Ponadto nieopodal występują liczne mniejsze wyspy i archipelagi: Cuszima (Tsushima), Iki, Amakusa, czy Gotō.
Południowe zwieńczenie Wysp Japońskich stanowi długa na 1000 km girlanda wysp Riukiu (Nansei Shotō), które dzielą się na położone bliżej Kiusiu Satsunan oraz dalsze właściwe wyspy Riukiu (Ryūkyū Shotō), z Okinawą (największą z nich).
Do Japonii należą też inne grupy przeważnie wulkanicznych wysp, a więc leżące ok. 2000 km na południe od Tokio Ogasawara i Kazan oraz położone bliżej Honsiu wyspy Izu. Razem określane są one mianem wysp Nanpō i wyznaczają granicę pomiędzy Pacyfikiem a Morzem Filipińskim, na którym znajdują się jeszcze położone na wschód od Okinawy wyspy Daitō.
Budowa geologiczna
Budowa geologiczna Wysp Japońskich jest bardzo skomplikowana. Występują tu fragmenty starej skorupy kontynentalnej wieku prekambryjskiego, obszary zbudowane ze skał paleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych z dużą ilością skał wulkanicznych powstałych od miocenu do dnia dzisiejszego.
Od kontynentu azjatyckiego Wyspy Japońskie oddziela Morze Wschodniochińskie, którego podłoże zbudowane jest ze skorupy oceanicznej wieku mioceńskiego.
Sejsmologia
Wyspy Japońskie leżą na styku czterech płyt tektonicznych: wielkiej eurazjatyckiej, północnoamerykańskiej, przemieszczającej się w kierunku zachodnim (ok. 10 cm rocznie) płyty pacyficznej oraz mniejszej filipińskiej, z racji czego kraj nawiedzają częste trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów. Na wchodzącym w skład „ognistego pierścienia Pacyfiku”, terytorium Japonii znajduje się około 80 czynnych wulkanów, spośród których największą aktywność wykazują te znajdujące się na Kiusiu, zwłaszcza Aso, Unzen i Sakurajima.
Występujące powszechnie wokół innych wulkanów gorące źródła (onseny), gejzery, stawy gorącego błota oraz wyziewy gazów i par świadczą o tym, iż nie są one całkowicie wygasłe, a ich działalność wciąż stanowi poważne zagrożenie erupcją. Rocznie w Japonii rejestruje się od 1 do 3 tys. wstrząsów o różnym nasileniu. Zdecydowana większość z nich jest na tyle słaba, że wykrywają je tylko czułe sejsmografy. Niektóre z nich, powyżej 7 stopni w skali Richtera, są katastrofami, jak np. wielkie trzęsienie ziemi w Kantō w 1923 roku, które pochłonęło 143 tys. ofiar, czy też to, które nawiedziło Kobe w 1995, zadając śmierć ponad 6 tys. osób i powodując przy tym ogromne zniszczenia, mimo zastosowania nowoczesnych technologii i materiałów.
Szczególnie narażona jest równina Kantō, gdzie wielkie trzęsienia ziemi zdarzają się mniej więcej co 70 lat. Natomiast podmorskie trzęsienia ziemi są przyczyną powstawania wysokich fal morskich tsunami (do 50 m), które uderzając o wybrzeże z prędkością 750 km/h są w stanie wyrzucić na brzeg pełnomorski statek i dokonać znacznych zniszczeń. Tak było w 1495 roku, kiedy tsunami zniszczyło większą część Kamakury, a w 1993 roku wyspę Okushiri u wybrzeży Hokkaido. W 2011 roku, u wschodnich wybrzeży północnej Japonii wystąpiło trzęsienie ziemi o sile 9 stopni w skali Richtera. Spowodowało ono falę tsunami, która zalała ogromne obszary wokół miasta Sendai.
Wody
Terytorium Japonii w całości należy do zlewiska Oceanu Spokojnego. Tworzy je gęsta sieć krótkich, górskich rzek z licznymi progami, a co za tym idzie wodospadami oraz bystrzami. W związku z czym tylko miejscami nadają się one do regularnej żeglugi, przede wszystkim spławu drewna. Ze względu jednak na znaczne spadki wód, owe cieki mają znaczny potencjał hydroenergetyczny, a także znajdują zastosowanie w nawadnianiu pól uprawnych. Wiosną, w czasie topnienia śniegów, rzeki na Hokkaido i północnym Honsiu oraz pozostałe w czasie opadów letnich mają znaczne przybory wód, tym samym powodując często w ich dolnych biegach katastrofalne powodzie. Do najdłuższych rzek zaliczają się płynące przez Honsiu: Shinano (367 km) oraz Tone (322 km), a także najdłuższy ciek Hokkaido – Ishikari (268 km).
Największe, bo liczące 16 840 km² dorzecze ma Tone; następnie – Ishikari 14 330 km² i Shinano 11 900 km².
Najwyższym japońskim wodospadem, pod względem wysokości, jest Shōmyō, którego wody spadają z wysokości 349 m. Inne najsłynniejsze wodospady tego kraju to: Nachi (133 m wysokości) w prefekturze Wakayama oraz Kegon (96 m) w Parku Narodowym Nikkō.
Wśród występujących w Japonii jezior większość ma pochodzenie tektoniczne, kalderowe, bądź kraterowe, a w mniejszym stopniu lagunowe, czy sztuczne. Największym zbiornikiem wodnym jest położone w środkowej części Honsiu tektoniczne jezioro Biwa, którego powierzchnia wynosi 670 km². Ponadto jeszcze trzy zajmują obszar większy niż 100 km², a są to: Kasumigaura (167,6 km²) na wschód od Tokio, w prefekturze Ibaraki, Saroma (151,9 km²) na Hokkaido oraz Inawashiro (103,3 km²) w regionie Tōhoku. Najgłębszymi jeziorami są: Tazawa (423,4 m) na północy Honsiu, Shikotsu (360,1 m) na Hokkaido, Towada (326,8 m) na północy Honsiu i Mashū (211,4 m) na Hokkaido. Kolejne cztery, w tym Biwa, mają głębokość przekraczającą 100 m. Znajdujące się na północ od Tokio, w prefekturze Tochigi jezioro Chūzenji jest najwyżej położonym jeziorem w Japonii (1269 m n.p.m.). Następne są położone w środkowej części Honsiu, w prefekturze Nagano, jeziora: Kizaki (764 m n.p.m.) oraz Suwa (759 m n.p.m.), a także wspomniane wyżej Inawashiro (514 m n.p.m.).
Za sprawą szczególnie dużej aktywności wulkanicznej Japonia obfituje w bogate zasoby podziemnych wód, przede wszystkim termalnych, dzięki którym licznie występują onseny, czyli japońskie cieplice.
Klimat
Duża rozciągłość południkowa sprawia, że Japonia leży w zasięgu trzech stref klimatycznych: na południu – zwrotnikowej, w części środkowej – podzwrotnikowej, a na północy – umiarkowanej ciepłej. Na strefowość klimatyczną nakłada się klimat monsunowy, którego zasięg obejmuje wyspy i kształtuje morski charakter klimatu kraju. Poza wyspami Riukiu (Ryūkyū) oraz południową częścią Kiusiu w Japonii wyraźnie zaznaczają się cztery pory roku. Napływ chłodnych mas powietrza z kontynentu azjatyckiego w zimie oraz ciepłych mas znad Pacyfiku w lecie jest przyczyną znacznego zróżnicowania klimatu w poszczególnych częściach archipelagu. W górach niezależnie od pory roku, temperatura spada wraz z wysokością, średnio o 0,6 °C co 100 m. Średnia ilość opadów wzrasta z północy na południe i wynosi od 800–1500 mm na Hokkaido, do 2000–3000 mm na Kiusiu i wyspach Riukiu.
Przynoszone przez północno-zachodni monsun zimowy suche i chłodne syberyjskie masy powietrza nad Morzem Japońskim ulegają ociepleniu i nasyceniu wilgocią. W wyniku tego zderzenia mas powietrza powstają bardzo intensywne i obfite opady śniegu wzdłuż wybrzeża zachodniego, czyli tzw. tylnej Japonii. Temperatury w miesiącach zimowych w Japonii są bardzo zróżnicowane ze względu na znaczną południkową rozciągłość geograficzną wysp i ich różnorodność topograficzną. W najwyższych partiach Alp Japońskich, gór Hidaka i Yūbari oraz na szczycie wulkanu Fuji średnie arytmetyczne temperatury wynoszą zwykle od –20 do –15 °C. Na Hokkaido można się spodziewać od –12 do –4 °C, na północy i w środkowym Honsiu od –10 do 0 °C i 0 do +6 °C na południowych i zachodnich wybrzeżach, od +3 do +7 °C na Sikoku, ok. +5 do +10 °C na Kiusiu oraz +14 do +19 °C na najbardziej wysuniętych na południe wyspach Riukiu. W obszarach silnie zurbanizowanych temperatura jest zwykle o kilka stopni wyższa, niż w obszarach wiejskich znajdujących się w tej samej strefie klimatycznej i na podobnej wysokości nad poziomem morza. W okresie zimowym na północy i zachodzie Japonii oraz w rejonach górskich występują bardzo obfite opady śniegu, a wody Morza Ochockiego pokrywają się lodem. W tym czasie południowe wybrzeże Oceanu Spokojnego ma pogodę suchą i słoneczną. Zimą łagodząco na klimat wysp południowych wpływają ciepły prąd Kuro Siwo (właśc. zapis obecnie Kuro-shio, zw. także Czarnym lub Japońskim) i jego odgałęzienie wchodzące na Morze Japońskie – Prąd Cuszimski.
Pod koniec marca, gdy słabnie wyż azjatycki, kierunek wiatru ulega zmianie i nad Japonię zaczyna napływać wilgotne i ciepłe powietrze znad Pacyfiku. Powoduje to wyraźne zróżnicowanie warunków klimatycznych północy i południa kraju. O ile na południu kraju, na wyspie Kiusiu i na południowych wybrzeżach Sikoku, prawdziwie wiosenna pogoda rozpoczyna się już z początkiem marca, to na wyżynach wyspy Hokkaido trzeba czekać aż do końca kwietnia, aby stopniały ostatnie śniegi. Wiosną cały obszar kraju, poza Hokkaido, znajduje się w zasięgu wyżu ochockiego. Od przełomu lutego i marca na południu Kiusiu, początku kwietnia na południowym i wschodnim Honsiu oraz w połowie maja na Hokkaido trwa okres kwitnienia japońskich wiśni, śliw i czereśni.
Na przełomie czerwca i lipca kształtuje się na północy kraju stacjonarny wyż z bezwietrzną pogodą, wysoką wilgotnością powietrza oraz ulewnymi opadami zwanymi „śliwkowymi” deszczami. Z chwilą odsunięcia się ochockich mas na północ, Japonia wchodzi w zasięg oddziaływania pacyficznych mas powietrza, rozpoczyna się gorące i wilgotne lato, z dużą ilością mgieł w południowo-wschodniej części kraju, tam gdzie stykają się wody prądów zimnego Oja Siwo (Oya-shio, zw. także Ochockim lub Kurylskim) i ciepłego Kuro-shio. Latem, gdy wieje ciepły i wilgotny monsun z południowego wschodu, amplitudy temperatur stają się mniejsze, od +29 °C na południu do +17 °C na północy i ok. +5 do +10 °C w rejonach gór wysokich.
W wielkich aglomeracjach miejskich pora letnia jest trudna do zniesienia. Wysokie temperatury, nieprawdopodobna wilgotność powietrza i spaliny są typowe dla Tokio, Nagoi czy Osaki. Duże stężenie trujących gazów, które mieszają się z parującą wodą, sprawiają, że smog staje się ciężki i trudny do rozwiania przez wiatry, przez co utrzymuje się dość nisko nad powierzchnią ziemi. Stanowi swoistą barierę, przez którą promienie słoneczne łatwo się przebijają, a nagrzane powietrze zatrzymują, tworząc efekt cieplarniany. Choć wszystkie 12 miesięcy, charakteryzuje się w całym kraju, z wyjątkiem Hokkaido, względnie dużymi opadami, to jednak ich maksimum przypada na porę deszczową od początku czerwca do połowy lipca. Porę deszczową, zwaną tsuyu, uznaje się za drugą w kolejności po wiośnie i jedną z pięciu pór roku w Japonii.
Wtedy, zalegając nad wyspami Riukiu, Kiusiu, Sikoku i Honsiu okresowy front deszczowy baiu-zensen, daje się we znaki. Deszcze padają niemal co drugi dzień. W połowie lipca, wysokociśnieniowe masy powietrza nad Pacyfikiem zaczynają dominować i deszczowy sezon kończy się, a baiu-zensen zostaje zepchnięty na południe. Sezonowe wiatry znad Oceanu Spokojnego przynoszą ciepłe, wilgotne powietrze o temperaturach sięgających 30–35 °C. Wtedy też od początku sierpnia do połowy września mieszkańcy tych rejonów mogą się cieszyć pełnią słonecznego i gorącego lata.
Wczesną jesienią wciąż upalne i słoneczne dni zakłócają jednak wiatry monsunowe, które zwłaszcza w połowie września przynoszą ze sobą niezwykle obfite ulewy. Towarzyszą temu częste burze i gradobicia. Zmienia się cyrkulacja powietrza i Wyspy Japońskie nawiedzają tajfuny (7–10 rocznie). Tajfuny powstają z dużych mas tropikalnego, niskociśnieniowego powietrza na środkowym Pacyfiku, w przybliżeniu pomiędzy 5. i 20. stopniem szerokości geograficznej północnej, i są tym samym zjawiskiem, co huragany i cyklony w innych częściach świata. Kiedy tajfuny zaczynają się kształtować, stopniowo poruszają się na północ i zachód. Cyklony tropikalne wywołują ogromne zniszczenia, a towarzyszące im obfite opady są przyczyną licznych powodzi i osuwisk. Późną jesienią niemal w całym kraju powietrze staje się rześkie i wilgotne. Na większości wysp, zwłaszcza w obszarach u wybrzeży Pacyfiku, dni są chłodne, ale zwykle słoneczne. Natomiast w zachodniej i północnej Japonii oraz w obszarach górskich, nie dziwią gęste mgły, opady drobnego deszczu i przymrozki.
Flora
Lasy pokrywają ponad 60% powierzchni kraju. W kilku miejscach jest to roślinność pierwotna. W całej Japonii rosną lasy bambusowe, dostarczające budulca i pożywienia (korzenie są jadalne). Podobnie w całym kraju rosną drzewa wiśni sakura oraz śliwy, których wiosenne kwitnienie przyciąga rzesze ludzi na tradycyjne hanami. Z uwagi na rozciągłość południkową na obszarze Japonii można wyróżnić strefy roślinne. Jednocześnie w górach zaznacza się piętrowy układ roślinności. Najdalej na południe, w pobliżu równika, na wyspach Riukiu, Ogasawara, Kazan rosną wilgotne lasy równikowe z drzewiastymi paprociami, drzewem kamforowym, palmami i morwami. Na południu kraju, na obszarze o średniej rocznej temperaturze powietrza 13–21 °C (Kiusiu, Sikoku), występują wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe, w których rosną 2000-letnie kryptomerie japońskie (Cryptomeria japonica), dęby kashi, jodły momi oraz sosny japońskie. Na Kiusiu lasy podzwrotnikowe rosną do wysokości 1000 m n.p.m.
Lasy mieszane, z przewagą liściastych, rosną na terenach, gdzie średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6–13 °C, a więc na Kiusiu powyżej 1000 m, w środkowej części Honsiu między 1500 a 2700 m, a w części północnej na wysokości 1400 m, na Hokkaido lasy mieszane sięgają do 700 m. W lasach tych rosną buki, brzozy, dęby w tym białe, kasztany karłowate, magnolie oraz różne gatunki klonów. Na obszarach ze średnią temperaturą powietrza poniżej 6 °C rosną subarktyczne lasy mieszane lub iglaste, ze świerkiem syberyjskim, świerkiem yesso, jodłą sakhalan, jodłą syberyjską oraz jodłą niebieską. Ponad piętrem lasów występują sosna karłowata, krzewy i roślinność alpejska. azalie, hortensje i irysy kwitną wiosną, a chryzantemy jesienią, wtedy także czerwienieją klony.
Fauna
Wiele zwierząt spotykanych na Honsiu, Sikoku i Kiusiu spotyka się w innych rejonach o umiarkowanym klimacie na półkuli północnej. Należą do nich niedźwiedzie brunatne, łasice, dziki, zające, sarny, jelenie wschodnie i ptaki, takie jak bażanty, jastrzębie, kaczki i żurawie. Występuje tu też wiele gatunków płazów i gadów, a wśród nich żółwie, jaszczurki, węże – z gatunkami jadowitymi habu i mamushi. Do unikatowych należy salamandra olbrzymia żyjąca na Honsiu i Kiusiu, osiągająca 1,5 m długości.
Innym specyficznym przedstawicielem japońskiej fauny jest makak japoński, przystosowany do panujących warunków. Makaki są najdalej na północ żyjącym gatunkiem małp. Do endemitów należą również kot z Iriomote oraz zając amami.
Wśród zwierząt na subarktycznym Hokkaido spotyka się sobole i czerwone lisy oraz wspomniane niedźwiedzie brunatne. Tutejsze niedźwiedzie są prawie dwukrotnie większe od swoich znacznie łagodniejszych kuzynów z Honsiu. Na wyspach sezonowo pojawia się wiele owadów, takich jak: cykady, komary, karaluchy i robaczki świętojańskie. W Japonii występuje 150 gatunków ptaków śpiewających. Na większości wybrzeża panują albatrosy i kormorany.
Na wschód od przylądka Inubo znajdują się bogate łowiska: dorsza, łososia i licznych skorupiaków. Popularnym gatunkiem ozdobnej formy hodowlanej, japońskiej ichtiofauny jest karp koi.
Likwidacja naturalnych siedlisk wskutek urbanizacji powoduje stałe zmniejszanie się liczby zwierząt. Ochrona wprowadzona przez Ministerstwo Środowiska w latach 80. XX wieku obejmuje 136 zagrożonych gatunków.
Historia
VII – XIII wiek
Początek japońskiego państwa wiąże się ze związkiem plemiennym, a następnie królestwem Yamato z centralnym ośrodkiem na wyspie Honsiu, którego początki sięgają VII w. p.n.e. Pierwszym legendarnym władcą był potomek bogini Amaterasu, Jimmu (panował w latach 660–585 p.n.e.). Około V w. p.n.e. królestwo Yamato obejmowało także północną część Kiusiu, jak również zajęło południowy skrawek Korei, dzięki czemu miało kontakt z wysoko rozwiniętą cywilizacją chińską. Wówczas to Japończycy przyjęli chińskie pismo.
Shintō jest rodzimą religią Japończyków, w VI w. dotarł buddyzm. W 794 roku stolicą cesarstwa zostało Heian-kyō (ob. Kioto). Nastąpił rozwój kultury dworskiej, w znacznym stopniu ograniczono stosunki z Chinami, a kolejni cesarze byli coraz bardziej uzależnieni od wielkich rodów. Jeden z nich, Fujiwara, sprawował faktyczną władzę w X i XI wieku (okres Heian). W tym czasie wyłoniła się klasa wojowników feudalnych – samurajów, podległych panom feudalnym (daimyō). W 1192 roku siogun, naczelny wódz, Yoritomo Minamoto (1147–1199) stworzył system feudalnej administracji wojskowej, zwanej bakufu. Od tej pory kolejni cesarze byli odsuwani od władzy przez stojących na czele państwa siogunów. Ośrodkiem władzy Yoritomo była Kamakura. Odtąd wszystkie następne okresy bakufu w dziejach Japonii nosiły nazwę od stolicy siogunów lub nazwy ich rodu.
Pierwszy siogunat, Kamakura, upadł w czasie prób podbicia Japonii przez Mongołów. Wyruszająca z Korei flota mongolska próbowała dwukrotnie, w latach 1274 i 1281, dokonać inwazji Japonii, ale za każdym razem została rozproszona przez tajfun, który został z tego powodu nazwany kamikaze (boski wiatr). Kraj obronił się przed najeźdźcą, ale przygotowania do wojny pochłonęły ogromne środki i zrujnowały finansowo siogunów. Zdobycie Kamakury w 1333 roku przez jeden z rywalizujących ze sobą rodów rozpoczęło okres wojen feudalnych, który zakończył się ustanowieniem przez nowego cesarza siogunami przedstawicieli rodu Ashikaga ze stolicą w Muromachi – dzielnicy Kioto.
XVI, XVII wiek
Pierwsi Europejczycy przybyli do Japonii w 1542 roku. Byli nimi kupcy portugalscy z Makau i misjonarze chrześcijańscy. Pierwszymi z nich byli hiszpański jezuita, Franciszek Ksawery (1506–1552) i inni bracia z Towarzystwa Jezusowego. Po latach dołączyli także franciszkanie.
Brak silnego rządu i jedności sprzyjały szerzeniu się katolicyzmu na wyspie Kiusiu. Japończycy, bardziej niż katolicyzmem, byli zainteresowani wiedzą (rangaku) i wynalazkami Zachodu, w tym bronią palną. Nastąpił okres Sengoku (1467/1493–1573). Kraj był podzielony na hany feudalne, zwalczające się nawzajem. Próby jego zjednoczenia podjął się tolerujący chrześcijaństwo Nobunaga Oda (1536–1582), który w 1573 roku objął władzę. Po jego śmierci władzę w Japonii przejął Hideyoshi Toyotomi (1536–1598). Wkrótce do Nagasaki zaczęły przybywać statki kupców hiszpańskich i portugalskich, a z czasem także angielskich i holenderskich. Hideyoshi zaniepokoił się jednak chrystianizacją kraju i podburzaniem przez misjonarzy chłopów i niektórych panów feudalnych przeciwko władcy japońskiemu i jego prawom. W 1587 roku wydał tzw. dekret z Hakaty, który nakazał wydalenie wszystkich chrześcijańskich misjonarzy z rządzonych przez niego ziem. W 1597 roku ukrzyżowano 26 katolików, w tym 9 europejskich misjonarzy, oskarżonych o działania na szkodę państwa. Dało to początek zmianie myślenia o chrześcijaństwie i zwalczaniu tej religii.
Następcą Hideyoshiego został Ieyasu Tokugawa (1543–1616), który kontynuował zjednoczenie kraju i założył dynastię siogunów rodu Tokugawa, sprawującą rządy w latach 1603–1867. Początkowo sprzyjał on kupcom zagranicznym i był otwarty na wpływy Zachodu. Jeszcze na początku XVII wieku do kraju przybyli przedstawiciele kolejnych zgromadzeń: benedyktynów, dominikanów czy też augustianów. Uwidoczniły się jednak zapędy kolonialne Hiszpanii i Portugalii i rywalizacja o wpływy z protestanckimi Anglią i Holandią. Aby nie dopuścić do podzielenia losu pozostałych krajów Azji, które stały się europejskimi koloniami, od 1639 roku wszystkie kontakty z kupcami europejskimi (z wyjątkiem Holendrów) i misjonarzami zostały zakazane. Obcokrajowcy otrzymali nakaz opuszczenia Japonii, a najbardziej opornych (głównie misjonarzy) zamordowano. Jedynym miejscem kontaktów handlowych stała się faktoria na sztucznej wyspie Dejima usytuowanej w zatoce Nagasaki, do której wpływać mogły wyłącznie statki kompanii holenderskich. Rozpoczęła się trwająca ponad 200 lat samoizolacja (sakoku) Japonii od wpływów europejskich. Niemal do końca lat 50. XIX wieku Japonia pozostawała w znacznym stopniu odcięta od świata, a walka z obcymi wpływami odbijała się na wyznawcach chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo jako obca religia zostało zakazane (Kakure-kirishitan, ukryci chrześcijanie), a chrześcijanie japońscy byli prześladowani. Już w 1614 roku pojawił się kolejny dekret władz o wydaleniu wszystkich misjonarzy z terenu kraju. W 1619 roku w Kioto spalono na stosie 52 osoby, w 1623 roku podobny los spotkał kolejnych 50 chrześcijan w Edo (dzisiejszym Tokio), a w 1632 roku zabito 55 osób w Nagasaki.
XVIII i XIX wiek
Coraz bardziej represyjny charakter rządów skorumpowanego siogunatu, naciski Zachodu wywołujące niepokoje wewnętrzne, kryzys ekonomiczny i społeczny, bunty chłopów i feudałów, doprowadziły do przełamania izolacji Japonii. W lipcu 1853 roku komodor marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych Matthew Perry (1794–1858) zakotwiczył okręty, nazwane przez Japończyków „czarnymi”, w zatoce Yedo (ob. Zatoka Tokijska). Amerykanie przybyli ponownie w lutym 1854 roku i wymusili na Japonii pierwszy traktat łamiący jej izolację. Władze Japonii wyraziły zgodę na handel oraz nawiązały stosunki dyplomatyczne ze Stanami Zjednoczonymi.
Niemniej jednak Japończycy nadal bronili się przed ingerencją z zewnątrz, co doprowadziło do interwencji połączonej floty brytyjsko-francuskiej i ostrzału japońskich portów. Kulminacją tego było skierowanie przez Brytyjczyków potężnej armady, która zakotwiczyła w okolicach Kōbe w 1866 roku. W końcu młody japoński cesarz, Mutsuhito (1852–1912), otworzył granice Japonii. W 1867 roku zlikwidował siogunat Tokugawy, a w 1868 roku ogłosił restaurację władzy cesarskiej. Okres jego władzy nazwano Meiji, to znaczy „światłe rządy”. Japoński monarcha zniósł feudalizm, rozwiązał klasę samurajów. Rozpoczął się okres uprzemysłowienia i modernizacji. W 1889 roku cesarz zatwierdził konstytucję opartą na europejskich wzorcach. Obowiązująca do 1945 roku ustawa zasadnicza zachowała jednak boski kult cesarza i dawała mu szerokie uprawnienia.
W 1894 roku wybuchła I wojna chińsko-japońska o wyspy Riukiu. Japończycy rozgromili chińską flotę, a zgodnie z traktatem pokojowym z 1895 roku pokonane Chiny oddały Japonii Tajwan. Niespodziewane i druzgocące zwycięstwo w wojnie rosyjsko-japońskiej (1904–1905) uczyniło z Japonii pierwsze mocarstwo na Dalekim Wschodzie. W 1910 roku po zmuszeniu do abdykacji cesarza Sunjonga (1874–1926) Japonia anektowała Koreę.
Początek XX wieku
W czasie I wojny światowej Cesarstwo Japonii stanęło po stronie państw ententy, w wyniku czego otrzymało jako terytoria mandatowe Ligi Narodów posiadłości pacyficzne pokonanych Niemiec, a więc Mariany, Karoliny oraz Wyspy Marshalla. W Chinach na półwyspie Szantung Japończycy zajęli niemiecką kolonię, jednak wycofali się pod silnym naciskiem aliantów.
W 1931 roku Japonia przejęła kontrolę nad Mandżurią, tworząc z niej marionetkowe cesarstwo przemianowane na Manshū-koku (Mandżukuo). Wybuch II wojny chińsko-japońskiej w 1937 roku rozpoczął podbój Chin, w czasie którego Japończycy zajęli wszystkie duże chińskie miasta portowe, a także znaczną część obszaru wewnątrz tego państwa. Masakra nankińska stała się symbolem brutalnej okupacji japońskich wojsk. Wybuch II wojny światowej w Europie przyśpieszył tok wydarzeń w samej Japonii, gdzie coraz silniejsze poparcie i władzę zdobywały ugrupowania nacjonalistyczne i militarystyczne, dążące do poszerzenia japońskiej strefy wpływów. W 1940 roku Japonia podpisała pakt z niemiecką III Rzeszą i Włochami, tworząc oś Berlin – Rzym – Tokio.
II wojna światowa
Niespodziewany atak Cesarskiej Marynarki Wojennej na amerykańską bazę marynarki wojennej Pearl Harbor na Hawajach w grudniu 1941 roku włączył Japonię do II wojny światowej. Niedługo potem wojska japońskie opanowały całą Azję Południowo-Wschodnią i znaczną część Oceanii, zagrażając Indiom i Australii.
W czerwcu 1942 roku nastąpił przełom w wojnie na Pacyfiku, kiedy w bitwie pod Midway Japonia poniosła druzgocącą porażkę i odtąd cesarstwo zaczęło tracić zdobyte terytoria. Z początkiem 1945 roku miasta japońskie poddawane były intensywnym i dotkliwym bombardowaniom, ale mimo że wojna w Europie dobiegła końca, Japonia przekazała propozycję warunków zakończenia działań wojennych ZSRR, ale nie zostały one przekazane stronie amerykańskiej. 6 sierpnia 1945 roku lotnictwo amerykańskie zrzuciło bombę atomową na Hiroszimę, a trzy dni później na Nagasaki. Tego samego dnia Armia Czerwona wkroczyła do Mandżurii. Japonia ostatecznie skapitulowała, a Amerykanie rozpoczęli okupację kraju.
Czasy powojenne
Po kapitulacji Wielkiego Cesarstwa Japonii, na czele administracji państwowej stanął amerykański generał Douglas MacArthur, który kierował nią w latach 1945–1948. W okresie okupacji Amerykanie stosowali w Japonii tzw. „politykę 3D”: demilitaryzacji, demokratyzacji oraz decentralizacji. W 1946 roku cesarz Hirohito (1901–1989) zrzekł się swojego boskiego statusu, a parlament japoński uchwalił nową, w istocie narzuconą przez Stany Zjednoczone demokratyczną i pacyfistyczną konstytucję. Zgodnie z jej artykułem IX, naród japoński „dążąc szczerze do międzynarodowego pokoju opartego na sprawiedliwości i porządku, wyrzeka się na zawsze wojny jako suwerennego prawa narodu, jak również użycia lub groźby użycia siły jako środka rozwiązywania sporów międzynarodowych”.
We wrześniu 1951 roku Japonia podpisała w San Francisco traktat pokojowy ze Stanami Zjednoczonymi oraz 47 innymi państwami. Do traktatu nie przystąpiły jednak Związek Radziecki oraz podległe mu państwa bloku komunistycznego, w tym Polska. „Układ o przywróceniu normalnych stosunków między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Japonią” został podpisany w Nowym Jorku dopiero w dniu 8 lutego 1957 roku.
Wejście w życie traktatu pokojowego w 1952 roku formalnie zakończyło okupację Japonii, a władza w kraju została przekazana całkowicie w ręce konstytucyjnych władz. W związku z zawartym w konstytucji zakazem posiadania sił zbrojnych przez Japonię, w 1951 roku państwo to zawarło ze Stanami Zjednoczonymi traktat o bezpieczeństwie, na mocy którego Stany Zjednoczone gwarantują bezpieczeństwo militarne Japonii za pomocą wszelkich środków – z użyciem w razie potrzeby broni jądrowej włącznie, posiadając w zamian prawo do utrzymywania baz wojskowych na terytorium tego państwa.
W 1960 roku traktat o bezpieczeństwie został wzmocniony przez zawarcie kolejnego układu, „o wzajemnej współpracy i bezpieczeństwie”, który w istotny sposób równoważył prawa i obowiązki stron. W myśl jego zapisów, atak na którąkolwiek ze stron będzie uważany za zagrożenie dla bezpieczeństwa drugiej strony, co w istotny sposób zbliżało relacje między tymi państwami do relacji obowiązujących Stany Zjednoczone w stosunkach z sojusznikami europejskimi, po zawarciu 11 lat wcześniej Traktatu Północnoatlantyckiego. Od 1969 roku, Stany Zjednoczone domagają się jednak od Japonii rozwoju własnych sił zbrojnych i wzięcia większej odpowiedzialności za własną obronę narodową, a po zakończeniu zimnej wojny domagają się od Japonii także większego zaangażowania w sprawy międzynarodowe.
W 1956 roku Japonia stała się członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych.
W kolejnych latach Japonia osiągnęła szybki wzrost gospodarczy, a od końca lat 40. XX w. była drugim państwem świata pod względem PKB nominalnego. Taki stan trwał do początku lat 90., kiedy wskutek pęknięcia bańki spekulacyjnej i otwarcia się konkurencyjnych rynków inwestycyjnych skłaniających do inwestycji przedsiębiorców za granicą, zamiast w kraju (Chiny, Europa Wschodnia, Wietnam) kraj przeżył zastój gospodarczy i dużą inflację. Od początku XXI wieku gospodarka odnotowuje wzrost i niewielkie ożywienie gospodarcze. Wywodzące się z Japonii firmy są uzależnione od produkcji innych państw Azji (smartfony, konsole) oraz Europy Wschodniej (AGD, Telewizory). Od lat 80. Japonia ma bardzo duży wpływ kulturowy na wiele krajów świata ze względu na sprowadzane z niej dzieła kultury (animacje, gry, komiksy, kinematografia). Większość z nich to jednak bezpłatne kopiowanie plików mp4 i dogrywanie napisów (tzw. fansub), oraz drukowanie przez lokalne drukowanie, miejscowych tłumaczeń na licencji.
11 marca 2011 roku kraj nawiedziło najsilniejsze trzęsienie ziemi w znanej historii, wywołując fale tsunami i awarię w elektrowni jądrowej Fukushima I – jedną z największych katastrof energetyki jądrowej, ale także wzrost długu publicznego, który stał się najwyższy na świecie, licząc w stosunku PKB.
Prawo
Historia japońskiego prawodawstwa sięga okresu klasycznego, gdy na dwór Yamato, jak wówczas nazywano Japonię zaczęły docierać z kontynentu nowe idee związane z buddyzmem i konfucjanizmem. Rządzone wtenczas przez dynastię Sui, a następnie Tang Chiny stanowiły obfite źródło wzorów i inspiracji dla poszukujących ich tam Japończyków. Jednym z nich okazał się być po części legendarny Shōtoku, regent sprawujący rządy w imieniu cesarzowej Suiko, który w 604 r. ogłosił zainspirowaną tymi religijno-filozoficznymi naukami Konstytucję Siedemnastu Artykułów, będącą ogólnie rzecz ujmując gloryfikacją buddyzmu i konfucjańskich wartości etycznych, takich jak: harmonia czy posłuszeństwo nakazom władcy. Kontakty z Chinami stały się bowiem bodźcem do refleksji nad organizacją państwa i sposobem sprawowania władzy, które w przeciwieństwie do rządzonych w sposób niepodzielny przez cesarza Chin, były w przypadku zdecentralizowanej Japonii w gestii potężnych i arystokratycznych rodów uji, takich jak Soga.
Zadość tym dążeniom uczyniła w końcu wprowadzana od 645 r. pod rządami cesarza Kōtoku reforma Taika (Wielka Reforma), która określała sposób nowego podziału i zarządzania ziemią rolną stanowiącą odtąd własność cesarza, zyskującego tym samym bezpośrednie zwierzchnictwo nad mieszkańcami państwa Yamato. Kontynuacją zmian mających na celu umocnienie centralizacji władzy cesarskiej było ustanowienie wzorowanego na chińskim legizmie systemu prawa administracyjno-karnego, znanego jako Ritsuryō. Składały się nań cztery kodeksy, tj. Ōmi (669), Asuka (689), najważniejszy z nich Taihō (701) oraz będący poprawioną jego wersją Yōrō ustanowiony w 720 i wcielony w 757 roku.
Owe regulacje, do powstania których przyczynili się głównie, będący w opozycji wobec klanu Soga, członkowie rodów Fujiwara, Kamatari i Fuhito, obowiązywały formalnie, aż do początków okresu Meiji. Faktycznie zaś uległy dezaktualizacji w przeciągu wieku od ich wprowadzenia. I choć niewątpliwie udało się dzięki nim zjednoczyć Japonię pod panowaniem cesarzy, tym niemniej już w okresie Heian utracili oni rzeczywistą władzę na rzecz Fujiwarów, z których jeden, Tadahira, opracował w 927 r. kodeks Engishiki, obejmujący 50 ksiąg przepisów dotyczących administracji państwowej.
Dalsze osłabienie centralnej władzy w Kioto oraz wzrost znaczenia wielkich rodów z prowincji pod koniec okresu Heian doprowadziły w 1185 r. do ustanowienia wojskowych rządów bakufu z siogunami klanu Minamoto na czele, którzy podobnie jak wielu cesarzy w przeszłości utracili wkrótce samodzielność na rzecz rodu Hōjō. W czasie ich regencji Yasutoki Hōjō sformułował w 1232 r. będący usankcjonowaniem suwerennej władzy wojowników kodeks Jōei, który stanowił prostą kompilację zasad rządzenia oraz innych przepisów kładących podwaliny pod rysujące się stosunki feudalne, takie jak poddaństwo chłopów. Nowe prawo wywarło też znaczny wpływ na ukształtowanie się silnych do dnia dzisiejszego samurajskich wartości z wiernością i lojalnością na czele.
Po kresie Sengoku władzę nad Japonią objął ród Tokugawa, który podobnie jak już to bywało w przeszłości legitymował swe rządy w oparciu o neokonfucjanizm, czego wyrazem był ogłoszony po raz pierwszy w 1615 i wielokrotnie potem uaktualniany kodeks Buke-shohatto traktujący o roli i postępowaniu rodów wojskowych ze szczególnym naciskiem na daimyō, tak by nie podważali oni już więcej władzy sioguna. Z kolei dwutomowy regulamin Kujikata Osadamegaki z 1742 r. regulował sprawy związane z działalnością biurokracji państwowej. Tym razem jednak egzekwowanie owego prawa leżało w gestii rządzących w swych księstwach panów feudalnych.
Przewrót z 1868 roku (restauracja Meiji) doprowadził do odtworzenia realnej władzy cesarza, w imieniu którego ogłoszono reskrypty: Przysięga cesarska w pięciu artykułach (Gokajō no goseimon), której treść zawierała uogólnione zasady kierowania państwem oraz zapowiedź dalszych reform m.in. z zakresu prawa, administracji i sądownictwa, a także nawiązująca do prawa z okresu Nara księga struktury rządu (Seitaisho) będąca fundamentem silnej władzy centralnej. Ostateczne ramy prawne nowej Japonii zakreśliła opracowana w tajemnicy pod kierunkiem pierwszego japońskiego premiera Hirobumiego Itō tzw. Konstytucja Meiji (Dai-Nippon Teikoku Kenpō) z 1889 r. – pierwsza ustawa zasadnicza w Azji. Wzorowana na prusko-niemieckim modelu miała być darem od cesarza dla narodu, pozbawionego dotąd, wyłączając arystokrację i wojowników, jakichkolwiek praw. Wprowadziła ona bardzo ograniczone, choć przełomowe dla państwa zasady monarchii konstytucyjnej oraz warunkowe, a więc mogące ulec uchyleniu podstawowe prawa obywatelskie.
Współczesna Japonia opiera się na stworzonej w 1946 r. w przeciągu zaledwie tygodnia oraz narzuconej odgórnie przez dowództwo alianckich sił okupacyjnych Konstytucji Państwa Japońskiego (Nippon-koku-kenpō) obowiązującej od 3 maja 1947 r. Ów mocno liberalny, przesiąknięty anglo-amerykańską tradycją prawną, dokument wprowadził szeroko rozumiane zasady demokratyzmu: trójpodział władzy, laicyzm, niezbywalne prawa człowieka i wolności jednostki oraz skrajny pacyfizm.
Konstytucja wchodzi w skład tzw. Sześciu Kodeksów (Roppō Zensho) będących fundamentem prawnym państwa. Pozostałe, to pochodzące jeszcze z okresu Meiji kodeksy: Cywilny (Minpō), Handlowy (Shōhō) i Karny (Keihō) oraz powojenne kodeksy Postępowania Cywilnego (Minji-soshō-hō) oraz Karnego (Keiji-soshō-hō). Cechą charakterystyczną japońskiej kultury prawnej jest istnienie silnie zakorzenionego i przekazywanego z pokolenia na pokolenie prawa zwyczajowego, które przedkładane jest zazwyczaj nad przepisami prawa stanowionego.
Polityka
Ustrój
Od zarania swych dziejów Japonia jest monarchią, a dwór cesarza, dla którego właściwszym odpowiednikiem japońskiego lub bardziej oficjalnie jest „syn niebios”, stanowi najstarszą, trwale ugruntowaną instytucję polityczną Japonii, będąc przy tym wciąż powszechnie szanowaną i popieraną. Władcy, wywodzący się z najdłużej w świecie panującej dynastii, niezwykle rzadko mogli sprawować suwerenne i bezpośrednie rządy. Insygniami władzy monarszej zasiadającego na Chryzantemowym Tronie cesarza są lustro, klejnot oraz miecz symbolizujące odpowiednio mądrość, uczynność i męstwo.
Restauracja władzy cesarskiej w 1868 r. na powrót uczyniła władców zamkniętych dotąd w „złotej klatce” w Kioto pierwszoplanowymi postaciami państwa. W myśl ustawy zasadniczej z tego okresu, cesarz był święty i nietykalny oraz sprawował pełnię władzy cywilnej i wojskowej, nie ponosząc przy tym żadnej odpowiedzialności. Budowany na shintōistycznej mitologii autorytet cesarski miał na celu zjednoczyć naród japoński w dziele modernizacji państwa. Lecz nawet wtedy nie sprawował faktycznych rządów, a jedynie firmował działania gabinetu. II wojna światowa przyniosła temu kres, gdy w obliczu beznadziejnej sytuacji państwa cesarz podjął pomimo sprzeciwu wojskowych ostateczną i suwerenną decyzję o kapitulacji. Odtąd pozbawiony już nimbu boskości władca ostatniego cesarstwa świata jest symbolem państwa i jedności narodu, uosabiającym jego tradycję i ciągłość, pełniąc przy tym jedynie funkcje ceremonialne i reprezentacyjne. Rezydujący w Pałacu Cesarskim w Tokio monarcha pozbawiony jest prawa veta wobec stanowionych ustaw, a wszelka inicjatywa polityczna wymaga aprobaty rady ministrów. Do zazwyczaj wykonywanych obowiązków należą: ogłaszanie wyborów powszechnych do parlamentu i jego zwoływanie, rozwiązywanie Izby Reprezentantów czy przyznawanie honorów i odznaczeń. Sprawami rodziny cesarskiej kieruje, podlegająca premierowi, .
Początki japońskiego parlamentaryzmu sięgają okresu modernizacji kraju z drugiej połowy XIX wieku. Już na początku 1868 roku zaplanowano utworzenie tymczasowego, niewybieralnego i podlegającego władzy wykonawczej dwuizbowego Zgromadzenia Obradującego (Gijisho), aczkolwiek z powstałych potem i wielokrotnie modyfikowanych instytucji najdłużej, bo 15 lat, utrzymała się powołana w 1875 roku Rada Starszych – Genrō-in – będąca swego rodzaju senatem cesarskim.
Pierwsza japońska konstytucja powołała do życia z dwoma równouprawnionymi izbami, tj. 500-osobową arystokratyczną oraz wybieralną liczącą 300 przedstawicieli . Ówczesny parlament miał jednak bardzo ograniczone kompetencje, które sprowadzały się do kwestii podatkowo-budżetowych. W innych dziedzinach stanowił forum dyskusyjne, usankcjonowane ujście dla wymiany myśli i poglądów. Jego rola uległa dalszemu osłabieniu w latach 30. i 40., gdy władzę zdobyli militaryści. System wyborczy wymagał spełnienia wysokich cenzusów wiekowych i majątkowych, tak iż liczba głosujących objęła znikomy procent społeczeństwa. Liberalizacja sposobu głosowania z 1925 r. nadała prawo wyborcze wszystkim pełnoletnim mężczyznom, a od 1945 za sprawą władz okupacyjnych także kobietom.
Obecne, ukształtowane podczas okupacji Japonii, dwuizbowe i całkowicie wybieralne Zgromadzenie Narodowe (Kokkai) składa się z wyższej Izby Radców (Sangi-in) oraz niższej Izby Reprezentantów (Shūgi-in). Konstytucja głosi, iż tylko parlament może stanowić prawo, a, jako że pochodzi z wyborów powszechnych jest wyrazem demokratycznej zasady suwerenności narodu oraz najwyższym organem władzy państwowej. Zgromadzenie Narodowe spełnia trzy podstawowe funkcje: legislacyjną, kreatywną (wybór premiera) oraz kontrolną (gabinet odpowiada przed parlamentem).
Kadencja składającej się z 475 deputowanych izby niższej trwa 4, a liczącej 242 członków izby wyższej 6 lat, z tym że połowa jej składu jest odnawiana co 3 rok. Parlament Japonii obraduje w trybie sesyjnym, którego posiedzenia plenarne odbywają się w czasie sesji zwyczajnych, nadzwyczajnych i specjalnych oraz niezmiernie rzadkich sesji nagłych w przypadku Izby Radców. Pracami obu izb Zgromadzenia Narodowego kierują ich przewodniczący zwani gichō oraz ich zastępcy, a także niebędący parlamentarzystami sekretarze generalni. Ich stanowiska nie mogą być łączone z funkcjami w administracji państwowej wszelkich szczebli. Deputowani obu izb zgrupowani są w stałych bądź specjalnych komisjach parlamentarnych. Postanowienia ZN są najczęściej podejmowane zwykłą większością głosów.
Przez większość historii Japonii, władza wykonawcza sprawowana była w sposób autorytarny. W okresie klasycznym reformy Taika i prawa ritsuryō pozwoliły scedować rozproszoną dotąd władzę na osobę cesarza, któremu zazwyczaj jednak nie było pisane rządzić samodzielnie, a za pośrednictwem powołanej w 689 r. Wielkiej Rady Stanu (Daijō-kan lub Dajō-kan). Na jej czele znajdowało się stanowisko wielkiego ministra stanu (daijō-daijin), które z uwagi na trudny podołaniu zaszczyt było zwykle nie obsadzone. W związku z czym główną postacią stawał się wówczas minister lewej strony (sadaijin), któremu podlegali pozostali ministrowie oraz cały rozbudowany aparat urzędniczy. W późniejszym okresie, tj. X oraz XI w. rola owego ciała zmalała na rzecz systemu określanego mianem sekkan-seiji, opartego na wpływowych urzędnikach zwanych kanclerzami (kampaku) lub regentami (sesshō).
Pod koniec XII w. rządy przejęła klasa wojowników ze stojącymi na ich czele dyktatorami wojskowymi – siogunami, bądź ich regentami zwanymi shikken, których w podejmowaniu decyzji wspomagała Wielka Rada Stanu grupująca liderów największych rodów samurajskich. W okresie Edo zaś sioguni rządzili wraz z kilku osobowym rządem – Rōjū. System bakufu rychło upadł wraz z otwarciem i modernizacją kraju, a wówczas ponownie powołano starożytny Daijō-kan, który w 1885 został zastąpiony przez pierwszy nowoczesny gabinet (naikaku) na czele z premierem. Do końca II wojny światowej istniało nieoficjalne, jednak wpływowe, stanowisko doradcy cesarza: genrō.
Gabinet składa się z wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe, i mianowanego przez cesarza, premiera oraz powoływanych przez niego ministrów, którzy muszą być cywilami i w większości członkami parlamentu. Stoją oni na czele resortów oraz agencji, których nie może być więcej jak 20. Premierem jest zwykle przewodniczący zwycięskiej partii politycznej lub wchodzącej w jej skład frakcji. Główne zadania Rady Ministrów to: kierowanie sprawami państwa, prowadzenie polityki zagranicznej, kontrola i nadzór administracji państwowej, wydawanie rozporządzeń wykonawczych do konstytucji i ustaw przyjętych przez parlament oraz wprowadzanie ich w życie. Tylko gabinetowi przysługuje inicjatywa ustawodawcza w kwestii budżetu państwa. Prace Rady Ministrów koordynuje Urząd Premiera.
Biurokracja w Japonii ma długą, sięgającą jej początków tradycję, lecz w przeciwieństwie do starożytności ta współczesna oparta na merytokracji i apolityczności służba cywilna jest urzędniczą elitą państwa gwarantującą ciągłość jego działania, powołaną do realizacji zadań stawianych przez egzekutywę. Na szczeblu centralnym pracuje ponad milion urzędników.
Sądownictwo w dawnej Japonii było w gestii dzierżących władzę na centralnym bądź lokalnym szczeblu. W okresie klasycznym w skład Wielkiej Rady Stanu wchodziło Ministerstwo Sprawiedliwości (Gyōbu-shō), a w czasach pierwszych dwóch siogunatów istniały podległe im organy sprawiedliwości, takie jak ustanowiony w 1249 roku Wysoki Sąd (Hikitsuke), czy istniejąca równolegle rada sądownicza Monchūjo, której kontynuacją w okresie Edo było powołane w 1634 roku Hyōjōsho. Upadek bakufu i wynikła z tego później modernizacja przyczyniły się do stworzenia na wzór francuski zbliżonego do współczesnego, lecz zależnego wciąż od władzy wykonawczej wymiaru sprawiedliwości. W powojennym, opartym na modelu kontynentalnej Europy sądownictwie japońskim najwyższą i ostateczną instancją jest powstały jeszcze w 1875 roku , w skład którego wchodzą desygnowani przez premiera przewodniczący oraz 14 wyłanianych w wyborach na 10-letnią kadencję sędziów. Sąd ten pełni ponadto funkcję Trybunału Konstytucyjnego oraz powołuje przewodniczących sądów niższych szczebli, tj.: pełniących głównie funkcje apelacyjne 8 , 50 – , 50 – oraz 452 – . Sądy wyższe znajdują się w: Tokio, Osace, Nagoi, Hiroshimie, Fukuoce, Sendai, Sapporo i Takamatsu.
W 2004 roku parlament przyjął ustawę, zgodnie z którą od maja 2009 roku w niektórych procesach karnych wymagana jest, oprócz sędziów zawodowych, także obecność sędziów przysięgłych, wybranych losowo spośród obywateli. Nazywają się oni . Wraz z sędziami zawodowymi orzekają oni zarówno o winie, jak i karze. W sprawach poważnych przestępstw orzeka zespół trzech sędziów zawodowych i sześciu przysięgłych, w sprawach mniej istotnych – jeden sędzia zawodowy i trzech przysięgłych.
Scena polityczna
W okresie kultury Yayoi rozwój społeczny doprowadził do powstania na terenie archipelagu licznych, zwalczających się wzajemnie małych państw plemiennych, na czele których stali zarówno mężczyźni, jak i kobiety pełniący funkcję władców-kapłanów. Najistotniejsza była wtenczas federacja ok. 30 z nich zwana Yamatai, której przewodziła królowa Himiko (?-248).
Pod koniec III wieku w centralnej części Honsiu jeden z naczelnych rodów uzyskał w wyniku walki, jak i pertraktacji, przewagę nad innymi dając początek dynastii władców państwa Yamato – federacji plemion kultury kofun. Jej pierwszym historycznie udokumentowanym monarchą noszącym wówczas tytuł ōkimi (wielki władca) był zmarły w 310 r. król Ōjin, a najpotężniejszym z nich, panujący w połowie IV w. Nintoku (313-99). Należeli oni do sprawującej autorytarne rządy dynastii Kawachi, która z niejasnych przyczyn upadła na przełomie V i VI w. Możni z rodów arystokratycznych sprowadzili ze wschodu nowego władcę Keitai’a (pan. 507-31), który poślubił księżniczkę z dotychczasowej linii władców i dał tym samym początek obecnie panującej dynastii.
W tym okresie spośród arystokratycznych klanów (uji) mających decydujący wpływ na rządzenie oraz wybór władcy przewagę uzyskał ród Soga, któremu przewodził Umako (?-626). Wygrali oni rywalizację z klanem Mononobe i walnie przyczynili się do sprowadzenia buddyzmu w połowie VI w., w oparciu o który książę Shōtoku (574-622), regent i dawca prawa, rozpoczął proces centralizacji władzy monarszej.
W 645 roku w wyniku zamachu stanu stojący na drodze ku realizacji tych zamierzeń Soga, na czele z zamordowanym wówczas Iruką, zostali obaleni, a po pewnym czasie rządy przypadły zaradnemu i sprawnie władającemu państwem Tenjiemu (626-672), którego wspierał Kamatari Nakatomi (614-669) protoplasta potężnego rodu Fujiwara. Po śmierci Tenjiego rozgorzała walka o tron pomiędzy jego synem księciem Ōtomo (648-672) i jego wujem Temmu (631-686), który zwyciężywszy, był pierwszym de facto noszącym tytuł cesarza władcą Japonii i podobnie jak wcześniej brat rządził suwerennie.
Niebawem Fujiwarowie za sprawą Fuhito (659-720) – który pokonawszy będącego doń w opozycji błyskotliwego księcia Nagaya (684-729) – zdominowali rządy do 737 r., gdy w wyniku zarazy zmarło czterech jego synów. Pełnia władzy przypadła wtenczas pobożnemu cesarzowi Shōmu (701-756). Czas jego panowania był okresem wzrostu znaczenia buddyjskiego kleru, czego kulminację stanowiło dojście w 765 r. do najwyższych urzędów w państwie protegowanego cesarzowej Kōken (718-770) mnicha Dōkyo (700-772) i jego krewnych, zagrażając tym samym odradzającej się sile Fujiwarów.
W 781 cesarzem został budowniczy dwóch stolic i zaliczany do najwybitniejszych władców zjednoczonej Japonii – Kammu (737-806) – jeden z nielicznych, którego centralistyczne rządy nie były nacechowane despotyzmem. Panujący niedługo potem cesarz Saga (786-842) zachował poprzez utworzony w 810 r. Urząd Audytorski (Kurōdo-dokoro) kontrolę nad rządem.
Kolejni władcy w szybkim tempie popadali w zależność od rodu Fujiwara, których kobiety wżeniano do rodu cesarskiego, tak iż kolejni małoletni cesarze byli wnukami swych regentów, a pod wpływem których – nim osiągnęli pełnoletniość – abdykowali, stając się insei. Ów okres chwały Fujiwarów nastał po zdystansowaniu klanów Tomo i Ki, a następnie Minamoto, gdy przewodzili im Yoshifusa (804-872) i jego syn Mototsune (836-891). Szczyt ich potęgi przypadł na czas regencji Michinagi (966-1028), który uprzednio wygrał z wewnętrzną opozycją na czele z Korechiką (974-1010).
Pod koniec XI wieku, z przyczyn przede wszystkim gospodarczych, centralna władza dworu w Kioto, wraz z dominującymi na nim Fujiwarami, uległa osłabieniu na rzecz regionalnych i zagrażających jedności państwa możnowładców, jak również sekt buddyjskich, z których najbardziej wpływowe znaczeniem dorównywały podobnym im zakonom rycerskim w Europie. Na prowincji wykształciły się wówczas rody wojowników, w tym najpotężniejsze:Taira i Minamoto, które najpierw za aprobatą dworu, a później już samodzielnie odgrywały istotną rolę w utrzymaniu politycznego ładu.
W latach 1156 i 1160 wybuchły spory i rebelie wokół sukcesji do tronu, wynosząc do władzy Tairów, pod przewodnictwem Kiyomoriego (1118-1181), którzy pokonali będących w sojuszu z Fujiwarami Minamotów, na czele z Yoshitomo (1123-1160). Jego syn Yoritomo (1147-1199) zrewanżował się Tairom w czasie wojny Genpei (1180-1185) i w 1192 r. jako siogun zapoczątkował trwające 676 lat panowanie samurajów. On sam w oparciu o stare struktury administracyjne sprawował centralistyczne, pełne wigoru, a zarazem podejrzliwe i bezwzględne rządy, o czym przekonał się jego wielce zasłużony brat Yoshitsune (1159-1189).
Po śmierci Yoritomo przedstawiciele klanu Hōjō, z którego wywodziła się jego wpływowa żona Masako (1157-1225) sprawowali odtąd w imieniu siogunów Minamoto realną władzę jako ich regenci, a pierwszym z szesnastu był ojciec Masako – Tokimasa (1138-1216) – którego wespół z bratem i następcą Yoshitokim (1163-1224) zmusiła w 1208 do ustąpienia z urzędu.
W 1221 r. władzy nowego regenta zagroziły siły lojalne cesarzowi Go-Toba (1180-1239), których pokonanie umocniło stojący na czele bakufu klan Hōjō. Pod wodzą Tokimune (1251-1284) Japonia przetrwała dwie próby inwazji mongolskich, lecz związane z tym koszty nadwerężyły potencjał sprawnie rządzących Hōjō, których ze sceny politycznej usunęła w 1333 opozycja pod wodzą cesarza Go-Daigo (1288-1339). Jego despotyczne rządy w czasie restauracji Kemmu skłoniły wspierający go podówczas ród Ashikaga do zamachu stanu, w wyniku którego w 1336 ich przywódca Takauji (1305-1358) został pierwszym z piętnastu siogunów nowej dynastii. W okresie ich dominacji, obowiązujący wówczas system podatkowy doprowadził do umocnienia się regionalnych możnych i kleru buddyjskiego oraz buntów chłopskich, osłabiając wyraźnie bakufu, czego unaocznieniem był wybuchły w 1467 spór w łonie Ashikagów o sukcesję po siogunie, a który doprowadził do rozbicia państwa na feudalne księstwa i trwających między nimi 100 lat nieustannych walk zwanych Sengoku jidai.
Nader popędliwy i niemający skrupułów Nobunaga Oda (1534-1582) był pierwszym z trzech – pochodzących z centralnego Honsiu – wielkich przywódców, którzy siłą doprowadzili do zjednoczenia Japonii. Mniej niż połowę wszystkich prowincji miał pod kontrolą Oda, gdy złapany w zasadzkę popełnił seppuku. Jeden z jego generałów, pewny siebie i mający chłopskie korzenie Toyotomi Hideyoshi (1536-1598) został bohaterem najbardziej spektakularnej kariery politycznej w historii Japonii i osiągnął szczyt, wieńcząc dzieło jej zjednoczenia. Jednak nie udało mu się poprzez tymczasowo rządzącą po jego śmierci Radę Pięciu (go-tairō) zachować władzy dla syna, którego wspierającej koalicji przeciwstawił się lojalny dotychczas Hideyoshiemu Tokugawa Ieyasu (1543-1616).
W 1603 r. zapoczątkował on trwające 265 lat panowanie dynastii piętnastu siogunów klanu Tokugawa. Kładąc nacisk na stabilizację, zmodyfikowali oni siogunat, tak iż system bakuhan był w istocie państwem policyjnym, w którym władza centralna bakufu starała się kontrolować względnie autonomiczne księstwa feudalne.
Postępująca stagnacja i w końcu kryzys gospodarczy wymusiły jednak zmiany, których inicjatorami była tradycyjna wobec Tokugawów opozycja klanów Shimazu i Mōri z domen Satsuma i Chōshu z zachodniej Japonii. Na jej czele stali młodzi samuraje (tzw. trzej wielcy mężowie), tj. Toshimichi Ōkubo (1830–1878), Takamori Saigō (1828–1877) i Takayoshi Kido (1833–1877), którzy sprawowali faktyczne, centralistyczne rządy wynosząc na piedestał cesarza w osobie Mutsuhito (1852–1912). Tak zawiązana oligarchia Meiji, w której przewodzili później m.in. Taisuke Itagaki (1837–1919), pierwszy premier Hirobumi Itō (1841–1909), czy Shigenobu Ōkuma (1838–1922) zbudowała fundamenty współczesnej Japonii.
Różnice poglądów doprowadziły do wyłonienia się stowarzyszeń i partii politycznych, z których pierwsza to założona w 1874 (przetrwała 2 miesiące) Publiczna Partia Patriotyczna (Aikoku Kōtō, 1874–1875), a najważniejszymi w tym okresie były: Partia Liberalna (Jiyūtō), Konstytucyjna Partia Reform (Rikken Kaishintō, 1882–1896) oraz Konstytucyjna Partia Rządów Cesarskich (Rikken Teiseitō, 1882–1883). Zaś w stanowiącym umiarkowany rozkwit demokracji okresie Taishō (1912–1926) dominującą rolę odgrywały: Konstytucyjne Stowarzyszenie Przyjaciół Polityki (Rikken Seiyūkai, 1900–1940), Konstytucyjna Partia Rządów Demokratycznych (Rikken Minseitō, 1927–1940) oraz Konstytucyjne Stowarzyszenie Jednomyślnych (Rikken Dōshikai, 1913–1916).
Objęciu tronu przez cesarza Hirohito (1901–1989) towarzyszyło zaostrzenie klimatu politycznego, gdy do głosu doszły operujące demagogią, skrajnie prawicowe środowiska, wznoszące nacechowane agresją populistyczne hasła, których realizacji podjęli się wojskowi mający wówczas zastrzeżone prawo decydowania o personaliach, przy obsadzaniu zarezerwowanych dla nich stanowisk, w destabilizowanych w ten sposób gabinetach. Umocnieniu tam ich wpływów pomagały też pokłosia wielkiego kryzysu, łapówkarstwo, zastraszanie i brutalna przemoc (np. Incydent 26 lutego, 1936) oraz poparcie ultranacjonalistycznych stowarzyszeń i organizacji (np. Gen’yōsha (1881–1946), Kokuryūkai (1901–1946), Tōhōkai, Kōdōha (1931–1936). Ster często upadających gabinetów, którym aż trzykrotnie przewodził w owym czasie książę Fumimaro Konoe (1891–1945), przypadł w końcu generałowi Hideki Tōjō (1884–1948), który stojąc na czele kilku resortów sprawował totalitarystyczne rządy, doprowadzając do wojny, w której unicestwienie japońskiego militaryzmu szło w parze z cywilną hekatombą. Po kapitulacji Japonii na czele sił okupacyjnych stanął amerykański generał Douglas MacArthur (1880–1964). Zasadnicze kwestie polityki stanowiącej podstawę odbudowy, a następnie oszałamiającego rozwoju powojennej i demokratycznej Japonii, zawarł w swej doktrynie dominujący wówczas premier Shigeru Yoshida (1878–1967). Prawicowa Partia Liberalno-Demokratyczna – PLD (Jiyū-Minshutō) jest najistotniejszym graczem japońskiej sceny politycznej, sprawującym od czasu jej powołania w 1955 nieomal nieprzerwane i najdłuższe w uprzemysłowionym świecie rządy, poza krótkim okresem koalicji z lat 1993–1996. Od władzy została odsunięta dopiero w 2009, po zwycięstwie w wyborach Partii Demokratycznej.
Po niepełnej kadencji w roku 2012 PLD powróciła do władzy zdobywając 294 miejsca (spośród 480) w izbie niższej parlamentu (Partia Demokratyczna zmniejszyła stan posiadania z 230 do 57). Owe reprezentujące konserwatywne i neoliberalne poglądy ugrupowanie tworzy wiele składających się nań frakcji, a do głównych jej liderów należeli m.in. premierzy Eisaku Satō (1901–1975), Yasuhiro Nakasone (1918) czy Jun’ichirō Koizumi (1942). Oprócz – często istotniejszej – wewnątrzpartyjnej opozycji, tę parlamentarną wobec PLD stanowią przede wszystkim: Partia Demokratyczna (Minshutō), Partia Socjaldemokratyczna (Shakai Minshu-tō), Nowa Partia Czystych Rządów (Kōmeitō) oraz Japońska Partia Komunistyczna (Nihon Kyōsan-tō). W 1989 Chryzantemowy Tron objął cesarz Akihito (1933) rozpoczynając tym samym okres Heisei. W maju 2019 zastąpił go jego najstarszy syn, Naruhito, którego panowanie nazwano erą Reiwa.
Stosunki międzynarodowe
Japonia jest członkiem ONZ (od 1956 r.), G7 (od 1975 r.) oraz państw G4 (wraz z Brazylią, Indiami i Niemcami).
Od zakończenia wojny na Pacyfiku Japonia prowadzi spory terytorialne:
Rosja: 3 wyspy i jeden mały archipelag, stanowiące południową część Kuryli (jap. Kuriru-rettō, Chishima-rettō, ros. Курильские острова) – obecnie zajmowane przez Rosję,
Korea Południowa: Dokdo (jap. Takeshima, kor. Dokdo) – obecnie Korea Płd.,
Chiny i Tajwan: Wyspy Senkaku (jap. Senkaku-shotō, ) – obecnie Japonia.
Do dziś Japonia nie zawarła z Rosją pokoju po zakończeniu II wojny światowej.
Podział administracyjny
Rozwój terytorialny i gospodarczy państwa japońskiego na przestrzeni dziejów wymuszał potrzebę stworzenia sprawnego systemu administracji i zarządzania. W 689 r. Kodeks Asuka, drugi z kilku tzw. ritsuryō, aktów normatywnych klasycznej Japonii wprowadził m.in. Gokishichidō, co tłumaczy się jako pięć prowincji i siedem okręgów, a określało najstarszy system podziału terytorialnego Kraju Kwitnącej Wiśni. W sensie prawnym powstałe wówczas regiony funkcjonowały jedynie do okresu Muromachi, tj. ok. XVI w., niemniej jednak z geograficznego punktu widzenia istniały w świadomości Japończyków aż do XIX w. Owymi regionami, zwanymi okręgami, a w przypadku dosłownego tłumaczenia słowa dō traktami, bądź też drogami były: Tōkaidō, Tōsandō, Hokurikudō, San’indō, San’yōdō, Nankaidō oraz Saikaidō. Ponadto istniał nieoficjalny centralny, stołeczny region Kinai, protoplasta późniejszego Kinki, który jako jedyny na początku składał się z pięciu pierwszych prowincji (kuni), tj. Yamato, Yamashiro, Kawachi, Settsu oraz Izumi. Podział ten pomijał znajdujące się wówczas poza zasięgiem cywilizacji japońskiej Hokkaido, północną część Honsiu oraz Riukiu.
Kodeksy Taihō z 701 r. i Yōrō z 720 r. zreorganizowały istniejące i powołały w pozostałych regionach wiele nowych prowincji, które z czasem stały się podstawową jednostką podziału administracyjnego Japonii. Ich liczba ulegała zmianie, lecz w okresie Kamakura (XIV w.) ustabilizowała się i aż do 1868 r., a więc restauracji władzy cesarskiej było ich 68. Z kolei korekty granic prowincji miały miejsce w okresach Nara i Meiji, natomiast od okresu Heian do Edo pozostały niezmienne. W pierwszych wiekach swego istnienia prowincje dzieliły się na dzielnice zwane gun lub kōri. Na czele każdej prowincji stał mianowany przez cesarza gubernator zwany kokushi, a z nastaniem bakufu sioguni powoływali gubernatorów określanych mianem shugo, którzy mieli większą władzę i byli odpowiedzialni często za więcej niż jedną prowincję.
Niemniej już w okresie Muromachi – a zwłaszcza w następnym, pełnym niepokojów i wojen okresie Azuchi-Momoyama – ich funkcje zaczęli spełniać potężni i wpływowi, a przy tym mający osobiste oddziały samurajów, panowie feudalni zwani daimyō. Ciągła rywalizacja między wielkimi rodami i związana z tym niestabilność polityczna szły w parze z ambicjami poszczególnych daimyō, którzy częstokroć dążyli do poszerzania swych włości poza obszar wyznaczony granicami przypadających im prowincji. Z upływem czasu coraz liczniejsze lenna daimyō wyparły de facto podział na 68 prowincji, co usankcjonował prawnie wielki wódz Hideyoshi Toyotomi, ustanawiając han, czyli domenę feudalną (lenno), jako podstawową jednostkę podziału administracyjnego. Prowincje funkcjonowały odtąd jedynie jako swego rodzaju punkt odniesienia, pozwalający lepiej orientować się w terenie oraz określać położenie danego miasta, czy też dowolnego spośród około 300 hanów.
Podlegający bezpośrednio siogunowi panowie feudalni, winni byli przysięgać mu wierność i lojalność, a w okresie władzy Tokugawów dzielili się na spokrewnionych z nimi fudai-daimyō oraz tozama-daimyō. Niemniej jednak o pozycji danego hanu, a co za tym idzie jego władcy, decydował roczny dochód, którego miarą była jednostka objętości zwana koku. Najbogatszym hanem była, położona na granicy dzisiejszych prefektur Ishikawa i Toyama, domena Kaga, której dochód przekraczał 1 mln koku. Domeny, w których zbiory były mniejsze od 10 tys. koku, choć nadal były nazywane hanami, to jednak stojący na ich czele władcy tracili tytuły i przywileje należne daimyō oraz nie podlegali bezpośrednio zwierzchnictwu sioguna; nie mieli też prawa budować będących podkreśleniem wysokiego statusu zamków. Ranga domeny była określana politycznie w sposób odgórny, niemniej jednak oczekiwano, że han i stojący na jego czele pan zachowają się odpowiednio do nadanej wcześniej klasy i zgromadzą wymaganą ilość koku.
Podział kraju na feudalne domeny utrzymał się do 1871 r., kiedy zastąpiło je 305 prefektur, które następnie ulegały scalaniu. Pod koniec tego samego 1871 r. było ich 72; w 1881 – 37; w 1885 – 45, a w 1888 r., po dodaniu Hokkaido i Okinawy, ustaliła się aktualna liczba 47 prefektur. W 1907 r., po zwycięskiej wojnie z Rosją, Japończycy utworzyli obejmującą południową część wyspy Sachalin prefekturę Karafuto, istniejącą do końca II wojny światowej.
Określane wspólnym mianem to-dō-fu-ken jednostki administracyjne dzielą się na 43 zwykłe ken, obejmujący całe Hokkaido okręg dō, metropolię Tokio to oraz 2 prefektury miejskie (Kioto i Osaka), czyli fu. Na czele prefektury stoi gubernator, odpowiedzialny przed lokalnym parlamentem. W 1947 r. Prawo o autonomii lokalnej przyznało prefekturom większy zakres obowiązków i kompetencji.
W Japonii używa się także podziału na 8 regionów geograficznych: Hokkaido, Tōhoku, Kantō, Chūbu, Kinki (wobec którego używa się także nazwy Kansai), Chūgoku, Sikoku oraz Kiusiu, który obejmuje również prefekturę Okinawa.
Demografia
Japonia, której liczba ludności w połowie 2023 r. wynosiła 124,5 mln osób, należy do państw, które odnotowują coroczny spadek ludności. W latach 2007−2010 liczba ludności Japonii osiągnęła rekord 128 mln osób, po czym zaczęła spadać. Co istotne, z każdym rokiem ubytek ludności jest coraz większy mimo zwiększającej się liczby obcokrajowców. Gęstość zaludnienia wynosi 330 osób na km². 90% ludności skupia się na wąskich nizinach nadbrzeżnych i w kotlinach śródgórskich, które stanowią zaledwie 1/4 powierzchni kraju, a gdzie zagęszczenie wzrasta do powyżej 1000 os./km². Ponad połowa mieszkańców zajmuje południowe wybrzeże Honsiu, a dokładniej strefę ciągnącą się od Tokio, Kawasaki i Jokohamy poprzez Nagoję do Kioto, Kobe i Osaki. Do gęsto zaludnionych obszarów zaliczają się także północne części Sikoku i Kiusiu, a do najrzadziej Hokkaido, północne Honsiu oraz południowe Kiusiu. Rozmieszczenie ludności w zasadniczy sposób rzutuje na wysoki stopień urbanizacji, który wynosi 89%.
Społeczeństwo tego wyspiarskiego kraju należy do najbardziej jednolitych pod względem narodowościowym. W 2020 roku około 96,3% mieszkańców to Japończycy. Do japońskich grup etnicznych zalicza się: Yamato (120 mln), Riukiu (1,2–1,4 mln), Ainu (25–200 tys.), a także hāfu (od ang. „half”, pół, połowa; słowo pojawiło się w latach 70. XX wieku – oznacza osoby pochodzące z małżeństw mieszanych, Japończyków z obcokrajowcami). Do najliczniejszych mniejszości narodowych (nie-Japończyków urodzonych poza granicami Japonii) zaliczają się: Chińczycy (0,8–0,9 mln), Wietnamczycy (0,4–0,5 mln), Koreańczycy (0,4–0,5 mln), Filipińczycy (0,3 mln), Brazylijczycy (0,2–0,3 mln) i i Nepalczycy (0,1 mln) i Indonezyjczycy (0,1 mln). Cudzoziemnców z Europy i Ameryki Północnej na stałe mieszkającej w Japonii jest ok. 0,1 mln. Ogółem, liczbę ludności zaliczaną do mniejszości narodowych w Japonii szacuje się na około 2,9–3 mln, co stanowi około 2,3–2,4% populacji kraju. Imigracja ze względu na bardzo surowe przepisy imigracyjne na wyspy jest wciąż niewielka, jednak z roku na rok dość znaczna liczba cudzoziemców przebywa w Japonii czasowo.
Po II wojnie światowej, w latach 1947–1949, nastąpił gwałtowny, sięgający nawet 19–22‰ rocznie przyrost rzeczywisty. Spowodowany był on repatriacją 6,5 mln Japończyków z zagranicy, a także spadkiem umieralności na skutek poprawy jakości opieki medycznej i wzrostu liczby urodzeń, które były pochodną nałożenia się na siebie urodzeń odłożonych w czasie na skutek wojny oraz nowych z pierwszych lat po wojnie. Postępująca industrializacja i modernizacja, gwałtowna migracja ze wsi do miast oraz wdrożenie polityki antynatalistycznej (w tym liberalnej ustawy aborcyjnej z 1948 r.) przyczyniły się do znacznego spadku urodzeń w latach 50. XX wieku. Doprowadziło to do zmiany modelu rodziny z wielopokoleniowej i wielodzietnej na nuklearną, z ograniczoną liczbą potomstwa. Wykształcił się wówczas model rodziny składający się z rodziców i dwójki dzieci (2+2). We współczesnej Japonii przyrost naturalny jest jednym z najniższych na świecie i od 2005 r. przyjmuje wartości ujemne (w 2022 r. -6,6‰). W 2022 r. na świat przyszło mniej, niż 0,8 mln dzieci (najmniej w historii prowadzenia rejestrów), podczas gdy umarło niemal dwukrotnie więcej osób – 1,6 mln. Od przełomu lat 50. i 60., z wyjątkiem lat 1967–1973 współczynnik dzietności nie zapewnia naturalnej zastępowalności pokoleń (2,10), aby w 2005 r. i 2022 r. spaść do najniższego w historii Japonii poziomu 1,26 dziecka na 1 kobietę w wieku reprodukcyjnym.
W strukturze społecznej dominują osoby w wieku produkcyjnym (18–64 lata), a na 100 mężczyzn przypada 105 kobiet. Niemniej jednak, podobnie jak w innych wysoko rozwiniętych państwach świata japońskie społeczeństwo gwałtownie się starzeje. Do połowy lat 90. liczba Japończyków do 14. roku życia wciąż przewyższała liczbę osób w wieku 65 lat i więcej. W 1996 r. liczba dzieci i liczba osób starszych zostały wyrównane, osiągając wartości po około 15% ogólnej populacji Japonii. W następnych latach liczba osób starszych zaczęła przewyższać liczbę dzieci. W połowie 2023 r. osoby powyżej 64 roku życia stanowiły 29,1% populacji Japonii, podczas gdy osoby poniżej 15 roku życia 11,5%. Oznacza to, że liczba seniorów jest 2,5-krotnie większa, niż liczba dzieci. Tak wyraźnej nadwyżki osób w wieku starszym w stosunku do dzieci nie ma w populacji żadnego innego państwa.
Średnia długość życia w Japonii jest najwyższa na świecie i w 2020 r. wynosiła 84,7 lat, przy czym mężczyźni żyli średnio 81,64 lat, a kobiety 87,74. W latach 2021–2022 r. średnia długość życia spadła o 0,8 roku z uwagi na zwiększoną liczbę zgonów z powodu pandemii Covid-19. Gwałtowne starzenie się społeczeństwa jest bardzo dużym problemem dla gospodarki i systemu społecznego kraju. Przybywa osób starszych pobierających wysokie świadczenia emerytalne, na które coraz mniej ludzi pracuje. Dodatkowym utrudnieniem dla opieki społecznej i wielu rodzin nuklearnych jest wzrastająca liczba rozwodów wśród Japończyków na emeryturze. Od dawna trwają dyskusje, w jaki sposób zaradzić katastrofie demograficznej w Japonii. Z jednej strony stosuje się różnego rodzaju zachęty dla potencjalnych rodziców, z drugiej rozważa się kwestię imigracji. Polityka prorodzinna w Japonii będzie musiała ulec bardzo dużym przeobrażeniom, gdyż przybywa kobiet buntujących się przeciwko tradycyjnemu modelowi rodziny i odrzucających instytucję małżeństwa lub zwlekających z zawarciem związku małżeńskiego i rodzeniem dzieci. Współcześnie około 45% Japonek w wieku 25–39 lat to singielki. Średnia wieku zawierania pierwszego małżeństwa w latach 1980–2021 wzrosła z 25,2 do 29,5 lat w przypadku kobiet i z 27,8 do 31 lat w przypadku mężczyzn, a średnia wieku kobiet rodzących pierwsze (i często jedyne) dziecko z 26,4 do 31 lat.
Do początku lat 90. XX wieku problem bezrobocia właściwie nie istniał, lecz teraz po długotrwałej recesji wynosi w granicach 2–3%.
Obyczaje
Na narodowy charakter oraz mentalność Japończyków ogromny wpływ wywarły i wywierają wciąż bushidō oraz nauki Konfucjusza. To za ich sprawą takie cechy, jak dyscyplina, stoicyzm, powściągliwość, opanowanie, a także lojalność i szacunek wobec starszych czy zwierzchników są powszechnie respektowane i widoczne na każdym kroku – w szkole, pracy i rodzinie.
Harmonia w życiu społecznym stanowi dla Japończyków najwyższą wartość, w związku z czym w relacjach międzyludzkich panują konformizm i dążenie do ugody niemal za wszelką cenę. Interes grupowy ma pierwszeństwo nad indywidualnym, stąd źle widziane są wyróżnianie się oraz formułowanie osobistych opinii. Ludzie wypowiadają się najczęściej niejasno oraz wymijająco, a prywatne uczucia i troski maskują nienagannym uśmiechem oraz wysoką kulturą osobistą.
Honor oraz wszechobecne poczucie wdzięczności i obowiązku, a co za tym idzie obawa przed utratą twarzy skutkują istnieniem we wzajemnych relacjach specyficznych, nieformalnych układów i powiązań, takich jak giri (zobowiązanie moralne), które dla skrytych i zamkniętych w sobie Japończyków stanowi wzór zachowania, a także sposób polubownego rozwiązywania sporów międzyludzkich. To właśnie konfucjańskie zasady, bushidō, czyli „droga wojownika”, a także buddyzm zen stanowiły podstawę specyficznego systemu myślenia i sposobu postrzegania świata przez Japończyków. Za ich sprawą ongiś samuraj, który okrył się hańbą i stawał się rōninem, zwracał jeden ze swych mieczy przeciw sobie i popełniał rytualne samobójstwo – seppuku. One też przed II wojną światową pomogły stworzyć kult boskiego cesarza oraz pozwoliły japońskim żołnierzom gardzić śmiercią w czasie samobójczych ataków kamikaze. Poczucie honoru nakazywało walczyć do końca, gdyż niewola czy kapitulacja nie wchodziły w rachubę.
Język
Ponad 99% mieszkańców Japonii posługuje się językiem japońskim. Jego pochodzenie jest nieznane. Prezentowane są różne hipotezy dot. jego korzeni, m.in. pokrewieństwo z rodzinami języków uralskich i ałtajskich, do których należą: fiński, węgierski, mongolski, turecki. Pod względem gramatycznym japoński podobny jest do języka koreańskiego.
Do charakterystycznych cech języka japońskiego należą: duża liczba homofonów, obfitość zwrotów grzecznościowych, występowanie tylko sylab otwartych, a więc kończących się samogłoską, iloczas czy duża ilość zapożyczeń frazeologicznych, głównie z języka angielskiego.
Z powodu braku możliwości jednoznacznego wyjaśnienia, język japoński jest klasyfikowany jako największy język izolowany, gdyż jego struktury gramatyczne, frazeologia czy fonetyka są niepodobne do struktur żadnego innego języka na świecie. Jest to język aglutynacyjny.
Mieszkańcy Wysp Riukiu, w tym Okinawy, posługują się językami riukiuańskimi, należącymi do japońskiej rodziny językowej. Są one nauczane w miejscowych szkołach. Język ajnoski jest używany przez niewielką grupę mieszkańców wyspy Hokkaido – Ajnów. Są oni zagrożeni wymarciem.
Japończycy posługują się jednocześnie trzema systemami pisma. Są to: wprowadzone w V w. znaki chińskie kanji oraz dwa sylabariusze fonetyczne, hiragana i katakana, pochodzące z VIII wieku. W wielkim uproszczeniu, znakami kanji zapisuje się rdzenie słów, głównie rzeczowniki pochodzenia chińskiego i słowa utworzone w Japonii według wzoru chińskiego oraz rodzime słowa japońskie. Kanji mają trzy podstawowe właściwości: formę, dźwięk, znaczenie. Każdy znak może być wymawiany w różny sposób, a każde czytanie może mieć wiele znaczeń. Za pomocą hiragany przekształca się je w przymiotniki i czasowniki, natomiast katakanę stosuje się m.in. do zapisu słów pochodzenia obcego i wykorzystuje jako kursywę. Ponadto w reklamie oraz w kontaktach z cudzoziemcami, zastosowanie znajdują rōmaji, a więc alfabet łaciński, który jest w istocie czwartym systemem pisma.
Religia
W dzisiejszych czasach coraz większa liczba Japończyków uznaje światopogląd materialistyczny, a większość określa się jako osoby niewierzące i niereligijne (w zależności od badań jest to 60–75%), jednak ponad 80% z nich praktykuje zarówno shintō (obrządek narodzin i małżeństwa), jak i buddyzm, w ramach zasad którego odbywają się ceremonie pogrzebowe. Należy uwzględnić jednak, że praktyki religijne większości Japończyków nie wynikają z ich wiary i religijności, lecz ze względu na tożsamość narodową i silne przywiązanie do tradycji, bowiem dla zdecydowanej większości religia nie odgrywa ważnej roli w życiu.
Shintō jest rdzennie japońską religią politeistyczną, a nazwę shintō tłumaczy się jako drogę bóstw. Ów powstały w czasach prehistorycznych system animistycznych wierzeń ludowych oddaje cześć zamieszkującym wszędzie bóstwom kami i nie ma żadnej doktryny czy filozofii. Jak głosi japoński mit stworzenia świata, cesarz jest potomkiem bogów, a spośród różnych odmian shintō wiele głosi wiarę w pośmiertną boskość wszystkich ludzi, w związku z czym winni być czczeni przez potomnych.
W okresie Meiji ideologia nacjonalistyczna uczyniła shintō religią państwową, a w szkołach dzieci uczono mitów shintō, które gloryfikowały boskie pochodzenie cesarza i narodu.
W dzisiejszych czasach znikomy procent Japończyków uznaje owe wierzenia, niemniej jednak z uwagi na liczne tradycyjne festiwale i uroczystości shintō trwa do tego stopnia, że w święto powitania Nowego Roku 70 milionów ludzi nawiedza sanktuaria i chramy, z których najświętszym jest Wielki Chram Ise.
Pochodzący z Indii buddyzm został sprowadzony do Japonii w połowie VI w. przez koreańskich misjonarzy, którzy podobnie jak chrześcijańscy mnisi w Europie, dzięki umiejętności pisania i czytania, mieli niezbędną wiedzę pozwalającą budować świątynie, drogi, miasta oraz tworzyć podwaliny kultury, sztuki, władzy i prawa.
Za sprawą wielkiego reformatora, księcia Shōtoku, w 593 r. mahajana, jeden z dwóch głównych odłamów buddyzmu, stał się religią państwową, aczkolwiek wyznawaną jedynie przez wąską elitę. Z biegiem wieków wpływy nowej wiary wciąż rosły, wyodrębniły się także nowe jej odłamy, takie jak: tendai, założona przez mnicha Saichō (767-822), który dołączył do swej doktryny bóstwa kami; shingon, której twórcą był Kūkai (774-835), a jej podstawę stanowi skomplikowana w swej złożoności filozofia; jōdo, którą wprowadził Hōnen (1133-1212), a także stworzone przez jego ucznia Shinrana (1173-1262) jōdo-shinshū opierające się na kulcie Buddy Amidy, inaczej Czystej Ziemi; nichiren-shū to sekta, której twórcą był kapłan Nichiren (1222-1282). Kontynuatorem jego idei jest m.in. świecka organizacja buddyjska o nazwie Sōka Gakkai. Zen to odłam buddyzmu (odpowiednik chińskiego chanu), który na przełomie XII i XIII w. sprowadzili z Chin japońscy mnisi Eisai (1141-1215) i Dōgen (1200-1253). Pierwszy z nich był twórcą sekty rinzai (odpowiednik chińskiej szkoły linji), a drugi sōtō (odpowiednik chińskiej szkoły caodong). Zen odrzuca doktryny oraz wiarę w moc świętych pism i głosi, że droga do oświecenia wiedzie poprzez osobiste wysiłki człowieka, szczególnie zaś wstrzemięźliwość i technikę medytacji zazen. Wymagana od wiernych surowa dyscyplina duchowa i fizyczna, skromność oraz ciężka praca uczyniły zen popularnym wśród rządzącej Japonią przez wieki klasy samurajów, wywierając przy tym głęboki i trwały wpływ na jej kulturę i sztukę.
Konfucjanizm, bardziej system filozoficzno-etyczny niż religia, został stworzony w VI w. p.n.e. przez chińskiego mędrca Konfucjusza. Według niego najistotniejszymi cnotami są: pokora, oszczędność, szczodrość, umiarkowanie, szacunek dla starszych i przestrzeganie tradycji. Około VII w. zasady te stały się fundamentem sprawowania władzy w Japonii, a kiedy wprowadzono siogunat w 1333 r. ich rola wzrosła jeszcze bardziej, gdyż konfucjanizm nakazywał wierność i lojalność wobec władzy, niezależnie od tego, kto w danym czasie ją sprawował. Konfucjanizm przyczynił się także do utrwalenia konformizmu, hierarchii społecznej oraz ie, a więc patriarchatu w rodzinie. Obecnie jego złagodzona forma jest nadal nauczana w szkołach.
Chrześcijaństwo dotarło do Japonii w XVI w. wraz z portugalskimi i hiszpańskimi zakonnikami, z których najsłynniejszym był jezuita Franciszek Ksawery. Nowa wiara zyskała pewną liczbę wyznawców, ale obawiający się europejskiego kolonializmu sioguni zdławili ją i od 1639 do 1868 r. chrześcijaństwo było wyznawane potajemnie. Dla zdecydowanej większości Japończyków religia ta jest wciąż obca i wyznawana jest przez niewielką, 1% mniejszość.
Podobnie jak w Korei i Chinach, w Japonii występuje wiele rozmaitych i powstałych niedawno sekt i nieoficjalnych odnóg większych religii określanych mianem shin-shūkyō (nowe religie).
W obowiązującej od 1946 r. nowej konstytucji Japonii istnieje 20 artykuł gwarantujący całkowitą wolność wyznania oraz sumienia, a ustawa rozdzielająca religię od państwa sprawia, że Japonia jest krajem świeckim oraz neutralnym wyznaniowo. Artykuł ten zaznacza, że państwo i jego organy nie mają prawa utożsamiać się i faworyzować żadnego z wyznań, jak również żadna organizacja o charakterze religijnym nie ma prawa pełnić władzy politycznej, ani nawet pośrednio wywierać na nią wpływu. W państwowych przedszkolach, szkołach i na uczelniach praktyki religijne, nauczanie religijne i publiczne umieszczanie symboli religijnych są zakazane. Przedstawiciele władzy ustawodawczej, sądowniczej i wykonawczej, a także oświaty, służby zdrowia i opieki społecznej mają zakaz afiszowania się ze swą religijnością, powoływać się na religię, brać udział w uroczystościach o charakterze religijnym i odwiedzać miejsca kultu podczas pełnienia czynności publicznych/urzędowych lub wykonywania obowiązków służbowych. W powyższym mogą uczestniczyć wyłącznie jako osoby prywatne. Wszelka działalność religijna, osoby duchowne oraz wznoszenie obiektów sakralnych w Japonii nie są finansowane z budżetu państwa i samorządów.
Religie (2010):
Miasta
Na przestrzeni dziejów powstawanie oraz rozwój japońskich miast były uwarunkowane głównie czynnikami strategicznymi z politycznego, jak i ekonomicznego punktu widzenia. Wiele z nich to przede wszystkim siedziby cesarzy, siogunów, daimyō, panów feudalnych oraz wielkich rodów, jak również ośrodki administracyjne dawnych prowincji oraz współczesnych prefektur. Pozostałe zaś, głównie miasta portowe, swoją pozycję zawdzięczają po dziś dzień szczególnej roli okien na świat.
Część miast nie przetrwała do naszych czasów, bądź uległa znacznej degradacji i marginalizacji, jak np. Hiraizumi w regionie Tōhoku. W średniowieczu owa licząca 100 tys. mieszkańców metropolia, stanowiła ostatni bastion potężnego ongiś rodu Fujiwara i była religijną oraz handlową stolicą północnej Japonii. Innym przykładem, tym razem gospodarczego upadku jest Aikawa, obecnie niewielka miejscowość na wyspie Sado, która rozwinęła się jako górnicze miasto przy kopalni złota i w okresie swej największej świetności, tj. w okresie Edo liczyła 100 tys. mieszkańców.
Liczące co najmniej 30 tys. mieszkańców 784 japońskie miasta (dla porównania 70 lat temu takich miast było niespełna 200), których liczba wciąż rośnie, skupiają ok. 113,6 mln mieszkańców, co stanowi 89,4% ludności Japonii. Urbanizacja tej skali to rezultat ogromnych migracji ze wsi do miast, zapoczątkowanych industrializacją kraju w okresie Meiji, a szczególnie nasilonych po II wojnie światowej, jak również jest to efekt wchłaniania terenów wiejskich przez rozrastające się miasta. Wiele z nich może poszczycić się wielosetletnią historią i znaczeniem. Inne, jak Jokohama, są stosunkowo młode i zaczęły masowo powstawać na przełomie XIX i XX stulecia, a niektóre jak np. Saitama powstały w wyniku połączenia się kilku mniejszych, w jedno większe miasto.
Od czasu objęcia władzy przez ród Tokugawa największą i najważniejszą metropolią jest Tokio (do 1868 Edo). Niemniej jednak istnieją także inne wielkie i silne miasta, których rola oraz znaczenie pozwalają mówić o Japonii jako kraju zdecetralizowanym, bez jednego dominującego ośrodka miejskiego. Są to tzw. miasta oznaczone rządowym rozporządzeniem, które w największym stopniu skupiają polityczne, gospodarcze, naukowe oraz kulturalne życie kraju, jak również pełnią one rolę ważnych węzłów transportowych. Ponadto intensywna urbanizacja doprowadziła do powstania wielkich konurbacji i zespołów miejskich na czele z Wielkim Tokio, największą aglomeracją świata, obejmującą nieomal cały region Kantō i zamieszkaną przez ponad 35 mln osób. Poza tym do największych zaliczają się: konurbacja Keihanshin w regionie Kinki, Chūkyō, tj. aglomeracja Nagoi oraz zespół Fukuoka-Kitakiusiu. Razem tworzą one tzw. Korytarz Tokaido, największe na ziemskim globie megalopolis, zamieszkane przez przeszło 2/3 Japończyków.
Restauracja Meiji wpłynęła nie tylko na uprzemysłowienie oraz wzrost liczby mieszkańców japońskich miast, lecz wywarła wpływ także na ich wygląd. Wtedy to pojawiła się ceglana architektura w zachodnim stylu, jakkolwiek jeszcze do II wojny światowej dominowała tradycyjna i niewysoka zabudowa drewniana. Amerykańskie bombardowania oraz gwałtowna i chaotyczna powojenna odbudowa sprawiły, że dziś miasta Japonii to pozbawione zabytków, a zarazem barwne betonowe dżungle, które emanują dynamizmem i energią. Życie w nich koncentruje się wokół stacji kolejowych, otoczonych domami towarowymi, bankami, restauracjami. Do charakterystycznych cech największych metropolii należą: nowoczesna architektura, rozległe podziemne pasaże, wszechobecne reklamy, wielopoziomowe skrzyżowania oraz ogromny zgiełk uliczny.
Największe miasta Japonii liczące ponad 400 tys. mieszkańców w 2010:
Gospodarka
Połowa XIX w. stanowiła przełomowy okres w historii Japonii, kiedy to z kraju izolującego się od wszelkich kontaktów ze światem zewnętrznym wkroczyła na drogę przełomowych i zasadniczych zmian, w tym gospodarczych. Procesowi unowocześniania i uprzemysłowienia towarzyszyły wojny i próby stworzenia wielkiego imperium. Kulminacją tych dążeń była II wojna światowa, z której Japonia wyszła pokonana i zniszczona. Dzięki jednak sprawnej organizacji i wysiłkowi mieszkańców, kraj szybko odbudował swoją gospodarkę, jednocześnie rozpoczynając kolejny „podbój świata”, tym razem technologiczny i gospodarczy.
Tuż po wojnie rząd japoński prowadził bardzo aktywną politykę gospodarczą, Japonia wybrała gospodarkę rynkową połączoną z interwencjonizmem, czyli wsparciem ze strony państwa dla kapitałochłonnych projektów, jak budowa dróg, kolei czy badania naukowe. Japonia przeznaczała wtedy na badania 3% swojego PKB, co dawało jej jedno z pierwszych miejsc na świecie pod tym względem. Dzięki fenomenalnemu wzrostowi gospodarczemu już w 1967 stała się drugą ekonomiczną potęgą świata.
Dewaluacja jena, obniżka zarobków oraz podwojenie wydajności pracy pozwoliły Japonii przezwyciężyć kryzysy naftowe z 1973 i 1979, a rosnący eksport i nadwyżka w handlu zagranicznym spowodowały, że w pierwszej połowie lat 80. XX w. gospodarka osiągnęła przewagę nawet nad gospodarką Stanów Zjednoczonych. Japoński cud gospodarczy stał się przyczyną powszechnego dobrobytu i bogactwa Japończyków, a towarzyszyły temu niskie stopy procentowe oraz szalejące ceny nieruchomości.
Tzw. „mydlana bańka” gospodarcza pękła w 1991, kiedy załamaniu uległ japoński rynek papierów wartościowych, tracąc połowę swojej wartości, a nękane problemami banki japońskie podniosły stopy procentowe. Trwająca przez całe lata 90. XX w. recesja spowodowała wiele głośnych bankructw oraz znaczne zadłużenie społeczeństwa. Obecnie sytuacja ulega powolnej poprawie. Podatki stanowią obecnie 28% PKB Japonii. Podatek dochodowy od osób fizycznych płaci się na rzecz państwa, prefektury i gminy. Stawki podatku dochodowego płaconego państwu to 5%, 10%, 20%, 23%, 33%, 40%, płaconego prefekturze 4%, płaconego gminie 6%, toteż najniższa zsumowana stawka podatku dochodowego wynosi 15%, a najwyższa 50%. Podatek dochodowy od osób prawnych (przedsiębiorstw) wynosi 40% (do 1997 49%). Podatek konsumpcyjny wynosi 8%. Występują także podatki od nieruchomości i inne. Poważnym problemem japońskiej gospodarki jest jej zadłużenie wynoszące 212% PKB.
Głównym gazem cieplarnianym emitowanym przez Japonię jest dwutlenek węgla pochodzenia kopalnego. Udział japońskich emisji w jego emisji światowej w 2018 r. wynosił 3,2%. Poziom łącznej emisji gazów cieplarnianych od lat 90. XX w. jest mało zmienny.
Rolnictwo
Eksport płodów rolnych stanowi znikomy procent dochodów państwa, a zatrudnienie w rolnictwie stanowi niewielki odsetek ludności zawodowo czynnej, poniżej 4%. Ponadto warunki geograficzne sprawiają, że areał gruntów ornych stanowi około 12% powierzchni kraju. Uprawa roli skupia się w kotlinach śródgórskich oraz nizinach nadbrzeżnych. Aby rozszerzyć obszar ziem uprawnych, państwo przeprowadza meliorację zabagnionych dolin, tarasowanie zboczy oraz tworzenie polderów rolniczych na osuszonych terenach. Silnie rozdrobnione gospodarstwa rolne są niewielkie, a ich przeciętna wielkość wynosi około 1 ha, jedynie na Hokkaido są większe. Ponadto 60% powierzchni gruntów ornych jest nawadniane. Intensywne rolnictwo japońskie jest bardzo wydajne i pokrywa około 75% zapotrzebowania kraju na żywność, a około 33% powierzchni pól daje 2–3 zbiory rocznie. Wysoki poziom uzyskiwany jest m.in. dzięki rozwiniętej kulturze rolnej, organizacji i powszechnej mechanizacji. Zużycie nawozów mineralnych oraz środków ochrony roślin należy do najwyższych na świecie.
Główną uprawą jest ryż – podstawowa roślina żywieniowa, której zbiory pokrywają wewnętrzne potrzeby kraju, a wysokie ceny tego zboża są utrzymywane przez państwo poprzez dotacje. Inną popularną wśród Japończyków rośliną żywieniową jest soja, której import piętnaście razy przewyższa rodzimą produkcję. Poza tym uprawia się: pszenicę, jęczmień oraz rośliny paszowe, a także buraki w tym cukrowe, rzepak, trzcinę cukrową. Japonia jest jednym z ważniejszych producentów herbaty. Fasola, ziemniaki, bataty oraz większość warzyw pochodzą z kraju, ale połowa spożywanych owoców jest sprowadzana z zagranicy, niemniej jednak notuje się szybki rozwój sadownictwa, którego specjalnością jest uprawa mandarynek oraz truskawek. Ponadto wokół wielkich konurbacji rozwinęła się uprawa kwiatów.
Intensywna hodowla, głównie trzody chlewnej, bydła oraz drobiu
dostarcza około 30% wartości produkcji rolniczej, ale połowa spożywanego mięsa, głównie wołowiny, pochodzi z importu. Jedynie produkcja drobiu oraz jaj zaspokaja
krajową konsumpcję. Wciąż niewielkie jest spożycie produktów mlecznych, których zapotrzebowanie w 75% pokrywa krajowa produkcja. Od zakończenia II wojny światowej maleje pogłowie koni, owiec i kóz. Podobnie zmalało znaczenie hodowli jedwabników, tradycyjnej gałęzi japońskiego rolnictwa.
Rybołówstwo
Na Japonię przypada ponad 10% światowych połowów ryb i skorupiaków, które stanowią prawie połowę diety Japończyków. Średnie roczne spożycie owoców morza wynosi 70 kg na osobę. Poławia się głównie makrele, tuńczyki, dorsze, a wśród skorupiaków dominują kraby i krewetki oraz ostrygi. Ponadto odławiane są głowonogi oraz jadalne wodorosty morskie. Podobnie jak w Skandynawii, rybołówstwo japońskie od zawsze specjalizowało się w połowach wielorybów, jednak protesty międzynarodowych organizacji ekologicznych spowodowały, że decyzją władz od 1982 maleje znaczenie wielorybnictwa.
W przybrzeżnych wodach Morza Japońskiego rozpowszechniona jest hodowla ryb, ostryg, krewetek i wodorostów kaiso. Hoduje się ponadto perłopławy, co stawia Japonię wśród potentatów dostarczających perły dla przemysłu jubilerskiego.
Japońska strefa połowowa wynosi 200 mil morskich. Połowami zajmują się głównie małe przedsiębiorstwa, a o znaczeniu morza dla gospodarki kraju świadczy liczba portów rybackich, która przekracza 3000.
Przemysł
Japonia jest czołową potęgą przemysłową świata. Jednakże od początku lat 70. XX wieku zatrudnienie w przemyśle systematycznie spada. Współcześnie ten dział gospodarki wytwarza 27% dochodu narodowego brutto (około 45% na początku lat 70.) i zatrudnia 25% ludności zawodowo czynnej (około 35% w latach 70.). Początki japońskiego przemysłu sięgają końca XIX stulecia, kiedy powstały zakłady przemysłu włókienniczego, wykorzystujące do produkcji miejscowy surowiec – jedwab. W latach dwudziestych XX w. rozpoczęły swą działalność pierwsze korporacje zwane zaibatsu, reprezentujące przemysł ciężki. Główne ośrodki przemysłowe przedwojennej Japonii zostały zniszczone w wyniku bombardowań pod koniec II wojny światowej.
Najważniejsza część produkcji przemysłowej koncentruje się w regionach: Kantō (aglomeracja Tokio), Kinki (Osaka-Kioto-Kobe), południowej części Chūbu (prefektura Aichi i Nagoja) oraz północnej Kiusiu (Fukuoka-Kitakiusiu). Rozwój japońskiego przemysłu, podobnie jak rolnictwa czy budownictwa mieszkaniowego, utrudnia brak wolnej przestrzeni. W związku z tym, aby zwiększyć ilość nowych terenów pod inwestycje, niweluje się wzgórza, a uzyskanym materiałem skalnym zasypuje się płytkie zatoki morskie. Dzięki temu powstały nowe dzielnice portowo-przemysłowe w Kōbe oraz nad Zatoką Tokijską.
W Japonii występują różnorodne, aczkolwiek niewielkie, rozproszone i trudne w eksploatacji złoża surowców mineralnych, do których należą: węgiel kamienny, miedź, cyna, mangan, cynk, ołów czy piryt. Równie skromne są japońskie zasoby ropy naftowej, występujące przede wszystkim w północno-zachodniej części Honsiu, a których eksploatacja pokrywa jedynie 0,3% potrzeb krajowych. W związku z tym wszystkie paliwa energetyczne oraz rudy metali (głównie żelaza i boksyty) Japonia musi sprowadzać do tego stopnia, że 90% produkcji przemysłowej oparte jest na surowcach importowanych.
Japonia należy do głównych producentów energii elektrycznej, a jej udział w produkcji wynosi 7,4%, co daje trzecie miejsce na świecie. Niemniej wciąż notuje się deficyt energii. Ta wytwarzana z ropy naftowej jest podstawą bilansu energetycznego, w którym jej udział wynosi 52%; ze spalania węgla kamiennego pochodzi 20%, a z gazu ziemnego 10% wytwarzanej w Japonii energii. Udział energii jądrowej wynosi 10% i stale rośnie. Natomiast elektrownie wodne dostarczają zaledwie 8% wytwarzanej w kraju energii.
Japonia oprócz miedzi nie ma wystarczających złóż metali, ale mimo to należy do głównych potentatów przemysłu metalurgicznego. Kraj skupia 11,7% światowej produkcji stali (2. miejsce na świecie), 6,2% aluminium (4. miejsce), 10,2% miedzi rafinowanej (3. miejsce), 6,9% ołowiu (6. miejsce) oraz zajmuje pierwsze miejsce w produkcji cynku. Hutnictwo stali oraz metali kolorowych skupione jest głównie w największych portach morskich Japonii: Jokohamie, Osace, Kōbe, Kitakiusiu. Do największych przedsiębiorstw reprezentujących metalurgię należą Nippon Steel, Kobe Steel, JFE Holdings, Sumitomo Metal Industries czy Aichi Steel.
Podstawą japońskiego cudu gospodarczego z lat 60. i 70. XX w. były wysoko wykwalifikowana kadra specjalistów, a także znaczny kapitał przemysłu elektromaszynowego, wytwarzający obecnie prawie połowę wartości produkcji przemysłowej. Jego cechą charakterystyczną jest istnienie wielkich konglomeratów zwanych keiretsu, które wzorując się na przedwojennych zaibatsu, tworzą powiązane ze sobą finansowo i biznesowo przedsiębiorstwa różnych branż, także tych niezwiązanych z przemysłem przetwórczym. Wśród nich największe znaczenie mają m.in.: Mitsubishi, Mitsui, Sumitomo, Fuji, Dai-Ichi Kangyō, Sanwa. Ponadto rozwój nowoczesnego przemysłu japońskiego wspierają tzw. technopolie – ośrodki skupiające placówki naukowo-badawcze i zakłady nowych technologii.
Japonia jest największym producentem i eksporterem samochodów osobowych, w produkcji których światowy sukces odniosły takie przedsiębiorstwa, jak: Toyota, Nissan, Mitsubishi, Honda, Mazda, Suzuki czy Subaru. Równie silną pozycję mają motocykle wielkiej czwórki, w skład której wchodzą Kawasaki, Yamaha oraz Suzuki i Honda. Natomiast pozostały przemysł motoryzacyjny, obejmujący produkcję autobusów i samochodów ciężarowych, jest domeną przedsiębiorstw Isuzu, Hino oraz Mitsubishi.
Zaawansowany i przeznaczony na rynek japoński tabor kolejowy, którego symbolem jest superszybki Shinkansen, pochodzi głównie z zakładów Kawasaki, Mitsubishi, Nippon Sharyō i Tokyu Car Corporation. Zdecydowanie słabszą pozycję zajmuje japoński przemysł lotniczy, którego liderami są FHI, Mitsubishi, Kawasaki oraz NAMC. Natomiast od lat Japonia dominuje w produkcji statków, skupiając prawie 40% wodowanych rokrocznie jednostek. Przemysł okrętowy, na czele z największą stocznią świata w Nagasaki, jest reprezentowany przez IHI, Kawasaki, Mitsui oraz Mitsubishi. Z kolei do potentatów przemysłu maszynowego, wytwarzającego m.in. maszyny budowlane, rolnicze, należą firmy Komatsu, Kubota, Takeuchi czy wszechstronne Mitsubishi.
W latach 70. rozpoczął się dynamiczny rozwój przemysłu wysokiej technologii (elektronicznego i precyzyjnego) wytwarzającego urządzenia optyczne, sprzęt audiowizualny, komputery osobiste, maszyny biurowe oraz roboty. Japonia jest dzisiaj światowym potentatem w produkcji mikroprocesorów oraz innych układów scalonych, kalkulatorów, urządzeń cyfrowych, laserowych i telekomunikacyjnych, elektroniki użytkowej, sprzętu medycznego oraz instrumentów muzycznych. Najlepszym potwierdzeniem wysokiej pozycji Japonii w tej branży jest liczba powszechnie znanych firm, jak: Sony, Hitachi, Sharp, Nikon, Konica Minolta, Toshiba, GS Yuasa, Sanyo, Matsushita (Panasonic, JVC), Ricoh, Funai, Fujitsu, Minolta, NEC, Olympus, Casio, Citizen, Canon, Epson, Onkyo, Yamaha, Nintendo, Pentax, Kyocera, Seiko, TDK, Kenwood, a ostatnio także Honda (robotyka).
Podobnie jak inne wysoko rozwinięte państwa, Japonia ma wszechstronnie rozwinięty przemysł chemiczny, przede wszystkim zaawansowaną technicznie chemię związków organicznych. Należy do czołowych producentów kwasu siarkowego, sody kaustycznej, tworzyw sztucznych, barwników syntetycznych, włókien sztucznych oraz kauczuku syntetycznego. Do największych koncernów tych branż należą: MCC, Sumitomo Chemical, Asahi Kasei, Mitsui Chemicals, Toray Industries, Shin-Etsu Chemical oraz Chisso.
Japonia, aby funkcjonować jako kraj uprzemysłowiony, potrzebuje ogromnych ilości ropopochodnego paliwa. W związku z tym w głównych portach zlokalizowane są zakłady rafineryjne, przetwarzające importowane „czarne złoto”. Japoński przemysł petrochemiczny jest domeną takich przedsiębiorstw, jak: Nippon Oil, Inpex, JEC czy San-Ai Oil. Wraz z przodującym przemysłem samochodowym należy do głównych producentów opon, takich przedsiębiorstw, jak Bridgestone, SRI, Toyo czy Yokohama. Dobrze rozwinięty jest także przemysł środków czystości oraz farmaceutyczny reprezentowany przez: Takeda, Astellas Pharma, Eisai czy Sankyo.
Japonia jest także drugim po USA wytwórcą papieru, skupiającym ok. 11% produkcji światowej. Do potentatów przemysłu celulozowego należą: Nippon Unipac, Oji Paper oraz Daio Paper.
Poza tym istotne znaczenie dla gospodarki kraju mają takie gałęzie przemysłu przetwórczego, jak: mineralny, spożywczy czy poligraficzny.
Handel zagraniczny
Wynoszące w 2006 ponad 1 bilion 100 miliardów dolarów roczne obroty czynią z Japonii 4. potęgę handlową świata. Ponadto nieprzerwanie od 1969 roku cieszy się dodatnim bilansem w handlu zagranicznym, czego powodem była i jest wciąż wysoka konkurencyjność produktów zaawansowanego przemysłu przetwórczego oraz nowoczesnych usług. Wysoka pozycja japońskiego eksportu wynika z silnych powiązań, jakie istnieją między producentami a wyspecjalizowanymi korporacjami handlowymi, które sprzedają towary, a poprzez badanie światowych rynków angażują się w proces produkcyjny. Ponadto w okresie cudu gospodarczego istotną rolę odegrała Japońska Organizacja Handlu Zagranicznego, utworzona przez ówczesne Ministerstwo Handlu Międzynarodowego i Przemysłu.
Zdominowany przez wyroby przemysłu elektromaszynowego i chemicznego japoński eksport był wart w 2006 ponad 590 miliardów dolarów (według kursu z 2006), a do głównych jego odbiorców należą: Stany Zjednoczone (22,9%), Chiny (13,4%), Korea Południowa (7,8%), Tajwan (7,3%) oraz Hongkong (6,1%). Natomiast wynoszący ponad 524 miliardy USD import pochodził głównie z Chin (21%), Stanów Zjednoczonych (12,7%), Arabii Saudyjskiej (5,5%), Zjednoczonych Emiratów Arabskich (4,9%), Australii (4,7%), Korei Południowej (4,7%) oraz Indonezji (4%). Japończycy sprowadzają głównie surowce mineralne, maszyny i urządzenia, paliwa, chemikalia, tekstylia, elektronikę (elektronika marek japońskich jest produkowana głównie za granicą) oraz żywność. Co warto zauważyć, do głównych partnerów handlowych należą państwa leżące w basenie Oceanu Spokojnego.
Transport
W Japonii każdy rodzaj transportu jest doskonale zorganizowany. Kraj przecina gęsta sieć linii kolejowych, dróg i autostrad, a każdy region ma dogodne połączenia lotnicze i morskie. Mimo wzmożonej aktywności sejsmicznej, wyspiarsko-górzysty charakter terytorium zmusza Japończyków do budowania częstokroć bardzo skomplikowanych technicznie, a zarazem niezwykle wyrafinowanych konstrukcji takich jak tunele czy mosty. W 1988 oddano do użytku najdłuższy na świecie podmorski tunel kolejowy Seikan, którego długość wynosi prawie 54 km. Natomiast w latach 2002–2007 najdłuższym lądowym tunelem na kuli ziemskiej był liczący 26 km tunel Iwate-Ichinohe. Imponujące pod względem wielkości i długości są również japońskie mosty. Liczący 3,9 km Akashi Kaikyō, jest od 1998 najdłuższym wiszącym mostem świata. Poza tym do największych przepraw globu zaliczają się: Wielki Most Seto (system mostów o dł. 12,2 km), Ōnaruto (1,6 km), czy Kurushima-Kaikyō (1,5 km). Zatokę Tokijską przecina z kolei licząca 15 km przeprawa Tokyo Wan Aqua-Line, na którą składa się tunel o długości 9,5 km i most 4,4 km. Brak wolnej przestrzeni skłania do zasypywania morza i tworzenia sztucznych wysp, na których powstały m.in. porty lotnicze w Osace, Nagoi czy Kobe.
Transport drogowy
Japonia ma doskonale utrzymaną, liczącą 1 196 999 km długości (5. miejsce na świecie, po USA, Indiach, Chinach i Brazylii) sieć dróg kołowych, których gęstość jest największa na świecie i wynosi 316,8 km/100 km². Szybki rozwój motoryzacji przyczynił się do rozbudowy systemu autostrad łączących wszystkie większe miasta, a których długość wynosi 6114 km. Transport samochodowy odgrywa zasadniczą rolę w przewozach pasażerów i ładunków na terenie Japonii. Natomiast wynosząca 375 liczba samochodów osobowych przypadająca na 1000 mieszkańców jest stosunkowo niska w porównaniu z innymi krajami wysokorozwiniętymi. W Japonii obowiązuje ruch lewostronny.
Transport kolejowy
Pierwsza japońska linia kolejowa, łącząca Tokio z Jokohamą, została uruchomiona w 1872 roku. Na początku XX w. zelektryfikowano pierwsze linie w stołecznym węźle kolejowym, a przed wybuchem II wojny światowej oddano do użytku pierwsze odcinki metra w Tokio i Osace.
Obecnie Japonia ma najnowocześniejszy oraz najbardziej wszechstronnie rozwinięty transport kolejowy na kuli ziemskiej, a długość linii kolejowych przekracza 23 000 km (w 2006 r. wynosiła 23 474 km) i wciąż rośnie. Gęstość linii kolejowych wynosi 6,21 km/100 km². W żadnym innym kraju, koleją, metrem czy tramwajami nie podróżuje i nie dojeżdża do pracy tyle osób co w Japonii. Dumą Japończyków jest kolej dużych prędkości, czyli osiągający prędkości ponad 300 km/h Shinkansen, którego pierwsza linia połączyła w 1964 roku Tokio z Osaką. W 2013 roku łączna długość jego linii wynosiła 2388 km. Sieć jest ustawicznie rozbudowywana.
Cztery największe wyspy archipelagu mają połączenia kolejowe, na których głównym przewoźnikiem jest grupa JR. Tokio, Jokohama, Osaka, Nagoja, Sapporo, Kōbe, Kioto, Fukuoka, a także Sendai mają metro. Ponadto transport podmiejski uzupełniają inne systemy, takie jak napowietrzna kolej jednoszynowa oraz tramwaje.
Transport lotniczy
Japonia ma doskonale rozwinięty transport lotniczy, który z uwagi na wyspiarski charakter kraju, ma zasadnicze znaczenie w międzynarodowym ruchu pasażerskim. Po Stanach Zjednoczonych Japonia jest drugim państwem na świecie o największych przewozach ładunków i osób. Główne międzynarodowe porty lotnicze to: Międzynarodowy Port Lotniczy Narita obsługujący aglomerację Tokio, Międzynarodowy Port Lotniczy Kansai w Osace oraz Międzynarodowy Port Lotniczy Chūbu w Nagoi. Jednak największym japońskim oraz czwartym pod względem wielkości na świecie jest Tokijski Międzynarodowy Port Lotniczy (Haneda) w Tokio, który swą wysoką pozycję utrzymuje pomimo, że obsługuje jedynie loty krajowe. Do głównych japońskich przewoźników lotniczych należą Japan Airlines (JAL) oraz All Nippon Airways (ANA), ponadto w przewozach krajowych istotne znaczenie odgrywają linie lotnicze Skymark Airlines czy Skynet Asia Airways.
Transport wodny
Licząca 702 statki o łącznym tonażu 12 680 544 DWT flota handlowa Japonii należy do największych na świecie, a wśród państw wysoko rozwiniętych ustępuje tylko Norwegii. Flota składa się z: 160 tankowców, 157 promów, 136 masowców, 53 gazowców, 52 RORO, 29 drobnicowców, 23 chemikaliowców, 16 liniowców, 13 kontenerowców, 4 chłodnicowców i 59 statków innego rodzaju. Z racji wyspiarskiego położenia transport morski wykonuje największą pracę w przewozach towarów zarówno eksportowanych, jak i importowanych. Natomiast do głównych szlaków żeglugowych świata zaliczają się te, które łączą Japonię ze Stanami Zjednoczonymi, Australią, Europą oraz Zatoką Perską. Do największych japońskich portów morskich należą: Nagoja, Chiba, Jokohama, Kitakiusiu, Osaka, Tokio i Kobe. Z kolei najważniejsi japońscy armatorzy to: Mitsui O.S.K. Lines, K Line oraz Nippon Yusen (NYK Line).
Łączność
Pierwszy japoński znaczek pocztowy znany jako Dragon mon, ukazał się 20 kwietnia 1871 roku. Tego samego roku swą działalność rozpoczęła państwowa poczta, do czasu powstania której dostarczaniem korespondencji i przesyłek na terenie Japonii zajmowali się prywatni kurierzy, a od 1859 r. również poczty zachodnie, które używały własnych znaczków.
W 2003 r. w miejsce dotychczasowej Agencji Usług Pocztowych – Yūsei Jigyōchō zostało powołane Japan Post (Nippon Yūsei Kōsha), państwowe przedsiębiorstwo, które jest największym pracodawcą w Japonii. Mający ulec prywatyzacji pocztowy usługodawca ma 24,7 tys. placówek na terenie kraju, a oprócz typowych usług kurierskich oferuje także ubezpieczenia na życie oraz jest największą na świecie pocztową kasą oszczędności. Dla japońskiej łączności rok 1871 był ważny także z powodu telegrafu, który połączył Japonię z Europą. Obecnie Japonia szczyci się najlepiej rozwiniętym systemem telekomunikacyjnym na świecie. W 2002 r. liczba abonentów telefonii stacjonarnej wynosiła 71,1 mln, a głównymi jej operatorami są giganci japońskiej telekomunikacji: NTT Group oraz KDDI. W 1979 r. powstała w Japonii pierwsza na świecie sieć telefonii komórkowej, która w 2004 r. liczyła 91,5 mln użytkowników będących klientami takich operatorów, jak: NTT DoCoMo, au czy SoftBank Mobile. W 2005 r. internet liczył 86,3 mln abonentów oraz ponad 350 dostawców usług internetowych, spośród których największe znaczenie mają NTT, KDDI oraz Vic Tokai. Rolę jaką odgrywa w tym kraju internet najlepiej obrazuje 2channel – największe na świecie forum internetowe.
Media
W przełomowym także dla mass mediów 1871 r. ukazała się pierwsza japońska gazeta, a był nią dziennik Yokohama Mainichi Shimbun (1871–1940), który zawierał tylko dwie strony. Obecnie największe znaczenie mają tytuły ogólnokrajowe (wydawane także w języku angielskim): Yomiuri Shimbun (1874), liberalny Asahi Shimbun (1879), Mainichi Shimbun (1873), oraz (tylko po japońsku): biznesowy Nihon Keizai Shimbun (1876) oraz konserwatywny Sankei Shimbun (1933). Do cudzoziemców skierowany jest angielskojęzyczny Japan Times (1897). Przypada na nie mniej więcej połowa dziennego nakładu wynoszącego obecnie ponad 50 mln egzemplarzy, w tym również ponad 5 mln sportowych.
Interesujące jest to, iż w zaawansowanej technicznie Japonii tutejsze gazety cieszą się niezachwianą popularnością i mają najwyższe nakłady na świecie. Ponadto ukazuje się wiele, bo ponad 3000 tytułów regionalnych oraz czasopism, wydawanych przez 1200 kompanii prasowych. Dwie największe agencje prasowe to powstałe w 1945 r. Kyodo i Jiji Press. W 1970 r. zniesiono cenzurę prasy, która ujawnia m.in. afery korupcyjne władz.
Od 1925 r. w Japonii działa radio, a od 1951 r. telewizja, która od 1960 r. jest dostępna w kolorze. Od 1969 r. działa telewizja kablowa. Obecnie prawie każde gospodarstwo domowe ma telewizor i radio, na które przypada odpowiednio 90 oraz 120 mln abonentów. Głównym nadawcą medialnym jest założona w 1926 r. niekomercyjna korporacja publiczna NHK (Nippon Hōsō Kyōkai), która ma kilka kanałów radiowych i telewizyjnych, a utrzymuje się z wydawanych przez siebie licencji. Spośród prawie 130 komercyjnych stacji telewizyjnych największe znaczenie mają Nippon TV, TV Asahi, TBS oraz Fuji TV, a wśród prywatnych rozgłośni radiowych dominują JRN, NRN oraz JFN.
Siły o charakterze militarnym
Na mocy swojej konstytucji, Japonia nie utrzymuje formalnie sił zbrojnych – de facto ich rolę pełnią jednak Japońskie Siły Samoobrony, dopuszczone artykułem 9. konstytucji. Składają się one z wojsk lądowych (Lądowe Siły Samoobrony), morskich (Morskie Siły Samoobrony) oraz sił powietrznych (Powietrzne Siły Samoobrony). Według rankingu Global Firepower (2017) japońskie siły zbrojne stanowią 5. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 43,8 mld dolarów (USD). Personel zawodowy Japońskich Sił Samoobrony liczy 311,8 tys. pracowników, 63 tys. jest w rezerwie.
Oświata i edukacja
Początki japońskiej oświaty sięgają czasów feudalnych, kiedy to w okresie Edo siogunat Tokugawa rozpoczął politykę powszechnej edukacji. Powstały wtedy dwa rodzaje szkół: hankō (dosł. szkoła w hanie), czyli szkoły w obrębie posiadłości władcy feudalnego, w których uczyły się dzieci z rodzin arystokratycznych oraz terakoya (dosł. budynek przy świątyni), czyli szkoły przyświątynne dla mieszczan i dla chłopów, gdzie mnisi buddyjscy, a także przedstawiciele klasy wojowników uczyli dzieci pisania, czytania oraz arytmetyki.
Przyswajane w okresie Meiji zachodnie wzorce miały wpływ także na edukację, efektem czego był wprowadzony w 1872 roku nowy, ogólnokrajowy system oświaty składający się z państwowych szkół podstawowych i średnich. Od 1886 istnieje obowiązkowa szkoła, w której nauka początkowo trwała 3 lub 4, a od 1908 roku 6 lat.
Po II wojnie światowej trwający 9 lat obowiązek nauki w koedukacyjnych szkołach, obejmuje wszystkie dzieci w wieku 6–15 lat. Na obecny pięciostopniowy system nauczania składają się: nieobowiązkowe przedszkole dla dzieci w wieku 3–6 lat, szkoła podstawowa (shō-gakkō) trwająca 6 lat, szkoła średnia niższego stopnia (chū-gakkō) trwająca 3 lata, nieobowiązkowa szkoła średnia wyższego stopnia (kōtō-gakkō) trwająca 3 lata – przy czym te ogólnokształcące skupiają ok. 75% uczniów, a pozostała ich część uczęszcza do średnich szkół zawodowych. Niemal połowa absolwentów szkół średnich wyższego stopnia kontynuuje trwającą zazwyczaj 4 lub 5 lat naukę na wyższej uczelni (daigaku), tj. uniwersytecie lub kolegium. Ponadto istnieją specjalne szkoły dla niewidomych, niesłyszących oraz niepełnosprawnych umysłowo.
Japoński system oświaty jest w znacznym stopniu oparty na szkołach i uczelniach prywatnych, do których w latach 90. uczęszczało 80% dzieci w wieku przedszkolnym, 30% uczniów szkół średnich wyższego stopnia oraz prawie 3/4 studentów uczelni.
Wstęp do większości szkół średnich oraz na uczelnie wyższe poprzedza rekrutacja w postaci mającego charakter testowy – egzaminu wstępnego, którego wysoki poziom trudności skłania wielu uczniów do uczęszczania na dodatkowe zajęcia i korepetycje w specjalnych niepublicznych szkołach przygotowawczych, zwanych juku bądź yobi-kō.
W Japonii nie istnieje ogólnonarodowy, sztywny program nauczania, a jedynie ramowy, w oparciu o który każda szkoła opracowuje swój własny. Tygodniowy rozkład zajęć w szkole średniej niższego szczebla obejmuje etykę, język japoński, język angielski, naukę o społeczeństwie, matematykę, nauki przyrodnicze, muzykę, sztuki piękne, wychowanie fizyczne oraz gospodarstwo domowe i prowadzenie domu.
Japoński rok szkolny rozpoczyna się w kwietniu, a kończy w marcu. W międzyczasie uczniom przysługują kilkutygodniowe wakacje letnie, dwutygodniowe ferie zimowe, a także trwająca dwa tygodnie przerwa między starym a nowym rokiem szkolnym. Jeszcze do niedawna obowiązywał 6-dniowy rozkład zajęć. Od 2002 wszystkie soboty są wolne, jednak aż 41 procent Japończyków uważa, że uczniowie powinni być w szkołach we wszystkie soboty, a 79 procent jest zdania, że przynajmniej jedna sobota w miesiącu powinna być dniem szkolnym. Lekcje trwają od 8:30 do ok. 15:30, a przerwa obiadowa między 12:30 a 13:25. Typowa klasa w szkołach podstawowej i średniej liczy nawet do 40 uczniów podzielonych na grupy.
Jak w wielu innych wysoko rozwiniętych państwach świata, także w Japonii szkoły są nowoczesne, a przy tym bardzo dobrze wyposażone w niezbędny sprzęt i pomoce naukowe, oferując przy tym bogatą ofertę spędzania czasu poza godzinami lekcyjnymi. Stąd też wielu uczniów uczęszcza na zajęcia związane ze sportem lub innymi zainteresowaniami. Uczniowie szkół średnich zobowiązani są nosić tradycyjny mundurek szkolny zwany gaku-ran.
Uczelnie
W Japonii funkcjonuje kilkaset uczelni. Największą wszechnicą jest założony w 1877 roku Uniwersytet Tokijski, potocznie zwany Tōdai, który jest jedną z siedmiu założonych jeszcze przed II wojną światową uczelni cesarskich, a obecnie państwowych. Inne renomowane uczelnie to: Kyoto University, Uniwersytet Osakijski, Nagoya University, Uniwersytet Hokkaido, Uniwersytet Tohoku oraz Uniwersytet Kiusiu.
Spośród uczelni prywatnych prym wiodą tokijskie uniwersytety: Waseda (najstarszy w Japonii i Azji, założony w 1858), Keio oraz, założony przez jezuitów, Uniwersytet Sofia.
Ochrona zdrowia
Od zakończenia II wojny światowej japoński system opieki zdrowotnej ma charakter powszechnego, uniwersalnego świadczenia obejmującego wszystkich mieszkańców kraju. Fundusze z obowiązkowego ubezpieczenia zdrowotnego pochodzą ze składek, które stanowią 56% wszystkich środków przeznaczanych na finansowanie służby zdrowia, kolejne 25% to rządowe subwencje z podatków, 7% subwencje władz lokalnych, a 12% wydatków pokrywane jest z bezpośredniego udziału pacjenta w kosztach leczenia.
W 1985 roku nastąpiła restrukturyzacja szpitali. Obecnie w Japonii funkcjonują trzy podstawowe typy placówek opieki zdrowotnej: szpitale, kliniki (odpowiednik poradni ogólnej lub specjalistycznej z niewielką liczbą łóżek, w których pobyt trwa nie więcej niż dwie doby) i zakłady położnicze.
Z ponad 150 tysięcy działających placówek tylko 10 tysięcy stanowią szpitale. Ponadto w japońskim systemie zdrowotnym istnieje wyraźna dominacja sektora prywatnego, kontrolującego ponad 80% szpitali oraz 70% wszystkich łóżek, których liczba przypadająca na tysiąc mieszkańców wynosi 16,5 i jest jednym z najwyższych wskaźników spośród państw wysokorozwiniętych; dwukrotnie przewyższając średnią OECD. Obecnie japońskie społeczeństwo boryka się, ze schorzeniami uchodzącymi za typowo cywilizacyjne. Spadek liczby narodzin dzieci, przepracowanie, a także choroby psychiczne, zwłaszcza depresje. Japonia jest państwem z największym na świecie odsetkiem samobójstw wśród dzieci i młodzieży.
W służbie zdrowia jest zatrudnionych około 2 mln osób, z czego 200 tys. stanowią lekarze, których większość (a mianowicie 61,5%) pracuje w szpitalach prywatnych, 26,6% w uniwersyteckich, a 11,8% w klinikach. W 1998 na tysiąc mieszkańców przypadało 1,9 lekarzy i 7,8 pielęgniarek.
Niezwykle nowoczesna japońska służba zdrowia zajmuje pierwsze miejsce na świecie pod względem nasycenia zaawansowanymi technikami medycznymi, w znaczny sposób dystansując inne państwa uprzemysłowione.
Toalety w Japonii
W Japonii istnieją dwa rodzaje toalet: tradycyjna ubikacja kucana, która nadal jest powszechna, oraz wprowadzana po II wojnie światowej toaleta typu zachodniego. Ten drugi rodzaj jest ustawicznie modernizowany poprzez łączenie nowoczesnej elektroniki ze współczesnymi stylami muszli i pisuarów. Obecnie szczytem techniki dla urządzeń w „stylu zachodnim” jest połączenie muszli klozetowej z bidetem. Według danych z 2004 r. są one zainstalowane w ponad połowie japońskich gospodarstw domowych. W Japonii ten typ ubikacji jest popularnie nazywany , od popularnego modelu firmy Toto Ltd. Ma on zaawansowane wyposażenie, które jest rzadko spotykane poza Azją. W zależności od modelu, washlet ma różnorodne funkcje, jak np. m.in.: automatyczne podgrzewanie, podnoszenie i opuszczanie deski sedesowej, suszenie ciepłym powietrzem, samoczynne spłukiwanie.
Przestępczość
W Japonii występuje bardzo niski wskaźnik przestępczości, a jednymi z największych zalet Japończyków są uczciwość i szacunek dla prawa.
Ulice japońskich miast należą do najbezpieczniejszych w świecie, w tym również w nocy. Morderstwa i rozboje są rzadkością, co zapewnia poczucie bezpieczeństwa. Jednak od pewnego czasu wzrasta liczba przestępstw urzędniczych, bandyckich napadów i wykroczeń popełnianych przez młodocianych.
Uważający się za spadkobierców samurajów yakuza, to członkowie tradycyjnych, zhierarchizowanych japońskich grup przestępczych, które stanowią największą na świecie przestępczość zorganizowaną. Apogeum ich działalności przypadło na pierwszą połowę lat 60. XX wieku, kiedy prawie 5120 różnych grup skupiało w swych szeregach ponad 184 tys. mafiosów. Obecnie szacunkowo funkcjonuje ponad 3300 gangów skupiających niemal 100 tys. członków. Do największych przestępczych rodów należą: Yamaguchi-gumi z Kobe, Sumiyoshi-rengō z Osaki oraz Inagawa-kai z Tokio i Jokohamy. Tradycyjne obszary działalności yakuzy to: nielegalny hazard, wymuszenia, fałszerstwa, oszustwa, handel narkotykowy, przemyt broni, manipulowanie wyścigami motocyklowymi i konnymi, kontrola życia nocnego: kluby, dyskoteki, prostytucja. Ponadto specjalizują się również w przestępczości gospodarczej, obejmującej budownictwo, operacje finansowe, obrót nieruchomościami i gruntami.
20 marca 1995 r. założona przez Shōkō Asaharę religijna sekta Aum Shinrikyō dokonała jednego z największych aktów terrorystycznych w historii Japonii, którym był atak w tokijskim metrze. W wyniku rozpylenia bojowego środka trującego – sarinu, śmierć poniosło 12 osób, a ponad 5 tys. zostało zatrutych.
Struktura organizacyjna policji wyróżnia dwa szczeble: państwowy i prefekturalny. Rząd Japonii sprawuje cywilną kontrolę nad służbami poprzez Państwową Komisję ds. Bezpieczeństwa Publicznego (NPSC, Kokka Kōan Iinkai), której z kolei podlega Agencja Policji Państwowej (NPA, Keisatsu-chō). Mającej osiem biur regionalnych NPA przewodzi wyznaczony przez NPSC i mianowany przez premiera komisarz generalny.
Cechą charakterystyczną japońskiej policji jest istnienie systemu składającego się z ok. 15 tys. niewielkich posterunków ulicznych zwanych oraz wiejskich , w których może pracować naraz do czterech policjantów. Ponadto w ten sposób zapewniony jest bezpośredni kontakt stróżów prawa z obywatelami, których odwiedzają dwa razy w ciągu roku i pytają o codzienne problemy oraz prowadzą bazy danych dotyczące mieszkańców podległego im rewiru. Zazwyczaj funkcjonariusze ci zajmują się patrolowaniem ulic, prewencją w szkołach, czy monitorowaniem ruchu drogowego.
47 komend prefekturalnych zatrudnia 250 tys. osób, z czego policjantów jest 220 tys. Policja państwowa liczy 7,6 tys. osób, z czego 1,2 tys. to oficerowie, a 900 strażnicy cesarscy.
Specjalną formacją policji japońskiej jest licząca 300 antyterrorystów Specjalna Grupa Szturmowa (SAT, Tokushu Kyūshū Butai), która powstała w 1996, a do rutynowych jej zadań należy ochrona lotnisk i budynków rządowych.
Policja japońska ma blisko 26 tys. pojazdów, w tym 5 tys. radiowozów, 3 tys. motocykli, 5 tys. pojazdów nieoznakowanych, 2,5 tys. wozów transportowych, 200 łodzi i 80 helikopterów.
Nauka i technika
Restauracja władzy cesarskiej w połowie XIX w. zapoczątkowała okres wzmożonej modernizacji i industrializacji, który nie byłyby możliwy bez poznania i przyjęcia zachodnich osiągnięć w nauce i technice. Aby temu sprostać, w 1966 r. Japonia przyjęła oficjalnie (jako 71 państwo na świecie) metryczny system miar i wag. Był to główny czynnik „cudu gospodarczego” z lat 60. i 70. XX wieku. Od tego czasu Japonia zaczęła zdobywać wysoką światową pozycję w produkcji zaawansowanych technicznie wyrobów elektronicznych i motoryzacyjnych. Obecnie, aby sprostać kolejnym wyzwaniom, rola nauki jest tym większa, im bardziej sukces ekonomiczny oparty jest na wiedzy, innowacyjności oraz nowoczesnej myśli technicznej. W coraz większym stopniu przemysł wywiera znaczący wpływ na jakość życia ludzi oraz stan środowiska naturalnego, czego współczesna Japonia jest przykładem.
Będący podstawą powojennego cudu gospodarczego intensywny rozwój rozmaitych gałęzi przemysłu wymagał kooperacji z placówkami naukowo-badawczymi, z których najbardziej zaawansowane i rozwinięte są określane mianem technopolii. Współpraca i wzajemna zależność przyczyniły się do tego, że Japonia jest w czołówce państw prowadzących badania i rozwijających technologie, dysponując przy tym trzecim po USA i UE największym na świecie budżetem w wysokości 130 mld dolarów oraz mając kadrę liczącą ok. 677 tys. naukowców i pracowników naukowych. Szeroko zakrojony rozwój jest obserwowany w dziedzinach nauk przyrodniczych oraz technicznych, gdzie pole intensywnej działalności naukowej obejmuje m.in. najbardziej zaawansowane dyscypliny, takie jak: elektronika, telekomunikacja, informatyka, chemia, medycyna, genetyka, a ostatnio również nanotechnologia, biotechnologia czy cybernetyka. Z Japonii wywodzi się mechatronika. Kraj ten od lat dominuje w robotyce skupiając na swoim terytorium ponad połowę robotów przemysłowych świata. Stale zwiększający się popyt na energię, przy zmniejszających się rezerwach surowców sprawia, że pozbawiony ich Kraj Kwitnącej Wiśni poszukuje alternatywnych jej źródeł.
Dlatego m.in., zainicjowano w 1954 roku japoński program badań nuklearnych. W 1963 roku zaczął pracę pierwszy doświadczalny, a trzy lata potem komercyjny reaktor jądrowy. W 2004 roku pracowały 54 reaktory o łącznej mocy 45 521 MW. Ponadto Japonia uczestniczy w międzynarodowym programie ITER, mającym na celu zbadanie możliwości produkowania na wielką skalę energii w wyniku fuzji jądrowej.
Nie mniej intensywnie rozwija się astronautyka, której początki sięgają 1955 roku. Od tego czasu Japończycy zbudowali rakiety, za pomocą których wyprowadzili w przestrzeń kosmiczną szereg satelitów i sond. Powstała w 2003 roku w wyniku reorganizacji Japońska Agencja Kosmiczna (JAXA) jest na etapie realizacji kilku projektów, takich jak Japoński Moduł Eksperymentalny – Kibō będący częścią MSK, czy powstająca we współpracy z koncernami lotniczymi GX – pierwsza na świecie rakieta z napędem wykorzystującym LNG. Japoński program kosmiczny planuje załogowe misje na Księżyc, których ukoronowaniem ma być założenie załogowej bazy do ok. 2030 roku. Japonia użytkuje dwa usytuowane nieopodal Kiusiu kosmodromy: Tanegashima oraz Uchinoura.
Z uwagi na specyficzne położenie geograficzne dobrze rozwinęły się dziedziny wiedzy nauk o Ziemi, a więc geologia, geofizyka oraz oceanologia. Związane z tym są również badania polarne, których pionierem w Japonii był Nobu Shirase (1867–1946). W 1957 r. na Antarktydzie rozpoczęła swą działalność pierwsza japońska stacja polarna – Syowa (Shōwa), a pozostałe to Mizuho, Asuka oraz Dome Fuji.
Ze względu na ciągłe zagrożenie sejsmiczne i tragiczne doświadczenia z tym związane, Japonia jest jednym z przodujących państw w dziedzinie inżynierii budowlanej lądowej i morskiej. Dobrym przykładem są tutaj specjalne konstrukcje domów odporne na trzęsienia ziemi, mosty, wiadukty oraz sztuczne wyspy.
Po II wojnie światowej japońscy uczeni zyskali światowe uznanie. Są wśród nich laureaci Nagrody Nobla. W dziedzinie fizyki: Hideki Yukawa, Shin’ichirō Tomonaga, Leo Esaki, Masatoshi Koshiba, Yoichiro Nambu, Makoto Kobayashi, Toshihide Masukawa (także pisownia Masukawa); dziedzinie chemii: Ken’ichi Fukui, Hideki Shirakawa, Ryōji Noyori, Kōichi Tanaka, Osamu Shimomura, Eiichi Negishi, Akira Suzuki; w dziedzinie fizjologii i medycyny: Susumu Tonegawa i Tasuku Honjo. Należy wymienić także zdobywców Medalu Fieldsa, najbardziej prestiżowej nagrody przyznawanej w dziedzinie matematyki, a są to: Kunihiko Kodaira, Heisuke Hironaka i Shigefumi Mori.
Kultura i sztuka
Na kulturę Japonii zasadniczy wpływ wywarły wielka cywilizacja chińska, oraz położona bliżej Korea. W Państwie Środka narodziły się charakterystyczne dla Japonii dziedziny sztuki, takie jak origami, suiseki, czy pielęgnowanie drzewek bonsai. To stamtąd też w XIII wieku dotarł do Kraju Kwitnącej Wiśni buddyzm zen, będący inspiracją dla rozwoju nowych nurtów i form w malarstwie, kaligrafii czy poezji. Niemniej jednak już znacznie wcześniej japońscy mistrzowie odeszli od wiernego naśladowania chińskich wzorów, z ich przywiązaniem do symetrii. Stąd też w sztukach plastycznych główny plan znajduje się poza środkiem dzieła, a w mowie, słowie pisanym oraz w sztuce domysł często przeważa nad jednoznacznością.
Wraz z zen do Kraju Wschodzącego Słońca dotarł również rytuał picia herbaty, który przekształcił się następnie w ceremonię o dużych walorach estetycznych i filozoficznych. To za jej sprawą narodziły się nowe charakterystyczne dziedziny oraz formy sztuki, takie jak ikebana – sposób układania kwiatów, czy poezja haiku. Ceremonia parzenia herbaty wywarła też istotny wpływ na wygląd wnętrza japońskiego domu oraz styl ogrodów, z których najsłynniejsze to karesansui – pełne surowości i prostoty kamienne ogrody zen, obrazujące wodę i góry, odzwierciedlające tym samym filozoficzne idee. Chanoyu, a więc „droga herbaty” i współgrające ze sobą różne formy sztuki reprezentują tak charakterystyczne dla estetyki japońskiej pojęcia, jak wabi (piękno ubóstwa) i sabi (patyny czasu), które razem z kryteriami shibui, a więc „spokojnej wytworności” składają się na najważniejszą zasadę japońskiego smaku, zgodnie z którą mniej znaczy więcej.
Kuchnia
W Japonii jedzenie i jego przygotowanie jest niemal rytuałem, a spożywanie posiłków poza domem należy do największych przyjemności czasu wolnego. W przygotowanie z pozoru prostych potraw tradycyjnej japońskiej kuchni wkłada się wiele serca i pracy. Ogromną wagę przywiązuje się do świeżości produktów, sposobu ułożenia, a także koloru potraw. Podstawą tej kuchni jest ryż, którego znaczenie jest tak wielkie, że słowo gohan, a więc gotowany ryż znaczy tyle samo co posiłek.
Pod wpływem buddyzmu od X do niemal końca XIX wieku obowiązywał zakaz spożywania mięsa, stąd też kwintesencję tutejszych dań stanowią przyrządzane na różne sposoby ryby i owoce morza. Z ich udziałem, często w surowej postaci powstają tak charakterystyczne potrawy, jak: sushi, sashimi, czy mająca portugalskie pochodzenie tempura. Do kulinarnych rarytasów zalicza się rybę fugu. Niektóre jej organy wewnętrzne są silnie toksyczne. Do codziennego menu zalicza się zupę miso, a więc sojowy wywar z dodatkami, którymi mogą być owoce morza, czy też inna sojowa specjalność – twaróg tofu. Równie dużą popularnością wśród Japończyków cieszą się makarony: gruby udon, cienki sōmen, rāmen (wszystkie z mąki pszennej) i soba (z gryczanej).
Ważną część japońskiej diety oraz istotny składnik potraw stanowią warzywa, w tym tak osobliwe jak fuki, a także grzyby (np. shiitake) oraz morskie wodorosty i glony, z których powstaje będący podstawą wielu zup bulion dashi.
Jako przypraw używa się w japońskiej kuchni m.in.: sosu sojowego shōyu, ostrego chrzanu o zielonym kolorze wasabi, czy octu ryżowego su. Spośród dań mięsnych popularne są yakitori, tonkatsu oraz sukiyaki. Do posiłków pite są przeważnie o-cha, czyli zielona herbata lub jej odmiany sencha, czy też genmaicha. Wytwarzana z ryżu sake to najsłynniejszy japoński napój alkoholowy, który podawany jest także na ciepło. Jednak podobnie, jak gdzie indziej na świecie, także w Japonii największym wzięciem cieszy się piwo, które pojawiło się tutaj w XIX wieku.
Wśród japońskich browarów prym wiodą: Asahi, Kirin, Ebisu oraz Sapporo. Japończycy produkują również whisky, którą wytwarza m.in. gorzelnia Suntory. Wytwarza się także wino, a najbardziej polecane jest białe z prefektury Yamanashi. Z kolei coraz większą popularność zdobywa shōchū – rodzaj taniego destylowanego alkoholu zbożowego.
Festiwale i święta
W licznych, odbywających się w ciągu całego roku, barwnych matsuri, a więc tradycyjnych świętach, festynach i festiwalach, Japończycy biorą aktywny udział, a dla turystów są one wyjątkową atrakcją pozwalającą na poznanie wielusetletniej, bogatej kultury i zwyczajów regionalnych. Na uroczystości te składają się religijne obrzędy, kuchnia, tradycyjne rzemiosło i sztuka, stroje, muzyka, śpiew i tańce, które prezentują narodową tożsamość Japończyków, ukształtowaną na długo przed przybyciem pierwszych Europejczyków.
Liczne są festiwale, festyny i ceremonie związane z shintō, poświęcone opiekuńczym bóstwom kami. Ich charakterystycznym elementem są m.in. procesje z obnoszonymi przez dziesiątki ludzi pięknie zdobionymi, często ogromnymi, palankinami mikoshi, które są pojazdami bogów. W wielu paradach uczestnicy są przebrani za postacie historyczne, gejsze, samurajów. Odtwarzają dawne obyczaje i obrzędy.
Do ważniejszych, ogólnokrajowych festiwali i świąt zalicza się: Seijin-no Hi – Dzień Pełnoletniości, będący jednocześnie narodowym świętem; Hina Matsuri – Święto Lalek, zwane także Świętem Dziewczynek lub Świętem Brzoskwiń; Hanami – zwyczaj oglądania kwitnących wiśni (sakury), o charakterze pikniku; Hana Matsuri – rocznica narodzin Buddy; O-bon – Święto Zmarłych, zwane także Uroczystością Latarni; Shichi-go-san – święto dzieci w wieku siedmiu, pięciu i trzech lat.
Wśród najsłynniejszych matsuri są również te mające zasięg regionalny. W Kantō wyróżniają się: tokijskie Sanja Matsuri – święto ku czci rybaków, którzy wyłowili posążek bogini Bosatsu Kannon oraz Tori-no-Ichi – Koguci Targ, a także Kamakura Matsuri – święto samurajów w Kamakurze. Hokkaido słynie z odbywającego się w Sapporo Yuki Matsuri – Festiwalu Śniegu. W Tōhoku wyróżniają się: odbywający się w Aomori Nebuta – pochód olbrzymich, pięknie malowanych i zdobionych latarni oraz Kantō Matsuri – pochód mężczyzn z latarniami uczepionymi do wielkich bambusowych tyczek w mieście Akita. W regionie Chūbu mają miejsce m.in. Tagata Hōnen Matsuri – falliczne Święto Obfitych Zbiorów nieopodal Inuyamy oraz Takayama Matsuri – parada wspaniale ozdobionych ruchomych platform yatai w Takayamie.
Region Kansai obfituje w barwne festiwale i święta, spośród których najsłynniejsze to: odbywające się w Narze Montoro – Festiwal Zapalania Latarń oraz O-mizutori – buddyjski Festiwal Czerpania Wody, a także mające miejsce w Kioto Aoi Matsuri – shintōistyczny Festiwal Malwy; Mifune Matsuri – Festiwal Łodzi z udziałem cesarza i jego dworu oraz Gion Matsuri – buddyjski festiwal upamiętniający odejście epidemii dżumy w IX wieku. W regionie Chūgoku odbywa się Eyo w Okayamie, będący najsłynniejszym w Japonii Hadaka Matsuri, czyli tzw. „nagim” festiwalem. W Hiroszimie ma miejsce pełne zadumy Święto Pokoju dla upamiętnienia ofiar bomby atomowej.
Region Sikoku to przede wszystkim Awa odori, a więc festiwal tradycyjnych tańców z wyspy Awaji. Z kolei w rejonie Kiusiu mają miejsce m.in.: Hakata Gion Yamakasa – parada, a właściwie wyścig olbrzymich platform na kołach ulicami Fukuoki oraz O-Kunchi w Nagasaki, festiwal z licznymi wpływami chińskimi, takimi jak tańce smoka.
Ze względu na występowanie kilku dni świątecznych, następujących bezpośrednio po sobie, okres na przełomie kwietnia i maja jest nazywany w Japonii „złotym tygodniem”. Używa się zarówno nazwy angielskiej „Golden Week” (w skrócie GW), jak i japońskich: ōgon-shūkan (złoty tydzień), ōgata-renkyū (długie święto).
W latach 1998–2001 władze Japonii, porządkując układ dni świątecznych, wprowadziły „system szczęśliwego poniedziałku”, czyli happī-mandē-seido polegający na przesunięciu niektórych świąt narodowych na poniedziałki, tworząc trzydniowe weekendy. Wprowadzono także wolne dni pomiędzy świętami. Nazywają się one kokumin-no kyūjitsu, czyli „święta obywatelskie”. W przeszłości Japończycy wykorzystywali takie okazje na urlopy, biorąc dni wolne pomiędzy świętami. „Skaczące” święta nazwano tobi-ishi-renkyū od skojarzenia z kamieniami do przeskoczenia płytkiej rzeki lub ułożonych w japońskim ogrodzie.
Sport
Wymagające zwinności, skupienia oraz poświęcenia sztuki walki (jap. bujutsu) przywędrowały do Japonii z Chin wraz z buddyzmem i należą do najbardziej rozpowszechnionych, tradycyjnych dyscyplin sportowych. Ich elementarne zasady zostały opracowane m.in. przez wędrownych mnichów, którzy z biegiem czasu udoskonalali metody walki w taki sposób, aby móc skutecznie stawić opór podczas podróży, kiedy byli napadani przez rozbójników. W sztukach walki kładziony jest nacisk na dyscyplinę fizyczną i duchową. Spośród ich rodzajów, najstarsze są: kenjutsu, a więc wywodząca się od samurajów umiejętność walki mieczem; mająca średniowieczny rodowód walka wręcz – jūjutsu, a także starodawne łucznictwo kyūjutsu, którego zasady spisano w okresie Kamakura.
Wprowadzone w XIX w. do sportu kendo, czyli walka na bambusowe miecze jest dyscypliną po dziś dzień uprawianą w szkołach i na uczelniach wyższych. Podobnie, choć w mniejszym stopniu rzecz się ma z łucznictwem kyūdō, którego zasady ukształtował w ogromnej mierze wyznawany przez samurajów zen.
Stworzone na początku XX w. przez Jigorō Kanō judo, które łączy w sobie stare sztuki walki, takie jak jujutsu oraz ćwiczenia ducha stało się w niedługim czasie japońskim sportem narodowym, a jego istota sprowadza się do stosowania rozmaitych rzutów i chwytów. Obecnie judo jest popularne na całym świecie.
Karate, co oznacza dosłownie pustą rękę jest blisko spokrewnione z chińskim wushu. Od XIV w. było ono powszechnie uprawiane na wyspach Riukiu (prefektura Okinawa), skąd dotarło do głównych Wysp Japońskich dopiero na początku XX wieku. Ów kładący większy nacisk na atak niźli obronę sposób walki obejmuje rozmaite ciosy np. dłonią czy stopą.
W latach 20. XX w. Morihei Ueshiba wprowadził aikido, które bazuje na starych sztukach walki i kładzie nacisk wyłącznie na obronę poprzez rzuty zręcznie wykorzystujące impet przeciwnika. Ów sposób walki nawiązuje w ruchach do klasycznego tańca japońskiego i w największym stopniu przywiązuje wagę do wartości duchowych.
Po zakończeniu II wojny światowej sztuki walki zostały zakazane przez władze okupacyjne, a ponownie zalegalizowane w 1950 roku. Uczą ich mistrzowie w szkołach zwanych dojo, a miarą opanowania większości z nich jest sześciostopniowy system rang zwanych dan.
Obwarowane skomplikowanym ceremoniałem zapasy sumo, to japoński sport narodowy znany od początku VIII w. Celem zawodników o nienaturalnych, jak na japońskie standardy rozmiarach i wadze, jest wypchnięcie przeciwnika poza obręb maty, bądź też przewrócenie go za pomocą odpowiednich rzutów, pchnięć i uderzeń ciałem.
Inne, niekiedy już zapomniane gry i dyscypliny to np. kemari, gitcho czy hanetsuki. W Japonii dużą popularnością cieszą się gry planszowe, popularne w całej Azji Wschodniej: shōgi, go, mājan, sugoroku.
Dotychczas na letnich igrzyskach olimpijskich Japończycy wywalczyli 360 medali, w tym 123 złote, 112 srebrnych oraz 125 brązowych, zajmując tym samym 12. pozycję w klasyfikacji medalowej wszech czasów. Na ów dorobek złożyły się przede wszystkim medale w takich dyscyplinach jak dżudo, gimnastyka, zapasy, pływanie czy lekkoatletyka.
Z kolei na zimowych igrzyskach olimpijskich sportowcy japońscy zdobyli dotąd 32 medale: 9 złotych, 10 srebrnych i 13 brązowych, plasując tym samym swoje państwo na 14. miejscu w klasyfikacji wszech czasów. Były to głównie medale zdobyte w takich dyscyplinach jak skoki narciarskie czy łyżwiarstwo szybkie.
Do najpopularniejszych gier zespołowych zaliczają się przybyłe w latach 70. XIX w. baseball, piłka nożna, a także znacznie później siatkówka, w której Japonia święciła wielkie tryumfy: olimpijskie złoto z 1972, srebro z 1968 czy brąz z 1964 wywalczone przez reprezentację mężczyzn, a także olimpijskie medale kobiet, w tym złote z tokijskich igrzysk w 1964 oraz tych z 1976, srebrne z Meksyku w 1968 i Monachium w 1972 oraz brąz z 1984.
Na mistrzostwach świata siatkarze japońscy dwukrotnie, tj. w 1970 oraz 1974 stawali na najniższym stopniu podium. Natomiast o wiele bardziej imponujące są mundialowe osiągnięcia Japonek, które trzykrotnie zdobyły medale z najcenniejszego kruszcu, tj. w 1962, 1967 oraz 1974, a także 3 srebrne w 1960, 1970 i 1978. Siatkarze japońscy są najbardziej utytułowaną drużyną rozgrywanych początkowo co cztery, a obecnie co dwa lata mistrzostw Azji. Sześciokrotnie stawali na najwyższym stopniu podium, tj. w latach: 1975, 1983, 1987, 1991 oraz 2005. Poza tym w 1989 i 1997 roku zajmowali drugie miejsca, a w 1979, 1993 oraz 2001 roku zdobywali medale brązowe. Reprezentacja kobiet trzykrotnie, tj. w latach 1975, 1983 i 2007 okazała się być najlepsza na kontynencie. Pięciokrotnie, a więc w latach: 1979, 1987, 1989, 1991 oraz 1993 zajmowały drugie miejsce na podium. Były czterokrotnie trzecie (1995, 1997, 1999, 2005).
Zaszczepiony przez Amerykanów baseball był przez długi czas najpopularniejszą grą zespołową w Japonii, w efekcie czego wielu tamtejszych baseballistów grało z powodzeniem w najlepszej na świecie lidze MLB. Natomiast stosunkowo niewiele sukcesów odniosła reprezentacja kraju: zdobyła olimpijskie srebro z 1996 oraz dwukrotnie trzecie miejsce w 1992 i 2004. Japończycy wywalczyli także drugie miejsce w 1982 roku na rozgrywanych zazwyczaj co dwa lata mistrzostwach świata, a także pięciokrotnie stawali na najniższym stopniu podium, tj. w 1976, 1980, 1994, 2003 oraz 2007.
Chociaż już na olimpiadzie w Meksyku w 1968 roku Japończycy zdobyli brązowy medal, to jednak dopiero od początku lat 90. XX w. można mówić o intensywnym rozwoju piłki nożnej w Japonii, która podobnie jak na całym świecie staje się powoli najważniejszą grą zespołową. Od tamtej pory reprezentacja Kraju Wschodzącego Słońca czterokrotnie tryumfowała w Pucharze Azji, tj. w 1992, 2000, 2004 oraz 2011. W 1998 zadebiutowali w najważniejszej piłkarskiej imprezie świata, a więc Mundialu, na którym wystąpili także w 2002 jako współgospodarz, gdzie podobnie jak później w RPA dotarli do drugiej rundy. Istotnym osiągnięciem było wywalczone na własnych boiskach drugie miejsce w Pucharze Konfederacji w 2001. W 1993 zainaugurowała swe rozgrywki najlepsza obecnie w Azji zawodowa liga piłkarska J-Rigu.
Podobnie jak inne wysoko rozwinięte państwa świata, także Japonia była gospodarzem wielu imprez o zasięgu globalnym, spośród których wymienić trzeba olimpiady, tj. Letnie IO 1964 w Tokio, Zimowe IO 1972 w Sapporo, IO 1998 w Nagano i Igrzyska Olimpijskie Tokio 2020, oraz organizowane wspólnie z Koreą Południową piłkarskie MŚ 2002.
Turystyka
Japonia jest atrakcyjnym celem turystycznym i świetnie do tego przygotowanym. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 19,737 mln turystów (47,1% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 24,983 mld dolarów.
Z uwagi na urozmaicony krajobraz, bogactwo przyrody oraz zróżnicowany niezależnie od pory roku klimat, Kraj Wschodzącego Słońca stwarza doskonałe warunki do uprawiania wszelkich form czynnego wypoczynku. W 29 parkach narodowych objęte ochroną są najcenniejsze pod względem krajobrazowym i przyrodniczym tereny Japonii. Dla turystów i miłośników przyrody są liczne szlaki i atrakcyjne miejsca, tereny obfite w gorące źródła, góry porośnięte lasami i znajdujące się tam chramy i świątynie, klifowe, skaliste oraz niskie, piaszczyste wybrzeża, malownicze zatoki, jeziora. Dostępne są także niezliczone i niejednokrotnie otoczone rafą koralową wyspy, a nawet całe archipelagi. Niektóre obszary, takie jak półwysep Shiretoko, pasmo górskie Shirakami, góry Kii oraz wyspa Yakushima zostały uznane za część światowego dziedzictwa przyrodniczego UNESCO. Niemniej jednak tradycyjnie do tzw. „trzech wspaniałych widoków Japonii” zaliczają się: położona nieopodal Sendai zatoka Matsushima, znajdująca się na północ od Kioto mierzeja Ama-no-hashidate oraz leżąca koło Hiroszimy wyspa Miyajima, znana też jako Itsukushima.
Dobrze rozwinięta infrastruktura turystyczna oraz wyspiarsko-górzysto-wulkaniczny charakter terytorium Japonii sprawiają, iż w każdym jej zakątku można wypoczywać zarówno nad morzem, w górach, jak i występujących powszechnie uzdrowiskach termalnych, czyli onsenach, z których najsłynniejsze to: Noboribetsu, Hakone, Kusatsu, Dogo Onsen oraz Beppu. Miłośnicy sportów wodnych i plażowania wypoczywają najczęściej na wyspach Riukiu, południowym wybrzeżu Sikoku, Kiusiu, półwyspach Kii, Izu. Z kolei Hokkaido oraz zajmujące wnętrze Honsiu Alpy Japońskie stanowią najpopularniejszy cel wakacji wśród zwolenników górskich wędrówek i sportów zimowych. Ponadto liczne bystre, górskie rzeki jak np. Kuma stwarzają doskonałe warunki dla kajakarstwa oraz spływów.
Pozostałością po bogatych, a zarazem burzliwych, dziejach są pochodzące z różnych okresów historycznych zabytki architektury i sztuki, z których kilka wpisanych zostało na listę światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO; inne zaś stanowią japoński Skarb Narodowy. Najcenniejszym i najliczniejszym ich skupiskiem jest dawna stolica cesarska Kioto, w której starych dzielnicach odnaleźć można setki buddyjskich świątyń, shintōistycznych chramów, liczne pałace i ogrody. Inne obfitujące w stare budowle miasta to: Nara, Kanazawa, Nikkō, Kamakura czy Takayama. W odległych, mniej zurbanizowanych i uprzemysłowionych obszarach Japonii zachowały się małe miasteczka i wsie, w których czas jakby się zatrzymał, dając tym samym wgląd w przeszłość kraju. Są to np. pocztowe miasta doliny Kiso, jak: Tsumago, Magome czy Kiso Fukushima; rzemieślnicze Uchiko na Sikoku; położone w północnym Chugoku samurajskie Tsuwano, Hagi, czy też znajdujące się w zachodnim Tōhoku Kakunodate, a także zabytkowe wsie Shirakawa, Gokayama czy Hida. Charakterystyczne dla Kraju Wschodzącego Słońca są liczne, częstokroć odbudowane i przypominające czasy siogunów zamki, z których najsłynniejsze to Himeji, Matsumoto oraz Kumamoto.
W odludnych i trudno dostępnych terenach górskich znajdują się buddyjskie klasztory oraz chramy shintō. Do szczególnie ważnych zaliczają się: klasztor położony na górze Koya w regionie Kinki, Yamadera w południowym Tōhoku oraz najświętszy dla shintō Wielki Chram Ise. Z kolei dookoła Sikoku przebiega najpopularniejszy w Japonii, składający się z 88 świątyń szlak pielgrzymkowy.
Japonia szczyci się bogatym i wielowiekowym zarówno materialnym, jak i duchowym dziedzictwem kulturowym. W licznych muzeach zgromadzono istotne dla tożsamości japońskiej oraz ważne pod względem artystycznym zabytki: piśmiennictwa, rzeźby, malarstwa, sztuki użytkowej i rzemiosła. Niezapomnianych wrażeń dostarczyć mogą tradycyjne spektakle teatralne, jak również pełne skomplikowanego rytuału walki sumo. Doskonałą sposobnością dla zgłębienia tej kultury są niezliczone festiwale i święta, a znajdujące się na każdym kroku restauracje i bary pozwalają nie tylko nabrać sił, ale także zapoznać się z egzotyczną kuchnią.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Lucjan Wolanowski, Zwierciadło bogini. Reporter w kraju tranzystorów i gejsz
Rajmund Mydel, Japonia (jest to opracowanie geografii kraju)
Zofia Alberowa, O sztuce Japonii
Krzysztof Karolczak, System konstytucyjny Japonii
Leszek Leszczyński, Japonia – kontynuacje i negacje, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1994
Stefan Wilanowski Japonia – społeczeństwo, ekonomia, polityka Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1974
Rosella Menegazzo, Japonia, Wydawnictwo „Arkady”, Warszawa 2008, .
Jack Halpern, New Japanese-English Character Dictionary, Kenkyusha Limited, Tokyo 1990, .
Linki zewnętrzne
(EN)
Państwa w Azji
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych
G8 | 85,366 |
5382568 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Micha%C5%82%20Baron | Michał Baron | Boxdel, znany również jako Masny Ben, dawniej też jako iDelti, właśc. Michał Andrzej Baron (ur. 2 marca 1995 w Poznaniu) – polski przedsiębiorca, osobowość internetowa i piosenkarz. Udziałowiec i były zawodnik federacji Fame MMA.
Życie prywatne i działalność internetowa
Pochodzi z Poznania. Działalność na YouTube zaczynał pod pseudonimem iDelti. Publikując filmy o tematyce gamingowej, skupiające się głównie na grze Minecraft. W 2015 roku pod pseudonimem Boxdel prowadzi kanał na YouTubie, na którym początkowo publikował na nim m.in. filmiki przedstawiające fakty i ciekawostki o innych znanych twórcach internetowych.
W 2018 został jednym z czterech współwłaścicieli Fame MMA, federacji organizującej gale typu freak show fight. Był również zawodnikiem federacji, walczył m.in. z Kasjuszem „Don Kasjo” Życińskim i Pawłem Jóźwiakiem, prezesem organizacji FEN.
Działalność muzyczna
Był jednym z członków projektu muzycznego Masno, z którym wydał album pt. Gang. Po zakończeniu projektu brał udział w jego przedłużeniu skupiającym się wyłącznie na tworzeniu muzyki – MGNG, z którym wydał utwory, takie jak „Coco” i „Belweder”. Na jesieni 2021 roku pod pseudonimem Masny Ben zaprezentował utwór „Louda”, który po kilkunastu godzinach od publikacji uzyskał ponad 600 tys. wyświetleń i znalazł się na drugim miejscu na Karcie na czasie na YouTubie. W grudniu tego samego roku wystąpił gościnnie w utworze Friza „Yo Mamale”.
W maju 2022 gościnnie pojawił się w singlu rapera Kizo „Jetlag”. W listopadzie tego samego roku singiel Sentino, Nitro, Masnego Bena, MGNG „Trójkąt bermudzki” został wyróżniony platynową płytą.
Kontrowersje
3 października 2023 roku Sylwester Wardęga opublikował na kanale „WATAHA – Krulestwo” na platformie YouTube materiał, w którym wyjawił, że Baron pisał niestosowne wiadomości do nieletnich dziewczyn, a także wiedział o tym, iż Stuart Burton spotykał się i prowadził korespondencje o podtekście erotycznym z dziewczynami poniżej 15. roku życia. Prezes zarządu Fame MMA Krzysztof Rozpara po wybuchu afery wykluczył Barona z bieżącej działalności federacji.
Walki freak show fight
MMA
Kickboxing
Boks
Przypisy
Polscy przedsiębiorcy
Polskie osobowości YouTube
Polscy wokaliści
Zdobywcy platynowych płyt
Urodzeni w 1995
Ludzie urodzeni w Poznaniu
Freak fighterzy | 85,159 |
9486 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Liban | Liban | Liban (, trb. Lubnān), oficjalnie Republika Libańska (arab. , trb. al-Jumhūrīya al-Lubnānīya, wym. w dialekcie libańskim: []) – państwo położone w zachodniej Azji, na obszarze Bliskiego Wschodu, nad Morzem Śródziemnym, graniczące z Syrią i Izraelem.
Informacje podstawowe
Stolica: Bejrut (2 mln 60 tys. mieszkańców (2012)).
Język urzędowy: arabski (dodatkowy francuski).
Podział administracyjny: 6 muhafaz.
Ustrój: republika parlamentarna, na czele państwa stoi prezydent wybierany co 6 lat, władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament złożony z 128 członków (po 64 chrześcijan i muzułmanów), wybierany na 4 lata.
Waluta: funt libański (1500 LL = 1$).
Główne miasta: Trypolis, Zahla, Sydon, Baalbek, Tyr.
Główne rzeki: Litani, nadto źródła Asi (Orontesu) i Jordanu.
Główne narodowości: 82,6% Libańczyków, 9,6% Palestyńczyków, ponadto Syryjczycy, Ormianie, Kurdowie i inni.
Główne religie: islam i chrześcijaństwo.
Stanowiska państwowe i rządowe obsadzane są według klucza wyznaniowego: prezydent – chrześcijanin maronita, premier – muzułmanin sunnita, przewodniczący parlamentu – muzułmanin szyita, równy podział tek ministerialnych, wyższych stanowisk w administracji państwowej oraz miejsc w parlamencie między przedstawicieli ludności muzułmańskiej i chrześcijańskiej.
Pochodzenie nazwy
Nazwa Liban (w standardowym języku arabskim „Lubnān”; „Lebnan” albo „Lebnèn” w lokalnym dialekcie) ma swoje źródło w semickim „LBN”, które łączy się z kilkoma słowami bliskoznacznymi w różnych językach, takimi jak biały czy mleko. Stanowi to odniesienie do pokrytych śniegiem Gór Libanu. Takie określenia zostały znalezione w Biblii; słowo „Liban” jest wspomniane 71 razy w Starym Testamencie. Znaleziono je też na 3 z 12 tablic Eposu o Gilgameszu, w tekście znalezionym w ruinach starożytnego miasta Ebla.
Geografia
Ukształtowanie terenu: Powierzchnia górzysta, z wyjątkiem pasa nizin nadbrzeżnych; równolegle do wybrzeży dwa pasma górskie Liban i Antyliban (najwyższy szczyt Kurnat as-Sauda 3083 m n.p.m.), oddzielone tektoniczną doliną Bekaa (dł. ok. 150 km).
Klimat podzwrotnikowy śródziemnomorski; na wybrzeżu średnia temperatura w styczniu 13 °C, w lipcu 28 °C, w górach, na wys. ok. 1000 m odpowiednio 6 °C i 22 °C, roczny opad 600-3000; pora sucha od czerwca do września.
Roślinność: uboga, głównie zarośla makchia, stepy, łąki górskie; niewielkie obszary leśne (w tym resztki słynnych lasów cedrowych).
Historia
W starożytności na terenie Libanu znajdowała się Fenicja, od VII w. p.n.e. kolejno znajdował się pod panowaniem Asyrii, Babilonii, Persji, Macedonii, Ptolemeuszy i Seleucydów. W latach 64–63 p.n.e. wchodził w skład rzymskiej prowincji Syrii, a po rozpadzie cesarstwa rzymskiego w 395 r. znalazł się w Bizancjum. W VII wieku obszar Libanu został podbity przez Arabów zjednoczonych w ramach kalifatu, następnie znajdował się we władaniu kolejno Tulunidów, Ichszydydów i Fatymidów. W latach 1098–1291 zajmowany przez krzyżowców, następnie zdobyty przez mameluków z Egiptu, od XVI wieku stał się częścią Imperium Osmańskiego. Od 1861 r. autonomia w obrębie państwa tureckiego, podczas I wojny światowej Liban był okupowany przez Francję i Wielką Brytanię. Od 1920 r. na mocy postanowień konferencji w San Remo należał wraz z Syrią do terytorium mandatowego Francji przekształconego sześć lat później w republikę. W 1941 r. nastąpiło ogłoszenie formalnej niepodległości, uznanej dwa lata później. Liban jest państwem współzałożycielem Ligi Państw Arabskich i członkiem ONZ.
Względna stabilizacja zakończyła się w 1958 roku, gdy doszło do starć muzułmańskich rebeliantów z prozachodnim rządem maronickim. Rząd Kamila Szamuna, obawiając się utraty władzy, poprosił wojska amerykańskie o interwencję w kraju.
W latach 1975–1990 trwała wojna domowa pomiędzy muzułmanami a częścią ugrupowań chrześcijańskich, wywołana napływem palestyńskich uchodźców z Izraela, Jordanii, Syrii i ustanowieniem w 1970 roku siedziby Organizacji Wyzwolenia Palestyny na terenie Libanu. Pierwsza ze stron konfliktu wywodziła się z radykalnie prawicowych grup chrześcijańskich Falangi Libańskiej wiernej Baszirowi al-Dżumajilowi oraz milicji Tygrysów. Przeciwnikami Falangi i Tygrysów były zbrojne grupy palestyńskie częściowo zgrupowane w Organizacji Wyzwolenia Palestyny (al-Fatah, Front Wyzwolenia Palestyny, Demokratyczny Front Wyzwolenia Palestyny, Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny) i koalicja ugrupowań lewicowych muzułmanów oraz druzów z Libańskiego Ruchu Narodowego. W 1976 walki stopniowo objęły terytorium całego Libanu, przyjmując postać najbardziej krwawych masakr i pogromów. W czerwcu 1976 do Libanu wkroczyła syryjska armia, wymuszając na wszystkich stronach przyjęcie zawieszenia broni.
Pod koniec lat 70. OWP zorganizowała serię przygranicznych ataków na siły izraelskie. W odpowiedzi siły zbrojne Izraela w 1978 roku rozpoczęły operację Litani skierowaną przeciwko oddziałom OWP. W operacji wojska izraelskie wsparły siły libańskich chrześcijan. Od 1978 roku w Libanie południowym Armia izraelska i Armia Południowego Libanu zajęły wąski pas ziemi, określony jako strefa bezpieczeństwa. W 1978 roku w czasie „wojny studniowej” Baszir al-Dżumajjil czasowo wyparł oddziały wojsk syryjskich z obszarów zamieszkanych przez chrześcijan. Od tego samego roku w Libanie południowym stacjonuje misja pokojowa ONZ, czyli wojska UNIFIL. Po zakończeniu operacji w dalszym ciągu dochodziło do przygranicznych starć. 6 czerwca 1982 roku wojsko izraelskie rozpoczęło inwazję na Liban w celu ponownego wydalenia sił OWP z południa Libanu. W wyniku walk doszło do ewakuacji sił OWP z Libanu. Od tamtego czasu konflikt przybrał charakter walk między siłami Izraela i chrześcijanami a siłami prosyryjskimi i regularną armią Syrii. W ostatnim okresie wojny z Syrią (1988-1990) na czele chrześcijan jako tymczasowy prezydent stał generał Michel Aoun, który został jednak pokonany i zmuszony do emigracji. Po podpisaniu porozumienia z Taif z 1989 roku władzę w Libanie przejęli politycy prosyryjscy.
14 lutego 2005 były premier Libanu, Rafik al-Hariri został zabity. Wywołało to masowe demonstracje opozycji, która oskarżyła Syrię o to zabójstwo. Syria zaprzeczyła tym oskarżeniom. Protesty te określono jako „cedrowa rewolucja”. Pod wpływem protestów oraz nacisków ONZ i krajów arabskich, Syria wycofała swoje wojska z Libanu w dniu 25 kwietnia 2005. W maju-czerwcu 2005r. blok antysyryjski wygrał wybory, następnie 19 lipca 2005 władzę objął nowy rząd, którego premierem został Fouad Siniora, co stało się zwieńczeniem „cedrowej rewolucji”. Liban stał się ponownie, po niemal 30 latach syryjskiej okupacji, w pełni wolnym państwem.
W okresie 12 lipca – 8 września 2006 doszło do ataku wojsk Izraela na Liban w odwecie za porwanie dwóch izraelskich żołnierzy oraz ostrzał Izraela pociskami Katiusza przeprowadzony przez Hezbollah z baz w południowym Libanie i w efekcie nastąpiła kolejna okupacja południowego Libanu przez Izrael (22 lipca – 1 października 2006).
14 października 2008 Syria uznała niepodległość Libanu i nawiązała z nim stosunki dyplomatyczne. W styczniu 2011 roku doszło do ogólnokrajowych protestów w tym kraju. W tym samym roku doszło do sformowania rządu zdominowanego przez partie prosyryjskie. Zwycięstwo sił prosyryjskich i protesty sunnickiej opozycji doprowadziły do konfliktu między sunnitami i szyitami. Na Liban wpływ miała wojna domowa w Syrii, gdyż w kraju dochodziło do walk między zwolennikami syryjskiego prezydenta Baszara al-Asada (szyici z alawitami) i jego przeciwnikami (sunnici). W 2014 roku doszło do walk armii libańskiej i Hezbollahu z Państwem Islamskim napływającym do Libanu ze strony Syrii.
4 sierpnia 2020 roku w porcie w stolicy Libanu, Bejrucie, doszło do potężnego wybuchu, w wyniku którego zginęło ponad 200 osób, a ponad 6 tysięcy zostało rannych. Wydarzenie to miało ogromny wpływ na cały kraj.
Demografia i religia
Struktura religijna kraju według CIA The World Factbook w 2017 roku:
islam – 57,7% (sunnici – 28,7%, szyici – 28,4%, a także alawici i ismaelici)
chrześcijaństwo – 36,2% (największą grupą są maronici)
druzowie – 5,2%
pozostali – 0,9% (w tym żydzi, bahaiści, buddyści i hinduiści).
Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center:
islam – 61,3% (2 590 000)
chrześcijaństwo – 38,3% (1 620 000):
Katolickie Kościoły wschodnie – 28,8% (1 220 000)
prawosławie – 8,3% (350 000)
protestantyzm – 1,0% (40 000)
brak religii – 0,3% (10 000).
Ustrój polityczny
Liban jest republiką demokratyczną parlamentarno-gabinetową. Głową państwa jest prezydent wybierany na 6-letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego (unikameralnego) parlamentu liczącego 128 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych co cztery lata. Władzę wykonawczą sprawuje rząd z premierem mianowanym przez prezydenta. Władza sądownicza jest sprawowana przez niezawisłe sądy.
Siły zbrojne
Liban dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Libanu składało się w 2014 roku z: 318 czołgów, 1,6 tys. opancerzonych pojazdów bojowych oraz 233 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Libanu dysponowała w 2014 roku 55 okrętami obrony przybrzeża. Libańskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 44 samolotów transportowych, 8 samolotów szkolno-bojowych oraz 44 śmigłowców.
Wojska libańskie w 2014 roku liczyły 131 tys. żołnierzy zawodowych oraz 280,7 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2016) libańskie siły zbrojne stanowią 95. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1,7 mld dolarów (USD).
Podział administracyjny
Liban jest podzielony na 6 gubernatorstw (Mohafazas), które z kolei dzielą się na 25 dystryktów (Cazas), nie wliczając Bejrutu.
Gospodarka
Przed wybuchem konfliktu palestyńskiego wysokorozwinięty kraj arabski, nazywany Szwajcarią Bliskiego Wschodu, po wybuchu wojny domowej lat 70. upadek gospodarczy, w latach 90. stopniowa odbudowa gospodarki.
Przemysł: metale szlachetne, biżuteria, odzieżowy, chemiczny, elektrotechniczny, przetwórstwo ropy naftowej, żelaza i aluminium; rolnictwo, turystyka.
PKB: 58,65 mld USD (2010 rok).
PKB na 1 mieszkańca: 14,200 USD (2010 rok).
Udział w PKB: rolnictwo – 5,1%, przemysł – 15,9%, usługi – 79% (2010 rok).
Bezrobocie: 6,78% (2016 rok).
Wzrost PKB: 7,2% (2010 rok).
Turystyka
Liban jest członkiem Światowej Organizacji Turystyki od 1975 roku. Znajduje się tam 5 obiektów z listy światowego dziedzictwa UNESCO: Andżar, Baalbek, Byblos i Tyr (wszystkie wpisane w 1984) oraz Wadi Kadisza i Las Bożych Cedrów (1998). Według danych z 2008 roku, najczęściej odwiedzanymi miejscami w Libanie są Jeita Grotto, Baalbek, pałac w Bajt ad-Din, Muzeum Narodowe w Bejrucie i Byblos. Według stanu na 2014 rok, w Libanie znajdują się 64 muzea.
W 2013 roku kraj odwiedziło 1,274 mln osób, głównie z Europy i krajów arabskich, rok później – 1,355 mln, natomiast w 2016 – 1,69 mln osób.
W Libanie znajduje się 6 ośrodków narciarskich, planowane jest otwarcie siódmego (stan na 2017). Liban położony jest nad Morzem Śródziemnym; ma 225 km linii brzegowej. W 2015 roku w kraju znajdowało się 338 hoteli, w których było łącznie 18978 pokoi.
W 2014 w branży turystycznej pracowało 7,4% wszystkich zatrudnionych, a turystyka stanowiła 21,1% PKB, z czego bezpośredni wkład stanowił 7,6%.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Prezydenta Republiki Libańskiej
Oficjalna strona Parlamentu Libanu
Oficjalna strona Prezesa Rady Ministrów
Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Emigrantów
Ministerstwo Kultury
Konstytucja Republiki Libańskiej
Państwa w Azji
Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych | 84,973 |
2458153 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rajmund%20Andrzejczak | Rajmund Andrzejczak | Rajmund Tomasz Andrzejczak (ur. 29 grudnia 1967 w Świdnicy) – polski wojskowy, generał Wojska Polskiego, w latach 2018–2023 Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.
Przebieg służby wojskowej
Absolwent Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Pancernych w Poznaniu (1991) i Wojskowej Akademii Obrony Republiki Czeskiej w Brnie (2001). W latach 2003–2005 dowódca 1 batalionu pancernego Ułanów Krechowieckich w Orzyszu, następnie m.in. dowódca polskiego kontyngentu wojskowego UNDOF na granicy izraelsko-syryjskiej. W latach 2008–2009 zastępca dowódcy 34 Brygady Kawalerii Pancernej w Żaganiu, następnie dowódca brygady w IV i V zmianie polskiego kontyngentu wojskowego w Afganistanie. 9 sierpnia 2011 Prezydent RP Bronisław Komorowski mianował go na stopień generała brygady. W latach 2012–2014 dowódca 17 Wielkopolskiej Brygady Zmechanizowanej w Międzyrzeczu. Jesienią 2014 został zastępcą dowódcy i szefem sztabu 12 Szczecińskiej Dywizji Zmechanizowanej. Od 3 maja 2016 dowódca 12 DZ. 11 sierpnia 2016 Prezydent RP Andrzej Duda mianował go na stopień generała dywizji. 29 czerwca 2018 przekazał gen. bryg. Maciejowi Jabłońskiemu dowodzenie dywizją.
29 czerwca 2018 Prezydent RP Andrzej Duda mianował go z dniem 3 lipca 2018 na stopień generała broni i na stanowisko Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. 2 lipca 2018 odebrał z rąk Prezydenta RP akty mianowania na stopień wojskowy generała broni i na stanowisko Szefa SG WP. Postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej Andrzeja Dudy z dnia 1 sierpnia 2018 generał broni Rajmund Andrzejczak został wskazany jako osoba przewidziana do mianowania na stanowisko Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych.
Postanowieniem Prezydenta RP Andrzeja Dudy z dnia 7 listopada 2019 został mianowany na stopień generała. Akt mianowania odebrał 12 listopada 2019 z rąk Prezydenta RP w Pałacu Prezydenckim. 25 czerwca 2021 Prezydent RP mianował go na drugą kadencję na stanowisku Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. 10 października 2023 generał Rajmund Andrzejczak podał się do dymisji, która została przyjęta.
Awanse
podporucznik – 1991
porucznik – 1994
kapitan – 1995
major – 2000
podpułkownik – 2004
pułkownik – 2008
generał brygady – 9 sierpnia 2011
generał dywizji – 15 sierpnia 2016
generał broni – 3 lipca 2018
generał – 7 listopada 2019
Ordery i odznaczenia
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski – 2021
Krzyż Komandorski Orderu Krzyża Wojskowego – 2009
Wojskowy Krzyż Zasługi – 2016
Gwiazda Iraku
Gwiazda Afganistanu
Srebrny Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
Brązowy Medal „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
Srebrny Medal „Za zasługi dla obronności kraju”
Odznaka okolicznościowa „Medal 100-lecia ustanowienia SG WP” – 2018, ex officio
Złota Wojskowa Odznaka Sprawności Fizycznej
Wojskowa Odznaka Sprawności Fizycznej (wz. 2012)
Odznaka Honorowa Wojsk Lądowych
Odznaka pamiątkowa Dowództwa Wojsk Lądowych (nr 527) – 2007
Odznaka pamiątkowa 17 WBZ – 2012, ex officio
Odznaka pamiątkowa 12 DZ – 2016, ex officio
Odznaka pamiątkowa SG WP – 2018, ex officio
Odznaka 1 Pułku Ułanów Krechowieckich / 1 baonu czołgów 15 BZ w Orzyszu
Srebrny Medal za Zasługi dla Policji
Odznaka „Za Zasługi dla ZKRPiBWP”
Odznaka Honorowa Związku Inwalidów Wojennych RP – 2013
Srebrny Medal „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej”
Odznaka IV Klasy (Brązowa) „Za zasługi dla Związku Żołnierzy Wojska Polskiego”
Medal XXX-lecia Związku Żołnierzy Wojska Polskiego
Złoty Medal „Za Zasługi dla Związku Piłsudczyków RP” – 2015
Odznaka Honorowa PCK III stopnia
Medal Pamiątkowy Wielonarodowej Dywizji Centrum-Południe w Iraku
Medal Honorowy za zasługi dla Żandarmerii Wojskowej – 2019
Odznaka absolwenta Akademii Wojskowej w Brnie – Czechy
Bronze Star – Stany Zjednoczone, 2009 (nadana dwukrotnie)
Army Commendation Medal – Stany Zjednoczone
Komandor Orderu Gwiazdy Rumunii – Rumunia, 2023
Krzyż pamiątkowy Szefa Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Republiki Słowackiej II Stopnia – Słowacja, 2023
Medal ONZ za misję UNDOF (z cyfrą „2”)
Medal NATO za misję ISAF – 2009
W kulturze
Generał Andrzejczak wystąpił w filmie MON promującym 15. rocznicę przystąpienia Polski do NATO.
Przypisy
Absolwenci Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Pancernych
Dowódcy 12 Dywizji Zmechanizowanej
Generałowie Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej
Odznaczeni Srebrnym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
Odznaczeni Brązowym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny”
Odznaczeni Gwiazdą Afganistanu
Odznaczeni Gwiazdą Iraku
Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Krzyża Wojskowego
Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Medalem „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej”
Odznaczeni Medalem Pamiątkowym Wielonarodowej Dywizji Centrum-Południe w Iraku
Odznaczeni Odznaką Honorową Polskiego Czerwonego Krzyża III stopnia
Odznaczeni Srebrnym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju”
Odznaczeni Srebrnym Medalem za Zasługi dla Policji
Odznaczeni Medalem 100-lecia ustanowienia Sztabu Generalnego Wojska Polskiego
Odznaczeni Wojskowym Krzyżem Zasługi
Polacy odznaczeni Brązową Gwiazdą
Polacy odznaczeni medalem NATO
Polacy odznaczeni Medalem Pochwalnym (USA)
Polacy odznaczeni Orderem Gwiazdy Rumunii
Polacy odznaczeni słowackimi orderami i odznaczeniami
Szefowie Sztabu Generalnego Wojska Polskiego
Ludzie urodzeni w Świdnicy
Urodzeni w 1967
Żołnierze Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Afganistanie
Żołnierze Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Iraku
Żołnierze Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Syrii | 84,935 |
3241 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Kampania%20wrze%C5%9Bniowa | Kampania wrześniowa | Kampania wrześniowa (inne stosowane nazwy: kampania polska 1939, wojna polska 1939, wojna obronna Polski 1939) – obrona terytorium Polski przed agresją militarną (bez określonego w prawie międzynarodowym ) wojsk III Rzeszy (Wehrmacht) i ZSRR (Armia Czerwona); pierwszy etap II wojny światowej. Od 3 września 1939 wojna koalicyjna Polski, Francji i Wielkiej Brytanii przeciw Rzeszy Niemieckiej.
Była to pierwsza kampania II wojny światowej, trwająca od 1 września (zbrojna agresja Niemiec) do 6 października 1939, kiedy z chwilą kapitulacji SGO Polesie pod Kockiem zakończyły się walki regularnych oddziałów Wojska Polskiego z agresorami. Naczelnym Wodzem Wojska Polskiego w kampanii był marszałek Edward Rydz-Śmigły, a szefem sztabu gen. bryg. Wacław Stachiewicz. 2 września 1939 roku prezydent mianował płk. Wacława Kostek-Biernackiego Głównym Komisarzem Cywilnym w randze ministra, który na obszarze operacyjnym miał uprawnienia premiera.
W wyniku agresji III Rzeszy i ZSRR na Polskę terytorium państwowe Rzeczypospolitej zostało całkowicie okupowane i traktatem z 28 września 1939 wbrew prawu międzynarodowemu podzielone. W obliczu tych faktów Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie 30 września 1939 roku zaprotestował oficjalnie przeciwko pogwałceniu praw państwa i narodu polskiego i rozporządzaniu terytorium Rzeczypospolitej, oświadczając, że nigdy nie uzna tego aktu przemocy i nie zaprzestanie walki o całkowite uwolnienie kraju od najeźdźców. 30 listopada 1939 roku prezydent Władysław Raczkiewicz wydał dekret o nieważności aktów prawnych władz okupacyjnych, stanowiący, że wszelkie akty prawne i zarządzenia władz, okupujących terytorium Państwa Polskiego, jeżeli wykraczają poza granice tymczasowej administracji okupowanego terytorium, są, zgodnie z postanowieniami IV Konwencji Haskiej z 1907 roku o prawach i zwyczajach wojny lądowej, nieważne i niebyłe.
ZSRR część terytorium Polski okupowanego przez Armię Czerwoną (Wilno z okręgiem) przekazał 10 października 1939 Litwie, zaś Niemcy przekazały 21 listopada 1939 część terytorium Polski (Spisz i Orawa) Słowacji, również wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja haska z 1907).
Prolog
Sytuacja polityczna
Powstały po I wojnie światowej na mocy postanowień traktatu wersalskiego nowy układ granic w Europie Środkowo-Wschodniej był stałym przedmiotem pretensji terytorialnych Niemiec wobec krajów z nimi sąsiadujących. Niemcy niezadowolone z postanowień traktatu (który pozostawiał poza granicami Republiki Weimarskiej terytoria zamieszkane zwarcie w większości przez ludność niemieckojęzyczną – Kraj Sudetów, Kłajpeda, Wolne Miasto Gdańsk), oraz powołując się na zasadę samostanowienia narodów (przyjętą w trakcie konferencji paryskiej (1919) jako zasadę prawa międzynarodowego), dążyły do rewizji postanowień traktatu wersalskiego, żądając zastosowania równouprawnienia w stosowaniu klauzul traktatowych wobec Niemiec. Dotyczyło to zarówno klauzul rozbrojeniowych, jak i zniesienia traktatowego zakazu połączenia (Anschluss) Austrii z Niemcami i żądania rewizji granic z Czechosłowacją i Polską z powołaniem się na zasadę samostanowienia wobec ludności tych państw deklarującej narodowość niemiecką. Celem strategicznym Niemiec weimarskich niezależnie od ich kierownictwa politycznego było obalenie „ładu wersalskiego”.
Punkt zapalny w stosunkach polsko-niemieckich stanowiło przede wszystkim istnienie polskiego Pomorza, części terytorium Polski z wybrzeżem Bałtyku. Niemcy określali Pomorze polskie jako „korytarz polski” (niem. Polnischer Korridor), obszar oddzielający Prusy Wschodnie od reszty Niemiec. Kwestionowanie praw Polski do Pomorza Gdańskiego, powodowało m.in., że koleje niemieckie nie regulowały systematycznie wobec PKP opłat tranzytowych za transport towarów przez Pomorze. Spowodowało to w lutym 1936 czasowe ograniczenie przez Polskę tranzytu niemieckiego przez terytorium Polski, do czasu wyrównania zobowiązań z tytułu tranzytu.
Po przejęciu władzy przez Hitlera i odrzuceniu przez Francję w roku 1933 propozycji wojny prewencyjnej przedstawionej przez Józefa Piłsudskiego, Józef Piłsudski zadecydował o podpisaniu w styczniu 1934 r. dwustronnej deklaracji polsko-niemieckiej o niestosowaniu przemocy w stosunkach wzajemnych. Hitler sprawiał wtedy jeszcze wrażenie polityka umiarkowanego, wręcz przychylnego Polsce, zaś jego głównym antagonistą zdawał się być ZSRR, co potwierdzał dodatkowo podpisany w 1936 pakt antykominternowski. Natomiast 5 listopada 1937 roku została opublikowana wspólna deklaracja obu rządów – polskiego i niemieckiego o traktowaniu ich mniejszości narodowych.
Odzyskanie przez Polskę etnicznie polskich ziem Śląska Cieszyńskiego było wówczas i pozostaje nadal uznawane za wpisanie się w politykę roszczeń terytorialnych III Rzeszy, pomimo że było konsekwencją cesji terytorialnych Czechosłowacji wobec Niemiec, przyjętych przez rząd Czechosłowacji i zaakceptowanych przez mocarstwa zachodnie na konferencji monachijskiej{{refn|grupa=uwaga|Telegram szyfrowy nr 64 J. Becka do J. Łukasiewicza, podający treść rozmowy z J. Slavikiem oraz instrukcje do rozmów z politykami francuskimi, „Warszawa, 9 czerwca 1938 r. Receptus 57. W dniu dzisiejszym poseł czeski potwierdził mi kategorycznie zamiar swego rządu traktowania sprawy mniejszości polskiej na równych prawach z jakąkolwiek inną mniejszością w Czechosłowacji. Proszę przy sposobności zakomunikować to tamtejszemu ministrowi spraw zagranicznych. (…) Beck”, w: Monachium 1938. Polskie dokumenty dyplomatyczne. Wybór i opr. Zbigniew Landau i Jerzy Tomaszewski, Warszawa 1985, wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, , dokument nr 95, oryginał w Archiwum Akt Nowych, t. 5511 k. 6, Telegram szyfrowy nr 58 J. Łukasiewicza o rozmowie z G. Bonnet na temat polityki Polskiej wobec Czechosłowacji. „Paryż, 11 czerwca 1938 r. B(onnet) prosił mnie zakomunikować Panu Ministrowi co następuje: 1. Rząd francuski podziela całkowicie stanowisko rządu polskiego w sprawie mniejszości polskiej w Czechosłowacji i na drugi dzień po mojej rozmowie z B(onnet) polecił swojemu posłowi w Pradze oświadczyć tamtejszemu rządowi, iż mniejszość polska powinna otrzymać te same uprawnienia, które zostaną przyznane Niemcom sudeckim, i że powinno to nastąpić jednocześnie. 2. Rząd francuski przyjął z wdzięcznością do wiadomości oświadczenie Pana Ministra (…) i uważałby za wskazane i pożądane przystąpić do dalszych szerszych rozmów celem rozwinięcia i utrwalenia współpracy sojuszniczej.(…) Łukasiewicz”, [w:] Monachium 1938. Polskie dokumenty dyplomatyczne, Wybór i opr. Zbigniew Landau i Jerzy Tomaszewski, dokument nr 99 oryginał, w: Instytut Sikorskiego, A.11.49/F/38. 21 września 1938 Beck oświadczył (wobec Leona Noëla, ambasadora Francji w Warszawie), że „rząd polski będzie domagać się kategorycznie od rządów czechosłowackiego, angielskiego i francuskiego ścisłego wykonania klauzuli najwyższego uprzywilejowania, przyznanej mniejszości polskiej. Beck sprecyzował przy tym, że dopóki Anglia i Francja zamierzały ograniczyć ustępstwa wobec Niemców sudeckich do autonomii wewnątrz Czechosłowacji, domagaliśmy się dla mniejszości polskiej autonomii, gdy zastanawiano się nad zastosowaniem plebiscytu, żądaliśmy go również dla ziem zamieszkałych przez mniejszość polską; gdy wreszcie teraz Anglia i Francja godzą się na bezpośrednią cesję terytorialną, będziemy domagali się jednoczesnego zastosowania jej do Śląska Cieszyńskiego.” Juliusz Łukasiewicz: Dyplomata w Paryżu. 1936–1939. Wspomnienia i dokumenty Juliusza Łukasiewicza Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej, Wydanie rozszerzone, opr. Wacław Jędrzejewicz i Henryk Bułhak, Londyn 1989, Wyd. Polska Fundacja Kulturalna, , s. 164. Por. też rozwój sytuacji w kryzysie czechosłowackim (wraz z dokumentami), Łukasiewicz, op.cit., s. 79–184, szczegółowy opis również: Leszek Moczulski: Wojna polska, wydanie poprawione i uzupełnione, Warszawa 2009, Wydawnictwo Bellona, , s. 298–299 („pod naciskiem francuskim Praga zgodziła się na jednoczesność koncesji wobec mniejszości polskiej i niemieckiej.”) i następne do s. 358.}}.
24 października 1938 minister spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim von Ribbentrop, w rozmowie z ambasadorem RP w Berlinie Józefem Lipskim, która odbyła się w Berchtesgaden, wysunął następujące propozycje: (do końca marca 1939 pozostawały one tajne):
przyłączenia do Niemiec Wolnego Miasta Gdańska,
przeprowadzenia eksterytorialnej autostrady i linii kolejowej przez polskie Pomorze (tzw. „polski korytarz”),
przystąpienia Polski do paktu antykominternowskiego – czyli jawnego zadeklarowania się Polski jako politycznego partnera III Rzeszy a strategicznego przeciwnika ZSRR.
W zamian III Rzesza proponowała:
przeprowadzenie przez terytorium Gdańska podobnej eksterytorialnej autostrady lub drogi oraz linii kolejowej, a także wolny port,
gwarancję zbytu polskich towarów na terenie Gdańska,
wzajemne uznanie granicy polsko-niemieckiej (lub uznanie terytoriów obu krajów),
przedłużenie układu o nieagresji o kolejne 25 lat,
niemiecką zgodę na zmiany terytorialne na korzyść Polski na wschodzie i wspólną granicę polsko-węgierską,
współpracę w kwestii emigracji Żydów z Polski oraz w sprawach kolonialnych,
wzajemne konsultowanie wszystkich decyzji dotyczących polityki zagranicznej.
6 stycznia 1939 Ribbentrop w rozmowie z Józefem Beckiem, podczas wizyty Becka w Berchtesgaden, wyraźnie już zażądał zdecydowanej zgody na eksterytorialną autostradę i linię kolejową przez polskie Pomorze i przyłączenia Gdańska do III Rzeszy. Wobec faktu, że równolegle miało miejsce spotkanie Becka z Hitlerem, stało się oczywiste, że nie jest to samodzielna inicjatywa dyplomatyczna Ribbentropa (jak do tej pory przypuszczała strona polska), lecz oficjalne stanowisko dyktatora III Rzeszy. W konsekwencji, po powrocie ministra Becka z Niemiec, na Zamku Królewskim w Warszawie odbyła się narada z udziałem prezydenta Ignacego Mościckiego i Edwarda Rydza-Śmigłego, na której uznano niemieckie żądania za niemożliwe do przyjęcia, oceniając, iż stanowią one tylko wstęp do dalszych antypolskich kroków Hitlera. Uczestnicy narady stwierdzili wówczas zgodnie, iż przyjęcie niemieckich żądań sprowadziłoby Polskę: „w sposób nieunikniony na równię pochyłą, kończącą się utratą niezależności i rolą wasala Niemiec”. Obawy te potwierdziły się po kolejnej wizycie Ribbentropa w Warszawie w dniach 25–27 stycznia 1939. Uznano wtedy w ośrodkach decyzyjnych II Rzeczypospolitej, iż nowym celem niemieckiej ofensywy została Polska. W styczniu 1939 Edward Rydz-Śmigły wydał pierwsze dyspozycje, nakazujące przyspieszenie prac sztabowych nad polskim planem obrony na wypadek konfliktu zbrojnego. Jednocześnie koncepcja niemiecko-polskiego sojuszu była w Niemczech bardzo niepopularna, z kolei Hitler w prywatnej rozmowie z naczelnym dowódcą wojsk niemieckich Brauchitschem odbytej 25 marca 1939 przyznał, że ma to być jedynie sojusz taktyczny w celu ochrony tyłów Niemiec podczas planowanego w pierwszej kolejności ataku na Francję, w dalszej kolejności Hitler planował rozgromić Polskę, przyłączyć do III Rzeszy ziemie po prostą linię między wschodnią granicą Prus Wschodnich a wschodnią granicą Górnego Śląska, a także utworzyć państwo ukraińskie z granicą wysuniętą maksymalnie na zachód.
23 maja 1939 roku Adolf Hitler na zebraniu wysokich rangą wojskowych powiedział, że zadaniem Niemiec będzie wyizolowanie Polski. 22 sierpnia 1939 roku przed najwyższym dowództwem Wehrmachtu wyraźnie wytyczył cel – zniszczenie Polski: mowa jest nie o zdobyciu określonego terytorium czy nowej granicy, ale o zniszczeniu wroga.
Wobec zaistniałej sytuacji, ożywiony został sojusz polsko-francuski, opierający się na układzie sojuszniczym z 1921. 19 maja w Paryżu, został podpisany polsko-francuski protokół o współpracy wojskowej. Aneks do układu sojuszniczego, przewidywał włączenie się Francji do wojny w przypadku niemieckiego ataku na Polskę – w powietrzu w pierwszym dniu wojny, na lądzie w trzecim, oraz generalną ofensywę w piętnastym dniu działań zbrojnych. W tym samym czasie rozpoczęła się seria niemieckich prowokacji granicznych, już 20 maja 1939 miał miejsce zbrojny napad na polski posterunek celny w Kalthofie.
Zawarcie paktu niemiecko-sowieckiego było wyrażeniem zgody przez ZSRR na agresję Niemiec na Polskę i deklaracją udziału wojskowego w tej agresji. Cel strategiczny polityki ZSRR – doprowadzenie do II wojny światowej „państw kapitalistycznych” w Europie między sobą – ale już bez elementu neutralności ZSRR – został tym samym osiągnięty. Bezzwłocznie po otrzymaniu informacji o zgodzie Stalina na zawarcie paktu, Hitler wyznaczył termin ataku na Polskę na 26 sierpnia 1939, po zwołaniu 22 sierpnia narady wyższych dowódców Wehrmachtu w Obersalzbergu, gdzie w swoim przemówieniu stwierdził m.in.
Tuż przed atakiem w 1939 roku na zapytanie strony niemieckiej o możliwość dokonania inwazji na Polskę z terytorium Węgier, premier Pál Teleki odparł: „Ze strony Węgier jest sprawą honoru narodowego nie brać udziału w jakiejkolwiek akcji zbrojnej przeciw Polsce”. W depeszy wysłanej do Adolfa Hitlera z 24 lipca 1939 roku, Teleki argumentował, iż Węgry „nie mogą przedsięwziąć żadnej akcji militarnej przeciw Polsce ze względów moralnych”. List ten wywołał wściekłość kanclerza Trzeciej Rzeszy. Ujawnione po wojnie fragmenty korespondencji dyplomatycznej dowodzą jednak, że Węgrzy przewidywali taki rozwój sytuacji już w początku roku 1939. W kwietniu 1939 szef węgierskiej dyplomacji István Csáky w liście do posła Villaniego pisał: „nie jesteśmy skłonni brać udziału ani pośrednio, ani bezpośrednio w zbrojnej akcji przeciw Polsce. Przez «pośrednio» rozumiem tu, że odrzucimy każde żądanie, które prowadziłoby do umożliwienia transportu wojsk niemieckich pieszo, pojazdami mechanicznymi czy koleją przez węgierskie terytorium dla napaści przeciw Polsce. Jeżeli Niemcy zagrożą użyciem siły, oświadczę kategorycznie, że na oręż odpowiemy orężem.” Premier Węgier w porozumieniu z regentem Miklosem Horthym nakazał zaminowanie tuneli na trasie linii kolejowej i ich wysadzenie w powietrze w przypadku próby sforsowania siłą przez Niemców.
W nocy z 31 sierpnia na 1 września polskie władze bezpieczeństwa internowały na całym terytorium kraju kilka tysięcy Ukraińców cieszących się największym prestiżem w swoich środowiskach.
Ostrzeżenie ze strony wywiadu
W Paryżu istniała placówka wywiadowcza Lecomte, kierowana przez Michała Balińskiego z Referatu Wschód, podporządkowana organizacyjnie Referatowi Zachód. 22 sierpnia 1939 roku o godzinie 15 przesłała informację, że rozmowy radziecko-niemieckie wkroczyły w nową fazę.
Casus belli
Tekst tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow został przekazany dyplomatom amerykańskim (Charles Bohlen) i francuskim w Moskwie 24 sierpnia 1939 przez Hansa von Herwarth, sekretarza ambasady Rzeszy w Moskwie. Sekretarz stanu USA Cordell Hull poinformował również Brytyjczyków. Informacja o zadecydowanym rozbiorze Polski nie została jednak przekazana do Warszawy, zaś Józef Beck był utrzymywany przez nieświadomego sytuacji ambasadora RP Wacława Grzybowskiego w przekonaniu o zachowaniu przez ZSRR życzliwej neutralności w ewentualnym konflikcie niemiecko-polskim.
Dywersja niemiecka
Celem politycznym III Rzeszy (latem, a zwłaszcza w końcu sierpnia), było ograniczenie konfliktu zbrojnego do Polski i powstrzymanie zachodnich sojuszników Rzeczypospolitej od wypowiedzenia Niemcom wojny, co powinno nastąpić w reakcji na zbrojną agresję Niemiec na Polskę. Państwo niemieckie zamierzało osiągnąć ten cel, poprzez instrumentalne odwołanie się do pacyfistycznych nastrojów społeczeństw krajów demokratycznych (zwłaszcza Francji, ale również Wielkiej Brytanii). Działania te miały w konsekwencji doprowadzić do wymiernego nacisku na rządy tych państw i spowodować zachowanie przez nie neutralności oraz niedotrzymanie zobowiązań sojuszniczych wobec Polski. Nawet jednak odrzucenie przez Polskę żądań niemieckich nie usprawiedliwiałoby w oczach międzynarodowej opinii publicznej konieczności wojny. Dlatego Niemcy usilnie przygotowywali od dawna serię prowokacji (operacja Himmler), które miały w założeniu ukazać Polskę jako agresora, a niemiecką operację jako kampanię odwetową wobec serii agresji ze strony polskiej. Organizacją serii prowokacji, mającą na celu destabilizację państwa polskiego, w okresie od marca do sierpnia 1939 zajął się wywiad wojskowy Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych (niem. Oberkommando der Wehrmacht) – Abwehra, oraz SD pod kierunkiem Reichsführera SS Heinricha Himmlera.
W ciągu całego lata 1939 roku miały miejsce napady band dywersyjnych na leżące w pasie nadgranicznym polskie posterunki graniczne, stacje kolejowe i fabryki (m.in. w Rybniku, Katowicach, Kościerzynie i Mławie). Grupy dywersantów wysyłanych z Niemiec wszczynały bójki w restauracjach i kawiarniach, umieszczały w niemieckich szkołach i lokalach bomby zegarowe i podpalały majątki niemieckie – prasa niemiecka przedstawiała te wydarzenia jako przykłady „polskiego terroru”. Akty terrorystyczne miały miejsce także w głębi terytorium Polski – w ostatnim tygodniu sierpnia 1939 w hali bagażowej dworca kolejowego w Tarnowie eksplodowała bomba, podłożona przez dywersantów niemieckich, zabijając na miejscu 18 Polaków.
Zbrojną próbę zajęcia Chorzowa i innych miast górnośląskich podjęły 1 września 1939 oddziały Freikorps Ebbinghaus. Do standardu należało przecinanie linii telefonicznych, dezinformacja, występowanie dywersantów w mundurach polskich.
Przygotowania do wojny
Rydz-Śmigły liczył na to, że w toku bitwy obronnej na Wiśle, wojska sojusznicze Wielkiej Brytanii i Francji rozpoczną działania zaczepne przeciwko Niemcom, co spowoduje przegrupowanie znacznej ilości wojsk niemieckich na front zachodni, wówczas powstanie strategiczna możliwość przejścia wojsk polskich do działań zaczepnych na osłabione siły niemieckie.
24 kwietnia 1939 r., to jest przed francusko-polskimi i angielsko-polskimi rozmowami wojskowymi, sztaby generalne Francji i Wielkiej Brytanii wspólnie uznały, że „w pierwszej fazie wojny jedyną bronią ofensywną, jaką Alianci mogą się skutecznie posłużyć, jest broń gospodarcza”. Zgodziły się także, że ich „główną strategią będzie strategia defensywna”. Wkrótce potem, w lipcu, na konferencji szefów sztabów generalnych Francji i Wielkiej Brytanii szefowie sztabów sojuszniczych zdecydowali, że los Polski będzie zależał od ostatecznego wyniku wojny..., a nie od tego, czy Francja i Wielka Brytania zdołają odciążyć Polskę na samym początku wojny. Mocarstwa zachodnie przewidywały, że w razie wojny będą unikać wczesnej, totalnej konfrontacji z Niemcami, aby zyskać czas na zbudowanie własnych sił zbrojnych. Zamierzały natomiast zastosować blokadę morską, która okazała się tak skuteczna w latach 1914–1918. Polacy byli nieświadomi tych brzemiennych w skutki decyzji. Wewnętrzne ustalenia wojskowe sztabów Wielkiej Brytanii i Francji wykluczały możliwość zaangażowania sojuszników w deklarowanej skali, o czym nie poinformowano strony polskiej.
W ramach przygotowań wojennych do końca czerwca 1939 powstały mosty wojenne na Wiśle (dwukierunkowe pod Świdrami Małymi, Maciejowicami, Solcem Sandomierskim i Mogiłą oraz jednokierunkowe pod Brzuminem i Modlinem). W późniejszym czasie saperzy zbudowali jeszcze mosty pod Baranowem i Nowym Korczynem. Konieczność budowy tych obiektów wynikała z faktu, że od ujścia Narwi do ujścia Sanu znajdowało się zaledwie 7 stałych mostów drogowych (w tym 3 w Warszawie), a od Sanu po Kraków również 7 (w tym 4 w Krakowie).
Polska ogłosiła mobilizację powszechną 30 sierpnia (wcześniej prowadzona była tzw. mobilizacja alarmowa, w wyniku której zmobilizowano około 800 tysięcy żołnierzy w trybie indywidualnych powołań), ale pod naciskiem sojusznikówodwołała ją i ogłosiła ponownie 31 sierpnia. Niemniej polskie gazety 28 sierpnia donosiły o trwającej mobilizacji we Francji.
Mobilizacji armii towarzyszyła mobilizacja reszty społeczeństwa: W ostatnich dniach sierpnia ludność zaczęła kopać rowy przeciwlotnicze – miejsca schronienia przechodniów w razie nalotu. 30 sierpnia Minister Rolnictwa wydał rozporządzenie o zakazie podwyższania cen artykułów pierwszej potrzeby. W nocy z 31 sierpnia na 1 września wprowadzono nowy rozkład kolejowy znacznie zmniejszający liczbę pociągów dalekobieżnych, na które bilety sprzedawano po uzyskaniu zezwolenia starostwa. Przesunięto rozpoczęcie roku szkolnego z 4 września (poniedziałek) na czas nieokreślony.
W ostatnich dniach sierpnia ewakuowano część ludności ze Śląska oraz Muzeum Narodowe w Krakowie. Tydzień przed 1 września niektóre przedsiębiorstwa i instytucje wypłaciły pensje do 3 miesięcy z góry.
Struktura i obsada personalna wojsk
Niemcy
Siły na wschodzie
Grupa Armii Południe – dowodzona przez gen. płk. Gerda von Rundstedta:
8 Armia dowodzona przez generała piechoty Johannesa Blaskowitza na płn.-wsch. Dolnym Śląsku
10 Armia dowodzona przez gen. Waltera von Reichenaua na Śląsku Opolskim
14 Armia dowodzona przez gen. płk. Wilhelma Lista na Słowacji i w płd.-wsch. Górnym Śląsku
VII Korpus Armijny dowodzony przez gen. piech. na płn.-wsch. Górnym Śląsku
XXII Korpus Armijny dowodzony przez gen. kaw. Ewalda von Kleista w płn.-zach. Słowacji
Rezerwy GA „Południe” (trzy dywizje piechoty i pułk piechoty pow.-des.):
Wojska słowackie Grupa Armii „Północ” – dowodzona przez gen. Fedora von Bocka
3 Armia dowodzona przez generała art. Georga von Küchlera w Prusach Wschodnich
4 Armia dowodzona przez gen. Günthera von Kluge na Pomorzu Zachodnim:
Rezerwy GA Północ (trzy dywizje piechoty)
Rezerwy OKH: dla GA „Północ” (jedna dywizja pancerna), dla GA „Południe” (dwie dywizje piechoty, dwie dywizje górskie)
Siły na zachodzie
Grupa Armii „C” dowodzona przez gen. płk. Wilhelma von Leeb
5 Armia dowodzona przez gen. piech. – wzdłuż granicy z Belgią i Luksemburgiem
Odwód 5 Armii: 58 Dywizja Piechoty, 87 Dywizja Piechoty
1 Armia dowodzona przez gen. piech. Erwina von Witzlebena – wzdłuż granicy z Francją
Odwód 1 Armii: 75, 209, 214, 223, 231, 246 Dywizja Piechoty
7 Armia dowodzona przez gen. art. Friedricha Dollmanna – wzdłuż Renu
Odwód 7 Armii: 78 Dywizja Piechoty, 212 Dywizja Piechoty, 215 Dywizja Piechoty
V Korpus
XXVII Korpus rezerwowy
Lotnictwo
Naczelne dowództwo wojsk lotniczych pod dowództwem Hermanna Göringa
7 dywizja lotnicza na Dolnym Śląsku
pułk lotnictwa bombowego na wschód od Berlina
dowodzona przez gen. lotnictwa Alberta Kesselringa – bazy na Pomorzu i w Prusach Wschodnich
3 pułk lotnictwa bombowego w Elblagu
1 dywizja lotnicza na Pomorzu Zachodnim
Szkolna dywizja lotnicza w Prusach Wschodnich
dowodzona przez gen. lotnictwa w obronie Zagłębia Ruhry
3 dywizja lotnicza w Münster
4 dywizja lotnicza w Braunschweig
dowodzona przez gen. lotnictwa Hugo Sperrle w obronie Zagłębia Ruhry
5 dywizja lotnicza w Augsburg
6 dywizja lotnicza we Frankfurt am Main
4 Flota Powietrzna dowodzona przez gen. lotnictwa Aleksandra Löhra w bazach na Śląsku
2 dywizja lotnicza w rejonie Wrocławia
Grupa lotnictwa do zadań specjalnych na Śląsku opolskim
Flota wojenna
siły wydzielone do operacji przeciwko Polsce:
szkolny okręt linowy Schleswig-Holstein,
1 Flotylla Niszczycieli (osiem niszczycieli);
dziesięć okrętów podwodnych,
sześć ścigaczy
1 Flotylla Poławiaczy Min,
3 Flotylla Trałowców,
Flotylla stawiaczy min,
Flotylla eskortowców
improwizowana flotylla trałowców (zmobilizowane łodzie rybackie),
Improwizowana flotylla stawiaczy min (zmobilizowane łodzie rybackie)
osiem improwizowanych flotylli strażniczych (zmobilizowane łodzie rybackie)
Główne siły Kriegsmarine – rozmieszczone do obrony niemieckiego wybrzeża:
dwa okręty liniowe,
jeden pancernik,
jeden ciężki krążownik,
trzy lekkie krążowniki,
11 niszczycieli,
32 okręty podwodne,
ok. 100 innych okrętów i 11 improwizowanych flotylli patrolowych
siły rozmieszczone na Atlantyku
dwa pancerniki oraz piętnaście okrętów podwodnych.
Alianci
Polska
Wojsko Polskie zostało zgrupowane w siedem armii i jedną samodzielną grupę operacyjną oraz jedną armię odwodową. Ponadto zamierzano utworzyć trzy grupy odwodów, które praktycznie nie sformowano. WP rozstawione zostało wzdłuż zagrożonych granic, a część jego zasadniczych linii obrony przebiegała wzdłuż przeszkód terenowych. Druga zasadnicza linia obrony wyznaczona została wzdłuż Wisły i jej dopływów. Każda armia podlegała bezpośrednio Naczelnemu Wodzowi bez utworzenia pośrednich dowództw frontów o odmiennych zadaniach oraz niezależną od nich obronę Wybrzeża. Ze względu na główne kierunki działań wojsk nacierających oraz broniących, wyodrębniły się samoistnie kierunki operacyjne.
Jedna brygada zmotoryzowana w organizacji i mobilizacji (Warszawska Bryg. Panc-Mot) w dyspozycji Naczelnego Dowództwa
Flotylla Rzeczna Marynarki Wojennej w Pińsku
Kierunek operacyjny Północny, składał się z trzech związków operacyjnych rozlokowanych wzdłuż rzeki Narwi, wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi:
Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” dowodzona przez gen. bryg. Czesława Młota-Fijałkowskiego
Armia „Modlin” dowodzona przez gen. bryg. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego
Grupa Odwodów „Wyszków” – faktycznie dowodzona przez gen. bryg. Wincentego Kowalskiego
Kierunek operacyjny Północno-Zachodni, składał się z dwóch związków operacyjnych i zgrupowania taktycznego z zadaniem obrony Pomorza i Wielkopolski oraz Wybrzeża Morskiego
Armia „Pomorze” dowodzona przez gen. dyw. Władysława Bortnowskiego
Grupa Operacyjna „Wschód” dowodzona przez gen. bryg. Mikołaja Bołtucia
Grupa Operacyjna (Osłonowa) „Czersk” dowodzona przez gen. bryg. Stanisława Grzmota-Skotnickiego
Armia „Poznań” dowodzona przez gen. dyw. Tadeusza Kutrzebę
Grupa Operacyjna dowodzona przez gen bryg. Edmunda Knolla-Kownackiego
Obrona Wybrzeża – dowodzona prze kontradmirała Józefa Unruga
Grupa Odwodów „Kutno” bez dowództwa, planowana niesformowana
Kierunek operacyjny Zachodni składał się z trzech związków operacyjnych wzdłuż zachodniej granicy Polski
Armia „Łódź” dowodzona przez gen. dyw. Juliusza Rómmla
Grupa Operacyjna „Piotrków” dowodzona przez gen. bryg. Wiktora Thommée
Armia „Kraków” dowodzona przez gen. bryg. Antoniego Szyllinga (siły główne armii)
Grupa Operacyjna „Śląsk” dowodzona przez gen. bryg. Jan Jagmin-Sadowskiego
Grupa Operacyjna „Bielsko” dowodzona przez gen. bryg. Mieczysława Borutę-Spiechowicza
Armia Odwodowa „Prusy”
zgrupowanie północne Armii „Prusy” dowodzone przez gen. dyw. Stefana Dąb-Biernackiego (dowódcę armii)
– Grupa Operacyjna dowodzona przez gen. bryg. Jana Kruszewskiego
– Grupa Operacyjna Kawalerii nr 1 dowodzona przez gen. bryg. Rudolfa Dreszera
zgrupowanie południowe Armii „Prusy” dowodzone przez gen. bryg. Stanisława Skwarczyńskiego
Kierunek operacyjny Południowo-Zachodni, składał się z jednego i części drugiego związku operacyjnego wzdłuż granicy południowej
Armia „Kraków” dowodzona przez gen. bryg. Antoniego Szyllinga (oddziały południowego skrzydła armii)
Armia „Karpaty” dowodzona przez gen. dyw. Kazimierza Fabrycego
Grupa Operacyjna „Jasło” dowodzonej przez gen. bryg. Kazimierza Orlik-Łukoskiego
Grupa Odwodów „Tarnów” częściowo w trakcie mobilizacji, później rozdzielona do Armii „Kraków” i „Karpaty”.
Granicę wschodnią z ZSRR i Litwą osłaniać miały odtworzone w ramach mobilizacji 22 bataliony – Korpusu Ochrony Pogranicza zgrupowane w sześć pułków i jednej brygadzie
Lotnictwo Wojskowe – dowodzone przez gen. Józefa L. Zająca
Brygada Pościgowa dowodzona przez płk. Stefana Pawlikowskiego na płn.-wsch. od Warszawy
Brygada Bombowa dowodzona przez dowodzona przez płk. Władysława Hellera na wsch. od Dęblina
Siły lotnicze przydzielone dowództwom armii
Francja
Wojska lądowe Ordre de bataille wieczorem 2 września 1939 r.Front Północno-Wschodni dowodzony przez gen. Jacquesa Georgesa
1 Grupa Armii – dowodzona przez gen. Gastona Billotte
1 Armia dowodzona przez gen. rozwinięta nad granicą z Belgią
I Korpus
II Korpus
(łącznie: dwie dywizje piechoty zmotoryzowanej – 1,5, dwie dywizje piechoty – 2, 51 jedna dywizja kolonialna – 1, jedna dywizja północnoafrykańska – 1)
Grupa Ardeny dowodzona przez gen. rozwinięta nad Mozą i Sambrą
II Korpus
(łącznie: jedna dywizja piechoty zmotoryzowanej – 3, jedna dywizja piechoty – 4, jedna dywizja kawalerii – 1, jedna dywizja w odwodzie – 12)
2 Armia dowodzona przez gen. Charlesa Huntzigera rozwinięta u zbiegu granicy z Belgią i Luksemburgiem
XXI Korpus
(łącznie: jedna dywizja piechoty zmotoryzowanej – 10, jedna dywizja północnoafrykańska – 3, jedna dywizja kawalerii – 3)
2 Grupa Armii dowodzona przez gen.
3 Armia dowodzona przez gen. rozwinięta w północnej części granicy niemiecko--francuskiej
VI Korpus
V Korpus
(łącznie: rejon ufortyfikowany – Metz, dwie dywizje piechoty zmotoryzowanej – 9, 25, jedna dywizja piechoty – 42, jedna dywizja północnoafrykańska – 2)
4 Armia dowodzona przez gen. rozwinięta na zachód od Zagłębia Saary
XX Korpus
(łącznie: dwa rejony ufortyfikowane – de la Sarre i Rogrbach, jedna dywizja piechoty – 11, jedna dywizja północnoafrykańska – 4)
5 Armia dowodzona przez gen. rozwinięta nad Renem
VIII Korpus
(łącznie: region ufortyfikowany Lautern, jedna dywizja piechoty kolonialnej – 4, jedna dywizja piechoty – 43)
3 Grupa Armii dowodzona przez gen.
8 Armia dowodzona przez gen. Antoine Bessona rozwinięta nad górnym Renem
VII Korpus
XIII Korpus
(łącznie: region ufortyfikowany Belfort, dwie dywizje piechoty – 13, 14, jedna dywizja kawalerii – 2)
Odwód
7 Armia dowodzona przez gen. Henri Girauda
(łącznie: dwie lekkie dywizje zmechanizowane – 1, 2, oddziały czołgów i artylerii)
6 Armia dowodzona przez gen. René Olry rozwinięta przy granicy z Włochami
XV Korpus
XVI Korpus
XIV Korpus
(łącznie: cztery sektory fortyfikacyjne, cztery dywizji piechoty – 27, 28, 30, 64, dwie dywizje północnoafrykańskie – marokańska i 5, jedna dywizja piechoty kolonialnej – 2, dwie dywizje piechoty w mobilizacji – 31, 61, jedna brygada kawalerii – 2 Brygada Spahisów)
W mobilizacji znajdowały się odwody Naczelnego Dowództwa: dwie dywizji piechoty serii A – 41, 44, osiem dywizji piechoty serii B – 54, 60, 61, 62, 63, 67, 71, 73, trzy rezerwowe dywizje piechoty – 83, 84, 85, dwie dywizje pancerne – 1 DPanc, 2 Dpanc, pięć brygad pancernych, jedna dywizja lekka – 3 DLek, jedna dywizja kawalerii – 4 Dywizja Lekka Kawalerii.
Lotnictwo
Naczelne Dowództwo Lotnictwa (Grand Quartier Général Air) – dowodzone przez gen. Josepha Vuillemin’a
1 Armia Lotnicza (Armée Aériénne) dowodzona przez gen. wzdłuż Frontu Północno-Wschodniego
1 Dywizja Lotnicza (Division Aériénne) w Laonie
3 Dywizja Lotnicza (Division Aériénne) w Neufchâteau
6 Dywizja Lotnicza (Division Aériénne) w Chalons-sur-Marne
21 Zgrupowanie Myśliwskie (Groupment de Chasse 21) w Chantilly
23 Zgrupowanie Myśliwskie (Groupment de Chasse 23) w Wez-Thuisy 22 Zgrupowanie Myśliwskie (Groupment de Chasse 22) w Velaine-en-Haye
3 Armia Lotnicza (Armée Aériénne) dowodzona przez gen. na Froncie Południowo-Wschodnim
Flota
Eskadra Atlantycka:
dwa dywizjony okrętów liniowych (pięć okrętów liniowych)
dywizjon krążowników (3 krążowniki)
jeden lotniskowiec
Wielka Brytania
Lotnictwo
Bomber Command na Wyspach Brytyjskich dowodzone przez marszałka lot.
Wysunięte Lotnicze Siły Uderzeniowe (Advanced Air Striking Force) dowodzone przez w bazach francuskich
Fighter Command na Wyspach Brytyjskich
Coastal Command na Wyspach Brytyjskich
Auxiliary Air Force na Wyspach Brytyjskich
Flota
Home Fleet
(4 okręty liniowe, 2 lotniskowce, 2 ciężkie krążowniki, 9 lekkich krążowników)
Flota Kanału La Manche („Channel Force”)
(2 okręty liniowe, 3-4 lekkie krążowniki)
Harwich-Dover Force
pozostałe okręty w strefie Wysp Brytyjskich
(2 okręty liniowe, 2 lotniskowce)
Siły Północnego Atlantyku
(3 lekkie krążowniki)
Agresja niemiecka na Polskę
Mobilizacja i koncentracja wojsk niemieckich
W ramach przygotowań mobilizacji w marcu 1939 zarządzono wprowadzenie „okresu wzmożonego napięcia”, a jednostki o wysokich stanach pokojowych osiągnęły stan gotowości alarmowej bez powoływania rezerwistów. Pod koniec czerwca wyznaczone związki taktyczne przegrupowano z zachodnich i środkowych obszarów Rzeszy nad granicę z Polską. 16 sierpnia, wykorzystując przygotowania do obchodów 25. rocznicy bitwy pod Tannenbergiem oraz planowane ćwiczenia na terenie Prus Wschodnich i manewry jednostek szybkich na obszarze środkowych Niemiec, zmobilizowano i ześrodkowano w rejonach koncentracji kolejne oddziały. Przerzucono też drogą morską do Prus Wschodnich jedną dywizję piechoty, sztab brygady pancernej, pułk pancerny oraz zmotoryzowany pułk SS. 18 sierpnia zarządzono „przyśpieszone pogotowie marszowe”, które postawiło w stan gotowości do natarcia z rejonów wyjściowych wszystkie szybkie związki taktyczne oraz połowę związków taktycznych piechoty pierwszego rzutu. Pozostałe związki i oddziały miały przybyć do rejonów koncentracji po zakończeniu mobilizacji i przetransportowaniu w ciągu 3–7 dni od chwili ogłoszenia mobilizacji.
Do 25 sierpnia gotowość bojową osiągnęło: w Grupie Armii „Północ” – 10 dywizji piechoty, 2 pancerne, jedna piechoty zmotoryzowanej i brygada kawalerii; w Grupie Armii „Południe” – 6 i 1/3 dywizji piechoty, 4 dywizje pancerne, 4 lekkie, 2 zmotoryzowane. Gotowość bojową do działań w dniu 26 sierpnia osiągnęło łącznie 30 związków taktycznych. Odwodów OKH jeszcze nie było.
26 sierpnia Hitler wydał rozkaz wstrzymania działań, jednak tajna mobilizacja i koncentracja trwały nadal. OKH zostało podzielone na dwie części, które zostały przesunięte do schronów w Loeben i Wunsdorf.
Na dzień 1 września większość oddziałów przeznaczonych do uderzenia na Polskę osiągnęła pełną gotowość bojową do działań. Grupa Armii „Północ” w dwóch armiach i w swoim odwodzie posiadała w sumie 16 dywizji piechoty, 2 pancerne, 2 zmotoryzowane i brygadę kawalerii; Grupa Armii „Południe” w trzech armiach i w swoim odwodzie posiadała 21 dywizji piechoty, 4 pancerne, 4 lekkie, 2 i 2/3 zmotoryzowane, jedną górską. Razem na froncie polskim znajdowało się 51 organizacyjnych związków taktycznych oraz 9 przeliczeniowych (straż graniczna i inne oddziały), w tym około 15 dywizji szybkich, pancernych, lekkich i zmotoryzowanych.
Lotnictwo niemieckie na kierunku wschodnim zorganizowane było w dwóch flotach powietrznych: 1 Flota posiadała 500 samolotów bombowych, 180 bombowo-nurkujących i 120 myśliwskich, a 4 Flota 310 samolotów bombowych, 160 bombowo-nurkujących i 120 myśliwskich. W dyspozycji OKL znajdowało się 250 samolotów transportowych. Ogółem do operacji powietrznych przeciwko Polsce przeznaczono 1640 samolotów.
Kriegsmarine na front przeciwpolski wydzieliła ze swojego składu grupę morską „Wschód”. W jej składzie znalazł się okręt liniowy „Schlesien”, 3 okręty szkolne (w tym pancernik „Schleswig-Holstein”), 14 okrętów podwodnych, 9 niszczycieli, 34 ścigacze i okręty torpedowe, 26 trałowców, 3 dywizjony lotnictwa morskiego oraz wiele innych mniejszych jednostek.
Mobilizacja i koncentracja wojsk polskich
Polska dysponowała dość znacznymi osobowymi zasobami mobilizacyjnymi. Posiadała ponad 2,6 mln szeregowych rezerwy i ponad 1 mln zdolnych do służby w pospolitym ruszeniu. Liczbę oficerów oceniano na 72 tys., z czego 17 tys. pełniło służbę czynną. Podoficerów było 530 tys., w tym 40 tys. służby czynnej. Podchorążych rezerwy było ponad 34 tys. Potrzeby mobilizacyjne określano na 46 tys. oficerów oraz 1,3 mln podoficerów i szeregowych.
23 marca 1939 zarządzono mobilizację kartkową jednostek czerwonych, żółtych, a częściowo zielonych na obszarze IX Okręgu Korpusu oraz mobilizację jednostek „czerwonych” na obszarze IV Okręgu Korpusu. W ten sposób na stopie wojennej znalazły się 9., 20., 26. i 30 Dywizja Piechoty oraz Nowogródzka Brygada Kawalerii. Jednocześnie zarządzono podwyższenie stanów osobowych w jednostkach nadgranicznych z okręgów korpusów: I., IV., V., VII. i VIII.
Po częściowej mobilizacji alarmowej niektóre jednostki z głębi kraju przerzucano transportami kolejowymi w rejon Modlina, Płocka, Piotrkowa oraz Wągrowca i Żnina. W kwietniu podjęto dalsze decyzje o przerzuceniu ze wschodu pododdziałów Korpusu Ochrony Pogranicza na Hel, w rejon Augustowa oraz na Podhale. Wzmocniono też Straż Graniczną. W związku z zaostrzającym się kryzysem gdańskim, w czerwcu przerzucono na Pomorze zmobilizowaną 9 Dywizję Piechoty. W lipcu zaś przesunięto do rejonu Żnina i Wągrowca pozostałe siły 26 Dywizji Piechoty oraz utworzono dowództwo operacyjne nad karpackimi odcinkami obrony. 10 sierpnia rozpoczęto przygotowania do mobilizacji dwóch dywizji rezerwowych – 35 i 38 DP. 13 sierpnia rozpoczęto formowanie jednostek zielonych, czerwonych i czarnych w Okręgu Korpusu nr II, tzn. alarmową mobilizację 13 i 27 DP, Wołyńskiej Brygady Kawalerii, 12 p.uł. i 24 p.uł. W połowie sierpnia przerzucono na Pomorze 13 i 27 Dywizję Piechoty, a w rejon Częstochowy skierowano Wołyńską Brygadę Kawalerii. W tym samym czasie przerzucono pod Kraków 10 Brygadę Kawalerii.
23 sierpnia zarządzono mobilizację alarmową w sześciu okręgach korpusów graniczących z Niemcami, a 25 sierpnia 27 DP z Korpusu Interwencyjnego przesunięto z rejonu Bydgoszczy pod Starogard. Następnego dnia wydano rozkazy do transportu na zachód zmobilizowanych już jednostek. Transportem kolejowym miało być przewiezionych 30 związków taktycznych, w tym 15 dywizji piechoty czynnych i 9 rezerwowych oraz 6 brygad kawalerii. Pozostałe 12 dywizji piechoty, 5 brygad kawalerii i brygada kawalerii zmotoryzowanej przechodziło w rejony koncentracji marszem pieszym. W ostatniej fazie przygotowań do planu transportowego włączono dwie dywizje piechoty rezerwowe. Do 1 września zdążono zrealizować tylko część planu przewozów.
27 sierpnia zarządzono mobilizację wszystkich niezmobilizowanych dotąd jednostek alarmowych: 2., 12. i 22 DP, części 5. i 11 DP, 36 DP, 10 BK, Kresowej i Podolskiej Brygady Kawalerii oraz wojsk kolejowych. Mobilizacja zarządzona 23 i 27 sierpnia postawiła na stopie wojennej dwadzieścia czynnych i cztery rezerwowe dywizje piechoty, jedenaście brygad kawalerii i wszystkie jednostki Obrony Narodowej.
31 sierpnia jednostki lotnicze przeniesione zostały niemal w całości na lotniska polowe. Gotowość bojową osiągnęły też jednostki morskiej i lądowej obrony Wybrzeża. Na 1 września mobilizacja wojsk polskich przeprowadzona była w około 66%, a koncentracja w 45%. Do tego dnia skoncentrowano w wyznaczonych do obrony rejonach następujące siły:
wojska lądowe w składzie: SGO „Narew” (2 dywizje piechoty i 2 brygady kawalerii), Armia „Modlin” (2 dywizje piechoty i 2 brygady kawalerii), Grupa Operacyjna „Wyszków” (2 dywizje piechoty), Armia „Pomorze” (5 dywizji piechoty i brygada kawalerii), Armia „Poznań” (4 dywizje piechoty i brygada kawalerii), Armia „Łódź” (3 dywizje piechoty i brygada kawalerii), Armia „Kraków” (5 dywizji piechoty, brygada zmotoryzowana, kawalerii i górska), Armia „Karpaty” (2 brygady górskie) – razem 23 dywizje piechoty, 8 brygad kawalerii, 3 brygady górskie, 1 brygada zmotoryzowana, a ponadto większość oddziałów i pododdziałów Obrony Narodowej, lądowej i morskiej obrony Wybrzeża, Korpusu Ochrony Pogranicza i fortecznych;
lotnictwo dyspozycyjne Naczelnego Wodza liczyło 36 samolotów bombowych, 50 liniowych, 54 myśliwskie, 28 różnego przeznaczenia – razem 168 samolotów; lotnictwo armijne liczyło 68 samolotów liniowych, 105 samolotów myśliwskich, 122 różnego przeznaczenia – razem 295 samolotów; ogółem lotnictwo posiadało około 400 samolotów bojowych;
Marynarka Wojenna dysponowała dywizjonem okrętów podwodnych, dywizjonem minowców i jednym niszczycielem.
Strona polska do świtu 1 września rozwinęła 38 związków taktycznych – część z nich była jeszcze w transportach.
Zamiary operacyjne stron
Planowanie operacyjne działań – Niemcy
Z końcem marca 1939 Hitler wydał wytyczne naczelnym dowódcom trzech rodzajów sił zbrojnych w sprawie przygotowania planu operacyjnego przeciwko Polsce, w tym wyznaczył termin gotowości przystąpienia do uderzenia na koniec sierpnia. Rozkaz wykonawczy szefa OKW gen. Wilhelma Keitla z 3 kwietnia polecał opracować do 1 maja szczegółowe plany operacji oraz chronologiczny plan przedsięwzięć i plan współdziałania poszczególnych części Wehrmachtu. Korzystny układ granic z Polską na północy (Prusy Wschodnie) i południu, powstały w wyniku zaboru Czech i Moraw oraz pełnego podporządkowania Słowacji, umożliwiał szybkie i skuteczne wykonanie zadań operacyjnych poprzez dokonanie dwustronnego oskrzydlenia. 15 czerwca operacyjna część „Fall Weiss” została opracowana i w postaci zarządzeń wykonawczych przekazana dowództwom grup armii. Niemieckie armie miały wykonać silne koncentryczne uderzenia ze Śląska, Prus Wschodnich i Pomorza na Warszawę, rozbić i zniszczyć główne siły polskie rozwinięte na zachód od Wisły.
Główne uderzenie niemieckich wojsk lądowych miały wykonać wojska Grupy Armii „Południe” operujące ze Śląska i Moraw. Jej główne zgrupowanie uderzeniowe skoncentrowane w obszarze Byczyna, Pyskowice, Opole otrzymało zadanie przełamać front polski i rozwijając powodzenie, w czasie możliwie krótkim zdobyć Warszawę oraz wyjść nad Wisłę na północ i południe od miasta. Natarcie sił głównych miały wspierać manewrem oskrzydlającym od południa wojska 14 Armii skoncentrowane na obszarze zachodniej części Górnego Śląska, Moraw i Słowacji, w kierunku magistrali kolejowej Kraków–Lwów. Poprzez opanowanie części Górnego Śląska i Małopolski zachodniej po linię Dunajca, zamierzano wyeliminować przeciwdziałanie sił polskich ześrodkowanych w Małopolsce. Większość odwodów Grupy rozmieszczono na kierunku działań 10 Armii (trzy dywizje piechoty). Na styku 10 Armii z 14 Armią rozmieszczono dywizję piechoty, a w obszarze odpowiedzialności 8 Armii dwie dywizje piechoty.
Najsilniejszym związkiem operacyjnym Grupy Armii „Południe” była 10 Armia gen. Walthera von Reichenau. Ześrodkowana w centrum ugrupowania w obszarze Byczyna, Pyskowice, Opole, armia ta otrzymała zadanie przełamania oporu polskiego na linii od Kielc do Pabianic, po czym, wykorzystując jednostki pancerne i zmotoryzowane, miała dotrzeć do Wisły pomiędzy ujściem Wieprza i ujściem Bzury.
W tym czasie 14 Armia gen. Wilhelma Lista, współdziałając z południowym zgrupowaniem wojsk 10 Armii, miała z obszaru południowo-zachodniej części Górnego Śląska i Słowacji uderzyć na polski Śląsk. Zadaniem jej było, unikając walk z przeciwnikiem broniącym umocnień w rejonie Katowic, opanować okolice Krakowa i dalej, przy użyciu jednostek szybkich, wyjść na przeprawy na Dunajcu i tu zabezpieczać skrzydło głównego zgrupowania uderzeniowego 10 A.
Z kolei 8 Armia gen. Johannesa Blaskowitza otrzymała zadanie jedynie na okres początkowy ofensywy; siły jej skoncentrowane na północnym skrzydle Grupy Armii „Południe” w obszarze Namysłów, Międzybórz, Twardogóra osłaniać miały północne skrzydło10 Armii, szczególnie zaś tyły jej związków szybkich. Zadanie następne armii miało być określone później, po uwzględnieniu rozwoju sytuacji na froncie. Styk z Grupą Armii „Północ” zabezpieczały oddziały 13 i 14 odcinka ochrony pogranicza rozwinięte wzdłuż granicy od Karszyna pod Kargową po Cieszków pod Zdunami.
Na skrzydle północnym działać miała Grupa Armii „Północ” – jej 3 Armia rozwinięta w Prusach Wschodnich i 4 Armia na Pomorzu Zachodnim. Zadaniem bliższym obu armii było jak najszybsze połączenie Prus Wschodnich z Pomorzem Zachodnim. Jednocześnie, uderzeniem wzdłuż Wisły, główne zgrupowanie GA „Północ” miało rozbić siły polskie na Pomorzu i Mazowszu. Zasadniczym etapem operacji Grupy Armii „Północ”, realizowanym we współdziałaniu z Grupą Armii „Południe”, było okrążenie i zniszczenie sił polskich w zachodniej Polsce. Jej odwody rozmieszczone zostały głównie na Pomorzu (1 DPanc i 2 DP), a tylko jedna dywizja piechoty w Prusach Wschodnich.
3 Armia gen. Georga von Küchlera, działająca z Prus Wschodnich, głównymi siłami miała skoncentrować się w obszarze Olsztyn, Nidzica, Wielbark. Jej zadaniem było przełamanie obrony polskiej na północnym Mazowszu, a po sforsowaniu Narwi – uderzenie na Warszawę i obszar położony na wschód od miasta. Zabezpieczenie wschodniego skrzydła armii pozostawiono improwizowanej Grupie Operacyjnej „Brand”. Dowództwu 3 Armii podporządkowano również zmilitaryzowane oddziały policji gdańskiej i SS pod dowództwem gen. Friedricha Eberhardta oraz inne paramilitarne organizacje niemieckie przewidziane do zajęcia Gdańska i walk z polskimi oddziałami obrony Wybrzeża.
Na pomocniczym kierunku działać miał ześrodkowany w rejonie Kwidzynia i Kisielic dwudywizyjny XXI Korpus Armijny. Jego zadaniem było nacierać w kierunku na Grudziądz i połączyć się tam z częścią 4 Armii uderzającej z Pomorza Zachodniego. Lukę pomiędzy jej siłami głównymi 3 A i XXI KA wypełniały oddziały 15 odcinka ochrony pogranicza. Odwód armii stanowić miała jedna rezerwowa dywizja piechoty.
Do opanowania korytarza pomorskiego wyznaczona została 4 Armia gen. Günthera von Kluge. Głównymi siłami (dywizje: jedna pancerna, dwie piechoty zmotoryzowanej i dwie piechoty) ześrodkowanymi w obszarze Polanica, Złotów, Lędyczek miała przełamać obronę polską na linii Tuchola, Koronowo i wyjść na wschodni brzeg Wisły w rejonie Chełmna i Grudziądza. Główne zgrupowanie uderzeniowe armii od południa osłaniać miał III Korpus Armijny uderzający na kierunku Nakła i Bydgoszczy.
Styk z Grupą Armii „Południe” zabezpieczały oddziały 2 i 12 odcinka ochrony pogranicza, rozwinięte wzdłuż granicy od Piły do Sulechowa. Na północy, w rejonie Wybrzeża, oddziały 1 odcinka ochrony pogranicza otrzymały zadanie odcięcia polskich jednostek obrony Wybrzeża od sił głównych skoncentrowanych na Pomorzu. W głębi ugrupowania zaczepnego armii, na skrzydłach głównego zgrupowania uderzeniowego, ześrodkowano dwie odwodowe dywizje piechoty
Do działań w Wielkopolsce wydzielono oddziały ochrony pogranicza. Miały one jedynie wiązać przeciwnika walką i mylić co do rzeczywistego składu sił i zamiarów na innych kierunkach działań.
Do działań powietrznych przeciwko Polsce wydzielono dwie floty powietrzne. Były one podporządkowane naczelnemu dowództwu wojsk lotniczych (OKL) i miały realizować zadania samodzielnie lub we współdziałaniu z wojskami wojskami lądowymi i marynarką wojenną. Po uzyskaniu panowania w powietrzu, lotnictwo niemieckie miało zniszczyć rejony bazowania i zaopatrzenia lotnictwa polskiego, po czym atakować tyły operacyjne walczących armii polskich, dezorganizować ich mobilizację i koncentrację oraz paraliżować sieć komunikacji i łączności, system dowodzenia i ewakuacji wojsk.
gen. lotn. Alberta Kesselringa bazowała na Pomorzu i w Prusach Wschodnich, na obszarze operacyjnym Grupy Armii „Północ”. W jej skład wchodziła 1 Dywizja Lotnicza stacjonująca w obszarze: Kołobrzeg, Stargard, Piła, Jastrowie, Słupsk, oraz szkolna dywizja lotnicza stacjonująca w obszarze: Królewiec, Bartoszyce, Friedland. W rejonie Elbląga stacjonował odwodowy 3 pułk lotnictwa bombowego. 4 Flota Powietrzna gen. lotn. Alexandra Löhra ześrodkowana została w rejonie odpowiedzialności Grupy Armii „Południe”. W swoim składzie posiadała 2 Dywizję Lotniczą oraz grupę lotnictwa do zadań specjalnych. 2 DL bazowała na lotniskach rozlokowanych w rejonie Wrocławia, Nysy i Namysłowa, a grupa lotnictwa do zadań specjalnych w pobliżu koncentrujących się dywizji pancernych, lekkich i zmotoryzowanych, w rejonie Łubniany, Opole, Korfantów i na zachód od Gliwic. W skład odwodów OKL wchodziła 7 Dywizja Spadochronowa rozmieszczona w rejonie: Zielona Góra, Gubin, Zgorzelec, Legnica, Głogów, oraz pułk lotnictwa bombowego rozlokowany na lotniskach położonych na wschód od Berlina.
Zadanie prowadzenia operacji morskich przeciw flocie polskiej na Bałtyku powierzono dowódcy sił morskich Morza Bałtyckiego, powołując w tym celu specjalne dowództwo morskie „Wschód” z dowódcą adm. Conradem Albrechtem na czele. Zadaniem wydzielonych sił morskich było: blokada Zatoki Gdańskiej i przerwanie polskiego handlu morskiego, minowanie polskich wód terytorialnych i wyjść z baz wojennych na Helu i w Gdyni, zniszczenie floty polskiej, ochrona morskich linii komunikacyjnych Rzeszy z Prusami Wschodnimi i ze Szwecją oraz pozostałymi krajami bałtyckimi, artyleryjskie wsparcie natarcia wojsk lądowych atakujących załogę polską na Westerplatte oraz polskie oddziały lądowe w rejonie Gdyni i na Helu.
Funkcję pomocniczą w planie ataku na Polskę spełniała tzw. piąta kolumna. Organizację i kierowanie działalnością wywiadowczą i dywersyjną powierzono III Oddziałowi Zarządu Wywiadowczego OKW. Bezpośrednie przygotowywanie i wykonywanie akcji dywersyjnych organizowały wydzielone placówki III Oddziału we Wrocławiu, Szczecinie, Koszalinie, Olsztynie i innych miastach przygranicznych. Głównym obiektem dywersji miał być Górny Śląsk. Oddziały dywersyjne miały w ustalonych terminach opanować tam ważne obiekty przemysłowe i utrzymać je do chwili wkroczenia regularnych oddziałów niemieckich. Zorganizowane na terenie niemieckiej części Górnego Śląska ochotnicze jednostki „Freikorps Ebbinghaus” oraz konspiracyjne grupy Kampf- und Sabotage-Organisation czy Selbstschutz na Pomorzu, rekrutujące się spośród obywateli polskich pochodzenia niemieckiego.
Pod koniec lipca przeszkolone na poligonach Wehrmachtu oddziały dywersyjne zajęły pozycje wyjściowe w pobliżu granicy z Polską, a w połowie sierpnia rozpoczęto przerzuty broni przeznaczonej dla podziemnych organizacji bojowych. Placówka Abwehry w Szczecinie planowała między innymi, skoordynowane z operacjami armii regularnej, działania na mosty tczewskie i mosty w Chojnicach, wywoływanie paniki na tyłach oddziałów Wojska Polskiego, dezorganizowanie ich odwrotu, sygnalizowanie miejsc dogodnych do bombardowania itp.
Obok zamierzeń dywersyjnych planowano wiele akcji dywersyjno-prowokacyjnych. Były to między innymi prowokacje zbrojne w Gliwicach i Bydgoszczy. Organizacją prowokacyjnych wystąpień zbrojnych zajął się (przy pomocy OKW) aparat SS i organy bezpieczeństwa Rzeszy; znaczną rolę odegrała także tzw. tajna sieć mężów zaufania – Volksdeutsche Mittelstelle i kierownictwa Hitlerjugend.
Planowanie operacyjne działań – Polska
W miarę wzrastania potencjału wojennego III Rzeszy, już od połowy lat trzydziestych XX w. oceny dokonywane w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych i Sztabie Głównym WP wskazywały na poważne zagrożenie z tej strony. W 1936 nowy Generalny Inspektor Sił Zbrojnych gen. dyw. Edward Śmigły-Rydz polecił przystąpić do studiów porównawczych i operacyjnych na zachodnim kierunku operacyjnym. Wyraźne zaostrzenie się stosunków polsko-niemieckich w pierwszych miesiącach 1939 i przekonanie polskich władz wojskowych, że po zagarnięciu Czechosłowacji Hitler może uderzyć na Polskę, było sygnałem do wzmożenia prac nad planem obronnym „Zachód”, a zagrożenie od południa zmusiło Generalnego Inspektora i Sztab Główny do zmiany wcześniejszych założeń operacyjnych. 4 marca 1939 Sztab Główny przystąpił do prac nad uaktualnieniem planu operacyjnego „Zachód”. Założono w nim, że wojna będzie miała charakter manewrowy, a wojska, pod naporem wielokrotnie przeważającego przeciwnika, będą zmuszone do prowadzenia operacji odwrotowych. Siły polskie na przedpolu i na głównej pozycji obrony miały bronić obszarów, których utrzymanie było niezbędne do prowadzenia wojny i nie dać się rozbić przed rozpoczęciem generalnej ofensywy na Zachodzie. Po zaangażowaniu się sprzymierzonych, miano przystąpić do kontrofensywy lub obronnie nadal wiązać znaczne siły przeciwnika. W myśl powyższego założenia, marsz. Rydz-Śmigły podjął decyzję o stoczeniu w pierwszej fazie wojny bitwy granicznej na wysuniętych pozycjach. Po bitwach w rejonie przygranicznym miała nastąpić druga faza wojny, w której to polskie związki operacyjne miały dokonać generalnego odwrotu na południowy wschód w celu przystąpienia do długotrwałej, uporczywej obrony wzdłuż głównej linii oporu na rubieży rzek Bugo-Narwi, środkowej Wiśle i Dunajcu.
23 marca Generalny Inspektor, dysponując tylko częściowo opracowanymi elementami planu „Zachód”, wręczył dowódcom armii i dowódcy samodzielnej grupy operacyjnej teksty zarządzeń wykonawczych. Dokonał też zmiany rozmieszczenia odwodów NW. Rejon koncentracji głównego odwodu Naczelnego Wodza z obszaru Kutno, Warszawa, Skierniewice postanowiono przesunąć do obszaru Tomaszów Mazowiecki, Kielce, Radom. W rejonie Kutna zdecydowano się rozmieścić jeden z odwodów operacyjnych Naczelnego Wodza – grupę dwóch dywizji piechoty. Utworzenie podobnych odwodów przewidywano również w widłach Bugu i Narwi oraz w rejonie Tarnowa. Jednocześnie z wydanymi zarządzeniami powołano ścisłe sztaby armii i grup operacyjnych. Opierając się na inspektoratach, utworzono dowództwa armii: „Modlin” z gen. bryg. Emilem Krukowiczem-Przedrzymirskim, „Pomorze” z gen. dyw. Władysławem Bortnowskim, „Poznań” z gen. dyw. Tadeuszem Kutrzebą, „Łódź” z gen. dyw. Juliuszem Rómmlem, „Kraków” z gen. bryg. Antonim Szyllingiem oraz SGO „Narew” z gen. bryg. Czesławem Młotem-Fijałkowskim.
Zadania armii i grup operacyjnych
Dowództwa armii otrzymały jedynie ogólnie sformułowane zadania i to jedynie na okres bitwy o główną pozycję obronną. Nie znały miejsc koncentracji odwodów Naczelnego Wodza i zadań sąsiednich związków operacyjnych, często nie dysponowały też ostatecznym podziałem sił i środków im przydzielonych. Było to podyktowane nadmiernym uczuleniem Naczelnego Wodza w sprawach zachowania wszelkich prac i zamierzeń w tajemnicy.
Myśl przewodnia planu i zamiar Naczelnego Wodza w sprawach zasadniczych do września 1939 nie uległy zmianie w stosunku do założeń z marca. Część wykonawcza planu określała podstawowe zadania wojsk. Związki operacyjne zgrupowane na północnym skrzydle frontu otrzymały zadanie osłony obszaru kraju przed niemieckim uderzeniem z Prus Wschodnich. Zadanie główne na tym kierunku realizować miała Armia „Modlin”. Miała ona opóźniać działanie nieprzyjaciela z Prus Wschodnich na Warszawę, począwszy od wysuniętej pozycji na linii Lidzbark, Mława, Krzynowłoga Mała po główną pozycję na Wiśle i Narwi. Dowództwo armii zdecydowało siły główne ześrodkować w rejonie Mławy. W pierwszym rzucie, w centrum ugrupowania na pozycji umocnionej w rejonie Mławy i Rzęgnowa, bronić się miała 20 Dywizja Piechoty. Do osłony skrzydeł, w rejonie Lidzbarka rozmieszczono Nowogródzką Brygadę Kawalerii, a w rejonie Krzynowłogi Małej Mazowiecką BK. W drugim rzucie gen. Emil Krukowicz-Przedrzymirski pozostawił 8 Dywizję Piechoty, z dwuwariantowym zadaniem: uderzyć na korzyść 20 DP w rejonie Mławy lub na jej skrzydłach albo bronić się na kierunkach włamań przeciwnika. Część sił armii złożonych z oddziałów 41 DP rez., Warszawskiej Brygady ON i innych drobnych oddziałów, w tym formacji marszowych przeznaczona została do obsadzenia przyczółków na Wiśle w rejonie Płocka, Wyszogrodu, Modlina, Zegrza, Pułtuska i Różana.
Osłonę północno-wschodniego ugrupowania strategicznego realizować miała Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew. Jej zadaniem było zabezpieczyć wschodnie skrzydło Armii „Modlin” i bronić północno-wschodnich obszarów kraju, obsadzając pozycje obronne na Narwi, Biebrzy i Kanale Augustowskim. Posiadając zadany pas obrony niewspółmiernie duży – bo liczący około 230 km – w stosunku do posiadanych sił i środków, dowódca grupy zdecydował bronić się metodą stałą tylko na najważniejszych kierunkach, a główny wysiłek skupić w rejonie Łomży. Jej sztandarowy związek taktyczny – 18 Dywizja Piechoty płk. Stefana Kosseckiego – bronić się miał w pierwszym rzucie na Narwi, na odcinku od Łomży do Ostrołęki. Na południe od niej, w drugim rzucie zamierzano skoncentrować główne siły rezerwowej 33 Dywizji Piechoty.
Do obrony Narwi i Biebrzy w rejonie Wizny oraz na kierunku Grajewo, Białystok planowano wydzielić część sił z obu dywizji. Ześrodkowana na północ od Augustowa Suwalska Brygada Kawalerii osłaniać miała kierunek na Grodno, a Podlaska BK koncentrowała się na przedpolu pozycji obronnej 18 Dywizji Piechoty w rejonie Stawiski–Jurzec, z zadaniem osłaniania podejścia do Łomży oraz prowadzenia rozpoznania na kierunku Szczuczyn, Biała Piska.
Odwód Naczelnego Wodza na tym obszarze stanowiła trzydywizyjna Grupa Operacyjna „Wyszków” gen. bryg. Stanisława Skwarczyńskiego. Ześrodkowana w rejonie Wyszków, Goworowo, miała – w zależności od sytuacji – wykonywać przeciwuderzenie lub bronić się na Narwi na styku SGO „Narew” i Armii „Modlin”.
Do obrony Pomorza i Wielkopolski przeznaczono dwie armie.
Armia „Pomorze” skoncentrowana na obszarze Brodnica, Grudziądz, Starogard, Kościerzyna, Nakło, Bydgoszcz, Toruń, otrzymała zadanie obrony dwóch rozdzielonych Wisłą kierunków: z zachodniej części Prus Wschodnich na Toruń i Włocławek oraz z Pomorza Zachodniego i Gdańska na Bydgoszcz. Dowódca armii gen. Władysław Bortnowski zdecydował się utworzyć dwa zgrupowania operacyjne. Na prawym brzegu Wisły, na linii Grudziądz, Brodnica, bronić miała kierunku z Prus Wschodnich dwudywizyjna Grupa Operacyjna „Wschód”, a pozostałe siły pozostać miały na lewym brzegu Wisły.
Dowódca armii początkowo zamierzał wydzielić tylko część sił do „korytarza pomorskiego”, ale w związku z decyzją Naczelnego Wodza o utworzeniu Korpusu Interwencyjnego przeznaczonego do ewentualnej akcji zbrojnej w Gdańsku, dowództwo armii przesuwało coraz więcej sił w głąb „korytarza”. Ostatecznie większość oddziałów armii znalazła się na linii jezior Koronowskich, pod Chojnicami i Czerskiem, narażona na dwustronne uderzenie niemieckie od wschodu i zachodu. Dopiero 31 sierpnia, po rozwiązaniu Korpusu Interwencyjnego, dowódca armii mógł przystąpić do odtwarzania swojego odwodu.
Armia „Poznań’” miała bronić Wielkopolski, ze szczególnym uwzględnieniem kierunku Frankfurt nad Odrą, Poznań. Swój pierwszy rzut dowódca armii gen. Tadeusz Kutrzeba zamierzał rozwinąć na pozycji osłonowej od Nakła przez Kcynię, Wągrowiec, Oborniki, Poznań, Śrem, Krotoszyn do Ostrowa Wielkopolskiego. Na południe od Gniezna ześrodkować się miały drugorzutowa dywizja piechoty i brygada kawalerii. Rozwinięte na pozycjo osłonowej związki taktyczne miały prowadzić działania opóźniające i ostatecznie zatrzymać nieprzyjaciela na głównej pozycji obronnej przebiegającej wzdłuż linii: Bydgoszcz, jeziora żnińskie i Gopło, po rzekę Wartę w rejonie Uniejowa.
Do wsparcia działań pierwszorzutowych związków operacyjnych na tym kierunku, Naczelny Wódz planował utworzyć dwudywizyjną Grupę Odwodów „Kutno” i ześrodkować ją w rejonie Kutno, Płock, Włocławek. Wojsk grupy zamierzano użyć oddzielnie, kierując je do wzmocnienia wewnętrznych skrzydeł armii „Modlin” i „Pomorze”. Zakładano także ewentualne ich wykorzystanie do wsparcia wewnętrznych skrzydeł armii „Poznań” i „Łódź”.
Na przewidywanym głównym kierunku natarcia przeciwnika – jego siłami skoncentrowanymi na Śląsku, Morawach i Słowacji – bronić się miało najsilniejsze zgrupowania operacyjne wojsk polskich posiadające w pierwszym rzucie Armię „Łódź” i Armię „Kraków”. W drugim rzucie rozlokowany został odwód strategiczny NW – Armia „Prusy”. Siły te przeznaczone były do obrony Polski centralnej i południowo-zachodniej. Ich celem było zahamowanie uderzeń nieprzyjaciela przez taki czas i w takim obszarze, żeby utrzymać się na głównej pozycji lub umożliwić wycofanie sił obrony na linię Wisły.
Armia „Łódź” gen. dyw. Juliusza Rómmla otrzymała zadanie obrony rejonów Łodzi i Piotrkowa. Wynikało ono z potrzeby zamknięcia kierunków na Warszawę oraz osłony koncentrującego się na jej zapleczu odwodu głównego Naczelnego Wodza. Częścią sił miała opóźniać nieprzyjaciela na przedpolu. Dowódca armii przygotował do obrony główną pozycję na linii rzek Warty i Widawki. Przewidziane do jej obsadzenia siły (dwie dywizje piechoty i brygada kawalerii) dowódca armii przesunął jednak głęboko do pasa przesłaniania na linię: Wieluń, Działoszyn, Łobodno. Tylko jedna dywizja piechoty pozostała w rejonie Sieradza na pozycji głównej, a jej oddziały wydzielone skierowano do rejonu Kępna i Bolesławca. Skrzydła armii miały osłaniać wysunięte na przedpole Wołyńska BK i Kresowa BK.
Armia „Kraków” gen. bryg. Antoniego Szyllinga miała bronić przemysłowego rejonu Górnego Śląska i osłaniać kierunek na Kraków. Plan operacyjny armii przewidywał obronę głównej pozycji na linii: Częstochowa, linia fortyfikacji śląskich, Pszczyna, Bielsko, Żywiec, Rabka. W rejonie Katowic rozmieszczono Grupę Operacyjną „Śląsk”, a w obszarze Bielska – Grupę Operacyjną „Bielsko”. Północne skrzydło w okolicach Częstochowy zabezpieczały dywizja piechoty i brygada kawalerii, a na południu, wzdłuż granicy – brygada piechoty górskiej. Działania wojsk pierwszego rzutu wesprzeć miały odwody armijne przewidziane do przeciwnatarć na kierunkach: Chrzanów, Oświęcim lub Chrzanów, Tychy oraz Kraków, Zawiercie, Myślenice, Chabówka. Faktycznie, do wybuchu wojny, dowódca armii w odwodzie dysponował tylko brygadę zmotoryzowaną. Dwie dywizje piechoty miały przybyć w okresie od 6 do 14 dnia mobilizacji. Na przedpolu pozycji głównej natarcie nieprzyjaciela opóźniać miały oddziały osłony wydzielone ze składu sił głównych.
Na tyłach obszarów operacyjnych armii „Łódź” i „Kraków”, koncentrować sie miała Armia „Prusy” gen. dyw. Stefana Dąb-Biernackiego. Jako odwód główny Naczelnego Wodza miała ona wykonywać przeciwuderzenia na korzyść armii pierwszego rzutu. Jako zasadniczy planowano kierunek Piotrków, Radomsko.
Informacje nadsyłane do Sztabu Głównego o koncentracji sił niemieckich na obszarze Moraw i Słowacji spowodowały, że w lipcu dokonano poprawek w planie „Zachód” dotyczących osłony Karpat wzdłuż granicy ze Słowacją i Węgrami, utworzenia improwizowanych odcinków osłony, a następnie zorganizowania Armii „Karpaty”. 7 lipca minister spraw wojskowych rozkazał zorganizować dowództwo odcinka „Jasło” oraz trzy pododcinki: „Sucha”, „Nowy Sącz” i „Sanok”. Dowódcą odcinka – przyszłej Armii „Karpaty” – mianowano gen. dyw. Kazimierza Fabrycego.
W wytycznych Generalnego Inspektora na pierwszy plan wysunięte zostały zadania osłony Centralnego Okręgu Przemysłowego, skrzydła i tyłów Armii „Kraków” oraz dozorowanie kierunków wyprowadzających ze Słowacji i Węgier na Małopolskę Wschodnią, w tym na Borysławsko-Drohobyckie Zagłębie Naftowe. Zgodnie z rozkazem gen. Fabrycego z 25 lipca, główny wysiłek osłony granicy skupiono na prawym skrzydle, na styku z Armią „Kraków”. Ześrodkowane tu zostały dwa pułki, rozwinięte następnie w dwie brygady górskie, które w składzie odcinka „Słowacja” gen. bryg. Kazimierza Orlik-Łukoskiego osłonić miały od południa COP oraz skrzydło i tyły Armii „Kraków”, częścią zaś dozorować dogodne do przejścia w Karpatach kierunki ze Słowacji. Oddziały Odcinka „Węgry” dozorować miały kierunki wyprowadzające z Węgier na zagłębie naftowe Borysław.
W tyłowej części obszaru operacyjnego Armii „Karpaty”, w rejonie Tarnowa, zamierzano ześrodkować dwudywizyjny odwód południowy Naczelnego Wodza. Jego podstawowym zadaniem miało być wzmocnienie obrony Armii „Karpaty”. W wypadku silniejszego natarcia nieprzyjaciela w pasie obrony tej armii, odwód południowy miał być jej natychmiast podporządkowany.
Początek wojny
Atak był wspomagany zorganizowanymi nalotami bombowymi Luftwaffe na większość miast polskich, węzłów kolejowych i osiedli fabrycznych. Jednocześnie w dniu 3 września 1939 rząd ZSRR wyraził zgodę na nadawanie przez radiostację w Mińsku specjalnego sygnału umożliwiającego radionawigację Luftwaffe we wschodnich rejonach Polski.
1 września lotnictwo niemieckie atakowało Gdynię, Puck i Hel. Intensywne bombardowania dotknęły rejon południowej Wielkopolski i Górnego Śląska, Tczew, Częstochowę, Kraków oraz leżące w głębi kraju Grodno. 2 września w nalocie niemieckim na Lublin zginęło ok. 200 osób, a dalsze 150 osób poniosło śmierć w nalocie na pociąg ewakuacyjny stojący na dworcu kolejowym w Kole.
Jednocześnie Albert Forster, ogłoszony dekretem Senatu Wolnego Miasta Gdańska z 23 sierpnia 1939 „głową” Wolnego Miasta ogłosił 1 września 1939 przyłączenie Wolnego Miasta Gdańska do III Rzeszy. W tym samym dniu Wysoki Komisarz Ligi Narodów, Carl Jakob Burckhardt na żądanie Alberta Forstera opuścił terytorium Wolnego Miasta Gdańska wraz z personelem Komisariatu Ligi Narodów w Wolnym Mieście. 1 września 1939 Niemcy aresztowali w Gdańsku pierwszych 250 Polaków, których umieszczono w utworzonym 2 września 1939 obozie koncentracyjnym Stutthof.
Bitwa graniczna
Agresja niemiecka na Polskę rozpoczęła się bez wypowiedzenia wojny. Była pogwałceniem postanowień Konwencji Haskiej z 1907, która określała procedurę rozpoczynania wojen. Hitler nie zamierzał jednak respektować żadnych praw wojny.
1 września 1939 o 4.45 pancernik Schleswig-Holstein rozpoczął ostrzeliwanie Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte. Z baz lotniczych wystartowały niemieckie samoloty bombowe 1 i 4 Floty Powietrznej i skierowały się na Warszawę, Grudziądz, Poznań, Płock, Łódź, Radom, Kraków i Wieluń. To ostatnie miasto, bombardowane od 4.40, zostało prawie całkowicie zniszczone już w pierwszych godzinach wojny. Realizowana była polityka Hitlera, który już 22 sierpnia na odprawie ze swoimi generałami odbytej w Obersaltzbergu powiedział: Całkowite zniszczenie Polski jest celem wojskowym [...]. Środki są całkowicie obojętne. Zwycięzca nigdy nie będzie interpelowany, czy powody jego były uzasadnione. Dlatego nie idzie o to, by po swej stronie mieć prawo, lecz wyłącznie osiągnięcie zwycięstwa [...]. W tym celu przygotowałem, na razie tylko na Wschodzie, moje oddziały Totenkopf, rozkazując im zabijać bez miłosierdzia i bez litości mężczyzn, kobiety i dzieci polskiego pochodzenia i polskiej mowy.
Zanim jeszcze ruszyły wojska operacyjne III Rzeszy, zbrojnie wystąpiła niemiecka „piąta kolumna”. Jej członkowie w nocy z 31 sierpnia na 1 września przypuścili bezpośrednie ataki, których celem było opanowanie ważniejszych zakładów przemysłowych na Śląsku. Odpór dali powstańcy śląscy i harcerze. Akcje dywersyjne przygotowała i przeprowadziła także tajna organizacja niemiecka na Pomorzu i w Wielkopolsce. Już pierwszego dnia wojny Gdańsk został opanowany przez niemieckie bojówki hitlerowskie, a gauleiter NSDAP Albert Forster ogłosił przyłączenie Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy.
Także w godzinach rannych granicę polsko niemiecką przekroczyły oddziały lądowe. Wehrmacht, dzięki koncentracji wojsk na wybranych kierunkach, uzyskał miażdżącą przewagę nad broniącymi się polskimi oddziałami. Prawdopodobnie już o 4.00 Niemcy przypuścili atak na polskie pozycje pod Mławą i Chorzelami. Piętnaście minut później ruszył do natarcia XVI Korpus Pancerny, a jego 4 Dywizja Pancerna sforsowała Liswartę i o 4.20 weszła do Starokrzepic. Także w rejonie Przasnysza, Tucholi, Lublińca, Koszęcina, Rybnika, Grudziądza i Brodnicy Niemcy przekroczyli polską granicę. Uderzenie wyprowadzone było jednocześnie na czterech kierunkach operacyjnych: północnym, północno-zachodnim, zachodnim oraz południowo-zachodnim. Atakowane było także polskie wybrzeże morskie.
Na północnym (mazowieckim) kierunku operacyjnym
Zgrupowane w Prusach Wschodnich główne siły niemieckiej 3 Armii około 4.00 uderzyły na pozycje obronne Armii „Modlin” pod Mławą. Dowódca niemieckiej 3 A gen. Georg von Küchler przyjął następujące ugrupowanie:
na zachodnim skrzydle armii na wschód od Kwidzyna stał w gotowości do uderzenia XXI Korpus Armijny gen. por. Nikolausa von Falkenhorsta. Jego zadaniem było uderzenie na Grudziądz i we współdziałaniu z 4 Armią opanowanie przepraw przez Wisłę, a następnie natarcie na Warszawę;
w centrum ugrupowania, w rejonie Wielbark–Nibork, rozwinął się I Korpus Armijny gen. por. . W zadaniu bliższym korpus miał rozwinąć natarcie w kierunku Olsztynka przez Nidzicę na Mławę i przez Kozłowo na Działdowo. W zadaniu dalszym miał nacierać na Ciechanów i Pułtusk.
na wschodnim skrzydle armii, na północny zachód od Szczytna, rozwinięty był Korpus „Wodrig” gen. por. . W zadaniu bliższym miał uderzyć na Grudusk. Po osiągnięciu pierwszego celu jego dywizje miały kontynuować marsz przez Szulmierz i Maków Mazowiecki na Różan. Na lewym skrzydle korpusu działała 1 Brygada Kawalerii.
w Gdańsku znajdowała się brygada Friedricha Eberhardta, przeznaczona do zniszczenia polskiej obrony na Wybrzeżu Gdańskim. Odwód stanowiła 217 DP, a dowództwo armii stacjonowało w Morągu.
Naprzeciw niemieckiej 3 A, od 28 sierpnia wysunięte pozycje obronne zajęła Armia „Modlin”. Na jej lewym skrzydle rozwinięta została Nowogródzka Brygada Kawalerii gen. bryg. Władysława Andersa; w centrum ugrupowania znajdowała się 20 DP płk. dypl. Wilhelma Liszki-Lawicza. Obronę pododcinka „Mława” obsadził 78 pp i 80 pp wsparty 20 pal, a pododcinek „Rzęgnowo” obsadził 79 pp wsparty trzema dywizjonami artylerii. Oba odcinki przedzielało bagno Niemyje. Na prawo od 20 DP rozwinięta została Mazowiecka Brygada Kawalerii płk. dypl. Jana Karcza. W odwodzie Armii „Modlin” pozostawała 8 DP płk. dypl. Teodora Furgalskiego, która skoncentrowała się pod Płońskiem.
Na wschód od Armii „Modlin” broniła się Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew”. Jej głównym zadaniem była obrona północno-wschodnich obszarów Polski – opierając swoje pozycje na Narwi i Biebrzy oraz na Kanale Augustowskim. Poza tym, na zapleczu Armii „Modlin” w rejonie Brok – Ostrów Mazowiecka koncentrowała się Grupa Operacyjna „Wyszków”, pierwotnie dowodzona przez gen. bryg. Stanisława Skwarczyńskiego (później Grupą Operacyjną „Wyszków” dowodził dowódca 1 DPLeg. gen. bryg. Wincenty Kowalski). Zdaniem szefa Sztabu Głównego, gen. Wacława Stachiewicza, miała ona przejść pod rozkazy dowódcy Armii „Modlin” po zejściu sił tej armii z wysuniętej pozycji mławskiej i rozpoznaniu kierunku głównego uderzenia nieprzyjaciela z Prus Wschodnich. Siły polskie na tym kierunku liczyły sześć dywizji piechoty i cztery brygady kawalerii. Zostały one jednak rozciągnięte w zbyt szerokim pasie działań, a w trakcie działań zabrakło między nimi współdziałania. Pozwoliło to Niemcom na niszczenie ich częściami.
Rano 1 września na pozycje polskie pod Mławą i Rzęgnowem uderzyły jednostki I KA i Korpusu „Wodrig”. Pierwsze uderzenie przyjęły na siebie wysunięte nad granicę ubezpieczenia i kawaleria dywizyjna 20 DP. Pod osłoną ognia artylerii, niemieckie oddziały rozpoznawcze spychały polskie ubezpieczenia w kierunku na przygotowane zasadnicze pozycje obronne. Do działań włączyła się także artyleria polska. Pojedynek artyleryjski trwał około 2 godzin. Około 10.00 z lasu białuckiego do natarcia ruszyła 11 DP. Atak został odparty ogniem karabinów maszynowych 80 pułku piechoty. Ponowne uderzenie niemieckie na pozycję mławską wyszło o 12.30. Atak piechoty wzmocniły czołgi. I tym razem polscy obrońcy powstrzymali nacierających Niemców. Podobna sytuacja miała miejsce na odcinku bronionym przez 78 pułk piechoty. Pozycja mławska i rzęgnowska były także bombardowane przez lotnictwo, ale również z niewielkim skutkiem. Nie uzyskała powodzenia także niemiecka 1 DP z Korpusu „Wodrig” atakująca pozycję rzęgnowską, skutecznie bronioną przez 79 pułk piechoty. Stosowane przez Niemców obejścia skutecznie niwelowały polskie kontrataki.
Na zachodnim skrzydle Armii „Modlin” Nowogródzka Brygada Kawalerii gen. bryg. Władysława Andersa skutecznie odpierała ataki niemieckiej 217 DP. Dopiero o zmroku, na rozkaz dowódcy armii, oddziały polskie opuściły Działdowo i wycofały się pod Mławę.
W tym czasie na prawym skrzydle armii, w ugrupowanie Mazowieckiej Brygady Kawalerii przeniknęły drobne grupy nieprzyjaciela, a wyprowadzony w kierunku na Krzynowłogę Wielką atak oddziału rozpoznawczego niemieckiej 12 DP okazał się skuteczny i kawalerzyści 11 puł. zaczęli się cofać. Wieczorem zmotoryzowani niemieccy zwiadowcy, stosując obejścia, zaczęli zagrażać tyłom Mazowieckiej BK. Jej dowódca płk dypl. Jan Karcz, nie konsultując decyzji z przełożonym, zarządził wycofanie i pod osłoną nocy cofnął brygadę na linię: Rudno Jeziorowe – Łanięta – las na północny zachód od Drążdżewa. Tym sposobem, w zwartym dotąd ugrupowaniu armii pojawiła się luka, która w następnych dniach stawała się coraz większa.
Następnego dnia niemiecki I KA bezskutecznie atakował pododcinek mławski, natomiast atakujący pozycję rzęgnowską Korpus „Wodrig” opanował dwa kluczowe punkty polskiej obrony: Żaboklik i Górę Kamieńską. O 15.00 rozpoczęło się generalne natarcie niemieckie. Polacy utracili pozycje „Żaboklik” i „Czubatka”. Równocześnie Mazowiecka BK została zepchnięta z pozycji pod Łaniętami na Przasnysz. Aby wzmocnić uderzenie Korpusu „Wodrig” na tyły polskiej 20 DP, DPanc „Kempf” przegrupowana została na lewe skrzydło armii. W odpowiedzi na ten manewr gen. Emil Krukowicz-Przedrzymirski postanowił wprowadzić na prawe skrzydło 8 Dywizję Piechoty płk. Teodora Furgalskiego. Dywizja osiągnęła nakazany rejon: Niebory–Leśniewo–Humięcino–Żeńbok–Koziczyn i przyjęła ugrupowanie obronne. Pod wpływem narastającego zagrożenia z kierunku Przasnysza i Gruduska, zadanie 8 DP zostało zmienione; rano 3 września dywizja miała uderzyć w kierunku wschodnim i zniwelować lukę w ugrupowaniu operacyjnym armii. W kolejnych godzinach do sztabu dywizji przychodziły nowe rozkazy, zmieniające poprzednią decyzję. Żołnierze, zmęczeni całonocnym marszem, kilkakrotnie musieli zmieniać ugrupowanie wyjściowe do natarcia, a w sztabie 8 DP zapanowała nerwowość i zamieszanie. Ostatecznie po południu dywizja ruszyła do natarcia. Powodzenie uzyskał tylko 21 pułk piechoty działający w kierunku na Przasnysz. Tymczasem na tyłach dywizji pojawiły się niemieckie grupy dywersyjne wzniecające pożary. Kiedy w nocy od strony Gruduska nadjechały niemieckie czołgi, żołnierzy 13 i 32 pp ogarnęła panika. W nocy sztab dywizji załadował się na samochody i odjechał do lasu opinogórskiego. 8 DP nie była w stanie prowadzić dalszych działań bojowych w sposób zorganizowany.
Zamieszanie w polskich szykach obronnych wykorzystało niemieckie dowództwo. DPanc „Kempf” i 1 Brygada Kawalerii odrzuciły Mazowiecką BK za Przasnysz i ruszyły na Ciechanów. Przed północą Niemcy weszli do miasta, a Armii „Modlin” zaczęło grozić okrążenie. Około 22.00 3 września gen. Krukowicz-Przedrzymirski wydał rozkaz odwrotu na pozycję opóźniającą w rejonie Sulmierzyc i lasu opinogórskiego. Wycofywanie jednostek rozpoczęło się już po wschodzie słońca 4 września. Cofające się dywizje zostały zaatakowane przez niemieckie lotnictwo, w wyniku czego poniosły duże straty w ludziach oraz sprzęcie i utraciły zwartość organizacyjną.
W tym czasie na odcinku Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” oddziały niemieckie wykonywały tylko uderzenia wiążące, a ich oddziały wydzielone zajęły Grajewo, Myszyniec i Chorzele. Polskie szwadrony kawalerii prowadziły intensywne działania rozpoznawcze, w tym na terenie Rzeszy. 33 Dywizja Piechoty kończyła swą koncentrację w odwodzie grupy w rejonie Zambrowa. W związku z natarciem nieprzyjaciela na prawe skrzydło armii „Modlin” i jego postępami w rejonie Krzynowłogi, zostało zarządzone przesunięcie odwodu SGO „Narew” za lewe jej skrzydło.
Na północno-zachodnim kierunku operacyjnym (w „korytarzu pomorskim”)
Północno-zachodniego kierunku operacyjnego broniła Armia „Pomorze” gen. dyw. Władysława Bortnowskiego. Ukształtowanie terenu, a szczególnie Wisła, wymusiło podział sił armii na dwa zgrupowania. Na zachodnim brzegu rzeki znajdowały się 9., 15. i 27 DP oraz Pomorska Brygada Kawalerii, a na wschodnim dwudywizyjna Grupa Operacyjna „Wschód” gen. bryg. Mikołaja Bołtucia.
Naprzeciw wojsk Armii „Pomorze” od zachodu stała niemiecka 4 Armia gen. Günthera von Kluge. W skład armii wchodziły II i III KA, XIX KZmot. i 1 Odcinek Ochrony Pogranicza. Główną siła uderzeniową armii był XIX KZmot. gen. wojsk pancernych Heinza Guderiana. Do uderzenia przeciwko Armii „Pomorze” Niemcy zamierzali także zaangażować XXI KA gen. por. Nikolausa von Falkenhorsta z 3 Armii znajdującej się na obszarze Prus Wschodnich.
O świcie 4 Armia uderzyła z Pomorza Zachodniego w pasie od Chojnic do Noteci. W pierwszym rzucie nacierał XIX KZmot. Guderiana, na południe od niego II KA. Główne zgrupowanie uderzeniowe parło w kierunku Klonowa i Chełmna. Do zaciętych walk doszło pod Tczewem i w rejonie Chojnic.
W trakcie walk pod Chojnicami 18 pułk ułanów płk. Kazimierza Masztalerza, wsparty szwadronem czołgów rozpoznawczych, dokonał szarży na tyły niemieckiej 20 DZmot. Polski kontratak załamał się w ogniu niemieckiej broni maszynowej, dowódca pułku poległ, a oddziały polskie wycofały się za Brdę. 3 Dywizji Pancernej udało się jednak sforsować rzekę. Do jej zatrzymania skierowano pod Pluszcz i Gostycyn 34 pułk piechoty. Siły pułku okazały się jednak niewystarczające by powstrzymać czołgi Guderiana. Utworzenie przyczółka za Brdą mocno skomplikowało położenie Armii „Pomorze”. Około 18.00 zapadła decyzja wycofania północnego skrzydła 9 DP na linię jezior na zachód od Bysławia i Cekcyna. Planowano natarciem nocnym uderzyć dwoma batalionami wzdłuż wschodniego brzegu Brdy i wyrzucić niemieckie jednostki za rzekę. W wypadku niepowodzenia akcji nocnej, następnego dnia z rejonu Bysławka w kierunku Cierplewa i Suchej miały uderzyć 9 i 27 DP. Wkrótce jednak zmieniono rozkazy. 27 DP miała zostać przesunięta na wschodni brzeg Wisły pod Chełmno i Chełmżę do odwodu armii. Także Grupa Operacyjna „Czersk” otrzymała rozkaz odwrotu. Zmieniające się decyzje spowodowały chaos w polskich jednostkach. Zmienianie kierunku marszu wywołało w oddziałach wrażenie nocnego błądzenia po bezdrożach Borów Tucholskich. W nocy niektóre jednostki niemieckiej 3 DPanc. wyszły na tyły polskiej 9 DP, docierając za Koronowo.
2 września XIX KZmot. wznowił natarcie, kierując się ku Wiśle. II i III KA także ruszyły do natarcia, osłaniając południowe skrzydło korpusu Guderiana.
W tym czasie, na prawym brzegu Wisły, Grupę Operacyjną „Wschód” atakował XXI KA gen. Falkenhorsta. Polskie ubezpieczenia zostały odrzucone za Osę, a główne uderzenie Niemcy skierowali na 16 DP płk. Stanisława Świtalskiego. Uderzenie niemieckie wzdłuż drogi Łasin–Słupski Młyn zostało przez dywizję odparte, jednak kolejne, tym razem na Dąbrówkę Królewską, uzyskało powodzenie, a Niemcy uchwycili przyczółek w rejonie Bielawek. W godzinach popołudniowych wznowili działania i wyszli na tyły 64 pułku piechoty. Próba nocnego kontrataku w celu odrzucenia wroga za Osę nie powiodła się. Gen. Bołtuć postanowił zatem wprowadzić do walki 4 DP płk. Lubicz-Niezabitowskiego i zlikwidować niemiecki przyczółek. Do przewozu 14 pułku piechoty wykorzystano transport kolejowy oraz dwa autobusy. Pułk miał wzmocnić szyki obronne 16 DP. Pozostałe oddziały musiały 40-kilometrową trasę pokonać marszem pieszym.
Rano 2 września Niemcy wznowili natarcie na 16 DP. Najtrudniejsza sytuacja wytworzyła się na zachodnim odcinku obrony w rejonie Grudziądza. Aby ratować sytuację, gen. Bortnowski nakazał wykonanie nalotów lotniczych na niemiecką piechotę. Dowódca lotnictwa armii płk Bolesław Stachoń zadanie to powierzył 141 eskadrze myśliwskiej. Nie przyniosło ono większych rezultatów i nie zelżał nacisk Niemców na polską piechotę. Po południu nastąpił odwrót 16 DP. Niektóre oddziały zaczęła ogarniać panika. Niemcy nacierali bezpośrednio na Grudziądz; uaktywniły się niemieckie grupy dywersyjne.
Po przybyciu w rejon Radzyń–Jamatowice 4 Dywizji Piechoty, otrzymała ona zadanie wykonanie kontrnatarcia w kierunku na Mełno i przywrócenia położenia w pasie obrony 16 Dywizji Piechoty. Dowódca 4 DP płk Niezabitowski dysponował w tym czasie tylko czterema batalionami piechoty i jednym dywizjonem artylerii. Z pozostałymi oddziałami dywizji nie posiadał łączności. Natarcie ruszyło około 20.00 i początkowo uzyskiwano powodzenie. Dopiero w okolicach Annowa i Gruty rozgorzały ciężkie walki. Gruta została zdobyta około północy, a II/65 pp zdobył Niewałd i zlikwidował niebezpieczeństwo odcięcia Grudziądza od GO „Wschód”. Dalsze natarcie dywizji zatrzymał płk Niezabitowski, rozkazując jej przejść do obrony między jeziorem Mełno, jeziorem Wilcze i dalej wzdłuż toru kolejowego na północ od Okonina. Pozycji obronnych nad Osą nie udało się odzyskać. Przeszkodził temu narastający chaos w dowodzeniu polskimi oddziałami i wymieszanie jednostek 16 i 4 DP. Płk Stanisław Świtalski nie zapanował nad sytuacją w 16 DP, która to rozpoczęła nieplanowany i niekontrolowany odwrót.
2 września wytworzyła się bardzo trudna sytuacja w Borach Tucholskich i całym pasie obrony 9 DP. Dowódca Armii „Pomorze” gen. Bortnowski zamierzał uderzyć 27. i 9 DP oraz Pomorską BK w kierunku południowym, by pobić te siły niemieckie, które przedarły się za Brdę. Plan przewidywał uderzenie całością sił na Świekatowo i Koronowo. Szwankująca łączność telefoniczna, lub w przypadku Pomorskiej BK jej brak, spowodowała, że nie mógł on przedstawić dowódcom związków taktycznych w sposób klarowny swojego planu i zorganizować współdziałania. Dowódcy obu polskich dywizji i brygady kawalerii nie działali zatem według jednolitego planu, a natarcie niemieckie rozwijało się w coraz większym tempie. W godzinach południowych rozgorzała walka na skraju Borów Tucholskich pomiędzy 27 DP, a zagradzającymi jej drogę oddziałami niemieckiej 3 DPanc. Oddziałom polskim skupionym w obszarze Błądzim–Bysławek–Wierzchucin groziło okrążenie, a lotnictwo niemieckie wykonało silne naloty bombowe na dywizyjne tyły. W nocy dowódcy poszczególnych związków taktycznych starali się zebrać oddziały, aby mogły one przedrzeć się na południe i obsadzić północną część przedmościa bydgoskiego, przedłużając tym samym skrzydło znajdującej się tam 15 DP gen. bryg. Zdzisława Przyjałkowskiego. Jednak do godzin południowych 3 września oddziały niemieckie II KA i XIX KZmot. całkowicie odcięły drogę na południe znajdującym się w Borach Tucholskich jednostkom 9 i 27 DP oraz Grupie Operacyjnej „Czersk”. Gen. Bortnowski nie miał pełnego rozeznania w sytuacji, w jakiej znalazły się jego wojska zgrupowane w Borach Tucholskich. Zobowiązał dowódcę Grupy Operacyjnej „Wschód” do utrzymania zajmowanych stanowisk obronnych, a jednocześnie siłami 15 DP piechoty gen. bryg. Zdzisława Przyjałkowskiego umacniał przedpola Bydgoszczy.
Rano 3 września jednostki 9 DP i 27 DP zostały silnie zbombardowane przez niemieckie lotnictwo. Pierwsze uderzenie niemieckie odrzucił III/35 pp, ale drugie – popołudniowe było na tyle skuteczne, że resztki 34 pp zostały otoczone pod Bramką, jego żołnierze zostali wzięci do niewoli, a 50 pp odszedł na Grudziądz. Zwartość organizacyjną zachował tylko 35 pp. Przebijające się z kotła oddziały polskie docierały grupami pod Świecie a stamtąd na wschodni brzeg rzeki. Pozostała część piechoty i kawalerii, która pozostała w kotle, w niedzielę, poniedziałek i wtorek stawiała opór atakującym ze wszystkich stron Niemcom. W „korytarzu pomorskim” 9 DP straciła 70%, a 27 DP połowę żołnierzy i sprzętu. Z Pomorskiej BK uratowała się tylko trzecia część żołnierzy.
Po poniesionych stratach Armia „Pomorze” nie była w stanie przyjąć obrony po obu stronach Wisły i powstrzymać natarcia Grupy Armii „Północ” w kierunku na Warszawę. Na szczęście dla gen. Bortnowskiego Niemcy, po uzyskaniu połączenia lądowego z Prusami Wschodnimi, na ten właśnie obszar zaczęli kierować główne siły 4 Armii, by po połączeniu z 3 Armią wykonać uderzenie na Brześć i oskrzydlić siły polskie znajdujące się na wschód od Wisły.
W następnych dniach Armia „Pomorze” cofała się po obu stronach Wisły bez większego nacisku nieprzyjaciela. Gen. Bortnowski wycofał 15 DP z Bydgoszczy i obsadził nią linię obronną od Brzozy do Solca Kujawskiego, a odcinek Wisły od Solca Kujawskiego do Torunia dozorowały resztki Pomorskiej BK. Dzięki utrzymywaniu frontu przez GO gen. Bołtucia, przez Wisłę przeprawiały się drobne oddziały dywizji rozbitych w Borach Tucholskich. W godzinach popołudniowych Niemcy wkroczyli do opuszczonej przez polskie oddziały Bydgoszczy. Po likwidacji zgrupowań polskich w Borach Tucholskich działania na Pomorzu zaczęły wygasać.
Na zachodnim kierunku operacyjnym (Wielkopolska i górna Warta)
Na tym kierunku ugrupowanie obronne przyjęły związki taktyczne Armii „Łódź” i 7 DP z Armii „Kraków” oraz broniąca Wielkopolski Armia „Poznań” gen. Tadeusza Kutrzeby.
Armia „Łódź” gen. dyw. Juliusza Rómmla 1 września dysponowała 10., 28. i 30 Dywizją Piechoty, Wołyńską BK oraz Sieradzką Brygadą ON i liczyła około 75 tysięcy żołnierzy. Swoje 34 bataliony piechoty, 29 szwadronów kawalerii, 178 dział, 50 tankietek, dwa pociągi pancerne i 45 samolotów rozwinęła w siedemdziesięciopięciokilometrowym pasie obrony, od Odolanowa na północy do Krzepic na południu. Jej zadaniem w pierwszej fazie wojny było osłonić kierunki na Łódź i Piotrków; na lewym skrzydle trzymać łączność z Armią „Kraków” i nadzorować kierunek Radomsko – Skarżysko.
Pod koniec sierpnia główne siły armii wysunięte zostały nad samą granicę. Zasadnicza rubież obrony pozostała kilkadziesiąt kilometrów za nimi, na linii Warty i Widawki.
Około 4.00 1 września na Armię „Łódź” uderzyły główne siły niemieckiej 8 Armii gen. Johannesa Blaskowitza i część sił 10 Armii. Niemcy uderzali na wybranych kierunkach. Najtrudniejsza sytuacja wytworzyła się na styku Armii „Łódź” i „Kraków”. Nacierający tam XVI KPanc. gen. Ericha Hoepnera początkowo stracił sporo czasu na przeprawie przez graniczną rzeczkę Liswartę, na której Polacy zniszczyli wszystkie mosty. Po przejściu granicy jego 4 DPanc uderzyła z marszu na Wołyńską BK płk. Juliana Filipowicza osłaniającą lewe skrzydło Armii „Łódź”. Rozpoczął się całodzienny bój pod Mokrą. Około 8.00 pododdziały rozpoznawcze dywizji pancernej zaatakowały pozycje 21pułku ułanów. Powstrzymał ich ogień przeciwpancerny prowadzony z bardzo małej odległości. Niemcy cofnęli się, tracąc kilka czołgów. Około 10.00 przeciwnik wznowił natarcie, poprzedzając działanie czołgów nawałą artyleryjską. I tym razem polskim ułanom udało się zatrzymać czołgi, zadając Niemcom poważne straty.
Około 13.00 Niemcy ponownie przeprowadzili przygotowanie artyleryjskie i wysłali do boju ponad pięćdziesiąt czołgów. Przerwały one obronę 21 puł. i wdarły się na polanę koło wsi Mokra. Tu znajdowały się stanowiska ogniowe 2 dywizjonu artylerii konnej, którego baterie otworzyły ogień na wprost. Artylerzystów wsparł 12 pułk ułanów, a później pociąg pancerny nr 53. Niemcy odrzuceni zostali na pozycje wyjściowe. Po południu nad Mokrą zaczęło działać lotnictwo niemieckie. Pod jego osłoną do walki weszły siły główne 4 DPanc. Pierwszorzutowe oddziały Wołyńskiej BK zaczęły się cofać. Wówczas płk Filipowicz wysłał do kontrataku 2 pułk strzelców konnych i 21 dywizjon pancerny. Pojawienie się polskich tankietek i samochodów pancernych zaskoczyło i zdezorientowało Niemców. Artyleria polska trafiła kilka czołgów. Po dwóch godzinach ciężkich walk Niemcy opuścili polanę. Polska brygada kawalerii zatrzymała niemiecką dywizję pancerną. W całodziennych walkach poniosła jednak duże straty i następnego dnia musiała opuścić zajmowane stanowiska.
Na pozostałych odcinkach frontu Armii „Łódź” także trwały zacięte walki z niemiecką 8 Armią nacierającą w kierunku Sieradza i Działoszyna. Wysunięte tuż nad samą granicę oddziały polskie skutecznie powstrzymywały nieprzyjaciela i jego ruch do przodu.
2 września główne siły Armii „Łódź” odpierały czołowe ataki trzech niemieckich korpusów. Ciężkie walki toczyła 30 Dywizja Piechoty broniąca zakola Warty od Krzeczowa po Działoszyn. Niemiecki XI KA uchwycił pod Działoszynem przyczółek na Warcie. Wołyńska BK po walkach pod Mokrą odskoczyła pod Łobodno i ponownie stawiła opór 4 DPanc. Wieczorem odeszła za Wartę. Działająca w centrum armii 28 Dywizja Piechoty skutecznie opóźniała natarcie niemieckiej 1 Dywizji Lekkiej. Lewoskrzydłowa 10 DP przyjęła na siebie napór trzech niemieckich dywizji piechoty. Pod koniec dnia Naczelny Wódz marsz. Edward Śmigły-Rydz zobowiązał gen. Rómmla do przerwania bitwy na wysuniętych rubieżach w takim momencie, aby armia zdołała wycofać się na główną, umocnioną pozycję obrony.
3 września Kresowa BK skierowana została w rejon Błaszek, celem osłony skrzydła 10 DP.
Planowane działania 10 DP też uległy jednak zakłóceniu. Już po północy Naczelny Wódz polecił, by ta dywizja pozostała siłami głównymi na przedpolu Sieradza. Ponadto w godzinach porannych skierowany został do dyspozycji dowódcy 10 DP wzmocniony artylerią 4 pp Leg. OW płk. Jana Zientarskiego wycofał się bez walki i od 14.00 zaczął obsadzać północną część odcinka, a OW płk. Jerzego Grobickiego wycofał się przez Dębołękę na Beleń. Zgrupowanie 31 pp zajęło do świtu linię osłony. W ciągu dnia zmieniano jednak kilkakrotnie rozkazy. Zapowiedziane jako wzmocnienie zgrupowanie 4 pp Leg przymaszerowało o 22.00 w ugrupowanie 10 DP, lecz zastało tam nowy rozkaz dowódcy Armii, nakazujący mu natychmiastowy odmarsz do Luciejowa do dyspozycji dowódcy 28 DP. Ta ostatnia cofała się na pozycje główne walcząc z podjazdami pancerno-motorowymi 1 Dywizji Lekkiej. Część polskich oddziałow atakowana była przez grupy dywersyjne V Kolumny.
30 DP odeszła na pozycję główną bez styczności z wrogiem, a uderzenie niemieckiego lotnictwa trafiło w próżnię. Do zmierzchu oddziały dywizji obsadziły pozycję obronną za Widawką.
Wołyńska BK stała od świtu 3 września w rejonie Łękińsko – Łękawa, w osłonie skrzydła Armii. 12 puł. przeprowadził wypad w kierunku Rozprzy, natomiast 2 psk podjechał pod Kamieńsk i w szyku pieszym wdarł się do miasta, gdzie ogniem granatów ręcznych zadał straty pułkowi strzelców zmotoryzowanych 1 DPanc. 2 DP (bez dwu pułków i dwu dywizjonów artylerii lekkiej) otrzymała rozkaz przesunięcia się w nocy w rejon Zelowa. 3 września na korzyść Armii „Łódź” działała też Brygada Bombowa. Jej II dywizjon dwukrotnie bombardował oddziały 1 DPanc na południe od Radomska, tracąc 4 samoloty zestrzelone i 5 postrzelanych.
Prawym sąsiadem Armii „Łódź” była broniąca Wielkopolski Armia „Poznań” gen. Tadeusza Kutrzeby. Naprzeciwko wielkopolskiej armii stały słabe oddziały niemieckich jednostek terytorialnych i straży granicznej, które osłaniały prawie 300-kilometrową lukę między ugrupowaniem zaczepnym Grup Armii „Północ” i „Południe”.
1 września Luftwaffe zbombardowała Poznań, Gniezno i Wrześnię. Po ataku lotniczym nie nastąpiło jednak zdecydowane uderzenie sił lądowych, jak tego oczekiwało polskie dowództwo.
Przeciwko związkom taktycznym Armii „Poznań” na kierunku Zbąszynia wyszły do działania oddziały Grenzschutzu, na kierunku Rawicza i Leszna 78 rezerwowa Dywizja Piechoty, a na kierunku Krotoszyna 183 rezerwowa DP z 8 Armii. Natomiast na polską 26 Dywizję Piechoty przez Trzciankę wyszła 221 Dywizja Landwehry, stanowiąca prawe skrzydło niemieckiej 4 Armii. Po kilku godzinach działań Niemcy zostali zmuszeni do wycofania się poza granicę lub zatrzymania natarcia.
Do poważniejszych walk doszło tylko pod Krotoszynem, w Rawiczu i Lesznie. 183 pp Landwehry przekroczył granicę pod Zdunami oraz Sulmierzycami i uderzył na rozmieszczone tam polskie pododdziały Straży Granicznej i Obrony Narodowej. Niemcy, wsparci silną artylerią, opanowali obie miejscowości i rozwinęli natarcie na Krotoszyn, broniony przez I/ 56 pułku piechoty. Walka na południowym przedpolu miasta trwała przez cały dzień. Pod wieczór Niemcy wycofali się na pozycje wyjściowe.
Na Rawicz i Leszno uderzyły pułki 14 Odcinka Straży Granicznej, wspierane przez oddziały dywersyjne z zewnątrz oraz V Kolumnę zorganizowaną przez miejscowych Niemców. Broniąca Rawicza kompania III/ 55 pułku piechoty opuściła miasto po zaciętych walkach ulicznych. W Lesznie, podczas odpierania drugiego natarcia, na tyły I/55 pułku piechoty uderzyli dywersanci niemieccy. W obu starciach interweniowały skutecznie oddziały odwodowe Wielkopolskiej Brygady Kawalerii, które zdławiły opór dywersantów i zmusiły regularne oddziały przeciwnika do wycofania się poza granicę kraju. 2 września rano oddziały Wielkopolskiej BK wykonały wypady rozpoznawcze poza granicę Polski – na Wschowę i Załęcze. Oddziały polskie opanowały okoliczne wsie i zdobyły przedpola Wschowy. Po wykonaniu zadania polskie oddziały wycofały się bez strat na stanowiska wyjściowe.
Bierność Niemców przed frontem armii z jednej strony, z drugiej zaś duża koncentracja ich sił i wielka aktywność w natarciu na sąsiada na południu, skłaniały gen. Kutrzebę do szukania rozstrzygnięcia we wspólnej z Armią „Łódź” bitwie na przedpolach Sieradza. Swoją koncepcję przedstawił Naczelnemu Wodzowi. Jednak w związku z tragiczną sytuacją operacyjną w rejonie Częstochowy oraz bardziej na południe, w godzinach popołudniowych 2 września wysłane zostało polecenie przygotowania odejścia armii na zasadniczą pozycję obronną. W parę godzin później dowódca Armii „Poznań” otrzymał rozkaz rozpoczęcia wycofania jednostek bedących w pasie przesłaniania i na pozycjach ubezpieczeń na zasadniczą rubież obronną.
Na południowo-zachodnim kierunku operacyjnym (Śląsk i Pogórze Karpackie)
Kluczową rolę w obronie południowo-zachodniej Polski odegrać miała Armia „Kraków”. Jej zadaniem w początkowym okresie wojny było bronić Śląska i Pogórza Karpackiego. Ostateczna linia obrony została wyznaczona na linii: obszar umocniony Górny Śląsk – Mikołów – Pszczyna – Biała – Żywiec. 1 września jej dowódca gen. bryg. Antoni Szylling dysponował 6 DP, 7 DP, 55 DP rez., 21 DP i 23 DP, Krakowską BK i zmotoryzowaną 10 BK, jedną brygadą piechoty górskiej; razem stanowiło to 59 batalionów, 29 Szwadronów, 352 działa, 90 tankietek, dwa pociągi pancerne i 44 samoloty.
Swoje związki taktyczne armia rozmieściła w pasie od Krzepic aż do Czorsztyna, a jego szerokość wynosiła ponad 200 kilometrów. Pod Częstochową rozmieszczono 7 Dywizję Piechoty gen. bryg. Janusza Gąsiorowskiego. Jej prawe skrzydło ubezpieczała Krakowska BK gen. bryg. Zygmunta Piaseckiego. Pozostałe dywizje włączono w skład dwóch grup operacyjnych. 23 DP płk. dypl. Władysława Powierzy i 55 DP rez. płk. Stanisława Kalabińskiego oraz Grupa Forteczna Obszaru Warownego „Śląsk” płk. Wacława Klaczyńskiego stanowiły Grupę Operacyjną „Śląsk”, z dowódcą gen. bryg. Janem Jagminem-Sadowskim. Grupa ta obsadzała fortyfikacje stałe w rejonie śląskiego okręgu przemysłowego.
Drugą grupę operacyjną – GO „Bielsko” gen. bryg. Mieczysława Boruty-Spiechowicza – stanowiły 21 DP gen. bryg. Józefa Kustronia i 1 BPGór. płk. dypl. Janusza Gaładyka. Grupa rozmieszczona została w rejonie Bielska, Żywca i Chabówki. W rejonie Pszczyny działać miała 6 DP gen. bryg. Bernarda Monda, a 10 BK płk. dypl. Stanisława Maczka znajdowała się w rejonie Krakowa. Zadaniem armii było bronić rejonu przemysłowego Górny Śląsk; osłonić kierunek na Kraków od południowego zachodu i zabezpieczyć odcinek linii kolejowej Ząbkowice-Częstochowa.
Od wytrwania tej armii na zajmowanych pozycjach uzależniona była trwałość całej polskiej obrony w zachodniej części Polski.
1 września w pasie obrony Armii „Kraków” atakowały siły główne niemieckiej 14 Armii oraz XV i IV Korpus Armijny z 10 Armii. Jej północne skrzydło, czyli 7 DP i Krakowską BK, atakował w rejonie Częstochowy i Lublińca niemiecki IV KA i część sił XV KPanc.
14 Armia, rozwinięta łukiem od Górnego Śląska przez Morawy i Słowację do Popradu, na obszarze warownym Górnego Śląska wiązała siły polskie działaniami oddziałów dywersyjnych, a jej VIII KA zaatakował w korytarzu pszczyńskim. Natarcie 8 DP gen. por. Rudolfa Kocha-Erpacha zostało początkowo powstrzymane na odcinku schronów bojowych Mikołów–Kobiór. Nieprzyjaciel wykonywał jednocześnie ruch oskrzydlający jednostkami pancernymi przez Jabłonkę, Nowy Targ na Chabówkę–Jordanów oraz w rejonie Żywca. Największe postępy 1 września poczyniła 2 Dywizja Pancerna gen. por. Rudolfa Veiela.
Pod koniec dnia Grupa Operacyjna „Śląsk” utrzymywała swoje pozycje obronne. 6 DP gen. Bernarda Monda, atakowana w rejonie Pszczyny, zatrzymała niemiecką 5 DPanc pod Brzeźcami. Na Śląsku Cieszyńskim Grupa Operacyjna „Bielsko” początkowo skutecznie opóźniała marsz niemieckich korpusów, ale Niemcom udało się wyjść na jej południowe skrzydło. Aby zabezpieczyć tyły armii, gen. Szylling skierował w ten rejon 10 BK gen. Maczka. Kierując jedyny swój odwód spod Krakowa na południe, dowódca armii pozbawił się możliwości interweniowania na innych zagrożonych kierunkach, a najtrudniejsza sytuacja wytworzyła się pod Częstochową. Działania XVI KPanc, wrzynającego się pomiędzy Armię „Łódź” i Armię „Kraków”, stanowiły poważny problem dla broniących się wojsk polskich.
W sobotę 2 września pozycje obronne 7 DP i Krakowskiej BK już od rana znalazły się pod ogniem niemieckiej artylerii i uderzeń bombowych Luftwaffe. 1 DPanc obeszła Częstochowę od północy i maszerując w kierunku wschodnim, pod wieczór sforsowała Wartę pod Gidlami i Pławnem. Jednocześnie 2 Dywizja Lekka zaatakowała Krakowską BK w rejonie Woźnik. Polska brygada poniosła ciężkie straty i zaczęła cofać się. Spowodowało to wyłom w głównej pozycji obronnej armii, a wojska niemieckie uzyskały możliwość wyjścia na tyły 7 Dywizji Piechoty w rejonie Częstochowy. Także północne skrzydło Grupy Operacyjnej „Śląsk” było zagrożone. Oskrzydlana z obu stron 7 DP została pobita pod Częstochową i po południu rozpoczęła odwrót w kierunku Koniecpola. Wieczorem i w nocy większość jej oddziałów dotarła w okolice Lasów Janowskich. Klęska pod Częstochową spowodowała wyłom w obronie polskiej na znacznym odcinku. W powstałej luce pełną swobodę operacyjną uzyskał niemiecki XVI KPanc, a dowództwo polskie na tym kierunku nie posiadało większych odwodów. Co prawda, Naczelny Wódz wydał Brygadzie Bombowej rozkaz ataku na niemieckie zgrupowanie pancerne, ale zaangażowany do tego zadania VI dywizjon „Karasi” nie zdołał powstrzymać niemieckich czołgów.
Niekorzystnie dla Armii „Kraków” rozwijały się też działania na lewym skrzydle. Grupa Operacyjna „Śląsk” skutecznie powstrzymała napór niemiecki pomiędzy Mikołowem i Kobiórem, jednak pod Pszczyną nie udało się oddziałom 6 DP zatrzymać niemieckiej 5 DPanc. Próba kontrataku dwoma batalionami piechoty nie powiodła się i główna linia oporu armii na tym odcinku została przełamana.
Na skrajnym południowym skrzydle natarcie prowadził niemiecki XVIII KA. Już o świcie 2 września ruszył on spod Spytkowic i Nowego Targu na Jordanów. Trafił na twardy opór 1 pułku KOP oraz dobrze zorganizowaną obronę przeciwpancerną 10 BK. W południe Niemcy wycofali się do Spytkowic. Wkrótce jednak przypuścili kolejny atak i 2 DPanc opanowała Wysoką. Polacy wycofali się do Jordanowa. Pod Chabówką 1 pułk KOP zaatakowała niemiecka 4 Dywizja Lekka. Kop-istów wsparli żołnierze płk. Maczka. Walczono także pod Węgierską Górką. Nacierająca na Żywiec niemiecka 7 Dywizja Piechoty podeszła pod ufortyfikowane polskie stanowiska obronne składające się z pięciu schronów betonowych obsadzonych przez kompanię forteczną batalionu KOP Berezwecz kpt. Tadeusza Semika. Nie powiodły się próby zniszczenia schronów ogniem pośrednim artylerii. Dopiero niemiecka piechota, wykorzystując luki między schronami, zaczęła przenikać w głąb polskiej obrony, a po zaciętych walkach schrony zostały zniszczone za pomocą artylerii przeciwpancernej i miotaczy ognia.
Dalej na wschód, 10 BKZmot. i 1 pułk KOP powstrzymywały napór niemieckiego XXII Korpusu Armijnego nacierającego na Jordanów. Do ciężkich walk doszło w rejonie Wysokiej, gdzie 24 pułk ułanów i dywizjon przeciwpancerny 10 BK biły się z pododdziałami niemieckiej 2 DPanc. Po całodziennych walkach Polacy wycofali się, ale wyczerpani starciem Niemcy nie zorganizowali pościgu. Także pod Chabówką 1 pułk KOP dał odpór niemieckiej 4 Dywizji Lekkiej.
Kolejne godziny walk toczonych 2 września pogorszyły jednak położenie Armii „Kraków”. Napływające meldunki z godzin przedpołudniowych od dowódców grup operacyjnych oraz poszczególnych dywizji i brygad do dowódcy armii wskazywały wyraźnie, że nieprzyjaciel prowadzi dwustronny manewr oskrzydlający. Groźne było także przełamanie pod Pszczyną. Gen. Szylling zaczął się obawiać, że w dniu następnym ugrupowanie jego armii może zostać rozczłonkowane, a poszczególnym związkom taktycznym i oddziałom grozi odcięcie i otoczenie.
Przed wieczorem sytuacja uległa dalszemu pogorszeniu. Na północnym skrzydle armii 7 DP była nadal spychana ku Warcie, a Krakowska BK została odrzucona pod Zawiercie. Luka między tymi związkami taktycznymi rozszerzyła się do 30 km, którą to wykorzystała niemiecka 2 Dywizja Lekka, przekroczyła Wartę i skierowała się na Żarki. Nie było pewnych informacji o położeniu 6 DP. 21 DPGór. atakowana była na pozycji skoczowskiej, a o zmierzchu zamierzała się wycofać w kierunku Bielska. Od walczących dywizji nadeszły meldunki, że Niemcy wzniecają pożary, a ogarnięta paniką ludność rozpoczęła masową ucieczkę, tarasując drogi. Nastroje w sztabie armii były pesymistyczne. Ciągle rwała się łączność z podwładnymi, co utrudniało bieżącą orientację w położeniu poszczególnych związków taktycznych i oddziałów armii.
Około 18.00 odbyła się kolejna rozmowa Naczelnego Wodza z gen. Szyllingiem. Dowódca Armii Kraków przedstawił pesymistyczny obraz położenia swojej armii.
Po namyśle marsz. Śmigły-Rydz potwierdził zgodę na odwrót Armii „Kraków” na linię Nidy i Dunajca. Jego decyzja oznaczała załamanie się koncepcji obrony całej zachodniej Polski w oparciu o „śląski rygiel”. Opuszczenie tej pozycji już w drugim dniu wojny uniemożliwiało zakończenie rozpoczętej mobilizacji powszechnej oraz rezygnację ze znajdujących się w zachodniej Polsce rezerw ludzkich i materiałowych. W sobotę wieczorem dowódcy wielkich jednostek Armii „Kraków” otrzymali rozkazy do wycofania. Nakazywały one najpierw odskok na linię: Lelów, Pradła, Przemsza, Skawa. Przygotowanie planu odwrotu za Nidę i Dunajec zostało odłożone do dnia następnego, na niedzielę. Wycofanie na rubież pośrednią na prawym skrzydle armii połączono ze zwrotem zaczepnym Krakowskiej BK i 7 DP przeciwko niemieckiej 2 DLek. Nierealne zadanie postawione tym jednostkom w konsekwencji doprowadziło do zniszczenia 7 DP pod Janowem. Powiodło się natomiast oderwanie od nieprzyjaciela w centrum ugrupowania. Umożliwiła je ofiarna walka byłych powstańców śląskich, którzy po odejściu Grupy Operacyjnej „Śląsk” chwycili za broń i razem z młodzieżą stawili opór Niemcom.
W nocy z 2 na 3 września i w czasie dnia trwał odwrót Armii „Kraków” za Wisłę i Dunajec. Krakowska BK pod wieczór 3 września znajdowała się w rejonie Pradeł. Oddziały Grupy Operacyjnej „Śląsk”, przemianowane na Grupę Operacyjną „Jagmin”, oderwały się od nieprzyjaciela i opóźniając oddziały niemieckiej 5 DPanc, wycofały się na nakazaną rubież. Na pozycjach fortecznych utraciły jednak wiele ciężkiej broni.
Grupa Operacyjna „Bielsko”, przemianowana na Grupę Operacyjną „Boruta”, już w godzinach przedpołudniowych opuściła zajmowane stanowiska i rozpoczęła przegrupowanie. Wycofujące się z Pszczyny dwa bataliony 16 pułku piechoty uderzyły w skrzydło niemieckiej 5 DPanc w okolicach Rajska. Natarcie trafiło na sztab 5 DPanc, co wywołało wśród Niemców wiele zamieszania. Walki trwały do wieczora. W nocy grupa wycofała się za Przemszę. Druga część 6 DP odeszła z Pszczyny w kierunku Chełmka. Po drodze 20 pułk piechoty był atakowany przez dywersantów i częściowo rozproszył się. Po przejściu Wisły pod Dziedzicami odszedł w kierunku Kęt. Dywizja w czasie odwrotu straciła zwartość organizacyjną. Oddziały 21 DPGór., wycofujące się przez Bielsko, także były atakowane przez niemieckich dywersantów, a w czasie dnia zostały zbombardowane przez lotnictwo niemieckie.
Lewoskrzydłowe związki taktyczne i oddziały Grupy Operacyjnej „Boruta” w dalszym ciągu stawiały twardy opór niemieckim 2. i 4 DLek. na kierunkach na Myślenice i Dobczyce.
Sytuacja Armii „Kraków” po opuszczenia Śląska nie uległa poprawie. Armia utraciła dogodne pozycje obronne OWar. Śląsk. Zmniejszyły się jej możliwości bojowe. Utraciła pod Częstochową 7 DP, a w powstałą lukę weszły dwa niemieckie korpusy. Nie udało się też odskoczyć za Nidę i Dunajec i zorganizować tam trwałego oporu.
Zdaniem wielu historyków, decyzja o wycofaniu sił ze Śląska już w drugim dniu wojny była przedwczesna. Ruch odwrotowy Armii „Kraków” niweczył zamysł Naczelnego Wodza, powzięty jeszcze przed wojną, co do sposobu działań na obszarze zachodniej Polski. Nie mającym osłony od południa Armiom „Łódź”, „Poznań” i „Pomorze” groziło dwustronne oskrzydlenie. Musiały one natychmiast rozpocząć odwrót za Wisłę. Miały jednak znacznie dłuższą drogę do pokonania niż Armia „Kraków” i jak się później okazało, zostały odcięte przez Niemców w łuku Wisły. Ostatecznym efektem opuszczenia Śląska była decyzja Naczelnego Wodza przerwania bitwy granicznej i cofnięcie sił polskich na główną pozycję obrony.
Na głównej pozycji obronnej
Po pierwszych trzech dniach walk zarysowała się wyraźnie przewaga nacierających wojsk niemieckich. Przegrane bitwy armii polskich na pozycji mławskiej, na Pomorzu w Borach Tucholskich oraz na przedpolach Warty i Widawki, a nade wszystko przedwczesne opuszczenie Śląska, przekreśliły plany Naczelnego Wodza na skuteczne wyczerpywanie sił niemieckich jeszcze przed główną pozycją obrony. 4 września na całym froncie armie polskie znajdowały się w odwrocie, zazwyczaj w styczności taktycznej z nieprzyjacielem, a oddziały wydzielone i rozpoznawcze niemieckich wojsk szybkich wychodziły na skrzydła i tyły wycofujących się oddziałów polskich, wywołując często panikę. Panujące w powietrzu samoloty Luftwaffe silnie dezorganizowały transporty kolejowe odwodów armii i grup operacyjnych, niszczyły węzły kolejowe oraz cofające się zgrupowania polskie. Coraz bardziej odczuwalna była również terrorystyczna działalność piątej kolumny.
Po przegranej bitwie granicznej i odwrocie, front polski, zwrócony czołem ku zachodowi, skrócił się do 400 km i biegł po cięciwie łuku Wisły od Bydgoszczy, przez Sieradz po Kraków. Powstała jednak luka na styku Armii „Łódź” i „Kraków” w kierunku na Warszawę. Kolejne dni miały rozstrzygnąć, czy wojskom polskim uda się zamknąć przerwę, czy też niemieckie natarcie poszerzy ją i pogłębi. Naczelny Wódz orientował się, że na głównej pozycji obronnej na wielu odcinkach nie był przygotowany do obrony nawet system umocnień polowych, zaś przeszkody naturalne, takie jak Narew, jeziora kujawskie, górna Warta, Widawka, Nida i Dunajec były zbyt słabą zaporą dla nieprzyjaciela dysponującego nowoczesnym sprzętem przeprawowym. Nieskoncentrowany jeszcze odwód główny – Armia „Prusy” – znalazł się w trudnym położeniu.
Na północnym Mazowszu
Po likwidacji oporu polskiego w „korytarzu pomorskim”, dowództwo Grupy Armii „Północ” przerzucało nowe wielkie jednostki przez Prusy Wschodnie na wschodnie skrzydło polskiej obrony na Mazowszu. Wzmożony nacisk na prawe skrzydło Armii „Modlin”, a następnie SGO „Narew”, doprowadził w konsekwencji do utraty pozycji mławskiej. Na tym kierunku niemiecka DPanc „Kempf” zepchnęła Mazowiecką BK na południe, opanowała Przasnysz i skierowała się na Ciechanów. 4 września rozpoczął się odwrót wojsk Armii „Modlin”. Wycofujące się w dzień spod Mławy i Gruduska oddziały 8. i 20 Dywizji Piechoty zostały zaatakowane przez Luftwaffe w otwartym terenie i rozproszone. Dowództwo Armii pod koniec 4 września dysponowało praktycznie tylko dwoma brygadami kawalerii. W tej sytuacji zapadła decyzja cofnięcia całości sił za Wisłę. Jednocześnie rozpoczęto organizowanie przeciwuderzenia siłami Grupy Operacyjnej „Wyszków” gen. Wincentego Kowalskiego.
Pod wieczór 5 września rozkazy zostały odwołane, a GO „Wyszków”, otrzymała zadanie obrony Narwi. Dowództwo Armii „Modlin” błędnie oceniło, że wojska niemieckiej 3 Armii przejdą do pościgu. Tymczasem gen. Georg von Küchler zrezygnował z uderzenia na Płońsk, Płock i Modlin, główne swoje siły skierował na Różan i Brok, a uderzenie pomocnicze planował wykonać na Pułtusk, Tłuszcz i Zielonkę. Zmiana kierunku działań 3 Armii nastąpiła na skutek rozkazu Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych (OKH), co wiązało się z ogólnym planem przedłużenia kleszczy okrążenia sił polskich dalej na wschód.
Na skutek braku jednolitego dowództwa dla wojsk polskich działających na północy, rozkazy do poszczególnych związków operacyjnych i taktycznych docierały z różnych kierunków. Dowódca GO „Wyszków” otrzymywał polecenia zarówno ze sztabu Naczelnego Wodza, jak i od dowódcy Armii „Modlin”. Naczelne Dowództwo wróciło do koncepcji zwrotu zaczepnego siłami GO „Wyszków”. W myśl powziętej decyzji, 41 Dywizja Piechoty miała przekazać dotychczasowe pozycje obronne SGO „Narew”, pozostawiając jeden pułk na przedmościu w Różanie. Reszta sił miała skoncentrować się w rejonie Pułtuska, dołączając tam do 1 Dywizji Piechoty Legionów. Rozkaz do przeciwuderzenia opracowano w sztabie Naczelnego Wodza wieczorem 5 września; do Armii „Modlin” dotarł on w nocy, a do GO „Wyszków” dopiero 6 września rano. Przeciwuderzenie, w którym obok 1 DP miały wziąć udział także 41 DP i Mazowiecka BK, zostało wyznaczone na noc z 5 na 6 lub na dzień 6 września. Pomimo że gen. Kowalski otrzymał rozkaz już zdezaktualizowany, zdecydował się jednak go wykonać. W akcji wziąć miała udział także część sił SGO „Narew”, podporządkowanych operacyjnie Armii „Modlin”. Nakazano niezbędne przegrupowania, w wyniku których 41 DP gen. Wacława Piekarskiego opuściła stanowiska nad Narwią, pozostawiając w Różanie tylko dwa bataliony piechoty 115 pp wzmocnione dywizjonem artylerii. Natarcie Niemców na Różan spowodowało, że bataliony opuściły umocnienia na północnym brzegu rzeki i przeszły na jej wschodni brzeg. Polacy nie zniszczyli jednak mostu na rzece i został on przejęty przez Niemców. O opuszczeniu Różana gen. Piekarski nie poinformował przełożonych.
6 września do forsowania Narwi przystąpiły główne siły Korpusu „Wodrig”, które uchwyciły przyczółki w rejonie Chełst i Brzuze. Na wiadomość o tak niekorzystnym rozwoju sytuacji pod Różanem, Naczelny Wódz wydał rozkaz bezwzględnego utrzymania linii Narwi. Dywizja gen. Piekarskiego podporządkowana została SGO „Narew” i razem z 33 DP miała zlikwidować niemieckie przyczółki na wschodnim brzegu rzeki.
Próba odrzucenia Niemców za Narew, podjęta przez 41 i 33 DP, nie powiodła się. W czasie nocnych przegrupowań polskie pułki wpadły w zasadzkę zorganizowaną przez niemiecki 22 pułk kawalerii. W szeregi polskie wkradła się panika i rozpoczęły one bezwładny odwrót na południe, w kierunku Bugu. 6 września Niemcy podeszli także pod Pułtusk, a następnego dnia wyparli za Narew pododdziały 1 DP Leg. i zdobyli miasto. Przekroczyli także rzekę pod Gnojnem i uchwycili przyczółek. Gen. Kowalski, po odnalezieniu w rejonie Wyszkowa resztek 41 i 33 DP, przejął nad nimi dowodzenie i razem z 1 DP Leg. wycofał je za Bug przez most w Wyszkowie. 8 września oddziały polskie zajęły obronę od ujścia Liwca po Brok. Odejście za Bug GO „Wyszków” spowodowało wielokilometrową lukę nad Narwią między Armią „Modlin” i SGO „Narew”.
Odwrót z Pomorza i z Wielkopolski
Po zlikwidowaniu oporu polskiego w „korytarzu pomorskim” dowództwo niemieckiej Grupy Armii „Północ” nie przeszło do działań pościgowych, a przerzucało wielkie jednostki przez Prusy na wschodnie skrzydło polskiej obrony na Mazowszu. Jednocześnie na tyłach obrony polskiej wokół Bydgoszczy nasiliła się niemiecka dywersja. Oparciem dla niej była mniejszość niemiecka na Pomorzu i w samej Bydgoszczy. Zadaniem dywersji było spowodowanie chaosu, zamieszania i paniki, wywołanie wśród ludności cywilnej nastrojów defetystycznych, łamanie psychiki żołnierzy i czynienie ich podatnymi na przyjmowanie fałszywych informacji. 3 września niemieckie bojówki otworzyły ogień za wycofującymi się oddziałami 15 Dywizji Piechoty i podjęły próbę przechwycenia miasta. Rozpoczęły się walki uliczne, w których żołnierzy wspomagała ludność cywilna, głównie kolejarze i harcerze. W godzinach wieczornych sytuacja została opanowana, a działający na zapleczu frontu polskiego niemieccy cywile pojmani z bronią w ręku rozstrzelani. Incydent ten wykorzystała propaganda niemiecka, która wydarzenia te nazwała „krwawą niedzielą”, a akcję władz polskich aktem terroru wobec ludności cywilnej. Ta przewrotna interpretacja wydarzeń posłużyła później Niemcom do terroru wobec ludności polskiej w odwet za „krwawą niedzielę”.
4 września dowództwo Armii „Pomorze” oceniało, że Niemcy skierują się na Toruń lub przerzucą część sił na wschodni brzeg Wisły i stamtąd zaatakują wojska GO gen. Bołtucia. W godzinach wieczornych, po rozmowie z Naczelnym Wodzem, gen. Bortnowski zarządził odwrót swojej Armii na linię Brdy i Kanału Bydgoskiego. GO „Wschód” gen. Bołtucia cofała się prawym brzegiem Wisły do Drwęcy. Niemcy tymczasem prowadzili przegrupowanie sił, a XXI KA z 3 Armii skierowany został w rejon Orzysza. XIX KA gen. Heinza Guderiana wyłączony został ze składu 4 Armii i podobnie jak XXI KA miał być przerzucony do Prus Wschodnich. W dyspozycji dowódcy 4 Armii pozostały zatem tylko II i III KA, czyli łącznie pięć dywizji piechoty. Armia ta otrzymała zadanie kontynuowania natarcia na Warszawę po obu stronach Wisły. Na zachodnim brzegu Wisły nacierały 50. i 208 Dywizja Piechoty z III KA, a na wschodnim nacierał II KA gen. piech. Adolfa Straussa. 4 i 5 września II Korpus Armijny przeprawił się przez Wisłę w rejonie Topolna i obydwa korpusy ruszyły powoli do przodu. 6 września II KA uchwycił przyczółek za Drwęcą pod Golubiem, a III Korpus Armijny wieczorem tego samego dnia opanował Szubin.
Gen. Bortnowski, nie dysponując rzetelną oceną nieprzyjaciela, wyrażał jedynie zaniepokojenie kierunkami Grudziądz – Toruń i Wąbrzeźno – Włocławek. Wkrótce dotarły do niego informacje o znacznym pogorszeniu sytuacji na jego wschodnim skrzydle. Wycofująca się na linię Wisły Armia „Modlin” odsłoniła jego wschodnie skrzydło.
Trudne stawało się także położenie Armii „Poznań”. Cofające się Armie „Pomorze” i „Łódź” odsłoniły flanki wojsk gen. Tadeusza Kutrzeby. W tej sytuacji Naczelny Wódz wydał 3 września rozkaz cofnięcia jego armii na linię głównego oporu i przekazania do dyspozycji dowódcy Armii „Pomorze” 26 Dywizji Piechoty. W zaistniałej sytuacji gen. Bortnowski zdecydował utworzyć dwudywizyjna grupę operacyjną pod dowództwem gen. Zdzisława Przyjałkowskiego, z zadaniem osłony kierunku na Toruń oraz utrzymania łączności operacyjnej z Armią „Poznań”. Po reorganizacji, 27 Dywizja Piechoty (GO gen.Juliusza Drapelli) miała zająć obronę na lewym brzegu Wisły w Toruniu, 4 Dywizja Piechoty przegrupować się w rejon Aleksandrów–Służewo, a 16 Dywizja Piechoty miała przejść na lewy brzeg Wisły pod Włocławkiem. Zarówno w pasie Armii „Pomorze”, jak i Armii „Poznań” nieprzyjaciel prowadził jedynie działalność rozpoznawczą. Dlatego oddziały tych armii bez nacisku realizowały rozkaz Naczelnego Dowództwa, cofając się na południowy wschód.
Dowódca Armii „Poznań” generał Kutrzeba kilkakrotnie wysuwał propozycje wykonania działania zaczepnego na korzyść Armii „Łódź”, lecz marsz. Edward Śmigły-Rydz nie zaaprobował tych inicjatyw i nakazał kontynuowanie odwrotu w kierunku na Warszawę.
Walki nad górną Wartą i Widawką
Wieczorem 2 września dowódca Armii „Łódź” gen. Juliusz Rómmel w bezpośredniej rozmowie juzowej z marsz. Śmigłym-Rydzem otrzymał rozkaz odejścia na główną pozycję obrony wzdłuż Warty i Widawki. Odejście z pozycji ubezpieczeń następowało w warunkach bezpośredniego kontaktu taktycznego z wojskami niemieckimi. W ślad za cofającymi się polskimi dywizjami posuwały się korpusy niemieckiej 8 Armii, prowadzące natarcie siłami czterech dywizji piechoty i batalionu czołgów, w kierunku Warty pod Sieradzem. W lewe skrzydło polskiej armii uderzał XVI Korpus Armijny z 10 Armii, który po przerwaniu się w rejonie Częstochowy szedł na Piotrków Trybunalski.
Na kierunku Sieradza działania obronne prowadziła 10 Dywizja Piechoty gen. Franciszka Dindorfa-Ankowicza i nowo przybyła Kresowa Brygada Kawalerii płk. Stefana Hanki-Kuleszy. W centrum ugrupowania Armii „Łódź” powstrzymywała natarcie niemieckich 1 DLek. i 18 Dywizji Piechoty polska 28 DP gen. Władysława Bończy-Uzdowskiego, a na lewym skrzydle walczyła GO „Piotrków” gen. Wiktora Thommée, w składzie 30 DP gen. Leopolda Cehaka i Wołyńska BK płk. dypl. Juliana Filipowicza.
4 września rozpoczęła się bitwa o linię Warty i Widawki. Wysunięte nad samą granicę czołowe oddziały Armii „Łódź”, naciskane przez oddziały niemieckie, wycofywały się na główne pozycje obrony. Prawie równocześnie z oddziałami polskimi nad Wartą pojawiły się dywizje niemieckiej 8 Armii. W tym dniu armia „Łódź” przyjęła następujące ugrupowanie:
Kresowa Brygada Kawalerii wzmocniona 1 pułkiem kawalerii KOP obsadzała odcinek nad Wartą w rejonie m. Warta–Maciejów,
10., 29. i 30 Dywizja Piechoty obsadzały pozycje na Warcie i Widawce,
oddział wydzielony armii – 2 pułk piechoty Legionów z dywizjonem artylerii lekkiej i batalionem ckm osłaniał na linii Łękawa–Rozprza
Wołyńska Brygada Kawalerii znajdowała się za lewym skrzydłem armii w rejonie Bełchatowa
21 Dywizja Piechoty stała w odwodzie armii w rejonie Zelowa.
Bardzo trudna sytuacja wytworzyła się w rejonie Sieradza, gdzie nacierał XIII KA z 8 Armii, a wkrótce potem także w rejonie m. Warta, gdzie nacierał X Korpus Armijny. Po ciężkich walkach pod Mokrą, Wołyńska BK nie była w stanie przeciwstawić się niemieckim dywizjom pancernym i musiała odskoczyć w rejon Brzeźnicy. 30 Dywizja Piechoty organizowała obronę za Widawką i w rejonie Szczercowa, a w rejonie Gór Borowskich zajął obronę 2 pp Leg. płk. Ludwika Czyżewskiego.
Dowódca Armii „Łódź” przesłał do Naczelnego Wodza meldunek, z którego wynikało, że nie powinno być trudności z obsadzeniem głównej pozycji obrony. Wkrótce okazało się, że optymizm gen. Rómmla wynikał raczej z niepełnej wiedzy o położeniu swoich sił i zamiarach nieprzyjaciela, niż z rzeczywistej sytuacji. Już bowiem wieczorem 4 września niemiecka 8 Armia dotarła nad Wartę pod Sieradzem i rozpoczęła walki o uchwycenie przyczółków za rzeką. Sytuacja na północnym skrzydle Armii „Łódź” zaczęła się komplikować. 5 września, już przed południem, niemiecka 24 DP przekroczyła rzekę pod m. Warta. Wkrótce potem na zachodni brzeg Warty przeszła niemiecka 17 DP, poszerzając przyczółek pod Mnichowem; 10 DP sforsowała Wartę pod Beleniem i Strońskiem. 30 DP weszła w lukę pomiędzy Armią „Poznań” i Armią „Łódź”, nie napotykając oporu ze strony polskiej.
Na czas walk na rubieży górnej Warty utworzona została grupa operacyjna gen. Franciszka Dindorfa-Ankowicza w składzie 10 DP i Kresowa BK. Ta ostatnia dotarła nad Wartę dopiero wieczorem 3 września, zajmując pozycje na prawym skrzydle 10 DP, a rano 4 września wysunęła swoje pododdziały na zachód od m. Warta i nawiązała styczność z czołowymi oddziałami niemieckiej 24 DP. Z niewyjaśnionych dotąd przyczyn brygada nie nawiązała jednak walki z Niemcami i wycofała się za Wartę – tym samym odsłaniając prawe skrzydło 10 DP, nie niszcząc przy tym mostów. Dowódca armii pozbawił dowództwa nad Kresową BK płk. Hankę-Kuleszę i skierował do kontrataku dwa pułki ze swojej odwodowej 2 Dywizji Piechoty Legionów. Decyzje te okazały się spóźnione i nie doprowadziły do odtworzenia położenia na północnym skrzydle armii.
Armia „Łódź” przegrała bitwę na północnym skrzydle głównej pozycji obrony. Gen. Rómmel nie poinformował o tym Naczelnego Wodza, a w czasie rozmowy juzowej z marsz. Smigłym-Rydzem zameldował tylko, że Niemcy utrzymują przyczółek pod Beleniem. W tym czasie działająca na prawym skrzydle armii GO „Piotrków” zorganizowała obronę w pasie Widawa–Rozprza na północnym brzegu Widawki i w oparciu o Góry Borowskie. Odcinek obrony pomiędzy Widawą a Szczercowem obsadziła 30 DP gen. Cehaka. Lewe skrzydło grupy, w rejonie Łękawa–Lękińsko, zabezpieczała kawaleria płk. Juliana Filipowicza. Na południe od Bełchatowa i w rejonie Borowskich Gór, aż do Rozprzy, obronę organizował wzmocniony 2 pp Leg. płk. Ludwika Czyżewskiego. Do obrony Gór Borowskich przybył 301 batalion czołgów mjr. Edmunda Karpowa. Na wschód od Jeżowa przybył z Piotrkowa Trybunalskiego I/146 pp kpt. Eustachego Marszałka.
Już 3 września do odcinka obrony Rozprza-Jeżów podeszły czołówki niemieckiego XVI KPanc, a o 13.00 na pozycje polskie uderzyły siły główne. Dwie godziny później Niemcy zaatakowali polski rejon obrony w okolicy Gór Borowskich. Rozpoczęły się ciężkie walki, które trwały aż do nocy.
Lotnictwo niemieckie intensywnie bombardowało Piotrków Trybunalski i polskie ugrupowania obronne pod Górami Borowskimi, Jeżowem i Rozprzą. Świeżo powołani żołnierze I/146 pp nie wytrzymali psychicznie i opuścili swoje pozycje. Czołówki niemieckiej 1 DPanc opanowały przejściowo Jeżów i Rozprzę. Płk Czyżewski interweniował odwodem kolarzy i pozycja została odzyskana. Sytuacja na lewym skrzydle GO „Piotrków” była jednak bardzo trudna. Około 15.00 czołowe oddziały niemieckiej 4 DPanc. zaatakowały polskie ubezpieczenia w rejonie Gór Borowskich. Opór III batalionu mjr. Tadeusza Żelazowskiego spowodował, że Niemcy zrezygnowali z uderzenia czołowego, w nocy dokonali przegrupowania z zamiarem obejścia polskich pozycji od wschodu, a do bezpośredniego uderzenia na Borowskie Góry podciągnięty został 17 pp z 31 DP.
W nocy z 3 na 4 września polski 2 pułk strzelców konnych dokonał udanego wypadu na Kamieńsk, zajęty przez oddziały niemieckiej 1 DPanc. Następnego dnia piechota niemiecka ruszyła do natarcia w kierunku Bełchatowa. Główne uderzenie wyszło na polski I batalion, zajmujący obronę w rejonie Księży Młyn. Zostało ono odparte i Niemcy cofnęli się na podstawy wyjściowe.
Pod Rozprzą i Jeżowem, gdzie nacierały niemieckie 1. i 4 DPanc. Po południu Niemcy zaatakowali cały front polskiej obrony między Górami Borowskimi i Rozprzą. Pod wieczór zdobyli i zagrozili oskrzydleniem oddziałów polskich broniących Borowskich Gór. O świcie następnego dnia Niemcy ponownie uderzyli na Góry Borowskie. Po całodziennych ciężkich walkach obronnych we wtorek wieczorem jednostki polskie wycofały się w rejon Dłutowa. Niemiecki XVI KPanc mógł z powodzeniem rozwijać natarcie w kierunku Piotrkowa. W wyniku walk pod Szczercowem do odwrotu w kierunku Radomia przeszła także30 DP gen. Cehaka, a niemiecki XI KA rozwijał powodzenie.
O utracie pozycji obronnych Armii „Łódź” Naczelny Wódz poinformowany został dopiero 5 września około 18.00. Dowódca Armii Łódź meldował jednocześnie o opuszczeniu pozycji nad Wartą i Widawką oraz przejściu na linię opóźniania: Szadek–Łask–Piotrków. 6 września zbombardowany został sztab Armii „Łódź”. Lekko tylko kontuzjowany gen. Rómmel udał się z towarzyszącymi mu oficerami do Warszawy, pozostawiając armię bez dowodzenia. Po dwóch dniach rozprzężenie w Armii zdołał opanować dowódca Grupy Operacyjnej „Piotrków” gen. Thommée, który na własną rękę poprowadził rozproszone wojska w stronę Warszawy.
Działania na Śląsku i w Małopolsce
Decyzja o opuszczeniu Śląska postawiła w bardzo trudnej sytuacji wojska pozostałych polskich armii znajdujących się w zachodniej Polsce, a i nowe pozycje obronne nad Nidą i Dunajcem nie dawały Armii „Kraków” takiego samego oparcia jak ufortyfikowany Śląsk. W czasie odwrotu prawym sąsiadem armii stała się Armia „Prusy” gen. Stefana Dąb–Biernackiego. W obawie przed oskrzydleniem, gen. Antoni Szylling postanowił w pierwszej kolejności wycofać dywizje znajdujące się w centrum ugrupowania. Zreorganizował też dowodzenie. Wojska znajdujące się na południe od Wisły, czyli 6. i 21 DP, 10 BK. i 1 BGór. utworzyły Grupę Operacyjną „Boruta” pod dowództwem gen. Mieczysława Boruty-Spiechowicza, a na północ od rzeki 23., 55. i 22 DP, grupa forteczna „Śląsk” oraz Krakowska BK tworzyły Grupę Operacyjną „Jagmin”, dowodzoną przez gen. Jana Jagmina-Sadowskiego.
Dowódca armii nie przydzielił dowódcom grup operacyjnych osobnych sztabów ani też nie dał środków łączności, niezbędnych do kierowania wyższymi związkami taktycznymi. 3 września zostały wydane wytyczne do wycofania wojsk, a kolejne fazy działania zostały dowódcom wielkich jednostek przedstawione na stanowisku dowodzenia armii w Krakowie. Wynikało z nich między innymi, że dowódca armii zamierza do 7 września osiągnąć linię Nida–Dunajec. Jednak z uwagi na fakt, że 7 Dywizja Piechoty została okrążona na wschód od Częstochowy i zniszczona, a Krakowska BK odrzucona aż pod Zawiercie, to lewe skrzydło Armii zawisło w próżni i nieprzyjaciel mógł w każdej chwili wyjść na jej tyły. Pomyślna realizacja odwrotu zależała zatem w dużej mierze od działań przeciwnika. Na szczęście dla Armii „Kraków”, Niemcy po rozbiciu Armii „Prusy” nie zmienili kierunku działań i nie skierowali spod Piotrkowa większych sił w kierunku południowym. IV i XV KA 10 Armii działające na styku z GO „Jagmin” szły w kierunku Kielc i nie niepokoiły polskiej 22 Dywizji Piechoty znajdującej się pod Olkuszem.
Południowe skrzydło Armii „Kraków” było osłaniane przez zgrupowanie zmotoryzowane płk. Stanisława Maczka, skutecznie powstrzymujące XXII KA gen. Ewalda Kleista.
W tym czasie Naczelny Wódz postawił zadanie Armii „Karpaty”, aby ta obsadziła wcześniej linię Dunajca. Spodziewał się bowiem, że niemieckie jednostki pancerne i zmotoryzowane okażą się szybsze i dotrą nad Dunajec wcześniej niż cofające się polskie oddziały. Niestety, gen. Kazimierz Fabrycy nie wykonał postawionego mu rozkazu i wycofująca się nad Dunajec GO „Boruta” musiała walką torować sobie drogę za rzekę.
5 września Niemcy mocniej uderzyli na zgrupowanie płk. Maczka w rejonie Pcimia. Pomimo zdecydowanej obrony batalionu KOP „Wilejka”, a potem kontrataku 10 pułku strzelców konnych, oddziały niemieckiej 2 DPanc. i 3 DGór. uzyskały na tym kierunku powodzenie. W tym czasie oddziały niemieckiej 7 DP odrzuciły 12 pułk piechoty i zdobyły Myślenice. W ten sposób Niemcy uzyskali swobodę manewru, a atakując 21 DP oraz 1 BGór. opanowali kolejno Bochnię i Wiśnicz i otworzyli sobie drogę na tyły GO „Boruta”. Stało się jasne, że niemiecki XXII KPanc. dotrze nad Dunajec szybciej niż polskie piesze oddziały.
Niemiecka 14 Armia otrzymała rozkaz uderzenia wzdłuż drogi Bochnia–Tarnów–Rzeszów, by po przekroczeniu Sanu ruszyć na Lublin. W pierwszym rzucie miał nacierać XXII Korpus Armijny, od południa ze Słowacji XVIII Korpus Górski, a ze wschodniej Słowacji miały nacierać 56. i 57 Dywizja Piechoty.
5 września niemiecka 1 DGór. zepchnęła oddziały polskiej Straży Granicznej spod Muszyny, Leluchowa i Wojkowa i wyszła na tyły rozwiniętej nad Dunajcem 2 Brygady Górskiej. Ta ostatnia zaczęła się cofać. Z chwilą odwrotu 2 BGór. i 24 DP, linia Dunajca nie była utrzymywana przez żadne siły polskie, a więź GO „Boruta” ze sztabem Armii „Kraków” uległa rozluźnieniu.
6 września Kraków został opuszczony przez oddziały polskie. Nastąpiła też reorganizacja dowodzenia wojskami znajdującymi się w Małopolsce. Naczelny Wódz podporządkował dowódcy Armii „Karpaty” GO „Boruta” i wszystkie inne oddziały działające na południe od Wisły, tworząc Armię „Małopolska” z gen. Fabrycym jako jej dowódcą. Podporządkował jej także GO „Jagmin” wraz z 22 DP i Krakowską BK. Marsz. Śmigły-Rydz zdał sobie sprawę, że obrona linii Nidy i Dunajca nie będzie trwałą i konieczny będzie dalszy odwrót wojsk, aż za San.
6 września niemiecka 2 DPanc toczyła walki z cofającą się polską 21 DP i 10 BK. Posuwająca się równolegle z nią, bardziej na południe, 4 Dywizja Lekka zaatakowała polską, nie w pełni jeszcze skoncentrowaną, 24 Dywizję Piechoty, sforsowała Dunajec na południe od Zakliczyna i uderzyła w jej skrzydło pod Wróblowicami. Natarcie zostało zatrzymane, a dowódca dywizji płk Bolesław Krzyżanowski przygotowywał się do uporczywej obrony, by umożliwić siłom GO „Boruta” bezkolizyjne osiągnięcie rubieży rzeki. Jednak dowódca Armii „Karpaty” wydał rozkaz odwrotu 24 DP nad Wisłokę.
Linia Dunajca została przerwana także przez niemiecką 2 DGór., która wyparła oddziały polskie z Nowego Sącza. Na skrajnym, północnym skrzydle, gdzie działała Krakowska BK, nacisk Niemców nie był duży. Po opuszczeniu Pińczowa brygada cofała się w rejon na północ od Nowego Korczyna, z zadaniem zamknięcia podejść na przeprawy pod Wiślicą i Nowym Korczynem. Pozostałe siły Armii „Kraków” działające na północ od Wisły, 21 DPGór. i GO „Jagmin”, były daleko w tyle. Dowództwo grupy operacyjnej stanęło w Nowym Brzesku. W tym czasie wojska GO „Boruta” dotarły dopiero w pobliże Radłowa. Oba skrzydła Armii „Kraków” były poważnie zagrożone. Rysowała się możliwość niemieckich kleszczy na linii Nidy i Dunajca, określonej przez Naczelnego Wodza jako główna pozycja oporu dla Armii „Kraków”.
Działania armii odwodowej
Latem 1939 z informacji wywiadu wynikało, że na Śląsku następuje koncentracja wojsk niemieckich w rejonie Wrocław–Opole oraz na Górnym Śląsku i Morawach. Wyciągnięto stąd wniosek, iż pierwsze z tych zgrupowań przygotowane jest do uderzenia przez Łódź i Piotrków Trybunalski na Warszawę, a drugie na Kraków. Aby przeciwstawić się tym uderzeniom, postanowiono za armiami „Łódź” i „Kraków” skoncentrować Armię Odwodową, nazwaną później „Prusy”. Późniejsze wydarzenia potwierdziły trafność oceny przeciwnika dokonaną przez Naczelnego Wodza. Ze Śląska i Moraw uderzyło na Polskę 21 dywizji piechoty, jedna górska, cztery pancerne, dwie zmotoryzowane i trzy dywizje lekkie. Łącznie 28 dywizji. Strona polska na tym kierunku, pod osłoną wojsk Armii „Łódź” i Armii „Kraków”, koncentrowała główny odwód Naczelnego Wodza. Gotowość bojową osiągnąć miał w dwa tygodnie od chwili ogłoszenia mobilizacji.
Koncentracja Armii „Prusy” odbywała się w dwóch rejonach: 13., 19., 29. i 44 DP, Wileńska BK, 1. i 2 bcz, 3 pac, 11., 12., 13 dan, zbierały się w rejonie: Piotrków Trybunalski, Sulejów, Tomaszów Mazowiecki, natomiast 3., 12., 36. i 39 DP z 2 pac i 50 dal w rejonie: Opoczno, Końskie, Skarżysko-Kamienna, Kozienice. Całość sił armii podzielona została zatem na dwa zgrupowania. Pierwsze z nich miało działać na korzyść Armii „Łódź”, a drugie na rzecz Armii „Kraków”. Północnym zgrupowaniem, rozwiniętym w rejonie Piotrkowa Trybunalskiego, osobiście dowodził gen. Stefan Dąb-Biernacki, a południowym, rozwiniętym w Górach Świętokrzyskich, kierował gen. Stanisław Skwarczyński. Odległość dzieląca oba zgrupowania, wynosząca około stu kilometrów, wykluczała ich ścisłe współdziałanie.
Armia „Prusy” weszła do walki bez opracowanego planu bitwy i przed zakończeniem koncentracji sił. Wydarzenia wojenne zmusiły ją do walk już w piątym dniu od rozpoczęcia mobilizacji. Nie funkcjonował jeszcze w pełni sztab armii ani system dowodzenia podległymi wojskami.
Ogólna sytuacja armii odwodowej na dzień 4 września była następująca:
Zgrupowanie północne
Wileńska Brygada Kawalerii w rejonie lasów 25 km na południowy wschód od Piotrkowa rozpoznawała w kierunku na Przedbórz,
19 Dywizja Piechoty w rejonie Piotrkowa nawiązała łączność z lewym skrzydłem Armii „Łódź”,
29 Dywizja Piechoty rozmieściła się w rejonie Sulejów,
13 Dywizja Piechoty rozmieściła się w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego.
Zgrupowanie południowe
36 Dywizja Piechoty grupowała się nad Czarną w rejonie na zachód od Końskich,
12 Dywizja Piechoty wyładowywała się w rejonie Skarżysko-Kamienna,
3 Dywizja Piechoty wyładowywała się w rejonie Szydłowiec.
Osłonę na kierunek Kielce–Skarżysko organizował płk Kazimierz Glabisz za pomocą lokalnych garnizonów.
Zgrupowanie północne
W pierwszych dniach wojny w styk między armiami „Łódź” i „Kraków”, w ogólnym kierunku na Warszawę, uderzyła niemiecka 10 Armia gen. Waltera von Reichenau. Z powietrza wspierała ją większa część samolotów 4 Floty Powietrznej. Już w trzecim dniu wojny powstała na kierunku zachodnim luka w polskim systemie obronnym i gen. Dąb-Biernacki otrzymał od Naczelnego Wodza rozkaz nakazujący mu obronę kierunków na Warszawę i Dęblin. W tym celu dowódca armii odwodowej zarządził odpowiednią koncentrację swoich sił. W rozkazie operacyjnym nr 1 nakazał 29 DP przemarsz do rejonu: Błogie, Grabowa, Sulejów; 19 DP koncentrację w rejonie Ujazd, Tomaszów Mazowiecki, lasy nadleśnictwa Lubochnia; Wileńskiej BK zamknięcie kierunku z Piotrkowa Trybunalskiego na Tomaszów Mazowiecki poprzez zajęcie obrony w lasach nadleśnictwa Piotrków. Część 13 DP, po wyładowaniu z transportów kolejowych (pierwotnie przeznaczona do Korpusu Interwencyjnego dywizja była przerzucana z Pomorza), skierowana została do rejonu Ujazd, Tomaszów Mazowiecki.
Przegrupowanie związków taktycznych, wchodzących w skład północnego zgrupowania Armii „Prusy” w rejon Piotrkowa Trybunalskiego odbyło się w nocy z 3 na 4 września. Wileńska BK płk. dypl. Konstantego Druckiego-Lubeckiego w ciągu nocy przeszła 25 km i ześrodkowała się w lesie Lubień. W ciągu dnia wszystkie jej oddziały prowadziły inżynieryjną rozbudowę obrony. 29 DP płk Ignacego Oziewicza przebyła około dziesięciu kilometrów i ześrodkowała się nad Pilicą; 19 DP gen. bryg. Józefa Kwaciszewskiego w wyznaczony jej rejon na północny wschód od Piotrkowa dotarła już po świcie. Rano, 4 września, 13 DP płk. dypl. Władysława Kalińskiego w dalszym ciągu prowadziła rozładunek z transportów kolejowych i grupowała się w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego. Sposób ugrupowania wojsk w rejonie Piotrkowa Trybunalskiego wskazuje, że gen. Dąb-Biemacki zamierzał prowadzić walkę obronno-zaczepną. 19 DP i 13 DP miały poprzez uporczywą obronę załamać natarcie niemieckich czołgów, natomiast Wileńska BK i 29 DP przewidziane były do uderzenia na skrzydło lub tyły nacierających Niemców.
W tym czasie dowódca 10 Armii niemieckiej gen. Walter von Reichenau podjął decyzję o skierowaniu wojsk bezpośrednio na Warszawę. Jego XIV KZmot miał nacierać na północny zachód od Piotrkowa; XI KA opanować Bełchatów; XVI KPanc nacierać w kierunku na Piotrków i Tomaszów Mazowiecki; XV KZmot uderzyć przez Włoszczowę na Końskie.
We wczesnych godzinach rannych 4 września do sztabu Armii „Prusy” napłynęły meldunki rozpoznawcze, stwierdzające w rejonie Rozprzy obecność około dwustu niemieckich czołgów. Gen. Dąb-Biernacki zdecydował się na wykonanie dwóch uderzeń: od czoła z lasów na północny wschód od Piotrkowa i w skrzydło nacierających wojsk niemieckich z lasów na południe od Lubienia. Ta pochopna, nie mająca szans realizacji, decyzja została powstrzymana przez Naczelnego Wodza, który nakazał zorganizowanie obrony dywizją piechoty na południe od Piotrkowa. Dowódca armii zdecydował 29 DP pozostawić w rejonie Sulejowa, a 19 DP wysunąć na przedpola Piotrkowa. 13 DP zajmowała obronę pod Tomaszowem Mazowieckim, a Wileńska BK pozostała nadal w lasach lubieńskich.
4 września dowódca armii odwodowej nakazał gen. Kwaciszewskiemu zatrzymać obronnie niemieckie uderzenie, a częścią sił, we współdziałaniu z Wileńską BK, być w gotowości do prowadzenia działań zaczepnych. Tak postawione zadanie stanowczo przerastało możliwości dywizji, a wysunięcie jednego z pułków w bezleśny teren, pozbawiony naturalnych przeszkód przeciwpancernych, nie dawało mu szans w walce ze spodziewaną niemiecką dywizją pancerną. Ani dowódca dywizji ani dowódca armii nie zadbali o współdziałanie i wzmocnienie jednostek dywizji. W tym czasie w Koluszkach stały dwa pociągi pancerne, a w rejonie Rozprzy broniły się oddziały GO „Piotrków”.
Wieczorem 4 września rozpoczęto przegrupowania. 13 Dywizja Piechoty została rozbita na trzy zgrupowania oddalone od siebie od sześciu do dziesięciu kilometrów. Dowodzenie całością zostało poważnie utrudnione, a wzajemne wspieranie się w walce prawie niemożliwe. Ponadto gen. Dąb-Biernacki utworzył grupę operacyjną złożoną z 19 DP i Wileńskiej BK. Dowódcą grupy został gen. bryg. Rudolf Dreszer.
4 września niemieckie lotnictwo bombardowało Piotrków i Sulejów. Pod wieczór Piotrków zaczęła ostrzeliwać artyleria niemiecka. Podczas gdy gen. Dąb-Biemacki prowadził przegrupowania, pod Jeżowem i Rozprzą trwały ciężkie walki jednostek Armii „Łódź”. Do wieczora 4 września XVI KPanc uchwycił przyczółki pod Jeżowem i Rozprzą, przygotowując się do rozstrzygającego natarcia w dniu następnym.
Wysiłki wojsk gen. Wiktora Thommée podejmowane rano 5 września, mimo początkowych sukcesów, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów, a Niemcy do 19.30 opanowali Góry Borowskie.
5 września z rejonu Rozprzy i Jeżowa do natarcia ruszyła niemiecka 1 Dywizja Pancerna i około 10.00 zaatakowała z marszu pozycje 86 pułku piechoty. Polacy odparli czołowy atak Niemców, ale ci wykryli lukę między wsią Kargał-Las a Wolą Rokszycką i stąd o 14.00 zaatakowali ponownie. Około 15.00 gen. Dąb-Biernacki zdecydował się na wykonanie uderzenia w skrzydło 1 DPanc siłami Wileńskiej BK, grupy ppłk. Nowosielskiego i 29 DP, a gen. Kwaciszewski wyjechał do sztabu armii po nowe rozkazy. Tymczasem walka pod Piotrkowem wkraczała w krytyczną fazę; lotnictwo niemieckie bombardowało miasto i stanowiska ogniowe polskiej artylerii, a prawe skrzydło 86 pp zaczynało się cofać w kierunku palącego się Piotrkowa. Do 18.00 miasto znalazło się w rękach Niemców. Oddział rozpoznawczy 1 DPanc obszedł Piotrków od północy, wdarł się w lukę pomiędzy GO „Piotrków” a 19 DP i pod wieczór dotarł do Meszcz. Taki obrót sprawy spowodował, że 85 pp został odcięty od Pilicy i musiał przebijać się ku rzece. Maszerujące w ciemności pododdziały pogubiły się w lesie. Także tabory 19 DP pod wpływem paniki wywołanej działalnością piątej kolumny i niemieckich oddziałów pancernych, wycofały się w popłochu na Będków, a dalej na Brzeziny i Lubochnię. Dywizja jako zorganizowany związek taktyczny przestała istnieć. W nocy z 5 na 6 września do niewoli niemieckiej dostał się jej dowódca, gen. Józef Kwaciszewski, a gen. Dąb-Biernacki, jeżdżąc między sztabami dywizji i pułków, utracił wpływ na dowodzenie armią.
Bałagan i brak informacji spowodowały, że 29 DP podjęła nakazany jej wypad z rejonu Sulejowa w kierunku zachodnim. Tymczasem gen. Dąb-Biernacki odwołał poprzednie zarządzenia i nakazał 29 DP wykonać wypad na Piotrków. Rozkaz nie dotarł do 76 pułku piechoty, który w nocy natknął się w Milejowie na sztab niemieckiej 1 DPanc. Niemcy ściągnęli posiłki, a walki przeniosły się pod Longinówkę. Gdy zaczęło świtać, polscy piechurzy znaleźli się na odkrytej równinie. Zaatakowani przez niemieckie czołgi, zostali rozbici. Poległ dowódca 76 pp, ppłk dypl. Stanisław Sienkiewicz i 684 jego żołnierzy. Reszta dostała się do niewoli.
Po zajęciu Piotrkowa Trybunalskiego XVI KPanc. ruszył następnego dnia na Ujazd, Lubochnię i Tomaszów Mazowiecki. W rejonie Tomaszowa rozwinięta była polska 13 DP płk. dypl. Władysława Kalińskiego. W nocy z 5 na 6 września przez pas obrony dywizji weszły w sposób chaotyczny tabory i grupy żołnierzy z 19 i 29 DP. Tymczasem lotnictwo niemieckie, po zlokalizowaniu wymieszanych kolumn uciekinierów, rozpoczęło ich bombardowanie, a około 10.00 rozpoczęły się metodyczne naloty na Tomaszów Mazowiecki i pozycje 13 DP. Około 15.00 zaatakowały niemieckie oddziały lądowe. 4 DPanc uderzyła na pozycje 43 pp, a artyleria 1 DPanc otworzyła ogień do pododdziałów 45 pp. Wykorzystując lukę między pierwszorzutowymi pułkami, niemieckie czołgi wyszły na tyły 43 pp i wdarły się do Tomaszowa od północy. Dowódca 13 DP nie zdecydował się na kontratak II rzutem i około 22.00 wydał rozkaz wycofania dywizji na południe od Pilicy przez Inowłódz. W trakcie wycofywania w oddziałach dywizji nastąpiło rozprzężenie i chaos. Część oddziałów została rozbita przez niemieckie czołgi, inne ostrzelane przez niemieckich dywersantów. Żołnierze ogarnięci paniką rozbiegali się. Zginął dowódca 45 pp płk Stanisław Hojnowski oraz wielu oficerów i szeregowych. Rano 7 września ciężkie walki z oddziałami 1. i 4 DPanc w rejonie Lubochni i Glinnik toczył 44 pp; po południu wycofał się za Pilicę. Resztki 13 DP zbierały się w lesie Studzianna–Brudzewice. Bój pod Tomaszowem zakończył się klęską 13 DP i przypieczętował porażkę całego północnego zgrupowania Armii „Prusy”. Droga na Warszawę dla niemieckiego XVI KPanc stanęła otworem.
Zgrupowanie południowe
Druga część Armii „Prusy” pod dowództwem gen. Stanisława Skwarczyńskiego koncentrowała się w rejonie Gór Świętokrzyskich. Zadaniem tych wojsk było zamknięcie kierunku Kielce–Radom.
Na kierunku zgrupowania południowego działały wojska prawego skrzydła niemieckiej 10 Armii. XV Korpus Zmotoryzowany nacierał na Kielce, Szydłowiec, Radom, a IV Korpus Armijny na Końskie–Przysuchę. Zgrupowanie nie zakończyło jeszcze koncentracji. W rejonie Końskich zbierała się 36 Dywizja Piechoty płk. Bolesława Ostrowskiego; na południe od Skarżyska 12 Dywizja Piechoty gen. Gustawa Paszkiewicza; w rejonie Dąbrowa–Zagnańsk–Święta Katarzyna, następowała koncentracja Grupy „Kielce” płk. Kazimierza Glabisza; pod Radomiem stała niepełna 3 Dywizja Piechoty płk. Mariana Turkowskiego.
Już 5 września około 7.00 czołówki niemieckiej 2 DLek zepchnęły polskie ubezpieczenia na podejściach do Kielc i opanowały opuszczone przez Polaków miasto. 6 września rozpoczęły się ciężkie walki w całym pasie obrony południowego zgrupowania Armii „Prusy”. Do działań Niemcy wprowadzili kolejny korpus (XIV KZmot), wzmagając tym samym nacisk na polską 36 DP. 2 DLek, po opanowaniu Kielc, uderzyła w lukę pomiędzy 36. a 12 DP i dokonała wyłomu w polskiej obronie pod Krasną. Na tym kierunku broniły się oddziały polskiej 3 DP. W tym czasie niemiecka 3 DLek i 29 DZmot zostały skierowane na Ostrowiec i Sandomierz, z zadaniem głębokiego obejścia polskiego zgrupowania walczącego w Górach Świętokrzyskich. Zupełnie inaczej ocenił sytuację sztab południowego zgrupowania. Optymistycznie zakładał, że w ciągu dwóch dni będzie tutaj spokój od nieprzyjaciela. Ocena ta świadczy o zupełnym braku rozeznania w sytuacji i mylności formułowanych prognoz.
Realizując koncepcję rozbicia sił polskich w Górach Świętokrzyskich, 7 września niemiecka 10 Armia miała uchwycić mosty na Wiśle, aby odciąć od przepraw przez rzekę cofające się jednostki polskie. Po stronie polskiej dalej nie funkcjonowała łączność i dowódcy związków taktycznych nie otrzymywali rozkazów od gen. Skwarczyńskiego. Zmuszeni byli podejmować decyzje samodzielnie. Dowódca 36 DP płk Bolesław Ostrowski zorientował się, że północne skrzydło jego wojsk jest odsłonięte, a działające dotąd na południowej flance jego dywizji pododdziały 3 DP wycofały się na Odrowąż. Między jego dywizją, a sąsiednią 12 DP wytworzyła się dwudziestokilometrowa luka. 12 DP gen. Gustawa Paszkiewicza toczyła 7 września ciężkie walki z niemiecką 1 DLek w rejonie Nowego Kazanowa. Po utracie miasta wycofała się za Czarną. 3 DP prowadziła działania opóźniające w kierunku na Odrowąż, a grupa płk. Glabisza została przegrupowana w pobliże 12 DP w rejon Skarżyska. Informacji o położeniu 36 DP sztab Zgrupowania nie posiadał. Gen. Skwarczyński doszedł do wniosku, że istnieje niebezpieczeństwo oskrzydlenia jego wojsk i odcięcia od mostów na Wiśle, postanowił więc wycofać je za rzekę. W nocy z 7 na 8 września 3. i 12 DP miały przegrupować się na obszar Iłża, Starachowice, Lubienia, Koszary, a 36 DP przejść do lasu na wschód od szosy Szydłowiec–Skarżysko–Kamienna pod Kierz Niedźwiedzi. Dowódca 36 DP płk Ostrowski, nie mając łączności z dowódca Zgrupowania, postanowił przybliżyć się do 3. i 12 DP. W trakcie odwrotu kolumny dywizji wymieszały się, co znacznie opóźniło ich odwrót. Tymczasem rano 8 września 2 DLek wkroczyła do opuszczonego przez 12 DP Skarżyska i wyszła na tyły 36 DP. Kontratak dywizyjny wyprowadzony około 16.00 zakończył się powodzeniem i 36 DP przeszła do dalszego odwrotu w kierunku Iłży. Straty były jednak duże, a poza tym nadal ścigała ją 2 DLek. Także 3. i 12 DP w drodze ku Wiśle toczyły ciężkie walki, a ich siły topniały. 8 września 3 DP poniosła pod Iłżą klęskę w starciu z oddziałami niemieckiego XV KZmot. Około północy z 8 na 9 września dywizja przestała istnieć jako związek taktyczny. Pod Prędocinem rozbita została 12 DP.
Klęska Armii „Prusy” w bitwach pod Piotrkowem Trybunalskim, Tomaszowem Mazowieckim i w Górach Świętokrzyskich była wielkim ciosem dla całego frontu polskiej obrony. Został on rozerwany, a Niemcy uzyskali możliwość szybkiego dotarcia do Wisły i jednoczesnego zaatakowania Warszawy. Utrata odwodu, z którym marszałek Śmigły-Rydz wiązał nadzieję, że wykonując zwrot zaczepny zabezpieczy skrzydła Armii „Łódź” i Armii „Kraków”, co pozwoli wytrwać wojskom w południowo-zachodniej Polsce na głównej pozycji obrony, zmusiła go do zmiany planu dalszych działań. Wydał więc rozkaz dalszego odwrotu w celu zorganizowania obrony w oparciu o Wisłę.
Załamanie się polskiego planu obrony (odwrót strategiczny)
Uzyskane w pierwszych dniach wojny przez niemieckie lotnictwo panowanie w powietrzu i działania jednostek szybkich ujawniły olbrzymią przewagę agresora. W ciągu pierwszych dni wojny Niemcy przełamali obronę Armii „Łódź”, wyszli na północne skrzydło Armii „Kraków”, zmuszając ją do opuszczenia Śląska i Krakowa, pobili północne zgrupowanie Armii „Prusy” i wkroczyli na Kielecczyznę. Wojsko Polskie prawie na całym froncie znajdowało się w odwrocie. Niewkalkulowanym wcześniej nowym żywiołem wojny stał się exodus polskiej ludności cywilnej, tarasującej wojsku drogi odwrotu, utrudniający zajmowanie nowych pozycji obronnych.
Po analizie sytuacji operacyjnej, Naczelny Wódz marszałek Edward Śmigły-Rydz 6 września wydał rozkaz odwrotu wszystkich wojsk polskich na linię Wisły i Dunajca, a następnie Sanu. W swoistym wyścigu ku Wiśle niemieckie jednostki pancerne i zmotoryzowane zaczęły wyprzedzać polską piechotę i obsadzać węzły dróg na szlakach jej odwrotu. Maszerujące kolumny wojska i ludności cywilnej nieustannie były bombardowane z powietrza. Tworzyło to atmosferę dezorganizacji i chaosu. Oddziały traciły zwartość organizacyjną i siłę bojową. Głównym powodem redukcji stanów były nie tyle straty poniesione w walkach, ile pozabojowe. Najsilniej zjawisko to wystąpiło w rozbitej Armii „Prusy”, gdzie niektórzy dowódcy dywizji porzucili żołnierzy i sami przedzierali się ku Wiśle.
Wcześniej, 3 września, Naczelny Wódz wydał ministrowi spraw wojskowych, gen. Tadeuszowi Kasprzyckiemu, rozkaz zorganizowania obrony Warszawy, obrony mostów i przejść na środkowej Wiśle, od Modlina po Sandomierz. Licząc się z szybszym dotarciem nad Wisłę niemieckich wojsk pancernych i zmotoryzowanych niż cofających się wojsk polskich, nakazał 4 września utworzenie Armii „Lublin” pod dowództwem gen. dyw. Tadeusza Piskora. Miała ona przejąć obronę środkowej Wisły, a po nadejściu cofających się z zachodniej Polski wojsk ułatwić im przeprawę i osłonić ich reorganizację. Na utworzenie Armii „Lublin” zabrakło jednak czasu i sił. Tymczasem linia głównego oporu, nieprzygotowana wcześniej pod względem inżynieryjnym i nieobsadzona wojskami, została przez Niemców przekroczona z marszu. W czasie odwrotu polskie jednostki nie były w stanie oderwać się od nieprzyjaciela, aby uporządkować szyki. Marszałek Śmigły-Rydz po wydaniu rozkazów opuścił Warszawę i udał się do Brześcia. Wykonanie manewru odwrotowego spoczęło zatem na barkach dowódców armii i nie było koordynowane ze szczebla centralnego.
Nad Narwią i Bugiem
Utrzymanie linii obronnej na pozycji na Bugu i Narwi warunkowało sens odwrotu sił głównych na linię środkowej Wisły i Sanu. Sytuacja na Mazowszu mocno się jednak skomplikowała. Zamieszanie spowodowała głównie źle funkcjonująca łączność i źle zorganizowany system dowodzenia. Rozkazy płynące z różnych stron często się krzyżowały, a nawet wykluczały. Przykładem jest GO „Wyszków”, której dowódca otrzymywał rozkazy od dowódcy Armii „Modlin”, któremu został podporządkowany, od dowódcy SGO „Narew”, z którą współdziałał i wprost od Naczelnego Wodza.
Po klęsce 20 i 8 DP dowódca Armii „Modlin” nakazał dowódcy GO „Wyszków” wykonać uderzenie z rejonu Pułtuska w bok maszerującej niemieckiej 3 Armii. Błąd w ocenie kierunku działań niemieckiej 3 Armii doprowadził do utraty przedmościa różańskiego i pułtuskiego oraz odwrotu GO „Wyszków” znad Narwi za Bug. Pomiędzy Armią „Modlin” i SGO „Narew” wytworzyła się wielokilometrowa luka, niebroniona przez poważniejsze siły polskie.
Po odejściu za Bug rozbitych polskich dywizji, położenie SGO „Narew” stało się bardzo trudne. Związki taktyczne Grupy Armii „Północ” zmieniły kierunki działań i skierowały swoje siły główne przez Łomżę w kierunku południowym. Dowódca SGO „Narew”, gen. Czesław Młot-Fijałkowski, niewłaściwie przewidując działania przeciwnika, nie znając też rozmiarów klęski pod Różanem, powziął zamiar odzyskania utraconych tam pozycji. Zdecydował uderzyć od północy częścią sił swojej 18 DP we współdziałaniu z 33 i 41 DP. Te ostatnie miałyby uderzyć na Niemców od południa i od wschodu. W trakcie przygotowywania przeciwuderzenia okazało się, że nawiązanie kontaktu z 33 i 41 DP nie jest możliwe i zrezygnowano z powziętego zamiaru.
Tymczasem Niemcy opanowali Pułtusk i uderzyli na Wiznę. 7 września około 16.00 podeszły nad Narew oddziały rozpoznawcze niemieckiej 10 DP, rozbiły polski pluton zwiadowców konnych 135 pułku piechoty i zdobyły Wiznę. Po wycofaniu się za rzekę, polscy saperzy zniszczyli most na Narwi. Gen. Młot-Fijałkowski, nie znając wielkości sił niemieckich kierowanych w ten rejon i ich zamiarów, zlekceważył tę sytuację. Tymczasem 8 września nad Narew wyszły jednostki XXI KA gen. Nikolausa Falkenhorsta. Pod wieczór rozpoczęły natarcie na kierunku Sulin-Strumiłowo i przystąpiły do budowy mostu pontonowego przez Narew. W nocy dotarł pod Wiznę XIX KA gen. Heinza Guderiana, który po przekroczeniu Narwi zamierzał uderzyć na Brześć i w ten sposób oskrzydlić od północnego wschodu wojska polskie cofające się za Wisłę. Jego przewaga nad załogą odcinka Wizna była miażdżąca, a kpt. Władysław Raginis i jego żołnierze byli pozbawieni jakiegokolwiek wsparcia.
9 września około 18.00 obrona polska została przełamana. Pododdziały saperów wycofały się do Białegostoku, ale żołnierze kpt. Raginisa zeszli do schronów i nadal bronili się. Dopiero około 11.00 następnego dnia padł ostatni schron kpt. Raginisa. Guderian potrzebował aż dwóch dni, by zdobyć bronioną przez niego pozycję. Bohaterska postawa kpt. Raginisa nie mogła odmienić losów SGO „Narew”, zwłaszcza po odejściu GO „Wyszków” za Bug.
7 września wieczorem gen. Młot-Fijałkowski, otrzymał rozkaz wycofania swoich wojsk znad Narwi i Bugu. Podporządkowana mu GO „Wyszków” miała maszerować na Białą Podlaską, a macierzyste związki taktyczne SGO „Narew” na Brześć. 9 września około 10.00 dowódca SGO podjął decyzję o odwrocie. Informował też gen. Wincentego Kowalskiego, że podczas odwrotu zamierza zaatakować siły niemieckie znajdujące się w rejonie Ostrów Mazowiecka–Małkinia.
Znaczna część oficerów SGO „Narew” przeciwna była opuszczeniu Narwi bez stoczenia nad nią bitwy. Już po podjęciu decyzji o odwrocie, około 11.00, gen. Młot-Fijałkowski zwołał kolejną odprawę i po dyskusji zmienił swoją decyzję. Nakazał podległym wojskom przygotowanie się do działań zaczepnych. Celem zatwierdzenia nowej decyzji, do Brześcia wysłany został kwatermistrz SGO mjr dypl. Bronisław Kwaskowski, natomiast do związków taktycznych pojechali oficerowie sztabu grupy, aby przekazać rozkazy wstrzymania odwrotu i podjęcia zwrotu zaczepnego. Zanim mjr Kwaskowski dotarł do Brześcia, Naczelny Wódz zmienił decyzję, pozostawił GO „Wyszków” w składzie Armii „Modlin” i nakazał jej dalszą obronę Bugu. W tej sytuacji propozycja zwrotu zaczepnego SGO „Narew” była jak najbardziej pożądana. Naczelny Wódz wydał nowy rozkaz i postawił wojskom walczącym na Mazowszu następujące zadania:
wycofanie się z linii Bugu może nastąpić tylko przy niemożności jej utrzymania;
w przypadku rozpoczęcia wycofania i niemożności powrotu na dawne stanowiska, opóźniać lewym skrzydłem (1 DP, Mazowiecka BK) na Kałuszyn, prawym skrzydłem (33 i 41 DP) na Sokołów Podlaski;
dowództwo nad dywizjami 1., 33. i 41. oraz Mazowiecką BK zatrzymuje gen. Przedrzymirski.
Do wiadomości podano, że w rejonie Ostrów Mazowiecka i Małkinia lokalną akcję zaczepną przeprowadzą wojska gen. Młota-Fijałkowskiego.
Tymczasem dowództwo niemieckie potęgowało uderzenia swoich wojsk na Mazowszu. Oczekiwano od 3 Armii szybkiego dotarcia do Brześcia, gdzie od południa podążała 14 Armia. 9 września DPanc „Kempf” dotarła w rejon Ostrów Mazowiecka–Brok, na Nowogród posuwała się 21 DP i 2 DZmot. Wojskom SGO „Narew” groziło okrążenie.
W takim położeniu operacyjnym o świcie 10 września SGO „Narew” przeszła do działań zaczepnych siłami 71 pułku piechoty z 18 DP oraz Suwalską BK (bez 2 pułku ułanów). Podlaska BK była zaangażowana pod Brokiem i próbowała odrzucić Niemców za Bug. Pomimo początkowych sukcesów w rejonie Jakaci, brak zorganizowanego współdziałania piechoty i kawalerii sprawił, że lokalne zwycięstwo nie zmieniło ogólnego położenia SGO „Narew” .
Gdy przed południem dotarły do sztabu informacje o przedarciu się Niemców pod Wizną oraz pojawieniu się niemieckich czołgów pod Mężeninem i w rejonie Brańska, gen. Młot-Fijałkowski zarządził wstrzymanie zwrotu zaczepnego i odwrót grupy. Decyzja ta była jednak już spóźniona co najmniej o dobę i trzeba było walką otworzyć sobie drogę przez Zambrów.
W nocy płk Stefan Kossecki koncentrował swoją 18 DP do uderzenia na zajęty już przez Niemców Zambrów, a brygady kawalerii połączone zostały w zgrupowanie kawalerii pod dowództwem gen. Zygmunta Podhorskiego. 11 września 18 DP przeszła do natarcia. Ponawiane koncentryczne ataki polskie były odrzucane przez Niemców, a zgrupowanie kawalerii w tym czasie odpierało ataki niemieckich czołgów, które przedarły się przez drogę Czyżew–Zambrów. Wobec niemożności opanowania Zambrowa, gen. Młot-Fijałkowski nakazał 18 DP wycofać się za Bug drogą Czyżew–Nur. W nocy płk Kossecki dokonał przegrupowania sił i rano uderzył w kierunku Andrzejewa i Łętownicy. Walki trwały cały dzień i noc. Około 7.00 resztki 18 DP złożyły broń. Jej dowódca płk Stefan Kossecki został ciężko ranny i dostał się do niewoli.
Informacja o klęsce 18 DP dotarła do gen. Młota-Fijałkowskiego dopiero wieczorem 12 września. Na wieść o tragicznym losie 18 DP połączył on Podlaską i Suwalską BK w grupę kawalerii pod dowództwem gen. Podhorskiego i nakazał jej dalszy odwrót. Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew” przestała istnieć, zaś gen. Młot-Fijałkowski uznał, że jego rola jako jej dowódcy się skończyła.
Wieczorem 12 września Niemcy dotarli pod Nur nad Bugiem odcinając drogi odwrotu polskiej kawalerii prowadzące na południowy zachód. Zaatakowana w Domanowie przez niemieckie czołgi Podlaska BK stawiła zdecydowany opór i odrzuciła Niemców. Nie doszło jednak do współdziałania z Suwalską BK w rejonie Kiewałki–Hodyszewo. W walce pod Domanowem nie wziął udziału także 10 pułku ułanów. Jego dowódca podjął bowiem samowolną decyzję odłączenia się od brygady i przebicia się do Białowieży. Po walce gen. Zygmunt Podhorski nakazał zmienić kierunek działań zgrupowaniu kawalerii i także przebijać się ku Białowieży. Wieczorem 13 września kawaleria przekroczyła trakt Sokoły–Brańsk. Na swojej drodze napotkała jednak duże siły niemieckie pod Olszewem. W czasie starcia Suwalska BK poniosła duże straty i została rozproszona. Podobna sytuacja była w Podlaskiej BK. Pojedyncze grupy obu brygad, bez łączności, przebijały się na wschód. 16 września pododdziały polskie przeszły na północny brzeg Narwi i osiągnęły Puszczę Białowieską. Suwalska BK ześrodkowała się w Doktorce, a Podlaska BK pod Eliaszukami. Podczas przebijania się do Puszczy Białowieskiej zgrupowanie gen. Podhorskiego utraciło całe tabory oraz sprzęt ciężki i nie stanowiło już zwartej siły bojowej. Praktycznie przestała istnieć Samodzielna Grupa Operacyjna „Narew”. O tym nie wiedział Naczelny Wódz, licząc na to, że będzie ona podstawą do utworzenia Frontu Północnego pod dowództwem gen. Stefana Dąb-Biernackiego.
W tym czasie Grupa Operacyjna „Wyszków”, ścigana przez DPanc „Kempf”, kontynuowała odwrót w kierunku Kałuszyna i Sokołowa Podlaskiego. Za DPanc „Kempf” posuwał się Korpus „Wodrig”. Działania tego ostatniego doprowadziły do oskrzydlenia cofającej się GO „Wyszków” i wyjścia niemieckich grup szybkich na jej tyły. W godzinach popołudniowych 11 września zostały zbombardowane wojska 33. i 41 DP w rejonie Stoczka i Żulina, a następnie zaatakowane przez czołgi DPanc „Kempf”. Kolumny marszowe obu tych dywizji poniosły duże straty i zostały częściowo rozproszone. Jednocześnie do Kałuszyna wdarła się grupa bojowa płk. Wagnera. W tej sytuacji dalszy odwrót na wschód wojsk Grupy Operacyjnej „Wyszków” mógł być kontynuowany tylko w walce. Zapadła wówczas decyzja przebijania się w kierunku Kałuszyna. Natarcie miała wykonać 1 DP Leg. we współdziałaniu z Mazowiecką BK. 33. i 41 DP, po walkach z niemiecką bronią pancerną pod Węgrowem i Stoczkiem, skierowane zostały do rejonu Włodawy w celu uporządkowania i reorganizacji. Wątpliwa była też możliwość współdziałania 1 DP Leg. z Mazowiecką BK. Ta ostatnia była bowiem zaangażowana w walce pod Czernikiem z oddziałami niemieckiej 11 DP, nacierającymi na Mińsk Mazowiecki. Główny ciężar walk o Kałuszyn, w celu otwarcia drogi do rejonu Kuflew–Topór–Jeruzal, spadł zatem na 1 DPLeg.
Marsz do rubieży ataku odbywał się po drogach zatłoczonych przez ludność cywilną i tabory wojskowe. Gdy 6 pułk piechoty Leg. dotarł pod Kałuszyn, uderzył na miasto z marszu i zdobył Zawodę. Walki nocne zakończyły się sukcesem i nad ranem Kałuszyn został zdobyty.
Opanowanie Kałuszyna nie poprawiło położenia 1 DP Leg. W następnych dniach dywizja toczyła ciężkie walki, przebijając się w kierunku południowo-wschodnim i 14 września dotarła do lasów łukowskich. Straty własne w sprzęcie i ludziach były jednak bardzo duże i wynosiły ok 50 % stanu wyjściowego. Wszyscy dowódcy pułków piechoty ubyli jako ranni, a dowódca 1 pal Leg. ppłk Mieczysław Podlewski zginął. Po stratach poniesionych podczas przebijania się z okrążenia 1 DP Leg. przestała liczyć się jako związek taktyczny. 15 września resztki rozproszonych oddziałów dywizji, przeorganizowane w trzy słabe bataliony piechoty i dywizjon artylerii, wyruszyły spod Łukowa i skierowały sią do lasów na zachód od Radzynia, a gen. Wincenty Kowalski udał się do Łęcznej i złożył dowódcy Frontu Północnego gen. Dąb-Biernackiemu meldunek o zniszczeniu 1 DP Leg. Gdy Naczelny Wódz podjął decyzję o tworzeniu w północno-wschodniej Polsce Frontu Północnego, nie było już wojsk, które miały być jego trzonem.
Nad Sanem
Pomimo braku bezpośredniej łączności, dowódcy armii działających na południu, zarówno gen. Antoni Szylling jak i gen. Kazimierz Fabrycy, doszli do wniosku, że w warunkach rosnącego zagrożenia na obu skrzydłach, obrona na głównej pozycji obrony – rubieży Nidy i Dunajca – nie jest możliwa. Uznali jednak, że ważne jest szybkie osiągnięcia przepraw, które umożliwią dalszy odwrót na wschód – za San.
Celem zrealizowania skomplikowanego manewru odwrotowego nowo zorganizowana Armii „Małopolska” podzielona została na dwa zgrupowania: Armię „Kraków” gen. bryg. Szyllinga i GO „Południowa” gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego.
Jednostki Armii „Kraków” miały przekroczyć Nidę i Dunajec w nocy z 7 na 8 września. Grupa operacyjna gen. Orlika-Łukoskiego otrzymała rozkaz, by po skoncentrowaniu swoich sił wycofać się za Wisłokę. Rozpoczął się wyścig ku Nidzie, Dunajcowi i ku Wisłoce prowadzony między niemieckimi dywizjami pancernymi i zmotoryzowanymi a polskimi dywizjami piechoty. Grupa Operacyjna „Boruta” miała wycofać się za Wisłokę, po czym za San, do obszaru Leżajska, w łączności z Armią „Kraków”, której została ponownie podporządkowana. Spod Tamowa miała też wycofać się 24 DP. Gdy pod wieczór 7 września dywizje GO „Boruta” dotarły do Bobrownik i Biskupic Radłowskich, Tarnów był już zajęty przez niemiecką 4 DLek. Próba bezkolizyjnego obejścia Tarnowa od północy nie powiodła się. Jeszcze przed zmrokiem Niemcy zajęli Radłów. Kontratak 4 pspodh doprowadził do chwilowego odzyskania Radłowa, ale po zmroku Niemcy zajęli go ponownie. 21 DPG zepchnięta została na przeprawę 6 Dywizji Piechoty w rejonie Wał-Ruda–Biskupice. Około 19.30 pod Biskupice podeszły czołgi niemieckiej 2 DPanc. Most w Biskupicach został wysadzony, a dostęp do przeprawy odcięty.
Po dojściu do Biskupic, Niemcy nie podjęli dalszego natarcia. Wykorzystując tę sytuację, pułki obu polskich dywizji wyszukiwały brody przez rzekę i przechodziły na jej wschodni brzeg. Utworzyły się trzy zgrupowania. 12. i 20 pp 6 DP z całą artylerią oraz 3 pspodh z III/4 pspodh i II/21 pal utworzyły lewą kolumnę i odchodziły na wschód drogą prowadzącą na Szczucin, Tarnobrzeg i Nisko. Drugą kolumnę tworzyły 16 pp oraz 4 pspodh z częścią III/202 pp i I i III/21 pal. Kolumna odchodziła drogami prowadzącymi na Mielec, Majdan, Ulanów. Resztki 3., 4., 21. i 202 pp, część artylerii 21 DP, kawaleria dywizyjna 6 DP, pułk KOP ppłk. Wójcika oraz inne formacje tyłowe cofały się drogą południową przez Dąbrowę Tarnowską, Radomyśl Wielki, Kolbuszową na Leżajsk. W trakcie marszu do kolumn dotarły rozkazy określające rejony docelowe za Sanem: 6 DP miała zebrać się pod Ulanowem i Niskiem, a 21 DPG pod Krzeszowem i Leżajskiem .
Podczas gdy Grupa Operacyjna „Boruta” walczyła nad Dunajcem, w trudnej sytuacji znalazła się także Grupa Operacyjna „Jagmin”. Za nią maszerował niemiecki VIII KA, a na północy atakował VII KA. Niemieckie oddziały wydzielone zostały skierowane pod Szczucin, a niemiecka 29 DZmot maszerowała na Busko-Zdrój, Stopnicę i Staszów. Jako że zorganizowanie obrony na Nidzie stało się już niemożliwe, zapadła decyzja dalszego odwrotu na przeprawy przez Wisłę pod Baranowem. Początkowo odwrót odbywał się bez większych zakłóceń. Przed północą 7 września przekroczono w Wiślicy Nidę, a następnego dnia wieczorem 22 DPG, 23. i 55 DP skierowały się na Stopnicę, by rano 9 września osiągnąć nakazany rejon. Jedynie płk Leopold Endel-Ragis, wbrew wyraźnemu rozkazowi, skierował swoją dywizję na Busko-Zdrój. Doszło wówczas do starcia z oddziałem wydzielonym VII KA pod Broniną. Po początkowym sukcesie jednostek polskich, do walki włączyła się niemiecka 27 DP, a na tyły 22 DPG zaczęły wychodzić oddziały niemieckie. Jej dowódca płk Endel-Ragis opuścił swoich żołnierzy i udał się do sztabu armii meldując, że jego dywizja została rozbita. Jednakże dywizja, choć poniosła straty, nie utraciła zdolności bojowej i pod dowództwem dowódcy piechoty dywizyjnej płk. Leona Grota kontynuowała walkę, cofając się na Stopnicę. Działanie to osłoniła 23 DP i grupa forteczna, które odpierały ataki niemieckie z kierunku Staszowa. Do uderzenia na Staszów Niemcy skierowali cały VII KA. Był on jednak zbyt oddalony od pola bitwy i mógł dotrzeć dopiero za kilkanaście godzin. Widząc zagrożenie od strony Staszowa, gen. Szylling zdecydował się w nocy z 9 na 10 września na kolejny odskok przez Osiek ku przeprawom pod Baranowem.
Wypowiedzenie wojny Niemcom przez Wielką Brytanię i Francję
Deklaracja wojny
1 września 1939 r., w odpowiedzi na niemiecką agresję na Polskę, Francja ogłosiła jawną mobilizację powszechną, rozpoczynającą się 2 września. Francuskie dowództwo wojskowe wymogło na rządzie Francji opóźnienie wypowiedzenia wojny do czasu przetransportowania mobilizowanych oddziałów, aby uniknąć groźby niemieckiego ataku lotniczego na transporty wojskowe. Wielka Brytania opóźniała deklarację wojny do czasu przeprowadzenia przez Francję mobilizacji i przez dwa dni pozorowała działania dyplomatyczne. Z tego powodu wystosowane wobec Niemiec przez rządy w Londynie i Paryżu ultimatum miało długi termin, jednakże zamiarem żadnego z alianckich rządów nie było uniknięcie zobowiązań sojuszniczych.
Brytyjskie dowództwo naciskało rząd na szybkie wypowiedzenie Niemcom wojny w obawie, że niemiecka flota podwodna wykorzysta okres pokoju do zajęcia pozycji i rozpoczęcia minowania morskich szlaków handlowych. Ponadto dowództwo brytyjskiej floty obserwowało niemieckie statki na pełnym morzu i planowało ich zajęcie oraz zadanie niemieckiej flocie wojennej istotnych strat atakiem lotniczym bezpośrednio po zadeklarowaniu przez rząd wojny.
3 września 1939 r. Wielka Brytania o godz. 11.00, a Francja o godz. 17.00 wypowiedziały wojnę Niemcom, co zgodnie z celem politycznym Polski przekształciło niemiecką agresję w wojnę pomiędzy mocarstwami i wpłynęło na powstrzymanie opowiedzenia się Litwy i Węgier po stronie Niemiec. Niemiecki sojusznik Włochy nie przystąpiły do wojny i w konsekwencji sprzymierzone z aliantami państwa bałkańskie również zachowały neutralność.
W odpowiedzi na wystosowaną 1 września przez Stany Zjednoczone do skonfliktowanych stron notę dyplomatyczną wzywającą do unikania atakowania z powietrza cywilów i otwartych miast, rządy Wielkiej Brytanii i Francji wyznaczyły swoim siłom powietrznym daleko idące ograniczenia utrudniające ataki na terenie Niemiec.
Pierwsze działania wojenne aliantów
3 września wieczorem brytyjski nalot skierowany przeciwko wykrytym przez rozpoznanie lotnicze okrętom Kriegsmarine nie odnalazł celu, a 10 innych samolotów rozrzuciło ulotki nad Hamburgiem, Bremą i Zagłębiem Ruhry. 4 września brytyjskie lotnictwo przeprowadziło nalot na niemiecką flotą koło bazy w Wilhelmshaven – odparty przez niemiecka obronę bez zadania istotnych zniszczeń – tracąc siedem bombowców oraz nalot na bazę marynarki Brunsbüttel, gdzie nie odnaleziono żadnych okrętów niemieckich. Ponadto omyłkowo zaatakowano z powietrza duńskie miasto Esbjerg. Niepowodzenia nalotu uświadomiło dowództwu brytyjskiemu słabość własnego lotnictwa, które nie było zdolne do zadania istotnych strat niemieckiej flocie, a śmierć duńskiego cywila skompromitowała brytyjską politykę unikania strat cywilnych.
Tego samego dnia dowódca lotnictwa francuskiego gen. Vuillemin w obawie przed niemieckim odwetem zakazał bombardowania celów o charakterze innym niż ściśle wojskowy, a brytyjskie lotnictwo ograniczyło działania do zrzucania ulotek nad zachodnimi Niemcami z zamiarem zademonstrowania ludności zdolności do nieograniczonego penetrowania niemieckiego obszaru powietrznego przez aliantów.
Działania lotnictwa alianckiego
4 września samoloty francuskich 3 i 6 dywizji lotniczych rozpoczęły rozpoznawanie niemieckiego obszaru obronnego, kontynuowane 5 września bez reakcji niemieckiego lotnictwa. Ze względu na złą pogodę i problemy sprzętowe loty nie zdołały zebrać istotnych informacji. Od 6 września lotnicze rozpoznanie francuskie napotykało na zdecydowaną kontrakcję niemiecką na północ i zachód od Saarbrücken, nie pozwalającą na rozpoznanie tego obszaru.
Utworzone 3 września na bazie francuskiego 34 pułku lotniczego celem przerzutu do Polski Zgrupowanie Bombowe P, składające się z dwóch dywizjonów 8 września zostało rozformowane po stwierdzeniu braku możliwości przerzutu drogą lotniczą do Polski i utratę przez Wojsko Polskie kontroli nad planowanymi lotniskami.
7 września siły francuskich 3 i 4 Armii. oraz 1 Armii Lotniczej, po przekroczeniu granicy francusko-niemieckiej w Saarze, przystąpiły do oczyszczania przedpola i zdobywania dojść do niemieckiej głównej pozycji obrony, przy faktycznym braku oporu niemieckiego i ewakuacji przez Niemców ludności cywilnej z Saary. Do planowanych wówczas ataków lotniczych na niemieckie bazy nie doszło z obawy przed możliwym kontratakiem Luftwaffe na koncentrujące się wojska francuskie. Nie uzgodniono również zasad udziału brytyjskiej AASF, a współpraca pomiędzy aliantami była niedostateczna aby wykonać wspólne uderzenie. W dniach 9–10 września francuskie lotnictwo rozpoznawcze prowadzące zwiad na rzecz wojsk lądowych poniosło istotne straty w czasie misji prowadzonych bez osłony myśliwskiej. 10 września Francuzi podjęli nieudaną próbę wyparcia niemieckiego lotnictwa myśliwskiego z lotnisk koło Saarbrücken i Ensheim poprzez skoordynowany ostrzał lotnisk artylerią i atak myśliwców. Dalsze rozpoznanie niemieckich pozycji sparaliżowała pogarszająca się pogoda, a następnie decyzja dowództwa o zakończeniu lotów nad Niemcami przestarzałymi typami samolotów bez osłony myśliwskiej. Wobec konieczności zaangażowania lotnictwa myśliwskiego do zwalczania niemieckich lotów rozpoznawczych we francuskiej przestrzeni powietrznej skuteczność francuskich misji rozpoznawczych uległa od 12 września znacznemu osłabieniu.
Wstrzymanie francuskich działań ofensywnych skutkowało przesunięciem lotów rozpoznawczych w głąb obszaru Niemiec celem wczesnego wykrycia spodziewanej koncentracji Wehrmachtu przeciwko Francji, a walki powietrzne nad frontem zachodnim w drugiej połowie września zostały zintensyfikowane. Brytyjskie Bomber Commnand utraciło kolejne jedenaście bombowców strąconych w dziennym nalocie na Zagłębie Ruhry 29 września, a 30 września AASF pięć bombowców rozpoznających niemieckie pozycje w pobliżu granicy. Zbyt niski poziom wyszkolenia brytyjskich załóg lotniczych uniemożliwiał nocne ataki, poza zrzucaniem materiałów propagandowych.
Próby pomocy materiałowej aliantów dla Polski
Pierwszy brytyjski transportowiec wiozący zakupione przez Polskę na podstawie umowy kredytowej z 2 sierpnia 1939 r. 15 brytyjskich myśliwców i 7 bombowców oraz inne materiały dotarł 3 września 1939 do Gibraltaru, gdzie zmuszony został do czekania na uformowanie konwoju, z którym 15 września dotarł na wschodnie Morze Śródziemne w drodze do Rumunii. Trzy transportowce wiozące zakupione we Francji wyposażenie, broń oraz 35 myśliwców opuściły francuskie porty 5 i 15 września, a kolejne trzy statki z zaopatrzeniem wyruszyły w dniach 15–17 września.
W następstwie agresji radzieckiej na Polskę dostarczenie zaopatrzenia Polsce drogą przez Rumunię uznane zostało przez władze alianckie za niemożliwe, a statki z dostawami samolotów, broni i wyposażenia dla Polski skierowane do portów bliskowschodnich.
Offensive pour la Pologne
Po upewnieniu się co do neutralności Włoch 4 września dowództwo francuskie podjęło decyzję o rozpoczęciu ograniczonej ofensywy celem formalnego wywiązania się z zobowiązań sojuszniczych wobec Polski i zajęcia lepszych pozycji wyjściowych. Pierwszym celem wojsk francuskich była poprawa własnych pozycji w rejonie Forbach poprzez zajęcie lasu Warndt i doliny rzeki Blies. Czołowe francuskie dywizje przeprowadziły intensywne rozpoznanie pozycji niemieckich, jednakże dywizjony rozpoznawcze okazały się zbyt słabe wobec ostrzału artylerii niemieckiej, a ich wozy bojowe narażone były na zniszczenie przez przeszkody inżynieryjne i miny. Konieczność uprzedniego opanowania przez 4 Armię wzgórz Ormesviller wstrzymywała zajęcie pozycji wyjściowych do działań ofensywnych w rejonie Ohrenthal przez 5 Armię francuską. 4 Armia otrzymała rozkaz zajęcia pozycji wyjściowych koło Cadenbronn do ataku w nocy z 7 na 8 września na zakole Saary pomiędzy Blies a Auersmacher.
Gen Georges naciskał francuskie Naczelne Dowództwo na przyspieszenie działań ofensywnych 7 września oddziały 3 i 4 Armii francuskiej siłami trzech dywizji piechoty (11, 21, 23), 9 dywizji marokańskiej i 4 dywizji północnoafrykańskiej, wpartymi przez cztery bataliony czołgów przekroczyły niemiecką granicę. Natarcie osłaniane było od południa przez 5 Armię, ale ze względu na złą pogodę pozbawione było poważnego wsparcia powietrznego. Niemiecka 6 Dywizja Piechoty stawiła opór, a jej saperzy zniszczyli mosty na Saarze. Do 10 września w ofensywę zaangażowane zostały siły trzech dywizji piechoty zmotoryzowanej, czterech dywizji piechoty, dwóch dywizji kolonialnych i jednej dywizja północnoafrykańskiej, wzmocnione dwoma brygadami czołgów oraz samodzielnymi batalionami czołgów i pułkami artylerii ciężkiej. Większość sił francuskich stanowili dopiero zmobilizowani rezerwiści, a jednostki nie były dostatecznie wyposażone materiałowo ani zgrane wewnętrznie ze względu na brak czasu, w szczególności pododdziały piechoty nie miały umiejętności współpracy z przydzielonymi im czołgami. Francuzi wchodzili do akcji wprost z transportów, bez skompletowania wszystkich jednostek dywizyjnych i bez wiedzy o położeniu niemieckiej obrony. Nie angażowały w akcję ofensywną wszystkich sił, pozostawiając znaczącą część w odwodzie.
Ofensywę utrudniała deszczowa pogoda, działania wstrzymywał trudny teren w którym brakowało bitych dróg, liczne przeszkody leśne, barykady, pułapki minowe i pola minowe na których atakujące jednostki poniosły straty oraz konieczność znoszenia celnego ostrzału niemieckiej artylerii i odpierania słabych kontrataków niemieckich. 9 września w ofensywę zaangażowana została połowa znajdujących się na Froncie Północno-Wschodnim aktywnych dywizji francuskich – pięć dywizji 4 Armii w centrum, dwie dywizje i jedna dywizja kawalerii 3 Armii na lewym skrzydle oraz dwie dywizje 5 Armii na prawym skrzydle. Większość składu nacierających dywizji stanowili rezerwiści, a pochodzące z mobilizacji wyposażenie było niedostateczne i niewystandaryzowane.
Alianckie rozpoznanie lotnicze ustaliło wzmacnianie i fortyfikowanie niemieckich pozycji obronnych. Ze względu na ograniczone zapasy amunicji Wehrmacht otrzymał rozkaz stawiania jedynie ograniczonego oporu. 6 i 15 niemieckie dywizje piechoty wycofały się za umocnione pozycje pod Saarbrücken. Ustępując przed natarciem francuskiej 4 Armii, Niemcy skoncentrowali dostępne siły przed frontem francuskiej 3 Armii i dysponując siłami zbliżonymi do nacierających sił francuskich, blokowali zdobycie przez Francuzów wyżyny pomiędzy lasem Warndt a Mozelą. W tym rejonie doszło do intensywnych walk, w których francuscy dowódcy przejawiali inicjatywę. Planujące atak na Linię Zygfryda dowództwo 2 Grupy Armii otrzymały jednak wsparcie jedynie jednego batalionu czołgów lekkich z odwodu, a posiadana w dyspozycji Grupy Armii ciężka artyleria była zbyt słaba.
Rozwój francuskich działań zaczepnych hamowały negatywne informacje z frontu polskiego i obawa francuskich dowódców przed wykazaną w Polsce skutecznością niemieckiego lotnictwa lub nagłym kontratakiem wojsk zmechanizowanych. Po przełamaniu przez Niemców linii obronnych Wojska Polskiego na Wiśle i Narwi gen. Gamelin nakazał 9 września wzmocnienie północnego skrzydła wojsk francuskich w obawie o możliwość niemieckiego kontrataku oskrzydlającego atakujących Francuzów przez Belgię.
10 września francuska 4 Armia natarła pomiędzy Cadenbronn a zachodnim skrajem Wogezów na Rohrbach-Homburg, a 5 Armia na wzgórza na północ od Walschbronn. Francuskie wojska, spychając niemieckie ubezpieczenia, dotarły w dniach 10–11 września do Linii Zygfryda, ale nie przeprowadziły ataku na żaden z niemieckich obiektów umocnionych. W starciach powietrznych Francuzi stracili 10 myśliwców, zestrzeliwując sześć niemieckich samolotów.
Do 12 września w powolną i metodyczną ofensywę francuską zaangażowanych zostało dwanaście dywizji francuskich, z czego cztery zaangażowały główne siły walką do walki Niemcami. 12 września 1939 w Abbeville odbyło się posiedzenie Najwyższej Rady Wojennej francusko-brytyjskiej (zob. konferencja w Abbeville) z udziałem Neville Chamberlaina, Edouarda Daladiera i referującego głównodowodzącego armii francuskiej gen. Maurice Gamelina. Uznając, że mocarstwa sprzymierzone nie są w stanie udzielić Polsce skutecznej pomocy podjęto decyzję o niepodejmowaniu generalnej ofensywy lądowej na froncie zachodnim. Uznając kampanię w Polsce za rozstrzygniętą, dowództwo francuskie uznało kontynuację ofensywy za nadmierne ryzyko. Pod tym pretekstem zdecydowano także o „maksymalnym zmobilizowaniu środków, zanim zostaną podjęte duże operacje lądowe oraz ograniczeniu działań powietrznych” RAF i Armee de l’Air nad Niemcami w celu „minimalizacji niemieckiego odwetu”. Podjęto również, niezrealizowaną w praktyce decyzję o rozlokowaniu sił militarnych w pobliżu Salonik i Stambułu, skąd miała być przeprowadzona ofensywa w kierunku Niemiec i ZSRR oraz z uwagi na dużą odległość od Włoch, aby nie prowokować Mussoliniego. Wojska francuskie przeszły do obrony, nie prowadząc dalszych działań na rzecz Polski, a jedynie osłaniając kontynuację własnej mobilizacji.
Oznaczało to w praktyce wstrzymanie wszystkich działań ofensywnych armii francuskiej na przedpolu Linii Zygfryda, a przez to złamanie zobowiązań sojuszniczych wobec Polski{{refn|grupa=uwaga|While it is true that the military protocols of May 19 were not to assume the character of an official military agreement until the political accord interpreting the alliance was signed, and this was not done until September 4, the Poles can be excused for assuming that the French General Staff would prepare the necessary plans for an offensive against Germany in the West. Unfortunately for the Poles, however, Gamelin made no plans to attack the Siegfried Line, which the Germans had not even completed. Had such an attack been prepared and launched, the French would have had a good chance of breaking through the thin German defenses and of occupying the Ruhr, the industrial heart of Germany. The French could also have accomplished this goal by disregarding Belgian objectives and marching through Belgium. However, the French General Staff had no such plans. (...) In fact, the aim of the French General Staff was to have the Poles hold out as long as possible in order to gain time for France, hence the commitments. When the British asked gen. Gamelin at the first meeting of the Supreme Allied War Council at Abbeville on September 12, whether he would change his strategy if the Poles fought for two or three months, he replied that he would not do so. In his view, the role of the Poles was to win precious time for the Allies, so they could prepare for the moment when Germany would transfer the bulk of her forces to the West. Thus, it is hard to avoid the impression that the French deliberately misled the Poles to believe they would launch an offensive against Germany–and then left them to fight alone. Anna M. Cienciala, „Poland in British and French Policy in 1939: Determination to Fight or Avoid War?” w: The Polish Review, v. XXXIV, 1989, no. 3 s. 222–223 wersja elektronicznaFrançois Bédarida, La Stratégie Secréte de la Drôle de Guerre, Paris 1979, s. 93, w. 3-6, tekst angielski protokołu z Abbeville w przypisie E.. Zobowiązania te zostały ostatecznie określone w protokole końcowym francusko-polskich rozmów sztabowych, przeprowadzonych w dniach 15–17 maja 1939 r., formalnie obowiązującym dopiero od 4 września 1939 r., kiedy to został podpisany protokół polityczny do istniejącej konwencji wojskowej pomiędzy Francją a Polską. Protokół z maja 1939 r. zobowiązywał stronę francuską do rozpoczęcia ofensywy siłami głównymi w piętnastym dniu od rozpoczęcia mobilizacji armii francuskiej, a ofensywę powietrzną nad Niemcami od chwili rozpoczęcia działań wojennych Niemiec przeciw sojusznikowi. Generałowie Stachiewicz i Kutrzeba szacowali, że musi minąć sześć do ośmiu tygodni, by Polacy odczuli efekty ofensywy francuskiej. Ambasadorowie Rzeczypospolitej w Wielkiej Brytanii – Edward Raczyński i we Francji – Juliusz Łukasiewicz bezskutecznie próbowali wpłynąć we wrześniu 1939 na wykonanie zobowiązań krajów sojuszniczych. Była to ze strony Francji i Wielkiej Brytanii klasyczna felonia – zdrada sojusznika na polu bitwy, przy czym to Francuzi wpływali hamująco na Brytyjczyków.
W trakcie kampanii wrześniowej Niemcy dopuścili się szeregu przestępstw i zbrodni na tle antysemickim. W zdobytych miejscowościach Wehrmacht, SS-Verfügungstruppe i Einsatzgruppen nagminnie dokonywały tzw. błyskawicznych pogromów, w trakcie których palono synagogi, rabowano lub rozbijano sklepy, a pochwyconych Żydów bito, upokarzano lub zmuszano do wyczerpującej pracy. Owe pogromy przekształcały się czasami w prawdziwe masakry, w trakcie których ginęły dziesiątki Żydów. Mordy na tle antysemickim miały miejsce m.in. w Będzinie (kilkaset ofiar), Błoniu (ok. 50 ofiar), Dynowie (co najmniej 150–170 ofiar), Końskich (22 ofiary), Krasnosielcu (ok. 50 ofiar) i Trzebini (ok. 50 ofiar). Do największej masakry doszło w Przemyślu, gdzie między 16 a 19 września funkcjonariusze Einsatzgruppen zamordowali co najmniej 500–600 Żydów.
Zbrodnie Armii Czerwonej i formacji NKWD
Od rozpoczęcia agresji na Polskę Armia Czerwona i formacje NKWD dokonały wielu zbrodni wojennych, mordując jeńców i masakrując ludność cywilną. Ocenia się, że ich ofiarą padło ok. 2500 żołnierzy polskich i policjantów oraz kilkuset cywilów. Jednocześnie dowódcy wojskowi wzywali ludność cywilną do mordów i przemocy, dowódca Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej w jednej z odezw napisał: „Bronią, kosami, widłami i siekierami bij swoich odwiecznych wrogów – polskich panów”. Największe zbrodnie popełniono w Rohatynie, gdzie dokonano rzezi na żołnierzach polskich i ludności cywilnej, Grodnie, Nowogródku, Sarnach, i Tarnopolu oraz w Wołkowysku, Oszmianie, Świsłoczy, Mołodecznie i Kosowie PoleskimWojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1914–1945, Świat Książki, Warszawa 2003, , s. 410 – autor wymienia „dramatyczne sceny maltretowania jeńców polskich”, które „rozegrały się w Grodnie, Wołkowysku, Oszmianie, Mołodecznie, Nowogródku, Sarnach, Kosowie Poleskim i Tarnopolu”.. Według niektórych relacji w Grodnie doszło do wiązania polskich jeńców i ciągnięcia ich czołgami po bruku. Do dramatycznych wydarzeń doszło także w Chodorowie, Złoczowie i Stryju. W pobliżu Wilna żołnierze Armii Czerwonej rozstrzeliwali wziętych do niewoli żołnierzy Wojska Polskiego. Mszcząc się za opór stawiany w Grodnie poddających się żołnierzy WP masowo rozstrzeliwano. Przedstawiciele Armii Czerwonej łamali także postanowienia umów dotyczących złożenia broni, 22 września 1939 dowódca obrony Lwowa gen. Władysław Langner podpisał z dowództwem sowieckim kapitulację, przewidującą m.in. bezpieczny wymarsz wojska, policji i oficerów w kierunku granicy z Rumunią, po uprzednim złożeniu broni – umowę tę złamano wywożąc wszystkich w głąb ZSRR. Podobnie postąpiono z obrońcami Brześcia i zgrupowaniem KOP (po rozbiciu 1 października 1939 w bitwie pod Wólką Wytycką), natomiast wszystkich pojmanych żołnierzy 135. pułku KOP Armia Czerwona rozstrzelała na miejscu.
Armia Czerwona wymordowała ogniem z karabinów maszynowych nieuzbrojonych kadetów ze Szkoły Podoficerów Policji w Mostach Wielkich po zgromadzeniu kadetów na placu apelowym i odebraniu raportu od komendanta szkoły.
Z premedytacją zamordowano też pod Sopoćkiniami dowódcę obrony Grodzieńszczyzny gen. Józefa Olszynę-Wilczyńskiego i jego adiutanta. W tym ostatnim przypadku we współczesnej literaturze rosyjskiej (autorstwa głównie J. Muchina) podawane jest stwierdzenie, że generała Olszynę-Wilczyńskiego zabito w czasie ucieczki z bagażem samochodem osobowym po porzuceniu podległych mu walczących jeszcze oddziałów. Tymczasem świadkami egzekucji generała i jego adiutanta strzałem w tył głowy była jego żona i kilkanaście towarzyszących jej osób.
W ślad za oddziałami Armii Czerwonej posuwały się wojska i oddziały specjalne NKWD, dokonujące natychmiast masowych aresztowań (lub egzekucji) elit lokalnych według przygotowanych uprzednio list proskrypcyjnych, przy pomocy lokalnej agentury komunistycznej i zorganizowanych bojówek (tzw. milicja ludowa).
Zorganizowane bojówki komunistyczne i oddziały Specnazu i Osnazu dokonywały również morderstw na miejscu członków miejscowych elit (m.in. Jadwiga Szeptycka, Roman Skirmunt).
Zbrodnie ukraińskich nacjonalistów i ukraińskich bojówek komunistycznych w Małopolsce Wschodniej i na Wołyniu
Na terenach Małopolski Wschodniej i Wołynia doszło do zbrodni dokonanych przez bojówki OUN i bojówki komunistyczne zorganizowane przez sowieckie służby specjalne.
Do 11/12 września – zajęcia Sambora i dotarcia zmotoryzowanego zagonu Wehrmachtu do Lwowa tereny województw Małopolski Wschodniej były spokojne. Od 12 września 1939 mordowani byli głównie polscy osadnicy wojskowi, rozbrojeni żołnierze, a także miejscowi chłopi. Dokonywały tego zorganizowane grupy OUN, złożone po części z uzbrojonych dezerterów z Wojska Polskiego, bojówki komunistyczne, część miejscowej ludności i margines społeczny. We wsi Koniuchy i Potutory zginęło łącznie ok. 100 Polaków, a w Kolonii Jakubowice spalono 57 zagród i zamordowano ok. 20 Polaków. We wsi Sławentyn w powiecie Podhajce zabito dalszych 85 osób. Szczególne nasilenie akcji ukraińskich przeciwko Polakom miało miejsce w powiatach Brzeżany i Podhajce. Szacuje się, że we wrześniu i październiku 1939 r. zginęło z rąk nacjonalistycznych i komunistycznych bojówek ukraińskich około 2000 Polaków w Małopolsce Wschodniej i około 1000 na Wołyniu. Według danych OUN jej członkowie we wrześniu 1939 zabili 796 Polaków i spalili co najmniej cztery polskie miejscowości, przy stratach własnych 160 zabitych i 53 rannych.
Niewykorzystane przez Polskę szanse w kampanii wrześniowej
Pierwszą kompetentną pracą krytyczną dotyczącą kampanii wrześniowej było trzytomowe dzieło płk dyplomowanego Mariana Porwita Komentarze do polskich działań obronnych we wrześniu 1939 odnoszące się do syntezy i ocen zawartych w wydawnictwie: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, t. 1, „Kampania wrześniowa” (cz. 1–5) opracowanych przez Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego w Londynie (Londyn 1951–1986). Oba dzieła zawierają obszerną literaturę przedmiotu i źródła.
W czasie kampanii wrześniowej dowódcy i sztabowcy polscy na różnych szczeblach planowania i dowodzenia popełnili, zdaniem analityków, wiele błędów w sztuce wojennej i jej wykonaniu, przy uwzględnieniu stanu wiedzy i możliwości istniejących na dzień podejmowania decyzji:
W zakresie politycznym: Źle wynegocjowany tajny protokół do paktu sojuszniczego z Wielką Brytanią, przez co nie można było pociągnąć Zjednoczonego Królestwa do wojny przeciwko ZSRR, a później niestwierdzenie oficjalnie (za pomocą oświadczenia) przez rząd stanu wojny pomiędzy Polską a ZSRR.
W zakresie działań lądowych:
W zakresie logistyki: Niezadowalające wykorzystanie dużych składów uzbrojenia w Stawach pod Dęblinem, nazywanych tzw. arsenałem Rzeczypospolitej, do wyekwipowania napływających na front rezerwistów. Znajdowało się tam ok. 550 dział, 2500 ckm – wraz z odpowiadającą temu liczbą wszelkiego typu amunicji, oraz duże ilości umundurowania i aprowizacji.
W zakresie działań Marynarki Wojennej i obrony Wybrzeża: . Przeznaczenie całości środków budżetowych preliminowanych na Marynarkę Wojenną na flotę podwodną z dobrze umocnioną przed atakiem z lądu i powietrza (jak wykazały doświadczenia 1939) bazą na Helu dałoby możliwość prowadzenia skutecznej (jak wykazały doświadczenia I wojny światowej) wojny podwodnej przeciw obu potencjalnym agresorom na Bałtyku (w składzie co najmniej 10–12 potencjalnych wobec istniejących faktycznie pięciu polskich okrętów podwodnych) w stosunku do relatywnie niewielkiej floty nawodnej Kriegsmarine (i dla porównania – 48 U-Bootów Kriegsmarine rozproszonych na akwenie bałtyckim).
Pierwsze wnioski z kampanii wrześniowej
Wnioski z przegranej kampanii wrześniowej, zostały jeszcze w październiku 1939 roku przekazane stronie francuskiej – gen. Władysław Sikorski przesłał wówczas gen. Maurice’owi Gamelinowi syntezę niemieckiej doktryny zaczepnej, zalecając dostosowanie do niej własnej doktryny obronnej. Plan Sikorskiego zakładał m.in. oparcie obrony na blokowaniu linii komunikacyjnych, obronę miejscowości, utworzenie specjalnych brygad zaporowych do walki z bronią pancerną wroga oraz przygotowanie improwizowanych i ruchomych kopuł pancernych dla ochrony środków ogniowych piechoty przed atakami niemieckiego lotnictwa szturmowego. Sztab polski we Francji prowadził w okresie styczeń-luty 1940 poważne studia nad doświadczeniami z przegranej kampanii wrześniowej w Polsce, oparte na ponad 3000 zebranych relacjach od uczestników działań wojennych. Wyniki tych studiów przekazano w 18 zeszytach Sztabom Głównym: amerykańskiemu, francuskiemu i angielskiemu. Dodatkową syntezę przedstawił w październiku 1939 roku jeden z oficerów francuskiej misji wojskowej w Polsce, w opracowaniu liczącym 27 stron maszynopisu przesłanym do Francji – generałowie francuscy nie zwrócili na to opracowanie należytej uwagi (m.in. gen. Georges oświadczył wprost, iż: „u nas będzie inaczej”).
Upamiętnienia
W hołdzie uczestnikom kampanii wrześniowej Poczta Polska wprowadziła w roku 2009 do obiegu dwa znaczki. Na pierwszym (o nominale 2,40 zł) umieszczono archiwalne niemieckie zdjęcie zbombardowanego Wielunia. Drugi znaczek (o nominale 1,55 zł) poświęcony jest Węgierskiej Górce, która z powodu zaciekłej i bohaterskiej obrony zyskała miano „Westerplatte Południa”. Na znaczku Węgierska Górka ukazana jest z perspektywy obrońców, ze schronu – oczami polskiego żołnierza.
Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu monety upamiętniające wydarzenia z września 1939 r.:
w dniu 24 sierpnia 2009 r.
o nominale 2 zł wykonane stemplem zwykłym ze stopu Nordic Gold,
w dniu 28 sierpnia 2009 r.
o nominale 200 zł wykonana stemplem lustrzanym w złocie;
o nominale 10 zł wykonana stemplem lustrzanym w srebrze.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Polska w polityce międzynarodowej: (1939–1945): zbiór dokumentów, t. 1, 1939. Warszawa 1989, Wyd. PIW, .
Polskie Siły Zbrojne w II Wojnie Światowej, t. I, Kampania wrześniowa, cz. 1–5, Londyn 1951–1986, Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego, Wyd. Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego.
Encyklopedia wojskowa, Wydawnictwo Naukowe PWN i Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa 2007, .
Henryk Batowski: Agonia pokoju i początek wojny (sierpień–wrzesień 1939), Poznań 1979, Wydawnictwo Poznańskie, Wyd.II poprawione i uzupełnione, .
Philip M.H. Bell „Przyczyny wybuchu II wojny światowej w Europie” Książka i wiedza Warszawa 2010 .
Nicholas Bethell: Zwycięska wojna Hitlera. Wrzesień 1939, Warszawa 1997, Wyd. Instytut Wydawniczy „Pax”, .
Brzoza Czesław „Polska w czasach niepodległości i drugiej wojny światowej (1918-1945)” w: WIelka Historia Polski, FOGRA, Kraków 2001, .
James Ramsay Montagu Butler: History of the Second World War. United Kingdom Military Series, Grand Strategy, Volume II September 1939 June 1941, London 1957, wyd. Her Majesty’s Stationery Office.
Tomasz Chinciński: Forpoczta Hitlera. Niemiecka dywersja w Polsce w 1939 roku. Gdańsk–Warszawa 2010, Wydawnictwo Naukowe Scholar, .
Winston S. Churchill: Druga wojna światowa, t. 1, Nadciągająca burza, cz. 1–2, Gdańsk 1994–1995, Wyd. Phantom Press, , .
Antoni Czubiński: Historia Drugiej Wojny Światowej 1939–1945, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2004.
Szymon Datner: Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II wojnie światowej, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1961.
Sławomir Dębski: Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckie 1939–1941, Warszawa 2007 (wyd. II poprawione), Wyd. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, .
Antoni Galiński, Wacław Majchrzak, Stanisław Nawrocki, Mieczysław Woźniak: Zbrodnie Wehrmachtu w Wielkopolsce w okresie zarządu wojskowego (1 września – 25 października 1939), Delegatura w Kaliszu Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Łodzi Instytutu Pamięci Narodowej, Kalisz 1986.
Jan Karski: Wielkie mocarstwa wobec Polski: 1919–1945 od Wersalu do Jałty, wyd. I krajowe Warszawa 1992, Wyd. PIW, .
Marek Kornat: Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop-Mołotow. Problem zbliżenia niemiecko-sowieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002, Wyd. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, .
Mazur Wojciech „Offensive pour la Pologne: koncepcja i realizacja. Próba podsumowania”. w: Technika wojskowa – Historia Nr 4 (82) Lipiec-Sierpień 2023 ISSN 2080-9743.
Leszek Moczulski: Wojna polska 1939, wydanie poprawione i uzupełnione, Warszawa 2009, Wydawnictwo Bellona, .
Pamięć i Sprawiedliwość, Półrocznik Instytutu Pamięci Narodowej nr 2/10/2006, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2006.
Janusz Piekałkiewicz: Kalendarium wydarzeń II wojny światowej, Agencja Wydawnicza Morex, Warszawa 1999, .
Władysław Pobóg-Malinowski: Najnowsza Historia Polityczna Polski, Wydawnictwo Platan, Warszawa 2004, .
Henryk Samsonowicz: Janusz Tazbir, Tadeusz Łepkowski, Tomasz Nałęcz, Polska. Losy państwa i narodu do 1939 roku, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2003, .
Craig Symonds II wojna światowa na morzu Znak HORYZONT Kraków 2020, .
Encyklopedia II wojny światowej, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1975.
Jan Żak, Benon Miśkiewicz: Antoni Gąsiorowski, Jerzy Topolski, Jan Wąsicki, Lech Trzeciakowski, Antoni Czubiński: Dzieje Polski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975.
Apoloniusz Zawilski: Polskie fronty 1918–1945'', Wydawnictwo Volumen, Warszawa 1997, (tom 1).
Linki zewnętrzne
Wojsko Polskie II Rzeczypospolitej
Operacje wojskowe II wojny światowej
Polski wysiłek zbrojny w czasie II wojny światowej
Wojny polsko-niemieckie
Hasła kanonu polskiej Wikipedii
Byłe Dobre Artykuły | 84,861 |
2918 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Kalendarium%20dzie%C5%84%20po%20dniu | Kalendarium dzień po dniu |
Dzisiaj
Zobacz też
Zmarli w roku
Dzień po dniu | 84,760 |
4363931 | https://pl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B3rski%20Karabach | Górski Karabach | Górski Karabach (, trl. Lernajin Gharabagh; ), oficjalnie: Republika Górskiego Karabachu (orm. , trl. Lernajin Gharabaghi Hanrapetutjun), także: Arcach, Republika Arcach (orm. , trl. Artsakhi Hanrapetutjun) – państwo nieuznawane istniejące w latach 1991–2023, do 2023 roku zamieszkane w zdecydowanej większości przez Ormian, formalnie uznawane przez cały ten czas za część Azerbejdżanu, w rzeczywistości funkcjonujące jako samodzielny organizm państwowy. Jego faktyczne powstanie w dniu 6 stycznia 1992 roku (deklarację niepodległości uchwalono 2 września 1991 roku) wiąże się z konfliktem o Górski Karabach, toczonym od początku XX wieku przez Ormian i Azerów, którego kulminacyjnym momentem była wojna z lat 1988–1994. W drugiej połowie 2023 roku, po zajęciu obszaru przez Azerbejdżan i formalnym rozwiązaniu struktur państwowych Górskiego Karabachu, przestał istnieć.
Stolicą nieuznawanej republiki był Stepanakert.
Status i pozycja na arenie międzynarodowej
Od momentu wejścia w życie 6 stycznia 1992 roku deklaracji niepodległości Republika Górskiego Karabachu była de facto niepodległym państwem, mającym własny parlament (), prezydenta, organy władzy wykonawczej i sądowniczej, a także , która uchodziła za jedną z lepiej uzbrojonych i wyszkolonych armii na Kaukazie. Republika ta nie była jednak uznawana przez żadne państwo na świecie, nawet przez Armenię, mimo iż obowiązywała w niej armeńska waluta – dram, armeńskie tablice rejestracyjne na samochodach, zaś jej obywatele posiadali armeńskie paszporty. Władze Armenii wykazywały przy tym dużą życzliwość wobec Republiki Górskiego Karabachu.
Jednak de iure, w oparciu o zapisy prawa międzynarodowego, terytorium Republiki Górskiego Karabachu znajdowało się w granicach Azerbejdżanu. W 1993 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła cztery rezolucje dotyczące Górskiego Karabachu, w których potwierdzała przynależność spornego terytorium do Azerbejdżanu. Z kolei 14 marca 2008 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło rezolucję, w której potwierdziło integralność terytorialną Azerbejdżanu, a także wezwało Armenię do wycofania wojsk z okupowanych terenów. Rezolucję przyjęto przy 39 głosach za, 7 przeciw i 100 wstrzymujących się. We wrześniu 2023 roku w wyniku operacji wojskowej Azerbejdżan przejął kontrolę nad Górskim Karabachem i przywrócił swoją integralność terytorialną.
Ustrój polityczny
Zgodnie z zapisami , Republika Górskiego Karabachu była suwerennym, demokratycznym państwem socjalnym rządzonym przez praworządność. Obowiązywały w nim pluralizm polityczny i system wielopartyjny. Jej stolicą był Stepanakert. Głową państwa był prezydent wybierany na pięcioletnią kadencję, przy czym ta sama osoba nie mogła być wybrana na więcej niż dwie kadencje. Prezydent stał przy tym na czele władzy wykonawczej i pełnił funkcję naczelnego dowódcy . Władzę ustawodawczą sprawowało , jednoizbowy parlament składający się z nie mniej niż 27 i nie więcej niż 33 deputowanych – liczbę deputowanych określał Kodeks Wyborczy. Zgromadzenie Narodowe wybierane było na pięcioletnią kadencję. Wybory prezydenta, Zgromadzenia Narodowego i rad gmin oraz referenda odbywały się na podstawie prawa do powszechnego, równego, wolnego i bezpośredniego prawa wyborczego, w głosowaniu tajnym.
Władza sądownicza w republice była stanowiona przez Sąd Najwyższy, Sąd Apelacyjny i sąd I instancji jurysdykcji ogólnej. W szczególnych przypadkach przewidzianych przez odpowiednie prawo mogły być tworzone inne wyspecjalizowane sądy.
Republika Górskiego Karabachu realizowała politykę mającą na celu współpracę polityczną, gospodarczą i wojskową oraz zapewnienie kompleksowych więzi i bezpieczeństwa z Republiką Armenii. Uznawała wyłączną misję Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego jako Kościoła narodowego, w życiu duchowym narodu ormiańskiego, w rozwoju jego kultury narodowej i zachowaniu jego tożsamości narodowej.
Podział administracyjny
Republika Górskiego Karabachu do walk w 2020 roku dzieliła się na 7 rejonów i stołeczne miasto Stepanakert (numery w zestawieniu odpowiadają tym, którymi rejony oznaczone są na mapie):
Rejon Martakert
Rejon Askeran
Miasto Stepanakert
Rejon Martuni
Rejon Szuszi
Rejon Hadrut
Rejon Szahumian
Rejon Kaszatagh
Po zakończeniu walk z 2020, w wyniku których Republika Górskiego Karabachu straciła na rzecz Azerbejdżanu około 75% terytorium, jej obszar został zredukowany w zasadzie do większej części samego terenu dawnego Nagorno-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego, obejmując 4 rejony i miasto Stepanakert.
Historia
Tło
Powstanie Republiki Górskiego Karabachu ściśle wiąże się z historią regionu o nazwie Górski Karabach. Pierwotnie obszar ten był zamieszkany przez ludność lezgińskojęzyczną. Następnie region w VI wieku p.n.e. znalazł się w granicach Persji pod rządami Cyrusa II Wielkiego. Od 189 roku p.n.e. do około 390 roku n.e. wchodził w skład prowincji Arcach, należącej do Wielkiej Armenii. Później znalazł się w kontrolowanej od 461 roku przez Persję Sasanidów Albanii Kaukaskiej. W IV i V wieku znaczna część ludności Górskiego Karabachu została chrześcijanami wskutek działań Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. Spowodowało to stopniową asymilację autochtonicznej ludności z narodem ormiańskim. Na początku VIII wieku Arabowie podbili Persję i wszystkie jej posiadłości, w tym także Albanię Kaukaską, przez co na tereny Karabachu przeniknął islam. Od początku IX do połowy XIV wieku Górski Karabach wchodził w skład ormiańskiego Księstwa Chaczen.
Na początku XVI wieku obszar Księstwa Chaczen został zdobyty przez Persję Safawidów, a następnie podzielony na pięć częściowo niezależnych księstw zwanych melikdomami . W 1724 roku na mocy traktatu z Konstantynopola dużą część obszaru Persji podzieliły między siebie Imperium Rosyjskie i Imperium Osmańskie, a obszar Górskiego Karabachu wraz z innymi kaukaskimi prowincjami znalazł się w posiadaniu tego drugiego państwa. Dwanaście lat później Górski Karabach został podbity przez perskiego władcę Nadira Szaha Afszara przy wsparciu ormiańskich melikdomów. Po śmierci Afszara, w 1747 roku lokalny wódz turecki Panah Ali-han przejął kontrolę nad regionem i trzy lata później założył na jego terenie Chanat Karabachski, formalnie podległy Persji. W 1805 roku przywódcy Chanatu Karabachskiego i Imperium Rosyjskiego podpisali w Kürəkçay traktat, na mocy którego chanat miał przejść pod zwierzchnictwo rosyjskie w zamian za nienaruszenie prawa następców władcy karabachskiego do zarządzania wewnętrznymi sprawami kraju, jednak jeszcze w tym samym roku strona rosyjska odstąpiła od umowy, podejrzewając drugą stronę o nielojalność. W 1813 roku Persja przekazała obszar Chanatu Karabachskiego Imperium Rosyjskiemu w oparciu o zapisy traktatu z Gülüstanu. W 1822 roku Chanat Karabachski został zlikwidowany. Cztery lata później jego obszar został włączony do obwodu kaspijskiego, a w 1876 roku wszedł w skład guberni jelizawietpolskiej. W okresie przynależności do Imperium Rosyjskiego na terenie Górskiego Karabachu osiedlało się wielu Ormian, przy jednoczesnym opuszczaniu tych terenów przez Azerów, Kurdów i Lezginów.
W czasie I wojny światowej o tereny Kaukazu walczyły ze sobą Imperium Osmańskie i Imperium Rosyjskie. W listopadzie 1917 roku na Kaukazie Południowym powstał niezależny od centralnych władz rosyjskich rząd. W kwietniu następnego roku Gruzini, Ormianie i Azerowie utworzyli wspólne państwo, Zakaukaską Demokratyczną Republikę Federacyjną. W nowo powstałym państwie zaczęły kształtować się wewnętrzne podziały, które doprowadziły do utworzenia w maju 1918 roku trzech odrębnych krajów. Pomiędzy dwoma z nich, Armenią i Azerbejdżanem w następnym roku rozgorzały starcia zbrojne, których powodem była m.in. przynależność terytorialna Górskiego Karabachu. Stacjonujące na Kaukazie wojska brytyjskie, występując w imieniu aliantów przekazały te tereny Azerbejdżanowi, co wynikało z chęci umożliwienia Wielkiej Brytanii dostępu do złóż ropy naftowej nad Morzem Kaspijskim. Przynależność terenów do Azerbejdżanu potwierdzono, mimo protestów Armenii i Ormian, w 1920 roku na paryskiej konferencji pokojowej.
W 1920 roku Armia Czerwona zajęła Azerbejdżan, na obszarze którego powstała zależna od władz w Moskwie Azerbejdżańska SRR (kilka miesięcy później utworzono z kolei Armeńską SRR). Rosyjska Federacyjna SRR zdecydowała o pozostawieniu Górskiego Karabachu w granicach Azerbejdżańskiej SRR z uwagi na rozwinięcie dobrych relacji z państwem tureckim. W 1923 roku na obszarze Górskiego Karabachu powstał Nagorno-Karabachski Obwód Autonomiczny. Wskutek utraty niepodległości przez zainteresowane Górskim Karabachem kraje, konflikt o ten region na wiele lat uległ „zamrożeniu”. Jego eskalacja nastąpiła pod koniec lat 80. XX wieku z powodu osłabienia polityczno-gospodarczego ZSRR. 20 lutego 1988 roku na 20. zgromadzeniu delegatów Nagorno-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego przyjęto rezolucję o przyłączeniu regionu do Armeńskiej SRR. W tym czasie pomiędzy Ormianami a Azerami dochodziło do incydentów, które z czasem przybierały na sile (masakra w Sumgaicie). W samej Armeńskiej SRR wybuchały przy tym masowe akcje protestacyjne, w których ormiańskie społeczeństwo domagało się przyłączenia Nagorno-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego do swojego państwa.
13 czerwca 1988 roku Rada Najwyższa Azerbejdżańskiej SRR odmówiła wykonania rezolucji z 20 lutego, po czym 2 dni później Rada Najwyższa Armeńskiej SRR ją zatwierdziła i zwróciła się do władz radzieckich z prośbą o rozwiązanie problemu. Te, na mocy wydanej 18 lipca decyzji Rady Najwyższej ZSRR, zdecydowały o pozostawieniu Górskiego Karabachu w granicach Azerbejdżańskiej SRR. Począwszy od 20 stycznia 1989 roku Rada Najwyższa ZSRR ustanowiła w regionie specjalne władze, podlegające bezpośrednio rządowi radzieckiemu. Formalnie zostały one założone latem 1989 roku w postaci Rady Narodowej, złożonej z upoważnionych przedstawicieli górskokarabachskiego społeczeństwa. 1 grudnia 1989 roku Rada Najwyższa Armeńskiej SRR przyjęła nie mającą jednak mocy prawnej uchwałę o zjednoczeniu Nagorno-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego z Armeńską SRR. W latach 1990–1991 miało miejsce zarówno kontynuowanie czystek etnicznych, jak i usiłowanie dyplomatycznego uregulowania konfliktu. W sierpniu 1991 roku wojska azerskie, które przebywały na większości obszaru Górskiego Karabachu od stycznia tego roku, rozpoczęły artyleryjski ostrzał Stepanakertu.
Powstanie państwa
2 września 1991 roku Rada Narodowa Górskiego Karabachu uchwaliła Deklarację Niepodległości Republiki Górskiego Karabachu. 26 listopada 1991 roku Rada Najwyższa Azerbejdżańskiej SRR, będącej od 30 sierpnia tego roku niepodległym państwem, przyjęła uchwałę o likwidacji Nagorno-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego. W zorganizowanym 10 grudnia 1991 roku referendum dotyczącym niepodległości Górskiego Karabachu przy frekwencji wynoszącej 82,2% ludność regionu przytłaczającą większością 99,89% głosów opowiedziała się za niepodległością. 6 stycznia 1992 roku górskokarabachski parlament przyjął w oparciu o wyniki referendum deklarację niepodległości, co oznaczało formalne utworzenie Republiki Górskiego Karabachu w granicach dawnego Nagorno-Karabachskiego Obwodu Autonomicznego i przylegającego do niego Rejonu Szahumian. W nocy z 25 na 26 lutego 1992 roku ormiańscy żołnierze dokonali na azerskich mieszkańcach wsi Xocalı masakry, z kolei dzień później oficjalnie ją zdobyli. Wydarzenie to było przyczynkiem do wzmożenia działań wojennych, w ramach których do końca 1993 roku zarówno wojska Armenii, jak i wojska górskokarabachskie zdobyły siedem należących do Azerbejdżanu prowincji, co umożliwiło Republice Górskiego Karabachu uzyskanie „korytarzy” łączących ją z Armenią i Iranem. Działania te spowodowały opuszczenie okupowanych terenów przez około 750-800 tysięcy Azerów, a także utratę przez Azerbejdżan ponad 10% terytorium. 9 maja 1994 roku Republika Górskiego Karabachu, Azerbejdżan i Armenia przy mediacji Rosji podpisały porozumienie z Biszkeku, ustanawiające zawieszenie broni w I wojnie o Górski Karabach.
Próby uregulowania sporu wokół państwa
Na przestrzeni lat, jakie upłynęły od podpisania porozumienia z Biszkeku podejmowano wiele międzynarodowych inicjatyw, które miały uregulować armeńsko-azerbejdżański spór o Górski Karabach. Jeszcze w 1992 roku powstała Grupa Mińska, której zadaniem było pełnienie roli mediatora w konflikcie. W listopadzie 2007 roku w Madrycie odbyła się konferencja ministerialna OBWE z udziałem ministrów spraw zagranicznych Armenii i Azerbejdżanu, podczas której zostały wypracowane tzw. pryncypia madryckie. Zgodnie z nimi wojska ormiańskie miały zostać wycofane z azerskich prowincji poza regionem Górski Karabach w obrębie Republiki Górskiego Karabachu, po czym miano w nich rozmieścić międzynarodowe siły pokojowe i umożliwić powrót do nich ludziom, którzy musieli je opuścić w latach 1992–1993. Następnie, w bliżej nieokreślonym terminie zamierzano określić ostateczny status prawny Górskiego Karabachu (poprzez referendum lub głosowanie powszechne). 2 listopada 2008 roku podczas spotkania w Moskwie prezydenci skonfliktowanych krajów, İlham Əliyev i Serż Sarkisjan wraz z prezydentem Rosji Dmitrijem Miedwiediewem podpisali deklarację dotyczącą konfliktu o Górski Karabach, nieuwzględniającą jednak podjęcia żadnych konkretnych działań. Na początku grudnia 2009 roku w Atenach odbyło się posiedzenie Rady Ministerialnej OBWE z udziałem ministrów spraw zagranicznych krajów współtworzących Grupę Mińską, a także Armenii i Azerbejdżanu. Wydano wtedy pisemne oświadczenie o rozwiązaniu sprawy Górskiego Karabachu przy konieczności przestrzegania trzech zasad prawa międzynarodowego: nieużywania siły, prawa narodu do samostanowienia i poszanowania integralności terytorialnej.
Lata 2008–2016: starcia zbrojne
Pomimo oficjalnego zawieszenia broni, na obszarze Górskiego Karabachu regularnie dochodziło do wymiany ognia. W marcu 2008 roku doszło do poważnych starć zbrojnych na granicy górskokarabachsko-azerbejdżańskiej, w wyniku których śmierć poniosło dwóch cywilów. Na przełomie lipca i sierpnia 2014 roku wywiązały się kolejne ostre starcia pomiędzy obiema stronami, w których według komunikatu Ministerstwa Obrony Narodowej Azerbejdżanu zginęło czternastu azerskich żołnierzy, zaś zgodnie z informacjami Ministerstwa Obrony Narodowej Republiki Górskiego Karabachu śmierć poniosło dwóch ormiańskich (nieoficjalne źródła mówiły o pięciu). W dniach 1–6 kwietnia 2016 roku w Górskim Karabachu miały miejsce najcięższe starcia zbrojne od czasu zawieszenia broni z 1994 roku. Zgodnie z oświadczeniem Ministerstwa Obrony Narodowej Armenii z 2 kwietnia starcia rozpoczął poprzedniego dnia atak sił azerskich na pozycje ormiańskie, zaś armia Azerbejdżanu tego samego dnia wydała komunikat o zabiciu przez Ormian dwunastu azerskich żołnierzy, zestrzeleniu azerskiego śmigłowca Mi-24 i zniszczeniu czołgu przez minę. Według nieoficjalnych źródeł w starciach zginęło łącznie około 350 osób, w tym ponad 100 cywilów.
Od 2020: kolejne starcia, blokada i azerska ofensywa; rozwiązanie państwa
27 września 2020 roku między Armenią a Azerbejdżanem wybuchły walki o kontrolę nad tym terytorium. Po dwóch tygodniach w Moskwie zostało zawarte zawieszenie broni, które jednak nie było w pełni przestrzegane mimo obustronnych deklaracji woli jego podtrzymania. W wyniku walk nastąpiły zdobycze terytorialne Azerbejdżanu na północy i na południu regionu, jednak sprzeczne komunikaty przekazywane przez przedstawicieli obu stron uniemożliwiły dokładne oszacowanie zmian granicznych. Minister spraw zagranicznych Rosji Siergiej Ławrow zapowiedział tydzień później to, że możliwe jest rozmieszczenie na linii walk rosyjskich sił pokojowych. 9 listopada 2020 roku premier Armenii Nikol Paszinian, prezydent Azerbejdżanu İlham Əliyev i prezydent Rosji Władimir Putin podpisali porozumienie o zawieszeniu broni, faktycznie kończące walki – weszło w życie dzień później. Zgodnie z jego zapisami, Azerbejdżan zachował tereny Górskiego Karabachu i okolicznych, współtworzących Republikę Arcach obszarów zajętych podczas konfliktu. Karabachscy Ormianie utracili także region Laçın (Laczyn), gdzie znajdowała się kluczowa droga łącząca Górski Karabach z Armenią. W porozumieniu wezwano, aby obszar o szerokości 5 km, tzw. korytarz laczyński, pozostał otwarty i był chroniony przez rosyjskie wojskowe siły pokojowe, składające się z 1960 żołnierzy stacjonujących w ramach pięcioletniego mandatu. Ministerstwo Obrony Rosji poinformowało, że jeszcze w dniu wejścia porozumienia w życie 12 wojskowych samolotów transportowych Ił-76 przywiozło do Armenii pierwszych ponad 200 żołnierzy sił pokojowych wraz z wyposażeniem.
12 grudnia 2022 roku rozpoczęła się blokada korytarza laczyńskiego. W dniach 19–20 września 2023 roku Azerbejdżan rozpoczął ofensywę wojskową na Górski Karabach. 20 września 2023 roku władze zbuntowanego regionu ogłosiły, że są gotowe negocjować reintegrację z Azerbejdżanem, a karabaska armia poddała się całkowitemu rozbrojeniu. W zawarciu zawieszenia broni pośredniczyła Rosja. W rezultacie rozpoczęła się masowa ucieczka ludności ormiańskiej z obszaru Górskiego Karabachu. 28 września 2023 roku prezydent Górskiego Karabachu Samwel Szahramanian podpisał dekret o rozwiązaniu od 1 stycznia 2024 roku wszystkich struktur państwa. Decyzja była wynikiem wcześniejszej ofensywy Azerbejdżanu i zawieszenia broni. Dekret daje wybór ludności, w szczególności ludności pochodzenia armeńskiego, by poddać się nowej władzy i zostać obywatelami Azerbejdżanu, albo opuścić teren Górskiego Karabachu. Znaczna część mieszkańców Górskiego Karabachu opuściła region, co doprowadziło do tzw. exodusu Ormian.
Demografia
W 1989 roku Górski Karabach zamieszkiwało 145 593 Ormian (76,4%), 42 871 Azerów (22,4%), i kilka tysięcy Kurdów, Rosjan, Greków i Asyryjczyków. W okresie 1992–1993 większość Azerów i Kurdów uciekła z regionu. Głównym językiem Górskiego Karabachu jest język ormiański, jednak używany w nim dialekt jest znacząco różny od używanych w Armenii. W 2001 roku 95% ludności stanowili Ormianie; obecni byli też Kurdowie, Grecy i Asyryjczycy. W marcu 2007 roku władze podały liczbę ludności wynoszącą 138 000.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Armenica.org: Historia Armenii
Oficjalna strona MSZ Republiki Górskiego Karabachu
Strona prezentująca stanowisko azerskie wobec Karabachu
Artykuł o eskalacji konfliktu o Górski Karabach (17.01.2011)
Czachor R., Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach: geneza i funkcjonowanie systemów politycznych/ Fundacja Instytut Polsko-Rosyjski. – Wrocław, 2014. – Т. 3. – 558 S. – (Biblioteka Instytutu Polsko-Rosyjskiego). – .
Enklawy | 84,738 |
535119 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Znachor%20%28film%201981%29 | Znachor (film 1981) | Znachor – polski melodramat filmowy z 1982 roku w reżyserii Jerzego Hoffmana, zrealizowany na podstawie powieści pod tym samym tytułem z 1937 roku autorstwa Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. Była to druga filmowa ekranizacja książki po przedwojennej wersji z 1937 roku w reżyserii Michała Waszyńskiego.
Fabuła
Film składa się z dwóch części o odrębnych podtytułach: Antoni Kosiba i Maria Jolanta Wilczur. Pierwszą część otwiera scena operacji dokonywanej przez profesora Rafała Wilczura (Jerzy Bińczycki), najsłynniejszego polskiego kardiochirurga lat 30. XX wieku, oraz jego asystenta – docenta Dobranieckiego (Piotr Fronczewski). Po operacji profesor pośpiesznie opuszcza klinikę, by świętować z żoną ósmą rocznicę ślubu. Jednak po przybyciu do swojej posiadłości nie zastaje żony, a jedynie list pożegnalny od niej. W liście wyznaje ona, że nie potrafiła dłużej znieść jego sławy, nie czuje się go godna i wyjeżdża wraz z ich ukochaną córką Marysią. Prosi także męża, by nie próbował jej szukać. Profesor Wilczur powodowany smutkiem opuszcza swoją posiadłość i udaje się na spacer bez celu, podczas którego spotyka Samuela Obiedzińskiego (Jerzy Trela), żebraka i pijaka, który prosi o wsparcie „na hipotekę polskiego monopolu spirytusowego”. Profesor daje mu wszystkie drobne, za co ten z wdzięczności zaprasza go do wspólnego picia. W barze jego zasobność zostaje dostrzeżona przez innych bywalców baru. Pijany profesor zostaje przez nich wywieziony w pole, ograbiony ze swego dobytku i pobity. W wyniku pobicia traci pamięć.
Następnie profesor Wilczur zostaje włóczęgą. Ponieważ nie ma dokumentów ani nie wie, kim jest, pozostaje na marginesie prawa. Zostaje zatrzymany i skazany kilkakrotnie za włóczęgostwo. Podczas jednego z zatrzymań kradnie z biura, w którym spisują go jako więźnia, dokumenty Antoniego Franciszka Kosiby. Posługując się tym nazwiskiem, od tej pory przyjmuje kolejne prace. Podczas tułaczki za pracą trafia pod dach Prokopa (Bernard Ładysz), który zatrudnia go jako robotnika w młynie. Poznaje też syna Prokopa, Wasylka (Artur Barciś), który w wyniku upadku z drabiny i następnie źle zrośniętych kości po złamaniu nóg, nie mógł chodzić. Od parobka w młynie dowiaduje się, że podobno nad dziećmi Prokopa ciąży przekleństwo, gdyż ten „puścił rodzonego brata z torbami”. Kosiba podejmuje się przeprowadzenia operacji Wasylka, podczas której ponownie łamie mu kości i prawidłowo je nastawia. Uleczając kalekę, zyskuje sławę jako znakomity znachor. Potrzebne przybory, narzędzia i opatrunki medyczne zakupuje w miejscowym sklepie, w którym sprzedaje dziewczyna Marysia, która Kosibie wydaje się znajoma, lecz wobec utraty pamięci nie potrafi jej skojarzyć. Zakochuje się w niej hrabia Leszek Czyński (Tomasz Stockinger), który oświadcza się jej. Jednakże oboje ulegają wypadkowi na motocyklu, spowodowanemu przez kierowanego zazdrością i zemstą Zenka (Piotr Grabowski). Oboje są w ciężkim stanie, a pomocy udziela im Kosiba. Rodzice hrabiego zabierają syna, a ich lekarz Pawlicki pozostawia bez pomocy będącą w gorszym stanie Marysię, uznając jej przypadek za beznadziejny. Kosiba decyduje się wykonać operację ratującą życie dziewczyny. Potrzebne do zabiegu narzędzia chirurgiczne kradnie Pawlickiemu, miejscowemu lekarzowi i przeprowadza udanie trepanację czaszki. W tym czasie rodzice zabierają młodego hrabiego do szpitala i informują, że Marysia zmarła. Hrabia wyjeżdża na rekonwalescencję z Polski. Marysia powoli odzyskuje zdrowie.
Hrabia Czyński wraca do Polski i planuje popełnić samobójstwo na grobie Marysi. Wychodząc z domu oddaje list pożegnalny lokajowi Franciszkowi. Jednocześnie pyta go o miejsce pochówku Marysi. Zaskoczony Franciszek informuje hrabiego, że jego ukochana żyje, ma się dobrze i mieszka w młynie. Czyński gna powozem pełnym ściętych róż do młyna. Rodzice Czyńskiego przerażeni listem samobójczym syna akceptują Marysię jako synową. Kosiba za kradzież zostaje skazany na 3 lata więzienia. Wdzięczna Kosibie para zatrudnia adwokata, który sprowadza profesora Dobranieckiego jako eksperta w ponownym procesie. Profesor Dobraniecki stwierdza, iż wszystkie zabiegi wykonane przez Kosibę zostały wykonane zgodnie ze sztuką lekarską. Po wezwaniu na świadka Marysi, która przedstawia się z imienia i nazwiska, Dobraniecki rozpoznaje w znachorze profesora Rafała Wilczura, od lat uznanego za zaginionego, zaś on sam pojmuje, że Marysia jest jego córką. Dzięki takiemu obrotowi sprawy znachor zostaje uwolniony i oczyszczony ze stawianych mu zarzutów.
Obsada
Źródło: Filmpolski.pl
Produkcja
Reżyser filmu, Jerzy Hoffman, zainteresował się adaptacją powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza jako kolejny filmowiec po Michale Waszyńskim, znanym z dwóch ekranizacji losów profesora Wilczura. Główną rolę Hoffman powierzył Jerzemu Bińczyckiemu. Natomiast postać Prokopa ucieleśnił Bernard Ładysz, który opanował zabużański akcent charakterystyczny dla Kresów Wschodnich. Film ilustrowała emocjonalna muzyka Piotra Marczewskiego, a operatorem filmu Hoffman mianował Jerzego Gościka, który często na planie posługiwał się transfokacjami.
Zdjęcia do filmu kręcono w następujących lokacjach:
Bielsk Podlaski,
Radziejowice (pałac, staw w parku przypałacowym),
Skolimów w Konstancinie-Jeziornie (młyn wodny),
Piekary,
Łódź (budynek Sądu Okręgowego),
Warszawa (pałac Sobańskich w Alejach Ujazdowskich),
Kamion (skarpa nad rzeką Rawką).
Odbiór
Znachor był olbrzymim sukcesem kasowym. Według ustaleń Emila Sowińskiego film Hoffmana zgromadził w kinach około 5,7 miliona widzów. W chwili premiery krytycy traktowali Znachora pobłażliwie. Jerzy Płażewski w recenzji dla „Rzeczpospolitej” pisał: „Hoffman jest jednym z dwóch-trzech polskich reżyserów, który bez żenady dąży do sukcesu kasowego […]. Nie widzę w takim nastawieniu nic zdrożnego”. Bożena Janicka, pisząc dla magazynu „Film”, nazwała film Hoffmana „baśnią bardzo specjalną, wschodnioeuropejską w dawnym rozumieniu tego słowa”.
Zdaniem Odysa Korczyńskiego z portalu Film.org.pl jedyną zaletą Hoffmanowskiej adaptacji Znachora jest rola Jerzego Bińczyckiego: „Żaden inny aktor w tym właśnie filmie Hoffmana nie skradł tak swoją postacią uwagi widzów, na szczęście dla całości produkcji, która jest raczej nieskomplikowaną i dość płytko zaprezentowaną historią, miejscami aż nazbyt specjalnie łzawą pod publiczkę”. Kalina Mróz z „Gazety Wyborczej” pisała, że po latach trudno „dać wiarę udanym operacjom przeprowadzanym przez Wilczura po kilkunastu latach bez praktyki. Rażą naiwne zbiegi okoliczności i przesłodzone zakończenie”.
Zwolennicy filmowego Znachora uzasadniali z kolei jego powodzenie wśród publiczności „dobrocią i ciepłem”. Alicja Cembrowska z portalu NaTemat.pl uznawała, że reżyser „zrealizował tak zwany comfort movie. Produkcję, którą włączamy, gdy nam smutno, źle i zimno. Gdy chcemy przypomnieć sobie, jak ważna jest miłość. I bycie dobrym. I uczciwym”.
Zobacz też
Znachor – adaptacja powieści pod takim tytułem z 1937 roku
Znachor – adaptacja tej samej powieści z 2023 roku
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Filmowe adaptacje utworów Tadeusza Dołęgi-Mostowicza
Filmy kręcone w Bielsku Podlaskim
Filmy kręcone w Konstancinie-Jeziornie
Filmy kręcone w Łodzi
Filmy kręcone w Piekarach
Filmy kręcone w Radziejowicach
Filmy kręcone w Warszawie
Filmy w reżyserii Jerzego Hoffmana
Polskie filmy z 1981 roku
Polskie dramaty filmowe
Polskie melodramaty | 84,659 |
3318450 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rafa%C5%82%20Piech | Rafał Piech | Rafał Marian Piech (ur. 11 lipca 1980 w Siemianowicach Śląskich) – polski samorządowiec, od 2014 prezydent Siemianowic Śląskich.
Życiorys
Absolwent studiów menedżerskich MBA Executive w Akademii WSB oraz Wyższej Szkoły Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych w Katowicach. Pracę zawodową rozpoczął w 2001 roku od etatu kontrolera międzyoperacyjnego w Hucie Jedność. Następnie pracował w Miejskim Przedsiębiorstwie Gospodarki Komunalnej w Katowicach, poczynając od stanowiska zamiatacza. W ciągu kolejnych lat awansował na stanowiska kierownika zespołu, mistrza zmianowego, aż do funkcji kierownika ds. gospodarki magazynowej i stacji paliw. Działania społeczno-samorządowe rozpoczął od zaangażowania się w akcje na rzecz dzieci z najbiedniejszych siemianowickich rodzin, współorganizując dla nich lokalne spotkania świąteczne.
Początkowo działał w Platformie Obywatelskiej, z jej listy w 2006 kandydował do rady miejskiej. Z listy Stowarzyszenia Mieszkańców Siemianowic w 2010 został radnym VI kadencji samorządowej. W latach 2010–2014 był członkiem Komisji Rozwoju Miasta i Inwestycji. W wyborach w 2014 jako kandydat niezależny ubiegał się o prezydenturę Siemianowic Śląskich, wygrywając w drugiej turze głosowania z wynikiem blisko 65,5% głosów i pokonując w niej dotychczas zarządzającego miastem Jacka Guzego.
W 2018 z powodzeniem ubiegał się o reelekcję, ponownie z ramienia komitetu Stowarzyszenia Mieszkańców Siemianowic, zwyciężając w pierwszej turze wyborów, uzyskując poparcie 83,6% głosujących, co było drugim najlepszym wynikiem wśród kandydatów na prezydentów miast na prawach powiatu w Polsce. Również w 2018 został wybrany do zarządu Związku Gmin i Powiatów Subregionu Centralnego Województwa Śląskiego.
W 2021 stanął na czele ruchu społecznego Polska Jest Jedna, sprzeciwiającego się m.in. obowiązkowym szczepieniom przeciw COVID-19 i tzw. „segregacji sanitarnej”. W lutym 2023 została zarejestrowana partia polityczna o tej nazwie, której został przewodniczącym. Powstały jej struktury lokalne i koordynatorzy w całej Polsce. W wyborach parlamentarnych w 2023, w których PJJ zarejestrowała jeden z siedmiu tzw. komitetów ogólnopolskich, Rafał Piech otworzył listę do Sejmu w okręgu nowosądeckim. W wyborach do Sejmu partia uzyskała 1,63% (zajmując 7. miejsce) i nie przekroczyła 5%-owego progu wyborczego. Spośród jej kandydatów do Senatu jeden zajął przedostatnie, a pozostali ostatnie miejsca w okręgach.
Życie prywatne
Pochodzi z rodziny od wielu pokoleń związanej z Siemianowicami Śląskimi. Od 2001 żonaty z Joanną, ma trójkę dzieci.
Odznaczenia i nagrody
W 2017 otrzymał brązowy Medal „Za Zasługi dla Pożarnictwa”.
W rankingu dziennika „Gazeta Prawna” Perła Samorządu 2018 dostał wyróżnienie jako włodarz gminy miejskiej do 100 tys. mieszkańców.
Przypisy
Bibliografia
Nota biograficzna na stronie PJJ
Prezydenci Siemianowic Śląskich
Polscy radni rad gmin
Politycy Platformy Obywatelskiej
Politycy polskiego ruchu narodowego
Absolwenci katowickich szkół i uczelni
Ludzie urodzeni w Siemianowicach Śląskich
Odznaczeni Brązowym Medalem Za Zasługi dla Pożarnictwa
Urodzeni w 1980 | 84,638 |
3572170 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Adrian%20Zandberg | Adrian Zandberg | Adrian Tadeusz Zandberg (ur. 4 grudnia 1979 w Aalborgu) – polski historyk, przedsiębiorca, programista i polityk. Współprzewodniczący Lewicy Razem (od 2022).
Doktor nauk humanistycznych, nauczyciel akademicki. Współzałożyciel i członek Zarządu Krajowego partii Razem (2015–2020). Poseł na Sejm IX i X kadencji (od 2019).
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Urodził się 4 grudnia 1979 w duńskim Aalborgu, dokąd jego rodzina wyemigrowała z Polski w 1967. Wystąpił jako aktor dziecięcy w jednym z odcinków serialu Ballada o Januszku z 1988. Ukończył Autorskie Liceum Ogólnokształcące nr 42 w Warszawie. W młodości był stypendystą Krajowego Funduszu na rzecz Dzieci.
Kariera naukowa
Studiował prawo i historię na Uniwersytecie Warszawskim. Studiów prawniczych nie ukończył, studia historyczne ukończył w 2002. 27 czerwca 2007 uzyskał na Wydziale Historycznym UW stopień naukowy doktora na podstawie rozprawy pt. Organizacje i ruchy społeczne wokół partii socjaldemokratycznych w Niemczech i w Wielkiej Brytanii przed pierwszą wojną światową. Praca napisana została pod kierunkiem Anny Żarnowskiej.
W ramach pracy naukowej jako historyk zajmuje się historią ruchu robotniczego, a także historią medycyny i leczenia uzależnień, a artykuł na ten temat publikował m.in. w wydawanym przez Cambridge University Press piśmie „Medical History”. Publikował artykuły w pismach „Meander”, „Przegląd Historyczny” i „Dzieje Najnowsze”.
Pracował jako wykładowca na Wydziale Kultury Japonii Polsko-Japońskiej Akademii Technik Komputerowych, a także w Wyższej Szkole Komunikowania, Politologii i Stosunków Międzynarodowych w Warszawie. W ramach własnej działalności gospodarczej zajmował się projektowaniem aplikacji mobilnych.
Kariera polityczna
Był bliskim współpracownikiem lidera PPS Piotra Ikonowicza w jego kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi w 2000. W 2001 wspólnie z Jackiem Kuroniem opublikował w „Gazecie Wyborczej” artykuł III RP dla każdego, w którym postawili tezę o deficycie demokracji w Polsce i proponowali zainicjowanie obywatelskiej debaty dotyczącej kierunków rozwoju.
Był członkiem Unii Pracy. Pełnił funkcję przewodniczącego organizacji młodzieżowej tej partii – Federacji Młodych UP, gdzie jego zastępczynią była Barbara Nowacka. Był współorganizatorem protestów przeciwko pomysłom likwidacji nieodpłatnych studiów oraz wysyłaniu polskich żołnierzy na wojnę do Iraku. Był też jednym z założycieli portalu lewica.pl. W kwietniu 2005 odszedł z Unii Pracy wraz z większością władz młodzieżówki w proteście przeciw zbyt bliskiej współpracy między SLD i UP. W 2005 współtworzył partię Unia Lewicy III RP, zasiadając w jej zarządzie. W tym samym roku odszedł z tej partii, także z powodu sprzeciwu wobec podjęcia przez nią współpracy z SLD. Również w 2005 współtworzył stowarzyszenie Młodzi Socjaliści (stowarzyszenie było określane jako „młodzieżówka bez partii”, a zostało rozwiązane w październiku 2015). W lipcu 2009 wybrany do prezydium Rady Naczelnej Polskiej Partii Socjalistycznej.
W maju 2015 współtworzył Partię Razem i zasiadł w jej zarządzie krajowym, odpowiada także za stronę internetową i media społecznościowe tego ugrupowania. W wyborach parlamentarnych w 2015 kandydował do Sejmu z pierwszego miejsca na liście Partii Razem w okręgu warszawskim, zdobywając 49 711 głosów, co stanowiło 4,54% głosów oddanych w okręgu i było siódmym wynikiem uzyskanym w stolicy. Nie uzyskał mandatu, ponieważ Razem nie przekroczyło progu wyborczego. Jego występ w przedwyborczej debacie liderów ośmiu ugrupowań sprawił, że przez niektóre media uznany został za zwycięzcę tej debaty i nową twarz lewicy. Pojawiły się także opinie, że swoim wystąpieniem zdobył dodatkowe poparcie dla Partii Razem kosztem Zjednoczonej Lewicy, której zabrakło 0,45 punktu procentowego do przekroczenia progu wyborczego dla koalicji. Inni komentatorzy, w tym liderka Zjednoczonej Lewicy Barbara Nowacka, wskazywali jednak na to, że większość wyborców Razem stanowiły osoby niegłosujące wcześniej na partie wchodzące w skład ZL i że ich popularność malała już od dłuższego czasu.
W wyborach w 2019 bezskutecznie ubiegał się o mandat posła do Parlamentu Europejskiego z listy koalicyjnego komitetu Lewica Razem. Po wyborach nazwę tę przyjęła jego partia.
W wyborach parlamentarnych w tym samym roku kandydował (w ramach projektu Lewica) z listy Komitetu Wyborczego SLD w okręgu warszawskim. Został wybrany na posła do Sejmu IX kadencji, uzyskując 140 898 głosów. W Sejmie został członkiem Komisji Gospodarki i Rozwoju, Komisji Cyfryzacji, Innowacyjności i Nowoczesnych Technologii oraz, od 2020, przewodniczącym Polsko-Duńskiej Grupy Parlamentarnej. 27 listopada 2022 razem z Magdaleną Biejat został współprzewodniczącym partii Lewica Razem. W wyborach parlamentarnych w 2023 roku został ponownie wybrany posłem z okręgu warszawskiego.
Życie prywatne
Jest synem Piotra Zandberga (1949–2003), ma starszego przyrodniego brata Michaela (ur. 1972), który mieszka z rodziną w Danii. Jego babcia Krystyna Rodziewicz-Zandberg była łączniczką w czasie powstania warszawskiego. Bratem prapradziada ze strony matki był mikrobiolog Jan Danysz, siostrą prababki geolog i senatorka Regina z Danyszów Fleszarowa. Pod koniec lat 80. XX wieku rodzina Zandbergów przeniosła się do Warszawy, na Mokotów.
Pod koniec lat 90. XX w. przez trzy lata był związany z Barbarą Nowacką. Żonaty z badaczką społeczną Barbarą Audycką-Zandberg, z którą ma dwoje dzieci: córkę Olgę i syna Olafa.
W kulturze popularnej
Został sportretowany w serialu komediowym Ucho Prezesa, w jego rolę wcielił się Michał Floriańczyk.
Wyniki w wyborach ogólnopolskich
Uwagi
Przypisy
Absolwenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego
Ludzie urodzeni w Aalborgu
Polscy historycy medycyny
Polscy historycy ruchu robotniczego
Polscy programiści
Politycy Partii Razem
Politycy Polskiej Partii Socjalistycznej (III Rzeczpospolita)
Politycy Unii Pracy
Stypendyści Krajowego Funduszu na rzecz Dzieci
Wykładowcy uczelni w Warszawie
Urodzeni w 1979
Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji | 84,537 |
3018619 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Tyson%20Fury | Tyson Fury | Tyson Luke Fury (ur. 12 sierpnia 1988 w Manchesterze) – brytyjski bokser wagi ciężkiej irlandzkiego pochodzenia, aktualny mistrz świata wagi ciężkiej federacji WBC oraz linearny mistrz świata wagi ciężkiej. Jest również posiadaczem pasa magazynu „The Ring”. Były mistrz świata organizacji WBO, IBO, IBF oraz były superczempion WBA; były mistrz Wielkiej Brytanii w wadze ciężkiej, a także były mistrz federacji CBC.
Przy wzroście 206 cm ma zasięg ramion 216 cm.
Kariera amatorska
W 2006 zdobył brązowy medal na Mistrzostwach Świata Juniorów w Agadirze w Maroku, a w 2007 złoty medal Juniorów Unii Europejskiej w Warszawie oraz srebrny Mistrzostw Europy Juniorów w Somborze w Serbii.
Kariera zawodowa
Mierzący 206 cm o zasięgu ramion 216 cm Brytyjczyk zadebiutował na zawodowym ringu 6 grudnia 2008 w Nottingham, wygrywając przez techniczny nokaut w pierwszej rundzie z Węgrem Belą Gyongyosim (3-9-2) w sześciorundowym pojedynku.
20 kwietnia 2013 w Madison Square Garden walczył z byłym mistrzem świata w kategorii junior ciężkiej Steve’em Cunninghamem (25-5-0), pokonując go przez nokaut w siódmej rundzie. Dzięki tej wygranej Fury zagwarantował sobie drugie miejsce w rankingu IBF.
15 lutego 2014 w Copper Box w Londynie wygrał przez techniczny nokaut z Amerykaninem Joey′m Abellem (29-7-0) w czwartej rundzie.
29 listopada 2014 w londyńskim ExCeL London pokonał przez techniczny nokaut Derecka Chisorę (20-4-0) w dziesiątej rundzie.
28 lutego 2015 na gali w londyńskiej O2 Arena pokonał przed czasem Christiana Hammera (17-3, 10 KO). Po ósmej rundzie pojedynek został poddany przez Rumuna.
Walka z Wołodymyrem Kłyczko
28 listopada 2015, po pokonaniu ukraińskiego superchampiona Wołodymyra Kłyczko, został mistrzem świata kategorii ciężkiej organizacji IBF, WBO, WBA i IBO. Anglik wygrał jednogłośnie na punkty stosunkiem głosów 115-112, 116-111 i 115-112. Jego waga przed walką wynosiła 112 kg.
Fury odmówił spotkania z oficjalnym pretendentem z ramienia IBF Wiaczesławem Głazkowem (21-0-1, 13 KO), wybierając rewanż z Kliczką, za co został pozbawiony tytułu w zaledwie dziesięć dni po jego zdobyciu. Rewanż z Ukraińcem został zaplanowany na 9 lipca 2016 w Manchesterze, jednak nie doszło do niego z powodu kontuzji kostki Fury’ego w czerwcu. Ostatecznie Fury postanowił oddać bez walki zdobyte pasy, nie przystępując do walki rewanżowej z powodu problemów z alkoholem i narkotykami.
9 czerwca 2018 w Manchester Arena w Manchesterze zwycięsko powrócił na ring po dwuipółrocznej przerwie, wygrywając przez RTD w czwartej rundzie z Albańczykiem Seferem Seferim (23-1, 21 KO).
18 sierpnia 2018 w Belfaście w swojej drugiej walce po powrocie na ring pokonał na punkty Włocha Francesco Pianetę (35-4-1, 21 KO). Sędzia wypunktował tę walkę na jego korzyść w stosunku 100-90.
Walka z Deontayem Wilderem
1 grudnia 2018 w Staples Centre w Los Angeles spotkał się z Deontayem Wilderem (40-0-1, 39 KO) w walce o mistrzowski pas federacji WBC. Po dwunastu rundach, podczas których dwukrotnie był liczony (w dziewiątej i dwunastej rundzie), sędziowie orzekli remis. Punktowali niejednogłośnie – 115:111 Wilder, 114:112 Fury i 113:113.
Kolejne pojedynki
15 czerwca 2019 w Las Vegas, wygrał przez techniczny nokaut w drugiej rundzie z Niemcem Tomem Schwarzem (24-1, 16 KO).
14 września 2019 w T-Mobile Arena w Las Vegas pokonał na punkty (116:112, 117:111 i 118:110) Szweda Otto Wallina (20-1, 13 KO).
Walka rewanżowa z Deontayem Wilderem
22 lutego 2020 roku w Las Vegas wygrał przez techniczny nokaut w siódmej rundzie rewanżowy pojedynek z Deontayem Wilderem (42-1-1, 41 KO), odbierając mu tytuł mistrza świata wagi ciężkiej federacji WBC.
Trzecia walka z Deontayem Wilderem
9 października 2021 w Las Vegas po raz trzeci spotkał się w ringu z Deontayem Wilderem (42-2-1, 41 KO). Był liczony dwukrotnie w czwartej rundzie, a jego rywal – w trzeciej, dziesiątej i jedenastej. Ostatecznie wygrał przez nokaut w jedenastej rundzie, broniąc pasa WBC w kategorii ciężkiej. Do momentu przerwania walki sędziowie punktowali 95-92, 95-91, 94-92 na jego korzyść.
Dalsze obrony pasa WBC
23 kwietnia 2022 na stadionie Wembley w Londynie przystąpił do obowiązkowej obrony tytułu mistrza świata federacji WBC. Jego rywalem był inny Brytyjczyk, Dillian Whyte. Wygrał przez TKO w 6. rundzie i zachował pas mistrzowski.
3 grudnia 2022 na Tottenham Hotspur Stadium w Londynie po raz trzeci zmierzył się z Derekiem Chisorą (33-13, 23 KO). Zwyciężył przez TKO w 10. rundzie i udanie obronił pas mistrza świata federacji WBC.
Walka z Francisem Ngannou
28 października 2023 roku w Rijadzie zmierzył się byłym mistrzem UFC wagi ciężkiej, debiutującym w boksie Francisem Ngannou. Pojedynek został zakontraktowany na 10 rund, a jego stawką nie był należący do Brytyjczyka mistrzowski pas WBC. Choć Fury był zdecydowanym faworytem, to z trudem pokonał wywodzącego się z innej dyscypliny zawodnika, za co spotkała go duża krytyka ze strony środowiska bokserskiego. Sędziowie punktowali na jego korzyść niejednomyślnie: 95:94, 94:95 i 96:93.
Lista walk na zawodowym ringu
TKO – techniczny nokaut, KO – nokaut, UD – jednogłośna decyzja, SD- niejednogłośna decyzja, MD – decyzja większości, PTS – walka zakończona na punkty
Życie prywatne
Ojciec John „Gypsy” Fury był wielkim fanem Mike’a Tysona, dlatego nazwał syna na cześć słynnego amerykańskiego mistrza „Tyson”. Był zawodowym pięściarzem wagi ciężkiej i trenerem Tysona w początkowej fazie kariery. W lutym 2011 został skazany na jedenaście lat za udział w ulicznej bójce w 2010, w której pozbawił swojego „przeciwnika” oka. Został zwolniony 11 lutego 2014 r.
Irlandzki bokser Andy Lee jest kuzynem Tysona. W 2013 zadebiutował na zawodowym ringu drugi kuzyn Hughie Fury, syn trenera i wujka Tysona – Petera Fury′ego. Przed odwołaną walką rewanżową z Władimirem Kliczką w organizmie Anglika wykryto obecność kokainy. Sam bokser przyznał, że zażywa ją w dużych ilościach.
Tyson Fury został wybrany bokserem 2018 roku według czytelników portalu World Boxing News.
12 lutego 2020 odbyła się polska premiera książki „Tyson Fury. Bez maski. Autobiografia”.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Lista walk zawodowych Tysona Fury’ego na Boxrec.com
Angielscy bokserzy
Zawodowi bokserzy wagi ciężkiej
Ludzie urodzeni w Manchesterze
Osoby pochodzenia irlandzkiego
Urodzeni w 1988 | 84,398 |
156 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Australia | Australia | Australia, formalnie Związek Australijski () – państwo demokratyczne, położone na półkuli południowej, obejmujące kontynent Australia, wyspę Tasmanię i inne znacznie mniejsze wyspy na Oceanach Indyjskim i Spokojnym. Stolicą kraju jest Canberra, największym miastem jest Sydney.
Jest szóstym pod względem powierzchni państwem świata i jedynym państwem na świecie obejmującym cały kontynent. Jest zamieszkiwane przez 25 mln osób, z czego 2/3 populacji mieszka w pięciu największych australijskich metropoliach.
Australia jest krajem wysoko rozwiniętym, ze społeczeństwem wielokulturowym. W porównaniu z innymi państwami wskaźnik rozwoju społecznego (uwzględniający jakość życia, opiekę zdrowotną, przeciętną długość życia, poziom wykształcenia) Australii jest bardzo wysoki. Według danych na rok 2014 znajduje się ona na 2. miejscu pod tym względem po Norwegii. Miasta australijskie są w światowej czołówce w dziedzinie życia kulturalnego.
Australia jest członkiem ONZ, Wspólnoty Narodów, G20, OECD, ANZUS, AUKUS, APEC, Pacific Islands Forum oraz WTO.
Pochodzenie nazwy
Nazwa Australia, odnosząca się do kontynentu, pochodzi od określenia Terra Australis, czyli Ziemia Południowa po łacinie. W dawnej Europie wierzono, że na półkuli południowej znajduje się naprawdę duży kontynent. Ostatecznie nazwa przypadła o wiele mniejszemu, niż zakładano.
Geografia
Australia to szósty pod względem wielkości kraj świata, położony na kontynencie australijskim będącym najmniejszym spośród wszystkich kontynentów.
Najgęściej zaludnione są wschodnie i południowo-wschodnie wybrzeże.
Australia leży na półkulach południowej i wschodniej. Jest to jeden z najbardziej płaskich kontynentów ze średnią wysokością 330 m.
Obszar pustynny zajmuje powierzchnię większą niż na jakimkolwiek innym kontynencie; 2/3 powierzchni leży w klimatach suchym lub półsuchym.
Linia brzegowa Australii jest mało rozwinięta, wzdłuż całego wybrzeża o długości 19 tys. km napotkać można jedynie dwie duże zatoki: Zatokę Karpentaria i Wielką Zatokę Australijską. Najwyższy szczyt, Góra Kościuszki odkryty, zdobyty i nazwany przez Pawła Edmunda Strzeleckiego wznosi się na wysokość 2228 m n.p.m. Pod powierzchnią 22% kontynentu znajduje się Wielki Basen Artezyjski, zawierający w przybliżeniu 64 900 kilometrów sześciennych (km³) wody gruntowej.
Australijska wyłączna strefa ekonomiczna jest trzecią co do wielkości na świecie.
Historia
Odkrycie Australii
Według źródeł pierwsi ludzie pojawili się na terenie Australii pomiędzy 40, a 60 tys. lat temu. Dopiero w XVII wieku w pobliżu Australii i Nowej Zelandii pojawili się holenderscy żeglarze. Pierwszym Europejczykiem który przybił do wybrzeży Australii był Holender Willem Janszoon (1606). W latach 1642-1644 Abel Tasman odkrył Tasmanię oraz Nową Zelandię. Wyprawa ta dowiodła, że Australia stanowi odrębny masyw lądu, który można opłynąć od południa. Dodatkowo Holendrzy nadali pierwszą europejską nazwę dla nowo odkrytych ziem określając je jako Nowa Holandia. Pierwsze spostrzeżenia po przybiciu do zachodnich brzegów kontynentu sprawiły, że nowy ląd określono jako ziemię "przeklętą i jałową". Uwaga Holendrów skupiła się więc na rozbudowie bogatych kolonii w Holenderskich Indiach Wschodnich.
Okres Brytyjski
Dalsze badania nad kontynentem kontynuowane były podczas trzech wypraw Jamesa Cooka (1768-1771, 1772-1774, 1776-1778). Cook po zbadaniu południowo-wschodniego wybrzeża jako pierwszy sporządził pozytywny opis nowego kontynentu, a zbadany teren nazwał Nowa Południowa Walia. W 1776 roku Stany Zjednoczone ogłosiły niepodległość, a to sprawiło, że zainteresowanie Brytyjczyków Australią wzrosło, choć początkowo głównie w kontekście terenu na który można było zsyłać przestępców. Pierwszy transport ze skazańcami przybył do nowego kontynentu w 1788 roku i wylądował w okolicach dzisiejszego Sydney. Na początku XIX wieku żołnierze brytyjscy stali się pierwszymi posiadaczami ziemskimi, a niedługo później zaczęli do nich dołączać warunkowo zwalniani z odbywania kary pierwsi skazańcy. Rozwój kolonii sprawił, że w 1825 roku od Nowej Południowej Walii odłączyła się Tasmania, w 1829 roku Australia Zachodnia, w 1836 roku Australia Południowa, a w 1851 roku Wiktoria. W 1863 roku jako odrębną jednostkę wydzielono Terytorium Północne. W pierwszej połowie XIX wieku do przeludnionych Wysp Brytyjskich zaczęły docierać pogłoski o szybkim bogaceniu się obywateli nowej kolonii. Sprawiło to większe zainteresowanie emigracją do Australii wśród wolnych obywateli. Pierwsza wolna osada została założona w 1829 w okolicach dzisiejszego Perth. Od 1839 roku do Australii zaczęli przybywać pierwsi imigranci z Polski. W latach 1831-1840 w Australii osiedliło się około 65 tys. wolnych ludzi i ich liczba przekroczyła liczbę obywateli wywodzących się od przymusowo deportowanych skazańców. Kolejnym impulsem który przyspieszył rozwój kolonii było odkrycie złota w 1851 roku na terenie Nowej Południowej Walii.
Związek Australijski
W ostatnich latach XIX wieku podział Australii na niezależne prowincje zaczął być postrzegany jako problem dla dalszego rozwoju osadnictwa i wzrostu gospodarczego. Dochodziło wówczas do absurdalnych decyzji, jak choćby budowa sieci kolejowej o różnych rozstawach szyn w zależności od prowincji, czy też wysokie cła pomiędzy sąsiadującymi koloniami. Tendencje integracyjne były popierane zarówno przez Australijczyków jak i Brytyjczyków, w latach 1898-1899 opracowano konstytucję, którą następnie przyjęto w dwóch powszechnych referendach. Konstytucja została podpisana przez Królową Wiktorię i 1 stycznia 1901 roku powstał Związek Australijski. Stolicę nowo powstałego Związku postanowiono zbudować pomiędzy Sydney i Melbourne, ponieważ właśnie te dwa miasta najsilniej konkurowały o miano stolicy. Na potrzeby tego z Nowej Południowej Walii wydzielono Australiskie Terytorium Stołeczne i na jego terenie zbudowano dzisiejszą stolicę Canberrę.
Podczas I wojny światowej Australia walczyła u boku Wielkiej Brytanii. Korpus australijski brał m.in. udział w walkach w zachodniej Turcji i Flandrii. Po wojnie w latach 30. podczas Wielkiego Kryzysu spadające ceny pszenicy i wełny spowodowały załamanie gospodarcze państwa. Podczas II wojny światowej Brytyjskie Imperium na Dalekim Wschodzie przestało istnieć, a Wielka Brytania straciła możliwość obrony swoich australijskich kolonii przed japońską inwazją. Australijczycy zwrócili się więc o pomoc Stanów Zjednoczonych, które zgodziły się bronić suwerenności Związku Australijskiego. Po wojnie, w 1951 roku, w obliczu nowej sytuacji geopolitycznej Australia zawarła porozumienie obronne z USA oraz Nową Zelandią zwane jako Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku. Od tego czasu Australia pomagała swemu nowemu sojusznikowi podczas konfliktów w Korei oraz Wietnamie. Od 1989 roku Australia została członkiem Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku.
Demografia
31 marca 2016 populacja Australii wynosiła 24 051 400 osób.
Miasta Australii
Stolicą Australii jest Canberra. Największym miastem jest Sydney. W Australii jest pięć metropolii z liczbą ludności powyżej jednego miliona, w których mieszka łącznie ok. 16,6 mln osób (2/3 populacji Australii).
Statystyki demograficzne
Dane można znaleźć w CIA Factbook
Religia
Dane według spisu powszechnego w 2016:
brak religii – 30,1% (18,7% w 2006 roku, wzrost o 11,4%)
protestantyzm – 23,4%:
anglikanizm – 13,3%
Kościół Zjednoczony w Australii – 3,7%
kalwinizm – 2,3%
baptyzm – 1,5%
pentekostalizm – 1,1%
katolicyzm – 22,6%
chrześcijanie (nieokreśleni) – 2,6%
islam – 2,6%
buddyzm – 2,4%
prawosławie – 2,1%
hinduizm – 1,9%.
Ustrój polityczny
Australia jest członkiem Wspólnoty Narodów, zachowującym w aktach prawnych nazwę dominium. Jest to federacyjna monarchia konstytucyjna z dwuizbowym parlamentem ustanowiona konstytucją z 1900 roku (z późniejszymi zmianami); głową państwa jest król Australii (obecnie Karol III), reprezentowany przez gubernatora generalnego (obecnie David Hurley). Tytuł królowej Australii został nadany panującemu monarsze brytyjskiemu w 1971 przez parlament australijski.
Władzę ustawodawczą sprawuje dwuizbowy parlament, wyłaniany w wyborach powszechnych: Senat o kadencji sześcioletniej, liczący 76 senatorów: po 12 przedstawicieli każdego stanu i po 2 przedstawicieli Terytorium Północnego i Australijskiego Terytorium Stołecznego (co 3 lata połowa składu jest odnawiana) oraz Izba Reprezentantów o kadencji trzyletniej, licząca 150 deputowanych, wybieranych proporcjonalnie do liczby ludności; system wyborczy do Senatu jest mieszany.
Władzę wykonawczą sprawuje rząd, formalnie pod przewodnictwem gubernatora generalnego, a faktycznie z premierem na czele, powołany przez gubernatora generalnego w imieniu króla i odpowiedzialny przed Izbą Reprezentantów; do wyłącznej kompetencji władz federalnych należą sprawy obrony, polityki zagranicznej, handlu zagranicznego i imigracji.
Prawa wyborcze (ograniczone cenzusami osiadłości) przysługują obywatelom, którzy ukończyli 18 lat. Wybory w Australii są obowiązkowe dla wszystkich obywateli, kara za nieoddanie ważnego głosu wynosi 20 dolarów australijskich. Według przepisów wyborczych obywatel zobowiązany jest oddać ważny głos. Głosowanie jest tajne.
Wymiar sprawiedliwości sprawują: Federalny Sąd Najwyższy, Sąd Federalny (sprawy gospodarcze i bankructwa), Australijski Sąd Rodzinny oraz stanowe sądy najwyższe i sądy jednostek terytorialnych.
Każdy stan ma własną konstytucję, dwuizbowy organ ustawodawczy (z wyjątkiem Queenslandu, gdzie istnieje parlament jednoizbowy) i rząd stanowy; na czele stanów stoją gubernatorzy mianowani przez monarchę brytyjskiego na wniosek rządu stanowego; stany dzielą się na hrabstwa, okręgi i miasta (z organami samorządowymi i radami municypalnymi).
Gospodarka
Australia należy do krajów rozwiniętych, gospodarkę Australii cechują daleko posunięta koncentracja produkcji oraz centralizacja kapitału. Największe organizacje produkcyjno-usługowe to: Broken Hill Proprietary (BHP), Colonial Sugar Refining, Imperial Chemical Industries, Telstra.
Dzięki ogromnym bogactwom naturalnym Australia jest jednym z największych producentów boksytu, a także należy do najpoważniejszych dostawców węgla, rudy żelaza i złota.
Gdy w 1979 roku w rejonie Kimberley odkryte zostały złoża diamentów – Australia w produkcji tych kamieni doścignęła nawet Republikę Południowej Afryki.
Grunty orne stanowią jedynie 4% terytorium Australii, z czego uprawia się 80%. Pas ziemi uprawnej ciągnie się wzdłuż zachodnich zboczy Wielkich Gór Wododziałowych. Pastwiska zajmują 60% kraju. 25% powierzchni Australii zajmują gospodarstwa hodowlane, których jest ok. 16 tysięcy, o powierzchni średnio 30 tysięcy hektarów.
Liczba owiec w Australii stanowi 12% światowego pogłowia tych zwierząt.
Australia zajmuje drugie miejsce na świecie jeśli chodzi o jakość życia, zarówno w rankingu stworzonym przez Economist Intelligence Unit, jak również w rankingu stworzonym przez OECD.
Wśród niepodległych państw, Australia zajmuje 7 miejsce na świecie w wysokości zarobków. Również poszczególne miasta Australii są wysoko notowane w rankingach. Wśród największych miast świata, Sydney zajęło 6 miejsce na świecie z zarobkami w wysokości 3599 dolarów USD miesięcznie, natomiast Melbourne zajęło 9 miejsce na świecie z zarobkami w wysokości 3181 dolarów USD miesięcznie (2019).
Siły zbrojne
Australia w składzie swoich sił zbrojnych posiada siły lądowe (Australian Army), marynarkę wojenną (Royal Australian Navy) oraz siły powietrzne (Royal Australian Air Force). Wojska australijskie liczą 58,7 tys. żołnierzy zawodowych oraz 25,7 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2019) australijskie siły zbrojne stanowią 19. siłę militarną na świecie. W 2017 roku, roczny budżet na obronność wyniósł 27,5 mld dolarów (2,0% PKB), co jest 13 wynikiem na świecie.
Australia jest członkiem ONZ oraz kilku innych paktów dotyczących bezpieczeństwa państwa, głównie pomiędzy innymi głównymi państwami anglosaskimi:
AUSCANNZUKUS, porozumienie Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii dotyczące zasad współpracy marynarki wojennej tych państw na poziomie dowodzenia, kontroli, komunikacji i komputerów
, sojusz wywiadów Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii. Zobacz też: Sojusz Pięciorga Oczu i Echelon
, nieformalne forum poświęcone kwestiom polityki celnej i zarządzania granicami Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii
, konferencja władz imigracyjnych Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii, współpracujących ze sobą w celu poprawy integralności, bezpieczeństwa i wydajności swoich służb imigracyjnych i granicznych
, program mający na celu optymalizację interoperacyjności i standaryzację szkolenia i wyposażenia pomiędzy siłami zbrojnymi Australii, Stanów Zjednoczonych, Kanady, Nowej Zelandii i Wielkiej Brytanii
Paktu Bezpieczeństwa Pacyfiku ANZUS, pakt militarny Australii, Stanów Zjednoczonych i Nowej Zelandii
AUKUS, pakt o współpracy militarnej (podpisany 15 września 2021 roku) pomiędzy Australią, Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. Jednym z kluczowych elementów nowej współpracy ma być zakup przez Australię okrętów podwodnych o napędzie atomowym, taktycznych pocisków manewrujących średniego zasięgu BGM-109 Tomahawk dla swoich niszczycieli typu Hobart oraz taktycznych lotniczych pocisków manewrujących o obniżonej wykrywalności AGM-158B JASSM-ER dla swoich myśliwców F/A-18 i F-35.
Transport
Przecinający nizinę Nullarbor trakt kolejowy jest najdłuższym zbudowanym w linii prostej traktem kolejowym na świecie. Kolej kursuje między południową a zachodnią Australią.
Kultura
Pierwsze amatorskie przedstawienia teatralne odbywały się w teatrach więziennych. Pierwszy teatr w kraju powstał w Sydney (1830) i nazywał się Theatre Royal.
Kuchnia australijska
W kuchni australijskiej nie należy zapominać o tradycyjnej kuchni rdzennej ludności, tzn. o kuchni Aborygenów, której można spróbować w głębi lądu w rezerwatach. Kuchnia ta nawet otrzymała własną nazwę: Bush tucker food. Do składników tej kuchni zaliczyć można:
Zioła, korzenie, nasiona, serca palmowe czy też owoce jak np. quandong
Kangury (np. w formie steku z sosem z owoców quandong), węże, jaszczurki, żółwie i strusie w formie np. filetów
Insekty i wszelkiej maści larwy owadów bogate w białko
Media
Pierwszą australijską gazetą była „Sydney Gazette and the News South Wales Advertiser” (wydawana w latach 1803–1842). Główne dzienniki i czasopisma są w rękach korporacji prasowych takich jak: „Sydney News Ltd.” i „The Herald Sun”. W Australii ukazuje się 3 tys. gazet. Największe dzienniki to: „The Herald Sun” (założony w 1840, nakład 558 800 egzemplarzy) i „The Daily Telegraph” (założony w 1879, nakład 442 tys. egzemplarzy). Wśród czasopism kobiecych przewodzi „Australian Women’s Weekly” (założony w 1933, nakład 1230 tys. egzemplarzy). Agencje prasowe: „Australian Agency Press” (AAP, założona w 1935 w Melbourne, obecna centrala w Sydney) i „Australian United Press Ltd.” (AUP).
Radio Australijskie rozpoczęło nadawanie 13 listopada 1923, a telewizja 1 listopada 1956. Działają telewizja i radio państwowe oraz stacje komercyjne, etniczne i środowiskowe. Media publiczne nadzoruje Australian Broadcasting Corporation (ABC), jest finansowana przez państwo (abonament zniesiono w 1974 r.). Istnieje jeden państwowy nadawca telewizyjny i 4 stacje radiowe. W Australii nadaje około 50 komercyjnych stacji telewizyjnych i około 140 radiowych.
Zobacz też
Australia (kontynent)
Podział administracyjny Australii
Oświata w Australii
Fauna Australii
Flora Australii
Parki narodowe w Australii
Egzonimy Australii
Państwa Australii i Oceanii
Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Australii
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Australii
Państwa w Australii i Oceanii
Dawne terytoria zależne Wielkiej Brytanii
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 84,266 |
17496 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Iran | Iran | Iran ( trl. Irān, pełna nazwa Islamska Republika Iranu, Dżomhuri-je Eslāmi-je Irān), w Europie dawniej znany jako Persja – państwo na Bliskim Wschodzie, leżące między Morzem Kaspijskim na północy a Zatoką Perską i Zatoką Omańską na południu.
Nazwa
Perska nazwa Iran wywodzi się od średnioperskiej formy Eran (partyjskie Arjan), która po raz pierwszy pojawia się na monetach i w napisie przy reliefie z Naghsz-e Rostam sasanidzkiego króla Ardaszira I (224/226-241). Jest tam mowa o Eranszahr (part. Arjanszahr), czyli państwie Ariów. Nazwa Iran pochodzi zatem od nazwy ludu Ariów, przy czym należy zauważyć, że już w Aweście mowa jest o Airjana Waedżah – kraju Ariów, Achemenidzi zaś określali się w swoich inskrypcjach jako Arija – Ariowie, oraz Arija czithra – pochodzenia aryjskiego. Za czasów późniejszych szachów sasanidzkich skrótowym w stosunku do Eranszahr terminem Eran zaczęto określać po prostu całość ich państwa, a nie zgodnie z jego pierwotnym znaczeniem Ariów, czyli ówczesne ludy irańskie. Podsumowując: „Eran bierze początek od staroperskiego arija- i awestyjskiego airja «aryjski». Obydwa ostatnie terminy są poświadczone jako najstarsze historyczne określenia ludów irańskich”.
Starożytni Grecy używali w stosunku do Iranu nazwy Persis, która wywodzi się od staroperskiego Parsa – nazwy Persów, jednego z ludów irańskich. Ówcześni Persowie pod przywództwem Achemenidów zdominowali pozostałe ludy irańskie i ich nazwa była używana przez Greków dla wszystkich Irańczyków, chociaż niektórzy autorzy greccy zdawali sobie sprawę z istnienia ogólnego terminu Arioi o takim samym zakresie. Poza tym jednak Grecy czasami stosowali określenie Persowie także w węższym sensie, na określenie mieszkańców Persis, w znaczeniu irańskiego regionu Pars/Fars. Irańczycy historycznie używali określenia Persja i Persowie jedynie w tym właśnie wąskim znaczeniu regionalnym, w stosunku do swojego kraju jako całości używając wskazanych powyżej form Airjana, Arjan-, Eran, Iran. Tymczasem grecka nazwa Persis przeszła do innych języków europejskich i w niej ma źródło polska forma Persja, synonim Iranu. Ta ostatnia nazwa zaczęła się pojawiać w językach europejskich odkąd Reza Szah (1925–1941) zażądał jej używania także przez obcą dyplomację, przy czym „szach Reza wcale nie zmienił nazwy kraju – poprosił raczej cudzoziemców, żeby odtąd posługiwali się rodzimą nazwą”.
Geografia
Iran graniczy (zgodnie z ruchem wskazówek zegara) z Turkmenistanem (936 km), Afganistanem (992 km), Pakistanem (909 km), Irakiem (1458 km), Turcją (499 km), Armenią (35 km), Azerbejdżanem (611 km) – w tym 179 km z Nachiczewańską Republiką Autonomiczną – azerbejdżańską eksklawą.
Łączna długość linii granicznej wynosi 5440 km. Długość linii brzegowej to 2440 km. Oprócz tego 740 km wybrzeża nad Morzem Kaspijskim klasyfikowanym jako jezioro.
Ustrój polityczny
Podział administracyjny
Iran podzielony jest na 31 ostanów (prowincji, ostan – w liczbie mnogiej ostan-haa).
Historia
Iran starożytny
Pierwszym śladem człowieka na terytorium dzisiejszego Iranu są rysunki naskalne w pieczarze w Ghonbad-e Kus w Mazandaranie, datowane na 40 tys. lat p.n.e., przedstawiające polowanie na niedźwiedzie, nosorożce i dziki. W XI tysiącleciu p.n.e. istniały już na tym obszarze ludzkie osady, zaś z połowy IX tysiąclecia p.n.e. pochodzi osada z Gandż Dare, której mieszkańcy trudnili się hodowlą i prymitywnym rolnictwem. Następnie w całym Iranie nastąpiły rozwój kultur neolitycznych i związana z nim ekspansja osadnictwa. Pierwszym państwem na terenie Iranu był Elam, zajmujący w przybliżeniu terytorium dzisiejszego ostanu Chuzestan, którego stolica, Suza, została założona już ok. 4200 roku p.n.e. Przełomowym wydarzeniem w historii Iranu było przybycie na jego terytorium Ariów, przodków dzisiejszych Irańczyków, pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Początkowo najpotężniejszym z ich plemion byli Medowie, którzy pod koniec VII w. p.n.e. zniszczyli państwo asyryjskie i założyli własne imperium, rozciągające się od Lidii na zachodzie do Baktrii na wschodzie. Ich państwo przejął jednak ok. roku 550 p.n.e. w wyniku buntu władca Persów z dynastii Achemenidów Cyrus II (559–529 p.n.e.). Wkrótce podbił on Lidię i Babilonię, a jego następcy rozciągnęli władzę Achemenidów także na Egipt i dolinę Indusu. Imperium Achemenidów było szczytowym momentem politycznej potęgi Irańczyków w całej ich historii.
Ich państwo zostało podbite przez Aleksandra Wielkiego (336–323 p.n.e.), zaś po jego śmierci tereny irańskie dostały się pod władzę greckich Seleucydów. Ta hellenistyczna monarchia szybko jednak zaczęła się rozpadać. Już ok. roku 238 p.n.e. na tereny północnego Iranu wkroczyli wschodnioirańscy Parnowie, którzy w II wieku p.n.e. zajęli resztę dzisiejszego Iranu i Mezopotamię. W tym samym okresie na wschodnich rubieżach państwa Seleucydów uniezależniło się Państwo Greków Baktryjskich, które jednak zostało podbite przez irańskich Saków ok. 140 roku p.n.e. Ich miejsce zajęli z kolei Kuszanowie, którzy zajmowali dominującą pozycję we wschodnim Iranie aż do połowy III w. n.e. Tymczasem założone przez Parnów Królestwo Partów wdało się w niemal trzystuletnią rywalizację z Rzymem, której najbardziej spektakularnym momentem była zwycięska bitwa pod Carrhae w 53 roku p.n.e. Późniejsze wojny były jednak dla niego mniej szczęśliwe, głównie z powodu słabości wewnętrznej, którą w roku 224 wykorzystał Ardaszir I z Farsu, obalając Partów i zakładając własną dynastię Sasanidów. Sasanidzi wznowili rywalizację z Rzymem i uczynili zaratusztrianizm religią państwową, prześladując inne wyznania, takie jak manicheizm, czy mazdakizm. Po prześladowaniach chrześcijan w IV wieku, Jezdegerd I zwołał w roku 410 synod duchowieństwa, podczas którego powołano do życia odrębny Kościół perski, który odtąd funkcjonował jako część struktury religijnej, administracyjnej i prawnej państwa Sasanidów. Chosrowowi II (590–628) udało się zająć większość wschodnich terytoriów Bizancjum, jednak ostatecznie uległ on kontrofensywie cesarza Herakliusza. Wyczerpane wieloletnią wojną państwo Sasanidów uległo najazdowi zjednoczonych w ramach islamu Arabów – w roku 651 zginął ostatni Sasanida, Jezdegerd III. Czasy Sasanidów były także okresem rozkwitu Iranu wschodniego, gdzie od V wieku Sogdyjczycy zdominowali Jedwabny szlak, transportując nim obok towarów także religie, takie jak zaratusztrianizm, manicheizm i buddyzm. Podbój wschodniego Iranu przez muzułmańskich Arabów zakończył się dopiero w połowie VIII wieku.
Iran średniowieczny
Najazd arabski i związane z nim pojawienie się islamu to najważniejsza obok przybycia Ariów cezura w historii Iranu. Początkowo, za czasów kalifów prawowiernych i Umajjadów Irańczycy byli traktowani w kalifacie jak obywatele drugiej kategorii. Dopiero kiedy wzięli oni masowy udział w ruchu, który doprowadził do uzyskania władzy przez Abbasydów, ta sytuacja zaczęła się zmieniać. To wtedy też, dopiero po 750 roku, większość Irańczyków przeszła na islam, wyrzekając się rodzimego zaratusztrianizmu. Dwa pierwsze wieki po najeździe arabskim nazywane są czasami „wiekami milczenia”, bowiem perskie piśmiennictwo tego okresu, zdominowane przez język arabski, niemal zanikło. W przeciwieństwie do Egiptu czy Syrii w Iranie ostatecznie islamizacja nie została jednak połączona z arabizacją. W wieku IX do władzy doszły rodzime dynastie, takie jak Saffarydzi czy Samanidzi, pod których władzą odrodził się pisany język perski, zapisywany arabskim alfabetem. Szczególnie ci drudzy położyli wielkie zasługi w rozwoju irańskiej kultury, patronując m.in. pisaniu przez Ferdousiego Szahname, narodowego eposu Irańczyków, w którym przechowało się wiele przedmuzułmańskich tradycji. Jednocześnie w roku 945 irańscy i szyiccy Bujidzi rozciągnęli swój protektorat nad rezydującym w Bagdadzie kalifem. Pod koniec X wieku Samanidzi upadli pod naciskiem tureckich dynastii Ghaznawidów i Karachanidów. Ci pierwsi właściwie całkowicie się ziranizowali i do pewnego stopnia kontynuowali samanidzkie tradycje, jednak już w połowie XI wieku musieli ustąpić miejsca koczowniczym Seldżukom, którzy zachowali swoją etniczną odrębność. W roku 1055 Seldżucy zajęli także miejsce Bujidów jako protektorzy kalifa. Czasy Seldżuków, jak i ich również tureckich następców, Chorezmszachów, były jednak względnie dobre dla Iranu, głównie dzięki wysiłkom irańskich cywilnych urzędników, takich jak wezyr Nizam al-Mulk, którzy umiejętnie „cywilizowali” panowanie koczowniczych najeźdźców. Prawdziwą tragedią był natomiast najazd Mongołów, którzy w pierwszej połowie XIII wieku zniszczyli wiele ważnych ośrodków miejskich i znaczną część sieci irygacyjnej, a następnie założyli dynastię Ilchanidów. Za jej panowania rozpoczął się proces odbudowy, ale po jej upadku w roku 1335 podzielony Iran był wstrząsany walkami pomiędzy pomniejszymi dynastiami, a wkrótce stał się ofiarą kolejnego najazdu koczowników o tragicznych skutkach, tym razem pod przywództwem Timura (1370–1405). Jego rola była właściwie całkowicie destrukcyjna. Pozbawione jakichkolwiek trwałych podstaw państwo Timura po jego śmierci rozpadło się, a w powstałą próżnię wkroczyły turkmeńskie federacje plemienne Kara Kojunlu i Ak Kojunlu. Jedynie w Azji Środkowej aż do początku XVI wieku rządzili spadkobiercy Timura, władcy w zasadzie tureccy, ale wielcy mecenasi perskiej kultury. Rywalizację pomiędzy Kara Kojunlu i Ak Kojunlu ostatecznie wygrali ci drudzy, jednak ich z kolei pokonali inni Turkmeni, zorganizowani w szyicki tarikat działający pod przywództwem rodu Safawidów. W roku 1501 ich przywódca Ismaʿil I (1501–1524) zajął Tebriz i ogłosił się szachinszachem, a wkrótce opanował cały dzisiejszy Iran.
Iran nowożytny
Safawidzi rozpoczęli nowy etap irańskiej historii doprowadzając do masowego nawrócenia jego mieszkańców na szyicką wersję islamu i po raz pierwszy od czasów kalifatu jednocząc cały Iran na okres ponad dwóch stuleci, podczas których jego granice zaczęły przybierać dzisiejszy kształt. Mimo tych osiągnięć państwo Safawidów było wewnętrznie słabe i zacofane w stosunku do swojego rywala, Imperium Osmańskiego, które udowodniło wyższość swojej uzbrojonej w broń palną i artylerię armii nad kawalerią Turkmenów w Bitwie na równinie Czałdyran w roku 1514. Także późniejsze walki z Osmanami były dla Safawidów raczej niepomyślne, z wyjątkiem wojen toczonych przez Abbasa I Wielkiego (1587–1629), potrafiącego w pewnym stopniu zreorganizować armię i gospodarkę kraju. Słabość dynastii, która trwała właściwie jedynie dzięki osiągnięciom Abbasa, objawiła się w pełni w momencie inwazji afgańskiej w roku 1722, podczas której najeźdźcy zajęli niemal całe państwo. Sytuację opanował dopiero militarny geniusz Nadira Szaha (1736–1747), który pokonał zarówno Afganów na wschodzie, jak i Osmanów na zachodzie, a następnie po przejęciu władzy nad Iranem przedsięwziął zwycięskie wyprawy na terytoria Azji Środkowej i Indii. Jego talentom wojskowym nie towarzyszyły jednak talenty polityczne. Przez politykę prymitywnego podatkowego wyzysku w kraju zrujnowanym przez wojny doprowadził do udanej ostatecznie serii zamachów na swoje życie. Założona przez niego dynastia Afszarydów szybko uległa marginalizacji, zaś władzę nad większą częścią Iranu przejął Karim Chan (1750–1779) z plemienia Zandów, w przeciwieństwie do Nadir Szacha prowadzący politykę pełną umiarkowania i zdrowego rozsądku, która przyniosła mu autentyczną popularność w udręczonym kraju.
Jego następcy wdali się w walkę o schedę po nim, którą wykorzystał wódz plemienia Kadżarów Agha Mohammad Chan (1779–1797). Do roku 1796 opanował on cały Iran, tym samym stając się założycielem dynastii Kadżarów. Nowa dynastia musiała stawić czoła rosnącej obecności na terenie Iranu dwóch europejskich mocarstw, Wielkiej Brytanii i Rosji. W roku 1800 brytyjska misja dyplomatyczna uzyskała otwarcie Zatoki Perskiej dla swojego handlu, rozpoczynając tym samym erę stopniowego wiązania Iranu z ekonomicznymi interesami Brytyjczyków. Natomiast w latach 1804–1813 i 1826–1828 Iran stoczył dwie przegrane wojny z Rosją, w wyniku których utracił Zakaukazie i musiał przyznać Rosjanom przywileje konsularne i handlowe. Kolejnym niepowodzeniem była przegrana wojna z Wielką Brytanią w latach 1856–1857, w wyniku której Iran ostatecznie musiał wyrzec się pretensji do Heratu. Kolejne traktaty, zawierane w wyniku militarnych bądź ekonomicznych nacisków, które były możliwe ponieważ stopniowo zwiększało się uzależnienie rządu od zagranicznych pożyczek, przyznawały europejskim mocarstwom coraz większe prawne i ekonomiczne przywileje. Mimo swojej słabości Iran nie stracił jednak całkowicie suwerenności. Stało się tak z dwóch powodów. Po pierwsze jego okupacja nie wydawała się potencjalnym źródłem wielkich korzyści gospodarczych. Po drugie Rosja i Wielka Brytania rywalizowały o wpływy w Iranie, nawzajem uniemożliwiając sobie jego całkowite zdominowanie. Częściowo pod naciskiem europejskim podczas panowania szacha Nasera ad-Dina (1848–1896) Iran zaczął się powoli modernizować. W 1862 roku Brytyjczycy na podstawie wcześniej uzyskanej koncesji rozpoczęli budowę sieci telegraficznej, w roku 1868 stworzono pocztę, a w roku 1889 Brytyjczycy stworzyli Bank Szachinszacha, posiadający monopol na emitowanie pieniądza. Za czasów Nasera ad-Dina otwarto także pierwszy uniwersytet. Największe znaczenie dla przyszłości miało jednak uzyskanie przez Brytyjczyków koncesji na wydobywanie ropy naftowej w roku 1901. Kolejnym posunięciem zwiększającym uzależnienie Iranu od obcych mocarstw było utworzenie w roku 1879 Perskiej Brygady Kozackiej, dowodzonej przez rosyjskich oficerów, która wkrótce stała się jedyną zdyscyplinowaną i nowoczesną formacją perskiej armii. W ten sposób Iran rozpoczynał wiek XX z siecią łączności, bankiem emisyjnym i kompanią naftową przynoszącą państwu większość dochodów w rękach Wielkiej Brytanii, a jedyną skuteczną jednostką wojskową znajdującą się pod wpływem Rosji.
Iran w XX wieku
W trakcie I wojny światowej Iran był neutralny. Po wybuchu rewolucji październikowej w 1917 roku oraz klęsce Osmanów jedyną potęgą w regionie pozostała Wielka Brytania, która okupowała południe i zachód kraju, a także Meszhed, oraz zależny, probrytyjski rząd Wosugha ad-Doule. W zrujnowanym kraju panowały głód i epidemie, Gilan znajdował się w rękach powstańców dżangalijskich, a na prowincji rządzili chanowie plemienni, szczególnie niebezpieczna sytuacja zaistniała w Chorasanie, gdzie stale wybuchały bunty chłopskie oraz powstania organizowane przez lewicę, w tym oddziały Czerwonych przekraczające granicę z ogarniętą wojną domową Rosją. W roku 1919 Brytyjczycy zawarli z rządem Wosugha ad-Doule traktat, który faktycznie czynił z Iranu ich protektorat. Wywołało to gwałtowne protesty społeczne i traktat nie został ratyfikowany przez Madżles – odrzuciła go także Liga Narodów. W roku 1920 w Azerbejdżanie doszło do powstania republiki pod wodzą Mohammada Chijabaniego (zm. 1920), a coraz bliżej współpracujący z bolszewikami przywódca dżangalije Mirza Kuczek-chan (zm. 1921) ogłosił Gilan Radziecką Republiką Iranu. W sytuacji pogłębiającej się anarchii Brytyjczycy poparli pucz wojskowy, który po opanowaniu stolicy 21 lutego 1921 roku miał wynieść na urząd premiera ich protegowanego, Sejjeda Zija’oddina Tabatabajego (zm. 1969). Tabatabajemu udało się zawrzeć traktat z ZSRR, który uznawał niepodległość Iranu, rezygnował z przywilejów posiadanych niegdyś przez carską Rosję i wycofywał się z poparcia dla Republiki Gilańskiej. Już w maju 1921 roku Tabatabaji został jednak zdymisjonowany przez szacha na żądanie dowodzącego siłami wojskowymi przewrotu 21 lutego Rezy-chana. Od tej pory to on sprawował faktyczną władzę i w 1923 roku formalnie został premierem. Wywodzący się z brygady kozackiej Reza-chan zreformował siły zbrojne i do końca 1922 roku stłumił zarówno powstanie dżangalije, jak i ruchy innych sił odśrodkowych. Reza-chan początkowo dążył do ustanowienia w Iranie republiki, ponieważ jednak idei tej sprzeciwiali się duchowni, ostatecznie w 1925 roku doprowadził do detronizacji Kadżarów, a w grudniu tego samego roku do zatwierdzenia przez Konstytuantę swojego wyboru na szacha.
W 1935 roku Pahlawi poprosił obcą dyplomację o stosowanie nazwy Iran. Po ataku Niemiec na ZSRR, Związek Radziecki od północnego zachodu, a od zachodu i południa wojska brytyjskie dokonały uderzenia na Iran. Skutkiem radziecko-brytyjskiej interwencji było osadzenie na tronie proalianckiego Mohammada Rezy Pahlawiego. ZSRR zabezpieczył sobie dostawy sprzętu i broni przez terytorium Iranu. W podpisanym w styczniu 1942 roku traktacie trójstronnym Iran otrzymał gwarancję suwerenności i integralności terytorialnej oraz zapewnienie wycofania wojsk sowieckich i brytyjskich w terminie 6 miesięcy od zakończenia wojny. We wrześniu 1943 Iran wypowiedział wojnę Rzeszy.
Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku Brytyjczycy wycofali się z Iranu. Jednocześnie Sowieci usiłowali zapewnić sobie bazę polityczną w Iranie, współtworząc nową Demokratyczną Partię Azerbejdżanu (niechętną Tude). W grudniu 1945 roku przy poparciu ZSRR i działaczy lewicowych ogłoszono utworzenie separatystycznej Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu. 22 stycznia 1946 separatyści ogłosili natomiast powstanie niezależnej Republiki Kurdyjskiej. 26 marca 1946 wojska radzieckie opuściły Iran, a w rezultacie republika oraz autonomia zostały rozbite przez wojsko Iranu.
W latach 50. XX wieku powstał reformatorski rząd Mohammada Mosaddegha. W kwietniu 1951 parlament irański znacjonalizował Angielsko-Irańską Kompanię Naftową. Narastał konflikt między wspieranym przez Waszyngton i Londyn szachem a premierem Mosaddeghem, który m.in. zablokował przyznanie koncesji naftowej ZSRR. Korzystając z pomocy alimów i kół socjalistycznych Mosadddegh blokował również zachodnie wpływy w Iranie. 22 sierpnia 1953 CIA przeprowadza zamach stanu wymierzony w premiera, nowym mianowano szwagra szacha, generała Fazlollaha Zahediego, a władca został faktycznym dyktatorem Iranu. Nowy rząd został w praktyce wybrany przez CIA i MI6.
Pahlawi utrzymywał dobre stosunki z większością państw zachodnich i często był przedstawiany jako wzór „nowoczesnego przywódcy” na Bliskim Wschodzie, co zapewniło Iranowi liczne pożyczki ze strony Stanów Zjednoczonych. Przeprowadził ograniczoną reformę rolną i nadał kobietom prawa wyborcze. Liberalizacji życia społecznego towarzyszyły brutalne prześladowania opozycji. W 1957 utworzona została tajna policja szacha – SAWAK. Kierując nią, szach bezwzględnie zwalczał organizacje opozycyjne. Na początku lat 60. premierem został Ali Amini, według części źródeł pod wpływem prezydenta USA Kennedy’ego. Amini przyśpieszył proces liberalizacji życia społecznego rozpoczęty przez Pahlawiego. Liberalne propozycje Aminiego zostały gwałtownie oprotestowane przez duchowieństwo szyickie. Reakcją na protesty były aresztowania. W czerwcu 1963 roku, po tym gdy doszło do zatrzymania jednego z opozycyjnych duchownych, Ruhollaha Chomejniego, w kraju wybuchły zamieszki siłą stłumione przez rząd. Szach ustąpił protestującym ortodoksom i zdymisjonował Alama ze stanowiska. Następcą postępowego Alama na stanowisku premiera został Hasan Ali Mansur, który wycofał się ze świeckich reform i, aby przypodobać się radykałom, zwolnił z więzienia Ruhollaha Chomejniego. Gdy ten kontynuował działalność opozycyjną, rząd zmusił go do wyjazdu z kraju. Z inicjatywy Pahlawiego nowy premier zreformował fasadowy system partyjny. Również ten premier okazał się skrajnie niepopularny i wkrótce zginął w zamachu.
Z upływem lat rządy szacha coraz częściej były krytykowane za korupcję i brutalne praktyki SAWAK. Przysporzyło mu to wielu przeciwników, zarówno w fundamentalistycznych środowiskach islamskich, jak i w świeckich. W latach 60. i 70. nasiliła się działalność zbrojnej opozycji islamskiej i lewicowej. Licznie powstawały antyrządowe organizacje zbrojne, z których jedną z najsilniejszych była grupa Ludowych Mudżahedinów. Po serii zamieszek w 1978 roku król, obawiając się utraty władzy, wykonał wyraźne gesty pod adresem opozycji islamskiej, zamykając bary i kasyna, uwolnił również więźniów politycznych i doprowadził do aresztowania najbardziej skompromitowanych urzędników. Działania te nie wystarczyły, by doprowadzić do zakończenia antyrządowych protestów. Po kolejnych manifestacjach i ich stłumieniu przez policję (czarny piątek w Teheranie 8 września 1978) chaos w państwie coraz bardziej się potęgował, aż końcu doprowadził do wybuchu irańskiej rewolucji islamskiej i obalenia szacha w 1979 roku.
Rewolucja islamska
W styczniu 1979 roku szach pod naciskiem opozycji opuścił Iran. Lider opozycji islamskiej Ruhollah Chomejni przebywający na emigracji we Francji utworzył Irańską Radę Rewolucyjną, a po powrocie do kraju Tymczasowy Rząd Rewolucyjny. Nowy rząd przeprowadził nacjonalizację mienia należącego do rodziny cesarskiej a z przyczyn ideologicznych zerwał stosunki dyplomatyczne z Izraelem i Republiką Południowej Afryki. W kwietniu tego samego roku proklamowano utworzenie Islamskiej Republiki Iranu. 4 listopada 1979 studenci zajęli amerykańską ambasadę w Teheranie, wzięli 66 zakładników (z czego 13 od razu zwolniono). Spowodowało to izolację państwa na arenie międzynarodowej. 2–3 grudnia 1979 przyjęto konstytucję. Konstytucja powstała przy współudziale 45 organizacji międzynarodowych. Iran stał się republiką opartą na zasadach islamu i prawie szariatu. Wyłoniono nowy parlament oraz (po raz pierwszy w historii Iranu) prezydenta. W tym samym roku rozwiązano Irańską Radę Rewolucyjną i powołano Radę Strażników Rewolucji Islamskiej. Po sukcesie rewolucji nasiliły się tendencje separatystyczne w Kurdystanie, Azerbejdżanie Irańskim oraz Beludżystanie. Wkrótce także doszło do sporów w łonie samych rewolucjonistów. Do 1982 roku trwały ciężkie walki partyzanckie z Ludowymi Mudżahedinami którzy dążyli do zbrojnego obalenia sprawujących władzę islamistów.
Iran chcąc rozszerzyć rewolucję islamską na sąsiedni Irak rozpoczął proces podburzania tamtejszych szyitów przeciwko rządowi partii Baas. W 1980 roku iracki przywódca Saddam Husajn przypuścił atak zbrojny na Iran. Podejmując tę decyzję, zamierzał na trwałe rozwiązać na korzyść Iraku długotrwały spór graniczny oraz zawładnąć bogatymi złożami ropy w rejonie Szatt al-Arab, przyłączyć do Iraku Chuzestan, czyniąc tym samym swój kraj nie tylko potęgą regionalną, ale i państwem przewodzącym całemu światu arabskiemu. Zamierzał również położyć kres rewolucji islamskiej i ingerencji Iranu w sprawy wewnętrzne Iraku. Saddam Husajn spodziewał się błyskawicznego zwycięstwa, jednak zamiast tego wojna przeciągnęła się do 1988 i zakończyła brakiem rozstrzygnięcia. W 1990 roku po inwazji Iraku na Kuwejt, podpisano z Irakiem układ pokojowy (przywracający w zasadzie stan sprzed wojny).
Iran współczesny
Po śmierci ajatollaha Chomejniego w 1989 roku rzeczywistym przywódcą kraju został Ali Chamenei. Po rozpadzie ZSRR Iran starał się przywrócić dawną pozycję mocarstwa regionalnego, stać się rozjemcą w potencjalnych konfliktach między nowo powstałymi państwami, prowadzić politykę poszanowania granic i regionalnej współpracy. Iran przyczynił się w tym czasie do ożywienia działalności Organizacji Współpracy Gospodarczej, łączącej azjatyckie muzułmańskie państwa niearabskie. W polityce wobec państw powstałych po rozpadzie ZSRR nie kierowano się względami religijnymi, lecz pragmatycznymi. Iran utrzymywał dobre relacje z chrześcijańską Armenią przeciwko szyickiemu Azerbejdżanowi, wobec faktu, że to państwo zbliżyło się do Stanów Zjednoczonych i Turcji. Iran brał udział w próbach rozwiązania konfliktów i ustabilizowaniu sytuacji w Górskim Karabachu i w Tadżykistanie.
W latach 90., wskutek rozczarowania republiką islamską, zaczęła rosnąć w siłę opozycja, która nie kwestionowała fundamentów ustrojowych, a jedynie opowiadała się za przesunięciem akcentu na demokratyczne mechanizmy obecne w ustroju oraz ograniczeniem represyjnych obyczajów.
Po zamachu terrorystycznym na World Trade Center prezydent Chatami udzielił poparcia USA w wojnie z afgańskimi Talibami. Dyplomacja irańska odegrała pozytywną rolę podczas konferencji w Bonn. Mimo to kilka dni później prezydent USA George W. Bush umieścił Iran na „osi zła” obok Iraku i KRL-D.
Wybory prezydenckie w 2005 roku rozegrały się między umiarkowanym ajatollahem Alim Akbarem Haszemim Rafsandżanim a narodowokonserwatywnym burmistrzem Teheranu Mahmudem Ahmadineżadem. Przeprowadzone w czerwcu 2005 wybory prezydenckie pokazały, że wpływy fundamentalistów religijnych w społeczeństwie nadal są duże, a liberalne środowiska mogą cieszyć się popularnością jedynie w wąskich kręgach niektórych miast. Dla większości społeczeństwa ważniejsze od spraw roli religii w życiu publicznym czy swobód obywatelskich okazało się rozwiązanie problemów socjalno-bytowych, co obiecywali fundamentaliści.
Głównymi wyzwaniami, przed jakimi staje Iran, jest rozwiązanie problemów gospodarczych, walka z bezrobociem, zaś w polityce zagranicznej rozwiązanie problemu energii atomowej, nad którą prowadzone przez Iran badania budzą najwięcej kontrowersji. Według rządów niektórych państw, w szczególności USA i Izraela, Iran zmierza do budowy broni nuklearnej. Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej od kilku już lat nie może wyegzekwować od Iranu kompletu wymaganych dokumentów ani dostępu do wszystkich ośrodków badawczych, jednakże monitorując główny ośrodek wzbogacania uranu nie stwierdziła nieprawidłowości. Według szacunków Iran posiada już wystarczającą ilość materiałów rozszczepialnych, by stworzyć jeden ładunek atomowy. Władze Iranu zaprzeczają tym doniesieniom i twierdzą, że chodzi o pokojowe wykorzystanie energii jądrowej, jednakże niedopełnienie obowiązków wynikających z układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej sprowadziło na Iran embargo nałożone przez Radę Bezpieczeństwa ONZ.
W 2009 roku na ulice Teheranu wyszli demonstranci protestujący przeciwko sfałszowaniu wyborów na rzecz skrajnie konserwatywnego Mahmuda Ahmadineżada. Były to największe protesty przeciwko władzy, jednak zakończone zostały ich rozbiciem.
Rząd Iranu w ostatnich latach udzielił wsparcia rebelii szyickiej w Jemenie. Na terytorium Jemenu działali oficerowie wywiadu, sił Ghods (Jerozolimskich), części składowej Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej. W marcu 2012 amerykański wywiad potwierdził, że bojówki były dozbrajane oraz sponsorowane przez siły Ghods. Siły specjalne za pomocą przemytników szmuglowały karabiny AK-47, granatniki przeciwpancerne i inne rodzaje broni dla szyickich rebeliantów. Kilka transportów zostało przechwyconych przez jemeńskie służby. Proceder wspierania szyitów w Jemenie miał umocnić strefę wpływu Iranu na Półwyspie Arabskim. Jednakże Iran za każdym razem zaprzeczał wszelkim oskarżeniom.
W wojnie domowej w Syrii, Iran poparł stronę rządu. Opozycja twierdziła, że syryjskiej armii pomagała elitarna brygada pancerna Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej. Dezerterzy z armii twierdzili, że z wojskiem rządowym współpracowały tysiące irańskich żołnierzy. Irańskie brygady stacjonowały w Syrii od 2007. Ponadto w czasie powstania w ręce rebeliantów wpadło kilku irańskich oficerów. W 2013 w Syrii walczyło 50 tys. żołnierzy i doradców z Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej. Oficjalnie szkolili syryjskie siły zbrojne, jednak to Irańczycy stanowili filar sił rządowych, zmagających się z rebeliantami. Siły al-Asada utrzymywały swoje pozycje dzięki irańskim snajperom. W samolotach Syryjskich Arabskich Sił Powietrznych (SASP) coraz częściej zasiadali irańscy piloci, którzy skuteczniej bombardowali cele. W takiej sytuacji można mówić o jawnej irańskiej interwencji zewnętrznej w Syrii. Od jej początku do kwietnia 2013 poległo tysiąc Irańczyków.
W 2013 roku w I turze wyborów prezydentem wybrany został Hasan Rouhani, uzyskując 50,71% głosów.
14 lipca 2015 Iran zawarł międzynarodowe porozumienie z sześcioma mocarstwami: USA, Rosją, Wielką Brytanią, Francją, Chinami oraz Niemcami dotyczące jego programu nuklearnego. Dzięki temu Iran uzyskał zniesienie większości sankcji, co miało stać się początkiem poprawy sytuacji gospodarczej. W efekcie w trakcie pierwszej kadencji prezydent Hasan Rouhani zdołał zdusić hiperinflację i zmniejszyć bezrobocie, jednak poprawa sytuacji gospodarczej nie przełożyła się na poprawę poziomu życia przeciętnych Irańczyków, w szczególności młodych, co w 2018 roku zmusiło rząd do przyjęcia budżetu oszczędnościowego, przewidującego podwyżki cen. Na przełomie 2017 i 2018 roku doszło do wybuchu protestów, których powodem była 40-procentowa podwyżka cen.
3 stycznia 2020 irański generał Ghasem Solejmani zmarł w wyniku amerykańskiego ataku rakietowego w Bagdadzie. Atak ten doprowadził do eskalacji konfliktu między Stanami Zjednoczonymi a Iranem.
13 września 2022 została aresztowana i pobita Mahsa Amini, za strój niezgodny z normami narzuconymi przez irańską władzę, w wyniku czego zmarła trzy dni później w szpitalu. Wywołało to na szeroką skalę protesty oraz nieład społeczny w Iranie, przy czym z rąk władz ginie wiele osób zaangażowanych w demonstracje antyrządowe.
Demografia
Gospodarka
Irańska gospodarka jest jedną z najdynamiczniej rozwijających się na Bliskim Wschodzie. Iran jest również jednym z niewielu krajów muzułmańskich, który rozwija także inne sektory gospodarki, niezwiązane z ropą naftową. Jednak wyż demograficzny – ogromna liczba młodych ludzi sprawia, że wykorzystanie relatywnie dobrego stanu gospodarki jest utrudnione. W ten sposób mimo 7% wzrostu PKB bezrobocie przekracza 15%, wysoka jest również inflacja – ok. 12–18%, co i tak jest ogromnym postępem w porównaniu z sytuacją sprzed 10 lat. Raport UNICEF (zob. link) wskazuje, że w Iranie wciąż są ogromne rozwarstwienia w dochodach ludności – chociaż średni dochód na mieszkańca wynosi ok. 8000 $ rocznie, wielu Irańczyków żyje na granicy minimum socjalnego, a wielu w nędzy. Jednak ten sam raport zauważa, że sytuacja się poprawia, a rząd stara się realizować wytyczne organizacji międzynarodowych. Zdecydowanie poprawia się dostęp do opieki medycznej oraz edukacji.
Największe znaczenie dla gospodarki ma Irańska Giełda Naftowa, jako że Iran jest eksporterem przede wszystkim ropy naftowej i gazu ziemnego. Jak wskazuje Marcin Rzepka, należące do Iranu złoża gazu ziemnego ustępują pod względem objętości jedynie zasobom Rosji, co stwarza możliwość dywersyfikacji dostaw. Ważnymi gałęziami gospodarki są też rolnictwo i eksport orzeszków pistacjowych (1. miejsce na świecie w 2005) oraz daktyli (3. miejsce na świecie w 2005). Uznanym na świecie towarem pochodzącym z Iranu są ręcznie tkane dywany perskie. Przedmiotem eksportu są również produkty przemysłu chemicznego i tworzywa sztuczne.
Import obejmuje maszyny, elektronikę, sprzęt AGD. W ostatnim czasie rozwija się budząca kontrowersje na Zachodzie energetyka jądrowa. Hamującym gospodarkę czynnikiem jest embargo, szczególnie na produkty przemysłu lotniczego, które bardzo negatywnie wpływa na wielkość i bezpieczeństwo transportu powietrznego.
W wielkim przemyśle dominuje sektor państwowy, natomiast w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw własność prywatna i spółdzielcza. Bardzo ważną rolę gospodarczą odgrywa bazar, czyli mali i średni kupcy, stanowiący wpływowe lobby polityczne.
Turystyka
W 2015 roku Iran odwiedziło 5,237 mln turystów (5,4% więcej niż w roku poprzednim). Według Światowej Organizacji Turystyki Narodów Zjednoczonych (UNWTO – United Nations World Tourism Organisation), w 2018 roku Iran odwiedziło 7 milionów 295 tysięcy turystów i był to wzrost w stosunku do 2017 roku o 49%. Wspomniana liczba turystów wynosi ponad 2% wszystkich osób, które odwiedzają Azję. Zostawiają oni w Iranie w sumie 4,4 miliarda dolarów
Siły zbrojne
Iran dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Wojska irańskie liczą 525 tys. żołnierzy zawodowych oraz 350 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2021) irańskie siły zbrojne stanowią 14. siłę militarną na świecie (bez ewentualnego potencjału nuklearnego), z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 14,1 mld dolarów (USD).
W 2021 r. wojska lądowe posiadały 3709 czołgów, 8500 opancerzonych pojazdów bojowych, 770 artylerii samobieżnej, 2108 artylerii holowanej oraz 2475 wyrzutni rakietowych. Siły powietrzne mają 161 myśliwców, 23 samoloty szturmowe, 85 transporterów, 96 samolotów treningowych, 99 śmigłowców, 12 śmigłowców szturmowych. Marynarka posiada 6 fregat, 3 korwety, 29 okrętów podwodnych i 20 statków patrolowych.
Religia
Oficjalną religią Iranu jest islam szyicki. Iran jest republiką teokratyczną.
Struktura religijna kraju w 2019 roku według World Christian Database:
muzułmanie – 98,5% (81 617 000)
chrześcijanie:
zielonoświątkowcy – 0,35% (292 000)
prawosławni – 0,23% (188 000)
ewangelikalni – 0,1% (83 800)
katolicy – 0,01% (9100)
pozostali – 0,03% (25 000)
agnostycy i ateiści – 0,29% (237 600)
bahaiści – 0,27% (224 000)
inne religie – 0,11% (89 000)
hinduiści – 0,045% (37 100)
żydzi – 0,02% (17 000)
buddyści – (480)
Obyczaje
W Iranie istnieją policja religijna i sądy religijne, które sprawują całkowitą kontrolę nad wszystkimi dziedzinami życia. Odejście od islamu jest karane śmiercią; kara śmierci grozi również m.in. za cudzołóstwo i kontakty homoseksualne.
Noszenie hidżabu przez kobiety od dziewiątego roku życia jest wymuszone prawem. Często wystarczająca jest tu jednak chusta na głowie. Oficjalnie zabronione są picie alkoholu, noszenie niemuzułmańskiego stroju i kontakty między niespokrewnionymi osobami płci przeciwnej. Kobiety w Iranie nie są zobowiązane do noszenia burki lub nikabu, za to obowiązującym strojem w miejscach kultu jest czador.
Segregacja płciowa obowiązuje m.in. w szkolnictwie, służbie zdrowia, środkach komunikacji publicznej, na plażach, w kinach, salonach fryzjerskich, lokalach gastronomicznych i obiektach sportowych.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Iranu
Państwa w Azji
Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych | 84,151 |
3273383 | https://pl.wikipedia.org/wiki/James%20Bond%20%28seria%20film%C3%B3w%29 | James Bond (seria filmów) | James Bond (ang. James Bond – EON Production Series) – franczyza obejmująca filmy o Jamesie Bondzie produkcji EON Productions, oparte na książkach Iana Fleminga, czwarta najbardziej dochodowa franczyza filmowa (7,077 mld $), po Filmowym Uniwersum Marvela, Gwiezdnych wojnach i Harrym Potterze. W filmach objętych tą franczyzą filmową występują wspólne wątki i postacie. Do 2021 r. powstało 25 filmów serii.
W główną rolę agenta Jej Królewskiej Mości wcieliło się do 2021 r. sześciu aktorów: Sean Connery (1962–1967 i 1971), George Lazenby (1969), Roger Moore (1973–1985), Timothy Dalton (1987–1989), Pierce Brosnan (1995–2002) i Daniel Craig (2006–2021).
Lista filmów EON Productions o Jamesie Bondzie
1. Doktor No'''' (1962) ===Doktor No – film w reżyserii Terence’a Younga, zrealizowany na podstawie szóstej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1958 roku. Muzykę do filmu skomponował Monty Norman, a piosenkę tytułową (Kingston Calypso) wykonał zespół Byron Lee and the Dragonaires. W rolę agenta 007 po raz pierwszy wcielił się Sean Connery.
=== 2. Pozdrowienia z Rosji' (1963) ===
Pozdrowienia z Rosji – film w reżyserii Terence’a Younga, zrealizowany na podstawie piątej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1957 roku. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (From Russia with Love) wykonał Matt Monro. W rolę agenta 007 po raz drugi wcielił się Sean Connery.
=== 3. Goldfinger'''' (1964) ===Goldfinger – film w reżyserii Guya Hamiltona, zrealizowany na podstawie siódmej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1959 roku. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (Goldfinger) wykonała Shirley Bassey. W rolę agenta 007 po raz trzeci wcielił się Sean Connery.
=== 4. Operacja Piorun' (1965)
Operacja Piorun – film w reżyserii Terence’a Younga, zrealizowany na podstawie dziewiątej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1961 roku. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (Thunderball) wykonał Tom Jones. W rolę agenta 007 po raz czwarty wcielił się Sean Connery.
5. Żyje się tylko dwa razy (1967)
Żyje się tylko dwa razy – film w reżyserii Lewisa Gilberta, zrealizowany na podstawie dwunastej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1964 roku. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (You Only Live Twice) wykonała Nancy Sinatra. W rolę agenta 007 po raz piąty wcielił się Sean Connery.
6. W tajnej służbie Jej Królewskiej Mości (1969)
W tajnej służbie Jej Królewskiej Mości – film w reżyserii Petera Hunta, zrealizowany na podstawie jedenastej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1963 roku. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a instrumentalny motyw tytułowy (On Her Majesty’s Secret Service) wykonał on sam wraz z orkiestrą. W rolę agenta 007 pierwszy i jedyny raz wcielił się George Lazenby.
7. Diamenty są wieczne (1971)
Diamenty są wieczne – film w reżyserii Guya Hamiltona, zrealizowany na podstawie czwartej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1956 roku. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (Diamonds Are Forever) wykonała Shirley Bassey. W rolę agenta 007 po raz szósty i ostatni wcielił się Sean Connery.
8. Żyj i pozwól umrzeć (1973)
Żyj i pozwól umrzeć – film w reżyserii Guya Hamiltona, zrealizowany na podstawie drugiej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1954 roku. Muzykę do filmu skomponował George Martin, a piosenkę tytułową (Live and Let Die) wykonał Paul McCartney i zespół Wings. W rolę agenta 007 po raz pierwszy wcielił się Roger Moore.
9. Człowiek ze złotym pistoletem (1974)
Człowiek ze złotym pistoletem – film w reżyserii Guya Hamiltona, zrealizowany na podstawie trzynastej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1965 roku. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (The Man with the Golden Gun) wykonała szkocka piosenkarka Lulu. W rolę agenta 007 po raz drugi wcielił się Roger Moore.
10. Szpieg, który mnie kochał (1977)
Szpieg, który mnie kochał – film w reżyserii Lewisa Gilberta, zrealizowany na podstawie dziesiątej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1962 roku. Muzykę do filmu skomponował Marvin Hamlisch, a piosenkę tytułową (Nobody Does it Better) wykonała Carly Simon. W rolę agenta 007 po raz trzeci wcielił się Roger Moore.
11. Moonraker (1979)
Moonraker – film w reżyserii Lewisa Gilberta, zrealizowany na podstawie trzeciej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1955 roku. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (Moonraker) wykonała Shirley Bassey. W rolę agenta 007 po raz czwarty wcielił się Roger Moore.
12. Tylko dla twoich oczu (1981)
Tylko dla twoich oczu – film w reżyserii Johna Glena. Tytuł filmu nawiązuje do tytułu zbioru opowiadań o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1960 roku. Muzykę do filmu skomponował Bill Conti, a piosenkę tytułową (For Your Eyes Only) wykonała Sheena Easton. W rolę agenta 007 po raz piąty wcielił się Roger Moore.
13. Ośmiorniczka (1983)
Ośmiorniczka – film w reżyserii Johna Glena. Tytuł filmu nawiązuje do tytułu zbioru opowiadań o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1966 roku. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (All Time High) wykonała Rita Coolidge. W rolę agenta 007 po raz szósty wcielił się Roger Moore.
14. Zabójczy widok (1985)
Zabójczy widok – film w reżyserii Johna Glena. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (A View to a Kill) wykonał zespół Duran Duran. W rolę agenta 007 po raz siódmy i ostatni wcielił się Roger Moore.
15. W obliczu śmierci (1987)
W obliczu śmierci – film w reżyserii Johna Glena. Muzykę do filmu skomponował John Barry, a piosenkę tytułową (The Living Daylights) wykonał zespół a-ha. W rolę agenta 007 po raz pierwszy wcielił się Timothy Dalton.
16. Licencja na zabijanie (1989)
Licencja na zabijanie – film w reżyserii Johna Glena. Muzykę do filmu skomponował Michael Kamen, a piosenkę tytułową (Licence to Kill) wykonała Gladys Knight. W rolę agenta 007 po raz drugi i ostatni wcielił się Timothy Dalton.
17. GoldenEye (1995)
GoldenEye – film w reżyserii Martina Campbella. Muzykę do filmu skomponował Éric Serra, a piosenkę tytułową (GoldenEye) wykonała Tina Turner. W rolę agenta 007 po raz pierwszy wcielił się Pierce Brosnan. Pod wieloma względami jest to film przełomowy – oprócz zmiany aktora, ma on miejsce już po upadku Związku Radzieckiego (choć w filmie wciąż jest on tłem działań Bonda). Ponadto na podstawie umowy z BMW, Bond zmienia starego Astona Martina DB5 na BMW Z3, a film pojawia się w kinach po najdłuższej, bo sześcioletniej przerwie między dwoma filmami serii, w dodatku po najsłabiej sprzedającym się filmie Licencja na zabijanie.
18. Jutro nie umiera nigdy (1997)
Jutro nie umiera nigdy – film w reżyserii Rogera Spottiswoode’a. Muzykę do filmu skomponował David Arnold, a piosenkę tytułową (Tomorrow Never Dies) wykonała Sheryl Crow. W rolę agenta 007 po raz drugi wcielił się Pierce Brosnan.
19. Świat to za mało (1999)
Świat to za mało – film w reżyserii Michaela Apteda. Muzykę do filmu skomponował David Arnold, a piosenkę tytułową (The World Is Not Enough) wykonał zespół Garbage. W rolę agenta 007 po raz trzeci wcielił się Pierce Brosnan.
20. Śmierć nadejdzie jutro (2002)
Śmierć nadejdzie jutro – film w reżyserii Lee Tamahoriego. Muzykę do filmu skomponował David Arnold, a piosenkę tytułową (Die Another Day) wykonała Madonna. W rolę agenta 007 po raz czwarty i ostatni wcielił się Pierce Brosnan.
21. Casino Royale (2006)
Casino Royale – film w reżyserii Martina Campbella, zrealizowany na podstawie pierwszej powieści o Jamesie Bondzie autorstwa Iana Fleminga z 1953 roku. Muzykę do filmu skomponował David Arnold, a piosenkę tytułową (You Know My Name) wykonał Chris Cornell. W rolę agenta 007 po raz pierwszy wcielił się Daniel Craig. Fabuła tego filmu kontynuowana jest w 007 Quantum of Solace – kolejnym filmie z serii, będącym bezpośrednim sequelem Casino Royale. Film restartuje serię o agencie 007 – jego akcja nie rozgrywa się, ani przed, ani po jakimkolwiek z wcześniejszych filmów.
22. 007 Quantum of Solace (2008)
007 Quantum of Solace – film w reżyserii Marca Forstera. Muzykę do filmu skomponował David Arnold, a piosenkę tytułową (Another Way to Die) wykonali Jack White i Alicia Keys. W rolę agenta 007 po raz drugi wcielił się Daniel Craig. Film jest bezpośrednim sequelem Casino Royale, co zdarzyło się po raz pierwszy w historii serii filmów o Bondzie.
23. Skyfall (2012)
Skyfall – film w reżyserii Sama Mendesa. Muzykę do filmu skomponował Thomas Newman, a piosenkę tytułową (Skyfall) wykonała Adele. W rolę agenta 007 po raz trzeci wcielił się Daniel Craig. Film zarobił w sumie 1 108 561 013 dolarów, co czyni go najlepiej zarabiającym filmem z serii o Bondzie.
24. Spectre (2015)
Spectre – film w reżyserii Sama Mendesa. Muzykę do filmu skomponował Thomas Newman, a piosenkę tytułową (Writing’s on the Wall) wykonał Sam Smith. W rolę agenta 007 po raz czwarty wcielił się Daniel Craig.
25. Nie czas umierać (2021)
Nie czas umierać – film w reżyserii Cary'ego Joji Fukunagi. Muzykę do filmu skomponował Hans Zimmer, a piosenkę tytułową (No Time To Die) wykonała Billie Eilish. W rolę agenta 007 po raz piąty i ostatni wcielił się Daniel Craig.
Premiery kinowe
Większość filmów jako pierwsza debiutowała na ekranach kin brytyjskich. W Polsce filmy z serii James Bond emitowane są w obiegu oficjalnym dopiero po upadku PRL.
Uwagi
Przypisy
James Bond
James Bond | 84,063 |
3322 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lech%20Wa%C5%82%C4%99sa | Lech Wałęsa | (ur. 29 września 1943 w Popowie) – polski działacz związkowy i polityk, dysydent, przywódca i bohater opozycji demokratycznej w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, współzałożyciel i pierwszy przewodniczący NSZZ „Solidarność”. Laureat Pokojowej Nagrody Nobla w 1983. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1990–1995.
Podjąwszy w 1967 pracę jako elektryk w Stoczni Gdańskiej, został działaczem związkowym. W czasie wydarzeń grudnia 1970 wchodził w skład komitetu strajkowego stoczni. Za działalność związkową był niejednokrotnie represjonowany przez władze PRL – był poddawany inwigilacji, aresztowany, a w 1976 został zwolniony z pracy.
W sierpniu 1980 odegrał kluczową rolę w negocjacjach, które doprowadziły do zawarcia porozumień sierpniowych – przełomowej ugody między strajkującymi robotnikami i rządem. Był współzałożycielem ruchu związkowego „Solidarność”, a 17 września 1980 został wybrany na jego przewodniczącego. Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce 13 grudnia 1981 i delegalizacji „Solidarności” został ponownie aresztowany, a następnie internowany. Władze PRL chciały skłonić go do współpracy i wykorzystać propagandowo w roli przewodniczącego kontrolowanej przez siebie, nowej „Solidarności”, jednak ten odmówił pertraktacji. Zwolniony z aresztu w listopadzie 1982, kontynuował działalność jako przywódca podziemnej „Solidarności” aż do końca lat 80.
W 1989 był jednym z kluczowych uczestników obrad Okrągłego Stołu, które doprowadziły do częściowo wolnych wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989 i do wyłonienia rządu kierowanego przez „Solidarność”. Odegrał istotną rolę w transformacji ustrojowej Polski i jej przejściu od modelu tzw. bloku wschodniego do państwa liberalnego i wolnorynkowego, a także w zakończeniu zimnej wojny.
W wyborach w 1990 z powodzeniem kandydował na urząd Prezydenta RP, stając się pierwszym w historii prezydentem RP wybranym w wyborach powszechnych. Jego popularność osłabła, a rola w polskiej polityce istotnie zmniejszyła się po tym, jak z niewielką stratą przegrał wybory prezydenckie w 1995. Pozostał aktywny w sferze publicznej, zakładając w kolejnych latach Instytut Lecha Wałęsy, Chrześcijańską Demokrację III Rzeczypospolitej Polskiej i Forum Obywatelskie Chrześcijańska Demokracja.
Znany z dużej żywiołowości wystąpień, na przestrzeni lat wytworzył swój charakterystyczny wizerunek m.in. poprzez noszenie w klapie marynarki wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej, a także poprzez używanie specyficznych zwrotów językowych, które przeniknęły trwale do języka polskiego jako tzw. wałęsizmy. W 2013 Andrzej Wajda wyreżyserował poświęcony mu film biograficzny Wałęsa. Człowiek z nadziei. Po wyborach parlamentarnych w 2005 i w 2015 krytykował rządy Prawa i Sprawiedliwości, m.in. w obliczu kryzysu wokół Trybunału Konstytucyjnego w Polsce. Angażował się w szereg działań opozycji, w tym Komitetu Obrony Demokracji. Manifestował swoją niezgodę na działania będące w jego przekonaniu naruszaniem ładu konstytucyjnego.
Uznany za Człowieka Roku 1981 oraz za jednego ze 100 najważniejszych ludzi stulecia (1999) przez tygodnik „Time”. Za swoją działalność otrzymał szereg odznaczeń państwowych, m.in. Prezydencki Medal Wolności, Krzyż Wielki Orderu Łaźni oraz Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej. Otrzymał tytuły doctora honoris causa szeregu uczelni wyższych. Jego imieniem zostały nazwane ulice i place w różnych miejscach świata oraz port lotniczy w Gdańsku.
Od czasu przemian ustrojowych pojawiały się zarzuty, że Lech Wałęsa współpracował ze Służbą Bezpieczeństwa, organem policji politycznej w PRL. W 2017 ekspertyza sporządzona na potrzeby śledztwa prowadzonego przez Instytut Pamięci Narodowej wykazała na podstawie badania pisma ręcznego autentyczność dokumentów, w których Lech Wałęsa miał zgodzić się współpracować z SB (pojawiły się także opinie to kwestionujące). Sam Lech Wałęsa w szeregu wypowiedzi konsekwentnie zaprzeczał współpracy z SB. Kwestia współpracy Lecha Wałęsy ze służbami stała się przedmiotem sporu wśród historyków.
Życiorys
Młodość i wykształcenie
Urodził się 29 września 1943 w Popowie. Wychował się w ubogiej rodzinie pielęgnującej religijne wartości. Jego rodzicami byli Feliksa z domu Kamieńska (1916–1975) i Bolesław Wałęsa (1908–1945), z zawodu rolnik i cieśla. Był czwartym dzieckiem w rodzinie, wcześniej urodzili się: Izabela (1934–2012), Edward (1937–1994) i Stanisław (1939–1999). Po śmierci Bolesława głową rodziny został Stanisław, jego starszy brat, który poślubił Feliksę w 1946. Urodziło im się trzech synów: Tadeusz (ur. 1946), Zygmunt (ur. 1948) i Wojciech (1951–1988). W dorosłym życiu Lech Wałęsa nie utrzymuje stałych kontaktów z rodzeństwem.
W 1950 rozpoczął naukę w szkole podstawowej w Chalinie, następnie w 1959 podjął naukę w klasie mechanizacji rolnictwa w Zasadniczej Szkole Zawodowej w Lipnie. Szkołę ukończył w czerwcu 1961 z ogólną oceną dostateczną i bardzo dobrą za sprawowanie; na 18 wykładanych przedmiotów, tylko z trzech miał ocenę wyższą niż dostateczną (matematyka – dobry; przysposobienie sportowe – bardzo dobry; gospodarka przedsiębiorstwem – dobry).
Należał do Związku Młodzieży Socjalistycznej i Związku Młodzieży Wiejskiej oraz do Ligi Przyjaciół Żołnierza. W latach 1961–1967 pracował jako elektryk (samochodowy i ciągnikowy) oraz konserwator urządzeń elektrycznych w Państwowym Ośrodku Maszynowym w Łochocinie. Od 1963 do 1965 odbywał ponadto zasadniczą służbę wojskową. Elew Szkoły Podoficerów i Młodszych Specjalistów Wojsk Łączności nr 10 w Świeciu, którą ukończył ze stopniem kaprala, a później w jednostce wojskowej w Koszalinie. 2 czerwca 1967 został zatrudniony jako elektryk okrętowy w Stoczni Gdańskiej im. Lenina.
Lata 70. XX wieku
W grudniu 1970 był jednym z przywódców strajku w Stoczni Gdańskiej oraz członkiem komitetu strajkowego. W lutym 1971 wszedł w skład rady oddziałowej związku zawodowego metalowców oraz został społecznym inspektorem pracy, jednak po roku zrezygnował z tej funkcji. Brał udział w rozmowach pracowników Stoczni Gdańskiej z I sekretarzem KC PZPR Edwardem Gierkiem. W 1976 został zwolniony z pracy za publiczną krytykę koncesjonowanych organizacji związkowych. W maju 1976 został zatrudniony jako elektromechanik w Zakładzie Remontowym Maszyn Budowlanych ZREMB w Gdańsku.
W połowie 1977 został członkiem redakcji „Robotnika Wybrzeża”, współpracował z Komitetem Samoobrony Społecznej „KOR”. W 1978 zaangażował się w działalność Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża. Na początku 1979 został zwolniony z pracy w ZREMB za krytykę organizacji zawodowych i naruszenie obowiązków pracowniczych, a w maju 1979 podjął pracę w Zakładzie Robót Elektrycznych Elektromontaż w Gdańsku.
W latach 70. był przesłuchiwany i zatrzymywany przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa.
Pierwsza „Solidarność”
W sierpniu 1980 brał udział w organizowaniu zaplanowanego przez Bogdana Borusewicza strajku w Stoczni Gdańskiej. 14 sierpnia dołączył do inicjujących w tym zakładzie protest Jerzego Borowczaka, Bogdana Felskiego i Ludwika Prądzyńskiego. Po przemówieniu do dyrektora Stoczni Gdańskiej Klemensa Gniecha, w którym przypomniał o swoim zwolnieniu, wszedł w skład komitetu strajkowego, a następnie stanął na jego czele. Po tym, jak władze zgodziły się na główne postulaty (podwyższenie pensji, a także na tablicę upamiętniającą ofiary wydarzeń grudniowych i przywrócenie zwolnionych pracowników), ogłosił przegłosowaną decyzję komitetu strajkowego o zakończeniu protestu. Jeszcze tego samego dnia, po konsultacji m.in. z przedstawicielami innych zakładów pracy, ogłosił strajk solidarnościowy, a następnego został przewodniczącym Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego. 31 sierpnia 1980 z ramienia MKS podpisał z delegacją rządową pod przewodnictwem wicepremiera Mieczysława Jagielskiego gdańskie porozumienia sierpniowe. Podpis złożył charakterystycznym dużym długopisem z wizerunkiem papieża Jana Pawła II.
Z początkiem września został przewodniczącym nowo utworzonego Międzynarodowego Komitetu Założycielskiego Niezależnych Samorządnych Związków Zawodowych. 17 września 1980 stanął na czele Krajowej Komisji Porozumiewawczej, organu koordynującego założonego na bazie MKS ogólnopolskiego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. W 1981 został wybrany najpierw na przewodniczącego zarządu Regionu Gdańskiego, a następnie – na pierwszym Krajowym Zjeździe Delegatów w Gdańsku – na pierwszego przewodniczącego NSZZ „S”, otrzymując już w pierwszej turze 55,2% głosów i pokonując tym samym Andrzeja Gwiazdę, Mariana Jurczyka i Jana Rulewskiego. Prowadzony w latach 1980–1981 przez Wałęsę związek zawodowy przekształcił się w masowy ruch społeczno-polityczny, liczący w szczytowym okresie około 10 mln członków, wokół którego powstawały organizacje satelickie, m.in. NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność” i Niezależne Zrzeszenie Studentów.
Internowanie i Nagroda Nobla
13 grudnia 1981 gen. Wojciech Jaruzelski wprowadził stan wojenny. W nocy tego dnia decyzję nakazującą wyjazd do Warszawy, przekazaną do Gdańska przez Mieczysława Rakowskiego, ogłosili Wałęsie w jego mieszkaniu wojewoda gdański Jerzy Kołodziejski i I sekretarz komitetu wojewódzkiego PZPR Tadeusz Fiszbach. Pierwszego dnia stanu wojennego, w godzinach wieczornych, za zgodą władz, z Wałęsą spotkali się przedstawiciele Kościoła w osobach arcybiskupa Bronisława Dąbrowskiego i księdza Alojzego Orszulika. Władze chciały wykorzystać Wałęsę jako szyld nowej „Solidarności” pod kontrolą SB, jednak odmówił on z nimi rozmów. Przewodniczącego zdelegalizowanej NSZZ „S” przewieziono najpierw do ośrodka rządowego w Chylicach, później osadzono w Otwocku Wielkim, a 11 maja 1982 – w Arłamowie. Decyzję o internowaniu datowano na dzień 26 stycznia 1982. 14 listopada 1982 został zwolniony z aresztu domowego, o czym ostatecznie przesądziła opinia gen. Czesława Kiszczaka, który z upoważnienia gen. Wojciecha Jaruzelskiego prowadził rozmowy z Wałęsą podczas jego internowania.
Od czasu zwolnienia przez kolejne lata objęty był dozorem milicyjnym i inwigilowany przez funkcjonariuszy służb specjalnych. Władze Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej traktowały go jako „osobę prywatną”. Do końca lat 80. pozostawał przywódcą zdelegalizowanej NSZZ „S”. Utrzymywał liczne kontakty z zakonspirowanymi strukturami związku, m.in. już w kwietniu 1983 spotkał się z przedstawicielami Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej. W tym czasie powrócił także do pracy jako elektryk w Stoczni Gdańskiej.
5 października 1983 Komitet Noblowski ogłosił decyzję o przyznaniu mu Pokojowej Nagrody Nobla. W uzasadnieniu wskazano m.in.:
Wałęsa nie zdecydował się na wyjazd na galę wręczenia nagrody do Oslo w obawie przed problemami z powrotem do kraju. Nagrodę w jego imieniu odebrała żona Danuta wraz z 13-letnim wówczas synem Bogdanem, a przemówienie laureata odczytał Bohdan Cywiński.
10 października 1986 zaapelował do władz Stanów Zjednoczonych o zniesienie sankcji gospodarczych nałożonych na Polskę po wprowadzeniu stanu wojennego. 18 października Kazimierz Barcikowski i Stanisław Ciosek spotkali się z przedstawicielami środowisk katolickich Andrzejem Święcickim, Jerzym Turowiczem i Andrzejem Wielowieyskim, a tematem ich rozmowy była m.in. propozycja władz, by Wałęsa wszedł do Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa (przewodniczącym RP był Wojciech Jaruzelski). Inicjatywa nie odniosła sukcesu. W listopadzie 1986 współtworzył jawną Tymczasową Radę NSZZ „Solidarność”, a w październiku 1987 stanął na czele nowo utworzonej, półlegalnej Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność”.
Okrągły Stół
W 1988 brał udział w organizowaniu strajku w Stoczni Gdańskiej, który doprowadził do rozmów robotników z rządem. Wałęsa był współtwórcą porozumień Okrągłego Stołu, czyli nieformalnym przywódcą tzw. społecznej części uczestników tych rozmów i oficjalnie jej głównym koordynatorem. 31 sierpnia 1988 podczas spotkania z generałem Czesławem Kiszczakiem osiągnął porozumienie w sprawie rozpoczęcia obrad rządu z opozycją w zamian za wygaszenie zorganizowanej przez „Solidarność” fali strajków. Był też współzałożycielem utworzonego w grudniu 1988 Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”.
Rozmowy Okrągłego Stołu trwały od 6 lutego do 5 kwietnia 1989, w ich wyniku możliwe były zmiana Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i przeprowadzenie częściowo wolnych wyborów parlamentarnych w Polsce. Wybory odbyły się 4 czerwca 1989, Komitet Obywatelski zdobył 99 ze 100 mandatów w Senacie i wszystkie z 35% pochodzących z wolnego wyboru miejsc (161) w Sejmie.
W sierpniu 1989 zorganizował spotkanie z przewodniczącymi Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego, zawiązując w Sejmie koalicję, która utworzyła następnie rząd Tadeusza Mazowieckiego, pierwszy niekomunistyczny rząd w powojennej Polsce.
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
17 września 1990 zgłosił swoją kandydaturę na urząd Prezydenta RP. W przeprowadzonych w dwóch turach w listopadzie i grudniu 1990 wyborach powszechnych wybrany został na ten urząd, zdobywając w drugiej turze 74,25% głosów przy frekwencji wynoszącej 53,39% osób uprawnionych do głosowania. 22 grudnia złożył przed Zgromadzeniem Narodowym przysięgę prezydencką:
W dniach 4–6 lutego 1991 odwiedził Watykan i Włochy, gdzie spotkał się z przedstawicielami państw. 15 lutego w Wyszehradzie rozmawiał z prezydentem Czechosłowacji i premierem Węgier. W marcu jako nowo wybrany prezydent III Rzeczypospolitej spotkał się z działaczami oraz przywódcami Kongresu Polonii Amerykańskiej w Waszyngtonie, Chicago i wielu innych centrach licznej ludności polskiej. 22 maja jako pierwszy w historii prezydent Polski złożył wizytę w utworzonym po II wojnie światowej Izraelu.
4 lutego 1992 był w Strasburgu z wizytą w Radzie Europy. W marcu, w czasie wizyty w Niemczech, wysunął dla państw Europy Środkowej alternatywną wobec Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego i Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej koncepcję NATO-bis i EWG-bis. W maju 1992 miał podpisać w Moskwie układ wycofujący wojska Układu Warszawskiego z Polski, umożliwiający jednak Rosjanom zakładanie w bazach polsko-rosyjskich spółek mieszanych (warunek ten odrzucony został sprzeciwem rządu Jana Olszewskiego). Ostateczna wersja umowy wspominała o „podejmowaniu działań na rzecz współpracy”. Kilkanaście dni później, w kilka godzin po opublikowaniu tak zwanej listy Macierewicza, aktywnie przyczynił się do przyspieszenia odwołania rządu Jana Olszewskiego. W październiku tego samego roku podpisał Małą Konstytucję.
W 1993 był inicjatorem założenia Bezpartyjnego Bloku Wspierania Reform. W maju tego samego roku rozwiązał Sejm i Senat wskutek uchwalenia wotum nieufności dla rządu Hanny Suchockiej.
Przegrał obie tury wyborów prezydenckich, przeprowadzonych 5 i 19 listopada 1995, z Aleksandrem Kwaśniewskim. Urząd prezydenta sprawował do 22 grudnia 1995.
Działalność po prezydenturze
W grudniu 1995 otworzył fundację – Instytut Lecha Wałęsy. W 1997 utworzył partię polityczną Chrześcijańska Demokracja III Rzeczypospolitej Polskiej i został jej przewodniczącym. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku ChDRP startowała z list Akcji Wyborczej Solidarność, która odniosła zwycięstwo (część członków ChDRP uzyskała mandaty, większość z nich wkrótce opuściła partię). W późniejszym okresie krytycznie oceniał pracę AWS.
W 2000 przegrał wybory prezydenckie, otrzymując śladowe poparcie (1,01% głosów, dało to siódme miejsce spośród 12 kandydatów), po którym ogłosił ostateczne odejście na polityczną emeryturę. Ustąpił wówczas z funkcji szefa ChDRP, zostając honorowym przewodniczącym partii. W 2001 w jej imieniu zawarł porozumienie z liderem partii Forum Obywatelskie Januszem Tomaszewskim, powołując komitet Forum Obywatelskie Chrześcijańska Demokracja, który w wyborach parlamentarnych w tym samym roku wystawił kandydatów do Senatu (do Sejmu członkowie ChDRP startowali głównie z list Platformy Obywatelskiej), a Wałęsa przewodził mu honorowo. W 2003 ChDRP została wykreślona z rejestru, jednak w 2004 z wniosku m.in. Wałęsy została zarejestrowana ponownie i wystartowała do Parlamentu Europejskiego z list Narodowego Komitetu Wyborczego Wyborców, kierowanego przez Macieja Płażyńskiego (z ramienia tego komitetu startował także syn Lecha Wałęsy, Jarosław).
Podczas uroczystego otwarcia Zimowych Igrzysk Olimpijskich 2002 w Salt Lake City reprezentował Europę, niosąc flagę olimpijską u boku sławnych przedstawicieli pozostałych kontynentów.
W czerwcu 2004 otrzymał Dyplom Specjalny Ministerstwa Spraw Zagranicznych za „wybitne zasługi dla promocji Polski w świecie”, a także – jako pełnomocnik prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego – reprezentował władze polskie na pogrzebie byłego prezydenta Stanów Zjednoczonych Ronalda Reagana. Pod koniec 2004 poparł publicznie pomarańczową rewolucję na Ukrainie i uczestniczył w mediacjach pomiędzy skłóconymi stronami – obozami Wiktora Juszczenki i Wiktora Janukowycza.
Od 2004 funkcjonuje Stowarzyszenie im. Lecha Wałęsy.
W lutym 2005 napisał list otwarty na temat Radia Maryja, w którym oskarżył redakcję rozgłośni o spiskowe teorie na temat III RP, antysemityzm i ksenofobię. Bodźcem do tego działania stało się oskarżenie Wałęsy na antenie rozgłośni o współpracę ze Służbą Bezpieczeństwa pod pseudonimem „Bolek”, z powodu której atakowany był ze strony niektórych środowisk prawicy.
W 2005 początkowo przychylnie odnosił się do planów powstania Partii Demokratycznej, jednak ostatecznie ogłosił poparcie dla Platformy Obywatelskiej i kandydatury Donalda Tuska w wyborach prezydenckich. Popierał PO także w każdych kolejnych wyborach; od 2005 do partii tej należy jego syn Jarosław (w latach 2005–2009 i od 2019 poseł na Sejm, w latach 2009–2019 eurodeputowany).
W kwietniu 2005 na zaproszenie prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego wziął udział w delegacji władz polskich na pogrzebie papieża Jana Pawła II. Wówczas z inicjatywy Tadeusza Mazowieckiego doszło do pierwszej od czasu wyborów z 1995 rozmowy obu prezydentów i gestu pojednania między nimi.
16 listopada 2005 uzyskał decyzją Instytutu Pamięci Narodowej status pokrzywdzonego przez służby bezpieczeństwa PRL i zapowiedział walkę na drodze sądowej z osobami oskarżającymi go o działalność agenturalną.
22 sierpnia 2006 zapowiedział wystąpienie z „Solidarności”, gdyż uznał, że związek pod przewodnictwem Janusza Śniadka za bardzo zaangażował się w poparcie Prawa i Sprawiedliwości i braci Kaczyńskich. Decyzję rozważał już w 2005, kiedy polecił opłacenie składek członkowskich tylko do końca roku (składki opłacał wówczas w jego imieniu Jerzy Borowczak). Formalnie pozostał członkiem związku, będąc jedynie zawieszonym w prawach.
11 czerwca 2007 Sąd Okręgowy w Gdańsku orzekł, iż Lech Wałęsa naruszył dobra osobiste Krzysztofa Wyszkowskiego, nazywając go m.in. „małpą z brzytwą”, „wariatem” i „chorym debilem”. 19 czerwca 2007 na swojej stronie internetowej napisał komentarz, w którym nazwał ówczesnego prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego „s...synem”, zaś w programie publicystycznym Kropka nad i na antenie telewizji TVN24 podtrzymał to zdanie. 24 września 2008 Sąd Okręgowy w Gdańsku podtrzymał wyrok z 11 czerwca 2007, iż Wałęsa naruszył dobra osobiste Wyszkowskiego. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w marcu 2011 prawomocnie orzekł, że Krzysztof Wyszkowski ma przeprosić byłego prezydenta za wypowiedź w telewizji z 16 listopada 2005, w której nazwał Lecha Wałęsę tajnym współpracownikiem SB o pseudonimie „Bolek”. W kwietniu 2021 Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego (której niezawisłość i bezstronność zanegował Europejski Trybunał Praw Człowieka) uchyliła ten wyrok.
W październiku 2008 przy poparciu rządu Donalda Tuska, pomimo sprzeciwu prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, został członkiem nowo utworzonej 12-osobowej grupy refleksyjnej Unii Europejskiej, określanej jako „Rada Mędrców”. Grupa, której powołanie zaproponował prezydent Francji Nicolas Sarkozy, miała się zająć rozpatrywaniem fundamentalnych zagadnień wymagających zmian i decyzji politycznych w niedalekiej przyszłości, w tym globalizacją, zmianami klimatycznymi, imigracją, rynkiem pracy.
W wyborach prezydenckich w 2010 poparł Bronisława Komorowskiego (uczynił to także wcześniej w wewnętrznych prawyborach w PO).
16 maja 2012 w wywiadzie dla Radia ZET wyraził opinię, że premier Donald Tusk powinien zastosować siłowe rozwiązania wobec związkowców z NSZZ „Solidarność” protestujących przeciwko reformie systemu emerytalnego, powiedział: Gdybym był Tuskiem, kazałbym pałować Solidarność. Sam bym spałował Dudę. Wyjaśnił potem, że chciał tą wypowiedzią spowodować u działaczy związku refleksję, aby później nie zakłócili przebiegu rozgrywanych w Polsce piłkarskich mistrzostw Euro 2012, nie będąc faktycznie zwolennikiem używania pałek policyjnych wobec związkowców. W 2014 zapowiedział wspieranie inicjatyw „Solidarności”, które będą pozytywnie przez niego oceniane.
W latach 2014–2015 przyznawana była Nagroda Solidarności, nosząca imię Lecha Wałęsy.
10 listopada 2015 pojawił się na konferencji założonej przez siebie partii ChDRP, zapowiadającej reaktywację jej działalności. Powołał też wiceprzewodniczących i rzecznika ugrupowania. Partia nie podjęła jednak ponownie szerszej działalności i w 2023 została wyrejestrowana z ewidencji partii politycznych. W 2016 Lech Wałęsa nawiązał bliską współpracę z PO i z Unią Europejskich Demokratów. W styczniu 2023 ogłosił, że wycofuje swoje poparcie dla PO. 4 czerwca tego samego roku wziął udział w marszu organizowanym przez PO, który odbył się w Warszawie.
Po wyborach parlamentarnych w 2015 krytykował rządy Prawa i Sprawiedliwości, m.in. w obliczu kryzysu wokół Trybunału Konstytucyjnego w Polsce. Angażował się w szereg działań ugrupowań opozycyjnych, w tym Komitetu Obrony Demokracji. Manifestował swoją niezgodę na działania będące w jego przekonaniu naruszaniem ładu konstytucyjnego.
Od 2016 biuro byłego prezydenta znajduje się w gmachu Europejskiego Centrum Solidarności w Gdańsku.
W latach 2016–2018 odbywał cykl spotkań otwartych w polskich miastach pod nazwą „Porozmawiajmy o Polsce”, współorganizowanych przez Komitet Obrony Demokracji.
W latach 2017–2019 funkcjonowała Fundacja im. Lecha Wałęsy, jej prezesem był Krzysztof Pusz.
W 2018 utworzono LW spółka z o. o, która koordynuje komercyjną aktywność Lecha Wałęsy (w tym wyjazdy zagraniczne i misje dyplomatyczne). Jej prezesem jest Adam Domiński.
23 czerwca 2018 reaktywował Komitet Obywatelski, mający na celu działanie na rzecz rzetelności przeprowadzenia wyborów mających się odbyć w Polsce w latach 2018–2019. W jego skład weszło kilkadziesiąt osób: byli i obecni politycy (głównie byli działacze opozycji w PRL, jak również przedstawiciele PO, Nowoczesnej, UED, SD i stowarzyszenia Dom Wszystkich Polska oraz byli lewicowi marszałkowie Sejmu), a także osoby związane z nauką i kulturą, prawnicy oraz duchowni.
W 2022 publicznie skrytykował Władimira Putina za wywołanie wojny na Ukrainie, zachęcając przy tym inne narody zamieszkałe na terenie Federacji Rosyjskiej do walki o niepodległość i stworzenie niezależnych państw. W odpowiedzi na to w rosyjskim programie propagandowym Olgi Skabiejewej padła oferta nagrody „pięć milionów euro lub dolarów za głowę Wałęsy” oraz sugerowano wystawienie za Lechem Wałęsą międzynarodowego listu gończego. Lech Wałęsa odniósł się do sprawy, zamieszczając na swoim profilu w serwisie Facebook wpis, w którym opowiedział się przeciwko atakowi na Rosję, jednak za zmianą jej systemu politycznego.
Odznaczenia i wyróżnienia
Ordery i odznaczenia
Lech Wałęsa z tytułu wyboru na urząd Prezydenta RP stał się kawalerem, wielkim mistrzem orderu i przewodniczącym kapituł Orderu Orła Białego oraz Orderu Odrodzenia Polski.
Został także uhonorowany m.in. następującymi orderami i odznaczeniami zagranicznymi:
1989: wenezuelski Krzyż Wielki Orderu Francisco de Miranda
1989: amerykański Prezydencki Medal Wolności
1989: filadelfijski Medal Wolności
1991: papieski Złoty Łańcuch Orderu Piusa IX
1991: belgijska Wielka Wstęga Orderu Leopolda
1991: brytyjski Krzyż Wielki Orderu Łaźni
1991: francuski Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej
1991: włoski Krzyż Wielki Orderu Zasługi Republiki
1993: szwedzki Order Serafinów
1993: duński Order Słonia
1993: fiński Krzyż Wielki Orderu Białej Róży
1993: portugalski Wielki Łańcuch Orderu Wolności
1994: portugalski Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka
1994: węgierski Krzyż Wielki Orderu Zasługi Republiki
1994: turecki Order Państwa
1995: brazylijski Krzyż Wielki Orderu Krzyża Południa
1995: norweski Krzyż Wielki Orderu Św. Olafa
1999: amerykański Medal Wolności od National Endowment for Democracy
1999: Międzynarodowa Nagroda Wolności
1999: czeski Order Lwa Białego I Klasy
2001: dominikański Krzyż Wielki ze Złotą Gwiazdą Orderu Krzysztofa Kolumba
2005: ukraiński Order Księcia Jarosława Mądrego II stopnia
2006: estoński Krzyż Wielki Orderu Krzyża Ziemi Maryjnej
2008: odznaka honorowa Gwiazda Millenium Litwy
2010: portugalski Krzyż Wielki Orderu Skrzydła św. Michała
2014: rumuński Krzyż Wielki Orderu Korony (domowy)
holenderski Order Lwa Niderlandzkiego
niemiecki Order Zasługi
chilijski Krzyż Wielki Orderu Zasługi
Medal UNESCO
Medal Republiki Urugwaju.
Wyróżnienia i nagrody
Doktoraty honoris causa
(1981) Alliance College, (1981) Uniwersytetu Columbia, (1981) Katolickiego Uniwersytetu w Lowanium, (1981) Providence College (w Providence), (1982) MacMurray College (w Jacksonville), (1982) Uniwersytetu Notre Dame, (1982) Université Paris 8 Vincennes–Saint-Denis, (1982) Uniwersytetu Seton Hall (w South Orange), (1983) Uniwersytetu Paryskiego, (1983) Uniwersytetu Harvarda, (1984) Uniwersytetu Fordham, (1984) Uniwersytetu w Dundee (Szkocja), (1989) Uniwersytetu McMastera, (1989) Uniwersytetu Simona Frasera, (1990) Uniwersytetu Gdańskiego, (1990) Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, (1996) Uniwersytetu Connecticut, (1996) Universidad Anáhuac México Sur (w Meksyku), (1997) Universidad del Salvador (w Buenos Aires), (1997) Uniwersytetu w Mendozie (Argentyna), (1997) Uniwersytetu Meiji (w Tokio), (1997, prof. hon.) Uniwersytetu Koreańskiego (w Seulu), (1998) Westminster College (w Fulton), (1998) Uniwersytetu Lynnów (w Boca Raton), (1999) Uniwersytetu Gannona (w Erie), (1999) Uniwersytetu Hawajskiego (2000) Lewis and Clark College (w Portland), (2000) Middlebury College (w Middlebury), (2001) Pontificia Universidad Católica Madre y Maestra (w Santiago de los Caballeros), (2001) Uniwersytetu Świętego Ambrożego (w Davenport), (2001) Ramapo College of New Jersey (w Mahwah), (2002) Uniwersytetu Karoliny Północnej w Charlotte, (2005) Uniwersytetu Quebecu w Trois-Rivières, (2011) Uniwersytetu Europejskiego w Madrycie, (2011) Uniwersytetu Opolskiego, (2018) Uniwersytetu Césara Vallejo (w Trujillo), (2022) New England College (w Henniker).
Honorowe obywatelstwa
(1982) Turyn, (1990) Białystok, (1900) Genua, (1990) Radom, (1990) Kraków, (1990) Lipno, (1990) Mielec, (1990) Zamość, (1990) Tczew, (1991) Turek, (1995) Sopot, (1995) Gdynia, (1995) Łuków, (1997) Gdańsk, (2004) Łęczyca, (2005) Brzeg Dolny, (2005) Wrocław, (2005) Kościerzyna, (2007) Warszawa, (2008) Szczecin, (2008) Zielona Góra, (2008) Opole, (2008) Zduńska Wola, (2009) Mława, (2009) Poznań, (2009) Puławy, (2010) Darłowo, (2010) Ustrzyki Dolne, (2010) województwo kujawsko-pomorskie, (2011) Elbląg, (2013) gmina Brudzeń Duży, (2014) Palermo, (2014) Żukowo, (2015) Ślesin, (2016) Namysłów.
Pozostałe
Jako pierwszy Polak zdobył w 1981 tytuł Człowieka Roku magazynu „Time”. W 1991 z rąk królowej brytyjskiej Elżbiety II otrzymał godność Honorowego Członka Orderu Łaźni (Honorary Member of the Most Honourable Order of the Bath; obywatele brytyjscy otrzymują przy nadaniu tego orderu osobiste szlachectwo, ale nie odnosi się to do cudzoziemców).
Za „działalność dla dobra publicznego, dobrosąsiedzkich stosunków i pokoju” został odznaczony Komandorią Missio Reconciliationis przyznaną przez Zarząd Krajowy Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Społecznego „Misja Pojednania” (powołanego w wyniku historycznego spotkania i pojednania się w 1993 obrońców Westerplatte i marynarzy z pancernika Schleswig-Holstein). W 1993 z okazji udekorowania szwedzkim odznaczeniem – Orderem Królewskim Serafinów nadano mu herb mający zastosowanie wyłącznie do celów orderowych.
10 lutego 1995 wyróżniony został Pierścieniem Hallera, nagrodą przyznawaną przez Ligę Morską. Również w 1995 otrzymał tytuł Człowiek Roku tygodnika „Wprost”.
17 lipca 1996 wyróżniony został honorowym tytułem Przyjaciel Ludzi Bezdomnych, nadawanym przez twórcę Monaru – Marka Kotańskiego. Jest także laureatem statuetki Nagrody Humanitarnej VICTORIA, którą odebrał w świdnickiej katedrze, a także Nagrody Kisiela w 2005 oraz nagrody Galileo 2000 (w 2007). Otrzymał tytuł „Człowieka Roku” 2004 Forum Ekonomicznego.
W 2005 otrzymał Nagrodę Specjalną Zarządu Konfederacji Lewiatan, przyznawaną osobom wybitnie zasłużonym na polach kultury, polityki, nauki, życia publicznego i gospodarki. W 2007 został dożywotnim członkiem FOSE – Przyjaciele Skautingu w Europie. Oficjalnego przyjęcia do FOSE dokonał Jørgen Rasmussen, prezes Europejskiej Fundacji Skautowej. Również w 2007 otrzymał Medal Wolności im. Jana Karskiego za „kluczową rolę w ruchu niepodległościowym, który doprowadził do upadku komunizmu w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej”.
W 2008 otrzymał Odznakę Honorową za Zasługi dla Województwa Warmińsko-Mazurskiego (nr 129). 8 kwietnia 2008 – jako pierwszemu – Rada Polskiej Fundacji Katyńskiej nadała mu Medal Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej.
14 kwietnia 2008 podczas spotkania z mieszkańcami Oliwy w sali Gimnazjum nr 23 Lech Wałęsa został uhonorowany Oliwskim Paszportem przez grupę inicjatywną powołania Rady Osiedla w Oliwie Rada Oliwy.
9 czerwca 2009 otrzymał Medal im. Ernsta Reutera, będący najwyższym odznaczeniem miasta Berlina dla osobistości, które w szczególny sposób angażowały się na rzecz demokracji i praw człowieka.
W 2011 został wyróżniony nadanym przez Zarząd Główny Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych Kombatanckim Krzyżem Pamiątkowym „Zwycięzcom” w „uznaniu zasług wniesionych na rzecz odzyskania przez Polskę niepodległości”. W tym samym roku otrzymał także za „życiowe poświęcenie sprawom wolności” nagrodę im. Ronalda Reagana (Ronald Reagan Centennial Freedom Award). Gratulacje laureatowi przekazała wdowa po byłym prezydencie USA, Nancy Reagan.
11 lutego 2011 został uhonorowany nadaniem imienia tulipanom „Lech Wałęsa”, które zostały wyhodowane przez Marax Tulips VOF z siedzibą Hem w Holandii i wpisane przez Królewskie Stowarzyszenie Hodowców Cebul Kwiatowych do Międzynarodowego Rejestru Hodowców Tulipanów.
10 września 2012 w uznaniu wybitnych zasług zarząd Stowarzyszenia Kucharzy Polskich z Gdańska przyznał Lechowi Wałęsie legitymację nr 1 i honorowe członkostwo tej organizacji.
W sierpniu 2023 fundacja Grand Press przyznała Lechowi Wałęsie Specjalny Medal Wolności Słowa.
Został laureatem specjalnej Międzynarodowej Nagrody Al-Idrisi.
Upamiętnienie
W Gdańsku od 2004 działa port lotniczy im. Lecha Wałęsy. Place i ulice Lecha Wałęsy znajdują się w Stanach Zjednoczonych (w Glen Cove), w Kanadzie (Mississauga) i Francji (Arras, Fréjus, Le Kremlin-Bicêtre, Nicea, oraz Rosny-sous-Bois). Ponadto jest patronem ronda w Gnieźnie, ulicy we wsi Zgorzałe na Kaszubach (od 2009) i szkoły w Toronto. 19 marca 2008 został wyróżniony odwzorowaniem w granicie podpisu w nawierzchni ulicy Długiej w Bydgoszczy (tzw. bydgoskie autografy). 5 czerwca 2009 został uhonorowany pomnikiem w Alei Polskich Noblistów w Parku Natury w Odolanowie.
Poczta Polska trzykrotnie wyemitowała znaczki z wizerunkiem Wałęsy: w 1990 dla upamiętnienia przyznania mu Pokojowej Nagrody Nobla, w 2001 w serii znaczków „Polskie Milenium” uwieczniono składanie przysięgi prezydenckiej w Sejmie oraz w 2013, w 70. rocznicę jego urodzin.
Odebrane upamiętnienia
Ulica w San Francisco (1986–2014) – patronat odebrany z powodu wypowiedzi o osobach homoseksualnych.
Patronat Bieszczadzkiego Zespołu Szkół Zawodowych w Ustrzykach Dolnych (2012–2020) – odebrany ze względów formalnych.
Honorowe obywatelstwo gminy Majdan Królewski (1995–2020) – odebrane ze względu na określenie Kornela Morawieckiego mianem zdrajcy.
Wyniki wyborcze
Życie prywatne
8 listopada 1969 poślubił Danutę z domu Gołoś. Mają ośmioro dzieci: Bogdana (ur. 1970), Sławomira (ur. 1972), Przemysława (1974–2017), Jarosława (ur. 1976), Magdalenę (ur. 1979), Annę (ur. 1980), Marię Wiktorię (ur. 1982) i Brygidę (ur. 1985).
Od czasu strajku w Stoczni Gdańskiej z sierpnia 1980 w miejscach publicznych pokazuje się z wpiętym w klapę marynarki znaczkiem przedstawiającym wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej. Przez wiele lat nosił egzemplarz wykonany z plastiku, a w 2009 został wymieniony na znaczek z metalu. W 2018 zaczął regularnie pojawiać się w sytuacjach publicznych w koszulce z napisem „Konstytucja” w akcie niezgody na politykę PiS. W takiej koszulce pojawił się m.in. na uroczystościach pogrzebowych George’a Busha w Waszyngtonie w grudniu 2018, co odnotowały międzynarodowe media, zauważając, że w jego [Wałęsy] ojczyźnie jest to symbol walki politycznej z populistycznym rządem, oraz że Wałęsa wraz z innymi opozycjonistami oskarżają rządzącą od 2015, narodowo-konserwatywną partię, o niszczenie (...) demokracji – do której zdobycia przyczynił się sam Wałęsa – głównie przez podważanie niezależności sądownictwa. Wałęsa oświadczył, że koszulkę z napisem „Konstytucja” będzie nosił tak długo, „dopóki w Polsce jest łamane prawo”, a gdyby zmarł, zanim sytuacja się zmieni, chciałby w tej koszulce zostać pochowany.
27 lutego 2008 został poddany zabiegowi operacyjnego wszczepienia dwukomorowego rozrusznika-defibrylatora oraz stentu w Methodist DeBakey Heart and Vascular Center w Houston. W marcu 2021 przeszedł operację wymiany baterii w rozruszniku w Uniwersyteckim Centrum Klinicznym w Gdańsku.
Publikacje i media
W 1984 wydał wznawianą i tłumaczoną autobiografię Droga nadziei. W 2007 ukazała się jego książka Lech Wałęsa. Moja III RP. Straciłem cierpliwość, a w 2008 nowa autobiografia Wałęsa. Droga do prawdy. Autobiografia. W 2017 ukazał się wywiad rzeka z Lechem Wałęsą przeprowadzony przez Andrzeja Bobera i Cezarego Łazarewicza pt. Ja. Rozmowa z Lechem Wałęsą. W 2023 ukazał się wywiad rzeka z Lechem Wałęsą przeprowadzony przez Kamila Dziubkę i Janusza Schwertnera pt. Wałęsa ’80.
Aktywnie wykorzystuje internet. W 2006 otrzymał specjalny numer GG: 1980. Prowadził blogi, m.in. w serwisach MojaGeneracja.pl i blog.pl. Prowadził również mikroblogi w serwisach Blip i wykop.pl. W marcu 2016 przeniósł się z mikroblogiem na portal Facebook. Posiada także profile na portalach: Twitter i Instagram oraz kanał na YouTube.
Kultura masowa
Postać Wałęsy była inspiracją dla piosenki „New Year’s Day” irlandzkiej grupy U2, nawiązując do rozstania internowanego na początku lat 80. Wałęsy z rodziną.
Sylwetka Wałęsy znalazła się w kilku światowej sławy teledyskach, m.in. Michaela Jacksona („Man in the Mirror”) lub The Scorpions („Wind of Change”). Na obu widać Wałęsę z końca lat 80.
Do osoby Wałęsy odnosi się utwór „100 000 000”, opublikowany na albumie Spalaj się! (1993) Kazika oraz Na żywo, ale w studio (1994) grupy Kazik na Żywo. Tekst opisuje rozmowę robotników, którzy nie szczędzą krytycznych uwag pod adresem prezydenta Wałęsy, skoncentrowanych głównie na niespełnionej obietnicy przedwyborczej (Lech Wałęsa obiecał powszechne uwłaszczenie obywateli poprzez rozdanie każdej dorosłej osobie po 100 mln złotych sprzed denominacji, w formie bonu prywatyzacyjnego). W refrenie wykrzykiwane są słowa: Wałęsa, dawaj moje sto milionów, Wałęsa, dawaj nasze sto milionów. Na albumie Na żywo, ale w studio wydano także kontynuację utworu, zatytułowaną „300 000 000”.
Osobie Wałęsy w ironicznym tonie był poświęcony utwór „Z chłopa król” Jacka Kaczmarskiego z płyty Głupi Jasio (1989).
Do osoby Wałęsy odnosi się tekst piosenki zespołu Big Cyc „Ostry dyżur” z albumu pt. Wojna plemników (1993), opisujący fatalną sytuację w polskiej służbie zdrowia, która jest porównywana do Wałęsy. Oczywistą aluzją do Wałęsy („elektryka ze Stoczni Gdańskiej”) jest też inna piosenka Big Cyc – tytułowy utwór z albumu Nie wierzcie elektrykom (1991). Wizerunek Wałęsy oraz jego wyuczony zawód zostały umieszczone na okładce, na której umieszczona jest karykatura prezydenta ubranego w koszulkę z wielką literą „S”, przypominającą tę Supermana, i znaczkiem „Playboya” w klapie marynarki.
W 2013 Andrzej Wajda ukończył film biograficzny o Lechu Wałęsie pt. Wałęsa. Człowiek z nadziei. Premiera tego filmu miała miejsce 21 września 2013 w Teatrze Narodowym w Warszawie.
Lech Wałęsa wspomniany został w serii gier komputerowych Cywilizacja. Jego imię i nazwisko wymieniane jest w rankingu wielkich przywódców określającym poziom, który osiągnął gracz w trakcie rozgrywki. Lech Wałęsa odzwierciedla ukończenie gry z wynikiem ponadprzeciętnym, gdzie najlepszy wynik symbolizuje postać cesarza Oktawiana Augusta, a najgorszy Dan Quayle.
Sztuka
Grafika Portret nieznanego mężczyzny z wąsem Jacka Fedorowicza (1984),
Plakat Lech Wałęsa Piotra Młodożeńca (1990),
Mural Jan Paweł II i Lech Wałęsa przy ulicy Dywizjonu 303 w Gdańsku autorstwa Rafała Roskowińskiego (1999),
Mural Lech Wałęsa przy ulicy Pilotów w Gdańsku autorstwa Piotra Szwabego (2008),
Obraz Lech Macieja Świeszewskiego (2021).
Zobacz też
skład Kancelarii Prezydenta Lecha Wałęsy
debata pomiędzy Alfredem Miodowiczem i Lechem Wałęsą
kwestia współpracy Lecha Wałęsy ze Służbą Bezpieczeństwa
długopis Lecha Wałęsy
wałęsizmy
Przypisy
Bibliografia
[dostęp 2013-08-25].
Linki zewnętrzne
Biogram na stronie Instytutu Lecha Wałęsy. [dostęp 2015-07-17]
Prezydenci Polski
Przewodniczący NSZZ „Solidarność”
Sygnatariusze porozumień sierpniowych (strona społeczna)
Uczestnicy Okrągłego Stołu (strona solidarnościowa)
Uczestnicy wydarzeń Grudnia 1970
Uczestnicy wydarzeń Sierpnia 1980
Członkowie Krajowej Komisji Porozumiewawczej
Członkowie Ligi Przyjaciół Żołnierza
Działacze Wolnych Związków Zawodowych
Działacze Związku Młodzieży Socjalistycznej
Działacze Związku Młodzieży Wiejskiej
Internowani w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1981–1982
Ludzie zimnej wojny
Osoby pozbawione pracy w ramach represji politycznych w Polsce Ludowej
Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 1990 roku
Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 1995 roku
Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2000 roku
Politycy Chrześcijańskiej Demokracji III RP
Polscy elektrycy
Polscy robotnicy
Polscy blogerzy
Zwolennicy non violence
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Opolskiego
Honorowi obywatele Białegostoku
Honorowi obywatele Elbląga
Honorowi obywatele Gdańska
Honorowi obywatele Gdyni
Honorowi obywatele Genui
Honorowi obywatele Krakowa
Honorowi obywatele Lipna
Honorowi obywatele Łęczycy
Honorowi obywatele Łukowa
Honorowi obywatele Mielca
Honorowi obywatele Mławy
Honorowi obywatele Opola
Honorowi obywatele Poznania
Honorowi obywatele Radomia
Honorowi obywatele Sopotu
Honorowi obywatele Szczecina
Honorowi obywatele Tczewa
Honorowi obywatele Turynu
Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy
Honorowi obywatele województwa kujawsko-pomorskiego
Honorowi obywatele Wrocławia
Honorowi obywatele Zamościa
Honorowi obywatele Zielonej Góry
Laureaci Nagrody Kisiela
Laureaci nagrody Peryklesa
Ludzie roku tygodnika Wprost
Nagrodzeni Medalem Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej
Nobliści – nagroda pokojowa
Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Missio Reconciliationis
Odznaczeni Odznaką Honorową za Zasługi dla Województwa Warmińsko-Mazurskiego
Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita)
Polacy odznaczeni Prezydenckim Medalem Wolności
Polacy odznaczeni Orderem Lwa Białego
Polacy odznaczeni Orderem Białej Róży Finlandii
Polacy odznaczeni Orderem Francisco de Miranda
Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Południa
Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej
Polacy odznaczeni Orderem Księcia Jarosława Mądrego
Polacy odznaczeni Orderem Leopolda (Belgia)
Polacy odznaczeni Orderem Lwa Niderlandzkiego
Polacy odznaczeni Orderem Łaźni
Polacy odznaczeni Orderem Piusa IX
Polacy odznaczeni Orderem Serafinów
Polacy odznaczeni Orderem Słonia
Polacy odznaczeni Orderem Świętego Olafa
Polacy odznaczeni Orderem Wolności
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Chile)
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry)
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej
Polacy odznaczeni Wielkim Łańcuchem Orderu Infanta Henryka (Portugalia)
Polacy – odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej
Polacy odznaczeni Orderem Korony Rumunii
Urodzeni w 1943
Biografie kanonu polskiej Wikipedii | 84,024 |
9280 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Barcelona | Barcelona | Barcelona (katal. [], hiszp. []) – miasto w północno-wschodniej Hiszpanii, nad Morzem Śródziemnym, około 110 km na południe od grzbietu Pirenejów i granicy hiszpańsko-francuskiej. Stolica prowincji o tej samej nazwie oraz wspólnoty autonomicznej Katalonii. Drugie co do wielkości miasto Hiszpanii, z liczbą mieszkańców wynoszącą 1 620 809 wewnątrz centrum administracyjnego. Zespół miejski Barcelony wykracza poza centrum administracyjne, z liczbą ludności wynoszącą 4 588 000, jest piątym co do wielkości zespołem miejskim w Unii Europejskiej. Cała metropolia ma około 5 milionów mieszkańców.
Założona jako rzymskie miasto w starożytności, w średniowieczu Barcelona stała się stolicą Hrabstwa Barcelony i Marchii Hiszpańskiej. Dziś miasto jest jednym z najważniejszych na świecie turystycznych, gospodarczych, targowo-wystawienniczych i kulturalno-sportowych centrów, stając się metropolią o znaczeniu globalnym. Barcelona jest dużym węzłem komunikacyjnym z jednym z największych portów morskich w Europie, międzynarodowym lotniskiem, które obsłużyło w 2019 roku ponad 52 miliony pasażerów, rozbudowaną siecią autostrad i linii kolei dużych prędkości, z połączeniem do Francji i reszty Europy. Była też gospodarzem letnich igrzysk olimpijskich 1992.
Geografia
Położenie
Barcelona znajduje się na północno-wschodnim wybrzeżu Półwyspu Iberyjskiego i Hiszpanii, nad Morzem Śródziemnym, około 110 km na południe od grzbietu Pirenejów i granicy hiszpańsko-francuskiej. Od zachodu ograniczona jest masywem górskim Serra de Collserola, z najwyższym szczytem Tibidabo o wysokości 512 m n.p.m. W południowej części miasta góruje wzgórze Montjuïc o wysokości 173 m n.p.m. Na północy ograniczona jest przez rzekę Besòs, natomiast na południu przez rzekę Llobregat.
Klimat
Barcelona znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego na pograniczu typu subtropikalnego-wilgotnego i śródziemnomorskiego, z łagodnymi zimami i ciepłymi latami. Średnia roczna temperatura wynosi 20–21 °C w dzień i 11–15 °C w nocy.
Średnia temperatura trzech najchłodniejszych miesięcy – grudnia, stycznia i lutego wynosi około 14 °C w dzień i 5 °C w nocy na wybrzeżu oraz 15 °C w dzień i 9 °C w nocy w centrum miasta, zima pod względem temperatury i nasłonecznienia przypomina kwiecień i październik w Polsce. W najchłodniejszym miesiącu roku – styczniu, temperatury wynoszą zwykle od 10 do 18 °C w ciągu dnia, od 2 do 10 °C w nocy, a średnia temperatura morza wynosi 13 °C. Sezon z letnimi temperaturami trwa pół roku, od maja do października. W najcieplejszym miesiącu roku – sierpniu, temperatury wynoszą zwykle od 25 do 31 °C w ciągu dnia, ponad 20 °C w nocy, a średnia temperatura morza wynosi 25 °C. Temperatury powyżej 30 °C występują w kilkunastu dniach rocznie, głównie w lipcu i sierpniu. Dwa miesiące – kwiecień i listopad mają charakter przejściowy, ze średnią temperaturą około 18 °C w ciągu dnia i 10 °C podczas nocy, pod względem temperatury i nasłonecznienia przypominają maj i wrzesień w Polsce. Najwyższa odnotowana temperatura to 37,4 °C na wybrzeżu i 38,2 °C w centrum, natomiast najniższą zanotowaną temperaturą było −8,0 °C na wybrzeżu i –1,0 °C w centrum miasta.
Barcelona ma tylko nieco ponad 50 dni deszczowych rocznie przy opadach ≥1mm, 72–79 dni deszczowych rocznie przy opadach ≥0,1mm, ze średnią kilka dni deszczowych w miesiącu. Opady wahają się średnio od 2–3 dni w lipcu do 6–9 dni deszczowych w październiku. Średnia roczna wilgotność wynosi 72%, od 67% w lipcu do 73% w październiku. Miasto ma 2500–2600 godzin czystej słonecznej pogody rocznie, od 140 h (średnio 4,5 godziny dziennie, około 4 razy więcej niż w Polsce) w grudniu do około 300 h (średnio 10 godzin czystego słońca na dobę, około 1/5 więcej niż w Polsce) w lipcu.
Historia
Barcelona została założona przez Fenicjan. Powstała w starożytności (III wiek p.n.e.) jako kolonia rzymska, rozwinęła się jako jedna z najważniejszych republik kupieckich w basenie Morza Śródziemnego. Pozostałości po zbudowanych wtedy murach obronnych przetrwały w Dzielnicy Gotyckiej. Przejściowo zajęta przez Kartagińczyków (Hamilkar Barkas), a po drugiej wojnie punickiej przeszła ponownie pod panowanie rzymskie. Po upadku Rzymu zdobyta w 406 r. przez Swebów i Wandalów, a w 416 r. przez Wizygotów, którzy utworzyli w Hiszpanii własne państwo. Przez krótki czas Barcelona była stolicą państwa Wizygotów.
W roku 712 Barcelona została opanowana przez Maurów. Przez blisko 100 lat znajdowała się pod ich panowaniem. W 801 r. zdobyta przez syna Karola Wielkiego, Ludwika, została stolicą Marchii Hiszpańskiej, która była buforem między państwem Karola Wielkiego a państwami Maurów. W latach 874–1137 Barcelona była stolicą niezależnego hrabstwa. Później została stolicą Królestwa Aragonii. Po zjednoczeniu z Kastylią w 1479 r. jej znaczenie spadło. W czasie wojny o sukcesję hiszpańską w latach 1705–1714 Barcelona została ufortyfikowana przez wojska angielskie. W czasie wojen napoleońskich w Hiszpanii w latach 1808–1814 Barcelona była kilkakrotnie widownią walk. Miasto przeżyło burzliwy rozwój handlu i przemysłu w XX wieku.
W czasie wojny domowej w Hiszpanii miasto kilkukrotnie stało się areną działań wojennych. 19 lipca 1936 r. zrewoltowany tłum pod wodzą anarchistów z Iberyjskiej Federacji Anarchistycznej nie dopuścił do zajęcia miasta przez puczystów gen. Franco. Następnie w Barcelonie formowano milicje, które prowadziły walkę na froncie aragońskim. W maju 1937 r. doszło do starć między anarchistami a wspierającymi komunistów żołnierzami (Dni majowe w Barcelonie). Miasto zostało zdobyte przez frankistów 26 stycznia 1939. Po wojnie domowej stało się centrum oporu republikanów i świadomości narodowej Katalończyków.
Współczesna koncepcja urbanistyczna Barcelony została opracowana przez znanego teoretyka architektury Ildefonsa Cerdę (uważanego za „ojca” urbanistyki, autora Ogólnej Teorii Urbanizacji). Stworzono ją na potrzeby rozpisanego przez władze w 1858 konkursu architektonicznego. Projekt Cerdy zajął w nim drugie miejsce, przegrywając z koncepcją Roviry i Triasa. Do realizacji zwycięskiego projektu nigdy nie doszło, zaś kilka miesięcy później na mocy dekretu królewskiego zdecydowano o wdrożeniu planu Ildefonsa Cerdy, co miało duży wpływ na dzisiejszy obraz miasta. Cerdà zaprojektował sieć ulic na module kwadratu, ulice podstawowej siatki mają jednakową szerokość 20 m, a bloki miejskie – 113 × 113 m, przy czym każdy blok ma ścięte narożniki, przez co skrzyżowania tworzą atrakcyjne place wzbogacone małą architekturą w postaci fontann i pomników oraz drzew.
17 sierpnia 2017 w mieście miał miejsce zamach terrorystyczny, do którego przyznało się tzw. Państwo Islamskie. W jego wyniku zginęło 14 osób, a ok. 130 zostało rannych.
Demografia
Barcelona liczy 1 620 809 mieszkańców wewnątrz centrum administracyjnego na powierzchni 101,4 km². Strefa miejska Barcelony (ang. Urban Zone) ma 4 440 629 mieszkańców według danych Eurostatu. Zespół miejski liczy 4 588 000 mieszkańców będąc piątym co do wielkości zespołem miejskim w Unii Europejskiej po Paryżu, Zagłębiu Ruhry, Madrycie i Mediolanie. Według danych hiszpańskiego Ministerstwa Rozwoju tzw. Wielki Zespół Miejski Barcelony (hiszp. Grande Área Urbana) ma 5 030 679 mieszkańców na powierzchni 3271 km², w latach 2001–2011 nastąpił wzrost ludności o 639 483 osób, co stanowi wzrost o 14,5%. Cała metropolia miejska Barcelony (obszar metropolitalny) ma około 5 milionów mieszkańców, według różnych źródeł: według Brookings Institution ma 4 730 300 mieszkańców, według Ajuntament de Barcelona – 4 777 042, według Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju – 4 900 000; według Idescat, instytutu statystycznego Katalonii – 5 029 181 mieszkańców; według World Gazetteer – 5 407 264; według Departamentu Spraw Gospodarczych i Społecznych ONZ – 5 083 000; według Europejskiego Urzędu Statystycznego (Eurostat) – 5 474 482.
Populacja samego miasta stanowi 3,4% populacji Hiszpanii, natomiast populacja całej metropolii stanowi 10,1% wszystkich mieszkańców Hiszpanii. Gęstość zaludnienia miasta Barcelony to 15 813 osób na kilometr kwadratowy, natomiast gęstość zaludnienia całej metropolii to 1473 osób na kilometr kwadratowy. Barcelona jest głównym zespołem miejskim megalopolis o liczbie ludności wynoszącej 25 milionów mieszkańców położonego w północno-zachodniej części Morza Śródziemnego.
Ponad 280 tysięcy mieszkańców co stanowi 17,4% populacji centrum administracyjnego Barcelony to osoby urodzone poza Hiszpanią. Wśród osób urodzonych w Europie, najwięcej imigrantów pochodzi z Włoch (22 909 osób), Francji (11 922 osób), Rumunii (6 906 osób), Niemiec (6 582 osób) i Wielkiej Brytanii (5 753 osób). Łącznie z Europy pochodzi 87 193 osób, czyli 30,9% wszystkich imigrantów. Z Ameryki (głównie z Ameryki Łacińskiej) pochodzi 39,4% imigrantów. Z pozostałych części świata pochodzi łącznie 29,6% imigrantów.
W 1900 roku Barcelonę zamieszkiwało 533 tys. ludzi. Liczba ta rosła powoli do 1950 roku, kiedy do Barcelony zaczęli przyjeżdżać ludzie z mniej uprzemysłowionych regionów Hiszpanii. Najwięcej mieszkańców Barcelona miała w 1979 roku: 1 906 998 osób.
Gospodarka
Charakterystyka
Barceloński obszar metropolitalny obejmuje 63,4% mieszkańców jednego z najbogatszych regionów w Południowej Europie – Katalonii, gdzie produkt krajowy brutto (PKB) wynosi 200 miliardów euro (37% PKB Polski), natomiast PKB na mieszkańca wynosi €28 400 (13% więcej niż średnia w UE, 48% więcej niż Polska). Barcelona jest jedną z największych potęg gospodarczych w Unii Europejskiej, jej produkt miejski brutto (PMB) wynosił w 2008 roku 177 miliardów dolarów natomiast w 2012 wynosił 171 miliardów dolarów, klasyfikując się na 6 miejscu w Europie po Londynie, Paryżu, Moskwie, Madrycie Stambule. W Barcelonie działa 174 926 firm co stanowi 5,4% wszystkich firm działających na terenie Hiszpanii, w prowincji Barcelona działa 453 485 firm, co stanowi 14% wszystkich firm działających na terenie Hiszpanii. Procentowy podział gospodarczy: agroturystyka – 0% w mieście i 0,1% w obszarze metropolitalnym, przemysł odpowiednio 8,8% i 16,1%, budownictwo odpowiednio 3,5% i 4,8%, usługi odpowiednio 87,7% i 79,1%. Bezrobocie w mieście Barcelona w czerwcu 2022 roku wynosiło 6,84%, natomiast w całej prowincji Barcelona w 2021 roku bezrobocie wynosiło 10,1%.
W badaniach dotyczących jakości życia, Barcelona uplasowała się na 24 miejscu wśród miast świata w 2015 roku według magazynu Monocle i na 42 miejscu wśród miast świata w 2017 roku według Mercer (tuż za Londynem i Mediolanem, przed Lizboną i Nowym Jorkiem). W 2009 roku Barcelona była czwartym miastem pod względem warunków dla biznesu i najszybciej rozwijającą się europejską metropolią ze wzrostem gospodarczym wynoszącym 17% rocznie. W tym roku Barcelona była także trzynastym pod względem innowacyjności miastem na świecie. Barcelona została uznana za Miasto Przyszłości Południowej Europy 2014/15, w oparciu o jej potencjał gospodarczy. Barcelona znajduje się na 7 miejscu wśród miast świata w rankingu dotyczącym chęci cudzoziemców do wyjazdu i pracy do konkretnego miasta na świecie.
Przemysł
Sektor przemysłowy obejmuje 8,8% wszystkich pracowników w mieście, 16,1% w obszarze metropolitalnym Barcelony i 17,8% w regionie. W obszarze metropolitalnym Barcelony znajduje się 65,9% wszystkich zakładów przemysłowych Katalonii. Głównymi gałęziami przemysłowymi w Barcelonie są: przemysł samochodowy, farmaceutyczny, chemiczny, spożywczy, elektryczny, papierniczy oraz przetwarzania odpadów.
Barcelona była i jest dużym ośrodkiem przemysłu motoryzacyjnego. Od początku XX wieku w Barcelonie działało kilkadziesiąt producentów motoryzacyjnych, do największych należały m.in. Ebro, Hispano-Suiza i Pegaso. Obecnie w obrębie rejonu Barcelony działa największy hiszpański producent motoryzacyjny SEAT, a także fabryka Nissana, jak również Montesa Honda – jednostka zależna Hondy. Działa tu także fabryka skuterów, motorowerów, motocykli i quadów Derbi oraz fabryka motocykli Sherco. Działają tu również fabryki części samochodowych, np. Denso. Znajduje się tu również zakład produkcyjny oraz centrum badawczo-rozwojowe taboru tramwajowego Alstom oraz Galactic Suite Limited, przedsiębiorstwo przemysłu kosmicznego.
W rejonie Barcelony działają też znani producenci z innych branż, np. producent sanitariów Roca, producent odzieży Mango czy producent lizaków Chupa Chups.
Targi i wystawy
Borsa de Barcelona to giełda papierów wartościowych znajdująca się w Barcelonie.
World Trade Center Barcelona to centrum handlu światowego.
Fira de Barcelona to jedno z największych centrów targowo-wystawienniczych i kongresowych w Europie. Odbywa się tu kilkadziesiąt imprez rocznie, w tym Mobile World Congress. Całkowita powierzchnia wystawowa wynosi 405 000 m² (41 ha).
W Barcelonie dwa razy odbyła się wystawa światowa Expo – w 1888 i 1929 roku, a także światowej klasy konferencje takie jak Universal Forum of Cultures 2004 czy World Urban Forum 2004.
Miasto jest na piątym miejscu na świecie w ilości organizowanych co roku międzynarodowych spotkań kongresowych.
Od 2005 do 2009 roku miasto było gospodarzem prestiżowego pokazu mody Bread and Butter tradeshow. Od 2009 roku w mieście dwa razy w roku organizowane są międzynarodowe pokazy mody The Brandery. Obecnie Barcelona jest piątą stolicą mody po Nowym Jorku, Paryżu, Londynie i Los Angeles.
Turystyka
Barcelona to międzynarodowe centrum turystyczne, z licznymi terenami rekreacyjnymi, rozwiniętą infrastrukturą turystyczną, najlepszymi plażami miejskimi na świecie, z łagodnym i ciepłym klimatem śródziemnomorskim, wieloma zabytkami z różnych epok, w tym dziewięcioma obiektami światowego dziedzictwa UNESCO. W 2011 roku Barcelonę odwiedziło 7 390 777 turystów. W 2017 roku Barcelona była 23 miastem pod względem liczby przyjazdów turystów na świecie i szóstym w Europie po Londynie, Paryżu, Rzymie, Stambule i Pradze z 7,6 milionem turystów w ciągu roku.
Transport
Transport kolejowy
Barcelona jest największym (wraz z Madrytem) węzłem głównego hiszpańskiego przewoźnika kolejowego RENFE. Barcelonę przecinają trzy trasy AVE – kolei dużych prędkości przystosowanych do prędkości ponad 300 km/h. Barcelona ma szybkie połączenia kolejowe z głównymi miastami w Hiszpanii, takimi jak Saragossa i Madryt na zachodzie, Malaga i Sewilla na południowym zachodzie, Walencja na południu (część trasy jest wciąż modernizowana) oraz szybkie połączenie z Francją na północy, gdzie łączy się z francuską siecią kolei dużych prędkości TGV.
Oprócz kolei dalekobieżnej, w mieście i aglomeracji działa także sieć kolei podmiejskiej Rodalies Barcelona. Połowa linii obsługiwana jest przez RENFE (w ramach Renfe Cercanías) a druga połowa jest obsługiwana przez FGC. Północno-wschodnie przedmieścia (w stronę Mataró) połączone są za pomocą . Linia ta w większości przebiega wybrzeżem Morza Śródziemnego. Zachodnie przedmieścia (w głąb lądu) połączone są za pomocą oraz . Południowe przedmieścia (w stronę Sitges) połączone są za pomocą . Linia ta w większości przebiega wybrzeżem Morza Śródziemnego.
Główny dworzec kolejowy miasta to Barcelona Sants. Drugim co do wielkości dworcem kolejowym Barcelony jest Barcelona Estació de França. Obecnie w budowie jest Barcelona-Sagrera, która ma przejąć wiele nowych połączeń międzynarodowych.
Transport drogowy
Barcelonę przecinają trzy trasy międzynarodowe: E15 (Wielka Brytania ↔ Francja ↔ Hiszpania), E90 (Turcja ↔ Grecja ↔ Włochy ↔ Hiszpania ↔ Portugalia) i E9 (Hiszpania ↔ Francja). Barcelona, jak i jej obszar miejski posiada rozbudowaną sieć autostrad i dróg ekspresowych, m.in. A-2, A-7, C-16, C-17, C-31, C-32, C-33, C-58, C-60 rozchodzących się we wszystkich kierunkach.
Centrum miasta jest otoczone trzema obwodnicami w kształcie pierścienia: Ronda de Dalt (B-20), Ronda del Litoral (B-10) i Ronda del Mig (podzielone na dwie części: Travessera de Dalt i Gran Via de Carles III).
Transport miejski
Barcelona i jej obszar miejski ma rozbudowaną sieć transportu publicznego, który obejmuje metro, sieć autobusów, sieci tramwajowe, kilka linii kolei linowej, sieć szybkiej kolei podmiejskiej oraz sieć korporacji taksówek. Wiele z tych sieci i linii tworzą system koordynowany przez konsorcjum Autoritat del Transport Metropolità (ATM). Transports Metropolitans de Barcelona (TMB) to główny operator publicznego transportu zbiorowego, który operuje większością linii metra, połową linii autobusowych, jedną linią tramwajową oraz dwoma kolejami linowymi.
Metro w Barcelonie powstało w 1924 roku i cały czas jest rozbudowywane. Obecnie ma ponad 123 km długości, 165 stacji i 11 linii. Większość linii obsługiwana jest przez TMB, kilka linii działa pod kontrolą przewoźnika kolejowego FGC.
Barcelona ma trzy sieci tramwajowe. Dwie główne to Trambaix i Trambesòs mające łącznie około 30 km długości i 50 przystanków, obsługiwane są przez TramMet. Inną siecią jest Tramvia Blau (Niebieski Tramwaj), wykorzystujący historyczny tabor i jest obsługiwany przez TMB. Barcelona posiada także rozbudowaną sieć linii autobusowych o długości 2242 km, korzysta z nich 263.3 mln pasażerów rocznie. Istnieje 215 linii, oraz 11 głównych przewoźników. Największym przewoźnikiem autobusowym jest TMB mający łącznie 102 linie oraz Barcelona Bus Turístic który obwozi pasażerów po wszystkich najważniejszych atrakcjach miasta, zatrzymując się na 44 przystankach, na których można kończyć lub zaczynać podróż. Barcelona i jej aglomeracja posiada kilka linii kolei linowej i kolei linowo-terenowej.
Miejskie taksówki mają czarno-żółte barwy i można je zatrzymać na ulicy lub zamawiać telefonicznie. W mieście funkcjonuje usługa publicznego systemu wypożyczania rowerów pod nazwą Bicing. Użytkownik mając swoją kartę użytkownika, może wziąć rower z jednej z ponad 400 stacji rozsianych po mieście i korzystać z niego i pozostawić go na innej stacji. Barcelona znalazła się na 13 miejscu na świecie w rankingu dotyczącym miast przyjaznym rowerzystom.
Transport lotniczy
Barcelona jest dużym międzynarodowym węzłem transportu lotniczego, lotniska obsługujące miasto i jej obszar metropolitalny przyjęły w 2019 roku ponad 50 milionów pasażerów. Port lotniczy Barcelona–El Prat jest głównym lotniskiem Barcelony i Katalonii, leży około 10 km od centrum miasta. W 2017 obsłużył ponad 47,2 miliona pasażerów (52,7 mln w 2019 roku). Drugim co do ważności portem lotniczym w regionie jest Port lotniczy Girona, położony na północ od Barcelony, w 2017 roku obsłużył 2 miliony pasażerów. Trzecim portem lotniczym w tym regionie jest Port lotniczy Reus, położony na południe od Barcelony, w 2017 roku obsłużył 1 milion pasażerów.
Transport wodny
Port Barcelona to największy port Katalonii i jeden z największych portów w Europie oraz w basenie Morza Śródziemnego, przeładowujący ponad 40 milionów ton towarów i prawie 2 miliony kontenerów rocznie. Port Barcelona jest jednym z największych portów wycieczkowych Europy, obsługuje 3,6 miliona pasażerów rocznie. Powierzchnia portu wynosi ponad 10 km² i obejmuje port handlowy, kilka portów jachtowych, terminale pasażerskie oraz obiekty usługowe, handlowe i kulturalne.
Zabytki i atrakcje turystyczne
Lista światowego dziedzictwa UNESCO
Barcelona ma dziewięć obiektów z listy światowego dziedzictwa UNESCO: siedem dzieł architektonicznych Antoniego Gaudí oraz Szpital św. Pawła i Pałac Muzyki Katalońskiej. Ponadto w prowincji Barcelona znajduje się pięć innych obiektów światowego dziedzictwa UNESCO z grupy Śródziemnomorska sztuka skalna Półwyspu Iberyjskiego (ang. Rock Art of the Mediterranean Basin on the Iberian Peninsula) oznaczone kodami od 874-001 do 874-005.
Pozostałe atrakcje
Oprócz obiektów z listy światowego dziedzictwa UNESCO oraz wielu obiektów kulturalnych takich jak muzea, galerie sztuki, teatry czy opery, Barcelona ma wiele innych atrakcji turystycznych:
Plaça Reial / Plaza Real – to placyk, gdzie pod arkadami znajduje się wiele kawiarenek. Plac zdobią centralnie położona fontanna i latarnie projektu Gaudiego, na placu znajduje się wiele palm.
Passeig de Gràcia – pasaż Gracia jest jedną z głównych ulic handlowych i biznesowych miasta, na której zlokalizowanych jest kilka znanych projektów architektury.
W okolicach miasta na wzgórzu Montserrat znajduje się sławny klasztor. Wzdłuż wybrzeża Katalonii rozciągają się plaże Costa Brava (prowincja Girona) na północ od miasta (jeden z głównych regionów wypoczynkowych Europy) oraz Costa Dorada (głównie prowincja Tarragona) na południe od miasta.
Plaże
Plaże w Barcelonie zostały skwalifikowane przez National Geographic oraz Discovery Channel jako najlepsze plaże miejskie na świecie. Barcelona ma dziewięć plaż o łącznej długości 4.4 km.
Barceloneta to najbardziej popularna plaża w mieście, ma długość 400 metrów. Innymi plażami są Bogatell (notowana w rankingu 46 najlepszych plaż na świecie według The Times) o długości 700 metrów, Sant Sebastià o długości 660 metrów, Somorrostro o długości 500 metrów, Mar Bella również o długości 500 m, Sant Miquel o długości 440 metrów, Nova Mar Bella również o długości 420 m, Nova Icària o długości 400 m oraz Llevant o długości 375 m.
Parki
Barcelona ma 85 parków o łącznej powierzchni 559,5 ha Ponadto w mieście i na obrzeżach miasta rozciąga się Parc de Collserola, naturalny park leśny o powierzchni 8295 ha, z czego w samym granicach administracyjnych miasta znajduje się 1795 ha.
Do największych parków miejskich należą: Parc de Montjuïc (196 ha), Parc de la Ciutadella (31 ha), Parc del Guinardó (19 ha), Park Güell (17.2 ha), Parc del Castell de l’Oreneta (17.2 ha), Parc de Diagonal Mar (14.3 ha), Parc Central de Nou Barris (13.2 ha), Parc del Poblenou (11.9 ha), Parc Esportiu de Can Dragó (11.9 ha) i Jardí Botànic de Barcelona (Barceloński Ogród Botaniczny, 10.9 ha). Jednym z ciekawszych parków jest Parc del Laberint d’Horta, w formie labiryntu.
W Barcelonie znajduje się również ogród zoologiczny oraz największe akwarium i oceanarium w Europie – L’Aquàrium de Barcelona, zawierające 8000 ryb w tym 11 rekinów w basenach wypełnionych 4 milionami litrów wody morskiej, które można oglądać m.in. z 80 metrowego podwodnego szklanego tunelu. W aglomeracji znajduje się również morski park rozrywki – Marineland Catalunya.
Parc d'Atraccions del Tibidabo (Park Atrakcji Tibidabo) obejmuje m.in. wesołe miasteczko, kino i muzeum automatów. O godzinę jazdy od Barcelony jest oddalone największe wesołe miasteczko w Hiszpanii i szóste w Europie – Port Aventura, które odwiedza ponad 3.5 mln osób rocznie. Na obrzeżach miasta znajduje się także park miniatur Catalunya en Miniatura.
Administracja
Jako stolica wspólnoty autonomicznej Katalonii, Barcelona jest siedzibą Generalitat de Catalunya, rządu katalońskiego – władzy wykonawczej, parlamentu i Sądu Najwyższego Katalonii. Miasto jest także stolicą prowincji Barcelona i comarki Barcelonés.
Rada miasta i burmistrz
Barcelona jest zarządzana przez radę miasta składającą się z 41 radnych, wybieranych na czteroletnią kadencję w wyborach powszechnych. Jako jeden z dwóch największych miast w Hiszpanii, Barcelona ma specjalne prawa regulowane przez Carta Municipal. Karta ta daje szersze uprawnienia burmistrza, rozszerza kompetencje rady miejskiej w takich dziedzinach jak telekomunikacja, ruch miejski, bezpieczeństwo drogowe czy bezpieczeństwo publiczne, a także daje Radzie Miasta prawo weta w sprawach, które zostaną ustalone przez rząd centralny Hiszpanii. Burmistrzem Barcelony jest Ada Colau i Ballano, rzeczniczka lewicowo-ekologicznego ruchu obywatelskiego Barcelona en comú, który zdobył najwięcej mandatów w Radzie miasta w wyborach samorządowych w 2015 roku.
Podział administracyjny
Od 1997 roku Barcelona jest podzielona na 10 dzielnic (hiszp. distrito, kat. districte):
Ciutat Vella
Eixample
Sants-Montjuïc
Les Corts
Sarrià-Sant Gervasi
Gràcia
Horta-Guinardó
Nou Barris
Sant Andreu
Sant Martí
Kultura
Teatr, muzyka i kino
W Barcelonie znajduje się wiele teatrów, w tym światowej sławy teatro-opera Gran Teatre del Liceu otwarty w 1847 roku. Innymi ważniejszymi teatrami są Teatre Nacional de Catalunya (Kataloński Teatr Narodowy), Teatre Lliure, Coliseum czy Teatre Grec (teatr na wolnym powietrzu). Teatre Principal (Teatr Główny) jest jednym z najstarszych teatrów nowożytnych w Europie, początki teatru sięgają 1596 roku, jednakże przez lata zmieniała się siedziba teatru.
W Barcelonie znajduje się wiele kin, w tym kino trójwymiarowe IMAX.
Barcelona jest siedzibą dla Orquestra Simfònica de Barcelona i Nacional de Catalunya (skrótowo znana jako OBC) – największej orkiestry symfonicznej w Katalonii wykonującej około 75 koncertów w sezonie. Co roku w Pałacu Muzyki Katalońskiej odbywa się Międzynarodowy Konkurs Muzyczny im. Marii Canals. Na Stadionie Olimpijskim o pojemności 55 000 widzów rozegrano kilkadziesiąt większych koncertów muzycznych gwiazd światowej klasy. Największą halą koncertową jest Palau Sant Jordi mogąca pomieścić na koncertach 20 000 widzów, na której również odbyło się kilkadziesiąt koncertów muzycznych gwiazd światowej klasy. W Barcelonie obywa się regularnie kilka większych festiwali muzycznych, np. Primavera Sound na który w 2013 roku przyjechało 170 000 osób, Sónar (trzydniowy festiwal muzyki elektronicznej i nie tylko), Festival Cruïlla Barcelona na który w 2014 roku przyjechało 30 000 osób czy Telecogresca. Co jakiś czas odbywa się tu festiwal muzyki rockowej Sonisphere Festival.
Muzea i galerie
W Barcelonie znajduje się wiele muzeów, które dotyczą różnych dziedzin i epok. Jednym z największych jest Museu Nacional d’Art de Catalunya (Muzeum Narodowe Katalonii), które posiada m.in. kolekcję sztuki romańskiej, gotyckiej, renesansu i baroku. Museu d’Art Contemporani de Barcelona koncentruje się na sztuce katalońskiej i hiszpańskiej po 1945 roku. Muzea sztuki takie jak Fundació Joan Miró, Muzeum Picassa czy Fundació Antoni Tàpies wystawiają kolekcje tych znanych na całym świecie artystów. Kilka muzeów obejmuje dziedziny historii i archeologii, takie jak Museu Barbier-Mueller d’Art Precolombí wystawiające kolekcję sztuki pierwotnych (prekolumbijskich) mieszkańców Ameryki Łacińskiej oraz inne, np. Museu d’Història de Barcelona (Muzeum Historii Barcelony) czy Museu d’Arqueologia de Catalunya (Muzeum Archeologiczne Katalonii). Znajduje się tu także Museo Marítimo – muzeum morskie, które ukazuje 700-letnią historię barcelońskiej żeglugi oraz Museu de Ciències Naturals de Barcelona – muzeum nauk przyrodniczych. Muzeum nauki CosmoCaixa Barcelona w 2006 uzyskało tytuł najlepszego muzeum Europy. W aglomeracji Barcelony znajduje się kilka muzeów, m.in. Museo de Montserrat posiadające zabytki z całej 1000-letniej historii klasztoru oraz bogatą kolekcję dzieł hiszpańskich i europejskich mistrzów malarstwa oraz Biblioteca Museu Víctor Balaguer czy Museo Cau Ferrat.
Edukacja i nauka
Barcelona jest jednym z największych ośrodków akademickich w Południowej Europie. Na samych tylko uniwersytetach studiuje prawie ćwierć miliona studentów. Znajduje się tu Uniwersytet Barceloński – jeden z najstarszych uniwersytetów na świecie, założony w 1450 roku. Znajduje się tu także szereg innych publicznych uniwersytetów, np. Uniwersytet Pompeu Fabry, Universitat Politècnica de Catalunya, Uniwersytet Autonomiczny, Królewska Katalońska Akademia Sztuk Pięknych założona w 1775 roku, Universitat Oberta de Catalunya (The Open University) czy uniwersytetów prywatnych, np. Universitat Internacional de Catalunya, Uniwersytet Rajmunda Llulla, Universitat Abat Oliva CEU.
Istnieje także wiele uczelni nie będących uniwersytetami. IESE Business School, Toulouse Business School oraz ESADE Business School zaliczane są do najlepszych uczelni ekonomicznych na świecie. Istnieją także uczelnie kierunkowe, np. uczelnia muzyczna Escola Superior de Música de Catalunya.
W rankingu najlepszych miast dla studentów Barcelona uplasowała się na 24 miejscu na świecie.
Biblioteca de Catalunya jest biblioteką narodową powstałą w 1907 roku, mającą 1500 metrów półek z otwartym dostępem dla ludzi, około 20 000 woluminów i około 3 mln dokumentów.
Institut d’Estudis Catalans (IEC) jest instytutem / akademicką korporacją naukowo-kulturalną prowadzącą badania naukowe dotyczące wszystkich elementów katalońskiej kultury.
Centro Nacional de Supercomputación to Narodowe Centrum Superkomputerów, znajduje się w nim superkomputer MareNostrum. Na przedmieściach zlokalizowany jest synchrotron .
Barcelona jest jednym z centrów Węzła Wiedzy i Innowacji (Sustainable Energy)
Europejskiego Instytutu Technologicznego. W projekcie uczestniczą też uczelnie i przedsiębiorstwa z Niemiec, Holandii, Francji, Polski i Szwecji. Udział w projekcie pozwala na tworzenie zupełnie nowych technologii i ich transfer do biznesu. Na badania wykorzystywane w biznesie przypadnie 120 mln euro rocznie. Dzięki pieniądzom z EIT pojawia się możliwość transferu technologii do biznesu na ogromną skalę.
Sport
Obiekty sportowe
Barcelona posiada bogatą infrastrukturę sportową, w postaci stadionów, hal sportowych, kortów tenisowych, basenów oraz innych obiektów sportowych, jak również licznych terenów rekreacyjnych. Największym stadionem Barcelony, jak również Hiszpanii i Europy jest Camp Nou o pojemności prawie 100 000 osób. Rozgrywa tu swoje mecze FC Barcelona, zarówno w lidze hiszpańskiej, jak i europejskiej Lidze Mistrzów. Stadion ma najwyższą klasę według klasyfikacji UEFA. Drugim pod względem wielkości stadionem jest Estadi Olímpic Lluís Companys o pojemności 56 000 widzów. Jest to stadion typu olimpijskiego dla imprez lekkoatletycznych, jak i piłkarskich. Stadion został wybudowany dla nieobytych Igrzysk Olimpijskich w 1936 roku nazwanych Olimpiadą Ludową jako alternatywa do igrzysk w nazistowskim Berlinie. Stadion ten również ma najwyższą klasę według klasyfikacji UEFA. Estadi Cornellà-El Prat to stadion klubu RCD Espanyol Barcelona o pojemności ponad 40 000 widzów. Znajduje się tu również szereg mniejszych stadionów.
Palau Sant Jordi jest największą halą sportową, jej pojemność wynosi 13 000-17 000 podczas imprez sportowych i 20 000 podczas koncertów. Drugą co do wielkości halą sportową jest Palau Blaugrana, arena sekcji koszykarskiej, piłki ręcznej, hokeja na rolkach oraz futsalu klubu FC Barcelony, ma pojemność 7500 widzów. Na przedmieściach znajduje się Palau Municipal d'Esports de Badalona o pojemności 12 000 widzów. Znajduje się tu również szereg mniejszych hal sportowych. W aglomeracji Barcelony znajduje się tor Formuły 1 – Circuit de Barcelona-Catalunya o pojemności 107 000 widzów.
Kluby sportowe
Największym klubem piłkarskim miasta jest FC Barcelona, założona w 1899 roku. Jest to m.in. 26-krotny mistrz i 24-krotny wicemistrz Hiszpanii, 31-krotny zdobywca Pucharu Hiszpanii, 13-krotny zdobywca Superpucharu Hiszpanii, 5-krotny mistrz i 3-krotny wicemistrz Ligi Mistrzów UEFA, 4-krotny zdobywca Pucharu Zdobywców Pucharów oraz 5-krotny zdobywca Superpucharu Europy. Drugim co do wielkości klubem jest RCD Espanyol Barcelona, powstały w 1900 roku. Kilka razy zdobył Puchar Hiszpanii i wielokrotnie był finalistą. Dwukrotny finalista Ligi Europy. Jednokrotny mistrz Hiszpanii w piłce nożnej kobiecej. Czterokrotnie był na trzecim miejscu w Primera División, hiszpańskiej ekstraklasie. Innym klubem piłkarskim w mieście jest CE Europa, założony w 1907 roku. Występuje w czwartej lidze. Dwa razy grał w finałach Pucharu Hiszpanii. Oprócz klubów piłki nożnej, w mieście funkcjonuje wiele klubów innych dyscyplin sportowych. Klub koszykarski FC Barcelona to 18-krotny Mistrz Hiszpanii, 25-krotny zdobywca Pucharu Hiszpanii, dwukrotny mistrz Ligi Europejskiej oraz zdobywca Pucharu Interkontynentalnego. Klub piłki ręcznej FC Barcelona, jak również inne, np. klub hokejowy FC Barcelona, klub rugby FC Barcelona, klub futsalowy FC Barcelona, klub hokeja na rolkach FC Barcelona również mają osiągnięcia w rozgrywkach krajowych i europejskich. Barcelona Dragons to były utytułowany klub futbolu amerykańskiego, obecnie w rejonie Barcelony funkcjonują trzy kluby: Barcelona Búfals, Badalona Dracs i L’Hospitalet Pioners.
Imprezy sportowe
W Barcelonie odbyły się Letnie Igrzyska Olimpijskie 1992 oraz kilkadziesiąt innych imprez o znaczeniu Europejskim lub światowym. Co roku w mieście organizowanych jest wiele imprez sportowych o znaczeniu międzynarodowym, w tym kilka biegów ulicznych, np. Maratón de Barcelona (Maraton Barceloński) o dystansie 42 195 km, w 2012 wystartowało 16 216 uczestników; Cursa de Bombers o dystansie 10 km, w 2010 roku wystartowało 18 014 uczestników, wyścig ma status IAAF Bronze Label Road Race; Cursa El Corte Inglés o dystansie 11 km, w 2013 roku wystartowało 83 410 uczestników. Barcelona Open to coroczny międzynarodowy turniej tenisowy z cyklu ATP World Tour 500. W latach 2007–2012 rozgrywany był także tenisowy turniej kobiecy cyklu WTA Tour, Barcelona Ladies Open. Na torze Circuit de Barcelona-Catalunya co roku odbywają się zawody mistrzostw świata Formuły 1 i kilka mniejszych zawodów. W prowincji Barcelona co roku odbywa się Aerosport, air show na którym pokazywane są akrobacje lotnicze. Barcelona World Race to międzynarodowy wyścig jachtów dookoła ziemi, rozpoczynający się i kończący się w Barcelonie.
Barcelona wraz z ośrodkami sportów zimowych w Pirenejach (m.in. z La Moliną) kandydowała do organizacji Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 2022 roku. W planach ceremonia otwarcia i zamknięcia oraz sporty halowe odbyłyby się w Barcelonie, natomiast dyscypliny alpejskie odbyłyby się w górach. Jednakże z powodu kryzysu Barcelona wycofała kandydaturę i rozważała ponowne zgłoszenie 4 lata później, na Zimowe Igrzyska Olimpijskie 2026.
Miasta partnerskie
Miasta partnerskie Barcelony w kolejności chronologicznej:
Zobacz też
Lista najwyższych budynków w Barcelonie
Konsulat Generalny RP w Barcelonie
Metropolia kościelna Barcelony
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona miasta
Strona przedsiębiorstwa miejskiego transportu publicznego
Miasta w Katalonii
Miejscowości olimpijskie, gospodarze igrzysk letnich | 83,711 |
4005470 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Smolasty | Smolasty | Smolasty, właśc. Norbert Smoliński (ur. 27 sierpnia 1995 w Warszawie) – polski piosenkarz, autor tekstów i producent muzyczny tworzący muzykę z pogranicza popu, rapu i R&B.
Od 2016 roku należy do wytwórni Warner Music Poland i współpracował z wykonawcami, takimi jak m.in.: Kizo, Young Leosia, Otsochodzi, Malik Montana, Szpaku, Robert Gawliński, Kaz Bałagane, Mr. Polska, Białas, MIYO, ReTo, Chada, Young Multi, Mr. Polska, Oliwka Brazil, Ewa Farna czy Doda. Utwory Smolastego zostały odtworzone na platformie YouTube ponad 600 milionów razy oraz ponad 830 milionów razy w serwisie streamingowym Spotify. Jego single oraz albumy wielokrotnie osiągały złote, platynowe oraz diamentowe certyfikaty. Największym sukcesem w dotychczasowej karierze artysty okazały się single „Duże oczy” (podwójna diamentowa płyta) oraz „Pijemy za lepszy czas” (diamentowa płyta), które znalazły się na potrójnie platynowym albumie Almost Goat. W lutym 2023 roku ukazał się singiel „Herbata z imbirem”, który okazał się największym sukcesem radiowym w karierze piosenkarza osiągając 3 czerwca 2023 roku 3. miejsce na polskim Airplay. Utwór ten był w tamtym momencie najczęściej graną polską piosenką w stacjach radiowych.
W 2018 roku otrzymał nominację do Nagrody Muzycznej „Fryderyk” w kategorii muzyki rozrywkowej za fonograficzny debiut roku, natomiast w 2023 roku został nominowany w kategorii Album Roku Hip Hop.
Kariera muzyczna
2014-2016: Początki kariery
Jako nastolatek interesował się rapem i muzyką funkową. Jego pasja do muzyki zaowocowała założeniem w latach szkolnych funkowego zespołu, w którym grał m.in. na gitarze. Uczęszczał do szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum na warszawskim Bródnie. W późniejszych latach zaczął inspirować się muzyką lat 60. i 70., a także twórczością artystów, takich jak Chris Brown czy Omarion.
W 2014 roku zanotował swój artystyczny debiut jako wokalista, udzielając się gościnnie w utworze „21 Pesos” Pabla Novacciego Galactico. W 2015 roku współprodukował oraz współtworzył muzykę na minialbum Kaza Bałagane pt. Lot022.
W kwietniu 2016 ukazał się debiutancki solowy mixtape Smolastego pt. Mr Hennessy. Mixtape został ciepło przyjęty przez media branżowe oraz słuchaczy, co spowodowało podpisanie przez Smolastego w 2016 roku kontraktu fonograficznego z wytwórnią Warner Music Poland. W 2016 roku pojawił się gościnnie na singlu „Znowu nie ma jej” nagranym z duetem producenckim MXF.
2016-2017: Jestem, byłem, będę, Popkiller Młode Wilki i Los
Po podpisaniu kontraktu fonograficznego z Warner Music Poland rozpoczął pracę nad EP-ką. W lipcu 2016 wydał pierwszy singiel, „Jestem, byłem, będę”, za który uzyskał certyfikat złotej płyty. Utwór osiągnął wynik ponad 10 milionów wyświetleń w serwisie YouTube.
Na początku 2017 został jednym z członków projektu producenckiego Młode Wilki Popkillera 5. Z zespołem nagrał i wydał płytę studyjną pt. Popkiller Młode Wilki 5, którą promował m.in. wyprodukowany przez niego singiel „Dla nas”. Opublikowany w marcu teledysk do piosenki uzyskał wynik ponad 24 miliony wyświetleń na YouTube. Pod koniec marca 2017 wydał EP–kę pt. Jestem, byłem, będę, a w lipcu opublikował mixtape pt. Los. Promował go singlem „Nie pierwszy raz”, który osiągnął status złotej płyty oraz zbobył ponad 10 milionów wyświetleń na YouTube.
2018: Fake Love
Prawdziwym przełomem w karierze artysty było wydanie w lutym 2018 roku singla „Uzależniony” z udziałem rapera Otsochodzi. Utwór stał w Polsce przebojem radiowymi, osiągnął status poczwórnej platynowej płyty i zdobył ponad 60 milionów wyświetleń na YouTube, stając się jednym z najpopularniejszych utworów 2018 roku. „Uzależniony” był pierwszym singlem zapowiadającym debiutancki album długogrający Smolastego pt. Fake Love. W marcu 2018 muzyk otrzymał nominację do Nagrody Muzycznej Fryderyk w kategorii muzyki rozrywkowej za Fonograficzny debiut roku. W maju 2018 wydał utwór „Fake Love” będący drugim singlem z jego nowego albumu. W utworze udzielił się raper Białas, a w teledysku główną rolę zagrała modelka Karolina Gilon. Podobnie, jak w przypadku utworu „Uzależniony”, „Fake Love” również stał się radiowym przebojem, zdobywając ponad 50 milionów wyświetleń na YouTube i osiągając status poczwórnie platynowej płyty. Kolejnymi singlami promującymi nadchodzącą płytę były utwory: „Do końca” oraz „Antidotum”, które osiągnęły odpowiednio status platynowej oraz złotej płyty. 7 września 2018 wydał album pt. Fake Love, z którym trafił na 7. miejsce listy najlepiej sprzedających się albumów w Polsce. W lutym 2019 za sprzedaż albumu odebrał złotą płytę.
2019-2020: Pełnia
W kwietniu 2019 roku wydał singiel „Tusz”, na którym wystąpił raper Tymek. Był to pierwszy utwór z nowego albumu artysty pt. Pełnia, który został zapowiedziany na 2020 rok i – tak jak poprzednia płyta – powstawał przy udziale duetu producenckiego Miyo. „Tusz” okazał się komercyjnym sukcesem, osiągając ponad 27 milionów wyświetleń na YouTube i zdobywając status podwójnej platynowej płyty. Podobnym sukcesem stał się kolejny singiel artysty pt. „Raj”, który ujrzał światło dzienne w czerwcu 2019 roku i pokrył się poczwórną platynową płytą oraz osiągnął wynik ponad 28 milionów wyświetleń na YouTube. Kolejnymi singlami promującymi album były utwory: „Haagen Dans” z udziałem rapera Mr. Polska (złota płyta), „Pełnia” z udziałem Ewy Farnej (platynowa płyta), „Sam” z udziałem Białasa, „Kreski” (złota płyta) oraz „Perła Na Dnie” z udziałem Roberta Gawlińskiego z zespołu Wilki. 15 maja 2020 roku premierę miał drugi album Smolastego pt. Pełnia, który zadebiutował na drugim miejscu listy OLiS, a jego sprzedaż przekroczyła 15 tys. sztuk, co przełożyło się na osiągnięcie statusu złotej płyty w listopadzie 2020 roku.
2020-2021: Ghetto Playboy
We wrześniu 2020 roku opublikował teledysk do utworu „Tyson Fury”, którym zapowiadał nowy album. Przed premierą płyty zaznaczył, że ten – w odróżnieniu od jego poprzednich wydawnictw – utrzymany będzie w stylistyce R&B i rapu. W lutym 2021 wydał album pt. Ghetto Playboy, na którym gościnnie udzielili się m.in. Szpaku, Kizo, Kaz Bałagane, Kabe, Qry, 730 Huncho, Wiktor z Wwa, Oliwka Brazil, Frosti, Fifson, Rataj i Dister. Za album zebrał pozytywne recenzje. Recenzenci zwracali uwagę m.in. na ciekawie skomponowane refreny, oryginalny klimat muzyczny i brak monotonii. Dziennikarz Kamil Migoń z CGM zauważył: Jest w tym wszystkim ta doza naturalnego chamstwa, bezczelności, a nawet nutka wieśniactwa, bez których to składowych to rap dla mnie to jakieś rurki z kremem. Tak właśnie powinien brzmieć mainstreamowy rap 2021.
2021-2022: Almost Goat
W czerwcu 2021 wydał singiel „Oh Daddy” nagrany z udziałem Oliwki Brazil. 5 sierpnia wypuścił singiel „Duże Oczy”, który stał się najpopularniejszym utworem artysty, osiągając status podwójnie diamentowej płyty i przebijając barierę 100 milionów wyświetleń w serwisie YouTube. Utwór ten znalazł się na siódmym miejscu opublikowanej w marcu 2023 roku przez Spotify listy „Spotify: 10 Najczęściej streamowanych utworów w Polsce od 2013”. „Duże oczy” znalazły się także na oficjalnej playliście Roberta Lewandowskiego na Spotify; piłkarz opisał playlistę jako „listę ulubionych utworów, które rozgrzewają go przed meczami”.
W maju 2022 wydał utwór „Pijemy za lepszy czas” (z gościnnym udziałem 730 Huncho), który osiągnął status diamentowego singla i zyskał ponad 50 milionów wyświetleń na YouTube. W utworze wykorzystano sampel z utworu „Urke” zespołu Wilki. W listopadzie 2022 roku premierę miał album Smolastego pt. Almost Goat, który jeszcze przed premierą zdobył status potrójnie platynowej płyty, stając się najlepiej sprzedającym się albumem w karierze artysty.
2023: Herbata z imbirem
W lutym 2023 roku wydał singiel „Herbata z imbirem”, z którym osiągnął swój największy sukces radiowy, docierając do czwartego miejsca na polskim Airplay i będąc w tamtym momencie najczęściej granym utworem polskiego artysty w stacjach radiowych.
Dyskografia
Albumy studyjne
Minialbumy (EP)
Lot022 (2015; oraz Kaz Bałagane)
Jestem, byłem, będę (2017)
Mixtape’y
Mr Hennessy (2016)
Los (2017)
Gościnnie
Popkiller Młode Wilki 5 (2017; z grupą Młode Wilki Popkillera 5)
Single
Nagrody i nominacje
Walki freak show fight
MMA
15 maja 2021 roku na gali Fame 10, gdy odbywał swój koncert, został ogłoszony jako nowy nabytek federacji typu freak show fight, Fame MMA. Debiut Smolastego odbył się 2 października 2021 podczas gali Fame 11, w zestawieniu z wokalistą disco-polo, Piotrem „Miłym Panem” Kołaczyńskim. Podczas walki nabawił się groźnej kontuzji kolana już w pierwszej rundzie i nie był w stanie kontynuować pojedynku. Smolasty do debiutu w MMA przygotowywał się w warszawskim klubie 5D GYM CLUB pod okiem trenera Norberta Daszkiewicza.
Działalność charytatywna
Artysta znany jest ze swojego zaangażowania w akcje charytatywne, a w szczególności w Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy. W 2023 roku Smolasty zdecydował się przekazać na aukcję charytatywną WOŚP całą kolekcję swoich złotych i platynowych płyt, która wylicytowana została za niemal 15 000 złotych.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona internetowa artysty
Polscy raperzy
Polscy wokaliści hip-hopowi
Polscy wokaliści popowi
Dziennikarze Newonce.radio
Urodzeni w 1995
Ludzie urodzeni w Warszawie
Zdobywcy platynowych płyt
Freak fighterzy | 83,603 |
13534 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Jordania | Jordania | Jordania (arab. الأردن, trb. Al-Urdunn), pełna nazwa: Haszymidzkie Królestwo Jordanii (arab. المملكة الأردنية الهاشمية, trans. Al-Mamlaka al-Urdunnijja al-Haszimijja) – państwo położone w Azji, w regionie Bliskiego Wschodu, ze stolicą w Ammanie.
Graniczy z Izraelem (238 km), Palestyną (Zachodnim Brzegiem Jordanu; 97 km), Syrią (375 km), Irakiem (181 km) i Arabią Saudyjską (744 km). Łączna długość granic wynosi 1635 km. Jordania posiada ograniczony dostęp do morza Morza Czerwonego poprzez Zatokę Akaba. Długość wybrzeża morskiego wynosi 26 km.
Jordania jest monarchią konstytucyjną. Obecnie panującym królem jest Abdullah II.
Geografia
Jordania to kraj wyżynny, większość terenu zajmują równiny położone na wys. 700–1000 m n.p.m. Najwyższym wzniesieniem jest Dżabal Umm ad Dami (1854 m n.p.m.) położony w górach Dżabal-asz-Szara na południowym zachodzie kraju. Przy zachodniej granicy znajduje się najniższe miejsce – depresja Morza Martwego 438 m p.p.m. Południowa część kraju to półpustynie noszące nazwy Moab i Idumea, na wschodzie rozciąga się pustynia Harra z dominującymi rozległymi pokrywami czarnych law wulkanicznych. Jedynie północno-zachodnia część kraju posiada warunki naturalne sprzyjające rozwojowi osadnictwa umożliwiające prowadzenie upraw bez sztucznego nawadniania. Przeważa klimat zwrotnikowy-kontynentalny suchy. Wyjątkiem są północno-zachodnie krańce, gdzie klimat jest umiarkowany kontynentalny. Sieć rzeczną reprezentuje Jordan i jego główne dopływy. Spotyka się również rzeki okresowe. Niedobór wody to jeden z głównych problemów kraju – jedynym większym słodkowodnym akwenem jest sztuczny zbiornik King Talal na rzece Az-Zarka. Świat flory i fauny jest dosyć ubogi. Roślinność tworzą m.in. suche kolczaste krzewy, bylice, jaśminy, platany. Sporadycznie na pn.-zach. spotyka się lasy z sosną alepską i dębem. Faunę reprezentują gatunki pustynne i stepowe. Większe ssaki to oryksy arabskie, szakale złociste, gazele i karakale (rysie stepowe).
Historia
Pierwsze państwa na terenie dzisiejszej Jordanii pojawiły się co najmniej w XIII wieku p.n.e. Zamieszkiwały je semickie plemiona Ammonitów, Edomitów i Moabitów W X wieku p.n.e. ziemie te podbiło królestwo izraelskie. Następnie wchodziły one w skład imperium asyryjskiego, Babilonii, Persji, imperium Seleucydów. Na południu kraju istniało od VI w. p.n.e. państwo Nabatejczyków, które podbite przez Rzymian w II w n.e., podobnie jak cała Jordania, przez krótki czas należało do Palmyry. Po podziale cesarstwa rzymskiego kraj stał się częścią Bizancjum. Od V wieku w Jordanii żyli chrześcijańscy Arabowie – Ghassanidzi, którzy byli sojusznikami Bizancjum. W drugiej połowie lat 30. VII wieku dzisiejszą Jordanię podbili Arabowie i stała się ona częścią muzułmańskiego kalifatu. W roku 1099 weszła na kilkadziesiąt lat w skład Królestwa Jerozolimy. Później była w rękach egipskich mameluków. W latach 1517–1918 terenami tymi rządzili Osmanowie.
W 1921 roku Wielka Brytania, która zdołała uzyskać od Ligi Narodów mandat nad tym terytorium, stworzyła na wschód od rzeki Jordan emirat Transjordanii. W 1945 Transjordania przystąpiła do Ligi Arabskiej. 25 maja 1946 Emirat Transjordanii formalnie uzyskał od Wielkiej Brytanii pełną niezależność i ogłosił niepodległość jako Królestwo Transjordanii. Jordania stała się królestwem rządzonym przez Abd Allaha ibn Husajna. Dwa lata później w reakcji na utworzenie Izraela wojska jordańskie zaatakowały nowo powstałe państwo i zajęły Zachodni Brzeg Jordanu (Cisjordanię) oraz Stare Miasto w Jerozolimie. Po zajęciu Zachodniego Brzegu i Wschodniej Jerozolimy Abdullah usiłował zdusić wszelkie ślady tożsamości narodowej palestyńskich Arabów. W odpowiedzi na to 8 września 1948 Liga Arabska prowadzona przez Egipt ogłosiła utworzenie w Strefie Gazy rządu Całej Palestyny. W 1949 roku podpisano zawieszenie broni, które de facto oznaczało porażkę Jordanii, gdyż było dla niej mniej korzystnie niż wcześniejsze ustalenia ONZ. W 1950 ogłoszono utworzenie Jordańskiego Królestwa Haszymidzkiego, do którego włączono nowo zdobyte ziemie palestyńskie czego nie uznały inne państwa arabskie. W tym czasie znacznie wzrosły wpływy palestyńskie. Palestyńczycy w chwili ogłoszenia utworzenia królestwa stanowili aż 2/3 całej ludności Jordanii. Lepiej wykształceni i zorganizowani Palestyńczycy nie byli chętni do uznania zwierzchnictwa monarchii haszymickiej. Popularne wśród nich były idee panarabskie a król Abd Allah postrzegany był przez Palestyńczyków jako jeden ze sprawców klęski Arabów w walce z Izraelem. W latach 50. XX wieku wśród palestyńskich uchodźców w Jordanii ukształtowały się organizacje niepodległościowe: Al-Fatah (Palestyński Ruch Wyzwolenia Narodowego) i Ruch Arabskich Nacjonalistów który przekształcił się w Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny. Od początku przynależności Zachodniego Brzegu do Jordanii Palestyńczycy tworzyli zbrojne oddziały, które następnie dokonywały na terytorium Izraela aktów dywersji, atakowały pojazdy, posterunki wojskowe lub kibuce. Skutki działań militarnych Palestyńczyków były znikome. Czyniąc starania o konsolidację społeczeństwa i ukształtowanie jednego narodu jordańskiego, jordański monarcha nie brał pod uwagę odrębnej tożsamości Palestyńczyków i dążył do asymilacji mieszkańców Zachodniego Brzegu a państwo faworyzowało rdzennych Jordańczyków w dostępie do stanowisk publicznych. Polityka ta doprowadziła do zamachu na króla w roku 1951; Abd Allah został zamordowany przez Palestyńczyka Mustafę Szukriego Aszu.
Władzę po Abd Allahu przejął jego syn Talal, chory na schizofrenię. W związku z tym w 1953 władzę objął jego syn Husajn ibn Talal. W latach 1956–1958 doszło do konfliktu politycznego z Wielką Brytanią i z Jordanii wydalono oficerów brytyjskich. W 1958 roku utworzono krótkotrwały twór o nazwie Federacja Arabska. Federacja utworzona została 14 lutego 1958 roku jako unia królestw haszymidzkich, mająca być przeciwwagą dla utworzonej dwa tygodnie wcześniej z połączenia Egiptu i Syrii Zjednoczonej Republiki Arabskiej. Głową federacji został król Iraku Fajsal II. Zacieśnienie federacji uniemożliwił przewrót wojskowy w Iraku 14 lipca, w wyniku którego obalono monarchię i proklamowano republikę. Oficjalnie rozwiązano ją 2 sierpnia 1958 roku, a Jordania ponownie stała się odrębnym krajem. Król Jordanii deklarował wrogość wobec Izraela i sympatię dla tych państw arabskich, które określały się jako antyamerykańskie. Równocześnie utrzymywał w mocy sojusz z USA i Wielką Brytanią. Ten dwuznaczny kurs miał zapewnić przetrwanie wciąż niepewnej monarchii haszymickiej. W lutym 1960 Husajn nadał wszystkim Palestyńczykom obywatelstwo Jordanii, zakazując równocześnie manifestowania różnic między Palestyńczykami a Jordańczykami.
Do 1967 król Husajn rywalizował o wpływy na ruch palestyński z prezydentem Egiptu Gamalem Abdel Naserem, który był wówczas bardziej popularny wśród Palestyńczyków niż jakikolwiek polityk palestyński. Palestyńczycy wierzyli w antyizraelską retorykę prezydenta Egiptu i jego zapewnienia o możliwości stworzenia „niepodległej Palestyny”. W rzeczywistości Abdel Naser zwiększył w 1963 zainteresowanie sprawą palestyńską. Media egipskie zaprzestały atakowania jordańskiej monarchii – w zamian za to król Husajn zgodził się, by na terytorium jego kraju ukształtował się niezależny ruch palestyński. Rezultatem tych uzgodnień było utworzenie Organizacji Wyzwolenia Palestyny, której bazą wypadową uczyniono Jordanię. Zastrzeżono również, że w razie konfliktów między władzami jordańskimi a formacjami palestyńskimi mediatorem będzie Egipt, co faktycznie dawało mu możliwość ingerowania w sprawy wewnętrzne Jordanii. Początkowo jednak współpraca OWP z królem Husajnem układała się pomyślnie, a monarcha zaczął być akceptowany przez Palestyńczyków.
Z czasem OWP wysuwała pod adresem króla Husajna coraz dalej idące postulaty, co powodowało rozłam w ich wzajemnych relacjach. W lutym 1965 Husajn mianował premierem Wasfiego at-Talla, przeciwnika naseryzmu, usuwając z tego stanowiska sympatyzującego z Egiptem Bahdżata at-Talhuniego. At-Tall odrzucił kolejne żądania OWP. Egipska mediacja nie przyniosła efektów a stosunki egipsko-jordańskie uległy pogorszeniu, stosunki między OWP a królem nadal się pogarszały, a sympatie Palestyńczyków w tym sporze były po stronie ich organizacji. Na załamywanie się dobrych relacji między organizacją a państwem jordańskim miały również wpływ antyizraelskie działania zbrojne Palestyńczyków, które pociągały za sobą izraelskie ataki odwetowe.
W takich okolicznościach 13 listopada 1966 wojska izraelskie weszły do wsi As-Samu na Zachodnim Brzegu, zabijając znaczną liczbę cywilów oraz kilkunastu żołnierzy jordańskich. Władze Jordanii zaczęły obawiać się, że Izrael może wkroczyć na cały Zachodni Brzeg; Jordania nie byłaby w stanie obronić tego terytorium. Po wydarzeniach w As-Samu w miastach Zachodniego Brzegu ponownie wybuchły antyrządowe zamieszki, których palestyńscy uczestnicy żądali, by władzę w tym regionie oddać przedstawicielom OWP. Bardziej radykalni żądali nawet, by Husajn abdykował. Wystąpienia zostały stłumione, a w lutym 1967 Jordania i Egipt przestały utrzymywać stosunki dyplomatyczne.
Wiosną 1967 Husajn dokonał jednak kolejnego zwrotu w polityce zagranicznej. 21 maja zaproponował Abdel Naserowi zawarcie sojuszu, a 30 maja podpisał w Kairze „Porozumienie o wspólnej obronie”, które nie tylko zapowiadało wspólną walkę obu państw z Izraelem, ale także podporządkowywało siły jordańskie egipskiemu dowództwu. Król zamierzał w ten sposób odzyskać popularność wśród Palestyńczyków (którzy oczekiwali nowej wojny z Izraelem z nadzieją i optymizmem), a także przeciwdziałać spodziewanej inwazji izraelskiej na Zachodni Brzeg. Wojna sześciodniowa (5–10 czerwca 1967) zakończyła się całkowitą klęską Arabów. Siły jordańskie zostały rozbite, a Zachodni Brzeg 8 czerwca opanowany przez przeciwników. Z zajętych przez Izrael terenów uciekło do Jordanii kolejne 400 tysięcy Palestyńczyków (w 1949 przybyło tu ok. 400 tys. ludzi z terenów zajętych przez Izrael).
Przegrana Jordanii w wojnie sześciodniowej doprowadziła do dalszej radykalizacji palestyńskich grup niepodległościowych. OWP coraz bardziej zaczęła akcentować swoją władzę wśród Palestyńczyków która zaczęła tworzyć „państwo w państwie”. Równocześnie swoje wpływy wśród Palestyńczyków starały się na mniejszą skalę budować Irak i Syria, a z ich inspiracji powstały kolejne ugrupowania polityczno-wojskowe, odpowiednio „Arabski Front Wyzwolenia” oraz As-Sa’ika.
Celem Jordanii po wojnie sześciodniowej było odzyskanie Zachodniego Brzegu (państwo nie uznało faktycznej utraty tego terytorium), toteż organizacjom palestyńskimi ponownie pozwolono na aktywną działalność, w tym na utworzenie obozów w dolinie Jordanu i wznowienie antyizraelskich akcji zbrojnych. Przebieg wojny sześciodniowej sprawił jednak, że działacze palestyńscy doszli do przekonania, że powstanie „niepodległej Palestyny” będzie możliwe jedynie drogą „wojny ludowej” – samodzielnych działań partyzanckich. Zamierzali prowadzić w pełni niezależne działania zbrojne mimo faktu, że ich organizacje były zależne od ich materialnego wsparcia. Dopuścili także możliwość atakowania krajów, które ich gościły, jeśli uznali to za korzystne dla własnych celów.
Do końca 1967 i w 1968 Palestyńczycy, atakując Izrael, nadal jednak współpracowali z wojskami jordańskimi. 21 marca 1968 jordańska artyleria uratowała od rozbicia główny obóz Al-Fatah w Al-Karamie, co palestyńska propaganda ukazywała następnie jako zwycięską bitwę, w której główną rolę przypisano partyzantom - to oni rzekomo mieli przyjść z pomocą nieudolnie walczącym Jordańczykom. W ciągu kolejnych miesięcy zbrojne formacje palestyńskie przyciągnęły kilkanaście tysięcy ochotników.
Palestyńskie organizacje, uzyskujące bezpośrednią pomoc z ZSRR, zaczęły ulegać coraz większej radykalizacji w duchu lewicowym. Ich przywódcy doszli również do przekonania, że monarchia jordańska jest słaba i może zostać łatwo obalona. Niektórzy, jak George Habasz, twierdzili wprost, że walka z Haszymitami jest obowiązkiem Palestyńczyków tak samo, jak dążenie do zniszczenia Izraela.
W listopadzie 1968 doszło do pierwszych starć między oddziałami armii jordańskiej a formacjami palestyńskimi. Napięcia jordańsko-palestyńskie podsycała Syria, rządzona od 1963 przez arabskich nacjonalistów. Król Husajn początkowo starał się uniknąć wojny domowej. Nadal sądził, że sojusz z Egiptem i Syrią, a także wspieranie formacji palestyńskich pomoże wygrać nową wojnę z Izraelem i zdobyć Zachodni Brzeg. Miał również na uwadze fakt, że wojsko jordańskie musiało dopiero zostać odtworzone po wojnie sześciodniowej. Dlatego w 1969 de facto pogodził się z opanowaniem przez organizacje palestyńskie obozów dla uchodźców na przedmieściach Ammanu i ich wzmożoną aktywnością na północy kraju. Ostatecznie uznał jednak, że działalność Palestyńczyków przynosi Jordanii większe straty niż korzyści. Latem 1970 palestyńskie formacje ponownie dopuszczały się ataków na urzędników państwowych i jordańską policję, anarchizując sytuację w największych miastach kraju.
26 lipca 1970 roku Jordania zgodziła się na drugi plan pokojowy Williama Rogersa, który zakładał trzymiesięczny rozejm izraelsko-arabski, a także wycofanie się przez Izrael z ziem zajętych w toku wojny sześciodniowej. Takie rozwiązanie całkowicie satysfakcjonowało Husajna, natomiast było nie do przyjęcia dla organizacji palestyńskich. Bojówki palestyńskie w sierpniu 1970 ponownie zorganizowały serię zamachów na jordańskich urzędników, starając się całkowicie opanować sytuację w miastach. 1 września 1970 w Ammanie ostrzelany został konwój samochodów, w którym poruszał się król (nie wiadomo jednak, czy był to zaplanowany zamach). Wydarzenie to ostatecznie przekonało Husajna, że palestyńskie formacje działają na szkodę Jordanii i muszą zostać z niej usunięte. 6 września 1970 członkowie Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny dokonali porwania czterech samolotów w Europie i jednego w Bahrajnie (kolejne porwanie zostało udaremnione), a trzy z nich skierowali na pustynne lotnisko Dawson’s Field na terenie Jordanii. Większość pasażerów została uwolniona, jednak 54 z nich Palestyńczycy zatrzymali w Ammanie, zaś puste samoloty wysadzili w powietrze. Akt ten miał być demonstracją siły Palestyńczyków i słabości Jordanii. Również na początku września 1970 wizytę w Jordanii odbyli przywódcy As-Sa’iki, zapewniając, że OWP może liczyć na pomoc syryjską. Jedenaście dni po porwaniu samolotów palestyńscy działacze ogłosili w Irbidzie powstanie rządu ludowego. Przywódcy LFWP obwieścili, że „na terenie północnej Jordanii powstało wyzwolone terytorium palestyńskie”.
Król Husajn nakazał armii jordańskiej uderzenie na obozy dla uchodźców pod Ammanem, a 16 września ogłosił powstanie rządu wojskowego z Muhammadem Dawudem al-Abbasim na czele. Walki w obozach przeciągnęły się dłużej, niż zakładał król, trwały bowiem jedenaście dni, jednak zgodnie z jego oczekiwaniami zakończyły się całkowitym sukcesem sił rządowych. OWP twierdziła następnie, że w walkach poległo 3,5 tys. Palestyńczyków. Stolica znalazła się pod kontrolą sił jordańskich. W czasie wojny domowej Palestyńczykom udzieliła pomocy Syria, wysyłając im znaczną ilość broni. Celem tej pomocy nie było jednak obalanie monarchii jordańskiej, ale utworzenie przy granicy niewielkiego terytorium palestyńskiego, co mogłoby być punktem wyjścia do rozmów z Husajnem. 20 września 1970 dwieście czołgów syryjskich, oficjalnie obsługiwanych przez bojowników OWP, przekroczyło granicę syryjsko-jordańską, pomagając Palestyńczykom ponownie opanować Irbid i Adżlun.
Husajn po odparciu ataku z Syrii, polecił armii jordańskiej zlikwidować pozostałe jeszcze palestyńskie obozy zbrojne. Palestyńczycy nie mogli już liczyć na pomoc syryjską, gdyż w grudniu 1970 w Syrii doszło do zamachu stanu, po którym władzę w kraju objęły kręgi niechętne kontynuowania sporu z Jordanią. Syria przyjęła jedynie resztki rozbitych oddziałów palestyńskich a inni ocaleli bojówkarze palestyńscy znaleźli schronienie w Libanie. W odpowiedzi na zniszczenie palestyńskich oddziałów granice z Jordanią zamknęły Syria i Irak, zaś Algieria zawiesiła stosunki dyplomatyczne z Jordaniąi
W wojnie arabsko-izraelskiej w 1973 roku Jordania w zasadzie nie uczestniczyła, poza jedną brygadą walczącą na terytorium Syrii. Z własnego terytorium Izraela nie atakowano. Po wybuchu pierwszej intifady król Jordanii zrzekł się w 1988 roku Zachodniego Brzegu na rzecz Palestyńczyków. W następnym roku król zgodził się na wybory parlamentarne i pozwolił na stopniową liberalizację kraju. W trakcie wojny w Zatoce Perskiej Jordania zachowała życzliwą neutralność w stosunku do Iraku, co pogorszyło jej stosunki z Zachodem i emiratami w Zatoce Perskiej. W 1992 roku powstał opozycyjny Islamski Front Działań, który choć politycznie związany był z Bractwem Muzułmańskim głosił hasła o profilu umiarkowanie islamskim, od czasu powstania, Front stanowi trzon opozycji antyrządowej. W 1994 roku zawarła pokój z Izraelem (stan wojny z tym krajem trwał formalnie od 1948 roku). Pięć lat później zmarł król Husajn, a nowym władcą Jordanii został jego syn Abd Allah. Nowy król zawarł w 2001 roku Układ o wolnym handlu z USA oraz w 2002 Układ o stowarzyszeniu z UE i prowadzi politykę przyjazną wobec Zachodu. Od wybuchu wojny w Iraku szyici zarzucają Jordanii stałe wspieranie sunnitów irackich. W dalszym ciągu system Jordanii nie jest demokratyczny, a część opozycji bojkotuje wybory ze względu na dyskryminację ludności palestyńskiej stanowiącej trzon opozycji. W styczniu 2011 roku doszło do ogólnokrajowych protestów. W 2014 roku Jordania włączyła się do międzynarodowej interwencji przeciwko Państwu Islamskiemu.
Ustrój polityczny
Jordania jest monarchią konstytucyjną. Obecna ustawa zasadnicza została uchwalona 1 stycznia 1952 roku i była wielokrotnie zmieniana.
Król posiada szeroki zakres władzy wykonawczej i ustawodawczej. Aktualnie urzędującym władcą jest Abd Allah ibn Husajn. Zastąpił on swojego ojca Husajna, który zmarł w lutym 1999.
Władza ustawodawcza należy do dwuizbowego parlamentu. Wyższą izbą jest 75-osobowy senat którego wszyscy członkowie są mianowani bezpośrednio przez króla. Niższą izbą jest Izba Reprezentantów, w której 150 posłów wybieranych jest w sposób demokratyczny. 27 w systemie proporcjonalnym z ogólnokrajowych list; pozostałych 108 z jednomandatowych okręgów wyborczych. Oprócz tego 15 miejsc zarezerwowanych jest wyłącznie dla kobiet.
Jordania posiada system wielopartyjny. Poprawka do konstytucji z lipca 2012 umieściła partie polityczne pod jurysdykcją Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz zabroniła tworzenia ugrupowań o podłożu religijnym.
Ostatnie wybory parlamentarne odbyły się 23 stycznia 2013 roku. Zostały zbojkotowane przez opozycję (m.in. Bractwo Muzułmańskie) która zarzuciła władzy stworzenie ordynacji wyborczej korzystnej dla monarchy.
Prawo
Jordański system prawny wywodzi się z prawa szariatu i Kodeksu Napoleona.
W Jordanii równolegle do sądów cywilnych istnieją sądy szariatu. Najwyższym organem jest Sąd Najwyższy oraz niższe od niego Sądy Apelacyjne. Sądy cywilne mają jurysdykcję w sprawach karnych i cywilnych a sądy szariatu dotyczą wyłącznie statusu osobowego muzułmanów (m.in. ślubów, rozwodów i dziedziczenia). Niewierzący oraz wyznający inną religie niż islam podlegają w tym zakresie osobnym trybunałom. W sprawach dotyczących stron o różnych religiach jurysdykcje sprawują sądy świeckie. W sądach szariatu zeznania dwóch kobiet są równe zeznaniom jednego mężczyzny.
Polityka zagraniczna
Jordania prowadzi pro-zachodnią politykę zagraniczną utrzymując bliskie stosunki ze Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. Pogorszyły się one przez zachowanie neutralności i utrzymywanie kontaktów z Irakiem podczas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej przez Jordanię. Próbowała one je poprawić poprzez udział w procesie pokojowym w południowo-zachodniej Azji i egzekwowaniu sankcji ONZ wobec Iraku. Stosunki między Jordanią a państwami Zatoki Perskiej uległy znacznej poprawie po śmierci króla Husajna w 1999 roku.
Jordania jest jednym z dwóch krajów arabskich (drugim jest Egipt) które podpisały traktat pokojowy z Izraelem. Od 2001 należy do państw objętych przez Europejską Politykę Sąsiedztwa prowadzoną przez Unię Europejską.
Siły zbrojne
Jordania dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Jordanii składało się w 2014 roku z: 1321 czołgów, 4,6 tys. opancerzonych pojazdów bojowych, 461 dział samobieżnych, 72 zestawów artylerii holowanej oraz 88 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Jordanii dysponowała w 2014 roku 27 okrętami obrony przybrzeża. Jordańskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 74 myśliwców, 87 samolotów transportowych, 49 samolotów szkolno-bojowych, 107 śmigłowców oraz 24 śmigłowców szturmowych.
Wojska jordańskie w 2014 roku liczyły 110,7 tys. żołnierzy zawodowych oraz 65 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) jordańskie siły zbrojne stanowią 67. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1,5 mld dolarów (USD).
Podział administracyjny
Jordania jest podzielona na dwanaście muhafaz i 52 nahia.
Gospodarka
Oficjalną walutą Jordanii jest dinar jordański (JOD). Jest on powiązany z dolarem amerykańskim sztywnym kursem walutowym, który odpowiada 1$ = 0,709 JOD, czyli 1 JOD = 1,41044$.
Jordania została sklasyfikowana przez Bank Światowy jako kraj o średnio-wysokim dochodzie. Około 13% ludności żyje za mniej niż 3 USD dziennie.
Jordania posiada bogate złoża fosforytów eksploatowane w okolicach Al-Hasa i Ar-Rusajfa. Poza fosforytami wydobywa się sole potasowe, ropę naftową oraz rudy żelaza, miedzi i manganu. Dzięki temu rozwinęły się zakłady przetwórstwa ropy naftowej, hutnictwo żelaza, stali i metali nieżelaznych. Widoczny jest także rozwój przemysłu włókienniczego, odzieżowego i przetwórstwa spożywczego.
Rozwój rolnictwa jest w znacznym stopniu ograniczony, gdyż zaledwie 4,5% ziemi nadaje się pod uprawę. Uprawia się przede wszystkim pszenicę, jęczmień oraz ogórki, pomidory, figi, oliwki i winorośl. Na podobne trudności napotyka produkcja zwierzęca, gdyż pastwiska i łąki stanowią 8,9% powierzchni kraju. Nie pokrywa ono krajowego zapotrzebowania, przez co konieczny jest import żywności z innych państw.
Innymi problemami gospodarki są: wysoki deficyt budżetowy, ubóstwo, korupcja, drenaż mózgów i bezrobocie. Oficjalna stopa bezrobocia w 2012 wynosiła 13%. Część analityków uważa jednak, że w rzeczywistości jest to 25% osób w wieku produkcyjnym. Wśród młodzieży bezrobocie wynosi 30%.
Ze względu na niewielki wzrost gospodarczy, duży sektor publiczny oraz wysokie dotacje na energię i żywność, w Jordanii zazwyczaj odnotowuje się deficyt budżetowy. Jest on częściowo pokrywany przez pomoc międzynarodową.
Państwo jest największym pracodawcą w kraju, zatrudnia od 1/3 do 2/3 wszystkich pracujących.
W 2000 roku Jordania dołączyła do Światowej Organizacji Handlu oraz podpisała porozumienie z USA o wolnym handlu.
Jordania musiała wydać 500 milionów dolarów na pokrycie strat spowodowanych przez serię ataków na gazociągi w Egipcie w 2011 (potrzeba używania droższych paliw do wytwarzania energii elektrycznej).
W sierpniu 2012 Międzynarodowy Fundusz Walutowy przyznał Jordanii dwa miliardy dolarów pożyczki. W ramach umowy Jordania zobowiązała się do obniżenia wydatków. Dwa miesiące później, w listopadzie 2012 rząd obciął dotacje do paliwa, zwiększając tym samym jego cenę. Doprowadziło to do ogólnokrajowych protestów.
Całkowity dług zagraniczny Jordanii w 2012 r. wynosił 22 miliardy dolarów, co stanowiło 72% PKB. Pod koniec listopada 2012 deficyt budżetowy szacowany był na 3 miliardy dolarów (11% PKB). Stopa inflacji w pierwszej połowie 2014 wynosiła 3,18%.
Odsetek wykwalifikowanych pracowników w Jordanii jest jednym z najwyższych w regionie. Rolnictwo stanowiło ok. 40% PKB na początku lat 50. XX wieku. W przededniu wojny sześciodniowej w czerwcu 1967 roku, było to 17%, a w połowie 1980 6%.
Zasoby naturalne
Złoża fosforanowe w południowej Jordanii czynią ją jednym z największych producentów i eksporterów tego minerału na świecie. Zostały one odkryte przez Amina Kamela Kawara w 1935 roku w Ar-Rusajfa (ok. 15 km na północ od Ammanu).
Planowana jest budowa elektrowni atomowej, składającej się z dwóch bloków o mocy 2 GW.
W 1987 odkryto złoża gazu ziemnego wynoszące ok. 270 miliardów metrów sześciennych. Pole Risha w pobliżu granicy z Irakiem produkuje 10 mln m³ gazu dziennie. Jest on wysyłany do pobliskiej elektrowni i pokrywa ok. 10% zapotrzebowania na energię elektryczną Jordanii.
Turystyka
Turystyka stanowi 10–12% produktu narodowego brutto w 2006 roku. W 2010 roku Jordanię odwiedziło 8 milionów osób. Przychody z turystyki wyniosły w tym samym roku 3,4 miliarda dolarów lub jeśli wliczyć turystykę medyczną 4,4 miliarda dolarów.
Jordania posiada światowej klasy obiekty historyczne i kulturalne (m.in. Petra, Dżarasz) oraz wysoko rozwiniętą bazę turystyczną. Głównym ośrodkiem turystycznym jest Akaba, położona nad wybrzeżem Morza Czerwonego.
W Jordanii wyznaczone są liczne rezerwaty przyrody, spośród których największym jest Dana. Turystyka religijna koncentruje się głównie ku górze Nebo oraz miejscowości Madaba.
W 2008 roku około 35 tysięcy turystów i pielgrzymów z Polski odwiedziło Jordanię.
Transport
Jordania posiada dobrze rozwiniętą infrastrukturę transportową.
W Jordanii znajdują się trzy międzynarodowe lotniska. Dwa położone są w pobliżu stolicy kraju – Ammanu a trzecie w Akabie.
Narodowymi przewoźnikiem jest Royal Jordanian, mający siedzibę w porcie lotniczym Amman (Queen Alia International Airport).
Współpraca międzynarodowa
Polska 16 listopada 1977 roku podpisała w Ammanie "umowę między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rządem Haszymidzkiego Królestwa Jordanii o współpracy kulturalnej i naukowej" .
Demografia
W 2012 Jordania miała 6,388 mln mieszkańców.
Społeczeństwo Jordanii jest bardzo młode (ok. 35,8% ludności to osoby poniżej 15 lat), co jest rezultatem dość wysoko rozwiniętej służby zdrowia (średnia długość życia: 72 lata) oraz powszechnej wielodzietności. Wyższy poziom życia w mieście powoduje migracje (82,7% ludności żyje w miastach) oraz masowe powstawania dzielnic biedy.
Analfabetyzm w Jordanii wynosi 3%. W kraju znajduje się (stan na 2010) 10 uniwersytetów publicznych i 16 prywatnych.
Grupy etniczne
Najbardziej liczne grupy narodowe i etniczne zamieszkałe na terenie Jordanii
Arabowie – 98%,
Czerkiesi – 1%
Ormianie – 1%
Religia
Struktura religijna kraju w 2010 roku:
islam – 97,2% (95% wyznaje islam sunnicki)
chrześcijaństwo – 2,2% (po wojnie w Iraku populacja chrześcijan wzrosła w związku z imigracją tamtejszych chrześcijan, prześladowanych po upadku dyktatury Saddama Husajna)
prawosławie – 1,5%
katolicyzm – 0,4% (Kościół katolicki obrządku ormiańskiego, Kościół chaldejski, Kościół łaciński, Kościół katolicki obrządku syryjskiego, Kościół melchicki)
protestantyzm – 0,3%
buddyzm – 0,4%
pozostali – 0,3%
Kultura
Religia i tradycja odgrywają ważną rolę dla współczesnego społeczeństwa Jordanii. Jordańczycy żyją w dość tradycyjnym społeczeństwie, które jest stale pod większym wpływem globalizacji. Jordania jest uznawana za jeden z najbardziej kosmopolitycznych krajów w świecie arabskim.
Według amerykańskiego think tanku Center for Strategic Studies, 90% jordańskich muzułmanów opisuje siebie jako „religijnych” lub „dość religijnych”, 52% Jordańczyków wyraża opinie iż praktyki religijne, tak jak sprawy prywatne należy oddzielić od życia społecznego i politycznego.
Latem odbywa się międzynarodowy festiwal muzyki arabskiej Jerash Festival.
Święto niepodległości przypada 25 maja. Dniem wolnym od pracy jest piątek.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona Jordańskiej Rady Turystyki
Oficjalna strona króla Abdullaha II
Państwa w Azji
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych
Królestwa | 83,308 |
1124 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Dania | Dania | Dania () – państwo położone w Europie Północnej (Skandynawia), najmniejsze z państw nordyckich. Wraz z Grenlandią oraz Wyspami Owczymi tworzy Wspólnotowe Królestwo Danii. Kontynentalna Dania graniczy od południa z Niemcami, zaś przez cieśninę Sund sąsiaduje ze Szwecją. Posiada też granicę z Kanadą na wyspie Hansa. Dania jest członkiem Unii Europejskiej, NATO oraz ONZ.
Nazwa państwa
Nazwa państwa duńskiego pojawiła się po raz pierwszy ok. roku 955 w formie ᛏᛅᚾᛰᛅᚱᚴᛅ, co oznacza „graniczny las Duńczyków” (więcej na ten temat w haśle kamienie runiczne z Jelling).
Geografia
Dania pod względem warunków naturalnych jest krajem przejściowym pomiędzy Europą Północną i Środkową. Geologicznie terytorium Danii związane jest z trzonem kontynentalnym Europy. Większa część powierzchni kraju ukształtowana została w okresie ostatniego zlodowacenia. Granicę krajobrazową wyznacza zlodowacenie Würm, które ciągnie się przez cały Półwysep Jutlandzki w kierunku południkowym. Górnokredowe wapienie i kreda tworzą krajobraz północnej Jutlandii i wybrzeża typu klifowego na wyspach Møn i Zelandia.
Dania jest krajem nizinnym – najwyższym punktem jest wzgórze Yding Skovhøj (172,54 m n.p.m. razem z kurhanem nagrobnym na szczycie, bez kurhanu 170,77 m n.p.m.).
70% powierzchni Danii przypada na Półwysep Jutlandzki (Jutlandię, Jylland). Reszta kraju położona jest na 406 wyspach, z czego zamieszkanych jest 79. Największe i najważniejsze wyspy to Zelandia 7031 km² (Sjælland, na której znajduje się stolica kraju, Kopenhaga), Nørrejyske Ø 4685 km², Fionia (Fyn) 2984 km², Lolland 1243 km², Bornholm 588,5 km², Falster 514,0 km², Morsø 363,3 km², Als 321,0 km², Langeland 284,0 km², Møn 237,5 km² i Rømø 128,9 km².
Powierzchnia całkowita: 43 094 km²
Powierzchnia lądowa: 42 394 km² (98,38%)
Powierzchnia wodna: 700 km² (1,62%)
Całkowita granica lądowa: 68 km z Niemcami
Długość wybrzeża: 7314 km
Najwyższy punkt naturalny: Møllehøj 170,86 m n.p.m.
Najniższy punkt: Lammefjord 7 m p.p.m.
Największe miasta Danii to Kopenhaga (518,6 tys.), Århus (239,9 tys.), Odense, Ålborg i Esbjerg.
Roślinność
Pierwotną roślinność kraju stanowiły lasy bukowo-dębowo-jesionowe oraz wrzosowiska. Obecnie znaczna ich większość została zastąpiona przez grunty orne oraz łąki i pastwiska. Lasy stanowią niespełna 12% powierzchni Danii i składają się głównie z sosen, jodeł, świerków i modrzewi, posadzonych przez człowieka.
Klimat
Na obszarze Danii panuje klimat umiarkowany ciepły typu morskiego. Zimy są krótkie i łagodne, zaś lata – dość chłodne, z dużą ilością opadów. Średnia temperatura w styczniu wynosi od -0,5 do +0,5 °C, a w lipcu od +16 do +17 °C. Najwyższa zanotowana na terenie Danii temperatura to +36,4 °C. Absolutne minimum termiczne to –31,2 °C.
Opady występują głównie w postaci deszczu (śnieg pojawia się rzadko), zaś największe nasilenie opadów ma miejsce w lipcu i sierpniu. Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 650 mm, przy czym istnieją w tym względzie spore różnice pomiędzy poszczególnymi częściami kraju, i tak na Zelandii jest to ok. 550 mm, a na Półwyspie Jutlandzkim – 800 mm.
Historia
Pierwotnie obszar dzisiejszej Danii został zasiedlony przez plemiona Cymbrów i Teutonów, a następnie Anglów, Jutów. Te 2 plemiona w V i VI wieku po podbiciu części dzisiejszej Anglii w dużej mierze przemieściły się tam, a na ich miejsce napłynęli skandynawscy Duńczycy. W okresie VIII–IX wieku duńscy wikingowie brali udział w morskich wyprawach na wybrzeża Wielkiej Brytanii – gdzie powstał zasiedlany przez nich obszar Danelaw, państwa Franków – gdzie osiedlali się w późniejszej Normandii oraz wybrzeża Bałtyku. Jednocześnie postępowało jednoczenie kraju, który w X wieku za rządów Haralda Sinozębego został schrystianizowany.
Jego wnuk Kanut II Wielki władał państwem, które obejmowało obok Danii, także Anglię, Norwegię, południową Szwecję. W XII wieku Dania rozpoczęła ekspansję w rejonie Morza Bałtyckiego, zajmując m.in. Estonię, Holsztyn i Inflanty. W XIV wieku Dania prowadziła wojnę z Hanzą o kontrolę nad handlem bałtyckim. W roku 1397 królowa Małgorzata I utworzyła z Norwegią i Szwecją Unię Kalmarską, która przetrwała do 1523 roku, gdy pod rządami Wazów uniezależniła się Szwecja. Unia Danii z Norwegią przetrwała do roku 1814. W 1448 r. tron objął Chrystian I z dynastii Oldenburgów. W latach 1534–1536 w kraju trwała wojna domowa, w wyniku której religią państwową stał się luteranizm. W wojnie trzydziestoletniej król Chrystian IV interweniował po stronie protestantów w latach 1625–1629. Od drugiej połowy XVI wieku Dania prowadziła wyniszczające wojny ze Szwecją o panowanie na Bałtyku, w efekcie których utraciła na trwałe południowy skraj Półwyspu Skandynawskiego, Skanię i przejściowo wyspę Bornholm.
W okresie napoleońskim Duńczycy starali się zachować neutralność prowadząc handel z oboma obozami. Dania weszła do tzw. Ligi Zbrojnej Neutralności, co zostało uznane za akt wrogi przez Zjednoczone Królestwo i doprowadziło do brytyjskiego ataku na Kopenhagę oraz zniszczenia floty duńskiej. Wobec kłopotów ekonomicznych spowodowanych blokadą brytyjską w roku 1814 Dania zrzekła się na rzecz Szwecji kontroli nad Norwegią w traktacie kilońskim. Jednak zachowała dawne norweskie posiadłości: Islandię, Wyspy Owcze i Grenlandię. W roku 1849 Dania stała się monarchią konstytucyjną. W traktacie kopenhaskim z 1857 roku królestwo – w zamian za rekompensatę – zrzekło się pobieranych przez ponad 400 lat ceł za przepłynięcie kontrolowanych przez nie cieśnin. Cła te stanowiły znaczący dochód dla duńskiego skarbu.
W połowie XIX wieku Dania prowadziła z państwami niemieckimi zwycięską I wojnę o Szlezwik, jednak kilkanaście lat później w 1864 roku uległa koalicji Austrii i Prus w II wojnie o Szlezwik. W jej wyniku utraciła zarówno Szlezwik, jak i Holsztyn, i od tego momentu prowadziła politykę neutralności. Podczas I wojny światowej zachowała neutralność, a w roku 1920 w wyniku plebiscytu północny Szlezwik powrócił do Danii. Mimo swego statusu w 1940 została zaatakowana przez hitlerowskie Niemcy i szybko zajęta. Przez kilka lat mimo okupacji Dania zachowywała formalną suwerenność – funkcjonował parlament i rząd, ale od roku 1943 rządy bezpośrednie przejęli Niemcy. W 1944 okupowana przez Brytyjczyków i Amerykanów Islandia zerwała unię personalną z Danią, ogłoszając się republiką. Terytorium Danii zostało wyzwolone na początku maja 1945 roku przez wojska brytyjskie. Wyspę Bornholm zajęła Armia Czerwona.
W roku 1949 Dania stała się członkiem NATO. Od 1953 roku w Królestwie Danii obowiązuje nowa konstytucja (Konstytucja Królestwa Danii z 5 czerwca 1953 r.). W roku 1960 weszła w skład Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu, a w 1973 stała się członkiem EWG. W roku 1992 w referendum Duńczycy odrzucili traktat z Maastricht, jednak rok później został on ostatecznie ratyfikowany.
Demografia
Populacja: 5 756 170 mieszkańców (2016).
Grupy etniczne:
Duńczycy – 86,96%
Turcy – 1,09%
Polacy – 0,79%
Syryjczycy – 0.68%
Niemcy – 0,57%
Irakijczycy – 0.56%
Rumuni – 0.48%
Libańczycy – 0.46%
Pakistańczycy – 0.43%
Bośniacy – 0,40%
Somalowie – 0,37%
Persowie – 0,35%
pozostali – 6,86% (w tym: Afgańczycy, Szwedzi, Brytyjczycy, Norwegowie, Wietnamczycy)
Struktura wieku (2006 r.):
0–14 lat: 18,7%
15–64 lat: 66,1%
65 i więcej lat: 15,2%
Średnia wieku (2006 r.):
ogółem: 39,8 lat
średnia wieku mężczyzn: 38,9 lat
średnia wieku kobiet: 40,7 lat
Przeciętna długość życia (2006 r.):
dla całej populacji: 77,79 lat
średnia długość życia mężczyzn: 75,49 lat
średnia długość życia kobiet: 80,22 lat
Współczynnik dzietności (2014 r.):
1,73 dziecka/kobietę
Języki
Oficjalnym językiem Królestwa Danii jest język duński, który występuje w wielu regionalnych dialektach. Języki mniejszości to szwedzki oraz niemiecki. Na terytoriach zależnych Danii używane są też języki farerski i grenlandzki. Najpowszechniej znanym językiem obcym jest angielski.
Miasta
Najludniejsze miasta Danii::
Religie
Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center:
protestantyzm – 81,9%
bez religii – 11,8%
islam – 4,1%
katolicyzm – 0,7%
hinduizm – 0,4%
inni chrześcijanie – 0,3% (w tym: Świadkowie Jehowy – 0,23% i mormoni – 0,08%)
buddyzm – 0,2%
prawosławie – 0,1%
inne religie – 0,5%
Wśród protestantów dominuje Kościół Luterański z 4,3 miliona wiernych. Wśród innych wyznań protestanckich największe stanowią: ruch zielonoświątkowy (20,5 tys. wiernych), baptyzm (8 tys.), Kościół Duńskiej Konwencji (3,3 tys.) i Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (3,2 tys.). Przynależność do państwowego Kościoła luterańskiego jest oznaką nie tyle religijności, ile tożsamości narodowej. Duńczycy są jednym z najbardziej zsekularyzowanych narodów świata. Wiarę w Boga deklaruje mniej niż 1/3 Duńczyków (według Eurobarometru 31% w 2005 roku). Powszechna jest obojętność religijna, agnostycyzm i w mniejszym stopniu ateizm.
Polityka
Ustrój polityczny
Dania jest monarchią konstytucyjną – głową państwa jest królowa Małgorzata II.
Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament noszący nazwę Folketing (179 deputowanych) wybierany na 4-letnią kadencję.
Dania jest najstarszą europejską monarchią z zachowaną ciągłością dziedzicznej władzy monarszej. Obecnie na tronie duńskim zasiada królowa Małgorzata II, córka Fryderyka IX i królowej Ingrid, z dynastii oldenburskiej, linii Sonderburg-Glücksburg, zamężna z księciem Henrykiem. Następcą tronu jest starszy syn królowej, książę Fryderyk. Dania jest monarchią konstytucyjną od 5 czerwca 1849 roku.
Dziedziczenie tronu
Według Aktu o sukcesji z 4 czerwca 2009 r. tron po zmarłej monarchini obejmuje najstarszy potomek. Przy braku potomka tron przechodzi na najstarszego brata lub siostrę. Jeżeli rodzeństwo zmarłego władcy nie żyje lub z innych powodów nie jest upoważnione do objęcia tronu, tron obejmuje najbliższa pokrewieństwem linia boczna panującej dynastii, lecz z ograniczeniem do potomków króla Chrystiana X. Brak możliwości zastosowania tych zasad prowadzi do elekcji nowego króla lub królowej przez parlament. Na tronie mogą zasiąść tylko spadkobiercy z legalnych związków małżeńskich i jeśli należą do Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego. Związek małżeński króla musi zostać zaakceptowany przez Folketing, a małżeństwa zawarte przez pretendentów do tronu wymagają zgody królowej na forum Rady Państwowej. Tuż po wstąpieniu na tron monarcha lub monarchini składa przyrzeczenie na piśmie, że będzie przestrzegać postanowień konstytucji.
System partyjny
Obecny system partyjny Danii jest systemem wielopartyjnym. Liczba partii reprezentowanych w parlamencie kształtuje się zwykle w granicach 8-10. Wśród ugrupowań socjalistycznych dominuje Partia Socjaldemokratyczna. Inne lewicowe ugrupowania to m.in. Socjalistyczna Partia Ludowa oraz Partia Jedności, „Związek Czerwono-Zielonych”. Rola łącznika pomiędzy centrum a prawicą przypada Partii Radykalno-Liberalnej. Innego rodzaju partią liberalną jest Duńska Partia Liberalna – „Venstre”. Coraz większe poparcie wyborców uzyskuje nacjonalistyczna Duńska Partia Ludowa. Interesy niemieckiej mniejszości reprezentuje Partia Szlezwiku, o wyraźnie regionalnym zasięgu. Poza ww. występują również inne partie, np. Konserwatywna Partia Ludowa czy Sojusz Liberalny.
Historia systemu partyjnego
Do 1849 roku ustrój Danii był autokratyczny. Konstytucja z tego samego roku przyznała swobody obywatelskie i obaliła strukturę dotychczasowych rządów, wprowadzając dwuizbowy parlament złożony z reprezentantów o określonym wieku (od 30. roku życia), wyłonionych w wyborach powszechnych. Pewna liczba ugrupowań pojawiła się w świeżo założonym parlamencie, Rigsdagu. Skrystalizowały się one do trzech grup głównych: Venstre (Lewica), Højre (Prawica) i Centrum.
1866 rok przyniósł nowelizację, w której izba wyższa (Landsting) złożona z przedstawicieli uprzywilejowanych właścicieli ziemskich zyskała pozycję dominującą. Stanowiło to czynnik zapalny walki politycznej, która oficjalnie dotycząca konfliktu bezpośrednio wybieranej izby, Folketingu, z mającym przewagę Landstingiem, była w rzeczywistości aspiracją Partii Lewicy (założonej i popieranej w większości przez rolników, ale po 1870 roku również robotników) dążącej do rozbicia monopolu władzy politycznej Partii Prawicy (składającej się z arystokracji, właścicieli ziemskich i wyższej klasy średniej).
W 1901, na skutek rosnącego niezadowolenia robotników, zrzeszających się w związki zawodowe, król Chrystian IX wezwał lewicę do utworzenia nowego gabinetu i od tego czasu akceptowano regułę, iż rząd powinien odzwierciedlać większość w Folketingu.
W 1905 roku nastąpił rozłam w Partii Lewicy. Jej odłam stał się partią centrową. Radykalni-Liberałowie pragnęli współpracować z Socjaldemokratami. 1913: Obie partie otrzymują większość w Folketingu, Radykalno-Liberalny rząd kieruje Danią do czasu I wojny światowej.
Nowa konstytucja przyjęta w 1915 roku zawierała warunek reprezentacji proporcjonalnej oraz prawo wyborcze dla wszystkich obywateli, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, od 25. roku życia (zmiana w 1978 na 18. rok życia). W celu zmiany wizerunku, dawna Partia Prawicy przybrała nazwę Konserwatywnej. Od tego czasu ona i Umiarkowani Liberałowie (niegdyś Partia Lewicy), Radykalni-Liberałowie oraz Socjaldemokraci stanowili centrum duńskiej polityki. Socjaldemokraci krótko rządzili w 1924 i w 1929 r., w stowarzyszeniu z radykałami.
Podczas okupacji niemieckiej (1940–1945), powstał rząd koalicyjny, utworzony przez główne partie polityczne, jednak wzrastający powszechny opór duński w stosunku do Niemców, skłonił ich do przejęcia władzy wykonawczej. Partie faszystowskie nigdy nie odnotowały nikłego nawet poparcia. Od wyzwolenia 1945 do 1957 roku, Danią kierował rząd mniejszościowy, ze zmiennym wpływem socjaldemokratów z jednej strony i umiarkowanych liberałów oraz konserwatystów z drugiej, w zależności, od tego, którą z dwu grup, poparła Partia Radykalno-Liberalna. W 1953 r., nowa konstytucja obaliła Landsting, wprowadzając system jednoizbowy i powiększając liczbę deputowanych ze 151 do 179.
Główne partie popierały działania ONZ i NATO, ponadto zacieśniając współpracę między krajami skandynawskimi.
Ów okres, kiedy najbardziej wpływowe partie otrzymywały łącznie w kolejnych wyborach mniej lub więcej 90 procent mandatów, był dla pozostałych pasmem porażek. Ciesząca się dotychczas nieznacznym poparciem Partia Komunistyczna, w 1957 roku nie weszła do parlamentu. Wcześniej odłączyła się od niej Partia Socjalistyczno-Ludowa. Pewną rolę odegrała również Partia Jednolitego Opodatkowania, opierająca się na zasadach Henry’ego George’a, będąc w koalicji rządowej 1957–1960.
Industrializacja i rozwój sektora państwowego uczyniły partyjne podziały bardziej skomplikowanymi. Agresywna walka radykalnej Partii Socjalistyczno-Ludowej, o wyborców lewicy przyczyniła się do destabilizacji w zachowaniach wyborczych, które nastąpiły w roku 1973.
Trzy nowe partie otrzymały mandaty, Chrześcijańsko-Ludowa, Centrum Demokraci oraz Partia Postępu (na skutek rozłamu, jaki nastąpił w 1995, wywodzi się z niej populistyczna Duńska Partia Ludowa) z liderem Mogensem Glistrupem, ekspertem podatkowym. Partia Postępu, założona na początku 1973 roku, forsowała zniesienie podatku dochodowego i stopniową likwidację biurokracji państwowej. Socjaldemokraci, obecni u władzy, ponieśli znaczną porażkę w tych wyborach. Ich przewodniczący, Anker Jorgensen, zrezygnował ze stanowiska premiera. W środku grudnia, Poul Hartling został zaprzysiężony jako premier liberalno-demokratycznego gabinetu.
Kiedy stało się jasne w grudniu 1974, że parlament nie akceptuje drastycznego antyinflacyjnego programu Hartlinga, wybory powszechne zostały zwołane ponownie i odbyły się w styczniu 1975. Liberałowie niemal podwoili swoją reprezentację w Folketingu. Jednakże, ponieważ większość nie socjalistycznych partii utraciła poparcie oraz dlatego, iż trzy z czterech lewicowych partii równocześnie zyskały parlamentarne mandaty, utracono stałą większość, zatem Hartling podał się do dymisji. Po kilku próbach, koalicja Hartlinga i Ankera Jorgensena, późniejszy sojusz Socjaldemokratów z pozostałymi socjalistami ukierunkowane partiami mniejszości w końcu odniosły sukces w tworzeniu nowego rządu. Jorgensen pozostał premierem dzięki wyborom w 1977, 1979 i 1981 roku. Jednakże we wrześniu 1982, rozbieżność zdań wobec planu Jorgensena, aby podnieść podatki, utworzyć nowe miejsca pracy, zwiększyć subwencje dla rolników i zmniejszyć deficyt budżetowy, była powodem rozwiązania rządu.
Koalicja czterech partii na czele z Poulem Schlüterem, pierwszym Konserwatywnym premierem od 1901 roku, przejęła wówczas władzę, tworząc rząd mniejszościowy, a posiadając tylko 66 mandatów z 179. W 1984 roku parlament nie udzielił poparcia dla budżetu rządu Schlütera, który w konsekwencji domagał się nowych wyborów. Odbyły się one w styczniu 1984 i w rezultacie koalicja objęła 79 mandatów. Jednakże następne wybory wrześniowe 1987, przyniosły 70 mandatów koalicji.
Wybory roku 1994, wyłoniły koalicję trzech silnych partii: Socjaldemokratów, Centrum Demokratów i Partii Radykalno-Liberalnej (otrzymali w sumie 76 mandatów). Liczba mandatów konserwatystów, głównej siły prawicowej, zmalała z 31 do 28, podczas gdy Partia Liberalna odczuła wzrost poparcia od 15,8% do 23,3% i tym samym stała się największą partią opozycyjną. Centrolewicowa koalicja przetrwała rozstanie z Centrum Demokratami, w 1996, którzy odrzucili propozycję Prezesa Rady Ministrów Poula Nyrupa Rasmussena, aby szukać poparcia dla budżetu po lewej stronie izby. Krucha koalicja dwóch partii przeżyła wiele kryzysów w roku 1997.
Wybory w 1998 roku odbyły się pod gwiazdą powrotu liberalno-konserwatywnego gabinetu. W lutym 1998, Socjaldemokraci odnotowali wzrost poparcia i Nyrup Rasmussen zwołał nagłe wybory. Ich wyniki były następujące: Partia Socjaldemokratyczna-35,9% (65 mandatów), Partia Radykalno-Liberalna-3,9% (7 mandatów), Partia Centrum Demokraci-4,3% (8 mandatów), Partia Chrześcijańsko-Ludowa-2,5% (4 mandaty), Partia Socjalistyczno-Ludowa-7,6% (13 mandatów), Czerwono-zielone przymierze-2,7% (5 mandatów), Liberałowie-23% (43 mandaty), Konserwatyści-8,9% (17 mandatów), Partia Postępu-2,4% (4 mandaty) i Duńska Partia Ludowa-7,4% (13 mandatów). Koalicja Socjaldemokratów i radykalnych-Liberałów pozostała nienaruszona (z Nyrupem Rasmussen jako premierem). Konserwatyści ponieśli em z Konserwatystami (9,1%, 16 mandatów) utworzyły rząd mniejszościowy, na którego czele stanął Anders Fogh Rasmussen. Dwie radykalne partie prawicowe: Duńska Partia Ludowa i Partia Postępu odniosły sukces, przejmując głosy głównego nurtu prawicy. W marcu 2000 Nyrup Rasmussen dokonał zmiany członków gabinetu, a wprowadzając nowych ludzi, starał się zapoczątkować pewne zmiany w odpowiedzi na oskarżenia Duńskiej Partii Ludowej. Krytykowała ona rząd za zbyt „miękką” politykę imigracyjną.
Sprawy imigracyjne były zagadnieniem najważniejszym w debatach poprzedzających wybory 20 listopada 2001. Socjaldemokraci Nyrupa Rasmussena zyskali mniej niż oczekiwali, bo tylko 29,1% głosów, a zatem 52 mandaty. Centroprawicowe partie osiągnęły najwyższe poparcie od 1926 roku. Partia Liberalna otrzymała 31,3% głosów, co przełożyło się na 56 mandatów. Ów gabinet musiał liczyć się ze zdaniem Duńskiej Partii Ludowej (12% i 22 mandatów), która udzieliła mu swego wsparcia. Pozostałe partie z reprezentacją w Folketing to: Partia Socjalistyczno-Ludowa (6,4%, 12 mandatów); Partia Radykalno-Liberalna (5,2%, 9 mandatów); Czerwono-zielone przymierze (2,4%, 4 mandaty); Partia Chrześcijańsko-Ludowa (2,3%, 4 mandaty); oraz po dwóch reprezentantów Wysp Owczych i Grenlandii.
Obecny układ sił prezentuje się podobnie. W lutym 2005 i znowu w listopadzie 2007, Partia Liberalna (Venstre) wraz z koalicyjnym partnerem, Partią Konserwatywną, ponownie uzyskały przewagę. Od wyborów w 2001 roku Venstre była największą partią duńskiego parlamentu. Dziś władzę sprawują partie lewicowe skupione w Bloku Czerwonym.
Członkostwo w organizacjach międzynarodowych
Dania jest państwem Unii Europejskiej, a także członkiem OECD, NATO, ONZ, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Unii Nordyckiej (której siedziba znajduje się w stolicy Danii, Kopenhadze) i innych organizacji międzynarodowych. Dania jest członkiem założycielem Rady Europy
Konstytucja Danii przewiduje szczególną procedurę wyrażania zgody na przekazanie przez władze Królestwa Danii wykonywania przysługujących im uprawnień organom międzynarodowym. Dla podjęcia decyzji w takiej sprawie wymagana jest kwalifikowana większość 5/6, a w przypadku uzyskania poparcia jedynie zwykłej większości członków Folketingu na wniosek rządu rozstrzygnięcie następuje w drodze referendum.
Siły zbrojne
Duńskie Siły Zbrojne (duń. Det Danske Forsvar) dzielą się na Armię Danii, Marynarkę Wojenną, Siły Powietrzne i Obronę Terytorialną. Podstawowym zadaniem wojska jest obrona terytorium Danii, Wysp Owczych i Grenlandii przed zewnętrzną agresją. Wojsko podlega Ministerstwu Obrony, a jego najwyższym dowódcą jest królowa Małgorzata II. Dania od 1949 roku jest członkiem NATO.
Uzbrojenie sił lądowych Danii składało się w 2014 roku z: 57 czołgów, 700 opancerzonych pojazdów bojowych oraz 12 dział samobieżnych.
Wojska Danii w 2014 roku liczyły 25 tys. żołnierzy zawodowych oraz 63 tys. rezerwistów. W Danii służba wojskowa jest obowiązkowa dla mężczyzn i wynosi w zależności od specjalizacji od 4 do 12 miesięcy. Według rankingu Global Firepower (2014) duńskie siły zbrojne stanowią 43. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 4,4 mld dolarów (USD).
Podział administracyjny
Od 1 stycznia 2007 roku Dania podzielona jest na 5 regionów, które z kolei dzielą się na 98 gmin.
Zobacz też: podział administracyjny Danii do 2006.
Gospodarka
Dania jest wysoko rozwiniętym krajem. Spośród krajów unijnych, ma najlepszy Wskaźnik Wolności i jest w pierwszej dziesiątce najbardziej wolnych na świecie. PKB per capita w 2005 roku wynosiło nominalnie 50 tys. 965 dolarów (8. miejsce na świecie), a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 36 tys. 549 dolarów (7. miejsce na świecie), co jest wynikiem pod obydwoma względami porównywalnym do Szwajcarii. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 25 i jest najniższy na świecie obok wyniku pozostałych krajów skandynawskich. Podatki należą do najwyższych w UE i na świecie, stanowią one 49% PKB. Najwięcej zatrudnionych (blisko 70%) pracuje w szeroko rozumianej sferze usług. Na terenie kraju istnieje m.in. przemysł spożywczy, maszynowy, celulozowo-papierniczy, metalurgiczny i budownictwo.
Dużą rolę odgrywa wydobycie surowców energetycznych (ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla brunatnego, oraz torfu). Dania jest samowystarczalna energetycznie. Wydobycie ropy i gazu dwukrotnie przekracza potrzeby własne, a nadwyżka jest eksportowana.
Znane przedsiębiorstwa duńskie to Maersk, jedna z największych na świecie firm kontenerowych, Lego i Carlsberg.
Rolnictwo
Rolnictwo duńskie jest wysoko rozwinięte, nowoczesne o wysokim stopniu mechanizacji, cechuje się intensywnością i wysoką wydajnością (jedno z czołowych miejsc w świecie pod względem wydajności). Wytwarza się znaczną nadwyżkę żywności, trzykrotnie przewyższającą potrzeby kraju, która stanowi ważny towar eksportowy.
Dania ma jeden z największych w świecie odsetek gruntów ornych i sadów wynoszący 63% powierzchni kraju. Uprawa obejmuje głównie zboża (zwłaszcza pszenicę, a także jęczmień, żyto i owies), buraki cukrowe, ziemniaki oraz warzywa. Średnie plony są na poziomie: pszenica – 52 q/ha, jęczmień – 40 q/ha, owies – 38 q/ha. Hodowane jest przede wszystkim bydło (zarówno typu mlecznego, jak i mięsnego) i trzoda chlewna, sporą rolę odgrywa hodowla drobiu. Dania jest światową potęgą w produkcji i eksporcie mleka, mięsa, masła i serów. Udział duńskiego mięsa w handlu międzynarodowym sięga ok. 15% (1. miejsce w świecie), w przypadku masła odsetek ten wynosi 17% (2. miejsce w świecie). Istotną rolę, dzięki warunkom naturalnym, odgrywa rybołówstwo morskie, ponad 2/3 połowów przeznacza się na eksport. Największymi portami rybackimi są: Esbjerg, Skagen i Thyborøn. Produkcja ogrodnicza koncentruje się wokół dużych miast, najwięcej szklarni znajduje się na wyspach Fionii i Zelandii. Lasy pokrywają ok. 12% powierzchni kraju, a produkcja drewna zaspokaja 1/3 zapotrzebowania Danii.
Dania jest największym na świecie eksporterem futer zwierzęcych. W kraju istnieje ok. 1500 farm futrzarskich, które rokrocznie dostarczają ok. 19 mln skór norek, a także skóry lisie, szynszyle i królicze. Eksport sektora futrzarskiego przynosi ok. 1,2 mld EUR.
Transport
Dania posiada stosunkowo dobrze rozwiniętą sieć drogową. W 2006 jej łączna długość wynosiła 72 362 km a średnia gęstość 167,9 km/100 km².
W 2007 istniało w tym kraju 2644 km linii kolejowych, ich średnia gęstość wyniosła 6,14 km/100 km².
Flota handlowa Danii składa się z ponad 500 statków o łącznej wyporności ponad 10 mln ton. Głównymi portami są Kopenhaga, Esbjerg i Århus.
Handel zagraniczny
Eksport jest bardzo ważnym czynnikiem w gospodarce Danii. Około 1/3 PKB kraju pochodzi właśnie z eksportu. Eksportowane są przede wszystkim takie dobra jak: części maszyn, metale surowe, produkty spożywcze, elektronika i gaz ziemny. Najważniejszymi partnerami handlowymi Danii są Niemcy (17%), Szwecja (12%), Wielka Brytania (8%) oraz Stany Zjednoczone (7%). W roku 2009 handel zagraniczny z Niemcami uległ pogorszeniu ze względu na kryzys finansowy w Europie.
W latach 60. Niemcy zdetronizowały Wielką Brytanię z pozycji głównego partnera handlowego Danii, jednakże Anglia dalej pozostaje jednym z najbardziej znaczących odbiorców duńskich produktów eksportowych. Handel z krajami Europy Wschodniej urósł na znaczeniu. Bilans handlowy Danii jest pozytywny; oznacza to, że eksport przewyższył import. Na początku lat 60. Głównymi towarami eksportowymi Danii były produkty mięsne oraz nabiał. Obecnie są to również produkty farmaceutyczne, maszyny, metale oraz części transportowe.
Lista regionów według wskaźnika rozwoju społecznego
Lista regionów Danii według wskaźnika rozwoju społecznego w 2017 roku.
Emisja gazów cieplarnianych
Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z obszaru Danii wyniosła w 1990 roku 70,66 Mt, z czego 53,645 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 10,435 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 309 kg. Emisja rosła do 1996, a następnie spadała. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 33,131 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 5,758 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 120 kg. Przez większość tego okresu główną branżą odpowiedzialną za tę emisję była energetyka, ale z czasem jej udział spadał, a przy prawie stałym poziomie emisji z transportu, ta branża stała się współdominująca w drugiej dekadzie XXI w. W całkowitej emisji gazów cieplarnianych dwutlenek węgla zawsze stanowił większość, na drugim miejscu zawsze były emisje metanu, niewiele od nich były emisje podtlenku azotu, a udział emisji gazów fluorowanych był mało zauważalny.
Turystyka
Turystyka jest ważnym źródłem dochodowym Danii. Przemysł turystyczny w Danii kwitnie od lat i ciągle nabiera na sile. Dania jest szczególnie lubiana przez turystów z Niemiec, Szwecji oraz Norwegii. Szczególnie chętnie odwiedzanym miejscem jest stolica kraju, Kopenhaga.
W roku 1999 Danię odwiedziło ponad 2 miliony turystów z różnych krajów, przede wszystkim z innych krajów skandynawskich. Łącznie zyski w turystyce z tamtego roku wyniosły 3,31 mld dolarów.
Dania to spokojny i bezpieczny kraj, a jej główne atrakcje turystyczne to:
Rozrywka: Legoland Billund (park rozrywki zbudowany w większości z klocków Lego), Ogrody Tivoli (park rozrywki i ogród), Den Bla Planet (największe nordyckie oceanarium),
Przyroda i Zabytki: białe klify na wyspie Mon, Duńska Riwiera (piaszczyste plaże), Zamki: Frederiksborg i Kronborg.
Tydzień pracy
Dania ma jedną z najmniejszych liczb godzin do przepracowania w tygodniu. Według CNN jest druga po Holandii, a przeciętny tydzień pracy ma 33 godziny robocze tygodniowo.
Oświata
Obowiązek szkolny w Danii trwa dziewięć lat, obejmuje cały okres nauki w szkole podstawowej i może być realizowany na trzy różne sposoby: w szkołach państwowych, prywatnych lub w formie domowego nauczania. Wybór pozostawia się rodzicom.
Od roku szkolnego 2007/2008 duński system oceniania jest siedmiostopniowy, obejmujący oceny od -3 do +12/12. Aby zdać, należy osiągnąć odpowiednio 12, 10, 7, 4 albo 2 punkty. Egzamin niezdany jest wtedy, kiedy otrzyma się 0 bądź -3 punkty. Wartości, które znajdują się pomiędzy wymienionymi, nie decydują o zdaniu bądź niezdaniu egzaminu, lecz mają znaczenie podczas wystawiania ocen cząstkowych. Powodem, dla którego doszło do zreformowania skali ocen, była między innymi potrzeba, aby ustalono jasne granice pomiędzy pojedynczymi ocenami oraz umożliwienie, na ile to możliwe, międzynarodowego systemu oceniania. Poniższa tabela ilustruje poszczególne oceny z odpowiednią definicją wyjaśniającą tę ocenę w duńskim systemie szkolnictwa, jak również porównanie z punktami ECTS oraz niemieckim systemem oceniania.
Duński system ocen składał się wcześniej z 13–stopniowej skali, gdzie 00/0 oznaczało ocenę najgorszą, a 13 najlepszą. Porównując je z niemieckim systemem oceniania, wygląda to następująco: (oceny 1, 2, 4, jak również 12 nie było): (ocena duńska = ocena niemiecka) (00 = 6; 03 = 5–6, 05 = 5, 06 = 4; 07 = 3–4; 08 = 3; 09 = 2−; 10 = 1–2; 11 = 1; 13 = 1+).
Wszystkie duńskie kierunki studiów podlegają tak zwanemu Numerus clausus, który jest dokumentem centralnym, na podstawie którego ustala się miejsca na studiach według średniej ocen. Pewien procent miejsc na studiach przydzielany jest na podstawie kwestii socjalnych, przy czym można sobie zwiększyć szanse na dostanie takiego miejsca, wykonując prace socjalne. Podobnie jak w Niemczech niektóre przedmioty są chętniej i liczniej uczęszczane, dlatego też trudniej jest wtedy zdobyć wolne miejsce. (np. medycyna, psychologia czy prawo), podczas gdy na niektóre kierunki prawie nie ma zapotrzebowania i tam każdy kandydat zostaje przyjęty.
Kultura
Sztuka duńska
Jednym z najstarszych zabytków znalezionych na terenie Danii jest Fibula z Værløse datowana na III wiek, znaleziona w 1944 w Værløse na północ od Kopenhagi.
Malarstwo
Duńskie malarstwo największe triumfy święciło w XIX w., a do jego najwybitniejszych przedstawicieli należą Christoffer Wilhelm Eckersberg i Christen Købke.
Dzieła starożytne, które przetrwały, to przede wszystkim malowidła ścienne w kościołach na Zelandii, pochodzące z XII w. W kolejnych stuleciach dominowało w Danii malarstwo dekoracyjne i portretowe. Autorami byli przede wszystkim holenderscy artyści. Do najważniejszych dzieł należą obrazy olejne w kopenhaskim zamku Rosenborg oraz w zamku Kronborg w Helsingør. W obrazach pochodzących z XVIII w. są widoczne wpływy francuskie. Najważniejszym malarzem tego okresu jest portrecista Peder Als.
Powstanie Królewskiej Duńskiej Akademii Sztuk (Det Kongelige Danske Kunstakademi) było punktem zwrotnym w rozwoju duńskiego malarstwa. To tam kształcili się najwybitniejsi klasycystyczni malarze, m.in.: Jens Juel i Nikolai Abildgaard.
„Złotą Epoką” duńskiej sztuki nazywany jest okres od 1816 do 1848 r., w którym tworzyli tacy malarze jak: Christoffer W. Eckersberg, Christen Købke czy Johan Th. Lundbye. Eckersberg, jako profesor w Akademii Sztuk w Kopenhadze, zachęcał młodych malarzy do studiowania w plenerze i w ten sposób założył nową szkołę malarstwa plenerowego w Danii. Nauczał on także malowania kobiecych aktów.
Pod koniec XIX w. powstało w Danii ugrupowanie malarzy z duńskiej miejscowości rybackiej – Skagen, która użyczyła grupie nazwy. Malarze ze Skagen specjalizowali się w malarstwie plenerowym, szczególnie często malowali pejzaże samego Skagen, w którym stykają się ze sobą Morze Północne oraz Bałtyk. Oprócz tego malowali oni ludzi przy pracy oraz dzieci bawiące się na plaży. Szczególnie fascynowało ich światło północne, dlatego też stosowali oni w swoich obrazach technikę światłocienia. Przedstawiali oni w ten sposób nie tylko pejzaże, ale również wnętrza pomieszczeń.
We współczesnym malarstwie duńskim ważną rolę odgrywała Grupa Cobra. Nazwa ta to połączenie pierwszych liter nazw trzech europejskich stolic: Kopenhagi, Brukseli oraz Amsterdamu. Były one centrami działalności członków grupy. Cobra działała do 1951 r. i zrzeszała ponad 50 artystów, nie tylko malarzy, ale również rzeźbiarzy czy fotografów. Sztukę reprezentowaną przez to stowarzyszenie charakteryzuje spontaniczność i eksperymentalizm. Artyści czerpali inspirację z rysunków dziecięcych, sztuki niszowej czy z kultur prymitywnych. Cechy rozpoznawcze dzieł to m.in. jaskrawe kolory, fantazja i humor zawarte w obrazach.
Muzyka
Duży wpływ na duńską muzykę w czasach rządów króla Chrystiana IV (druga połowa XVI w., pierwsza połowa XVII w.) miała muzyka niemiecka, włoska oraz angielska. Kompozytorzy tacy jak John Dowland, Heinrich Schütz, którzy przez długi czas byli nadwornymi kompozytorami królewskimi, lub Dietrich Buxtehude, który był organistą w Helsingør, mieli możliwość kontaktu z duńskimi kompozytorami, przez co mieli wpływ na ich twórczość.
Do rozwoju duńskiej muzyki w dużym stopniu przyczynił się urodzony w Niemczech Friedrich Ludwig Æmilius Kunzen, który napisał operę „Holger Danske” (1787). Innym ważnym kompozytorem był Christoph Ernst Friedrich Weyse, który napisał operę „Ludams Hule” (1816).
Duńskimi reprezentantami epoki romantyzmu byli Niels Wilhelm Gade, Johan Peter Emilius Hartmann oraz Peter Heise.
Najważniejszym kompozytorem XX w. w Danii był Carl Nielsen, który dzięki swoim symfoniom i operom zyskał sławę również poza granicami kraju. Inni kompozytorzy z tego okresu to Poul Schierbeck, Knudåge Riisager, Jørgen Bentzon, Finn Høffding, Herman David Koppel, Vagn Holmboe, Niels Viggo Bentzon, Louis Glass, Paul von Klenau, Ludolf Nielsen, Hakon Børresen, Rued Langgaard, Poul Ruders oraz Per Nørgård.
Najbardziej znanymi duńskimi wykonawcami muzyki rozrywkowej są: zespół Aqua, Lars Ulrich (perkusista zespołu Metallica), Oh Land, Niels-Henning Ørsted Pedersen, Carpark North, Saybia, Kashmir, Nephew, Medina, Outlandish, D-A-D, Pretty Maids, Thulla, Poul Krebs, Kim Larsen, TV-2, Sorten Muld, Volbeat, Jakob Sveistrup, Sort Sol, King Diamond, Red Warszawa, Natasha Thomas, Laid Back, Hanne Boel, Anna David, Junior Senior, Under Byen, Raunchy, The Raveonettes, MØ oraz Trentemøller.
Literatura i filozofia
Jednym z duńskich filozofów jest Søren Kierkegaard, który jest uznawany za jednego z prekursorów egzystencjalizmu. Innym filozofem jest Nikolai Frederik Severin Grundtvig (nauczyciel, pisarz, polityk, a także filozof, który odegrał ogromną rolę w kształtowaniu duńskiej świadomości narodowej) z Kirkegaardem. W czasach najnowszych filozofem jest Knud Ejler Løgstrup, który sam uważał się za kontynuatora dzieła Grundtviga. Jednym z duńskich pisarzy jest Hans Christian Andersen.
Kuchnia
Typowa duńska kuchnia jest połączeniem tradycyjnej kuchni Skandynawii z tradycjami kontynentalnymi. Posiłkowi towarzyszy koncepcja hygge (ciepłej i miłej atmosfery, odpowiedniego nastroju). Często spożywane są dania z ryb np.: makreli, śledzia (które bywają jadane w marynowanej słodkiej zalewie albo jako dodatek do kwaśnej śmietany i koperku). Bardzo popularne są kanapki tzw.: smørrebrød, w których dodatkiem do pieczywa jest marynowana wieprzowina, duński bekon, surowa wołowina czy też marynowana na słodko czerwona kapusta. Jednym z najpopularniejszych dań typowo duńskich są frikadeller, czyli kotlety mielone z mięsa wieprzowego i wołowego. Kolejnym słynnym daniem są smażone ziemniaki z cebulą i mięsem, zwane biksemad.
Święta i uroczystości
Urodziny
Ważnym świętem każdego Duńczyka są jego własne urodziny. Początki tej tradycji sięgają XVI wieku. Duńska rodzina królewska przejęła ten zwyczaj od Niemców w 1536 roku, czyli 10 lat po przejściu Fryderyka I (ówczesnego króla Danii) na ewangelicyzm. Obchodzenie urodzin przez zwykłych obywateli zyskało popularność dopiero w XVIII wieku i różniło się pod pewnymi względami od świętowania, które znamy z czasów obecnych. Różnice te wynikają chociażby z tego, że tort (duń. Lagkage) oraz prezenty, bez których nie wyobrażamy sobie dzisiaj urodzin, pojawiły się w Danii dopiero pod koniec XIX wieku.
Tradycja ta jak widać jest mocno zakorzeniona w kulturze duńskiej oraz ma szczególne znaczenie, o czym świadczy fakt, że w dniu urodzin przed domem jubilata wiesza się duńską flagę (DanneBrog).
W noc poprzedzającą urodziny, gdy jubilat już śpi, wokół jego łóżka kładzione są prezenty, tak by były pierwszą rzeczą jaką zobaczy on zaraz po wstaniu. Jubilat budzony jest zazwyczaj przez członków rodziny urodzinową piosenką (den danske fødselsdagsang). Następnie cała rodzina udaje się do kuchni, by zjeść urodzinowe śniadanie. Na urodzinowym stole znajdziemy przede wszystkim Boller (kardamonowe bułeczki drożdżowe, w których ukryta jest malutka duńska flaga), Brunsviger (ciasto drożdżowe polane masłem z brązowym cukrem) oraz Lagkage,, czyli tradycyjny tort ozdobiony małymi duńskimi flagami. W dniu urodzin śpiewa się również najprzeróżniejsze urodzinowe serenady, w tym najbardziej znaną, czyli Tillykke.
Święto Trzech Króli
Święto Trzech Króli zostało uznane oficjalnym dniem wolnym od pracy w 1770 roku po tzw. „Helligdagreformen” i wypada 6 stycznia. Wieczorem 5 stycznia Duńczycy spotykają się w gronie rodziny, aby zapalić specjalną świecę, która posiada 3 knoty. Po wypaleniu się świecy następuje trzask, który symbolizuje zakończenie okresu Bożego Narodzenia. Obecnie Święto Trzech Króli traci w Danii na znaczeniu, a 6 stycznia traktowany jest przez większość obywateli jako zwykły dzień.
Wielkanoc
Wielkanoc (duń. Paske) w Danii jest postrzegana jako symbol zakończenia zimy. Święta Wielkanocne mogą rozpocząć się tutaj najwcześniej 22 marca, a najpóźniej 25 kwietnia i trwają od Wielkiego Czwartku do poniedziałku wielkanocnego.
W okresie świątecznym większość domów przystrojona jest w wiosenne kwiaty lub gałązki zdobione pisankami. Dzieje się tak nie bez powodu, bowiem jajka uważane są w tym kraju za najważniejszy symbol świąt. Duńczycy nie tylko obdarowują się nawzajem jajkami, ale również chowają je w ogrodzie.
Ze Świętami Wielkanocnymi w Danii związana jest szczególna tradycja pisania i wysyłania listów tzw. gaekkebreve. Każdy list jest bardzo indywidualny, różnorodny i co najważniejsze nie ma określonego wzoru. W liście pisze się rymowankę i wysyła ją do wybranej przez siebie osoby. Zadaniem adresata jest odgadnięcie od kogo gaekkebrev pochodzi. Jeżeli adresat nie odgadnie kto jest nadawcą listu, zostaje przezwany duńskim określeniem „gæk”, które można przetłumaczyć jako głupiec. Jeśli adresat odgadnie od kogo otrzymał list, to „gæk’iem” zostaje nadawca listu. Oczywiście „gæk” musi odpokutować swoje winy. W tym celu należy albo urządzić przyjęcie, albo podarować prezent osobie, z którą się przegrało.
W Danii na świątecznym stole znajdziemy przede wszystkim jajka przyrządzone w najprzeróżniejszych wariantach. W niektórych częściach Danii, jak np. na Jutlandii szczególnie popularne są jaja podawane z sosem musztardowym, tzw. Skinde Æg. Dodatkowo na świątecznym stole nie może zabraknąć ciemnego pieczywa, śledzia, ryb, wędlin czy sera. Podczas świąt Duńczycy piją przede wszystkim sznapsa oraz specjalne „piwo” przyrządzane przez gospodynie domowe, które jest mocniejsze i przez to bardziej wyraziste w smaku od zwykłego piwa.
Boże Narodzenie
Z całą pewnością grudzień można określić mianem wyjątkowego okresu w życiu Duńczyków. W tym miesiącu w wielu miastach odbywają się jarmarki świąteczne, ulice są barwnie ozdobione, a w ogródkach czy centralnych miejscach stoją choinki, które wprawiają mieszkańców w świąteczny nastrój. Zgodnie z tradycją, która trwa od 1914 roku, pierwsza oświetlona choinka w Danii musi zostać zapalona w Kopenhadze na Rådhuspladsen.
Grudzień jest również czasem, w którym Duńczycy wysyłają bliskim oraz znajomym kartki świąteczne, na których widnieje specjalny znaczek pocztowy tzw. Julemærke. Każdego roku jest on inaczej zaprojektowany, a pieniądze z jego sprzedaży przekazywane są na cele charytatywne.
W grudniu Duńczycy zapalają specjalną świecę (duń. Kalenderlys), która składa się z 24 podziałek. Za jej pomocą odlicza się dni do Wigilii. Dodatkowo w większości domostw znajdziemy wieniec adwentowy zrobiony ze świerkowych gałązek, w którym umieszczone są 4 świece adwentowe. Świece adwentowe zapala się kolejno w 4 niedziele poprzedzające Boże Narodzenie.
Boże Narodzenie Duńczycy świętują w rodzinnym gronie. W Danii 23 grudnia określa się jako „Lille julaften”. Dzień ten uznawany jest również za dzień rozpoczynający święta.
Zgodnie z tradycją choinki ubierane są 24 grudnia. Ozdabia się je przede wszystkim małymi duńskimi flagami. Po przybraniu świątecznego drzewka układa się pod nim prezenty, które rozdawane są po wieczerzy wigilijnej. W odróżnieniu m.in. od państw europejskich, w Danii prezenty przynosi skrzat tzw. Julenissen. Obecnie jest on jednak wypierany z duńskiej tradycji przez popularnego na całym świecie Świętego Mikołaja.
W Danii na wigilijnym stole nie może zabraknąć potraw takich jak m.in. pieczona kaczka (w niektórych wariantach również gęś) faszerowana suszonymi śliwkami i jabłkami, podawana z ziemniakami, czerwoną kapustą lub buraczkami i konfiturą z żurawiny, ryż a l’amande polany gorącym wiśniowym sosem oraz sałatka śledziowa. W tym dniu na stole nie może zabraknąć również deseru, z ukrytym migdałem. Osoba, która znajdzie migdał otrzymuje bowiem dodatkowy prezent. Z napojów popularne są przede wszystkim grzane wino tzw. Glögg oraz piwo „Julebryg”.
Zobacz też
władcy Danii
premierzy Danii
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Rada Nordycka
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Państwa należące do NATO
Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych | 83,235 |
618363 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wybory%20parlamentarne%20w%20Polsce | Wybory parlamentarne w Polsce | Wybory parlamentarne w Polsce – wybory, w trakcie których obywatele Polski w drodze głosowania wybierają swych przedstawicieli (460 posłów oraz 100 senatorów) do dwuizbowego parlamentu (Sejmu i Senatu). Zgodnie z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej (1997) wybory te odbywają się co cztery lata, chyba że zostaną zarządzone wybory przedterminowe (w szczególnych przypadkach, kiedy kadencja Sejmu zostanie skrócona przez Sejm lub Prezydenta RP) albo zostanie przedłużona w razie wprowadzenia stanu nadzwyczajnego.
Sposób przeprowadzania wyborów i sposób przeliczania głosów na mandaty parlamentarne określają działy III i IV ustawy Kodeks wyborczy (2011). Przebieg wyborów parlamentarnych w Polsce nadzoruje Państwowa Komisja Wyborcza. Frekwencja wyborcza nie wpływa na ważność wyborów.
Wyniki wyborów
Ostatnie wybory parlamentarne w Polsce odbyły się 15 października 2023.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona Państwowej Komisji Wyborczej | 83,211 |
64997 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna%20wietnamska | Wojna wietnamska | Wojna wietnamska (zwana też drugą wojną indochińską, wojną amerykańsko-wietnamską, amerykańską interwencją w Wietnamie) – działania militarne na Półwyspie Indochińskim w latach 1955–1975. W konflikt zaangażowane były z jednej strony komunistyczna Demokratyczna Republika Wietnamu (Wietnam Północny, wspierany przez inne państwa socjalistyczne, gł. Związek Radziecki oraz Chiny, ale też w mniejszym stopniu przez niektóre państwa niesocjalistyczne, np. Szwecję) i wspierane przez to państwo organizacje komunistyczne w Wietnamie Południowym, Laosie i Kambodży, a z drugiej strony Republika Wietnamu wraz z międzynarodową koalicją obejmującą Stany Zjednoczone i ich sojuszników – Koreę Południową, Tajlandię, Australię, Nową Zelandię i Filipiny. Wbrew swojej woli stronami konfliktu stały się również Kambodża i Laos.
Walki toczyły się na terytoriach Wietnamu Południowego, Laosu i Kambodży. Amerykańskie naloty bombowe objęły także terytorium Wietnamu Północnego.
Zimna wojna
Na początku lat sześćdziesiątych XX wieku wielu analityków (np. William Bundy, Henry Cabot Lodge, Henry Kissinger, Dean Rusk) uznało, że kraje bloku komunistycznego nie będą w stanie osiągnąć poziomu życia bogatych państw zachodnich, co w praktyce wykluczało możliwość dojścia do władzy w państwach Zachodu partii komunistycznych gotowych do przystąpienia do bloku wschodniego. Posiadanie przez obie strony ogromnych ilości broni jądrowej wykluczało w zasadzie zbyt agresywne działania, które mogłyby doprowadzić do bezpośredniej konfrontacji między Stanami Zjednoczonymi i ZSRR. Silne sojusze zaczepno-obronne w Europie oznaczały, że wszelkie interwencje zbrojne, przedsięwzięte na tym kontynencie przez którąkolwiek ze stron, byłyby zbyt ryzykowne.
Równocześnie jednak przed ZSRR i innymi państwami socjalistycznymi, jak Chiny czy Kuba, otworzyły się nowe możliwości, gdyż ideologia komunistyczna zaczęła zyskiwać szeroką popularność w krajach Trzeciego Świata. Wielu ludzi w tych krajach sądziło, że komunizm jest najlepszą drogą na szybkie wyjście z biedy i zacofania. Ponadto w krajach gdzie władały rządy postkolonialne, bardzo często wspierane przez Wielką Brytanię, Francję czy Stany Zjednoczone, komunizm – dzięki wsparciu materialnemu ze strony ZSRR – stał się popularną ideologią wśród ruchów antykolonialnych i narodowowyzwoleńczych.
Rząd Stanów Zjednoczonych doszedł do wniosku, że ZSRR i Chiny mogą zwyciężyć w zimnej wojnie przez stopniowe instalowanie rządów komunistycznych w większości krajów Trzeciego Świata. Agresywne zaangażowanie państw socjalistycznych w Trzecim Świecie wskazywało, że przyjęły taką właśnie strategię. W przypadku realizacji takiego scenariusza kraje Zachodu stałyby się wyspami otoczonymi przez kraje komunistyczne i ulokowane na ich terytoriach radzieckie bazy wojskowe.
Przyczyny
W latach trzydziestych XX wieku przewagę w wietnamskim ruchu wyzwoleńczym, którego działania wymierzone były przeciwko francuskim władzom kolonialnym, zdobyli komuniści. W latach okupacji japońskiej powstał na tym obszarze kierowany przez komunistów ruch partyzancki Việt Minh, a w grudniu 1944 roku z połączenia oddziałów partyzanckich utworzona została Wietnamska Armia Ludowa, na której czele stanął Võ Nguyên Giáp. 13 sierpnia 1945 roku wybuchło antyjapońskie powstanie narodowe, zaś 2 września Hồ Chí Minh proklamował powstanie Demokratycznej Republiki Wietnamu. Francja nie miała jednak zamiaru rezygnować z imperium kolonialnego w Indochinach. W wyniku kilkuletniej (1946–1954), krwawej wojny, znanej jako I wojna indochińska, Francja – po klęsce pod Điện Biên Phủ – postanowiła podpisać traktat pokojowy z komunistami i wycofać się z północnego Wietnamu. Skończyło się na zawarciu zawieszenia broni.
Na mocy porozumień genewskich z 1954 roku Wietnam został tymczasowo podzielony wzdłuż 17. równoleżnika. Na północy powstało komunistyczne państwo pod nazwą Demokratyczna Republika Wietnamu (DRW), a na południu niekomunistyczne państwo pod nazwą Republika Wietnamu (RW) pod rządami marionetkowego cesarza Bảo Đạia, którego w 1956 roku odsunął od władzy jego premier Ngô Đình Diệm, stając się prezydentem z woli Amerykanów. Oddziały Wietnamskiej Armii Ludowej (WAL) wycofały się na północ, a bojownicy Việt Minhu na południu przeszli do konspiracji. O dalszych losach całego kraju miały, zgodnie z postanowieniami konferencji, zadecydować przeprowadzone w przyszłości (1956) wolne wybory.
W 1951 ze względów taktycznych rozwiązano Komunistyczną Partię Indochin. Na jej miejsce utworzono Wietnamską Partię Pracujących (Lao Động). Miało to sugerować, że wietnamscy komuniści nie roszczą sobie pretensji do opanowania pozostałych krajów dawnych Indochin Francuskich: Laosu i Kambodży. W Laosie i Kambodży utworzono formalnie niezależne, lecz kontrolowane wówczas przez Wietnamczyków organizacje komunistyczne: Ludowo-Rewolucyjną Partię Kampuczy oraz Pathet Lao (później także Laotańską Partię Ludową). Działalność tych grup przyczyniła się do przeniesienia wojny również na tamte kraje (Konflikt laotański).
Początek wojny
Porozumienia genewskie przewidywały przeprowadzenie wyborów po obu stronach 17 równoleżnika (tymczasowej linii demarkacyjnej) do 20 lipca 1956 roku oraz jedność i integralność terytorialną kraju. Jednak wspierany przez USA premier Ngô Đình Diệm odwołał wybory, motywując swoją decyzję brakiem możliwości przeprowadzenia uczciwych wyborów na północy ze względu na brak pluralizmu i wolności politycznej w rządzonej przez komunistów części kraju. Obawiał się także porażki w starciu wyborczym z twórcą niepodległego Wietnamu Hồ Chí Minhem. Zamiast tego proklamował powstanie Republiki Wietnamu. Władze Stanów Zjednoczonych stały na stanowisku, że sprawy należy zostawić narodowi wietnamskiemu, a ZSRR i ChRL sugerowały, by przyjąć do ONZ oba państwa wietnamskie.
W październiku 1957 roku miejscowi komuniści sformowali, na polecenie Hanoi, 37 uzbrojonych oddziałów i rozpoczęli pierwsze działania przeciwko rządowi w Sajgonie. Początkowo ograniczały się one do sporadycznych zamachów na przedstawicieli administracji i podporządkowywania sobie ludności wiejskiej na bardziej odludnych terenach. Jednak ich działania nie zyskały wsparcia przywódcy komunistów północnowietnamskich. Hồ Chí Minh odwodził swych towarzyszy z południa od „prowokowania reżimu Diệma”, bowiem „na rewolucję jest jeszcze za wcześnie”.
W 1958 roku, na 15. plenum Wietnamskiej Partii Pracujących, Biuro Polityczne większością głosów (wbrew Hồ Chí Minhowi) podjęło decyzję o poparciu powstania komunistycznego na południu. Od tej chwili rozpoczęto przerzucanie na terytorium Republiki Wietnamu kadr partii komunistycznej i żołnierzy – pierwszych kilka tysięcy wysłano do Wietnamu Południowego już w 1959 roku. Podjęto też budowę tzw. szlaku Ho Chi Minha, służącego do transportu na Południe oddziałów wojskowych i zaopatrzenia. Szlak biegł z Wietnamu Północnego wzdłuż granicy Wietnamu Południowego przez kontrolowane przez wietnamskich komunistów tereny Laosu i Kambodży.
W efekcie siła bojowa wojsk komunistycznych w Wietnamie Południowym rosła w szybkim tempie, stając się poważnym zagrożeniem dla stabilności tego państwa. W latach 1960–1965 liczebność sił partyzanckich, zwanych dla celów propagandowych Wietkongiem, miała wzrosnąć z 9 tysięcy do 130 tysięcy, z czego ponad 35 tysięcy stanowić mieli żołnierze północnowietnamscy, ale są to dane szacunkowe. W początkach roku 1968 komuniści mieli na terytorium Wietnamu Południowego 50–55 tysięcy żołnierzy armii regularnej wspieranych przez 60 tysięcy partyzantów „twardego jądra” i 190 tysięcy „miejscowych” (działających nocą, a w ciągu dnia udających spokojnych wieśniaków).
W 1960 roku z inicjatywy Wietnamskiej Partii Pracujących powstał Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego (NFW). Był to klasyczny „front ludowy”, stworzony na wzór wcześniejszego Việt Minhu. Strategia tworzenia frontów ludowych została wcześniej wielokrotnie wykorzystana z sukcesem przez komunistów w wielu krajach świata, w tym w Europie Wschodniej. NFW miał sprawiać wrażenie reprezentacji większości społeczeństwa Wietnamu Południowego. Formalnie w jego skład wchodziło 30 organizacji politycznych i społecznych. W rzeczywistości był strukturą całkowicie kontrolowaną przez Lao Động, odgrywając rolę oficjalnej przykrywki. Część organizacji wchodzących w skład NFW została wcześniej utworzona w tym celu przez komunistów, role kierownicze w nich sprawowali sympatycy lub członkowie partii komunistycznej, oddelegowani w celu „pełnienia obowiązków” związkowców, przywódców organizacji młodzieżowych czy rolniczych.
Do wsparcia Wietkongu rekrutowano również ochotników z krajów bloku socjalistycznego, w tym także z PRL. Rekrutację do Wietnamu prowadziła Wojskowa Służba Wewnętrzna. Do 1966 roku zgłosiło się 68 ochotników, w tym obecny kompozytor Jerzy Satanowski. Nie ma jednak żadnych dowodów, by polscy ochotnicy faktycznie zostali wysłani do Wietnamu. Nie potwierdził tego również żaden z odnalezionych w 2014 byłych ochotników.
W roku 1961 Diệm zwrócił się z prośbą do nowo wybranego prezydenta USA Johna F. Kennedy’ego o zwiększenie amerykańskiej pomocy. Kennedy podjął decyzję, skutkiem czego 11 grudnia 1961 roku do portu w Sajgonie przybył okręt transportowy USS Core, który przywiózł 33 śmigłowce H-21 C z załogami i personelem naziemnym. Liczba Amerykanów w Wietnamie wzrosła do 1500.
Zaangażowanie Stanów Zjednoczonych
Początkowo amerykańskie zainteresowanie Wietnamem było niewielkie, jednak Amerykanie obawiali się, że zajęcie przez komunistów całego Wietnamu będzie krokiem na drodze do stopniowego opanowania przez nich całej Azji, zgodnie z tak zwaną „teorią domina”. Dlatego Stany Zjednoczone, po odejściu Francuzów, postanowiły poprzeć zbrojnie i finansowo antykomunistyczny rząd Wietnamu Południowego.
W latach 1956–1960 Stany Zjednoczone udzielały wsparcia pod postacią nielicznych (w roku 1959 było ich zaledwie 300) doradców wojskowych z Military Assistance Advisory Group (MAAG), jednak z czasem przerodziło się ono w rosnące zaangażowanie militarne. W wyniku zorganizowanego w listopadzie 1963 roku puczu wojskowego zgładzony został niepopularny w społeczeństwie Ngô Đình Diệm, jednak nie udało się ustanowić stabilnej władzy w państwie.
W lipcu 1964 nowy amerykański prezydent Lyndon B. Johnson, który objął urząd po śmierci Kennedy’ego, wydał polecenie zwiększenia obecności militarnej w Wietnamie Południowym. Wysłano więc kolejnych doradców wojskowych, zwiększając łączną liczbę wojsk USA w tym kraju do 21 tysięcy. Dowódcą tych sił został generał William Westmoreland, który w ciągu czterech lat, jakie spędził w Wietnamie, popełnił wiele kardynalnych, tragicznych w skutkach błędów, co zarzucał mu m.in. ówczesny ambasador USA w Sajgonie, Henry C. Lodge.
Od połowy lat pięćdziesiątych CIA prowadziła tajne operacje dywersyjne przeciwko Wietnamowi Północnemu. Polegały one na nocnych rajdach komandosów – południowowietnamskich, nacjonalistycznych chińskich (tajwańskich) i południowokoreańskich – zwerbowanych i przeszkolonych na Filipinach, przerzucanych łodziami rybackimi do Wietnamu Północnego, gdzie niszczyli ważne gospodarczo i militarnie instalacje. Ponieważ łodzie były wolne, często padały łupem północnowietnamskich okrętów patrolowych. Aby temu zaradzić, Amerykanie postanowili wyposażyć południowowietnamskie drużyny dywersyjne w bardzo szybkie kutry torpedowe typu Nasty. Zrewidowany plan akcji dywersyjnej nazwano OPLAN 34A i pod nadzorem Marynarki USA wdrożono go w życie w 1963 roku. Dla ochrony całej akcji postanowiono użyć okrętów US Navy, patrolujących wody przybrzeżne Wietnamu Północnego w ramach pomocniczej operacji Desoto. Jednocześnie marynarka wojenna Wietnamu Północnego, chcąc przechwytywać szybkie łodzie typu Nasty, zanim wysadzą one dywersantów lub ostrzelają instalacje brzegowe w Wietnamie Północnym, znacznie zwiększyła liczbę patroli swoich kutrów torpedowych na wodach międzynarodowych wzdłuż przewidywanych tras ich kursowania.
Incydent w Zatoce Tonkińskiej
31 lipca 1964 roku operujący na wodach Zatoki Tonkińskiej amerykański niszczyciel USS Maddox wznowił misję wspierania działań komandosów południowowietnamskich na dwóch wysepkach Wietnamu Północnego; uprawiał ponadto szpiegostwo elektroniczne, prowadząc nasłuch radiostacji północnowietnamskich. Okręt na wodach terytorialnych Wietnamu Północnego rzekomo został zaatakowany przez trzy północnowietnamskie kutry torpedowe. W odpowiedzi na atak, przy wsparciu lotniskowca USS Ticonderoga, Maddox zniszczył północnowietnamski kuter torpedowy i uszkodził dwa inne. Sam odniósł niewielkie, powierzchowne uszkodzenia od ognia 14,5-milimetrowego wielkokalibrowego karabinu maszynowego. Następnie wycofał się na wody południowowietnamskie, gdzie dołączył do niszczyciela USS Turner Joy.
4 sierpnia 1964 roku Maddox i Turner Joy ponownie patrolowały wody międzynarodowe u wybrzeży Wietnamu Północnego. Wobec sygnałów radarowych Maddoxa o ataku torpedowym obie jednostki rozpoczęły intensywny ostrzał celów widocznych na radarze i manewry w celu uniknięcia trafień przez torpedy. Powojenne ustalenia (m.in. komisji senackiej USA) niezbicie dowiodły, że nie było ponownego ataku na okręt Maddox. Incydent z 4 sierpnia był albo pomyłką obsługujących radar marynarzy, albo świadomą mistyfikacją administracji prezydenta i CIA, mającą usprawiedliwić bombardowanie północnowietnamskich portów, co nastąpiło następnego dnia o świcie.
Okoliczności ataku były niejasne. Lyndon Johnson skomentował to w słowach do podsekretarza stanu George’a Balla: „ci marynarze chyba strzelali do latających ryb”. Niemniej 7 sierpnia Senat USA zatwierdził rezolucję w sprawie Zatoki Tonkińskiej, która dawała pozwolenie prezydentowi Johnsonowi na eskalację działań zbrojnych przeciw Wietnamowi Północnemu. Wyniki głosowania w Kongresie – 416 „za”, nikt się nie wstrzymał i nikt nie był przeciw. W Senacie „za” głosowało 88 senatorów, a 2 było „przeciw”.
Rolling Thunder
W roku 1964 Amerykanie, chcąc zniszczyć wietnamskie szlaki i bazy zaopatrzeniowe, rozpoczęli bombardowania wschodniego Laosu. 2 marca 1965 rozpoczęli zmasowane bombardowania Wietnamu Północnego w ramach operacji Rolling Thunder, która trwała do października 1968 roku.
W pierwszym etapie operacji Rolling Thunder zastosowano samoloty Republic F-105D Thunderchief i Martin B-57 Canberra z towarzyszącą osłoną myśliwców North American F-100 Super Sabre w celu zniszczenia głównych dróg i linii kolejowych. Początkowo północnowietnamskie MiG-i-17 miały przewagę w bitwach powietrznych, dopiero wprowadzenie przez lotnictwo amerykańskie nowych samolotów McDonnell Douglas F-4 Phantom II pozwoliło na uzyskanie panowania w powietrzu.
W kwietniu 1965 roku podjęto decyzję o zastosowaniu Boeingów B-52 Stratofortress – bombowców strategicznych dalekiego zasięgu startujących z bazy wojskowej Andersona na Guamie. Ich pierwszym celem były bazy Wietkongu w prowincji Bình Dương w Wietnamie Południowym. Mimo iż zrzucono 1275 ton bomb o wagomiarze 337 kg, nie uzyskano satysfakcjonujących efektów, tracąc przy tym pięć maszyn. Niedługo potem wprowadzono do walki bombowce w nowszej wersji B-52D. Do 1968 roku samoloty amerykańskie zrzuciły na cele w Wietnamie Północnym 605 000 ton bomb.
Równocześnie podczas całej operacji Rolling Thunder prowadzono również intensywne ataki lotnicze przeciwko siłom komunistycznym na terytorium Wietnamu Południowego, szczególnie wzdłuż Szlaku Ho Chi Minha, którym przerzucano na południe broń, amunicję, sprzęt, a w końcu także żołnierzy regularnej armii północnowietnamskiej. Tu podczas nalotów dywanowych na masową skalę stosowano napalm i defolianty, aby zniszczyć dżunglę, która była oparciem partyzantki wietnamskiej. Następstwami zastosowania silnie trującej substancji Agent Orange były w ciągu następnych lat choroba i inwalidztwo 400 000 Wietnamczyków oraz ponad 38 000 żołnierzy amerykańskich.
Nasilające się ataki amerykańskie stopniowo traciły swoją skuteczność, gdyż od 1968 partyzanci Wietkongu znali wcześniej cele bombardowań oraz kierunki wielu operacji armii amerykańskiej i zwykle ewakuowali się przed mającymi nastąpić uderzeniami. Informacje te przekazywane były sztabom północnowietnamskim z komórek rozpoznania elektronicznego radzieckiego wywiadu wojskowego GRU. Dzięki informacjom agenta KGB, Johna Anthony’ego Walkera, chorążego łączności ze sztabu dowódcy floty okrętów podwodnych na Atlantyku (COMSUBLANT, ang. Commander Submarine Force US Atlantic Fleet), GRU wszedł w posiadanie w styczniu 1968 listy kodów szyfrujących do urządzenia kryptograficznego KL-47.
Dzięki temu GRU odczytało w następnych kilku latach ponad milion amerykańskich szyfrogramów, m.in. wszystkich rozkazów dotyczących nalotów na Wietnam Północny, pochodzących bezpośrednio od Dowódcy Sił Pacyfiku (CINCPAC, ang. Commander in Chief Pacific), oraz szczegóły wielu celów operacji wojskowych. Walker przekazywał informacje KGB i GRU praktycznie do 19 maja 1985, kiedy został zdemaskowany przez FBI i aresztowany pod zarzutem szpiegostwa. Za swoją działalność otrzymywał od radzieckiego wywiadu wynagrodzenie finansowe, a w uznaniu zasług otrzymał tytuł admirała floty radzieckiej. Radziecki generał KGB, Borys Aleksandrowicz Sołomatin, oficer prowadzący i nadzorujący Walkera, powiedział, że był on „najważniejszym szpiegiem kiedykolwiek zwerbowanym przez KGB”. Z kolei inny wysoki oficer KGB, Witalij Jurczenko, stwierdził, zwracając się do Amerykanów po zakończeniu wojny, iż działalność Walkera była najważniejszą sprawą w historii KGB: „Bez niego nie moglibyśmy odczytać milionów waszych wiadomości. Gdyby między nami wybuchła wtedy wojna, wygralibyśmy ją”.
Program Feniks
W ramach zorganizowanego i finansowanego przez CIA programu Feniks (ang. Phoenix), wdrażanego od początku lat sześćdziesiątych i wymierzonego w quasi-wywiadowczą strukturę dywersyjną Wietkongu, funkcjonującą w Wietnamie Południowym i krajach ościennych (Laos i Kambodża), nazywaną przez CIA Infrastrukturą Wietkongu (ang. VCI, Viet Cong Infrastructure), tylko w roku 1969 zneutralizowano ponad 19 tys. domniemanych zwolenników i członków NFW, z czego 6 tys. zabito. Po załamaniu się ofensywy Tết 170 tys. byłych partyzantów zdecydowało się do przejścia na stronę Wietnamu Południowego. Ujawnienie, że w ramach programu torturowano i zgładzono tysiące często niewinnych ludzi (oskarżonych niejednokrotnie, np. w wyniku waśni sąsiedzkich czy spraw o długi, o sympatyzowanie z NFW) zakończyło się głośnym skandalem międzynarodowym.
Program Feniks przyniósł w latach sześćdziesiątych zadowalające rezultaty w Laosie, gdzie zlikwidowano wielu agentów KGB z tzw. pierwszego zarządu głównego (wywiad zagraniczny), funkcjonujących w strukturach Wietkongu, oraz innych doradców wywiadowczych z Pathet Lao i Chińskiej Republiki Ludowej. W tym czasie lotnictwo USMC przeprowadziło 61 457 lotów bojowych.
W celu likwidacji domniemanych członków VCI w terenie zwykle otaczano podejrzaną wioskę i po przeszukaniu przymusowo przesiedlano ludność do tzw. wiosek strategicznych. W przypadku prób samowolnego opuszczenia wioski lub napotkania kogokolwiek w strefie ogłoszonej za objętą działaniami wojennymi, otwierano ogień. Operacje przeprowadzano siłami lokalnych sił samoobrony i policji, a nie wojska, co pozwalało uniknąć zniszczeń.
Ofensywa Tết
Punktem zwrotnym był rok 1968 – Ofensywa Tết. 30 stycznia (Nowy Rok według kalendarza chińskiego) siły komunistyczne złamały niepisane zawieszenie broni, atakując najważniejsze bazy oraz dążyły do przeniesienia walk do miast – walki objęły Sajgon. Między innymi ciężkie walki toczyły się o „miasto cesarskie” – Huế, gdzie amerykańska piechota morska wraz z armią Republiki Wietnamu (ARVN) stawiały opór komunistom. Po zdobyciu miasta siły Wietkongu oraz armii Wietnamu Północnego dokonały masakry ludności cywilnej, w większości osób z wyższym wykształceniem, a także wszystkich pracowników administracji cywilnej. Oblicza się, że w ciągu 24 dni sprawowania kontroli wymordowano 2300 cywilów, wśród których znajdowali się także obywatele francuscy, amerykańscy i zachodnioniemieccy.
Z czysto wojskowego punktu widzenia ofensywa Tết była porażką komunistów, mimo wsparcia ze strony ZSRR i ChRL w postaci sprzętu i doradców wojskowych (przebywających na stałe w Wietnamie Północnym). Wietkong nie był w stanie uzyskać znaczącej przewagi militarnej zarówno przed, jak i w czasie Ofensywy Tết.
Kampania okazała się jednak wielkim sukcesem psychologicznym i propagandowym – skala ataków dała do zrozumienia amerykańskiej opinii publicznej, że oficjalne komunikaty rządu amerykańskiego o przebiegu wojny były zdecydowanie zbyt optymistyczne. Stało się jasne, że setki tysięcy żołnierzy amerykańskich, obecnych przez trzy lata w Wietnamie, nie zdołały pokonać komunistycznych partyzantów. W wyniku tego nastąpił gwałtowny spadek zaufania i poparcia dla administracji prezydenta Johnsona.
Wojna propagandowa
Na nastawienie amerykańskiej opinii publicznej wpływała także w niemałym stopniu międzynarodowa kampania dezinformacyjna prowadzona przez ZSRR – wywiad radziecki KGB sponsorował wiele organizacji, partii politycznych, a także poszczególnych dziennikarzy, krytycznie wypowiadających się o amerykańskiej interwencji w Wietnamie. KGB całkowicie kontrolowało m.in. Światową Radę Pokoju (WPC, ang. World Peace Council), kierowaną przez indyjskiego komunistę Romesha Chandra, przeznaczając na nią co roku środki finansowe w wysokości 50 mln dolarów. WPC utrzymywała swoich przedstawicieli w siedzibach ONZ w Nowym Jorku i Genewie oraz w paryskim UNESCO, wywierając niemały wpływ na kształtowanie opinii publicznej i nastrojów społecznych w odniesieniu do wojny w Wietnamie. KGB zakładało także opiniotwórcze gazety, jak np. indyjski „Free Press Journal” (cytowany i nagłaśniany przez zachodnie dzienniki np. „The Times” i publikatory w samym ZSRR np. „Radio Moskwa”), które na zlecenie ZSRR krytykowały politykę USA w rejonie Indochin, często fabrykując nieprawdziwe informacje. W marcu 1968 (w czasie Ofensywy Tết w Wietnamie) podano wiadomości o zapasach amerykańskiej broni bakteriologicznej w Wietnamie i Tajlandii, zostały one nagłośnione na świecie m.in. za pomocą innego kontrolowanego przez KGB tygodnika „Blitz”, który napisał, że Stany Zjednoczone przyznają się do używania broni bakteriologicznej i nuklearnej. Informacje te okazały się nieprawdziwe, jednak wielu zachodnich artystów (np. Jane Fonda i Joan Baez, które w czasie wojny jeździły do Hanoi), naukowców i publicystów uwierzyło w te doniesienia, a gazety na ich podstawie przez kilka lat dezinformowały społeczeństwa państw zachodnich. „The Washington Post” określał bombardowania Wietnamu Północnego jako „dzikie i bezsensowne”, a wtórował mu „The New York Times” pisząc o „barbarzyństwie z epoki kamienia łupanego”.
W tym samym czasie, na przełomie marca i kwietnia 1968 roku, amerykańscy wojskowi zażądali zwiększenia amerykańskich sił w Wietnamie o 206 tys. żołnierzy (czemu sprzeciwił się zdecydowanie amerykański sekretarz skarbu, Henry Fowler, głównie z uwagi na konieczność ograniczenia wydatków krajowych i cięcia w innych wydatkach na obronność) oraz inwazji na Laos i Kambodżę, co było nie do zaakceptowania przez amerykańską opinię publiczną. Zdając sobie sprawę z porażki swojej polityki w Wietnamie oraz coraz wyraźniej rysującego się konfliktu ze światem mediów, któremu Johnson zarzucał wypaczenie prawdy o Ofensywie Tết, prezydent ogłosił na wiosnę 1968 roku, że nie będzie ponownie kandydował w wyborach prezydenckich na jesieni. Podczas tego roku większość społeczeństwa amerykańskiego doszła do wniosku, że zaangażowanie się w Wietnamie było tragiczną pomyłką i powinno zostać jak najszybciej zakończone. Poparcie dla polityki Johnsona w odniesieniu do wojny wietnamskiej wynosiło 40% pod koniec 1967 roku, ale w marcu 1968 gwałtownie spadło do 26%. W tym czasie aż 78% obywateli USA było przekonanych, iż rząd nie potrafi rozwiązać trudnej sytuacji związanej z konfliktem, nie wiedząc jednak, czy armia amerykańska powinna zostać, czy wycofać się z Wietnamu. W istocie aż do 31 października 1968, kiedy to Johnson ogłosił wstrzymanie bombardowań Wietnamu Północnego i wyraził gotowość do rozmów pokojowych z rządem w Hanoi, jedynie 20% Amerykanów opowiadało się jednoznacznie za natychmiastowym wycofaniem się wojsk z Wietnamu.
Wybory prezydenckie w listopadzie 1968 roku wygrał Richard Nixon (Johnson w nich nie startował), w dużej mierze dzięki obietnicom, że będzie starał się szybko zakończyć udział Ameryki w konflikcie. W rzeczywistości jednak Nixon, zdecydowany przeciwnik komunizmu, uważał, że gwałtowne wycofanie wojsk amerykańskich z Wietnamu i wynikające z tego nieuchronne zwycięstwo komunistów, byłoby zbyt dużym ciosem dla prestiżu Ameryki. Dlatego zdecydował się szukać „pokoju z honorem”, czyli formuły, która pozwalałaby najpierw zmniejszyć, a potem zakończyć amerykański udział w wojnie tak, by nie wyglądała ona na amerykańską porażkę. W porozumieniu z nim nowy dowódca wojsk amerykańskich w Wietnamie, generał Creighton Abrams, rozpoczął proces „wietnamizacji”, to jest dozbrajania i szkolenia armii południowowietnamskiej przy jednoczesnym stopniowym wycofywaniu Amerykanów.
Głośnym echem na świecie odbiła się masakra wioski Mỹ Lai w południowym Wietnamie, niedaleko stolicy prowincji, miasta Quảng Ngãi. Po serii strzałów oddanych w kierunku amerykańskiego oddziału, z rozkazu dowodzącego nim por. Williama Calleya dokonano tam 16 marca 1968 roku masakry 347 (według źródeł US Army), lub według innych szacunków 507 cywilnych mieszkańców, w większości kobiet i dzieci. Mimo późniejszego procesu (na Calleya został wydany wyrok dożywotniego pozbawienia wolności) sprawcy ostatecznie nie zostali ukarani, a oficer dowodzący masakrą po odejściu prezydenta Nixona został w 1974 roku zwolniony. Aferę ujawniono dopiero w 1969 roku i do połowy 1970 przesłuchano prawie 400 świadków w tej sprawie.
Walki w Kambodży i Laosie
17 marca 1970 król Kambodży Norodom Sihanouk (który tolerował okupację części kraju przez Wietkong oraz wspierał w latach następnych Czerwonych Khmerów), został obalony w wyniku przewrotu wojskowego, kiedy przebywał w Moskwie na rozmowach z komunistami radzieckimi. Przejęcie władzy przez wrogich komunistom wojskowych z gen. Lon Nolem na czele skłoniło Wietkong do ofensywy przeciw słabej armii kambodżańskiej. Działania Wietkongu zagroziły stolicy kraju, Phnom Penh. W odpowiedzi 30 kwietnia, chcąc wesprzeć oddziały Lon Nola oraz zniszczyć bazy zaopatrzeniowe Wietkongu, armia Wietnamu Południowego oraz wojska USA wkroczyły na kontrolowany przez Wietkong rejon Kambodży. Głównym efektem trwającej dwa miesiące operacji było ocalenie rządów Lon Nola, które zostały obalone dopiero przez Czerwonych Khmerów pięć lat później.
W 1971 roku, w ramach operacji Lam Sơn 719, armia Wietnamu Południowego licząca 20 tys. żołnierzy (później wsparta dodatkowymi 10 tys.; lądowe siły amerykańskie miały zakaz przekraczania granicy) przy wsparciu lotnictwa USA, dokonała inwazji na Laos, aby zniszczyć stacjonującą tam armię północnowietnamską w sile 50 tys. żołnierzy, wspomaganą przez 17 tys. bojowników Pathet Lao. Armia Wietnamu Północnego, stacjonująca w Laosie, mająca na celu zaatakowanie Wietnamu Południowego, zgromadziła siły uderzeniowe dysponujące 18 tys. ton sprzętu wojskowego (w tym czołgi, działa przeciwlotnicze i artyleria) i zaopatrzenia. Ataki wojsk Wietnamu Południowego (ARW) skoncentrowały się w rejonie szlaku Ho Chi Minha na terytorium Laosu, w odległości 35 km od granicy i kluczowej bazy zaopatrzeniowej Wietkongu w miejscowości Xépôn, która została zniszczona. Mimo początkowych sukcesów siłom inwazyjnym udało się jedynie na kilka miesięcy rozbić infrastrukturę Wietkongu w Laosie. Z tego punktu widzenia ofensywa była porażką. Amerykańskie straty wyniosły 176 zabitych, 42 zaginionych i 1942 rannych. Wietnam Południowy stracił 6 tys. ludzi. W czasie ofensywy zginęło 13,5 tys. żołnierzy Wietkongu i Pathet Lao (według strony północnowietnamskiej straty ARW miały być prawie dwukrotnie większe od strat poniesionych przez siły komunistyczne). Na wiosnę 1972 roku siły i infrastruktura Wietkongu i Pathet Lao w Laosie były praktycznie odbudowane i gotowe do działań ofensywnych.
Koniec wojny
Od 1969 toczyły się w Paryżu rokowania pokojowe Stanów Zjednoczonych z rządem północnowietnamskim, zakończone podpisaniem paryskich układów pokojowych w styczniu 1973. Po roku 1969 USA rozpoczęły proces stopniowego wycofywania swoich oddziałów, który zakończył się dwa miesiące po podpisaniu układu w Paryżu, 29 marca 1973. W tym samym czasie Stany Zjednoczone podjęły ogromne wysiłki, by wzmocnić armię Południowego Wietnamu, przekazując jej duże ilości uzbrojenia i zaopatrzenia, w procesie zwanym „wietnamizacją”. Wysiłki te przyniosły efekty, gdy w 1972 ARW, z minimalnym udziałem amerykańskich sił lądowych, lecz dalej z silnym amerykańskim wsparciem lotniczym, zdołała odeprzeć poważną ofensywę sił komunistycznych. Równolegle lotnictwo USA przeprowadziło zmasowane naloty na Hanoi i Hajfong. „Wyczyścimy cętkę tygrysa” oznajmiło dowództwo armii południowowietnamskiej, rozpoczynając operacje zaczepne przeciw partyzantom – przyniosły one ograniczone rezultaty, a pod kontrolą NFW nadal znajdowało się 50% terytorium.
W ciągu kolejnych kilkunastu miesięcy względnego spokoju Wietnam Północny prowadził intensywne przygotowania do ostatecznej ofensywy. Na terytorium Wietnamu Południowego przerzucono między innymi ponad 140 tysięcy żołnierzy, 400 czołgów i wielkie ilości zaopatrzenia i amunicji (pochodzące głównie z dostaw z ZSRR i ChRL). Dodatkowo ZSRR przekazał znaczne kwoty na pomoc gospodarczą i wojskową dla Wietnamu Północnego – w latach 1969–1973 komunistyczny rząd w Hanoi otrzymał kolejno 1,82 mld dolarów i 1,12 mld dolarów. W tym samym czasie Stany Zjednoczone, z powodu nacisku politycznego przeciwników zaangażowania w Wietnamie, poważnie ograniczyły wydatki na zaopatrzenie dla armii Południowego Wietnamu (w roku 1973 kwota wsparcia wyniosła jeszcze 2,3 mld dolarów, a w połowie 1974 zaledwie 1,1 mld). W wyniku tego ARW, zbudowana na modłę amerykańską, a więc wymagająca ogromnych i nieprzerwanych dostaw zaopatrzenia i amunicji, utraciła dużą część swojej efektywności – szwankował także system dystrybucji zaopatrzenia, co powodowało, iż posiadane zapasy sprzętu, amunicji i benzyny w 1975 roku były niewystarczające. Dodatkowo światowy kryzys paliwowy zwiększył ceny benzyny czterokrotnie, ograniczając w istotny sposób rezerwy paliwowe i ich dostępność. Poważnie podupadło morale armii, zwiększały się bezrobocie (wskutek wycofania się 350 tysięcy Amerykanów) i inflacja, szerzyły się korupcja i dezercje.
W marcu 1975 roku rozpoczął się ostateczny atak armii północnowietnamskiej. Było to już po aferze Watergate i ustąpieniu prezydenta Richarda Nixona. Niektórzy historycy, jak Stanley Karnow czy Lewis Sorley, twierdzą, że gdyby Nixon pozostał u władzy, to z dużym prawdopodobieństwem Stany Zjednoczone udzieliłyby przynajmniej wsparcia lotniczego siłom ARW, dzięki temu dając jej szansę powtórzyć sukces z roku 1972. Pod słabym przywództwem tymczasowej administracji Geralda Forda takie posunięcie nie wchodziło w grę. Bez amerykańskiego lotnictwa sytuacja 200-tysięcznej ARW stała się beznadziejna, mimo że posiadała pewną przewagę w uzbrojeniu i sprzęcie w postaci 2000 czołgów i pojazdów opancerzonych, 500 samolotów bojowych i 1500 śmigłowców (po stronie przeciwnej walczyło 300 tysięcy żołnierzy i partyzantów NFW, wspieranych przez kilkaset czołgów, ale bez lotnictwa). Dały się jednak zauważyć upadek morale i szerzące się dezercje, na co ogromny wpływ miał brak amerykańskich samolotów w powietrzu.
25 marca komuniści zajęli Huế. W kwietniu generał Nguyễn Văn Thiệu podał się do dymisji i wyemigrował, a ARW uległa rozkładowi. 30 kwietnia po krótkich walkach padł Sajgon. Republika Wietnamu przestała istnieć.
Straty
Straty zaangażowanych w konflikt stron:
Wietnam Południowy – 196 863 zabitych i 502 tysiące rannych,
Stany Zjednoczone – 58 325 zabitych, 313 tysięcy rannych (w tym 153 311 z trwałymi uszkodzeniami ciała) i 2413 zaginionych,
Korea Południowa, Filipiny, Australia, Nowa Zelandia i Tajlandia łącznie – 5225 zabitych i około 12 tysięcy rannych.
Straty ludności cywilnej sięgały 2 milionów zabitych.
Spośród armii Wietnamu Północnego i Wietkongu około 900 tysięcy żołnierzy zostało zabitych, a spośród ludności cywilnej zginęło 65 tysięcy osób i 250 tysięcy zostało rannych (są to dane szacunkowe i niepełne).
Wpływ wojny na Stany Zjednoczone
Wojna w Wietnamie poważnie zachwiała w społeczeństwie amerykańskim pewnością siebie i wiarą we własne możliwości. Przez następne dwadzieścia lat w amerykańskiej polityce istniał „syndrom Wietnamu”, czyli niechęć do angażowania sił amerykańskich w jakiekolwiek długotrwałe działania zbrojne w krajach Trzeciego Świata.
W Stanach Zjednoczonych wojna wywoływała ostre konflikty społeczne. Działania w Wietnamie wymagały powiększenia wielkości armii o dodatkowy milion żołnierzy. Powiększenie zakresu poboru i rosnące straty w Wietnamie prowadziły do masowego uchylania się od obowiązkowej służby wojskowej (ucieczki do Kanady i Meksyku, a nawet potajemnie na Kubę). 20 tysięcy osób znalazło się w sytuacji ukrywających się dezerterów, a około tysiąc osadzono w więzieniach.
Wśród żołnierzy walczących w Wietnamie szerzyła się narkomania. W 1971 roku liczba wojskowych hospitalizowanych w szpitalach z powodu przedawkowania narkotyków znacznie przewyższała liczbę rannych w walce. Według oficjalnych danych służby medycznej armii USA, 30% powracających z Wietnamu weteranów cierpiało na długotrwałe problemy psychiczne (PTSD), a 20% – przejściowo. Zaostrzyły się też konflikty między bogatymi i biednymi warstwami społeczeństwa, jako że poborowi pochodzili w większości z tych ostatnich.
Najmocniej odczuwalnym problemem z dyscypliną w szeregach armii amerykańskiej stał się tzw. fragging (z ang. fragmentation – rozdrobnienie, rozbicie, rozpryśnięcie się), czyli wrzucenie granatu do namiotu lub strzał w plecy dowódcy, który np. wydał rozkaz wykonania zbyt niebezpiecznego, w opinii żołnierza, zadania. W latach 1969–1971 US Army donosiła o ponad 700 incydentach „fraggingu”, co zaowocowało 82 przypadkami śmierci i 651 zranień. Tylko w 1971 roku doliczono się 1,8 takich incydentów na każdy tysiąc żołnierzy.
Brutalnie rozpędzano demonstracje antywojenne. Przypadkiem skrajnym była masakra na uniwersytecie w Kencie, gdzie w 1970 roku Gwardia Narodowa zastrzeliła czterech demonstrujących studentów. Wydarzenia te wstrząsnęły Ameryką. Duża część społeczeństwa amerykańskiego doszła do wniosku, że działania wojsk amerykańskich w Wietnamie są nielegalne lub wręcz zbrodnicze. To doprowadziło do ogromnego spadku zaufania do sił zbrojnych i instytucji rządowych. Konflikty te miały wpływ na reorganizację armii amerykańskiej, która została całkowicie uzawodowiona w okresie rządów prezydenta Nixona i jego następców.
Bilans wojny – Wietnam i kraje ościenne
Głównym następstwem zwycięstwa komunistów, oprócz opanowania całego terytorium Wietnamu, było narzucenie społeczeństwom Wietnamu Południowego, Laosu i Kambodży komunistycznych metod rządzenia. Uwolniono 80 tysięcy więźniów reżimu południowowietnamskiego, lecz w ciągu kilku miesięcy od zdobycia Sajgonu w obozach „reedukacji” zamknięto ponad 300 tysięcy ludzi – studentów, intelektualistów, zakonników, żołnierzy, policjantów, urzędników reżimu południowowietnamskiego oraz polityków (w tym także komunistycznych). Wiele innych osób wymordowano od razu. Szacuje się, iż przez kompleks wietnamskich obozów „reedukacyjnych” do roku 1986 przewinęło się od 500 tys. do 1 mln ludzi (średnio populacja w Wietnamie w czasie wojny wynosiła ok. 38 mln ludzi – 18 mln na południu, 20 mln na północy).
Dodatkowym efektem wojny było także utworzenie przez radziecki wywiad wojskowy GRU jednej z trzech największych stacji rozpoznania radioelektronicznego w zatoce Cam Ranh na południu Wietnamu, obsługującej rejon Pacyfiku – razem ze stacją nasłuchową w Lourdes na Kubie oraz kolejną zlokalizowaną nieopodal Adenu w Jemenie tworzyła ona filary światowej sieci zwiadu radioelektronicznego ZSRR. Bazę w Cam Ranh Rosjanie opuścili dopiero w 2002 roku.
Jednocześnie rezultatem kosztownego konfliktu zbrojnego z Kambodżą i sankcji gospodarczych państw zachodnich oraz wojny z ChRL w 1979 roku, był gwałtowny spadek poziomu życia. W efekcie w ciągu następnych kilkunastu lat miliony mieszkańców Wietnamu podejmowały próby ucieczki z Wietnamu, w większości drogą morską (boat people). Liczba uciekinierów zarejestrowanych przez Wysokiego Komisarza ONZ do spraw uchodźców wyniosła ponad 1,5 miliona – wśród nich były także liczne mniejszości narodowe (np. Hmong). Stany Zjednoczone przyjęły ponad 160 tysięcy tych uchodźców. Tysiące ludzi straciło życie w czasie ucieczki przez Morze Południowochińskie i Kambodżę.
Upadek Wietnamu Południowego umożliwił komunistom ostateczne opanowanie Laosu i Kambodży. W Laosie komuniści wietnamscy wsparli rząd Pathet Lao, na którego czele stanął prezydent książę Souphanouvong, pozostający pod kontrolą Hanoi (układ o przyjaźni z 1977 r.). Jego interesów strzegło do 1988 roku kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy wietnamskich. Nowy reżim osadził około 30 tysięcy osób w obozach reedukacyjnych, niszczył bazy antykomunistycznej partyzantki i ponosi odpowiedzialność za śmierć kilkudziesięciu tysięcy laotańskich uchodźców. Wiele tysięcy osób, zwłaszcza członków plemienia Meo (Hmong), od lat walczących z komunistami, uciekło do Tajlandii.
Natomiast w Komunistycznej Partii Kambodży, której zwolennikami byli Czerwoni Khmerzy, którymi kierował Pol Pot, zdecydowaną przewagę zdobyło maoistowskie skrzydło antywietnamskie i prochińskie. Natychmiast po zdobyciu Phnom Penh Czerwoni Khmerzy rozpoczęli wprowadzanie ludobójczego eksperymentu społecznego – przymusowej budowy społeczeństwa bezklasowego. Jego efektem była śmierć ponad 1,5 miliona osób w ciągu następnych czterech lat do momentu inwazji armii wietnamskiej, która obaliła Czerwonych Khmerów w styczniu 1979 roku. Czerwoni Khmerzy, jako siła antywietnamska, uzyskali wówczas wsparcie polityczne i pomoc ChRL, stanowiąc trzon sił zbrojnych opozycji. Wojna domowa zakończyła się w latach dziewięćdziesiątych kompromisem sił prowietnamskich, którymi kierował premier Hun Sen, z monarchistami i ostateczną klęską Czerwonych Khmerów.
Wietnam w roku 1986 odszedł od gospodarki planowej, zaś w 1989 wycofał się z Kambodży, co przyniosło wyraźną poprawę sytuacji politycznej w regionie. W 1995 roku nawiązał stosunki dyplomatyczne z USA i w tym samym roku (28 lipca) uzyskał członkostwo w ASEAN.
Zobacz też
Vietnam Veterans Memorial
lista uzbrojenia używanego podczas wojny wietnamskiej
Filmy o wojnie w Wietnamie: Air America, Good Morning, Vietnam, Czas apokalipsy, Ofiary wojny, Pluton, Urodzony 4 lipca, Pomiędzy niebem i ziemią, Forrest Gump, Full Metal Jacket, Byliśmy żołnierzami, Łowca jeleni, Bat-21, Kraina tygrysów, Wewnętrzna wojna, R-Point, Hair, Rambo, Lot Intrudera, Zaginiony w akcji, Hamburger Hill, :Kategoria:Filmy o wojnie w Wietnamie
Utwory o wojnie wietnamskiej: „Rooster” (Alice in Chains), „Remember” (Biohazard, State of the World Address).
Książki o wojnie wietnamskiej: Rzeczy, które nieśli, W pogoni za Cacciatem, Leśne jezioro, Niespokojni Amerykanie, A Rumor of War, In Pharaoh's Army, Amerykańscy chłopcy, Powiedz, że się boisz, Wietnam – podziemna wojna, Wietnam. Najdłuższy konflikt powojennego świata 1945-1975.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
https://www.archives.gov/research/military/vietnam-war/casualty-statistics
https://www.va.gov/OAA/pocketcard/m-vietnam.asp
Wojny w historii Wietnamu
Stany Zjednoczone w XX wieku
Wojny w Azji
Zimna wojna | 83,013 |
2851022 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Z%C5%82ota%20Pi%C5%82ka | Złota Piłka | Złota Piłka (fr. Ballon d’Or, ang. The Golden Ball) – coroczny plebiscyt piłkarski. Trofeum przyznawane piłkarzowi, który zaprezentował się najlepiej w mijającym roku kalendarzowym. Na pomysł przyznawania Złotej Piłki wpadł szef „France Football” Gabriel Hanot, który w 1956 roku poprosił kolegów z redakcji o głosowanie na najlepszego gracza w Europie. Pierwszym zwycięzcą plebiscytu został Stanley Matthews grający wówczas w Blackpool.
Początkowo dziennikarze mogli głosować tylko na graczy pochodzących z Europy i dlatego też ani Diego Maradona, ani Pelé (uważani za jednych z najlepszych piłkarzy wszech czasów) nie mieli szans na otrzymanie tej nagrody. W 1995 postanowiono zmienić przepisy i umożliwić udział w plebiscycie również graczom spoza Starego Kontynentu, którzy grają w europejskich klubach. Po zmianie przepisów przyznano po jednej honorowej Złotej Piłce dwóm piłkarzom: Diego Maradonie w 1995 oraz Pele w 2013 roku. W 2016 dokonano wirtualnego przeliczenia historycznych dokonań piłkarzy i stwierdzono, że w 12 przypadkach Złota Piłka powinna zostać przyznana innemu piłkarzowi, gdyby wszyscy gracze świata mogliby ją otrzymać. Uznano, że 7 Złotych Piłek powinien otrzymać Pele (1958, 1959, 1960, 1961, 1963, 1964, 1970), dwie Maradona (1986, 1990) i po jednej Garrincha (1962), Mario Kempes (1978) i Romario (1994).
Pierwszym oficjalnym zdobywcą Złotej Piłki nieeuropejskiego pochodzenia był występujący we włoskim Milanie George Weah. W 2007 ponownie zmieniono reguły i teraz każdy gracz z każdego klubu świata mógł być brany pod uwagę przy głosowaniu. Postanowiono również zwiększyć liczbę dziennikarzy biorących udział w plebiscycie. W 2006 roku swoje głosy oddawało 52 dziennikarzy, podczas gdy rok później było ich już 96. W 2010 roku plebiscyty Złota Piłka „France Football” i Piłkarz Roku FIFA zostały połączone, zaś 10 stycznia 2011 roku w Zurychu nagroda została po raz pierwszy przyznana pod nazwą Złota Piłka FIFA. Po sześciu latach zrezygnowano jednak z tej formuły i we wrześniu 2016 roku FIFA poinformowała o powrocie do własnego plebiscytu. W tej sytuacji także France Football reaktywowało formułę sprzed 2010 roku, delikatnie tylko modyfikując zasady.
Tylko Lionel Messi zdobył to trofeum co najmniej sześć razy. Messi jako jedyny dokonał tego cztery razy z rzędu. Cristiano Ronaldo zdobył ją pięć razy. Trzem zawodnikom udało się zdobyć ją trzy razy. Są to: Johan Cruijff, Michel Platini i Marco van Basten. Ronaldo jest pierwszym brazylijskim zawodnikiem uhonorowanym tą nagrodą. Najczęściej w plebiscycie „France Football” zwyciężali piłkarze z Holandii i Niemiec. Najwięcej Złotych Piłek zgromadzili gracze Barcelony, którzy zdobyli 12 statuetek. Ostatnim zdobywcą tego trofeum jest Lionel Messi, który otrzymał Złotą Piłkę w 2023 roku.
W 2020 po raz pierwszy w historii plebiscytu Złota Piłka nie została przyznana, powodem tego była pandemia COVID-19. Najwyżej sklasyfikowanym polskim zawodnikiem w historii plebiscytu jest Robert Lewandowski, który zajął drugie miejsce w 2021 roku. Wcześniej na podium uplasowali się także Kazimierz Deyna (1974) i Zbigniew Boniek (1982), którzy zostali sklasyfikowani na trzecim miejscu.
Zwycięzcy
Źródło: RSSSF
Klasyfikacja piłkarzy
Źródło: RSSSF
Klasyfikacja krajów
Źródło: RSSSF
Klasyfikacja klubów
Źródło: RSSSF
Napastnik roku
Nagroda Sócratesa
Nagroda Gerda Müllera
Drużyna roku
Drużyna wszech czasów France Football
Kopa Trophy
Yashin Trophy
Złota Piłka Kobiet
Klasyfikacja piłkarek
Klasyfikacja krajów
Klasyfikacja klubów
Drużyna roku kobiet
Krytyka i kontrowersje
Johan Cruyff
Johan Cruyff, który został przez France Football oraz byłych zwycięzców złotej piłki wybrany najlepszym Europejskim piłkarzem stulecia oraz był pierwszym piłkarzem w historii, który otrzymał złotą piłkę trzy razy; a także pierwszym wpływowym trenerem FC Barcelony, wielokrotnie powtarzał, że złota piłka się stała stronnicza w czasach komercjalizmu. Cruyff skrytykował wręczenie Złotej Piłki Messiemu za rok 2010, stwierdził, że Lionel Messi jest obecnie najlepszym piłkarzem na świecie, ale zgodnie z tradycyjnym i kultywacyjnym procesem nagrodę powinien otrzymać absolutnie Xavi, który miał więcej osiągnięć w danym roku. Był o tym tak mocno przekonany, wskazał Xaviego ponownie jako faworyta złotej piłki za rok 2011, kiedy ponownie zwyciężył Messi. W 2012 kiedy Cruyff wypowiedział się publicznie ciepło na temat Messiego skorzystał z okazji aby ogłosić, że media wybiorą go prawdopodobnie sześć lub siedem razy najlepszym piłkarzem świata, ale ostateczie nigdy nie zmienił swojego stanowiska, że zgodnie z tradycyjnym procesem złotą piłkę powinien wygrywać piłkarz, który ma najwięcej osiągnięć w roku. W styczniu 2015 roku Cruyff mocno skrytykował wyniki plebiscytu za rok 2014, kiedy złotą piłkę otrzymał Cristiano Ronaldo, Cruyff oznajmił, że Cristiano przez zły występ na mistrzostwach świata powinien zostać wykluczony z czołowej rywalizacji o pierwsze miejsce a nagrodę powinien zgarnąć Toni Kroos. Cruyff nazwał wręczenie dla Cristiano Złotej Piki w 2014 roku „absurdem” i nawet powiedział, że Ronaldo nie zasługiwał na Złotą Piłkę również w 2013 roku. kilka miesięcy wcześniej również zadeklarował, że nigdy więcej nie potraktuje tego plebiscytu poważnie; powiedział, że proces który w kolejnych latach wprowadziła organizacja France Football stał się bardzo stronniczy i wobec tego nie będzie nigdy zainteresowany więcej debatą wokół złotej piłki ani jej wynikami.
Bayern Monachium
W 2013 roku pierwszy raz w historii futbolu deadline plebiscytu został przesunięty o dwa tygodnie z 15 listopada na 29, wkrótce po strzeleniu hat-tricka przez Cristiano Ronaldo, kiedy najczęściej wymienianym faworytem do wygrania złotej piki był Franck Ribéry, były piłkarz Bayernu Monachium, który wygrał w 2013 roku z klubem Ligę Mistrzów. Wzbudziło to duże kontrowersje wokół społeczności byłych piłkarzy, trenerów, a także kibiców Bayernu Monachium. Złota Piłka straciła reputację i wartość w oczach osobowości piłkarskich i kibiców Bundesligi wielokrotnie. Byli piłkarze Bayernu Monachium (m.in. Franz Beckenbauer) korzystali z okazji aby skrytykować France Football, kiedy nagrody nie otrzymał żaden piłkarz z reprezentacji Niemiec, która zwyciężyła mundial 2014 (najczęściej wymienianymi niemieckimi piłkarzami, którzy kandydowali na Złotą Pikę 2014 byli: Müller, Neuer, Kroos i Lahm, zyskali oni także reputację za granicą). Złota Piłka wśród społeczności Bayernu Monachium straciła na wartości ponownie 2020 roku kiedy plebiscyt został pierwszy raz w historii odwołany ze względu na pandemię Covid-19, nagrody wówczas nie otrzymał Robert Lewandowski, który wygrał z Bayernem Ligę Mistrzów w sezonie 2019/2020 i stał się najczęściej wymienianym faworytem do wygrania tej nagrody. Lionel Messi kiedy otrzymał Złotą Piłkę 2021 na gali France Football powiedział publicznie do Lewandowskiego, że według niego on zasłużył na tę nagrodę w 2020 roku. Odwołanie plebiscytu w 2020 roku spowodowało także dużą debatę w świecie piłkarskim, czy Lewandowski powinien zasłużyć na Złotą Piłkę też w 2021 roku. Wśród byłych piłkarzy Bayernu Monachium najbardziej ofensywnie o całokształcie plebiscytu w XXI wieku wypowiedział się Lukas Podolski, który zarzucił, że Złota Piłka to tylko korupcja, która nigdy nie będzie sprawiedliwa. Wybitny niemiecki piłkarz i trener Jürgen Klinsmann w jednym z wywiadów oznajmił, że w tym francuskim plebiscycie piłkarze z Bundesligi nigdy nie będą mieć jednakowych szans na zwycięstwo ze m.in. ze względu na to, że liga hiszpańska i angielska są najpopularniejsze i ich rozpoznawalność rośnie w mediach społecznościowych.
Krytyka za niespójność z innymi równoległymi plebiscytami
Niespójność z i w 1966
Nagroda za złotą piłkę w 1966 stała się jedną z najbardziej kontrowersyjnych w historii. Bobby Charlton otrzymał Złotą Piłkę w 1966 pomimo, że został prześcignięty przez swojego rodaka w plebistycie , z kolei zarówno Bobby Moore, jak i Bobby Charlton zostali prześcignięci przez Eusebio, który jako pierwszy piłkarz w całej historii futbolu wywalczył nagrodę . Eusebio w plebiscycie na najlepszego piłkarza globu według France Football przegrał z Bobby Charltonem zaledwie o 1.25% (81-80 biorąc pod uwagę proes ordynacji preferencyjnej), był to pierwszy przypadek w historii kiedy piłkarz zwyciężył z tak drastycznie minimalną różnicą
Niespójność z Piłkarzem roku w ZSRR 1986
Złota Piłka 1986 również stała się jedną z najbardziej kontrowersyjnych w historii. Bowiem w tym roku złotą piłkę otrzymał piłkarz, który nie został Piłkarzem roku w ZSRR 1986. Mimo słabego występu Związku Radzieckiego na mistrzostwach świata w 1986, Biełanow i Zawarow stali się jednymi z faworytów do zgarnięcia nagrody, ponieważ piłkarze spoza Europy (m.in. Diego Maradona) według obecnych kryteriów nie mogli zostać nominowani do nagrody. Biełanow w 1986 stał się znany jako zwycięzca złotej piłki a Zawarow jako zwycięzca nagrody Piłkarz roku ZSRR.
Niespójność z Piłkarzem Roku FIFA
Złota Piłka i Piłkarz Roku FIFA to dwie różne nagrody, które mają inne kryteria i zostały wprowadzone przez inne organizacje, niezależnie w innym czasie. Pomimo to oba plebiscyty czasami są krytykowane za to, że są wzajemnie niespójne, np. kiedy plebiscyt Złotej Piłki został odwołany w 2020 roku przez pandemię COVID-19, polskie media skrytykowały to jako niespójność z plebiscytem Piłkarz Roku FIFA, gdzie nagrodę zwyciężył Robert Lewandowski i zachęcały do tego aby uznać ten drugi plebiscyt za bardziej wiarygodny.
Zobacz też
Piłkarz Roku FIFA
Piłkarz Roku UEFA
Europejski Złoty But
World Soccer
Onze d’Or
FIFPro
Drużyna Roku UEFA
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Złota Piłka
Strony przeglądowe – sport | 82,910 |
3670 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Hymn%20Polski | Hymn Polski | Mazurek Dąbrowskiego () – polska pieśń patriotyczna z 1797 roku, od 26 lutego 1927 oficjalny hymn państwowy Rzeczypospolitej Polskiej.
Historia hymnu
Słowa hymnu – nazywanego Pieśnią Legionów Polskich we Włoszech – zostały napisane przez Józefa Wybickiego. Autor melodii, opartej na motywach ludowego mazurka (właściwie mazura) pozostaje nieznany. Początkowo sądzono, że melodię tę skomponował książę Michał Kleofas Ogiński (twórca poloneza – Pożegnanie ojczyzny), potem materiały archiwalne temu zaprzeczyły i do dziś najczęściej autorzy śpiewników i prac naukowych podają określenie „melodia ludowa” (a niektórzy dodają do tego asekuracyjny znak zapytania).
Pieśń powstała w mieście Reggio nell’Emilia w ówczesnej Republice Cisalpińskiej (obecnie północne Włochy), jednak dokładna data i okoliczności jej napisania oraz pierwszego wykonania nie są pewne, do dziś pozostając przedmiotem sporów wśród historyków. Według Wojciecha Podgórskiego było to:
Podobnego zdania jest np. Jan Pachoński i inni badacze. Według Bronisława Bilińskiego pieśń musiała jednak powstać wcześniej – między 10 a 15 lipca, a wskazywać mogą na to ustalenia XIX-wiecznego badacza Mazurka, Wojciecha Sowińskiego, który twierdził, że:
Według Bronisława Bilińskiego owo zebranie starszyzny legionowej mogło odbyć się 14 lub 15 lipca – w rocznicę zburzenia Bastylii, pieśń musiała więc powstać wcześniej.
Nie jest też znany moment pierwszego publicznego wykonania Mazurka na ulicach Reggio. Według Juliusza Willaumego mogło to nastąpić już 16 lipca, podczas defilady. Inni naukowcy przyjmują dzień 20 lipca, kiedy to przy okazji pożegnania legionów w mieście generał Dąbrowski zasadził na Piazza Piccolo w Reggio pamiątkowe drzewko wolności. Pierwszym wykonawcą mógł być sam Wybicki, który śpiewał sam lub z grupą żołnierzy.
Wiadomo jednak, że pieśń od samego początku zyskała popularność i była chętnie śpiewana przez legionistów.
29 sierpnia 1797 gen. Dąbrowski pisał do autora tekstu z Bolonii: Żołnierze do Twojej pieśni coraz więcej gustu nabierają. Z początkiem 1798 znana była już we wszystkich zaborach. Tekst ogłoszono po raz pierwszy w Mantui w lutym 1799 w gazetce „Dekada Legionowa”. Śpiewana była podczas triumfalnego wjazdu gen. H. Dąbrowskiego i J. Wybickiego do Poznania 3 listopada 1806 r., podczas powstania listopadowego (1830), styczniowego (1863), przez Polaków na Wielkiej Emigracji, w czasie rewolucji 1905, I i II wojny światowej. Tekst Mazurka był tłumaczony przez poetów solidaryzujących się z walczącą Polską i znany był w 17 językach, m.in.: niemieckim, francuskim, angielskim, rosyjskim, węgierskim, chorwackim, macedońskim, serbskim, słowackim, litewskim oraz żmudzkim. Podczas Wiosny Ludów (1848) Mazurek Dąbrowskiego śpiewany był na ulicach Wiednia, Berlina i Pragi, gdzie cieszył się szczególną popularnością. Mazurek Dąbrowskiego był wykorzystywany w utworach muzycznych. Jako jeden z pierwszych użył go Karol Kurpiński, który skomponował w 1821 fortepianową (organową) fugę na jego temat. Fuga ta, zinstrumentowana przez autora, zabrzmiała pod jego batutą 1 stycznia 1831 roku w wykonaniu orkiestry Opery Warszawskiej. Richard Wagner wykorzystał melodię Mazurka w uwerturze Polonia skomponowanej po upadku powstania listopadowego. Grano ją pod okupacją niemiecką w czasie II wojny światowej, gdy zabronione było granie polskiego hymnu. W zmienionej postaci użyto muzyki hymnu w nazistowskim filmie propagandowym Powrót do ojczyzny (Heimkehr).
W miarę popularyzowania się pieśń przybierała różne formy dostosowane do okoliczności, czasami zmieniając w refrenie nazwisko Dąbrowskiego na nazwisko innego wodza. Podczas powstania listopadowego popularny był Mazurek Skrzyneckiego ze słowami „Marsz, marsz, cna młodzi, Skrzynecki dowodzi!…”. Natomiast w czasie I wojny światowej wśród polskich legionistów śpiewano Mazurka Piłsudskiego z refrenem: „Marsz, marsz Piłsudski, Prowadź na bój krwawy, Pod twoim przewodem Wejdziem do Warszawy”.
W czasie powstania styczniowego powstała wersja z inną melodią znana jako Marsz Czachowskiego z refrenem „Marsz, marsz, Polonia, Nasz dzielny narodzie. Odpoczniemy po swej pracy W ojczystej zagrodzie”, która pod koniec XIX i w początkach XX wieku zyskała popularność jako Marsz Polonii. Podczas II wojny światowej żołnierze polscy na Zachodzie śpiewali tę wersję z refrenem Marsz, marsz Sikorski.
Na melodię polskiego hymnu śpiewano na Śląsku popularną patriotyczną pieśń pt. „Długo nasz Śląsk ukochany…” do słów śląskiego poety oraz pisarza Konstantego Damrota.
W czasie powstania warszawskiego w 1944 roku węgierskie jednostki stacjonujące w Warszawie sympatyzowały z walczącymi Polakami. Orkiestra 5 węgierskiej dywizji rezerwowej odegrała dla warszawiaków Mazurka Dąbrowskiego na Ursynowie.
Wpływ polskiego hymnu na inne pieśni narodowe
Polski hymn narodowy stał się protoplastą dla innych słowiańskich hymnów i pieśni. Słowacy śpiewali: Hej, Slováci, ešte naša slovenská reč žije. Autorem w 1834 r. był Samo Tomášik, pastor luterański. Ten tytuł później został zamieniony przez Czechów na Hej, Slované. Pieśń stała się pieśnią wszystkich Słowian po zjeździe wszechsłowiańskim w 1848 roku w Pradze. Łużyczanie mają pieśń Hišće Serbstwo njezhubjene (Jeszcze Łużyce nie zginęły) napisaną przez Handrija Zejlera w 1845 r. na wzór Mazurka Dąbrowskiego, a Chorwaci pieśń Još Hrvatska ni propala (Jeszcze Chorwacja nie umarła) z 1833 autorstwa Ferdynanda Livadicia. Tekst ukraińskiego hymnu narodowego z 1863, zaczynającego się od słów Ще не вмерла Україна (Jeszcze nie umarła Ukraina), jest kolejnym przykładem, jak polska pieśń wyzwoleńcza, która stała się późniejszym oficjalnym hymnem narodowym, promieniowała na ludy ościenne.
W czasie powstania listopadowego 1831 roku Mazurek Dąbrowskiego zawędrował na Żmudź jako pieśń ludowa pod tytułem. „Pieśń Żmudzinów telszewskiego powiatu w wojnie r. 1831”. Do melodii polskiego hymnu napisano siedem zwrotek tekstu po żmudzku. Pierwsza zwrotka w polskim tłumaczeniu brzmi:
„Jeszcze Polska nie zginęła, gdy Żmudzini żyją
I Żmudź walkę rozpoczyna, gdy się w Polsce biją.
Polacy z Rusią, ze Żmudzią i Litwą
Wywalczą swobody tak świętą bitwą”.
Tekst
Analiza tekstu
Pierwsza zwrotka hymnu nawiązuje do ostatniego rozbioru Polski. Po klęsce insurekcji kościuszkowskiej, w 1795 terytorium Rzeczypospolitej zostało całkowicie rozdzielone pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Zwrotka wyraża zatem patriotyzm i wiarę w odzyskanie niepodległości.
Po III rozbiorze Rzeczypospolitej znaczna liczba polskich żołnierzy wyemigrowała do Francji i Włoch. W styczniu 1797 generał Jan Henryk Dąbrowski na mocy umowy z rządem lombardzkim, w porozumieniu z Francuzami, utworzył Legiony Polskie. W refrenie autor, który współtworzył Legiony, wyraził nadzieję powrotu do Polski pod dowództwem gen. Dąbrowskiego.
Nadzieja legionistów na powrót do Polski była jednak związana z walkami prowadzonymi pod zwierzchnictwem generała Napoleona Bonaparte, który już wówczas odnosił sukcesy wojskowe w północnych Włoszech, a kilka lat później rządził Francją. W drugiej zwrotce (a trzeciej zwrotce w rękopisie Wybickiego) hymnu autor wyraził przekonanie, iż z pomocą Bonapartego żołnierze podążając z zachodu poprzez rzekę Wartę i południa poprzez Wisłę byliby w stanie przywrócić niepodległą Polskę.
Trzecia zwrotka (druga według oryginalnego rękopisu) nawiązuje do Stefana Czarnieckiego, dowódcy polskiego w czasie potopu szwedzkiego w XVII wieku i m.in. przeprawy na wyspę Als.
W oryginalnym rękopisie Wybickiego występuje czwarta zwrotka, której brak we współczesnym hymnie. W zwrotce tej autor doradza, iż jedynym warunkiem obronienia się przed dwoma największymi zaborcami, tj. Prusami (Niemiec) i Rosją (Moskal), będzie ogólnonarodowa zgoda.
Czwarta zwrotka (piąta według rękopisu) stanowiła dla pozostających na emigracji legionistów obraz Polaków pozostających w Ojczyźnie i wysłuchujących tarabanu na znak zbliżających się polskich wojsk.
Roman Kaleta zwraca uwagę, że aby oddać intencje autora fragment – Już tam ojciec do swej Basi mówi zapłakany... powinien być rozumiany – Już tam ojciec do swej Basi mówi zapłakanej. W wielu gwarach końcowe -ej było i jest wymawiane i zapisywane jako -y, np. zamiast z bożej łaski – z boży łaski, zamiast waszej starej matki – waszy stary matki, czyli zapis y jako ścieśnionego -|e| końcówki -ej. Nie jest też prawdopodobne, aby autor pisząc pieśń patriotyczną, która miała zagrzewać do walki, umieścił w niej, wbrew istniejącym stereotypom właściwych zachowań mężczyzn i kobiet, postać zapłakanego dojrzałego mężczyzny.
W szóstej zwrotce (w rękopisie) Józef Wybicki nawiązał do Tadeusza Kościuszki, zwycięskiego dowódcy z bitwy pod Racławicami w czasie powstania w 1794 r. Wyraził również ufność w Opatrzność Bożą.
Podsumowując, słowa Pieśni Legionów Polskich we Włoszech nawiązywały do wzniosłych wydarzeń z dziejów polskiego oręża oraz współczesnych zwierzchników wojskowych, w których pokładano nadzieję na powrót do Ojczyzny i odzyskanie niepodległości.
Popełniane błędy
Zdarza się śpiewanie …póki my żyjemy… W rękopisie Wybickiego oraz w ustawowo zatwierdzonym tekście Hymnu jest forma …kiedy my żyjemy… i tylko ona jest oryginalna i obowiązująca. Jerzy Bralczyk uważa jednak, że:
trochę dziwne jest połączenie czasownika dokonanego („zginęła”, „umarła”) z niedokonanym („żyjemy”) przez „kiedy”. Normalne byłoby „żyje, kiedy my żyjemy”. A jeszcze bardziej „żyje, póki my żyjemy”. Jeśli „nie zginęła”, mniej niezręczne i bardziej jednoznaczne jest „póki” (…). „Póki” w hymnie nie razi. Wolę je w każdym razie od banalnego, mniej gramatycznie i znaczeniowo dopasowanego „kiedy”.
W jednym z wywiadów doprecyzowuje:
Tutaj „kiedy” było z początku raczej tożsame z „jeśli”: jeśli my żyjemy nadal, to Polska nie zginęła. Natomiast w naszych czasach to „kiedy” brzmi nieco dziwnie i niezręcznie. Znacznie bardziej pasowałoby mi tutaj: „…skoro my żyjemy”.
Innym błędem jest śpiewanie dwóch równych nut (dwóch ósemek) w miejscu, w którym pierwsza powinna być trzy razy dłuższa od drugiej (ósemka z kropką i szesnastka). Ósemka z szesnastką to rytm, który pokrywa się z sylabami „Je-szcze”; „Nie zgi” (pierwsza sylaba od słowa „zginęła”); „Kie-dy”; „Co nam”; „przemoc”; „szablą”; „Z zie-mi”.
Wykonywanie hymnu
Publicznie hymn państwowy wykonuje się lub odtwarza w szczególności w czasie uroczystości oraz świąt i rocznic państwowych. Podczas wykonywania lub odtwarzania hymnu państwowego obowiązuje zachowanie powagi i spokoju. Osoby obecne podczas publicznego wykonywania lub odtwarzania hymnu stoją w postawie wyrażającej szacunek, a ponadto mężczyźni w ubraniach cywilnych – zdejmują nakrycia głowy, zaś osoby w umundurowaniu obejmującym nakrycie głowy, niebędące w zorganizowanej grupie – oddają honory przez salutowanie. Poczty sztandarowe podczas wykonywania lub odtwarzania hymnu oddają honory przez pochylenie sztandaru. Przepisy, wydane na podstawie ustawy o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych, określają zachowanie umundurowanych osób występujących w zorganizowanej grupie. Hymn Rzeczypospolitej Polskiej powinien być wykonywany lub odtwarzany w sposób zapewniający mu należną cześć i szacunek. W szczególności zabrania się wykonywania hymnu ze zmienioną melodią lub tekstem.
Hymn państwowy można wykonywać w opracowaniach wokalnych, instrumentalnych oraz wokalno-instrumentalnych, zgodnych z ustawową wersją melodyczną i jej harmonizacją. Zapisy nutowe oraz dźwiękowy według harmonizacji profesora Kazimierza Sikorskiego dostępne są na stronie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Ochrona hymnu
Naruszenie przepisów o hymnie RP stanowi wykroczenie zagrożone karą aresztu albo grzywny. Istnienie ochrony prawnej hymnu wynika bezpośrednio z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 28).
Zobacz też
Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie
polskie pieśni hymniczne
Bogurodzica
Pieśń narodowa za pomyślność króla
Rota
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Mazurek Dąbrowskiego w formacie mp3 (Wersja instrumentalna)
Mazurek Dąbrowskiego w formacie mp3 (Wersja instrumentalna – z przewagą skrzypiec)
Jedno z najstarszych nagrań Mazurka Dąbrowskiego (wykonuje Stanisław Bolewski)
Pieśń Legionów z ilustracjami Juliusza Kossaka; z tekstem objaśniającym Dra Ludwika Finkla, wyd. 2, Lwów 1910
Polish National Anthem: Jeszcze Polska nie zginęła (tłumaczenie angielskie) w polona.pl
Chant National Polonais: Jeszcze Polska nie zginęła (tłumaczenie francuskie i niemieckie) w polona.pl
Polski
Symbole narodowe Polski
Polskie pieśni hymniczne
Legiony Polskie 1797–1807
Polskie oświeceniowe utwory literackie
Utwory literackie z 1797
Utwory literackie o wojnach napoleońskich
Hasła kanonu polskiej Wikipedii | 82,737 |
86881 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Kuba%20Sienkiewicz | Kuba Sienkiewicz | Jakub Wojciech Sienkiewicz (ur. 24 listopada 1961 w Warszawie) – polski muzyk rockowy, wokalista, gitarzysta i autor tekstów, z wykształcenia lekarz neurolog, posiadający stopień doktora nauk medycznych.
W latach 80. działacz Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Przewodniczący Rady Polskiej Fundacji Muzycznej.
Lider zespołu Elektryczne Gitary, z którym wylansował wiele przebojów oraz sprzedał ponad 1 mln płyt
Kariera muzyczna
W 1977 wraz z Piotrem Łojkiem sformował akustyczną grupę pod prześmiewczą nazwą SPIARDL (Stowarzyszenie Piosenkarzy i Artystów Robotniczych Działaczy Ludowych); grali prawie wyłącznie w domu i nagrywali na magnetofon szpulowy. Z tego okresu (1978) pochodzi utwór „Dziki” (najstarsza piosenka Elektrycznych Gitar, napisana przez Piotra Łojka), a także piosenki: „Tatusia” (1979), „Piosenka polityczna” i „Trzecia Macocha” (najstarsze piosenki Sienkiewicza) oraz numer „Głowy Lenina” (1982). W latach 80. do duetu dołączył Mirosław Jędras, po czym – pod nazwą Zuch Kozioł – wzięli udział na przeglądzie piosenek w klubie Medyk. W tym czasie Sienkiewicz występował jako gitarzysta solowy w zespole Niepodległość Trójkątów Andrzeja Zeńczewskiego oraz w Orkiestrze Na Zdrowie Jacka Kleyffa. Ponadto występował samodzielnie w tzw. drugim obiegu, czyli w mieszkaniach oraz na strajkach studenckich. W 1987 wraz z Krzysztofem Bieniem, Piotrem Łojkiem i innymi muzykami założył zespół Miasto o stylistyce rockowej i ska, który wykonywał utwory, takie jak np. „Widmo” i „Człowiek z liściem”. Zespół ten dał dwa koncerty i przetrwał do 1989.
Od 1990 związany jest z zespołem Elektryczne Gitary, z którymi nagrywa płyty i koncertuje. Jak przyznał, do muzykowania na szerszą skalę skłoniły go problemy finansowe. Do założenia zespołu przekonał go Rafał Kwaśniewski, który wówczas grał w zespole Kult. Poza tym występuje solowo pod własnym nazwiskiem. Układa też muzykę i piosenki do polskich filmów i produkcji telewizyjnych. Wystąpił w krótkim filmie na podstawie opowiadania Janusza Andermanna, gdzie grał samobójcę, który wchodzi na 30. piętro Pałacu Kultury i skacze. Zagrał dwie epizodyczne role jako lekarz w komediach Olafa Lubaszenki: Chłopaki nie płaczą i Poranek kojota.
W 1994 nakładem wydawnictwa PLJ ukazała się krótka książka pt. Jestem z drowy, zawierająca teksty piosenek, które były opatrzone komentarzami autora, a także wywiady z nim na tematy muzyki, medycyny czy życia prywatnego. Teksty piosenek były również ilustrowane pracami plastyka Jarka Koziary.
W 1998 we współpracy z reżyserem Mirosławem Dembińskim stworzył film A ty co?, w którym piosenki Elektrycznych Gitar zostały zilustrowane dokumentalnymi obrazami współczesnej Polski. W ten sposób powstał film, który w zamierzeniu reżysera miał skłaniać do refleksji o Polsce końca XX wieku. W filmie wykorzystano piosenki zespołu Elektryczne Gitary z różnych lat, takie jak m.in. „Przewróciło się”, „Żądze”, „Koniec”, „A ty co”, „Dzieci wybiegły”, „Cyrk”, „Nie wiem co to sen” oraz „Basen i my”. W kilku scenach wystąpił sam Sienkiewicz. Film otrzymał Nagrodę Specjalną Festiwalu Mediów w Łodzi Człowiek w zagrożeniu.
W 1999 jego utwór znalazł się na drugiej składance Muzyka przeciwko rasizmowi, firmowanej przez Stowarzyszenie Nigdy Więcej.
Współpracuje ze sceną kabaretowo-muzyczną, Śmietanką Łowicką i Sceną Kabaretową Marka Majewskiego. Wielokrotnie występował na festiwalu OPPA. Jako felietonista publikował m.in. w miesięcznikach Charaktery, Sukces, Muza, kwartalniku Primum homo. W latach 2002–2006 był wiceprezesem Rady Programowej rozgłośni Radio dla Ciebie. 2 października 2010 zagrał z Elektrycznymi Gitarami na XXX-leciu Niezależnego Zrzeszenia Studentów, w którym działał w latach 80.
W 2013 został odznaczony Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
Kariera medyczna
W 1986 ukończył Akademię Medyczną w Warszawie. Następnie uzyskał specjalizację drugiego stopnia z neurologii. W 1995 uzyskał stopień doktora nauk medycznych na podstawie rozprawy pt. Zaburzenia gałkoruchowe w chorobie Parkinsona. Jego promotorem był Hubert Kwieciński. Pracuje jako adiunkt w Klinice Neurologii WUM.
Jest autorem Poradnika dla osób z chorobą Parkinsona.
Jest członkiem Movement Disorder Society.
Życie prywatne
Jest żonaty i ma pięcioro dzieci. Jego syn Jacek i córka Katarzyna współtworzą zespół folk-popowy Kwiat Jabłoni.
Jest bratankiem aktorki Krystyny Sienkiewicz.
W wywiadzie dla „Polityki” w 2023 potwierdził, że jest ateistą.
Dyskografia
Albumy solowe
Od morza do morza (1994, Zic-Zac)
Źródło (1998, PolyGram Polska)
Studio szum (2000, Universal Music Polska)
Kup pan cegłę – dla Amnesty International (2001, Universal Music Polska)
Powrót brata (2003, Universal Music Polska)
Fikcja solo (2004, wyd. własne)
Plaga (2005, wyd. własne)
Czarny walc (2010, wyd. własne)
Wraz z grupą Trawnik
Czarodzieje (1995, S.P. Records)
Publikacje książkowe
Muzyczne
Kuba Sienkiewicz, Jestem z drowy, Warszawa : Wydawnictwo PLJ, 1994, .
Jakub Sienkiewicz, Piosenki, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2004.
Kuba Sienkiewicz, Kubatura, czyli Elektryczne wagary, Warszawa : Wydawnictwo Czerwone i Czarne, 2015, .
Medyczne
Jakub Sienkiewicz, Poradnik dla osób z chorobą Parkinsona, Warszawa : Stołeczne Stowarzyszenie Osób z Chorobą Parkinsona, 1999, 2016, , .
Filmografia
Kompozytor
1996 – Odjazd (program TV Andrzeja Zaorskiego)
1997 – Pokój 107 (serial TV)
1997 – Kiler (film komediowy)
1998 – A ty co? (film średniometrażowy)
1998 – Spona (film komediowy, ekranizacja książki Niziurskiego)
1999 – Kiler-ów 2-óch (film komediowy)
1999 – Ja, Malinowski (serial TV)
1999 – Taksówka Jedynki (serial TV)
2002 – Kariera Nikosia Dyzmy (film komediowy)
2005 – Emilia (film komediowy)
Aktor (gościnnie)
1999 – Chłopaki nie płaczą, jako lekarz
2001 – Poranek kojota, jako doktor
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona internetowa Elektrycznych Gitar
Absolwenci Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Członkowie Elektrycznych Gitar
Polscy tekściarze
Polscy wokaliści rockowi
Polscy gitarzyści rockowi
Polscy kompozytorzy muzyki filmowej
Polscy kompozytorzy muzyki rozrywkowej
Polscy neurolodzy
Wykładowcy Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Działacze Niezależnego Zrzeszenia Studentów
Lekarze związani z Warszawą
Polscy aktorzy filmowi
Polscy działacze społeczni
Polscy publicyści
Odznaczeni Brązowym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
Ludzie urodzeni w Warszawie
Urodzeni w 1961 | 82,644 |
4640968 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Magdalena%20Biejat | Magdalena Biejat | Magdalena Agnieszka Biejat (ur. 11 stycznia 1982 w Warszawie) – polska tłumaczka literatury hiszpańskojęzycznej, działaczka społeczna i polityczna, posłanka na Sejm IX kadencji, senatorka XI kadencji, od 2022 współprzewodnicząca partii Lewica Razem.
Życiorys
Maturę zdała w XXXIV Liceum Ogólnokształcącym im. Miguela de Cervantesa w Warszawie. W 2006 uzyskała magisterium z socjologii na . W 2007 ukończyła studia podyplomowe z zarządzania organizacjami pozarządowymi organizowane przez Collegium Civitas w Warszawie i Instytut Studiów Politycznych PAN. Kształciła się także na Uniwersytecie Complutense w Madrycie.
Zawodowo zajęła się tłumaczeniem literatury hiszpańskojęzycznej. Związana także z organizacjami pozarządowymi, m.in. Helsińską Fundacją Praw Człowieka, Fundacją im. Stefana Batorego, Fundacją Pracownia Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”. W tej ostatniej została kierowniczką do spraw badań i doradztwa. Jako wolontariuszka pracowała z osobami dotkniętymi bezdomnością.
W 2015 wstąpiła do Partii Razem (przemianowanej w 2019 na Lewica Razem); zasiadła w radzie okręgu warszawskiego. W wyborach samorządowych 2018 kandydowała do rady dzielnicy Praga-Północ z listy KWW Jana Śpiewaka – Wygra Warszawa (uzyskała wówczas 147 głosów). W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019 kandydowała z ramienia koalicji Lewica Razem w okręgu nr 4, otrzymując 616 głosów i nie zdobywając mandatu W wyborach w 2019 uzyskała mandat poselski, startując z listy Sojuszu Lewicy Demokratycznej w okręgu warszawskim i otrzymując 19 501 głosów. Została członkinią sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny oraz wiceprzewodniczącą klubu parlamentarnego Lewicy. W listopadzie 2022 Magdalena Biejat i Adrian Zandberg zostali współprzewodniczącymi Lewicy Razem.
W wyborach w 2023 została kandydatką Nowej Lewicy do Senatu (z poparciem innych ugrupowań w ramach paktu senackiego) w okręgu nr 45. Uzyskała mandat senatora XI kadencji, otrzymując 204 934 głosy.
Życie prywatne
Zamieszkała na warszawskiej Pradze. Mężatka, matka dwójki dzieci. Jest wegetarianką.
Wyniki w wyborach ogólnopolskich
Tłumaczenia
Przypisy
Absolwenci XXXIV Liceum Ogólnokształcącego im. Miguela de Cervantesa w Warszawie
Absolwenci uczelni w Hiszpanii
Ludzie urodzeni w Warszawie
Ludzie związani z Grenadą (Hiszpania)
Politycy Partii Razem
Polscy tłumacze literatury hiszpańskojęzycznej
Posłowie z okręgu Warszawa
Senatorowie z województwa mazowieckiego (od 2001)
Urodzeni w 1982 | 82,469 |
3908 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Madera | Madera | Madera (), oficjalnie Region Autonomiczny Madery (port. Região Autónoma da Madeira) – portugalski region autonomiczny na wyspach Oceanu Atlantyckiego.
Warunki naturalne
Zaliczany do Makaronezji archipelag Madery ma pochodzenie wulkaniczne. Znajduje się na Oceanie Atlantyckim u północnych wybrzeży Afryki. Leży 860 km na południowy zachód od kontynentalnej Portugalii oraz ok. 450 km na północ od hiszpańskich Wysp Kanaryjskich. Obejmuje trzy grupy wysp: Madera (741 km²) z położoną przy jej wschodnim cyplu wysepką Vermela Fora, Porto Santo (42,5 km²; na północny wschód od Madery) otoczoną grupą mniejszych wysp (m.in. Baixo, Ferro, Fora, Cima) oraz grupę trzech niezamieszkanych pustynnych wysp Ilhas Desertas (na południowy wschód od Madery).
łączna powierzchnia wysp: 801 km²
liczba mieszkańców: 246 689 (2007)
główne miasto: Funchal
Powierzchnia wysp jest górzysta. Najwyższym szczytem jest Pico Ruivo na wyspie Madera (1862 m n.p.m.). Klimat łagodny, określany mianem „wiecznej wiosny”. Średnia temperatura dobowa w styczniu wynosi ok. 16 °C, a w lipcu ok. 23 °C. Posiada bogatą roślinność podzwrotnikową. (Lasy wawrzynowe zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO). Obszar chroniony rezerwatem zajmuje niemal 2/3 powierzchni wyspy.
Pochodzenie nazwy
Portugalscy odkrywcy João Gonçalves Zarco i Tristão Vaz Teixeira ochrzcili nowy ląd mianem Ilha Madeira, czyli Wyspy Drewna lub Zalesionej Wyspy – prawdopodobnie przez opozycję do innych, pustynnych wysp archipelagu.
Historia Madery
Plutarch w swoich Żywotach równoległych relacjonował, że w Kadyksie spotkał żeglarzy, którzy mówili o idyllicznych wyspach Atlantyku: „Wyspy w liczbie dwóch oddalone są od siebie wąską cieśniną, leżące 10 000 furlongów [2 000 km] od Afryki. Zwą je Wyspami Błogosławionych”.
W starożytności archipelag znany był Fenicjanom. Wtedy był niezamieszkany. Był napotykany przez średniowiecznych żeglarzy już w XIV w. Odkryli go Portugalczycy João Gonçalves Zarco, Tristão Vaz Teixeira i Bartolomeu Perestrelo, których gwałtowny sztorm zagnał w 1418 r. na Pôrto Santo. Oni to nadali nazwę wyspie Madera, chociaż wylądowali na niej dopiero w latach następnych (1419 i 1420). Wyspa została zasiedlona i zagospodarowana w XV w., z którego to czasu pochodzą najstarsze plantacje trzciny cukrowej. Prawdopodobnie w tym okresie sprowadzono tu też winorośle. Ziemię pod uprawę zyskiwano karczując i wypalając lasy. Na wyspie osiedlali się głównie uciekinierzy z terenu Portugalii, prześladowani Maurowie i Żydzi z Hiszpanii, Holendrzy i Włosi. Do pracy na plantacjach trzciny cukrowej sprowadzano czarnych niewolników z Afryki.
W XVI wieku zaludnienie archipelagu rosło, osiągając 20 tys. mieszkańców (wraz z Porto Santo), w tym 5 tys. w stolicy Madery – Funchal. Prawdopodobnie 10% ludności stanowili niewolnicy. W 1514 papież Leon X utworzył na prośbę portugalskiego króla nowe biskupstwo w Funchal, którego jurysdykcja miała obejmować wszystkie terytoria zamorskie Portugalii. Początkowo największe znaczenie w gospodarce wyspy zajmowała produkcja i eksport cukru do Portugalii i innych regionów Europy, w tym Flandrii. W 1570 roku, w okresie największej prosperity gospodarczej, funkcjonowało na Maderze 40 młynów cukrowych. W późniejszym czasie konkurencja tańszego cukru z Brazylii doprowadziła do upadku cukrowni na Maderze i pod koniec XVII wieku było ich już tylko 5.
W latach 1580–1640 Madera wraz z Portugalią stała się – w czasie trwania tzw. unii iberyjskiej – częścią imperium hiszpańskiego. W 1586 roku ustanowiono nad Maderą władzę gubernatora przekształcając stopniowo wyspę w kolonię korony. Po odzyskaniu przez Portugalię niepodległości i zacieśnieniu współpracy ze Zjednoczonym Królestwem mieszkańcy Madery zaczęli się bogacić na handlu, szczególnie z Nowym Światem. W 1676 roku wyspę zamieszkiwało już 50 tys. mieszkańców, w tym 10 tys. w Funchal, które stało się kosmopolitycznym portem, do którego zawijały niemal wszystkie statki płynące z kolonii do Lizbony. W XVII wieku pierwsze miejsce zajęła uprawa winorośli i eksport wina, które stało się pożądanym towarem na europejskich rynkach. Zmiana gospodarki wyspy spowodowała stopniowy zanik niewolnictwa, pozwoliła też na uniknięcie poważnych perturbacji gospodarczych. Jednak eksport wina z Madery z czasem przeszedł w ręce cudzoziemców, głównie Anglików i archipelag nie był tak zamożny jak niegdyś. W XVII wieku stopniowo zaczęła się emigracja z Madery do Brazylii, która nasiliła się w wieku następnym, w czasach wielkiej prosperity kolonii w Ameryce Południowej.
W 1801 i w latach 1807–1814 (w czasie wojen napoleońskich) wyspa znalazła się pod zarządem brytyjskim. W XIX w. Madera podupadła i straciła na znaczeniu. W 1931 r. na wyspie wybuchła rebelia przeciw lizbońskiej dyktaturze generała Carmony (Rewolta Maderska). Spowodowana ona była ograniczonym prawem do wyrobu mąki, co spowodowało wzrost ceny chleba, co z kolei wywołało kryzys gospodarczy i bankowy. Po początkowych sukcesach rebelia została stłumiona przez wojsko przybyłe z Lizbony. Od 1 lipca 1976 r. region autonomiczny z własnym rządem regionalnym i parlamentem.
W 1860 r. kilka miesięcy spędziła na Maderze cesarzowa Austrii Elżbieta – „Sissi”, lecząca się tu z gruźlicy i depresji, w jaką popadła na wiedeńskim dworze. W 1922 w Funchal na Maderze ostatnie miesiące swego życia spędził Karol I Habsburg, ostatni cesarz Austrii i król Węgier (został pochowany w kościele Igreja de Nossa Senhora do Monte). Od 21 grudnia 1930 do 23 marca 1931 przebywał tu na wypoczynku Józef Piłsudski – jego pobyt upamiętnia tablica w wilii Quinta Bettencourt na przedmieściach Funchal. Podczas pobytu na Maderze Piłsudski obchodził imieniny. W związku z tym ogłoszono akcję wysyłania imieninowych kartek na wyspę. Z całego kraju wysłano ponad milion pocztówek. Dostarczyć je na Maderę miał „Wicher”, najnowszy polski niszczyciel, świeżo ukończony we Francji. Bywał tu również Winston Churchill.
Legenda portugalska głosi, że na Maderze osiadł król Polski i Węgier Władysław III Warneńczyk po zakończonej bitwie pod Warną.
Geografia
Autonomiczny Region Madery składa się z wyspy Madera, wyspy Porto Santo, wysp Desertas i Selvagens.
Funchal, stolica Madery, położone jest na południowym wybrzeżu wyspy. Pozostałe główne miasta: Porto Santo (znane też jako Vila Baleira), Ribeira Brava, Machico, Câmara de Lobos, Santa Cruz i Santana.
Archipelag leży około 685 km od wybrzeży Afryki, około 970 kilometrów od Lizbony, 370 kilometrów od Gran Canarii i 770 km od wyspy Santa Maria, najbliższej z Azorów. Powstał on z erupcji wulkanów wyrzucających lawę z dna oceanicznego, które tym samym wynosiły materiał, z którego zbudowana jest obecnie wyspa, ku górze, ponad poziom Oceanu Atlantyckiego. Aktywność wulkaniczna w tym rejonie rozpoczęła się 5 mln lat temu, a ostatnie erupcje miały miejsce około 6,5 tysiąca lat temu.
Madera jest największą wyspą archipelagu o powierzchni 741 km², długości 57 km (z zachodu na wschód), szerokości 22 km w najszerszym miejscu i długości wybrzeża około 140 km.
Klimat
Madera znajduje się w strefie klimatu subtropikalnego typu śródziemnomorskiego, z całorocznym okresem wiosenno–letnim. Średnia roczna temperatura na wybrzeżu wynosi 22,6 °C w dzień i 16,5 °C w nocy.
W najchłodniejszym okresie – od grudnia do kwietnia, średnia temperatura na wybrzeżu wynosi wokół 20 °C w dzień i 14 °C w nocy. Opady śniegu, jak i mróz nigdy w wybrzeżnej części wyspy nie wystąpiły. Najniższą zanotowaną temperaturą było 7,4 °C w nocy. W maju i listopadzie średnia temperatura wynosi wokół 22 °C w dzień i 16 °C w nocy, natomiast w lipcu i październiku średnia temperatura wynosi wokół 25 °C w dzień i 19 °C w nocy. Najcieplejszymi miesiącami są sierpień i wrzesień ze średnią temperaturą wokół 26 °C w dzień i 20 °C w nocy. Temperatury ≥30 °C występują rzadko, w okresie od czerwca do września mogą pojawić się około 2 takie dni miesięcznie. Najwyższa odnotowana temperatura to 38,4 °C.
Wybrzeżna część Madery ma około 80 dni deszczowych rocznie, od 1 dnia deszczowego w lipcu do 13 dni deszczowych w grudniu. Występuje tutaj około 2500 godzin czystej słonecznej pogody rocznie, od 164 h (średnio 5,3 godziny dziennie, około 5 razy więcej niż w Polsce) w grudniu do 260 h (średnio 8,4 godziny czystego słońca na dobę) w sierpniu. Temperatura morza waha się od 17,8 °C w marcu do 23,7 °C we wrześniu.
Pogoda na Maderze potrafi być zmienna, choć zwykle umiarkowana, to jednak okresowo wyspę nawiedzają ulewne deszcze i inne silne zjawiska pogodowe, które powodują spore zniszczenia na wyspie, w tym wśród infrastruktury i pochłaniając ofiary ludzkie.
Flora i fauna
Madera jest domem wielu endemicznych roślin i gatunków zwierząt. Wśród nich znajduje się m.in. gołąb maderski, zniczek maderski, czy otus mauli.
Gospodarka
Uprawia się winorośl, trzcinę cukrową, warzywa i drzewa owocowe. Łagodny i regularny klimat pozwolił sprowadzić na Maderę szereg gatunków tropikalnych roślin uprawnych (m.in. banany), które świetnie się tu przyjęły, stopniowo wypierając nawet rodzimą roślinność. Hoduje się bydło. Mieszkańcy trudnią się też rybołówstwem, w wieku XX również wielorybnictwem. Ważną gałęzią gospodarki jest przemysł winiarski (wina Madera), dochody z eksportu wina stanowią ważną część całości eksportu (43% w 1999). Z uprawianej na wyspie trzciny cukrowej produkuje się lokalną odmianę rumu. Część mieszkańców Madery zajmuje się hafciarstwem, wikliniarstwem i wyplataniem wyrobów z trzciny. Po II wojnie światowej zanotowano wśród młodych ludzi wzrost emigracji zarobkowej, głównie do Wenezueli.
Od początków XX wieku Madera stała się celem podróży turystycznych. Była m.in. uznanym zimowiskiem dla zamożnych Anglików i innych mieszkańców północnej Europy. Po II wojnie światowej, wraz z rozwojem komunikacji lotniczej, liczba turystów szybko wzrosła, chociaż przybywają tu oni na krótsze okresy.
Bezrobocie na Maderze w drugim kwartale 2017 roku wynosiło 11%. W roku 2020 bezrobocie średnioroczne wynosiło 7,9%, przy czym w czwartym kwartale tego samego roku wzrosło do 10,7%.
Turystyka
Turystyka stanowi istotną gałąź gospodarki Madery, bowiem przynosi około 20% dochodów całej lokalnej gospodarki. W sierpniu 2017 roku przychody z turystyki na Maderze oszacowano na poziomie 47 mln euro, osiągając najwyższy wskaźnik w historii pomiarów. We wrześniu tego samego roku nastąpił spadek do poziomu 41 mln euro, spadając w kolejnych okresach aż do poziomu 24,5 mln euro w styczniu 2018 roku. Najniższy wskaźnik osiągnięto w dotychczasowych pomiarach w styczniu 2011 roku, kiedy to dochody z turystyki osiągnęły poziom 12 mln euro.
Madera znana jako potencjalny cel wypraw turystycznych jest już od pierwszych dziesięcioleci XX wieku, kiedy to na wyspie pojawiali się prominentni politycy, tacy jak Józef Piłsudski czy Winston Churchill.
Madera jest doceniana przede wszystkim przez miłośników aktywnej turystyki, w dużej mierze dzięki dużej liczbie szlaków turystycznych (na wyspie powiązanych z tzw. lewadami). Jest również doceniana przez miłośników sportów wodnych (np. windsurfingu), ale i na Maderze można znaleźć rozmaite zabytki, jak i również atrakcje przyrodnicze.
Transport
Port lotniczy Madera, międzynarodowy port lotniczy, który obsłużył w 2016 roku ok. 3 mln pasażerów.
Port lotniczy Porto Santo, mały port lotniczy, który obsłużył w 2016 roku 156 120 pasażerów.
Port Funchal, międzynarodowy port morski
Religia
Kościół rzymskokatolicki
Świadkowie Jehowy
Zobacz też
lewada
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona turystyczna Madery
!
Wyspy wulkaniczne | 82,384 |
1238346 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzie%C5%84%20Ch%C5%82opaka | Dzień Chłopaka | Dzień Chłopaka – po raz pierwszy obchodzony był 19 listopada 1999 roku w państwie Trynidad i Tobago. W Polsce święto obchodzone 30 września Jest nieco mniej popularne niż Dzień Mężczyzn, który ma wyznaczone również daty Międzynarodowego i Światowego Dnia Mężczyzn.
Dzień Chłopaka na świecie
Lista krajów, które obchodzą Dzień Chłopaka nie jest długa, a daty są inne w poszczególnych krajach:
7 lutego – Malta
23 lutego – Rosja
5 kwietnia – Wielka Brytania, Irlandia
5 maja – w Japonii (święto Tango-no Sekku) obchodzone od VI wieku n.e., po II wojnie światowej przemianowane na Dzień Dziecka.
15 lipca – Brazylia
7 października – Norwegia
19 listopada – Indie, Meksyk
25 listopada – Kanada
23 lutego - Rosja
Zobacz też
inne święta poświęcone mężczyznom:
Dzień Mężczyzn
Dzień Ojca
Dzień Dziadka
Przypisy
Chłopaka
Mężczyzna | 82,111 |
2432438 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Przemys%C5%82aw%20Wipler | Przemysław Wipler | Przemysław Janusz Wipler (ur. 15 lipca 1978 w Piekarach Śląskich) – polski polityk, nauczyciel akademicki, urzędnik państwowy, były prezes Stowarzyszenia KoLiber i Fundacji Republikańskiej, w latach 2013–2015 prezes Stowarzyszenia „Republikanie”, poseł na Sejm VII i X kadencji.
Życiorys
Wykształcenie i praca zawodowa
Urodził się na Górnym Śląsku, gdzie jego ojciec pracował jako górnik dołowy. Po rozwodzie rodziców Przemysław Wipler wraz z matką wyjechał do Gdyni, gdzie został absolwentem III Liceum Ogólnokształcącego im. Marynarki Wojennej RP. W 2002 ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, uzyskując magisterium na podstawie pracy zatytułowanej Libertariańskie podejście do państwa. Od 1999 do 2001 był redaktorem „Najwyższego Czasu!”. Podjął studia doktoranckie na Uniwersytecie SWPS, pisząc pracę doktorską na temat komisji do spraw reprywatyzacji nieruchomości warszawskich. W 2023 odmówiono mu nadania stopnia doktora nauk prawnych na jej podstawie.
Pracował w Centrum im. Adama Smitha i Fundacji Akcji Gospodarczej, a także w firmach zajmujących się doradztwem podatkowym, m.in. w Ernst & Young. Był członkiem rad nadzorczych m.in. Przedsiębiorstwa Eksploatacji Rurociągów Naftowych Przyjaźń i Przedsiębiorstwa Przeładunku Paliw Płynnych Naftoport. Od 2005 do 2008 pełnił funkcję dyrektora Departamentu Dywersyfikacji Dostaw Nośników Energii w Ministerstwie Gospodarki. W latach 2009–2011 był wiceprezesem zarządu spółki Bio-Alians. W listopadzie 2015 został członkiem rady nadzorczej NFI Magna Polonia. Prowadził także własną działalność gospodarczą, wykładał bezpieczeństwo energetyczne w Collegium Civitas.
Działalność publiczna
W 1999 współtworzył Stowarzyszenie KoLiber. Pełnił funkcję prezesa oddziału warszawskiego, a następnie prezesa zarządu głównego tego stowarzyszenia. Należał do Unii Polityki Realnej (do 2000) i pełnił funkcję rzecznika tej partii. Od 2002 do 2005 był prezesem Fundacji Odpowiedzialność Obywatelska. W 2009 został fundatorem, a następnie również prezesem Fundacji Republikańskiej (ustąpił z tej funkcji w 2011). Jest publicystą kwartalnika „Rzeczy Wspólne”.
W wyborach samorządowych w 2002 bez powodzenia kandydował do Rady m.st. Warszawy z listy Komitetu Wyborczego Wyborców Julii Pitery (otrzymał 1641 głosów). W wyborach parlamentarnych w 2005 bez powodzenia kandydował do Sejmu z listy Prawa i Sprawiedliwości (otrzymał 999 głosów). W 2010 został prezesem Ruchu 10 Kwietnia. W wyborach parlamentarnych w 2011 liczbą 4615 głosów w okręgu warszawskim zdobył mandat posła z listy PiS. W listopadzie tego samego roku wstąpił do tej partii. Odszedł z niej w czerwcu 2013, występując również z klubu parlamentarnego PiS i zakładając Stowarzyszenie „Republikanie” o profilu republikańskim i konserwatywno-liberalnym, w którym objął funkcję prezesa. W październiku tego samego roku organizacja ta podpisała porozumienie z byłymi posłami PO, angażując się w projekt „Godzina dla Polski” Jarosława Gowina. Wraz z końcem października Przemysław Wipler ustąpił z funkcji prezesa „Republikanów” (na rzecz Anny Streżyńskiej), jednak po niespełna miesiącu ponownie został na nią wybrany. Jego stowarzyszenie wzięło następnie udział w utworzeniu partii Polska Razem. Przemysław Wipler został członkiem prezydium zarządu tego ugrupowania, jednak już w lutym 2014 wraz z częścią „Republikanów” opuścił Polskę Razem. W marcu podjął współpracę z Kongresem Nowej Prawicy, a w maju tegoż roku został członkiem tej partii.
Na konwencie KNP w październiku 2014 Przemysław Wipler został wybrany na pierwszego wiceprezesa ugrupowania, jednak decyzje konwentu zostały wkrótce unieważnione przez sąd partyjny (przy czym sąd powszechny wpisał nowe władze do ewidencji). Był kandydatem KNP na prezydenta Warszawy, zajmując 4. miejsce spośród 11 kandydatów (otrzymał 4,21% głosów). W styczniu 2015 wraz z Januszem Korwin-Mikkem ogłosił powstanie nowej partii pod nazwą KORWiN: Koalicja Odnowy Rzeczypospolitej Wolność i Nadzieja.
W 2014 i 2015 był dwukrotnie karany naganami przez Komisję Etyki Poselskiej za naruszenie art. 5 (zasada rzetelności), art. 6 (zasada dbałości o dobre imię Sejmu) oraz art. 7 (zasada odpowiedzialności) Zasad Etyki Poselskiej.
W sierpniu 2015 został powołany na jednego z wiceprezesów partii KORWiN. W wyborach w październiku tegoż roku KW KORWiN nie przekroczył wyborczego progu, Przemysław Wipler otrzymał 17 424 głosy i nie uzyskał poselskiej reelekcji. W następnym miesiącu na funkcji prezesa „Republikanów” zastąpił go Karol Rabenda. W kwietniu 2017 Przemysław Wipler ogłosił zakończenie aktywności w partii KORWiN i wycofanie się z życia politycznego. Zajął się prowadzeniem działalności gospodarczej w branży PR oraz lobbingiem. W lipcu 2023 powrócił do działalności w partii (funkcjonującej wówczas pod nazwą Nowa Nadzieja oraz wchodzącej w skład Konfederacji Wolność i Niepodległość). W wyborach w tym samym roku uzyskał mandat poselski, kandydując z pierwszego miejsca Konfederacji w okręgu toruńskim i otrzymując 13 457 głosów.
Postępowanie karne
W czerwcu 2014 prokurator Prokuratury Rejonowej Warszawa Śródmieście-Północ skierował przeciwko Przemysławowi Wiplerowi akt oskarżenia, zarzucając mu zmuszanie przemocą funkcjonariuszy policji do zaniechania prawnej czynności służbowej przy naruszeniu ich nietykalności cielesnej, a także ich znieważenie. Miało do tego dojść w czasie nocnej interwencji przed jednym ze stołecznych klubów w październiku 2013 z udziałem mającego się znajdować w stanie nietrzeźwości posła. Przemysław Wipler zrzekł się immunitetu, nie przyznał się do popełnienia zarzucanych mu czynów, twierdząc, że to on miał zostać pobity przez policjantów.
W czerwcu 2016 został w pierwszej instancji uznany za winnego popełnienia zarzucanych mu czynów i skazany na sześć miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres dwóch lat próby oraz grzywnę w wysokości 10 000 zł, a także zobowiązany do przeproszenia pokrzywdzonych. Wyrok uprawomocnił się wobec niezłożenia przez którąkolwiek ze stron apelacji.
Życie prywatne
Jest żonaty, ma pięcioro dzieci: trzy córki i dwóch synów.
Przypisy
Absolwenci III Liceum Ogólnokształcącego im. Marynarki Wojennej RP w Gdyni
Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
Działacze Stowarzyszenia KoLiber
Działacze Stowarzyszenia „Republikanie”
Politycy Nowej Nadziei (Polska)
Politycy Kongresu Nowej Prawicy
Politycy Polski Razem
Politycy Prawa i Sprawiedliwości
Politycy Unii Polityki Realnej
Posłowie z okręgu Toruń
Posłowie z okręgu Warszawa
Urzędnicy Ministerstwa Gospodarki i Ministerstwa Rozwoju III Rzeczypospolitej
Wykładowcy uczelni w Warszawie
Rzecznicy prasowi w Polsce
Ludzie urodzeni w Piekarach Śląskich
Ludzie związani z Ernst & Young
Urodzeni w 1978
Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji | 81,915 |
2620 | https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef%20Stalin | Józef Stalin | Józef Stalin, właściwie Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili (, wym. ; Ioseb Besarionis Dze Dżughaszwili, ; ps. Stalin, Koba, Iwanow, Wasiljew, Czyżykow, Besoszwili; ur. w Gori, zm. 5 marca 1953 w Kuncewie) – radziecki rewolucjonista bolszewicki, dyktator, polityk i zbrodniarz komunistyczny pochodzenia gruzińskiego, odpowiedzialny za śmierć milionów ludzi. Był jednym z organizatorów zbrojnego przewrotu bolszewickiego, który przeszedł do historii jako „rewolucja październikowa”. Do 1922 był członkiem Rady Komisarzy Ludowych, pełnił w niej m.in. funkcję komisarza do spraw narodowościowych. W latach 1919–1953 był członkiem Biura Politycznego KC RKP(b), następnie WKP(b) i KPZR.
Formalnie pełnił obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego KPZR i jej poprzedniczek oraz premiera ZSRR, faktycznie był dożywotnim dyktatorem posiadającym nieograniczoną władzę. Epoka jego rządów w ZSRR jest określana jako stalinizm.
W czasie rządów Stalina w ZSRR panował masowy, państwowy terror, który pochłonął życie 20 milionów ludzi, z czego 11 milionów zmarło wskutek głodu, oraz trudną do ustalenia liczbę ofiar sowieckich deportacji, zesłań i niewolniczej pracy w łagrach (zob. masowe zbrodnie komunistyczne). Stalin, zawierając pakt Ribbentrop-Mołotow z III Rzeszą, umożliwił jej dokonanie zbrojnej agresji na Polskę we wrześniu 1939, przyczyniając się do wybuchu II wojny światowej.
Życiorys
Dzieciństwo i nauka
Urodził się roku (według oficjalnej wersji ) w niewielkiej miejscowości Gori w Gruzji, znajdującej się wówczas pod panowaniem Imperium Rosyjskiego. Syn Wissariona Dżugaszwilego i Katarzyny (Jekatieriny, Ketevan) z domu Geładze. Popularny w gruzińskich nazwiskach przyrostek „-szwili” oznacza po gruzińsku „dziecko”, aczkolwiek nie jest znane w tym języku słowo bądź imię „Dżuga”. Był dzieckiem słabym i chorowitym, trzecim w rodzinie, dwoje starszych umarło w niemowlęctwie. Od urodzenia miał zrośnięty drugi i trzeci palec u lewej stopy. Także jego lewa ręka odstawała od normy i była krótsza od prawej, ze względu na spowodowany w dzieciństwie uraz. Jako ojczystym językiem posługiwał się gruzińskim, zaś po rosyjsku do końca życia mówił z wyraźnym gruzińskim akcentem. Tematem kontrowersji pozostaje pochodzenie etniczne Stalina. O ile zwykle uznaje się go za Gruzina, o tyle częsta jest też opinia, że był on Osetyjczykiem, co było kilkakrotnie wykorzystywane w propagandzie Gruzji, jak i Osetii Południowej, pozostających ze sobą w konflikcie.
Ojciec Józefa prowadził w Gori własny zakład szewski, gdzie zatrudniał co najmniej dziesięciu robotników, nie licząc terminatorów. Z czasem, jego postępujący alkoholizm doprowadził do upadku zakładu. Przez problemy z alkoholem bił chłopca i jego matkę. Stalin starał się bronić przed agresją ojca, rzucając w niego po jednym z napadów furii nożem. Częste libacje alkoholowe doprowadziły w końcu do wyrzucenia „Beso” przez matkę chłopca. Według Montefiore Stalin w późniejszym czasie zawsze dobrze mówił o matce, którą charakteryzowała według niego „niezłomna siła woli”, z kolei według Radzińskiego po 1917 roku zapomniał o niej, odwiedzając ją tylko dwukrotnie. Kobieta zajmowała się praniem bielizny dla miejscowych kupców. Była bardzo pobożna, stąd też wysłała go w 1888 roku do szkoły cerkiewnej, aby ten uczył się na prawosławnego księdza. W szkole zapamiętał szczególnie nauczyciela Dmitrija Chachutaszwili, który wprowadzał na lekcjach żelazną dyscyplinę, często bijąc uczniów.
W 1894 roku jako jeden z najlepszych uczniów szkoły cerkiewnej uzyskał stypendium w kwocie 5 rubli w seminarium duchownym w stolicy Gruzji, Tyflisie. Wysyłał część pieniędzy matce, zrywając natomiast zupełnie kontakt z ojcem mającym problemy z prawem (zginął w pijackiej bójce). Stalin nie lubił seminarium. Jak twierdził, panowały w nim „jezuickie” metody nauczania, opierające się na ingerencji w prywatne życie uczniów. W trakcie studiów zainteresował go marksizm. W 1898 roku jego nazwisko znalazło się na liście najbardziej niesfornych seminarzystów. Przy wpisach znalazły się informacje Wychowanek J. Dżugaszwili czyta zakazane książki. J. Dżugaszwili wydał nielegalną gazetkę. W 1899 roku został wydalony z uczelni. Jak sam później twierdził, wyrzucono go za promocję marksizmu. W rzeczywistości celowo nie udał się na jeden z egzaminów, co poskutkowało automatycznym wykreśleniem go z listy studentów albo sam zrezygnował z powodu podwyższenia czesnego, którego nie był w stanie bądź po prostu nie chciał płacić. Zachowały się po dziś dzień jego wszystkie seminaryjne świadectwa. Wyniki w nauce, w zależności od roku studiów, miał dobre lub bardzo dobre (niektórzy wskazują na jego niezwykłą pamięć). Stalin śpiewał w chórze cerkiewnym i wyróżniał się dobrym głosem.
Początek działalności politycznej
Po opuszczeniu uczelni wstąpił do gruzińskiej organizacji marksistowskiej Mesame dasi. W tym czasie przyjął pseudonim Koba pochodzący od legendarnego kaukaskiego banity określanego jako gruzińska wersja Robin Hooda. Po wydaleniu ze szkoły rozpoczął pracę w Instytucie Meteorologicznym w Tyflisie, w wolnych chwilach pisząc poezję w języku gruzińskim. Wiersze młodego Stalina opublikowało w latach 1895–1896 pismo poetyckie „lweria”, a w 1907 roku zostały one wydrukowane w zbiorze najlepszej poezji gruzińskiej.
W 1900 roku zetknął się po raz pierwszy z leninizmem po lekturze „Iskry”. W tym czasie stanął na czele protestów antycarskich, za co w 1901 roku musiał uciekać z Gori. Wtedy też po raz pierwszy został opisany przez Iskrę. Po krótkim pobycie u matki powrócił do Tyflisu a stamtąd do Batumi, gdzie zorganizował kółko Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Został wybrany do Kaukaskiego Komitetu SDPRR, niemniej jednak szybko o jego działalności dowiedziała się żandarmeria, w rezultacie 5 kwietnia 1902 roku został aresztowany za działalność opozycyjną w trakcie uczestnictwa w zebraniu robotników.
Pobyt w więzieniu i na zesłaniu
Po aresztowaniu przebywał w wielu miejscach odosobnienia. W więzieniach natrafił na ciężkie warunki bytowe. Znajdował się pod stałą obserwacją władz więziennych, które celowo uniemożliwiały mu kontakt z matką. W zakładzie karnym szybko się zaaklimatyzował. Jako „nędzarz i syn pijaka” szybciej doszedł do porozumienia z osadzonymi, będącymi w większości zwykłymi kryminalistami aniżeli więźniami politycznymi. Stał się również ofiarą pobić strażników, co jeszcze bardziej wzmocniło respekt wobec jego osoby pośród współwięźniów, umożliwiając mu przejęcie faktycznych rządów w ich społeczności. Dużo czasu spędził na gimnastyce i nauce języków obcych.
Po pobycie w kaukaskich więzieniach został zesłany na Syberię. Trafił do wsi Niżniaja Uda w guberni irkuckiej. Na zesłaniu podupadł zdrowotnie. Szczególnym problemem okazała się choroba zębów. W trakcie zesłania wysłał do niego list jego ideologiczny idol Włodzimierz Lenin. Jak się okazało, było to zwykłe pismo obiegowe, które z podpisem Lenina rozsyłano do wszystkich działaczy na prowincji. Mimo to Stalin mocno zapamiętał ten dzień i w późniejszym okresie włączał go do wszystkich biografii.
Rewolucja (1904–1907) i ponowne zesłanie
W 1904 roku wrócił do Tyflisu, gdzie rozpoczął wydawanie pisemka „Kaukaska gazeta robotnicza”, dla której sam pisał. W piśmie popularyzował ideologię leninizmu. Działalność Stalina zwróciła na niego uwagę Lenina, który zaprosił go na pierwszą konferencję bolszewicką w Tampere. Na spotkanie dostał się pod fałszywym paszportem. Konferencja umożliwiła mu osobiste poznanie Lenina, jak sam później twierdził, spotkanie rozczarowało go, gdyż zobaczył w Leninie zwykłego człowieka. Jakiś czas później Stalin dostał zaproszenie na IV Zjazd grupy w Sztokholmie oraz spotkanie w Londynie, w których wziął udział. W Londynie poznał Lwa Trockiego, do którego od początku był nie najlepiej nastawiony. Po powrocie z Londynu na łamach lokalnej prasy robotniczej, według Radzińskiego, wyrażał się wrogo wobec mienszewików, których określał jako wyłącznie żydowską frakcję, z kolei według Wołkogonowa opowiadał się za zjednoczeniem z mienszewikami za wszelką cenę.
26 czerwca 1907 roku przeprowadził wraz z innymi gruzińskimi bolszewikami napad na transport pieniędzy z jednego z lokalnych banków. Prawdopodobnie brał w akcji bezpośredni udział. Celem napadu było zdobycie funduszy na działalność partyjną. Akcja przeprowadzona została wbrew zaleceniom partii i pod krytyką wielu jej kręgów, szczególnie przez mienszewików. W tym czasie organizował strajki oraz wprowadził „finansowe kontrybucje na magnatów naftowych” egzekwując je poprzez wymuszenia.
Rewolucja zakończyła się dla Koby ponownym trafieniem na zesłanie. Trafił do Solwyczegodsku, gdzie na zesłaniu przebywało spore grono rewolucjonistów (na 2 tysiące mieszkańców 450 to zesłańcy polityczni). Pobyt okazał się dla Stalina na tyle łagodny, że był w stanie zorganizować ucieczkę. W lipcu 1909 roku uciekł z Syberii, skąd powrócił na Kaukaz. Spędził tam dziewięć miesięcy, po czym 23 marca 1910 roku został ponownie aresztowany przez carską policję polityczną – Ochranę. Po raz drugi trafia do Solwyczegodska. Pobłażliwe traktowanie przez policję spowodowało, że jeszcze przed I wojną światową organizacja bolszewicka w Baku skonfrontowała Dżugaszwilego z oskarżeniami, iż jest prowokatorem i agentem tajnej policji, oraz że sprzeniewierzył fundusze partyjne. Według Montefiore Stalin wydawał w ręce policji towarzyszy partyjnych, z którymi był skonfliktowany.
Działalność przed i w czasie trwania I wojny światowej
Na plenum KC SDPRR, po VI Praskiej Wszechrosyjskiej Konferencji (1912 rok), został zapisany do KC i Rosyjskiego Biura KC SDPRR(b). Funkcję stracił w styczniu 1912 roku na rzecz bliskiego współpracownika i przyjaciela Sergo Ordżonikidze. W tym czasie przyjął pseudonim Stalin. 29 lutego 1912 roku uciekł z zesłania udając się do Petersburga (po drodze odwiedził Tyflis) będącego stolicą Imperium. Gdy na jego ślad natknęła się policja, zdecydował się na wyjazd za granicę. Najpierw udał się do Krakowa, a w 1913 roku do Wiednia, gdzie ponownie natknął się na Trockiego. Znajdując się jeszcze bliżej Lenina i czołowych przywódców partii zdobył ich zaufanie. Dzięki odwilży politycznej powrócił do Rosji. Na krótko przed I wojną światową objął kierownictwo nad pracą frakcji bolszewickiej w Dumie państwowej.
Na wiosnę 1913 roku został ponownie aresztowany w wyniku działań agenta Romana Malinowskiego, infiltrującego ruch bolszewicki. Na cztery lata zesłano go do Kraju Turuchańskiego. To zesłanie spędził we wsi Monastyrkoje. Ze względu na chorobę miejscowi chłopi nadali mu pseudonim „Ospowaty Józek”. Na wygnaniu zamieszkał wraz z nim działacz bolszewików Jakow Swierdłow. W trakcie pobytu na wygnaniu w Monastrykoje miał więcej możliwości spędzania wolnego czasu – polował i jeździł na nartach (w trakcie jednej z takich podróży omal nie zginął w wyniku zamarznięcia). Korespondował również z poznanymi na wolności kobietami. W trakcie wojny, w 1916 roku Stalin (w przeciwieństwie do Swierdłowa) dostał wezwanie do służby w armii. Komisja lekarska orzekła jednak, że nie nadaje się do służby w armii z powodu problemów z lewą ręką.
20 lutego 1917 roku władze pozwoliły mu na wyjazd do Aczińska, gdzie przebywał Lew Kamieniew. Wraz z nim, na wieść o rewolucji lutowej, opuścił miejsce zesłania i udał się do Petersburga.
Droga do rewolucji październikowej
12 marca 1917 roku powrócił do Piotrogrodu jako jeden z pierwszych bolszewickich zesłańców. Jeszcze tego samego dnia spotkał się z członkami KC partii. Rewolucję lutową przywitał z entuzjazmem, chwaląc umiarkowaną lewicę za obalenie caratu. Aż do czasu powrotu ze Szwajcarii Włodzimierza Lenina nie prowadził agitacji w stylu leninowskim. Popierał nawet kontynuację wojny z Niemcami i zjednoczenie z mienszewikami. Dwa tygodnie po przybyciu do miasta został dołączony w skład Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, stając się jednym z najważniejszych bolszewików w stolicy. 29 kwietnia, już po powrocie Lenina do kraju, został wybrany do Komitetu Centralnego z wynikiem 91 głosów. W maju i aż do czasu powrotu Trockiego był jednym z czterech nieformalnych przywódców partii. 18 czerwca wraz z Leninem zorganizował duży protest robotniczy.
W lipcu 1917 roku wziął aktywny udział w wystąpieniach bolszewickich przeciwko rządowi, za co wydano nakaz jego aresztowania. Przeprowadził VI Zjazd Rad, na którym po raz pierwszy aspirował do miana przywódcy partii. Mimo wysokiej pozycji w partii nie wziął bezpośredniego udziału w rewolucji październikowej. Niemniej jednak stalinowska propaganda mówiła o tym, że Lenin i Stalin to inspiratorzy i organizatorzy zwycięstwa Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej.
W Rosji Radzieckiej
Komisariat do spraw Narodowości i wojna domowa
W rządzie bolszewickim, znanym jako Rada Komisarzy Ludowych, objął funkcję komisarza ludowego ds. narodowościowych. Jako komisarz ludowy wydał wraz z Leninem „Deklarację praw narodów Rosji”, w której sformułowano prawo do samostanowienia wszystkich narodów Imperium Rosyjskiego. Deklaracja otworzyła drogę do niepodległości szeregowi państw, w tym Łotwie, Litwie, Polsce czy Finlandii. Niechętnie poparł traktat brzeski, próbując przekonać Lenina o braku istotnego zrewolucjonizowania robotników na Zachodzie (część bolszewików uważała, że traktat z Niemcami można zawrzeć, gdyż i tak zachód wkrótce ogarnie fala rewolucji).
W czerwcu 1918 roku wraz z 400 żołnierzami Armii Czerwonej został skierowany przez rząd do Carycyna na południu Rosji. Na miejsce dotarł 6 czerwca. W ogarniętym rozruchami mieście wspomógł miejscowe Czeka w stabilizacji miasta i pozbyciu się wrogów politycznych, szczególnie ostrymi represjami obejmując lewicowych eserów (ugrupowanie zorganizowało 6 lipca nieudany przewrót antybolszewicki). W połowie lipca 1918 r. razem z S. Mininem i Klimientem Woroszyłowem wszedł do rady wojennej Północnego Kaukazu, której głównym zadaniem była obrona mającego strategiczne znaczenie dla czerwonych Carycyna. Stalin, wbrew protestom komisarza spraw wojskowych i morskich Trockiego, prowadził samowolną likwidację byłych oficerów carskich, których uznał za kontrrewolucyjnych i sabotował powierzanie im stanowisk w Armii Czerwonej, zgodnie z polityką Trockiego. Komisarz spraw wojskowych, aby ukrócić samowolne działania Stalina, wysłał do miasta byłego oficera carskiego Pawła Sytina, którego mianowano dowódcą Frontu Południowego Armii Czerwonej. Zarówno Stalin i Woroszyłow odmówili jednak podporządkowania się Sytinowi, wobec czego Trocki zażądał od partii dymisji Stalina. Lenin zgodził się na żądania Trockiego, w efekcie czego w październiku tego samego roku Stalin został przeniesiony do Moskwy. 25 marca 1919 roku ze składu KC wyłoniono Politbiuro. W skład Politbiura wszedł Stalin, ale również jego partyjny rywal Lew Trocki. Równocześnie Stalin zasilił Biuro Organizacyjne oraz zdobył przewodnictwo w Komisariacie Kontroli Państwowej.
W czerwcu 1919 roku stłumił powstania wojskowych w fortach Czerwonej Gorki i Szarego Konia. W 1920 roku wziął udział w wojnie z Polską. W trakcie jej trwania był komisarzem politycznym radzieckiego Frontu Południowo-Zachodniego, współdowodząc z Aleksandrem Jegorowem. Szybko został przeniesiony na Krym.
Był współtwórcą konarmii, której członkowie, zazwyczaj niewykształceni, ale za to bardzo ambitni „domorośli komuniści”, „prości żołnierze” i „patriotyczni proletariusze”, jak Siemion Budionny i Woroszyłow, utworzyli później kręgosłup jego frakcji, bezwzględnie wypierając i niszcząc „starych bolszewików”, gdyż: nie znosili intelektualistów, profesjonalistów, oficerów, urzędników, Żydów, okcydentalistów i obcokrajowców, czyli w istocie większości przywódców partii bolszewickiej.
Droga do władzy i rozprawa z Trockim
W 1922 roku utworzono dla niego urząd sekretarza generalnego Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) – (RKP(b)). Stanowisko miało charakter jedynie formalny, jednak Stalin wykorzystał je do stopniowego powiększania zakresu władzy. Jeszcze w tym samym roku polityk został przewodniczącym Sekretariatu partii, a jego zastępcą mianowano jego protegowanego i starego przyjaciela Wiaczesława Mołotowa. Stalin wykorzystał urzędy do obsadzania ich swoimi zausznikami. Oprócz Mołotowa byli to m.in. Łazar Kaganowicz, który stanął na czele wydziału organizacyjnego KC. Przyszły dyktator zyskał duże wpływy w OGPU, które już wtedy wykorzystał do walki z przeciwnikami politycznymi, w zamian nadając jego członkom miejsca w KC partii.
Przejmowanie coraz większej władzy umożliwiła Stalinowi postępująca choroba Lenina, który nie był już w stanie kontrolować sytuacji w kraju. Po śmierci Lenina zawiązał sojusz z Grigorijem Zinowiewem i Kamieniewem. Celem triumwiratu było odsunięcie od władzy Lwa Trockiego, najczęściej typowanego na następcę Lenina. Sprawę komplikowało to, że Lenin w swoim testamencie wypowiedział się przeciwko objęciu przez Stalina władzy, wskazując na jego zbytnią brutalność i brak ogłady. Stąd też Stalin zabronił publikacji testamentu pod surowymi karami i nigdy nie zgodził się go opublikować. Stalin wykorzystał Zinowiewa i Kamieniewa do własnej gry politycznej – gdy ci zaproponowali wykluczenie Trockiego z partii, ten zaprotestował przeciwko temu, pokazując, że jest otwarty na wewnątrzpartyjny dialog. W praktyce stopniowo pozbawiał Trockiego kolejnych funkcji w państwie, poczynając od odebrania mu w 1925 roku funkcji przewodniczącego Rady Wojskowo-Rewolucyjnej.
W 1925 roku został sekretarzem generalnym Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) – (WKP(b)), co tylko ułatwiło mu pozbycie się Trockiego ze struktur rządowych. W 1926 roku usunął go z Biura Politycznego, a w listopadzie 1927, po próbie zorganizowania bloku wraz Zinowjewem i Kamieniewem oraz demonstracjach zwolenników w dniu 7 listopada 1927, został usunięty z WKP(b). Trocki został następnie zesłany na wygnanie do Ałmaty, a jego zwolennicy z Lewicowej Opozycji poddani przez OGPU politycznym prześladowaniom. Ostatecznie w 1929 roku Trocki wydalony został z terenów ZSRR oraz pozbawiony obywatelstwa.
Stalin przyśpieszył proces industrializacji i wprowadzania gospodarki planowej, doprowadzając do likwidacji polityki NEP-u. Pod koniec 1927 roku rozpoczął proces kolektywizacji rolnictwa i konfiskaty zapasów zboża należących do kułaków.
Stalinizacja państwa
Pierwsze lata rządów nie odbiegały w znaczny sposób od formy leninowskiej. Stalin prowadził umiarkowaną politykę gospodarczą, dzięki której w 1928 roku, produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej. Politykę tę po części dyktowali zwolennicy rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideolog NEP-u Nikołaj Bucharin, szef związków zawodowych Michaił Tomski i szef rządu Aleksiej Rykow, z którymi Stalin zawiązał sojusz po odsunięciu od władzy Trockiego. Sojusz ten upadł w 1929 roku, a Stalin, w miejsce dotychczasowych współpracowników postawił wiernych wykonawców swojej wizji państwa. Wraz z nimi prowadził wdrażanie kolektywizacji rolnictwa, wprowadzenie gospodarki planowej i uprzemysłowienie kraju. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku Stalinowi udało się zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego.
Zmianom w gospodarce towarzyszyło przekształcenie ZSRR w państwo w pełni totalitarne, oparte na terrorze, propagandzie i kulcie jednostki wychwalającym osobę Stalina. Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934 (zwanego „zjazdem zwycięzców”) niemożliwa była jakakolwiek opozycja, a nawet krytyka. Stalin podejrzewał swoich współpracowników o spiskowanie przeciw niemu. „Wielka czystka”, którą zainicjowało tajemnicze morderstwo popularnego działacza Siergieja Kirowa, pochłonęła tysiące działaczy partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego, Zinowjewa i Kamieniewa (ich poglądy określano jako „odchylenie lewicowe”), następnie zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano jako „odchylenie prawicowe”), a w końcu zwolenników Stalina, których podejrzewano o nadmierną niezależność („centrowość”).
Walka z religią
W 1929 z jego polecenia rozpoczęto walkę z religią, poprzez utworzenie organizacji propagującej ateizm – Związku Wojujących Bezbożników. Kampania wymierzona była głównie przeciwko cerkwi prawosławnej, a także innym konfesjom. Nowa ateistyczna organizacja była, w następnych kilkunastu latach, głównym wykonawcą planowego niszczenia obiektów sakralnych, cmentarzy, przedmiotów kultu religijnego, przekazywała także służbom bezpieczeństwa ZSRR, szczególnie NKWD, listy duchownych przeznaczonych do wymordowania. Jeszcze pod koniec 1929 nakazano konfiskatę dzwonów kościelnych, a do 1930 wszystkim kapłanom prawosławnym podniesiono podatki o 1000 procent, pozbawiono praw obywatelskich (co spowodowało utratę praw do świadczeń medycznych i pomocy żywnościowej). W następnych latach większość z nich aresztowano, wypędzono lub zesłano do obozów. Do 1 marca 1930 zburzono 6 715 cerkwi prawosławnych i ok. 9500 meczetów.
Rusyfikacja
W odniesieniu do większości narodów ZSRR zaczęto prowadzić politykę rusyfikacji. Przejawiała się ona m.in. w zastępowaniu stworzonych za Lenina alfabetów łacińskich cyrylickimi lub całkowitym likwidowaniem jeszcze kilka lat wcześniej promowanych języków. Celem Stalina było prawdopodobnie bezkompromisowe zintegrowanie i scentralizowanie państwa, co ideologicznie argumentowano jako przyspieszenie drogi do komunizmu.
Wśród historyków częste jest przekonanie, że Stalin był w istocie rosyjskim szowinistą, choć np. Abchazowie powszechnie uznają go za szowinistę gruzińskiego (w Abchazji prowadzono przede wszystkim politykę gruzinizacji, a nie rusyfikacji).
Kolektywizacja rolnictwa i wielki głód na Ukrainie
Najbardziej krwawym przejawem działań Stalina była kolektywizacja (1929–34), czyli zmuszenie chłopów, niejednokrotnie z użyciem siły, do przystąpienia do tzw. kołchozów, będących czymś pośrednim między spółdzielniami produkcyjnymi a komunami rolnymi. W wyniku przymusowej kolektywizacji, przeprowadzonej na początku lat 30. XX w. zesłano do łagrów ponad 2 miliony chłopów, z czego tylko od lutego 1930 do grudnia 1931 ponad 1,8 miliona. Kilkaset tysięcy zesłańców zmarło w obozach, a kulminacją wymierzonej przeciwko tej grupie społecznej akcji stał się wielki głód na Ukrainie, który spowodował śmierć, według różnych szacunków od 3,3 do 6–7 milionów ludzi (niektóre szacunki podają liczbę nawet 10–15 milionów ofiar). Kolektywizacja łączyła się z fizyczną eksterminacją zamożniejszych chłopów, przez stalinowską propagandę określanych mianem „kułaków” (według wskaźnika wyznaczonego przez Stalina miało to być 10% mieszkańców wsi) oraz głodem spowodowanym przymusowymi rekwizycjami produkcji rolnej – o ile przed 1930 chłopi oddawali ok. 15–20% produkcji, resztę przeznaczając na zasiewy, już w 1930 dostali nakaz oddawania 35% produkcji, a w rok później ponad 45% – spowodowało to katastrofalne załamanie cyklu produkcyjnego. Zagrożeni widmem głodu, chłopi zaczęli ukrywać zboże, zarzynali żywy inwentarz, aby móc przeżyć – wtedy wprowadzono tzw. „brygady szturmowe”, które siłą rekwirowały znalezione produkty rolne oraz zastosowano drakońskie prawo (tzw. dekret o pięciu kłosach), wprowadzone na wyraźne żądanie Stalina. Prawo to przewidywało karę minimum 10 lat łagru lub karę śmierci w przypadku „roztrwonienia lub kradzieży socjalistycznej własności”. Na mocy tych postanowień, od 1932 do 1933 aresztowano 125 tys. ludzi, z czego 5 400 skazano na karę śmierci.
Klęska głodu na Ukrainie i Kaukazie spowodowała także liczne przypadki kanibalizmu wśród zdesperowanej ludności wsi. Ubocznymi, pożądanymi przez władze skutkami kolektywizacji były wzrost potęgi władzy, zwiększenie liczby wywłaszczonych chłopów (tzw. rozkułaczonych) przeznaczonych do pracy przymusowej lub dobrowolnej w przemyśle oraz stłumienie dążeń narodowościowych na Ukrainie. Ocenia się, że łącznie w latach 1929–1938 ofiarami kolektywizacji padło ok. 15 mln ludzi, zarówno na skutek deportacji, głodu jak i masowych egzekucji. Dla uzasadnienia tych represji stalinowska propaganda wykreowała wizerunek kułaka, „chłopa z zaciśniętymi pięściami”, który jako wróg ludu zagrażał państwu i odpowiadał za trudności z zaopatrzeniem w żywność. Ekonomicznymi skutkami kolektywizacji były zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%.
Kampania uprzemysłowienia
Ważnym elementem przemian gospodarczych epoki stalinizmu było uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich. W przeciwieństwie do kolektywizacji, doprowadziło ono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorami tego procesu były sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, ruch stachanowski), obawa przed uznaniem za „szkodnika” albo „bumelanta” i uwięzieniem oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki zaowocowały budową wielu obiektów przemysłowych i rozwojem gospodarczym kraju. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, zaś głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo, hutnictwo, energetyka, przemysł maszynowy). Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego.
Polityka kolektywizacji zakończyła się natomiast klęską, która przyczyniła się do śmierci wielu milionów ludzi. Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed II wojną światową mocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu gospodarka ZSRR była centralnie planowa i prawie w całości państwowa. Kierunki polityki gospodarczej ustalano pod potrzeby wojskowe. Szybki rozwój nastąpił kosztem indywidualnej konsumpcji i ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą „pracuj więcej, jedz mniej”. Do 1942 roku, wzrost gospodarczy wynosił średnio 20% rocznie. Produkcja przemysłu ciężkiego i surowców uległa wzrostowi, w wyniku czego na początku lat 40. XX w. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna. Stalin przekształcił ZSRR z kraju rolniczego w potęgę przemysłową, dzięki czemu po wojnie państwo stało się nowym supermocarstwem.
Kult jednostki
Stalin kreował się na wodza narodu, co objawiało się ogromnym wpływem na życie społeczne i kulturalne. Już w latach 1924–1925 polecono zmianę nazw miejscowości Juzowka, Nowokuźnieck i Carycyn na Stalino, Stalinskij i Stalingrad. Od roku 1929 rozpoczął się faktycznie okres totalitarnego kultu jednostki – miejscowościom w ZSRR zaczęto zmieniać nazwy np. Stalinabad, Stalin-Auł, Staliniri, Stalinissi, Stalino, Stalinogorsk, Stalińsk, Szczyt Stalina itd. Imię polityka nosiły zakłady pracy, np. fabryka samochodów w Moskwie i Zakłady Artyleryjskie w Gorki otrzymały nazwę Zawod imieni Stalina, czyli ZiS. Artyści zaczęli tworzyć wiersze i różne pochlebne określenia dotyczące przywódcy, np. „lokomotywa historii”, „słońce narodów”, „bolszewik z granitu”, „człowiek ze stali”, „spiżowy leninista” czy „uniwersalny geniusz”. O Stalinie powstały także filmy biograficzne, rolę dyktatora odgrywali w nich Michaił Giełowani oraz Dawid Wetlzer.
Wielki terror
Stalin przejął i rozwinął zalążek systemu obozów koncentracyjnych Gułag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym począwszy od 1933 przebywało na stałe 10 milionów więźniów. Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937, doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików – działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego Armii Czerwonej (rozstrzelano 35 z 80 tys. oficerów), a także pracowników jego służby bezpieczeństwa NKWD (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarza Nikołaja Jeżowa protegowanych poprzednika – Genricha Jagody, a za czasów Ławrientija Berii – protegowanych Jeżowa). Zorganizował intrygę, która posłużyła do zamordowania marszałka Michaiła Tuchaczewskiego – w 1936 przekonał Niemców do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a niemieckimi generałami. Materiały spreparowało hitlerowskie Gestapo, a do ZSRR dostarczył je podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generał Nikołaj Skoblin. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie. Zasądzone wyroki śmierci wykonano na nich 12 czerwca. Stalin, za pomocą NKWD, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych – osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Jego podpis figuruje na ponad 400 listach tylko z lat 1937–1939, zawierających nazwiska 44 000 ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona szeregowych członków partii. W niektórych rejonach kraju zabito wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. Zjazd Partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror objął jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli kraju – w 1989 eksperci radzieckiego Centrum Praw Człowieka Memoriał odkopali w pobliżu Czelabińska na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000 ludzkich szkieletów.
Droga do II wojny światowej
Terenami, które włączone zostały do ZSRR w wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow były: wschodnie obszary II RP (przyłączone do Ukraińskiej SRR i Białoruskiej SRR), Łotwa (która stała się Łotewską SRR), Estonia (stała się Estońską SRR), Litwa (która stała się Litewską SRR, oprócz tego do Litwy włączono obszar Wileńszczyzny), fragment (reszta kraju obroniła swoją niepodległość) wschodniej Finlandii (Karelo-Fińska SRR) oraz wschodniej Rumunii (połączone z innymi ziemiami mołdawskimi utworzyły Mołdawską SRR). Obszary te zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Stalin ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszu z Niemcami, od 1939 dostarczając Niemcom surowców strategicznych i zaopatrzenia do prowadzenia wojny na zachodzie Europy (kampania francuska 1940), przekazując także stronie niemieckiej osoby niepożądane na terenie ZSRR (m.in. niektórych działaczy komunistycznych).
Niemcy nie mogli pogodzić się z ekspansjonistycznymi celami Stalina, przedstawionymi przez Wiaczesława Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 i wykraczającymi poza zakres przewidzianych w pakcie stref wpływu (poza przewidzianą do zajęcia Finlandią i nie przewidzianą do zajęcia w pakcie Ribbentrop-Mołotow Bukowiną północną, Stalin wykazywał m.in. zainteresowanie Bułgarią, kontrolą przejścia z Morza Czarnego na Morze Śródziemne czy swobodą przejścia przez cieśniny duńskie, co powodowało dla Niemiec zagrożenie dla kontroli nad rumuńskimi polami naftowymi), przeprowadzanie przymusowych wysiedleń ludności niemieckojęzycznej z krajów nadbałtyckich, a także intensyfikacja zbrojenia armii spowodowały podjęcie, a następnie przyspieszenie prac nad planem agresji na ZSRR. Już miesiąc po opanowaniu ostatniego państwa nadbałtyckiego przez ZSRR kanclerz III Rzeszy Adolf Hitler wydał dyrektywę nr 21 (18 grudnia 1940 roku).
Wojna z Niemcami
22 czerwca 1941 wojska niemieckie rozpoczęły realizację planu „Barbarossa” – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawiły, że konflikt przedłużył się na kolejne cztery lata. Do działań przeciwko ZSRR Hitler skoncentrował 3 000 000 żołnierzy, 3580 czołgów i 7184 działa artyleryjskie. Armia ZSRR posiadała łącznie 20 500 czołgów (z czego mniej więcej połowa znajdowała się na zachodzie).
Inwazja hitlerowska rozpoczęła się 22 czerwca o godzinie 3.15. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z tych żołnierzy uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom.
Pod presją sytuacji wojennej dokonano przesunięcia akcentów w polityce wewnętrznej, ideologii i propagandzie, przejściowo zastąpiono komunizm hasłami narodowymi, porzucono hasła internacjonalizmu na rzecz wielkości Rosji, częściowo odbudowano zniszczoną Cerkiew i rozwiązano Związek Wojujących Bezbożników. Kościoły poparły działania wojenne Armii Czerwonej, a rząd zgodził się na otwarcie szeregu świątyń. Programy religijne zaczęło nadawać Radio Moskwa. W 1943 roku doszło do historycznego spotkania między przywódcą ZSRR a patriarchą Moskwy, Sergiuszem. Już po inwazji patriarcha potępił Rosjan którzy podjęli się kolaboracji z agresorami i wezwał prawosławnych w okupowanych krajach Europy do zjednoczenia się i walki z Niemcami. Do 1944 roku otworzono 200 nowych cerkwi, a w okresie religijnej liberalizacji zaobserwowano wzrost aktywności religijnej obywateli wyznających wszelkie religie.
W 1943 (bitwa pod Stalingradem) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji. Następnie Armia Czerwona dotarła do terytorium Niemiec. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego. Popełniane przez Stalina błędy militarne kompensowane były częściowo poświęceniem społeczeństwa i konkretnych żołnierzy, umiejętnościami dowódców radzieckich, a także pomocą amerykańską w sprzęcie wojskowym, paliwie i surowcach w ramach Lend-Lease Act. Wszystko to skutkowało jednak niezwykle wysokimi stratami ludzkimi, a znaczenie pomocy zagranicznej było po wojnie pomniejszane lub pomijane milczeniem.
W trakcie trwania wojny światowej, w 1944 roku włączył do ZSRR Tuwińską Republikę Ludową.
Budowa bloku wschodniego
Jeszcze w czasie trwania wojny z Niemcami Stalin pozostawał podejrzliwy i uważał, że alianci zachodni celowo opóźniali otwarcie drugiego frontu antyniemieckiego, aby wykrwawić broniących się Sowietów. Mimo to dążył do utrzymania pokoju z Wielką Brytanią i USA, mając nadzieję, że mocarstwa te dadzą mu się skupić na powojennej odbudowie kraju i uzyskaniu dodatniego wzrostu gospodarczego. Po zwycięstwie aliantów w maju 1945 roku ZSRR, nie napotykając większego oporu Zachodu, skutecznie wprowadził pod zakres swoich wpływów Europę Środkową i Wschodnią. W czasie wojny Stalin utworzył specjalne ośrodki szkoleniowe dla komunistów z różnych krajów, co miało ułatwić im objęcie przywództwa w krajach na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. W rezultacie przeszkoleni przez Moskwę działacze obejmowali kontrolę nad mediami (zwłaszcza radiem) oraz likwidowali wszelkie niezależne instytucje obywatelskie czy konkurencyjne partie polityczne.
Tereny Europy Środkowo-Wschodniej zajęte przez Armię Czerwoną zostały włączone do bloku wschodniego. Państwami bloku w okresie stalinowskim były: Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Węgierska Republika Ludowa, Bułgarska Republika Ludowa, Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, Rumuńska Republika Ludowa i Albańska Republika Ludowa.
Próba rozszerzenia bloku wschodniego i wybuch zimnej wojny
Stalin, chcąc rozszerzyć blok wschodni i uzyskać dla ZSRR koncesję na wydobycie ropy naftowej w północnych prowincjach Iranu usiłował zapewnić sobie bazę polityczną w tym kraju. W tym celu, w grudniu 1945 roku wsparł utworzenie separatystycznej Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu z Seyidem Cəfərem Pişəvərim na czele. W jej rozwijaniu rząd wspierali nauczyciele, dziennikarze i działacze przybyli z Azerbejdżańskiej SRR. 22 stycznia 1946 miejscowi separatyści ogłosili powstanie niezależnej Republiki Kurdyjskiej, która również zyskała poparcie ZSRR. USA i Wielka Brytania zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie 26 marca 1946 układu. Zgodnie z jego zapisami wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran, a parlament irański odrzucił ustawę przyznającą ZSRR naftowe koncesje. Separatystyczne republiki Azerów i Kurdów zostały zlikwidowane przez wojsko rządu Iranu.
Po kryzysie irańskim 9 lutego 1946 roku Stalin wygłosił przemówienie, w którym stwierdził, że „komunizm i kapitalizm nie mogą koegzystować” oraz ogłosił plan „przygotowania ZSRR w ciągu pięciu lat na każdą ewentualność”. Wystąpienie zostało odebrane w krajach zachodnich jako „deklaracja III wojny światowej”. Niedługo po tym wystąpieniu 22 lutego 1946 roku George Kennan wysłał z Moskwy długi telegram, w którym wyraził m.in. postulat obrania twardego kursu Stanów Zjednoczonych wobec ZSRR.
Przepaść między ZSRR a Zachodem pogłębiały w dalszym stopniu grecka wojna domowa i zorganizowany przez ZSRR zamach stanu w Czechosłowacji w 1948 r. Wydarzenia te zapoczątkowały okres w historii świata znany jako zimna wojna.
Przebieg zimnej wojny w okresie stalinowskim
W 1948 roku wybuchł kryzys jugosłowiański, w wyniku którego radziecka partia komunistyczna zerwała stosunki z Komunistyczną Partią Jugosławii. W styczniu 1949 roku ZSRR zgrupował państwa bloku wschodniego w instytucję o nazwie Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Do dużego wzmocnienia ZSRR doszło, gdy w 1949 roku Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza Mao Zedonga pokonała w toczącej się z przerwami od lat 30. wojnie domowej wspierane przez USA siły Kuomintangu Czang Kaj-szeka. W miejsce dotychczasowej Republiki Chińskiej, Mao utworzył Chińską Republikę Ludową, z którą to ZSRR szybko utworzył sojusz. Zapalnym punktem zimnej wojny był Półwysep Koreański podzielony na komunistyczną Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną i prozachodnią Republikę Korei. ZSRR popierał KRLD, ale nie był jej w stanie kontrolować. W 1950 roku wojska KRLD dokonały inwazji na obszar Korei Południowej, co było rezultatem wcześniejszych napięć między oboma państwami koreańskimi. ChRL jawnie wsparła zbrojnie KRLD, ZSRR zajął dwuznaczne stanowisko. Stalin odmówił większego wsparcia sił północnokoreańskich, oferując jedynie pomoc zaopatrzeniową i lotniczą.
Sytuacja w powojennym ZSRR
Powojenny okres władzy Stalina cechowało także przyjmowanie przez niego nowych tytułów, orderów i stopni wojskowych. 24 czerwca 1945 roku Michaił Kalinin, Przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, podpisał dekret awansujący Stalina do rangi generalissimusa. Podupadły na zdrowiu polityk stawał się coraz mniej skuteczny. Po wojnie zaaprobował poglądy Trofima Łysenki, często określanych jako pseudonaukowe, który m.in. za pomocą sfałszowanych badań naukowych zdołał przekonać komunistów do swoich idei. W rezultacie, w 1948 WKP(b) specjalnym dekretem odrzuciła uznawane na całym świecie zasady genetyki Mendla, uznając za oficjalną naukę państwa radzieckiego łysenkizm. Decyzja ta, jak i państwowo aprobowana działalność Łysenki, miała długotrwale negatywny wpływ na rozwój biologii i rolnictwa w ZSRR. Przyczyniła się w efekcie do katastrofalnego stanu radzieckiej produkcji rolniczej. Ocenia się, że w 1953, w chwili, gdy zmarł Józef Stalin, ilość produkowanego mięsa i warzyw w całym ZSRR była niższa, niż w Imperium Rosyjskim za cara Mikołaja II.
Także okres powojenny związany był z kolejnymi czystkami i sprawowaniem rządów metodami terroru. Tym razem podejrzenia Stalina koncentrować się zaczęły m.in. wokół Żydów, których podejrzewał o współdziałanie z wywiadem amerykańskim. Na tym tle doszło do zamordowania 12 stycznia 1948, z polecenia Stalina, Salomona Michoelsa – przewodniczącego najsilniejszej organizacji skupiającej komunistycznych działaczy żydowskich – Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego (JAFK). 20 listopada 1948 decyzją KC WKP(b) rozwiązano JAFK, a jego czołowi działacze zostali aresztowani. Część z nich została stracona, reszta otrzymała wyroki długoletniego więzienia lub zesłania do łagrów. 12 sierpnia 1952, z polecenia Stalina, zamordowano w podziemiach więzienia NKWD w Moskwie, Łubianki, 13 pisarzy żydowskich tworzących w języku jidysz, wcześniej oskarżonych w pokazowym procesie o żydowski nacjonalizm. W opinii historyków zajmujących się tym okresem historii ZSRR, był to typowy mord sądowy ery stalinizmu. Antysemicki charakter miała również walka z tzw. kosmopolityzmem, który sprowadzono do demaskowania i usuwania z pracy Żydów. Jednym z momentów kulminacyjnych była tzw. sprawa lekarzy kremlowskich – głównie żydowskiego pochodzenia, których oskarżano o rzekomo celowe niewłaściwe leczenie i uśmiercanie w ten sposób działaczy partyjnych.
Śmierć
Józef Stalin zmarł w czwartek 5 marca 1953 próbując wytrzeźwieć w saunie po długiej libacji z Nikitą Chruszczowem. Według oficjalnego komunikatu nastąpiło to o godz. 21:50. Publikowane w prasie propagandowej za agencją TASS oświadczenia podały, że w nocy 1/2 marca 1953 w swoim mieszkaniu doznał wylewu krwi do mózgu (do lewej półkuli) na tle choroby nadciśnieniowej i miażdżycy, w wyniku którego nastąpiło porażenie prawej połowy ciała i trwała utrata przytomności, wobec czego w kolejnych dniach był poddawany leczeniu. Pogrzeb odbył się w poniedziałek 9 marca 1953 o godz. 12. Trumna z jego ciałem została przewieziona z Sali Kolumnowej Domu Związków na lawecie armatniej do placu Czerwonego i umieszczona w mauzoleum Lenina. W Moskwie ogłoszono żałobę na dni 6–9 marca 1953, zaś dzień pogrzebu Stalina został ogłoszony dniem żałoby narodowej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.
Śmierć Stalina spowodowała falę propagandowej histerii oraz ostatni realny paroksyzm jego kultu. Podczas pogrzebu w Moskwie setki (są też dane mówiące o tysiącach) osób zostały śmiertelnie poturbowane (stratowane) przez tłum. Powstało wiele utworów żałobnych. Niektórym miastom zmieniono nazwy. Przykładowo w Polsce Katowicom nadano nazwę Stalinogród, ówczesne województwo katowickie przemianowano na województwo stalinogrodzkie.
Istnieją teorie spiskowe, które sugerują, że polityk mógł zostać zamordowany kilka dni wcześniej za wiedzą lub na polecenie niektórych swoich współpracowników, którzy zaczęli obawiać się o swoje życie wskutek narastającej paranoi radzieckiego przywódcy. Wymieniane są różne nazwiska, w tym szefa służb specjalnych, Ławrientija Berii. Publikacje wskazują na prawdopodobieństwo zastosowania do otrucia Stalina specyfiku podobnego do warfaryny, a także wykonania mu zastrzyku z adrenaliny.
W 1961 zmumifikowane ciało Stalina zostało usunięte z mauzoleum Lenina i pochowane na cmentarzu pod murem Kremla, za mauzoleum, obok grobów najważniejszych działaczy bolszewickich i komunistycznych.
Destalinizacja
Zwycięzca w walce o władzę w Moskwie, Nikita Chruszczow, który za życia Stalina był posłusznym wykonawcą jego polityki, na XX Zjeździe KPZR zainspirował „destalinizację” – potępienie niektórych, najbardziej oburzających zbrodni i nadużyć. Destalinizacja wiązała się z „odwilżą”: uwolnieniem milionów więźniów politycznych, procesami rehabilitacyjnymi, liberalizacją i złagodzeniem terroru.
Od roku 2000 rozpoczęła się w Federacji Rosyjskiej powolna rehabilitacja Józefa Stalina. W roku tym prezydent Rosji Władimir Putin przywrócił melodię stalinowskiego hymnu ZSRR jako oficjalnego hymnu Rosji, a następnie uznał wkład Józefa Stalina w zwycięstwo nad Niemcami w II wojnie światowej. Rehabilitowanie Stalina postępuje również wśród społeczeństw byłych radzieckich republik, przede wszystkim w Gruzji.
Rodzina
Stalin był dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza żona, Jekaterina Swanidze, zmarła po czterech latach małżeństwa w 1907 roku, po ciężkiej chorobie, którą był najprawdopodobniej tyfus. Ze związku tego urodził się syn, Jakow Dżugaszwili. Drugą żoną Stalina została w 1919 Nadieżda Alliłujewa. Ich dwoje dzieci to Wasilij (urodzony w 1921) i Swietłana (urodzona w 1926). Dzieci rzadko widywały się z ojcem, który odnosił się do nich z rezerwą, nie okazując szczególnych uczuć, poza Swietłaną, którą Stalin, według licznych relacji, bardzo kochał i otaczał szczególnym przywiązaniem i opieką. Swietłana w 1967 wyjechała z ZSRR do Indii, skąd przez Szwajcarię uciekła do USA. Wasilij służył w Armii Radzieckiej jako generał porucznik lotnictwa. Po śmierci Stalina został aresztowany i zwolniony z wojska, a w pokazowym procesie skazany na 8 lat więzienia. W 1960 na fali odwilży politycznej został zwolniony. Niedługo potem popadł w alkoholizm i zmarł śmiercią naturalną w 1962.
Stalin cieszył się podobno zawsze dużym powodzeniem u kobiet, także w latach przed dojściem do władzy. Wiaczesław Mołotow powiedział: „zawsze podobał się kobietom”. Niektóre hipotezy utrzymują, że druga żona, Nadieżda, popełniła samobójstwo także przez wzgląd na niewierność męża.
Stalin nie przywiązywał wagi do życia rodzinnego. Jedyną osobą z rodziny, którą tolerował, była córka Swietłana, ale też do czasu jej małżeństwa, którego Stalin nigdy nie zaakceptował. Sam mieszkał jak pustelnik w jednym pokoju, w ciągu dnia śpiąc, a w nocy pracując ze swoimi współpracownikami. Ciągle oglądał nieme filmy i słuchał płyt gramofonowych, a dla odpoczynku wyjeżdżał do podmoskiewskiej daczy w Kuncewie. Regularnie bywał też w Teatrze Bolszoj. Rzadko natomiast występował publicznie i wygłaszał przemówienia. Co roku wyjeżdżał do Gruzji, skąd pochodził. Ponieważ panicznie bał się zamachu na swoje życie, w podróżach tych brało udział pięć identycznych pociągów. W jednym z nich był Stalin, a w każdym z czterech pozostałych podróżował jego sobowtór.
Ocena historyczna, społeczna i medyczna
Józefa Stalina postrzega się jako jednego z największych tyranów i ludobójców w dziejach Rosji i świata. Przypisywane jest mu spowodowanie śmierci około 20 milionów ludzi. Spotykane są też wyższe szacunki, Simon Sebag Montefiore ocenił, że za rządów Stalina śmierć poniosło 25 milionów ludzi, Rudolph Rummel ocenił liczbę wymordowanych przez niego osób na co najmniej 43 miliony ludzi z 62 milionów unicestwionych w ZSRR w latach 1917–1987. Szacunki powyżej 100 milionów, pojawiające się u części historyków i badaczy, wydają się jednak wątpliwe, gdyż np. szeroko znana, ale też krytykowana przez część naukowców, którzy twierdzą, iż podaje ona liczby ofiar komunizmu w XX wieku zawyżone niemal dwukrotnie, Czarna księga komunizmu, ocenia łączną liczbę ofiar tego systemu w skali całego świata na 94 miliony, z czego w ZSRR na 20 milionów, a brytyjski historyk Norman Davies ocenia liczbę śmiertelnych ofiar polityki Stalina na nie mniej niż 50 milionów ludzi.
Współcześnie przypuszcza się, że polityk miał paranoidalny stosunek do własnej osoby. Zdaniem psychiatry i psychologa Jerrolda M. Posta oraz politologa Roberta S. Robbinsa, którzy jako pierwsi podjęli próbę wyjaśnienia zachowań Stalina w tych kategoriach, żył on w urojonym świecie spisków i posiadał wszelkie cechy paranoika, np. podejrzliwość, ksobność (odnoszenie wszystkich zdarzeń do siebie), manię wielkości, wrogość oraz myślenie urojone. Wiedząc, że jest zły i okrutny, Stalin za pomocą projekcji mógł te cechy rzutować na innych, otaczających go ludzi, co pozwalało mu zachować spokój ducha.
Sentyment za Stalinem w krajach byłego ZSRR
Pomimo upadku ZSRR, we współczesnej Rosji panuje bardzo silna tęsknota za Stalinem i jego polityką. Świadczą o niej badania rosyjskiej opinii społecznej, w świetle których polityk ten jest uważany za jedną z najpopularniejszych/najważniejszych postaci historycznych, ale także utrzymująca się popularność partii komunistycznej, której niektórzy przedstawiciele rządy Stalina uważają za wzorcowy okres w historii Rosji. Jedna ze struktur lokalnych partii komunistycznej zorganizowała akcję billboardową, promującą metody Stalina jako najlepszą receptę na kryzys gospodarczy (Woroneż, czerwiec 2009).
Także władze rosyjskie wykonują ruchy świadczące o planowym wykorzystywaniu nostalgii za okresem domniemanej świetności ZSRR. W drugiej połowie 2008 roku wydano zaaprobowany przez nie podręcznik do historii dla nauczycieli, według którego Stalin działał „całkowicie racjonalnie”, przeprowadzając czystki na milionach obywateli ZSRR w latach 30.
Sentyment za Stalinem silny jest także w Gruzji. Do dziś w Gori istnieje i cieszy się dużym powodzeniem poświęcone mu muzeum. Znajduje się tam również ulica Stalina oraz stacja kolejowa im. Józefa Stalina.
Zobacz też
Muzeum Józefa Stalina w Gori
dziesięć stalinowskich uderzeń
Pomnik Stalina w Pradze
stalinowskie represje wobec ludności polskiej 1939–1946
Operacja Północ
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Robert Conquest, Stalin: Breaker of Nations, przeł. Władysław Jeżewski, Warszawa 2000, .
Kamil Janicki, Abchazja. Stuletnia wojna o raj (1864–1992), [w:] Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych,, pod red. K. Janickiego, Histmag.org/Instytut Wydawniczy Erica, Kraków-Warszawa 2009, , s. 141–197.
Kamil Janicki, Osetia Południowa. Trzy ludobójstwa czy ratowanie ojczyzny? (do 1992), [w:] Źródła nienawiści. Konflikty etniczne w krajach postkomunistycznych, pod red. K. Janickiego, Histmag.org/Instytut Wydawniczy Erica, Kraków-Warszawa 2009, , s. 199–245.
Paul Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90., Puls publications Ltd., Londyn 1992, .
Robert Kupiecki, Natchnienie milionów. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944–1956, WSiP, Warszawa 1992, .
Simon Montefiore, Stalin. Dwór czerwonego cara, Wydawnictwo Magnum, Warszawa 2004, .
Simon Montefiore, Stalin – młode lata despoty: zanim powstał dwór Czerwonego Cara Świat Książki, Warszawa 2008 .
Aleksander Proskurin (wyb.), Fenomen Stalina, MAW, Warszawa 1988, 1989
(podział na strony zgodnie z wersją w formacie PDF)
Linki zewnętrzne
Zbiór prac Józefa Stalina w języku polskim
Życie prywatne Stalina
– rozprawa magisterska w formacie PDF
„The Stalin Era” – książka w formacie PDF
„On Stalin'
http://www.knowbysight.info/SSS/00127.asp
Bolszewicy
Członkowie Komitetu Centralnego RKP(b) i WKP(b)
Członkowie Biura Politycznego KC RKP(b) i WKP(b)
Sekretarze KC RKP(b) i WKP(b)
Deputowani do Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji 1918
Bohaterowie Mongolskiej Republiki Ludowej
Bohaterowie Pracy Socjalistycznej
Gruzińscy Bohaterowie Związku Radzieckiego
Czerwoni (wojna domowa w Rosji)
Generalissimusowie
Ludzie roku tygodnika Time
Ludzie zimnej wojny
Odznaczeni Orderem Lwa Białego
Odznaczeni Orderem Czerwonego Sztandaru
Odznaczeni Orderem Lenina
Odznaczeni Orderem Suche Batora
Odznaczeni Orderem Czerwonego Sztandaru (Mongolia)
Odznaczeni Orderem Suworowa
Odznaczeni Orderem Zwycięstwa
Postacie rewolucji październikowej
Honorowi obywatele Wrocławia
Politycy KPZR
Premierzy ZSRR
Przywódcy ZSRR
Przywódcy totalitarni
Osoby odpowiedzialne za ludobójstwo
Teoretycy socrealizmu
Uczestnicy wojny polsko-bolszewickiej (strona bolszewicka)
Gruzińscy komuniści
Ludzie urodzeni w Gori
Urodzeni w 1878
Zmarli w 1953
Pochowani na Cmentarzu przy Murze Kremlowskim
Ludzie upamiętnieni nazwami miejscowości
Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn politycznych
Osoby upamiętnione nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi
Radzieccy zbrodniarze wojenni
Gruzińscy zbrodniarze wojenni | 81,685 |
3360 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lublin | Lublin | () – miasto na prawach powiatu we wschodniej Polsce, stolica województwa i powiatu lubelskiego, centralny ośrodek aglomeracji lubelskiej. Dziewiąte co do wielkości populacji miasto w Polsce, drugie w Małopolsce (334 681 mieszkańców (stan na 30 czerwca 2021).
Położone na Wyżynie Lubelskiej nad Bystrzycą, na dwóch odmiennych obszarach. Część zachodnia ma urozmaiconą rzeźbę terenu. Występują tam liczne wąwozy, doliny i wzgórza. Część wschodnia jest płaska. Lublin jest ulokowany ok. 170 km od Warszawy, nieopodal granicy krain historycznych: Małopolski i Rusi Czerwonej i ok. 100 km od przejścia granicznego z Ukrainą.
Osada handlowa, położona na szlaku prowadzącym z okolic Morza Czarnego, istniała w tym miejscu od VI w. Od X do XV w. Lublin należał do jednostki administracyjnej, której centrum był Sandomierz. W I Rzeczypospolitej był ważnym ośrodkiem administracyjnym, handlowym i kulturalnym. Od połowy XVII w. i w XVIII w. miasto podupadło i zubożało. W wyniku III rozbioru znalazło się w zaborze austriackim, następnie kolejno: w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. W 3. ćwierci XIX w. Lublin, włączony Koleją Nadwiślańską do rosyjskiej sieci kolejowej, szybko rozrósł się i nabrał charakteru przemysłowego. Zmienił się także jego kształt urbanistyczny. W pierwszej i drugiej wojnie światowej padł ofiarą gospodarki rabunkowej i Holokaustu. W okresie PRL nastąpił gwałtowny rozwój Lublina. W tym czasie ludność wzrosła ponad trzykrotnie. Umocnił się akademicki charakter miasta. Zbudowano szereg zakładów przemysłowych, wzniesiono nowe dzielnice mieszkaniowe.
Od 2004 przeprowadzane są liczne inwestycje z funduszy Unii Europejskiej. Miasto rozwija się jako ośrodek nauki, kultury, turystyki, sportu i rekreacji, a także usług i przemysłu. Umacnia się jako węzeł transportowy: posiada ekspresową obwodnicę w ciągu Via Carpathia oraz port lotniczy. Lublin jest członkiem Unii Metropolii Polskich, siedzibą instytucji samorządowych i państwowych, konsulatów, brygady litewsko-polsko-ukraińskiej, archidiecezji i metropolii Kościoła katolickiego oraz diecezji Kościoła prawosławnego.
Położenie i warunki naturalne
Lublin jest położony na północnym skraju Wyżyny Lubelskiej. Nieopodal przebiega granica między Niziną Środkowoeuropejską i Wyżynami Polskimi. Obie te prowincje należą do Pozaalpejskiej Europy Środkowej, która blisko Lublina graniczy z Niziną Wschodnioeuropejską.
Miasto zajmuje powierzchnię 147 km². Według regionalizacji A. Chałubińskiej i T. Wilgata leży ono w czterech mezoregionach. Na zachód od doliny Bystrzycy znajdują się Płaskowyż Nałęczowski i Równina Bełżycka, zaś na wschód - Równina Łuszczowska i Wyniosłość Giełczewska. Według J. Kondrackiego Lublin leży na Płaskowyżu Nałęczowskim, Równinie Bełżyckiej, Płaskowyżu Świdnickim i Wyniosłości Giełczewskiej. Według podziału geomorfologicznego H. Maruszczaka miasto leży na styku trzech mezoregionów - na zachód od Bystrzycy są to: Płaskowyż Nałęczowski i Płaskowyż Bełżycki, a na wschód - Płaskowyż Łuszczowski.
Dolina Bystrzycy dzieli miasto na dwie odmienne krajobrazowo części. Część lewobrzeżną cechuje urozmaicona rzeźba terenu z licznymi głębokimi suchymi dolinami, którym towarzyszą nieliczne wąwozy lessowe. Część prawobrzeżna jest bardziej płaska i mniej urozmaicona. Na terenie miasta do Bystrzycy wpadają dwie cieki: Czerniejówka i Czechówka.
Klimat
Według klasyfikacji Köppena-Geigera Lublin leży w strefie Dfb – klimatu kontynentalnego wilgotnego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi od +7,0 do +8,0 °C. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec i sierpień, ze średnią temperatur ok. +19 °C, najzimniejszym styczeń i luty, ze średnią ok. −5,0 °C. Okresy letni i wegetacyjny trwają dość długo (odpowiednio 100–110 i 210–220 dni). Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 540 mm. Czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi od 70 do 90 dni.
Topografia
Na Płaskowyżu Nałęczowskim znajdują się tereny mieszkaniowe, usługowe i rekreacyjne. Zabudowa mieszkaniowa i usługowa jest zlokalizowana na lessowych wierzchowinach, a funkcja rekreacyjna jest skupiona w wąwozach i dolinach. Układ przestrzenny wynika z historycznych podziałów własnościowych. Dzielnicami zabudowy wielorodzinnej są Czechów, Czuby i LSM. Zabudowa jednorodzinna występuje na Konstantynowie, Ponikwodzie, Sławinie, Sławinku, Szerokim i Węglinie. Centrum usługowe znajduje się w Śródmieściu. Tereny usługowe tworzą kompleksy (Ogród Botaniczny UMCS wraz ze skansenem, Miasteczko akademickie). Znajdują się one także przy głównych arteriach (al. Kraśnicka, Spółdzielczości Pracy, ul. Zana).
Na Płaskowyżu Łuszczowskim znajdują się tereny przemysłowe i mieszkaniowe. Układ przestrzenny ukształtował się pod wpływem przebiegu linii kolejowej oraz dróg wylotowych, które przebiegają wzdłuż dolin. Dzielnicami głównie przemysłowymi są Tatary, Wrotków i Zadębie. Tereny głównie mieszkaniowe to dzielnice: Bronowice, Dziesiąta oraz Kośminek oraz osiedla: Majdan Tatarski i odosobnione Osiedle Jagiellońskie na Felinie. Na południu znaczną część powierzchni zajmuje las Dąbrowa.
Na Płaskowyżu Bełżyckim dominują tereny rolnicze. Znajduje się tam też podmiejska zabudowa mieszkaniowa oraz lasy: Stary Gaj i Las Krężnicki.
W dolinach znajdują się tereny zielone, wykorzystywane w funkcji rekreacyjnej. Centralnym punktem jest ujście Czechówki do Bystrzycy. W pobliżu dolin skoncentrowane są budynki sportowe i ogródki działkowe. Na południu utworzono zbiornik retencyjny – Jezioro Zemborzyckie – pełniące też funkcje rekreacyjne.
Historia
Okres przedlokacyjny
Początki ośrodka osadniczego sięgają VI w. Istniała wtedy osada na Czwartku, która rozprzestrzeniła się na sąsiednie wzgórza. W okresie wczesnopiastowskim wzniesiono kościół św. Mikołaja oraz drewnianą budowlę obronną na Wzgórzu Zamkowym. Budowla ta w XII wieku stała się ośrodkiem kasztelanii. Lublin należał wtedy do ziemi sandomierskiej, a szerzej – do Małopolski. Pierwsze wzmianki o Lublinie pochodzą z 1198. Miasto lokowano na prawie magdeburskim prawdopodobnie za czasów Bolesława Wstydliwego około 1257, jednak nie zachował się akt lokacyjny. W XIII w. Lublin stał się głównym ośrodkiem rodzącej się ziemi lubelskiej, od XIV w. wchodzącej w skład województwa sandomierskiego.
Nazwa miasta pojawia się w źródłach z 1228, od razu we współczesnej formie. Może ona pochodzić od nazwy osobowej Lubla. Byłaby ona utworzona od staropolskiego imienia Lubomir z dodanym pieszczotliwym przyrostkiem -la. Możliwe także, że zdrobniałe imię Lubla złączyło się z przyrostkiem dzierżawczym -in. Zygmunt Sułowski przypuszcza, że nazwa miasta jest związana z imieniem Lubel (Lubelnia). Analogicznie istnieją nazwy Wróblin, Wróbel. Zdaniem językoznawcy Macieja Malinowskiego Lublin dawniej nosił nazwę Lubelin. Współczesna nazwa miałaby powstać w wyniku redukcji samogłoski e. Pierwotny rdzeń zachował za to przymiotnik lubelski. Forma Lubelin została zanotowana w 1231. Założycielem czy właścicielem Lublina w zamierzchłych czasach mógł być człowiek o imieniu Lubel bądź Lubla. Według Kroniki Wincentego Kadłubka nazwa pochodzi od imienia założycielki, Julii, siostry Juliusza Cezara.
Rozkwit, ruina i odbudowa
Udokumentowanej lokacji 15 sierpnia 1317 dokonał Władysław Łokietek. W 1341 Kazimierz III Wielki odniósł w bitwie pod Lublinem zwycięstwo nad Tatarami. Rok później nadał miastu przywilej regulacyjny, na mocy którego otoczono je murami. 2 lutego 1386 na jednym z pierwszych sejmów walnych w Lublinie Jagiełło został wybrany królem Polski. W 1392 Władysław Jagiełło nadał Lublinowi prawo składu, w związku z czym z biegiem lat miasto stało się ważnym ośrodkiem handlowym, istotnym dla wymiany towarów między Koroną Królestwa Polskiego a Wielkim Księstwem Litewskim. W 1420 Biskup kijowski Andrzej przywiózł do Lublina relikwie Krzyża Świętego do kościoła dominikanów. W 1474 Kazimierz Jagiellończyk ustanowił tu stolicę nowo powstałego województwa lubelskiego.
Od XV do XVIII w. w mieście zbierały się sądy szlacheckie: ziemski i grodzki. Miały tam też miejsce sejmiki i popisy szlachty województwa lubelskiego. W wiekach XV–XVI miasto przeżywało rozkwit dzięki szlakowi handlowemu znad Morza Czarnego na zachód Europy. W 1569 w Lublinie zawarto unię lubelską. 19 lipca 1569 na sejmie w Lublinie książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi. Obecny wówczas Jan Kochanowski opisał w utworze Proporzec albo hołd pruski. W 1578 miasto wybrano na siedzibę Trybunału Głównego Koronnego. W 1588 biskup łucki Bernard Maciejowski ufundował kolegium jezuitów w Lublinie. W I Rzeczypospolitej Lublin był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego w starostwie lubelskim województwa lubelskiego. Zaliczany był do ważniejszych miast, z prawem nabywania majątków ziemskich i czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla.
W XVI i XVII wieku był głównym ośrodkiem reformacji. Działała tam jedna z ważniejszych gmin braci polskich oraz zbór kalwiński. W połowie XVII wieku Lublin uległ zniszczeniu w wyniku wojen oraz epidemii. Na fali ogólnopolskich konfliktów narodowościowych i gospodarczego zastoju upadły jarmarki lubelskie. W 1630 dżuma pochłonęła 5 tys. ofiar. Po 1650 z miasta wyemigrowała większość europejskich kupców. W 1655 Lublin splądrowały wojska rosyjsko-kozackie, a w 1656 miasto złupili Szwedzi. Dopełnili oni aktu zniszczeń lubelskiej zabudowy i zdziesiątkowali populację. 12 kwietnia 1656 miasto wyzwoliły wojska pod dowództwem hetmana Pawła Jana Sapiehy. Kolejne lata przyczyniły się do dalszego upadku Lublina, głównie za sprawą wojny północnej. W 1703 August II nadał miastu przywilej zrównujący je w prawach do Krakowa.
Po wojnach północnych nastąpił okres rozbudowy miasta, głównie siedzib magnackich i dóbr kościelnych. Ukształtował się dzisiejszy układ Krakowskiego Przedmieścia i pl. Litewskiego. Jednak nadal zabudowa miasta prezentowała się ubogo. W okresie oświecenia (1780) powstała Lubelska Komisja Boni Ordinis. Doprowadziła ona do restauracji kamienic, wybrukowania ulic i odnowy ratusza. Po ogłoszeniu Konstytucji 3 Maja pierwszym prezydentem miasta został Teodor Gruell-Gretz. W 1792 miasto zajęły wojska rosyjskie, kończąc okres krótkotrwałego dobrobytu.
Rozbiór Rzeczypospolitej w 1795 spowodował, że Lubelszczyzna znalazła się pod zaborem austriackim, jako część Galicji Zachodniej. Lublin stanowił największe po Krakowie miasto w zaborze austriackim. U schyłku XVIII w. liczył on ok. 9 tys. mieszkańców. Szlachta przeniosła się na wieś, pojawili się obcy urzędnicy. W 1809 do miasta wkroczyły oddziały Księstwa Warszawskiego. Zorganizowano tymczasowe władze polskie. Centralny Rząd Galicyjski przeprowadził reorganizację władz miejskich. Prezydentem został mianowany Beniamin Finke de Finkenthal, a wiceprezydentem Teodor Gruell-Gretz. Po pokoju w Schönbrunn Lubelszczyzna znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. Na początku 1810 Lublin został stolicą nowo utworzonego departamentu lubelskiego.
Okres rozwoju
W 1815 Lublin znalazł się w Królestwie Kongresowym w zaborze rosyjskim. W 1837 został stolicą guberni. W 1873 liczba ludności miasta wynosiła 28,9 tys. W niecałe ćwierć wieku (do 1897) wzrosła do 50,2 tys. W 1877 zbudowano pierwsze połączenie kolejowe. Nastąpiły także widoczne przeobrażenia w stosunkach społecznych – powstała warstwa zamożnej burżuazji. Formował się kształt urbanistyczny miasta – rosły dysproporcje między bogatym śródmieściem a dzielnicami położonymi na peryferiach. W czasie I wojny światowej w lecie 1915 zajęcie Lublina przez wojska niemieckie i austro-węgierskie zakończyło rosyjskie rządy w mieście.
W nocy z 6 na 7 listopada 1918 utworzono rząd Ludowy Republiki Polskiej pod przewodnictwem Ignacego Daszyńskiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Lublin się rozbudowywał. Powstawały fabryki i gmachy użyteczności publicznej, kwitła także lubelska kultura. 27 lipca 1918 założono Katolicki Uniwersytet Lubelski. W 1926 powstała druga wyższa uczelnia teologiczna – jezuickie „Bobolanum”. W 1927 reaktywowano Lubelskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (działające wcześniej w latach 1818–1828). W 1930 rabin Majer Szapira założył Jeszywas Chachmej Lublin. Szczególnie prężnie rozwijał się przemysł lotniczy. Zakłady Plage i Laśkiewicz produkowały samoloty marki Lublin. Później produkcja przeniosła się do znacjonalizowanej Lubelskiej Wytwórni Samolotów. Miasto podjęło także próby kreowania swego wizerunku. W 1934 wydany został afisz propagandowy o Lublinie, a dwa lata później zatwierdzono herb Lublina. 11 czerwca 1939 odbyły się pierwsze Dni Lublina.
II wojna światowa
W lipcu 1939 postanowiono, że w razie wybuchu wojny Lublin stanie się tymczasową siedzibą Prezydenta RP. Pierwszy atak lotniczy na miasto nastąpił 2 września rano. 5 września przeniesiono do miasta ministerstwa oraz skarb państwa. Tego samego dnia utworzona została Armia „Lublin”. 9 września Niemcy zbombardowali miasto. Zginęło około 1000 osób. Prezydent Lublina Bolesław Liszkowski opuścił miasto 9 września 1939 i wyjechał do Rumunii. 18 września wojska niemieckie wkroczyły do Lublina. Do lipca 1944 miasto znalazło się pod okupacją jako część Generalnego Gubernatorstwa.
W listopadzie 1939 rozpoczęły się masowe represje wobec polskiej inteligencji, nazwane później Sonderaktion Lublin. Aresztowano kilkuset prawników, inżynierów, profesorów KUL, nauczycieli i duchownych, między innymi biskupów Mariana Fulmana i bł. Władysława Gorala. Niemcy zamknęli KUL, szkoły i teatry, a także wstrzymali wydawanie polskiej prasy. Między czerwcem a sierpniem 1940 w ramach Akcji AB aresztowano kilkuset przedstawicieli inteligencji. Około 500 z nich rozstrzelano w pobliskich Rurach Jezuickich. Hitlerowcy utworzyli więzienie gestapo na Zamku w Lublinie oraz katownię „Pod Zegarem”. Represje wymierzone wobec polskich Żydów miały miejsce od końca 1939. Utworzono obóz koncentracyjny na Majdanku oraz getto dla ludności żydowskiej. Podczas Zagłady w ramach Akcji Reinhard zginęło około 40 tys. lubelskich Żydów, którzy przed 1939 stanowili ponad 1/3 ludności miasta. Zniknęło całe tzw. miasto żydowskie i niemal cała Wieniawa, zamieszkana głównie przez Żydów. Zlikwidowano cmentarze żydowskie.
W lipcu 1944 niżsi dowódcy Armii Krajowej podjęli decyzję rozpoczęcia walk w mieście. Radzieckie zajmowanie Lublina rozpoczęło się 23 lipca 1944, a zakończyło 25 lipca 1944. 2 sierpnia Lublin stał się siedzibą Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
Polska Ludowa
W dobie Polski Ludowej nastąpił gwałtowny rozwój miasta. Do 1989 ludność miasta wzrosła ponad trzykrotnie w stosunku do 1939.
W 1944 wznowił działalność Katolicki Uniwersytet Lubelski oraz utworzono Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (UMCS). W 1953 powstała Politechnika Lubelska. Następnie z UMCS wyłoniły się: Uniwersytet Medyczny w Lublinie (1949) i Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie (1955). W 1944 w Lublinie została założona Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.
19 sierpnia 1946 r. Lublin został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy.
22 lipca 1954 roku w mieście odbyły się centralne obchody 10-lecia Polski Ludowej. Z tej okazji Lublin został odznaczony Krzyżem Grunwaldu I Klasy .
W 1957 powstała Lubelska Spółdzielnia Mieszkaniowa. W tym samym roku założono Lubelskie Towarzystwo Naukowe. W 1961 otwarto Kino „Kosmos”. W okresie Polski Ludowej wzniesiono również szereg wielkich zakładów przemysłowych, m.in. Fabrykę Samochodów Ciężarowych (FSC).
7 listopada 1968 roku odbyły się w Lublinie główne obchody 50-tej rocznicy odzyskania niepodległości w 1918 roku. Na uroczystej akademii przemówienie okolicznościowe wygłosił premier J. Cyrankiewicz.
Od 8 do 24 lipca 1980 fala strajków i protestów pracowniczych objęła ponad 150 zakładów pracy na Lubelszczyźnie, z czego 91 w Lublinie. Strajki te są określane mianem Lubelskiego Lipca 1980. Ich uczestnicy domagali się: cofnięcia podwyżek cen żywności, podwyżek płac, poprawy warunków pracy oraz (w kilku przypadkach) niezależności działania związków zawodowych. Protesty zostały zakończone pisemnymi porozumieniami strajkujących z władzami. Otworzyły one drogę do lepiej przygotowanych i przeprowadzonych strajków sierpniowych na Wybrzeżu.
Po 1989 r.
Dzisiejszy Lublin zajmuje obszar 147 km². Jest przeszło sześć razy większy niż w chwili uzyskania prawa miejskiego w 1317. Przydzielono mu wtedy „100 łanów ziemi uprawnej i nieuprawnej według miary magdeburskiej” (czyli około 24 km²). Lublin jest wiodącym ośrodkiem po prawej stronie Wisły, największym ośrodkiem akademickim po prawej stronie Wisły oraz jednym z największych w Polsce. Dzięki środkom Unii Europejskiej ma miejsce szereg inwestycji. Miasto jest członkiem Unii Metropolii Polskich.
W 2007 historyczny zespół architektoniczno-urbanistyczny Lublina został uznany za pomnik historii. W 2015 Lublin uzyskał Znak dziedzictwa europejskiego. Przebiega tędy wiele szlaków turystycznych, m.in. Via Regia, Szlak Jagielloński, czy Szlak Chasydzki. W 2017 roku Lublin otrzymał Nagrodę Europy, najwyższe wyróżnienie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. W 2019 obchodzona była 450. rocznica podpisania unii lubelskiej. W 2023 roku miasto będzie Europejską Stolicą Młodzieży.
Ludność
Lublin jest dziewiątym co do liczby ludności miastem w Polsce. Jest też najludniejszym powiatem, powiatem o największej gęstości zaludnienia oraz największym miastem na prawach powiatu w województwie lubelskim. Osób zameldowanych na stałe jest 321 619 (stan na 31 grudnia 2018), a zameldowanych ogółem – 338 586 (stan na 31 grudnia 2020). Oprócz tego dużą grupę stanowią niezameldowani studenci. Według szacunków z 2016 liczba studentów wynosiła ok. 70 tys. Sam Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej kształcił ponad 20 tysięcy studentów wszystkich lat. Największą populację Lublin odnotował w 1999 – według danych GUS – 359 154 mieszkańców. Na koniec 2020 stopa bezrobocia w Lublinie wynosiła 5,8%. Lublin ma duży odsetek osób stosujących dietę roślinną. W 2021 18,5% ankietowanych dorosłych lublinian zadeklarowało się jako weganie lub wegetarianie.
Od 1999 liczba osób zameldowanych w Lublinie na stałe spada. Główną przyczyną jest suburbanizacja. Jednocześnie wzrosła ludność obszaru obejmującego 15 gmin wokół Lublina oraz sam Lublin. Do aglomeracji lubelskiej przeprowadzają się głównie mieszkańcy Lubelszczyzny i Polski południowo-wschodniej. Trend spadkowy, dotyczący liczby stałych mieszkańców miasta, wyhamował w drugiej dekadzie XXI w.
Uproszczony wykres liczby ludności Lublina od roku lokacji na prawie magdeburskim:
Piramida wieku mieszkańców Lublina w 2014:
Gospodarka
Sytuacja od lat 90. XX w.
Pierwszy okres polskiej transformacji ustrojowej minął w Lublinie bez większych problemów. Najtrudniejszy był koniec lat 90. Osłabł lubelski przemysł, wzrosło bezrobocie. Zmiany specjalizacji gospodarczych rozpoczęły się dopiero w 2011. W kolejnych latach zmieniono zarządzanie miastem. W konsekwencji do 2018 zaczęło działać 80 nowych inwestorów, a zatrudnienie wzrosło do prawie 130 tysięcy. Był to rekordowy wynik. Przy tym przemysł miał niewielki udział w strukturze zatrudnienia (18 tys.).
Przemysł
Motoryzacja
W okresie PRL Fabryka Samochodów Ciężarowych (FSC) produkowała samochody marki FSC Żuk oraz FSC Lublin. W latach 90. fabrykę kupił południowokoreański koncern Daewoo. W ten sposób powstało Daewoo Motor Polska (DMP). Zła koniunktura na azjatyckich rynkach spowodowała problemy finansowe koncernu. Doprowadziło to do upadku zakładów w Lublinie. Większość pracowników została zwolniona. Fabrykę kupiła spółka Intrall, jednak w 2007 sąd ogłosił jej upadłość. W 2009 spółka DZT Tymińscy zakupiła prawa do produkcji samochodów Honker i Lublin oraz oddziały dawnych zakładów DMP. Produkcja nowocześniejszego następcy dostawczego Lublina, Pasagona, rozpoczęła się w 2010, po przejęciu linii produkcyjnych dawnej FSC. W 2011 producent planował rozwinąć produkcję do 10 tysięcy samochodów rocznie. Planowano eksportować część samochodów. Zatrudnienie w fabryce miało wynieść 350 osób.
W 2011 na terenie dawnej FSC przedsiębiorstwo Ursus S.A. wyprodukowało ciągniki marki Ursus. Od 2011 spółka montuje w Lublinie chińskie pick-upy marki ZX Grand Tiger. Jest to pierwsza w Polsce i jedna z pierwszych w Europie homologacji na samochód pochodzący z Chin. Uznaje się to za sukces inżynierów Ursusa, którzy w ciągu dziewięciu miesięcy dostosowali samochód do wymogów Unii Europejskiej.
Nowe technologie
Pod koniec lat 70. XX wieku został zaprojektowany i stworzony (przez pracowników UMCS) pierwszy w Polsce kabel światłowodowy. Lubelską fabrykę światłowodów (także pierwszą w Polsce) utworzono w 1983.
W Lublinie działa Lubelski Park Naukowo-Technologiczny, centrum naukowo-badawcze, będące miejscem spotkań dla instytucji naukowych z przedsiębiorstwami. W projekt ten włączyły się wszystkie lubelskie uczelnie, samorząd miasta i województwa. Celem są wspólne inwestycje w innowacyjne technologie. Budowa ruszyła w 2003 i została zakończona w 2012 roku.
Przy wsparciu środków unijnych powstał projekt Lubelskiej Wyżyny IT, współrealizowany przez urząd miasta, ośrodki akademickie i przedsiębiorców. Ma on na celu wsparcie rozwoju branży high-tech w Lublinie.
Energetyka
Największym dostawcą energii w Lublinie jest elektrociepłownia znajdująca się na Wrotkowie, wchodząca w skład grupy kapitałowej PGE (Polskiej Grupy Energetycznej S.A.). Stanowi ona największe źródło energii elektrycznej i cieplnej na Lubelszczyźnie i posiada największy blok gazowo-parowy w Polsce. Podstawowym paliwem produkcyjnym dla BGP jest gaz ziemny wysokometanowy. Lublin jest także siedzibą główną przedsiębiorstwa PGE-Energia.
W mieście, zwłaszcza na obrzeżach wiele budynków należących do zabudowy jednorodzinnej jest wyposażonych w panele fotowoltaiczne i inne niezależne instalacje odnawialnych źródeł energii.
Inne branże
W Lublinie swoją siedzibę ma także fabryka maszyn rolniczych Sipma i producent drzwi, Pol-Skone. Działają tu ponadto przedsiębiorstwa farmaceutyczne (wytwórnia surowic i szczepionek BIOMED oraz Polfa Lublin), chemiczne i spożywcze. Wśród tych ostatnich są m.in. dwie spółki giełdowe: Emperia Holding S.A. i Polmos Lublin S.A. (Stock Polska). Prężnie działa również wytwórnia makaronów i płatków śniadaniowych Lubella oraz producent słodyczy, Solidarność. W Lublinie działa też producent preparatów ziołowych, Herbapol, jeden z największych browarów w Polsce, Perła, filia Indykpolu (były Lubdrob SA), oddział POCh Polskie Odczynniki Chemiczne, a także Zakłady Tytoniowe w Lublinie.
Handel
Główną ulicą handlową Lublina jest Krakowskie Przedmieście. W latach 90. XX wieku powstało tam wiele butików i ekskluzywnych sklepów. Śródmieście i Stare Miasto to miejsca spotkań lublinian w kawiarniach, barach kawowych, restauracjach i pubach. W centrum miasta znajduje się centrum handlowo-rozrywkowe z kinem i centrum rozrywki.
W Lublinie działają sklepy największych sieci polskich i zagranicznych. Znajdują się tam ok. 20 centrów handlowych, kilkadziesiąt hipermarketów czy supermarketów i podobna liczba sklepów elektronicznych, perfumerii i drogerii. Ważnym punktem w mieście jest ulica Zana, jedna z arterii komunikacyjnych Lublina, w dzielnicy Rury. Znajdują się tam siedziby przedsiębiorstw i instytucji, między innymi ZUS, banki, przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe, hipermarkety. Dynamiczny rozwój tej części miasta rozpoczął się w latach 90. XX wieku. Przy tej ulicy stoi biurowiec Gray Office Park. W bliskiej odległości od ul. Zana znajduje się także najwyższy budynek w Lublinie Metropolitan Park.
Na terenie Międzynarodowych Targów Lubelskich organizowane są imprezy targowe, popularne ze względu na bliskie sąsiedztwo wschodniej granicy. Odbywają się tam m.in. targi samochodowe, turystyczne, edukacyjne, ślubne i budowlane. W 2012 tereny wystawiennicze zostały kilkakrotnie rozbudowane.
Usługi
Lublin staje się regionalnym centrum biurowym. W drugiej dekadzie XXI w. powstały tam duże obiekty biurowe, między innymi: Biurowiec Orion, park biurowo-mieszkaniowy Centrum Zana Office Park na terenie dawnej zajezdni Helenów. Lublin w 2017 r. przesunął się na 8. pozycję rynku biurowego w Polsce. Według miejskich planów głównymi centrami powierzchni biurowych są: okolice dworca metropolitalnego (potencjał 150 tys. mkw powierzchni biurowych) i okolice ulic Kraśnickiej i Nałęczowskiej (park biurowy o powierzchni 80 tys. mkw). Postuluje się utworzenie dzielnicy biurowej w przy wjeździe od strony Warszawy, z dopuszczoną wysoką zabudową (do 200–250 metrów).
W Lublinie funkcjonuje jeden hotel 5-gwiazdkowy, trzynaście hoteli 4- i 3-gwiazdkowych, dwa 2-gwiazdkowe, a także kilka dworów i zajazdów. Noclegi oferują także akademiki i osoby prywatne.
Podstrefa ekonomiczna
Na gruntach przy al. Witosa, w sąsiedztwie Lubelskiego Węzła Kolejowego, obwodnicy Lublina i portu lotniczego w Świdniku znajduje się Podstrefa Ekonomiczna w Lublinie, należąca do Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec. W 2016 roku obszar podstrefy ekonomicznej wynosił 128 ha. Planowano rozszerzyć Podstrefę Lublin do 200 ha. Podstrefa przyciągnęła wiele firm, między innymi: Aliplast, Stokrotka, Pol-Skone, Ball, MLP, Panattoni Europe i Modern-Expo Group.
Transport
Komunikacja piesza
Do lat 60. XX w. z powodu małej liczby samochodów nie istniał konflikt między ruchem pieszym i motoryzacyjnym. W 1964 spodziewano się liczby 50–100 samochodów na 1000 mieszkańców oraz projektowano do 70 miejsc parkingowych na 1000 mieszkańców. Do lat 80. przeważała koncepcja segregacji ruchu pieszego i samochodowego w osiedlach mieszkaniowych, przy czym nie uwzględniano potrzeb osób z ograniczonymi możliwościami ruchowymi i w ciągach pieszych projektowano liczne utrudnienia (schody, wysokie krawężniki). W następnych dziesięcioleciach nie budowano odpowiedniej liczby miejsc parkingowych. W tej sytuacji na początku XXI wieku obserwowano zajmowanie chodników przez zaparkowane samochody i korzystanie przez pieszych z dróg zaprojektowanych dla samochodów.
W 2015 w lubelskim ratuszu powołano zespół odpowiedzialny za politykę pieszą. Rok później opracowano projekt Lubelskich Standardów Pieszych, który zakłada priorytetowe traktowanie ruchu pieszego i planowanie infrastruktury z perspektywy pieszych. Postuluje on m.in. planowanie tzw. miasta krótkich dróg, uprzywilejowanie pieszych w centrum miasta oraz rozwój stref o małym natężeniu ruchu, w których ruch pieszych byłby dopuszczony na całej szerokości ulic.
Transport rowerowy
Pierwsze drogi rowerowe w Lublinie powstawały w latach 90. XX wieku. W 1997 rada miasta wydała uchwałę ws. określenia zasad polityki komunikacyjnej, a w 2000 – „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego”, które także uwzględniało transport rowerowy. Jednak według SUiKZP program budowy sieci dróg rowerowych miał służyć głównie celom turystycznym i rekreacyjnym.
W latach 2010–2015 ukazało się pięć dokumentów strategicznych dotyczących polityki rowerowej (wydanych przez władze miasta albo sporządzonych na ich zlecenie), w tym uchwały rady miasta: „Polityka Rowerowa Miasta Lublin” i „Koncepcja rozwoju komunikacji rowerowej w mieście Lublin”. W 2014 otwarto Lubelski Rower Miejski, na który składało się 40 stacji rowerowych i 400 rowerów. Dwa lata później system ten został ponad dwukrotnie powiększony. Na wiosnę 2015 w Lublinie było ok. 130 km dróg rowerowych, ponad 25 km pasów rowerowych i 1,5 km ulic z kontrapasami lub kontraruchem. Latem 2021 roku w Aglomeracji Lubelskiej znajdowało się co najmniej 127 stacji rowerowych Lubelskiego Roweru Miejskiego i ponad 180 km dróg rowerowych. Zaś planowane jest jeszcze ponad kilkanaście kolejnych kilometrów. Czasami przez mieszkańców Lublina miasto jest uznawane za jedno z najbardziej przyjaznych rowerzystom i pieszym miast w Polsce.
Polityka rowerowa Lublina ma służyć rozwojowi zrównoważonego transportu; jej celem jest osiągnięcie do 2025 przynajmniej 15% udziału ruchu rowerowego w ogólnej liczbie podróży. W 2015 opublikowano „Społeczny audyt polityki rowerowej dla Lublina”, którego autorzy wskazali, że władze samorządowe nie wywiązują się z wykonywania istniejących, określonych szczegółowo zadań, a część działań związanych z polityką rowerową wykonuje strona społeczna.
Transport drogowy
Przez Lublin przebiegają trzy drogi ekspresowe i międzynarodowe:
S12 (E373) z Puław (w planach z Piotrkowa Tryb) do Piask (planowane do Chełma i granicy z Ukrainą w Dorohusku),
S17 (E372) z Warszawy do Piask (w planach do Zamościa i granicy z Ukrainą w Hrebennem i do Kijowa),
S19 jako obwodnica zachodnia (w planach z Białegostoku do Rzeszowa).
W mieście zaczynają się drogi:
droga krajowa nr 82 do Włodawy,
droga wojewódzka nr 809 do Przytoczna,
droga wojewódzka nr 822 do Świdnika,
droga wojewódzka nr 830 do Nałęczowa,
droga wojewódzka nr 835 do Biłgoraja i Przeworska.
Lublin posiada obwodnicę, której odcinek północny i wschodni (z Dąbrowicy do Felina) stanowi odcinek dróg ekspresowych S12, S17 i S19, a odcinek zachodni (z Dąbrowicy do Konopnicy) – odcinek drogi ekspresowej S19.
Komunikacja miejska
Transport zbiorowy w Lublinie na zlecenie Zarządu Transportu Miejskiego obsługuje komunalne Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Lublin Sp. z o.o., podwykonawcy oraz podmioty zewnętrzne. Lublin jest jednym z 3 miast w Polsce (obok Gdyni i Tychów), w których jeżdżą trolejbusy. W mieście istnieje 55 linii autobusowych (w tym 3 nocne) i 12 linii trolejbusowych. Nośnikiem biletów okresowych w Lublinie jest Karta Biletu Elektronicznego.
Transport kolejowy
Lublin jest węzłem kolejowym. Przez miasto przebiega linia kolejowa łącząca Warszawę z granicą państwa w Dorohusku, a dalej z Kijowem. Dwie inne linie wybiegają z Lublina w kierunkach: południowym (m.in. do Kraśnika i dalej – Przeworska) oraz północnym (do Łukowa). W 2012 został wybudowany tor łączący stację PKP Lublin Główny z Portem Lotniczym Lublin. Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe ze stolicą i większością większych miast w kraju, a także Kijowem.
W granicach administracyjnych miasta znajdują się stacje kolejowe: Lublin Główny, Lublin Północ, Lublin Zemborzyce, a także stacja towarowa Lublin Tatary. Podróżni mogą również korzystać z przystanków: Lublin Zadębie, Lublin Ponikwoda, Rudnik Przystanek, Lublin Zachodni. Do 2017 istniał nieużywany przystanek kolejowy, Lublin Zalew. W zachodniej części miasta, na jego granicy funkcjonuje przystanek kolejowy Stasin Polny. Stacja węzłowa w Lublinie, znajdująca się przy placu Dworcowym, jest dworcem o największej liczbie odprawionych pasażerów we wschodniej Polsce. Zabytkowy dworzec wybudowany został w 1877.
W roku 2017 rozpoczął się remont linii kolejowej nr 7 w kierunku Warszawy. W roku 2018 rozpoczęto modernizację linii kolejowej nr 68 w kierunku Rzeszowa połączone z jej elektryfikacją.
Po zakończeniu remontów możliwe będzie zrealizowanie koncepcji Lubelskiej Kolei Aglomeracyjnej (Metropolitalnej), kolei aglomeracyjnej tworzonej we współpracy władz samorządowych. W październiku 2020 podpisano umowę dotyczącą utworzenia koncepcji LKA. Wykonawcą jest firma Schuessler-Plan Inżynierzy Sp. z o.o. Zgodnie z umową ma 495 dni na przygotowanie koncepcji.
W roku 2020 w dzielnicy Za Cukrownią rozpoczęła się budowa Zintegrowanego Intermodalnego Dworca Metropolitalnego w Lublinie. Obejmuje ona proces modernizacji Dworca Głównego PKP oraz budowy nowego Dworca PKS, który ma zostać przeniesiony z Alei Tysiąclecia na ulicę Młyńską sąsiadującą z dworcem kolejowym. Ruszyła także budowa zajezdni autobusowej, parkingu podziemnego, mostu oraz deptaku na ul. Gazowej. Dzięki tym działaniom, okolica ta ma stać się węzłem komunikacyjnym regionu. Zmiany mają objąć ulice: Młyńską, Gazową, Krochmalną, Dworcową, 1-go Maja oraz Pocztową.
Transport lotniczy
Decyzja o budowie pierwszego portu lotniczego pod Lublinem zapadła w 1934 roku. Znajdował się on w Świdniku. Jego otwarcie miało miejsce 4 czerwca 1939. W 1944 wycofujący się Niemcy zniszczyli lotnisko i od tej pory przez prawie 70 lat, do 2012, Lublin nie widniał na mapie połączeń lotniczych.
Obecnie działający port lotniczy Lublin jest także zlokalizowany w Świdniku, około 10 km od centrum Lublina. Jest on skomunikowany połączeniem kolejowym z dworcem PKP Lublin Główny. W 2018 roku lotnisko obsłużyło ponad 450 tys. pasażerów, co czyniło je dziesiątym najbardziej ruchliwym portem lotniczym w całej Polsce. Od początku istnienia do końca 2019 roku Lublin Airport obsłużył już ponad 2 693 000 pasażerów. Pandemia koronawirusa ograniczyła działalność lotniska. Jego władze podjęły decyzję o rozwoju usług cargo i prywatnego lotnictwa biznesowego.
Około 12 km na południowy zachód od miasta leży lotnisko Lublin-Radawiec w Radawcu Dużym. W 1999 otwarto sanitarne lądowisko przy Al. Kraśnickiej, a w 2013 przy ul. Grenadierów również sanitarne lądowisko Lublin-SPZOZ MSW. Czynne jest również od 1991 lądowisko przy SPSK nr 4 przy ul. Jaczewskiego.
Bezpieczeństwo publiczne
W Lublinie działa kilka szpitali klinicznych, w tym klinika dziecięca i wojskowa. Ponadto działają m.in. szpitale wojewódzkie (wojewódzki szpital specjalistyczny, szpital im. Jana Bożego (który pod koniec 2014 przejął dawny Szpital Kolejowy), Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej, szpital neuropsychiatryczny) i rządowe: szpital MSWiA oraz Instytut Medycyny Wsi.
W Lublinie znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999.
Według raportu Europolis – Rankingu Miast Zielonych za rok 2021, Lublin jest najbardziej „zielonym” miastem na prawach powiatu w całej Polsce. Stolica Lubelszczyzny zwyciężyła w trzech z pięciu kategorii: transport publiczny, zdrowie publiczne oraz działania na rzecz poprawy jakości powietrza. Tuż za nim uplasowały się Katowice oraz Łódź.
Edukacja
Pierwsza szkoła wyższa w Lublinie powstała w XVII wieku. Było nią założone przy klasztorze ojców dominikanów i istniejące w latach 1644–1686 Studium generale, mające prawo nadawania stopni lektora oraz bakałarza filozofii i teologii. Pierwszym rektorem (regensem) był o. Paweł Ruszel OP.
Pierwszą uczelnią założoną w XX wieku (1918) był Katolicki Uniwersytet Lubelski. Uruchomienie tej uczelni przez ks. Idziego Radziszewskiego spowodowało ożywienie naukowe miasta, napływ studentów oraz wybitnych naukowców (głównie ze Lwowa i Krakowa). Życie akademickie jeszcze bardziej dynamicznie zaczęło rozwijać się po II wojnie światowej, gdy jako przeciwwaga dla katolickiej uczelni – w 1944 powołany został do istnienia Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. To właśnie z tej uczelni państwowej wyodrębniły się później kolejne lubelskie szkoły wyższe (Uniwersytet Medyczny i Uniwersytet Przyrodniczy). Lata 90. XX wieku przyniosły bardzo dynamiczny rozwój uczelni prywatnych.
W Lublinie swoje siedziby mają uczelnie publiczne: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie i Politechnika Lubelska oraz szereg niepublicznych, spośród których Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II funkcjonuje na prawach uczelni państwowej. W 2021 liczbę osób studiujących na lubelskich uczelniach szacowano na ok. 70 tys. Biorąc te dane pod uwagę, Lublin prawdopodobnie ma największy odsetek populacji studenckiej spośród wszystkich polskich miast.
Pod koniec drugiej dekady XXI w. Lublin odnotował wysoki, jak na polskie ośrodki, odsetek umiędzynarodowienia szkolnictwa wyższego. Prawie 10% studentów było cudzoziemcami. Dla porównania w Wielkiej Brytanii czy Szwajcarii wskaźnik ten przekracza 15%.
W Lublinie znajduje się co najmniej 60 publicznych i niepublicznych szkół podstawowych oraz 38 liceów ogólnokształcących. Największą pod względem liczby uczniów i pracowników szkołą podstawową jest Szkoła Podstawowa nr 51 im. Jana Pawła ll. SP 51 położona jest w dzielnicy Czuby Południowe. W roku szkolnym 2021/2022 uczęszczało do niej 1410 uczniów oraz pracowało w niej 240 osób, w tym 167 nauczycieli.
Kultura
Ośrodki kulturalne
Lublin jest największym ośrodkiem naukowo-kulturalnym po wschodniej stronie Wisły, co przekłada się na liczne imprezy kulturalne organizowane przez społeczność studencką, a także władze samorządowe. Działa tam m.in. Akademickie Centrum Kultury i ośrodki samorządowe: Centrum Kultury, Centrum Spotkania Kultur, Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, Warsztaty Kultury i Wojewódzki Ośrodek Kultury.
W mieście znajduje się wiele bibliotek, w tym Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie i Miejska Biblioteka Publiczna w Lublinie.
Istnieje szereg galerii i kilkanaście muzeów, w tym Muzeum Wsi Lubelskiej, Muzeum Lubelskie na Zamku, Muzeum Historii Miasta Lublina, Muzeum Martyrologii „Pod Zegarem”, Dworek Wincentego Pola, Muzeum Literackie im. Józefa Czechowicza, Izba Pamięci Drukarstwa Polskiego oraz Państwowe Muzeum na Majdanku. W mieście funkcjonuje jedyna scena operowo-operetkowa po prawej stronie Wisły – Teatr Muzyczny. Działają także Filharmonia Lubelska im. H. Wieniawskiego, Lubelska Orkiestra Kameralna oraz Sala Koncertowa w Szkole Muzycznej im. Karola Lipińskiego. Funkcje teatru operowego pełni Teatr Muzyczny. Siedzibą planowanej Opery Lubelskiej ma zostać Centrum Spotkania Kultur. W 2020 roku ma powstać w Pałacu Lubomirskich Muzeum Ziem Wschodnich.
Lublin jest ośrodkiem kultury alternatywnej. Lata 70. XX wieku przyniosły takie projekty jak Teatr Gong 2 czy Scena Plastyczna KUL i poetycka Grupa Samsara. W Lublinie rozwija się także sztuka performance. Elementem teatru alternatywnego jest Teatr Provisorium i Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”. W mieście działa „Przestrzeń działań twórczych TEKTURA”, odbywa się również Festiwal Open City, powstają squaty.
Do czerwca 2011 Lublin walczył o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016. 13 października 2010 Komisja Selekcyjna, działająca pod patronatem Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ogłosiła, że Lublin wraz z Warszawą, Katowicami, Gdańskiem i Wrocławiem znalazł się na tzw. krótkiej liście.
Wydarzenia kulturalne
Lublin jest miejscem imprez kulturalnych, z których wiele nawiązuje do jego wielokulturowego dziedzictwa i odbywa się w otwartej przestrzeni Starego Miasta. Spośród największych wydarzeń, przyciągających tysiące uczestników i mających renomę międzynarodową wymienia się: Carnaval Sztukmistrzów – festiwal z pogranicza teatrów ulicznych i cyrku, którego nazwa została zainspirowana postacią Sztukmistrza z Lublina; Noc Kultury – odbywający się wieczorem i nocą festiwal spektakli teatralnych, koncertów muzycznych, wystaw, happeningów i innych wydarzeń kulturalnych; Wschód Kultury – Inne Brzmienia Art’n’Music Festival – prezentujący najciekawsze zjawiska muzyczne na styku gatunków, tradycji i wpływów kulturowych; Jarmark Jagielloński – nawiązujące do tradycji Rzeczypospolitej Obojga Narodów wydarzenie handlowo-kulturalne, w czasie którego tradycyjnemu jarmarkowi towarzyszą występy i pokazy artystów, rzemieślników i wytwórców tradycyjnego rękodzieła z krajów Europy Środkowo-Wschodniej; Europejski Festiwal Smaku – prezentujący bogactwo i dziedzictwo kulinarne Lubelszczyzny wpisane w szeroki kontekst kultury kulinarnej Europy i krajów Partnerstwa Wschodniego, podczas którego odbywają się koncerty, wystawy, pokazy i warsztaty.
Media
Radio i telewizja
Pierwsze plany uruchomienia rozgłośni radiowej w Lublinie pojawiły się jeszcze przed II wojną światową. W 1927 Tygodnik Ilustrowany opublikował artykuł, w którym, powołując się na „Wielki plan rozbudowy sieci radiofonicznej w Polsce”, wskazał Lublin jako jedną z 12 siedzib rozgłośni radiowych. Wizji nie udało się jednak zrealizować przed 1939 rokiem.
10 sierpnia 1944 w Lublinie na bocznicy kolejowej z wagonowej radiostacji „Pszczółka” emisję rozpoczęło odrodzone Polskie Radio. 22 listopada 1944 dekretem PKWN powołane zostało Przedsiębiorstwo Państwowe „Polskie Radio”, które nadawało z Lublina program w językach: polskim, francuskim, rosyjskim i angielskim. 1 marca 1945 zdecydowano o przeniesieniu nadawania audycji radiowych do Warszawy. Od tego czasu Lublin nie miał swojej rozgłośni. W 1957 rozpoczęła nadawanie rozgłośnia lokalna Polskiego Radia – Polskie Radio Lublin. W latach 50. XX wieku powstały także liczne radiowęzły zakładowe i studenckie. W 1964 Polskie Radio Lublin przeniosło się do nowej siedziby przy ul. Obrońców Pokoju 2, do nowoczesnych pomieszczeń emisyjnych. W latach 1981–1982 rozgłośnia zawiesiła nadawanie programu z uwagi na stan wojenny w Polsce. W latach 80. XX wieku w Świdniku powstawały audycje opozycyjnego Radia Solidarność.
Przemiany ustrojowe 1989 przyniosły zmiany na lokalnym rynku radiowym. W grudniu 1992 powstały dwie komercyjne stacje radiowe – Radio Rytm i Radio Puls. W 1994 powstała również rozgłośnia Radio Top, kierowana głównie do kobiet, a także rozgłośnia archidiecezji lubelskiej – początkowo pod nazwą Katolickie Radio Lublin. W 1995 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej rozpoczął nadawanie programu Akademickiego Radia Centrum. Proces formatowania rozgłośni radiowych i konsolidacji grup radiowych sprawił, że pod koniec lat 90. XX wieku lokalne rozgłośnie zostały związane z koncernami medialnymi.
W Lublinie swoją siedzibę mają stacje telewizyjne: TVP3 Lublin i Lubelska TV.
Prasa
Ukazują się dzienniki: „Kurier Lubelski” i „Dziennik Wschodni”, tygodnik „Nowy Tydzień”, „Lubelski Sport Express”, czasopismo „Akcent”, prasa bezpłatna, informatory i lokalny dodatek „Gazety Wyborczej”.
Religia
W Lublinie w czasach historycznych żyli katolicy, protestanci, żydzi, prawosławni i muzułmanie. W roku 1625 ukończono budowę archikatedry św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty. W 1930 powstała, założona przez rabina Majera Szapirę, Jeszywas Chachmej Lublin. Przed ll wojną światową Lublin cieszył się dużą różnorodnością religijną. W 1939 z 125 000 ówczesnych mieszkańców miasta, aż 40 tys. stanowili żydzi (mieszkali oni głównie na obecnej Wieniawie). Spory był również odsetek protestantów i prawosławnych. Obecnie Lublin jest zdominowany przez katolicyzm. Zaś w mieście nadal znajdują się świątynie większości popularnych religii, organizowane są także międzykulturowe festiwale o randze międzynarodowej.
Na terenie Lublina funkcjonują następujące parafie katolickie: łacińskie podległe archidiecezji lubelskiej, greckokatolicka, polskokatolicka, starokatolicka mariawitów oraz wspólnota Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X; a także prawosławne: parafia katedralna (nowy styl) i parafia dla społeczności ukraińskiej (stary styl).
W Lublinie działają liczne kościoły protestanckie, m.in. parafia luterańska, zbór zielonoświątkowy „Oaza”, zbór adwentystów dnia siódmego, zbór baptystów, Kościół Nowego Przymierza, a także około dziesięciu innych, mniejszych wspólnot ewangelikalnych.
Nurt restoracjonistyczny reprezentuje w mieście: 17 zborów Świadków Jehowy (w tym zbór języka migowego oraz dwa zbory obcojęzyczne: angielski i rosyjski oraz grupy: chińsko-, turecko- i ukraińskojęzyczna). Posiadają oni cztery Sale Królestwa oraz Salę Zgromadzeń, Świecki Ruch Misyjny „Epifania” (zbór Lublin), Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego (zbór Lublin) oraz gmina mormonów.
W Lublinie funkcjonuje także filia gminy żydowskiej w Warszawie, centrum islamu oraz kilka ośrodków religii dharmicznych, m.in. buddyjski związek diamentowej drogi oraz Instytut Wiedzy o Tożsamości „Misja Czaitanii”.
Zabytki
W Lublinie znajdują się materialne pamiątki z różnych epok, począwszy od zarania polskiej państwowości, poprzez romanizm, gotyk, renesans (w okresie którego na szczególną uwagę zasługują zabytki w tzw. typie lubelskim) aż po barok, klasycyzm, modernizm. Pamiątki te uzupełniają zbiory muzeów, oferta kulturalna teatrów i kin. Z uwagi na historycznie odległy rodowód miasta w Lublinie znajduje się szereg zabytków wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych.
Zabytkowa architektura Lublina skupia się na obszarze Starego Miasta i Śródmieścia. Budowle sakralne tego obszaru prezentują okresy stylowe od gotyku do baroku. Obok średniowiecznej Bramy Krakowskiej, neostylowy zamek lubelski stanowi drugi rozpoznawalny symbol architektoniczny miasta. Najstarszymi zachowanymi budowlami są: kaplica św. Trójcy oraz XIII-wieczny donżon. Z XIV wieku pochodzi również gotycka baszta obronna znajdująca się obok Bramy Krakowskiej. Inną atrakcją turystyczną są Lubelskie Podziemia. To około 300-metrowa trasa turystyczna biegnąca pod zabudową Starego Miasta w Lublinie. Przez Lublin przebiega Via Jagiellonica oraz Lubelska Droga św. Jakuba.
Lublin w kulturze
Wiersze poświęcone Lublinowi pisał Józef Czechowicz. Lubelski pisarz i redaktor, Marcin Wroński, ur. 1972 w Lublinie – absolwent KUL, autor m.in. kryminałów o komisarzu Maciejewskim, w których miejsce akcji stanowi przedwojenny Lublin. W powieści Sebastiana Bukaczewskiego „Onde estas?”, wydanej w 2012, której akcja toczy się współcześnie, jednym z narratorów i głównych bohaterów jest miasto Lublin.
Administracja i ustrój miasta
Administracja samorządowa
Lublin jest miastem na prawach powiatu. W skład Rady Miasta Lublin wchodzi 31 radnych wybieranych w 6 okręgach. Obecny skład Rady został wybrany w wyborach samorządowych w 2018. Przewodniczącym Rady Miasta Lublin jest Jarosław Pakuła.
Funkcję prezydenta od 13 grudnia 2010 (powtórnie wybrany w 2014 i 2018) sprawuje Krzysztof Żuk (PO). W II turze wyborów prezydenckich w 2010 uzyskał 54,65% poparcia wyborców, w I turze wyborów w 2014 – 51,71%, a w I turze wyborów w 2018 – 62%.
Siedziba prezydenta (organu wykonawczego) oraz rady miasta (organu uchwałodawczo-kontrolnego) znajduje się w Nowym Ratuszu.
Lublin jest członkiem Związku Miast Polskich i Unii Metropolii Polskich.
Młodzieżowa Rada Miasta
Młodzieżowa Rada Miasta Lublin została powołana uchwałą Rady Miasta Lublin z 25 maja 2006 roku. Lubelski MRM działa na podobnych zasadach jak każda Młodzieżowa Rada Miasta, na podstawie art. 5b ust. 1, 2 i 3, art. 40 ust. 1, art. 41 ust. 1 i art. 42 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym. Zadania MRML są bardzo rozbudowane i pozwalają na działanie na wielu obszarach. Rada bardzo aktywnie opiniuje działania Rady Miasta Lublin. Młodzieżowi radni wybierani są z okręgów wyborczych w szkołach ponadpodstawowych bądź zespołach szkół ponadpodstawowych. Rada ma własną stronę w BIP Urzędu Miasta Lublin.
Podział administracyjny
Od 23 lutego 2006 Lublin dzieli się na 27 dzielnic administracyjnych, które skupiają również zwyczajowe dzielnice i osiedla:
Według spisu z grudnia 2017 roku najbardziej ludną dzielnicą są Rury położone w środkowo-zachodniej części miasta. Zaraz po nich pod tym względem są Czuby Północne. Najmniej zamieszkaną dzielnicą są Abramowice, położone w południowo-wschodniej części Lublina.
Sąsiednie gminy
Lublin graniczy z następującymi gminami: Głusk, Jastków, Konopnica, Niedrzwica Duża, Niemce, Strzyżewice, Świdnik, Wólka.
Symbole
Herb Lublina powstał wraz z nadaniem praw miejskich w 1317. Pierwotnie przedstawiał on kozła, od XVI w. posługiwano się inną wersją – kozła wspartego na krzewie winorośli. Według uchwały rady miasta z 8 lipca 2004 herbem Lublina jest „umieszczony w czerwonym polu zwrócony w prawo srebrny kozioł ze złotymi karbowanymi rogami i złotymi kopytami wspinający się z zielonej murawy na zielony krzak winny”.
Flaga Lublina jest prostokątem o proporcjach 5:8 podzielonym na trzy poziome pasy: biały (u góry, 2/5 wysokości), zielony (środkowy, 1/5 wysokości) i czerwony (u dołu, 2/5 wysokości). Flaga urzędowa zawiera umieszczony pośrodku herb Lublina.
Hejnał Lublina prawdopodobnie od XV wieku był grany z wieży Bramy Krakowskiej, następnie z balkonu Nowego Ratusza. Od 1991 hejnał w wersji z 1685 jest grany codziennie o godzinie 12:00.
Współpraca międzynarodowa
Miasto prowadzi współpracę międzynarodową z licznymi miastami partnerskimi i zaprzyjaźnionymi,
Miasta partnerskie
Miasta zaprzyjaźnione
Od 2001 Lublin współpracuje także z miejscowością o tej samej nazwie w stanie Wisconsin w USA.
Współpraca międzynarodowa jest ważnym elementem strategii miasta. Każdego roku realizowane są dziesiątki transgranicznych projektów i inicjatyw wymiany doświadczeń między samorządami, wydarzeń kulturalnych, oświatowych, sportowych, pozwalających na realną współpracę przedstawicieli miast, w tym uczelni wyższych, placówek oświatowych, instytucji kultury, organizacji pozarządowych i biznesu. Organizowany od 2012 roku Kongres Współpracy Transgranicznej (wcześniej Kongres Inicjatyw Europy Wschodniej) jest miejscem dorocznych spotkań praktyków współpracy rozwojowej i transgranicznej oraz stanowi platformę dialogu środowisk nauki, kultury, edukacji, władz samorządowych i państwowych oraz liderów organizacji pozarządowych. Lublin jest członkiem międzynarodowych sieci Eurocities, EUniverCities oraz programu sieci miast międzykulturowych Rady Europy. Lublin jest sygnatariuszem Europejskiej karty równości kobiet i mężczyzn w życiu lokalnym.
W 2017 roku Lublin otrzymał Nagrodę Europy, najwyższe wyróżnienie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy. Lublin uzyskał tytuł Europejskiej Stolicy Młodzieży 2023. Tytuł nadawany jest przez Europejskie Forum Młodzieży. W 2023 roku Lublin został wyróżniony tytułem Miasta-Ratownika ustanowionym przez prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zełenskiego, dla upamiętnienia aktów człowieczeństwa, miłosierdzia i solidarności z narodem ukraińskim, okazanych przez mieszkańców zagranicznych miast w obronie ideałów wolności, pokoju i demokracji, a także za wspieranie Ukrainy w obronie jej niepodległości i suwerenności w czasie odpierania zbrojnej agresji Federacji Rosyjskiej.
W Lublinie znajduje się 9 urzędów konsularnych. Większość z nich to instytucje honorowe. Jedyną regularną placówką jest Konsulat Generalny Ukrainy w Lublinie.
Ludzie związani z Lublinem
Honorowymi obywatelami Lublina są: Rocco Buttiglione, Marian Chojnowski, Wiesław Chrzanowski, Hubert Czuma, Norman Davies, Rita Gombrowicz, Julia Hartwig, Ryszard Kaczorowski, Andrzej Nikodemowicz, Grzegorz Pawłowski, Wanda Półtawska, Bolesław Pylak, Jan Paweł II, Ludwik Wiśniewski, Giuseppe Guarnaccia, Irena Hochman, Tadeusz Mysłowski, Władysław Żmuda oraz Krzysztof Cugowski.
Ambasadorami kultury są m.in. muzycy: Marek Andrzejewski, Krzysztof Cugowski, Krzesimir Dębski, Urszula Kasprzak, Jan Kondrak, Beata Kozidrak, Romuald Lipko, Waldemar Malicki, Krzysztof Zalewski; dziennikarze: Ewa Dados, Jerzy Janiszewski; pisarze: Julia Hartwig, Jerzy Niemczuk, Henryk Pająk, Elżbieta Cichla-Czarniawska; aktorzy: Janusz Józefowicz, Ireneusz Krosny, Bohdan Łazuka, Monika Obara, Jerzy Rogalski, Elżbieta Skrętkowska; a także Anita Sokołowska, Tadeusz Wacław Budynkiewicz, Rita Gombrowicz, Andrzej Kot, Jarosław Koziara, Mariusz Maliszewski, Leszek Mądzik, Andrzej Mierzejewski, Paweł Szwajgier, Michał Kincel, Artur Popek i Marcin Wójcik.
Okręg wyborczy nr 6 do Sejmu RP obejmuje obszar Lublina i okolicznych powiatów. Wybiera się w nim 15 posłów. W wyborach do Senatu RP okręg wyborczy nr 16 pokrywa się z granicami Lublina, wybiera się w nim 1 senatora.
W Lublinie przez całe dorosłe życie mieszkała Jadwiga Szubartowicz, polska superstulatka i najstarsza Polka (1905–2017).
Rekreacja
W 1999 w granicach Lublina znajdowało się 997,4 ha zieleni normowanej (kolejno według powierzchni: ogródki działkowe, zieleń osiedlowa, parki, skwery i in.) oraz 7183 ha zieleni nienormowanej (pola, lasy, łąki, sady i pastwiska). Wskaźnik zieleni normowanej na mieszkańca wynosił 28 m² (norma WHO dla Europy to 50 m²). Do lubelskich parków zalicza się m.in. Ogród Saski, Park Ludowy i Ogród Botaniczny UMCS. Parki są także zlokalizowane w lessowych wąwozach w zachodniej części miasta (m.in. Park Jana Pawła II (Czuby Południowe), Park w Wąwozie Rury (na granicy Rur i Czubów Północnych).
W Lublinie można znaleźć też wiele zielonych tarasów widokowych na dachach budynków. Są to m.in. Centrum Spotkania Kultur przy Alejach Racławickich (Śródmieście) i centrum handlowe Vivo! Lublin przy al. Unii Lubelskiej (Stare Miasto).
Lasy są skupione na południu miasta, pola i sady – na obrzeżach, a łąki i pastwiska – w dolinach. Na terenie miasta znajdują się trzy lasy: Dąbrowa – największy w granicach Lublina, położony przy zbudowanym w 1974 sztucznym zbiorniku zwanym Zalewem Zemborzyckim, Stary Gaj – położony na zachodzie miasta oraz Las Prawiedniki (Rudki) – wysunięty najdalej na południe. Ważnym miejscem z przyrodniczych powodów są również Górki Czechowskie, stanowiące zespół wąwozów i muraw kserotermicznych z rzadkimi gatunkami roślin.
W 2011 ochronie prawnej ze względu na szczególne walory przyrodnicze podlegało ok. 17% powierzchni miasta, w tym m.in. rezerwat przyrody Stasin chroniący fragment lasu liściastego z dużym udziałem brzozy czarnej, oraz 66 pomników przyrody.
Lubelski ratusz planuje zrewitalizować dolinę Bystrzycy. W skład inwestycji wchodzi m.in. rewitalizacja parków: Ludowego, Bronowice i Podzamcze oraz utworzenie Parku Zawilcowa. Ponadto rozważane do utworzenia są m.in. Park Rusałka (między ulicą Rusałka a Bernardyńską, gdzie dawniej już był park) i Park Centralny (na terenach ogródków działkowych „Podzamcze”, związany z projektem odtworzenia Wielkiego Stawu Królewskiego; byłby połączony z parkiem Podzamcze, zaś jego powierzchnia przekroczyłaby 100 ha).
Sport
Wśród największych obiektów sportowych w Lublinie są wymieniane: stadion piłkarski Arena Lublin, stadion piłkarsko-żużlowy MOSiR-Bystrzyca, stadion piłkarski KS Lublinianki, stadion lekkoatletyczny Startu Lublin, Hala Sportowa MOSiR oraz Hala Sportowo-Widowiskowa „Globus”, a także oddany do użytku w 2015 kompleks basenów, wraz z basenem olimpijskim Aqua Lublin.
W Lublinie działa Aeroklub Lubelski, organizowane są Lubelskie Zimowe Zawody Samolotowe. Lubelskimi klubami piłkarskimi są m.in. Motor Lublin, Lublinianka oraz Sygnał Lublin (klub założony w 1945 roku, reaktywowany w 2014). W mieście funkcjonują ponadto: kluby piłki ręcznej (MKS Lublin), tenisa stołowego (Start Lublin), koszykówki (Start Lublin, AZS UMCS Lublin mężczyzn i kobiet), futbolu amerykańskiego (Tytani Lublin) rugby (KS Budowlani), żużlowy (Speed Car Motor Lublin), kajakarski (Lubelskie Towarzystwo Kajakowe "Fala") motorowe (m.in. KM Cross Lublin) i wiele innych.
W Lublinie znajduje się także siedziba Polskiego Związku Taekwondo oraz Ogólnoeuropejskiej Federacji Taekwondo. Lublin jest jedynym polskim miastem, w którym odbyła się olimpiada: szachowa kobiet w 1964. Lublin dwukrotnie gościł wyścig kolarski Tour de Pologne (2008 i 2009).
W mieście od 2013 roku odbywa się Maraton Lubelski, impreza opisywana przez większość lokalnych mediów.
Zobacz też
Dzielnice Lublina
Zalew Zemborzycki
Stary cmentarz żydowski w Lublinie
Nowy cmentarz żydowski w Lublinie
Cmentarz żydowski w Lublinie-Wieniawie
Przypisy
Bibliografia
Historia Lublina w zarysie 1317-1968 – praca zbiorowa pod redakcją Henryka Zinsa; Lublin 1972
Historia miasta Lublina: informator do wystawy stałej w Muzeum Historii Miasta Lublina – Jadwiga Chmielak, Grażyna Jakimińska, Marta Polańska; Lublin 2000
Materiały do historii miasta Lublina 1317-1792 – Jan Riabinin; Lublin 1938
Lublin: dzieje miasta. T. 2, XIX i XX wiek – Tadeusz Radzik; Lublin 2000
Żydzi w Lublinie: materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina – praca zbiorowa pod redakcją Tadeusza Radzika; Lublin 1995
Materiały źródłowe do dziejów Żydów, tom 3. W księgach grodzkich lubelskich z doby panowania Władysława IV i Jana Kazimierza Wazów 1633-1669 – Henryk Gmiterek, Lublin 2006, .
Polska Lubelska 1944 – Tadeusz Żenczykowski, 1987, .
Lublin. Pamięć i pamiątki. Przywileje królewskie miasta Lublina XIV-XVIII w. w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie – oprac. Justyna Kliszewska, Józef Kus; wydawca: Archiwum Państwowe; Lublin 1997
Trakt Kraków-Lublin-Wilno, Samorząd Miasta Lublin
Hitlerowskie więzienie na Zamku w Lublinie 1939–1944 – praca zbiorowa pod redakcją Zygmunta Mańkowskiego; Lublin 1988, .
Linki zewnętrzne
Lublin w Bibliografii historii polskiej
Portal Miasta Lublin
Profil miasta na FB
YouTube oficjalny kanał miasta
Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona
Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo lubelskie)
Miasta lokowane przez Władysława I Łokietka
Miasta posiadające prawo składu
Miasta na prawach powiatu
Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu
Miejsca obrad polskich sejmów
Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku
Miasta wojewódzkie
Miasta wojewódzkie I Rzeczypospolitej
Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej
Miasta w województwie lubelskim
Starostwo lubelskie
Hasła kanonu polskiej Wikipedii | 81,159 |
5784 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Sojusz%20Lewicy%20Demokratycznej | Sojusz Lewicy Demokratycznej | Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) – polska centrolewicowa partia polityczna, założona 15 kwietnia 1999 (zarejestrowana sądownie 17 maja 1999) przez działaczy większości organizacji wchodzących w skład koalicji SLD. Koalicja ta była skupiona wokół partii Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej i zawiązana została w 1991.
Koalicja SLD w latach 1993–1997 tworzyła rząd większościowy z Polskim Stronnictwem Ludowym, a premierami z jej ramienia byli Józef Oleksy (1995–1996) i Włodzimierz Cimoszewicz (1996–1997). Partia SLD tworzyła rząd w latach 2001–2005 (do 2003 większościowy, koalicyjny z PSL i Unią Pracy; od 2003 rząd mniejszościowy wraz z niektórymi ugrupowaniami lewicowymi). Premierami z nadania partii byli Leszek Miller (2001–2004) i Marek Belka (2004–2005). W latach 1995–2005 wywodzący się z koalicji SLD Aleksander Kwaśniewski pełnił urząd prezydenta RP.
Od 2005 SLD znajdował się w opozycji (do 2015 i od 2019 parlamentarnej, a w latach 2015–2019 pozaparlamentarnej). Sojusz Lewicy Demokratycznej był członkiem m.in. Partii Europejskich Socjalistów, należał także do Międzynarodówki Socjalistycznej. W Parlamencie Europejskim należał do Postępowego Sojuszu Socjalistów i Demokratów. Ideologia partii wywodziła się z nurtu socjaldemokratycznego.
W związku z planami połączenia z Wiosną, SLD formalnie przyjął zarejestrowaną 27 stycznia 2020 nazwę Nowa Lewica. Skrót partii nie został przy tym wtedy zmieniony przez sąd. 11 czerwca 2021, w wyniku rozwiązania Wiosny i złożenia przez jej działaczy deklaracji przystąpienia do Nowej Lewicy, doszło do faktycznego połączenia obu ugrupowań. 17 lipca 2021 formalnie powołano w ramach Nowej Lewicy frakcje SLD i Wiosna. 9 października 2021 odbył się kongres, który przypieczętował proces łączenia obu środowisk poprzez parytetowy wybór władz.
Historia SLD
Geneza
Członkowie Sojuszu Lewicy Demokratycznej wywodzili się głównie ze środowisk związanych z Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą oraz Socjaldemokracją Rzeczypospolitej Polskiej.
W latach 1991–1999 SLD funkcjonował jako koalicja partii skupiona wokół SdRP. Pierwszym politykiem, który zaproponował przekształcenie koalicji SLD w partię polityczną, był Marek Borowski. Podczas kongresów SdRP w 1998 i 1999 pojawiły się postulaty przekształcenia SLD w partię polityczną. Doszło do tego w maju 1999, a w grudniu tego samego roku pod hasłem „Nowy wiek – nowy Sojusz Lewicy Demokratycznej. Socjaldemokratyczny program dla Polski” odbył się I kongres ugrupowania. W latach 2000–2001 poparcie dla SLD razem z Unią Pracy kształtowało się na poziomie 40–50%.
Koalicja Sojusz Lewicy Demokratycznej
Po samorozwiązaniu PZPR część działaczy podjęła decyzję o założeniu dwóch nowych partii socjaldemokratycznych: Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej i Unia Socjaldemokratyczna Rzeczypospolitej Polskiej (późniejsza Polska Unia Socjaldemokratyczna). 9 lipca 1991 podczas spotkania organizacji młodzieżowych z Aleksandrem Kwaśniewskim i Włodzimierzem Cimoszewiczem podjęto decyzję o utworzeniu koalicji wyborczej wokół Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej. 16 lipca do porozumienia wyborczego przystąpiły Polska Partia Socjalistyczna, Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych, Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej, Demokratyczna Unia Kobiet, Komitet Obrony Bezrobotnych, Federacja Związków Zawodowych Pracowników Rolnictwa, Federacja NSZZ Pracowników Przemysłu Lekkiego, Naczelna Rada Spółdzielcza, Rada Krajowa Towarzystwa Kultury Świeckiej i organizacje lokalne. Głównymi siłami tworzącymi koalicję spośród nich były SdRP i OPZZ. Pod koniec lipca został zarejestrowany blok wyborczy. Hasło wyborcze koalicji SLD brzmiało: Tak dalej być nie może.
Do czasu wyborów najpoważniejszą siłę polityczną po lewej stronie stanowiła SdRP i utworzona wokół niej koalicja SLD. Powstaniu wspólnego bloku towarzyszyły długotrwałe negocjacje związane z pominięciem szefa OPZZ Alfreda Miodowicza w tworzeniu sojuszu oraz z objęciem funkcji przewodniczącego Krajowego Komitetu Wyborczego SLD. W zwołanym głosowaniu Włodzimierz Cimoszewicz wygrał jednym głosem z ubiegającym się na to stanowisko Aleksandrem Kwaśniewskim. Wiceprzewodniczącymi zostali Aleksander Kwaśniewski (SdRP), Alfred Miodowicz (OPZZ), Ryszard Grodzicki (ZNP), Krzysztof Janik (SdRP), Danuta Waniek (DUK) i Leszek Miller (SdRP). W obrębie SdRP pojawił się konflikt związany z nazwą koalicji. Włodzimierz Cimoszewicz sprzeciwiał się użyciu słowa „lewica”, jednocześnie proponując nazwę „Sojusz dla Ludzi”. W trakcie negocjacji jednak zdecydowano się przyjąć propozycję Leszka Millera, w związku z czym koalicja odtąd otrzymała nazwę Sojusz Lewicy Demokratycznej. Włodzimierz Cimoszewicz jako przewodniczący Komitetu Wyborczego SLD przedstawił Zbigniewowi Bujakowi propozycję zblokowania list kandydatów lewicy postsolidarnościowej (RDS, PUS, Solidarność Pracy) i lewicy postkomunistycznej (SLD). Rozmowy zakończono ze względu na sprzeciw środowiska Zbigniewa Bujaka, które ostatecznie w nowym Sejmie uzyskało tylko jeden mandat poselski. Komitet SLD zarejestrował 37 list wyborczych.
W wyniku wyborów parlamentarnych koalicja zdobyła 11,98% poparcia, otrzymując 60 mandatów poselskich i 4 senatorskie. Uzyskała drugi po Unii Demokratycznej wynik wyborczy. W wyniku porozumienia ugrupowań postsolidarnościowych SLD nie otrzymał ani reprezentantów w prezydium Sejmu, ani szefów komisji Sejmowych. W parlamencie SLD pełnił funkcję ugrupowania antysystemowego i pozostawał w opozycji wobec kolejnych rządów postsolidarnościowych: Jana Olszewskiego i Hanny Suchockiej, krytykując ich postawę społeczną i gospodarczą, która prowadziła, zdaniem SLD, do degradacji warunków życia (krytyce podlegał w szczególnym stopniu rząd Jana Olszewskiego). SLD krytykował również wprowadzenie do szkół lekcji religii, projekt ustawy o ochronie życia poczętego oraz ustawę odbierającą prawo do korzystniejszej emerytury osobom zatrudnionym w latach 1944–1956 w prokuraturze, Urzędzie Bezpieczeństwa i Komitecie do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. SLD popierał wnioski o wotum nieufności dla obydwu tych rządów. Pod koniec kadencji klub Sojuszu liczył o jednego posła mniej niż na początku (w trakcie kadencji opuściło go trzech posłów, a zasiliło dwóch), był jednak największym klubem sejmowym.
1993–1997
Przed kolejnymi wyborami parlamentarnymi 7 lipca 1993 została zawarta koalicja przez 29 sygnatariuszy. SLD prowadził kampanię pod hasłem: Tak dalej być nie musi. SLD przedstawiał się jako ugrupowanie odpowiedzialne i będące przeciwwagą dla radykalizmu prawicy. Wyważona kampania spowodowała wzrost poparcia dla SLD do poziomu 15%. Poparcie utrzymywało się na tym samym poziomie i dawało miejsce w czołówce sondaży. Koalicja SLD wygrała wybory, zdobywając 20,4% głosów i 171 mandatów.
Po wygranych wyborach Sojusz Lewicy Demokratycznej przystąpił do rozmów o koalicji rządowej z Polskim Stronnictwem Ludowym. W pierwszych rozmowach o utworzeniu koalicji rządowej 21 września uczestniczyła także Unia Pracy. Decyzją prezydium UP nie weszła do koalicji SLD-PSL. 13 października podpisano 10-punktową umowę koalicyjną między SLD a PSL. Po podpisaniu umowy koalicyjnej SLD utworzył rząd z PSL, który na początku kadencji miał większość w Sejmie (303 z 460 mandatów). Początkowo kandydatem Sojuszu na premiera był ówczesny szef SLD – Aleksander Kwaśniewski, jednakże odmowa Polskiego Stronnictwa Ludowego została przyjęta. Premierem został prezes koalicyjnego PSL Waldemar Pawlak. Marszałkiem Sejmu został kandydat SLD Józef Oleksy. Marszałkiem Senatu został kandydat PSL Adam Struzik.
Pierwszy konflikt między koalicjantami miał szeroki charakter. Dotyczył m.in. obsadzenia funkcji komisji sejmowych przez polityków Unii Demokratycznej (m.in. Bronisława Geremka). Spór dotyczył także ograniczenia roli Marka Borowskiego oraz prób pozbycia się z rządu Wiesława Kaczmarka. Pomimo konfliktów 25 października podpisana została umowa koalicyjna pomiędzy ugrupowaniami.
Rząd Waldemara Pawlaka uzyskał wotum zaufania głosami SLD, PSL i części posłów Unii Pracy. W czerwcu 1994 UP przeszła do opozycji.
Do opozycji należały w tamtej kadencji Sejmu: Unia Pracy (od czerwca 1994), Unia Demokratyczna i Unia Wolności, Bezpartyjny Blok Wspierania Reform, Konfederacja Polski Niepodległej, Mniejszość Niemiecka, Nowa Demokracja oraz Polska Partia Socjalistyczna.
Korzystna dla prezydenta interpretacja małej konstytucji spowodowała obsadzenie stanowisk szefów: MON, MSZ i MSW osobami z nominacji Lecha Wałęsy.
W pierwszym okresie rządów koalicji miały miejsce również konflikty pomiędzy rządem i prezydentem dotyczące m.in. kandydatury Dariusza Rosatiego na stanowisko ministra finansów, a także kontroli nad armią bez pośrednictwa MON. Najpoważniejszym skutkiem konfliktu z Lechem Wałęsą był brak nominacji na stanowisko ministra obrony do czasu rekonstrukcji rządu w 1995.
Pierwszy kryzys wewnątrz w koalicji rządowej związany był z prywatyzacją Banku Śląskiego. Na skutek konfliktu doszło do dymisji Stanisława Kawalca i Marka Borowskiego. W lipcu 1994 premier Waldemar Pawlak zablokował program powszechnej prywatyzacji. Kolejnym polem konfliktu między koalicjantami było stanowisko wobec kwestii światopoglądowych. Do czasu uchwalenia konstytucji odłożono ratyfikację konkordatu. Na skutek sprzeciwu PSL nie udało się Sojuszowi zliberalizować ustawy aborcyjnej.
2 lutego 1994 koalicja podjęła decyzję o przystąpieniu do programu „Partnerstwo dla Pokoju”. 8 kwietnia tego samego roku rząd Waldemara Pawlaka złożył wniosek o przyjęcie do Unii Europejskiej.
Za rządów SLD-PSL przyjęto program przemian ekonomicznych „Strategia dla Polski” zawierający m.in. zmianę systemu waloryzacji emerytur.
Przed wyborami prezydenckimi w 1995 28 przedstawicieli partii i stowarzyszeń poparło kandydaturę lidera SLD Aleksandra Kwaśniewskiego na urząd prezydenta Polski. Kandydat SLD wygrał obydwie tury wyborów (w pierwszej otrzymał 35,11% głosów, zaś w drugiej 51,72%, pokonując Lecha Wałęsę) i objął urząd prezydenta. Zwycięstwo Aleksandra Kwaśniewskiego zakończyło konflikty pomiędzy parlamentem a prezydentem.
W wyniku zmian w ustaleniach koalicyjnych 7 marca 1995 premierem został Józef Oleksy, który – po oskarżeniu przez członka własnego rządu, ministra spraw wewnętrznych Andrzeja Milczanowskiego o szpiegostwo – zrezygnował 26 stycznia 1996 z pełnionego urzędu. 7 lutego 1996 Józefa Oleksego na stanowisku premiera zastąpił Włodzimierz Cimoszewicz, który pełnił tę funkcję do 17 października 1997. Za rządów koalicji SLD-PSL Zgromadzenie Narodowe uchwaliło projekt konstytucji, przyjęty później w ogólnokrajowym referendum (za przyjęciem nowej konstytucji opowiedziało się 52,7% głosujących).
Podczas kampanii przed wyborami w 1997 SLD był przez dłuższy czas liderem sondaży przedwyborczych. Koalicja prowadziła kampanię pod hasłami: Dotrzymaliśmy Słowa i Dobre dziś, Lepsze jutro.
Przewodniczącym Krajowego Komitetu Wyborczego SLD w 1997 był Włodzimierz Cimoszewicz. W skład koalicji SLD wchodziły następujące organizacje (po dwukropkach podano ich szefów):
1997–1999
Kampania przedwyborcza skupiała się na porównaniu okresu rządów koalicji SLD-PSL z krytycznymi ocenami rządów i kryzysem ekonomicznym początku lat dziewięćdziesiątych. SLD prezentował dane dotyczące m.in. stopy bezrobocia, inflacji i płac realnych. Według sondaży zarówno SLD, jak i Akcja Wyborcza Solidarność, cieszyły się poparciem 25–30% wyborców. Natomiast poparcie dla potencjalnych koalicjantów (Unii Wolności i PSL) wynosiło od 7–15%.
W wyborach parlamentarnych w 1997 SLD startował pod hasłami: Dobre dziś – lepsze jutro, i Polska wierzy we własną przyszłość. Bezpośrednią przyczyną porażki koalicji SLD-PSL była tzw. powódź tysiąclecia, która miała miejsce w lipcu 1997. Ujawniła nieprzygotowanie służb państwa i nieudolność do zwalczania skutków kataklizmu. Nieprzemyślane wypowiedzi premiera, nieudolna pomoc oraz niefortunne wypowiedzi polityków koalicji rządowej dotyczące nierealistycznych obietnic odbudowy zniszczeń w ciągu kilku miesięcy spowodowały spadek poparcia dla SLD i PSL oraz w następstwie porażkę w wyborach.
Mimo wyborczej porażki SLD zdobył 27,13% głosów. Wynik ten dał ugrupowaniu 164 mandaty w Sejmie i 28 mandatów w Senacie. SLD stał się największym ugrupowaniem opozycyjnym i krytykował rząd Jerzego Buzka za jego zdaniem pochopne i źle przygotowane reformy. Domagał się podniesienia składki zdrowotnej do 10%, zmiany liczby i granic województw oraz reform edukacji i wymiaru sprawiedliwości. Klub złożył wnioski o wotum nieufności dla ministrów edukacji (Mirosława Handkego) i sprawiedliwości (Hanny Suchockiej). Sojusz wystąpił z propozycją debaty na temat sytuacji w kraju, proponując wicepremierowi ministrowi finansów Leszkowi Balcerowiczowi debatę i przedstawiając program „Powrót na ścieżkę wzrostu gospodarczego”. SLD przedstawił również propozycję zmian w kodeksie karnym oraz opracowanie pt. Czy obywatele muszą być bezbronni wobec przestępców. Na koniec kadencji III kadencji Sejmu Sojusz był największym klubem parlamentarnym (liczył 162 posłów i 31 senatorów).
Partia Sojusz Lewicy Demokratycznej
1999–2001
W związku z wejściem w życie nowej Konstytucji RP, która prawo do zgłaszania kandydatów na posłów i na senatorów przyznała partiom politycznym i wyborcom, wykluczając organizacje społeczne, w dniu 15 kwietnia 1999 koalicja SLD przekształciła się w partię polityczną.
Zapowiedź przekształcenia SLD w partię polityczną padła 7 kwietnia 1999. Na spotkaniu parlamentarzystów lewicy Leszek Miller powiedział:
15 kwietnia 1999 29 osób będących podmiotami SLD (27 z 32 wchodzących w skład starej koalicji – z wyjątkiem PPS; Ruchu Ludzi Pracy; Krajowego Przedstawicielstwa Emerytów, Rencistów i Inwalidów; Stowarzyszenia Polaków Poszkodowanych przez III Rzeszę i Towarzystwa Nauk Społecznych) podpisało deklarację założycielską partii. Jedenaście dni później sąd zarejestrował SLD jako nową partię polityczną. 17 maja 1999 decyzja sądu się uprawomocniła, zaś 16 czerwca samorozwiązaniu uległa Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej. Do dnia 22 czerwca członkami KP SLD zostało 179 ze 192 posłów ugrupowania.
W dniach 18–19 grudnia 1999 odbył się I kongres SLD. Hasło kongresu brzmiało: Nowy wiek, nowy SLD, socjaldemokratyczny program dla Polski. Przewodniczącym partii został Leszek Miller, a sekretarzem generalnym Krzysztof Janik.
W wyborach prezydenckich w 2000 SLD nie wystawił kandydata, ale poparł Aleksandra Kwaśniewskiego, którego w 1995 wysunęła SdRP. Aleksander Kwaśniewski wygrał w I turze, uzyskując 53,9% głosów. Zwycięstwo prezydenta w pierwszej turze wyborów w połączeniu z postępującym rozpadem partii rządzących (rozpad koalicji AWS-UW) było przejawem ponownego wzrostu popularności lewicy postkomunistycznej. W sondażach z początku 1999 roku SLD osiągnął wynik 30% i był on porównywalny z wynikiem sondażowym AWS, a po roku w niektórych badaniach osiągnął poziom powyżej 40%, zaś AWS kilkanaście procent.
17 grudnia tego samego roku SLD, Unia Pracy, Krajowa Partia Emerytów i Rencistów, Stronnictwo Demokratyczne oraz Partia Ludowo-Demokratyczna zawarły koalicję Sojusz Lewicy Demokratycznej – Unia Pracy.
W kwietniu 2001 Sejm głosami AWS, UW i PSL uchwalono nową ordynację wyborczą zmieniającą metodę liczenia głosów z metody D’Hondta na metodę Sainte-Laguë. Na miesiąc przed wyborami parlamentarnymi koalicja SLD-UP miała 45–50% poparcia. W czasie trwania kampanii wyborczej szef SLD, Leszek Miller, został ogłoszony kandydatem na premiera w razie wygrania przez SLD wyborów.
2001–2005
Rosnące notowania lewicy w sondażach sprawiły, że koalicja SLD-UP pod hasłem: Przywróćmy normalność, wygrajmy przyszłość wygrała wybory parlamentarne w 2001 z wynikiem 41,04%, uzyskując jako koalicja ogółem 216 mandatów poselskich. 196 mandatów przypadło SLD, 16 Unii Pracy, 2 uzyskali kandydaci PLD, a po jednym KPEiR oraz SD. W Senacie z 75 mandatów, 68 uzyskali kandydaci SLD, a pozostałe 7 przypadło osobom zgłoszonym przez UP. Zmiana ordynacji wyborczej sprawiła, że koalicja SLD-UP nie zdobyła bezwzględnej większości mandatów w Sejmie. Początkowo prezydent Aleksander Kwaśniewski sugerował utworzenie rządu mniejszościowego. Jednak rozmowy z przywódcami PO dotyczące poparcia dla poszczególnych projektów ustaw zakończyły się niepowodzeniem. Przywódca SLD zdecydował się na koalicję z Polskim Stronnictwem Ludowym. Leszek Miller rozważał możliwość utworzenia koalicji rządowej z trzecią siłą Sejmu IV kadencji Samoobroną RP, w ten sposób zmuszając PSL do znacznych ustępstw. 10 października 2001 ogłoszony został skład rządu Leszka Millera. Rząd uzyskał wotum zaufania głosami SLD-UP, PSL oraz Samoobrony RP.
Na początku kadencji klub sejmowy SLD liczył 200 posłów (nie przystąpili do niego jedynie posłowie UP, którzy powołali własny klub; w Senacie natomiast klub SLD-UP „Lewica Razem” funkcjonował do końca kadencji w 2005).
Wraz PSL i UP Sojusz współtworzył rząd pod przewodnictwem Leszka Millera.
W październiku 2002 koalicja SLD-UP wygrała także wybory samorządowe. Koalicja zdobyła 4816 mandatów do rad gmin i 1639 do rad powiatów. W wyborach do sejmików wojewódzkich zdobyła 24,65% głosów, co dało jej łącznie 189 mandatów.
Mimo zwycięstwa w kolejnych wyborach w polityce wewnętrznej z powodu deficytu budżetowego rząd Leszka Millera był zmuszony do wprowadzenia ograniczeń w wydatkach, wprowadzenia podatków oraz uchwalenia budżetu warunkowego. Długoterminowej poprawie finansów miał się przyczynić plan Hausnera zakładający wielosektorową restrukturyzację oraz ograniczenia wydatków m.in. na samochody służbowe, który z powodu oporu społeczeństwa został zrealizowany w niewielkim stopniu oraz reforma wydatków socjalnych. Mimo dużej skali sukcesu wyborczego premier oraz jego rząd szybko zaczęli tracić poparcie społeczne. Zarówno w sondażach CBOS z marca, jak i OBOP z czerwca 2002, liczba przeciwników rządu przekraczała 50%. Zarówno notowania rządu, jak i SLD pogorszyły się z końcem roku 2002. W grudniu 2002 wybuchła tzw. Afera Rywina. Skutkiem wybuchu afery było powołanie z inicjatywy PO i PiS komisji śledczej. Przed komisją zeznawał m.in. premier Leszek Miller.
Rządy koalicji SLD-PSL-UP przyczyniły się do ukończenia negocjacji akcesyjnych z Unią Europejską (szczyt w Kopenhadze 13 grudnia 2002) i do 7% wzrostu gospodarczego przy jednoczesnym znaczącym wzroście zadłużenia państwa i powiększeniu deficytu handlowego. Rząd Leszka Millera nie przedłużył nierentownego kontraktu na dostawy gazu z Norwegii, pogarszając sytuację z monopolem Rosji.
Na skutek różnicy zdań w sprawie ustawy o biopaliwach i przyjęcia weta prezydenta, a także odrzucenia ustawy o winietach, 1 marca 2003 Leszek Miller wykluczył PSL z koalicji rządowej. Od tego momentu do końca kadencji SLD tworzył rząd mniejszościowy wspólnie z innymi lewicowymi partiami (do 2004 z UP, od 2004 z Unią Lewicy III RP – przedstawiciele tych partii zajmowali stanowisko wicepremiera, a także ministrów resortowych; ponadto w 2004 działacz SDPL został ministrem zdrowia).
29 czerwca 2003 odbył się II kongres partii, na którym na przewodniczącego ponownie wybrano Leszka Millera, który otrzymał 625 na 777 głosów delegatów oraz nowe władze partii, przedstawiono strategię warszawską, a także poruszono zagadnienia strategii ekologicznej dla Polski, skutecznego i bezpiecznego państwa obywatelskiego, równego statusu kobiet i mężczyzn oraz integracji europejskiej. W lipcu 2003 wybuchła afera starachowicka, wśród podejrzanych znaleźli się dwaj posłowie SLD Henryk Długosz i Andrzej Jagiełło oraz wiceminister spraw wewnętrznych Zbigniew Sobotka.
W sierpniu wybuchła kolejna afera z udziałem działaczy SLD, którym zarzucono branie łapówek wartych setki tysięcy złotych. Kolejne afery powodowały stały spadek poparcia partii i spowodowały zmianę lidera sondaży. Na początku 2004 prowadziła PO z wynikiem 24%. Poparcie dla koalicji SLD-UP wynosiło 13–14% i było porównywalne do poparcia PiS.
Na konwencji w marcu 2004 zmieniono część prezydium SLD, nowym szefem został Krzysztof Janik (zmieniono też dwoje wiceszefów – nowymi zostali wówczas Katarzyna Piekarska i Grzegorz Napieralski).
Pod wpływem narastających konfliktów w łonie partii, 26 marca 2004 grupa działaczy SLD z marszałkiem Sejmu Markiem Borowskim na czele założyła nową partię pod nazwą Socjaldemokracja Polska (SDPL). Na stanowisku marszałka Sejmu Marka Borowskiego zastąpił Józef Oleksy. W kwietniu 2004 wybuchła afera Orlenu. Premier Leszek Miller został oskarżony przez byłego ministra skarbu o wymuszenie użycia UOP do zmiany prezesa PKN Orlen. Oskarżenia przyczyniły się do powołania kolejnej komisji śledczej, przed którą zeznawał urzędujący premier.
W okresie istnienia rządu Leszka Millera Polska przystąpiła do Unii Europejskiej. Dzień później (2 maja 2004) Leszka Millera na stanowisku premiera zastąpił Marek Belka.
Potwierdzeniem spadkowego trendu w sondażach były czerwcowe wybory do Parlamentu Europejskiego. Sojusz Lewicy Demokratycznej ponownie znajdował się w nich w koalicji z Unią Pracy. Koalicja zdobyła 561 311 głosów (9,3%), co pozwoliło jej na uzyskanie 5 mandatów w PE (w tym 4 dla SLD).
Jesienią 2004 doszło do afery korupcyjnej z udziałem Marka Dochnala. Został on oskarżony o przekupienie byłego wojewody i szefa łódzkiego SLD Andrzeja Pęczaka. W listopadzie nagrania Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego przekazane posłom komisji śledczej ds. PKN Orlen przedostały się do mediów. Na skutek afery Andrzej Pęczak został wykluczony z partii i klubu SLD, pozbawiony immunitetu i aresztowany. Został pierwszym posłem wykonującym mandat z więzienia.
W dniach 18–19 grudnia 2004 odbył się III kongres SLD. Na funkcję przewodniczącego wybrany został Józef Oleksy. Pokonał on przewodniczącego Krzysztofa Janika stosunkiem głosów 485:383. Na kongresie podjęto uchwałę dotyczącą referendum w sprawie traktatu konstytucyjnego i statusu polskich wojsk w Iraku. 5 stycznia 2005 na funkcji marszałka Sejmu Józefa Oleksego zastąpił Włodzimierz Cimoszewicz.
Kontynuacją konfliktu wewnątrz SLD było odejście w 2005 kolejnych działaczy (w tym posła i dotychczasowego ministra Jerzego Hausnera) do nowo utworzonej Partii Demokratycznej (poparcie dla niej wyraził także Marek Belka, który wystąpił z SLD). Skutkiem III kongresu było utworzenie przez Socjaldemokrację Polską i Unię Pracy porozumienia wyborczego (w ramach niezależnego od SLD komitetu). 21 maja 2005 kierownictwo SLD (przewodniczący, wiceprzewodniczący oraz przewodniczący klubu parlamentarnego) podało się do dymisji. Na konwencji partii 29 maja 2005 członkowie wybrali nowe władze z dotychczasowym ministrem rolnictwa w rządzie Marka Belki, Wojciechem Olejniczakiem na czele. Pod koniec IV kadencji Sejmu klub Sojuszu liczył 148 posłów. W Senacie V kadencji wspólny klub SLD i UP miał 58 senatorów.
2005–2015
Przed wyborami do Sejmu i Senatu, które odbyły się 25 września 2005, SLD podpisał porozumienie wyborcze z OPZZ, Unią Lewicy III RP i Ruchem Odrodzenia Gospodarczego im. Edwarda Gierka, w wyniku czego kandydaci na posłów i senatorów z tych organizacji i partii kandydowali z list wyborczych SLD w całym kraju. W wyborach do Sejmu na Sojusz zagłosowało 1 335 257 osób, co stanowiło 11,31% głosów ważnych. Pozwoliło to na zdobycie 55 miejsc w tej izbie parlamentu i zajęcie 4. miejsca. W Senacie SLD nie uzyskał żadnego mandatu (przedstawiciela w tej izbie Sojusz uzyskał jednak w wyborach uzupełniających 28 stycznia 2007 w okręgu elbląskim – został nim Władysław Mańkut, startujący z komitetu koalicyjnego LiD).
Jesienią 2005 w wyborach prezydenckich SLD poparł kandydaturę Włodzimierza Cimoszewicza, który ostatecznie wycofał się przed głosowaniem. Ostatecznie, pomimo krytyki, Sojusz poparł kandydaturę szefa SDPL Marka Borowskiego, który uzyskał 1 544 642 głosy (10,33%). W drugiej turze formalnie SLD nie poparł żadnego z kandydatów.
5 lutego 2006 Sojusz Lewicy Demokratycznej i Unia Pracy podpisały porozumienie wyborcze zakładające wspólny start w wyborach samorządowych w tym samym roku. 6 kwietnia podobne porozumienie z SLD podpisały następujące organizacje i partie: OPZZ, Unia Lewicy III RP, Związek Nauczycielstwa Polskiego, Polska Partia Socjalistyczna, Ruch Społeczny NIE, Ruch Odrodzenia Gospodarczego im. Edwarda Gierka, Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej, Stowarzyszenie „Ordynacka” i Związek Żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego. 3 września z kolei Sojusz Lewicy Demokratycznej wraz z Partią Demokratyczną – demokraci.pl, Socjaldemokracją Polską i Unią Pracy oficjalnie wszedł w skład koalicji samorządowej Porozumienie Lewicy i Demokratów – Wspólna Polska. Współpracę tych czterech partii kontynuowano po wyborach, Wojciech Olejniczak został jednym z przewodniczących powołanego 18 stycznia 2007 Komitetu Porozumiewawczego koalicji.
W marcu 2007 były przewodniczący partii Józef Oleksy odszedł z ugrupowania po ujawnieniu przez „Dziennik” tzw. taśm Oleksego – podsłuchanej rozmowy polityka z biznesmenem Aleksandrem Gudzowatym. We wrześniu tego samego roku partię opuścili kolejny jej były przewodniczący Leszek Miller i były sekretarz generalny Marek Dyduch (Leszek Miller utworzył następnie partię Polska Lewica).
W wyborach 21 października 2007 SLD brał udział w ramach koalicji Lewica i Demokraci, która uzyskała łącznie 13,15% głosów – otrzymała 53 mandaty w Sejmie (kandydatom SLD przypadło 40 z nich). Do Senatu LiD nie wprowadził żadnego kandydata. Mandat w tej izbie uzyskał natomiast startujący z własnego komitetu członek SLD Włodzimierz Cimoszewicz, który do końca kadencji pozostał senatorem niezrzeszonym.
29 marca 2008 Wojciech Olejniczak poinformował o zakończeniu ścisłej współpracy z PD, po czym posłowie związani z tą partią, a następnie posłowie SDPL, opuścili klub LiD (pomimo braku takiego oczekiwania SLD wobec obydwu partii). 22 kwietnia 2008 powstał w Sejmie nowy klub poselski o nazwie „Lewica”, który utworzyło dotychczasowych 40 posłów SLD oraz 2 dotychczasowych posłów Socjaldemokracji Polskiej. Współpracę z SLD kontynuowała UP.
IV kongres ugrupowania miał miejsce w dniach 31 maja–1 czerwca 2008. Pierwszego dnia kongresu nowym przewodniczącym Sojuszu został Grzegorz Napieralski, pokonując w głosowaniu dotychczasowego szefa partii Wojciecha Olejniczaka stosunkiem głosów 231:210.
W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 SLD odrzucił ofertę współpracy z Porozumieniem dla Przyszłości Dariusza Rosatiego i zdecydował się reaktywować koalicję Sojusz Lewicy Demokratycznej – Unia Pracy, z listy której oprócz SLD i UP startowali również kandydaci Krajowej Partii Emerytów i Rencistów (SLD podpisał także porozumienie z Polską Lewicą, jednak ostatecznie działacze tej partii nie znaleźli się na listach wyborczych). Komitet SLD-UP uzyskał 908 765 głosów (12,34%), zajmując 3. miejsce i wprowadzając do PE 7 deputowanych (w tym 6 z SLD).
Na początku 2010 byli premierzy i byli przewodniczący partii Leszek Miller oraz Józef Oleksy powrócili do SLD (uczynił to także Marek Dyduch).
10 kwietnia doszło do katastrofy samolotu rządowego, którym polska delegacja z prezydentem Lechem Kaczyńskim na czele leciała na uroczystości upamiętniające zbrodnię katyńską. Zginęli wówczas także parlamentarzyści klubu Lewica: dwoje wiceprzewodniczących SLD – Jolanta Szymanek-Deresz i ogłoszony jako kandydat partii w wyborach prezydenckich w 2010 wicemarszałek Sejmu Jerzy Szmajdziński, a także współpracująca z SLD bezpartyjna posłanka klubu Izabela Jaruga-Nowacka. Po śmierci Jerzego Szmajdzińskiego Kandydatem na urząd prezydenta został Grzegorz Napieralski. W I turze przedterminowych wyborów uzyskał on 2 299 870 głosów (13,68%), zajmując 3. miejsce spośród 10 kandydatów i nie przeszedł do II tury, w której nie udzielił oficjalnego poparcia żadnemu z kandydatów.
Pod koniec września tego samego roku Klub Poselski Lewica przyjął nazwę KP SLD, a w jego skład wszedł kolejny były polityk SDPL Marek Balicki.
Przed wyborami samorządowymi w 2010 SLD podpisał porozumienie z wieloma organizacjami, m.in. OPZZ oraz partiami (Unią Pracy, Partią Kobiet, Zielonymi 2004 i Partią Regionów), których przedstawiciele znaleźli się na listach wyborczych Sojuszu. W wyborach do sejmików województw komitet SLD uzyskał 15,20% głosów. Uzyskał tym samym czwarty wynik spośród wszystkich komitetów. Najwyższy wynik Sojusz uzyskał w województwie lubuskim (26,09% głosów). W województwach dolnośląskim, opolskim i podkarpackim SLD wszedł w koalicję rządzącą z PO i PSL (w podkarpackim utraciła ona władzę w 2013). Kandydaci komitetu SLD wygrali wybory na prezydentów m.in. Częstochowy, Sosnowca, Dąbrowy Górniczej, Zielonej Góry, Włocławka i Konina. Członkowie SLD zostali również prezydentami m.in. w Rzeszowie, Legnicy i Słupsku.
W 2011 partia sprzedała należący do niej kompleks trzech budynków w rejonie ul. Rozbrat w Warszawie za 35 mln zł spółce Radius Projekt.
Przed końcem kadencji parlamentu do klubu poselskiego SLD dołączyli kolejni byli lub ówcześni członkowie SDPL (niektórzy opuścili klub jeszcze przed końcem kadencji). Pod koniec kadencji w klubie SLD zasiadało po dwoje członków Unii Pracy i SDPL.
Na wybory parlamentarne zaplanowane na 9 października 2011 SLD powołał samodzielny komitet wyborczy, na którego listach znaleźli się także działacze Krajowej Partii Emerytów i Rencistów, Unii Pracy, Partii Kobiet, Zielonych 2004, częściowo Socjaldemokracji Polskiej i Partii Demokratycznej, a ponadto kilka osób z Partii Regionów, Polskiej Partii Socjalistycznej, Ruchu Odrodzenia Gospodarczego im. Edwarda Gierka, Komunistycznej Partii Polski, Samoobrony RP oraz Racji PL. Hasło wyborcze SLD brzmiało Jutro bez obaw. W wyborach do Sejmu SLD uzyskał 8,24% głosów, co było 5. wynikiem spośród wszystkich komitetów i pozwoliło na uzyskanie 27 mandatów. W Senacie mandat uzyskał ponownie startujący z własnego komitetu Włodzimierz Cimoszewicz (który zasiadł w Kole Senatorów Niezależnych), jednak już 17 grudnia tego samego roku został on skreślony z listy członków partii. Po wyborach SLD ponownie znalazł się w opozycji wobec rządu, stracił także możliwość samodzielnego zgłaszania wniosków o wotum nieufności. 10 grudnia tego samego roku Grzegorz Napieralski zrezygnował z funkcji przewodniczącego partii, a na jego następcę został wybrany Leszek Miller, który zdobył 320 głosów delegatów. Jego kontrkandydaci uzyskali: Marek Balt 50 głosów, Joanna Senyszyn 28 głosów i Artur Hebda 17 głosów.
V kongres ugrupowania miał miejsce 28 kwietnia 2012. W wyniku ogłoszonych wówczas rezultatów głosowania, do którego upoważnieni byli wszyscy członkowie partii, przewodniczącym Sojuszu pozostał Leszek Miller (jedyny kandydat na to stanowisko).
7 grudnia 2012 SLD opuścił eurodeputowany Marek Siwiec, który podjął potem współpracę z Ruchem Palikota (podobnie jak wcześniej dwaj posłowie SLD, którzy przeszli do klubu poselskiego tej partii). 8 kwietnia tego samego roku został wykluczony z partii jeden z jej założycieli Ryszard Kalisz (założył on stowarzyszenie polityczne Dom Wszystkich Polska).
W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014, podobnie jak m.in. w poprzednich eurowyborach, SLD powołał koalicyjny komitet wraz z Unią Pracy (na jego listach znalazło się jednak jedynie 4 członków UP). Uzyskał on 9,44% głosów, zajmując 3. miejsce i wprowadzając do Europarlamentu 5 posłów, w tym 4 reprezentujących SLD. 29 czerwca tego samego roku (jeszcze przed rozpoczęciem nowej kadencji) eurodeputowana Lidia Geringer de Oedenberg wystąpiła z SLD.
W sierpniu 2014 SLD zdecydował się na start w wyborach samorządowych w ramach komitetu o nazwie SLD Lewica Razem (nie porozumiawszy się z Twoim Ruchem). W skład komitetu oprócz SLD weszły formalnie UP i KPEiR. Na listach SLD LR znalazła się także część przedstawicieli innych partii (m.in. Partii Regionów, Polskiej Lewicy, SDPL, PD, SD, Partii Kobiet i Unii Lewicy), a także wielu organizacji niepartyjnych (m.in. OPZZ, Ligi Kobiet Polskich i Domu Wszystkich Polska). Komitet SLD LR w wyborach do sejmików uzyskał 8,79% głosów i 28 mandatów (było to 4. wynikiem spośród wszystkich komitetów; najlepszy wynik koalicja uzyskała w województwie lubuskim; jeden mandat przypadł UP, a kandydatom związanym z SLD pozostałe). W trzech województwach komitet nie uzyskał żadnych mandatów radnych sejmików. SLD wszedł w skład koalicji rządzącej z PO i PSL w sejmiku śląskim, a w pozostałych znalazł się w opozycji (ponadto w sejmiku opolskim jedyny radny SLD znalazł się w klubie współrządzącego PSL). 4 członków SLD (w tym 2 startujących z ramienia SLD LR) wygrało w I turze wybory na prezydentów miast, zaś do II tury przeszło 8 kandydatów SLD LR, z czego 3 zostało prezydentami miast. Urzędy prezydentów miast przypadły 10 członkom SLD.
9 stycznia 2015 zmarł Józef Oleksy (od 2012 będący jednym z wiceprzewodniczących partii). Tego samego dnia SLD ogłosił bezpartyjną Magdalenę Ogórek jako swoją kandydatkę na prezydenta RP. Dwa dni później UP zerwała ogólnopolską współpracę z Sojuszem Lewicy Demokratycznej. W wyborach prezydenckich Magdalena Ogórek zajęła 5. miejsce spośród 11 kandydatów, otrzymując 2,38% głosów. Po I turze partia zakończyła z nią współpracę. Nie poparła żadnego z kandydatów, którzy przeszli do II tury wyborów.
W trakcie VII kadencji Sejmu klub poselski SLD zasiliło kilku byłych posłów Ruchu Palikota i Twojego Ruchu oraz dwaj byli posłowie Platformy Obywatelskiej.
W czerwcu 2015 były przewodniczący SLD Grzegorz Napieralski odszedł z partii i wraz ze swoimi zwolennikami utworzył wspólnie z byłymi politykami TR partię Biało-Czerwoni.
Przed wyborami parlamentarnymi zaplanowanymi na 25 października 2015 SLD zawarł koalicję (Zjednoczona Lewica) z TR, UP, Zielonymi i PPS, która wystawiła listy do Sejmu we wszystkich okręgach wyborczych i kandydatów do Senatu w 31 ze 100 okręgów. W wyborach do Sejmu ZL uzyskała 7,55% głosów, czyli poniżej ośmioprocentowego progu wyborczego dla koalicji. Nie zdobyła też mandatów w Senacie. Wskutek tych wyników SLD po raz pierwszy swojej w historii znalazł się poza parlamentem.
2015–2021
Na konwencji SLD 12 grudnia 2015 podjęto decyzję o bezpośrednim charakterze wyborów na przewodniczącego partii (podobnie jak w 2012). Jeśli w pierwszej turze żaden z kandydatów nie uzyskałby więcej niż połowy głosów, przewodniczący miał być wybrany przez delegatów na kongresie spośród dwóch kandydatów, którzy osiągnęli najwyższy wynik. Dotychczasowy przewodniczący Leszek Miller nie ubiegał się o reelekcję. Do drugiej tury przeszli Włodzimierz Czarzasty i Jerzy Wenderlich. Dalsze miejsca zajęli kolejno: Krzysztof Gawkowski, Zbyszek Zaborowski, Joanna Senyszyn, Michał Huzarski, Tomasz Nesterowicz, Dariusz Szczotkowski, Adam Kępiński i Piotr Rączkowski. 23 stycznia 2016, na VI kongresie SLD, Włodzimierz Czarzasty pokonał Jerzego Wenderlicha stosunkiem głosów 428:305.
W maju 2016 SLD wszedł w skład koalicji Wolność Równość Demokracja, powołanej pod patronatem Komitetu Obrony Demokracji.
Od czasu objęcia funkcji przewodniczącego przez Włodzimierza Czarzastego partię opuściła grupa działaczy, m.in. związanych ze stowarzyszeniem Inicjatywa Polska. W 2018 partię opuścił jej wiceszef i były sekretarz generalny Krzysztof Gawkowski, współtworząc partię Wiosna.
W 2017 partia była sygnatariuszem inicjatywy ustawodawczej „Ratujmy Kobiety”, mającej na celu zwiększenie możliwości legalnego dokonywania aborcji.
27 czerwca 2017 partia zdecydowała o ponownym powołaniu koalicji SLD Lewica Razem na wybory samorządowe w 2018. W 2018 formalnie w jej skład oprócz SLD weszły Unia Pracy, Socjaldemokracja Polska, Polska Partia Socjalistyczna, Polska Lewica i wykreślony już z rejestru partii Ruch Odrodzenia Gospodarczego im. Edwarda Gierka. Ponadto w szerokiej koalicji znalazły się także inne partie polityczne (Inicjatywa Feministyczna, Wolność i Równość oraz Partia Chłopska), jak również szereg innych organizacji (m.in. stowarzyszenie Ryszarda Kalisza Dom Wszystkich Polska, Ruch Ludzi Pracy, Stowarzyszenie „Ordynacka”, Związek Zawodowy Rolnictwa i Obszarów Wiejskich „Regiony” czy Towarzystwo Kultury Świeckiej im. Tadeusza Kotarbińskiego). Na Śląsku i w Gdyni z list koalicji startowali też przedstawiciele Unii Europejskich Demokratów, a w Warszawie Stronnictwa Demokratycznego. W niektórych miejscach (w tym w szeregu dużych miast) SLD wszedł także w lokalne sojusze z PO, Nowoczesną czy PSL. W wyborach do sejmików koalicja SLD LR uzyskała 6,62% w skali kraju (przekraczając próg we wszystkich województwach oprócz podlaskiego i małopolskiego, a najwyższe poparcie uzyskując w województwie lubuskim), otrzymując 11 mandatów w 7 województwach (najwięcej – 3 – w wielkopolskim). Uzyskali je jedynie przedstawiciele SLD (w 2019 radnego wybranego na eurodeputowanego zastąpił lider PPS). W wyborach na prezydentów miast kandydaci SLD LR zwyciężyli w Częstochowie i Dąbrowie Górniczej (której prezydent, obejmując urząd, wystąpił z SLD). Ponadto członkowie SLD startujący z własnych lub lokalnych komitetów zostali prezydentami Rzeszowa (w 2019 odszedł z partii), Legnicy (nie popierany przez partię w żadnej turze), Głogowa, Świdnicy i Będzina. Spośród partii, których członkowie zostali prezydentami, większą ich liczbę uzyskała jedynie PO (a mniejszą m.in. rządzące PiS). 15 członków SLD zostało wybranych na burmistrzów, a 16 na wójtów. W 8 województwach SLD wszedł w skład koalicji rządzącej (także tam, gdzie nie zdobył mandatów radnych sejmików). Przedstawiciele SLD zasiedli w zarządach województw lubuskiego i zachodniopomorskiego, a w wielkopolskim radny z SLD został przewodniczącym sejmiku. W sejmiku tym powstał klub SLD LR, w dwóch województwach SLD współtworzył kluby z PSL, w dwóch innych radni SLD weszli w skład klubów KO (w jednym z nich radny SLD w 2019 odszedł z partii), a w dwóch pozostałych nie przystąpili do żadnego klubu.
16 lutego 2019 krajowa konwencja Sojuszu Lewicy Demokratycznej zdecydowała, że partia na wybory do Parlamentu Europejskiego w tym samym roku będzie współtworzyć Koalicję Europejską, zainicjowaną przez grupę byłych premierów i ministrów spraw zagranicznych (w tym liderów Platformy Obywatelskiej, a także byłych premierów z ramienia SLD, w tym należącego wciąż do partii Leszka Millera). Innymi partiami, które powołały koalicję, były PO, PSL, Nowoczesna i Zieloni. SLD przypadło 15 miejsc na listach KE (po jednym z nich w okręgu pomorskim przypadło działaczkom IF i SDPL). Koalicja zdobyła poparcie 5 249 935 wyborców i z wynikiem 38,47% głosów zajęła drugie miejsce za Prawem i Sprawiedliwością. Pozwoliło to na objęcie 22 mandatów eurodeputowanych, z czego przedstawiciele SLD uzyskali 5 (zdobyli je m.in. wszyscy trzej żyjący byli premierzy z ramienia Sojuszu, w tym dwaj od wielu lat nie należący do partii). Kandydaci SLD zdobyli niespełna 6% głosów w skali kraju (ok. 15,5% w ramach KE).
29 czerwca 2019 w Sojuszu Lewicy Demokratycznej odbyło się referendum w sprawie startu partii w wyborach parlamentarnych w tym samym roku, w którym 83% (przy frekwencji 63% wśród 20 779 osobach uprawnionych do głosowania) działaczy opowiedziało się za koalicyjnym startem w tych wyborach. Pytanie referendalne nie precyzowało jednak, w jakiego rodzaju koalicji SLD miałby startować. 19 lipca przewodniczący SLD Włodzimierz Czarzasty, prezes partii Wiosna Robert Biedroń oraz Adrian Zandberg z zarządu krajowego Lewicy Razem poinformowali, że ugrupowania te wystartują wspólnie w wyborach. Dzień później do porozumienia dołączyła także PPS. Kilkoro związanych do tej pory z SLD działaczy pod koniec lipca zadeklarowało w wyborach start z list KO (partię opuściła m.in. Katarzyna Piekarska). Do lewicowej koalicji dołączyły następnie kolejne ugrupowania (m.in. partie UP, Twój Ruch, IF i Polska Partia Internetowa). 6 sierpnia 2019, w związku z chęcią uniknięcia konieczności przekroczenia w wyborach do Sejmu 8-procentowego progu dla koalicji przy stworzeniu wrażenia komitetu koalicyjnego, doszło do zmiany formalnego skrótu Sojuszu Lewicy Demokratycznej z „SLD” na „Lewica”, aby pod tą nazwą porozumienie ugrupowań lewicowych wystąpiło w wyborach. Do rejestracji nowego skrótu nie doszło jednak przed upływem terminu rejestracji komitetów wyborczych, w związku z czym koalicja Lewica przystąpiła do wyborów jako KW Sojusz Lewicy Demokratycznej. Na listach ostatecznie nie znaleźli się przedstawiciele UP i IF. W wyborach komitet SLD uzyskał 12,56% głosów, zajmując 3. miejsce i zdobywając 49 mandatów w Sejmie oraz 2 w Senacie. Przedstawicielom samego SLD przypadły 24 mandaty poselskie. Pozostałe mandaty w Sejmie przypadły kandydatom Wiosny (19) i Razem (6), zaś jedyne w Senacie działaczom Wiosny i PPS. Parlamentarzyści wybrani z list SLD utworzyli Koalicyjny Klub Parlamentarny Lewicy. Szef SLD Włodzimierz Czarzasty został wybrany na wicemarszałka Sejmu.
Po wyborach rozpoczęto działania mające prowadzić do połączenia SLD i Wiosny. 9 listopada 2019 rada krajowa partii wydała zgodę na zmiany w statucie ugrupowania, które dadzą podstawę prawną do zmian organizacyjnych umożliwiających połączenie z formacjami, które wyrażą taką wolę. 14 grudnia tego samego roku odbyły się obrady ciał statutowych SLD i Wiosny, po których poinformowano, że z połączenia obu ugrupowań powstanie partia Nowa Lewica. Sąd Okręgowy w Warszawie zaakceptował nieprawomocnie 27 stycznia 2020 przerejestrowanie SLD na Nową Lewicę, pod którym to szyldem zaplanowano powstanie wspólnej formacji (w marcu 2021 uprawomocniła się decyzja sądu w sprawie zmiany nazwy partii). 13 marca 2020 zarejestrowano fundację Sojusz Lewicy Demokratycznej, mającą na celu ochronę w przyszłości starej nazwy i znaku graficznego (jej prezesem został sekretarz generalny partii, poseł Marcin Kulasek).
7 stycznia 2020 zarząd SLD zdecydował o rekomendacji lidera partii Wiosna Roberta Biedronia na kandydata Lewicy w wyborach prezydenckich w tym samym roku. 12 dni później został on ogłoszony wspólnym kandydatem SLD, Wiosny i Lewicy Razem (później popartym przez PPS). W czerwcowych wyborach zajął on 6. miejsce spośród 11 kandydatów, otrzymując 2,22% głosów.
11 stycznia 2021 w Parlamencie Europejskim powstała delegacja Nowej Lewicy, w której znaleźli się zarówno eurodeputowani SLD (Nowej Lewicy), jak i Wiosny. Nie przystąpili do niej jednak byli premierzy (w związku z tym Leszek Miller oraz bezpartyjni Marek Belka i Włodzimierz Cimoszewicz przestali tym samym reprezentować partię), pozostając w dotychczasowej delegacji, która przyjęła nazwę Lewica dla Europy. Jej przewodniczący i poprzedni szef SLD Leszek Miller, po uprawomocnieniu się decyzji sądu o formalnej zmianie nazwy partii na „Nowa Lewica”, poinformował 18 marca 2021 o opuszczeniu ugrupowania.
Frakcja SLD w ramach Nowej Lewicy (od 2021)
11 czerwca 2021 zgromadzenie ogólne partii Wiosna (której działacze do 10 czerwca składali deklaracje przystąpienia do Nowej Lewicy) podjęło decyzję o jej samorozwiązaniu. Formalnie zarząd Nowej Lewicy podjął decyzję o powołaniu frakcji SLD, będącej jedną z dwóch frakcji w partii obok frakcji Wiosna, 17 lipca 2021.
7 września 2021, w związku z nieprzyjęciem do frakcji SLD, członkostwo w partii utracił poseł Andrzej Rozenek. 17 dni później do frakcji SLD przystąpiła posłanka wybrana z rekomendacji Wiosny, Agnieszka Dziemianowicz-Bąk.
Proces jednoczenia środowisk SLD i Wiosny, będących frakcjami nowej partii, zakończył się na kongresie, który odbył się 9 października 2021. Wybrano wówczas władze ugrupowania w ramach parytetowego podziału pomiędzy obiema frakcjami. Ostatni przewodniczący partii SLD Włodzimierz Czarzasty został z ramienia frakcji SLD współprzewodniczącym Nowej Lewicy (obok Roberta Biedronia z frakcji Wiosna), pokonując w głosowaniu Piotra Rączkowskiego.
14 grudnia 2021 posłowie frakcji SLD Robert Kwiatkowski i Joanna Senyszyn odeszli z Nowej Lewicy i wraz z Andrzejem Rozenkiem (oraz dwójką senatorów) utworzyli Koło Parlamentarne PPS. 2 czerwca 2022 posłowie PPS (Robert Kwiatkowski, Andrzej Rozenek i Joanna Senyszyn) oraz wicemarszałek Senatu (także z koła PPS) Gabriela Morawska-Stanecka ogłosili powstanie Stowarzyszenia Lewicy Demokratycznej, odwołującego się do tradycji dawnej partii SLD. W lutym 2023 koło PPS przekształciło się (bez udziału szefa tej partii, senatora Wojciecha Koniecznego, który wrócił później do KKP Lewicy) w Koło Parlamentarne Lewicy Demokratycznej. 7 czerwca 2023 NL i KKP Lewicy opuściła posłanka frakcji SLD, Karolina Pawliczak.
Program
Program Sojuszu Lewicy Demokratycznej zawarty został m.in. w dokumencie programowym Socjaldemokratyczny Program dla Polski. Zapisano w nim postulat budowy solidarnego społeczeństwa obywatelskiego, silnego i sprawnego państwa oraz rozwoju efektywnej gospodarki, zdolnej do zaspokojenia rosnących potrzeb społecznych, we współpracy ze związkami zawodowymi. W programie Sojuszu znalazło się także zrównanie poziomu życia w Polsce z najbardziej rozwiniętymi krajami Unii Europejskiej oraz modernizacja państwa i społeczeństwa polskiego przy pomocy demokracji opartej na stałym dialogu i poszukiwaniu porozumienia. Zgodnie z deklaracją programową Polska ma być państwem gwarantującym prawa i wolności obywatelskie, w tym zgodnie ze standardami Unii Europejskiej równouprawnienie i neutralność światopoglądową państwa. SLD chce zapewnić obywatelom równy dostęp do służby zdrowia i edukacji.
Zagadnienia ustrojowe
W kwestii ustroju Sojusz Lewicy Demokratycznej jako partia opowiadał się za jednoizbowym parlamentem oraz premierem wybieranym przez parlament. Prezydent z kolei miał pełnić rolę gwaranta ciągłości władzy państwowej, który aktywnie uczestniczy w sprawowaniu władzy w roli arbitra sporów politycznych. W przeszłości SLD opowiadał się również za bezpośrednimi wyborami wójtów, burmistrzów i prezydentów miast, postulat ten został zrealizowany za jego rządów w 2002 na kilka miesięcy przed wyborami samorządowymi.
Program gospodarczy
Partia opowiadała się za ingerencją państwa w życie gospodarcze w charakterze inwestora w kapitał społeczny oraz jako regulator społecznej gospodarki rynkowej, stróża prawa i porządku ekonomicznego oraz stratega gospodarczego. Partia opowiada się za progresywnym podatkiem od dochodów osobistych. Mniejsze podatki przysługiwałyby przedsiębiorcom więcej inwestującym w gospodarkę.
W swoim programie gospodarczym partia proponowała również, aby celem nadrzędnym państwa było realne dobro społeczne i realne dobro jednostki mechanizmy rynku i państwa. W konfliktach na linii pracownik-pracodawca partia staje po stronie pracownika, gdyż „praca ma być zabezpieczeniem bytu socjalnego, a nie upokorzeniem człowieka”.
Początkowo SLD głosił częściowo liberalne poglądy gospodarcze, szczególnie dla nowych i małych podmiotów, przy jednoczesnej krytyce prywatyzacji i poparciu dla interwencjonizmu państwowego. Rządy SLD w latach 2001–2005 były niekiedy krytykowane przez silnie lewicowe środowiska z powodu neoliberalnego kursu politycznego, związanego także z ograniczaniem opieki społecznej prowadzonej przez państwo (m.in. likwidacja Funduszu Alimentacyjnego), co zbliżało SLD do koncepcji trzeciej drogi, popularnej w tamtym czasie wśród zachodniej socjaldemokracji (realizowanej np. przez Tony’ego Blaira).
Polityka zagraniczna
Na pierwszym kongresie partii polityce zagranicznej poświęcono rozdział Polska w Świecie i integrującej się partnerskiej Europie. Głównym celem SLD było zapewnienie Polsce silnej i stabilnej pozycji w międzynarodowym układzie sił, a zwłaszcza w partnerskiej i integrującej się Europie.
Do podstawowych zadań państwa polskiego powinno należeć według SLD umacnianie niepodległości i suwerenności państwa oraz wykorzystanie współpracy międzynarodowej dla rozwoju gospodarczego kraju, wykorzystanie Polski do zbliżenia kulturowego i cywilizacyjnego narodów, eliminację zagrożeń zewnętrznych oraz uczestnictwo w rozwiązywaniu problemów globalnych. SLD zwraca także uwagę na ochronę praw mniejszości polskiej poza granicami i podtrzymanie więzi Polonii z Polską.
Po zwycięstwie w wyborach parlamentarnych jesienią 2001 partia promowała integrację europejską oraz zaangażowała się w kampanię referendalną na rzecz wejścia Polski do Unii Europejskiej. Partia zarówno w latach 90., jak i po 2001 kładła duży nacisk na umocnienie pozycji Polski w ramach Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki, czego wyrazem był udział polskich Sił Zbrojnych w interwencjach zbrojnych w Afganistanie (2002) i Iraku (2003) w okresie premierostwa Leszka Millera i prezydentury Aleksandra Kwaśniewskiego.
Kwestie społeczne
W kwestiach światopoglądowo-obyczajowych SLD prezentuje liberalne stanowisko. Głosi rozdzielenie państwa i Kościoła oraz laicyzację prawa. Zdaniem działaczy księża nie powinni wpływać na prawo i decyzję wyborców. W kwestiach społecznych partia opowiadała się za zrównoważeniem statusu kobiet i mężczyzn w społeczeństwie m.in. poprzez wprowadzenie do szkół edukacji seksualnej, powszechne wdrożenie programów profilaktyki i ochrony zdrowia kobiet oraz dostępu do antykoncepcji i zabiegów in vitro oraz możliwością dokonania aborcji z ważnych przyczyn społecznych (te ostatnie deklaracje znalazły potwierdzenie m.in. w głosowaniu z października 2012, gdy klub SLD poparł projekt Ruchu Palikota rozszerzający możliwość legalnego dokonywania aborcji). SLD domagał się również wprowadzenia w życie krajowego programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, a także powołania na szczeblu województw i powiatów pełnomocników ds. równego statusu kobiet i mężczyzn. Partia popierała rejestrowane związki partnerskie.
Inne zagadnienia
Partia deklarowała również chęć zachowania przywilejów byłych funkcjonariuszy komunistycznego aparatu bezpieczeństwa – efektem tego było głosowanie przeciwko projektowi ustawy dezubekizacyjnej w 2009. Opowiadała się też za zakończeniem lustracji. Rząd SLD-PSL-UP podjął również działania w dziedzinie ochrony zdrowia, zastępując 16 kas chorych Narodowym Funduszem Zdrowia. W okresie trwania rządów koalicja SLD-UP postulowała wprowadzenie winiet na budowę dróg ekspresowych i autostrad, jednak pomysł nie zyskał poparcia większości (sprzeciwiło mu się będące w koalicji rządowej PSL) i upadł.
Platformy programowe SLD
Aktualna:
Forum Równych Szans i Praw Kobiet
Dawne:
Forum Dialogu Światopoglądowego
Forum „Rozwój i Praca”
Platforma Międzynarodowa
Platforma „Porozumienie dla Zdrowia”
Platforma Programowa ds. Wsi i Rolnictwa
Platforma Programowa „Nowoczesna Lewica”
Platforma Programowa „Prawo – Demokracja – Solidarność”
Platforma Programowa SLD „Socjaldemokratyczna Przyszłość”
Platforma samorządowa
Platforma Socjalistyczna SLD
Rada Ekologiczna SLD „Środowisko i Rozwój”
Symbolika
Symbolem SLD był uproszczony zarys konturowej mapy Polski (stylizowana litera „S”) w kolorach flagi narodowej, a także znak graficzny w postaci czerwonego kwadratu, zawierający białe drukowane litery „SLD” w dolnej jego części. Nazwa, skrót nazwy i symbol graficzny SLD korzystają z ochrony prawnej, przewidzianej dla dóbr osobistych.
Struktura i działacze
W Sojuszu Lewicy Demokratycznej działali politycy zaliczani do różnych nurtów lewicowych i centrolewicowych. Z SLD związało się wielu dawnych działaczy PZPR (m.in. Leszek Miller, Józef Oleksy, Włodzimierz Cimoszewicz, Krzysztof Janik, Jerzy Jaskiernia, Tadeusz Iwiński, Włodzimierz Czarzasty czy Jacek Piechota) oraz działaczy OPZZ. Wśród liderów SLD znaleźli się również działacze młodszego pokolenia, którzy karierę zaczynali w SdRP (m.in. Grzegorz Napieralski) bądź nie funkcjonowali wcześniej w żadnej partii (np. Wojciech Olejniczak). Działaczami Sojuszu byli również politycy nurtu postsolidarnościowego, wywodzący się z ROAD, UD i UW (Andrzej Celiński, Katarzyna Piekarska i Marek Balicki). SLD przez część publicystów postrzegana jest jako partia postkomunistyczna, czyli wywodząca się ze środowiska PZPR.
Organizacja
Krajowe władze uchwałodawcze SLD to: Kongres, Konwencja Krajowa i Rada Krajowa. Organy wykonawcze to natomiast Przewodniczący i Zarząd Krajowy. Władzą sądowniczą był Krajowy Sąd Partyjny, a władzą kontrolną Krajowa Komisja Rewizyjna.
Władze
Przedstawiciele frakcji SLD w kierownictwie Nowej Lewicy
Współprzewodniczący:
Włodzimierz Czarzasty
Wiceprzewodniczący:
Marek Dyduch
Arkadiusz Iwaniak
Łukasz Komoniewski
Anna Mackiewicz
Małgorzata Moskwa-Wodnicka
Andrzej Szejna
Dariusz Wieczorek
Ostatni skład Zarządu Krajowego partii SLD
Przewodniczący:
Włodzimierz Czarzasty
Wiceprzewodniczący:
Marek Balt
Wincenty Elsner
Bogusław Liberadzki
Anna Mackiewicz
Małgorzata Niewiadomska-Cudak
Karolina Pawliczak
Andrzej Szejna
Tomasz Trela
Sebastian Wierzbicki
Sekretarz generalny:
Marcin Kulasek
Pozostali członkowie:
Joanna Agatowska
Wiesław Buż
Jacek Czerniak
Marek Dyduch
Arkadiusz Iwaniak
Artur Jaskulski
Władysław Mańkut
Cezary Olejniczak
Małgorzata Sekuła-Szmajdzińska
Wiesław Szczepański
Karina Szewczyk
Ryszard Śmiałek
Jerzy Śnieg
Dariusz Wieczorek
Bogusław Wontor
Przewodniczący SLD
Przewodniczący klubu parlamentarnego (po rozwiązaniu PZPR)
Prezydenci i premierzy RP
Prezydent RP wywodzący się z SLD
Prezesi Rady Ministrów reprezentujący SLD
Organizacje młodzieżowe SLD
1999–2003: Sojusz Młodej Lewicy
1999–2003: Stowarzyszenie Młodej Lewicy Demokratycznej
2003–2021: Federacja Młodych Socjaldemokratów
Członkostwo i liczba członków
Członkiem Sojuszu Lewicy Demokratycznej mógł być obywatel Polski posiadający pełnię praw obywatelskich, który otrzymał rekomendację co najmniej jednego członka SLD działającego w partii od co najmniej 2 lat, złożył deklarację pisemnie w dowolnym kole i wpłacił opłatę wpisową. Wraz z przyjęciem do partii członek partii miał obowiązek uczestniczenia w życiu partii i dbania o jej dobre imię. Kandydowanie z list innych niż lista związana z SLD wymagała zaakceptowania przez radę właściwego szczebla. Niedopuszczalna była działalność w organizacjach konkurencyjnych wobec partii i działalność na jej szkodę. Rozpatrywanie podania o przyjęcie następowało w ciągu 3 miesięcy i w obecności osoby zainteresowanej.
Poparcie w wyborach
Wybory parlamentarne
Wybory do Parlamentu Europejskiego
Wybory prezydenckie
* Poparty przez SLD kandydat niezależny.
** Poparty przez SLD kandydat SDPL.
*** Prezes Wiosny, kandydat wystawiony wspólnie przez SLD, Wiosnę i Razem.
Ostatnie wybory do sejmików województw (komitet SLD Lewica Razem)
Zobacz też
Federacja Młodych Socjaldemokratów
partie polityczne w Polsce
Partia Europejskich Socjalistów
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Nieistniejące partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej
Polskie partie socjaldemokratyczne
Międzynarodówka socjalistyczna
Porozumienia partii i ugrupowań III Rzeczypospolitej | 81,137 |
9084 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Szczecin | Szczecin | Szczecin () – miasto na prawach powiatu w północno-zachodniej Polsce, stolica i największe miasto województwa zachodniopomorskiego, położone na Pobrzeżu Szczecińskim, nad Odrą i jeziorem Dąbie. Szczecin jest uznawany za historyczną stolicę Pomorza Zachodniego, historyczna stolica księstwa pomorskiego; później w granicach Szwecji, Brandenburgii, Prus i Niemiec, od 1945 roku należy do Polski (tym samym stanowi część tzw. "Ziem Odzyskanych"). Od 20 lipca 2023 r. Szczecin jest piątym pod względem zajmowanej powierzchni (300,55 km² z czego prawie 24% zajmują grunty pod wodami) i siódmym pod względem liczby ludności miastem Polski. Znajduje się w centrum aglomeracji szczecińskiej (jednej z 8 polskich metropolii według ESPON). Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r., Szczecin liczył 394 482 mieszkańców.
Z racji nadgranicznego położenia i bliskości (ok. 100 km) Morza Bałtyckiego, dostępnego przez żeglowną Odrę oraz Zalew Szczeciński, Szczecin stał się ośrodkiem gospodarczym regionu. Znajdują się tu: port morski, stocznie remontowe, jachtowe oraz żeglugi morskiej. Miasto jest ośrodkiem turystycznym z dużą liczbą zabytków. Stanowi centrum akademickie i kulturalne (opera i operetka, liczne teatry, muzea i ośrodki kultury), jest także siedzibą katolickiej metropolii i nominalną współsiedzibą prawosławnej diecezji.
Szczecin oddziałuje także na niemieckie obszary przygraniczne: wschodnią część Meklemburgii-Pomorza Przedniego i brandenburski powiat Uckermark.
Miasto otaczają trzy duże kompleksy leśne, puszcze: Wkrzańska od północy, Bukowa od południa oraz Goleniowska od wschodu.
Położenie
Szczecin leży w północno-zachodniej Polsce, w zachodniej części woj. zachodniopomorskiego przy granicy polsko-niemieckiej. Miasto leży nad rzeką Odrą oraz jeziorem Dąbie, obejmując część Międzyodrza.
Szczecin jest najbardziej oddalonym od Warszawy miastem wojewódzkim w Polsce.
Miasto stanowi ośrodek centralny aglomeracji szczecińskiej.
Szczecin jest położony na obszarze czterech mezoregionów geograficznych – Doliny Dolnej Odry, Wzniesień Szczecińskich, Wzgórz Bukowych i Równiny Goleniowskiej wchodzących w skład Pobrzeża Szczecińskiego.
Odległość z centrum miasta do Morza Bałtyckiego – jeśli nie liczyć Zalewu Szczecińskiego, który jest laguną morską – w linii prostej wynosi 65 km. Podobna jest odległość drogą wodną przez Zalew, natomiast drogą lądową około 94 km (do Międzyzdrojów). Szczecin graniczy z miastem i gminą Police (od północy) oraz gminami: Dobra, Kołbaskowo od zachodu, Gryfino i Stare Czarnowo od południa oraz Kobylanka i Goleniów od wschodu. Granica polsko-niemiecka oddalona jest o 5 km od granicy miasta.
Wieś Pilchowo i osiedle Pilchowo jest podzielone granicą administracyjną między miastem Szczecin a wiejską częścią gminy Police, Bezrzecze – między Szczecinem a gminą Dobra jako osiedle i wieś o tej samej nazwie, Załom – między Szczecinem a gminą Goleniów jako osiedle i wieś.
Warunki naturalne
Rzeźba terenu
W granicach Szczecina spotykają się typy krajobrazu 4 mezoregionów geograficznych, tj.: Dolina Dolnej Odry, Wzniesienia Szczecińskie, Wzgórza Bukowe i Równina Goleniowska. Średnia rzędna terenu Szczecina wynosi 25 m n.p.m. Najniżej powierzchnia terenu opada pomiędzy ramionami Odry, gdzie występują obszary depresyjne sięgające 0,1 m p.p.m. Przy granicach Szczecina znajduje się wzniesienie Wielecka Góra (131 m n.p.m.) leżąca na Wzgórzach Warszewskich, a na południe od miasta, w Szczecińskim Parku Krajobrazowym znajduje się Bukowiec (148,3 m n.p.m.) na Wzgórzach Bukowych.
Według danych z 2011 powierzchnia miasta obejmuje 300,55 km².
Przyroda
W granicach administracyjnych Szczecina znajdują się niewielkie fragmenty Szczecińskiego Parku Krajobrazowego „Puszcza Bukowa” (m.in. z Jeziorem Szmaragdowym i rezerwatem przyrody „Zdroje”) oraz północna część obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Dolina Dolnej Odry” (PLB 320003), natomiast na południu miasto graniczy z Parkiem Krajobrazowym Dolina Dolnej Odry i jest otoczone przez 3 puszcze Wkrzańską, Bukową i Goleniowską.
Stosunki wodne
Przez miasto przepływają: rzeka Odra, jej ramię boczne Regalica wpadająca do jeziora Dąbie leżącego w całości w granicach miasta, łącząca obie rzeki Parnica oraz wiele mniejszych kanałów, które są częścią Międzyodrza. Na terenie Międzyodrza znajdują się wyspy (Żurawi Ostrów, Mewia Wyspa, Dębina, Czarnołęka, Radolin, Gryfia, Ostrów Grabowski, Wielka Kępa, Ostrów Mieleński, W. Milenia, W. Robienia, Czapli Ostrów, Wyspa Grodzka, Łasztownia, Mieleńska Łąka, Zaleskie Łęgi, Siedlińska Kępa, Klucki Ostrów, Sadlińskie Łąki, Czapli Ostrów, Wyspa Jaskółcza, Kępa Parnicka, Wyspa Zielona, Wyspa Pucka, W. Krainka, Ustowskie Mokradła).
Klimat
Najczęściej oddziałujące masy powietrza polarnomorskiego znad północnego Atlantyku charakteryzują się dużą wilgotnością, co latem wpływa na wzrost zachmurzenia i ilości opadów atmosferycznych; zimą wiąże się z ociepleniem i dużym zachmurzeniem. Masy te najczęściej zalegają latem i jesienią.
Rzadziej napływa powietrze polarnokontynentalne z Europy Wschodniej i z Azji. Obecność tego powietrza obserwuje się najczęściej zimą i wiosną. Odznacza się ono małą zawartością pary wodnej. Podczas jego zalegania wiosną występują liczne przymrozki, zimy są mroźne i słoneczne. Znacznie rzadziej napływa powietrze arktyczne – przynosi ono pogodę bardzo zmienną, ze znacznymi zmianami temperatury i wiosenne przymrozki. Najrzadziej notuje się obecność powietrza zwrotnikowego, które niesie okresy gwałtownego ocieplenia, pojawiające się niekiedy zimą oraz sporadycznie latem.
Średnia prędkość wiatru wynosi ok. 3,3 m/s. Dominują wiatry zachodnie (W) i południowo-zachodnie (SW).
Obecność dużych zbiorników wodnych jak: Zalew Szczeciński, jezioro Miedwie i doliny Odry powoduje wzrost wilgotności powietrza na tych obszarach. Średnia wilgotność względna powietrza wynosi 80%, najwyższa – 88%, która występuje w listopadzie, grudniu i styczniu, a najmniejsza ok. 72% w kwietniu i maju.
Średnia temperatura powietrza w Szczecinie waha się w granicach od 8 do 8,4 °C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec z temperaturą od 15,8 °C do 20,3 °C, najzimniejszym styczeń od –4,1 °C do 2,6 °C. Temperatura powietrza poniżej 0 °C występuje przeciętnie w ciągu 86 dni w roku, najczęściej w styczniu i w lutym.
Średnia roczna suma opadów wynosi 537 mm, średnia suma opadów w półroczu chłodnym 225 mm, a w półroczu ciepłym 350 mm. Średnio w ciągu roku występuje 167 dni z opadami.
Charakterystyczną cechą klimatu Szczecina jest duża liczba dni pochmurnych, co wynika z położenia na szlaku przemieszczania się układów cyklonalnych znad Atlantyku. W latach 1956–1998 liczba dni pochmurnych była dwukrotnie większa od dni pogodnych. Największym średnim zachmurzeniem charakteryzują się miesiące: listopad, grudzień i styczeń, kiedy to przeważają chmury warstwowe, a najmniejsze zachmurzenie – maj i sierpień.
Historia
W VII–VI wieku p.n.e. istniała na tym terenie osada z okresu kultury łużyckiej. Wzgórze Zamkowe jest zamieszkane nieprzerwanie od ok. 700 roku n.e., możliwe jednak, że ciągłość udokumentowanej źródłami historii zasiedlenia tego miejsca sięga blisko 1850 lat. W czasach antycznych w okolicach Szczecina istniała miejscowość o nazwie Susudata. Najstarsza osada grodowa w Szczecinie ma metrykę plemienną sięgającą końca VIII wieku. W IX wieku zbudowany został przez książąt słowiańskich gród otoczony fosą, u którego podnóża rozwinęła się osada handlowo-rybacka.
W 967 roku Mieszko I przyłączył Pomorze wraz ze Szczecinem do Polski. Ówczesny Szczecin składał się z trzech części: grodu, podgrodzia i portu. Do ok. 1007 r. Szczecin znajdował się pod zwierzchnictwem Bolesława Chrobrego. Militarne zaangażowanie się polskiego władcy w Czechach i konflikt z Niemcami zaktywizowały możnych pomorskich do secesji. Antychrześcijańska rewolta połączona z buntem lokalnego możnowładztwa spowodowały uniezależnienie się Szczecina i innych grodów pomorskich.
Pod koniec 1121 książę Bolesław Krzywousty ponownie przyłączył Szczecin do Polski, a książę Warcisław I uznał polską zwierzchność i złożył Krzywoustemu hołd lenny, zakładając dynastię Gryfitów, która panowała w Szczecinie ponad 500 lat.
Pod zwierzchnictwem Polski pozostawało do 1185 roku, gdy książę Bogusław I został zmuszony do złożenia hołdu lennego z miasta i Pomorza Zachodniego na rzecz króla Danii Waldemara II Zwycięzcy. W 1235 stało się lennem cesarza i weszło w skład Świętego Cesarstwa Rzymskiego. W 1243 książę Barnim I nadał Szczecinowi prawa miejskie. W kolejnych latach miasto nabywało kolejne tereny: w 1283 jezioro Dąbie, a w 1321 Police. W XIII wieku Szczecin stał się miastem hanzeatyckim. Na miejscu grodu słowiańskiego w XIV wieku książę Barnim III Wielki wybudował swoją siedzibę, tzw. „Kamienny Dom” oraz kaplicę św. Ottona. Na ten okres datuje się także ukończenie kamienno-ceglanych murów miejskich wokół miasta. W 1474 w Szczecinie, po wygaśnięciu linii książąt szczecińskich i wołogoskich władzę objął książę słupski Bogusław X, który 4 lata później zjednoczył Pomorze Zachodnie, a w 1491 przeniósł jego stolicę do Szczecina. Jednak już w 1532 księstwo zostało ponownie podzielone, a miasto stało się stolicą Księstwa szczecińskiego. W 1514 wprowadzono tu zakaz przyjmowania do cechu krawców osób, które miały wendyjskie pochodzenie.
W 1534 w mieście mieszkańcy przeszli na protestantyzm (luteranizm).
W 1570 został podpisany „pokój w Szczecinie” kończący I wojnę północną.
W 1630 miasto zajęli Szwedzi.
10 marca 1637 r., w czasie wojny trzydziestoletniej zmarł w Szczecinie Bogusław XIV, ostatni książę pomorski z dynastii Gryfitów. Wygaśnięcie dynastii oznaczało upadek niepodległego Księstwa Pomorskiego. Według zawartej w 1529 umowy dynastycznej Pomorze odziedziczyć mieli Hohenzollernowie. Jednak rzeczywistymi panami byli Szwedzi, których wojska zajęły Pomorze Zachodnie w trakcie wojny. W roku 1654, w traktacie zawartym po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, Pomorze Zachodnie zostało podzielone między Brandenburgię a Szwecję – część Pomorza ze Szczecinem (w tym m.in. wyspy Uznam i Wolin) przypadła Szwecji, co umożliwiło Szwecji dokonanie rok później tzw. Potopu szwedzkiego – najazdu na Polskę. Działania wojenne podczas potopu szwedzkiego przyczyniły się do upadku gospodarczego miasta.
W 1713 miasto zostało zajęte przez Prusy, co potwierdził pokój w Sztokholmie, gdy 21 stycznia 1720 r. królowa Szwecji Ulryka Eleonora Wittelsbach, tuż przed abdykacją, sprzedała Szczecin ze wschodnią częścią szwedzkiej części Pomorza za 2 miliony talarów królowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi I. W latach 1724–1740 wzniesiono wokół miasta nowe fortyfikacje miejskie, których plan zakładał wyburzenie średniowiecznych obwarowań.
W czasie wojny siedmioletniej Rosjanie dokonali oblężenia Szczecina. W latach 1806–1813 Szczecin był pod okupacją francuską. Od 21 lutego do 29 lipca 1809 stacjonował sztab 4. płku strz. konnych armii Księstwa Warszawskiego zwalczający na Pomorzu Szwedzkim pruskie oddziały powstańcze mjra Schilla. Od stycznia do 5 grudnia 1813 twierdza była bohatersko broniona przez francuskiego gen. Barbanègre.
Od 1818 powiat grodzki i zarazem siedziba rejencji szczecińskiej.
W 1843 miasto otrzymało połączenie kolejowe z Berlinem dając początek kolei na Pomorzu, wkrótce potem zaczął intensywniej rozwijać się przemysł. W 1873 ówczesny nadburmistrz miasta Hermann Haken podjął decyzję o zburzeniu obwarowań i rozbudowie miasta.
15 października 1939 utworzone zostało tzw. Wielkie Miasto Szczecin, istniejące do zakończenia wojny. Na tym terenie istniało ok. 100 obozów pracy przymusowej. Na skutek alianckich nalotów bombowych zniszczenia zabudowy wyniosły ok. 60–70%, portu wraz z przyległościami – 70–80%, obiekty przemysłowe zostały zaś zniszczone w 90%.
W lutym 1945 władze niemieckie rozpoczęły ewakuację mieszkańców miasta, wyposażenia fabryk i archiwów oraz wznoszenie barykad, rowów przeciwczołgowych i pól minowych. Od 14 do 20 marca trwały ciężkie walki o wschodnie dzielnice Szczecina. Uczestniczyły w nich m.in. jednostki 47 i 61 armii oraz 2 armii pancernej gwardii I Frontu Białoruskiego, a także 2 dywizja artylerii i 1. Samodzielna Brygada Moździerzy 1. Armii Wojska Polskiego. 20 marca miasto ogłoszono twierdzą, a po zajęciu prawobrzeżnych osiedli przez wojska radzieckie zaminowano port i zniszczono mosty na Odrze. W dalszych bojach przy forsowaniu Regalicy i Odry oraz zajmowaniu lewobrzeżnego Szczecina od 15 do 26 kwietnia brały udział oddziały 65 armii 2. Frontu Białoruskiego (polegli w walkach zostali pochowani na cmentarzu przy ul. Ku Słońcu, a w 1967 roku nad ich kwaterami stanął Pomnik Braterstwa Broni).
Oficjalne przekazanie miasta władzom polskim nastąpiło późno, bo dopiero 5 lipca. Ludność niemiecka, która pozostała w mieście, została przesiedlona do Niemiec i w 1947 w Szczecinie mieszkało już tylko 4 tys. Niemców.
W 1948 odsłonięto na pl. Grunwaldzkim ufundowaną przez środowisko „dąbrowszczaków” pamiątkową płytę ku czci gen. Świerczewskiego w pierwszą rocznicę jego śmierci w walce z oddziałami UPA. W 1950 wzniesiono na pl. Żołnierza Polskiego pomnik Wdzięczności upamiętniający żołnierzy radzieckich, którzy polegli w walkach o miasto w 1945.
W 1959 roku pojawiły się plotki, że ZSRR w ramach odprężenia w stosunkach z Zachodem może się zgodzić na korektę granicy polskiej w rejonie Szczecina. I sekretarz PZPR Władysław Gomułka zirytowany milczeniem prasy radzieckiej nie dementującej tych pogłosek, skierował ostry list do radzieckiego przywódcy Chruszczowa. Jednocześnie strona polska postanowiła włączyć Szczecin do programu wizyt zagranicznych delegacji. Tak stało się również podczas wizyty Chruszczowa w Polsce. Podczas uroczystości nadania mu honorowego obywatelstwa miasta Chruszczow, rozwiewając niepokoje strony polskiej, powiedział:
W 1973 utworzono Wyższą Szkołę Pedagogiczną w Szczecinie. W 1979 przy ul. Piotra Skargi odsłonięto pomnik Czynu Polaków; trzy orły symbolizują trzy pokolenia Polaków zmagających się z żywiołem germańskim.
W grudniu 1970 i sierpniu 1980 w Szczecinie miały miejsce strajki i demonstracje robotnicze, tu także podpisano tzw. porozumienia sierpniowe. W 1979 miasto odznaczono Orderem Sztandaru Pracy I klasy. W 1984 połączono Wyższą Szkołę Pedagogiczną w Szczecinie i Wydział Inżynieryjno-Ekonomiczny Transportu Politechniki Szczecińskiej i utworzono Uniwersytet Szczeciński. 11 czerwca 1987 miasto odwiedził papież Jan Paweł II.
W latach 1946–1975 miasto było stolicą tzw. dużego województwa szczecińskiego, w latach 1975–1998 w tzw. małego województwa szczecińskiego, a od 1999 jest stolicą województwa zachodniopomorskiego. Od 1999 Szczecin jest główną kwaterą Wielonarodowego Korpusu Północno-Wschodniego sił NATO.
W XXI w. Szczecin stał się miastem najczęściej wybieranym na metę międzynarodowych regat wielkich żaglowców The Tall Ships’ Races. Pierwszy finał odbył się w Szczecinie w dniach 4–7 sierpnia 2007 r. (trasa regat: Aarhus – Kotka – Sztokholm – Szczecin). Organizatorzy twierdzą, że teren zlotu odwiedziły 2 miliony ludzi. W regatach w klasyfikacji generalnej zwyciężył norweski żaglowiec Christian Radich. Wtedy to miasto zostało jednym z organizatorów i sponsorów imprezy i w związku z tym w dniach 3–6 sierpnia 2013 r. odbył się w nim następny finał regat, na trasie Aarhus – Helsinki – Ryga – Szczecin. Miał jeszcze większą rangę niż poprzedni, gdyż w 2007 r. impreza była podzielona na dwie części (bałtycką i śródziemnomorską), a w 2013 r. całość odbyła się na Bałtyku. Do Szczecina zawitało ponad 100 żaglowców, więcej niż poprzednio, a zwycięzcą w klasyfikacji generalnej regat został s/yDar Szczecina, jacht będący własnością miasta, zarazem najmniejszy żaglowiec, jaki kiedykolwiek zwyciężył w tych regatach (słabe wiatry w trakcie wyścigu wyjątkowo sprzyjały mniejszym jednostkom). Po raz trzeci finał regat, równie wielkich, odbył się w Szczecinie w dniach 4–7 sierpnia 2017 r. (trasa Halmstad – Kotka – Turku – Kłajpeda – Szczecin), a w regatach zwyciężył brytyjski żaglowiec Royalist. Wkrótce po tym finale podjęto decyzję o przyznaniu Szczecinowi czwartego finału, który ma się odbyć w dniach 31 lipca – 3 sierpnia 2021 r. (trasa regat: Kłajpeda – Petersburg – Tallinn – Maarianhamina – Szczecin).
Nazwa
Nazwa Szczecin jest pochodzenia słowiańskiego. Średniowieczne pisane źródła historyczne są stosunkowo nieliczne i trudno z nich wyciągnąć konkretne wnioski. Dawniej panowało przekonanie, że nazwa miasta pochodzi od szczeciny. Inni wywodzili ją od słowa ściek (ponieważ wody odrzańskie w tym rejonie bardzo powoli „ściekają” ku Bałtykowi). Nowsze badania postawiły bardziej prawdopodobną tezę, że Szczecin wziął swą nazwę od słowa „szczyt”, które oznaczało tarczę, i przyrostka „-in” (Szczycin).
Od tych szczytów powstałaby pierwsza nazwa Szczytno. Marian Gumowski na podstawie badań przeprowadzonych na starych pieczęciach miejskich uważał, iż pierwotna nazwa miasta brzmiała Szczycin. Istnieje również teza, która głosi że nazwa ta pochodzi od staroniemieckiego słowa stette, co oznacza „twierdza”.
Wysuwano także inne hipotezy nt. pochodzenia nazwy: „osada nad odnogą rzeki, tamą lub brodem” (szczotka), od szczotki jako bagiennej trawy, od rodzaju ostu, od imienia/przezwiska, od plemienia Sidinów.
Przez wieki Szczecin wielokrotnie zmieniał nazwy. Najstarsza wzmianka wymieniająca nazwę Stetin pochodzi z 1133, w 1188 Stetyn, w 1251 Stitin, a także Stitinum, Stitin, Stetina i Stittin.
Dawniej stosowano także nazwę „Stary Szczecin” (Alten Stettin), dla odróżnienia od Nowego Szczecina, czyli Szczecinka.
Polskim przedwojennym egzonimem była nazwa Szczecin (1890, 1938). Nazwa Szczecin została urzędowo ustalona w 1946.
Architektura i urbanistyka
Najciekawsze architektonicznie obiekty w Szczecinie można znaleźć na Wałach Chrobrego. Gmachy, które postawiono tu po 1901, w stylu historyzmu, nawiązują do baroku, północnoniemieckiego manieryzmu. Inne, jak np. Muzeum Morskie i Teatr Współczesny zbudowano w stylu secesji i modernizmu. Zabudowę Wałów uzupełniają tarasy widokowe ze schodami, a także fontanna i rzeźby nawiązujące do kultury starożytnego Egiptu czy Rzymu, wykonane przez mistrzów niemieckich
Centrum Szczecina charakteryzuje się wielkimi rondami i ulicami, wzdłuż których stoją kilkukondygnacyjne, eklektyczne kamienice. Ten gwiaździsty układ urbanistyczny porównywany jest często do najsłynniejszej realizacji tego typu w Europie – Paryża. Większa część Śródmieścia zbudowana została na układzie gwiaździstym z placami w formie rond oraz szerokimi alejami obsadzonymi drzewami. Trasy tramwajowe w zdecydowanej większości przebiegają wydzielonymi pasami bądź środkiem alei.
Charakterystycznym elementem szczecińskich ulic są żeliwne pompy z 2. połowy XIX w. Wyprodukowano je w miejscowej firmie F. Poepckego. Spełniały rolę zapasowego źródła wody dla mieszkańców miasta. Okazały się bardzo przydatne w okresie II wojny światowej oraz w pierwszych latach po wojnie, kiedy to sieć wodociągowa nie była w pełni sprawna. Do dnia dzisiejszego przetrwało ok. 30 pomp (z 70). Pompy są bogato zdobione (kanelowana kolumna, herby miasta, korona na szczycie), a wylew wody następuje ze stylizowanej paszczy smoka.
Zabytki
W Szczecinie objętych ochroną prawną jest ok. 270 zabytków nieruchomych, a samo miasto znajduje się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego.
Reprezentacyjną część Szczecina stanowią Wały Chrobrego, tworzące nad Odrą tarasy widokowe o długości 500 m. Sąsiadują one z budynkami użyteczności publicznej o monumentalnej architekturze, takimi jak Gmach Główny Muzeum Narodowego w Szczecinie, gmach Akademii Morskiej w Szczecinie i Gmach Urzędu Wojewódzkiego.
Szczecin stanowił siedzibę książęcą, dzięki czemu w mieście powstał Zamek Książąt Pomorskich. O przeszłości miasta świadczą również pozostałości umocnień miejskich, jak Baszta Siedmiu Płaszczy lub bogato zdobione Brama Portowa i Brama Królewska.
Jedną z wyróżniających się budowli w Szczecinie jest bazylika św. Jakuba, która stanowi dominantę ulicy Wyszyńskiego. Inne kościoły, na które należy zwrócić uwagę noszą wezwania: św. Jana Ewangelisty, św. Piotra i św. Pawła oraz św. Jana Chrzciciela. Dużą wartość historyczną mają także niewielkie kościoły, o średniowiecznym rodowodzie, położone w peryferyjnych osiedlach miasta: na Stołczynie, Krzekowie i Pomorzanach.
W Szczecinie znajduje się wiele byłych rezydencji, takich jak: Pałac Pod Głowami, Pałac Klasycystyczny, Pałac pod Globusem, Pałac Joński, Pałac Sejmu Stanów Pomorskich, Pałac Ziemstwa Pomorskiego oraz kamienice: Kamienica Loitzów, Domki Profesorskie.
W Szczecinie będącym jedną z ważniejszych republik miejskich w średniowieczu wybudowano Ratusz Staromiejski (obecnie siedziba Muzeum Historii Szczecina, Oddziału Muzeum Narodowego w Szczecinie) z Rynkiem Siennym, a następnie miasto jako siedziba prowincji i rejencji wzbogaciło się o kolejne okazałe budynki administracji publicznej takie jak: Czerwony Ratusz, Urząd Miasta Szczecin oraz gmachy pocztowe przy al. Niepodległości i przy ul. Dworcowej.
Zieleń miejska
Na terenie Szczecina występują duże skupiska zieleni miejskiej w postaci miejskich lasów, parków, cmentarzy, zieleńców, skwerów i zieleni ulicznej. Lasy Miejskie miasta Szczecin zajmują łącznie 2.780 ha. Pozostała powierzchnia terenów zieleni miejskiej (z cmentarzami, bez lasów miejskich) wynosi 605,3 ha, co stanowi 2% powierzchni Szczecina. Największą powierzchnię zajmują parki spacerowo-wypoczynkowe, których w 2006 r. było 16 i zajmowały łączną powierzchnię 161,5 ha.
Największym i najpopularniejszym parkiem jest Park Kasprowicza (o pow. 49 ha) położony na wzniesieniu i stoku Doliny Niemierzyńskiej ze sztucznie utworzonym jeziorkiem Rusałką. Drugim parkiem co do wielkości jest Park Żeromskiego (o pow. 24 ha), powstały na terenach zlikwidowanych cmentarzy na początku XX wieku.
Pozostałe parki to m.in.: Ogród Dendrologiczny im. prof. Stefana Kownasa, Park Brodowski, Park Andersa, Park Pomorzański im. gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego, Park Leśny Arkoński, Park Noakowskiego, Jasne Błonia, Park przy ul. Niemierzyńskiej, Park przy ul. Goleniowskiej, Park przy ul. Jasnej, Park przy ul. Sąsiedzkiej, Park przy ul. Romana Dmowskiego, Park im. Stanisława Nadratowskiego, Park Szachisty (Szczecin-Zachód), Ogród Różany, Park przy ul. Wapiennej (Warszewo).
Dużym skupiskiem zieleni są cmentarze o ogólnej powierzchni 182,6 ha. Największy z nich (i największy powierzchniowo w Polsce) Cmentarz Centralny znajduje się we wschodniej części Gumieniec (163 ha). W mieście istnieją 93 zieleńce, o łącznej powierzchni 48,5 ha.
Największym drzewem w mieście jest Lipa szerokolistna św. Ottona – pomnik przyrody i jedna z najokazalszych lip w Polsce.
Gospodarka
Szczecin to ośrodek gospodarki morskiej; pracuje w niej 13279 osób. Port morski obsługuje armatorów z całego świata i jest portem macierzystym dwóch przedsiębiorstw żeglugowych: Polskiej Żeglugi Morskiej i Euroafrica. Ponadto mają tu swoje siedziby inne firmy powiązane z gospodarką morską. Na terenie portu, na wyspie Ostrów Grabowski działa Spółka Wodna Międzyodrze zajmująca się oczyszczaniem ścieków. Tradycyjny dla miasta przemysł stoczniowy podupadł – Stocznia Szczecińska Nowa (kontynuacja Stoczni Szczecińskiej Porta Holding S.A., która powstała na bazie Stoczni im. Adolfa Warskiego) została zlikwidowana; upadła Stocznia Parnica. Działają stocznie remontowe: Szczecińska Stocznia Remontowa „Gryfia”, Stocznia Pomerania Sp. z o.o., Grupa Stoczni Odra Sp. z o.o. oraz Stocznia Wulkan.
Na terenie miasta ustanowiono podstrefę Szczecin – Specjalnej Strefy Ekonomicznej Euro-Park Mielec, która obejmuje 8 kompleksów o łącznej powierzchni 93,84 ha. Na terenie podstrefy znajdują się zakłady produkujące m.in. elementy nośne, osłony przeciwsłoneczne oraz osprzęt elektroinstalacyjny. W 2013 r. ustanowiono podstrefę Szczecin – Kostrzyńsko-Słubickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, która obejmuje 1 kompleks. Przedsiębiorcy podejmujący działalność gospodarczą na terenie podstref ekonomicznych mogą skorzystać ze zwolnienia z części podatku dochodowego CIT lub części dwuletnich kosztów pracy.
Huta Szczecin była jedyną na polskim wybrzeżu hutą żelaza. Szczecińskie Zakłady Nawozów Fosforowych Superfosfat obecnie pod nazwą Fosfan S.A., zlokalizowane niedaleko huty, produkują nawozy mineralne dla rolnictwa i ogrodnictwa.
W miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rybackie Szczecin.
We wrześniu 2016 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Szczecinie obejmowała ok. 8,4 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 5,0% do aktywnych zawodowo.
Przeciętne wynagrodzenie pracownicze w październiku 2012 r. wynosiło 3807,73 zł, przy liczbie zatrudnionych pracowników w Szczecinie – 90 754 osoby. Przeciętne wynagrodzenie w sektorze publicznym wynosiło 4169,51 zł, a w sektorze prywatnym 3434,77 zł.
W 2009 roku przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw w Szczecinie wynosiło 3439,94 zł.
Szczeciński PKB wynosi 20,255 mld zł, co stanowi 1/3 PKB całego województwa. Na jednego mieszkańca przypada 49497 zł, o ok. 40% więcej niż wynik dla województwa.
Handel
Największymi szczecińskimi centrami handlowymi są CHR Galaxy, które posiada 170 sklepów różnych branż, kino i hipermarket oraz CH Kaskada. W Szczecinie znajduje się wiele innych centrów handlowych. Od 2021 roku istnieje tu także Ikea.
W 2006 roku w mieście było 16 targowisk, z czego 14 z przewagą sprzedaży drobnodetalicznej. Największe szczecińskie bazary to: Pogodno (ul. Reymonta), plac Kilińskiego, Manhattan (ul. Staszica), a także targowisko przy ul. Dziennikarskiej w Szczecin-Dąbiu. W Szczecinie w każdą niedzielę odbywają się dwie giełdy samochodowe, pierwsza koło Polmozbytu przy ul. Białowieskiej, druga przy ul. Cukrowej.
Szczecin słynie z kilku produktów. Pierwszym z nich jest paprykarz szczeciński, który jest typowym dodatkiem do kanapek. Składa się z rybiego mięsa, ryżu, cebuli, koncentratu pomidorowego, oleju roślinnego, dodatku różnych przypraw i soli. Drugim szczecińskim słynnym przysmakiem są szczecińskie paszteciki, robione z ciasta drożdżowego mogą być nadziewane serem, mięsem, bądź też kapustą z grzybami. Regionalnym produktem była także szczecińska wódka Starka, produkowana z żyta obecnie tylko w tutejszej wytwórni wódek, jej smak zawdzięcza długiemu leżakowaniu w dębowych beczkach z niewielkimi dodatkami liści lipowych lub jabłkowych.
Promocja miasta
Transport
Transport drogowy
Szczecin jest węzłem transportowym na trasie transeuropejskiego korytarza transportowego północ-południe łączącego południową Skandynawię, Czechy i Austrię z portami Morza Śródziemnego. W obrębie miasta 43 proc. podróży wykonywanych jest samochodem (najwyższy wskaźnik w Polsce), a 37 proc. autobusem lub tramwajem.
Transport kolejowy
W Szczecinie zbiega się 6 różnych kierunków linii kolejowych, które razem tworzą szczeciński węzeł kolejowy. Od 2004 r. w Szczecinie jest czynnych w ruchu pasażerskim 8 stacji i przystanków kolejowych. Miasto posiada także 2 stacje towarowe i kilka posterunków odgałęźnych. Szczecin połączony jest z krajową infrastrukturą kolejową poprzez 7 linii kolejowych. Linia kolejowa nr 401 łączy Szczecin z Goleniowem i Świnoujściem, a linia nr 351 – ze Stargardem i z Poznaniem, posiadającym linie do Warszawy i Wrocławia. Linia 273 łączy z Gryfinem, Kostrzynem nad Odrą, Zieloną Górą i Wrocławiem. Linia kolejowa nr 409 prowadzi ze Szczecina do Berlina a linia kolejowa nr 408 do Lubeki i Hamburga.
Na nieczynnej od 2002 r. dla ruchu pasażerskiego linii kolejowej nr 406 planowane jest uruchomienie do 2025 r. nitki Szczecińskiej Kolei Metropolitalnej do miasta Police, z założeniem na niej dodatkowych przystanków.
Transport wodny
Z Nabrzeża Pasażerskiego przy Wałach Chrobrego odpływają statki wycieczkowe pływające po Odrze i wodach szczecińskiego portu. W sezonie 2020 działało trzech armatorów dysponujących sześcioma jednostkami: Joanna, Dziewanna, Kapitan Cook, Sedina, Odra Queen i Peene Queen. Przez długi czas działały w Szczecinie wodoloty obsługujące trasę do Świnoujścia, z różnym powodzeniem – ostatni raz w latach 2008–2015. Szlakiem wodnym Berlin – Szczecin – Bałtyk regularnie odwiedzają Szczecin hotelowe wycieczkowce rzeczne, głównie bandery niemieckiej i szwajcarskiej.W Szczecinie działają podmioty gospodarcze, zajmujące się wynajmem niewielkich jednostek pływających.
Transport lotniczy
Transport lotniczy obsługuje położony ok. 47 km od centrum miasta międzynarodowy Port Lotniczy Szczecin-Goleniów im. NSZZ „Solidarność”, który ma stałe połączenia lotnicze z: Warszawą (Okęcie – Polskie Linie Lotnicze LOT, Modlin – Ryanair), Londynem (Stansted – Ryanair), Lwowem (Wizz Air, zawieszone z powodu inwazji Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 r.), Kopenhagą (SAS i Norwegian), Liverpoolem (Ryanair), Dublinem (Ryanair) oraz norweskimi miastami Oslo (Gardermoen – Norwegian, Torp – Wizz Air), Bergen (Wizz Air) i Stavanger (Wizz Air). W ofercie są także loty czarterowe i sezonowe (Polskie Linie Lotnicze LOT mają w swojej ofercie sezonowe połączenie do Chorwacji - w sezonie 2019 był to Zadar, w sezonach 2020, 2021 i 2022 Rijeka oraz do Rzeszowa). Roczna przepustowość terminalu lotniczego wynosi 1 milion pasażerów. Terminal jest przystosowany do wymogów UE.
Rolę lotniska sportowego Aeroklubu Szczecińskiego spełnia trawiaste lotnisko Szczecin-Dąbie, które do lat 60. XX wieku pełniło funkcję portu lotniczego miasta. Lotnisko ma dwa trawiaste pasy startowe.
W Szczecinie działają też trzy lądowiska przyszpitalne: przy ul. Unii Lubelskiej, w Zdrojach i Zdunowie.
Zbiorowy transport publiczny
Organizatorem transportu zbiorowego w mieście jest zakład budżetowy pod nazwą Zarząd Dróg i Transportu Miejskiego. Jego zadaniem jest ustalanie szczegółowego rozkładu jazdy na wszystkich liniach, dystrybucja i kontrola biletów oraz zamawianie usług przewozowych. Na jego zlecenie, linie tramwajowe obsługuje przedsiębiorstwo Tramwaje Szczecińskie, a autobusowe Szczecińskie Przedsiębiorstwo Autobusowe „Klonowica”, Szczecińskie Przedsiębiorstwo Autobusowe „Dąbie”, Szczecińsko-Polickie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne oraz PKS Szczecin.
Sieć tramwajowa stanowi podstawowy środek transportu publicznego w centrum miasta. Promieniście rozchodzące się z centrum linie tramwajowe zapewniają duże zdolności przewozowe z oraz do dzielnic lewobrzeżnego Szczecina. Szczeciński Szybki Tramwaj połączył prawobrzeżną część miasta z centrum.
Dokumentowaniem i pielęgnowaniem historii lokalnej komunikacji publicznej zajmuje się Szczecińskie Towarzystwo Miłośników Komunikacji Miejskiej oraz Muzeum Techniki i Komunikacji – Zajezdnia Sztuki w Szczecinie.
Przejścia graniczne
W mieście działa morskie przejście graniczne Szczecin, a w okolicach znajduje port lotniczy Szczecin-Goleniów.
Transport rowerowy
W części dróg rezerwy pod przebiegi ścieżek rowerowych, wynikające jeszcze z rozwiązań planowanych w okresie przedwojennym (np. ul. Ku Słońcu, Mickiewicza, Bohaterów Warszawy, Wyspiańskiego), wykorzystane są na cele parkingowe. Obecny układ ścieżek rowerowych obejmuje tylko fragmenty miasta, w tym ok. 27 km w dzielnicy Zachód i ok. 9 km w Śródmieściu. Obecnie przybywa ścieżek rowerowych na Prawobrzeżu oraz części Północ. Nadal jest to jednak układ dość chaotyczny, nietworzący spójnego systemu tras rowerowych.
Latem 2014 roku utworzono system rowerów miejskich „Bike_S”, których stacje początkowo umieszczone były wyłącznie w centrum. W 2016 roku system został rozszerzony o kolejne stacje, m.in. na Prawobrzeżu, a w roku 2022 także w Gminie Dobra
Turystyka
Według danych z 31 sierpnia 2009 roku Szczecin posiadał 19 obiektów hotelowych, które łącznie dysponowały 3608 miejscami noclegowymi. W ciągu całego 2009 r. skorzystało z nich 289,0 tys. osób, z czego 44,0% stanowili turyści zagraniczni. Miasto miało 42 turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania, które łącznie posiadały 5431 miejsc noclegowych. W 2009 roku skorzystało z nich 354,2 tys. turystów, z czego 39,5% stanowili turyści zagraniczni. W 2013 większość turystów zagranicznych korzystających z noclegów przyjechała z Niemiec i Danii.
Miasto znajduje się na trasie szlaku wodnego Berlin – Szczecin – Bałtyk oraz Europejskiego Szlaku Gotyku Ceglanego.
Kultura
Stolica Pomorza Zachodniego jest jednym z najważniejszych polskich ośrodków kultury. Do najważniejszych instytucji kultury należą Muzeum Narodowe w Szczecinie, Zamek Książąt Pomorskich, Książnica Pomorska i Filharmonia im. Mieczysława Karłowicza. Kultywowane są tradycje morskie, regionalne i miejskie oraz pamięć o kulturze regionów, skąd przybyli mieszkańcy Szczecina w pierwszych latach po II wojnie światowej. Siedziby posiadają tu m.in. Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Szczecińskiej Krąg oraz chóry uczelniane, np. Chór Akademii Morskiej w Szczecinie. W kalendarzu imprez cyklicznych znaleźć można m.in. Tydzień Kresowy Kaziuki, Przegląd Teatrów Małych Form „Kontrapunkt” oraz Dni Morza.
Szczecin był kandydatem do tytułu Europejska Stolica Kultury w roku 2016. Logo projektu pt. „Szczecin Europejską Stolicą Kultury 2016” przedstawia znak, dla którego pierwowzorem był szczeciński plac Grunwaldzki. Autorem logo jest Ireneusz Kuriata.
Biblioteki
Według danych z 2007 r. w mieście działało 37 placówek bibliotecznych, z których skorzystało 80 250 czytelników. Największą biblioteką jest Książnica Pomorska. Wielkość zbiorów KP wynosi ok. 1 500 000. Książnica organizuje wiele spotkań i wystaw poświęconych tematyce ogólnokulturowej oraz regionalnej. W 1995 roku powołano Miejską Bibliotekę Publiczną, która przejęła 51 filii od Książnicy Pomorskiej, ówczesnej biblioteki wojewódzkiej. Aktualnie istnieje 35 filii MBP rozlokowanych we wszystkich częściach miasta.
Przykłady bibliotek uczelnianych to posiadająca 10 filii Biblioteka Główna Uniwersytetu Szczecińskiego, Biblioteka Główna Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego, Biblioteka Główna Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego oraz Biblioteka Główna Akademii Morskiej.
Muzea
Największym muzeum w mieście jest Muzeum Narodowe w Szczecinie. Jest to muzeum wielodziałowe, gromadzące zbiory archeologii, sztuki dawnej i współczesnej, historyczne, numizmatyczne, nautyczne, etnograficzne. Muzeum mieści się w sześciu siedzibach (jednym współczesnym i czterech historycznych budynkach w centrum miasta i jednej ekspozycji w Gryficach):
Muzeum Narodowe w Szczecinie, ul. Wały Chrobrego 3.
Muzeum Narodowe w Szczecinie – Muzeum Tradycji Regionalnych, ul. Staromłyńska 27 – Pałac Sejmu Stanów Pomorskich.
Muzeum Narodowe w Szczecinie – Muzeum Sztuki Współczesnej, ul. Staromłyńska 1 – Pałac pod Głowami w Szczecinie,
Muzeum Narodowe w Szczecinie – Muzeum Historii Szczecina, ul. Księcia Mściwoja II 8, Ratusz Staromiejski w Szczecinie,
Muzeum Narodowe W Szczecinie – Centrum Dialogu Przełomy, pl. Solidarności 1.
Muzeum Narodowe W Szczecinie – Wystawa Nadmorskiej Kolei Wąskotorowej, ul. Błonie 2, Gryfice.
Oprócz tego swoją działalność prowadzą:
Muzeum Techniki i Komunikacji – Zajezdnia Sztuki Muzeum Techniki i Komunikacji w Szczecinie
Muzeum Literatury w Książnicy Pomorskiej
Muzeum Zamkowe w Zamku Książąt Pomorskich
Muzeum Geologiczne Instytutu Nauk o Morzu Uniwersytetu Szczecińskiego
Muzeum Archidiecezjalne w Szczecinie, przy bazylice archikatedralnej św. Jakuba
Teatry
Teatry działające w Szczecinie:
Teatr Polski
Teatr Współczesny
Teatr Kana
Teatr Krypta (w Zamku Książąt Pomorskich)
Teatr Lalek „Pleciuga”
Teatr Nie Ma
niewielkie teatry prywatne (m.in. Teatr Kameralny Szczecińskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuki, Teatr Broadway)
oraz:
Filharmonia Szczecińska
Opera na Zamku
i amfiteatr w Parku Kasprowicza (Teatr Letni).
Galerie Sztuki
Galeria Wzorcowa – STiPS – Wielkopolska 27
Galeria Zona – Akademia Sztuki pl. Orła Białego 2
Galeria Prezydencka – Pl. Armii Krajowej 1
Galeria Kapitańska – Calbud – ul. Kapitańska
Galeria 111 – Pl. Żołnierza 11/1
Kina
W Szczecinie działa 5 kin, które w 2007 roku odwiedziło 1,14 mln widzów. Mieści się tu jedno z najstarszych na świecie Kino Pionier 1907, działające nieprzerwanie w tym samym miejscu od 1907 r. Pozostałe 3 kina to: Centrum Filmowe Helios (4 sale), Multikino (9 sal), Kino Zamek. Jesienią 2012 r. do użytku zostało oddane Centrum Filmowe Helios (7 sal). Multikino planuje otworzyć swoje kolejne kino w Szczecinie, tym razem w CH Aleja Słońca.
Imprezy cykliczne
W Szczecinie odbywa się Festiwal Artystów Ulicy oraz Dni Morza. W kwietniu odbywa się Rajd Magnolii, najbardziej prestiżowa impreza motoryzacyjna w woj. zachodniopomorskim, będąca III rundą Pucharu Polski Automobilklubów i Klubów.
Lista imprez cyklicznych odbywających się w Szczecinie (według miesięcy):
Tydzień Kresowy Kaziuki – początek marca
Tydzień Mózgu w Szczecinie (Oddział Szczeciński Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika), marzec, od 2013 r.
Międzynarodowy Festiwal Sztuki Wizualnej inSPIRACJE – marzec, od 2005 r.
Week& Mody – marzec, od 2002 roku, z finałem konkursu dla projektantów mody Gryf Fashion Show Models
Przegląd Teatrów Małych Form „Kontrapunkt” – ogólnopolski, kwiecień, od 1966 r.
Rajd Magnolii – kwiecień, od 1980 r.
Piknik nad Odrą – początek maja, od 2005
Dni Kultury Ukraińskiej – maj, od 1996 r.
Szkolna Giełda Turystyczna „Przygoda” – maj, od 1999 r.
Musica Genera Festival – maj, od 2002 r.
Dni Morza w Szczecinie – czerwiec
Emerica Wild In The Streets – Międzynarodowy Dzień Deskorolki – czerwiec
Międzynarodowy Festiwal Artystów Ulicy „Spoiwa Kultury” – lipiec, od 1999 r.
Dni Odry – początek lipca
Boogie Brain – International Music Festival Szczecin – lipiec, od 2008
Jarmark Jakubowy – lipiec, od 2009 r.
Dąbskie Wieczory Filmowe – ostatni weekend lipca, przegląd filmowy na plaży nad jez. Dąbie, od 2007
Międzynarodowy Festiwal Sztucznych Ogni Pyromagic, w sierpniu
Dni ulicy Zbożowej, w sierpniu, od 2015 r.
Międzynarodowy Konkurs Baletowy „Złote Pointy” – w latach 1994–2007 Ogólnopolski Konkurs Baletowy „Najlepszy Absolwent Szkół Baletowych w Polsce”
Zachodniopomorski Festiwal Nauki – zainicjowany przez Szczecińskie Towarzystwo Naukowe w 2000 roku, odbywa się we wrześniu
Festiwal Młodych Talentów Gramy – wrzesień, od 2007
Turniej tenisowy Pekao Open – wrzesień, od 1996
Szczecin European Film Festival – październik
Festiwal Teatrów Niezależnych Pro-Contra
Szczeciński Festiwal Muzyki Dawnej
Szczecin Music Fest – od 2004
Konkurs Piosenki o Szczecinie organizowany co roku od 2008 roku
Festiwal Polskiego Malarstwa Współczesnego w Szczecinie – zwykle co dwa lata
Iluminacje - od 2022
Dni morza - od 1947
Święta miejscowe
W Szczecinie ustanowione są następuje święta o charakterze lokalnym:
26 kwietnia Rocznica wydarzeń 26 kwietnia 1945 roku, w latach 2000–2015 Święto Zdobycia Szczecina, w latach 1945–1999 Dzień Wyzwolenia Szczecina,
5 lipca Dzień Ustanowienia Administracji Polskiej w Szczecinie – od 1945 roku,
5 lipca Dzień Pionierów Miasta Szczecina – od 2013 roku
17 grudnia Rocznica Wydarzeń Grudnia 1970 r.
Hejnał Szczecina
Hejnał Miasta Szczecina był grany na trąbce przez trębacza codziennie o godz. 12.00 z Urzędu Miejskiego w Szczecinie, a także z Wieży hejnałowej na Zamku Książąt Pomorskich aż do 2023 roku. Wersja codzienna była grana na jedną trąbkę, a w dni świąt państwowych i miejskich – w wersji uroczystej przez trzech trębaczy. Od czerwca 2023 odtwarzane jest jedynie nagranie hejnału.
Hejnał powstał w 1995 roku; jego autorem jest prof. Janusz Stalmierski. Hejnał został przyjęty w 1996 roku do statutu miasta.
Media lokalne
W Szczecinie działają dwie lokalne stacje telewizyjne (TVP3 Szczecin i PomeraniaTV) oraz lokalne stacje radiowe Polskie Radio Szczecin, Radio Plus Szczecin, Radio Szczecin Extra, Radio Eska Szczecin oraz Radio Złote Przeboje, Radio RMF Maxxx i Radio Wawa. Największymi lokalnymi gazetami są: Kurier Szczeciński i Głos Szczeciński, regionalne wydanie Gazety Wyborczej, bezpłatny tygodnik MM Moje Miasto. Od 2007 roku w Szczecinie jest wydawany również bezpłatny miesięcznik – Prestiż Magazyn Szczeciński – lifestylowe czasopismo opisujące ludzi, wydarzenia i miejsca związane z miastem.
Kiedyś w Szczecinie działały również stacje telewizyjne: TV Morze, TV Bryza, TV Gryf, TV7 oraz radiowe: Radio Vox FM, Radio Plama, Radio PSR, Radio ABC i Radio As. Na początku lat 90. wychodził Dziennik Szczeciński. Trzy razy w tygodniu ukazywała się gazeta Hallo Szczecin oraz bezpłatna Gazeta Szczecińska, później w języku niemieckim. Na Prawobrzeżu wydawana jest również bezpłatna gazetka, tj. Prawobrzeże. Dla członków Spółdzielni Mieszkaniowej „Dąb” wydawana jest gazeta „Panorama 7”, której cena jest wliczana w czynsz. W Szczecinie był wydawany dwumiesięcznik kulturalny „Pogranicza”.
Od września 2011 roku, wydawany jest również magazyn „Szczecin in Progress” – bezpłatny miesięcznik, którego twórcy skupiają się na ukazaniu pozytywnych stron miasta, jego mieszkańców oraz osób działających na rzecz rozwoju Szczecina.
Kuchnia tradycyjna
Najbardziej znanymi potrawami szczecińskiej kuchni są pasztecik szczeciński i paprykarz szczeciński.
Miasto jest także kojarzone z produktami ze śledzi; w książce kucharskiej Stettiner Kochbuch można znaleźć np. przepis na „szczecińskiego śledzia po pomorsku” (kawałki śledzia serwowane z ubitą kwaśną śmietaną oraz papryką, solą i pieprzem). Przekładało się to także na płaszczyznę gospodarczą – Szczecin był głównym niemieckim eksporterem tych ryb.
W latach 90. XX wieku, na fali popularności jedzenia typu fast food, w szczecińskich barach zaczęto serwować potrawę znaną jako Frytburger. Jest to kotlet mielony z frytkami podawany w picie lub bułce, najczęściej z dodatkiem sosów. Kanapka będąca połączeniem angielskiego chip butty i greckiego gyrosa cieszy się popularnością głównie w Szczecinie, w innych miastach Polski danie jest rzadko oferowane przez lokale gastronomiczne.
Edukacja
W 2007 roku w szczecińskich 59 szkołach podstawowych uczyło się 20 739 dzieci, a w 51 gimnazjach 12 504 uczniów. W szkołach średnich uczyło się 13 467 osób. Miasto w 2007 roku miało 31 liceów ogólnokształcących, 22 technika dla młodzieży, 10 liceów profilowanych dla młodzieży, 14 zasadniczych szkół zawodowych dla młodzieży, 5 szkół policealnych, 11 szkół artystycznych. W mieście znajduje się jedno z dwóch w kraju Państwowych Ognisk Baletowych.
Pomysł powołania w Szczecinie uniwersytetu pojawił się już w XVI wieku, jednak właściwy rozwój szkolnictwa wyższego rozpoczął się dopiero w roku 1946. Obecnie w Szczecinie mieszczą się następujące uczelnie:
Politechnika Morska w Szczecinie
Arcybiskupie Wyższe Seminarium Duchowne w Szczecinie
Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie
Uniwersytet Szczeciński
Akademia Sztuki w Szczecinie
Wyższa Szkoła Administracji Publicznej w Szczecinie
Wyższa Szkoła Bankowa w Poznaniu Wydział Ekonomiczny w Szczecinie
Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Turystyczna
Akademia Nauk Stosowanych Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Szczecinie
Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP
Wyższa Szkoła Integracji Europejskiej w Szczecinie
Wyższa Szkoła Języków Obcych
Wyższa Szkoła Techniczno-Ekonomiczna w Szczecinie
Wyższa Szkoła Teologiczno-Humanistyczna
Szczecińska Szkoła Wyższa – Collegium Balticum
Wyższa Szkoła Zawodowa „Oeconomicus” PTE
Wyższa Szkoła Zarządzania
Zachodniopomorska Szkoła Biznesu w Szczecinie
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie powołany na bazie Politechniki Szczecińskiej i Akademii Rolniczej w Szczecinie
Polityka i administracja
Samorząd miasta
Szczecin jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miasta Szczecin 31 radnych. Organem wykonawczym władz jest prezydent miasta, którym od 4 grudnia 2006 jest Piotr Krzystek. Urząd Miasta Szczecin ma siedzibę na placu Armii Krajowej.
W 2013 r. wydatki budżetu samorządu Szczecina wynosiły 1777 mln zł, a dochody budżetu 1775 mln zł. Zadłużenie (dług publiczny) samorządu według danych na IV kwartał 2013 r. wynosiło 940,8 mln zł, co stanowiło 53% dochodów.
Skład Rady Miasta w latach 1998–2002
Sojusz Lewicy Demokratycznej – 24 mandatów
Akcja Wyborcza Solidarność – 21 mandatów
Unia Wolności – 8 mandatów
Niezależny Ruch Społeczny Mariana Jurczyka – 6 mandatów
Osiedlowcy – 1 mandat
Skład Rady Miasta w latach 2002–2006
Sojusz Lewicy Demokratycznej-Unia Pracy – 14 mandatów
KWW Teresy Lubińskiej – 5 mandatów
Niezależny Komitet Mariana Jurczyka – 5 mandatów
POPIS dla Szczecina – 5 mandatów
Liga Polskich Rodzin – 1 mandat
Razem Polsce – 1 mandat
Skład Rady Miasta w latach 2006–2010
Platforma Obywatelska – 15 mandatów
Prawo i Sprawiedliwość – 10 mandatów
Lewica i Demokraci – 6 mandatów
Skład Rady Miasta w latach 2010–2014
Platforma Obywatelska – 15 mandatów
Prawo i Sprawiedliwość – 7 mandatów
Sojusz Lewicy Demokratycznej – 6 mandatów
Piotr Krzystek Szczecin dla Pokoleń – 2 mandaty
KWW Małgorzaty Jacyny-Witt – 1 mandat
Skład Rady Miasta w latach 2014–2018
Platforma Obywatelska – 10 mandatów
Prawo i Sprawiedliwość – 10 mandatów
Bezpartyjni KWW Piotra Krzystka – 8 mandatów
SLD Lewica Razem – 2 mandaty
KWW Małgorzaty Jacyny-Witt – 1 mandat
Szczecin jest członkiem Unii Metropolii Polskich.
Skład Rady Miasta w latach 2018–2023
Koalicja Obywatelska – 13 mandatów
Prawo i Sprawiedliwość – 10 mandatów
KWW Piotra Krzystka Bezpartyjni – 8 mandatów
Podział administracyjny
Podstawową jednostką pomocniczą miasta jest osiedle, choć mogą być tworzone inne jednostki jak dzielnice. Miasto jest podzielone na 37 osiedli administracyjnych. Ponadto Szczecin jest podzielony na 4 dzielnice: Północ, Prawobrzeże, Śródmieście, Zachód. Dzielnice nie spełniają funkcji samorządowych, lecz grupują osiedla i są wykorzystywane przez Urząd Miasta Szczecin na potrzeby organizacji pracy, gospodarki przestrzenią i zarządzania miastem.
Funkcję samorządową spełniają osiedla, posiadające organy uchwałodawcze i wykonawcze. Organem uchwałodawczym każdego jest rada osiedla, która wyłania organ wykonawczy – zarząd osiedla.
Taki podział administracyjny Szczecina funkcjonuje od 1990 roku, z niewielkimi zmianami granic osiedli i dzielnic oraz zmianami statutu osiedli.
Mieszkańcy Szczecina często błędnie utożsamiają osiedle mieszkaniowe z osiedlem administracyjnym, przez co spółdzielnię osiedlową z jednostką pomocniczą miasta. Często na terenie danej rady osiedla funkcjonują spółdzielcze administracje mieszkaniowe.
Parlamentarzyści
Mieszkańcy Szczecina wybierają radnych do sejmiku województwa w okręgu I. Posłów na Sejm wybierają z okręgu wyborczego nr 41, senatora z okręgu nr 97 (razem z powiatem polickim), a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 13.
Sądownictwo
Szczecin jest siedzibą sądu apelacyjnego, sądu okręgowego i wojewódzkiego sądu administracyjnego. Na terenie Szczecina znajdują się 2 sądy rejonowe, dzielące miasto na 2 obszary właściwości. Szczecin jest siedzibą prokuratury regionalnej i prokuratury okręgowej. Teren miasta jest podzielony pomiędzy 4 prokuratury rejonowe.
Konsulaty
W Szczecinie znajduje się 16 konsulatów honorowych
Przed 1939 w niemieckim wówczas Szczecinie istniało 27 konsulatów, w tym w latach konsulat Polski (1925–1939). Po II wojnie światowej w Szczecinie istniały także konsulaty: Czechosłowacji (1948–1992), Finlandii (1949–1961), Francji (1946–1951), Kuby (1969–1991), NRD/RFN (1974–1990, 1991–2000), Norwegii (1991), ZSRR/Rosji (1948–1960, 1971–1991), Szwecji (1948–1993), Wielkiej Brytanii (1947–1951).
Współpraca międzynarodowa
Miasta partnerskie Szczecina:
Rostock od 1957
Esbjerg od 1 września 1990
Bremerhaven od 16 października 1990
Kingston upon Hull od 20 września 1991
Saint Louis od 1992
Lubeka od 15 stycznia 1993
Malmö od 8 marca 1994
Dalian od 29 września 1995
Friedrichshain-Kreuzberg (Berlin) od 14 czerwca 1996
Kłajpeda od 20 marca 2002
Greifswald od 20 sierpnia 2010
Bari od 30 listopada 2010
Jinan od 13 września 2010
Dniepr od 27 listopada 2010
Szczecin jest również członkiem Nowej Hanzy i Unii Metropolii Polskich.
Demografia
Struktura demograficzna mieszkańców Szczecina według danych z 31 grudnia 2007:
Piramida wieku mieszkańców Szczecina w 2014 roku.
Język
Do 1945 r. mieszkańcy Szczecina mówili gwarą środkowopomorską języka dolnoniemieckiego. W pierwszych latach po II wojnie światowej Szczecin został zasiedlony głównie przez ludność pochodzącą z dawnych Kresów Wschodnich, Polski wschodniej i centralnej. Ludność ta w początkowym okresie posługiwała się językiem polskim, który cechował się dużą liczbą wyrażeń gwarowych i naleciałości charakterystycznych dla obszarów rodzinnych osadników. W okresie ostatniego półwiecza (w wyniku zadziałania tzw. „tygla językowego”) na tym terenie dokonało się ogromne ujednolicenie języka. Według badań dokonanych w latach 90. XX wieku obecni mieszkańcy Szczecina (obok mieszkańców Wrocławia) posługują się polszczyzną najbardziej zbliżoną do języka literackiego spośród wszystkich mieszkańców Polski. W Szczecinie nie wykształciła się typowa gwara miejska na podobieństwo, na przykład, gwary poznańskiej. Język potoczny mieszkańców miasta cechuje jednak nieznaczna liczba słów odbiegających od standardów polszczyzny potocznej z reszty kraju, w latach 90. XX wieku używane były słowa: many (mężczyzna), szmula (dziewczyna), cynki (eleganckie buty, lakierki).
Struktura etniczna
W 2011 roku najliczniejszą spośród uznanych mniejszości narodowych w Szczecinie byli Niemcy (988 osób; 0,2% ogółu), a następnie Ukraińcy (428; 0,1%). Powyżej 100 przedstawicieli miały także mniejszości: białoruska, romska, rosyjska i żydowska.
Według raportu sporządzonego dla Unii Metropolii Polskich, w Szczecinie w kwietniu 2022 r. przebywało 84 489 Ukraińców. Wzrost liczebności imigrantów z Ukrainy związany jest z inwazją rosyjską na ten kraj.
Bezpieczeństwo publiczne
W Szczecinie znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999.
Policja
Główną instytucją bezpieczeństwa i porządku publicznego w Szczecinie jest Komenda Miejska Policji. Składa się ona z wydziałów: ruchu drogowego, kryminalnego, przestępstw gospodarczych, techniki kryminalistyki, prewencji (obejmuje dzielnicowych, wspólne działanie z samorządami lokalnym i profilaktykę) oraz innych wydziałów związanych z logistyką. Teren miasta Szczecin jest podzielony na pięć obszarów (Śródmieście, Niebuszewo, Pogodno, nad Odrą, Dąbie), przyporządkowanych pięciu komisariatom. Każdy obszar działania komisariatu dzieli się na sektory, a te z kolei na rejony, do których przyporządkowany jest dzielnicowy. Każdy dzielnicowy pełni dyżur w punkcie przyjęć kilka razy w miesiącu. W Szczecinie znajduje się 20 wydziałów komendy wojewódzkiej Policji, oddział prewencji, laboratorium kryminalistyczne, a także sztab zachodniopomorskiej policji.
W 2009 r. wskaźnik wykrywalności sprawców przestępstw stwierdzonych w Szczecinie wynosił 55,1% i był najniższy w województwie zachodniopomorskim. W 2009 r. stwierdzono w Szczecinie m.in. 3653 kradzieży z włamaniem, 299 kradzieży samochodów, 718 przestępstw narkotykowych i 15 zabójstw.
Straż Graniczna
Miasto jest położone w strefie nadgranicznej i zasięgiem służbowym obejmuje je placówka Straży Granicznej w Szczecinie z Morskiego Oddziału SG. Mieści się tu także centralne archiwum tej formacji.
Państwowa Straż Pożarna
Miasto podzielone jest na obszary działania pięciu jednostek ratowniczo-gaśniczych, wchodzących w skład Komendy Miejskiej Państwowej Straży Pożarnej w Szczecinie. W 2006 r. na terenie miasta komenda odnotowała 4055 zdarzeń, z czego 2347 dotyczyło pożarów. Szczecin jest także siedzibą Komendy Wojewódzkiej PSP.
Straż miejska
Szczecin posiada straż miejską, która jest zorganizowana w 4 oddziałach: Północ, Prawobrzeże, Śródmieście, Zachód. Jej podstawowym zadaniem jest ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych. Od 2006 r. jej nowym obowiązkiem w ramach akcji „Czysty Szczecin” jest zbieranie informacji, także drogą elektroniczną, o szczególnie zaniedbanych miejscach w mieście.
Wojsko
Garnizon Szczecin był miejscem, gdzie stacjonowały kolejno jednostki szwedzkie, pruskie, francuskie, Księstwa Warszawskiego, niemieckie, radzieckie i polskie.
Obecnie w mieście kwaterę główną ma Wielonarodowy Korpus Północno-Wschodni, dowództwo 12 Dywizji Zmechanizowanej, 12 Brygady Zmechanizowanej i 14 Brygady WOT. Stacjonuje tu 5 pułk inżynieryjny oraz 12 batalion dowodzenia. Znajduje się tu także szereg instytucji garnizonowych administracji wojskowej.
Szpitale publiczne
Samodzielny Publiczny Wojewódzki Szpital Zespolony w Szczecinie
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 1 im. prof. Tadeusza Sokołowskiego w Szczecinie wraz z lądowiskiem
Samodzielny Publiczny Szpital Kliniczny nr 2 w Szczecinie
Zachodniopomorskie Centrum Onkologii w Szczecinie – Golęcinie
Szpital Specjalistyczny „Zdroje”
109 Szpital Wojskowy z Przychodnią w Szczecinie
Szpital MSWiA w Szczecinie
Pogotowie ratunkowe
Ratownictwo medyczne w Szczecinie zapewnia Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego. W jej ramach działa 11 zespołów ratownictwa medycznego (4 zespoły specjalistyczne S oraz 7 zespołów podstawowych P) z dwóch placówek (ul. Twardowskiego i Gryfińska). Zespoły swoim działaniem obejmują oprócz Szczecina także sąsiednie gminy Kołbaskowo, Dobra Szczecińska oraz część gminy Goleniów. W mieście znajdują się 3 szpitalne oddziały ratunkowe do których trafiają osoby w stanie nagłego zagrożenia, dodatkowo istnieje także 1 szpitalny oddział ratunkowy dla dzieci.
Religia
Kościół katolicki
Miasto jest siedzibą archidiecezji szczecińsko-kamieńskiej Kościoła rzymskokatolickiego. Szczecin posiada 46 parafii, które są podzielone pomiędzy 7 dekanatów (Szczecin-Dąbie, Szczecin-Niebuszewo, Szczecin-Pogodno, Szczecin-Pomorzany, Szczecin-Słoneczne, Szczecin-Śródmieście i Szczecin-Żelechowo).
Głównym szczecińskim kościołem rzymskokatolickim jest bazylika archikatedralna św. Jakuba. W 1988 na os. Słonecznym powstało Sanktuarium Matki Bożej Fatimskiej, której figurę koronował na Jasnych Błoniach Jan Paweł II podczas III podróży apostolskiej do Polski. 24 marca 1981 zostało tu erygowane Arcybiskupie Wyższe Seminarium Duchowne, a cała archidiecezja jest zaangażowana w rozwój i funkcjonowanie Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego. W 1995 przy ul. św. Jana Bosko została utworzona Salezjańska Szkoła Organowa im. Kardynała Augusta Hlonda.
W Szczecinie i diecezji szczecińsko-kamieńskiej od dłuższego czasu odsetek praktykujących wiernych jest najniższy w Polsce.
Na terenie miasta działalność prowadzi parafia greckokatolicka pw. Opieki Matki Bożej posiadająca cerkiew pod tym samym wezwaniem.
Znajduje się tutaj ponadto kaplica św. Wojciecha Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X.
Starokatolicyzm
W Szczecinie mieści się parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła z kościołem, wchodząca w skład Kościoła Polskokatolickiego w RP. Ponadto Polski Narodowy Katolicki Kościół w RP utrzymuje parafię św. Jana Chrzciciela, a Katolicki Kościół Narodowy w Polsce – parafię Zesłania Ducha Świętego.
Prawosławie
W mieście znajduje się cerkiew prawosławna pod wezwaniem św. Mikołaja (konkatedralna i jednocześnie parafialna).
Protestantyzm
W Szczecinie działa zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, zbór Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego oraz punt misyjny Mesjańskich Zborów Bożych.
W mieście siedzibę mają dwa zbory Kościoła Chrześcijan Baptystów – I Zbór oraz Zbór „Inkubator”.
Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP posiada tu parafię z kościołem Świętej Trójcy na Łasztowni. Funkcjonuje też parafia ewangelicko-metodystyczna.
Kościół Zielonoświątkowy w RP posiada na terenie miasta dwa zbory – zbór „Betania” przy ul. Wawrzyniaka oraz zbór „Betezda”. Do Kościoła Bożego w Chrystusie należy zbór „Żywe Słowo” i placówka Centrum Misyjne „Rama”, która podległa jest Centrum Chrześcijańskiemu „Rebeka” w Hrubieszowie. Ponadto w mieście funkcjonują dwa zbory Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej (Centrum Chrześcijańskie „Tchnienie Życia” oraz Zbór „Immanuel”). Swój zbór posiada tu Kościół „Chrystus dla wszystkich”, działa też Wspólnota Chrześcijańska „Twierdza Słowa”, należąca do Kościoła Chrześcijan Pełnej Ewangelii „Obóz Boży”.
W Szczecinie istnieją dwa zbory Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan – zbór „Betel” i II zbór, a także zbór Chrześcijańskiej Wspólnoty Ewangelicznej.
Irwingianizm
Kościół Nowoapostolski posiada w mieście zbór z siedzibą przy ul. Pocztowej.
Restoracjonizm
W Szczecinie działalność kaznodziejską prowadzą 22 zbory Świadków Jehowy (w tym zbór języka migowego, języka angielskiego, języka rosyjskiego i języka ukraińskiego). Zgromadzają się one w 4 Salach Królestwa na terenie miasta oraz w Policach. Świadkowie Jehowy swoją działalność w mieście podjęli ok. 1906 roku, organizując serie wykładów. W 1914 roku grupa wyznawców wynosiła ok. 30 osób. W 1915 i 1916 roku zorganizowano kongres. Działało tu wówczas 75 wyznawców, w 1919 roku – 105 w mieście i 21 w nowo powstałym zborze w Altdamm – łącznie 126 osób. W roku 1925 w sumie 267. Rok później zanotowano ich 331, a w 1927 – 368 (w tym 66 w Altdamm).
W mieście znajduje się również zbór Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania”.
Funkcjonuje tu też Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (Gmina Szczecin).
Judaizm
W 1835 Szczecinie wybudowano pierwszą synagogę. W 1873 rozebrano ją i zbudowano nową synagogę, którą podczas kryształowej nocy w 1938 spaliły bojówki hitlerowskie. Współcześnie gmina żydowska prowadzi nabożeństwa w synagodze przy ulicy Juliana Ursyna Niemcewicza.
Buddyzm
W Szczecinie działalność prowadzą następujące grupy buddyjskie: ośrodek buddyzmu Diamentowej Drogi, ośrodek lokalny Ligmincha Polska, ośrodek Shambhala Szczecin oraz Misja Buddyjska „Trzy Schronienia”, mająca swą świątynię Sanboin.
Cmentarze
Czynne:
Cmentarz Centralny (największy cmentarz w Polsce oraz trzeci co do wielkości w Europie)
Cmentarz w Dąbiu
Cmentarz w Zdrojach
Cmentarz w Płoni
Cmentarz w Wielgowie
Cmentarz Zachodni
Nieczynne:
Cmentarz komunalny przy ul. Chopina w Szczecinie
Cmentarz komunalny przy ul. Potulickiej w Szczecinie
Cmentarz wojskowy przy ulicy św. Wojciecha w Szczecinie
Cmentarz Turzyński
Cmentarz jeńców francuskich w Szczecinie
Cmentarze żydowskie w Szczecinie
Cmentarz Golęciński w Szczecinie
Cmentarz przy ul. Smutnej
W mieście (przy ul. Bielańskiej) funkcjonuje także cmentarz dla zwierząt.
Sport
W Szczecinie największymi obiektami sportowymi są Stadion Miejski im. Floriana Krygiera oraz Miejski Stadion Lekkoatletyczny im. Wiesława Maniaka, jak również jeden z najstarszych obiektów, zbudowany przed II wojną światową tor kolarski im. Zbysława Zająca zlokalizowany w dzielnicy Zachód. Obiekty te należą do miasta, a administruje nimi MOSRIR Szczecin.
Najsłynniejszymi szczecińskimi zespołami są te noszące nazwę Pogoń Szczecin, uprawiające piłkę nożną, piłkę ręczną mężczyzn (najbardziej utytułowana sekcja piłki ręcznej kobiet została w 2019 r. rozwiązana), futsal i żeglarstwo, a także King Wilki Morskie Szczecin (koszykówka, dawniej w ramach Pogoni). Ponadto zespołem wielosekcyjnym, przede wszystkim nastawionym na szkolenie młodzieży w piłce nożnej oraz odnoszącej sukcesy w piłce wodnej jest Arkonia Szczecin.
W mieście działa także Aeroklub Szczeciński, który łączy ok. 250 członków zgrupowanych w 6 sekcjach, a także prowadzi szkolenia: samolotowe, szybowcowe, spadochronowe, paralotniowe, okazjonalnie kursy mikrolotowe.
W Szczecinie znajdują się kluby: BKS Olimp Szczecin, AZS Szczecin (wioślarstwo), Wiskord Szczecin (kajakarstwo), Karate Bodaikan Szczecin, Karate Klub Kamikaze Szczecin, pływacki MKP Szczecin, triathlonowy Ironman Szczecin oraz futsalowy Pogoń '04 Szczecin, kolarskie BO-GO Szczecin, Gryf Szczecin, koszykarski młodzieżowy Kusy Szczecin, piłkarski kobiecy Olimpia Szczecin, futbolu amerykańskiego Armada Szczecin i sekcja kolarska Piast Szczecin. Z szeregu klubów piłki nożnej poza Pogonią i Arkonią (niegdyś także grającą w I lidze) na wyższym szczeblu grała Stal Stocznia Szczecin (II liga, od 2009 r. będąca I ligą) i Świt Skolwin (III liga).
W Ośrodku Skoku o Tyczce (OSoT Szczecin) trenują reprezentanci Polski i innych krajów.
Rokrocznie we wrześniu w Szczecinie odbywa się męski turniej tenisowy ATP Pekao Szczecin Open.
W 2011 roku w mieście odbyły się Mistrzostwa Europy w Pływaniu na krótkim basenie 2011. W 2017 roku miasto było jednym z organizatorów Mistrzostw Europy w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2017. Mecze były rozgrywane w hali Netto Arena. W tej samej arenie odbyły się również Mistrzostwa Europy w Gimnastyce Sportowej 2019.
Ludzie związani ze Szczecinem
Zobacz też
powiat szczeciński
były Konsulat RP w Szczecinie
Encyklopedia Szczecina
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Miasta Szczecin
Oficjalna strona Urzędu Miasta Szczecin
The Tall Ships Races – Szczecin 2013
Panorama 360° z 22. piętra Pazimu
Encyklopedia Szczecina
Miasta na prawach powiatu
Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku
Miasta w województwie zachodniopomorskim
Miasta wojewódzkie
Hasła kanonu polskiej Wikipedii | 81,061 |
4270476 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Maria%20D%C4%99bska | Maria Dębska | Maria Dębska (ur. 22 maja 1991 w Warszawie) – polska aktorka.
Życiorys
Ukończyła pierwszy rok na Wydziale Fortepianu Akademii Muzycznej w Łodzi w klasie prof. Marka Drewnowskiego. Absolwentka Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi (2017).
Za tytułową rolę w Marii Stuart w reżyserii Grzegorza Wiśniewskiego została nagrodzona Grand Prix za wybitną osobowość sceniczną i Nagrodą Publiczności 34. Festiwalu Szkół Teatralnych w Łodzi, Nagrodą aktorską na Międzynarodowym Festiwalu Szkół Teatralnych w Brnie, a także łódzką „Złotą Maską” za najlepszy debiut aktorski w sezonie 2015/2016.
Na profesjonalnej scenie debiutowała w Teatrze Studio w Warszawie w spektaklu Ripley pod ziemią Radosława Rychcika. Wystąpiła m.in. w filmach Zabawa, zabawa, Cicha noc, Moje córki krowy i Demon, występuje w serialu Barwy szczęścia jako Jaga, grała Weronikę Nowacką w serialu W rytmie serca oraz Zosię Joachim w serialu Wojenne dziewczyny. W 2021 roku wcielała się w rolę Wiktorii w serialu Kuchnia, zaś rok później w Malwinę w serialu Canal+ pt. Powrót i w rolę Majki w filmie Listy do M. 5. Gra główną rolę w serialu Kiedy ślub? (2024) produkcji Canal+.
Od 2017 występuje w Teatrze Polskim im. Arnolda Szyfmana w Warszawie.
Jest laureatką nagrody Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni za pierwszoplanową rolę kobiecą w filmie Bo we mnie jest seks (2021).
Życie prywatne
Jest córką reżyserki Kingi Dębskiej. W latach 2020–2022 jej mężem był aktor Marcin Bosak.
Filmografia
Filmy
Seriale
Dubbing
2018: Dziadek do orzechów i cztery królestwa – Luiza
2018: Fantastyczne zwierzęta: Zbrodnie Grindelwalda – Leta Lestrange
2019: Avengers: Koniec gry – Carol Danvers / Kapitan Marvel
2019: Kapitan Marvel – Carol Danvers / Kapitan Marvel
2021: A gdyby…? – Carol Danvers / Kapitan Marvel
Przypisy
Linki zewnętrzne
Absolwenci Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi
Polskie aktorki filmowe
Polskie aktorki telewizyjne
Polskie aktorki teatralne
Polskie aktorki dubbingowe
Aktorzy teatrów warszawskich
Osobowości telewizyjne związane z Polsatem
Ludzie urodzeni w Warszawie
Urodzeni w 1991 | 80,737 |
1998062 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Znachor%20%28powie%C5%9B%C4%87%29 | Znachor (powieść) | Znachor – powieść Tadeusza Dołęgi-Mostowicza z 1937 roku. Dzieło to powstało początkowo jako scenariusz filmowy. Kiedy jednak scenariusz odrzucono, autor przerobił go na powieść.
Treść
Treścią jest historia renomowanego chirurga, profesora Rafała Wilczura, który pewnego dnia dowiaduje się, że jego ukochana żona Beata odeszła z kochankiem, zabierając ich córeczkę Marysię. Zrozpaczony włóczy się po mieście i pada ofiarą bandytów. Ciężko pobity doznaje amnezji. Nie wiedząc, kim jest, tuła się po wioskach, chwytając się dorywczych prac. W końcu przyjmuje go pod swój dach wiejski gospodarz i Wilczur, już jako Antoni Kosiba, rozpoczyna swoją znachorską działalność. Po udanej operacji kalekiego syna gospodarza zyskuje sławę wielkiego uzdrowiciela. Miejscowy lekarz, zazdrosny o sukces, grozi mu sądem za nielegalne wykonywanie praktyki lekarskiej...
Sukces powieści zachęcił autora do napisania kontynuacji losów profesora Wilczura. W 1939 roku wydana została powieść Profesor Wilczur przedstawiająca jego dalsze losy.
Źródła
W 1936 roku pisarz przebywający w majątku Piwnickich w Sikorzu, odwiedził z gospodarzami w ramach wycieczki oddaloną o 10 km wieś Radotki, w której znajdował się młyn wodny. Przyjmował w nim pacjentów jeden z pracowników młyna, miejscowy zielarz i znachor nazwiskiem Różycki. Liczni pacjenci woleli leczyć się u znachora niż u drogich i mało skutecznych lekarzy.
Krótko wcześniej, w 1935 w dzienniku "ABC", z którym Dołęga-Mostowicz współpracował, ukazała się notatka o lekarzu, doktorze Ferdynandzie Dolanim, absolwencie uczelni medycznej w Brukseli, który w małopolskiej wsi Borek został aresztowany za znachorstwo. Dolani zataił posiadanie dyplomu doktora medycyny, ponieważ znachorom powodzi się lepiej niż lekarzom.
Historie te zainspirowały pisarza, a Radotki stały się pierwowzorem Radoliszek, które autor przeniósł jednak do północno-wschodniej Polski, na Wileńszczyznę i tereny białoruskie, skąd sam pochodził.
Wątek pobicia doktora Wilczura mógł nawiązywać do przeżyć pisarza, który za krytykę władz został pobity w 1927 roku.
Ekranizacje
Znachor – film polski z 1937 roku w reżyserii Michała Waszyńskiego (w roli głównej Kazimierz Junosza-Stępowski)
Znachor – film polski z 1982 roku w reżyserii Jerzego Hoffmana (w roli głównej Jerzy Bińczycki)
Znachor – film polski z 2023 roku w reżyserii Michała Gazdy (w roli głównej Leszek Lichota)
Przypisy
Bibliografia
Tadeusz Dołęga-Mostowicz Znachor, wyd. Rytm, 2010
Linki zewnętrzne
Znachor w serwisie Wolne Lektury
Znachor (wyd. 1938) Tom 1, Tom 2 w bibliotece Polona
Powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza
Powieści z 1937
Polskie powieści obyczajowe | 80,515 |
612782 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Jugos%C5%82awia | Jugosławia | Jugosławia – nazwa państwa związkowego narodów południowosłowiańskich (słowo jug w językach południowosłowiańskich oznacza „południe”), używana do 1918 r. jako koncepcja polityczna, od 1918 dla Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, następnie od 1929 r. już oficjalne dla Królestwa Jugosławii, od 1945 r. Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii, a po jej rozpadzie (w latach 1991–1992) dla Federalnej Republiki Jugosławii będącej federacją Serbii i Czarnogóry – do 2003, a w latach 2003–2006 Serbii i Czarnogóry jako konfederacji.
Historia
Powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców
Idea zespolenia Słowian południowych pojawiła się prawdopodobnie w XIX wieku, w wyniku osłabienia imperium tureckiego i monarchii austro-węgierskiej. W latach 30. XIX w. pojawiła się idea iliryzmu, a następnie jugoslawizmu. Jugoslawizm zakładał utworzenie jednego wspólnego języka literackiego dla Słowian południowych oraz dążenie do zjednoczenia zamieszkałych przez nich ziem. W 1914 r. przywódcy jugosłowiańscy z Austro-Węgier rozpoczęli na emigracji swoją działalność. We Florencji powstał Komitet Jugosłowiański (formalna data powstania: 1 maja 1915 r.). W wyniku zróżnicowania narodowościowego i politycznego wśród twórców ruchu nie było pełnej zgodności poglądów co do modelu i kształtu powstania Jugosławii. Działacze chorwaccy opowiadali się za utworzeniem Jugosławii pod przewodnictwem Chorwacji, zaś niektórzy działacze z Bośni i Hercegowiny, Wojwodiny i Dalmacji poparli ideę Wielkiej Serbii. Pozostali działacze opowiadali się za zjednoczeniem ziem na zasadach federacji lub szerokiej autonomii. 30 maja 1917 r. Klub Jugosłowiański działający w austriackiej Radzie Państwa uchwalił deklarację majową. W deklaracji postulowano m.in. zjednoczenie ziem zamieszkałych przez Słoweńców, Chorwatów i Serbów w demokratyczne i samodzielne państwo. 20 lipca 1917 r. Komitet Jugosłowiański i przedstawiciele rządu Serbii na emigracji podpisali w Korfu deklarację, potwierdzającą wolę utworzenia Jugosławii. 24 września 1918 r. w Zagrzebiu politycy jugosłowiańscy odmówili Austro-Węgrom prawa do reprezentowania Słowian bałkańskich. 29 października Zgromadzenie Chorwackie przekazało swoje uprawienia Radzie Narodowej Słoweńców, Chorwatów i Serbów (SHS). 25 listopada Zgromadzenie Narodowe Wojwodiny wydało rezolucję o przyłączeniu się do Królestwa SHS. Dzień później podobną decyzję pojęło Zgromadzenie Narodowe Czarnogóry. 1 grudnia 1918 r. podczas spotkania delegacji Rady Narodowej SHS z regentem Aleksandrem I Karadziordziewiciem uchwalono powstanie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Przywódcą państwa został Piotr I Karadziordziewić.
Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców
Na mocy traktatów pokojowych zawartych w latach 1919–1920 w Saint-Germain-en-Laye, Neuilly-Sur-Seine i Trianon zostały wytyczone granice Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (Królestwo SHS). Królestwo SHS obejmowało swoim zasięgiem: Serbię, Czarnogórę, Krajinę, część Styrii i Karyntii, Słowenię, Chorwację, Dalmację, Bośnię i Hercegowinę i Wojwodinę. Łączna powierzchnia nowego państwa w 1921 r. wyniosła 248 987 km². W Królestwie SHS mieszkało łącznie 12,017 mln mieszkańców. Według spisu powszechnego z 1921 r. największą społecznością byli Serbowie (5,365 mln; 44,7% ogółu ludności). 82,5% mieszkańców Królestwa SHS posługiwała się językiem serbsko-chorwackim bądź słoweńskim.
Od samego początku istnienia Królestwa SHS sytuacja w państwie była napięta. Obok zróżnicowania narodowościowego, religijnego i kulturowego ważną rolę odgrywały konflikty pomiędzy działaczami politycznymi, reprezentującymi swoje regiony niż całe państwo. Wśród robotników i chłopów narastały nastroje rewolucyjne. Rozwój państwa hamował brak jednolitego prawa obowiązującego w całym państwie oraz istnienie niepisanych norm prawnych opartych o poszczególne tradycje i religie (w czasie istnienia Królestwa SHS udało się wprowadzić jednolity system finansowy). Poważnym problemem był wysoki wskaźnik analfabetyzmu. W 1918 r. liczba osób niepotrafiących czytać i pisać wynosiła 51%. W 1931 r. największy współczynnik odnotowano w Macedonii (83,8%), najmniejszy w Słowenii (8,8%).
28 czerwca 1921 r. uchwalono konstytucję Królestwa SHS. Na 419 głosujących 223 deputowanych opowiedziało się za konstytucją. Ustawa zatwierdziła oficjalną nazwę państwa podkreślając przy tym, że państwo to jest monarchią konstytucyjną, parlamentarną i dziedziczną. Konstytucja głosiła, że w całym Królestwie istnieje tylko jedna narodowość. 26 marca 1922 r. wprowadzono nowy podział administracyjny państwa. Królestwo SHS dzieliło się na 33 oblastii. W polityce zagranicznej Królestwo SHS współpracowało głównie z Francją. Od 1920 r. Królestwo SHS należało do tzw. Małej Ententy.
Królestwo Jugosławii
W styczniu 1929 r. król Aleksander I Karadziordziewić przejął władzę w wyniku zamachu stanu. Zmieniono nazwę państwa na Królestwo Jugosławii oraz zlikwidowano obowiązujący od 1922 r. podział administracyjny. We wrześniu 1931 r. uchwalono nową konstytucję, na mocy której ograniczono rolę parlamentu na rzecz króla. W latach 1932–1934 miały miejsce liczne strajki i wystąpienia chłopskie przeciwko nowej konstytucji. 9 października 1934 r. w Marsylii król Aleksander I został zamordowany z rąk macedońskiego terrorysty. Władzę po nim przejął regent Paweł Karadziordziewić, w imieniu nieletniego Piotra II Karadziordziewicia. W 1934 r. Królestwo SHS przystąpiło do Ententy Bałkańskiej, złożonej oprócz niej z Rumunii, Grecji i Turcji.
W marcu 1941 r. Królestwo Jugosławii przystąpiło do paktu trzech. W wyniku protestów społecznych przeciwko przystąpienia do tego porozumienia obalono dotychczasowy rząd. Na czele nowego gabinetu stanął gen. Dušan Simović. Rząd Simović zerwał sojusz i zawarł układ o przyjaźni i nieagresji ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Układ ze Związkiem Radzieckim został w III Rzeszy odebrany jako akt wrogi i stał się bezpośrednią przyczyną wkroczenia do Jugosławii.
II wojna światowa
6 kwietnia 1941 r. III Rzesza, Włochy, Węgry i Bułgaria zaatakowały Jugosławię. W wyniku bardzo wyraźnej przewagi po stronie agresorów i działalności ustaszy (Chorwackiego Ruchu Rewolucyjnego) na rzecz okupanta, 13 kwietnia wojska niemieckie zajęły Belgrad. 17 kwietnia przedstawiciele jugosłowiańskiego naczelnego dowództwa podpisali akt bezwarunkowej kapitulacji. Król Piotr II i przedstawiciele władz państwowych udali się na emigrację do Wielkiej Brytanii.
Obszar Jugosławii podzielono na kilka części. Część Słowenii włączono bezpośrednio do III Rzeszy. Banat i Serbia były okupowane przez Niemców. Pozostała część Słowenii, fragment Dalmacji, Kosowo, Czarnogóra i zachodnia Macedonia zostały włączone do Włoch. Większość Kosowa przyłączono do tzw. Wielkiej Albanii. Wojwodina przypadła Węgrom, a wschodnia Macedonia, fragment Kosowa i tereny południowo-wschodniej Serbii Bułgarii. 10 kwietnia 1941 r. proklamowano powstanie Niepodległego Państwa Chorwackiego, państwa kontrolowanego przez Niemcy i Włochy. Władze w nim przejęli ustasze. Przywódcą państwa był Ante Pavelić. Na mocy uchwalonego 10 kwietnia 1941 r. dekretu o ochronie krwi aryjskiej i honoru narodu chorwackiego ustasze prowadzili prześladowania ludności serbskiej i żydowskiej.
Według różnych danych, reżim chorwackich ustaszy zamordował od 200 do 800 tys. Serbów. Według statystyk Serbskiego Kościoła Prawosłownego, podczas wojny zmuszono ok. 240 tys. Serbów do przyjęcia katolicyzmu. Mordów na Serbach dokonywała również część Muzułmanów. Ugrupowania serbskie i partyzanci Broza Tity zamordowali ok. 100 tys. Chorwatów i Muzułmanów.
Na przełomie kwietnia i maja 1941 r. zorganizowano pierwsze oddziały wojsk, które rok później przekształciły się Królewskie Wojska Jugosłowiańskie w Ojczyźnie. Ich dowódcą był Dragoljub Mihailović. Królewskie Wojska z czasem nazywano czetnikami, a następnie czetnikami ravnogorskimi, w odróżnieniu od czetników, których liderem był Kosta Pećanac. Wojska Mihailovicia walczyły na dwa fronty: z wojskami okupacyjnymi i ich sprzymierzeńcami oraz przeciwko partyzantce Broza Tity.
Wkrótce po ataku wojsk niemieckich i ich sojuszników na Jugosławię Komitet Centralny Komunistycznej Partii Jugosławii (KPJ) podjął decyzję o utworzeniu Komitetu Wojskowego. Na jej czele stanął Josip Broz Tito. Z czasem naczelne dowództwo przekształcono w Sztab Naczelny Wojska Ludowowyzwoleńczego i Oddziałów Partyzanckich Jugosławii. Pod koniec 1941 r. liczebność oddziałów partyzanckich wchodzących w skład Sztabu Narodowego i Oddziałów Partyzanckich wynosiła ok. 80 tys. (podczas gdy organizacja Mihajlovicia w tym samym czasie liczyła ok. 8 tys. członków). Oddziały partyzanckie walczyły przeciwko okupantom i siłami Mihajlovicia.
4 lipca 1941 r. Komitet Centralny KPJ wydał odezwę do narodów Jugosławii, w której wezwano do walki. Powstanie rozpoczęło się w Serbii, następnie swoim zasięgiem objęło Bośnię i Hercegowinę, Chorwację, Czarnogórę, Macedonię i Słowenię. Odezwa spotkała się z aprobatą znacznej części społeczeństwa. Dzięki sprawnemu powstaniu ruchu oporu w 1942 r. partyzanci kontrolowali jedną piątą całego terytorium byłej Jugosławii. W dniach 26–27 listopada 1942 r. utworzono Antyfaszystowską Radę Wyzwolenia Narodowego Jugosławii (AVNOJ). Pełniła ona funkcję ogólnojugosłowiańskiego organu ustawodawczego i wykonawczego. 29 listopada AVNOJ powołała Narodowy Komitet Wyzwolenia Jugosławii (NKOJ), pełniący funkcję rządu tymczasowego. Siły Broza Tity odniosły ciężkie straty w wyniku wzmocnienia jednostek wojskowych III Rzeszy w 1943 r. Na skutek kapitulacji Włoch we wrześniu 1943 r. oddziały partyzanckie zdobyły znaczą ilość włoskiej broni i rozpoczęły kontrofensywę. W maju 1944 r. jugosłowiański rząd emigracyjny cofnął poparcie dla Mihajlovicia i poparł wojska Broza Tity.
We wrześniu 1944 r. Broz Tito zawarł porozumienie z Armią Czerwoną. W marcu 1945 r. przedstawiciele lewicowego Narodowego Komitetu Wyzwolenia Jugosławii i członkowie rządu emigracyjnego utworzyli wspólny rząd, na czele którego stanął Broz Tito. Z czasem komuniści przejęli pełną władzę i wyeliminowali opozycję polityczną. Pod koniec maja 1945 r. na terenie Chorwacji i Bośni i Hercegowiny trwały walki z Niemcami i ustaszami.
W wyniku II wojny światowej zginęło ok. 1,5 mln spośród 16 mln mieszkańców Jugosławii.
Rządy Josipa Broza Tity
11 listopada 1945 r. odbyły się wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego. W wyniku bojkotu opozycji wygrał Front Narodowy kierowany przez Broz Titę, który uzyskał 90,48% głosów. 29 listopada nowy parlament proklamował powstanie Federacyjnej Ludowej Republiki Jugosławii (FLRJ). W skład nowego państwa wchodziło sześć republik:
Serbia ze stolicą w Belgradzie – w skład której wchodziły autonomiczny region Wojwodina oraz mający podobny status okręg Kosowo;
Chorwacja ze stolicą w Zagrzebiu;
Macedonia ze stolicą w Skopju;
Bośnia i Hercegowina ze stolicą w Sarajewie;
Słowenia ze stolicą w Lublanie;
Czarnogóra ze stolicą w Titogradzie (obecnie Podgorica).
Kluczową rolę w Jugosławii odgrywał Broz Tito. Po zakończeniu wojny rozpoczął tworzenie nowych struktur i umacnianie swojej pozycji. Po wygranych wyborach przystąpił do zwalczenia pozostałych opozycjonistów. Za pomocą terroru, zastraszania i propagandy walczył m.in. z czetnikami Mihajlovicia, monarchistami, zwolennikami demokracji parlamentarnej i duchownymi katolickimi. 31 stycznia 1946 r. weszła w życie nowa konstytucja, wzorowana na konstytucji Związku Radzieckiego z 1936 r. Nowa konstytucja gwarantowała republikom prawo do samodzielnego uchwalania własnej konstytucji, pod warunkiem zachowania zgodności z konstytucją Jugosławii. Wprowadzenie struktury terytorialnej i zmniejszanie różnic między poszczególnymi republikami miało zdaniem Broz Tity zapobiec konfliktom na tle etnicznym i zapewnić integralność państwa.
Krótko po wojnie Jugosławia zawarła układy z państwami komunistycznymi (m.in. ze Związkiem Radzieckim, Polską Rzeczpospolitą Ludową i Czechosłowacją). Broz Tito zaangażował się w tworzenie związku federacyjnego z Albanią i Bułgarią. W 1948 r. doszło do pogorszenia relacji Jugosławii ze Związkiem Radzieckim, na mocy której Komunistyczna Partia Jugosławii została wykluczona z Kominformu. Do jesieni 1949 r. Jugosławia zerwała kontakty gospodarcze i polityczne z państwami komunistycznymi. Na skutek sprzyjających uwarunkowań politycznych i międzynarodowych Jugosławia miała poparcie państw zachodnich i Trzeciego Świata. Jugosławia stanowiła bufor strategiczny między blokiem zachodnim, a wschodnim. W 1952 roku KPJ przekształcił się w Związek Komunistów Jugosławii (ZKJ).
Po śmierci Józefa Stalina w 1953 r. poprawiły się relacje pomiędzy Jugosławią a Związkiem Radzieckim. W 1955 roku oba państwa podpisały deklarację głoszącą, że istnieją różne formy socjalizmu.
Od samego początku istnienia FLRJ podejmowano różne czynności zmierzające do odbudowy Jugosławii po II wojnie światowej i upaństwowienia gospodarki. W 1945 r. przeprowadzono reformę rolną. W jej wyniku pozbawiono majątku wszystkich właścicieli ziemskich posiadających ponad 30 hektarów. Przejętą ziemię podzielono między małorolnych chłopów a spółdzielnie. 5 grudnia 1946 r. podjęto decyzję o nacjonalizacji przemysłu, transportu, handlu zagranicznego i hurtowego. W 1948 r. znacjonalizowano hotelarstwo i handel detaliczny. W 1947 r. rozpoczęto pierwszy plan pięcioletni. Jego głównymi celami były: zlikwidowanie zacofania gospodarczego, zmniejszenie różnic pomiędzy republikami i umocnienie samodzielności gospodarczej państwa. Na skutek zerwania kontaktów gospodarczych z państwami komunistycznymi w 1950 r. wprowadzono nowy program reform ekonomiczno-społecznych, skupiający się na zwiększeniu relacji gospodarczych z państwami zachodnimi i Trzeciego Świata. W latach 1950–1970 wzrost gospodarczy wynosił od 5 do 8% rocznie, jednak przez cały ten czas poważnymi problemami w gospodarce były: wysoka inflacja, dysproporcje między republikami, ujemny bilans handlowy i wysokie zadłużenie.
W 1953 r. wprowadzono nową konstytucję. Na jej mocy rada wykonawcza zastąpiła rząd, a na miejsce prezydium powołano urząd prezydenta republiki. W 1963 r. uchwalono kolejną konstytucję. Na mocny konstytucji z 1963 r. zmieniono nazwę kraju na Socjalistyczną Federacyjną Republikę Jugosławii (SFRJ). Kolejną konstytucję uchwalono w 1974 r. Na jej mocy zwiększono uprawnienia okręgów autonomicznych Kosowa i Wojwodiny oraz wprowadzono zasadę jednomyślności przy podejmowaniu ważniejszych decyzji centralnych. Twórcą wszystkich reform był Josip Broz Tito, pięciokrotnie wybierany szefem państwa, a w maju 1974 r. ogłoszony dożywotnim prezydentem Jugosławii.
W połowie lat 60. Josip Broz Tito doprowadził do zliberalizowania systemu politycznego i gospodarczego. W tym okresie Broz Tito zezwolił obywatelom Jugosławii wyjeżdżać do państw zachodnich w celach zarobkowych. Z drugiej strony Broz Tito bezwzględnie walczył z przejawami separatystycznymi. Josip Broz Tito zmarł 4 maja 1980 roku.
Rozpad Jugosławii
Jugosławia w latach 80.
Pod koniec życia Josip Broz Tito dążył do poprawy pozycji najsłabszych republik: Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Kosowa, Macedonii i Wojwodiny. Działanie te nie przyniosły spodziewanych efektów. Rozpad Jugosławii był procesem długotrwałym i wynikał z kilku czynników: załamania gospodarki, nieumiejętnej polityki rządu, wpływu upadku rządów komunistycznych w Europie (szczególnie podczas jesieni ludów w 1989 r.), śmierci Broz Tity, odrodzeniu idei narodowych po uchwaleniu nowej konstytucji w 1974 r. (koncepcja powołania Wielkiej Serbii przy jednoczesnym dążeniu do utrzymania jedności państwa za wszelką cenę). Dodatkowym czynnikiem mającym wpływ na relacje republik w Jugosławii były animozje po II wojnie światowej. Serbowie chorwaccy nadal pamiętali zbrodnie popełnione przez chorwackich ustaszy. W latach 80. serbscy nacjonaliści posługiwali się narracją historyczną, podkreślających zbrodnie dokonane przez Chorwatów. Dużą rolę w rozpadzie Jugosławii odegrała Serbia. Od 1981 r. narastał konflikt pomiędzy Serbami a Albańczykami z Kosowa. Serbowie niechętnie odnosili się do przyznania szerokiej autonomii Kosowu i Wojwodinie. Stanowisko serbskie wymagało zgody trzech stron, co znacznie ograniczało procesy decyzyjne. Od lat 70. w Kosowie odbywały się albańskie manifestacje i demonstracje, w których uczestnicy żądali poszanowania swoich praw jako mniejszości narodowej oraz zwiększenia udziału Albańczyków w polityce republiki. Problem ten był ignorowany przez władze SFRJ. W 1987 r. przywództwo w Związku Komunistów Jugosławii objął Slobodan Milošević, prowadzący zdecydowaną politykę wymierzoną przeciwko Albańczykom. W 1990 r. Milošević rozpoczął tworzenie formacji paramilitarnych pod jego bezpośrednią kontrolą.
Niepodległość Słowenii, Chorwacji i Macedonii
8 i 22 kwietnia 1990 r. odbyły się wybory parlamentarne i prezydenckie w Słowenii. Wybory parlamentarne zwyciężyła Demokratyczna Opozycja Słowenii (DEMOS), koalicja skupiająca partie opowiadające się za niepodległością Słowenii i rozpoczęciu integracji z Europą Zachodnią, a wybory prezydenckie wygrał Milan Kučan. W pierwszej turze otrzymał 44,4% głosów, a w drugiej 58,3%. 2 lipca 1990 r. parlament Słowenii uchwalił Deklarację suwerenności państwowej Republiki Słowenii. Deklaracja nie była równoznaczna z ogłoszeniem niepodległości. 23 grudnia odbyło się referendum w Słowenii, gdzie za niepodległością opowiedziało się 89% uprawnionych do głosowania. 22 i 23 kwietnia oraz 6 i 7 maja 1990 r. odbyły się wybory parlamentarne w Chorwacji. Wybory zwyciężyła Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (Hrvatska demokratska zajednica, HDZ) Franjo Tuđmana, zdobywając 42% głosów. 30 maja 1990 r. parlament Chorwacji wybrał na prezydenta Tuđmana.
19 maja 1991 r. w Chorwacji przeprowadzono referendum narodowościowe. Frekwencja wyniosła 83%, za niepodległością Chorwacji opowiedziało się 94,17% głosujących. Referendum nie odbyło się w Krajinie. Po ogłoszeniu wyników rząd Chorwacji ogłosił, że państwo odłączy się od federacji, jeśli Jugosławia nie przekształci się w konfederację do 30 czerwca 1991 r. Ostatecznie Słowenia i Chorwacja ogłosiły niepodległość dnia 25 czerwca 1991 r.. W odpowiedzi Serbowie z Serbskiego Regionu Autonomicznego w Krajinie i bośniackiej Krajiny proklamowali Deklarację, w którym ogłosili dążenie do zjednoczenia terenów zamieszkałych przez Serbów. Po ogłoszeniu przez Słowenię niepodległości, 27 czerwca Jugosłowiańska Armia Ludowa (serb. Jugoslovenska narodna armija, JNA) zaatakowała Słowenię, rozpoczynając tym samym wojnę dziesięciodniową. Celem JNA było uniemożliwienie usamodzielnienia się Słowenii, która mogłaby zachęcić pozostałe republiki do ogłoszenia niepodległości, a celem Słowenii było wyparcie wojsk JNA. Działania zbrojne przerwano 7 lipca. Wojna zakończyła się zwycięstwem Słowenii. W wojnie zginęło 19 Słoweńców, 44 żołnierzy JNA i 12 cudzoziemców.
28 czerwca 1991 JNA zaatakowała Chorwację, rozpoczynając tym samym wojnę w Chorwacji. Regularna wojna w Chorwacji rozpoczęła się 15 lipca. JNA zaatakowała Chorwację w celu obrony integralności państwa, jednak z czasem najważniejszym celem JNA była obrona ludności serbskiej. W pierwszych dniach wojny wśród żołnierzy JNA byli Serbowie i Chorwaci, jednak ci drudzy stopniowo dezerterowali z wojska. 21 grudnia 1991 r. Republika Serbskiej Krajiny proklamowała niepodległość. Obie strony konfliktu dopuszczały się mordów na ludności cywilnej. Po obu stronach konfliktu zginęło ok. 10 tys. żołnierzy i osób cywilnych, a 3 tys. uznano za zaginione. Wojna w Chorwacji zakończyła się 12 listopada 1995 r..
11 listopada 1990 r. w Macedonii odbyły się wybory parlamentarne. Wybory wygrała Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna – Demokratyczna Partia Narodowej Jedności Macedonii. Deklarację niepodległości Macedonia ogłosiła 17 września 1991 r.
Bośnia i Hercegowina
Bośnia i Hercegowina była republiką zamieszkaną przez Muzułmanów (nazywanych również Boszniakami; 43,47% mieszkańców), Serbów (31,4%) i Chorwatów (17,3%). Muzułmanie zostali uznani za osobny naród w 1961 r. 20 grudnia 1990 r. prezydentem Bośni i Hercegowiny został Alija Izetbegović, przewodniczący Partii Akcji Demokratycznej (bośn. Stranka Demokratske Akcije, SDA). W dniach od 29 lutego do 1 marca 1992 r. w Bośni i Hercegowinie odbyło się referendum niepodległościowe, zbojkotowane przez Serbów. 3 marca 1992 r. w Bosanskim Brodzie doszło do pierwszych starć pomiędzy Serbami a Muzułmanami. Za początek wojny w Bośni uważa się zaatakowanie przez serbskich snajperów mieszkańców Sarajawa uczestniczących w proteście przeciwko polityce partii nacjonalistycznych.
Początkowo wojna była konfliktem między Serbami, a Muzułmanami i Chorwatami, początkowo będącymi ze sobą w sojuszu. Serbowie mogli liczyć na nieoficjalną pomoc JNA (przemianowaną w Armię Jugosławii dnia 19 maja 1992 r.) i serbskich formacji paramilitarnych. W lipcu 1992 r. powołano Chorwacką Republikę Herceg-Bośni. Na czele nowego państwa stanął Mate Boban. W październiku 1992 r. Chorwaci zaatakowali Muzułmanów.
Od 5 kwietnia 1992 r. do 29 lutego 1995 r. JNA i siły Republiki Serbskiej oblegały Sarajewo. Podczas oblężenia miasta zginęło lub zaginęło ponad 10 tys. osób. W lipcu 1995 r. wojska serbskie zaatakowały Srebrenicę. Po zajęciu miasta gen. Ratko Mladić wydał rozkaz zamordowania mężczyzn w wieku od 15 do 65 lat. W masakrze zginęło ok. 7100 osób. Wydarzenia w Srebrenicy były bezpośrednim powodem interwencji NATO w Jugosławii. Operacja Deliberate Force rozpoczęła się 30 sierpnia 1995 r. W wyniku działań wojennych w Bośni i Hercegowinie zginęło od 70 do 300 tys. Muzułmanów, Serbów i Chorwatów. Większość ofiar stanowiła ludność cywilna.
1 listopada 1995 r. w Dayton rozpoczęły się negocjacje pomiędzy przywódcami Federalnej Republiki Jugosławii, Chorwacji oraz Bośni i Hercegowiny. Celem rozmów było zakończenie konfliktów na Bałkanach. 21 listopada 1995 r. zakończyły się w rozmowy, a porozumienie pokojowe podpisano 14 grudnia w Paryżu.
Kosowo
30 września 1990 r. w Kosowie odbyło się referendum niepodległościowe, gdzie 99% głosujących opowiedziało się za niepodległością. W maju 1992 r. odbyły się nielegalne wybory parlamentarne, które zwyciężyła Demokratyczna Liga Kosowa. Urząd prezydenta w samozwańczej republice objął Ibrahim Rugova. Na początku lat 90. w Kosowie zaczęła formować się Armia Wyzwolenia Kosowa (alb. Ushtria Çlirimtare Kosovës; UÇK). Głównym celem UÇK było zjednoczenie ziem zamieszkałych przez ludność albańską. Pod koniec 1998 r. UÇK stała się zorganizowanym ruchem partyzanckim. Opinia międzynarodowa bezskutecznie próbowała rozwiązać konflikt w Kosowie. 28 stycznia 1999 r. NATO zagroziła skonfliktowanym stronom, że jeżeli odrzucą przygotowaną przez Grupę Kontaktową do spraw byłej Jugosławii plan pokojowy, to sojusz rozpocznie interwencję zbrojną. 6 lutego w Ramboulliet pod Paryżem rozpoczęły się rozmowy pomiędzy przedstawicielami Jugosławii a Kosowa. W wyniku nacisków Stanów Zjednoczonych strona kosowska podpisała proponowane warunki, a politycy Federalnej Republiki Jugosławii odrzucili część postulatów, ograniczających suwerenność Federalnej Republiki Jugosławii. Fiasko rozmów w Ramboulliet skłoniło NATO do rozpoczęcia interwencji w Federalnej Republice Jugosławii. 24 marca 1999 r. rozpoczęła się operacja Allied Force. Porozumienie pokojowe pomiędzy Rządem Federalnej Republiki Jugosławii a siłami NATO podpisano 9 czerwca.
Federalna Republika Jugosławii
27 kwietnia 1992 r. Serbia i Czarnogóra proklamowały Federalną Republikę Jugosławii (FRJ), określaną również mianem „Trzeciej Jugosławii” bądź też po prostu „Jugosławią”. Kraj znalazł się w izolacji międzynarodowej za sprawą prowadzenia wojen w Chorwacji i Bośni. Federalna Republika Jugosławii uchodziła w Serbii za kontynuację dawnej Jugosławii, jednak za granicą państwo to postrzegano jako zupełnie nowy kraj, nie mający nic wspólnego z SFRJ. 20 grudnia 1992 r. w Serbii odbyły się wybory parlamentarne i prezydenckie. Wybory parlamentarne wygrała Socjalistyczna Partia Serbii (serb. Socijalistička partija Srbije; SPS), a prezydenckie Slobodan Milošević. Pierwszym prezydentem Federalnej Republiki Jugosławii był Dobrica Ćosić. Slobodan Milošević objął urząd prezydenta Federalnej Republiki Jugosławii 25 czerwca 1997 r. W wyniku nieuznania zwycięstwa Vojislava Koštunicy w pierwszej turze wyborów prezydenckich z 24 września 2000 r. odbyły się masowe protesty społeczne, które doprowadziły do odsunięcia od władzy Miloševicia.
4 lutego 2003 r. Federalna Republika Jugosławii przekształciła się w Serbię i Czarnogórę. 3 czerwca 2006 r. Czarnogóra ogłosiła niepodległość. 17 lutego 2008 r. Kosowo jednostronnie ogłosiło niepodległość. Do końca 2019 r. Kosowo uznało 98 państw.
Gospodarka
W okresie międzywojennym Jugosławia cechowała się niskim poziomem gospodarczym. Najważniejszymi problemami były: dysproporcje pomiędzy regionami, zróżnicowanie administracyjno-prawne pomiędzy częściami składowymi państwa, duże zadłużenie. W wyniku działań wojennych, w latach 1941–1945 Jugosławia utraciła 36,5% zakładów przemysłowych, 52% linii kolejowych, 21% budynków mieszkalnych. Łączne straty oszacowano na ok. 11,6 mld dolarów.
Po II wojnie światowej podejmowano działania gospodarczo-społeczne, mające na celu odbudowę kraju ze zniszczeń oraz upaństwowienie gospodarki. 23 stycznia 1945 r. ogłoszono reformę rolną, zaś stosowny dekret wprowadzający reformę w życie uchwalono 23 sierpnia. Reforma rolna pozbawiła majątków wszystkich właścicieli ziem o powierzchni większej niż 30 hektarów. Przejętą ziemię podzielono pomiędzy spółdzielnie a chłopów. 5 grudnia 1946 r. uchwalono ustawę, nacjonalizującą przemysł, transport, handel hurtowy i zagraniczny. W 1948 r. upaństwowiono hotelarstwo i handel detaliczny. W 1947 r. rozpoczęto realizację pierwszego planu pięcioletniego, zakładającego unowocześnienie gospodarki, zmniejszenie różnic gospodarczych między republikami oraz podniesienie poziomu życia ludności. W 1948 r. wymiana handlowa Jugosławii z państwami komunistycznymi wynosiła ok. 50% ogólnych obrotów. W wyniku zerwania kontaktów z państwami Europy Środkowo-Wschodniej, obroty te do końca 1949 r. spadły prawie do zera. Na skutek tego na początku lat 50. Jugosławia zaczęła zwiększać kontakty z państwami Zachodu i Trzeciego Świata, ograniczono znaczenie aparatu biurokratycznego i rozszerzono udział społeczeństwa w sprawowaniu władzy. W wyniku podjętych działań odstąpiono od kolektywizacji rolnictwa, wprowadzono mechanizmy rynkowe i stworzono zasady i struktury samorządowe. Wsparcie Jugosławii zapewniała pomoc zagraniczna, wynosząca w latach 1945–1955 492,9 mln dolarów (z czego 82,5% pomocy pochodziło ze Stanów Zjednoczonych).
W latach 1950–1970 Jugosławia odnotowywała wysoki wzrost gospodarczy, wynoszący od 5 do 8% rocznie. Pomimo wzrostu gospodarczego nie zahamowano inflacji, rosnącego zadłużenia i ujemnego bilansu w wymianie handlowej.
W latach 1980–1984 przeciętny dochód ludności Jugosławii spadł o około 30%. Na początku lat 90. premier Jugosławii Ante Marković przeprowadził reformy, mające na celu zahamowanie inflacji. Reformy Markovicia przyczyniły się do chwilowego zmniejszenia inflacji z 2665% do 1%, spadku zadłużenia zagranicznego z 20,7 mld dolarów do 14,7 mld dolarów, wzrostu bezrobocia (szczególnie w Kosowie i Macedonii) i liczby ubogich. Reformy te wprowadzono zbyt późno, a wybuch wojen sprawił, że ponownie pojawiła się inflacja, wynosząca pod koniec roku 1441%. Do 1993 r. inflacja w Federalnej Republice Jugosławii wzrosła do 240 000%. Hiperinflacja pojawiła się pod wpływem: trudności budżetowych wynikających z restrukturyzacji gospodarki, obciążenia budżetu subsydiami, braków w zaopatrzeniu, spadku produkcji i zakupy dużej ilości broni.
Liczba ludności
Dwudziestolecie międzywojenne – 14 mln
1940 – ok. 16 mln
1945 – ok. 15 mln
1950 – ok. 15,7 mln
Zobacz też
jugoslawizm
hymn Jugosławii – hymn wszechsłowiański
hymn pierwszej Jugosławii
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Byli członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 80,508 |
5391424 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Zmarli%20w%20roku%202023 | Zmarli w roku 2023 |
Styczeń 2023
Luty 2023
Marzec 2023
Kwiecień 2023
Maj 2023
Czerwiec 2023
Lipiec 2023
Sierpień 2023
Wrzesień 2023
Październik 2023
Listopad 2023
Grudzień 2023 | 80,503 |
5532319 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Zmarli%20w%20pa%C5%BAdzierniku%202023 | Zmarli w październiku 2023 |
Październik 2023
31 października
Tyler Christopher – amerykański aktor<ref>{{Cytuj stronę | url = https://people.com/tyler-christopher-dead-8385369 | tytuł = ''General Hospital Actor Tyler Christopher Dead at 50: 'A Sweet Soul and Wonderful Friend | opublikowany = people.com | język = en | data dostępu = 2023-10-31}}</ref>
Elmar Wepper – niemiecki aktor
30 października
Cezary Olszewski – polski tancerz
István Pásztor – serbski prawnik i polityk
Aaron Spears – amerykański perkusista
29 października
Tomás Barris – hiszpański lekkoatleta, średniodystansowiec
Jarosław Centek – polski historyk
28 października
Erkki Antila – fiński biathlonista
Franklin Cisneros – salwadorski judoka
Matthew Perry – amerykański aktor
27 października
Li Keqiang – chiński prawnik, polityk, wicepremier (2008–2013) i premier Chin (2013–2023)
Wiktor Mamatow – rosyjski biathlonista, mistrz olimpijski (1968, 1972)
26 października
Richard Moll – amerykański aktor
25 października
Jorgos Gramatikakis – grecki fizyk, wykładowca akademicki, rektor Uniwersytetu Kreteńskiego (1990–1996), eurodeputowany (2014–2019)
Zdeněk Mácal – czeski dyrygent
Anderl Molterer – austriacki narciarz alpejski
Wanda Półtawska – polska lekarka, psychiatra, dama Orderu Orła Białego
24 października
Hans Albert – niemiecki filozof, socjolog
Niels Holst-Sørensen – duński lekkoatleta, sprinter i średniodystansowiec, generał major, działacz sportowy
Richard Roundtree – amerykański aktor
Barbara Stesłowicz – polska aktorka
23 października
Angelo Bruschini – brytyjski giatrysta, członek m.in. zespołu Massive Attack
István Láng – węgierski kompozytor
Enrique Macaraeg – filipiński duchowny rzymskokatolicki, biskup Tarlac (2016–2023)
Mirosław Obłoński – polski piosenkarz, autor tekstów, artysta Piwnicy pod Baranami
Bernard Morel – francuski szermierz, szablista
22 października
Reino Börjesson – szwedzki piłkarz
Raul Machado – portugalski piłkarz
Antoine Scopelliti – włoski duchowny rzymskokatolicki, biskup Ambatondrazaka (1993–2015)
21 października
Bobi – portugalski pies stróżujący, najstarszy znany pies w historii
Bobby Charlton – angielski piłkarz, mistrz świata (1966)
Natalie Zemon Davis – amerykańska historyczka
Bill Hayden – australijski polityk, lider Australijskiej Partii Pracy (1977–1983), minister spraw zagranicznych (1983–1988), gubernator generalny Australii (1989–1996)
Radosław Herman – polski archeolog
Wojciech Korda – polski wokalista rockowy, gitarzysta, kompozytor
20 października
Norbert Buske – niemiecki duchowny protestancki, teolog, pastor Pomorskiego Kościoła Ewangelickiego, polityk
Donald Angus Cameron of Lochiel – szkocki magnat, XXVII Naczelnik Klanu Cameronów
Les Dayman – australijski aktor i reżyser teatralny
19 października
Lasse Berghagen – szwedzki piosenkarz
Krystyna Durys – polska wokalistka
Heinrich Messner – austriacki narciarz alpejski
Anfisa Riezcowa – rosyjska biathlonistka, biegaczka narciarska, mistrzyni olimpijska (1988, 1992, 1994)
Zdzisław Łęcki – polski aktor
18 października
Henry Kyemba – ugandyjski historyk, polityk, minister kultury (1972–1974), minister zdrowia (1974–1977)
Dwight Twilley – amerykański piosenkarz
17 października
Carla Bley – amerykańska kompozytorka i pianistka jazzowa
Roberto Camilleri Azzopardi – maltański duchowny rzymskokatolicki, biskup Comayagua (2004–2023)
Orazio Rancati – włoski piłkarz
Aurèle Vandendriessche – belgijski lekkoatleta, maratończyk
16 października
Martti Ahtisaari – fiński polityk, dyplomata, prezydent Finlandii (1994–2000), laureat Pokojowej Nagrody Nobla (2008)
Giennadij Gładkow – rosyjski kompozytor muzyki filmowej
15 października
Francisc Balla – rumuński zapaśnik
Tod Brown – amerykański duchowny rzymskokatolicki, biskup Boise City (1988–1998) i Orange (1998–2012)
Edward Motyl – polski lekkoatleta, długodystansowiec, trener
Suzanne Somers – amerykańska aktorka
14 października
Piper Laurie – amerykańska aktorka
Stanisław Radwan – polski kompozytor, reżyser teatralny, scenarzysta
Jean-Charles Thomas – francuski duchowny rzymskokatolicki, biskup pomocniczy Aire i Dax (1972–1974), biskup Ajaccio (1974–1986) i Wersalu (1986–2001)
13 października
Louise Glück – amerykańska poetka, laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (2020)
Hubert Reeves – kanadyjski astrofizyk
Hugh Russell – irlandzki bokser, olimpijczyk (1980)
Rein Saluri – estoński pisarz, tłumacz, scenarzysta filmowy
Bud Somerville – amerykański curler
Maciej Trojanowski – polski chemik, dziennikarz i tłumacz; prowadzący programu TV Nie do wiary
Pietro Vittorelli – włoski duchowny rzymskokatolicki, opat terytorialny Montecassino (2007–2013)
12 października
Luis Garavito – kolumbijski seryjny morderca, gwałciciel, pedofil
11 października
Phyllis Coates – amerykańska aktorka
Manuel Chuanguira Machado – mozambicki duchowny rzymskokatolicki, biskup Gurué (1994–2009)
Rudolph Isley – amerykański piosenkarz i autor tekstów, muzyk zespołu The Isley Brothers
Marek Szczepański – polski socjolog
10 października
Terry Dischinger – amerykański koszykarz, mistrz olimpijski (1960)
9 października
Jackson Anthony – lankijski aktor i reżyser filmowy
Andrea Branzi – włoski architekt
Chuck Feeney – amerykański przedsiębiorca
Gerhard Grimmer – niemiecki biegacz narciarski, mistrz świata (1974)
Ireneusz Kania – polski tłumacz literacki
Maciej Krzysztyniak – polski śpiewak, solista operowy
Jorge Lavelli – argentyński reżyser operowy i teatralny
Vilém Mandlík – czeski lekkoatleta, sprinter, olimpijczyk (1956, 1960)
Mauro Morelli – brazylijski duchowny rzymskokatolicki, biskup Duque de Caxias (1981–2005)
Zbigniew Szczurek – polski prawnik, sędzia, doktor nauk prawnych
Buck Trent – amerykański muzyk country, bandżysta, gitarzysta, mandolinista
8 października
Agneta Andersson – szwedzka kajakarka, mistrzyni olimpijska (1992, 1996)
Alcides Báez – paragwajski piłkarz
Aldo Cosentino – francuski bokser
Gérard Fenouil – francuski lekkoatleta, sprinter
Nina Matwijenko – ukraińska pieśniarka
Herschel Savage – amerykański aktor pornograficzny
László Sólyom – węgierski prawnik, polityk, przewodniczący Trybunału Konstytucyjnego (1990–1998), prezydent Węgier (2005–2010)
Tjerk Westerterp – holenderski polityk, dyplomata i menedżer, minister transportu i zarządzania wodą (1973–1977)
Burt Young – amerykański aktor
7 października
Maruf al-Bachit – jordański generał, polityk, premier Jordanii (2005–2007, 2011)
Terence Davies – brytyjski reżyser i scenarzysta filmowy
Reiner Goldberg – niemiecki śpiewak operowy (tenor)
Kęstutis Lupeikis – litewski architekt
Xavi Moya – hiszpański bokser
Oldřich Pelčák – czeski astronauta
6 października
Maurice Bourgue – francuski oboista, kompozytor, dyrygent i wykładowca akademicki
Atila Pesyani – irański aktor
5 października
Bruno Filippini – włoski piosenkarz
Keith Jefferson – amerykański aktor
Andrzej Koziara – polski dziennikarz, fotograf
Romano Voltolina – włoski piłkarz
4 października
Wayne Comer – amerykański baseballista
Aleksander Ronikier – polski naukowiec, koszykarz, działacz sportowy
Telesphore Toppo – indyjski duchowny rzymskokatolicki, biskup Dumka (1979–1984), arcybiskup Ranchi (1984–2008), kardynał
3 października
Arthur Burns – brytyjski historyk
Joe Christopher – amerykański baseballista
Małgorzata Daniszewska – polska dziennikarka
Jean-Pierre Elkabbach – francuski dziennikarz
Johannes Kühn – niemiecki pisarz, poeta
Giulio Quercini – włoski dziennikarz i polityk
Jacques Valade – francuski polityk
2 października
Kevin Birmingham – amerykański duchowny rzymskokatolicki, biskup pomocniczy Chicago (2020–2023)
Marie-Daniel Dadiet – iworyjski duchowny rzymskokatolicki, biskup Katiola (2002–2004), arcybiskup Korhogo (2004–2017)
Janusz Grudziński – polski klawiszowiec i gitarzysta rockowy, członek zespołu Kult
Herbert Handt – amerykański śpiewak operowy (tenor) i dyrygent
Francis Lee – angielski piłkarz
Frangiskos Papamanolis – grecki duchowny rzymskokatolicki, kapucyn, biskup sirosko-meloski i santoryński (1974–2014)
1 października
Lars Arnesson – szwedzki piłkarz, trener
Julian Bahula – południowoafrykański perkusista, kompozytor
Patricia Janečková – słowacka śpiewaczka operowa (sopran)data nieznana'''
Amanda Aizpuriete – łotewska poetka, pisarka, tłumaczka
David Benedictus – angielski nowelista
Bill Munro – szkocki piłkarz i trener piłkarski
Piotr Nagłowski – polski dziennikarz radiowy, menedżer
Waldemar Sutryk – polski dyrygent, kompozytor, chórmistrz, pedagog, nauczyciel akademicki i organista
Grzegorz Sutt – polski dyrygent i pedagog
Allan Weisbecker – amerykański surfer, scenarzysta
Józef Wróbel – polski samorządowiec, starosta wieruszowski (1999–2002)
Ewa Wyszomirska – polska aktorka
Przypisy
2023.10 | 80,486 |
864 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Chi%C5%84ska%20Republika%20Ludowa | Chińska Republika Ludowa | Chińska Republika Ludowa, ChRL (, ), Chiny (, ) – państwo w Azji Wschodniej, obejmujące historyczne Chiny (bez Tajwanu) oraz Tybet i inne ziemie w Azji Środkowej zamieszkane w sumie przez 56 grup etnicznych. Chiny to drugie pod względem ludności państwo świata o populacji przekraczającej 1,4 mld osób, co stanowi 18,4% populacji świata. Pod względem powierzchni jest 3. na świecie, a pod względem wielkości gospodarki 2. po USA (pod względem PKB nominalnego) i 1. pod względem PKB realnego.
ChRL ma najwięcej sąsiadów spośród wszystkich państw – 14. Są to: Afganistan, Bhutan, Indie, Kazachstan, Kirgistan, Korea Północna, Laos, Mjanma, Mongolia, Nepal, Pakistan, Rosja, Tadżykistan, Wietnam. Poza tym zgodnie z polityką migracyjną Hongkongu i Makau (będących tzw. Specjalnymi Regionami Administracyjnymi ChRL) na ich granicach wymagana jest odprawa paszportowo-celna.
Według swojej obecnej konstytucji, Chińska Republika Ludowa jest republiką socjalistyczną.
Geografia
Ukształtowanie powierzchni
Większą część Chin stanowią wyżyny i góry. Niziny zajmują tylko 10% powierzchni kraju, przy czym duża ich część przypada na stepy i pustynie na północy kraju. W północno-wschodniej części kraju leży rozległa Nizina Mandżurska (pow. 350 tys. km²) otoczona górami. Na zachód od niziny ciągnie się Wielki Chingan (wysokość do 2029 m n.p.m.), na północ Mały Chingan i na wschód Góry Wschodniomandżurskie.
Wschodnią część Chin zajmują aluwialne równiny. Nizina Chińska o powierzchni 300 tys. km² leży w dolnym biegu Huang He i dorzeczu Huai He. Znajdują się tam również niziny środkowego i dolnego biegu Jangcy z dużą liczbą jezior.
W południowo-wschodniej części Chin leżą silnie zerodowane Góry Południowochińskie z wysokościami do 2120 m n.p.m.
Na północy kraju wznoszą się Wyżyna Mongolska z pustynią Ałaszan oraz Wyżyna Ordos, do której na południu przylega Wyżyna Lessowa – największy w świecie obszar występowania lessów. Równoleżnikowe pasma górskie (głównie góry Qin Ling) oddzielają Wyżynę Lessową od Kotliny Syczuańskiej przechodzącej na południu w Wyżynę Junnan-Kuejczou o charakterystycznej rzeźbie krasowej.
Południowo-zachodnią część kraju zajmuje najwyżej położona wyżyna na Ziemi – Wyżyna Tybetańska (o wysokościach 4000–5000 m n.p.m.). Wyżynę tę otaczają najwyższe pasma górskie świata – Karakorum (ze szczytem K2 sięgającym 8611 m n.p.m.) oraz Pamir (ze szczytem Kongur Shan o wysokości 7649 m n.p.m.) od zachodu i Himalaje (z najwyższym szczytem świata, Mount Everestem, sięgającym 8850 m n.p.m.) od południa. Północne obrzeże wyżyny stanowi system górski Kunlun (najwyższy szczyt to Muztag Feng 6973 m n.p.m.) obejmujący liczne pasma górskie (m.in. Ałtyn-Tag) rozdzielone tektonicznymi kotlinami m.in. Kotliną Cajdamską. Na wschodnim krańcu wyżyny ciągną się góry Hengduan Shan (ze szczytem Minya Konka o wysokości 7556 m n.p.m.) rozczłonkowane głębokimi dolinami rzek Saluin, Mekong i Jangcy.
W północno-zachodniej części kraju rozciąga się Sinciang, rozdzielony górami Tienszan na Kotlinę Dżungarską i Kotlinę Kaszgarską. W obrębie Kotliny Kaszgarskiej znajdują się pustynia Takla Makan i największa depresja Chin – Kotlina Turfańska, zniżająca się do 154 m p.p.m.
Klimat
Chiny leżą w zasięgu 3 stref klimatycznych: zwrotnikowej (południowe wybrzeża oraz wyspa Hajnan), podzwrotnikowej (zachodnia, środkowa i wschodnia część kraju) oraz umiarkowanej (północne i północno-wschodnie Chiny). Części południowo-wschodnia i wschodnia kraju mają klimat monsunowy z porą deszczową i suchą. W tej części Chin notuje się najwyższe opady wynoszące 700–1000 mm na wybrzeżu Morza Żółtego, 1500–2000 mm na krańcach południowo-wschodnich i 3000 mm na wyspie Hajnan. Średnia temperatura w styczniu jest tu zróżnicowana: od –5 °C w Pekinie, przez +12 do +16 °C na wybrzeżu Morza Południowochińskiego, do +20 °C i powyżej na wyspach południowych. W lipcu temperatura na całym obszarze Chin wschodnich wynosi od +25 do +30 °C. W północno-wschodniej części Chin średnia temperatura w styczniu wynosi od –30 °C na północy do –10 °C na południu. W lipcu te temperatury wynoszą odpowiednio od +20 do +25 °C, a roczna suma opadów 250–1000 mm. Wewnętrzne i zachodnie obszary kraju mają klimat suchy i kontynentalny. Średnia temperatura w styczniu jest tu zróżnicowana i wynosi od –8 do –26 °C, a w lipcu waha się od +20 do +25 °C (w Kotlinie Kaszgarskiej powyżej +30 °C). Opady poniżej 250 mm. Wyżyna Tybetańska ma klimat chłodny i suchy ze względu na duże wzniesienie nad poziomem morza ze średnią temperaturą w lipcu poniżej +10 °C. Pora deszczowa na całym obszarze Chin występuje w lecie, z największymi opadami w lipcu i sierpniu. W lecie i jesienią do wybrzeży południowo-wschodnich docierają tajfuny z ulewnymi deszczami. Na suchych obszarach zachodu często występują burze pyłowe.
Wody
Większą część Chin odwadniają rzeki należące do zlewiska Oceanu Spokojnego (56,7%). Do zlewiska Oceanu Indyjskiego należy 6,9% powierzchni, a do zlewiska Oceanu Arktycznego należy 0,4%. Reszta (czyli 36% powierzchni) należy do obszarów bezodpływowych. Najgęstsza sieć rzeczna występuje na Nizinie Chińskiej, a najrzadsza na pustynnych terenach zachodniej części kraju. Główne rzeki to Jangcy, Huang He, Xi Jiang, Huai He i Amur (na granicy z Rosją). Na terenie Chin początek biorą i płyną w znacznych odcinkach wielkie rzeki południowej i wschodniej Azji: Indus, Brahmaputra, Mekong i Saluin. Chińskie odcinki tych rzek skupiają 1/3 potencjału hydroenergetycznego Chin. Są one jednak w znikomym stopniu wykorzystywane. Najdłuższą rzeką na obszarach bezodpływowych jest Tarym. Chińskie rzeki są intensywnie wykorzystywane do nawadniania zwłaszcza w środkowych i wschodnich Chinach. We wschodnich Chinach występują katastrofalne powodzie spowodowane dużymi wahaniami stanu wód w rzekach oraz zamuleniem koryt rzecznych. W przeszłości rzeki Niziny Chińskiej często zmieniały swoje koryta.
Zasoby energetyczne chińskich rzek szacuje się na około 680 GW, z czego 40% przypada na dorzecze Jangcy, a 20% Brahmaputry. We wschodnich Chinach biegnie najdłuższy kanał żeglowny na świecie – Wielki Kanał o długości 1782 km. Łączy on Pekin z portem w Hangzhou.
Na obszarze Chin występuje około 700 jezior o powierzchni powyżej 100 km². Najliczniej występują one na nizinie środkowej i w dolnym biegu Jangcy. Największe to Poyang Hu o powierzchni 2700–5100 km², Dongting Hu (około 4000 km²), Hongze Hu i Tai Hu. Są one wykorzystywane jako naturalne zbiorniki retencyjne. Na Wyżynie Tybetańskiej znajdują się jeziora głównie słone (m.in. Kuku-nor i Nam Co). W suchych regionach regionów autonomicznych Sinciang i Mongolia Wewnętrzna słone jeziora głównie o charakterze reliktowym (m.in. Lob-nor, Bosten Hu i Hulun Nur). W północno-wschodnich Chinach, przy granicy z Rosją, duże jezioro Chanka (po chińsku Xingkai Hu). Największe obszary bagienne w Chinach występują na płaskich, źle odwadnianych terenach północno-wschodnich (głównie w widłach rzek Ussuri i Sungari) oraz w południowej części Kotliny Cajdamskiej.
Świat roślinny
Flora Chin jest bardzo bogata i różnorodna. Naturalne zbiorowiska leśne zostały w większości zajęte przez pola uprawne, przez co stanowią one dziś tylko 12% powierzchni kraju. Na północnym wschodzie w Wielkim Chinganie występuje tajga sosnowo-modrzewiowa przechodząca na południe w dębowo-sosnowe lasy mieszane. Na Nizinie Chińskiej naturalna roślinność, jaką były lasy monsunowe, została całkowicie wyniszczona. Na wododziałach zachowały się naturalne lasy liściaste z dębami, wiązami, klonami i jesionami. Na południe od Jangcy znajdują się lasy z drzewami zimozielonymi (m.in. sosny, kuinghamie i cyprysy). W Górach Południowochińskich wiecznie zielone lasy z drzewami tungowymi, kamforowcami, wawrzynami i zaroślami bambusowymi. Na wybrzeżu Morza Południowochińskiego i przybrzeżnych wyspach występują wiecznie zielone lasy zwrotnikowe, bogate w palmy, bambusy, liany i epifity. Wyżyny i kotliny północnych i północno-zachodnich Chin porastają stepy – na wschodzie bujne łąkowe, na zachodzie suche z kserofilnymi gatunkami ostnic i bylic. Zachodnią część Mongolii Wewnętrznej oraz Sinciang zajmują półpustynie i pustynie, a Wyżynę Tybetańską wysokogórskie stepy i pustynie. W chińskich górach zaznacza się piętrowy układ roślinności. W Chinach przetrwało wiele reliktów flory, m.in. miłorząb i metasekwoja. Z Chin wywodzi się również wiele roślin użytkowych, takich jak brzoskwinie czy herbata.
Historia
Chińska Republika Ludowa została proklamowana 1 października 1949 przez Mao Zedonga po wygranej przez jego zwolenników wojnie domowej. Pokonani zwolennicy Kuomintangu i ich lider Czang Kaj-szek wycofali się na Tajwan, dokąd przenieśli rząd Republiki Chińskiej. Chińska Republika Ludowa objęła większość historycznych terenów Chin, a jej granice zostały dodatkowo poszerzone w 1950 roku w wyniku interwencji w Tybecie. W polityce wewnętrznej na początku lat 50. przeprowadzono reformę rolną, w wyniku której pomiędzy 300 milionów chłopów rozdzielono 47 milionów hektarów ziemi, znacjonalizowano głównie wartość zagraniczną, własność miejscowej burżuazji pozostała prywatna. W 1950 roku Chiny udzieliły wsparcia Korei Północnej i wysłały swoje wojska na wojnę koreańską. Na przełomie 1953 i 1954 roku opracowano założenia tzw. okresu przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu, w ramach których założono, że w przeciągu 15–18 lat przeprowadzi się industrializację, kolektywizację i nacjonalizację. W 1954 roku wprowadzono nową konstytucję. W 1955 roku skrócono okres przejściowy i w ciągu roku skolektywizowano rolnictwo oraz przeprowadzono nacjonalizację. Ten tzw. wielki skok naprzód, który miał doprowadzić do szybkiej industrializacji kraju skończył się katastrofą gospodarczą i klęską głodu, w wyniku której zmarło 20–30 mln osób. W 1961 roku zliberalizowano gospodarkę i wprowadzono politykę „regulacji”. Polityka ta doprowadziła do podziału w rządzie, zwolennicy „regulacji” skupili się wokół Deng Xiaopinga i Liu Shaoqi, natomiast przeciwnicy wokół Mao Zedonga.
Na przełomie lat 50. i 60. nastąpił rozłam radziecko-chiński, w wyniku którego Chiny popadły w długoletni konflikt z blokiem wschodnim. Także dotychczas dobre relacje z Indiami uległy pogorszeniu, co poskutkowało siłowym zajęciem przez Chiny spornych obszarów północnego Kaszmiru (wojna chińsko-indyjska). W 1966 roku zwolennicy frakcji Mao w rządzie ogłosili rewolucję kulturalną, w ramach której politykę regulacji potępiono, a jej zwolenników odsunięto z rządu. W 1969 roku miał miejsce konflikt nad Ussuri, w trakcie którego Chiny starły się z wojskiem ZSRR. Po 1971 (śmierć Lin Biao) Zhou Enlai podjął pierwszą nieudaną próbę rezygnacji z części celów rewolucji kulturalnej, która jak się okazało, była w mniemaniu wielu porażką. Śmierć Mao w 1976 roku doprowadziła do usunięcia z partii frakcji „radykalnej” (banda czworga) i zwolenników rewolucji kulturalnej. Od 1977 roku do władzy stopniowo powracał Deng Xiaoping, który następnie na wiele lat objął władzę w Chinach. Na początku lat 80. Hua Guofenga zastąpili liberalnie nastawieni Zhao Ziyang i Hu Yaobang. W ramach zmian politycznych potępiono rewolucję kulturalną, rehabilitowano osoby represjonowane w trakcie jej trwania, zliberalizowano gospodarkę i kontynuowano politykę „otwarcia na świat” (która została zapoczątkowana przez Mao u schyłku jego życia). W ramach reform dekolektywizowano rolnictwo, utworzono sektor prywatny i utworzono specjalne strefy ekonomiczne.
W ramach odprężenia międzynarodowego doszło do normalizacji stosunków z ZSRR oraz podtrzymano zapoczątkowane przez Mao kontakty ze Stanami Zjednoczonymi. Zahamowanie gospodarki doprowadziło w 1989 roku do protestu na placu Tian’anmen stłumionego przez armię. Po tym incydencie miejsce Zhao Ziyanga jako przywódcy rządzącej partii objął Jiang Zemin. Chiny kontynuują reformy gospodarcze i rozwijają relacje zagraniczne. Pod koniec lat 90. w skład ChRL weszły dotychczasowe kolonie państw zachodnich – Hongkong i Makau. Bardzo szybki wzrost gospodarczy kraju doprowadził do tego, że w 2006 roku Chiny stały się trzecią pod względem wielkości gospodarką świata.
Ustrój polityczny ChRL
Przestrzeganie praw i swobód
Choć środki kontroli gospodarczej zostały znacznie złagodzone w Chinach od 1978 roku, działalność polityczna w dalszym ciągu była ściśle kontrolowana przez rząd centralny i władze lokalne. Konstytucja Chińskiej Republiki Ludowej Chin stanowi, że „prawa podstawowe” obywateli obejmują wolność słowa, wolność prasy, prawo do sprawiedliwego procesu, wolności wyznania, udziału w wyborach powszechnych i praw majątkowych. Jednakże przepisy te nie są stosowane w praktyce.
Cenzura polityczna wypowiedzi i informacji w sposób jawny i rutynowy ucisza krytykę rządu i rządzącej Komunistycznej Partii Chin. Szczególnie ścisła jest kontrola prasy. Reporterzy bez Granic uznają ChRL za jedno z najbardziej restrykcyjnych państw dla prasy. W rankingu Press Freedom Index 2018 Chiny znalazły się na 176. miejscu na 180.
Rząd prowadzi politykę ograniczania możliwości działalności grup, organizacji i związków wyznaniowych, które uważa za potencjalne zagrożenie dla „społecznej stabilności” i kontroli, jak to było w przypadku protestów na placu Tian’anmen w 1989.
Wiele zagranicznych rządów i organizacji pozarządowych stale krytykuje władze ChRL, z powodu powszechnego łamania praw obywatelskich, w tym systematycznego stosowania długiego przetrzymywania w areszcie bez procesu, wymuszania zeznań, tortur, znęcania się nad więźniami, ograniczeń wolności słowa, zgromadzeń, zrzeszania się, religii, prasy, i prawa pracy. Chiny są światowym liderem w zakresie stosowania kary śmierci; w 2004 roku wykonano tam około 90% wszystkich egzekucji.
Podział administracyjny ChRL
Miasta
Największe aglomeracje Chin to Szanghaj na wschodzie, Pekin na północy i Kanton na południu.
Siły zbrojne i program kosmiczny
Łączna liczba chińskich żołnierzy to 2 250 000 osób. Służba obowiązkowa w wojskach lądowych trwa 3 lata, a w marynarce i lotnictwie 4. Siły rezerwowe liczą ok. 12 milionów żołnierzy. Chińskie wojsko nadzoruje również program kosmiczny. Według rankingu Global Firepower (2014) chińskie siły zbrojne stanowią trzecią (po USA i Rosji) siłę militarną na świecie z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 126 mld dolarów (USD).
Demografia
Dane demograficzne Chińskiej Republiki Ludowej (2012)
Narodowości: Chińczycy Han (ok. 91,5%), Zhuang, Ujgurzy, Hui, Yi, Tybetańczycy, Miao, Mandżurowie, Mongołowie, Buyi, Koreańczycy i inni.
Religia: bez religii (52,2%), religie chińskie (21,9%), buddyzm (18,2%), protestantyzm (4,3%), islam (1,8%), katolicyzm (0,7%), prawosławie i pozostali chrześcijanie (0,1%), inne religie (0,7%).
Języki: mandaryński, kantoński, wu, minbei, minnan, xiang, gan, dialekt hakka i inne.
Gospodarka
Gospodarka Chin rozwija się najdynamiczniej na świecie. W II kwartale 2010 roku nominalny PKB Chin szacowano na 1,337 bln $, co daje drugie miejsce na świecie za USA, a przed Japonią (II kw. 2010 – 1,288 bln $). Z najnowszych prognoz wynika, że do roku 2030 Chiny staną się światową potęgą gospodarczą nr 1. Uwzględniając PKB realny chińska gospodarka już od 2001 roku znajduje się na drugim miejscu, a od 2010 roku Chiny są największym konsumentem ropy naftowej.
Tak dynamiczny rozwój, który trwa od lat 80., jest efektem stworzenia korzystnych warunków dla inwestycji zagranicznych i transferu nowych technologii, w tym rządowych programów wspierających rozwój branż uznanych za przyszłościowe, takich jak np. produkcja samochodów elektrycznych. Do tych warunków można zaliczyć: niskie koszty pracy, zakaz strajków dla pracowników, niskie podatki, brak ograniczeń w ochronie środowiska i obietnica dostępu do ogromnego rynku zbytu. Według socjologów ważnymi czynnikami są także tradycyjny szacunek wobec przedsiębiorczości i kult pracy, który w XX wieku przyczynił się do sukcesu państw zaliczanych do chińskiego kręgu kulturowego, takich jak Japonia, Korea Południowa, Singapur czy Tajwan.
Na początku ogromną rolę w stymulowaniu inwestycji w Chinach odgrywała chińska diaspora na całym świecie, a w szczególności z państw i regionów przez nią zdominowanych, takich jak Hongkong, Singapur czy Malezja. Ogromną rolę odgrywa również Tajwan, który – mimo napięć w sferze politycznej – integruje się z Chinami na płaszczyźnie ekonomicznej. Szacuje się, że na kontynencie pracuje 1 mln obywateli Tajwanu, którzy stworzyli nawet 50 mln miejsc pracy. Inwestycje tajwańskie odpowiadają za ok. 10% zysków z chińskiego eksportu.
Po przystąpieniu Chin do WTO rośnie rola inwestorów z Ameryki i Europy. W 2005 roku inwestycje zagraniczne wynosiły ponad 70 mld $ i pochodziły głównie z USA, Japonii i państw Unii Europejskiej.
Według badań przeprowadzonych przez ONZ, OECD oraz CIA, nierówności społeczne w Chinach są mniejsze niż w USA, choć wyraźnie większe niż w państwach europejskich. Rozwój gospodarczy Chin silnie wpłynął na zmniejszenie liczby osób żyjących poniżej granicy ubóstwa na świecie. Według badań Banku Światowego liczba mieszkańców Chin żyjących za mniej niż 1$ dziennie zmalała z 730 milionów (73,5%) w 1981 do 97 milionów (7,4%) w 2008. Tym samym zmiany gospodarcze w Chinach odpowiadają za 85% zmniejszenia światowej populacji żyjącej poniżej granicy ubóstwa. Liczba mieszkańców żyjących za mniej niż 2$ dziennie zmalała w tym okresie w Chinach z 972 milionów do 394 milionów. Na świecie liczba ta pozostała na niezmienionym poziomie, około 2,5 miliarda.
Turystyka
W 2016 roku Chiny były na czwartym miejscu na liście najchętniej odwiedzanych państw na świecie; do kraju tego zawitało 56,886 mln turystów (2,3% więcej niż w roku poprzednim). Pod względem przychodów z turystyki państwo to zajmuje drugie miejsce na świecie (po USA) z wynikiem 114,109 mld dolarów.
Chiny posiadają 50 obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, dając temu państwu pierwsze miejsce w Azji i drugie po Włoszech na świecie.
Polityka społeczna
Polityka społeczna prowadzona jest centralnie przez państwo. Obejmuje ona system emerytur, rent, zasiłków, ubezpieczeń społecznych, oświatę i opiekę zdrowotną. Państwo zapewnia emerytury zatrudnionym w państwowych przedsiębiorstwach i urzędach, co stanowi niewielki procent ogółu ludzi pracujących. Bezrobotni nie dostają zasiłków i są na utrzymaniu pracujących krewnych. Istnieje także prawny obowiązek utrzymywania swoich rodziców. Ponadto wypłaca się renty inwalidzkie i zasiłki chorobowe.
Opieka zdrowotna w Chinach jest płatna. Ubezpieczenie zapewniają zakłady pracy, ale w ostatnich latach pokrywają one jedynie niewielką część opłat, w związku ze wzrostem kosztów leczenia i ograniczonym współfinansowaniem państwa. Od niedawna osoby powyżej 70 roku życia są wspomagane przez państwo w postaci 60-procentowego pokrycia kosztów leczenia. Większość ludności wiejskiej pozbawiona jest ubezpieczenia i musi ponosić pełne koszty opieki medycznej.
Kultura
Oświata
Od 1980 roku realizowana jest reforma nauczania i programów w szkolnictwie. Obowiązkiem szkolnym są objęte dzieci w wieku 7–17 lat. Nauka jest bezpłatna, a szkoły świeckie i państwowe. Podstawę systemu oświatowego stanowi 5-letnia obowiązkowa szkoła elementarna, w której zaczyna się naukę w wieku 7 lat. Dalsze kształcenie odbywa się w płatnych, 2-stopniowych szkołach średnich. Większość z nich to szkoły typu ogólnokształcącego. Ponadto nauczanie jest łączone z pracą produkcyjną.
Około 95% dzieci w wieku 7–12 lat uczęszcza do szkół podstawowych. Naukę w szkole średniej I stopnia podejmuje około 60% uczniów. W szkołach podstawowych uczy się 123,7 mln uczniów, a w szkołach średnich około 53 mln.
Nauka
W Chinach działa 10 akademii nauk, z czego najstarszą jest założona w 1949 roku w Pekinie Chińska Akademia Nauk. Ponadto istnieje 100 szkół wyższych, w tym 29 uniwersytetów. Najstarszą uczelnią jest założony w 1895 roku uniwersytet w Tianjin.
Prasa
Wzmianki o najstarszej gazecie „Dibao” (Gazeta Dworska) sięgają VIII wieku. Była ona wydawana w różnych edycjach aż do upadku cesarstwa w 1911 roku i jest uważana za najdłużej ukazujący się periodyk w historii prasy na świecie. Obecnie w ChRL ukazuje się około 5000 gazet i czasopism. Największy, wynoszący 3,5 mln egz. nakład wśród dzienników ma „Renmin Ribao” (Dziennik Ludowy), organ Komunistycznej Partii Chin założony w 1948 roku. Dalsze miejsca zajmują: ukazujący się cztery razy w tygodniu „Zhongguo Qingnian Bao” (Chiński Dziennik Młodzieży) założony w 1951 roku o nakładzie 3 mln egz., dziennik „Wenhui Bao” założony w 1937 roku (1,5 mln egz.), oraz wśród czasopism „Banyue Tan” założony w 1980 roku (2,4 mln egz.). Wśród wydawanych w Chinach gazet anglojęzycznych najważniejsze miejsce zajmuje „China Daily” o nakładzie 200 tys. egz.
Agencje prasowe to: Xinhua She (Agencja „Nowe Chiny”) założona w 1931 roku w Yan’anie oraz „Zhongguo Xinwenshe” (Chińska Agencja Informacyjna) założona w 1952 roku w Pekinie z myślą o chińskich emigrantach na świecie.
Radio i telewizja
Radio rozpoczęło nadawanie w 1928, a telewizja w 1958 roku. W 1940 roku powstała rozgłośnia Xinhua, która dała początek obecnemu systemowi radia i telewizji. Radio i telewizję finansuje Ministerstwo Radia, Filmu i Telewizji. Radio nadaje dwa programy ogólnokrajowe, programy dla Tajwanu, 25-minutowy program dla mniejszości narodowych (po kazachsku, koreańsku, mongolsku, tybetańsku i ujgursku) i program dla obcokrajowców w języku angielskim, nadawany w trzech największych miastach. Zaś Chińskie Radio Międzynarodowe nadaje codziennie program w kilkudziesięciu językach, w tym po polsku. W Chinach działają ponadto lokalne rozgłośnie takie jak: Stacja Frontowa Fujian, Stacja Głos Jinling, stacja komercyjna w Kantonie oraz 278 rozgłośni lokalnych.
Telewizja państwowa nadaje dwa programy ogólnokrajowe oraz osobny dla Pekinu. Ponadto działa 278 ośrodków telewizyjnych. ChRL należą do Intelsat. Mają również takie systemy satelitarne jak STW-1 i STW-2 oraz rozwijają sieć kablową.
Zobacz też
Hymn Chińskiej Republiki Ludowej
Komitet Centralny Komunistycznej Partii Chin
Letnie Igrzyska Olimpijskie 2008
Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Chińska Republika Ludowa)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych
Państwa w Azji | 80,451 |
12019 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wolnomularstwo | Wolnomularstwo | Wolnomularstwo, masoneria bądź sztuka królewska – międzynarodowy ruch społeczny o charakterze dyskretnym, mający na celu duchowe doskonalenie człowieka i braterstwa ludzi różnych religii, narodowości i poglądów, ruch etyczny, głoszący osiągnięcie celu dzięki przekazywaniu na drodze inicjacyjnej szczególnej metody wewnętrznego i społecznego rozwoju. Ruch ten charakteryzuje się istnieniem trójkątów masońskich, lóż wolnomularskich, obediencji oraz rozbudowanej symboliki i rytuałów. Masoneria obrosła licznymi legendami i bywa piętnowana przez rozmaite spiskowe teorie na swój temat. Nauka badająca historię wolnomularską i idee wolnomularskie nazywa się masonologią.
Wolnomularstwo nie jest jedną organizacją, lecz swoistym nurtem wyznającym pewne przekonania metafizyczne oraz dążącym do zmiany człowieka i społeczeństwa według zasad uznawanych przez masonów za ważne. Wolnomularstwo jest wewnętrznie bardzo zróżnicowane: tworzą je zarówno organizacje umiarkowanie liberalne, mistyczno-ezoteryczne, jak i konserwatywno-tradycjonalistyczne. Nie można wskazać uznawanego przez wszystkich wolnomularzy kierowniczego centrum, choć istnieją wspólne fora, federacje, które jednak na ogół skupiają organizacje najbardziej do siebie zbliżone. Wspólnym ideowym łącznikiem wszystkich organizacji masońskich jest przekonanie o konieczności pracy nad wewnętrznym rozwojem człowieka i społeczeństw – według zasad bliskich temu ruchowi – oraz imperatyw braterstwa – łączenia ponad podziałami (zwłaszcza religijnymi i politycznymi).
Nazwa
Nazwa wolnomularstwa znaczy tyle co wolne murarstwo. Słowo „murarz” i „mularz” były synonimami, to drugie słowo wyszło z użycia. Określenie odpowiada nazwom występującym w językach zachodnich, gdzie maçon, mason, maurer znaczą tyle co murarz. Określenie „masoneria” wywodzi się z języka angielskiego free masons. Po raz pierwszy termin free masons użyty został w angielskim tekście z 1376 roku i oznaczał murarzy zorganizowanych w Londynie w bractwo. Etymologia słowa jest niejasna i pojawiają się różne opinie wyjaśniające jego pochodzenie. Według jednej z nich nazwa wywodzi się z francuskiego terminu francs mestiers („wolne zawody”), określenie oznaczało rzemieślników będących ludźmi wolnymi i cieszącymi się specjalnymi względami. Według innej hipotezy termin pochodzi od angielskich kamieniarzy obrabiających freestone (kamień dający się obrabiać dłutem). Człon „wolny” oznacza osobę niepodległą żadnemu panu, mogącą tym samym odbywać długie podróże, które poszerzają horyzonty. Określenie „sztuka królewska” dotyczy zaś w równym stopniu architektury, jak i alchemii.
Historia
XVIII wiek
Pierwsze samodzielne loże powstały pod koniec XVII wieku w Szkocji i Anglii. Pierwsza Wielka Loża powstała w Wielkiej Brytanii w londyńskiej gospodzie „Pod Jabłonią” przez unifikację czterech lóż 24 czerwca 1717. W tym roku z inicjatywy Desaguliersa i Andersona (obaj byli pastorami) powstała Wielka Loża Londynu. Od tego czasu 24 czerwca jest największym świętem wolnomularskim. Wkrótce potem James Anderson ułożył pierwszą konstytucję wolnomularską; ukazała się ona drukiem 17 stycznia 1723 roku. Masoneria skupiała wówczas przedstawicieli bogatego mieszczaństwa i arystokracji, głoszących moralne doskonalenie człowieka oraz braterstwo ludzi bez względu na pochodzenie, stan społeczny, religię i narodowość. Pierwsi wolnomularze byli urzędnikami i duchownymi, potem byli to królowie i filozofowie, w tym na przykład Monteskiusz, twórca klasycznego trójpodziału władzy. Spośród pierwszych członków lóż można wymienić Eliasa Ashmole’a i Christophera Wrena, budowniczego katedry św. Pawła w Londynie. Wolnomularstwo było prześladowane przez Inkwizycję w Portugalii, gdzie dotarło wraz z marynarzami angielskimi.
Wtedy istniały zantagonizowane ze sobą loże sprzyjające oranżystom i sprzyjające Stuartom.
Organizacje wolnomularskie rozwijały się bardzo dynamicznie. Aby zainicjować nową lożę wymagane było od założycieli, aby wśród członków loży było przynajmniej siedmiu masonów zainicjowanych już wcześniej w jakiejś „loży doskonałej i sprawiedliwej”. W ciągu kilku lat od powstania w 1717 roku Wielkiej Loży Londynu idee masońskie szybko zdobywały nowych sympatyków. We Francji pierwsza loża Amitié et fraternité („Przyjaźń i braterstwo”) powstała już w 1721 roku. W 1728 roku pod patronatem Wielkiej Loży Londynu powstała loża w Madrycie, a rok później w Gibraltarze. W 1729 roku powstała loża w Warszawie, New Jersey, Florencji oraz azjatyckiej Bengalii. W 1733 roku powstała loża w Bostonie oraz Wielka Loża Stanu Massachusetts. Rok później, wówczas 28-letni Benjamin Franklin został wielkim mistrzem loży w Pensylwanii. W latach trzydziestych loże powstawały w wielu włoskich miastach portowych jak Neapol, Livorno, Wenecja, Genua. Od 1735 roku istniała loża w Rzymie, a od 1736 roku w Genewie. Pod koniec lat trzydziestych istniały loże w krajach Lewantu, w Konstantynopolu, Smyrnie, Aleppo. W roku 1751 pod przywództwem Laurence’a Dermotta powstała kolejna Wielka Loża, nieuznająca konstytucji Andersona. Dermott opracował odrębną konstytucję. W 1773 utworzona została loża Wielki Wschód Francji skupiając w tym czasie wszystkie loże francuskie, dotąd rozproszone. W 1776 roku sieć organizacyjna wolnomularstwa we Francji obejmowała 193 loże, w tym 34 w Paryżu (z czego 23 wśród wojska), dwa lata później już 218. W 1789 we Francji i jej koloniach funkcjonowało nie mniej niż 700 lóż wolnomularskich. W stworzonej przez rewolucję francuską konstytuancie zasiadło przeszło 300 masonów, natomiast Jean Ousset naliczył ich 477. Król Francji Ludwik XVI inicjowany do loży Trois-Frères à l'Orient de la Cour, w czasie uroczystości pojednania z Paryżanami, trzy dni po zdobyciu Bastylii został przywitany ceremonialnym wolnomularskim voûte d'acier (skrzyżowanie szpad nad głową) na Ratuszu w Paryżu.
W XVIII wieku znanymi wolnomularzami byli także Hrabia de Saint-Germain, Giacomo Casanova i Hrabia Cagliostro.
Idee wolnomularskie wywarły silny wpływ na Konstytucję Stanów Zjednoczonych, francuską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela i polską Konstytucję 3 maja, ponieważ ich sygnatariuszami i osobami ustalającymi tekst było wielu masonów: ojcowie założyciele Stanów Zjednoczonych (między innymi Benjamin Franklin, George Washington), Georges Danton, Stanisław Kostka Potocki i król Stanisław August Poniatowski. Masonami byli także wszyscy marszałkowie Napoleona I, wśród nich książę Józef Poniatowski. Byli nimi także m.in. prymasi Polski Gabriel Podoski i Michał Jerzy Poniatowski oraz twórca konfederacji targowickiej Stanisław Szczęsny Potocki.
Król-mason Fryderyk II Wielki wprowadził w swoim państwie, jako drugi po królu Danii, powszechne nauczanie elementarne, co w późniejszym okresie przyczyniło się do gwałtownego rozwoju cywilizacyjnego Prus. Również polscy masoni przyczynili się do rozwoju edukacji na ziemiach polskich. W roku 1816 wielki mistrz Wielkiego Wschodu Polskiego Stanisław Kostka Potocki wystarał się o pozwolenie na założenie państwowego Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego.
XIX wiek
Przez wieki wolnomularstwo dzieliło się na różne odłamy: najważniejsza schizma nastąpiła, gdy Grand Orient de France w roku 1877 przestał wymagać od braci wiary w Wielkiego Budowniczego Wszechświata. Dlatego wolnomularstwo dzieli się na konserwatywne – anglosaskie i liberalne – francuskie; później powstało również wolnomularstwo mistyczne, mieszane i murzyńskie. We Francji jedyną uznawaną przez Wielką Zjednoczoną Lożę Anglii (UGLE) obediencją jest Wielka Loża Narodowa Francji (GLNF). Swoiste bezorganizacyjne wolnomularstwo głosił wolnomularz i utopijny socjalista Henri de Saint-Simon, którego dzieła wywarły silny wpływ na twórczość Adama Mickiewicza, zwłaszcza III część Dziadów. W młodości Mickiewicz zetknął się z przetłumaczonym wtedy na polski dziełem jezuity Augustina Barruela; organizacja filomatów była zorganizowana na wzór wolnomularski.
W XIX wieku we Francji i krajach katolickich wolnomularstwo związane było z ruchami liberalnymi, antyklerykalnymi i republikańskimi. We Francji wolnomularstwo sprzyjało zawsze sekularyzacji, doprowadzając w 1905 roku, poprzez wypowiedzenie konkordatu, do oddzielenia instytucji państwowych od kościelnych; dotyczy to przede wszystkim usunięcia wszystkich symboli religijnych z miejsc publicznych i ograniczenia czy wręcz wycofania nauczania religii w szkołach (obecnie ten zakaz objął także noszenie chust w urzędach państwowych i szkołach publicznych przez kobiety muzułmańskie). Wpływy masonerii spowodowały, że francuscy ministrowie spraw wewnętrznych i edukacji tradycyjnie są masonami. We Włoszech wspierało ruch zjednoczeniowy (Risorgimento), co było sprzeczne z interesami papiestwa. Podobnie antyklerykalny i republikański charakter miała masoneria hiszpańska.
W Ameryce Południowej wolnomularze wspierali ruchy niepodległościowe. Wolnomularzem był m.in. Simón Bolívar.
W krajach katolickich i prawosławnych przynależność do masonerii była zakazana przez kościoły i często źle widziana przez państwo; loże były postrzegane jako potencjalne miejsca antyrządowych spisków i intryg, rozsiewające antypaństwowe doktryny światopoglądowego liberalizmu, antyklerykalizmu i relatywizmu etycznego. Często stowarzyszenia wolnomularskie skupiały reformatorów lub konspiratorów, którzy wykorzystywali formułę pracy wolnomularskiej do utrzymywania swojej działalności w tajemnicy; w innych wypadkach loże masońskie miały charakter miejsca spotkań towarzyskich. W tych warunkach w kręgach kościelnych powstawały spiskowe teorie na temat celów organizacji masońskich: według jednej z popularniejszych była to szatańska organizacja, zmierzająca do zniszczenia Kościoła katolickiego i przekazania władzy nad światem w ręce Antychrysta. Masonerię wiązano także z Żydami, gdyż działała ona na rzecz emancypacji ludności żydowskiej. W krajach protestanckich masoneria była ściśle związana z rządzącymi elitami: należeli do niej członkowie rodzin panujących, dostojnicy kościelni, wysocy urzędnicy, a przynależność do masonerii ułatwiała karierę; w tych krajach też przynależność do masonerii stała się zjawiskiem masowym.
XX wiek
W większości krajów Europy Środkowo-Wschodniej loże narodowe zaczęły powstawać dopiero w XX wieku, wcześniej bowiem te kraje znajdowały się w strefie wpływów tureckich i rosyjskich, gdzie działalność masonerii była zakazana. Swoje struktury rozwijało tam przede wszystkim od lat dziewięćdziesiątych wolnomularstwo regularne o rodowodzie anglosaskim. W Rosji działało wiele lóż „dzikich” (nieregularnych).
XXI wiek
Dzisiaj na świecie najwięcej wolnomularzy żyje w Stanach Zjednoczonych (ok. 2 mln), , Francji (ok. 120 tys.) Proporcjonalnie do liczby mieszkańców stosunkowo dużo masonów jest w krajach skandynawskich (w czteromilionowej Norwegii ok. 14 tys., w trzystutysięcznej Islandii ponad 3 tys., podczas gdy w 80-milionowych Niemczech tylko ok. 13 tys.). Liczba wolnomularzy współcześnie maleje, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, gdzie do niedawna był to ruch masowy. Do czasów zakazania przez III Rzeszę działalności wszelkich lóż liczna i silna była masoneria niemiecka. W Holandii, Włoszech i Hiszpanii jest ich kilka tysięcy. Masoneria istnieje także w Japonii. W Quebecu działa zaledwie kilka lóż powiązanych z Wielkim Wschodem Francji, działają natomiast francuskojęzyczne loże regularne i loże Rytu Memphis-Misraim.
Wolnomularstwo a komunizm
IV Międzynarodówka (trockiści) zakazała swoim członkom wstępowania do wolnomularstwa uważając, że jest ono związane z warstwami posiadającymi. Loże nie mogły działać oficjalnie w krajach bloku wschodniego. Jednak w zachodniej Europie zdarzali się wśród komunistów masoni, zwłaszcza w PCF, Gilles Marcel Cachin redaktor naczelny pisma tej partii (L’Humanité – pol. Humanizm) był masonem. Wiele partii komunistycznych i socjalistycznych wydało własne zakazy przystępowania do lóż swoim członkom. Karol Marks i Fryderyk Engels zachęcali robotników do czytania dzieł masona Voltaire’a, był on także jednym z najwyżej cenionych filozofów w Związku Radzieckim. W rozdziale dziesiątym tomu III Kapitału Karol Marks porównuje solidarność kapitalistów, w wyzyskiwaniu klasy robotniczej, do solidarności masonów. Eugène Pottier (autor socjalistycznej Międzynarodówki) był masonem i jego pieśń była od 1917 do 1944 roku hymnem Rosji Sowieckiej i Związku Sowieckiego. Oficjalny stosunek komunistów do masonerii był jednak negatywny, o czym najlepiej świadczy definicja z Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej z 1954 r. opisująca wolnomularstwo jako skrajnie reakcyjną organizację: „[…] w dobie obecnej Masoneria to w krajach kapitalistycznych jeden z najreakcyjniejszych ruchów i jest najbardziej rozpowszechniony w USA, gdzie znajduje się jego centrum organizacyjne”.
Historia wolnomularstwa w Polsce
Pierwszą polską lożą masońską było założone w 1721 w Warszawie Czerwone Bractwo (fr. la Confrérie Rouge), pozostające pod wpływem wolnomularstwa jakobickiego, loża ta jednak szybko się rozpadła. W 1734 roku wolnomularstwo zostało zakazane w Polsce. Około roku 1743 powstały loże w Wiśniowcu i Dukli założone przez Mniszchów i używające rytuału symbolicznego angielskiego. W 1744 roku powstała w Warszawie loża Towarzystwo trzech braci, która odbywała swoje prace w języku francuskim (na jej czele stał m.in. Franciszek Longchamps de Bérier). Po wydaniu 17 maja 1751 roku przez Benedykta XIV bulli potępiającej masonów loża ta przestała funkcjonować. Swoją działalność wznowiła w 1757 roku. Również lwowska loża Świątynia trzech bogiń powstała w 1747 roku (współtwórcą był wspomniany Franciszek Longchamps de Bérier) szybko, na skutek działań duchowieństwa, przestała funkcjonować jawnie. 30 maja 1751 roku powstała gdańska loża Trzech pionów wzorująca się na berlińskiej loży Trzech globów. 18 stycznia 1767 z inicjatywy Augusta Fryderyka Moszyńskiego powstała loża Cnotliwy Sarmata, przekształcona we wrześniu 1768 w Wielką Lożę Cnotliwy Sarmata w Warszawie. W 1780 loże polskie i litewskie połączyły się w lożę Katarzyny pod Gwiazdą Północną, która w roku 1781 weszła w skład utworzonej na podstawie konstytucji Jamesa Andersona Wielkiej Loży Narodowej Wielkiego Wschodu Polski.
26 lutego 1784 został ogłoszony Akt ogłoszenia i ustawy Wielkiego Wschodu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego – pierwsza konstytucja polskiej masonerii, obowiązującą do 1821 roku.
W 1781 wielkim mistrzem Wielkiego Wschodu Polski został Ignacy Potocki. Loże gromadziły wówczas liczne przedstawicielstwo arystokracji. Do loży wolnomularskiej należał nawet król Stanisław August Poniatowski. W latach 1784–1788 wielkim mistrzem Wielkiego Wschodu Polski był późniejszy targowiczanin Stanisław Szczęsny Potocki.
Na ogólną liczbę 359 posłów na Sejm Czteroletni, aż 74 było masonami (20%). 12 stycznia 1789 wielkim mistrzem został Kazimierz Nestor Sapieha. 8 maja 1788 loża Katarzyny pod Gwiazdą Północną zmieniła nazwę na Stanisława Augusta pod Gwiazdą Północną. Masoni brali aktywny udział w pisaniu Konstytucji 3 maja 1791 roku i w przeprowadzeniu przewrotu parlamentarnego, który doprowadził do jej uchwalenia. Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji Rządowej znajdowało się pod kontrolą loży. W czasie insurekcji kościuszkowskiej w 1794 z inicjatywy masonerii powstał radykalny klub jakobinów, którego członkiem był m.in. Józef Zajączek. Polska była najdalej wysuniętym na wschód krajem, gdzie tak wcześnie powstawały loże wolnomularskie. W 1794 r. wolnomularstwo zostało zakazane w Galicji.
Za czasów Księstwa Warszawskiego wolnomularstwo znajdowało się pod opieką Napoleona I, zaś w czasach Królestwa Polskiego pod opieką Aleksandra I. Masoni przyczynili się wówczas – z jednej strony – do rozwoju oświaty, ale także do likwidacji wielu zakonów, co spowodowało wzmocnienie antymasońskich resentymentów. Czołowym działaczem wolnomularskim był Stanisław Kostka Potocki. Choć centrum życia wolnomularskiego pozostawała Warszawa to już w 1811 powstała w Płocku konkurencyjna dla tego ośrodka Wielka kapitulna Loża Matka "Szczere Połączenie", która konkurowała o zwierzchnictwo nad wszystkimi lożami w Kraju. W Królestwie Polskim wolnomularstwo było ruchem legalnym, wspieranym przez władze, do 1821 roku działały 34 loże. Prawie 50% generałów powstania listopadowego działało w masonerii. Wielu wolnomularzy brało udział w powołaniu Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1817–1821 58,4% profesorów tej uczelni należało do lóż wolnomularskich, w tym jej pierwszy rektor Wojciech Szweykowski. W 1821 masoneria została zakazana w Królestwie Polskim, a w 1822 r. w cesarstwie rosyjskim. Niewielkie nielegalny grupy nie przejawiały na tych terenach silniejszej aktywności, w Poznańskiem i na Pomorzu, legalne wolnomularstwo stopniowo uległo w drugiej połowie XIX wieku całkowitej germanizacji. Obecny hymn Polski Mazurek Dąbrowskiego zawiera w nazwie nazwisko wolnomularza Henryka Dąbrowskiego.
Nowoczesne wolnomularstwo podjęło działalność w Polsce na początku XX stulecia, najwcześniej w Królestwie Polskim (po rewolucji 1905-1907), skupiając głównie czołówkę inteligencji; przeciwne reliktom feudalnym, ale i rewolucji proletariackiej, występowało wówczas za niepodległością Polski i pewnymi przemianami społecznymi, wysuwając jednak na czoło zadania moralnego przekształcenia społeczeństwa.
Jednym ze zwolenników odzyskania przez Polskę niepodległości był wolnomularz i prezydent Stanów Zjednoczonych Woodrow Wilson. W dwudziestoleciu międzywojennym masoneria skupiała część polskiej inteligencji. Spośród sześciu wielkich mistrzów Wielkiego Wschodu dwudziestolecia międzywojennego, trzech było psychiatrami: Rafał Radziwiłłowicz, Jan Mazurkiewicz i Witold Łuniewski. Pierwszy prezydent Polski Gabriel Narutowicz był wolnomularzem. Reaktywowany w 1920 zakon w większości poparł Józefa Piłsudskiego, a sam Naczelnik Państwa wspierał ruch i nakłaniał ludzi ze swego otoczenia do wstępowania do masonerii. Według niektórych źródeł WLNP brała udział w przygotowaniu zamachu majowego. W listopadzie 1926 roku prymas Polski August Hlond uzasadniał konieczność walki z wolnomularstwem w Polsce, podnosząc argumenty, że poza wrogością do chrześcijaństwa, masoneria to konspiracja zagraniczna, której na Polsce nic nie zależy, ale która potężnej Polski nie chce. W 1938 roku rozpętała się kampania antymasońska, w której zasłynął m.in. były premier i ex-wolnomularz Leon Kozłowski. Ostatecznie jesienią tego roku dekretem prezydenta RP Ignacego Mościckiego, nastąpiło rozwiązanie wszystkich stowarzyszeń masońskich w Polsce. W tym celu władze bezpieczeństwa dokonywały szereg rewizji oraz dokonywały likwidacji istniejących lóż. Pojedyncze loże działały jednak w konspiracji.
W okresie powojennym loże praktycznie nie istniały, a mimo tego problem „masonerii” cały czas pozostawał w zakresie zainteresowań aparatu bezpieczeństwa. Pojedyncze osoby, spotykające się konspiracyjnie i sympatyzujące z ideami masońskimi, nie miały żadnego wpływu na rozwój wydarzeń. Idee masońskie nie znajdowały żadnego poparcia ani w ideologii komunistycznej, ani w kręgach opozycji katolickiej, ani w bardziej lewicowych kręgach opozycji. Nie miały też żadnego wpływu na dzieje „Solidarności” oraz wydarzenia 1989 roku.
Obecnie najważniejszymi działającymi w Polsce organizacjami wolnomularskimi są działająca wcześniej w konspiracji i zarejestrowana w 1991 Wielka Loża Narodowa Polski, Wielki Wschód Polski, Wielki Wschód Rzeczypospolitej Polskiej i Międzynarodowy Mieszany Zakon Wolnomularski „Le Droit Humain”. W pierwszej połowie lat 90. XX w. we Wrocławiu działała loża Horus, podporządkowana obediencjom niemieckim.
W Polsce żyje dzisiaj ok. 1500 wolnomularzy różnych obediencji. Najwięcej lóż działa w Warszawie, w innych miastach pojedyncze (w Bydgoszczy, Poznaniu, Krakowie, Katowicach, Toruniu, Lublinie i Gdańsku). Polscy masoni to przeważnie drobni przedsiębiorcy i przedstawiciele szeroko pojętej inteligencji.
Począwszy od lat 90. XX w. Warszawie ukazywały się dwa pisma wolnomularskie: Ars Regia i Wolnomularz Polski. To drugie od 2006 przyznawało nagrodę „Złote pióro Wolnomularza Polskiego”, będącą wyróżnieniem dla najlepszego autora piszącego na temat masonerii.
Jeden z największych w Europie zbiorów książek masońskich, które przywieźli do Polski Niemcy podczas II wojny światowej z terenu III Rzeszy i Belgii, posiada Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
6 lutego 1997 poseł Jan Skrobisz zwrócił się do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Leszka Millera z prośbą o wyjaśnienie sytuacji prawnej działających w Polsce lóż masońskich podporządkowanych Wielkiemu Wschodowi Francji.
Polskie wolnomularstwo emigracyjne
W wieku XIX daje się zauważyć dość silne zaangażowanie polskich przymusowych emigrantów politycznych w wolnomularskich strukturach państw zachodnich. Jest to szczególnie widoczne w dwóch fazach - po zakazie działalności masonerii w 1821 i po upadku powstania styczniowego. Jednakże niezależnie od tego zaangażowania Polaków na kontynencie europejskim warto podkreślić ich aktywny udział w tworzenie się struktur wolnomularstwa w USA. Na szczególną uwagę zasługuje ich aktywność w budowaniu zreformowanej "The American Masonic Federation" Matthew McBlain Thomsona mającą być "odrębną od wpływowych i cieszących się autorytetem Wielkich Lóż poszczególnych stanów". W ramach tej struktury istniała m.in. cała struktura polskich lóż w stanach Illinois, Michigan Ohio i Nowy Jork. Odrębną historię stanowią losy działającej po wybuchu II wojny światowej w Paryżu polskiej loży "Kopernik" która w okresie PRL wspierała struktury podziemnego wolnomularstwa w kraju.
Legendy na temat genezy
Początek pisanej i względnie pewnej historii wolnomularstwa wiąże się z epoką oświecenia; istnieje jednak szereg wolnomularskich legend, które nadają historii wolnomularskiej romantyczności i starożytnego pochodzenia. Patronem masonerii jest Hiram Abiff, budowniczy Świątyni Salomona, który został zamordowany przez nieuczciwych czeladników, ponieważ nie chciał wyjawić najistotniejszego sekretu mistrza masońskiego, którym jest Grand Masonic Word, niewypowiedzialne imię Boga. Według nauk okultystycznych, imię ducha jest kluczem do władzy nad nim. Hiram Abiff jako jedyny na świecie znał ten sekret. Po odnalezieniu grobu Hirama pozostali mistrzowie masońscy w obawie, że Hyram wyjawił słowo mistrzów umówili się, iż pierwsze słowo, powiedziane podczas wyjmowania ciała, będzie nowym słowem mistrzów. Jakoz jeden z mistrzów, podnosząc ciało rzekł "Macbenac", co znaczy ciało odchodzi od kości. Macbenac odtąd zostało słowem mistrzów. Masoneria odwołuje się do podań o budowniczych piramid starożytnych i katedr gotyckich, nosicieli niezwykłej wiedzy i umiejętności architektonicznych, które pozwalały im wznosić potężne budowle w czasach, gdy większość społeczeństwa była niepiśmienna. Masoni uważają za masonów także Adama, pierwszego człowieka, i Noego, budowniczego biblijnej arki. Według tej tradycji razem z wiedzą geometryczno-architektoniczną przekazywana była także tajemna doktryna metafizyczno-etyczna o Wielkim Budowniczym Wszechświata (zwanym też Wielkim Geometrą). Masonem miał być również Abraham, gdy przybył do Egiptu wraz z żoną, przekazał Egipcjanom ogrom wiedzy oraz wykształcił bardzo zdolnego ucznia o imieniu Euklides. To właśnie on miał stworzyć podstawy postępowania mularzy. Według jednej z tradycji, pierwszym masonem miał być Kain. James Anderson za pierwszych masonów uważa synów Lamacha, o których wspomina Biblia. Mieli oni odkryć założenia wszystkich nauk i spisać je na dwóch kamiennych kolumnach, aby mogły przetrwać Potop. Odczytane przez Hermesa Trismegistosa (legendarnego twórcę alchemii), przekazane zostały innym. Wiedza ta miała posłużyć zbudowaniu wieży Babel. Inna legenda wspomina o królu Nemrodzie, który był wielkim mularzem i postanowił zbudować miasto Niniwę, a w tym celu przekazał swoją wiedzę trzydziestu robotnikom, również mularzom. Również Jezus Chrystus miał być wtajemniczony w sztukę wolnomularstwa, lecz miał odmówić mistrzostwa w starożytnej masonerii. Początki wolnomularstwa wiązane są również z zakładaniem przez Numę pierwszych korporacji robotniczych które wraz z wycofaniem się Rzymian z terenów brytyjskich musiały przekształcać się w różnego rodzaju bractwa rzemieślnicze. W średniowieczu nosicielami tej wiedzy miały być cechowe organizacje wolnych murarzy (stąd nazwa), później określane „jako wolnomularstwo operatywne”, którego współczesnymi przedstawicielami byliby zwykli, wykwalifikowani architekci i murarze; cechy takie istniały w całej średniowiecznej Europie, w której budowano katedry gotyckie. Bractwa zakładane były w celu zachowania tajemnicy rzemiosła, omawiania problemów zawodowych, dzielenia się doświadczeniami w miejscach najczęściej zwanych Lożą. Spełniały one również funkcję szkoły dla nowicjuszy i miejsce spotkań towarzyskich. W loży zbierano się również na uroczyste święta jak np. dzień św. Jana Ewangelisty (27 XII) lub czterech budowlanych rzeźbiarzy – męczenników (8 XI). Z upływem czasu gdy sztuka murarska stawała się coraz bardziej dostępna, bractwa traciły na znaczeniu, ale proces ten zachodził powoli. Wśród 40 członków loży w Aberdeen w 1670 roku byli również adwokaci, chirurdzy i kupcy, a np. Loża św. Pawła z Londynu dopiero w 1703 umożliwiła wtajemniczanie innych ludzi niż budowlańcy. Prawdopodobnie, na powstanie masonerii duży wpływ miał angielski cech budowniczych, który w XVI wieku przyjął nazwę „Bractwa wolnych mularzy”. W XVII wieku stracił na znaczeniu i aby przetrwać przyjął członków nie związanych z budownictwem, stąd zmienił nazwę na „Bractwo mularzy wolnych i przybranych”. Wolnomularstwo spekulatywne (tworzone przez hermetyków i filozofów), czyli właściwa masoneria, miała powstać z zetknięcia wolnomularstwa operatywnego i nauki, takich jak Robert Fludd, różokrzyżowców (Christian Rosenkreuz), których nauki mają początek w pismach Niemca Johanna Valentina Andreae, za sprawą tegoż ma ono związki także ze starożytną wiedzą tajemną, na przykład z pitagoreizmem. Pewne symbole i nauki wolnomularskie pochodzą także z filozoficznej alchemii. Niektóre legendy wskazują na związki wolnomularstwa z zakonem templariuszy. Historyk John Robinson w dziele Zrodzeni z krwi twierdzi, że wolnomularstwo może wywodzić się faktycznie od tego zakonu; część zakonników przedostała się z Francji do Anglii i tam, poprzysiągłszy zemstę papieżowi, w ukryciu przekazywała swoje sekrety, aż w XVIII wieku mogła wreszcie bez przeszkód się ujawnić. Większość terminologii wolnomularskiej ma pochodzenie starofrancuskie i została przez angielszczyznę przejęta. Jedna z legend podaje, że w dniu spalenia na stosie mistrza templariuszy Jakuba de Molay kilku wtajemniczonych, przebranych na mularzy przyszło zebrać jego prochy i przysięgło zemstę katom. Rocznica śmierci wielkiego mistrza obchodzona jest w lożach. Zemsta miała się dokonać poprzez ścięcie Ludwika XVI w dawnej twierdzy templariuszy. Pierwsza wzmianka o templariuszach złączonych z wolnomularstwem pochodzi z protokołów loży „Kapituła Sklepienia Królewskiego w. Andrzeja” z Bostonu z 1769 roku Wielka Loża w Yorku usankcjonowała w 1780 roku stopień „rycerza templariusza”. Wielu masonów zaprzecza pochodzeniu wolnomularstwa od templariuszy. Dał temu wyraz Konwent z Wilhelmsbad z 1782 roku orzekając, że wolnomularstwo szkockie nie jest kontynuacją tradycji Zakonu. Mimo to powstają organizacje para-masońskie odwołujące się do tradycji templariuszy np. Zakon Wschodnich Templariuszy, którego propagatorem był Aleister Crowley, szef sekcji brytyjskiej, który przybrał imię Baphometa. Jest to imię bożka jakiemu miał oddawać cześć Jakub de Molay wraz z templariuszami. Według Kabały imię to akrostych czytany wspak, oznaczający "opat świątyni pokoju wszechludzkości" (łac. templi omnium hominum pacis abbis).
Organizacja
Ryty i stopnie wtajemniczenia
Masoneria stworzyła system wtajemniczeń (stopni), których przejście wiąże się z alegorycznym poznawaniem prawd metafizycznych i moralnych. Podstawowe stopnie inicjacji masońskiej (tzw. masonerii błękitnej) to uczeń, czeladnik i mistrz.
Ponadto istnieją systemy dodatkowych stopni (tzw. masoneria czerwona, czarna, biała), z których można wymienić Ryt Szkocki Dawny i Uznany, Ryt Francuski Nowoczesny, Ryt York, Ryt szwedzki, Ryt Memphis-Misraim itd. Ilość stopni dodatkowych jest zależna od Rytu. I tak w RSDiU jest 33 stopni, w RFN – 5, RMM- 99.
Masoneria wykształciła skomplikowane obrządki wywodzące się z obrządku stosowanego w lożach średniowiecznych wolnomularzy operatywnych, wzbogaconego o współczesne elementy. Należą do nich:
otwarcie i zamknięcie loży
podniesienia kandydata do odpowiedniego poziomu wtajemniczenia. W czasie wypełniania tego obrządku adeptowi zdradzane są pewne tajemnice oraz przekazywane słowa konieczne do komunikacji między braćmi oraz gesty pozwalające ich rozpoznać. W czasie inicjacji adept składa także przysięgę, w której zobowiązuje się zachować w tajemnicy wszelkie informacje uzyskane w loży. W czasie przysięgi opisuje się także rodzaj kary, jaka ma go spotkać w wypadku naruszenia. Jest to element tradycji a kary mają charakter symboliczny.
Rytuały masońskie mają umacniać braterską więź, poczucie wspólnoty i tożsamości, a także wprowadzać odpowiednią podniosłą atmosferę sprzyjającą refleksji. Podczas prac wolnomularze noszą białe rękawiczki i fartuszki (kobiety – suknie).
Kontrowersje wzbudza jednak symbolika wtajemniczenia (33 stopnia), według byłego masona dr. Maurice’e Caillete, przy inicjacji 33 (najwyższego) stopnia, osoba przechodząca inicjację depcze w piachu tiarę papieską.
Językiem prac lożowych w Polsce jest język polski. W XVIII i XIX wieku bardzo często na całym świecie używano francuskiego, na początku XX wieku eksperymentalnie w Szwajcarii wprowadzano esperanto podczas spotkań międzynarodowych.
Symbolika i tajemnice masońskie
Symbolika masonerii odwołuje się do „budowania” jako obowiązku i zadania masona, stąd symboliczne znaczenie mają instrumenty dawnych murarzy: węgielnica, kielnia, fartuch, pion i młotek. Jednocześnie mason uważa się za kamień, który wymaga obróbki i uszlachetnienia. Symbolika masońska czerpie także z tradycji różokrzyżowców, a za ich pośrednictwem z symboliki alchemicznej. Jeszcze inne symbole pochodzą ze starożytnych misteriów inicjacyjnych, zwłaszcza egipskich i eleuzyjskich oraz mitów solarnych i pitagorejskich. Duża część symboliki ma pochodzenie chrześcijańskie i gnostyczne; wreszcie niektóre symbole są zapożyczeniami z symboliki rycerskiej.
Symbole w masonerii są pojmowane jako znaki w wymiarze intelektualno-duchowym, a nie religijno-okultystycznym. Symbolika wolnomularska nie jest jednoznaczna i może podlegać interpretacjom samych wolnomularzy.
Do stałych symboli większości rytów masońskich należą:
Cyrkiel – symbol mądrości, wiedzy, rozumu, twórczych i aktywnych sił Boga i człowieka. Łącząc w sobie okrąg, czyli nieskończoność i punkt – początek, symbolizuje absolut. Obok węgielnicy i Biblii jest jednym z tzw. Wielkich Świateł w loży.
Węgielnica – symbolizuje równowagę i szczerość, w rycie szkockim w połączeniu z cyrklem symbolizuje siły pasywne (podczas gdy cyrkiel ma symbolizować siły aktywne).
Świątynia Salomona – symbol dążenia do zjednoczenia ludzkości. Jej zadaniem jest przygotowanie całej ludzkości, symbolizuje doskonałość, całą masonerię.
Trzy kolumny architektoniczne (również liczba trzy) – symbolizują zasadę trzech wartości: wiedzy, piękna i siły.
Wschód (Orient) – święty kierunek masonerii – nawiązanie do miejsca występowania Erec Izrael. W masonerii wszystkie wydarzenia dzieją się na Wschodzie czegoś: stąd – Wschód Polski, Wschód Warszawy, Wschód Krakowa.
Zachód – symboliczny kierunek, z którego przybywają profani do loży.
Południe – symboliczna godzina rozpoczęcia prac lożowych. Chodzi tu o astronomiczne południe, gdy słońce stoi w zenicie. W rzeczywistości loże zwykle otwierane są wieczorem, by umożliwić uczestnictwo osobom pracującym. Wymóg otwarcia loży w południe obchodzi się tłumacząc, że skoro ziemia jest okrągła i obraca się wokół swej osi, w każdej chwili w jakimś punkcie globu słońce stoi w zenicie.
Północ – symboliczna godzina zakończenia prac lożowych.
Kamień nieociosany – nowo przyjęty do loży wolnomularz.
Kamień ociosany – osoba, która przeszła proces duchowego doskonalenia.
Słońce – symbol rozumu, światła.
Gwiazda – symbol światła, wiedzy, doskonałości.
Trójkąt – symbol nauki.
Oko – symbol świadomości, mądrości, Wielkiego Architekta.
Litera G – umieszczana często w centrum płonącej pięcio- bądź sześcioramiennej gwiazdy jest interpretowana jako odniesienie do wyrazów grande, grand znaczących „wielki”, nawiązanie do geometrii oraz greckiego gnosis – wiedza.
Akacja – symbol nieśmiertelności i dążenia ku światłu. Akację posadzono na grobie zabitego Hirama.
Kolumny Boaz i Jakin – miejsce „pobierania płacy”, czyli nabywania wiedzy wolnomularskiej. Symbole sił męskich (J) i żeńskich (B). Na kolumnie Boaz uwidaczniany jest często świat, zaś na Jakin – niebo (sfera wyższa).
Kolumny Enocha – według legendy Enoch stworzył 2 kolumny – z marmuru i z brązu, by nic – ani powódź, ani ogień – nie zniszczyło uniwersalnych prawd, jakie Enoch postanowił zapisać na kolumnach. Na fartuszku masońskim George’a Washingtona ukazano cztery kolumny – dwie na pierwszym planie to właśnie kolumny Enocha, zaś dwie na dalszym – Boaz (po lewej) i Jakin (po prawej).
Dokładne informacje o symbolice i obrządkach masońskich stanowią rodzaj tajemnicy, którą członkowie lóż mają obowiązek zachowywać. Wolnomularstwo posiada własny kalendarz.
Pojęcie tajemnicy jest podstawowym elementem wolnomularstwa, podobnie jak podstawowy jest podział ludzi na wtajemniczonych (braci) oraz profanów (światowych). Prawdziwe lub rzekome tajemnice masońskie są częścią jego legendy. W zasadzie masoneria otacza tajemnicą wszystko, co dzieje się w loży od chwili jej otwarcia do zamknięcia. W lożach wygłasza się tak zwane deski, czyli krótkie referaty na jakiś dowolny temat. W szczególności tajemnicami są informacje przekazywane adeptowi w czasie podniesienia do któregokolwiek stopnia wtajemniczenia.
Sekrety można podzielić na kilka grup:
słowa (hasła) używane w loży – zwykle wypowiadane szeptem lub literowane oraz gesty pozwalające rozpoznać braci,
nauki moralne i historyczne, zwykle oparte na wątkach biblijnych,
symbolikę architektoniczną opartą na – jak się wierzy – budowie Świątyni Salomona,
symbolikę narzędzi murarskich i kamieniarskich oraz czynności nimi wykonywanych,
treść przysięgi składanej przez adepta i rodzaj kary grożącej za zdradę tajemnic.
W przeszłości tajemnica była pojmowana bardzo szeroko: tajemnicą była budowa i układ loży, jej lokalizacja, a nawet istnienie, cały obrządek, skład personalny loży oraz wszelkie sprawy w niej dyskutowane. Obecnie „tajemnica masońska” stanowi przede wszystkim element tradycji. Takie tajemnice dotyczące masonerii, jak rytuały czy symbolika zostały opisane i są upublicznione. Niektóre rytuały sfilmowano, a materiały udostępniono w sieci.
Przysięgi
Masoni zobowiązani są do składania przysiąg. Oto jedna z możliwych wersji: „Przysięgam w imię Najwyższego Architekta Wszystkich Światów nie ujawniać nigdy sekretów, znaków, sposobów dotykania, słów i nauk używanych przez wolnomularzy i zachowywać co do tego wieczne milczenie. Ślubuję i przysięgam na Boga nie wyjawiać nigdy żadnej rzeczy z tych, które mi powierzono do chwili obecnej i które powierzy mi się w przyszłości. Zobowiązuję się i poddaję się następującej karze, jeśli złamię swoje słowo: niech mi spalą wargi rozpalonym żelazem, niech mi utną rękę i przetną szyję, i wyrwą język, a mój trup niech wisi w loży w czasie przyjmowania nowego brata, aby służył za odrażający dowód mojej niewierności i był przestrogą dla innych. Niech zostanie potem spalony, a popioły rzucone na wiatr, aby nie został żaden ślad po mojej zdradzie. Tak mi dopomóż Bóg i Jego święta Ewangelia. Niech się tak stanie.” (Eckert, I, 33-34). Jest to przysięga masonów konserwatywnych.
Hasła
„Deszcz pada” – hasło ostrzegające wolnomularzy, że w ich gronie znajduje się profan (światowy), przy którym nie należy mówić o sprawach zakonu.
„Deszcz pada na świątynię” – hasło oznaczające, że świątynia może być narażona na niedyskrecję profanów (światowych).
„Do mnie, dzieci Wdowy!” – trwoga, wezwanie o pomoc.
Polityka
Wskazuje się na wiodący udział masonów w powstaniu USA (z 56 podpisanych pod deklaracją niepodległości sygnatariuszy, 53 było wolnomularzami) i rewolucji francuskiej (masonami byli np.: książę Ludwik Filip Burbon, La Fayette, Marat, Danton, Napoleon Bonaparte, a prawdopodobnie i Robespierre), lecz również na ich udział w zabójstwie Aldo Moro, śmierci papieża Jana Pawła I, czy aferze Banco Ambrosiano. Pojawiają się też twierdzenia o zakulisowych wpływach na rządy.
We Francji wolnomularzem może zostać członek każdej umiarkowanej demokratycznej partii, szanującej ideały republikańskie. Wielu wolnomularzy należy do różnych organizacji feministycznych, promujących idee pacyfistyczne, walczących o zwiększenie praw mniejszości narodowych, seksualnych i światopoglądowych, a także partii prospołecznych (np. do silnej Partii Socjalistycznej), które w swoim programie zawarły walkę o prawa wszystkich mniejszości, a także finansowane z podatków wsparcie ze strony państwa dla kultury, edukacji itd., lub przynajmniej z nimi prywatnie sympatyzuje.
Francuskie wolnomularstwo liberalne silnie akcentuje poza tym swoją sympatię dla idei solidarnej Unii Europejskiej. Lewicowy Grand Orient de France opowiada się za laickością państwa. Tradycyjnie wrogo do wolnomularstwa nastawiona jest francuska prawica (obecnie przede wszystkim narodowo-konserwatywny Front Narodowy).
; mason Georges Danton powiedział pod koniec XVIII wieku: „Dzieci należą najpierw do Republiki, a dopiero potem do rodziców”. W publicznych mediach nie nadaje się programów o charakterze religijnym, w prawie francuskim nie ma zapisów zakazujących obrażania uczuć religijnych, a są zakazujące eksponowania symboli religijnych w przestrzeni publicznej. O wpływie masonów na rządy francuskiej „prawicy” donosił tygodnik „Le Point”.
Podobne działania podejmuje wolnomularstwo hiszpańskie. W Hiszpanii wielu masonów jest w PSOE, w tym wielki mistrz Wielkiej Loży Hiszpanii, Josep Corominas – dawniej senator z ramienia PSOE, kilku jest w kierownictwie tej partii.
Aktywne na scenie politycznej są także masonki z lóż żeńskich i Le Droit Humain.
Wolnomularstwo a polska polityka
W Polsce masoneria jest nieliczna i niewielu wolnomularzy uczestniczy w życiu politycznym. Polscy wolnomularze przed wojną i tuż po niej związani byli głównie z Polską Partią Socjalistyczną i Stronnictwem Demokratycznym. Wolnomularzami byli m.in. działacz opozycji demokratycznej i socjalista Jan Józef Lipski oraz wicemarszałek Sejmu Aleksander Małachowski, członek Unii Pracy, która przez pewien czas znajdowała się w koalicji wyborczej z Sojuszem Lewicy Demokratycznej.
W bliskich stosunkach z polskimi wolnomularzami liberalnymi pozostaje Maria Szyszkowska – m.in. współredaguje Wolnomularza Polskiego, nie należy jednak do żadnej loży. Wszyscy dotychczasowi wielcy mistrzowie Wielkiego Wschodu Polski są osobami o poglądach centrolewicowych: Andrzej Nowicki, Zbigniew Gertych i Piotr Kuncewicz.
Bardziej konserwatywny charakter ma Wielka Loża Narodowa Polski, afiliowana przy Wielkiej Zjednoczonej Loży Anglii. Należało do niej kilku polityków zaliczanych do prawej strony sceny politycznej. Od swojej przynależności do masonerii odciął się związany po 1989 roku z narodowo-katolickimi partiami Jan Olszewski. Bronisław Wildstein był aktywnym wolnomularzem, związanym początkowo z paryską lożą „Kopernik”, skupiającą osoby o polskich korzeniach w ramach Wielkiej Loży Narodowej Francji, a następnie z warszawską lożą-matką „Kopernik” Wielkiej Loży Narodowej Polski oraz z krakowską lożą „Przesąd Zwyciężony”, której był Wielkim Mistrzem. Oprócz tego pełnił funkcję Wielkiego Dozorcy Wielkiej Loży Narodowej Polski. Obecnie twierdzi, że nie jest już związany z wolnomularstwem.
Wolnomularstwo a państwo
Dla wolnomularzy istotne znaczenie ma legalizm, patriotyzm oraz poszanowanie władz. Tym samym rewolucja czy ruch oporu zdają się sprzeczne z ideą wolnomularską. Konstytucja Andersona, która obowiązuje wszystkich wolnomularzy jako „stare prawo”, głosi:
„Wolnomularz jest spokojnym poddanym Władz cywilnych gdziekolwiek by nie mieszkał czy pracował. Nie bierze nigdy udziału w spiskach i sprzysiężeniach, które mogłyby godzić w pokój i dobro narodu. Jest posłuszny niższym władzom administracyjnym. Ponieważ wojna, rozlew krwi i zamieszki zawsze szkodziły Wolnomularstwu, dawni królowie i książęta tym bardziej byli skorzy do popierania ludzi przynależących do Wolnomularstwa z racji na ich spokojne usposobienie i wierność. (…) Dlatego też, gdyby się zdarzyło Bratu zbuntować przeciwko Państwu, nie powinien on być wspierany w tym swoim buncie. Niemniej jednak można by mu współczuć jako nieszczęśliwemu człowiekowi”.
Szczególnie ten element w swojej konstytucji podkreślają „narodowcy”:
„Wolnomularze uczą się w lożach kochać Ojczyznę, podporządkować się jej prawu, szanować konstytucyjne władze” – głosi statut WLNP.
Chociaż wolnomularze głoszą solidarność ponadnarodową ludzi i uniwersalistyczne ideały braterstwa, to nie tylko nie kwestionują organizmów państwowych (nie głoszą czegoś takiego, jak internacjonalistyczny komunizm), ale podkreślają konieczność poszanowania władz i praw krajowych. Z uwagi na duży stopień legalizmu wolnomularzy, w przeszłości w niektórych krajach organizacje wolnomularskie były chronione przez władze państwowe. Zdarzało się, że do wolnomularstwa należeli w tych krajach politycy, królowie, cesarze, prezydenci, ministrowie, urzędnicy, prawnicy itp.
Jednakże nie zawsze w dziejach tak toczyły się losy masonerii. Niektórzy masoni (m.in. Georges Danton) uczestniczyli w organach kierowniczych Rewolucji Francuskiej, podczas której wzniecali działania przeciwko Kościołowi katolickiemu (z olbrzymimi pogromami w Wandei włącznie). Znamiennym przykładem działalności francuskich rewolucyjnych masonów było zamienienie Katedry Notre-Dame w Paryżu w Świątynię Rozumu. Masoni byli również zaangażowani czynnie po stronie republikanów w wojnę domową w Hiszpanii, podczas której palono katolickie kościoły. Wspomina się również oskarżoną o planowanie obalenia monarchii europejskich organizację Iluminatów bawarskich, która jednak organizacją masońską nie była. Wolnomularze byli często także ofiarami rewolucji, wielu z nich straciło życie z rąk nie-masonów.
Z drugiej strony, przy głoszeniu ideałów braterstwa i ludzkiej ponadnarodowej solidarności, duża część lóż długo zwlekała z akceptacją równości między rasami ludzkimi, co odbijało się w szczególności na sytuacji względem osób pochodzenia afrykańskiego w Ameryce południowej i północnej, wzmacniając praktyki niewolnicze.
Wolnomularze bywają oskarżani o kumoterstwo i prowadzenie wspólnych nielegalnych interesów. Za przykład podaje się włoską lożę P2.
Wolnomularstwo a kobiety
Masoneria jest organizacją tradycyjnie męską. Wraz ze społeczną aktywizacją i emancypacją kobiet, już od czasów Oświecenia, część wolnomularzy dostrzegała potrzebę dopuszczenia kobiet do masonerii. Jest to jeden z punktów spornych i przyczyna rozłamów w łonie wolnomularstwa (podobnie jak w chrześcijaństwie kapłaństwo i ordynacja kobiet). Już od Oświecenia powstawały loże kobiece (adopcyjne), przy czym za mniej kontrowersyjny pomysł uznaje się loże kobiece niż mieszane (ze względu na odmienny sposób przeżywania rytuału przez mężczyzn i kobiety). Niektórzy uważają, że w tradycyjnym nurcie regularnego wolnomularstwa anglosaskiego nie ma miejsca dla kobiet podczas gdy od ponad 100 lat to właśnie w tym nurcie mamy do czynienia z działalnością dwóch największych kobiecych obediencji wolnomularskich Order of Women Freemasonry i Honourable Fraternity of Ancient Freemasons. W uroczystościach 100. lecia OWF 7 czerwca 2008 w londyńskim Royal Albert Hall wzięło udział 4000 wolnomularek.
W Polsce tradycje lóż kobiecych sięgają czasów Oświecenia, natomiast lóż mieszanych – dwudziestolecia międzywojennego. Aktualnie w Polsce istnieją zarówno loże mieszane, jak i kobieca. Loże mieszane mają niezależną polską obediencję (Le Droit Humain), natomiast jedyna loża kobieca – Prometea – podlega organizacyjnie obediencji francuskiej, Wielkiej Żeńskiej Loży Francuskiej, od której otrzymała patent, co miało miejsce w dniu 4 listopada 2000 roku.
Polskie masonki, które utworzyły Prometeę, swe wolnomularskie początki mają w roku 1993 i wywodzą się z paryskiej loży „Róża Wiatrów”. W 1998 roku utworzyły one tzw. Trójkąt na Wschodzie Warszawy skupiający 12 sióstr, a dwa lata później powstała loża. Do krajowej niezależności dużo jednak brakuje. Loża ta liczy obecnie ok. 30 kobiet, a należy do niej m.in. dr Bożena Mirosława Dołęgowska-Wysocka (redaktor naczelna i wydawca „Gazety Ubezpieczeniowej”).
Wolnomularstwo a religia
Wolnomularstwo samo w sobie nie uważa się za religię i akceptuje jako członków zarówno wyznawców wszystkich wyznań jak i niewierzących. Dokładne zasady przystąpienia (inicjacji) zależą od loży. Niektóre tradycyjne loże nie przyjmują członków niemonoteistycznych odłamów hinduizmu i buddyzmu. Loże rytu szwedzkiego przyjmują wyłącznie mężczyzn, wyznających wiarę w Jezusa Chrystusa, przy czym te loże mają charakter gnostycki. Najszerzej rozpowszechniona masoneria anglosaska wymaga jedynie wiary w Wielkiego Budowniczego Wszechświata, nie przyjmuje jednak – w przeciwieństwie do masonerii francuskiej – zdeklarowanych ateistów.
Wielu duchownych protestanckich należy do wolnomularstwa. Stosunek różnych kościołów i grup religijnych do wolnomularstwa jest bardzo różny: począwszy od symbiozy, a skończywszy na restrykcyjnych zakazach. W wielu krajach islamskich przynależność do masonerii jest zabroniona przez fundamentalistów religijnych (m.in. przez Hamas) pod groźbą kary śmierci. Do wolnomularstwa nie mogą należeć ortodoksyjni żydzi, wyznawcy niektórych fundamentalistycznych denominacji protestanckich i większości Kościołów wschodnich. Z kolei judaizm reformowany ma pozytywny stosunek do wolnomularstwa. Wielu rabinów reformowanych należało i należy do tej organizacji. Odrzucający wiarę w siły nadprzyrodzone judaizm humanistyczny organizował swoje pierwsze spotkania w loży masońskiej.
Przyczyny tych zakazów są różne: przede wszystkim metafizyka wolnomularstwa tradycyjnie postrzegana jest jako trudna lub niemożliwa do pogodzenia z wiarą. Muzułmanie często utożsamiają masonów z kulturą zachodnią i z dziewiętnastowiecznymi kolonistami francuskimi i angielskimi, z żydowsko-amerykańskimi elitami oraz dążeniem do laicyzacji państwa na wzór Turcji. We Francji wolnomularze starają się nie tylko ograniczyć wpływy Kościoła katolickiego, ale także organizacji muzułmańskich, sprzeciwiając się państwowym dotacjom dla muzułmańskich domów modlitwy. Ortodoksyjni żydzi obawiają się dążeń masonów do rozdzielenia religii od państwa w Izraelu. Wielu wyznawców nie akceptuje wiary w Wielkiego Budowniczego Wszechświata, uważając, że jest to deizm, który ma zastąpić wiarę w Boga objawionego przez tradycje religijne. Obawy budzi także obecność w lożach ateistów i agnostyków (w Wielkich Wschodach Francji i Belgii nie ma prawie wcale chrześcijan). Katolicy doświadczyli ponadto już od przełomu XVIII i XIX wieku wrogości wolnomularzy do hierarchicznego Kościoła katolickiego – w szczególności na terenie Francji oraz południa Europy. Nieufność budzi także kult zawieszonego przez papieża Klemensa V zakonu templariuszy. Istnieje wreszcie teoria spiskowa głosząca, że masoni tajnie czczą Szatana.
Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (mormoni)
Istnieje pogląd, że z obrządków masonerii czerpał inspirację Joseph Smith, który krótko należał do nieregularnej loży w stanie Illinois. Także kilku kolejnych prezydentów Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich było wolnomularzami. Mormoni często zaprzeczają wpływom masońskim tłumacząc zbieżność w niektórych ceremoniach ich wspólnym pochodzeniem od kultu sprawowanego w Świątyni Jerozolimskiej.
Wolnomularstwo a Kościół katolicki
Opis ogólny konfliktu
Papież Klemens XII 28 kwietnia 1738 wydał konstytucję apostolską In Eminenti, w której zabronił katolikom przynależności do lóż masońskich pod karą ekskomuniki. Jednak od czasu pontyfikatu Jana Pawła II ów zakaz został drastycznie zmniejszony, ponieważ już nie pod karą ekskomuniki groziło się ludziom, a jedynie napisano, że przynależność do stowarzyszeń tajnych jest zabroniona. Klemens XII zaznaczył także, że katolik nie powinien zapisywać się do organizacji, której cele są niejasne. Od tamtej pory podobne akty prawne były wydawane przez różnych papieży do końca XIX wieku. W wielu z nich masoneria była określana mianem sekty.
Konflikt między Kościołem katolickim a masonerią rozpoczął się – w warstwie ideowej – w pierwszej połowie XVIII wieku. Jednak w obliczu Wielkiej Rewolucji Francuskiej i niespotykanej wcześniej w Europie fali zamierzonej, zorganizowanej sekularyzacji, która towarzyszyła Rewolucji, ówczesne jawnie antykościelne postawy masonów stworzyły nowe bardzo trwałe podstawy antagonizmu.
Niektórzy masoni – w szczególności w krajach tradycyjnie katolickich – chcieli uczynić z masonerii coś w rodzaju antykościoła, za swojego duchowego przewodnika przyjmując znajdującego się na Indeksie ksiąg zakazanych Woltera. Papież Leon XIII pisał w Humanum Genus, że masoneria, wyznając ideały powszechnej równości i laicyzmu, może torować drogę komunizmowi.
W XX wieku kilkakrotnie niektórzy katolicy i wolnomularze chcieli podjąć dialog, w którego powodzenie nie wierzy jednak większość obserwatorów i analityków sytuacji. Kilka poglądów tradycyjnie przypisywanych wolnomularstwu, takich jak deizm, dążenie do świeckości państwa, zwalczanie pewnych przekonań głęboko zakorzenionych w katolicyzmie, które bywały i nadal bywają nazywane przez wolnomularzy „przesądami”, kłócą się z teologią i doktryną Kościoła katolickiego.
Wśród organizacji katolickich zainteresowanych tą problematyką było „Rycerstwo Niepokalanej”, którego założyciel Maksymilian Maria Kolbe zachęcał do modlitwy za członków lóż wolnomularskich. Statut tej organizacji jako podstawowy cel działalności wskazywał „staranie się o nawrócenie grzeszników, heretyków, schizmatyków itd., a najbardziej masonów, oraz uświęcenie wszystkich pod opieką i za pośrednictwem Najświętszej Maryi Panny Niepokalanej”. Jako taktykę walki „Milicji” na tych polach wskazywano „przede wszystkim modlitwę”.
Stan prawny
Zestawienie historycznych dokumentów papieskich dotyczących wolnomularstwa
Stan aktualny
W kodeksie prawa kanonicznego z 1917 istniał kanon 2335, który jednoznacznie stwierdzał:
„Kto się zapisuje do sekty masońskiej lub stowarzyszeń działających przeciwko Kościołowi podlega ekskomunice wiążącej mocą samego prawa, zarezerwowanej Stolicy Apostolskiej”.
Zapis ten obowiązywał niezmiennie aż do czasu wydania nowego kodeksu prawa kanonicznego w 1983.
W ramach przygotowań do wprowadzenia nowego kodeksu prawa kanonicznego, trwały w Kongregacji Nauki Wiary liczne dyskusje nad wykreśleniem bądź pozostawieniem kanonu 2335. Ostatecznie kanon ten został wykreślony i zastąpiony kanonem 1374, który ogólnie sformułował zakaz należenia do wszelkich organizacji działających przeciw Kościołowi, bez wyraźnego wskazania sankcji jakie za to grożą oraz wyszczególnienia tych organizacji.
Jednocześnie 26 listopada 1983 – w przeddzień ogłoszenia nowego kodeksu – ukazała się deklaracja Kongregacji Nauki Wiary (którą podówczas kierował kardynał Joseph Ratzinger), która jasno stwierdziła, że wszystkie formy ruchu masońskiego zaliczają się do kategorii „stowarzyszeń działających przeciw Kościołowi” i w związku z tym:
„Wierni, którzy należą do stowarzyszeń masońskich, są w stanie grzechu ciężkiego i nie mogą przystępować do Komunii Świętej”.
W czasie audiencji udzielonej kardynałowi Ratzingerowi Jan Paweł II zatwierdził tę deklarację i nakazał jej opublikowanie. Obowiązuje ona do dzisiaj. W praktyce oznacza to, że katolicy nie mogą być wolnomularzami bez ryzyka poważnego konfliktu sumienia.
Dokument z 26 listopada był wynikiem wcześniejszej deklaracji (z 17 lutego 1981), w której zapisano między innymi:
„1. Dotychczasowa praktyka dyscyplinarna Prawa Kanonicznego nie została w niczym zmodyfikowana i obowiązuje w całej pełni.
2. Nie została więc skasowana ani ekskomunika, ani inne przewidziane kary”.
Wolnomularstwo a lazaryci
Odniesienia do wolnomularstwa pozostały po dziś dzień w niektórych stowarzyszeniach, które mimo iż formalnie nie są strukturami Kościoła katolickiego to jednak z uwagi na swoją genezę i historię czują się w obowiązku nawiązywać do oficjalnego nauczania katolickiego. Jedną z takich struktur jest wywodzący się z tradycji wypraw krzyżowych Zakonu Rycerzy i Szpitalników świętego Łazarza z Jerozolimy. W 2013 wielki mistrz obediencji Orleańskiej Jan hrabia Dobrzensky z Dobrzenic, wielki mistrz emeritus książę Charles-Philippe Marie Louis d’Orléans oraz protektor duchowy i kapelan generalny kard. Dominik Duka podpisali deklarację, w której podkreślono m.in., że „Zakon prosi każdego postulanta o zobowiązanie się do przestrzegania dekretu Kongregacji Nauki Wiary dotyczącego odrzucenia członkostwa w masonerii, zatwierdzonego przez Jego Świątobliwość Papieża Jana Pawła II w dniu 26 listopada 1983.”
Wolnomularstwo a Apostolski Kościół Episkopalny
Na tle negatywnego, zdystansowanego czy najwyżej neutralnego stosunku kościołów chrześcijańskich do wolnomularstwa, dość wyraźnie wyróżnia się postawa Apostolskiego Kościoła Episkopalnego (Apostolic Episcopal Church) wyrażona w Deklaracji "The Apostolic Episcopal Church and Freemasonry" promulgowanej 1 sierpnia 2017 r. przez aktualnego prymasa tej wspólnoty w której zapisano m.in. "Niektórzy twierdzą, że masoneria jest przeciwna ortodoksyjnemu chrześcijaństwu, ponieważ promuje formę synkretyzmu lub w inny sposób koliduje z chrześcijańskimi wierzeniami i obowiązkami" podczas gdy "osoby blisko związane z AEC w niektórych przypadkach były odpowiedzialne za zachowanie i ponowne odkrycie aspektów tradycji masońskiej, które w innym przypadku zostałyby utracone lub zapomniane"
Wolnomularstwo a ezoteryka
Wolnomularstwo ma charakter ezoteryczny. Wśród masonów zdarzają się zwolennicy humanistycznej astrologii, antropozofii (sam jej twórca Rudolf Steiner należał do loży rytu Memphis-Misraim), teozofii i gnozy. Do lóż należeli magowie (Eliphas Lévi, Aleister Crowley) i okultyści. Większość lóż ma jednak nastawienie racjonalistyczne. Jedną z mitycznych postaci wolnomularstwa jest Hermes Trismegistos. Szczególnie ezoteryczny charakter mają nieliczne już loże Le Droit Humain, dawniej – zwłaszcza w Federacji Angielskiej, Holenderskiej, Hinduskiej, Amerykańskiej i Polskiej – silnie związane z teozofią. Obecnie jednak mają one w większości krajów (także w Polsce) charakter liberalny, adogmatyczny i racjonalistyczny, a występujące niegdyś w nich – poza środowiskiem francuskim i belgijskim – wątki teozoficzne zostały zaniechane. Ezoteryczny charakter mają również szczególnie popularne w krajach francuskojęzycznych loże rytu Memphis-Misraim; w Polsce pojawiły się one w dwudziestoleciu międzywojennym, teraz działają tylko loże niezarejestrowane. Niektórzy wolnomularze doceniający wkład Kościoła w rozwój cywilizacji europejskiej, dostrzegający jednak jego negatywne cechy, współtworzyli zreformowane kościoły liberalno-katolickie, które odrzucają wiele nauk Kościoła rzymskokatolickiego: pozwalają na małżeństwa księży, kapłaństwo kobiet, stosowanie antykoncepcji, zawieranie związków przez homoseksualistów (ponieważ według nich nie potępiał ich Jezus, tylko Stary Testament) i na rozwody, odrzucają dogmat o nieomylności papieża, dogmat o grzechach śmiertelnych, a także o tym, że jedynie Kościół katolicki głosi prawdę, dodatkowo zachęcają swoich wiernych do studiowania innych religii, Maryję traktują jako żeński aspekt bóstwa, odrzucali również obowiązujący do lat sześćdziesiątych XX wieku Indeks ksiąg zakazanych, na którym znajdowały się dzieła Goethego, Kanta, Kopernika, Pascala, Adama Mickiewicza itd.
Wolnomularze nie czczą szatana. Zostali oni z nim utożsamieni, ponieważ do wolnomularstwa należało bardzo wiele znanych osobistości, które cynicznie odnosiły się do chrześcijaństwa. Prawdą jest również, że włoski poeta Giosuè Carducci, należący do loży wolnomularskiej, napisał Hymn do Szatana. Wiersz ten miał jednak charakter gnostycki, a nie satanistyczny. Pod koniec XIX wieku o kontakty z diabłem oskarżył wolnomularzy ex-mason Léo Taxil. Prędko został jednak zdemaskowany jako oszust.
Organizacje paramasońskie
Na całym świecie istnieje również szereg organizacji paramasońskich i pseudomasońskich, nieuznawanych przez loże „regularne” i „liberalne” za masońskie. W krajach wysoko rozwiniętych istnieją organizacje wzorowane na wolnomularskich dla dzieci masonów i młodzieży („młodzieżówki masońskie” – np. Zakon DeMolay dla chłopców w wieku 12-21 lat) czy dziewczęcy Order of the Rainbow Girls oraz rodzin masonów (loże adopcyjne).
Z organizacji paramasońskich działają w Polsce m.in.:
Niezależny Zakon Odd fellows (Stowarzyszenie Bratniej Pomocy Odd Fellows), o charakterze filantropijno-towarzyskim, członkowie winni wierzyć w najwyższą istotę, stworzyciela i organizatora wszechświata oraz braterstwo ludzi. Stowarzyszenie propaguje wolność myśli i sumienia, zwalczanie przesądów, zabobonów, zazdrości i zawiści. Propaguje doskonalenie siebie poprzez sprawiedliwe działanie, okazywanie cierpliwości oraz ludzkiej miłości.
Ordo Templi Orientis Antiqua & La Couleuvre Noire (O.T.O.A. & L.C.N.) Kwatera Europejska – nurt gnostycko-magiczny – od 2002 roku.
Ordo Templi Orientis(O.T.O.) – od 2008 roku, tradycja thelemiczna. W skład nauk wchodzą m.in.: magia, rytuały, Kabała, hermetyzm.
Międzynarodowy Święty Zakon Ra-Hoor-Khuit’a (H.O.O.R.) oraz Świątynia Mentu – od 2004 roku, tradycja thelemiczna.
Hermetic Mystic Order of Red Mountain Pass of Babylon – nurt mistyczno-gnostycko-kabalistyczny – od 2003 roku.
Suwerenny Order Świętego Stanisława – organizacja założona w 1979 przez Juliusza Nowinę Sokolnickiego, od 1990 działa jako umiędzynarodowiona struktura niezależna z przymiotnikiem „suwerenny” w nazwie. W swoich szeregach ma znaczący odsetek wolnomularzy (w Polsce m.in. Tadeusz Cegielski). Początkowo było to stowarzyszenie charytatywne, od lat 90. niektóre struktury narodowe ewoluowały w stronę „paramasonerii” rozbudowując swoje ceremonie i przekształcając pięć klas orderu w namiastkę pięciu kolejnych stopni. Na Ukrainie Order został uznany za jedną z najbardziej wpływowych organizacji masońskich.
Grupa „Odyniec” – utworzony 6 sierpnia 2009 roku elitarny think tank mający wśród członków wybitnych polskich oraz zagranicznych naukowców, artystów oraz inżynierów.
Poprzez organizację paramasońską nie należy rozumieć takiej, która aspiruje czy rości sobie miano masońskiej (to dotyczy organizacji pseudomasońskich), przeciwnie nawet, często organizacje te nie tylko nie są za wolnomularskie uznawane przez zakony masońskie, ale i same wyraźnie się od takich związków odcinają (np. rotarianie, Odd Fellows czy Fundacja Batorego). Organizacje paramasońskie łączy z masońskimi szereg podobieństw, zwłaszcza w aspekcie organizacyjnym, czasami ideowym.
Wpływ na sztukę
W Wojnie i pokoju Lwa Tołstoja hrabia Piotr Bezuchow wstępuje do loży. Rytuał inicjacji jest w całości opisany.
W Lochach Watykanu francuskiego noblisty André Gide’a w sposób prześmiewczy opisane jest nawrócenie się na katolicyzm pod wpływem wizji wolnomularza, który wcześniej rzucił kamieniem w figurkę Matki Boskiej.
W Czarodziejskiej górze Tomasza Manna Lodovico Settembrini, jedna z ważniejszych postaci, która reprezentuje światopogląd humanistyczny, jest wolnomularzem.
W Wahadle Foucaulta Umberta Eco bohaterowie próbują rozwikłać zagadkę tajnych stowarzyszeń: masonerii, różokrzyżowców, templariuszy i ich tajemniczych powiązań.
W księdze IV Pana Tadeusza Adama Mickiewicza pojawiają się „hiramscy cieśle”.
W Popiołach Stefana Żeromskiego Olbromski przystępuje do loży. Elementy barwnie opisanego rytuału są bliskie rzeczywistemu, co może wskazywać, że sam Żeromski był masonem lub miał dobrych informatorów. W tym opisie rytuał podniesienia do trzech podstawowych stopni wtajemniczenia skondensowany jest w jeden.
Wielki Kofta i Wilhelm Mistrz – Johanna Wolfganga Goethego.
O wolnomularzach wspomina także James Joyce w Ulissesie i Edgar Allan Poe w opowiadaniu Beczka Amontillado.
Stanisław Przybyszewski w Moich współczesnych przytacza anegdotę, jak katolicy-chłopi z Wielkopolski postrzegali masonów-mieszczan, i wspomina o Polaku-masonie, którego poznał w Norwegii.
W powieści Sto lat samotności Gabriela Garcíi Marqueza mowa jest o masonach jako o republikańskich liberałach.
W powieści W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta kilkakrotnie pada słowo masoneria i Wielki Wschód.
Bohater powieści Stan zawieszenia Saula Bellowa zamawia do domu ulotkę reklamującą masonerię szkocką.
W powieści Człowiek bez właściwości Roberta Musila masoni zostają dwukrotnie wspomniani.
W opowiadaniu Republika marzeń Brunona Schulza pojawiają się „bracia spod znaku kielni”.
W powieści Wita Tadeusza Micińskiego antagonista tytułowej bohaterki – D’Arżanow – jest „Wielkim Koftą”, czyli najwyższym mistrzem masonerii. Wolnomularstwo rozpatrywane jest przez autora w kontekście zapobiegnięcia upadkowi I Rzeczypospolitej.
Same słowa „mason” i „masoneria” pojawią się także w Dziennikach Witolda Gombrowicza, w Sztukmistrzu z Lublina Isaaca Singera i w Kalendarzu i klepsydrze Tadeusza Konwickiego.
Słowo „frankmason” pojawia się w Fantazym Juliusza Słowackiego.
Słowo „wolnomularstwo” pojawia się w powieści Esther Stefana Chwina.
Juliusz Verne w powieściach Dzieci kapitana Granta i Robur Zdobywca wspomina o loży masońskiej. Te dzieła nie zawierają jednak wielu informacji o wolnomularstwie.
W opartej na kabale powieści Golem Gustava Meyrinka pojawia się słowo wolnomularz, z tym że w zupełnie innym kontekście, bo na określenie osoby o skłonnościach pedofilskich, używane w mowie potocznej.
W powieści Johna Steinbecka Na wschód od Edenu jeden z bohaterów zostaje masonem.
Holenderski pisarz Harry Mulisch wspomina o masonach w powieści Odkrycie nieba w odniesieniu do Arki Przymierza. W noweli Czarne światło Mulisch szkicuje domniemaną działalność wolnych murarzy przy wznoszeniu gotyckich katedr.
W powieści Cały smutek Belgii belgijskiego pisarza Hugo Clausa masoni zostają kilkakrotnie wspomniani przez katolickich bohaterów jako zagrożenie dla Kościoła.
W rozdziale III rozprawy filozoficznej O podstawie moralności Artur Schopenhauer posługuje się wyrażeniem „niebezpieczeństwo wygnania z wielkiej loży masońskiej uczciwych ludzi”.
Chorwacki pisarz Miroslav Krleža o poglądach socjalistycznych w powieści Na krawędzi rozumu ironizuje na temat jego zdaniem „drobnomieszczańskich” wolnomularzy.
W powieści Józef Balsamo Aleksandra Dumasa będącej pierwszą częścią cyklu powieściowego Pamiętniki lekarza, opisany jest dokładnie rytuał wolnomularski. Cały cykl oparty jest na tezie, że rewolucja francuska była masońskim spiskiem zaplanowanym już w 1770 roku.
Andrzej Strug w powieści Wyspa zapomnienia w sposób alegoryczny zarysował ideę i cele wolnomularstwa.
Pewne informacje na temat masonerii zawarte są dziele Legenda Europy Piotra Kuncewicza.
O masonerii wspomina kilkakrotnie w swoich dziełach Jerzy Prokopiuk.
W książce Frabato Franza Bardona, główny bohater walczy z masonami we względzie magicznym.
Wolnomularski charakter ma opera Wolfganga Amadeusa Mozarta Czarodziejski flet.
Już pierwsze słowa opery Ça Ira Rogera Watersa do libretta Nadine i Étienne’a Roda-Gila, której prapremiera odbyła się 25 sierpnia 2006 roku, o godzinie 21:00 w Poznaniu, odwołują się do wolnomularskich idei „Chcąc cieszyć się życiem, musisz zrozumieć, że wiedza to niezbędny klucz do wolności”. Pojawia się symbolika wolnomularska: trójkąt z okiem wieńczący piramidę, cyrkiel, węgielnica i inne. Cała opera przepojona jest duchem masońskim, zaś dominującym elementem scenografii są 4 reflektory, których snopy światła nad sceną układają się we wspomniane wyżej: cyrkiel i węgielnicę. Nie jest niczym dziwnym, bowiem opera oparta jest na historii Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Zbigniew Nienacki w swojej wczesnej powieści Niesamowity dwór opisuje historię dworku szlacheckiego, który był, jak się okazało, siedzibą loży masońskiej. Na tle sensacyjnej fabuły autor szkicuje historię wolnomularstwa w Europie i w Polsce oraz przybliża czytelnikowi masońskie idee i rytuały, jak również wpływ wolnomularstwa na sztuki piękne i literaturę polską.
W Karierze Nikodema Dyzmy Tadeusza Dołęgi-Mostowicza tytułowy bohater przystępuje do loży Gwiazdy Trzypromiennej
Wolnomularzem jest Eberhard Mock, główny bohater cyklu powieści Marka Krajewskiego.
Znani pisarze i filozofowie, którzy byli wolnomularzami, to: Johann Wolfgang von Goethe, Adam Mickiewicz, Aleksander Puszkin, George Byron, Ludwik Hass, Heinrich Heine, Monteskiusz, Robert Burns, Joseph de Maistre, Karl Philipp Moritz, Arthur Conan Doyle, Rudyard Kipling, Alexander Pope, Giacomo Casanova, Walter Scott, Jonathan Swift, Anthony Trollope, Voltaire, Stendhal, Oscar Wilde, Johann Gottlieb Fichte, Gotthold Ephraim Lessing, Lew Tołstoj, Rudolf Steiner, Jerzy Stempowski, Giosue Carducci, Christian Jacq, Aleister Crowley, Julian Ursyn Niemcewicz, Henryk Rzewuski, Julius Evola, Stanisław Kostka Potocki, Piotr Kuncewicz, Andrzej Nowicki, Cezary Leżeński, Andrzej Strug, Cyprian Godebski, Aleksander Fredro, Mark Twain, Joachim Lelewel, Karel Čapek, Janusz Korczak, Benjamin Franklin, Wojciech Bogusławski.
Zobacz też
B’nai B’rith
Ordo Templi Orientis
Masonologia
Le Droit Humain
∴
Przypisy
Bibliografia
Irène Mainguy, Symbolika Masońska Trzeciego Tysiąclecia, Wydawnioctwo TRIALOG, Warszawa 2020,
Ks. Louis Gaston Adrien de Ségur, Wolno-mularze, czym są, co robią i czego chcą, wydano nakładem Księgarni Katolickiej, Kraków 1885
Artur Stanisław Bier, Masoneria Powszechna "Symboliczna" Starożytnego i Przyjętego Szkockiego Obrządku i pokrewne jej odłamy masońskie, red. Norbert Wójtowicz, Warszawa 2021.
Dr. Kazimierz Janowski, Wolnomularswto (MASONERJA), Wydawnictwo "Kultura i sztuka", 1910 Lwów
Stanisław hr. Małachowski-Łempicki, Wolnomularstwo polskie a muzyka, Biblioteka "Wiadomości Muzycznych" pod redakcją Edwarda Wrockiego, (wytłoczone w pięciuset egzemplarzach - numerowanych), Warszawa 1926
Pamiątki masońskie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu (katalog), Toruń 1970
Tadeusz Cegielski, Ordo ex chao: wolnomularstwo i światopoglądowe kryzysy XVII i XVIII wieku, Warszawa 1994, .
Roberto Gervaso, Bracia przeklęci. Historia masonerii, przeł. Katarzyna Kościelak, Warszawa 2005, .
Domenico V. Ripa Montesano, Vademecum di Loggia, Edizione Gran Loggia Phoenix – Roma 2009, .
Ludwik Hass, Sekta farmazoni warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721-1821), Warszawa 1980, .
Stanisław Małachowski-Łempicki, Dzieje wolnomularstwa w Płocku, Płock 2017, ss. 24.
Józef Sebastian Pelczar, Masoneria. Jej istota, zasady, dążności, początki, rozwój, organizacja, ceremoniał i działanie., Krzeszowice 2004, .
Jerzy Siewierski, Dzieci Wdowy, czyli opowieści masońskie, Milanówek 1992, .
Jerzy Wójtowicz, Masoneria – wielka niewiadoma? Studium z dziejów tzw. tajnych towarzystw w Europie nowożytnej (XVIII-XX w.), Toruń 1992, .
Norbert Wójtowicz, Wielki Architekt Wszechświata. Teologiczna krytyka masońskich wizji Boga, Warszawa 1999, .
Norbert Wójtowicz, Masoneria. Mały słownik, Wyd. Verbinum, Warszawa 2006, .
John K. Young, Barb Karg, Masoni. Sekrety tajemniczej organizacji, Gliwice 2007, .
Jeremy Harwood, Sekretna historia masonerii, Wydawnictwo MUZA S.A., Warszawa 2007, .
Norbert Wójtowicz, Wolnomularstwo a Kościół katolicki. Wrogowie, przeciwnicy czy konkurenci? (Krzeszowice 2014), .
Załęski Stanisław, O masonii w Polsce od roku 1742 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich, Kraków 1908.
Paweł Janowski, Masoneria III. Doktryna, IV. Symbolika i obrzędowość, V. Kościół katolicki a masoneria, VI. W Polsce, Enc.Kat t. XII, kol. 138-151.
Linki zewnętrzne
Karolina Głowacka i Tadeusz Cegielski, Masoneria – historia, rytuały i całkiem jawne tajemnice, kanał „Radio Naukowe” na YouTube, 27 stycznia 2022 [dostęp 2023-09-09].
Wielki Wschód Polski
Wielki Wschód Rzeczypospolitej Polskiej
Loża Nr 2 Walerian Łukasiński (WLNP)
Loża Kultura na Wschodzie Warszawy
wolnomularstwo.pl
Wielka Loża Narodowa Polski
Ars Regia – nowa strona pisma wolnomularskiego
Międzynarodowy Mieszany Zakon Wolnomularski "Le Droit Humain" w Polsce
GLCS Polska
Masonica Norberta Wójtowicza w wolnym dostępie w Repozytorium CeON
Masonica Norberta Wójtowicza
Bractwo św. Piusa X o masonerii
Szkice o masonerii Krajskiego
Albert Pike – Morals and dogma (Jedna z najważniejszych ksiąg masonerii)
Byłe Artykuły na Medal | 80,344 |
513344 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Legia%20Warszawa%20%28pi%C5%82ka%20no%C5%BCna%29 | Legia Warszawa (piłka nożna) | Legia Warszawa – polski klub piłkarski z siedzibą w Warszawie, występujący w Ekstraklasie. Kontynuator tradycji – powołanej w marcu 1916 w Kostiuchnówce pod Maniewiczami na Wołyniu – piłkarskiej drużyny Legionowej, reaktywowanej 14 marca 1920 w Warszawie. Od lat 90. XX wieku zajmuje 1. miejsce w tabeli wszech czasów Ekstraklasy, będąc zarazem jednym z najbardziej utytułowanych polskich klubów piłkarskich na arenie międzynarodowej (m.in. półfinalista Pucharu Europy Mistrzów Krajowych 1969/1970 i Pucharu Zdobywców Pucharów 1990/1991, a także ćwierćfinalista Ligi Mistrzów 1995/1996).
Początkowo klub działał jako jedna z sekcji wielosekcyjnego CWKS-u Legia, a w niezależny podmiot (Autonomiczną Sekcję Piłki Nożnej) przekształcił się 25 kwietnia 1989. Od 12 lutego 1997 ma status Sportowej Spółki Akcyjnej (SSA), natomiast od 13 czerwca 2003 występował pod nazwą Klub Piłkarski Legia Warszawa. Od 11 lipca 2012 roku pełna nazwa klubu to: Legia Warszawa Spółka Akcyjna.
Historia
Założenie klubu
Legia przyjmuje za rok założenia 1916, odwołując się do powstania drużyny piłkarskiej Legionów Polskich w okolicach Maniewicz na Wołyniu. Data ta jest niekiedy podważana.
Do utworzenia klubu w 1916 roku w znacznym stopniu przyczynił się wybuch I wojny światowej, ponieważ w skład ówczesnych Legionów Polskich wchodziło wielu żołnierzy, którzy przed wojną uprawiali futbol. Żołnierze, często młodzi ludzie pochodzący z południa Polski (głównie z Krakowa i Lwowa), przed wojną uprawiali sport, dlatego po sformowaniu drużyna szybko zaczęła odnosić sukcesy. Piłka nożna była dobrym sposobem spędzania wolnego czasu. W momentach spokoju na froncie organizowano mecze piłkarskie, do których potrzebne było zdobycie piłki, zbudowanie prowizorycznych bramek oraz znalezienie kilkunastu chętnych do gry.
Pierwsze treningi drużyna rozpoczęła wiosną 1915 roku w Piotrkowie na Wołyniu, natomiast między 5 a 15 marca 1916 – na wniosek chorążego Zygmunta Wasseraba (przedwojennego piłkarza klubu Pogoń Stryj) – w kancelarii kompanii sztabowej Komendy Legionów Polskich w Kostiuchnówce (znajdującej się niedaleko Maniewicz na Wołyniu) doszło do założenia klubu piłkarskiego. Na prezesa organizacji mianowano chorążego Władysława Groelego, a plutonowy Stanisław Mielech zaproponował nazwę „Drużyna Sportowa Legia”, która została przyjęta (częściej stosowane określenie zespołu w późniejszym okresie to drużyna Legionowa). Innymi propozycjami nazwy były: „Drużyna Komendy Legionów” oraz „Styr”. Przyjęto również biało-czarne barwy i herb ukazujący białą literę „L” (symbol Legionów) na czarnej tarczy. Piłkarze grali w białych strojach z ukośnymi czarnymi pasami, co było nawiązaniem do drużyny Czarnych Lwów.
Na wiosnę 1916 roku zespół rozegrał szereg meczów z innymi drużynami żołnierskimi, które w większości zakończyły się zwycięstwami Legii. Najstarsze zachowane wyniki meczów to: 7:0 z Dywizyjnym Zakładem Sanitarnym, 3:3 z 6. Pułkiem Piechoty Legionów oraz dwa zwycięstwa (6:4 i 3:1) z 4. Pułkiem Piechoty Legionów. W lipcu 1916 – w związku z ofensywą Brusiłowa – Legiony zaczęły wycofywać się na zachód, a klub przeniósł się do Warszawy. Pierwszy mecz, w którym rywalem była Polonia Warszawa, odbył się 29 kwietnia 1917 roku na Agrykoli i zakończył remisem 1:1. Łącznie z dziewięciu rozegranych w Warszawie spotkań Legia wygrała sześć, a trzy zremisowała. W pierwszym wyjazdowym spotkaniu drużyna odniosła zwycięstwo 2:1 nad Cracovią (ówczesnym mistrzem Polski) w Krakowie, wobec czego została nieoficjalnym mistrzem kraju. W 1918 roku wojna się zakończyła, lecz drużyna kontynuowała grę na szczeblu amatorsko-towarzyskim.
Lata 20. i 30. XX wieku
Klub został reaktywowany 14 marca 1920 roku. W salach kasyna oficerskiego w Zamku Królewskim grupa byłych oficerów utworzyła Wojskowy Klub Sportowy (WKS) Warszawa, ustalając dla niego biało-czerwone barwy statutowe. Wśród nich był Zygmunt Wasserab, jeden z założycieli klubu.
Z powodu wojny polsko-bolszewickiej i udziału w niej wielu warszawskich piłkarzy, WKS nie został zgłoszony do premierowych rozgrywek o mistrzostwo Polski w 1920. W sezonach 1921–1926 drużyna nie uzyskała awansu poza klasę A okręgu warszawskiego, lecz dla samego klubu był to bardzo ważny okres. W 1922 roku, z inicjatywy Zygmunta Wasseraba i Jerzego Misińskiego, zmieniono jego nazwę – na Wojskowy Klub Sportowy „Legia” Warszawa. Ponadto uchwalono statut (wzorowany na dokumencie Pogoni Lwów) umożliwiający grę w zespole osobom cywilnym. W tym czasie zawiązano także fuzję z najstarszym warszawskim klubem sportowym, Koroną, co spowodowało przejęcie nowych, biało-zielonych barw klubowych.
W pierwszym międzynarodowym meczu, rozegranym 18 maja 1922, Legia przegrała na własnym stadionie 2:9 z czechosłowacką Viktorią Żiżkow Praga. Rok później w mistrzostwach Warszawy Wojskowi zajęli 3. miejsce.
Po pierwszym w historii awansie poza klasę A w 1927 roku, Legia zakwalifikowała się do nowo powstałej Polskiej Ligi Piłki Nożnej. Pierwszym prezesem Ligi Polskiej został ówczesny prezes warszawskiego zespołu, Roman Górecki. Debiutanckie ligowe zwycięstwo Wojskowi odnieśli 8 maja w Łodzi – przeciwnikiem był Klub Turystów, a mecz zakończył się wynikiem 6:1. Jednocześnie piłkarz Legii, Marian Łańko, zdobył pierwszą ligową bramkę z rzutu wolnego oraz zanotował pierwszego hat-tricka w historii klubu. W tym samym roku, w meczu z Pogonią Lwów, klub doznał najwyższej ligowej porażki, przegrywając 2:11. Na koniec sezonu Legia zajęła piąte miejsce, mimo pięciu porażek na początku rozgrywek. Napastnik Legii Marian Łańko zajął drugie miejsce w klasyfikacji strzelców, z 31 bramkami. Przez dwa kolejne sezony Legia zajmowała wyższe miejsca w lidze niż inne stołeczne kluby: Polonia i Warszawianka.
W 1930 roku, po trzech latach budowy, otwarto przy ulicy Łazienkowskiej Stadion Wojska Polskiego. W pierwszym meczu na nowym obiekcie Legia zremisowała z Europą Barcelona 1:1. W tym samym roku legioniści pokonali Ruch Hajduki Wielkie 7:1 w swoim setnym występie w ekstraklasie. Legia odnosiła wówczas największe przedwojenne sukcesy i do mistrzostwa Polski w latach 1930 i 1931 zabrakło jej odpowiednio trzech i jednego punktu. Ponadto, w pierwszej edycji nagród Ministerstwa Spraw Zagranicznych za najlepsze wyniki w rywalizacji międzynarodowej, Wojskowi otrzymali „wędrowny” puchar.
W sezonie 1935 Legia utrzymała się w lidze, uzyskując jeden punkt przewagi nad zdegradowaną Cracovią, a następnie w 1936 roku – w jubileusz 20-lecia istnienia – przegrała siedem kolejnych meczów z rzędu i zanotowała jedyny w historii spadek z najwyższej klasy rozgrywkowej. W 1936 kierownikiem piłkarskiej sekcji Legii został pułkownik Leopold Okulicki, późniejszy ostatni dowódca Armii Krajowej, który z prezesem zarządu Alojzym Gluth-Nowowiejskim próbował wyprowadzić klub z głębokiej zapaści. W 1937 roku władze klubu zdecydowały o jego powrocie do wojskowego statutu, w efekcie czego z pierwszego zespołu odeszły prawie wszystkie osoby cywilne, głównie do innych warszawskich drużyn. Wtedy też Legia zajęła czwarte miejsce w klasie A okręgu warszawskiego, a rok później pierwsze, premiowane grą w barażach o I ligę. Wojskowi uplasowali się w nich na trzeciej pozycji i nie zdołali awansować. Zarząd zareagował wycofaniem drużyny ze wszystkich rozgrywek i zdecydował o jej udziale tylko w meczach towarzyskich. W 1938 roku rozwiązano większość sekcji klubu, pozostawiając jedynie trzy: tenisową, pływacką i motorową.
Lata 40.
Po zakończeniu II wojny światowej – w kwietniu 1945 roku – klub reaktywowano pod nazwą I Wojskowy Klub Sportowy Warszawa, a w czerwcu dodano historyczny człon „Legia”. Wśród osób, które przyczyniły się do odbudowy klubu, byli m.in.: Julian Neuding – przedwojenny pięściarz warszawskiego Makabi, Karol Rudolf – przedwojenny działacz Legii, Henryk Czarnik i Józef Ziemian – piłkarze Legii z okresu międzywojennego. Drużyna początkowo rozgrywała spotkania towarzyskie z zespołami stołecznymi, lecz później także z klubami z innych krajów, m.in. ze szwedzkim IFK Norrköping oraz jugosłowiańskim Partizanem Belgrad.
W pierwszych powojennych mistrzostwach Polski, rozegranych w 1946 roku, Legia zajęła drugie miejsce w swojej grupie eliminacyjnej, odpadając z dalszej rywalizacji. Legionistów wyprzedziła wtedy Polonia Warszawa, która następnie zdobyła mistrzostwo.
W 1948 roku, do startującej po dziewięcioletniej przerwie najwyższej klasy rozgrywkowej, Wojskowi zakwalifikowali się po zwycięstwie w eliminacjach międzyokręgowych makroregionu północno-wschodniego, a także po zdobyciu drugiego miejsca w kwalifikacjach ogólnopolskich. Pierwszy powojenny mecz w ekstraklasie Legia rozegrała 14 marca 1948, pokonując Polonię Bytom 3:1. Na koniec premierowego (po wojnie) sezonu ligowego legioniści zajęli czwartą pozycję w tabeli.
Przez dwa kolejne sezony Legia utrzymywała się w I lidze w związku z korzystniejszym bilansem bramek w stosunku do zdegradowanych zespołów, zajmując odpowiednio 9. i 10. miejsce. W listopadzie 1949, po reformach wprowadzonych przez ówczesne władze, ponownie zmieniono nazwę klubu – na Centralny Wojskowy Klub Sportowy Warszawa; nadano mu również nowy herb (duża litera C, a w niej mniejsze: W, K, S). Oficjalnym patronem drużyny zostało Ludowe Wojsko Polskie. Legia stała się klubem wojskowym, miała więc możliwość pozyskiwania piłkarzy innych klubów w ramach poboru. Na tej zasadzie do Warszawy trafili później m.in. Lucjan Brychczy, Ernest Pohl czy Edmund Kowal.
Lata 50.
W 1951 roku, gdy na wzór radziecki mistrzem Polski zostawał zdobywca krajowego pucharu, warszawska drużyna zajęła trzecie miejsce w lidze, a w rozgrywkach pucharowych przegrała w 1/8 z Polonią Warszawa. Rok później Legia odniosła pierwszy sukces w turnieju o Puchar Polski – Wojskowi awansowali do finału, w nim jednak po raz kolejny ulegli stołecznej Polonii (0:1). Należy podkreślić, że do tego etapu rozgrywek dotarł zespół rezerw, natomiast pierwsza drużyna odpadła w 1/8, przegrywając z Lechią Gdańsk. W lidze klub uplasował się na 6. pozycji, a w Pucharze Zlotu Młodych Przodowników (premierowej edycji Pucharu Ligi) odpadł w fazie grupowej. W 1953 roku Legia zajęła 5. miejsce w ekstraklasie. W następnym sezonie – oprócz osiągnięcia miejsca 7. – zespołowi udało się dojść do półfinału Pucharu Polski, w którym zwyciężyła warszawska Gwardia (2:1).
Legia wywalczyła pierwsze trofeum 29 września 1955, pokonując w finale Pucharu Polski Lechię Gdańsk 5:0. Miesiąc później, 20 listopada, klub sięgnął po premierowe mistrzostwo Polski – po remisie 1:1 z Zagłębiem w Sosnowcu. Zespół trenowany przez Węgra Jánosa Steinera zdobył pierwszy dublet w historii polskiej piłki nożnej. W kolejnym sezonie szkoleniowcem Legii został Ryszard Koncewicz. Klub obchodził 40-lecie istnienia i powtórzył osiągnięcia z poprzedniego roku. Najpierw przypieczętował mistrzostwo Polski po remisie 2:2 z ŁKS-em Łódź, a następnie pokonał w pucharowym finale Górnika Zabrze w stosunku 3:0. Wymienione sukcesy mogły dokonać się m.in. poprzez wzmocnienie drużyny (za pomocą wspomnianego poboru do wojska) zawodnikami z takich klubów jak Polonia Bytom, Ruch Chorzów, czy Wawel Kraków. Ten ostatni, podobnie do większości ówczesnych Okręgowych Wojskowych Klubów Sportowych (OWKS), został rozwiązany. Oficjalnie z powodu „reorganizacji pionu wojskowego”, jednak w praktyce oznaczało to wzmocnienie CWKS-u. Legia odniosła w tamtym okresie najwyższe zwycięstwo w historii, pokonując Wisłę Kraków 12:0 – spotkanie odbyło się 19 sierpnia 1956 w Warszawie. Ponadto trzy pierwsze miejsca w klasyfikacji bramkowej na koniec sezonu zajęli legioniści, a tytuł króla strzelców wywalczył autor 21 trafień, Henryk Kempny.
W 1956 roku Legia, oprócz zdobycia krajowego dubletu, zadebiutowała w europejskich rozgrywkach, rywalizując w 1/16 finału Pucharu Europy Mistrzów Krajowych z mistrzem Czechosłowacji – Slovanem Bratysława. W pierwszym spotkaniu polski zespół przegrał 0:4, a w rewanżu na własnym stadionie wygrał 2:0 po golach Kowala i Brychczego. Wynik dwumeczu skutkował jednak odpadnięciem z turnieju. Rywalizację przy ulicy Łazienkowskiej śledziło wtedy 40 tysięcy kibiców.
2 lipca 1957 – na zebraniu, któremu przewodniczył pułkownik Edward Potorejko – zatwierdzono statut klubu i wybrano pierwszy 31-osobowy Zarząd WKS Legia, z którego następnie wyłoniono 11-osobowe prezydium. Zmienił się również charakter prawny klubu. Z dotychczasowej jednostki wojskowej, jaką był CWKS, powołano stowarzyszenie sportowe posiadające osobowość prawną. Zmianie uległa również nazwa klubu, gdyż powrócono do historycznej: Legia (Wojskowy Klub Sportowy „Legia” Warszawa). Ponadto zatwierdzono nowe, obowiązujące do dzisiaj barwy: biało-czerwono-zielono-czarne (w późniejszym czasie zamieniono kolejność dwóch pierwszych kolorów) i przyjęto aktualny do dziś (z przerwami) herb.
Piłkarze Legii (występujący jako reprezentacja Warszawy) zostali zaproszeni do Hiszpanii, aby 24 września rozegrać pierwszy mecz na nowym stadionie FC Barcelony, Camp Nou. Spotkanie zakończyło się wynikiem 4:2 dla gospodarzy. Zmagania ligowe w ówczesnym sezonie drużyna zakończyła na 4. miejscu, a z Pucharem Polski pożegnała się na etapie 1/8, przegrywając z Ruchem Chorzów 1:2 – należy przypomnieć, że w tamtym okresie (do 1961 roku) w I lidze grano według cyklu wiosna-jesień.
W 1958 roku Legia zajęła 6. miejsce w rozgrywkach o mistrzostwo Polski, a w 1959 ponownie 4.
Lata 60.
W latach 60. XX wieku Legia regularnie zajmowała czołowe miejsca w ligowej tabeli. W 1960 roku na Stadionie Wojska Polskiego zamontowano sztuczne oświetlenie, dzięki czemu obiekt stał się drugim w Polsce, na którym można było rozgrywać mecze po zmroku. Pierwsze spotkanie bez naturalnego światła odbyło się 5 października z duńskim AGF Arhus w ramach kwalifikacji do Pucharu Europy Mistrzów Klubowych. Legia zwyciężyła 1:0 po bramce Helmuta Nowaka, jednak wobec porażki 0:3 w Danii odpadła z rywalizacji. W ówczesnym sezonie Tadeusz Błażejewski strzelił tysięczną ligową bramkę dla Legii – w 11. minucie spotkania z ŁKS-em Łódź, zremisowanego 2:2. Kolejny jubileusz klub świętował 26 października 1960, rozgrywając pięćsetny mecz w ekstraklasie – Wojskowi pokonali wówczas Zagłębie Sosnowiec 1:0. W lidze legioniści zajęli ostatecznie drugie miejsce, zdobywając tytuł wicemistrza Polski i tracąc do pierwszego Ruchu Chorzów jeden punkt. W następnym sezonie warszawska drużyna wywalczyła brązowe medale mistrzostw kraju.
W kolejnym roku przeprowadzono rozgrywki przejściowe z systemu wiosna-jesień na jesień-wiosna, przez co mecze ligowe rozgrywano tylko wiosną 1962. Liga była podzielona na dwie grupy – drużyny, które uplasowały się na tym samym miejscu w obu z nich grały między sobą dwumecz/baraże, w celu ustalenia ostatecznej kolejności w tabeli. Legia, która zajęła trzecią pozycję w swojej grupie, wygrała końcową rywalizację o 5. miejsce z Wisłą Kraków, remisując na wyjeździe 1:1 i wygrywając u siebie 4:1. W rozgrywkach Pucharu Polski zespół odpadł w 1/8 finału, przegrywając 0:3 z Odrą Opole. W przeprowadzonym w nowej formule sezonie 1962/1963 drużyna zajęła 7. miejsce, a walkę o krajowy puchar ponownie zakończyła na etapie 1/8 (ulegając późniejszemu triumfatorowi Zagłębiu Sosnowiec 0:2).
Sezon 1963/1964 legioniści ukończyli na 4. miejscu w lidze, zdobywając tyle samo punktów co drugie Zagłębie Sosnowiec i trzecia Odra Opole. O miejscu poza podium zadecydował gorszy bilans bramek. Znacznie lepszy rezultat warszawski klub osiągnął w ramach Pucharu Polski – drużyna prowadzona przez rumuńskiego trenera Virgila Popescu dotarła wtedy do finału. W meczu rozgrywanym na Stadionie Dziesięciolecia Legia wygrała po dogrywce z Polonią Bytom 2:1. Obie bramki dla Wojskowych zdobył Henryk Apostel. W kolejnym sezonie warszawianie ponownie zajęli 4. miejsce w lidze, a w Pucharze Polski osiągnęli półfinał, w którym po 120 minutach gry ulegli późniejszemu zdobywcy trofeum, Górnikowi Zabrze (1:2). Drużyna występowała również w Pucharze Zdobywców Pucharów. W pierwszej rundzie legioniści wyeliminowali austriacki ESV Admira-NÖ Energie Wiedeń. W drugiej pokonali Galatasaray SK – po dwóch meczach w rywalizacji z Turkami utrzymywał się rezultat remisowy, więc rozegrano trzecie (decydujące o awansie) spotkanie w Bukareszcie. Legia wygrała je 1:0 i jako pierwsza polska drużyna awansowała do ćwierćfinału europejskich rozgrywek klubowych. Na tym etapie zespół przegrał z niemieckim TSV 1860 Monachium i odpadł z turnieju.
Obchody 50-lecia istnienia klubu przypadły na rok 1966. W rozgrywkach ligowych drużyna zajęła wówczas 6. miejsce, natomiast w XII edycji Pucharu Polski, w finale rozegranym 15 sierpnia na stadionie Warty Poznań, wygrała po dogrywce z Górnikiem Zabrze 2:1 – decydującą bramkę zdobył wtedy Bernard Blaut. Wywalczenie tego trofeum uprawniało klub do rywalizacji w kolejnej edycji Pucharu Zdobywców Pucharów – tam legioniści odpadli w 1/16 finału z Chemie Lipsk, przegrywając na wyjeździe 0:3 i remisując na własnym stadionie 2:2. Na zakończenie ligowego sezonu 1966/1967 warszawianie uplasowali się na 4. miejscu w tabeli, a z Pucharem Polski pożegnali się w 1/8, po porażce 1:3 z Wisłą Kraków. We wspomnianym okresie w drużynie Legii zadebiutował Kazimierz Deyna.
W sezonie 1967/1968 klub wywalczył drugie w historii wicemistrzostwo kraju. W Pucharze Polski legioniści odpadli w 1/8 finału z GKS-em Katowice po rzutach karnych. Wojskowi zadebiutowali także w Pucharze Karla Rappana/Intertoto. Ich rywalami w grupie B8 były kluby z Danii, Niemiec i Szwajcarii: Boldklubben Frem, Hannover 96 oraz AC Bellinzona. Warszawianie wygrali swoją grupę z dorobkiem dziesięciu punktów, po czterech zwycięstwach i dwóch remisach. W tamtym czasie Legię prowadził czechosłowacki szkoleniowiec Jaroslav Vejvoda. Kolejny sezon – 1968/1969 – legioniści zakończyli na pierwszym miejscu w tabeli, zdobywając tym samym trzecie krajowe mistrzostwo. Ponadto, drużyna doszła do finału Pucharu Polski, w którym przegrała z Górnikiem Zabrze 0:2. Klub wystąpił również premierowo w Pucharze Miast Targowych. W pierwszej rundzie Legia dwukrotnie wygrała z TSV 1860 Monachium (6:0 i 3:2), w drugiej pokonała belgijski zespół KSV Waregem (0:1 i 2:0), jednak w trzeciej lepsi okazali się piłkarze węgierskiego Újpestu FC (porażka Legii 0:1 na wyjeździe, remis 2:2 w Warszawie). Rok 1969 obfitował też w sukces na szczeblu młodzieżowym – juniorzy starsi zdobyli pierwszy w historii klubu tytuł mistrzowski.
W następnym sezonie doszło do zmiany na stanowisku trenera pierwszej drużyny – został nim były zawodnik klubu z Łazienkowskiej, Edmund Zientara. Prowadzony przez niego zespół po raz drugi z rzędu wywalczył tytuł mistrza Polski. W zmaganiach o krajowy puchar Wojskowi odpadli w półfinale z Ruchem Chorzów. Sukcesem zakończyły się występy klubu w ówczesnej edycji Pucharu Europy Mistrzów Krajowych. Legia dotarła wtedy do półfinału rozgrywek – w 1/16 pokonała 2:1 i 8:0 rumuński UT Arad, w 1/8 francuskie AS Saint-Étienne (2:1 i 1:0), a w ćwierćfinale turecki Galatasaray SK (1:1 i 2:0). Przeciwnikami legionistów w walce o finał byli piłkarze holenderskiego Feyenoordu. Pierwszy mecz w Warszawie zakończył się bezbramkowym remisem, natomiast na wyjeździe gospodarze triumfowali 2:0.
Lata 70.
W 1971 roku Legia wywalczyła trzecie w historii wicemistrzostwo Polski, a rozgrywki Pucharu Polski zakończyła w 1/4 finału. Klub drugi rok z rzędu rywalizował w Pucharze Europejskich Mistrzów Klubowych, gdzie dotarł do ćwierćfinału, odpadając z hiszpańskim Atlético Madryt (2:1 i 0:1). Wcześniej wyeliminował IFK Göteborg (4:0, 2:1) oraz Standard Liège (0:1, 2:0).
Od grudnia 1971 roku do lutego 1972 roku legioniści odbyli tournée po Hiszpanii oraz państwach Ameryki Południowej: Ekwadorze, Kostaryce i Kolumbii – była to pierwsza wizyta Legii w tej części świata. W sezonie 1971/1972 drużyna uplasowała się na 3. miejscu w ligowej tabeli i przegrała w finale Pucharu Polski z Górnikiem Zabrze 2:5.
We wrześniu 1972 roku warszawski klub pokonał w 1/16 Pucharu Zdobywców Pucharów 9:0 Víkingur Reykjavík, co jest najwyższą wygraną polskiego zespołu w europejskich pucharach. W kolejnej rundzie Legia trafiła na włoski A.C. Milan. Pierwsze spotkanie rozegrane na Stadionie Dziesięciolecia zakończyło się remisem 1:1. Na San Siro, po regulaminowym czasie gry, również utrzymywał się taki wynik – zwycięską bramkę na 2:1 Milan zdobył dwie minuty przed końcem dogrywki. W ówczesnym sezonie Legia zajęła 8. miejsce w lidze i zdobyła piąty w historii klubu Puchar Polski – po wyeliminowaniu w półfinale Szombierek (3:1 i 1:1) odbył się mecz finałowy z drugim bytomskim klubem: Polonią. 17 czerwca 1973 w Poznaniu wynik bezbramkowy utrzymywał się przez 90 minut podstawowego czasu gry, a także przez całą dogrywkę. Legioniści wygrali ostatecznie w rzutach karnych, wynikiem 4:2.
Sezon 1973/1974 rozpoczął się od porażki w 1/16 Pucharu Zdobywców Pucharów w dwumeczu z PAOK-iem FC (1:1 w Warszawie, 0:1 w Salonikach). Na początku 1974 roku klub wyjechał do Hiszpanii i Francji, by zmierzyć się z Barceloną (1:1 na Camp Nou) oraz z RC Lens (0:2). Drużyna zakończyła ligowe rozgrywki na 4. miejscu, w Pucharze Polski odpadła w ćwierćfinale, ulegając 1:2 Stali Rzeszów. Tuż po zakończeniu ligi legioniści wyjechali na międzynarodowy turniej, który odbywał się na Wyspach Kanaryjskich – zremisowali tam z Cádiz CF, wygrali z CD Tenerife i Hérculesem Alicante.
Kolejna podróż zagraniczna odbyła się pod koniec stycznia 1975 roku. Legia poleciała do Australii i została pierwszą polską drużyną, która odwiedziła wszystkie kontynenty (oprócz Antarktydy). Ówczesna jedenastka zajęła 6. miejsce w lidze, a z rozgrywkami Pucharu Polski pożegnała się na etapie 1/16. Po sezonie odbył się pierwszy transfer polskiego zawodnika na Zachód, na co pozwoliły PZPN i Ministerstwo Sportu. Robert Gadocha został kupiony przez FC Nantes, późniejszego mistrza Francji.
Legia w sezonie 1975/1976 skończyła ligę w środku tabeli (na miejscu 8.), a w Pucharze Polski dotarła do 1/8 finału, gdzie uległa drużynie GKS-u Jastrzębie po rzutach karnych. Jesienią 1976 obchodzono 60-lecie powstania klubu. Z tej okazji, 12 października, na stadionie Wojska Polskiego rozegrane zostały dwa mecze: spotkanie oldbojów Legii i warszawskiej Polonii (zwycięstwo gospodarzy 2:0) oraz mecz pierwszych jedenastek ze słowacką Duklą, który zakończył się wygraną warszawian 4:2.
W lutym 1977 zespół odbył następną podróż, tym razem do Indonezji. Rozegrano wtedy sześć spotkań (cztery zwycięstwa, dwa remisy) oraz strzelono łącznie 15 bramek – na wyjeździe zabrakło Deyny, który przebywał na zgrupowaniu kadry w Jugosławii i Grecji. Warszawianie wystąpili także po raz drugi w Pucharze Karla Rappana/Intertoto. Przeciwnikami Wojskowych były takie kluby jak: Landskrona BoIS (1:0 i 2:1), SK Slavia Praga (1:1 i 2:2) oraz BSC Young Boys (4:1 i 1:1). Legia zajęła drugie miejsce w grupie i po raz kolejny nie było to premiowane awansem do Pucharu UEFA. Drużyna – plasując się na 8. pozycji – powtórzyła wynik z poprzedniego sezonu ligowego, natomiast w krajowym pucharze odpadła w półfinale, przegrywając z Polonią Bytom 1:2. Poza tym klub wystąpił w rozgrywkach Pucharu Ligi, jednakże zakończył rywalizację na etapie grupowym.
Przez drugą połowę lat 70. legioniści znajdowali się poza podium w mistrzostwach Polski, a miejsce 5. w sezonie 1977/1978 było wówczas najwyższą lokatą. Dodatkowo zespół powtórzył rezultat uzyskany rok wcześniej w ramach Pucharu Polski – Legia osiągnęła półfinał, w którym odpadła z Zagłębiem Sosnowiec po rzutach karnych. Następne rozgrywki (1978/1979) były ostatnimi, w których barwy Legii reprezentował Kazimierz Deyna. Ponadto klub rozegrał 1000. spotkanie w najwyższej klasie piłkarskiej – mecz odbył się 25 kwietnia przeciwko Lechowi w Poznaniu (porażka 1:2). Sezon zakończono zdobyciem 6. miejsca w lidze oraz dotarciem do 1/8 finału krajowego pucharu (przegrana z Zagłębiem II Lubin 1:2).
18 września 1979 roku miało miejsce pożegnanie Kazimierza Deyny – tego dnia Legia zagrała towarzysko z Manchesterem City (2:1). Deyna rozegrał cały mecz i strzelił dwie bramki – jedną dla Legii (w pierwszej połowie), a drugą dla swojego nowego klubu (w drugiej części spotkania), do którego przeszedł za 100 tys. funtów szterlingów. Widowisko cieszyło się bardzo dużym zainteresowaniem i wielu kibiców musiało je oglądać zza bram stadionu.
Lata 80.
Legia rozpoczęła kolejną dekadę od zdobycia Pucharu Polski – 9 maja 1980 roku wygrała w finale 5:0 z poznańskim Lechem. W lidze legioniści zajęli trzecie miejsce. Rok później warszawianie obronili Puchar Polski (wygrywając 24 czerwca z Pogonią Szczecin 1:0), w zmaganiach na szczeblu ligowym uzyskali zaś piątą lokatę. W następnym sezonie drużyna rozegrała dwumecz w ramach ćwierćfinału Pucharu Zdobywców Pucharów z gruzińskim Dinamem Tbilisi. Podczas pierwszego spotkania w Warszawie kibice, ze względu na bardzo dużą liczbę milicjantów na stadionie, zaczęli skandować hasła: „Precz z komuną” oraz „MO – Gestapo”. Po porażce 0:1, fani zorganizowali pochód antykomunistyczny (taka sytuacja powtarzała się w latach 80. kilkakrotnie). Rezultatem 0:1 zakończył się również mecz rewanżowy, który w Tbilisi oglądało 90 tysięcy widzów. Rozgrywki ligowe 1981/1982 Legia ukończyła na 4. pozycji, a w Pucharze Polski odpadła w 1/8 finału, przegrywając z Arką Gdynia 1:2.
Sezon 1982/83 rozpoczął się od zmiany części kadry. Legia zyskała również nowego trenera – Kazimierza Górskiego w połowie rozgrywek zastąpił Jerzy Kopa. Wojskowi zajęli ostatecznie ósme miejsce w tabeli ligowej, z Pucharu Polski odpadli zaś w ćwierćfinale, po przegranej 0:1 z Lechem Poznań w Warszawie. Rok później Legia uzyskała piątą lokatę w walce o mistrzowski tytuł, a w krajowym pucharze dotarła do V rundy, przegrywając w niej z Górnikiem Zabrze po dogrywce 2:3.
Na przełomie 1984 i 1985 roku Legia zajmowała po rundzie jesiennej pierwsze miejsce w tabeli, mimo tego po zakończeniu rozgrywek została wicemistrzem Polski – uprawniało to klub do udziału w Pucharze UEFA. Ponadto drużyna osiągnęła ćwierćfinał Pucharu Polski (porażka w dwumeczu z Górnikiem Zabrze). W następnym sezonie – 1985/1986 – powtórzono ligowy sukces oraz ponownie uzyskano ćwierćfinał rodzimego pucharu. Oba tytuły mistrzowskie powędrowały wówczas do Górnika Zabrze. We wspomnianych latach, legioniści dochodzili kolejno do 1/8 i 1/16 finału Pucharu UEFA, dwukrotnie odpadając z Interem Mediolan. W pierwszym przypadku mediolańczycy zremisowali u siebie 0:0, co zostało uznane za wielki sukces warszawian. Rewanż przy Łazienkowskiej zakończył się wynikiem 0:1 i to włoska drużyna awansowała do kolejnej rundy. Dwumecz w 1986 roku to zwycięstwo Legii 3:2 na Łazienkowskiej i porażka 0:1 we Włoszech, która wyeliminowała Polaków.
Na początku sezonu 1986/87 warszawska drużyna odbyła podróż do Chin i wywalczyła Puchar Wielkiego Muru, pokonując reprezentację gospodarzy 2:0. Zespół grał w Pekinie i innych miastach przez tydzień, na przełomie lipca i sierpnia. W ówczesnych rozgrywkach, poza wyżej wymienionym udanym występem w Europie, Legia zajęła 5. miejsce w lidze i osiągnęła V rundę pucharową (przegrana z Wisłą Kraków po rzutach karnych). Pod koniec 1987 roku na stadionie Legii zlikwidowano żużlowy tor, a boisko piłkarskie zostało poszerzone.
Kolejny rok zmagań ligowych Legia zakończyła na trzecim miejscu, doszła także do finału Pucharu Polski. W Łodzi legioniści zremisowali z Lechem 1:1 i o zwycięstwie zadecydowały rzuty karne, które wygrał poznański zespół wynikiem 3:2. Rok później warszawianie zajęli czwartą pozycję w ekstraklasie i zdobyli Puchar Polski na stadionie w Olsztynie, zwyciężając Jagiellonię Białystok 5:2. Dwa tygodnie po tym sukcesie sięgnęli również po Superpuchar Polski, ogrywając w Zamościu Ruch Chorzów 3:0.
Trofeum zdobyte w Zamościu było pierwszym laurem po reorganizacji drużyny – 25 kwietnia 1989 roku władze klubu zadecydowały o odłączeniu się sekcji piłkarskiej od wielosekcyjnego CWKS-u i utworzeniu Autonomicznej Sekcji Piłki Nożnej (ASPN CWKS „Legia” Warszawa).
1 września w wypadku samochodowym w San Diego zginął wieloletni piłkarz i kapitan Legii, Kazimierz Deyna.
Pod koniec dekady, 13 września, Legia rywalizowała z FC Barceloną w pierwszej rundzie Pucharu Zdobywców Pucharów. Mecz w Barcelonie zakończył się remisem 1:1, po nieuznanej bramce dla legionistów i rzucie karnym dla przeciwników w 85. minucie spotkania. W rewanżu przy Łazienkowskiej Legia przegrała 0:1, przy 25 tysiącach kibiców na trybunach. Jedyną bramkę strzelił Michael Laudrup.
Lata 90.
Początek lat dziewięćdziesiątych nie był pomyślny dla klubu, szczególnie w rozgrywkach ligi polskiej. Sezon 1989/1990 zespół ukończył na 7. miejscu, a następny na pozycji dziewiątej. Rozgrywki 1991/1992 zakończyły się uzyskaniem 10. miejsca – wtedy to po raz pierwszy od czasów II wojny światowej Legii groził spadek do drugiej ligi, a drużyna uniknęła degradacji na kolejkę przed końcem sezonu, wygrywając 3:0 w wyjazdowym meczu z Motorem Lublin. Lepsze wyniki klub osiągnął w Pucharze Polski. W 1990 roku Legia pokonała w finale GKS Katowice i zdobyła dziewiąte trofeum w historii. Rok później warszawianie ponownie zmierzyli się w finale turnieju z GKS-em Katowice, jednak tym razem lepsi okazali się rywale, którzy wygrali mecz 1:0. Dzięki zdobyciu dziewiątego Pucharu Polski w sezonie 1989/1990 Legia uzyskała prawo gry w Pucharze Zdobywców Pucharów. Warszawska drużyna pod wodzą Władysława Stachurskiego dotarła do półfinału turnieju, eliminując takie zespoły jak Sampdoria Genua czy Aberdeen F.C. Odpadła w rywalizacji z Manchesterem United (1:3 w Warszawie i 1:1 w Manchesterze).
Jesienią 1992 roku w klub zainwestował pierwszy prywatny sponsor, biznesmen Janusz Romanowski. Podpisano dwuletnią umowę sponsorską z FSO (o wartości 2,4 miliarda ówczesnych złotych) oraz z Adidasem. Po czwartej kolejce sezonu 1992/93 trenerem Legii został Janusz Wójcik. Wysoki budżet pozwolił na sprowadzenie takich piłkarzy jak Maciej Śliwowski czy Radosław Michalski. To z kolei przełożyło się na lepsze wyniki i włączenie się do rywalizacji o krajowy czempionat. 20 czerwca 1993 roku, po wyjazdowym zwycięstwie 6:0 nad Wisłą Kraków, drużyna wywalczyła mistrzostwo Polski. Jednak następnego dnia prezydium zarządu PZPN, stosunkiem głosów 5:4, postanowiło odebrać tytuł Legii i przyznać go trzeciej drużynie w tabeli – Lechowi Poznań (po unieważnieniu ostatnich meczów Legii i ŁKS-u, drużyna z Wielkopolski zajęła w tabeli pierwsze miejsce). Powodem tej decyzji były zarzuty przekupstwa w ostatnim ligowym meczu. Ponadto Legia była zobowiązana do zapłaty 500 milionów złotych kary, a władze UEFA wykluczyły drużynę z europejskich pucharów. Klub kilkukrotnie (grudzień 2004, styczeń 2007), lecz bezskutecznie wnioskował o uchylenie niekorzystnej decyzji i przywrócenie mistrzowskiego tytułu. W tym samym sezonie komisja do spraw przeciwdziałania dopingowi w sporcie uznała, że Roman Zub (piłkarz Legii), grał po zażyciu środków dopingujących w meczu z Widzewem Łódź. Próbkę moczu gracza zbadano także w laboratorium w Moskwie, gdzie uznano, że podwyższony poziom testosteronu nie był wynikiem stosowania dopingu. Mecz początkowo zweryfikowano jako walkower dla łódzkiej drużyny, ale decyzja wydziału gier PZPN została cofnięta przez prezydium związku.
W kolejnym sezonie Legia zdobyła pierwszą w historii polskiego futbolu „potrójną koronę”. 15 czerwca 1994 roku, dzięki remisowi 1:1 w ostatniej kolejce z Górnikiem Zabrze w Warszawie, legioniści utrzymali jeden punkt przewagi nad drugim GKS-em Katowice i zdobyli piąty tytuł mistrza Polski, pomimo iż sezon zaczęli z trzema punktami ujemnymi, z powodu wydarzeń z ostatniej kolejki poprzedniego sezonu. Po tym spotkaniu w prasie pojawiły się oskarżenia o korupcję w stosunku do sędziego Sławomira Redzińskiego, który przy stanie 1:0 dla Górnika usunął z boiska trzech zawodników tego klubu – zarzuty te nie zostały jednak udowodnione. 18 czerwca, w finale Pucharu Polski rozegranym na stadionie Legii, warszawianie pokonali 2:0 ŁKS i wywalczyli dziesiąte trofeum w swojej historii. W meczu o Superpuchar (24 lipca) Legia również mierzyła się z ŁKS-em i zwyciężyła 6:4 na stadionie w Płocku. Pierwsze podejście do Ligi Mistrzów zakończyło się klęską już w eliminacjach – drużyna uległa chorwackiemu Hajdukowi Split (0:1 u siebie, 0:4 na wyjeździe).
Następny sezon zaczął się od podpisania umowy na transmisje meczów w Canal+ (jako pierwszy klub w Polsce; premierowy mecz ligi polskiej transmitowany w stacji to spotkanie Legii z GKS-em Katowice, które odbyło się 1 kwietnia 1995). 31 maja 1995 roku Legia wywalczyła szóste mistrzostwo Polski po zwycięstwie 3:0 z Rakowem Częstochowa w Warszawie, zdobyła też Puchar Polski (2:0 w finale z GKS-em Katowice). W tym czasie miała miejsce jedna z pierwszych akcji protestacyjnych na stadionie, spowodowana wysokimi cenami biletów i zakazem wywieszania flag na płocie – konflikt zakończył się po trzech meczach w Warszawie dzięki porozumieniu z działaczami. Po zdobyciu mistrzostwa w sezonie 1994/1995 Legia Warszawa zakwalifikowała się do Ligi Mistrzów – w ostatniej rundzie eliminacyjnej pokonała szwedzki IFK Göteborg (1:0 w Warszawie i 2:1 w Göteborgu). Warszawianie w fazie grupowej trafili na norweski Rosenborg BK, rosyjski Spartak Moskwa i angielski Blackburn Rovers. Legia wyszła ze swej grupy na drugim miejscu (z dorobkiem siedmiu punktów) i w ćwierćfinale zmierzyła się z Panathinaikosem Ateny. Pierwszy mecz w Warszawie zakończył się bezbramkowym remisem, a w rewanżu na Stadionie Olimpijskim w Atenach Grecy zwyciężyli 3:0. Klub nie obronił mistrzostwa kraju w rozgrywkach 1995/1996 i uplasował się na drugim miejscu w ligowej tabeli (za Widzewem Łódź).
W 1997 roku klub przekształcono w Sportową Spółkę Akcyjną (SSA) „Legia” Warszawa oraz pozyskano nowego sponsora, koreańską firmę Daewoo. W tym sezonie legioniści zajęli drugą lokatę w lidze, czego główną przyczyną była przegrana 2:3 z Widzewem Łódź w decydującej fazie rozgrywek (Wojskowi do 85. minuty spotkania prowadzili 2:0). Niepowodzenie w walce o mistrzostwo powetowano kolejnym Pucharem i Superpucharem Polski. Dużą zmianą w tamtym okresie było dodanie członu „Daewoo” do klubowej nazwy (CWKS „Legia-Daewoo” Warszawa) – zabieg ten nie przypadł jednak do gustu fanom Legii.
Do swojego ostatniego występu w Pucharze Zdobywców Pucharów Legia przystępowała w sezonie 1997/1998. Po przejściu Glenavonu Lurgan w 1/32 finału (remis w Irlandii Północnej 1:1 i wygrana w Warszawie 4:0), drużyna odpadła w 1/16 turnieju z włoską Vicenzą (porażka na wyjeździe 0:2 i remis u siebie 1:1).
W lidze zespół zajął 5. miejsce w tabeli, a w Pucharze Polski dotarł do 1/8 finału, przegrywając z Amicą Wronki 0:3. Kolejny sezon – 1998/1999 – zakończył się zdobyciem brązowych medali w ligowej rywalizacji. W krajowym pucharze drużyna po raz drugi z rzędu została wyeliminowana na etapie 1/8 turnieju; tym razem pogromcą warszawian okazał się GKS Bełchatów, który po bezbramkowym wyniku w regulaminowym czasie gry zwyciężył w rzutach karnych 3:2.
Klub rozegrał setny mecz w europejskich pucharach – spotkanie z macedońskim Vardarem Skopje w ramach 1/64 finału Pucharu UEFA zakończyło się wyjazdowym zwycięstwem Legii 5:0 (12 sierpnia 1999 roku). W sezonie 1999/2000 Legia zajęła 4. miejsce w lidze i nie uzyskała prawa gry na arenie europejskiej. W Pucharze Polski drużyna uległa w ćwierćfinale Amice Wronki po serii rzutów karnych (zakończonej rezultatem 3:1), natomiast w Pucharze Ligi dotarła do finału, w którym przegrała na własnym stadionie z Polonią Warszawa 1:2.
Lata 2001–2011
W marcu 2001 roku z finansowania zespołu wycofał się główny udziałowiec – firma Daewoo, a z dniem 1 lipca usunięto z nazwy klubu markę byłego sponsora i powrócono do nazwy ASPN CWKS „Legia” Warszawa SSA.
W sezonie 2000/2001 drużyna wywalczyła brązowe medale mistrzostw Polski, a w rozgrywkach Pucharu Polski odpadła w ćwierćfinale, przegrywając w dwumeczu 1:4 z Zagłębiem Lubin. Taki sam rezultat zespół osiągnął w Pucharze Ligi – w 1/4 turnieju uległ krakowskiej Wiśle, remisując w Warszawie 1:1 i przegrywając w Krakowie 1:3. W rundzie kwalifikacyjnej Pucharu UEFA Legia wygrała z Etzella Ettelbruck (4:0 na wyjeździe, 2:1 w Warszawie), a w kolejnej pokonała IF Elfsborg (4:1 u siebie, 6:1 w Szwecji). Rywalem warszawian w drugiej rundzie była Valencia CF. W pierwszym meczu przy Łazienkowskiej był remis 1:1, natomiast w rewanżu na Estadio Mestalla Hiszpanie wygrali 6:1.
Sezon 2001/2002 pod wodzą Serba Dragomira Okuki zakończył się zdobyciem siódmego tytułu mistrzowskiego (dzięki remisowi 0:0 z Odrą Wodzisław w Warszawie), a także triumfem w Pucharze Ligi Polskiej (3:0 i 1:2 w finale z Wisłą Kraków). W rywalizacji o Puchar Polski drużyna dotarła do ćwierćfinału, gdzie uległa Ruchowi Chorzów (2:4 w Warszawie, 1:0 w Chorzowie). Legia wystąpiła w lecie w eliminacjach do Ligi Mistrzów, lecz w III rundzie odpadła w starciu z FC Barceloną – w pierwszym spotkaniu na Camp Nou Katalończycy zwyciężyli 3:0, w drugim pokonali warszawian 1:0. Po nieudanym dwumeczu z Hiszpanami warszawski zespół przystąpił do zmagań w Pucharze UEFA. W pierwszej rundzie Legia pokonała FC Utrecht (4:1 u siebie i 3:1 na wyjeździe), w drugiej została wyeliminowana przez FC Schalke 04 – 2:3 w Warszawie, 0:0 w Gelsenkirchen.
Legioniści skończyli rozgrywki 2002/2003 tuż za podium, w Pucharze Polski odpadli na etapie III rundy. 13 czerwca 2003 roku nastąpiła zmiana nazwy klubu na KP „Legia” Warszawa SSA i jeszcze tego samego dnia trenerem stołecznego zespołu został Dariusz Kubicki.
Ważnym wydarzeniem dla Legii było wykupienie 8 kwietnia 2004 roku klubu przez Grupę ITI Holdings SA. Drużyna zajęła drugie miejsce w lidze i zagrała w finale Pucharu Polski, w którym przegrała w dwumeczu z Lechem Poznań. Następny sezon – 2004/2005 – także nie należał do udanych; stołeczny zespół uplasował się na trzeciej pozycji w ligowej tabeli, a z krajowym pucharem pożegnał się w półfinale, ulegając w dwumeczu Dyskobolii Grodzisk Wielkopolski – 1:1, 1:1, 1:4 w rzutach karnych.
Sezon 2005/06 był wyjątkowy w historii klubu – Legia obchodziła wówczas 90-lecie istnienia. Najpierw jednak drużyna odpadła z Pucharu UEFA w II rundzie eliminacji (0:1 w Warszawie i 2:4 w Zurychu z miejscowym FC Zürich), a także zaliczyła słaby początek ligi. Ponadto dotarła jedynie do ćwierćfinału Pucharu Polski, przegrywając w dwumeczu z Koroną Kielce. Mimo to legioniści zdobyli ósme mistrzostwo Polski po wygranym 1:0 meczu z Górnikiem w Zabrzu. Po przyjściu nowego trenera Dariusza Wdowczyka potrafili odrobić siedem punktów straty do Wisły Kraków i sięgnąć po tytuł; Rada Miasta Stołecznego Warszawy podjęła wtedy decyzję o sfinansowaniu modernizacji stadionu Legii poprzez budowę trzech nowych trybun i rozbudowę trybuny krytej. Legioniści po czterech latach ponownie stanęli przed szansą wywalczenia awansu do fazy grupowej Ligi Mistrzów. W drugiej rundzie eliminacji pokonali islandzki Hafnarfjarðar – 1:0 na wyjeździe, 2:0 u siebie. Następnym rywalem w decydującym III etapie okazał się Szachtar Donieck. Oba spotkania zakończyły się porażką Legii – 0:1 w Doniecku i 2:3 w Warszawie. Niepowodzenie próbowano powetować dwumeczem z Austrią Wiedeń w I rundzie Pucharu UEFA. Legii nie udało się jednak pokonać austriackiego przeciwnika; w pierwszym meczu w Warszawie padł remis 1:1, w rewanżu gospodarze wygrali 1:0.
W kolejnych rozgrywkach Wojskowi odpadli z walki o Puchar Polski w 1/16 finału, ulegając czwartoligowej Stali Sanok, a w lidze uzyskali trzecią lokatę. Dodatkowo, w ramach Pucharu Ekstraklasy, zespół dotarł do ćwierćfinału i przegrał dwumecz z Górnikiem Łęczna. Rok 2007 przyniósł zmianę herbu. Klub nie doszedł do porozumienia z CWKS-em, który miał prawa do poprzedniego logo. Władze klubu zarejestrowały swój logotyp, zbojkotowany przez kibiców, ponieważ nie przypominał on w niczym dawnego znaku (mimo podobnych kolorów oraz litery „L” miał inny zarys i inne ułożenie barw). Ostatecznie nie został on wprowadzony w życie i ustalono, że oficjalnym herbem zostanie modyfikacja pierwszego znaku, z białą literą „L” na czarnej tarczy. Kształt różnił się jednak od historycznego i przypominał trójkąt, a nie pierwotną tarczę herbową – stąd przyjęte przez kibiców ironiczne określenie trumienka.
Na początku sezonu 2007/08 w Wilnie doszło do zamieszek wywołanych przez kibiców Legii, które swoje apogeum miały na stadionie wileńskiej Vetry podczas meczu II rundy Pucharu Intertoto. Pseudokibice m.in. zdewastowali stadion i napadli na policję, w efekcie czego mecz przerwano przy stanie 2:0 dla klubu litewskiego. Kilka dni później Komisja Dyscyplinarna UEFA zweryfikowała wynik spotkania z Vetrą na walkower 3:0 dla gospodarzy i wykluczyła Legię z obecnej edycji europejskich pucharów oraz z następnej, do której zakwalifikuje się (Liga Mistrzów UEFA, Puchar UEFA, Puchar Intertoto) w ciągu najbliższych pięciu lat. UEFA zobowiązała także warszawski klub do pokrycia wszelkich strat wyrządzonych przez uczestników zamieszek na stadionie gospodarza. Po złożeniu odwołania karę czasowo zawieszono, po uwzględnieniu zmian dokonanych w celu zwiększenia bezpieczeństwa na meczach Legii.
Na półmetku rozgrywek ligowych Legia zajęła drugą lokatę, mimo że zdobyła więcej punktów niż w mistrzowskim sezonie 2005/06. Legioniści tracili dziesięć punktów do pierwszej Wisły.
Ostatecznie zespół sięgnął po Puchar i Superpuchar Polski po dwukrotnym zwycięstwie nad Wisłą Kraków (0:0, k. 4:3 oraz 2:1), a także wywalczył wicemistrzowski tytuł. Legioniści zapewnili sobie występ w Pucharze UEFA w kolejnej edycji. Ponadto drużyna zagrała w finale Pucharu Ekstraklasy. Spotkanie rozegrane w Grodzisku Wielkopolskim rozstrzygnęło się na korzyść miejscowej Dyskobolii, która po zwycięstwie 4:1 zdobyła trofeum.
W rundzie wiosennej ówczesnych zmagań klub przyłączył się do kampanii Wykopmy Rasizm ze Stadionów, organizowanej przez Stowarzyszenie Nigdy Więcej – piłkarze wybiegli 22 marca w meczu z Widzewem Łódź w koszulkach z nazwą kampanii.
Sezon 2008/09 Legia zaczęła od pokonania białoruskiego FK Homel (0:0 oraz 4:1) w I rundzie eliminacji Pucharu UEFA. W drugiej Wojskowi trafili na rosyjski FK Moskwa. Oba mecze zakończyły się porażką legionistów: w Warszawie 1:2, a w Moskwie 0:2. Jedyną bramkę dla Legii strzelił Roger Guerreiro. W lidze zespół powtórzył osiągnięcie sprzed roku, zajmując drugie miejsce na koniec sezonu. Drużyna doszła także do półfinału Pucharu Polski, w którym przegrała z Ruchem Chorzów. Poza tym, w rozgrywkach o Puchar Ekstraklasy, Legia wystąpiła w ćwierćfinale i została wyeliminowana przez GKS Bełchatów.
W rozgrywkach 2009/2010 warszawianie zajęli miejsce tuż za podium na zakończenie ligowej rywalizacji. Ponadto zespół dotarł do ćwierćfinału krajowego pucharu i doznał porażki w dwumeczu, ponownie z Ruchem Chorzów. 14 marca 2010 zwolniono trenera Jana Urbana, a na tymczasowego szkoleniowca wybrano Stefana Białasa. Po zakończeniu sezonu, 1 czerwca, trenerem Legii został Maciej Skorża.
7 sierpnia 2010 Legia rozegrała towarzyski mecz z Arsenalem z okazji otwarcia nowego stadionu. Podopieczni Macieja Skorży przegrali to spotkanie 5:6. Bramki dla Legii zdobyli: Artur Jędrzejczyk (3), Alejandro Cabral oraz Maciej Iwański. Dla drużyny gości strzelali: Emmanuel Eboué (2), Marouane Chamakh, Kieran Gibbs, Samir Nasri oraz Jay Emmanuel-Thomas. W zespole Arsenalu wystąpili dwaj polscy bramkarze, będący jednocześnie byłymi zawodnikami Legii – Łukasz Fabiański, który został na początku drugiej połowy zmieniony przez Wojciecha Szczęsnego. W sezonie 2010/2011 legioniści wywalczyli 3. miejsce w Ekstraklasie oraz zdobyli Puchar Polski po zwycięstwie nad Lechem Poznań w Bydgoszczy (1:1, k. 5:4).
Lata 2011–2021
Sezon 2011/2012
Przed startem sezonu 2011/2012 Legia została wzmocniona przez trzech nowych zawodników: Danijela Ljuboję, Michała Żewłakowa i Dušana Kuciaka. Wywalczenie Pucharu Polski uprawniało zespół do startu w rozgrywkach Ligi Europy. W III rundzie kwalifikacyjnej drużyna pokonała turecki Gaziantepspor Kulübü (1:0 na wyjeździe i 0:0 u siebie), zapewniając sobie awans do rundy play-off. W kolejnym etapie warszawianie wylosowali Spartak Moskwa. Dzięki remisowi na własnym stadionie 2:2 i zwycięstwu w Moskwie 3:2 stołeczny klub awansował do fazy grupowej. Wojskowi, będąc w czwartym koszyku, w wyniku losowania trafili do Grupy C, razem z PSV Eindhoven, Rapidem Bukareszt i Hapoelem Tel Awiw. Legia wyszła z grupy na drugim miejscu (z dorobkiem 9 punktów), wygrywając z Hapoelem Tel Awiw i dwukrotnie z Rapidem Bukareszt. W 1/16 finału przeciwnikiem legionistów był Sporting CP. Pierwszy mecz w Warszawie zakończył się remisem 2:2, a w rewanżu Portugalczycy wygrali 1:0 i przeszli do dalszego etapu. W kraju Legia wywalczyła piętnasty Puchar Polski (pokonując w finale 3:0 Ruch Chorzów), a także zajęła trzecie miejsce w Ekstraklasie.
Sezon 2012/2013
Rozgrywki 2012/2013, ponownie z Janem Urbanem jako trenerem, zainaugurował przegrany w rzutach karnych 2:4 finał o Superpuchar Polski ze Śląskiem Wrocław. Zmagania w Lidze Europy legioniści rozpoczęli od II rundy kwalifikacyjnej, eliminując w niej łotewski Liepājas Metalurgs, po remisie 2:2 w Lipawie i zwycięstwie 5:1 w Warszawie. W kolejnej rundzie drużyna pokonała austriacki SV Ried (1:2 na wyjeździe, 3:1 u siebie). O awans do fazy grupowej Legia rywalizowała z Rosenborgiem Trondheim. W pierwszym meczu na stadionie przy Łazienkowskiej był remis 1:1, a w rewanżu 2:1 wygrali Norwegowie, przez co polski zespół odpadł z dalszej gry. Finalnie warszawianie po raz dziewiąty w historii zdobyli tytuł mistrza Polski i szesnasty raz sięgnęli po Puchar Polski, wygrywając w dwumeczu ze Śląskiem Wrocław.
Sezon 2013/2014
Podczas zimowej przerwy 2013/2014 zdecydowano, że Henning Berg zastąpi Jana Urbana na stanowisku szkoleniowca pierwszej drużyny; Norweg objął posadę 1 stycznia 2014. Ponadto 9 stycznia Grupa ITI poinformowała o sprzedaży 100 proc. udziałów w spółce Legia Warszawa S.A., którą nabyli Dariusz Mioduski, dotychczasowy członek rady nadzorczej Legii (80%, następnie 60%) oraz Bogusław Leśnodorski, który pełnił funkcję prezesa Legii (20%) – we wrześniu 2014 roku do właścicielskiego duetu dołączył biznesmen Maciej Wandzel (20%). Zespół zakończył sezon drugim z rzędu tytułem mistrzowskim, a z Pucharem Polski pożegnał się w 1/8, przegrywając 1:3 z Górnikiem Zabrze.
Sezon 2014/2015
Udział w kwalifikacjach do Ligi Mistrzów 2014/2015 piłkarze z Warszawy rozpoczęli od II rundy. Wygrali dwumecz z irlandzkim St. Patrick’s Athletic 6:1. W III rundzie wylosowali Celtic F.C. – u siebie zwyciężyli 4:1, a na wyjeździe 2:0. Jednak UEFA ukarała Legię za występ w drugim spotkaniu Bartosza Bereszyńskiego, który powinien pauzować za czerwoną kartkę z jednego z poprzednich spotkań w europejskich pucharach. Federacja piłkarska przyznała w drugim meczu walkower 3:0 Celticowi i to szkocki klub awansował do IV rundy kwalifikacji. Polski zespół natomiast pokonał kazachskie FK Aktöbe w IV rundzie kwalifikacji do Ligi Europy i awansował do fazy grupowej. Legioniści, w trzecim koszyku, trafili do grupy L z ukraińskim Metalistem Charków, tureckim Trabzonsporem i belgijskim Lokeren. Legia zakończyła fazę grupową na 1. miejscu z dorobkiem 15 punktów i została pierwszym polskim klubem, który wygrał grupę w europejskich pucharach. W 1/16 finału Wojskowi trafili na AFC Ajax. Pierwszy mecz w Amsterdamie zakończył się zwycięstwem gospodarzy 1:0, w drugim Legia przegrała na swoim stadionie 0:3 i odpadła z rozgrywek. 2 maja, na Stadionie Narodowym w Warszawie, Legia wygrała 2:1 z Lechem, zdobywając 17. w swojej historii Puchar Polski. Rywal z finału krajowego pucharu okazał się lepszy na finiszu rozgrywek o mistrzostwo Polski – warszawianie musieli zadowolić się drugą lokatą.
Sezon 2015/2016
Legia rozpoczęła sezon od kwalifikacji Ligi Europy. Pierwszym rywalem było rumuńskie FC Botoşani (1:0 i 3:0 dla warszawian w dwumeczu), kolejnym – w III rundzie – FK Kukësi z Albanii. Wyjazdowy mecz zakończył się przyznaniem walkowera na korzyść Legii z powodu niesubordynacji albańskich kibiców, rewanż w Warszawie to zwycięstwo stołecznych 1:0. Decydującym przeciwnikiem w walce o fazę grupową okazała się ukraińska Zoria Ługańsk – legioniści zwyciężyli w dwumeczu (1:0, 3:2) i uzyskali awans. Wojskowi znaleźli się w grupie D z włoskim SSC Napoli, duńskim Midtjylland oraz belgijskim Club Brugge. W sześciu rozegranych spotkaniach polski zespół zdobył cztery oczka i uplasował się na ostatniej pozycji, odpadając z turnieju. 2 maja, na Stadionie Narodowym w Warszawie, Legia obroniła Puchar Polski – wygrała w finale z Lechem Poznań 1:0 po bramce Aleksandara Prijovicia. Trzynaście dni później, w ostatniej kolejce spotkań Ekstraklasy, legioniści pokonali przy Łazienkowskiej Pogoń Szczecin 3:0 i zapewnili sobie jedenasty tytuł mistrzowski. Najlepszy strzelec Legii, węgierski napastnik Nemanja Nikolić, z dorobkiem 28 trafień został królem strzelców rozgrywek.
Sezon 2016/2017
Legia zainaugurowała rozgrywki w kwalifikacjach Ligi Mistrzów UEFA 2016/17 pod wodzą nowego trenera, Besnika Hasiego. Pierwszym rywalem warszawian był bośniacki klub Zrinjski Mostar. Legioniści wygrali w dwumeczu (1:1 i 2:0). Kolejnym przeciwnikiem, w trzeciej rundzie eliminacji, był mistrz Słowacji AS Trenčín, z którym Legia również uporała się w dwumeczu – po 1:0 na wyjeździe i 0:0 przy Łazienkowskiej. Ostatnim rywalem, w czwartej rundzie kwalifikacyjnej, okazał się irlandzki Dundalk F.C. Wyjazdowe spotkanie zakończyło się wygraną legionistów 2:0 po bramkach Nemanji Nikolicia i Aleksandara Prijovicia. W rewanżu w Warszawie padł wynik 1:1. Dzięki takiemu rozstrzygnięciu Legia awansowała do fazy grupowej Ligi Mistrzów jako pierwszy polski klub od 20 lat (ostatnim polskim przedstawicielem w tych rozgrywkach był Widzew Łódź w sezonie 1996/1997). Legioniści znaleźli się w grupie F – z Realem Madryt, Borussią Dortmund oraz Sportingiem Lizbona. Podopieczni Jacka Magiery (następcy Hasiego) zajęli w tym zestawieniu trzecie miejsce i z dorobkiem czterech punktów awansowali do 1/16 finału Ligi Europy, gdzie trafili na AFC Ajax. W pierwszym meczu w Warszawie padł bezbramkowy remis, a w rewanżu lepsi okazali się Holendrzy, którzy wygrali 1:0.
22 marca 2017 roku Dariusz Mioduski odkupił od Bogusława Leśnodorskiego i Macieja Wandzla udziały w spółce Legia Holding (łącznie 40%), dzięki czemu został jedynym właścicielem Legii Warszawa S.A. Od tego dnia pełni również funkcję prezesa zarządu.
4 czerwca 2017 roku, po bezbramkowym remisie z Lechią Gdańsk przy ulicy Łazienkowskiej, legioniści obronili tytuł mistrza kraju, zdobywając trofeum po raz dwunasty w swojej historii.
Sezon 2017/2018
Udział w eliminacjach do Ligi Mistrzów 2017/2018 piłkarze Jacka Magiery rozpoczęli od II rundy. Wygrali w niej dwumecz z fińskim IFK Mariehamn (3:0 na wyjeździe, 6:0 w Warszawie). W III rundzie przeciwnikiem Legii był mistrz Kazachstanu, FK Astana. Wyjazdowe spotkanie zakończyło się zwycięstwem Kazachów 3:1. W rewanżu przy Łazienkowskiej lepsza była Legia (1:0), ale to rywale awansowali do kolejnego etapu. Legionistom pozostała walka o fazę grupową Ligi Europy. W decydującej, IV rundzie kwalifikacyjnej, Wojskowi mierzyli się z mołdawskim Sheriffem Tyraspol. Pierwszy mecz w Warszawie zakończył się remisem 1:1, a w rewanżu padł wynik bezbramkowy. Tym samym Legia po raz pierwszy od pięciu lat nie awansowała do fazy grupowej europejskich rozgrywek.
13 września 2017 roku z posadą trenera pierwszego zespołu pożegnał się Jacek Magiera. Tego samego dnia na konferencji prasowej został zaprezentowany nowy szkoleniowiec warszawskiego klubu, Chorwat Romeo Jozak. Przed przerwą zimową Legia była liderem Ekstraklasy, z dwupunktową przewagą nad Lechem Poznań, Górnikiem Zabrze i Jagiellonią Białystok. 14 kwietnia 2018 roku oficjalna strona klubu poinformowała, że Romeo Jozak został zwolniony, a jego miejsce zajął dotychczasowy asystent, Dean Klafurić.
2 maja, na Stadionie Narodowym w Warszawie, Legia zdobyła dziewiętnasty Puchar Polski, pokonując w finale Arkę Gdynia 2:1. 20 maja, w ostatniej kolejce Ekstraklasy sezonu 2017/2018, legioniści sięgnęli po trzecie z rzędu i trzynaste w historii mistrzostwo Polski. Decydujący mecz przeciwko Lechowi w Poznaniu zakończył się przyznaniem walkowera dla Legii w związku z nieodpowiednim zachowaniem kibiców gospodarzy.
Sezon 2018/2019
Legioniści zainaugurowali sezon w I rundzie kwalifikacji do Ligi Mistrzów 2018/2019. Wojskowi pokonali w niej irlandzki Cork City (1:0 na wyjeździe, 3:0 w Warszawie). W II rundzie rywalem mistrzów Polski był Spartak Trnawa. Piłkarze z Łazienkowskiej musieli uznać wyższość słowackiego przeciwnika i odpadli w dwumeczu – po 0:2 w Warszawie i 1:0 w Trnawie. Następnie, w III rundzie kwalifikacyjnej do ówczesnej edycji Ligi Europy, Legia mierzyła się z luksemburskim F91 Dudelange. W pierwszym spotkaniu rozegranym na własnym stadionie legioniści przegrali 1:2, w rewanżu zaś padł remis 2:2. Przez takie rozstrzygnięcia warszawianie po raz drugi z rzędu nie znaleźli się w fazie grupowej europejskich rozgrywek.
1 sierpnia 2018 roku Dean Klafurić przestał pełnić funkcję trenera pierwszej drużyny, a jego obowiązki tymczasowo przejął Aleksandar Vuković. Niemal dwa tygodnie później, 13 sierpnia, na stanowisku został zatrudniony Portugalczyk Ricardo Sá Pinto, którego debiutem w nowej roli było rewanżowe starcie z F91 Dudelange. Sá Pinto pracował przy Łazienkowskiej niespełna osiem miesięcy, po czym jego miejsce – na początku kwietnia 2019 roku – zajął Vuković, ponownie będąc trenerem tymczasowym. 10 maja 2019 Aleksandar Vuković podpisał z klubem roczny kontrakt (z opcją przedłużenia), zostając tym samym szkoleniowcem na stałe.
W rywalizacji o Puchar Polski piłkarze Legii odpadli w 1/4 finału, przegrywając z Rakowem Częstochowa 1:2 po dogrywce. Na zakończenie sezonu Ekstraklasy legioniści zostali wicemistrzami kraju, tracąc cztery punkty do triumfatora ligi, Piasta Gliwice. Po raz pierwszy od 2010 roku Wojskowi nie zdobyli trofeum w żadnych rozgrywkach.
Sezon 2019/2020
Piłkarze Legii rozpoczęli udział w ówczesnej edycji Ligi Europy od pokonania w I rundzie kwalifikacji gibraltarskiej Europy FC (0:0, 3:0). Następnie wyeliminowali KuPS Kuopio (1:0, 0:0), a także grecki Atromitos (0:0, 2:0). W decydującym o awansie do fazy grupowej dwumeczu legioniści przegrali ze szkockim Rangers F.C. – pierwsze spotkanie w Warszawie zakończyło się bezbramkowym remisem, natomiast w rewanżu gospodarze triumfowali 1:0.
W walce o krajowy puchar pogromcą Wojskowych okazała się Cracovia – w półfinale turnieju podopieczni Michała Probierza wygrali na własnym stadionie 3:0. 11 lipca 2020 roku, dwie kolejki przed końcem sezonu Ekstraklasy, legioniści zapewnili sobie czternaste mistrzostwo Polski (po pokonaniu Cracovii 2:0 przy Łazienkowskiej), wyrównując tym samym ligowy rekord wszech czasów, należący wówczas również do Ruchu Chorzów i Górnika Zabrze.
Sezon 2020/2021
Wojskowi zainaugurowali rozgrywki europejskie w ramach pierwszej rundy kwalifikacyjnej do Ligi Mistrzów UEFA. W niej pokonali północnoirlandzki Linfield F.C. 1:0. W drugiej rundzie legioniści przegrali na własnym stadionie z Omonią Nikozja 0:2 po dogrywce i odpadli z dalszej rywalizacji. Następnie, w trzeciej rundzie eliminacji do Ligi Europy UEFA, warszawianie okazali się lepsi od kosowskiej Drity Gnjilane, wygrywając przy Łazienkowskiej 2:0. Decydujący o awansie do fazy grupowej turnieju mecz pomiędzy Legią a Qarabağem Ağdam w Warszawie zakończył się porażką gospodarzy 0:3.
21 września 2020 roku Aleksandar Vuković został zwolniony z funkcji trenera pierwszego zespołu. Tego samego dnia stanowisko objął Czesław Michniewicz.
We wspomnianym sezonie legioniści odpadli z turnieju o Puchar Polski w ćwierćfinale, przegrywając na własnym stadionie z Piastem Gliwice 1:2. 28 kwietnia 2021, trzy kolejki przed końcem sezonu Ekstraklasy, piłkarze z Łazienkowskiej sięgnęli po piętnaste mistrzostwo Polski, dzięki bezbramkowemu remisowi Jagiellonii Białystok z Rakowem Częstochowa na początku 28. serii gier. Tym samym klub ze stolicy objął samodzielne prowadzenie w klasyfikacji wszech czasów, jeśli chodzi o liczbę krajowych tytułów.
Lata 2021–
Sezon 2021/2022
Podopieczni Michniewicza rozpoczęli sezon od I rundy eliminacji Ligi Mistrzów UEFA — tam okazali się lepsi od norweskiego FK Bodø/Glimt (3:2 na wyjeździe, 2:0 w Warszawie). W II rundzie pokonali estońską Florę Tallinn, ponownie wygrywając oba spotkania (2:1 przy Łazienkowskiej, 1:0 w Tallinnie). W III rundzie legioniści musieli uznać wyższość Dinama Zagrzeb – pierwszy mecz w Chorwacji zakończył się remisem 1:1, w rewanżu goście triumfowali 1:0. Następnie, w fazie play-off kwalifikacji do Ligi Europy UEFA, piłkarze Legii wyeliminowali Slavię Praga (2:2 w Pradze, 2:1 w Warszawie), dzięki czemu po raz pierwszy od sezonu 2016/2017 awansowali do fazy grupowej europejskich rozgrywek. Wojskowi znaleźli się w grupie C – z Napoli, Leicester City oraz Spartakiem Moskwa. Z dorobkiem sześciu punktów zajęli w tym zestawieniu ostatnie miejsce i odpadli z dalszej rywalizacji.
25 października 2021 Czesław Michniewicz przestał pełnić funkcję trenera pierwszej drużyny, a jego obowiązki tymczasowo przejął Marek Gołębiewski. Niecałe dwa miesiące później, 13 grudnia, szkoleniowcem ponownie został Aleksandar Vuković.
Legioniści odpadli wówczas z rywalizacji o Puchar Polski w półfinale, przegrywając wyjazdowy mecz z Rakowem Częstochowa 0:1, a w lidze uplasowali się ostatecznie na 10. miejscu.
Sezon 2022/2023
23 maja 2022 trenerem pierwszej drużyny został Kosta Runjaić.
2 maja 2023 legioniści zdobyli dwudziesty Puchar Polski, wygrywając w finale (po serii rzutów karnych) z przyszłym mistrzem Polski, Rakowem Częstochowa, na Stadionie Narodowym. Sezon ligowy zakończyli na drugim miejscu.
Sukcesy
Trofea międzynarodowe
Krajowe
*1993 – mistrzostwo Polski zostało odebrane przez PZPN**1952 – do finału Pucharu Polski dotarła drużyna rezerw, pierwszy zespół odpadł w piątej rundzie turnieju
Mistrzostwo Polski juniorów starszych (U-19/U-18)
1. miejsce (5): 1969, 2013, 2015, 2016, 2017
2. miejsce (2): 1962, 2020
3. miejsce (2): 1964, 2022
Mistrzostwo Polski juniorów młodszych (U-17)
1. miejsce (1): 2019
2. miejsce (3): 2009, 2011, 2023
Indywidualne
Plebiscyt Piłki Nożnej:
Drużyna Roku
2011
2014
Piłkarz Roku
1973 – Kazimierz Deyna
1974 – Kazimierz Deyna
1985 – Dariusz Dziekanowski
1991 – Piotr Czachowski
1992 – Wojciech Kowalczyk
1995 – Leszek Pisz
1999 – Jacek Zieliński
Ligowiec Roku
2014 – Miroslav Radović
2015 – Nemanja Nikolić
2016 – Michał Pazdan
2017 – Arkadiusz Malarz
2018 – Artur Jędrzejczyk
Trener Roku
1992 – Janusz Wójcik
1994 – Paweł Janas
1995 – Paweł Janas
1999 – Franciszek Smuda
2011 – Maciej Skorża
2013 – Jan Urban
Odkrycie Roku
1982 – Andrzej Buncol
1991 – Wojciech Kowalczyk
1993 – Radosław Michalski
2004 – Artur Boruc
2013 – Dominik Furman
2019 – Michał Karbownik
Obcokrajowiec Roku
2007 – Roger Guerreiro
2009 – Ján Mucha
2011 – Miroslav Radović
2012 – Danijel Ljuboja
2013 – Dušan Kuciak
2014 – Henning Berg
2020 – Tomáš Pekhart
Jedenastka Obcokrajowców Roku
2006 – Edson, Dickson Choto, Roger, Miroslav Radović
Powrót Roku
2007 – Jan Urban
Człowiek Roku
2013 – Bogusław Leśnodorski
Piłkarz/Osobowość Roku w social mediach
2016 – Aleksandar Vuković
Wydarzenie Roku
2016 – Legia Warszawa w Lidze Mistrzów
Plebiscyt katowickiego dziennika Sport
Złote Buty
1974 – Robert Gadocha
1977 – Kazimierz Deyna
1983 – Andrzej Buncol
1988 – Dariusz Dziekanowski
1994 – Leszek Pisz
1995 – Leszek Pisz
1996 – Leszek Pisz
2006 – Łukasz Fabiański
2010 – Ján Mucha
Piłkarz Roku
1969 – Kazimierz Deyna
1972 – Kazimierz Deyna
1973 – Kazimierz Deyna
1982 – Andrzej Buncol
1985 – Dariusz Dziekanowski
1993 – Wojciech Kowalczyk
Poszczególne sezony
W latach 1921–1926 oraz 1946–1947 mistrzostwa Polski rozgrywano systemem ligowo-pucharowym.
W 1951 roku tytuł mistrzowski został przyznany zdobywcy Pucharu Polski (Ruch Chorzów).
W sezonie 1992/1993 po krajowy czempionat sięgnęła Legia. Jednakże, w związku z podejrzeniami o niesportową postawę w trakcie rozgrywek, unieważniono wynik meczu Wisła Kraków – Legia Warszawa (0:6, sędzia: Marian Dusza) w ostatniej kolejce spotkań. Tym samym ligowe zmagania ostatecznie wygrał Lech Poznań, natomiast Legia (jako nowy wicemistrz) karnie nie została dopuszczona do gry w europejskich pucharach.
Legia w rozgrywkach
Liga polska
Działacze Legii byli głównymi inicjatorami utworzenia nowoczesnych ogólnokrajowych rozgrywek ligowych w Polsce. Na fali zmian sanacyjnych, zapoczątkowanych wiosną 1926 roku przez przewrót majowy, do władzy w rodzimym sporcie doszli ludzie wywodzący się ze środowisk wojskowych, toteż obowiązujący system rozgrywkowy poddano historycznej reformie. Jesienią 1926, w porozumieniu z czołówką polskich klubów, przedstawiciele Legii rozpoczęli wzmożone działania mające na celu założenie ligi. Udało się to już na przełomie 1926 i 1927 roku, więc jedną z drużyn pierwszoligowych premierowego sezonu 1927 stanowili warszawianie. Pierwszym prezesem utworzonych rozgrywek został prezes Legii – gen. bryg. Roman Górecki. Z najwyższego poziomu ligowego legioniści spadli tylko raz, w sezonie 1936. Łącznie klub rozegrał 86 sezonów na najwyższym szczeblu (1927–1936 i od 1948 do dziś). Warszawski zespół po spadku z ekstraklasy grał w niższych ligach przez dwa sezony (1937 – warszawska klasa A i 1938 – liga okręgowa; po uzyskaniu pierwszego miejsca w tej klasie Legia przegrała awans do Ligi Polskiej w barażach). W 1939 roku z powodu rozwiązania sekcji piłkarskiej nie przystąpiono do żadnych rozgrywek.
Wojskowi wrócili do najwyższej klasy rozgrywkowej w pierwszym powojennym sezonie w 1948. Od tego momentu występują w niej nieprzerwanie. Legia od lat 90. XX wieku zajmuje 1. miejsce w tabeli wszech czasów Ekstraklasy.
W swej dotychczasowej historii Legia wygrała ligę piętnaście razy, czternastokrotnie była druga i trzynastokrotnie trzecia. Warszawski klub zajmuje pierwszą pozycję pod względem liczby mistrzostw Polski ogółem.
Tabela uwzględnia sezony 1927–1936 oraz 1948–2022/2023 (łącznie 86).
Puchar Polski
Legia zdobyła dwadzieścia Pucharów Polski, najwięcej ze wszystkich klubów. W tabeli wszech czasów jest na pierwszym miejscu, przed Górnikiem Zabrze, który sięgnął po trofeum sześciokrotnie. Legioniści przegrali w finale sześć razy, w tym jeden raz porażkę poniosły rezerwy klubu (wspomagane przez graczy pierwszej ekipy, która odpadła wcześniej).
Puchar Ligi
Legia sięgnęła po Puchar Ligi raz, w edycji 2001/02. W pierwszym finałowym meczu pokonała Wisłę Kraków 3:0 w Warszawie, a w rewanżu przegrała 1:2 w Krakowie. Z lepszym bilansem bramek Wojskowi zdobyli trofeum. Legioniści przegrali w finale dwukrotnie – w edycji 1999/00 z Polonią Warszawa (1:2) oraz z Dyskobolią Grodzisk Wielkopolski w sezonie 2007/08 (1:4).
Superpuchar Polski
Legia Warszawa pięciokrotnie zdobyła Superpuchar Polski, a jedenastokrotnie poniosła porażkę w meczu o to trofeum.
W pierwszym starciu w 1989 roku Wojskowi pokonali Ruch Chorzów 3:0 w Zamościu. Rok później przegrali w Bydgoszczy z Lechem Poznań 1:3. W spotkaniu rozgrywanym w Płocku w 1994 roku zespół z Warszawy wygrał z ŁKS-em Łódź 6:4. W 1995 roku w Rzeszowie triumfował GKS Katowice, wygrywając 1:0. Dwa lata później w stolicy legioniści zwyciężyli łódzki Widzew 2:1. W 2006 roku, w swoim szóstym tego typu starciu, Wojskowi przegrali na własnym stadionie z Wisłą Płock 1:2. W 2008 Legia zdobyła puchar po raz czwarty, pokonując w Ostrowcu Świętokrzyskim Wisłę Kraków 2:1. W 2012 roku w Warszawie drużyna przegrała ze Śląskiem Wrocław (1:1 w regulaminowym czasie gry, 2:4 w rzutach karnych). Po dwóch sezonach warszawianie znów stanęli przed szansą sięgnięcia po trofeum. W spotkaniu rozegranym na stadionie Legii przegrali jednak z Zawiszą Bydgoszcz 2:3. Rok później Wojskowi ulegli Lechowi Poznań 1:3 na boisku rywala. Kolejna edycja to ponownie porażka Legii z Lechem – tym razem w stosunku 1:4 przy Łazienkowskiej. W 2017 roku legioniści musieli uznać wyższość Arki Gdynia, przegrywając w Warszawie po rzutach karnych 3:4 (w regulaminowym czasie gry było 1:1). Rok później gdynianie znów okazali się lepsi – Legia przegrała przy Łazienkowskiej 2:3. W 2020 roku Wojskowi ulegli w Warszawie Cracovii po serii rzutów karnych 4:5 (w podstawowym czasie gry padł bezbramkowy remis). W kolejnej odsłonie pogromcami warszawian okazali się piłkarze Rakowa Częstochowa, zwycięzcy poprzedniej edycji Pucharu Polski (1:1, 3:4 w rzutach karnych).
15 lipca 2023, po piętnastoletniej przerwie, legioniści sięgnęli po trofeum, wygrywając z Rakowem Częstochowa w serii rzutów karnych (0:0, k. 6:5).
Ponadto klub uprawniony był do rywalizacji jeszcze w pięciu takich meczach, jednak edycji z lat 1980, 1993, 2002, 2011 i 2013 nie rozegrano.
Europejskie puchary
Dotychczas Legia rozegrała 272 mecze w europejskich pucharach. Największymi sukcesami były: dojście do 1/2 i 1/4 Pucharu Europy Mistrzów Krajowych 1969/70 i 1970/71, 1/4 Ligi Mistrzów UEFA 1995/96, 1/2 Pucharu Zdobywców Pucharów 1990/91 oraz 1/4 Pucharu Zdobywców Pucharów 1964/65 i Pucharu Zdobywców Pucharów 1981/82. Legioniści wygrali również grupę Pucharu Intertoto w 1967 roku.
Najskuteczniejszym zawodnikiem w Europie w barwach Legii jest Miroslav Radović (18 trafień). Najwięcej meczów podczas europejskich zmagań rozegrał Michał Kucharczyk (67).
Stan na 10 grudnia 2021
Rywalizacja lokalna
Derby Warszawy
Derby stolicy – obok krakowskich, łódzkich i górnośląskich – należą do najważniejszych w Polsce. Najsłynniejszymi derbami Warszawy stały się na przestrzeni lat pojedynki Legii z Polonią (lata międzywojenne i od lat 90.) oraz Legii przeciwko Gwardii (od lat 50. do lat 80.)
Do pierwszego meczu pomiędzy Legią i Polonią doszło tuż po przenosinach Wojskowych do stolicy – 29 kwietnia 1917 na Agrykoli. Towarzyska potyczka zakończyła się remisem 1:1. 10 kwietnia 1927 na stadionie Legii rozegrano natomiast premierowe ligowe derby, które również nie przyniosły rozstrzygnięcia (2:2).
Łącznie, w bilansie wszystkich rozgrywanych meczów (liga oraz puchary) obie drużyny mają po 29 zwycięstw, a 20 meczów zakończyło się remisem.
Stan na 30 marca 2013
Inni lokalni rywale
Oprócz Polonii, Legia rozgrywała mecze również z innymi warszawskimi zespołami – z Okęciem, Marymontem i Lotnikiem Warszawa Wojskowi grali po jednym razie. Wszystkie mecze odbyły się w ramach Pucharu Polski i zakończyły zwycięstwami legionistów.
Z innych warszawskich klubów Legia najczęściej grała z Gwardią. Bilans wszystkich spotkań wypada na korzyść Wojskowych, ale Harpagony (przydomek zawodników Gwardii) prowadzą w statystykach meczów u siebie. Ostatni mecz pomiędzy drużynami odbył się 7 maja 1983 w lidze i zakończył wygraną legionistów 2:1.
Z Warszawianką wszystkie dwadzieścia meczów Legia grała w lidze, przed II wojną światową. Wygrała dziesięć, dwa zremisowała i osiem przegrała.
Historyczne nazwy klubu
Barwy i herb
Legia ma barwy czerwono-biało-zielono-czarne. Każda z nich ma swoje znaczenie; chociaż w różnych okresach często brakowało jednego lub dwóch kolorów, za to nie było nigdy innych niż te cztery. Biel i czerwień to odwołanie do Polski i patriotyzmu założycieli klubu. Zieleń i biel przejęte zostały po fuzji od najstarszego klubu warszawskiego – Korony, a czerń jest odwołaniem do Czarnych Lwów, którzy uznawani byli za pierwszy polski klub sportowy – Legia miała być pierwszym klubem wojskowym. Od początku XXI wieku legioniści zazwyczaj noszą białe lub zielone koszulki, a dodatkowy komplet strojów jest czerwony. Nigdy nie było strojów czarnych, ale pierwsze trykoty Wojskowych miały czarny pas na białym tle.
Herby Legii na przestrzeni lat
Na koszulkach piłkarzy Legii, w przeciwieństwie do innych drużyn, nie zawsze widniał herb. Najdłużej legioniści grają z samą „elką” na piersi. Z tym symbolem, który znajdował się prawie w każdym herbie Legii w ciągu ponad 100 lat jej istnienia, piłkarze rozgrywali swoje mecze w latach 1960–1996, 2002–2007 i 2009–obecnie.
1916–1917: Pierwszy herb to biała litera L (znak Legionów Polskich) na czarnej, uproszczonej polskiej tarczy herbowej. Został zaczerpnięty z wzoru orzełka legionowego. Symbol umieszczony na koszulkach nawiązywał do pierwszej litery nazwy klubu, a także podkreślał rodowód z Legionów.
1917: Po przeniesieniu działalności do Warszawy w herbie po raz pierwszy pojawiła się „elka” w kółeczku – miało to miejsce w lipcu 1917 roku podczas walnego zgromadzenia członków klubu. Wnętrze było białe, z czarnym pasem biegnącym ukośnie od lewego górnego rogu. Miał on nawiązywać do strojów, w których zespół występował w latach 1916–1917. Herb funkcjonował jedynie przez kilka spotkań, ponieważ sytuacja polityczna uniemożliwiła dalszą działalność Legii.
1922–1926: Trzeci herb Legii powstał po fuzji z Koroną Warszawa. Pozostawiono legijną nazwę, ale przyjęto barwy Korony – biało-zielone. Opracowano wówczas nowy wzór emblematu klubowego, który znany warszawski grawer, Józef Michrowski, umieścił na pierwszych oficjalnych odznakach klubowych. Piłkarze Legii identyfikowali się z emblematem do przełomu 1925 i 1926 roku. Znak przedstawiał okrągłą zieloną tarczę z białą obwódką. W środku tarczy widniał stylizowany napis „Legja”, a na białych brzegach „W.K.S.” oraz „Warszawa”.
1926: W jubileuszowym 1926 roku barwy Legii ponownie uzupełniono kolorem czarnym, a na koszulkach piłkarzy symbolicznie pojawił się herb z 1917 roku.
1927–1950, 1957: Czarno-biało-zielone barwy obowiązywały od początku 1926 roku, ale emblemat taki po raz pierwszy pojawił się na koszulkach dopiero rok później. Pozostał symbolem największych przedwojennych sukcesów Legii. Powrócił kolor czarny w postaci pasa rozdzielającego zieleń i biel – znak zawierał również „elkę” w kółeczku, a także charakterystyczny kształt tarczy. Herbu używano niezmiennie aż do wiosny 1950 roku.
1950–1957: Po reformie sportu w PRL-u zmieniano nazwy klubów odwołujących się do patriotyzmu (w przypadku Legii do Legionów Polskich). Utworzono Centralny Wojskowy Klub Sportowy Warszawa i po raz pierwszy odstąpiono od tradycyjnego kształtu tarczy herbowej, zamieniając ją na uproszczony wzór ze złoto-zielonym obramowaniem. W środku znalazła się duża, czerwona litera C z mniejszymi W oraz K i S wewnątrz.
1957–2005: Kolejny herb Legii, wprowadzony po „odwilży”, nawiązuje do pierwszych klubowych emblematów. Utrzymany został historyczny kształt, a tarczę na dwie części dzieli tym razem biały i czerwony pas. Pozostałe elementy zostały niezmienne w stosunku do przedostatniego znaku. Wprowadzone zostały barwy biało-czerwono-zielono-czarne, a po pewnym czasie zamieniono miejscami dwa pierwsze kolory.
2005: Oparta na korporacyjnych wzorcach polityka właściciela klubu oraz nieuregulowana kwestia praw do herbu skutkowały zmianą logo. Nowy emblemat utrzymał się jedynie przez kilka miesięcy, przy dezaprobacie kibiców, którzy określili znak „kapslem”. Herb wzorowany na modelu z 1957 roku otoczono obwódką z uwypukleniem w górnej części – w obwódkę wpisano „Klub piłkarski Legia Warszawa”, w uwypuklenie zaś rok założenia.
2005–2010: Po nieudanych negocjacjach KP z CWKS-em dotyczących używania herbu, władze Legii postanowiły wprowadzić emblemat wzorowany na pierwszym historycznym. Różnił się on od pierwotnego kształtem tarczy, która była trójkątna.
2010–?: Powrócono do herbu z 1957 roku, akceptowanego przez większość kibiców.
Stadion
Po I wojnie światowej Legia nie miała stałego miejsca, w którym mogłaby rozgrywać mecze. Swój własny stadion, jako pierwsza drużyna w Warszawie, otrzymała w 1922. Było to boisko Dowództwa Okręgu Korpusu, którego używano do zakończenia budowy nowego obiektu. W pierwszym meczu legioniści przegrali z Wisłą Kraków 0:3.
Od lat 30. XX wieku drużyna rozgrywa swoje mecze na Stadionie Wojska Polskiego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Inauguracyjny mecz na tym obiekcie odbył się 9 sierpnia 1930 z nieistniejącym już hiszpańskim klubem piłkarskim CF Europa Barcelona (1:1, bramkę dla Legii po rzucie karnym w 22. minucie zdobył Henryk Martyna).
Pierwsze mecze ligowe rozegrano tutaj 24 sierpnia 1930 (Warszawianka grała z ŁKS-em Łódź, a zaraz potem Legia Warszawa z Czarnymi Lwów).
26 października 1930, w pierwszym międzynarodowym spotkaniu rozgrywanym przy ulicy Łazienkowskiej, reprezentacja Polski pokonała Łotwę 6:0.
Rekord frekwencji padł 19 września 1956 podczas meczu Pucharu Europy Mistrzów Krajowych ze Slovanem Bratysława oraz 8 czerwca 1958 podczas ligowej konfrontacji z ŁKS-em Łódź – na trybunach zasiadło wtedy po 40 000 widzów.
Do chwili przebudowy stadion był w stanie pomieścić 13 628 kibiców (w tym sektor gości – 1378 miejsc). Pojemność nowego obiektu to 31 006 miejsc. Projekt nie przewiduje dalszej rozbudowy, ponieważ stadion znajduje się w ciągu osi stanisławowskiej.
Żyleta
Żyleta to potoczna nazwa trybuny, na której zasiadają najzagorzalsi kibice klubu. Podczas użytkowania poprzedniego stadionu, popularnym i bardziej oficjalnym określeniem było również „trybuna otwarta” (nigdy nie została zadaszona).
Historia nazwy związana jest z tablicą reklamową żyletek marki Polsilver, zamontowanej nad środkowym sektorem dawnej trybuny w latach 70. Początkowo określenie odnosiło się wyłącznie do tego sektora, z czasem było już używane w kontekście całej trybuny – zostało pozytywnie przyjęte przez sympatyków warszawskiego klubu.
Na starym obiekcie Żyleta usytuowana była od strony ulicy Czerniakowskiej (obecna trybuna wschodnia), a na nowym stadionie miejsce dla najgłośniej dopingujących fanów znajduje się za bramką od ulicy Łazienkowskiej (trybuna północna).
Muzeum
21 kwietnia 2006, w ramach obchodów 90. rocznicy utworzenia klubu, w budynku stadionu otwarto Muzeum Legii Warszawa.
W październiku 2010, po oddaniu do użytku nowego obiektu piłkarskiego, muzeum zostało przeniesione do pomieszczenia znajdującego się na parterze części biurowo-usługowej, pod trybuną północną.
Kierownikiem i głównym inicjatorem działalności muzealnej był Wiktor Bołba.
Piłkarze
Obecny skład
Stan na 28 października 2023
Numery zastrzeżone
Sztab szkoleniowy
Stan na 28 października 2023
Dotychczasowi trenerzy
W warszawskim zespole funkcję trenera sprawowały 54 osoby. Najwięcej razy robił to Lucjan Brychczy – pięciokrotnie. Najdłużej podczas jednej kadencji trenował Legię Wacław Kuchar (były gracz Pogoni Lwów) – ponad cztery lata. W pierwszych latach działalności klubu rolę trenera spełniał jeden z zawodników, wyznaczany przez kierownictwo sekcji piłki nożnej.
° – nieoficjalnie
Dotychczasowi prezesi
Funkcję prezesa warszawskiej Legii pełniło 38 osób, w tym 4 z nich dwukrotnie (Norbert Okołowicz, Janusz Lach, Leszek Miklas oraz Piotr Zygo). Większość była żołnierzami w stopniu generała, pułkownika lub podpułkownika. Dwukrotnie byli to lekarze – dr Bolesław Korolewicz w randze kapitana oraz dr Bronisław Nakoniecznikow-Klukowski, będący jednocześnie pułkownikiem. Od czasu utworzenia ASPN Legia funkcję tę sprawują osoby cywilne.
W lutym 2013 r. Bogusław Leśnodorski nadał tytuł honorowego prezesa Legii Lucjanowi Brychczemu, związanemu z klubem nieprzerwanie od roku 1954.
° – nieoficjalnie
Kibice
Największa liczba kibiców Legii znajduje się w Warszawie oraz pobliskich miejscowościach. Fani z różnych stron kraju są zrzeszeni w fan-clubach: East Front '03 (województwo lubelskie), Squadron (województwo śląskie), Soldiers '04 (województwo dolnośląskie).
Na Łazienkowskiej działają również zorganizowane grupy, takie jak Nieznani Sprawcy. Powstała po rozwiązaniu Cyberf@nów, poprzedniej organizacji zajmującej się oprawami meczowymi. Gniazdowi intonują też przyśpiewki patriotyczne oraz antykomunistyczne na meczach odbywających się w czasie rocznic strajków i świąt państwowych.
Lokalnym rywalem Legii jest Polonia Warszawa. Od lat 70., czyli od początków ruchu kibicowskiego w Polsce, zmieniali się główni przeciwnicy legionistów. Wśród klubów, które fani Legii darzą największą niechęcią, są m.in. Górnik Zabrze, Widzew Łódź, Wisła Kraków i Lech Poznań.
Kibicami Legii są lub byli między innymi: Eldo, Tede, Bonus RPK, Wilku, Bilon, Pono, Sokół, Dixon37, Numer Raz, Pjus, Pezet, Maryla Rodowicz, Artur Boruc, Marek Sierocki, Olaf Lubaszenko, Muniek Staszczyk, Marcin Meller, Piotr Wiszniowski, Zofia Noceti-Klepacka, Kazik Staszewski oraz Jan Krzysztof Bielecki.
W 2023 roku Legia Warszawa zajęła pierwsze miejsce w rankingu mediów społecznościowych w polskich klubach sportowych.
Stowarzyszenie kibiców
Oficjalnym stowarzyszeniem kibiców Legii jest Stowarzyszenie Kibiców Legii Warszawa „Sekcja Sympatyków” (w skrócie SKLW), założone w 2002. Prezesem jest Rafał Pawłowski. Stowarzyszenie organizuje wiele akcji, np. Pełny Stadion, a także m.in. składa wizyty w domach dziecka i odwiedza groby zmarłych graczy Wojskowych.
Znaną grupą kibicowską jest Old Fashion Man Club (OFMC), która aktywnie włącza się w obchody rocznic ważnych wydarzeń w historii Polski i Warszawy, zwłaszcza w rocznicę powstania warszawskiego. Wydawane są wówczas koszulki (za symboliczną sumę 44 zł), ze sprzedaży których produkuje się legijne znicze oraz wieńce, składane później na grobach powstańców.
Jedną z większych inicjatyw kibiców Legii oraz fanów ADO Den Haag, w porozumieniu z zarządami obu klubów, było zorganizowanie Meczu dla Wojtka – charytatywnego spotkania, które odbyło się 10 października 2010. Dochód z meczu został przekazany na leczenie jednego z kibiców warszawskiej drużyny. Równocześnie kluby i kibice zorganizowali aukcje, z których całość dochodów również przeznaczono dla chorego na sarkoidozę Wojtka „Legii”.
Hymn
Hymnem warszawskiego klubu jest piosenka Czesława Niemena „Sen o Warszawie”. Od 12 marca 2004 roku (meczu pomiędzy Legią Warszawa i Odrą Wodzisław) fani śpiewają ją przed każdym meczem.
Poza utworem Niemena kibice wykonują pieśń „Mistrzem Polski jest Legia”, która jest śpiewana przy wyjściu piłkarzy na boisko.
Sponsorzy klubu
Statystyki
Rekordy klubowe
Liczba sezonów w najwyższej klasie rozgrywkowej: 87 (1927–1936 i od 1948–nadal)
Pierwsze zwycięstwo w Ekstraklasie: 8 maja 1927, Klub Turystów Łódź – Legia Warszawa 1:6 (0:5)
Najwyższe zwycięstwo w Ekstraklasie: 19 sierpnia 1956, Legia Warszawa – Wisła Kraków 12:0 (5:0)
Najwyższa porażka w Ekstraklasie: 3 września 1927, Pogoń Lwów – Legia Warszawa 11:2 (6:1)
Najdłuższa seria zwycięstw w Ekstraklasie: 9 (1931/1932)
Najdłuższa seria porażek w Ekstraklasie: 7 (1936, 2021/2022)
Najczęstszy rywal w Ekstraklasie: Wisła Kraków – 161 meczów (1927–1936, 1948–1985, 1988–1994 i 1996–2022)i Ruch Chorzów – 151 meczów (1927–1936, 1948–1987, 1989–1995, 1996–2003, 2007–2017 i 2023–)
Najstarszy strzelec bramki: Lucjan Brychczy – 37 lat, 2 miesiące, 25 dni
Najmłodszy strzelec bramki: Ariel Borysiuk – 16 lat, 8 miesięcy, 21 dni
Rekordy indywidualne
Stan na 28 października 2023
° – według Księgi Stulecia Legii Warszawa (Wydawnictwo Naukowe PWN)
Numizmatyka
W 2016 roku wydano monetę okolicznościową związaną z klubem – o nominale 5 zł. Wyemitowano ją w nakładzie do 20 000 sztuk. Moneta ta wchodzi w skład serii Polskie Kluby Piłkarskie.
Przypisy
Bibliografia
Bator Przemysław, Legia 100 lat, Warszawa 2016.
Linki zewnętrzne
Oficjalny Serwis Legii Warszawa
Statystyki w pucharach europejskich
!
Kluby piłkarskie w Warszawie
Kluby piłkarskie założone w 1916 | 79,912 |
6823 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wojna%20Jom%20Kipur | Wojna Jom Kipur | Wojna Jom Kipur, wojna Jom Kippur – wojna Izraela z koalicją Egiptu i Syrii w 1973 roku (znana także jako wojna październikowa lub wojna ramadanowa; hebr. יום הכיפורים, Milchemet Jom ha-Kipurim, arab. حرب أكتوبر, Harb oktubar - wojna październikowa ), trwająca od 6 do 26 października. Wojna rozpoczęła się w dniu żydowskiego święta Jom Kipur od zaskakującego uderzenia połączonych sił Egiptu i Syrii. Najechały one półwysep Synaj i Wzgórza Golan, które pozostawały pod kontrolą Izraela od czasu wojny sześciodniowej w 1967 roku.
Egipcjanie i Syryjczycy posuwali się naprzód przez pierwsze 2–3 dni, później jednak szala przechyliła się na korzyść Izraela. Syryjczycy zostali wyparci z całego terytorium Wzgórz Golan. Na Synaju Izraelczycy uderzyli w przerwę pomiędzy dwiema armiami, które przekroczyły Kanał Sueski (dawną linię przerwania ognia). W wyniku tego egipska Trzecia Armia została odcięta. Manewr ten zmusił Egipt do przyjęcia warunków zawieszenia broni.
Wprowadzenie
Po klęsce w wojnie sześciodniowej 1967 roku Egipt i Syria dążyły do rewanżu i odzyskania straconych terytoriów. Wojna na wyczerpanie (lata 1968–1970) nie przyniosła żadnych rozstrzygnięć. Egipski prezydent Gamal Abdel Naser zmarł we wrześniu 1970, a jego następcą został Anwar as-Sadat. Rozpoczął on wspólnie z Syrią, przy pomocy strony radzieckiej, planowanie wojny przeciwko Izraelowi.
Powiązania Arabów z ZSRR
27 maja 1971 egipski prezydent Anwar as-Sadat zawarł kolejne porozumienie pomiędzy Egiptem a Związkiem Radzieckim. Egipt potwierdził, iż będzie nadal dążył do socjalizmu, w zamian Związek Radziecki zaoferował wszechstronną pomoc gospodarczą i wojskową, w tym dostawy najnowszego sprzętu wojskowego oraz szkolenie oficerów. Sadat kontynuował drogę strategicznego sojuszu z ZSRR, prowadzoną przez Nasera od 1955 roku, choć faktycznie Egipt nigdy nie miał zamiaru stać się kolejnym krajem satelickim.
W 1972, po zamieszkach i pod wpływem części korpusu oficerskiego Sadat nakazał radzieckim doradcom wyjazd z Egiptu, jednak w lutym 1973 zawarł z ZSRR kolejne porozumienie w sprawie dostaw uzbrojenia dla egipskiego wojska.
Bojkot Izraela
W 1972 członkowie Ligi Arabskiej zebrali się w Damaszku i podjęli decyzję o wprowadzeniu ciągłego bojkotu gospodarczego Izraela. Sformułowano wówczas po raz pierwszy oficjalną wersję zasad bojkotu, który obejmował także wszystkie te państwa oraz przedsiębiorstwa, które utrzymywały współpracę z Izraelem. Celem bojkotu miało być osłabienie gospodarcze Izraela.
Początek konfliktu
Pod koniec 1972 egipski prezydent Sadat publicznie oświadczył, że Egipt jest zobowiązany do wszczęcia wojny z Izraelem i jest gotów „poświęcić milion egipskich żołnierzy” do odzyskania ziemi. Równocześnie egipska armia rozpoczęła koncentrację wojsk w rejonie Kanału Sueskiego. Ochronę przeciwlotniczą zapewniały radzieckie baterie rakiet przeciwlotniczych SA-2 i SA-6. Egipskie siły powietrzne zostały wzmocnione radzieckimi pilotami myśliwców MiG-21. Wojska pancerne dysponowały nowymi radzieckimi czołgami T-62 z systemami aktywnych noktowizorów oraz starszymi T-55. Oddziały piechoty uzbrojone były w nowoczesne radzieckie rakiety przeciwpancerne 9M14 Malutka.
W marcu 1973 Egipt i Syria zawarły porozumienie o podjęciu wspólnej akcji militarnej przeciwko Izraelowi. Równocześnie Związek Radziecki rozpoczął dostawę taktycznych pocisków balistycznych ziemia-ziemia R-17E Scud-B dla Egiptu i Syrii.
W sierpniu tego samego roku prezydent Egiptu uzyskał poparcie Arabii Saudyjskiej dla planów wojny z Izraelem, zaś we wrześniu – uzgodnił kwestie współpracy wojskowej z Jordanią.
W maju i sierpniu 1973 pod pretekstem dużych ćwiczeń wojskowych Egipcjanie zgromadzili duże ilości wojska nad Kanałem Sueskim.
Zgromadzone siły
Arabowie
Plany egipskie (operacja „Badr”) zakładały sforsowanie Kanału Sueskiego i odrzucenie sił izraelskich do przełęczy w górach w głębi półwyspu Synaj. Dalsze działania ofensywne miały być kontynuowane w sprzyjającej sytuacji. Syryjczycy planowali przełamać izraelską obronę na Wzgórzach Golan, odzyskać tereny utracone w 1967 i zorganizować na nich obronę.
Skoordynowany atak państw arabskich został zaplanowany na 6 października 1973. Tego dnia przypadało największe żydowskie święto – Jom Kipur. Zakładano, że większość żołnierzy będzie wówczas na przepustkach w domach i gotowość bojowa armii będzie obniżona. Dla swoich planów Egipt zdołał uzyskać obietnicę wsparcia wojskowego ze strony Jordanii, Maroka, Tunezji i Arabii Saudyjskiej. Jednak pomoc obiecana przez te państwa miała przede wszystkim znaczenie propagandowe, a nie militarne. Bardziej znaczący kontyngent wysłał jedynie Irak.
Arabowie zgromadzili przeciwko Izraelowi następujące siły:
Egipt: 830 000 żołnierzy (w wojnie użyto 300 000), którzy dysponowali 2200 czołgami (850 czołgów T-54 i T-55, 750 czołgów T-62, pozostałe T-34 i PT-76) 2400 transporterami opancerzonymi (BTR-152, BRDM-2, BTR-60, TOPAS i inne), 1120 działami, 690 samolotami bojowymi (100 myśliwców MiG-21MF, 60 MiG-21PFS, 60 myśliwców MiG-19, 200 myśliwców MiG-17F, 130 szturmowo-bombowych Su-7B, 18 bombowców strategicznych Tu-16, 30 bombowców Ił-28 i inne), 161 śmigłowcami (w tym Mi-6 i Mi-8) i 104 okrętami (w tym 5 niszczycieli, 6 fregat, 12 okrętów podwodnych, 20 kutrów rakietowych i inne). Dowódcą naczelnym był Sad asz-Szazili.
Syria: 332 000 żołnierzy (w wojnie użyto 60 000), którzy dysponowali 1350 czołgami (T-54, T-55, T-62 i PT-76), 1300 transporterami opancerzonymi (BTR-152, BRDM-2, BTR-60 i inne), 655 działami, 321 samolotami (110 myśliwców MiG-21, 120 myśliwców MiG-17, 45 szturmowo-bombowych Su-7B), 36 śmigłowcami i 21 okrętami (w tym 6 kutrów rakietowych).
Irak: 20 000 żołnierzy, którzy dysponowali 310 czołgami, 300 transporterami opancerzonymi, 54 działami i 73 samolotami.
Inni: Jordania skierowała na wojnę dwie brygady piechoty, Maroko jedną brygadę zmechanizowaną i dwie brygady piechoty, Libia dwie eskadry Mirage’ów 5 i brygadę pancerną, Arabia Saudyjska pułk piechoty, Kuwejt batalion piechoty, kontyngenty o nieokreślonej liczebności z Kuby, Tunezji, Sudanu, OWP oraz kilkunastu pilotów z Pakistanu i Korei Północnej.
Izrael
Obrona izraelska na brzegu Kanału Sueskiego opierała się na linii umocnień, wzniesionej w latach 1968–1973 (Linia Bar-Lewa). Składała się ona z dwóch rubieży obrony. Na rubieżach tych znajdowały się punkty obrony i stanowiska ogniowe. Linia obsadzona była przez piechotę oraz pewną liczbę czołgów. Punkty oporu otoczone były polami minowymi i zaporami drutowymi. W odwodzie znajdowała się artyleria. Nad samym Kanałem usypany był wał ziemny. Na niektórych odcinkach rozmieszczono instalacje do rozlewania po powierzchni wody płonącej ropy naftowej.
Na Wzgórzach Golan, wzdłuż tzw. „Purpurowej Linii”, Izraelczycy zbudowali system obronny, składający się z punktów oporu, pól minowych i innych obiektów. Wykopano też rów przeciwczołgowy o szerokości 6 m i głębokości 4 m. Na górze Hermon znajdowała się stacja nasłuchu radioelektronicznego, podlegająca wywiadowi wojskowemu.
W przypadku ataku Izrael planował powstrzymanie natarcia i przejście do kontrataku. W miarę możliwości działania wojenne miały zostać przeniesione na terytorium przeciwnika. Do zrealizowania tych celów dysponowano następującymi siłami:
Izrael: 415 000 żołnierzy – 1500 czołgów (Centurion Mk.5/Szot, M51 Isherman, M48A3 Mag’ach, M60A1 Mag’ach, AMX-13 oraz 200 zdobycznych czołgów T-54, T-55 i PT-76), 3000 transporterów opancerzonych, 945 dział, 561 samolotów (176 myśliwsko-bombowych F-4E Phantom II, 135 szturmowych A-4H Skyhawk, 50 myśliwców Mirage IIICJ, 50 myśliwsko-bombowych IAI Nesher i inne), 84 śmigłowce i 38 okrętów (w tym 1 niszczyciel, 1 fregata, 3 okręty podwodne i 12 kutrów rakietowych).
Działania wojenne
6 października 1973 o godz. 4:00 rano Sztab Główny Sił Obronnych Izraela otrzymał informację wywiadowczą o możliwości arabskiej ofensywy na półwyspie Synaj. Szef sztabu (generał Dawid Elazar) zwrócił się do rządu o zgodę na przeprowadzenie wyprzedzających uderzeń lotniczych. Zgoda nie została jednak udzielona. Podjęto jednak decyzję o ogłoszeniu alarmowej mobilizacji, która wyprzedziła o 6 godzin arabską napaść. Pomimo to Siły Obronne Izraela zdołały wystawić jedynie 18 brygad gotowych do walki, pozostałe potrzebowały 2–3 dni na osiągnięcie pełnej gotowości bojowej.
Inwazja na Synaju
6 października 1973 o godz. 14:00 Egipcjanie rozpoczęli działania wojenne przeciwko Izraelowi. Po zbombardowaniu i ostrzelaniu izraelskich pozycji obronnych, na wschodnim brzegu Kanału Sueskiego zaczęli lądować egipscy komandosi walcząc o przełamanie linii Bar-Lewa. Przygotowane przez Izraelczyków wyloty instalacji do rozlewania po wodzie płonącej ropy zostały zacementowane przez płetwonurków. O godz. 14:20 ogień artylerii został przeniesiony w głąb pozycji izraelskich. Wtedy Egipcjanie rozpoczęli zakrojoną na szeroką skalę operację forsowania Kanału. Napotkali jedynie na słaby opór, ponieważ izraelskie stanowiska ogniowe zostały w większości zniszczone przez wcześniejszy ostrzał.
Egipskie oddziały inżynieryjne, za pomocą specjalnych pomp, rozpoczęły rozmywanie piaskowych wałów. Między brzegami Kanału rozciągnięto liny i rozpoczęto organizację przepraw promowych oraz budowę mostów pontonowych. Izraelczycy zostali całkowicie sparaliżowani i nie byli w stanie przeprowadzić kontrataku. Izraelskie samoloty nie mogły zbliżyć się do strefy Kanału, która była silnie broniona przez egipskie systemy rakiet przeciwlotniczych (zbombardowano jedynie egipską bazę w Al-Mansurze).
O godz. 20:30 Egipcjanie rozpoczęli przeprawianie czołgów. Do końca dnia na półwysep Synaj przeprawiło się około 30 tys. egipskich żołnierzy i 500 czołgów. Straciwszy zaledwie 200 żołnierzy, Egipcjanie zdobyli linię obronną Bar-Lewa, zniszczyli prawie 350 czołgów oraz zabili lub wzięli do niewoli 1200 Izraelczyków. Równocześnie Egipcjanie wysadzili w głębi Synaju kilka desantów. Komandosi opanowali strategiczne przełęcze Mitla i Gidi, na których wiązali walką siły izraelskie, uniemożliwiając im przegrupowanie się oraz przygotowanie kontrataku.
Do końca 7 października 1973 Egipcjanie zajęli pozycje w odległości 15 km na wschód od Kanału Sueskiego. Po osiągnięciu celów taktycznych Egipcjanie wstrzymali działania ofensywne i rozpoczęli budowę pozycji obronnych. Egipskie wojska lądowe starały się pozostać w zasięgu własnych stanowisk obrony przeciwlotniczej rozmieszczonych po wschodniej stronie Synaju. Na półwyspie Synaj rozlokowano 2 i 3 Armię – 2 Armia odpowiadała za tereny na północ od Wielkiego Jeziora Gorzkiego, a 3 Armia za tereny na południe od tego jeziora.
W tym dniu izraelskie siły powietrzne podjęły nieudaną próbę kontruderzenia. Z blisko 490 samolotów użytych na froncie egipskim i syryjskim, izraelskie lotnictwo utraciło dwadzieścia dwa statki powietrzne, co stanowiło dla niego najwyższy jednodniowy poziom strat w całej wojnie.
Izraelski kontratak na Synaju
8 października 1973 izraelska brygada rezerwowa generała Awrahama Adana przeprowadziła kontratak, usiłując przełamać egipskie pozycje i dotrzeć do Kanału Sueskiego, aby zniszczyć przeprawy, a w ten sposób odciąć Egipcjan na Synaju. Izraelczycy nie dysponowali jednak w pierwszych dniach wojny dostatecznym rozpoznaniem i wysłali swoich żołnierzy do walki bez wystarczającego wsparcia artylerii i lotnictwa. W ciężkich walkach zniszczonych zostało 80 izraelskich czołgów. W nocy bez powodzenia próbowała kontratakować dywizja pancerna generała Ariela Szarona. Po poniesieniu ciężkich strat Izraelczycy wstrzymali działania ofensywne i przeszli do obrony, a Sztab Główny Sił Obronnych Izraela podjął decyzję o skoncentrowaniu sił na froncie północnym, w rejonie Wzgórz Golan. Na Synaju nastąpił okres względnej stabilizacji przerywanej drobnymi starciami i pojedynkami artyleryjskimi.
Walki na Wzgórzach Golan
6 października 1973 o godz. 14:00 Syryjczycy rozpoczęli zmasowany ostrzał artyleryjski pozycji izraelskich na Wzgórzach Golan. Równocześnie syryjscy komandosi desantowali się z helikopterów, zajmując izraelską stację nasłuchową na górze Hermon. W ten sposób Syryjczycy zdobyli tajne kody izraelskiego wywiadu wojskowego Aman.
7 października trzy syryjskie dywizje (około 700 czołgów) rozpoczęły natarcie na Wzgórzach Golan. Przeciwko nacierającym stały zaledwie dwie izraelskie brygady (7. Brygada Pancerna i 188. Brygada Pancerna Barak). Do końca dnia Syryjczycy opanowali prawie całą południową część płaskowyżu, otaczając w centralnej części kilka izraelskich oddziałów. 8 października Syryjczycy zaskoczeni skalą sukcesów, wstrzymali natarcie, obawiając się, że są wciągani w pułapkę. Wstrzymanie ofensywy dało Izraelczykom czas na dokończenie mobilizacji i przegrupowanie oddziałów. Sytuacja Izraelczyków na froncie syryjskim była krytyczna, np. w decydującym momencie obie brygady miały po kilka sprawnych czołgów, na odcinku 188. Brygady zginął jej dowódca i wszyscy dowódcy batalionów. Szef Dowództwa Północnego gen. Yitzhak Hoffi kierował na ten odcinek mobilizowane w pośpiechu kompanie i bataliony, nie czekając na sformowanie z nich brygad. Tworzono również oddziały złożone z lżej rannych, żołnierzy służb tyłowych i administracyjnych. Z czasem Izraelczycy przestali formować kompanie i wysyłali na ten odcinek frontu pojedyncze zmobilizowane plutony.
Bitwa pod Latakią
7 października 1973 we wczesnych godzinach rannych doszło do bitwy morskiej w pobliżu syryjskiego portu Latakia. Pięć izraelskich kutrów rakietowych Saar-4 zatopiło sześć okrętów syryjskich (cztery kutry rakietowe, kuter torpedowy i trałowiec). Była to pierwsza w historii bitwa morska stoczona przy użyciu pocisków rakietowych klasy morze-morze. Izraelskimi okrętami dowodził kmdr M. Barkai.
8 października Sztab Główny Sił Obronnych Izraela uznał front syryjski za najważniejszy odcinek wojny. Syryjska ofensywa stwarzała bezpośrednie zagrożenie dla terytorium Izraela. Nie mogąc jednak powstrzymać syryjskiej ofensywy, Izraelczycy zaminowali mosty na rzece Jordan, których obrona była ostatnim punktem obrony przed Galileą.
9 października o godz. 9:00 syryjska 7 Dywizja Piechoty, operująca w północnym odcinku frontu, rozpoczęła natarcie, którego celem było zadanie rozstrzygającego ciosu. Na tyłach wojsk izraelskich został wysadzony desant powietrzny, który po ciężkich walkach został rozbity. Izraelczycy rzucili do walki wszystkie rezerwy. Równolegle z walkami lądowymi, izraelskie lotnictwo przeprowadziło nalot na Damaszek i ważne miasta portowe w Syrii. Celem były budynki rządowe, elektrownie, ropociągi, porty i obiekty wojskowe. W porcie Tartus zatopiono radziecki statek transportowy.
Ingerencja ZSRR i USA
9 października 1973 Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jednostronnie zaangażował się w konflikt na Bliskim Wschodzie. Radzieckie średnie samoloty transportowe An-12 rozpoczęły regularne loty (30 lotów dziennie) z baz na Węgrzech do Egiptu i Syrii. Każdego dnia na lotniskach w Egipcie i Syrii lądowało 80 samolotów, z których każdy przewoził ponad 20 ton radzieckiego sprzętu wojskowego i amunicji.
W obliczu radzieckiej interwencji prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon 9 października podjął decyzję o udzieleniu pomocy wojskowej Izraelowi. Przedstawiciele amerykańskiego i izraelskiego rządu skontaktowali się z handlowymi przewoźnikami lotniczymi, ale żaden nie zgodził się na przewiezienie amerykańskiego sprzętu wojskowego do Izraela w obawie, że arabskie państwa po zakończeniu wojny uniemożliwią im prowadzenie normalnej działalności komercyjnej. Pozostały jedynie izraelskie linie lotnicze El Al, które dysponowały niewielką liczbą samolotów pasażerskich – osiem samolotów pasażerskich Boeing 707 i Boeing 747. Pierwszy samolot El Al ze sprzętem amerykańskim wylądował w Izraelu 10 października. Była to jednak niewielka pomoc, gdyż przewiezione izraelskimi samolotami 5,5 tys. ton sprzętu wojskowego nie mogło rozstrzygnąć o losach wojny.
12 października 1973 Związek Radziecki wysłał osiemnaście strategicznych ciężkich transportowców An-22, które co godzinę lądowały w Egipcie. Każdy z nich przewoził na pokładzie radziecki sprzęt wojskowy z baz na Węgrzech.
Rozstrzygnięcie na Wzgórzach Golan
10 października wojska izraelskie zdołały odeprzeć Syryjczyków na Wzgórzach Golan, osiągając wieczorem pozycje sprzed wybuchu wojny. Za tzw. „Purpurową linią” znajdowały się syryjskie linie obronne o szerokości 7–15 km. Tego dnia do wojny oficjalnie przystąpił Irak, ogłaszając, że wyśle na front syryjski kontyngent wojsk lądowych w sile 3 i 6 Dywizji Pancernej (w ich ramach oddelegowano do Syrii cztery brygady pancerne, dwie brygady zmechanizowane i dwie brygady piechoty) oraz cztery eskadry sił powietrznych.
11 października o godz. 11:00 Izraelczycy rozpoczęli uderzenie na Wzgórzach Golan. Po zdobyciu silnie bronionych fortyfikacji, izraelskie oddziały zmechanizowane wkroczyły na terytorium Syrii, zajmując 12 października pozycje wyjściowe na szosie prowadzącej do Damaszku. W nocy z 12 na 13 października Izraelczycy podjęli decyzję o przeprowadzeniu uderzenia w głąb terytorium syryjskiego. Od godziny 3:00 do 7:00 trwały starcia z irackimi siłami ekspedycyjnymi, które w związku ze stratami wycofały się w celu przegrupowania. Natarcie zostało jednak wyhamowane 13 października w odległości 40 km od Damaszku ze względu na rosnącą ilość irackich oddziałów pancernych przybyłych do Syrii. Bezpośrednie zagrożenie dla Izraela ze strony Wzgórz Golan zostało jednak zażegnane.
Sztab Główny Sił Obronnych Izraela uznał sytuację na froncie syryjskim za zabezpieczoną i wydał wieczorem 12 października rozkazy przegrupowania jednostek bojowych na półwysep Synaj.
W nocy z 21 na 22 października izraelscy komandosi odbili szczyt góry Hermon. Była to największa izraelska operacja śmigłowcowa w tej wojnie.
Egipskie natarcie na Synaju
14 października 1973 o godz. 6:30 egipskie oddziały rozpoczęły jednoczesne natarcie w pięciu miejscach na półwyspie Synaj. Do najcięższych walk doszło ponownie na przedpolach pustynnego wąwozu Mitla, gdzie 8 czerwca 1967, podczas wojny sześciodniowej miała miejsce największa bitwa pancerna od czasu niemiecko-radzieckiego starcia pod Kurskiem w 1943 r. W rejonie przełęczy Mitla starło się 500 egipskich czołgów z 430 izraelskimi. Egipcjanie, tak jak poprzednim razem, ponieśli wielką klęskę, wycofali się na pozycje obronne ze stratami w liczbie 260 czołgów. Bitwa powstrzymała egipską ofensywę, dając Izraelczykom możliwość przejścia do kontrnatarcia.
Amerykańska operacja „Nickel Grass”
14 października 1973 prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon podjął decyzję o skierowaniu amerykańskiego lotnictwa transportowego do przewożenia sprzętu wojskowego do Izraela. W przeciągu dziewięciu godzin od wydania rozkazów, ciężkie strategiczne samoloty transportowe Lockheed C-141 Starlifter i ciężkie transportowe Lockheed C-5 Galaxy leciały już w kierunku Izraela. Amerykańscy sojusznicy w Europie odmówili udostępnienia swoich baz lotniczych do lądowania na tankowanie paliwa w drodze do Izraela. Tylko Portugalia udostępniła swoje lotnisko Lajes na Wyspach Azorach. Lajes stało się kluczowym punktem mostu powietrznego pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Izraelem. Każdego dnia lądowało tutaj ponad 30 ciężkich transportowców, do obsługi technicznej których przerzucono tutaj 1300 amerykańskich żołnierzy. Następnie amerykańskie samoloty transportowe musiały lecieć nad Morzem Śródziemnym, uważając, aby nie naruszyć przestrzeni powietrznej państw arabskich i państw europejskich. Ochronę powietrzną zapewniało lotnictwo pokładowe z lotniskowców VI Floty, a w odległości 150 km od Izraela przejmowały je izraelskie myśliwce.
W okresie od 14 października do 14 listopada 1973 amerykańskie samoloty transportowe wykonały 567 lotów do Izraela, przewożąc 22 325 ton sprzętu wojskowego i amunicji o wartości 825 mln USD. Między innymi przewieziono około 200 czołgów M-60A1 Patton (Magach 6), haubice samobieżne M109AL, pociski BGM-71 TOW, AGM-65 Maverick i AGM-45 Shrike, systemy radarowe, przeciwlotnicze MIM-23 Hawk, MIM-72 Chaparral i M163 VADS, ciągniki polowe, 8 helikopterów CH-53 Sea Stallion i części zapasowe dla samolotów A-4 Skyhawk (na pokładach C-5 dostarczono później 46 A-4E Skyhawk). Dodatkowo Stany Zjednoczone sprzedały w trybie natychmiastowej dostawy 36 myśliwców bombardujących F-4E Phantom II. Zostały one wzięte głównie z 4 skrzydła bazy Seymour Johnson w Karolinie Północnej (14–16 października) i 33 skrzydła bazy Eglin na Florydzie (19 października). Amerykańscy piloci przylecieli na lotnisko Lod, przekazując samoloty izraelskim pilotom. W godzinę maszyny były przemalowywane i udawały się na pole walki. Zdarzało się, iż w walce uczestniczyły myśliwce z amerykańskim kamuflażem USAF i izraelskimi insygniami.
Operacja „Gazelle”
Dowództwo Sił Obronnych Izraela rozpoczęło planowanie zwrotu zaczepnego na półwyspie Synaj. Celem było przebicie się na zachodni brzeg Kanału Sueskiego i odcięcie wojsk egipskich znajdujących się na Synaju. Do przerzutu wojsk przez Kanał miały zostać użyte dwa mosty (pontonowy i tzw. rurowy). 143. Dywizja Pancerna gen. Ariela Szarona otrzymała zadanie sforsowania Kanału, uchwycenia przyczółka na przeciwnym brzegu i zbudowania mostów. Przez utworzony w ten sposób korytarz miała przejść 162. Dywizja Pancerna gen. Awrahama Adana, której zadaniem było uderzenie na tyły armii egipskiej.
Aby osiągnąć sukces, zdecydowano o zmianie taktyki działań na półwyspie Synaj. Do tej pory izraelska armia opierała swoją taktykę na działaniach dużych zgrupowań pancernych z silnym wsparciem lotniczym. Jednak podczas tej wojny zgrupowania pancerne były dziesiątkowane, a siły lotnicze nie mogły działać nad polem walki z powodu egipskich baterii rakiet przeciwlotniczych. Nowa strategia zakładała wykorzystanie elitarnych oddziałów piechoty, które miały przeniknąć przez egipskie linie obronne i zniszczyć baterie rakiet SAM oraz stanowiska rakiet przeciwpancernych. Dopiero później miało nastąpić główne natarcie wojsk pancernych i sił powietrznych.
15 października 1973 o godz. 17:00 izraelskie oddziały piechoty zaatakowały w najsłabszym punkcie egipskiej obrony na styku Drugiej i Trzeciej Armii, nacierając w kierunku Wielkiego Jeziora Gorzkiego na Kanale Sueskim. W rejonie Chińskiej Farmy doszło w nocy do walk podczas tej wojny. Izraelscy żołnierze walcząc wręcz utworzyli wyłom w egipskich liniach obronnych i 16 października o godz. 1:35 w nocy dotarli do Kanału. Przed świtem izraelscy komandosi przeprawili się na pontonach na zachodni brzeg Kanału, gdzie utworzyli przyczółek, przygotowując teren do budowy mostu pontonowego. Przez 24 godziny komandosi odpierali kolejne ataki egipskich czołgów.
16 października rano egipskie oddziały Drugiej Armii rozpoczęły natarcie z północy, próbując zamknąć wyłom w liniach obronnych na Synaju. Egipskie natarcie zostało powstrzymane przez 162. Dywizję Pancerną gen. Awrahama Adana, która w ciężkich walkach posuwała się w kierunku Kanału. W nocy z 16 na 17 października izraelscy saperzy wybudowali most pontonowy przez Kanał Sueski. W nocy przez most przeprawiła się 162. Dywizja Pancerna, która umocniła przyczółek na zachodnim brzegu. 17 października izraelscy saperzy wybudowali kolejne dwa mosty pontonowe, przez które przeprawiały się kolejne oddziały. Po wzmocnieniu przyczółka i podciągnięciu rezerw 18 października izraelskie oddziały rozpoczęły natarcie w kierunku Kairu i Suezu. W ten sposób egipska Trzecia Armia została całkowicie odcięta na półwyspie Synaj. Okoliczności zmusiły Egipskie Siły Powietrzne do rozpoczęcia intensywnych działań i wyjścia poza (nieistniejący już) parasol ochronny baterii przeciwlotniczych. Zaowocowało to natychmiast licznymi zestrzeleniami dokonywanymi przez Izraelczyków – tylko tego dnia izraelskim pilotom zaliczono strącenie czternastu samolotów na froncie egipskim (w tym trzy libijskie Mirage’e).
19 października Izraelczycy wybudowali czwarty most pontonowy na Kanale Sueskim. Nacierające oddziały 162. Dywizji Pancernej do 22 października dotarły do przedmieść Suezu i na odległość około 100 km od Kairu. Ten dzień był również pierwszym dniem wojny, w którym – dzięki działaniom ofensywnym wojsk lądowych i lotniczych – Siły Powietrzne Izraela nie utraciły ani jednego samolotu.
Stosunki amerykańsko-radzieckie
18 października 1973 ambasador Związku Radzieckiego przedstawił prezydentowi Stanów Zjednoczonych Richardowi Nixonowi plan zakończenia wojny izraelsko-arabskiej i pokojowego rozwiązania konfliktu na Bliskim Wschodzie. Jednak Departament Stanu Stanów Zjednoczonych odrzucił tę propozycję, uznając ją za niemożliwą do przyjęcia.
19 października Związek Radziecki zaprosił do Moskwy sekretarza stanu Stanów Zjednoczonych Henry’ego Kissingera, by poszukiwać sposobów rozwiązania konfliktu na Bliskim Wschodzie. Wynikiem rozmów było podpisanie 20 października radziecko-amerykańskiego porozumienia o podjęciu wspólnych działań zmierzających do zakończenia wojny izraelsko-arabskiej.
Zawieszenie broni
22 października 1973 Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 338 wzywającą strony konfliktu izraelsko-arabskiego do zakończenia działań wojennych i wprowadzenia zawieszenia broni w ciągu 12 godzin. Wojska wszystkich stron powinny pozostać na pozycjach obecnie zajmowanych. Negocjacje pokojowe powinny się rozpocząć natychmiast i doprowadzić do ustanowienia sprawiedliwego i trwałego pokoju na Bliskim Wschodzie.
22 października o godz. 18:52 ogłoszono zawieszenie broni na froncie izraelsko-egipskim. Wieczorem 23 października Syria zgodziła się ogłosić zawieszenie broni.
Łamanie warunków rozejmu
W nocy z 22 na 23 października 1973 Egipcjanie w kilkunastu miejscach na zachodnim brzegu Kanału Sueskiego złamali warunki zawieszenia broni, atakując izraelskie pozycje i niszcząc 9 izraelskich czołgów. W odwecie Izraelczycy przesunęli swoje oddziały, otaczając Suez. W ten sposób całkowicie zamknięto okrążenie egipskiej Trzeciej Armii na Synaju.
Reakcja ZSRR
Rankiem 23 października radzieckie samoloty przeprowadziły zwiad nad Kanałem Sueskim i poinformowały o przemieszczeniu się wojsk izraelskich. Związek Radziecki oskarżył Izrael o złamanie warunków zawieszenia broni. Pod radzieckim naciskiem Stany Zjednoczone wymogły na Izraelu powstrzymanie dalszych działań wojennych przeciwko okrążonej egipskiej Trzeciej Armii.
W nocy z 23 na 24 października przywódca Związku Radzieckiego Leonid Breżniew zagroził Nixonowi, że jeśli Izrael będzie kontynuować działania wojenne w Egipcie, wówczas wojska radzieckie rozpoczną „jednostronną” interwencję zbrojną na Bliskim Wschodzie. Równocześnie Związek Radziecki postawił w stan gotowości bojowej siedem dywizji powietrznodesantowych, przygotowując się do desantu w rejonie Wzgórz Golan. Stanowisko dowodzenia korpusem ekspedycyjnym założono na południu ZSRR. Niektóre źródła informują, że jedna z tych dywizji została przerzucona do Jugosławii. Dowództwo radzieckiej armii rozważało również ogłoszenie mobilizacji kilku innych jednostek bojowych.
Egipska prowokacja
24 października 1973 egipskie oddziały zaatakowały izraelskie pozycje na północ od Suezu, usiłując dotrzeć do Kanału Sueskiego i przełamać okrążenie Trzeciej Armii na półwyspie Synaj. Podczas walk w kierunku izraelskich wojsk odpalono dwie rakiety Scud. Równocześnie prezydent Anwar Sadat oskarżył Izraelczyków o nieprzestrzeganie zawieszenia broni i zaapelował do Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych, by wymusiły na Izraelu przestrzeganie warunków rozejmu. Sadat zagroził, że w przeciwnym razie poprosi Związek Radziecki o podjęcie „jednostronnych” kroków i interwencję na Bliskim Wschodzie.
Alarm nuklearny
24 października 1973 prezydent Stanów Zjednoczonych Richard Nixon postawił amerykańskie siły zbrojne na całym świecie w stan podwyższonej gotowości bojowej Defcon 3. W rejon Morza Śródziemnego skierowano znaczne siły wojskowe. Z bazy na wyspie Guam wysłano 60 bombowców strategicznych, a w Karolinie Północnej do transportowców zaczęła ładować się 82. Dywizja Powietrznodesantowa.
25 października prezydent Anwar as-Sadat pod naciskiem Związku Radzieckiego zgodził się na ogłoszenie zawieszenia broni, kończąc międzynarodowy kryzys. Sporadyczne walki na froncie egipskim trwały jednak aż do początków grudnia 1973 roku.
Bilans
Według izraelskich danych, w wojnie Jom Kipur zginęło 2656 Izraelczyków, 7250 zostało rannych. Dodatkowo 295 Izraelczyków dostało się do niewoli (231 egipskiej, 62 syryjskiej i 2 libańskiej). W walkach stracono ok. 1000 czołgów (prawie 600 było kwalifikowanych do naprawy) i 102 samoloty.
Państwa arabskie przyznały się oficjalnie do 8528 zabitych i 19 540 rannych. Dodatkowo Izrael wziął 8783 jeńców (w tym 8372 Egipcjan). Wszyscy jeńcy zostali wymienieni w połowie 1974 roku. Straty w sprzęcie wojskowym wyniosły 2250 czołgów, 432 samoloty oraz 19 okrętów wojennych.
Konsekwencje wojenne
Siły Obronne Izraela pomimo końcowego zwycięstwa wyszły z wojny Jom Kipur z przeświadczeniem o wielkiej przegranej. Wojna wywołała szok w społeczeństwie izraelskim – kraj okazał się nieprzygotowany na niespodziewany atak i niezdolny do jego szybkiego odparcia. Opinia publiczna o brak przygotowania obwiniała ministra obrony Moszego Dajana, a także premier Goldę Meir. Gdy Dajan uczestniczył w uroczystym pogrzebie wojskowym ofiar wojny, rodzice zabitych żołnierzy nazwali go mordercą ich synów. Cztery miesiące po zakończeniu wojny rozpoczęły się protesty przeciwko rządowi.
Rząd powołał specjalną komisję do zbadania działań podejmowanych przed wybuchem wojny i w pierwszych dniach jej trwania. Jej szefem został przewodniczący Sądu Najwyższego Szimon Agranat. Od jego nazwiska komisję nazwano Komisją Agranata. Komisja opublikowała swój raport 1 kwietnia 1974. Główną odpowiedzialnością obarczono szefa Sztabu Generalnego Dawida Elazara i zalecono usunięcie go ze stanowiska. Inne zalecenia komisji to: szef Dowództwa Południowego gen. Szemu’el Gonen – usunięcie z czynnej służby; szef wywiadu wojskowego gen. Eli Zeira – usunięcie ze stanowiska. Komisja odstąpiła od oceny premier Goldy Meir i ministra obrony Mosze Dajana, uznając to za kwestię polityczną. 11 kwietnia 1974 pod presją opinii publicznej premier Golda Meir podała się wraz z całym rządem do dymisji. Wcześniej Mosze Dajan dwa razy zamierzał rezygnować ze stanowiska ministra obrony, jednak premier Meir odwodziła go od tego zamiaru.
W państwach arabskich, a w szczególności w Egipcie, wojna została uznana za zwycięstwo. Odbudowana została egipska duma, utracona po klęsce w wojnie sześciodniowej. 6 października – rocznica wybuchu wojny – jest w Egipcie świętem państwowym – Dniem Wojska.
Embargo naftowe
Dnia 17 października 1973 arabskie państwa OPEC pod przewodnictwem Arabii Saudyjskiej potępiły amerykańską pomoc wojskową udzieloną Izraelowi i ogłosiły zmniejszenie wydobycia ropy naftowej o 5%, grożąc wprowadzeniem embarga. Równocześnie podniesiono cenę o 17% do 3,65 dolara za baryłkę. Gwałtowne podwyżki cen ropy naftowej – nawet do 600% – ugodziły głównie w państwa zachodniej Europy, których 80% zaopatrzenia w ropę pochodziło z Bliskiego Wschodu.
20 października 1973 Arabia Saudyjska ogłosiła embargo na dostawy ropy naftowej do Stanów Zjednoczonych. 23 października państwa OPEC nałożyły embargo naftowe na Holandię i inne państwa Europy Zachodniej. W tym czasie miała także miejsce seria palestyńskich ataków terrorystycznych, których celem było złamanie jedności Zachodu (na przykład w grudniu 1973 r. terroryści palestyńscy ostrzelali terminal lotniczy i obrzucili granatami samolot amerykańskich linii PanAm na lotnisku w Rzymie; zginęły 32 osoby). Dalsze działania krajów członkowskich OPEC w latach 1973–1974 doprowadziły do wzrostu ceny baryłki ropy do 35 dolarów, jednak w 1975 nastąpiła stabilizacja cen na poziomie około 30 dolarów. Doprowadziło to do kryzysu naftowego, który objął wszystkie kraje wysoko uprzemysłowione i uzależnione od ropy naftowej i wszystkie dziedziny gospodarki światowej. Jego bezpośrednią konsekwencją był kryzys światowego systemu walutowego oraz kryzys gospodarczy połączony z recesją oraz inflacją. Jednocześnie recesja spowodowała w krajach Zachodu wzmożone dążenie do handlu z blokiem sowieckim.
Porozumienia pokojowe
28 października 1973 przy międzynarodowej mediacji odbyły się rozmowy izraelskiego gen. Aharona Jariva z egipskim gen. Muhammadem al-Ghanim al-Dżamasim. Izrael wyraził zgodę na dostarczenie przez Czerwony Krzyż pomocy humanitarnej dla otoczonych na półwyspie Synaj egipskich żołnierzy.
11 listopada 1973 izraelscy i egipscy dowódcy wojskowi podpisali porozumienie na 101 kilometrze szosy Kair – Suez (w Egipcie). Na mocy zawartego porozumienia rozpoczęto wycofywanie wojsk izraelskich z zachodniego brzegu Kanału Sueskiego na półwysep Synaj. 15 listopada dzięki amerykańskiej mediacji nastąpiła wymiana jeńców wojennych.
Do 5 marca 1974 ostatnie oddziały izraelskie wycofały się z zachodniej części Kanału Sueskiego. Izraelczycy zajęli pozycje w odległości 40 km od Kanału, aby umożliwić swobodną żeglugę. Strefa Kanału została przejęta przez Egipcjan. Na Wzgórzach Golan Izraelczycy wycofali się na „Purpurową Linię”. Na obu granicach utworzono strefy buforowe, obsadzone przez międzynarodowe siły UNEF.
Odzyskanie strefy Kanału Sueskiego przez Egipcjan umożliwiło ponowne otwarcie go dla żeglugi. Nastąpiło to 5 czerwca 1975. Kanał był zablokowany od czasu wojny sześciodniowej (1967 r.).
Proces pokojowy
W wyniku wojny Jom Kipur został zapoczątkowany proces pokojowy na Bliskim Wschodzie. 21 grudnia 1973 rozpoczęła się konferencja pokojowa w Genewie. W obradach uczestniczyli przedstawiciele Izraela, Egiptu, Jordanii, Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych i ONZ. Egipt odciął się od arabskiego nacjonalizmu, starając się osiągnąć porozumienie w sprawie odzyskania półwyspu Synaj. Po raz pierwszy w tak ważnej konferencji omawiano problem palestyński. Delegacja Egiptu reprezentowała interesy Organizacji Wyzwolenia Palestyny (OWP), na co nalegały Syria, Jordania i Związek Radziecki. Izrael i Stany Zjednoczone sprzeciwiły się formalnemu uznaniu obecności Organizacji Wyzwolenia Palestyny w konferencji, ponieważ OWP nie uznawała prawa do istnienia państwa Izrael. Z tego powodu Syria nie wysłała swojej delegacji na konferencję, która zakończyła się bez osiągnięcia jakiegokolwiek porozumienia.
19 listopada 1977 prezydent Egiptu Anwar Sadat przybył z oficjalną wizytą do Izraela. Było to wydarzenie bez precedensu – żaden przywódca arabski nigdy nie odwiedził Izraela. Sadat spotkał się z premierem Menachemem Beginem i przemawiał w Knesecie. 17 września 1978 obydwa państwa podpisały przełomowe porozumienie z Camp David. Doprowadziło ono do podpisania 26 marca 1979 traktatu pokojowego izraelsko-egipskiego. Na mocy traktatu Izrael zwrócił Egiptowi półwysep Synaj. Ostatnie oddziały izraelskie wycofały się stamtąd 25 kwietnia 1982.
Przypisy
Bibliografia
Ahron Bregman, Israel’s Wars. A History Since 1947, Londyn 2002, .
Zvi Lanir, Fundamental Surprise. Intelligence in Crisis, Hakibbutz Hameuchad, Tel-Aviv 1983 (hebrajski), OCLC 12420401
Anwar Sadat, In Search of Identity: An Autobiography.
Raphael Israeli, Man of Defiance. A Political Biography of Anwar Sadat.
Moshe Maòz, Syria and Israel. From War to Peacemaking.
Chaim Herzog, The War of Atonement. The Inside Story of the Yom Kippur War, 1975, nowa edycja 2006, .
Robert A. Pape, Why Economic Sanctions Do Not Work.
Mohamed Heikal, The Road to Ramadan, .
Victor Israelyan, Inside the Kremlin During the Yom Kippur War, 1995, , .
Linki zewnętrzne
Zdjęcia i obrazy z wojny Jom Kippur The October War National Park w Kairze, Egipt.
Mapa działań egipskich Agencja Żydowska.
Mapa działań syryjskich Agencja Żydowska.
Egipski tygodnik Al Ahram.
Wojna Jom Kippur w amerykańskiej polityce National Security Archive.
Autentyczne dramatyczne wspomnienia izraelskiego żołnierza Avi Yaffe z pozycji na linii Bar Leva z początku wojny.
Global Security Artykuł napisany przez majora Ebrahima Al-Jowder, Bahrain Armed Forces.
Wojna Jom Kippur z egipskiej perspektywy artykuł napisany przez majora J.C. Moultona, United States Air Force.
Arabska polityka i strategia podczas Wojny 1973 artykuł napisany przez majora Michaela C. Jordana, United States Marine Corps.
Wojny w Afryce
Wojny w Azji | 79,741 |
4003318 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lanberry | Lanberry | Lanberry, właśc. Małgorzata Uściłowska (ur. 12 lutego 1987 w Wyszkowie) – polska piosenkarka, autorka tekstów i kompozytorka.
Zadebiutowała fonograficznie w 2015 singlem „Podpalimy świat”. Następnie wydała debiutancki album studyjny, zatytułowany po prostu Lanberry. Piosenka z reedycji płyty – „Piątek”, odniosła sukces komercyjny, stając się pierwszym utworem w karierze piosenkarki, który uplasował się w pierwszej dziesiątce listy AirPlay – Top. W 2018 wydała album pt. miXtura, a promujący go utwór „Gotowi na wszystko” dotarł do pierwszego miejsca na AirPlay, liście najczęściej odtwarzanych utworów w polskich rozgłośniach radiowych. W 2020 wydała album pt. Co gryzie panią L?, a za pochodzący z płyty utwór „Plan awaryjny” otrzymała nagrodę jury w konkursie „Premier” podczas 57. Krajowego Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. W 2022 wydała swój czwarty album studyjny pt. Obecna. W latach 2022–2023 zasiadała w jury programu TVP2 The Voice of Poland. Zdobyła wiele nominacji do nagrody Fryderyka.
Współtworzyła utwory dla innych wykonawców, w tym m.in. dla Roksany Węgiel („Anyone I Want to Be”, „Obiecuję”), Viki Gabor („Superhero”, „Ramię w ramię”) czy Dawida Kwiatkowskiego („Bez Ciebie”, „Proste”).
Młodość
Wychowała się w rodzinie o muzycznych tradycjach; ojciec i dziadek grali na gitarze, skrzypcach i fortepianie, ona sama uczyła się gry na skrzypcach.
Uczęszczała do I Liceum Ogólnokształcącego im. Cypriana Kamila Norwida w Wyszkowie, następnie przeprowadziła się do Warszawy, gdzie ukończyła studia lingwistyczne.
Kariera muzyczna
Przed rozpoczęciem profesjonalnej kariery muzycznej prowadziła kanał muzyczny w serwisie YouTube, na którym publikowała covery. W 2012 wraz z zespołem Projekt NOD wydała album studyjny pt. Warsoul Experience, w którego tworzeniu wzięli udział m.in. Wojciech Waglewski, Marika, Małolat i VNM. W 2013 bez powodzenia wzięła udział w trzeciej edycji programu TVP2 The Voice of Poland, a w 2014 – w przesłuchaniach do talent show TVN X Factor.
10 września 2015 wydała debiutancki singiel „Podpalimy świat”, który znalazł się na 19. miejscu na liście AirPlay, najczęściej odtwarzanych utworów w polskich rozgłośniach radiowych i uzyskał status złotej płyty za sprzedaż w nakładzie przekraczającym 10 tysięcy kopii.
Pod koniec stycznia 2016 wydała singiel „Każdy moment”, z którym dotarła na 37. miejsce na liście AirPlay – Top. W 2016 w studiu Disney Channel Polska zaśpiewała wraz z Kubą Jurzykiem polską wersję czołówki do serialu Miraculum: Biedronka i Czarny Kot. 4 marca nakładem wytwórni muzycznej Universal Music Polska wydała debiutancki album studyjny pt. Lanberry, na który napisała wszystkie piosenki. W lipcu wydała trzeci singel z płyty, „Bunt”, a 5 sierpnia – singiel „Piątek”, który dotarł do siódmego miejsca na liście AirPlay – Top. W lutym 2017 z anglojęzyczną wersją singla – „Only Human” – zakwalifikowała się do finału polskich eliminacji do 62. Konkursu Piosenki Eurowizji. Jej udział w selekcjach wzbudził kontrowersje w sieci z powodu niespełnienia przez piosenkę wymogów regulaminowych. 18 lutego 2017 zajęła szóste miejsce w finale eliminacji. Miesiąc później wydała singiel „Zagadka”. 27 maja z piosenką „Piątek” wystąpiła w koncercie „Radiowy przebój roku”, odbywającym się w ramach Polsat SuperHit Festiwal 2017 w Sopocie. W czerwcu wydała reedycję albumu pt. Lanberry, wzbogaconą o pięć nowych piosenek („Piątek” i „Zagadka”, a także ich anglojęzyczne wersje – „Only Human” oraz „How Do You Like Me Now”, a także niepublikowany wcześniej utwór „Smak ust”). 19 czerwca wystąpiła jako support przed koncertem Tove Lo, odbywającym się w ramach trasy Lady Wood Tour. 16 września z piosenką „Ostatni most” wzięła udział w koncercie „Premiery” podczas 54. Krajowego Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. Nagranie uplasowało się na 2. pozycji na liście najczęściej odtwarzanych piosenek w polskich radiostacjach. Pod koniec listopada wydała singiel „Gotowi na wszystko”, nagrany wspólnie z zespołem Feel na potrzeby filmu Gotowi na wszystko. Exterminator w reżyserii Michała Rogalskiego.
18 maja 2018 wydała singiel „Nieznajomy”, którym promowała album pt. miXtura, wydany 9 listopada. Była jedną z autorek piosenki „Anyone I Want to Be”, z którą Roksana Węgiel zwyciężyła w finale 16. Konkursu Piosenki Eurowizji dla Dzieci. W styczniu 2019 otrzymała nominację do nagrody polskiego przemysłu fonograficznego Fryderyka w kategoriach: Album roku pop, Najlepsza oprawa graficzna albumu (za album miXtura), Utwór roku (za singiel „Nie ma mnie”) i Kompozytor roku (jako team kompozytorski: Dominic Buczkowski-Wojtaszek, Patryk Kumór, Małgorzata Uściłowska). Pod koniec kwietnia wydała singiel „Mówiłeś”, a w październiku – „Zew”. Była jedną z autorek piosenki „Superhero”, z którą Viki Gabor zwyciężyła w finale 17. Konkursu Piosenki Eurowizji dla Dzieci. W styczniu 2020 otrzymała nominację do Fryderyka w kategoriach: Autor roku i Kompozytor roku (obie jako team: Dominic Buczkowski-Wojtaszek, Patryk Kumór, Małgorzata Uściłowska). W marcu wydała utwór „Tracę”, w lipcu – „Plan awaryjny”, a w listopadzie „Mirabelki”. 6 września zwyciężyła z piosenką „Plan awaryjny” w konkursie „Premier” podczas 57. Krajowego Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu. W 2020 była bohaterką reportażu wyemitowanego w programie Uwaga! – Kulisy sławy. W maju Radio Zet wprowadziło nową oprawę muzyczną stacji, w której wzięła udział piosenkarka. 23 października 2020 wydała album pt. Co gryzie panią L?. 2 lipca 2021 wydała singel „Od zaraz”. 5 sierpnia wystąpiła wraz z Chórem Akademii Morskiej w Szczecinie z utworem „Tracę” podczas gali Fryderyki 2021. 1 grudnia 2021 wydała w swojej interpretacji piosenkę „Dzień jeden w roku”.
21 stycznia 2022 wydała singel „Nocny express” pod szyldem wytwórni płytowej Agora, a krótko po nim – utwór „Niewygodnie”. 20 maja wydała kolejną piosenkę zatytułowaną „Niedziela”, a 1 lipca – „List”. Również w 2022 została trenerką w 13. edycji programu The Voice of Poland. We wrześniu zasiadła w jury drugiego półfinału programu Szansa na sukces. Eurowizja Junior 2022. Następnie wydała single „Okna bez firanek” i „Waniliowe”. 25 listopada ukazał się czwarty album studyjny pt. Obecna.
W 2023 podpisała kontrakt z nową wytwórnią muzyczną Warner Music Poland. W kwietniu wydała utwór „Stare piosenki”, nagrany wspólnie z Bovską, z którym wystąpiły podczas gali Fryderyki 2023. Następnie wydała single „Notting Hill” i „Dzięki, że jesteś” z Tribbsem. Jesienią była trenerką w 14. edycji programu The Voice of Poland oraz występowała w programie muzycznym Rytmy Dwójki.
Dyskografia
Lanberry (2016)
miXtura (2018)
Co gryzie panią L? (2020)
Obecna (2022)
Nagrody i nominacje
Uwagi
Przypisy
Polskie wokalistki popowe
Polscy tekściarze
Polscy kompozytorzy muzyki rozrywkowej
Zdobywcy platynowych płyt
Uczestnicy polskiej edycji X Factor
Uczestnicy The Voice of Poland
Ludzie urodzeni w Wyszkowie
Urodzeni w 1987 | 79,619 |
493 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bydgoszcz | Bydgoszcz | Bydgoszcz (, niem. Bromberg) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, siedziba wojewody i jednostek mu podporządkowanych oraz największe miasto województwa kujawsko-pomorskiego.
Stolica Księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego, Obwodu Nadnoteckiego, Departamentu, Rejencji oraz województw: pomorskiego, bydgoskiego i ponownie bydgoskiego. Położone na styku czterech makroregionów Pojezierzy Południowobałtyckich, nad rzeką Brdą, Kanałem Bydgoskim i Wisłą, która poprzez Przełom Fordoński zwraca się ku Morzu Bałtyckiemu. Miasto położone jest częściowo w pradolinie rzeki Brdy. Ciągnie się od Łąk Nadnoteckich aż po Wisłę, gdzie Brda ma swoje ujście. Od strony południowej i północnej usytuowane są pasma wysoczyzn.
Bydgoszcz zajmuje 9. miejsce w Polsce pod względem liczby ludności (330 038 mieszkańców w dniu 31 XII 2022 r.).
Duży ośrodek przemysłu, handlu i logistyki oraz węzeł drogowy, kolejowy i żeglugi śródlądowej. Na terenie miasta jest zlokalizowany Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego oraz port rzeczny. Bydgoszcz jest jednym z głównych krajowych ośrodków branży informatycznej oraz usług dla biznesu Business Process Outsourcing/Share Service Center. W Bydgoskim Parku Przemysłowo-Technologicznym działa Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna.
Bydgoszcz to także ośrodek akademicki, naukowy i kulturalny. W 15 szkołach wyższych studiuje ok. 35 tys. osób. Działają m.in.: opera, filharmonia, teatry, kina, muzea, galerie sztuki, orkiestry i zespoły muzyczne, rocznie odbywa się ok. 100 przeglądów i festiwali kulturalnych. Atrakcyjność turystyczną Bydgoszczy oprócz zabytków podkreśla oryginalne nabrzeże od strony rzek i kanałów, Wyspa Młyńska oraz bogactwo architektury z okresu belle epoque. Od 2010 światowe witryny turystyczne polecają Bydgoszcz wśród grona 10 najlepszych celów podróży w Polsce. W mieście zlokalizowany jest duży garnizon wojskowy oraz siedziby większości instytucji NATO obecnych w Polsce. Bydgoszcz jest także siedzibą diecezji kościoła rzymskokatolickiego, członkiem Unii Metropolii Polskich, Eurocities, Stowarzyszenia Miast Króla Kazimierza Wielkiego, siedzibą 9 konsulatów honorowych.
Bydgoszcz wraz z powiatem bydgoskim i otaczającymi gminami tworzy aglomerację (Bydgoski Obszar Funkcjonalny), zamieszkałą przez ok. 600 tys. osób. Miasto wyróżniają m.in. Bydgoski Węzeł Wodny oraz największy w Polsce Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”. Otaczają je duże kompleksy leśne: Puszcza Bydgoska od południa i Bory Tucholskie od północy. Z uwagi na dogodne warunki naturalne i szkoleniowe (Brda, tor regatowy, infrastruktura wodna, Bydgostia i inne kluby) miasto uchodzi za „stolicę polskiego wioślarstwa” Od 1928 sportowcy bydgoscy (głównie wioślarze i kajakarze) zdobyli 32 medale, co stanowi 10% wszystkich medali zdobytych na letnich olimpiadach przez Polaków. Od 1999 odbywa się w Bydgoszczy szereg międzynarodowych imprez sportowych, których bazę stanowią m.in. stadion im. Zdzisława Krzyszkowiaka oraz hala sportowo-widowiskowa Łuczniczka.
Miasto królewskie lokowane w 1346 roku położone było w XVI wieku w województwie inowrocławskim. W XIX wieku Bydgoszcz była siedzibą władz departamentu bydgoskiego, rejencji bydgoskiej, a od 1945 województwa bydgoskiego. Patronami miasta są biskupi: św. Marcin i św. Mikołaj. Świętem miasta jest 19 kwietnia, dla upamiętnienia nadania Bydgoszczy praw miejskich przez Kazimierza Wielkiego w 1346. Historyczne centrum miasta (Stary Rynek) znajduje się dokładnie na 18. południku długości geograficznej wschodniej.
Etymologia
Nazwa miejscowości wywodzi się od słowiańskiego imienia Bydgost, które składa się z dwóch części byd jako wariant bud- (budzić) wywodzące się z prasłowiańskiego *bъd- (staroruskie vъzbydati = pobudzać, prasłowiańskie bъděti/bъd'ǫ = nie spać, czuwać) oraz popularnego słowiańskiego członu -goszcz/gost – . Nazwa ta utworzona została z zastosowaniem przymiotnikowego formantu przyrostkowego „-jь”, za pomocą którego tworzono nazwy miejscowości od imion założycieli lub właścicieli, np. Przemyśl od Przemysła, Poznań od Poznana, Radom od Radoma lub Radomiła itp.
Nazwy z końcówką -goszcz charakterystyczne są dla Słowian i wywodzą się bezpośrednio ze słowiańskiego *gost-jь oznaczającej w słowiańskich imionach „gościnę” lub „goszczenie”. Dowodzą one słowiańskiego osadnictwa grodowego i charakterystyczne są dla słowiańskich i polskich nazw dzierżawczych i miejscowych z tą końcówką jak np. Małogoszcz, Skorogoszcz. Nazwy takie występują także w Niemczech na terenach Germania Slavica, gdzie w średniowieczu Słowianie połabscy zakładali również swoje osady. Przykładami mogą być: gród pełniący rolę głównego ośrodka politycznego Redarów oraz centrum kultu boga Radogosta – Radogoszcz, *Trěbigost-jь, niemieckie Trebgast na terenie zasiedlonej przez Słowian tzw. Bawarii Slavica wywodzący się od słowiańskiego imienia Trzebiegost, wymienianie w 1028 r. po łacinie jako Trebegast, *Radogost-jь, niemieckie Raabs w Austrii, wymieniane w 1112 r. jako Ratgoz i wywodzące się od słowiańskiego imienia Radogosta.
Jeden z pierwszych zachowanych dokumentów z nazwą miasta w języku polskim zanotował w 1429 Marcin z Międzyrzecza, który wymienił w nim czestnika bydgoskiego i starostę nakielskiego Tomka z Pakości – w org. „Thomekspakosczy czestnik bidgosczky ystarosta nakelsky”. „Bidgosczanyn” – polskie określenie na mieszkańca Bydgoszczy zapisał w 1523 w swoim słowniku polsko-łacińskim Bartłomiej z Bydgoszczy. Nazwa miejscowości ma bardzo bogatą dokumentację historyczną:
1239, Bidgosciam
1242, castrum quod Budegosta vulgariter nuncupatur („gród, który potocznie nazywa się Bydgoszcza”)
1279, Bidgoscha
1280, Bidgostia, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym w Gnieźnie sygnowanym przez księcia polskiego Przemysła II.
1281, Bydgost, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym w Lubinie w 1281 sygnowanym przez księcia pomorskiego Mściwoja II.
1558, Bydgoszcza, czyli do XVI w. Bydgoszcza „osada rybacka ewentualnie stanica przynależna do Bydgosta”
1835, Topograficzny słownik Prus Mullera notuje miasto pod obecną, polską nazwą Bydgoszcz, a także niemiecką Bromberg.
Niektórzy identyfikują nazwę miejscowości z Ptolemeuszowskim BUDOrgis z II w., wyszczególnionym obok miejscowości Calisia, na szlaku bursztynowym.
Środowisko naturalne
Położenie
Bydgoszcz znajduje się w północnej części Polski w charakterystycznym miejscu, gdzie Wisła wykonuje gwałtowny zwrot na północ. Obszar administracyjny miasta ma kształt wydłużony i rozciąga się wzdłuż Kanału Bydgoskiego w części zachodniej, Brdy w części centralnej, aż do Wisły, która stanowi granicę wschodnią. Z zachodu na wschód: od krańców osiedla Osowa Góra do Wisły poniżej Starego Fordonu miasto ma rozpiętość 22 km. Podobna odległość występuje po przekątnej z północnego zachodu (os. Smukała) na południowy wschód (os. Żółwin-Wypaleniska). Natomiast w najwęższym miejscu, z północy (os. Myślęcinek) na południe (Lotnisko) obszar miasta rozciąga się na długości 10 km.
Okolice miasta charakteryzują się rzeźbą młodoglacjalną ukształtowaną podczas zlodowacenia bałtyckiego, ok. 15–10 tys. lat temu. Miasto położone jest na styku wielkich dolin, którymi uchodziły pierwotnie wody roztopowe lądolodu, a później zostały wykorzystane przez rzeki. Bydgoszcz jest jednym z nielicznych miast, w obrębie którego występują cztery makroregiony fizycznogeograficzne: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Pojezierze Południowopomorskie, Dolina Dolnej Wisły i Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie wraz z licznymi mezoregionami (6) i mikroregionami (ok. 20). W związku z tym widoczne jest znaczne zróżnicowanie geomorfologiczne na terenie miasta i jego najbliższej okolicy. Przemieszczenie się z Bydgoszczy w którymkolwiek z kierunków świata przynosi ze sobą odmienne krajobrazy, a także regiony geobotaniczne i etnograficzne.
Na południe od miasta rozciągają się pola wydm śródlądowych, porośnięte Puszczą Bydgoską, na północy wysoczyzny pomorskie z jeziorami, na wschodzie wielkie zakole Wisły oraz Dolina Dolnej Wisły, na zachodzie pradolina bydgosko-nakielska z rozległymi łąkami. Terytorium miasta leży w obrębie trzech wielkich dolin rzecznych (Brdy, Wisły i pradoliny Noteci-Warty), co jest przyczyną występowania licznych poziomów tarasowych, obszarów wysoczyznowych oraz szczególnie eksponowanych w krajobrazie miasta – stref krawędziowych wysoczyzn (do 62 m wysokości względnej), rozczłonowanych przez dolinki i parowy denudacyjne. Do głównych stref krawędziowych w rejonie Bydgoszczy należą Zbocza: Fordońskie, Bydgoskie, Kruszyńskie, Mariańskie i Łęgnowskie.
Według podziału S. Jarosza (1956) Bydgoszcz leży na obszarze siedmiu krain geobotaniczno-krajobrazowych. Natomiast według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (1978) Bydgoszcz leży na następujących mezoregionach:
Kotlina Toruńska (obejmuje większość terytorium miasta, 11 teras wydmowych i zalewowych, kilkanaście mikroregionów)
Dolina Fordońska (przełom Doliny Dolnej Wisły)
Dolina Brdy
Wysoczyzna Świecka
Pojezierze Krajeńskie
Pojezierze Chełmińskie.
Region obejmujący Bydgoszcz i okolicę nazywany bywa Kujawami Północnymi, a historycznie związany jest z Kujawami oraz Wielkopolską, co nie wyklucza oczywiście bogatych w przeszłości i teraźniejszości kontaktów z Pomorzem i Gdańskiem.
Pod względem etnograficznym znajduje się na granicy:
Kujaw (południe i południowy wschód)
Krajny (zachód i północny zachód)
Pałuk (południowy zachód)
Pomorza Nadwiślańskiego – Bory Tucholskie i Kociewie (północ)
ziemi chełmińskiej (wschód)
W latach 1945–1998 miasto administracyjnie było stolicą województwa bydgoskiego.
Poziomy miasta i punkty widokowe
Na terytorium Bydgoszczy znajduje się kilkanaście stref krawędziowych, będących granicami teras pradolinnych oraz wysoczyzn. Wszystkie te utwory powstały ok. 10 tys. lat temu wskutek erozji bocznej i wgłębnej wód płynących. Większość terenu miasta znajduje się w obrębie teras: wysokiej (Górny Taras (Bydgoszcz)) i średniej (Dolny Taras (Bydgoszcz) i Fordon (Bydgoszcz)) powstałych podczas kształtowania się Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Północne obrzeża miasta leżą w obrębie wysoczyzny morenowej, a północno-zachodnie na terasie sandrowej związanej z odpływem wód z północy. Na południowych obrzeżach miasta i dalej na terenie Puszczy Bydgoskiej występuje jedno z większych w Polsce pól wydm śródlądowych, które tworzy mozaikę pagórków, kotlin i dolinek.
Najniżej położonym miejscem w Bydgoszczy jest brzeg Wisły – 28 m n.p.m. Poziom wody w Brdzie na odcinku od jazu Czersko Polskie do centrum miasta wynosi około 32 m n.p.m., zaś Kanału Bydgoskiego na zachodnich rubieżach miasta dochodzi do 58 m n.p.m. Najwyższym punktem topograficznym w mieście jest Góra Myślęcińska 107 m n.p.m., gdzie zimą funkcjonuje stok narciarski im. Stefana Kulmatyckiego.
Krawędzie oddzielające poszczególne poziomy zwiększają swą wysokość względną ku wschodowi. Nad doliną Wisły osiągają największe wartości: 68 m w Fordonie i 40 m w Łęgnowie. Strefy przyskarpowe (zwłaszcza Zbocze Bydgoskie) już w XIX wieku przeznaczono na główne promenady miasta z punktami widokowymi i obiektami o funkcji ogólnomiejskiej. W 1900 r. wzniesiono m.in. wieżę ciśnień z galerią widokową, a od 1890 r. rozpoczęto budowę Alei Górskiej. Na eksponowanych stanowiskach znajdują się liczne punkty widokowe. Na Zboczu Bydgoskim są to m.in. Wzgórze Henryka Dąbrowskiego, Wzgórza Szwederowskie, Wzgórze Bolesława Krzywoustego, a na Zboczu Fordońskim m.in. Góra Myślęcińska, Góra Szybowników, grodzisko Zamczysko. Na wiślanym klifie usytuowane jest grodzisko Wyszogród – dawny gród książęcy odnotowany w kronice Galla Anonima.
Klimat
Średnia roczna temperatura powietrza w okresie 1945–1994 wynosiła +8,4 °C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, ze średnią temperatur +19,0 °C, najzimniejszym styczeń –1,9 °C. Absolutne rekordy temperatury w Bydgoszczy to: –26,9 °C (1 lutego 1956 r.) i +38,0 °C (31 lipca 1994 r.). Dominują wiatry o kierunku zachodnim (18%) i południowo-zachodnim (15%). W 24% dni występuje cisza, co jest efektem położenia miasta w dolinie otoczonej lasami. Średnia roczna suma opadów w okresie 1945–1994 wynosiła 512 mm, a w 1993–2002 – 533 mm, przy czym jest silnie zróżnicowana rocznie: od 269 mm (1989 r.) do 719 mm (1912 r.) Opad w sezonie wegetacyjnym wynosi średnio 318 mm, z maksimum w lipcu (83 mm), sierpniu (61 mm) i czerwcu (58 mm). W latach średnich i suchych występuje niedobór wody opadowej dla roślinności, co pogłębia na ogół lekki charakter gleb w okolicy. Usłonecznienie w rejonie Bydgoszczy wynosi 1509 godzin i jest wyższe od średniej w kraju, zwłaszcza w miesiącach wiosennych (marzec-maj). W ciągu roku notuje się 35 dni z mrozem, 100 dni z przymrozkami, ok. 50 dni z pokrywą śnieżną i 26–30 dni gorących z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C.
Bydgoski Węzeł Wodny
Najcenniejszym zasobem środowiska Bydgoszczy jest Węzeł Wodny, na który składają się trzy główne cieki o łącznej długości nabrzeży 100 km. W Bydgoskim Węźle Wodnym łączą się dwie międzynarodowe śródlądowe drogi wodne: (E40 Morze Bałtyckie – Morze Czarne i E70 Ocean Atlantycki – Morze Bałtyckie), spinając dorzecza Europy Zachodniej i Wschodniej.
Przez miasto, na odcinku 28 km, przepływa rzeka Brda, która uchodzi do Wisły w Brdyujściu. Wody tej rzeki na części miejskiego odcinka mają II klasę czystości. Wschodnia granica miasta na odcinku 14 km przebiega na Wiśle (w dzielnicach Fordon, Brdyujście i Łęgnowo). Przez zachodnią część miasta na odcinku 6,5 km przepływa Kanał Bydgoski, którym dotrzeć można do Noteci i dalej poprzez Wartę – do Odry.
Godna odnotowania jest obecność na terenie miasta licznych budowli hydrotechnicznych związanych z Kanałem oraz drogą wodną Wisła-Odra: sześć czynnych śluz i cztery nieczynne (zabytkowe), trzy jazy, port rzeczny, zapora wodna, przepławki, upusty i budowle regulacyjne. W wyniku spiętrzenia Brdy w centrum miasta istnieje Wyspa Młyńska, którą opływa rzeka Młynówka, a przecina urządzony w formie wodnej kaskady kanał Międzywodzie.
Na obszarze miasta znajdują się także mniejsze cieki, m.in. Flis, który syfonem przekracza Kanał Bydgoski, Struga Młyńska, czy też Struga Prądy. Na Skarpie Południowej i Zboczu Fordońskim znajduje się kilkanaście strumieni, źródła i wysięki wodne. W wyniku zabudowania Brdy stopniami piętrzącymi, śluzami i obiektami hydroenergetycznymi, powstały w Bydgoszczy dwa zalewy:
Tor Regatowy (60 ha, podniesienie poziomu wody względem stanu naturalnego sięga os. Kapuściska) zbud. w 1879, powiększony w 1906, odbywają się na nim krajowe i międzynarodowe zawody wioślarskie i kajakowe.
Zalew Smukalski (96 ha) – powstał po budowie tamy na Brdzie w 1906, odbudowanej w 1952 po zniszczeniu w czasie II wojny światowej. W 2009 działały na obszarze miasta trzy elektrownie wodne na Brdzie, które wytwarzały łącznie 4,5 MW energii elektrycznej.
Na terenie Bydgoszczy znajduje się ponadto około 50 zbiorników wodnych. Większość z nich to niewielkie stawy i starorzecza. Największe obiekty to jezioro zwane Balaton, położone na os. Bartodzieje, dwa rozległe stawy w Fordonie, na Okolu oraz staw parkowy w Myślęcinku.
Ochrona przyrody
Z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze, 35% terytorium Bydgoszczy znajduje się w strefie krajobrazu chronionego, zaś 9% zajmuje Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły (na północy i północnym wschodzie miasta).
Z miastem graniczą trzy rezerwaty przyrody (Wielka Kępa Ostromecka, Las Mariański, Mała Kępa), zaś w promieniu 20 km znajduje się kolejnych 16 rezerwatów należących do czterech różnych jednostek przyrodniczo-geograficznych: (nadwiślańskie, nadnoteckie, Puszczy Bydgoskiej, wysoczyzny świeckiej).
W okolicy Bydgoszczy znajduje się osiem obszarów krajobrazu chronionego, które obejmują zarówno pola wydmowe (porośnięte lasem), jak również strefy krawędziowe dolin rzecznych, jeziora oraz łąki nadnoteckie. Północna część Bydgoszczy objęta jest strefą krajobrazu chronionego pod nazwą Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy (2640 ha) oraz Krajobrazu Zalewu Koronowskiego (890 ha), natomiast południowe krańce miasta – strefą Krajobrazu Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej. Około 6% powierzchni miasta zajmują cztery obszary Natura 2000.
Na obszarze miasta znajduje się 95 pomników przyrody, zaś w dzielnicy Osowa Góra – użytek ekologiczny w celu ochrony torfowiska mszarnego.
Z uwagi na położenie Bydgoszczy na styku krain fizycznogeograficznych i geobotanicznych, krzyżują się tu trzy korytarze ekologiczne, w tym dwa o znaczeniu międzynarodowym (Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Dolina Dolnej Wisły oraz Sandr Brdy łączący ww. węzły z Borami Tucholskimi). Dolina Dolnej Wisły wraz z bydgoskim zakolem tej rzeki znajduje się w sieci Natura 2000. Drugim obszarem w sieci jest graniczący z miastem od zachodu obszar pod nazwą: Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego.
Parki
Bydgoszcz należy do miast o największej liczbie (31 parków o powierzchni powyżej 2 ha) i powierzchni parków w Polsce (879 ha, drugie miejsce po Warszawie). W północnej części miasta znajduje się największy park miejski w Polsce – Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek” – o powierzchni 830 ha. W centrum miasta znajduje się słynąca z „zielonego klimatu” Wyspa Młyńska, zaś Śródmieście w części zostało zbudowane na założeniach urbanistycznych miasta-ogrodu, w związku z czym istnieją tam liczne parki, skwery i kwietniki.
Głównym założeniem przestrzennym terenów zielonych są cieki Bydgoskiego Węzła Wodnego: Kanał Bydgoski, Brda i Wisła. Każdy z nich posiada odmienny charakter krajobrazowy, co sprawia, że parki są znacznie zróżnicowane, oferując odmienne wrażenia estetyczne i rekreacyjne. Głównym parkiem zachodniej części miasta są Planty nad Kanałem Bydgoskim, w części centralnej Planty nad Brdą i park centralny, a w Fordonie park dzielnicowy „Wisła”. Innymi tworami natury, wzdłuż których urządzono tereny zielone są zbocza teras i wysoczyzn. Zbocza: Bydgoskie, Fordońskie i Kruszyńskie rozciągające się w kierunku wschód-zachód, od zachodnich granic miasta po Wisłę, stanowią potencjalne ciągi spacerowe, z których można obserwować panoramę miasta. Najstarsza trasa spacerowa (1890) prowadzi wzdłuż krawędzi górnego tarasu miasta, łącząc poszczególne parki oddzielone dolinkami erozyjnymi: Dolinę Pięciu Stawów, park im. Henryka Dąbrowskiego, Aleję Górską i park na Wzgórzu Wolności. Do najatrakcyjniejszych krajobrazowo tras w Bydgoszczy i okolicy należy spacer wzdłuż Zbocza Fordońskiego, które łączy Leśny Park Kultury i Wypoczynku z Fordonem. Oferuje ono kilometry tras spacerowych, położonych w bardzo urozmaiconym topograficznie terenie (doliny, wąwozy, parowy, kotliny, źródliska, strumienie, wzgórza z widokiem Przełomu Dolnej Wisły). Kulminacjami w jego obrębie są m.in.: Góra Myślęcińska z wyciągiem narciarskim, grodzisko Zamczysko, pomnik w Dolinie Śmierci, Góra Szybowników, skąd w latach 1933–1963 dokonywano wzlotów na szybowcach.
Na terenie miasta znajdują się trzy ogrody botaniczne Najstarszy z nich (zał. 1930 r.) jest w całości uznany na pomnik przyrody – arboretum, zaś nowszy założony w latach 1979–1983 jest drugim co do obszaru w Polsce (60 ha), malowniczo położony wśród dolin i wzgórz Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”. Dodatkowo na północ od niego znajduje się Ogród Botaniczny IHAR, w którym prowadzone są badania naukowe. Od 1978 r. w Bydgoszczy znajduje się Ogród Fauny Polskiej Zoo o pow. 14 ha. Można w nim zobaczyć oprócz fauny krajowej zwierzęta ze wszystkich kontynentów, terrarium oraz Wisłarium
Lasy
Bydgoszcz jest jednym z nielicznych dużych miast w Polsce otoczonych ze wszystkich stron lasami. Zajmują one 27,6% (2021) powierzchni miasta. W większości są to lasy ochronne. Dominują bory sosnowe i mieszane, ale na północnych wysoczyznach znajdują się lasy mieszane oraz enklawy lasów liściastych, np. w okolicy Miedzynia, Osowej Góry, Opławca, Rynkowa, Fordonu.
W dolinach Wisły i Brdy występują lasy łęgowe. Największy kompleks bogatych przyrodniczo lasów tego typu na obszarze całej dolnej Wisły znajduje się w bydgoskim zakolu Wisły graniczącym z miastem od wschodu.
Demografia
Bydgoszcz liczy 330 038 mieszkańców (dane z 31 grudnia 2022 r.). Populację miasta w 46,75% stanowią mężczyźni, a 53,25% kobiety. W ostatnich kilkunastu latach występuje stała tendencja wyludniania się miasta, spowodowana starzeniem się społeczeństwa i wyprowadzaniem się poza miasto do gmin ościennych oraz rzadziej poza region. Znaczną liczbę migracji mieszkańców stanowi emigracja zarobkowa do Wielkiej Brytanii, Irlandii i Holandii.
Rozwój demograficzny miasta
Piramida wieku mieszkańców Bydgoszczy w 2014.
Liczba ludności miasta Bydgoszcz na przestrzeni 4 ostatnich stuleci:
Największą populację Bydgoszcz odnotowała w 1998 – według danych GUS 386 855 mieszkańców.
Podział administracyjny
Osiedla i dzielnice
Do początku XIX wieku Bydgoszcz obejmowała miasto lokacyjne w obrębie murów miejskich oraz trzy przedmieścia: Gdańskie, Kujawskie i Poznańskie. Od czasów Księstwa Warszawskiego (pocz. XIX w.) zaludniło się kolejne przedmieście: Okole, gdzie zbudowano Kanał Bydgoski. Pierwsze administracyjne poszerzenie granic miasta nastąpiło w 1851 i związane było z urbanizacją terenów przylegających do dworca kolejowego. Kolejnego poszerzenia dokonano w 1867, a na włączonym wówczas terenie powstało nowe centrum administracyjno-oświatowo-kulturalne miasta. Do 1907 obszar miasta wzrósł pięciokrotnie (względem stanu z 1800 r.), obejmując głównie obszary położone na północ od Starego Miasta. Na obszarze tym rozbudowało się dzisiejsze eklektyczne Śródmieście. Kolejne, ośmiokrotne, powiększenie terytorium miasta nastąpiło w 1920, kiedy to włączono większość ówczesnych gmin podmiejskich. Granice miasta oparły się wówczas, a nawet przekroczyły Wisłę (Zawiśle w latach 1920–1954). W okresie międzywojennym Bydgoszcz zaliczała się do siedmiu miast polskich o największej powierzchni i liczbie ludności. Po II wojnie światowej, w 1954, w obręb miasta włączono m.in. Prądy, Opławiec oraz położone w Puszczy Bydgoskiej tereny DAG Fabrik Bromberg (fabryki amunicji z czasów wojny). Kolejne korekty granic miały miejsce w latach: 1959 (Osowa Góra) i 1961 (Janowo, okolice ul. Grunwaldzkiej i Szubińskiej). W latach 60. XX wieku, wobec kurczących się obszarów budownictwa mieszkaniowego i ograniczeń stwarzanych przez sąsiadujące z Bydgoszczą lasy, zdecydowano o poszerzeniu miasta na wschód w kierunku Wisły. W 1973 przyłączono ponad 800 ha terenów wraz z miastem Fordon, a cztery lata później większość terenów łączących macierzysty rdzeń miasta z Fordonem. Fordon z około 8-tysięcznego miasteczka rozwinął się w ciągu 35 lat w prawie 70-tysięczną dzielnicę mieszkaniową, charakteryzującą się pewną odrębnością przestrzenno-krajobrazową względem obszaru macierzystego miasta. W 1977 w obręb miasta wcielono również Łęgnowo i Wypaleniska w zamierzeniu ulokowania tamże miejskich obiektów komunalnych (oczyszczalnia ścieków, wysypisko śmieci).
Bydgoszcz podzielić można na następujące dzielnice:
Dolny Taras (osiedla położone na niższym tarasie w północnej części miasta, ok. 40 m n.p.m.)
Górny Taras (osiedla położone na wysokim tarasie pradoliny w południowej części miasta, ok. 70 m n.p.m.)
Zachodnie osiedla willowe położone wzdłuż Kanału Bydgoskiego (zachód) i rzeki Brdy (północny zachód)
Wschodnia dzielnica oparta o Stary Fordon oraz Wisłę
Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy obejmujący m.in. Leśny Park Kultury i Wypoczynku, Las Gdański, Zbocze Fordońskie i obszary chronione w Parku Krajobrazowym Doliny Dolnej Wisły i strefach krajobrazu chronionego.
Aglomeracja bydgoska
Bydgoszcz razem z otoczeniem tworzy zespół miejski – aglomerację, w której mieszka ponad 530 tys. osób. Z tego jedną trzecią stanowi ludność mieszkająca na obszarach wiejskich otaczających miasto, lecz w odczuwalny sposób związanych z Bydgoszczą. Dwie gminy podmiejskie: Białe Błota i Osielsko mają charakter sypialni dla ludności, która w dużej mierze pracuje w Bydgoszczy i korzysta z oferty edukacyjnej, kulturalnej i rozrywkowej, o czym świadczą wskaźniki społeczno-gospodarcze. Parametry przedsiębiorczości, dochodów, aktywności zawodowej tych gmin są typowe dla ludności miejskiej. Dynamika budownictwa mieszkaniowego i wzrost demograficzny od 1990 są najwyższe w województwie kujawsko-pomorskim i wyróżniające się w kraju. W kolejnych gminach podmiejskich: Nowa Wieś Wielka, Sicienko, Solec Kujawski obszary enklaw miejskich łączą się z lasami i obszarami wiejskimi. Wskaźniki budownictwa mieszkaniowego są na poziomie miasta lub lepsze. Migracja jest wyraźnie dodatnia. Przedsiębiorczość wyższa, a bezrobocie niższe od średniej. Dynamizujący wpływ miasta Bydgoszczy wpływający na wyniki migracji, budownictwa mieszkaniowego, dochody i rynek pracy odczuwają także pozostałe gminy powiatu bydgoskiego: Dobrcz, Dąbrowa Chełmińska, Koronowo, a także poza powiatem: gminy: Szubin, Łabiszyn, Nakło, Pruszcz, Unisław, Żnin i Barcin. Większość tych gmin razem z Bydgoszczą tworzy Bydgoski Obszar Funkcjonalny.
Z bliskości Bydgoszczy korzysta także ludność znajdująca się na znacznie większym obszarze położonym dalej od miasta. Rola Bydgoszczy wyraża się głównie w udostępnianiu miejsc pracy (w 2006 r. 20 tys. osób dojeżdżających do pracy z zewnątrz), obsłudze zdrowotnej, ofercie edukacyjnej, kulturalnej, handlowej, rozrywkowej. Razem otoczenie Bydgoszczy, w którym obserwuje się dynamizujący wpływ miasta liczy ok. 180 tys. osób i sąsiaduje na wschodzie (linia Zławieś Wielka – Przyłubie) ze strefą oddziaływania Torunia (110 tys. osób). Razem oba ośrodki generują obszar podwyższonego rozwoju społeczno-gospodarczego, który stanowi strefę metropolitarną regionu kujawsko-pomorskiego (Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny) o potencjale 850 tys. osób (z czego 63% przypada na Bydgoszcz i okoliczne gminy – BOF, a 37% na Toruń z gminami – TOF).
Potencjał regionalny Bydgoszczy
Wąsko rozumiana aglomeracja Bydgoszczy (powiat grodzki i ziemski) posiada następujący względny potencjał w regionie kujawsko-pomorskim:
23% ludności województwa
ok. 30% podmiotów gospodarczych, osób pracujących, środków trwałych w przedsiębiorstwach, nowych mieszkań oddanych do użytku (lata 1995–2013)
ok. 40% podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego, środków trwałych w przedsiębiorstwach usługowych
ok. 50% i więcej potencjału szkolnictwa wyższego (nauczyciele akademiccy, studenci), wydawnictw prasowych, służby zdrowia (szpitale, lecznictwo specjalistyczne itd.), kultury muzycznej.
Stowarzyszenie Metropolia Bydgoszcz
23 listopada 2016 zarejestrowano Stowarzyszenie Metropolia Bydgoszcz, skupiające 19 gmin (619 tys. mieszkańców, w tym 10 miast) leżących w strefie oddziaływania aglomeracji Bydgoszczy, będące formą współpracy samorządów, wstępem do budowy bydgoskiego związku metropolitalnego. Celem SMB jest budowanie wspólnej tożsamości, wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru stowarzyszenia, jego promocja i dbanie o wspólne interesy zrzeszonych samorządów.
Związki i organizacje
Bydgoszcz należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji, m.in.:
Związek Miast Polskich, od 1990
Unia Metropolii Polskich, od 1997 – fundacja zrzeszająca 12 polskich miast metropolitarnych
Stowarzyszenie Eurocities, od 2005 – stowarzyszenie dużych miast europejskich, w tym 12 polskich
Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna (biuro; siedziba w Toruniu, pl. Teatralny 2), od 2005
Bydgoska Lokalna organizacja turystyczna, od 2006
Stowarzyszenie Agencji Demokracji Lokalnej ALDA, od 2007
Stowarzyszenie Miast Króla Kazimierza Wielkiego, od 2009
Związek Miast Nadwiślańskich (2002–2009)
Historia
Kalendarium historyczne
Średniowiecze
Znajdujące się w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy osady były zasiedlone na stałe od epoki brązu. Znaczny rozwój osadnictwa nastąpił w okresie rzymskim, kiedy stwierdzono kontakty handlowe miejscowej ludności z cesarstwem. Dogodne położenie osad i łatwa przeprawa przez Brdę wykorzystywane były wówczas przez kupców podróżujących traktem bursztynowym. W tym miejscu omijano Wisłę, pokonując brodem Brdę. Według najnowszych badań, opartych o metodę dendrochronologiczną, gród bydgoski, którego relikty odkrywane są do dziś, zbudowano w 1038. Pierwsza wzmianka o kasztelanie bydgoskim Suzzlaus de Budegac pochodzi z 1238. Wcześniejszą genezę ma osada oraz kościoły: pod wezwaniem św. Marii Magdaleny (przed 1198) w Wyszogrodzie (warowni nad Wisłą w obrębie dzisiejszego terytorium Bydgoszczy, której zdobycie przez Bolesława Krzywoustego w 1113 jest opisane w Kronice Galla Anonima) oraz romański kościół pod wezwaniem. św. Idziego. We wczesnym średniowieczu Bydgoszcz była grodem na północnych Kujawach. Książę Kazimierz Kujawski do połowy wieku XIII zbudował w Bydgoszczy stały most przez Brdę, gdzie pobierano cło od towarów przewożonych na Pomorze Gdańskie. Na początku XIV wieku w następstwie podziałów dzielnicowych na Kujawach powstało księstwo bydgosko-wyszogrodzkie.
W latach 1330–1337 bydgoski gród był przejściowo okupowany przez Krzyżaków. 19 kwietnia 1346 Kazimierz III Wielki lokował miasto Bydgoszcz na prawie magdeburskim oraz nadał je niemieckim zasadźcom, Johannowi Kiesselhuth i Konradowi. Na wschód od miasta oddzielony fosą (na miejscu dawnego grodu), król wzniósł okazały zamek, który stał się początkowo siedzibą królewskiego wnuka, księcia słupskiego Kazimierza, a następnie starostów bydgoskich.
Bydgoszcz, z racji swego położenia, uczestniczyła w wojnach polsko-krzyżackich. W sierpniu 1409 Krzyżacy zdobyli bydgoski zamek, który następnie odbił Władysław Jagiełło i zawarł tu rozejm obowiązujący do 24 czerwca 1410 r. W latach 1411–1454 Bydgoszcz była kilkukrotnie oblegana przez siły krzyżackie, a także kierowano stąd polskie działania zaczepne. Z kolei w czasie wojny trzynastoletniej król Kazimierz Jagiellończyk założył tutaj jedną ze swoich głównych kwater wojennych. Tutaj też w kwietniu 1457 dokonał wykupu z rąk zaciężnych krzyżackich m.in. twierdzy w Malborku – stolicy Zakonu, która nigdy nie została zdobyta militarnie. W listopadzie 1520, w czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej, w Bydgoszczy obradował Sejm, w którym uczestniczyło zebrane na wojnę pospolite ruszenie oraz król Zygmunt Stary. Jeszcze pod koniec średniowiecza, Bydgoszcz stała się siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które funkcjonowały aż do rozbiorów.
Rzeczpospolita Obojga Narodów
W 1555 roku Bydgoszcz uzyskała przywilej de non tolerandis Judaeis.
W XV i XVI w. miasto znacznie wzbogaciło się na handlu spławnym zbożem, piwem i solą. Bydgoszcz w XVI wieku była jednym z największych miejskich ośrodków handlu zbożowego w Polsce. Wedle zachowanych rejestrów z komory wiślanej w Białej Górze, w 1579 co szósty statek zdążający do Gdańska miał port macierzysty w Bydgoszczy. Miejscowi szyprowie (zrzeszeni w cechu od 1484) transportowali średnio rocznie 2030 łasztów zboża (według zachowanych rejestrów z lat 1564–1573) pochodzącego z Kujaw i Wielkopolski, a z powrotem przywozili towary zamorskie kupowane w Gdańsku. Miasto było również ośrodkiem rzemiosła (21 cechów, 80 zawodów) oraz siedzibą zakładów-manufaktur.
Na szczególną uwagę zasługuje czynna w latach 1594–1688 mennica, w której w 1621 wybito największe złote monety w Europie – 100 dukatów Zygmunta III Wazy. Mennica w latach 1627–1644 była jedyną, czynną na obszarze Korony.
Na początku XVII w. zabudowa objęła w całości miejski obszar lokacyjny i rozprzestrzeniła się na czterech przedmieściach. Bydgoszcz osiągnęła wówczas maksymalną liczbę mieszkańców w okresie staropolskim – ok. 5 tysięcy, plasując się w gronie średnich miast Rzeczypospolitej. Miasto otoczone było od południa murem obronnym z czterema basztami i trzema bramami, a z pozostałych stron ciekami wodnymi: fosą miejską, zamkową, rzeką Brdą i Młynówką. Na terenie miasta lokacyjnego zbudowano okazały ratusz, liczne kościoły diecezjalne, zakonne i szpitalne, zabudowania klasztorne oraz kamienice.
W Bydgoszczy istniała szkoła parafialna oraz szkoły klasztorne: karmelitów, klarysek i Bernardyńskie Studium Filozoficzne. Charakter szkoły średniej posiadało kolegium jezuickie (1647–1780). Najsłynniejszym uczonym Bydgoszczy doby staropolskiej był Bartłomiej z Bydgoszczy (1475–1548), który opracował w 1532 pierwszy słownik łacińsko-polski.
W 1620 Bydgoszcz liczyła około 5 tysięcy mieszkańców wraz z przedmieściami. Potop szwedzki (1655–1660) przyniósł Bydgoszczy duże zniszczenia. Podczas zażartych walk (miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk) wysadzony w powietrze został zamek oraz zginęła połowa mieszczan. 6 listopada 1657 na Starym Rynku król Jan Kazimierz i elektor Prus Książęcych Fryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali i zaprzysiężyli traktaty welawsko-bydgoskie, które stały się podstawą dla uniezależnienia od Polski Prus Książęcych.
Okres prób odbudowy miasta przerwała III wojna północna (1700–1721). W latach 1700–1760 w wyniku wojen, kontrybucji, zaraz i klęsk nastąpił głęboki upadek gospodarczy i demograficzny miasta. Poprawa koniunktury nadeszła podczas panowania ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, choć daleko było miastu do wizerunku dużego ośrodka miejskiego sprzed lat. W 1764 Bydgoszcz wyznaczono na siedzibę (na zmianę z Poznaniem) sądowniczego Trybunału Wielkopolskiego, zaś w 1766 powstał polski projekt Kanału Bydgoskiego.
Okres pruski (1772-1920)
W 1772 Bydgoszcz została zaanektowana przez państwo Pruskie w ramach I rozbioru Polski. Król Prus Fryderyk II wyznaczył wówczas Bydgoszcz na stolicę nowo utworzonego okręgu administracyjnego – Obwodu Nadnoteckiego, który obejmował wcielone tereny wielkopolsko-kujawskie, nie należące uprzednio do Prus Królewskich. W latach 1773–1774 zrealizowano również budowę Kanału Bydgoskiego, który połączył Brdę z Notecią (a w konsekwencji Wisłę z Odrą). W dniu 2 października 1794, podczas insurekcji kościuszkowskiej, rozegrała się bitwa o Bydgoszcz, którą stoczyło wojsko polskie pod dowództwem gen. Henryka Dąbrowskiego.
W latach 1807–1815 miasto należało do Księstwa Warszawskiego, ustanowione stolicą departamentu bydgoskiego. Po 1815 było z kolei stolicą powiatu bydgoskiego i rejencji bydgoskiej w obrębie Wielkiego Księstwa Poznańskiego (od 1848 Prowincji Poznańskiej). W 1875 zostało wydzielone z powiatu ziemskiego tworząc odrębny powiat grodzki (Stadtkreis).
W XIX wieku miasto przeżyło znaczny rozwój gospodarczy związany z rozwojem Węzła Wodnego, budową węzła kolejowego (Pruska Kolej Wschodnia – 1851, Kolej Warszawsko-Bydgoska – 1862, Kolej Poznańsko-Bydgoska – 1872 i inne), oraz rozwojem przemysłu metalowego, maszynowego, drzewnego i spożywczego. Bydgoszcz na początku XX wieku była uważana za miasto o charakterze niemieckim (m.in. dzięki sztucznemu administracyjnemu odseparowaniu Śródmieścia od polskich przedmieść), zwana „małym Berlinem” z uwagi na podobne do stolicy Cesarstwa Niemieckiego oblicze architektoniczne oraz wszechobecną zieleń. Władze pruskie dokonały rozbiórki wielu staropolskich budowli, w tym w 1834 gotycko-renesansowego starego ratusza, zaś w 1895 bydgoskiego zamku, który już od XVIII wieku popadał w ruinę. W mieście pobudowano jednak szereg reprezentacyjnych obiektów municypalnych, gmachów administracyjnych, szkół, szpitali, kościołów, mostów, fabryk. W 1895 wybudowano monumentalny gmach teatru, a w 1904 powstały Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy – pierwsza placówka naukowa.
Do rozbudowy urbanistycznej miasta przyczyniła się lokalizacja dworca kolejowego na terenie obecnego Bocianowa. W latach 1850–1914 między Starym Miastem, a dworcem wzniesiono Nowe Miasto (Śródmieście), we wschodniej części w formie miasta-ogrodu. Stara zabudowa była wymieniana i intensyfikowana, a obszar Śródmieścia nabierał wyglądu wielkomiejskiego. Dynamika rozwoju Bydgoszczy w latach 1850–1914 była bardzo duża, co doprowadziło do tego, że po włączeniu miasta w granice Polski w 1920 stało się ono siódmym co do wielkości ośrodkiem w kraju (88 tys. mieszkańców).
Powrót do Polski
W granice odrodzonej Polski Bydgoszcz wróciła 20 stycznia 1920, przejęta przez wojska wielkopolskie na mocy traktatu wersalskiego. Obecność w mieście silnego garnizonu niemieckiego uniemożliwiła wcześniej wyzwolenie miasta przez powstanie wielkopolskie, którego zasięg w szczytowym okresie walk sięgnął wsi Brzoza Bydgoska, 7 km na południe od granic miasta. Po I wojnie światowej Bydgoszcz uległa bardzo szybkiej repolonizacji i stała się jednym z najbardziej polskich miast (około 1928/1929 Polacy stanowili 92% populacji miasta, natomiast przed repolonizacją, pod zaborami, w 1910 Polaków było około 19% według oficjalnego spisu oraz 28% według korekty Eugeniusza Romera). Na początku lat dwudziestych dochodziło na kolei do licznych ekscesów antysemickich pod postacią bicia i rabowania żydowskich pasażerów. Żydzi obawiali się w szczególności dworca kolejowego w Bydgoszczy. W 1920 ośmiokrotnie powiększono obszar miasta, włączając w nie polskie przedmieścia, a jego granice na wschodzie przekroczyły Wisłę. W dalszym ciągu rozwijał się przemysł, zwłaszcza jego nowoczesne branże: chemiczny i elektrotechniczny. W 1928 Bydgoszcz stała się węzłem oraz siedzibą dyrekcji nowo zbudowanej kolejowej magistrali węglowej Śląsk-Gdynia. W okresie II Rzeczypospolitej Bydgoszcz wchodziła jako miasto na prawach powiatu w skład województwa poznańskiego poprowadzonego według granic pruskiej Prowincji Poznańskiej. Fakt ten wywoływał frustrację miejscowego społeczeństwa, gdyż Bydgoszcz była wówczas 7. miastem pod względem wielkości w Polsce, największym miastem powiatowym, większym m.in. od Lublina i Katowic. W kwietniu 1938 roku znalazła się w województwie pomorskim, licząc na ulokowanie tu władz administracyjnych „Wielkiego Pomorza”, jako usankcjonowanie faktycznej roli gospodarczej i społecznej miasta w tym regionie (Toruń (przekształcony w miasto-twierdzę) był od II połowy XIX wieku miastem dwukrotnie mniejszym od Bydgoszczy, ustanowionym stolicą administracji województwa pomorskiego w 1920, gdy stało się jasne, że Gdańsk nie zostanie włączony do Polski, a w dawnej dzielnicy Prusy Zachodnie jedynym konkurentem Torunia był Grudziądz; Bydgoszczy nie brano wówczas pod uwagę, gdyż znajdowała się w Prowincji Poznańskiej). W międzywojennej Bydgoszczy kontynuowała działalność m.in. Biblioteka Miejska (zał. 1903), powstało Muzeum Miejskie (1923), Miejska Orkiestra Symfoniczna (1936). Centrum sportów wodnych w kraju był tor regatowy w Brdyujściu.
II wojna światowa
3 września 1939 doszło do walk jednostek polskich z niemieckimi dywersantami wspomaganymi przez miejscowych Niemców (m.in. członków Hitlerjugend). Część pojmanych Niemców rozstrzelano. Propaganda nazistowska uwypukliła te wydarzenia (aby udowodnić moralne prawo Niemców do napaści na Polskę) i nadała im nazwę „Bromberger Blutsonntag” (bydgoska „krwawa niedziela”). Po wkroczeniu Wehrmachtu Niemcy rozpoczęli represje na ludności polskiej za udział w „krwawej niedzieli” – egzekucje (na Starym Rynku, w Tryszczynie, w „Dolinie Śmierci” k. Fordonu i in.) i wywózki do obozów koncentracyjnych. W operacji brały udział jednostki Einsatzgruppen SS m.in. Einsatzgruppe IV oraz paramilitarna organizacja mniejszości niemieckiej Volksdeutscher Selbstschutz.
W czasie II wojny światowej Bydgoszcz (jako Bromberg) włączona została do prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie jako siedziba rejencji, choć Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy było bardziej przychylne koncepcji powiązania Bydgoszczy z Poznańskiem, według dawnego podziału prowincji i rejencji sprzed 1920, w czasach zaboru pruskiego. W mniemaniu dyrektora ministerialnego Vollerta, ze względu na ważność dróg komunikacyjnych (Kanał Bydgoski, kolej Piła-Bydgoszcz-Toruń), byłoby korzystniej przyłączyć Bydgoszcz do okręgu Gdańskiego, lecz ze względu na czynniki kulturalne, powinna stać się częścią Kraju Warty. O ostatecznej przynależności Bydgoszczy do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie zadecydowała nieugięta postawa Alberta Forstera, który ok. 23 września 1939 r. interweniował u samego Hitlera. Mianował on własnego nadburmistrza miasta Wernera Kampe i nie dopuścił do obsadzenia urzędów w rejonie bydgoskim przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy. Nowy nadburmistrz Bydgoszczy, Werner Kampe zarządził przebudowę centrum miasta na modłę narodowosocjalistyczną. Doprowadził on do realizacji pomysłu wyburzenia zachodniej pierzei Starego Rynku, wschodniej pierzei ul. Mostowej oraz synagogi, by centrum miasta stało się neue deutsche Bromberg. Zlikwidowano stojący w pobliżu gmachu starostwa przy ul. Słowackiego pomnik Henryka Sienkiewicza oraz monument Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego przy ul. Bernardyńskiej, zaś na cele wojenne w styczniu 1943 przetopiono fontannę Potop.
W latach 1939–1945 śmierć poniosło 10 tysięcy mieszkańców miasta.
22 stycznia 1945 radziecki 9 Korpus Pancerny Gwardii sforsował Noteć, a w dniu następnym wdarł się do Bydgoszczy. Nie wdawał się jednak w walki uliczne i przekazał zdobyte pozycje 2 Korpusowi Kawalerii sam udając się na zachód. 23 stycznia wojska 47 Armii generała majora Pierchorowicza oraz 2 Korpusu Kawalerii Gwardii zajęły południową część miasta. Hitlerowcy bronili się w północnej części. 25 stycznia do walk dołączył 8 pułk piechoty 3 Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta. Walczyły tu też oddziały 1 Warszawskiej Brygady Kawalerii, 1 zmotoryzowany batalion rozpoznawczy i 7 samodzielny dywizjon artylerii pancernej. Walki trwały do 27 stycznia kiedy to miasto zostało ostatecznie zdobyte. Podczas walk o miasto został trafiony pociskami Teatr Miejski, rozebrany w 1946.
Polska Ludowa
24 stycznia Roman Borowski (pełniący funkcję prezydenta miasta od 28 stycznia do 24 lutego 1945), oficer Ludowego Wojska Polskiego, razem z gronem obywateli zorganizował Tymczasowy Komitet Obywatelski, który przejął władzę w mieście.
W marcu 1945, po zainicjowaniu tworzenia polskiej administracji państwowej, w Bydgoszczy ulokowano stolicę województwa pomorskiego, nie zaś w Toruniu, argumentując to oddaniem władzy klasie robotniczej, która przeważała w Bydgoszczy. Uwzględniono przy tym również argumenty o rodowodzie przedwojennym, tzn. potencjał gospodarczy i dostępność komunikacyjną.
Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obozy pracy nr 11, 134 i 203 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Bydgoszczy.
W latach 40. i 50. XX w. Bydgoszcz stała się dużym ośrodkiem wojskowym i garnizonowym (m.in. w 1946 przeniesiono z Koszalina dowództwo Pomorskiego Okręgu Wojskowego).
Po wojnie Bydgoszcz stała się istotnym ośrodkiem kulturalnym (rozpoczyna działalność Bydgoski Antykwariat Naukowy – 1952, budowa Teatru Polskiego – 1948, Filharmonii Pomorskiej – 1956 i Opery Nova – 1973–2006). W 1974 roku zostaje oddana do użytku siedziba Pałacu Młodzieży – Młodzieżowy Dom Kultury, Techniki i Sportu. Od 1975 roku działała przy rynku Galeria Sztuki Współczesnej Pracowni Sztuk Plastycznych.
Na szczególną uwagę zasługuje rozwój w Polsce Ludowej kultury muzycznej: w 1945 istniały dwie orkiestry symfoniczne (Miejska i Polskiego Radia), od 1953 Filharmonia Pomorska, od 1956 Teatr Muzyczny Opery i Operetki, od 1963 roku Reprezentacyjny Zespół Ziemi Bydgoskiej, od 1974 Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Organizowano prestiżowe festiwale muzyczne: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego (od 1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (od 1962), Musica Antiqua Europae Orientalis (od 1966), a w latach 70. powstała dzielnica muzyczna z galerią pomników kompozytorów i wirtuozów. Od 1978 roku Pałac Młodzieży organizował Bydgoskie Impresje Muzyczne – międzynarodowe spotkania młodzieży muzykującej
W Polsce Ludowej Bydgoszcz stała się również ośrodkiem naukowym (cztery powojenne publiczne uczelnie wyższe). We wrześniu 1951 roku powołano Wieczorową Szkołę Inżynierską, która po licznych przekształceniach staje się w 1974 roku Akademią Techniczno-Rolniczą z prawem prowadzenia studiów doktoranckich. W 1969 roku powołano Wyższą Szkołę Nauczycielską, którą w 1975 roku przekształcono w Wyższą Szkołę Pedagogiczną. W tym roku również utworzono Wydział Lekarski Akademii Medycznej w Łodzi. Rok wcześniej powstała w mieście filia Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi. W 1974 roku oddano też do użytku Dom Technika (siedziba oddziału Wojewódzkiego Naczelnej Organizacji Technicznej). W 1959 roku powstało również Bydgoskie Towarzystwo Naukowe.
W 1946 w mieście gościła Pomorska Wystawa Rzemiosła, Przemysłu i Handlu w ramach obchodów 600-lecia miasta. Odziedziczony po poprzednich okresach wielobranżowy przemysł został przez nowe władze rozbudowany, nie wybudowano natomiast od podstaw żadnej nowej wielkiej inwestycji przemysłowej, jak to miało miejsce w miastach sąsiednich (Płock, Świecie, Toruń, Janikowo itd.) Do ważniejszych rozbudowanych zakładów należały m.in.: Zakłady Rowerowe Romet”, Zakłady Chemiczne „Zachem”, Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Zakłady Radiowe „Eltra”, Pomorskie Zakłady Przemysłu Skórzanego „Kobra”, Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil”, Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Makrum”, Zakłady Teleelektroniczne „Telfa”, Bydgoska Fabryka Kabli.
Po wojnie rozwinięto infrastrukturę miejską oraz mieszkalnictwo. W latach 1945–1977 wybudowano w mieście ok. 175 tys. nowych mieszkań, co wtedy stanowiło 60% zasobów mieszkaniowych miasta. Od 1950 budowano nowe osiedla mieszkaniowe na Dolnym i Górnym Tarasie miasta (Kapuściska, Leśne), a od lat 60. osiedla z wielkiej płyty (Błonie, Skrzetusko, Wyżyny, Bartodzieje, Szwederowo Północ i Południe, Wzgórze Wolności), zaś w zachodniej części miasta – osiedla domów jednorodzinnych. Na zachodzie (Osowa Góra) i wschodzie miasta (Bydgoszcz Wschód, Zimne Wody, Siernieczek, Brdyujście) powstały dzielnice składowo-przemysłowe. W 1961 roku oddano do użytkowania Most Staromiejski. 1971 zasypano część Starego Kanału Bydgoskiego wraz z dwoma śluzami i mostem ze względu na poszerzenie arterii komunikacyjnej. W latach 70. zbudowano trasę przelotową wschód-zachód, a w latach 80. trasę północ-południe. W 1974 roku stworzono rozwiązanie przestrzenne ronda Fordońskiego i alei Kardynała Wyszyńskiego (projekt architekta S. Klejbora). W 1975 roku stworzono deptak między Starym Rynkiem a ul. Grodzką. W 1975 zapoczątkowano także budowę Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku na podobieństwo parku śląskiego oraz zakończono budowę miejskiego dworca PKS. W 1976 roku przebito ul. Grudziądzką w kierunku Nowego Rynku co pozwoliło na eliminację ruchu kołowego z ul. Długiej oraz przebudowano ul. Wały Jagiellońskie.
W 1977 r. miasto zyskało tor kartingowy.
We wrześniu 1969 roku w 30 rocznicę pierwszych egzekucji hitlerowskich w mieście odsłonięto na rynku założenie pomnikowe Pomnik Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej. Za pomnikiem autorstwa Franciszka Masiaka znalazł się szaniec 3,5 m wysoki i 30 m długi wykonany z piaskowca na którym wyryto 146 nazw miejscowości województwa bydgoskiego w których doszło do mordów dokonanych przez okupanta.
W 1973 włączono do Bydgoszczy położone nad Wisłą miasto Fordon, gdzie w 1980 rozpoczęto budowę dużej dzielnicy na ok. 70 tys. mieszkańców.
W 1979 roku przystąpiono do zabezpieczenia i przekształcenia w ośrodek rekreacyjno-muzealny Wyspy Młyńskiej.
Po 1989 roku
W 1991 i 1993 35% powierzchni miasta włączono do stref krajobrazu chronionego, m.in. do Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego. W latach 90. przekształceniu uległ system gospodarczy, kilka zakładów po okresie PRL upadło, a większa część została przekształcona w oddziały globalnych i krajowych koncernów i grup kapitałowych (Unilever, Telefonika, Atlas, Mlekpol, Enea, Alcatel-Lucent, Asseco itd.) Firmą o dużym potencjale rozwojowym stały się Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz. W latach 90. reaktywowano regularne loty pasażerskie z portu lotniczego oraz uruchomiono oddział Telewizji Polskiej TVP3 Bydgoszcz.
Liczba mieszkańców sięgnęła 386 tys. w 1998, po czym, zaczęła powoli spadać w wyniku zmniejszenia przyrostu naturalnego i suburbanizacji na rzecz gmin podmiejskich.
Od 1 stycznia 1999 miasto jest siedzibą wojewody kujawsko-pomorskiego i rządowej administracji wojewódzkiej. Po 2000 powstało kilka nowych uczelni niepublicznych, a publiczne zostały przekształcone w uniwersytety, powstało kilkanaście muzeów, centrów handlowych, mostów, zapoczątkowano budowę nowej trasy W-Z. Bydgoszcz pozostała dużym ośrodkiem wojskowym: w 2004 zlokalizowano w mieście Centrum Szkolenia Sił Połączonych NATO, a w 2007 Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych. Od lat 90. rozbudowie uległ Leśny Park Kultury i Wypoczynku o nowe obiekty służące rekreacji: Ogród Botaniczny z alpinarium, pole golfowe, stok narciarski, park miniatur, park jurajski, zoo z terrarium itp. W latach 2005–2012 zrewitalizowano Wyspę Młyńską, eksponując jej wartości kulturowo-rekreacyjne i przenosząc na jej teren kilka oddziałów Muzeum Okręgowego. W 2009 Bydgoszcz startowała w konkursie o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. W latach 2004–2016 dokonano wielu inwestycji, m.in. przebudowano system wodociągowo-kanalizacyjny, oczyszczalnie ścieków i renaturalizowano rzekę Brdę (ok. 1 mld zł), doprowadzono linie tramwajowe do dworca Bydgoszcz Główna (82 mln zł) i do Fordonu (290 mln zł), zbudowano Trasę Uniwersytecką z pylonami w kształcie podków (212 mln zł), Inteligentne systemy transportowe (58 mln zł), Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny z Zakładem Termicznego Przekształcania Odpadów Komunalnych (522 mln zł), rozbudowano port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo (130 mln zł), szpitale (ok. 400 mln zł), zrewitalizowano Stare Miasto i część Śródmieścia, dworce kolejowe, w tym Bydgoszcz Główna (197 mln zł), zmodernizowano bulwary nad Brdą na długości ok. 3 km. Na Brdzie powstały nowe przystanki Bydgoskiego Tramwaju Wodnego, kaskada Międzywodzie, wypożyczalnie rowerów wodnych i motorówek turystycznych. Wskutek rewitalizacji, ekspozycji Bydgoskiego Węzła Wodnego, rozwoju sieci hoteli, imprez kulturalnych miasto znacznie poprawiło swoją markę turystyczną. Od 2010 Bydgoszcz stała się jedynym z krajowych liderów dla nowych lokalizacji centrów usług wspólnych i Business Process Outsourcing, a w 2015 w zajęła pierwsze miejsce wśród miast polskich w rankingu „Doing Business in Poland 2015” stworzonym przez Bank Światowy. Od 1999 w Bydgoszczy odbyło się wiele międzynarodowych imprez sportowych, m.in.: na stadionie Zawiszy Mistrzostwa Europy (2003) i Świata (2008) Juniorów w Lekkoatletyce, w hali Łuczniczka Mistrzostwa Europy Kobiet w Siatkówce (2009), Mistrzostwa Świata Mężczyzn w Koszykówce (2009) i Siatkówce (2014), a w Myślęcinku Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych (2011 i 2013). W 2016 Bydgoszcz była gospodarzem Mistrzostw Świata Juniorów w Lekkoatletyce, a w 2017 jednym z 6 miast gospodarzy Mistrzostw Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017.
Administracja
Status Bydgoszczy
Tradycje administracyjne
W okresie staropolskim Bydgoszcz wchodziła w skład Prowincji Wielkopolskiej Korony Królestwa Polskiego. Pierwszym ziemskim urzędem bydgoskim była kasztelania, powołana do istnienia w latach 20. XIII wieku. W XIV wieku nastąpił rozwój średnich i niższych urzędów ziemskich (bydgoscy urzędnicy ziemscy), które związane były z wyodrębnieniem księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego (1314–1325) oraz rządami lennika Kazimierza Słupskiego (1370–1392). Jurysdykcja starostwa bydgoskiego obejmowała królewskie miasto Bydgoszcz i ziemski powiat bydgoski. W latach późniejszych Bydgoszcz była stolicą jednostek podziału administracyjnego I i II stopnia:
I stopnia – odpowiednik stolicy województwa, regionu: obwodu nadnoteckiego (1772–1806), departamentu bydgoskiego (1806–1815), województwa pomorskiego (1945–1950), województwa bydgoskiego (1950–1975), województwa bydgoskiego (1975–1998) i wraz z Toruniem kujawsko-pomorskiego (od 1999)
II stopnia – stolica jednostki o statusie niższym niż województwo i wyższym niż powiat: rejencji bydgoskiej (1815–1920, w Prowincji Poznańskiej), rejencji bydgoskiej (1939–1945, w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie)
III stopnia – stolica powiatu ziemskiego nieprzerwanie od 1358 i grodzkiego od 1887.
Sądownictwo i więziennictwo w Bydgoszczy
Tradycje sądownictwa
W okresie staropolskim administracją i sądownictwem na terenie Bydgoszczy zajmował się kasztelan (od 1230), potem sąd ziemski bydgosko-inowrocławski, wójt, rada miejska oraz starosta (od 1358) Bydgoscy starostowie mieszkali na zamku bydgoskim, w którym posiadali rezydencję, kancelarię i kaplicę. Wielokrotnie gościli w swoich murach królów polskich, niekiedy przez całe miesiące (np. Kazimierz Jagiellończyk – 1457–1466, Zygmunt Stary – 1520, Stefan Batory – 1577). Początkowo od wyroków sądów bydgoskich odwoływano się do władz Inowrocławia, od 1505 do Poznania, a od 1570 do sądu starościńskiego i królewskiego. Od 1764 Bydgoszcz stała się siedzibą Trybunału Koronnego dla Wielkopolski i Prus Królewskich, czyli najwyższego sądu apelacyjnego Korony Królestwa Polskiego dla prawa ziemskiego (szlacheckiego).
W tym czasie aplikaturę sądowniczą w Bydgoszczy odbywał przyszły generał, organizator władz Księstwa Warszawskiego i twórca hymnu narodowego Józef Wybicki. Wtedy właśnie poznał swoją przyszłą żonę, Kunegundę Drwęską, a 2 października 1794 razem z gen. Henrykiem Dąbrowskim brał udział w zwycięskiej bitwie o Bydgoszcz. Wybicki napisał przyszły Hymn Polski w 1797 we Włoszech w miasteczku Reggio nell’Emilia, z którym do dzisiaj władze Bydgoszczy utrzymują stosunki partnerskie.
Od 1781 w Bydgoszczy w nowym budynku na Starym Rynku miał siedzibę Zachodnio-Pruski Sąd Nadworny będący sądem apelacyjnym dla Obwodu Nadnoteckiego, z filiami w Pile i Chojnicach. W okresie Księstwa Warszawskiego organem sądowym był Trybunał Cywilny Departamentu Bydgoskiego, który nadal spełniał rolę sądu apelacyjnego. Od 1815 w Bydgoszczy znajdował się Sąd Ziemski, od którego można było odwołać się do wyższego Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. W 1870 wzniesiono przy ul. Wały Jagiellońskie 4 nową siedzibę Sądu Ziemskiego, a w 1906 nową siedzibę Sądu Okręgowego. W dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonował Sąd Grodzki oraz Prokuratura w gmachu przy Wałach Jagiellońskich. Po II wojnie światowej, od 1949, funkcjonował w Bydgoszczy Sąd Apelacyjny dla województwa pomorskiego, przemianowany w 1951 na Wojewódzki, a w 1999 na Okręgowy.
Stan obecny
W 2015 w Bydgoszczy istniały następujące jednostki i organizacje związane z sądownictwem:
Wojewódzki Sąd Administracyjny (od 2002 r., Jana Kazimierza 5) – sąd najwyższej instancji w województwie kujawsko-pomorskim;
Sąd Okręgowy (Wały Jagiellońskie 2) – jeden z 45 w Polsce i 3 w województwie, jego jurysdykcja obejmuje zachodnią część województwa;
Sąd Rejonowy – poszczególne wydziały znajdują się w kilku budynkach na terenie miasta, m.in. Wały Jagiellońskie 2 i 4, Grudziądzka 45, Toruńska 64a, Nowy Rynek 10, Piotrowskiego 7, Grunwaldzka 30;
Stały Polubowny Sąd Konsumencki (Jagiellońska 10), z filiami w Toruniu i Włocławku;
Samorządowe kolegium odwoławcze (Jagiellońska 3) – jedno z 3 w województwie, obejmuje jego zachodnią połowę;
Prokuratura Okręgowa w Bydgoszczy (Okrzei 10) – jedna z 40 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa;
Prokuratury Rejonowe: Bydgoszcz Północ (Przyrzecze 2-4) i Bydgoszcz Południe (Nowy Rynek 10);
Instytut Pamięci Narodowej – delegatura w Bydgoszczy (Grudziądzka 9-15)
Bydgoska Okręgowa Rada Adwokacka – jedna z 24 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa;
Bydgoska Okręgowa Izba Radców Prawnych; – jedna z 19 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa;
Krajowa Izba Biegłych Rewidentów – jeden z 27 oddziałów w Polsce.
Pięcioletnie jednolite studia magisterskie na kierunku prawo w Bydgoszczy można odbyć na Kujawsko-Pomorskiej Szkole Wyższej.
Od około 2000 roku lokalne środowisko prawnicze, władze miasta i parlamentarzyści starają się o zlokalizowanie w Bydgoszczy Sądu Apelacyjnego do obsługi województwa kujawsko-pomorskiego. Tradycje sądu tej instancji w mieście sięgają 1764 i okresów 1781–1815, 1949–1975, a od 2005 Bydgoszcz jest największym polskim miastem bez własnego sądu apelacyjnego.
Więziennictwo
W Bydgoszczy mieści się Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej (jeden z 16 w kraju), któremu podlega 10 jednostek organizacyjnych, w tym 3 areszty śledcze (Bydgoszcz, Toruń, Chojnice) i 7 zakładów karnych (Bydgoszcz, Grudziądz 2x, Inowrocław, Koronowo, Potulice, Włocławek). W Bydgoszczy znajduje się areszt śledczy (Wały Jagiellońskie 4) oraz Zakład Karny Bydgoszcz-Fordon (1853–1984 dla kobiet, 1984-2021 dla mężczyzn, od grudnia 2021 jako Oddział Zewnętrzny w Bydgoszczy-Fordonie Aresztu Śledczezgo w Bydgoszczy).
Turystyka
Bydgoszcz jest miastem o historycznej metryce, której specyfika wyraża się przede wszystkim w symbiozie Starówki z rzeką oraz powszechności XIX-wiecznej zabudowy z okresu „belle epoque”. Spuściznę architektury staropolskiej stanowią trzy gotyckie kościoły, byłe kolegium jezuickie, kilka szachulcowych spichlerzy z XVIII w. oraz kilkanaście budynków i kamienic z XVII–XVIII w. Bogata jest natomiast zabudowa architektoniczna z okresu 1850–1914. Podstawowym i oryginalnym walorem Bydgoszczy jest jednak woda: rzeki, kanały, budowle hydrotechniczne, bulwary, nabrzeża, kaskady oraz elewacja zabudowy miasta od strony rzeki.
Na uwagę zasługuje Stare Miasto położone w meandrach rzeki Brdy (drugim obszarem staromiejskim jest Stary Fordon nad Wisłą), Wyspa Młyńska, Wenecja Bydgoska oraz Śródmieście z wielkomiejską zabudową secesyjną. Unikatowym zabytkiem jest najstarsza, czynna w Polsce sztuczna droga wodna – Kanał Bydgoski (1774 r.) z systemem śluz.
Produktem turystycznym jest Stare Miasto i Śródmieście ze swym historycznym rozplanowaniem i zabytkami architektury: kościołami, spichrzami, gmachami użyteczności publicznej, ulicami zabudowanymi zdobionymi kamienicami. W wojewódzkim rejestrze zabytków znajduje się 245 obiektów z Bydgoszczy, w tym przestrzenny zespół Starego Miasta, pozostałości murów miejskich, Wyspa Młyńska (w całości), Stary Kanał Bydgoski (w całości wraz ze śluzami i jazami), Śluza Miejska, 16 kościołów, synagoga, 7 cmentarzy, 10 starych spichlerzy, dawna wieża ciśnień, ok. 35 obiektów użyteczności publicznej, ponad 100 kamienic i willi. Gminna ewidencja zabytków obejmuje natomiast około 2800 obiektów, z czego ponad 2 tys. (75%) znajduje się w obszarze zwartej zabudowy Śródmieścia wraz z Bocianowem, Bielawami, Okolem i Wilczakiem.
W mieście warto zobaczyć zabytkowe kościoły, zwłaszcza katedrę – sanktuarium maryjne Matki Bożej Pięknej Miłości, bazylikę św. Wincentego à Paulo oraz pozostałe trzy miejskie sanktuaria. W mieście znajduje się kilkanaście muzeów oraz obiekty kulturalne, które przyciągają publiczność ze względu na swój repertuar, jak również z powodu imprez i festiwali. W mieście tworzony jest również kulturowy Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O, na którym ustanowiono 16 przystanków oraz Bydgoski Szlak Kulinarny.
Wielkim atutem Bydgoszczy jest również przyroda. Miasto rozczłonkowane jest dolinami trzech wielkich cieków. W związku z tym istnieje w Bydgoszczy wiele miejsc, skąd można zobaczyć panoramę miasta. Kolejne dzielnice, z zachodu na wschód można podziwiać idąc ścieżką spacerową wzdłuż Zbocza Bydgoskiego – krawędzi górnego tarasu Bydgoszczy o wysokości względnej 20–40 m.
W mieście nie brakuje parków, w tym wielu założonych w wieku XIX. Godne polecenia są przede wszystkim: Leśny Park Kultury i Wypoczynku, Planty nad Kanałem Bydgoskim oraz szereg parków w obrębie Śródmieścia.
Waterfront Bydgoszczy
Cechą charakterystyczną Bydgoszczy jest ekspozycja zabudowy od strony rzek i kanałów. W ciągu wieków w pobliżu rzeki budowano kościoły, spichlerze, kamienice, mosty. Nad Brdą i Kanałem Bydgoskim mają miejsce wszystkie ważniejsze wydarzenia miasta. Wokół niej tworzy się specyficzny salon miasta – z Wyspą Młyńską jako jego centrum. Atrakcyjność Bydgoszczy związanej z wodą jest podkreślana przez iluminację zabytków, miejsc i zieleni oraz wzbogacana przez małe formy architektoniczne np. rzeźbę „Przechodzący przez rzekę”. Dodatkowego uroku dodają jazy oraz kaskady Międzywodzia. W gazetach opisujących miasto spotyka się stwierdzenia, że Bydgoszcz jest polskim Amsterdamem.
Na obszarze staromiejskim w Brdzie odbijają swe wizerunki:
bydgoskie zabytki (np. katedra, spichrze, Pałac Lloyda i inne),
budynki municypalne (np. Poczta Główna, była Dyrekcja Kolei Wschodniej),
budynki poprzemysłowe (np. młyny Rothera, garbarnia Buchholza, obecny gmach PZU), młyny Kentzera,
budowle nowoczesne (Opera Nova, „nowe spichrze” i inne),
kamienice nad Brdą, Młynówką oraz Kanałem Bydgoskim (Wenecja Bydgoska, ul. Przyrzecze, ul. Stary Port, kamienice na Wyspie Kanałowej).
Unikalnym zabytkiem Bydgoszczy jest najstarszy w Polsce Kanał Bydgoski (1774) – śródlądowy łącznik pomiędzy Europą Zachodnią a Wschodnią. Na terenie miasta znajduje się dziesięć śluz i trzy jazy. Cztery śluzy są nieczynne, odrestaurowane i udostępnione do zwiedzania w parku nad Kanałem (3) oraz w Brdyujściu (1). Centrum Bydgoskiego Węzła Wodnego na terenie staromiejskim jest Wyspa Młyńska wraz z Wenecją Bydgoską. Wobec zlokalizowania w jej obrębie szeregu obiektów wystawienniczych Muzeum Okręgowego, posiada duże znaczenie kulturalne.
Jednym z podstawowych szlaków spacerowo-turystycznych Bydgoszczy są bulwary wzdłuż Brdy (5 km) oraz Kanału Bydgoskiego (3 km). Wzdłuż Kanału można podziwiać odrestaurowane, zabytkowe śluzy, natomiast wzdłuż Brdy oprócz budowli hydrotechnicznych – zabytkowe gmachy architektury. Niektóre z nadrzecznych budowli są traktowane jako symbol miasta: zespół spichrzy nad Brdą, „nowe spichrze”, czy też np. Opera Nova. Od 2015 r. projektowana jest również budowa bulwaru nad Wisłą w Starym Fordonie. Do tej pory trasę spacerową nad Wisłą stanowi korona wału przeciwpowodziowego o długości ok. 4,5 km.
Na Brdzie kursują trzy tramwaje wodne (w tym 2 statki solarne), których kurs (8 przystanków) uwzględnia również śluzowanie na śluzie miejskiej i innych.
Miasto lokacyjne
Bydgoskie Stare Miasto położone na zakolu Brdy zachowało średniowieczne rozplanowanie. Zachowały się tu relikty architektury sprzed 1800 r.:
gotyckie świątynie: katedra św. św. Marcina i Mikołaja, kościół pobernardyński oraz kościół klarysek,
gmach byłego kolegium jezuickiego z XVII w.,
fragmenty murów obronnych,
kilkanaście kamienic i spichlerze z XVIII w.
Większość zabudowy Starówki pochodzi jednak z 1. i 2. połowy XIX wieku. Centralnym punktem miasta jest Stary Rynek. W jednej z kamienic wschodniej pierzei Rynku dwa razy dziennie ukazuje się postać Pana Twardowskiego, która prezentuje krótki spektakl widowiskowo-muzyczny.
Na terenie miasta lokacyjnego wraz z Wyspą Młyńską znajdują się historyczne ulice i place miejskie. Znajduje się tu ponad 50 obiektów wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków i kilkaset zabytków z rejestru gminnego. Do nowszych obiektów zalicza się monumentalny pomnik Kazimierza Wielkiego – dawcy praw miejskich dla Bydgoszczy i budowniczego zamku.
Śródmieście
Śródmieście Bydgoszczy zostało niemal w całości zbudowane w latach 1850–1914 na fali korzystnej koniunktury z okresu pruskiego. Ówczesne powiązania gospodarcze i mentalne z Berlinem zdecydowały, że stolica Cesarstwa Niemieckiego stała się dla Bydgoszczy wzorcem, punktem odniesienia. W owym czasie nazywano Bydgoszcz „Małym Berlinem”, z uwagi na podobieństwo urbanistyczne: stawiania na pierwszym planie terenów zielonych: parków, skwerów, ogrodów, relacji do rzek i kanałów oraz autorstwo nowej zabudowy według projektów architektów berlińskich lub miejscowych, kształconych na berlińskich uczelniach. Największy wkład w zabudowę w okresie pruskim wnieśli m.in. architekci: Józef Święcicki, Fritz Weidner, Karl Bergner, Paul Böhm, Rudolf Kern, Erich Lindenburger, Carl Rose, Alfred Schleusener, Paul Sellner, Heinrich Seeling oraz miejscy radcy budowlani: Heinrich Grüder (1871–1877), Wilhelm Lincke (1878–1886), Carl Meyer (1886–1912), Heinrich Metzger (1912–1920), a w okresie międzywojennym m.in.: Jan Kossowski, Bogdan Raczkowski, Kazimierz Ulatowski i inni.
Rozległe Śródmieście słynie przede wszystkim z XIX i XX-wiecznej zabudowy, w stylach historyzujących (eklektyzm, neorenesans, neobarok, neogotyk, historyzm malowniczy, secesja i modernizm). Wschodnia część Śródmieścia została zbudowana na założeniach miasta-ogrodu, wobec czego zabudowa przeplata się tutaj z zielenią parków. Właśnie w tym rejonie jest zlokalizowana dzielnica muzyczna, gdzie zbudowano szereg obiektów kulturalnych i oświatowych.
Na terenie Śródmieścia znajduje się większość zabytkowych gmachów użyteczności publicznej: administracyjnych, oświatowych, kulturalnych, neogotyckie i neobarokowe kościoły oraz pierzeje wielkomiejskich kamienic wzdłuż najważniejszych traktów miejskich: ul. Gdańskiej, Dworcowej, Cieszkowskiego, Alei Mickiewicza i innych. Bogate w detale, sztukaterie i ornamenty kamienice i wille są wielkim walorem zabytkowej i współczesnej architektury miasta. Kilka obiektów ze Śródmieścia jest traktowanych jako symbole miasta np. pomnik Łuczniczki z 1910 r., monumentalna Fontanna Potop z 1904 r. (odbudowywana), czy też neobarokowy hotel „Pod Orłem”. Istnieją także fontanny i nowe pomniki, m.in. „Ławeczka” z pogromcą Enigmy, bydgoszczaninem Marianem Rejewskim.
Zabytkowe kościoły
Bydgoszcz posiada kilkanaście zabytkowych obiektów sakralnych, w tym cztery sanktuaria, późnogotyckie kościoły z okresu przełomu średniowiecza i renesansu oraz neogotyckie i neobarokowe z czasów historyzmu. Warte zwiedzenia są przede wszystkim: katedra św. św. Marcina i Mikołaja z 1466 r. – sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości, kościół pobernardyński zbudowany latach 1552–1557, kościół klarysek, z którego wieży codziennie w południe grany jest hejnał Bydgoszczy. Bazylika Mniejsza pw. św. Wincentego à Paulo jest jednym z najciekawszych w Polsce przykładów nawiązania do Panteonu w Rzymie.
Wśród kościołów architektury historyzującej najbardziej okazałe są: kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła, św. Andrzeja Boboli, Najświętszego Serca Pana Jezusa, Trójcy Świętej, św. Mikołaja.
Muzea, turystyka festiwalowa
W Bydgoszczy znajduje się regionalne Muzeum Okręgowe mieszczące się w kilku budynkach rozsianych po starówce (zwłaszcza na Wyspie Młyńskiej), Muzeum Wojsk Lądowych oraz jedyne w Polsce działające w czynnej aptece Muzeum Farmacji. Istnieje również Muzeum Mydła i Historii Brudu, Muzeum Kanału Bydgoskiego, Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego, Muzeum Wolności i Solidarności, Muzeum Fotografii, Muzeum Oświaty, Izba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych, Muzeum Misyjne duchaczy i inne.
Bydgoszcz słynie również z kilkunastu festiwali, które przyciągają widzów także spoza miasta. Działają tu znane sceny muzyczne Filharmonii Pomorskiej, Opery Nova oraz scena Teatru Polskiego. Filharmonia organizuje festiwale: „Bydgoski Festiwal Muzyczny” i „Musica Antiqua Europae Orientalis”, opera „Bydgoski Festiwal Operowy”, zaś teatr „Festiwal Prapremier”. Sporą publiczność zyskują również koncerty oraz imprezy plenerowe typu „Ster na Bydgoszcz”.
Oddzielną kwestią jest duża różnorodność imprez sportowych, w tym wielu klasy międzynarodowej, a wręcz światowej, które przyciągają kibiców z całej Polski.
Turystyka kongresowa i biznesowa
W Bydgoszczy znajduje się duże Centrum Kongresowe, które zajmuje jeden z kręgów Opery Nova (gmach ma formę trójlistnej koniczyny, dwa kręgi zajmuje opera). W 2023 rozpoczęto budowę 4 kręgu Opery. W 24 września 2015 r. otwarto Bydgoskie Centrum Targowo-Wystawiennicze znajdujące się na ul. Gdańskiej przy granicy z Osielskiem.
W 2009 r. według Katalogu Usług Konferencyjnych, wydawanego przez Meetings Management bydgoskie centrum znalazło się w czołówce największych tego typu obiektów w kraju. Miasto jako duży ośrodek gospodarczy jest poza tym miejscem szkoleń oraz turystyki biznesowej.
Stary Fordon
Na terenie administracyjnym Bydgoszczy znajduje się dawne miasteczko Fordon, lokowane w średniowieczu, które posiada własny rynek staromiejski oraz kilka zabytków. Fordon posiada układ przestrzenny z XV wieku, natomiast obecna zabudowa pochodzi z XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje położenie Fordonu, którego rynek jest oddalony od Wisły zaledwie o 200 m., a z mostu przez Wisłę prezentuje się klasyczna nadwiślańska panorama byłego miasteczka. W 2023 otwarto nowe nabrzeże nad Wisłą, a w trakcie jest realizacja terenu rekreacyjnego w jego otoczeniu oraz promenady wzdłuż Wisły.
Nad starym Fordonem dominują wieże trzech świątyń, które były niegdyś różnych wyznań: katolicka, ewangelicka i żydowska. W XVIII wieku Fordon zamieszkiwali w większości Żydzi, a nad Wisłą znajdowała się królewska komora celna ustanowiona tutaj przez króla Zygmunta III Wazę.
Zabytki militarne
II wojna światowa pozostawiła w Bydgoszczy i okolicy atrakcje dla miłośników militariów. W lasach na terenie Zakładów Chemicznych „Zachem” w południowo-wschodniej części miasta, znajdują się tajemnicze obiekty hitlerowskiej fabryki materiałów wybuchowych i elaboracji amunicji DAG Fabrik Bromberg, która zaliczała się do największych pod względem areału fabryk zbrojeniowych wzniesionych na obszarach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy. Do dziś na tym obszarze pozostały kilkanaście kilometrów dróg-betonówek, bocznic kolejowych i kilkadziesiąt zamaskowanych w lesie budynków, a także kilka kilometrów tuneli. W 2011 r. w 8 obiektach strefy produkcji nitrogliceryny (1% powierzchni całej fabryki, która obejmowała obszar 23 km²) otwarto Eksploseum – skansen architektury przemysłowej III Rzeszy wraz z podziemną trasą turystyczną.
Poza tym w podbydgoskich lasach znajdują się liczne schrony i obiekty powojskowe. Strona polska pozostawiła po sobie linię obrony Wojska Polskiego (zwaną Przedmościem Bydgoskim) w Kruszynie-Osówcu, gdzie siłami członków i sympatyków Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „Bunkier” urządzono skansen.
Turystyczne nagrody i wyróżnienia
Wraz z postępem rewitalizacji terenów nadrzecznych, parkowych i zabytkowej architektury, Bydgoszcz zyskuje coraz większą markę turystyczną w kraju i na świecie. W rankingach organizowanych przez fachowe media Bydgoszcz niejednokrotnie znajduje się w gronie miast polskich uchodzących za topowe turystycznie. Np. twórcy rankingu Poland Sotheby’s International Realty podkreślają, że:
Po 2010 Bydgoszcz otrzymała szereg nagród i wyróżnień w zakresie turystyki, m.in.:
Tytuł Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2011 w kategorii wystawy techniki dla Exploseum Centrum Techniki Wojennej DAG Fabrik Bromberg przyznany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego;
Certyfikat Najlepszy Produkt Turystyczny 2012 dla Wyspy Młyńskiej nadany przez Polską Organizację Turystyczną;
Bydgoszcz wśród 10 najlepszych celów podróży w Polsce w 2013 według największej na świecie witryny turystycznej Tripadvisor;
Nominacja do 7 nowych Cudów Polski 2013 dla Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy – miesięcznik National Geographic Traveler;
Certyfikat „Gmina Przyjazna Turystom” przyznany w 2014 Bydgoszczy przez Pismo Samorządu Terytorialnego „Wspólnota” wraz z PTTK;
Bydgoszcz uznana za 5 najpiękniejsze miasto w Polsce w 2014 roku według rankingu Poland Sotheby’s International Realty – platformy dla agencji pośredniczących w handlu nieruchomościami o statusie luksusowych na całym świecie.
W 2015 roku Exploseum w Bydgoszczy zostało włączone do Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego, zyskując rangę tzw. punktu kotwicznego, jednego z 6 w Polsce i 77 w Europie – miejsca industrialne o ponadregionalnym znaczeniu dla przemysłowej historii Europy i o dużym potencjale turystycznym
Bydgoszcz 8 najlepszym celem podróży w Polsce w 2015 według Tripadvisor (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim);
Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy ulokowane w 2015 przez National Geographic Traveler na pierwszym miejscu wśród pięciu najciekawszych muzeów w Polsce
Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O w Bydgoszczy zdobywa prestiżową nagrodę w konkursie Tourism Trends Awards 2016 oraz nominację w konkursie World Travel Awards 2016
Bydgoszcz 5 najlepszym celem podróży w Polsce w 2017 według Tripadvisor (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim, m.in. przed Poznaniem, Toruniem);
Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy otrzymuje w 2017 Certyfikat Najlepszy Produkt Turystyczny Polskiej Organizacji Turystycznej, wcześniej to wyróżnienie otrzymały Exploseum, Wyspa Młyńska oraz Festiwal Filmowy Camerimage.
Szlaki turystyczne i otoczenie
Atrakcyjność krajobrazowo-przyrodnicza oraz silne zalesienie okolic Bydgoszczy sprawia, że wytyczono na obszarze podmiejskim kilkadziesiąt znakowanych szlaków turystycznych. Zagęszczenie szlaków w okolicy Bydgoszczy jest największe w regionie i większe niż w wielu innych dużych miastach. Spośród szlaków pieszych można wyróżnić:
szlaki Brdy (9) – prowadzą one na północ od Bydgoszczy głównie terenami leśnymi wzdłuż Brdy i Zalewu Koronowskiego,
szlaki Wisły (14) – obejmują cztery krainy: Dolinę Dolnej Wisły, dorzecze dolnej Wdy, zachodnią część Pojezierza Chełmińskiego i północne krańce Puszczy Bydgoskiej,
szlaki Noteci (12) – prowadzą dorzeczem Noteci, obejmując część etnicznych terenów Kujaw i Pałuk, przez Bydgoskie Łąki Nadnoteckie oraz Puszczą Bydgoską krzyżując się w okolicy Jeziora Jezuickiego.
Przez Bydgoszcz przebiega najdłuższa w Europie Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 oraz kilka innych: po Dolinie Dolnej Wisły, dookoła Doliny Fordońskiej, Rowerowy Szlak Przyjaźni Bydgoszcz-Toruń i inne. Przez Bydgoszcz zaplanowany jest również przebieg trasy rowerowej Eurovelo nr 9.
Na obszarze miasta i w najbliższym jego otoczeniu znajdują się cztery grodziska słowiańskie z VI-XI w.: Wyszogród, Zamczysko, Pawłówek i Strzelce Dolne. Miasto słynie również z turystyki wodnej, za sprawą spływów kajakowych na Brdzie oraz żeglugi barkami turystycznymi na szlakach żeglugowych: Wielkiej Pętli Wielkopolski, Pętli Toruńskiej, Pętli Kujawskiej, na Wiśle i Noteci. W dzielnicy Opławiec znajduje się ośrodek wypoczynkowy (Janowo) oraz sanatorium (wybudowane w 1904). W promieniu 20 km znajduje się ok. 10 kąpielisk nad jeziorami. Najbliższe są w Pieckach i Chmielnikach nad Jeziorem Jezuickim oraz w Borównie nad jeziorem Borówno. Stan czystości wody w Brdzie (II klasa) umożliwia kąpiel w rzece na jej odcinku górnym.
W najbliższym otoczeniu miasta znajduje się zespół pałacowo-parkowy w Ostromecku, zwany „bydgoskim Wilanowem”, Puszcza Bydgoska, zyskująca coraz bardziej na turystycznej marce Dolina Dolnej Wisły, a w odległości ok. 20 km Zalew Koronowski, atrakcyjny dla żeglarzy i wodniaków. Miasto jest dobrym punktem wypadowym w Bory Tucholskie, na Ziemię Chełmińską (zabytki pokrzyżackie) oraz na Kujawy i Pałuki, gdzie wytyczono Szlak Piastowski. W 2008 w Solcu Kujawskim, 15 km od Bydgoszczy powstał park jurajski, zaś w 2012 podobny obiekt w Leśnym Parku Kultury i Wypoczynku.
Noclegi
W Bydgoszczy znajduje się jeden hotel pięciogwiazdkowy (Bohema) oraz pięć czterogwiazdkowych: City, Holiday Inn, Pod Orłem, Słoneczny Młyn oraz Sepia. Oprócz nich znajduje się ok. 20 obiektów niższej klasy. Według danych GUS w 2013 r. w Bydgoszczy funkcjonowało 25 turystycznych obiektów noclegowych (w tym 18 hoteli), dysponujących 3 tys. miejsc. Udzielono 238 tys. noclegów, w tym 90% w hotelach. Oferowanych jest także 105 miejsc w schronisku młodzieżowym oraz kilkaset w obiektach oferujących pokoje gościnne.
Gospodarka
Bydgoszcz jest ósmym pod względem wielkości w kraju i największym w regionie kujawsko-pomorskim ośrodkiem gospodarczym. Jest również czwartym w Polsce północnej miejscem pracy najemnej, którego zasięg oddziaływania wykracza poza województwo kujawsko-pomorskie. Zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wynosiło 56 tys. osób (7. miejsce w kraju), z czego 90% przypadało na sektor prywatny.
Pierwszoplanowe znaczenie w gospodarce miasta mają usługi i przemysł. Jego struktura jest zdywersyfikowana, lecz najważniejsze znaczenie mają branże:
chemiczna, w tym przetwórstwa tworzyw sztucznych, skupione w ramach Bydgoskiego Klastra Przemysłowego,
informatyczna i nowoczesnych usług dla biznesu Business Process Outsourcing (BPO) / Share Service Center (SSC), skupione w ramach Bydgoskiego Klastra Informatycznego,
elektromaszynowa, w tym produkcji taboru kolejowego i tramwajowego skoncentrowana wokół firmy PESA jej poddostawców,
spożywcza.
Wizytówką gospodarczą miasta i największym miejscowym przedsiębiorstwem są Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz, produkujące tabor kolejowy i tramwajowy. W mieście obecnych jest wiele grup kapitałowych, koncernów i korporacji międzynarodowych. W Bydgoszczy znajduje się około 25% kujawsko-pomorskich firm eksportujących swoje wyroby za granicę. Duże znaczenie posiada rozwinięte otoczenie biznesu – banki, usługi finansowe, instytucje ubezpieczeniowe, obsługa nieruchomości i firm, targi, klastry przemysłowe, organizacje gospodarcze, baza hotelowa klasy prestiż, połączenia lotnicze (w tym towarowe).
Specyfikę gospodarczą Bydgoszczy dopełnia otoczenie, powiat bydgoski, a zwłaszcza najbliżej położone i rozwinięte gminy: Białe Błota, Osielsko, Nowa Wieś Wielka i Solec Kujawski, których parametry gospodarcze są wyraźnie lepsze niż przeciętne obszary wiejskie. Aglomeracja Bydgoszczy grupuje 30% podmiotów gospodarczych w województwie kujawsko-pomorskim, w tym ponad 50% podmiotów dużych, zatrudniających ponad 1000 osób. Aktywność zawodowa w Bydgoszczy jest najwyższa w regionie, natomiast stopa bezrobocia – najniższa. Dodatkowo Bydgoszcz stanowi miejsce pracy dla 30 tys. osób dojeżdżających z zewnątrz (dane z 2011). Saldo dojazdów daje Bydgoszczy 4. miejsce w Polsce północnej, po Warszawie, Poznaniu i Gdańsku.
Miasto w rankingach gospodarczych
Specyfika bydgoskiej gospodarki wyraża się m.in. w skromnej obecności w rankingach przedsiębiorstw o największych przychodach (np. 500 Polityki), gdyż to nie przedsiębiorstwa handlowe, wykazujące duży obrót decydują o obrazie gospodarczym miasta, lecz m.in. branża przetwórcza (przychody – 7. miejsce w kraju). Należy podkreślić, że największe przedsiębiorstwa bydgoskie są często filiami, względnie oddziałami ogólnopolskich lub globalnych grup kapitałowych, a jednocześnie ponad połowa kujawsko-pomorskich firm o największym zatrudnieniu znajduje się właśnie w Bydgoszczy. Firmy bydgoskie są szeroko reprezentowane w rankingach promujących jakość wyrobów i usług (Teraz Polska, Dobre bo Polskie, Medal Europejski itp), wskaźniki rozwoju (Gazele Biznesu, Złota Setka itp.) lub etykę prowadzenia działalności gospodarczej (Firmy Fair Play). W 2015 spośród 121 firm z kujawsko-pomorskiego wyróżnionych jako Diamenty Forbesa jedna trzecia to firmy z Bydgoszczy (28) i powiatu (10). Na uwagę zasługują lokalne udogodnienia w prowadzeniu i rozwoju biznesu. W 2015 Bydgoszcz zajęła pierwsze miejsce wśród miast polskich w rankingu Doing Business in Poland 2015 przygotowanym przez Bank Światowy.
Rys historyczny
Bydgoszcz posiada bogate tradycje handlowe i przemysłowe. Tradycja handlu sięga średniowiecza, natomiast przemysłu początku XIX wieku. Rozwój Bydgoszczy opierał się na przesłankach wynikających z jej położenia na styku działów wodnych (Bydgoski Węzeł Wodny) i szlaków komunikacyjnych (szlak bursztynowy). Począwszy od XV wieku Bydgoszcz stała się centrum handlu zbożowego dla północnej Wielkopolski, a w wieku XVI miasto należało do największych ośrodków handlu spławnego w Rzeczypospolitej. W okresie staropolskim Bydgoszcz była także sporym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej, gdzie funkcjonowało kilkanaście cechów. Na terenie Rzeczypospolitej znane były piwo bydgoskie oraz wyroby garncarskie, odnotowane m.in. w dziele Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi (1595).
W XVI wieku piwo bydgoskie obok czterech innych było zatwierdzone przez Sejm jako piwo eksportowe Rzeczypospolitej. Podpiętrzona w jazie miejskim Brda była źródłem energii dla napędu różnorodnych manufaktur, m.in. młynów wodnych, tartaków, garbarni. W mieście znajdowała się m.in. żupa solna (1522) i warzelnia soli (1579), mennica królewska (1594–1688) oraz papiernia (1648). Bydgoszczanie aż do końca XVII wieku posiadali monopol na handel solą na terenie Wielkopolski. Od połowy XVII wieku handel i gospodarka miejska przeżywała kryzys wskutek wojen szwedzkich, ale nawet wtedy miasto wyróżniało się pod względem spławu towarów. W życiu gospodarczym miasta ważną rolę odgrywały także targi oraz sześciokrotnie w roku jarmarki, na które mieszczanie otrzymali przywileje królewskie.
Duże znaczenie dla rozwoju przemysłu i handlu ukierunkowanego na Europę Zachodnią miała budowa Kanału Bydgoskiego w 1774 W końcu XVIII w. przepływało nim ok. 1000 łodzi i tratew rocznie, a w połowie XIX wieku już osiem razy więcej. Bydgoszcz była pośrednikiem w dostawie drewna i zboża z Królestwa Kongresowego oraz maszyn i wyrobów przemysłowych z Niemiec. Z kolei włączenie miasta do sieci kolejowej w 1851 zadecydowało o zaistnieniu w Bydgoszczy rewolucji przemysłowej, która całkowicie zmieniła jego oblicze w II połowie XIX w. i doprowadziła do metropolizacji Bydgoszczy. Ranga kolei w Bydgoszczy była bardzo duża. Tutaj znajdowała się Dyrekcja Kolei Wschodniej zarządzająca siecią od Berlina po Kłajpedę oraz siedziba warsztatów kolejowych, największych we wschodnich prowincjach Niemiec. W XIX wieku Bydgoszcz dzięki rozwojowi komunikacji wodnej, kolejowej i przemysłu rozwijała się najszybciej spośród miast zaboru pruskiego. Przez cały XIX wiek szczególne znaczenie miał w Bydgoszczy przemysł maszyn i urządzeń do obróbki drewna i maszyn rolniczych oraz przemysł spożywczy. Wiele powstałych wtedy przedsiębiorstw istnieje do dnia dzisiejszego np. Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana” (1852), Zakład Sygnałów Kolejowych Fiebrandta (1864), Fabryka Obrabiarek do Drewna (1865), Fabryka Maszyn Löhnerta (1868), Fabryka Mebli Ottona Pfefferkorna (1884), Rzeźnia Miejska (1890) i wiele innych.
Na szczególną uwagę zasługuje rozwój od lat 70. XIX w. przemysłu drzewnego. Wielkie ilości drewna spławiane z Królestwa Kongresowego Wisłą do Gdańska i Kanałem Bydgoskim do centralnych Niemiec sprzyjały powstaniu w Bydgoszczy w latach 90. XIX w. zespołu przedsiębiorstw (tartaków, stolarni, fabryk mebli, sklejek, opakowań drewnianych) położonych wzdłuż nabrzeży dolnej Brdy, które zapoczątkowały wschodnią dzielnicę przemysłową. Rozwojowi tej dziedziny gospodarki sprzyjała regulacja Brdy (1879) i budowa portu drzewnego w Brdyujściu, regulacja Wisły (1880–1892), a w 1890 powstanie przedsiębiorstwa Żegluga Bydgoska.
Po 1920 bydgoski ośrodek przemysłowy rozwijał się w dalszym ciągu, m.in. w latach 1920–1939 trzykrotnie szybciej przybywało pracowników, niż w okresie pruskim (1860–1914). Od podstaw rozwinęły się wtedy nowe gałęzie przemysłu, które mają wydatny udział w gospodarce Bydgoszczy do dnia dzisiejszego: przede wszystkim przemysł chemiczny i elektrotechniczny. Poza tym nadal rozwijał się przemysł metalowy i precyzyjny, większe niż dotąd znaczenie miał przemysł lekki, zwłaszcza skórzany i włókienniczy. Przemysł spożywczy utrzymał wysoką pozycję. Zmniejszył się natomiast udział przemysłu maszynowego i drzewnego, wskutek utraty rynków zbytu w Niemczech. Do nowych zakładów założonych w okresie międzywojennym należały m.in.: Fabryka Wyrobów Gumowych „Kauczuk” (1920), Polska Spółka Akcyjna Persil (1930), Kabel Polski Towarzystwo Akcyjne (1923), Fabryka Artykułów Elektrotechnicznych S. Ciszewskiego (1923), Fabryka Rowerów „Tornedo”, Fabryka Pasmanterii, Taśm i Pasów „Pasamon” (1922), Fabryka Wyrobów Czekoladowych i Cukierniczych „Lukullus”. W bydgoskich zakładach skonstruowano pierwszą w Polsce maszynę do pisania, istniał tu jedyny w przedwojennej Polsce zakład produkcji kabli izolowanych, pierwsza fabryka w Polsce produkująca płyty, błony i papier fotograficzny, czy też jedyny zakład produkujący pianina i fortepiany (Fabryka Pianin i Fortepianów Brunona Sommerfelda).
Istotny wpływ na rozwój bydgoskiego przemysłu miała rozbudowa Gdyni oraz budowa magistrali węglowej Śląsk-Gdynia, której węzeł i dyrekcja zlokalizowana była w Bydgoszczy. Bydgoszcz wyróżniała się gospodarczo w regionie „Wielkiego Pomorza”. W 1930 r. wartość wykupionych świadectw przemysłowych była dwa razy większa, niż w Toruniu, Grudziądzu i Włocławku razem wziętych. W dwudziestoleciu międzywojennym istotnym działem gospodarki Bydgoszczy był także handel, prowadzony zarówno wodą (Kanał Bydgoski, Wisła), jak i koleją (magistrala węglowa). W 1925 otwarto w Bydgoszczy Giełdę Drzewną jedyną w kraju, a w 1933 r. Giełdę Zbożowo-Towarową, której obroty stawiały ją na trzecim miejscu w kraju (po Poznaniu i Lwowie, a przed giełdą warszawską).
W czasie II wojny światowej Niemcy zbudowali pod miastem w Puszczy Bydgoskiej zakład produkcji materiałów wybuchowych i elaboracji amunicji DAG Fabrik Bromberg, którego powierzchnia sięgała 23 km². W 1946 w uznaniu bohaterskiej postawy mieszkańców podczas II wojny światowej miasto odznaczono Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy. W okresie powojennym w PRL przemysł został odbudowany i w mieście działało wiele zakładów przemysłowych. W latach 50. XX w. wykorzystano infrastrukturę niemieckiej fabryki do uruchomienia w tym miejscu Zakładów Chemicznych (Zachem i Nitrochem) wytwarzających produkty chemii organicznej i nieorganicznej oraz materiały wybuchowe dla wojska. Od tego czasu był to największy zakład w mieście dystansujący Warsztaty Kolejowe. Ponadto funkcjonowały w mieście inne przedsiębiorstwa wojskowe: Zakłady Elektromechaniczne „Belma” produkujące miny i zapalniki oraz Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 specjalizujące się w remoncie i modernizacji samolotów bojowych. Charakterystyczną cechą industrializacji miasta w latach powojennych było opieranie się na istniejących i posiadających dobre tradycje przemysłach i zakładach pracy: chemicznym, elektrotechnicznym, elektromaszynowym, odzieżowym, skórzanym, drzewnym, spożywczym. Miasto stało się centrum produkcji rowerów w Polsce. Specyfiką polityki gospodarczej państwa prowadzonej w Bydgoszczy była rozbudowa i modernizacja istniejących zakładów o wieloletnich tradycjach, nie zaś jak w wielu ośrodkach w kraju budowa od podstaw nowych wielkich zakładów przemysłowych, tzw. „budów socjalizmu”. Rozpoczęto również proces dyslokacji zakładów z centrum miasta do dzielnic składowo-przemysłowych: Osowej Góry na zachodzie oraz Bydgoszcz Wschód, Siernieczek i Zimne Wody na wschodzie miasta. Jednym z ważniejszych osiągnięć przemysłu bydgoskiego było wyprodukowanie w 1958 przez Zakłady Radiowe Unitra-Eltra pierwszego w Polsce miniaturowego odbiornika radiowego, w którym tradycyjne lampy zostały zastąpione tranzystorami. W latach 70. największymi producentami na rynek i eksport, niejako wizytówkami miasta były m.in.: Zakłady Rowerowe Romet, Zachem, Eltra, Telfa, Pollena, Modus, Kobra. W mieście istniały także Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Zremb-Makrum”, Stomil Bydgoszcz oraz Zakłady Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych.
Po 1989 kilka dużych przedsiębiorstw bydgoskich upadło (Zakłady Rowerowe Romet, Kobra, Foton, Zachem). Natomiast w wyniku procesów prywatyzacyjnych kilkanaście dużych firm bydgoskich zostało wchłoniętych przez korporacje krajowe i międzynarodowe: Unilever, Nokia, Canpack, Tele-Fonika Kable, Grupa Atlas, Enea, Mlekpol, Colian, IKEA Grene, Tyco, Globalmalt itd. Przykładami lokalnych firm, które utworzyły własną markę wchodząc na rynek globalny są m.in. Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz, Oponeo.pl, czy też Grupa kapitałowa Immobile.
Gospodarka Bydgoszczy w statystyce
W 2013 w Bydgoszczy zatrudnionych było 117 tys. osób, co stanowiło 27% zatrudnionych w województwie kujawsko-pomorskim. Stopa bezrobocia wynosiła 8,8%, wobec 13,4% w kraju i 18,1% w regionie. W 2013 co trzecia oferta pracy w województwie dotyczyła pracodawcy z Bydgoszczy. W mieście funkcjonowało 43,4 tys. podmiotów gospodarczych, z tego jedynie 2% w sektorze publicznym. Najwięcej w sekcji handel i naprawy (26%), budownictwo (10%), działalność naukowo-techniczna (10%) i przetwórstwo przemysłowe (9%).
Według sekcji PKD 2007 w Bydgoszczy prowadziło działalność 31 tys. osób fizycznych, 12,4 tys. osób prawnych, 350 jednostek samorządowych. W podziale na formy prawne funkcjonowały 3 przedsiębiorstwa państwowe, 115 spółdzielni, 1085 fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz 4,4 tys. spółek handlowych, w tym 563 z udziałem kapitału zagranicznego. 96% podmiotów gospodarczych to mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 osób. Prawie 2 tys. firm zatrudniało od 10 do 250 osób, 53 – w zakresie 250-1000 osób, a 14 – powyżej 1000 osób. W 2013 przychody ze sprzedaży produktów i usług (bez sekcji handel i naprawy) wynosiły w Bydgoszczy 12,4 mld zł, z czego 70% wartości przypadało na przemysł, a 10% – budownictwo. W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu największy udział mają wyroby z tworzyw sztucznych i gumy (17%), artykuły spożywcze (12%), wyroby z metali (11%), papier i wyroby z papieru (7%), maszyny i urządzenia (5%) oraz meble (4%).
Lokalne przedsiębiorstwa
Największymi pracodawcami w Bydgoszczy w 2014 były m.in.: Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz (3300 osób), Atos IT Services (1500), Poczta Polska (1500, Centralny Ośrodek Rozliczeniowy i regionalne centrum logistyczne w Lisim Ogonie), iQor Global Services (1400), PKP Cargo (1400), Enea (1400), MZK Bydgoszcz (1300), Stomil Bydgoszcz (1000), IMS Sofa (1000), Alcatel-Lucent (1000), Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 (1000), Bank Pocztowy (950), Tyco Electronics (930) i inne. Dużymi pracodawcami są również podmioty sfery społecznej, np. szpitale, szkoły, uczelnie oraz urzędy.
Największymi płatnikami podatku CIT za rok 2013 były przedsiębiorstwa: Bank Pocztowy, NeuPack Polska (należące od 1995 do austriackiego koncernu Mayr-Melnhof Bydgoskie Zakłady Opakowań Drukowanych), Miejskie Wodociągi i Kanalizacja, Miejskie Zakłady Komunikacyjne, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2, Frosta, Supravis Group (wywodząca się z firmy PPH Gąsior), Polmass, ZETO oraz PESA.
W Bydgoszczy czynnych jest nadal szereg przedsiębiorstw z tradycjami, sięgającymi XIX wieku oraz dwudziestolecia międzywojennego, m.in.:
Hotel Pod Orłem w Bydgoszczy – 1800
Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz – 1851
Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana” – 1852
Gazownia w Bydgoszczy – 1859
Fabryka Obrabiarek do Drewna – 1865
BZE Belma – 1868
Makrum – 1868
Prasowe Zakłady Graficzne – 1869
Hotel Ratuszowy w Bydgoszczy – 1881
Bydgoskie Fabryki Mebli – 1884
Miejskie Zakłady Komunikacyjne w Bydgoszczy – 1888
Bydgoskie Zakłady Mięsne – 1890
Żegluga Bydgoska – 1891
Zakład Energetyczny Bydgoszcz – 1896
Zieleń Miejska (Deputacja Ogrodów Miejskich) – 1898
Miejskie Wodociągi i Kanalizacja – 1900
Bydgoskie Zakłady Sklejek – 1914
Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” – 1920
Tele-Fonika Kable (Bydgoska Fabryka Kabli) – 1920
Kolejowe Zakłady Łączności – 1920
Poczta Polska Centralny Ośrodek Rozliczeniowy – 1920
Jutrzenka – 1922
Eltra – 1923
Pasamon – 1924
Alcatel-Lucent (Telfa) – 1928
Unilever (Bydgoszcz) (Bydgoskie Zakłady Chemii Gospodarczej Pollena) – 1932.
Na uwagę zasługuje rozwijający się sektor nowoczesnych usług, do których zalicza się przede wszystkim: finanse i księgowość, usługi informatyczne, obsługę klienta, zarządzanie zasobami ludzkimi, zarządzanie zaopatrzeniem, dokumentacją, dostawami, badania i rozwój, usługi prawne. W Bydgoszczy znajduje się szereg międzynarodowych przedsiębiorstw typu Business Process Outsourcing (BPO) oraz Share Service Center (SSC), będących liderami tej branży w kujawsko-pomorskim. Według opracowania Kujawsko-Pomorskiego Centrum Obsługi Inwestora są to m.in.:
Atos Origin, Alcatel-Lucent, JPMorgan Chase, Teleplan Polska, Jabil Global Services, Mobica Limited, Genesys, Asseco Poland, Sunrise System, Bazy i Systemy Bankowe, TELDAT, Postadata i inne.
W mieście funkcjonują również centra rozliczeniowo-finansowe, np. Livingston International, BPH Centrum Korporacyjne, Centrum Operacyjne Grupy Banku Pocztowego, Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej. W 2014 w sektorze BPO/SSC w Bydgoszczy pracowało ponad 7 tys. osób, z czego ponad 70% w szeroko rozumianej branży informatycznej. Do tego należy doliczyć ponad 1 tys. pracowników w dziedzinie finansów i rachunkowości oraz niespełna 0,5 tys. pracowników call center.
Marki gospodarcze
Do rozpoznawalnych produktów wytwarzanych w przedsiębiorstwach bydgoskich należą m.in.:
składy kolejowe, autobusy szynowe i tramwaje (PESA) obecne w wielu regionach i miastach polskich i zagranicznych (Warszawa, Łódź, Gdańsk, Elbląg, Toruń, Bydgoszcz, Segedyn, Sofia, Królewiec, Moskwa),
pasty do zębów (Signal, Amodent), szampony i odżywki do włosów (Timotei, Sunsilk, Andrelon), płyny do kąpieli (Dove), kostki toaletowe (Domestos),
słodycze marki Jutrzenka m.in. bakalie w czekoladzie, batony Alibi i Apetit, ciastka Jeżyki, Elitki, Petit Beurre, wafle Familijne, Grześki,
paluszki rybne i mrożonki (Frosta),
Natomiast przykładami lokalnych marek gospodarczych oprócz tramwajów PESA i słodyczy Jutrzenka są m.in. wyroby cukiernicze Sowa znane w kraju i w Europie, marka handlowa Oponeo.pl znana ze sprzedaży opon na rynku polskim i europejskim, Bydgoskie Meble – marka obecna w Polsce i Niemczech od końca XIX wieku, wielokrotnie nagradzana, marka odzieży Quiosque znana na terenie całego kraju, Vivid Games – marka gier mobilnych znana na świecie.
Koncerny i korporacje
W Bydgoszczy funkcjonuje ponad 550 spółek z udziałem kapitału zagranicznego, co stanowi ok. 30% potencjału regionu, a licząc z powiatem – blisko 40%. Swoje przedsiębiorstwa posiadają tutaj korporacje produkcyjne, m.in.: Unilever, Tele-Fonika Kable, Grupa Atlas, Mlekpol, IMS Group, Grupa Pilkington, Tyco, Lexel A/S, Schieder, MMP Neupack, Prettl, Bierbaum, Frosta, Helvetia Furniture, SPX, OKT, Global Malt, East Pack, Wentworth, jak i usługowe: Grupa Energetyczna Enea, Schenker, Polska Grupa Farmaceutyczna, Nokia, Atos IT Services, Livingston International, Teleplan, Jabil, Mobica, Sunrise System, Metro AG, Grene, Cogifer, Asseco, Dräger Medical i wiele innych.
Przykładami lokalnych firm, wykazującymi ekspansję krajową i globalną są m.in. Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz, Oponeo.pl, Makrum, Abramczyk, Drozapol-Profil i inne.
Parki przemysłowe i centra biznesowe
Od 2004 w Bydgoszczy funkcjonuje Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny o powierzchni 283 ha. Jest to przestrzeń atrakcyjna dla prowadzenia działalności gospodarczej z uwagi na ulgi w podatkach, ochronę, dostępne media i tereny, bliskość szlaków komunikacyjnych: kolejowej magistrali węglowej, DK5, DK10, portu lotniczego z terminalem cargo i rejsami do portów przesiadkowych. W BPPT na terenie 46 ha utworzona została podstrefa Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W ramach przyjaznej inwestorom polityki władz miejskich, w Bydgoszczy obowiązuje zwolnienie z podatku od nieruchomości dla nowych inwestycji, w których utworzono nowe miejsca pracy. W 2015 w BPPT funkcjonowało 61 przedsiębiorstw zatrudniających ok. 2 tys. osób.
Oddzielnym zagadnieniem jest rozwój centrów biurowo-biznesowych wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa z branży informatycznej i firmy rozliczeniowo-finansowe. Nowe centra biurowe, rozwijające się po 2010, to: Biznes Park Kraszewskiego 1, Bydgoskie Centrum Biznesu, SCANPARK Business Center, Your Office, ML Office, F262.
Otoczenie biznesu
W Bydgoszczy funkcjonuje szereg instytucji tzw. otoczenia biznesu, wspierających rozwój przedsiębiorczości oraz zrzeszających przedsiębiorców. W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało szereg instytucji finansowych o zasięgu regionalnym, 230 kancelarii prawnych, 21 firm leasingowych, 13 domów maklerskich, 247 biur rachunkowych, 17 wypożyczalni samochodów osobowych, 24 izb i organizacji gospodarczych, 10 instytucji targowych z 14 imprezami targowymi.
W Bydgoszczy mają siedzibę regionalne instytucje administracji państwowej i samorządowej, m.in. Najwyższa Izba Kontroli, Agencja Nieruchomości Rolnych, Agencja Rynku Rolnego, Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Inspektoraty podległe Wojewodzie Kujawsko-Pomorskiemu (Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, Farmaceutyczny, Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Weterynarii, Nadzoru Budowlanego, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Handlowa, Inspekcja Transportu Drogowego, Inspekcja Geodezyjna i Kartograficzna, Sanepid). Mają tu siedziby oddziały regionalne rozlicznych urzędów m.in.: Generalnej Dyrekcji Dróg i Autostrad, Głównego Urzędu Statystycznego, Głównego Urzędu Miar, Probierczego, Dozoru Technicznego, Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Komunikacji Elektronicznej, Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych i inne. W 2015 r. zdecydowano o ulokowaniu w Bydgoszczy Zarządu Dorzecza Wisły, administrującego większością wód śródlądowych w Polsce.
Przedsiębiorczość w mieście i regionie wspierają liczne instytucje i stowarzyszenia gospodarcze, m.in.: Bydgoska Agencja Rozwoju Regionalnego, akademickie i miejskie inkubatory przedsiębiorczości, kilkanaście izb gospodarczych, w tym kilka ogólnopolskich (Izba Gospodarcza „Wodociągi Polskie”, Polska Izba Gospodarcza Elektrotechniki i inne), regionalne izby branżowe urbanistów, architektów, inżynierów, radców prawnych, związki i zrzeszenia gospodarcze, fundusze pożyczkowe, Sieć aniołów biznesu, centra i kluby eksportera, Business Centre Club, Rotary International. Wśród instytucji zajmujących się wdrażaniem osiągnięć nauki w działalność przemysłową wyróżnia się Regionalne Centrum Innowacyjności w Bydgoszczy oraz centrum rozwoju holdingu PESA.
Klastry gospodarcze
W 2007 utworzono Bydgoski Klaster Przemysłowy skupiający firmy z branży narzędziowej i przetwórstwa tworzyw sztucznych oraz szereg instytucji okołobiznesowych. W 2013 kilkanaście bydgoskich firm sektora informatycznego, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy oraz miasto Bydgoszcz zawarło umowę o współpracy w ramach Bydgoskiego Klastra Informatycznego, natomiast w 2014 powołano Bydgoski Klaster Lotniczy, którego jednostką wiodącą są Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2. Istnieje poza tym szereg innych klastrów, skupiających m.in. agrobiznes, branże chemiczną, turystyczną, medyczną, rzemiosło i inne. Klastry przyczyniają się do rozwoju innowacji i zastosowaniu nauki w przemyśle.
Targi
W Bydgoszczy odbywa się rocznie około 14 imprez targowych i wystawienniczych. Największe to: Międzynarodowe Targi Maszyn i Urządzeń dla Wodociągów i Kanalizacji „Wod-Kan” (400 wystawców z Polski i Europy) organizowane przez Izbę Gospodarczą „Wodociągi Polskie”. Na terenie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku Myślęcinek w 2012 r. powstało Centrum Targowo-Wystawiennicze, dla którego w 2015 wzniesiono nową halę wystawienniczą w Myślęcinku.
Instytucje finansowe w Bydgoszczy
Tradycje
Najstarszą placówką w Bydgoszczy związaną z szeroko pojętymi finansami była mennica (1594–1688), która od 1627 do 1644 była jedynym tego typu czynnym zakładem w Koronie Polskiej. Do napędu urządzeń bydgoskiej mennicy szeroko wykorzystywano wodną siłę napędową nurtu rzeki Młynówki, co na równi z dogodnym położeniem Bydgoszczy przy wodnym szlaku komunikacyjnym (Brda, Wisła) przyczyniło się do rozwoju zakładu. Do 1601 mennica działała jako prywatny zakład Stanisława Cikowskiego, podkomorzego krakowskiego i generalnego administratora ceł koronnych. Od 1613 była już mennicą królewską Zygmunta III Wazy (jedną z czterech obok mennic w Olkuszu, Gdańsku i Warszawie). W 1632 zakład przekształcono w mennicę koronną, zarządzaną przez podskarbiego koronnego. Po potopie szwedzkim w bydgoskiej mennicy wybijano masowo pierwsze monety polskie nazywane złotówkami – tymfy Jana Kazimierza (1663–1666), których różnica między wartością nominalną, a faktyczną miała służyć finansowaniu skarbu królewskiego. W tym samym czasie w podobny sposób wybijano również masowo szelągi miedziane (boratynki). W XVII wieku mennica bydgoska była porównywalna z najlepszymi zakładami europejskimi. W 1621 wybito w niej największe do dzisiaj złote monety w Europie – 100 dukatów Zygmunta III Wazy.
Natomiast pierwsza instytucja o charakterze banku została założona w Bydgoszczy w 1787 r.
W połowie XIX wieku w Bydgoszczy istniała m.in. filia pruskiego Banku Królewskiego w Berlinie z siedzibą przy ul. Długiej 52. W latach 1863–1866 dla tej instytucji zbudowano neorenesansowy budynek w administracyjnej części miasta przy ul. Jagiellońskiej według proj. arch. Hermanna Cuno. W XIX i początku XX wieku na Pomorzu i w Wielkopolsce dominowały banki niemieckie, w tym Ostbank für Handel und Gewerbe z siedzibą w Bydgoszczy. Funkcjonowało także 5 banków polskich.
W okresie międzywojennym liczba banków w Bydgoszczy kształtowała się w granicach 17-26 (w tym 4-6 niemieckich). Wśród banków miejscowych wyróżniały się Bank Dyskontowy Towarzystwo Akcyjne, Bank Bydgoski (do 1929 – Komunalna Kasa Oszczędności) oraz Niemiecki Bank Ludowy. Natomiast siedzibę dawnego Banku Królewskiego w Berlinie przy ul. Jagiellońskiej zaadaptowano dla Banku Polskiego w Warszawie. W 1925 r. gmach rozbudowano według proj. arch. Z. Mączyńskiego z Warszawy.
Po wojnie w budynku zlokalizowano oddział Narodowego Banku Polskiego. W 1954 r. były już w Bydgoszczy trzy oddziały NBP, które zajmowały m.in. budynki przy ul. Jagiellońskiej 4 i 8. Po reformie bankowości przeprowadzonej w 1969 r. I oddziałowi NBP w Bydgoszczy przypadła rola kontroli i finansowania (w skali krajowej) drobnego handlu, przemysłu, gospodarki komunalnej i mieszkaniowej. W 1974 r. NBP założył w Bydgoszczy przedsiębiorstwo informatyczne Bazy i Systemy Bankowe, producenta kompleksowych rozwiązań informatycznych dla instytucji Skarbu Państwa oraz administracji publicznej.
Po 1989 NBP pozostał w roli banku centralnego, podczas gdy otwarto rynek dla banków komercyjnych. W latach 90. XX w. w Bydgoszczy zaistniał „boom bankowy”, który charakteryzował się otwarciem kilkudziesięciu oddziałów banków komercyjnych i powstaniem kilku rodzimych. Nowo wzniesiona siedziba mBanku w Bydgoszczy w formie „nowych spichrzy” uzyskała tytuł najpiękniejszego budynku użyteczności publicznej w Polsce lat 90. XX wieku.
Współczesność
W Bydgoszczy mają siedzibę regionalne instytucje finansowe, m.in.
Narodowy Bank Polski Oddział Okręgowy, Jagiellońska 8 – wojewódzki oddział polskiego banku centralnego
Izba skarbowa, Warmińskiego 18 – podlega jej 23 urzędów skarbowych w województwie
Urząd Kontroli Skarbowej, Marcinkowskiego 7
Regionalna Izba Obrachunkowa, Świętej Trójcy 35
Kujawsko-Pomorski Urząd Skarbowy, Grunwaldzka 50 – obsługuje duże podmioty gospodarcze z całego województwa, istnieją także 3 miejskie oddziały urzędu skarbowego
ZUS, Świętej Trójcy 33 – oddział w Bydgoszczy, z inspektoratami w Bydgoszczy, Inowrocławiu, Nakle, Sępólnie, Świeciu, Tucholi, Żninie
KRUS, Wyczółkowskiego 22 – Oddział Regionalny w Bydgoszczy, z placówkami terenowymi w całym województwie plus powiat chojnicki
Bazy i Systemy Bankowe – przedsiębiorstwo informatyczne należące do NBP, stowarzyszone ze Związkiem Banków Polskich
Regionalne Centrum Sprzedaży KIR – oferujące sprzedaż kwalifikowanych podpisów elektronicznych
34 banków ze 167 placówkami, w tym jedyny ogólnopolski bank z centralą w regionie kujawsko-pomorskim (Bank Pocztowy), 13 Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych, 59 firm konsultingowych, 156 agencji reklamowych, 211 firm ubezpieczeniowych
ogólnopolskie centra rozliczeniowe: Poczty Polskiej, Banku Pocztowego, PKP Cargo, Banku BPH
PZU – oddział i regionalne centrum ubezpieczeń komunikacyjnych
Totalizator Sportowy – oddział wojewódzki
Centra handlowe
Najstarszym domem towarowym w Bydgoszczy (1911), który pełni swą funkcję częściowo po dzień dzisiejszy jest Jedynak przy ulicy Gdańskiej w centrum miasta. Rozwój sieci hiper- i supermarketów nastąpił od 1996. Według danych GUS w 2014 w Bydgoszczy znajdowało się 12 hipermarketów (3x Carrefour, 2x Auchan, Tesco, E.Leclerc, Makro, Castorama, OBI, Leroy Merlin (od 2002), IKEA i inne) i 72 supermarkety. Na osiedlach funkcjonowało 15 targowisk oraz ponad 5 tys. sklepów drobnodetalicznych. W 2014 miasto dysponowało 4 dużymi (powyżej 50 tys. m²) galeriami handlowo-rozrywkowymi oraz 4 mniejszymi:
Centrum Handlowe Rondo (1998) – 60 tys. m², w tym hala hipermarketu ok. 8 tys. m², trzypoziomowa galeria z parkingiem podziemnym i hipermarketem Auchan oraz 46 butikami z częścią gastronomiczną (m.in. McDonald’s)
Centrum Handlowe Tesco (2000) – hala sprzedaży ok. 10 tys. m², butiki, jedyne w Bydgoszczy otwarte 24 h
Centrum Handlowe Auchan (2001) – 17,6 tys. m² (hipermarket 11,5 tys. m² – największa powierzchnia w Bydgoszczy, galeria handlowa 6,1 tys. m² – 46 butików), parking naziemny, w pobliżu Leroy Merlin, Decathlon i Ikea
Galeria Pomorska (2003, rozbudowa 2014) – 76 tys. m², w tym 8 tys. m² to hala sprzedaży Carrefour; dwupoziomowa galeria liczy około 150 butików, kręgielnię, multipleks Helios, część restauracyjną i rozrywkową oraz parking naziemny i wielopoziomowy
Centrum Handlowe Glinki (2006) – mieści salę sprzedaży Carrefour oraz ok. 20 butików
Focus Mall (2006) – czteropoziomowa galeria handlowa (90 tys. m²) ze 150 butikami, multipleksem Cinema City i dwupoziomowym parkingiem na dachu
Dom Mody Drukarnia (2007) – sześciokondygnacyjna galeria handlowa (w tym 3 kondygnacje handlowe, 3 to parkingi) o powierzchni 25 tys. m² w centrum miasta przy ul. Gdańskiej
Galeria Fordon (2008) – czterokondygnacyjna galeria handlowa o pow. 7 tys. m² i ok. 18 butikami
Centrum Handlowe Zielone Arkady (2015) – czteropoziomowa galeria handlowa największa w województwie (115 tys. m²) z 200 butikami, częścią rozrywkową i 6-kondygnacyjnym parkingiem
Tradycyjną rolę handlową spełnia także centrum miasta z ulicami handlowymi: Gdańską, Dworcową, Długą, Śniadeckich, lecz po 2000 r. ich rolę przejmują w coraz większym stopniu galerie handlowe.
Transport
Bydgoszcz jako węzeł komunikacyjny – rys historyczny
Rozwój historyczny Bydgoszczy ściśle związany jest z jej korzystnym położeniem na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych. W okresie prehistorycznym i staropolskim najważniejsze znaczenie miał kierunek południkowy. Rozwój osady umożliwiło położenie na szlaku bursztynowym, a później na lądowym szlaku śląsko-pomorskim. Wyrazem dużego znaczenia komunikacyjnego grodu bydgoskiego była budowa przed 1250 stałego mostu przez Brdę, gdzie pobierano opłaty celne. W wiekach XIV–XVII kluczowym czynnikiem miastotwórczym Bydgoszczy był rozwój handlu zbożem i drewnem na wodnym szlaku Wisły do Gdańska. Wiąże się z tym budowa licznych spichlerzy w mieście, powstanie najstarszego na terenie Korony cechu szyprów oraz wzrost liczby mieszkańców.
Po zagarnięciu miasta przez Prusy w 1772 i budowie Kanału Bydgoskiego (1774) większego znaczenia nabrał kierunek równoleżnikowy. Śródlądowa droga wodna Wisła-Odra stała się konkurencją dla transportu morskiego przez Gdańsk. Przez cały wiek XIX i początek XX w. przewóz towarów rzekami osiągał w Bydgoszczy swoje apogeum. Na początku XX w. przez Kanał Bydgoski przechodziła jedna trzecia całego dowozu drewna do Niemiec, a nad Brdą powstał port rzeczny ze stocznią oraz jeden z największych w Niemczech portów drzewnych. Od 1851 nowym czynnikiem miastotwórczym stała się dla Bydgoszczy kolej, z uwagi na lokalizację węzła Pruskiej Kolei Wschodniej. W 1862 zbudowano Kolej Warszawsko-Bydgoską, która do 1877 (otwarcia Kolei Nadwiślańskiej) stanowiła jedyne połączenie północnych Niemiec z Rosją. Przez 20 lat do lat 70. XIX wieku Bydgoszcz była między Poznaniem a Gdańskiem jedynym tak dużym węzłem kolejowym, przez który przechodził w całości tranzyt z Królestwa Kongresowego, Rosji, Królewca i Gdańska do Berlina.
W 1849 zlokalizowano w mieście pierwszą w Europie i na świecie państwową Dyrekcję Kolei, która stała się najbardziej prestiżową instytucją, jaka została zlokalizowana w Bydgoszczy w XIX wieku. Do 1895 dyrekcja zarządzała Pruską Koleją Wschodnią, obejmując swym zasięgiem prowincje: Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, Poznańskie i Pomorze Zachodnie. Dodatni wpływ kolei dotyczył zarówno rozwoju przemysłu i handlu w Bydgoszczy w okresie rewolucji przemysłowej (m.in. powstały najstarsze w Polsce Warsztaty Naprawy Kolei, dziś holding Pesa), jak również rozwoju budownictwa mieszkaniowego (Śródmieście). Do 1914 wzniesiono w Bydgoszczy 10 mostów na Brdzie i Kanale Bydgoskim oraz najdłuższy w Niemczech kratownicowy most przez Wisłę o długości 1,35 km. Po powrocie Bydgoszczy do Polski w 1920 ponownego znaczenia nabrał południkowy kierunek komunikacyjny. W 1933 Bydgoszcz stała się węzłem i siedzibą dyrekcji magistrali węglowej Śląsk-Gdynia – największej inwestycji transportowej II Rzeczypospolitej. Oprócz tego nadal duże znaczenie miał transport wodny, a także podjęto przewozy lotnicze (loty cywilne do Warszawy, Lwowa i Wilna).
W okresie powojennym korzystne położenie komunikacyjne nadal przyczyniało się do rozwoju miasta. Jednakże w nowym układzie granic Polski, osłabiona została rola Bydgoszczy jako bezpośredniego zaplecza komunikacyjnego Gdyni i Gdańska. W konsekwencji w latach 70. planowaną autostradę A1 odsunięto od Bydgoszczy na rzecz Torunia, mimo że wymagało to budowy dwóch przepraw przez Wisłę w odległości zaledwie 50 km. W latach 60. powstała południowa obwodnica drogowa miasta, zmodernizowano linie kolejowe oraz miejski układ komunikacyjny. Kolejowa magistrala węglowa nadal spełniała funkcję głównej tranzytowej linii towarowej służącej do zaopatrywania portów Trójmiasta. Mimo że spadło znaczenie gospodarcze drogi wodnej Wisła-Odra, w Bydgoszczy istniało jedno z większych w Polsce przedsiębiorstw żeglugowych „Żegluga Bydgoska”. Przez cały okres powojenny prowadzono połączenia lotnicze z Gdańskiem i Warszawą, a w 2000 r. wprowadzono połączenia międzynarodowe.
Transport drogowy
Bydgoszcz położona jest na trasie paneuropejskiego korytarza transportowego VIa, którym przebiega trasa europejska E261. W Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych przewiduje się poprowadzenie przez Bydgoszcz dwóch dróg ruchu szybkiego. Przez miasto przebiegają:
drogi ekspresowe:
– oddany do użytku w 2020 r. odcinek jest zachodnią obwodnicą Bydgoszczy i prowadzi od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Północ”. Tym samym wyprowadza on ruch tranzytowy z centrum miasta i usprawnia ruch do Poznania i Wrocławia w ramach trasy europejskiej E261 (odcinek od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Zachód” ma wspólny przebieg z drogą ekspresową S10)
– od 2008 istnieje odcinek na południowej i zachodniej obwodnicy miasta od węzła „Bydgoszcz Południe” do węzła „Bydgoszcz Zachód” (odcinek od węzła „Bydgoszcz Błonie” do węzła „Bydgoszcz Zachód” ma wspólny przebieg z drogą ekspresową S5)
drogi krajowe:
– z Bobolic do Sokołowic k. Oleśnicy, łączy Bydgoszcz z Koninem i Kaliszem, oraz pośrednio z Koszalinem (odcinek od węzła „Bydgoszcz Opławiec” do węzła „Bydgoszcz Południe” ma wspólny przebieg z drogami ekspresowymi S5 oraz S10)
– z Pawłówka (węzeł Bydgoszcz Zachód) do Lubicza (węzeł Lubicz), wzdłuż północnego brzegu Wisły łączy Bydgoszcz z Toruniem;
drogi wojewódzkie:
– 7-kilometrowy odcinek łączący drogę ekspresową S5 oraz S10 w Białych Błotach z drogą krajową nr 80 w Bydgoszczy,
– 3-kilometrowy odcinek łączący drogę krajową nr 80 z alejami Jana Pawła II, przebiega w całości przez miasto,
– 16-kilometrowy odcinek łączący drogę krajową nr 5 w Trzeciewcu z drogą krajową nr 80 w Bydgoszczy (Fordonie),
– Kamieniec – Bożenkowo – Strzelce Dolne, część lokalnej północnej obwodnicy miasta (nie dochodzi do granic miasta),
– Czarnowo – Solec Kujawski, obecnie brakuje stałej przeprawy przez Wisłę (nie dochodzi do granic miasta),
– Przyłubie – Solec Kujawski – Otorowo, naturalne przedłużenie ulicy Toruńskiej (nie dochodzi do granic miasta)
Natężenie ruchu na wjazdach i wyjazdach z miasta wynosi 98,6 tys. pojazdów na dobę (pomiar ruchu z 2005), w tym 13,5% pojazdów ciężkich. Tranzyt na wylotach wynosi ok. 30% ruchu całkowitego, co znaczy, że większość kierowców znajduje w Bydgoszczy punkt docelowy. Spośród 9 głównych dróg wylotowych z Bydgoszczy, największy ruch dobowy pojazdów stwierdzono na wylocie południowym i północnym (droga krajowa nr 5, 20 tys., pomiar ruchu z 2005)
Przebudowy dróg
W latach 2006–2007 dokonano przebudowy do parametrów drogi ekspresowej 5-km odcinka 5 i 25 Bydgoszcz-Stryszek. Powstały dwa bezkolizyjne węzły: „Lotnisko” i „Bydgoszcz Południe”. W latach 2008–2010 powstał 11-km dwujezdniowy odcinek S5 i S10 na południowej obwodnicy miasta wraz z węzłem „Bydgoszcz Błonie”. W 2015 rozstrzygnięto przetarg na budowę S5, łączącej Bydgoszcz z Gnieznem i Poznaniem, a na północy z A1 (E75). W grudniu 2019 oddano do użytku północny odcinek obwodnicy drogi ekspresowej S5 od węzła „Bydgoszcz Północ” do węzła „Bydgoszcz Opławiec”. W roku 2020 oddano do użytku zachodnią obwodnicę miasta w ciągu drogi S5 i S10, dzięki której powstało obejście miasta i wyprowadzenie ruchu tranzytowego w ciągu drogi krajowej nr 5 w ramach Europejskiej trasy E261.
Administracja drogowa
W Bydgoszczy znajduje się oddział Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad, zajmujący się budową, remontami i utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, jak również Zarząd dróg wojewódzkich, spełniający te same zadania w odniesieniu do dróg wojewódzkich. Drogami powiatowymi (powiat bydgoski) zajmuje się Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, a drogami miejskimi w Bydgoszczy – Zarząd Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej. Katedra Inżynierii Drogowej i Transportu na bydgoskim Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym zapewnia obsługę studialną, badawczą i planistyczną w zakresie ruchu drogowego i sieci transportowej na terenie regionu. W mieście ma siedzibę także Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego oraz Wojewódzki ośrodek ruchu drogowego z filią w Inowrocławiu.
Transport kolejowy
Bydgoski Węzeł Kolejowy tworzą trzy linie kolejowe znaczenia państwowego oraz trzy linie lokalne. Wśród linii znaczenia państwowego znajdują się:
(linia tranzytu międzynarodowego C-E 65/1) – węglowa magistrala kolejowa Chorzów Batory – Tczew, łącząca Śląsk z portami w Gdańsku i Gdyni. Przebiega ona przez miasto na kierunku południe-północ, umożliwiając połączenie z Trójmiastem i południem kraju;
(linia magistralna): Piła – Bydgoszcz – Toruń – Włocławek – Kutno (dawna Kolej Warszawsko-Bydgoska). Umożliwia ona połączenie Bydgoszczy z Warszawą oraz pośrednio ze Szczecinem i Berlinem;
(obwodnica towarowa) na odcinku Nowa Wieś Wielka – Bydgoszcz – Maksymilianowo. Zbudowana w latach 1928–1930, omija stację Bydgoszcz Główna od wschodu.
Linie lokalne w Bydgoszczy to:
na odcinku Maksymilianowo – Kościerzyna – Gdynia;
: Bydgoszcz – Chełmża – Kowalewo Pomorskie;
: Bydgoszcz – Kcynia – Gołańcz – Poznań.
Linie 131 i 201 znajdują się w VI paneuropejskim korytarzu transportowym oznaczonym numerem C-E65. Są one jedynymi liniami kolejowymi w regionie kujawsko-pomorskim o znaczeniu międzynarodowym, ponieważ ujęto je w umowie europejskiej AGTC o Ważniejszych Międzynarodowych Liniach Tranzytu Kombinowanego i Obiektach Towarzyszących. Koncentrują one ruch pasażerski (nr 131) i towarowy (nr 201) w kierunku północ-południe. Linia nr 18 umożliwia natomiast transport w kierunku wschód-zachód-południe. Wszystkie linie na terenie miasta są zelektryfikowane, z wyjątkiem linii nr 209 i 356.
Linia kolejowa z Bydgoszczy do Poznania przez Inowrocław oraz z Bydgoszczy do Gdańska przez Tczew została wyremontowana i obecnie pociągi poruszają się po tej linii z prędkością 120 km/h. Od czerwca 2013 część trasy Poznań – Gdańsk jest przystosowana do prędkości 140–160 km/h (odcinki Bydgoszcz-Laskowice Pomorskie – Tczew i Poznań – Gniezno-Bydgoszcz). Docelowy czas jazdy dla najszybszych pociągów z Bydgoszczy do Gdańska będzie wynosił 1 h 20 min, a do Poznania 1 h 24 min. A z Gdańska do Poznania w 2 h 45 min.
W granicach administracyjnych miasta znajduje się pięć dworców kolejowych: Główna, Leśna, Wschód, Bydgoszcz Emilianowo (nieczynny) i Bydgoszcz Fordon, a także 9 przystanków kolejowych. Najbardziej obciążona przewozami pasażerskimi jest stacja Bydgoszcz Główna, odprawiająca ok. 90% podróżnych. Stacja ta jako jedyna w województwie kujawsko-pomorskim jest zaliczona, obok 15 innych dworców w Polsce do kategorii Premium.
Jednostki i instytucje związane z kolejnictwem
W Bydgoszczy znajdują się wydziały spółek kolejowych, m.in.: PKP Polskie Linie Kolejowe (Zakład Linii Kolejowych i Zakład Maszyn Torowych), PKP Cargo (Zakład Przewozów Towarowych, Kasa Towarowa, Centralne Biuro Rozrachunków – od 1922 r.), PKP Energetyka (Zakład Kujawski), Kujawsko-Pomorski Zakład Przewozów Regionalnych, Komenda Regionalna Straży Ochrony Kolei. Mają tu siedzibę również duże podmioty gospodarcze, zajmujące się produkcją i usługami na rzecz kolei, m.in. Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz – producent składów kolejowych, w tym kolei dużych prędkości, Kolejowe Zakłady Łączności w Bydgoszczy (od 2013 r. w grupie PKP Informatyka) – większość polskich dworców kolejowych wyposażona jest w system tablic informacyjnych KZŁ, Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe Cogifer Polska i inne. PESA i PKP Cargo należą do największych pracodawców w Bydgoszczy i regionie kujawsko-pomorskim.
W Bydgoszczy mają siedzibę także ogólnopolskie organizacje związane z kolejnictwem: Ogólnopolskie Stowarzyszenie Samorządów na Rzecz Kolei Lokalnych oraz Polska Izba Producentów Urządzeń i Usług na Rzecz Kolei, a także Izba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych przy dworcu Bydgoszcz Wschód, prowadzona przez Bydgoskie Towarzystwo Przyjaciół Kolei.
Od 2015 przy Bydgoskiej Szkole Wyższej funkcjonuje jedyne w regionie kujawsko-pomorskim Technikum Kolejowe, które nawiązuje do Technikum Kolejowego im. Mikołaja Kopernika istniejącego w latach 1952–2007 w budynku Copernicanum w Bydgoszczy.
Transport lotniczy
Międzynarodowy port lotniczy
Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego Bydgoszcz-Szwederowo (kod ICAO: EPBY), zlokalizowany jest 3,5 km na południe od centrum Bydgoszczy. Jego zaletą oprócz bliskości do centrum, jest powiązanie z siecią dróg ruchu szybkiego (węzeł „Lotnisko” na S5, na wylocie z miasta). Połączenie z miastem zapewnia autobusowa linia nr 80.
Lotnisko w Bydgoszczy zostało zbudowane w czasach I wojny światowej, a weszło do użytku cywilnego w 1929. Posiada utwardzoną drogę startową o wymiarach 2500 × 60 m i jest 9. najruchliwszym portem lotniczym kraju. Od 2004 posiada nowoczesny terminal pasażerski. W 2015 odprawiono w porcie 341 tys. pasażerów, w roku 2019 425 tys. pasażerów. Od 2013 port jest włączony do transeuropejskiej sieci TEN-T.
Port lotniczy obsługują loty rejsowe linii Ryanair, Lufthansa (połączenie z Frankfurtem), WizzAir oraz LOT. Odprawiane są także letnie loty czarterowe (Bułgaria, Chorwacja, Grecja, Turcja), towarowe i loty lotnictwa ogólnego (ang.: general aviation).
Lotnisko aeroklubowe
Bydgoszcz posiada również drugie lotnisko, Bydgoszcz-Biedaszkowo (kod ICAO: EPBD), będące w posiadaniu Aeroklubu Bydgoskiego i lotnisko lotnictwa ogólnego. Lotnisko znajduje się w tym samym kompleksie co Międzynarodowy Port Lotniczy, z oddzielnym dojazdem i wejściem głównym od strony Biedaszkowa. Lotnisko posiada nieczynną betonową drogę startową na kierunku 13/31 o wymiarach 1000 × 50 metrów. Używane są oboczne pasy trawiaste o wymiarach 650 × 100, 650 × 100 i 590 × 100 m. Współrzędne geograficzne lotniska (środek nieczynnego betonowego pasa): .
Lądowiska
W 2015 w Bydgoszczy znajdowały się trzy sanitarne lądowiska:
im. dr. Antoniego Jurasza na dachu Szpitala Uniwersyteckiego nr 1, przy ul. Skłodowskiej-Curie
Lądowisko Bydgoszcz-10 Wojskowy Szpital Kliniczny przy. ul. Powstańców Warszawy 5.
Lądowisko na terenie Szpitala Uniwersyteckiego nr 2 przy ul. Biziela
Ponadto w rejonie węzła drogowego „Bydgoszcz Północ” w miejscowości Niwy znajduje się baza Lotniczego Pogotowia Ratunkowego.
Wystawy lotnicze
W maju każdego roku (od 2007) na terenie Wojskowych Zakładów Lotniczych nr 2 odbywają się targi techniki lotniczej Air Fair połączone z wystawą, dotyczącą zarówno lotnictwa cywilnego i turystycznego, wojskowego oraz szybownictwa. Lista wystawców w 2015 r. sięga ok. 120 podmiotów, a jeden dzień przeznaczony jest na bezpłatne zwiedzanie wystaw.
Transport wodny
W Bydgoszczy krzyżują się korytarze wodne wschodnio- i zachodnioeuropejskiego systemu śródlądowych dróg wodnych. Są to drogi:
E-40 Dolna Wisła (Morze Bałtyckie-Gdańsk-Bydgoszcz-Warszawa-Bug-Dniepr-Morze Czarne);
E-70 (Morze Północne-Antwerpia-Berlin-Bydgoszcz-Królewiec-Kłajpeda). Fragmentem tej drogi jest odcinek Odra-Wisła, spławny dzięki Kanałowi Bydgoskiemu.
Przez terytorium miasta przepływają trzy skanalizowane cieki, którymi możliwy jest transport wodny – zarówno o charakterze gospodarczym, jak i turystycznym: Wisła (14,4 km), Brda (skanalizowane 14,4 km) oraz Kanał Bydgoski (6,5 km).
Infrastruktura wodna
Bydgoszcz należy do pionierów wśród miast polskich w zakresie rewitalizacji i przywracania mieszkańcom terenów nadrzecznych. Obecne wykorzystanie gospodarcze dróg wodnych w obrębie Bydgoszczy jest niewielkie (na Brdzie istnieje od 1879 port drzewny, a od 1897 port rzeczny, w którym apogeum przeładunków sięgało 2 mln ton towarów rocznie), natomiast co roku wzrasta ich znaczenie turystyczne. Od 2005 na Brdzie kursuje Bydgoski Tramwaj Wodny o charakterze środka komunikacji publicznej (z rozkładem jazdy i biletami ZDMiKP). Oprócz tego dostępne do wynajęcia są jednostki pasażerskie, jachty oraz domy na wodzie (produkowane w Bydgoszczy). Na terenie miasta znajduje się 5 przystani żeglarskich, 6 wioślarskich i 7 kajakarskich – wiele z nich posiada tradycje i architekturę z początku XX w. i dwudziestolecia międzywojennego. Tor regatowy w Brdyujściu jest jednym z krajowych centrów sportów wodnych. W 2009 oddano do użytku marinę Gwiazda na Kanale Bydgoskim, a Przystań Bydgoszcz od 2012 oferuje wynajem kajaków, łodzi, rowerów wodnych i motorówek, którymi można pływać w centrum miasta podziwiając jego waterfront. W Bydgoszczy-Janowie znajduje się stanica PTTK, gdzie kończą się zwyczajowo spływy kajakowe Brdą z Borów Tucholskich. Od 2000 roku realizowane są kolejne programy „Przywracania miastu rzeki Brdy”, „Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego”, „Rewitalizacji Wyspy Młyńskiej”, „Rewitalizacji bulwarów i nabrzeży Brdy oraz Kanału Bydgoskiego”, „Rewitalizacji Starego Fordonu wraz z zagospodarowaniem bulwaru nad Wisłą”. Wydane na te cele środki sięgają setek mln zł, a efekty widoczne są dla mieszkańców i turystów w postaci kilometrów przebudowanych nabrzeży, bulwarów, wyremontowanych mostów, śluz, jazów, budowy nowych obiektów hydrotechnicznych np. kaskad Międzywodzia oraz oczyszczonej wody w Brdzie, w której nawet w centrum miasta można swobodnie zażywać kąpieli.
Administracja wodna
W Bydgoszczy od 1 stycznia 2018 ma siedzibę regionalny zarząd gospodarki wodnej odpowiedzialny za rejon wodny Noteci (w tym Kanał Bydgoski). Pod RZGW w Bydgoszczy funkcjonują Zarządy Zlewni: w Inowrocławiu i Pile. W Bydgoszczy funkcjonuje również Urząd Żeglugi Śródlądowej (jeden z 8 w kraju), którego rejon działania od 2018 roku obejmuje Wisłę na całym jej odcinku. W ramach nowej struktury urzędy żeglugowe w Warszawie i Krakowie są delegaturami UŻŚ w Bydgoszczy. W mieście zlokalizowany jest również Oddział Rejonowy Kujawsko-Pomorskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych, który obejmuje większość terenu województwa kujawsko-pomorskiego (po lewej stronie Wisły).
Komunikacja miejska
Obsługę transportu zbiorowego w Bydgoszczy, na zlecenie ZDMiKP, świadczy kilka firm. Wiodącym przewoźnikiem są Miejskie Zakłady Komunikacyjne MZK Bydgoszcz. Linie miejskie obsługuje również Mobilis. Pozostali przewoźnicy uruchamiają kilka linii miejskich (mikrobusy) oraz kilkanaście podmiejskich.
W Bydgoszczy w ramach komunikacji miejskiej funkcjonuje 47 linii autobusowych oraz 10 tramwajowych, a także Bydgoski Tramwaj Wodny.
Władze miasta stawiają na rozwój połączeń tramwajowych. W latach 2010–2012 wybudowano linię do Dworca PKP, natomiast od stycznia 2016 funkcjonuje linia do Fordonu. W 2021 otwarto odcinek torowiska na ul. Kujawskiej (łączący Górny Taras z centrum). Trwa budowa mostu tramwajowego Kazimierza Wielkiego. W marcu 2007 z bydgoskich ulic zniknęły autobusy marki Ikarus, zaś w 2008 pojawiły się dwa nowe tramwaje niskopodłogowe z bydgoskich zakładów Pesa. W kolejnych latach zakupiono kilkadziesiąt kolejnych tramwajów PESA Swing.
Komunikacja rowerowa
W 2015 w Bydgoszczy wyznaczonych i oznakowanych było 81 km dróg dla rowerów. 1 kwietnia 2015 uruchomiono Bydgoski Rower Aglomeracyjny z siecią 36 przystanków, a docelowo uwzględniający również część gmin: Osielsko, Białe Błota i Dąbrowa Chełmińska. System cieszy się bardzo dużą popularnością wśród społeczności bydgoszczan. W 2015 zanotowano 585 395 wypożyczeń, co stawia Bydgoszcz na 3. miejscu w kraju po Warszawie i Wrocławiu, a pod względem częstotliwości wypożyczania roweru (średnio 8 razy dziennie) na 3. miejscu w Europie za Dublinem i Barceloną
Komunikacja dalekobieżna
Bydgoszcz jest ważnym przystankiem dalekobieżnych kursów zbiorowej komunikacji samochodowej. Do kilku miast, m.in. Warszawy, Kołobrzegu, Szczecina, Gorzowa Wielkopolskiego kursują autobusy Komfort Busu. Z kolei PKS utrzymuje komunikację dalekobieżną m.in. do miast: Łódź, Chojnice, Słupsk, Koszalin, Grudziądz, Elbląg, Gniezno, Poznań, Wrocław, Katowice, Płock, Ostrołęka, Białystok, Warszawa, Ustka, Piła, Konin i innych, nie licząc mniejszych miejscowości w regionie bydgoskim. Bydgoszcz znajduje się w siatce połączeń Polskiego Busa – realizowane są bezpośrednie połączenia z Warszawą, Gdańskiem, Poznaniem, Wrocławiem, Berlinem i Pragą.
Infrastruktura transportowa
W 2013 w Bydgoszczy znajdowało się 748 km dróg, z czego 38 km przypadało na drogi krajowe, 9 km na wojewódzkie, 160 km na powiatowe, a 541 km na gminne. Tranzyt na kierunku wschód-zachód umożliwia południowa Obwodnica miasta: 10, częściowo przebudowana na S10 oraz 80, natomiast przemieszczanie w kierunku – północ-południe przejmuje 5, również częściowo przebudowana na S5. W 2013 roku 67% dróg miejskich posiadało nawierzchnię ulepszoną.
Inteligentny System Transportowy
W kwietniu 2015 uruchomiono w Bydgoszczy System ITS (Intelligent Transportation Systems) – jeden z pierwszych w kraju miejskich inteligentnych systemów usprawniających warunki ruchu kołowego. System obejmuje centralną część miasta, gdzie notuje się największe natężenie ruchu drogowego oraz ul. Fordońską, aż do wiaduktów warszawskich. System pozyskuje dane z drogowych urządzeń pomiarowych, optymalizując pracę sterowników sygnalizacji świetlnych, nadając priorytet komunikacji zbiorowej. Udostępnia użytkownikom aktualne informacje na tablicach zmiennej treści i tablicach informacji pasażerskiej. Podaje również wykorzystanie miejsc parkingowych na terenie Śródmieścia oraz naprowadza kierowców na trasy alternatywne. Wartość przedsięwzięcia wyniosła 54 mln zł, z czego 85% uzyskano z funduszy Unii Europejskiej.
Obiekty inżynierskie
Na terytorium miasta znajduje się 68 obiektów inżynierskich:
26 mostów,
23 wiadukty,
15 kładek dla pieszych,
2 przejścia podziemne,
2 tunele dla pieszych.
Największym z obiektów jest most przez Wisłę im. Rudolfa Modrzejewskiego, który ma długość 1 km. Natomiast najstarszym zachowanym obiektem w oryginalnej formie są ceglane, łukowe mosty kolejowe przez Brdę z 1851.
Oświata i nauka
Tradycje
Od XIV wieku w Bydgoszczy istniała szkoła parafialna, a w latach 1530–1725 trzyletnie Bernardyńskie Studium Filozoficzne, którego jednym z wykładowców był Bartłomiej z Bydgoszczy – autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego. Oprócz szkół zakonnych: karmelitów, bernardynów i klarysek od końca XVI wieku istniało w Bydgoszczy gimnazjum, zastąpione w 1637 przez kolegium jezuickie, którego gmach przy Starym Rynku (dzisiejszy ratusz) ufundował kanclerz wielki koronny, starosta bydgoski Jerzy Ossoliński. Po kasacie zakonu w 1780 kolegium przekształcono w szkołę realną, od 1808 szkołę departamentową, a w 1817 podniesiono ją do rangi Królewskiego Gimnazjum Klasycznego. W tym czasie w mieście istniało również ewangelickie seminarium nauczycielskie oraz szkoły prywatne i elementarne. W latach 1846–1914 wybudowano 8 nowych budynków szkolnych, a 2 rozbudowano. Wiele z nich służy po dzień dzisiejszy mieszcząc najbardziej renomowane placówki szkolne i wydziały bydgoskich uniwersytetów. W 1914 funkcjonowało w mieście m.in. 14 szkół ludowych i kilkanaście średnich. Do szkół wyższego poziomu zaliczały się m.in.:
Gimnazjum Klasyczne, od 1877 w budynku przy pl. Wolności 9;
Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie, od 1879 w budynku przy ul. Bernardyńskiej 6;
Katolickie Seminarium Nauczycielskie, od 1907 w budynku przy ul. Seminaryjnej 3;
Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne (zał. 1904) w kamienicy secesyjnej przy al. Mickiewicza 9;
Wyższa Szkoła Muzyczna – założona w 1907;
Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (zał. 1911) – jedyna w Prowincji Poznańskiej państwowa szkoła artystyczna w gmachu przy ul. św. Trójcy 37.
Bogate tradycje w Bydgoszczy ma szkolnictwo specjalne przeznaczone dla dzieci niepełnosprawnych. W 1870 wzniesiono budynek Zakładu dla Niewidomych przy ul. Krasińskiego, a w 1902 kolejną placówkę przy ul. Kołłątaja. W 1895 przy ul. Reja otwarto Zakład dla Głuchoniemych.
W okresie międzywojennym najwyżej w hierarchii znajdowały się cztery polskie gimnazja państwowe i miejskie (szkoły średnie):
Państwowe Gimnazjum Klasyczne (pl. Wolności) męskie, od 1938 I Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego;
Państwowe Gimnazjum Humanistyczne (ul. Grodzka) męskie, od 1938 II Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Edwarda Śmigłego-Rydza;
Miejskie Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze (ul. Kopernika) męskie, od 1934 Miejskie Gimnazjum Męskie im. Mikołaja Kopernika;
Miejskie Żeńskie Katolickie Gimnazjum Humanistyczne (ul. Staszica), od 1938 Miejskie Katolickie Liceum i Gimnazjum Żeńskie.
Oprócz szkół państwowych funkcjonowały gimnazja prywatne, seminaria nauczycielskie oraz liczne szkoły zawodowe różnych typów i stopni, a także szkolnictwo wojskowe, artystyczne i muzyczne. Oprócz Bydgoskiego Konserwatorium Muzycznego w 1921 otwarto Bydgoską Szkołę Muzyczną, a w 1925 Miejskie Konserwatorium Muzyczne. Po II wojnie światowej znacznie rozbudowano bazę oświatową, m.in. do 1980 wzniesiono 41 nowych budynków szkolnych.
Oddzielne zagadnienie stanowią starania Bydgoszczy o powołanie w mieście uniwersytetu, które sięgają 1873. W latach 1903–1906 ulokowano w Bydgoszczy Instytuty Rolnicze, których strukturę zorganizowano na wzór uniwersytetu z czterema wydziałami: chemii rolnej, chorób roślin, higieny zwierząt i melioracji. Po włączeniu Bydgoszczy do II RP, w 1920, nastąpił intensywny rozwój instytutu, który po 1927 r. stał się oddziałem Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Jego działalność kontynuowano, a nawet poszerzono również po 1945. Drugą placówką stanowiącą w założeniu zalążek Uniwersytetu Bydgoskiego była Królewsko-Pruska Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (1911), podniesiona w 1916 do rangi akademii. W latach 1920–1923 działalność szkoły kontynuowano pod nazwą Państwowa Szkoła Przemysłu Artystycznego. Od 1920 funkcjonowała w Bydgoszczy także Akademia Rolnicza, przeniesiona później do Cieszyna. Idea uniwersytecka doczekała się realizacji dopiero po II wojnie światowej, przy czym prowadziła poprzez naturalny rozwój miejscowego środowiska naukowego, skupionego od 1959 w Bydgoskim Towarzystwie Naukowym. Sumaryczny potencjał czterech uczelni publicznych powstałych do 1990 można było porównać z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu. Gwałtowny wzrost liczby studentów, kadry naukowej oraz uczelni niepublicznych w Bydgoszczy rozpoczął się po przełomie politycznym w 1989. Mimo planów połączenia w jeden uniwersytet, w latach 90. XX w. uczelnie bydgoskie zdecydowały się rozwijać samodzielnie. W 2004 Akademię Medyczną przekształcono w Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, w 2005 powstał Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, a w 2006 Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy (od 2021 Politechnika Bydgoska)
Szkolnictwo wyższe
W 2011 w Bydgoszczy istniało 16 jednostek szkolnictwa wyższego, w tym 9 uczelni (4 publiczne i 5 niepublicznych), 3 uczelnie teologiczne, w tym dwie będące sekcjami Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz 4 wydziały zamiejscowe uczelni publicznych i niepublicznych z Poznania, Torunia i Łodzi. Dodatkowo funkcjonowały dwa Nauczycielskie Kolegia Języków Obcych, które oferowały dyplomy uczelni patronackich (Uniwersytet Poznański, Warszawski i Gdański). W Bydgoszczy znajdują się jedyne w województwie kujawsko-pomorskim publiczne uczelnie – techniczna, muzyczna i medyczna.
W 2014 studiowało w Bydgoszczy 36 tysięcy studentów (11. miejsce w kraju), co stanowiło 52% studentów w regionie kujawsko-pomorskim
Uczelnie publiczne
W Bydgoszczy działają cztery wyższe uczelnie publiczne, z których największą jest Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, na którym studiuje ponad 8 tys. studentów. Oferuje on 30 kierunków i ok. 60 specjalności na pięciu wydziałach: Humanistycznym, Pedagogiki i Psychologii, Matematyki, Fizyki i Techniki, Nauk Przyrodniczych oraz Administracji i Nauk Społecznych.
Drugą pod względem liczby studentów (ponad 7 tys. w 2020), ale też i najstarszą (1951) jest Politechnika Bydgoska im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich – największa i najbardziej utytułowana uczelnia techniczna w województwie. Oferuje 27 kierunków i ok. 100 specjalności na 7 wydziałach: Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Inżynierii Mechanicznej, Rolnictwa i Biotechnologii, Technologii i Inżynierii Chemicznej, Telekomunikacji, Informatyki i Elektrotechniki, Biologii i Hodowli Zwierząt, Zarządzania oraz w Instytucie Matematyki i Fizyki.
Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego to państwowa uczelnia artystyczna. Kształci przyszłych artystów muzyków, kompozytorów, instrumentalistów, wokalistów, dyrygentów, na 4 wydziałach: Kompozycji, Teorii Muzyki i Reżyserii Dźwięku, Instrumentalnym, Wokalno-Aktorskim oraz Dyrygentury Chóralnej i Edukacji Muzycznej.
W Bydgoszczy znajduje się też Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika – wydzielona część toruńskiego Uniwersytetu, ukierunkowana na kształcenie studentów w naukach medycznych. Stanowi ona pod względem liczby kadry naukowej ok. jednej czwartej potencjału całego UMK. Uczelnia ta powstała w 1975 jako bydgoska filia Akademii Medycznej w Gdańsku, usamodzielniona w 1984 jako Akademia Medyczna im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, w 2004 włączona w struktury UMK z zachowaniem własnego patrona i siedziby w Bydgoszczy. Kształci się na niej 4,77 tys. studentów na 3 wydziałach: Lekarskim, Farmaceutycznym i Nauk o Zdrowiu. Baza uczelni opiera się również o kliniki zlokalizowane w 7 szpitalach (w tym dwóch uniwersyteckich).
W mieście działają również filie innych państwowych uczelni, m.in. Ośrodek Studiów Wyższych Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Sekcja Studiów Teologicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dwie uczelnie teologiczne: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej oraz Wyższe Misyjne Seminarium Duchowne Zgromadzenia Ducha Świętego.
Uczelnie niepubliczne
Od 1998 nastąpił dynamiczny rozwój uczelni niepublicznych. Konsekwencją tego procesu jest ponad 35% udział studentów uczelni niepublicznych w ogólnej liczbie studiujących w Bydgoszczy w 2010. Spośród 6 niepublicznych szkół wyższych wyróżniają się trzy, zaliczane do czołówki w Polsce północnej: Wyższa Szkoła Gospodarki (zał. 1999, 3 wydziały, 17 kierunków studiów, 5,1 tys. studentów w 2010), Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa (zał. 2000, 5 wydziałów, 11 kierunków studiów, 5,6 tys. studentów w 2010) oraz Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Wydział Finansów i Zarządzania w Bydgoszczy (zał. 2007, 7 tys. studentów w Toruniu i Bydgoszczy). Pozostałe uczelnie niepaństwowe to: Wyższa Szkoła Środowiska (zał. 1998), Bydgoska Szkoła Wyższa (zał. 2004), Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu (zał. 2005) oraz Wydziały Zamiejscowe: Wyższej Szkoły Informatyki i Umiejętności w Łodzi (od 2001), Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (od 2002), Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Poznaniu (od 2007).
Instytuty naukowe
Bydgoszcz to również siedziba instytutów naukowych oraz innych jednostek współpracujących z uczelniami. Do najważniejszych jednostek naukowych, które posiadają swoje oddziały w Bydgoszczy należą: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy, Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego, Instytut Genetyki Sądowej i inne. Protoplastą wielu z tych jednostek są założone w 1903 Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy.
Towarzystwa naukowe
Bydgoszcz jest regionalnym ośrodkiem, w którym działalność prowadzi większość polskich stowarzyszeń naukowych. Wiele z bydgoskich oddziałów tych towarzystw ma zasięg obejmujący cały region kujawsko-pomorski, a w niektórych przypadkach go przekracza. Geneza niektórych organizacji sięga okresu międzywojennego, a nawet pruskiego (przed 1920). Niektóre z towarzystw prowadzą studia regionalno-historyczne. Wśród nich znajdują się najbardziej zasłużone dla miasta: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe i Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. TMMB należy do najstarszych stowarzyszeń regionalnych w Polsce (zał. 1832).
Niższe szkolnictwo
W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 8 żłobków, 83 przedszkola, 34 oddziały przedszkolne przy szkołach oraz 12 punktów przedszkolnych. Opieką objętych było w nich 11,7 tys. dzieci. W 56 szkołach podstawowych uczyło się 17,5 tys. dzieci, a w 66 gimnazjach 9,2 tys. dzieci i młodzieży. W mieście funkcjonowało 19 ponadgimnazjalnych szkół zawodowych, 29 liceów ogólnokształcących dla młodzieży i 17 dla dorosłych oraz 53 szkół policealnych dla młodzieży i dorosłych. W bydgoskich gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych 52% młodzieży uczyło się języka angielskiego, a 40% – języka niemieckiego. W latach 2008–2012 w Bydgoszczy świadectwo dojrzałości uzyskiwało średnio 2,4 tys. maturzystów.
Wśród zespołów szkół znajdują się m.in. mistrzostwa sportowego (3), specjalne (2), budowlana, spożywcza, chemiczna, mechaniczna (2), samochodowa, drzewna, ekonomiczno-administracyjna, elektroniczna, gastronomiczna, handlowa, medyczna i inne.
International School of Bydgoszcz
W Bydgoszczy funkcjonuje jedyna w regionie szkoła międzynarodowa, posiadająca uprawnienia do wystawiania świadectw uznawanych na całym świecie. International School of Bydgoszcz założona dla dzieci oficerów wojsk NATO, kształci zarówno zagraniczne, jak i polskie dzieci.
Średnie szkoły artystyczne
Państwowy Zespół Szkół Muzycznych im. Artura Rubinsteina – szkoła I i II stopnia, istniejąca od 1925
Zespół Szkół Plastycznych im. Leona Wyczółkowskiego – od 1945
Szkoła Aktorska im. Adama Grzymały-Siedleckiego ul. Dworcowa 81
Policealna Szkoła Sztuk Pięknych w Bydgoszczy
Szkolnictwo specjalne
Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy – istniejący od 1872
Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabosłyszącej i Niesłyszącej im. gen. S. Maczka w Bydgoszczy – istniejący od 1876
Ośrodek Szkolno-Wychowawczy 03
Ośrodek Rewalidacyjno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży z Autyzmem
Nadzór i doskonalenie zawodowe nauczycieli
W Bydgoszczy zlokalizowane jest Kujawsko-Pomorskie Kuratorium Oświaty, Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli, Miejski Ośrodek Edukacji Nauczycieli w Bydgoszczy, Okręgowy Ośrodek Dokształcania Zawodowego, Bydgoski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli i Usług Oświatowych, Centrum Doskonalenia Nauczycieli Towarzystwa Wiedzy Powszechnej i inne
Kultura
Tradycje kulturalne
Bydgoszcz jest liczącym się w kraju ośrodkiem kultury, zwłaszcza muzycznej. Tradycje teatru miejskiego sięgają XVII wieku, kiedy to w kolegium jezuitów wybudowano salę teatralną. W 1824 wzniesiono stały budynek teatru, przebudowany w 1895 do monumentalnej formy przez architekta Heinricha Seelinga z Berlina. Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne powstało w 1904, a w latach 1905–1945 istniała tu znana w Europie i na świecie Fabryka Pianin i Fortepianów Brunona Sommerfelda, liczne orkiestry oraz chóry zarówno niemieckie („Gesangverein”, „Liedertafel”), jak i polskie (św. Wojciech, Halka”, Moniuszko). W 1880 udostępniono pierwsze zbiory muzealne, w 1884 założono Bibliotekę Ludową, a w 1903 Bibliotekę Miejską, w 1913 ośrodek kształcenia artystycznego, a w 1909 pierwsze kino. Ośrodkiem polskiego życia kulturalnego był założony w 1907 Dom Polski, zniszczony w 1919 przez niemiecki Grenzschutz.
Repolonizacja miasta dokonana w dwudziestoleciu międzywojennym doprowadziła do wytworzenia nowej polskiej elity kulturalnej w latach 30. XX w., rozwoju polskiego życia teatralnego, muzycznego, plastycznego, literackiego oraz rozwoju czasopiśmiennictwa. Po dramatycznym epizodzie II wojny światowej, trwał nadal proces rozwoju kulturalnego głównie pod względem instytucjonalnym. W latach 50. XX w. założono dwie instytucje muzyczne: Filharmonię Pomorską oraz Operę i Operetkę. Od 1974 istnieje Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy.
Stan obecny
W 2011 w Bydgoszczy czynnie działało ponad 80 organizacji, stowarzyszeń, fundacji zajmujących się szeroko rozumianą działalnością kulturalną. Osiem instytucji kultury korzysta z dotacji samorządu terytorialnego szczebla gminnego i wojewódzkiego. Są to: Opera Nova, Filharmonia Pomorska im. Ignacego Jana Paderewskiego, Teatr Polski im. Hieronima Konieczki, Wojewódzki Ośrodek Kultury i Sztuki „Stara Ochronka”, Miejski Ośrodek Kultury, Galeria Miejska bwa, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego i Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Witolda Bełzy.
Uzupełnieniem oferty bydgoskich instytucji kultury jest działalność Akademii Muzycznej, Pałacu Młodzieży, młodzieżowych domów kultury, kilkunastu galerii sztuki, muzeów oraz stowarzyszeń i fundacji, których propozycje kulturalne łączą w sobie różne, często niekonwencjonalne dziedziny twórczości artystycznej. Do najbardziej znanych należą Stowarzyszenie Artystyczne „Mózg”, Eljazz, Fundacja Kultury Yakiza oraz Art House.
W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 34 bibliotek (z filiami), z których usług korzystało blisko 50 tys. osób. 51 tys. seansów kinowych obejrzało 762 tys. osób. Muzea bydgoskie w 2013 zwiedziło 83 tys. osób. W ciągu 2012 roku 96 tys. osób wysłuchało koncertów w filharmonii, 71 tys. osób obejrzało spektakle operowe, a 24 tys. obejrzało sztuki teatralne.
W 2010 Bydgoszcz kandydowała do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Doświadczenia zebrane podczas opracowywania aplikacji zaprocentowały zakotwiczeniem procesu rozwoju miasta w kulturze i poprzez kulturę, co wyrażono podczas I Bydgoskiego Kongresu Kultury, obradującego w 2011.
Filharmonia Pomorska
Filharmonia Pomorska im. I. J. Paderewskiego istnieje od 1953. Sala koncertowa (920 osób) zaliczana jest pod względem akustycznym do najlepszych w Europie, co potwierdzają opinie znanych twórców i krytyków muzycznych. Z uwagi na fenomen akustyki, cieszy się zainteresowaniem sławnych artystów. Na bydgoskiej estradzie występowało wiele światowych sław, m.in. Artur Rubinstein, Benjamin Britten, Witold Małcużyński, Luciano Pavarotti, Shlomo Mintz, Mischa Maisky, Kevin Kenner, Kurt Masur, Kazimierz Kord, Jerzy Maksymiuk i Antoni Wit. Gościło tu również wiele znakomitych zespołów.
Opera Nova
Opera Nova, istniejąca od 1956. W 1974 rozpoczęła budowę gmachu, składającego się z trzech kręgów, położonego nad Brdą. W 2023 rozpoczęto budowę 4 kręgu. Opera Nova stała się kulturalna wizytówką Bydgoszczy na świecie. W bydgoskiej Operze odnosiły pierwsze sukcesy i zaczynały wielką karierę uznane dziś primadonny, np. Barbara Zagórzanka i Bożena Betley, jak też śpiewacy: Józef Stępień, Florian Skulski i inni. Gościli tu najwięksi artyści operowi krajowi, np. Antonina Kawecka, Teresa Żylis-Gara, Wiesław Ochman, jak też zagraniczni. Występowały tu także całe zespoły: Opery Wrocławskiej, Teatrów z Leningradu, Moskwy, Kijowa, Mińska i Fundacji Glubenkiana z Lizbony.
Teatry
Teatr Polski im. Hieronima Konieczki z XVI-wiecznymi tradycjami, powstał w 1949. Kontynuował on działalność Teatru Miejskiego, którego okazały budynek zburzono w 1945. Od 2002 jest inicjatorem jedynego w Polsce Festiwalu Prapremier. W 2022 otwarto nowy budynek Teatru Kameralnego.
W Bydgoszczy działa również kilka teatrów prywatnych: „Obok”, „Yakiza”, Teatr tańca Rozruch, plastyczny, słowa, Salon Młodych Twórców, oraz działają teatry alternatywne m.in. Teatr Pantomimy Dar. Ponadto przy Szkole Aktorskiej im. A. Grzymały-Siedleckiego istnieje Scena Prezentacji Teatralnych, która podejmuje szereg imprez ogólnopolskich: „Wiosna Teatralna”, „Peregrynacje z Melpomeną”, happeningi. W latach 1960–1986 funkcjonowała także druga scena teatralna: Teatr Kameralny, zaś od 2009 Bydgoski Teatr Lalek Buratino. W 2015 zainicjowano powstanie Teatru Rozmaitości przy IV śluzie Kanału Bydgoskiego z widownią 650 miejsc.
Chóry
W Bydgoszczy funkcjonuje około 30 chórów: akademickich, parafialnych, świeckich i młodzieżowych. Większość z nich należy do bydgoskich oddziałów stowarzyszeń: Polskiego Związku Chórów i Orkiestr oraz Federacji Caecilianum. Bydgoskie Towarzystwo Śpiewu „Halka” funkcjonujące nieprzerwanie od 1883 zalicza się do najstarszych chórów w Polsce.
Orkiestry
Próby organizacji zawodowej orkiestry miejskiej podejmowano na początku XX wieku (niemieckie Towarzystwo Orkiestrowe, zał. 1898), a także w latach 1921–1922. W okresie międzywojennym istniały w Bydgoszczy zespoły symfoniczne przy szkołach muzycznych, niemiecko-polska orkiestra teatralna (Deutsche Bühne) oraz kilkadziesiąt orkiestr dętych amatorskich i zawodowych. Pierwsza Miejska Orkiestra Symfoniczna powstała w Bydgoszczy w 1936, kierowana przez Alfonsa Rezlera. Reaktywowana w 1945 została przekształcona w 1953 w Orkiestrę Symfoniczną Filharmonii Pomorskiej. Niezależnie od tego wizytówką artystyczną Bydgoszczy w latach 1946–1955 była Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Bydgoszczy, która tworzyła na żywo oprawę muzyczną dla audycji Polskiego Radia. Kolejne orkiestry: symfoniczne, kameralne i dęte powstawały od lat 60. i związane były z rozwojem szkolnictwa średniego i muzycznego. W 2011 w Bydgoszczy funkcjonuje kilkadziesiąt orkiestr, z których kilka ma charakter zawodowy (Filharmonia, Opera, Akademia Muzyczna), a inne amatorskie zrzeszone są w Polskim Związku Chórów i Orkiestr.
Kluby muzyczne
W Bydgoszczy znajduje się blisko 40 klubów muzycznych. Klub Mózg założony przez Jacka Majewskiego i Sławomira Janickiego był jednym z ośrodków powstania tzw. muzyki yassowej, ważnej dla współczesnej kultury europejskiej. Z Mózgiem związani są tacy artyści jak Tomasz Gwinciński, Tymon Tymański, Marcin Świetlicki, Jerzy Mazzoll, Kazik Staszewski i wielu innych artystów polskich i zagranicznych. Do innych placówek, będących wyrazicielami lokalnego undergroundu oraz muzyki alternatywnej należą m.in.: Eljazz, Kuźnia, Węgliszek, Clan, Savoy, Sogo i wiele innych.
Muzea
Wśród muzeów bydgoskich największym jest regionalne Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego (od 1923), zajmujące kilka budynków w mieście, m.in. spichlerze nad Brdą i na Wyspie Młyńskiej. W Bydgoszczy działa też Muzeum Wojsk Lądowych specjalizujące się w dokumentowaniu najnowszej (XIX–XX w.) polskiej historii wojskowej, a w szczególności historii Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Exploseum, prezentujące zagadnienia związane z materiałami wybuchowymi i historią DAG Fabrik Bromberg oraz kilkanaście innych jednostek muzealnych.
Kina
W 2014 w Bydgoszczy funkcjonowały trzy multipleksy: Multikino (10 sal), Cinema City (13 sal) w Focus Mall oraz Helios w Galerii Pomorskiej (7 sal). Ofertę uzupełniają kina studyjne, m.in.: Kinoteatr Adria, Kino Orzeł, kino Pałacu Młodzieży, Kinoteatr Klubu IwSZ oraz dwa kina w Fordonie: Jeremi oraz w Domie Kultury Katolickiej „Wiatrak”. W sezonie wakacyjnym funkcjonują kina plenerowe: Perła przed Domem Mody Drukarnia, LPM przed Klubem Mózg oraz Blokada Filmowa – seanse nocne na najpiękniejszych ulicach Bydgoszczy.
Biblioteki
Najstarszą i największą historyczną kolekcję książek stanowi Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy, założona w 1488. W XIX wieku oprócz bibliotek urzędowych (poczta) i administracyjnych (rejencja) rozwijały się biblioteki naukowe, głównie należące do towarzystw niemieckich, np. Towarzystwa Technicznego, Przyrodniczego, Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego, czy też Instytutów Rolniczych (Centralna Biblioteka Rolnicza). W tym czasie powstawały również biblioteki przy szkołach średnich, garnizonowe, fachowe, w 1898 Biblioteka Ludowa, a w 1903 Biblioteka Miejska. Własne zbiory posiadały polskie stowarzyszenia kulturalne, oświatowe i rzemieślnicze. W 1867 Tomasz Śniegocki założył pierwszą polską księgarnię w mieście. W okresie międzywojennym powstała m.in. Biblioteka Lekarska (1921, największa na Pomorzu), biblioteka przy Muzeum Miejskim (1925), kolejne biblioteki wojskowe, szkolne i fachowe. Po 1945 siedzibę w Bydgoszczy miał m.in. Wydział Biblioteczny Instytutu Bałtyckiego, a w 1959 założono bibliotekę Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego.
W 2015 r. największą biblioteką w Bydgoszczy była Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dr Witolda Bełzy, która posiadała na terenie miasta 34 filie oraz cenne starodruki m.in. „Regułę dla wszystkich zakonników” Hieronima Savonaroli z 1489 i rękopis „Roty” Marii Konopnickiej (1910). Do innych większych bibliotek należały m.in. Wojewódzka Biblioteka Pedagogiczna, zbiory Archiwum Państwowego, kilkanaście bibliotek uczelnianych, m.in.: UTP (1952, największa w regionie o profilu technicznym), UKW (1969), Akademii Muzycznej (1974), Akademii Medycznej (1984), Wyższej Szkoły Gospodarki, KPSW, Wyższej Szkoły Bankowej, biblioteki kościelne m.in. Prymasowskiego Instytutu Kultury Chrześcijańskiej, biblioteki wojskowe, m.in. Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych, Muzeum Wojsk Lądowych i wiele innych.
Od 1952 funkcjonuje nieprzerwanie Bydgoski Antykwariat Naukowy, który od 1969 prowadzi Bydgoskie Aukcje Antykwaryczne.
Stowarzyszenia
Najważniejszą organizacją prowadzącą działalność regionalną jest Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy powołane w 1923. Kontynuuje ono tradycje powstałego w 1832 Towarzystwa Upiększania Miasta Bydgoszczy. TMMB wydaje wiele wydawnictw poświęconych miastu (m.in. monumentalny wielojęzyczny album „Bo to jest Bydgoszcz”, album „Papież Jan Paweł II w Bydgoszczy”, „Muzyczna Bydgoszcz” oraz periodyki: „Kronika Bydgoska” – od 1967 – i „Kalendarz Bydgoski” – od 1968), organizuje liczne koncerty, konkursy dla bydgoszczan, troszczy się o ochronę miejsc pamięci i zabytków. Za pomocą szkolnych kół popularyzuje wiedzę o tradycjach Bydgoszczy wśród młodych mieszkańców miasta. W Bydgoszczy funkcjonują także inne stowarzyszenia popularyzujące literaturę, sztukę oraz kulturę innych krajów i regionów świata, m.in.: Stowarzyszenie Pisarzy Polskich Oddział Bydgoszcz, Galeria Autorska Jana Kaji i Jacka Solińskiego, Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej, Towarzystwo Polsko-Austriackie, Włoskie, Niemieckie, Nigeryjskie, Norweskie, Koreańskie i wiele innych.
Festiwale
W Bydgoszczy odbywa się kilkadziesiąt cyklicznych festiwali i przeglądów kulturalnych o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Najstarsze festiwale bydgoskie są organizowane przez Filharmonię Pomorską: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego (1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (1962) i kongres Musica Antiqua Europae Orientalis (1966). Pokaźne tradycje posiadają także organizowane przez Pałac Młodzieży: Ogólnopolski Konkurs Chórów a Cappella Dzieci i Młodzieży oraz Bydgoskie Impresje Muzyczne (1977).
Markę w kraju i za granicą wypracowały także takie festiwale jak: Międzynarodowy Konkurs Młodych Pianistów „Arthur Rubinstein in memoriam” organizowany przez Zespół Szkół Muzycznych, Bydgoski Festiwal Operowy, Artpop Festival Złote Przeboje Bydgoszcz, Festiwal Laureatów Konkursów Muzycznych, Festiwal Prapremier, Camera Obscura czy Pejzaż bez Ciebie – Festiwal Twórczości Niezapomnianych Artystów Polskich.
Miejski Ośrodek Kultury w Bydgoszczy organizuje m.in. festiwale: Międzynarodowy Festiwal Harmonijki Ustnej, na który zjeżdżają się wielbiciele tego instrumentu z całej Polski oraz największą imprezę literacką w regionie Międzynarodowy Festiwal Książki – Bydgoski Trójkąt Literacki, zaś Wojewódzki Ośrodek Kultury – Bydgoszcz Buskers Festiwal – Międzynarodowe Spotkania Artystów Ulicznych. Bydgoscy perkusiści mają także swój festiwal – są nim Bydgoskie Drums Fuzje.
W mieście odbywają się festiwale filmowe: Never seen in Bydgoszcz i AFF-Era Filmowa oraz przegląd kina niezależnego OFF-Era Filmowa. W latach 2010-18 w Bydgoszczy odbywał się największy na świecie festiwal poświęcony sztuce operatorów filmowych: Camerimage.
Gwara bydgoska
W 2008 na temat gwary miejskiej Bydgoszczy prof. Andrzej Stanisław Dyszak wydał (nakładem TMMB) „Jak mówili bydgoszczanie. Mały słownik gwary bydgoskiej”. Literackim świadectwem gwary jest książka Jerzego Sulimy-Kamińskiego „Most królowej Jadwigi”. We wrześniu 2012 ruszyła internetowa inicjatywa „Ratowanie Gwary Bydgoskiej”, w której wzięło udział ponad 1200 osób. Owocem ich prac jest opublikowany w internecie na początku stycznia 2013 Słowniczek Gwary Bydgoskiej.
Media
Bydgoszcz jest ośrodkiem, w którym znajdują się siedziby większości środków masowego przekazu z zasięgiem na województwo kujawsko-pomorskie. Znajdują się tu: regionalny oddział Telewizji Polskiej (TVP3 Bydgoszcz) (1973–1984 i od 1994), regionalna rozgłośnia radia publicznego (Polskie Radio Pomorza i Kujaw), największy w Polsce dziennik regionalny (Gazeta Pomorska) oraz liczne lokalne rozgłośnie radiowe, redakcje gazet i czasopism oraz portali internetowych. W 2013 siedzibę w Bydgoszczy miało 6 stacji radiowych oraz 15 redakcji prasowych. W mieście ukazują się 3 regionalne dzienniki: Gazeta Wyborcza Bydgoszcz, Express Bydgoski oraz Gazeta Pomorska, których mutacje lokalne (np. Toruń, Włocławek, Grudziądz, Inowrocław) również wydawane są w Bydgoszczy.
Tradycje drukarstwa w Bydgoszczy sięgają 1806. Zakłady Graficzne w Bydgoszczy były w okresie międzywojennym jednym z większych zakładów poligraficznych w Polsce, wydawcą ekskluzywnych wydawnictw polskich, a po 1945 r. – największym w kraju kombinatem poligraficznym w zakresie druku podręczników i czasopism pedagogicznych. W 2008 wydano w Bydgoszczy 97 tytułów gazet i czasopism w nakładzie 58 tys. egzemplarzy (7. miejsce w kraju), natomiast w 2012 wydano 79% nakładu prasy wychodzącego w województwie kujawsko-pomorskim. Kilka czasopism ma zasięg krajowy. Bydgoszcz jest także ośrodkiem wydawniczym, w którym co roku wydawanych jest kilkaset tytułów książek i broszur, np. w 2008 wydano w Bydgoszczy 349 tytułów w nakładzie 617 tys. egzemplarzy (9. miejsce w kraju). Połowa wydanych pozycji dotyczyła tematyki ogólnej i popularnej, zaś jedna trzecia – publikacji naukowych.
Rosnąca rola Internetu jako źródła informacji ma odbicie w ofercie lokalnej. Istotniejszymi źródłami informacji są m.in.: Bydgoski Portal Internetowy, Bydgoszcz Nasze Miasto, MetropoliaBydgoska.pl. Miasto jest siedzibą wojewódzkiego oddziału Polskiej Agencji Prasowej, a także rezydują tu korespondenci innych agencji m.in. KAI.
Od 2007 Polskie Radio Pomorza i Kujaw organizuje Międzynarodowy Konkurs Artystycznych Form Radiowych, jedyny tego typu w Polsce, który wpisuje się w poszukiwania nowatorskich form sztuki radiowej. Finał każdej edycji festiwalu odbywa się w różnych zabytkowych obiektach na terenie regionu kujawsko-pomorskiego.
Poczta w Bydgoszczy
Tradycje
Początki poczty w Bydgoszczy sięgają I połowy XVIII wieku, kiedy to odbywano regularne kursy pocztowe do Warszawy, a w mieście znajdowała się placówka Poczty Królewskiej w kamienicy na rogu ulic Batorego i Niedźwiedziej. W latach 1778–1815 Bydgoszcz była siedzibą Pocztamtu Centralnego. Po 1772 r. przez Bydgoszcz prowadził jeden z najważniejszych w państwie pruskim szlaków z Berlina do Królewca. W 1825 r. wyruszył pierwszy listonosz etatowy, w 1826 r. otwarto pocztę szybką, w 1838 r. osobową, a w 1876 r. telegraf, w 1895 r. telefon.
W połowie XIX wieku umieszczono w Bydgoszczy dyrekcję Poczty, co miało związek z równoczesną budową ważnego węzła kolejowego. W latach 1883–1899 zbudowano dla tej instytucji okazały gmach przy ul. Stary Port. Od 1885 r. w budynku mieściła się naddyrekcja poczty, której jurysdykcja obejmowała część Wielkopolski i Prus Zachodnich – obszar rozleglejszy niż rejencja bydgoska. Jeszcze w XIX w. pojawiły się w Bydgoszczy kolejne placówki pocztowe: Oddział nr 2 przy dworcu kolejowym (1850), Oddział nr 3 na Bocianowe (1878) i kolejne: na Bartodziejach (1888), Wilczaku (1896), Jachcicach (1900).
Ważną instytucją, która znalazła siedzibę w Bydgoszczy była Izba Obrachunkowa Poczty Polskiej, powstała w 1919 r. i obejmująca swoim zasięgiem działania cały kraj. Na skutek zarządzonej częściowej ewakuacji Warszawy, w czasie wojny polsko-bolszewickiej Izbę przeniesiono do Bydgoszczy w sierpniu 1920 i pozostała tu już na stałe. W 1935 nazwę zmieniono na Izba Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów. W 1957 oddano dla potrzeb Biura budynek przy ul. Bernardyńskiej 15 oraz przejęto kontrolę opłat celnych z Warszawy. W latach 70. po informatyzacji ośrodka zmieniono nazwę na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty i Telekomunikacji, a w 1991 na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej. W latach 90. utworzono w Bydgoszczy kolejne ogólnokrajowe jednostki pocztowe: Bank Pocztowy oraz Postdata.
Współczesność
Wśród jednostek pocztowych w Bydgoszczy znajdują się m.in.:
Poczta Polska Centralny Ośrodek Rozliczeniowy w Bydgoszczy, ul. Bernardyńska 15 – istniejący w Bydgoszczy nieprzerwanie od 1920
Poczta Polska Węzeł Ekspedycyjno-Rozdzielczy w Lisim Ogonie k. Bydgoszczy – jedno z 11 centrów logistycznych Poczty Polskiej w kraju
Oddziały operacyjne i urzędy pocztowe: Oddział Rejonowy, Centrum Sieci Pocztowej Oddział Regionalny, Centrum Informatyki Regionalny Wydział Operacyjny, Centrum Usług Koncesjonowanych Oddział Regionalny (Jagiellońska 6), Centrum Logistyki Oddział Regionalny (Gajowa 99), Wydział Regionalny Centrum Zarządzania Bezpieczeństwem (Bernardyńska 15) oraz 51 urzędów pocztowych.
Ponadto wśród 8 jednostek wchodzących w skład Grupy Poczta Polska, dwie mają siedziby w Bydgoszczy:
Bank Pocztowy (od 1990) – specjalizuje się w obsłudze klientów indywidualnych, posiada największą w kraju sieć dystrybucji – ponad 7500 placówek
Postdata (od 1990) – spółka zapewniająca obsługę informatyczną Poczty Polskiej
W Bydgoszczy znajduje się ponadto delegatura wojewódzka Urzędu Komunikacji Elektronicznej (przed 2006 Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty)
Bezpieczeństwo publiczne
Bydgoszcz oraz powiat bydgoski posiadają wspólne jednostki organizacyjne Policji i Państwowej Straż Pożarnej – działają one na obszarze 1569 km² zamieszkałym przez 470 tys. osób.
W 2019 roku doszło w Bydgoszczy do 6270 wypadków i kolizji drogowych (17,9 zdarzeń/1000 mieszkańców), spowodowanych najczęściej niezachowaniem bezpiecznej odległości między pojazdami.
Policja
W Bydgoszczy znajduje się Wojewódzka Komenda Policji, której podlega m.in. Oddział Prewencji oraz 19 miejskich i powiatowych komend policji w województwie kujawsko-pomorskim. Zasięg terytorialny Komendy Miejskiej Policji w Bydgoszczy obejmuje miasto Bydgoszcz oraz powiat bydgoski. W 2015 r. jednostkami terytorialnymi KMP były:
Komisariat Policji Bydgoszcz-Śródmieście – obejmuje północną część miasta oraz gminę Osielsko;
Komisariat Policji Bydgoszcz-Szwederowo – obejmuje centralną i południową część miasta;
Komisariat Policji Bydgoszcz-Błonie – obejmuje zachodnią część miasta;
Komisariat Policji Bydgoszcz-Wyżyny – obejmuje południowo-wschodnią Bydgoszcz i gminę Nowa Wieś Wielka;
Komisariat Policji Bydgoszcz-Fordon – obejmuje dzielnicę Fordon i gminę Dąbrowa Chełmińska;
Komisariat Policji w Koronowie – obejmuje gminy: Koronowo, Dobrcz i Sicienko;
Komisariat Policji w Solcu Kujawskim – obejmuje miasto i gminę Solec Kujawski;
Komisariat Policji w Białych Błotach – obejmuje gminę Białe Błota.
Stan etatowy Komendy Miejskiej Policji w Bydgoszczy w 2014 r. wynosił 1039 policjantów.
Straż Pożarna
Geneza Ochotniczej Straży Pożarnej w Bydgoszczy sięga 1864, a służby zawodowej 1872. Do 1911 główna remiza mieściła się w kościele Klarysek, a potem w budynku przy ul. Pomorskiej 16. W 2014 Komenda Miejska PSP w Bydgoszczy zatrudniała łącznie 221 funkcjonariuszy. Zabezpieczenie operacyjne miasta i powiatu bydgoskiego stanowi 5 jednostek ratowniczo-gaśniczych (JRG), które posiadają własne specjalizacje, m.in. wodno-nurkową, chemiczną, wysokościową. Działania ratownicze wspomaga 6 zakładowych ochotniczych straży pożarnych (Kable, Lucent, BFM, Unilever, Sklejka, Pasamon), wojewódzka delegatura Wojskowej Ochrony Pożarowej oraz służby ratowniczo-gaśnicze przy porcie lotniczym Bydgoszcz. Od 1992 r. funkcjonuje w Bydgoszczy Szkoła Podoficerska Państwowej Straży Pożarnej (jedna z 5 szkół PSP w kraju), która kształci strażaków – ratowników z terenu całego kraju. W 2014 r. straż pożarna odnotowała na terenie Bydgoszczy 2463 zdarzeń, w tym 907 pożarów.
Straż Miejska
Protoplastą Straży Miejskiej w Bydgoszczy byli obserwatorzy pełniący służbę na wieży ratuszowej, oddział piechoty miejskiej (1636), a w XIX wieku tzw. stróżowie nocni. Od 1991 r. przy urzędzie miejskim działa komenda Straży Miejskiej Miasta Bydgoszczy, której podlegają 4 referaty dzielnicowe. W 2014 r. jednostki te zatrudniały 248 osób, w tym 180 strażników i 27 osób przy obsłudze wideomonitoringu. W 2014 r. ukarano mandatami karnymi 17,5 tys. osób na łączną kwotę 2 mln zł oraz wylegitymowano 39,4 tys. osób ujawniając 41 tys. wykroczeń.
Monitoring miejski
Istotną rolę w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom Bydgoszczy pełni system monitoringu wizyjnego rozmieszczony w strategicznych punktach miasta, którego budowę rozpoczęto w 2004. W 2014 składał się z 159 kamer, w tym 68 stacjonarnych i 91 obrotowych. Studia obsługujące system znajdują się m.in. w budynkach: Komendy Miejskiej Policji oraz Komisariatu Policji Bydgoszcz-Śródmieście, a docelowo w budynku Bydgoskiego Centrum Monitoringu. Obsługiwane są przez pracowników oraz funkcjonariuszy Straży Miejskiej w liczbie ok. 40 osób.
Bydgoskie Centrum Bezpieczeństwa
Od 2008 r. miasto Bydgoszcz i powiat bydgoski prowadzą wspólnie Bydgoskie Centrum Bezpieczeństwa i Bydgoskie Centrum Zarządzania Kryzysowego. Niezależnie od tego funkcjonuje Centrum Zarządzania Kryzysowego Wojewody Kujawsko-Pomorskiego. W Centrum pracują strażnicy miejscy i służba dyżurna zarządzania kryzysowego. Znajduje się tu (ul. Grudziądzka 9-15 bud. C) jedno z 17 krajowych Wojewódzkich Centrów Powiadamiania Ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999.
W 2012 r. uruchomiono w Bydgoszczy SMS-owy system przekazywania ostrzeżeń o sytuacjach kryzysowych zagrażających zdrowiu, życiu i mieniu.
Inne instytucje bezpieczeństwa narodowego
W Bydgoszczy siedzibę mają także wojewódzkie oddziały: Państwowej Straży Rybackiej, Straży Ochrony Kolei, Państwowej Straży Łowieckiej, Straży Granicznej (przy porcie lotniczym), Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, delegatura Centralnego Biura Antykorupcyjnego, oddział Żandarmerii Wojskowej, Ekspozytura Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Więzienna, Inspekcja Transportu Drogowego i inne.
Opieka zdrowotna
Miasto jest ważnym ośrodkiem medycznym w skali krajowej, dzięki rozwiniętej infrastrukturze, wyższej uczelni medycznej kształcącej odpowiednie kadry, a także dzięki obecności wybitnych specjalistów (prof. Marek Harat, prof. Józef Kałużny i inni), którzy słyną z nowatorskich przedsięwzięć medycznych (onkologia, neurochirurgia, okulistyka, laryngologia, kardiologia). W 2013 r. pracowało w Bydgoszczy 3536 lekarzy, 3937 pielęgniarek oraz 435 położnych.
Tradycje
Pierwsi lekarze, absolwenci Uniwersytetu Jagiellońskiego zamieszkali w Bydgoszczy na początku XVI wieku. W czasach staropolskich na każdym z bydgoskich przedmieść istniały szpitale, które wówczas miały formę przytułków dla chorych, starców i ubogich. W 1448 r. z fundacji patrycjatu bydgoskiego na przedmieściu Gdańskim powstał szpital Świętego Ducha, w 1529 r. z fundacji starosty bydgoskiego Stanisława Kościeleckiego wzniesiono szpital św. Stanisława na przedmieściu Kujawskim, a w 1550 r. z fundacji burgrabiego zamku bydgoskiego powstał szpital św. Krzyża na przedmieściu Poznańskim. Przytułki te wraz z kaplicami rozebrały w latach 1834–1840 władze pruskie.
Pierwszy szpital (lazaret miejski) utworzono przy ul. Grodzkiej 2 w 1774 r. po założeniu w mieście stałego garnizonu wojskowego. W czasach Księstwa Warszawskiego (1806–1815) istniały w Bydgoszczy dwa lazarety: wojskowy oraz miejski. W 1809 r. władze Księstwa zezwoliły na założenie w Bydgoszczy departamentowej Rady Lekarskiej, która miała sprawować nadzór nad lecznictwem. Po 1815 r. przekształcono ją w rejencyjną Komisję Sanitarną podległą Kolegium Medycznemu w Poznaniu.
W 1836 r. w dawnym klasztorze klarysek założono nowy Szpital Miejski, który w 1878 r. rozbudowano do 70 łóżek. W 1852 r. wzniesiono Szpital Garnizonowy przy ul. Jagiellońskiej, a w 1880 r. na Bielawach (nie włączonych jeszcze w obręb administracyjny miasta) otwarto Szpital Powiatowy (dzisiaj Wojewódzki Szpital Dziecięcy). Z kolei w 1885 r. powstał Szpital Diakonisek im. Ludwiki Giese-Rafalskiej, która ufundowała budynek (dzisiaj Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii). W 1898 r. otwarto Szpital Dziecięcy przy ul. św. Floriana (dzisiaj Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny), rozbudowany w 1910 r. dzięki pomocy dr Stanisława Warmińskiego – stryja działacza narodowego dr Emila Warmińskiego. W 1909 r. dzięki fundacji cesarzowej Augusty Wiktorii powstała w Bydgoszczy 25-łóżkowa Lecznica dla Niemowląt przy pl. Kościeleckich (dzisiaj Wojewódzki Ośrodek Kultury). W 1901 r. wybudowano także okazałe schronisko dla niewidomych przy ul. Kołłątaja.
Z kolei w latach 1903–1904 staraniem Centralnego Niemieckiego Komitetu dla Budowy Zakładów Przeciwgruźliczych powstało w Smukale wśród lasów sosnowych sanatorium dla płucnochorych, połączone z miastem koleją wąskotorową.
W okresie międzywojennym zbudowano duży Szpital Miejski (1928–1938, dzisiaj szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr A. Jurasza), dokąd w 1937 r. przeprowadzono szpital miejski z klasztoru klarysek (dzisiaj Muzeum Okręgowe). W 1933 zmodernizowano także Szpital Powiatowy przy ul. Chodkiewicza. Po 1945 r. zbudowano w Bydgoszczy cztery duże szpitale: Miejski im. E. Warmińskiego (1959), Wojewódzki im. J. Biziela (1980), Wojskowy (1985) oraz Onkologiczny (1994) oraz szereg innych jednostek służby zdrowia. W 1985 r. powołano Państwowy Szpital Kliniczny Akademii Medycznej im. dr Antoniego Jurasza na bazie szpitala wojewódzkiego. Po 2000 r. powstało szereg szpitali niepublicznych.
Szpitale
W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 15 szpitali, 156 przychodni oraz 124 apteki. Wykaz szpitali bydgoskich:
szpitale jednostek samorządu terytorialnego:
Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy
Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii w Bydgoszczy
Wielospecjalistyczny Szpital Miejski im. Emila Warmińskiego w Bydgoszczy
Wojewódzki Szpital Dziecięcy im. Józefa Brudzińskiego w Bydgoszczy
Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny im. Tadeusza Browicza w Bydgoszczy
szpitale uniwersyteckie, prowadzone przez Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy:
Szpital Uniwersytecki nr 1 im. Antoniego Jurasza w Bydgoszczy
Szpital Uniwersytecki nr 2 im. Jana Biziela w Bydgoszczy
szpitale resortowe:
Szpital MSW w Bydgoszczy
10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy
6 szpitali prywatnych, m.in. Szpital Świętego Łukasza, Alfa Med, Centrum Medyczne Bieńkowski, Centrum Medyczne Gizińscy, Stadmedica, Szpital Eskulap – Centrum Leczenia Chorób Serca i Naczyń.
W Bydgoszczy funkcjonują ponadto 3 placówki opieki paliatywnej:
Hospicjum im. ks. Jerzego Popiełuszki w Bydgoszczy przy Szpitalu Miejskim
Dom Sue Ryder w Bydgoszczy przy Centrum Onkologii
Oddział Medycyny Paliatywnej w szpitalu Uniwersyteckim nr 1.
Szpitale publiczne w Bydgoszczy dysponują łącznie 3295 łóżkami. Mają one znaczenie ponadlokalne – hospitalizowani są tu także mieszkańcy regionu oraz pozostałej części kraju. W 2003 r. leczyło się tutaj 114 tys. osób, a przeciętny okres pobytu wynosił 6,9 doby.
W trzech szpitalach bydgoskich: Wojskowym, Uniwersyteckim nr 1 i Uniwersyteckim nr 2 funkcjonują Szpitalne Oddziały Ratunkowe (SOR-y). Dodatkowo w Szpitalu Uniwersyteckim nr 1 im. dr Jurasza utworzono jedno z 14 w kraju Centrów Urazowych.
Na szczególną uwagę zasługuje Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka, znajdujące się w dzielnicy Fordon. Słynie ono nie tylko z wielokrotnych wygranych w rankingach na najlepszy szpital w Polsce, lecz i z wysoce specjalistycznych badań z wykorzystaniem m.in. pierwszego w Polsce PET-CT (pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa).
W dzielnicy Opławiec, położonej w zachodniej części miasta, na skarpie nad Brdą znajduje się sanatorium Kujawsko-Pomorskiego Centrum Pulmonologii dla przewlekle chorych.
Szkolnictwo medyczne
Szkolnictwo medyczne w Bydgoszczy istnieje od początku lat 50. XX wieku – w 1951 powołano jako pierwszy w Polsce Zakład Doskonalenia Lekarzy, gdzie odbywały się szkolenia podyplomowe dla lekarzy z całego kraju. W 1971 przekształcono go w Zespół Nauczania Klinicznego w Bydgoszczy, a następnie w Filię Akademii Medycznej w Gdańsku. W 1984 powstała samodzielna Akademia Medyczna, która 20 lat później, w 2004, została włączona do Uniwersytetu Mikołaja Kopernika jako Collegium Medicum. W 2023 rozpoczęto prace nad utworzeniem wydziału medycznego na Politechnice Bydgoskiej
Medyczne jednostki organizacyjne
W Bydgoszczy zlokalizowany jest Kujawsko-Pomorski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia, Kujawsko-Pomorskie Wojewódzkie centrum zdrowia publicznego, Wojewódzki Inspektorat Farmaceutyczny, Wojewódzki Inspektorat Weterynarii, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa oraz jednostki samorządu zawodowego, m.in.:
Bydgoska Izba Lekarska – jedna z 24 okręgowych izb Naczelnej Izby Lekarskiej obejmująca zachodnią połowę województwa, wydaje własne pismo „Primum non nocere”;
Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych w Bydgoszczy – jedna z 45 izb okręgowych, obejmująca zachodnią połowę województwa;
Pomorsko-Kujawska Okręgowa Izba Aptekarska – jedna z 20 okręgowych izb Naczelnej Izby Aptekarskiej, obejmuje całe województwo;
Kujawsko-Pomorska Izba Lekarsko-Weterynaryjna – jedna z 16 wojewódzkich izb Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej;
Federacja Związków Pracodawców Ochrony Zdrowia Porozumienie Zielonogórskie
W Bydgoszczy istnieją ponadto regionalne oddziały wielu organizacji i stowarzyszeń medycznych np. Polskie Stowarzyszenie Diabetyków (założone w 1981 r. z siedzibą w Bydgoszczy), Polskie Towarzystwo Alergologiczne (założone w Bydgoszczy w 1982 r.), Polskie Towarzystwo Lekarskie (od 1903), Polskie Towarzystwo Stomatologiczne (od 1953), Polskie Towarzystwo Pediatryczne (od 1954), Polskie Lekarskie Towarzystwo Radiologiczne, Polskie Towarzystwo Anatomiczne, Polskie Towarzystwo Chirurgów Dziecięcych, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, Polskie Towarzystwo Kardiologiczne, Polskie Towarzystwo Neurologiczne, Polskie Towarzystwo Endokrynologiczne, Polskie Towarzystwo Fizyki Medycznej, Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego, Polskie Towarzystwo Ortopedyczne i Traumatologiczne, Polskie Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii, Towarzystwo Internistów Polskich, Polskie Towarzystwo Diagnostyki Laboratoryjnej, Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie, Polskie Towarzystwo Położnych (od 2004), Międzynarodowe Stowarzyszenie Studentów Medycyny IFMSA-Poland i inne.
Ratownictwo medyczne
Pierwszy wóz sanitarny służący transportowi chorych i udzielaniu pierwszej pomocy uruchomiono w Bydgoszczy w 1902 i przekazano do dyspozycji Miejskiej Straży Pożarnej. W 1926 r. nastąpiło przejście na trakcję mechaniczną, a w 1927 r. uruchomiono Pogotowie Ratunkowe ze stałym dyżurem lekarskim w remizie straży pożarnej przy ul. Pomorskiej 16. W latach 30. XX w. rocznie przewożono ok. 1,7 tys. chorych. W 1955 r. uruchomiono Zespół Lotnictwa Sanitarnego. W 1967 r. oddano do użytku nową siedzibę Pogotowia Ratunkowego przy ul. Markwarta, które stało się stacją wojewódzką. W 2015 r. Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Bydgoszczy dysponowała 5 zespołami specjalistycznymi, 11 bazami wyjazdowymi oraz 16 ambulansami.
W Bydgoszczy przy ul. Toruńskiej 157 (przy jazie Czersko Polskie) funkcjonuje Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe Województwa Kujawsko-Pomorskiego (zał. 1968), do którego należy 12 placówek rejonowych na terenie całego regionu.
Przy Lotnisku Bydgoszcz-Biedaszkowo funkcjonuje ponadto bydgoskie Lotnicze Pogotowie Ratunkowe (baza HEMS). W mieście znajdują się 3 profesjonalne lądowiska dla helikopterów LPR, w tym 2 całodobowe (przy Szpitalach: Wojskowym oraz Uniwersyteckich nr 1 i 2).
Bydgoszcz jako garnizon wojskowy
Bydgoszcz jest jednym z ważniejszych ośrodków administracji wojskowej na mapie kraju, w 2014 drugim co do wielkości garnizonem w Polsce. Znajduje się tu także większość instytucji NATO obecnych w Polsce.
Instytucje i jednostki WP
W 2014 w Bydgoszczy znajdowały się następujące instytucje wojskowe:
Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych – jednostka podległa Ministrowi Obrony Narodowej, bezpośrednio podporządkowana Dowódcy Generalnemu Rodzajów Sił Zbrojnych;
Batalion Dowodzenia Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych;
1 Pomorska Brygada Logistyczna im. Kazimierza Wielkiego – obecna w większości konfliktów, w których brała udział polska armia, m.in. w Iraku, Czadzie, Afganistanie;
Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych – zajmuje się przystosowywaniem NATO-wskich doktryn do działań polskiej armii;
Wojewódzki sztab wojskowy;
Wojskowa Komenda Uzupełnień;
11 Wojskowy Oddział Gospodarczy;
22 Ośrodek Dowodzenia i Naprowadzania – służy siłom lotniczym;
Region Wsparcia Teleinformatycznego w Bydgoszczy – obejmuje województwa: kujawsko-pomorskie, pomorskie, zachodniopomorskie;
2 Rejon Wsparcia Teleinformatycznego Sił Powietrznych;
Zespół Zarządzania Wsparciem Teleinformatycznym w Bydgoszczy;
1 Wojskowy Szpital Polowy – jeden z dwóch w kraju, jako Szpital Operacji Pokojowych zabezpieczał medycznie żołnierzy w Iraku;
Centralna Grupa Działań Psychologicznych – jest obecna m.in. na misjach zagranicznych, w jakich uczestniczą polscy żołnierze;
2 Wojskowy Ośrodek Metrologii;
Komenda garnizonu Bydgoszcz – ul. Warszawska 10;
Oddział Żandarmerii Wojskowej;
Rejonowy Zarząd Infrastruktury – obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i łódzkie;
Rejonowe Warsztaty Techniczne;
Wojskowa Agencja Mieszkaniowa oddział regionalny w Bydgoszczy (www) – obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i część łódzkiego;
10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy;
Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej – jeden z 5. w kraju, obejmuje województwa: kujawsko-pomorskie, łódzkie i wielkopolskie;
Wojskowa Ochrona Pożarowa – jedna z 10. delegatur w kraju, obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i łódzkie;
Ekspozytura Służby Kontrwywiadu Wojskowego;
Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2;
Orkiestra Wojskowa w Bydgoszczy;
Muzeum Wojsk Lądowych;
Cywilno-Wojskowy Związek Sportowy Zawisza Bydgoszcz;
dwie parafie wojskowe: katolicka pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju i ewangelicko-augsburska.
Instytucje i jednostki NATO
W Bydgoszczy zlokalizowane są także istotne instytucje NATO, większość z tych, które są w Polsce:
Centrum Szkolenia Sił Połączonych Joint Force Training Center – dzięki niemu rocznie przyjeżdża do Bydgoszczy kilka tysięcy oficerów z wszystkich państw NATO oraz Partnerstwa Wschodniego
3 Batalion Łączności NATO
Centrum Eksperckie Policji Wojskowej NATO
Jednostka Szpicy NATO (2015 – w organizacji).
Zespół Wsparcia Teleinformatycznego Agencji Łączności i Informatyki NATO (ang. NATO Communications and Information Agency CIS Support Unit Bydgoszcz – NCI Agency CSU Bydgoszcz).
Rys historyczny
Pierwsza stała załoga wojskowa na terytorium obecnej Bydgoszczy odnotowana w Kronice Galla Anonima związana jest z Wyszogrodem nad Wisłą, który w 1113 zdobył Bolesław Krzywousty. W czasach I Rzeczypospolitej na zamku bydgoskim przebywała stała załoga wojskowa. Po 1657 bezpieczeństwo miastu zapewniała milicja municypalna oraz członkowie Bydgoskiego Bractwa Kurkowego, istniejącego od XV wieku.
Po przejściu Bydgoszczy pod kuratelę Królestwa Prus w 1772 w ramach I rozbioru Polski utworzono w mieście stały garnizon wojskowy. W 1774 wybudowano koszary huzarskie, prochownię oraz kompleks magazynów wojskowych. Podczas insurekcji kościuszkowskiej korpus dowodzony przez Jana Henryka Dąbrowskiego w bitwie pod Bydgoszczą pokonał przeważające oddziały pruskie i 2 października 1794 zdobył miasto. Od 1815 garnizon bydgoski podlegał dowództwu V Korpusu Armijnego w Poznaniu, a w 1846 zmienił podporządkowanie pod II Korpus Armijny w Szczecinie. Od 1818, aż do 1919 stacjonowały w mieście oddziały 4. Dywizji Piechoty, którą w latach 1866–1870 dowodził gen. Otto Hahn von Weyhern – Honorowy Obywatel Bydgoszczy. W II połowie XIX wieku Bydgoszcz stała się miastem garnizonowym. W latach 1850–1890 nastąpiło potrojenie liczebności wojska, a przeciętnie garnizon bydgoski stanowił około 10% ogólnej liczby mieszkańców miasta.
W II połowie XIX wieku północna część Śródmieścia stała się stopniowo dzielnicą koszarową. Powstał szpital garnizonowy, siedziby dowództw sztabów, komendy garnizonu i kasyna przy ul. Focha, rozległe koszary obejmujące kilkaset hektarów powierzchni oraz place ćwiczeń i strzelnice: na Jachcicach, Błoniu (dla kawalerii) i przy ul. Artyleryjskiej. W 1913 przy ul. Gdańskiej wzniesiono okazały budynek Szkoły Wojennej, który później stał się siedzibą wielu najwyższej rangi instytucji wojskowych. W latach 1916–1919 w Bydgoszczy powstało także lotnisko wojskowe na Biedaszkowie. 20 stycznia 1920 do Bydgoszczy wkroczyli żołnierze Wojska Polskiego z naczelnym wodzem powstania wielkopolskiego gen. Józefem Dowbor-Muśnickim obejmując miasto we władanie II Rzeczypospolitej.
W dwudziestoleciu międzywojennym oddziały WP stacjonujące na terenie województwa pomorskiego wchodziły w skład Dowództwa Okręgu Korpusu VIII z siedzibą w Toruniu. Ich głównym zadaniem operacyjnym było przeciwdziałanie ewentualnej agresji niemieckiej w korytarzu pomorskim oraz tzw. interwencja gdańska. Bydgoszcz stanowiła duży garnizon wojskowy, posiadała również wojskowe instytucje ponadlokalne. Stacjonowały tu m.in.: 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty, Dowództwo Pomorskiej Brygady Kawalerii, 61 i 62 Pułk Piechoty Wielkopolskiej, 16 Pułk Ułanów Wielkopolskich, 15 Wielkopolski Pułk Artylerii Lekkiej, 11 Dywizjon Artylerii Konnej, 8 Batalion Pancerny. Bydgoszcz była również ważnym ośrodkiem szkolnictwa wojskowego, gdzie działały m.in. Bydgoska Szkoła Podchorążych, Szkoła Podchorążych Marynarki Wojennej, Wojskowy Ośrodek Spadochronowy w Bydgoszczy, Fordońska Szkoła Szybowcowa i Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa. Absolwentami bydgoskiej szkoły pilotów byli znakomici polscy piloci i mechanicy lotniczy sławni na świecie, m.in.: Stanisław Skarżyński, Bolesław Orliński, Karol Pniak, Stanisław Płonczyński, Stanisław Rogalski, Zygmunt Puławski i inni.
Ważną instytucją ponadlokalną była Ekspozytura Nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego. Zajmowała się wywiadem wojskowym i zwalczała niemieckie agentury szpiegowskie w Wolnym Mieście Gdańsku, Prusach Wschodnich, Pomorzu Zachodnim i Brandenburgii. Jej kierownikiem był mjr Jan Żychoń, późniejszy szef wydziału wywiadowczego Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysława Sikorskiego, uczestnik bitwy pod Monte Cassino, gdzie poległ. W Bydgoszczy miała także siedzibę Chorągiew Pomorska Związku Hallerczyków (jedna z 12 w kraju). W 1924 i w maju 1939 r. odbyły się tutaj ogólnopolskie Walne Zjazdy Związku Hallerczyków z udziałem gen. Józefa Hallera.
15 września 1937 r. w mieście odbyła się wielka defilada wojskowa przed Naczelnym Wodzem Edwardem Rydzem-Śmigłym, w której uczestniczyło 50 tys. żołnierzy. Pokazy oglądało 200 tys. osób z całego regionu. W 1939 r. w obliczu zagrożenia wojną ze strony hitlerowskich Niemiec powstały dwie jednostki pospolitego ruszenia: konna formacja „Krakusy” i Bydgoski Batalion Obrony Narodowej, który wsławił się obroną miasta do końca, nawet po opuszczeniu Bydgoszczy przez Wojsko Polskie, uczestniczył w bitwie nad Bzurą, a 50 jego żołnierzy wziętych do niewoli zostało rozstrzelanych przez Niemców 22 września 1939 r.
W czasie okupacji w Bydgoszczy funkcjonowały struktury Armii Krajowej, z podległymi oddziałami AK w Borach Tucholskich oraz Miecza i Pługa. Do historii II wojny światowej przeszły nazwiska bydgoszczan: Mariana Rejewskiego za złamanie niemieckich szyfrów wojskowych typu Enigma oraz Augustyna i Romana Trägerów i Bernarda Kaczmarka za rozpoznanie poligonu doświadczalnego niemieckiej broni rakietowej typu V-1 i V-2 w Peenemünde, co umożliwiło jego zniszczenie przez aliantów. Dokonania te były bardzo doniosłe, przyczyniając się do skrócenia II wojny światowej. Wyzwolenie przyniosły miastu oddziały Armii Czerwonej i Wojska Polskiego, które stoczyły walki o Bydgoszcz w dniach 22–27 stycznia 1945 r. Ze strony polskiej brały w nim udział m.in. 1 Brygada Pancerna i 8 Bydgoski Pułk Piechoty. W efekcie walk wojska radzieckie straciły ok. 2 tys. zabitych oraz 30-40 czołgów, a niemieckie – ok. 1 tys. zabitych.
28 października 1945 r. odbyła się uroczystość zaprzysiężenia sformowanej w Bydgoszczy 14. Dywizji Piechoty, na którą przybył marszałek Michał Rola-Żymierski. W 1945 r. w Bydgoszczy ulokowano Dowództwo Okręgu Wojskowego Nr II – Pomorze, przemianowane w 1953 r. na Pomorski Okręg Wojskowy, w latach 1953–1992 jeden z trzech okręgów wojskowych w kraju (Warszawski, Śląski, Pomorski). W skład okręgu do 1989 r. wchodziły jednostki liczące w sumie ok. 100 tys. żołnierzy. W 1957 ulokowano również w Bydgoszczy dowództwo 2. Korpusu Obrony Powietrznej, którego jednostki lotnicze i obrony przeciwlotniczej (m.in. 2 Brygada Radiotechniczna) zajmowały się obroną przestrzeni powietrznej w północnym obszarze kraju. Dzięki ważnej funkcji wojskowej Bydgoszczy, w latach 50. XX w. wybudowano dwa osiedla mieszkaniowe: Leśne m.in. dla kadry POW oraz Kapuściska. Zbudowano również kompleks sportowy Zawisza Bydgoszcz, hotel Garnizonowy, a w 1974 r. Muzeum Wojsk Lądowych.
Wraz ze zniknięciem struktur Układu Warszawskiego i przystąpieniem Polski do Paktu Północnoatlantyckiego, nastąpiły wielkie zmiany w garnizonie bydgoskim. Od 2001 Pomorski Okręg Wojskowy objął całą północną połowę kraju, a po jego rozformowaniu w 2011 jego obowiązki i tradycje przejął ulokowany w Bydgoszczy Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych. W 2004 powstała 1 Pomorska Brygada Logistyczna, która swoje zadania realizowała także w misjach pokojowych ONZ oraz operacjach sojuszniczych NATO poza granicami Polski. W 2004 ulokowano w Bydgoszczy pierwszą strukturę wojskową NATO w Polsce: Centrum Szkolenia Sił Połączonych (JFTC), w 2015 także jednostkę operacyjną tzw. Szpicy NATO.
Wspólnoty wyznaniowe
Katolicyzm
Bydgoszcz jest ważnym ośrodkiem religijnym Kościoła katolickiego w Polsce. W 2004 Jan Paweł II utworzył diecezję bydgoską w ramach metropolii gnieźnieńskiej. Tradycje kultu religijnego sięgają połowy XIII w., kiedy przy grodzie bydgoskim zbudowano kościół pw. św. Idziego. Na obecnym terytorium miasta znajdował się również kościół św. Marii Magdaleny w Wyszogrodzie wzmiankowany w 1198, jedna z najstarszych świątyń parafialnych na terenie regionu. Z bydgoskim Wyszogrodem związana jest również legenda o pobycie św. Wojciecha w 997, co znajduje odzwierciedlenie w dokumentach kościelnych z XVI wieku
W Bydgoszczy znajdują się cztery sanktuaria:
Sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości – katedra bydgoska, w której obiektem kultu jest słynący łaskami, gotycki obraz Matki Bożej zwany Madonną Bydgoską. Został on ufundowany w 1466 r. przez starostę bydgoskiego Jana Kościeleckiego i króla Kazimierza Jagiellończyka jako wotum za zakończoną wojnę trzynastoletnią. Wizerunek był dwukrotnie koronowany: w 1966 r. przez prymasa Stefana Wyszyńskiego (w obecności abp Karola Wojtyły) i w 1999 r. przez papieża Jana Pawła II.
Sanktuarium Nowych Męczenników – kościół wybudowany z osobistej inicjatywy prymasa Stefana Wyszyńskiego (także wezwanie kościoła), w którym to ostatnią swą Mszę św. przed zamordowaniem przez oficerów SB (19 października 1984 r.) odprawił ks. Jerzy Popiełuszko. Sanktuarium utworzono 7 czerwca 2000 r. w odpowiedzi na apel papieża, wyartykułowany rok wcześniej podczas papieskiej mszy św. w Bydgoszczy. Sanktuarium upamiętnia męczeńską historię Polski, związaną z Ewangelią Jezusa Chrystusa. W kaplicy papieskiej złożono również pamiątki po obecności Jana Pawła II w Bydgoszczy.
Sanktuarium Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej – szensztackie Sanktuarium Zawierzenia, zbudowane jako dar Roku Jubileuszowego 2000, poświęcone 16 czerwca 2001. Jest położone na bydgoskim osiedlu Piaski, zgodnie z założeniami Ruchu Szensztackiego – w niezurbanizowanym otoczeniu, malowniczym krajobrazowo, sprzyjającym wyciszeniu, modlitwie i refleksji.
Sanktuarium Królowej Męczenników, Kalwaria bydgoska – Golgota XX wieku – sanktuarium martyrologiczne, położone w dzielnicy Fordon u wrót Doliny Śmierci – miejsca kaźni hitlerowskich. Utworzono je 7 października 2008 r. w odpowiedzi na apel papieża, który wyraził na mszy św. na lotnisku w Bydgoszczy 7 czerwca 1999 r. Ważnym elementem sanktuarium oprócz świątyni jest Droga krzyżowa wykonana w formie Kalwarii w Dolinie Śmierci i na okolicznych wzgórzach. Od 2001 r. wystawiane są tu Misteria Męki Pańskiej.
Do najważniejszych rzymskokatolickich kościołów w Bydgoszczy należą przede wszystkim Katedra oraz Bazylika Mniejsza.
W Bydgoszczy znajduje się kilkanaście zabytkowych świątyń:
Kościoły gotyckie:
Katedra Bydgoska (Fara) św. św. Marcina i Mikołaj (1466–1502)
kościół Garnizonowy NMP Królowej Pokoju (1552–1557),
kościół Klarysek Wniebowzięcia NMP (1582–1645), z którego wieży codziennie o 9, 12 15 i 18 rozlega się Hejnał Bydgoszczy
Kościoły neogotyckie:
św. Piotra i Pawła (1872–1876),
św. Jana Ewangelisty (1877–1879)
św. Andrzeja Boboli (1903 dawna fara ewangelicka),
Miłosierdzia Bożego (1905),
św. Józefa Rzemieślnika (1905),
Matki Bożej Królowej Polski (1910–1911),
Kościoły neobarokowe:
św. Mikołaja (1927–1930, prezbiterium z XVII wieku),
Najświętszego Serca Pana Jezusa (1910–1913),
Świętej Trójcy (1911–1913),
św. Wojciecha (1912–1913).
Inne kościoły o architekturze historyzującej:
Bazylika św. Wincentego à Paulo, zbudowana w latach 1925–1937, największy bydgoski kościół, jeden z większych w Polsce, jako jedyny zbudowany w stylu wzorowanym na Panteonie rzymskim,
św. Stanisława Biskupa i Męczennika (1923–1925),
Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (1926–1928),
W Bydgoszczy znajduje się ponadto wiele kościołów wybudowanych w latach powojennych XX stulecia. Bryły kilku z nich to interesujące projekty architektoniczne.
Najstarszym patronem Bydgoszczy jest św. Mikołaj, zarówno Bydgoszczy, jak i Fordonu. Drugim patronem miasta jest również od 1502 św. Marcin. Obydwaj święci są również patronami najstarszego bydgoskiego kościoła tzw. fary. Patronką Bydgoszczy od początku XVI w. jest Matka Boża w słynącym z urody i łask wizerunku z kościoła farnego.
W 2008 r. znajdowało się w Bydgoszczy 40 parafii rzymskokatolickich w 6 dekanatach. Na terenie miasta pracuje 15 zgromadzeń zakonnych (6 męskich i 9 żeńskich) w 19 domach (8 męskich i 11 żeńskich), z czego duchacze posiadają tu od 1921 r. siedzibę polskiej prowincji. Istnieją dwa wyższe seminaria duchowne: diecezjalne (diecezji bydgoskiej) oraz duchaczy.
W mieście funkcjonuje kaplica Matki Bożej Bolesnej Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X.
Prócz parafii rzymskokatolickich, działalność duszpasterską w mieście prowadzi greckokatolicka parafia św. Michała Archanioła, należąca do dekanatu poznańskiego eparchii wrocławsko-koszalińskiej Kościoła Greckokatolickiego, jak również parafia polskokatolicka pw. Zmartwychwstania Pańskiego, należąca do diecezji warszawskiej Kościoła Polskokatolickiego w RP.
Prawosławie
W Bydgoszczy znajduje się parafialna cerkiew pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Protestantyzm
W historii miasta obszerną kartę zapisali ewangelicy, którzy w latach 1815–1920 stanowili większość wśród mieszkańców miasta. Na początku XX wieku na terytorium dzisiejszej Bydgoszczy znajdowało się 12 świątyń ewangelickich, podczas gdy katolickich jedynie 6. Największą liczbę wyznawców skupiał kościół ewangelicko-unijny. W okresie międzywojennym Bydgoszcz stanowiła największą w Polsce placówkę tego kościoła i obok Poznania najbardziej dynamiczny ośrodek działalności ewangelików niemieckich. Od 1921 r. istniała polska parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań (baptyści, adwentyści, metodyści, staroluteranie, zielonoświątkowcy, irwingianie).
Po II wojnie światowej pozostawiono ewangelikom tylko trzy świątynie (luteranie otrzymali dwie świątynie i baptyści jedną), głównie z uwagi na znaczne skurczenie się zasięgu tych wyznań w mieście. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Bydgoszczy użytkuje dziś kościół pw. Zbawiciela przy placu Zbawiciela, zbudowany w latach 1896–1897. Inne kościoły protestanckie działające na terenie miasta to: Centrum Chrześcijańskie Kanaan (kościół lokalny – misja „Betezda”), Centrum Chrześcijańskie „Nowa Fala” (ICF Bydgoszcz), Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna (placówki Bydgoszcz I i Bydgoszcz II), Full Gospel Tabernacle International Church (zbór w Bydgoszczy), Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP (zbór w Bydgoszczy), Kościół Baptystów „Łaska”, Kościół Boży w Chrystusie (Centrum Chrześcijańskie „Dobra Nowina”, Wspólnota „Przystań”), Kościół Chrześcijan Baptystów w RP (zbór w Bydgoszczy), Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego (zbór w Bydgoszczy), Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP (parafia w Bydgoszczy), Kościół Ewangeliczny w RP (Społeczność Chrześcijańska „Fordon”), Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP (zbór w Bydgoszczy), Kościół Zielonoświątkowy w RP (zbór „Betel”, zbór „Kościół Dla Każdego”), Mesjańskie Zbory Boże (punkt misyjny w Bydgoszczy podległy zborowi w Warszawie).
Restoracjonizm
Świadkowie Jehowy:
14 zborów Świadków Jehowy (Błonie, Fordon, Leśne (w tym grupa języka angielskiego) Mariampol, Miedzyń, Migowy, Nowy Fordon, Północ, Prądy, Rosyjski, Śródmieście (w tym grupa języka romani), Szwederowo, Ukraiński, Wyżyny). Korzystają one z 4 Sal Królestwa.
Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego:
zbór
Świecki Ruch Misyjny „Epifania”:
zbór
Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich:
Gmina Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w Bydgoszczy
Judaizm
Od średniowiecza żyli także w Bydgoszczy i Fordonie Żydzi, którzy zbudowali własne obiekty kultu religijnego (synagogi). Okazała (największa w prowincji poznańskiej) synagoga bydgoska została zburzona przez hitlerowców w 1940. Starsza synagoga w Fordonie przetrwała, dlatego że Niemcy urządzili w niej kino. Od 2007 jest ona adaptowana na centrum kultury. W mieście znajduje się cmentarz żydowski.
Buddyzm
Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu
ośrodek medytacyjny
Cmentarze
W Bydgoszczy znajduje się kilkanaście cmentarzy, zabytkowych, komunalnych, parafialnych, bądź innych wyznań. Najstarsze dwa cmentarze pochodzą: z końca XVIII wieku (cmentarz św. Jana) i z 1809 r. (cmentarz Starofarny), zaś większość założono w okresie międzywojennym.
W mieście znajdują się także cmentarze ofiar męczeństwa: powojenny (utworzony w 1946) cmentarz Bohaterów Bydgoszczy oraz ukryty w lesie w Smukale cmentarz Bohaterów II wojny światowej (0,2 ha). Najważniejszym ośrodkiem martyrologii bydgoskiej jest jednak fordońska Dolina Śmierci, miejsce masowego pochówku mieszkańców Bydgoszczy i okolic, wymordowanych przez Niemców podczas II wojny światowej. Na pięciu cmentarzach istnieją kwatery żołnierskie, w których spoczywa ok. 3,5 tys. żołnierzy: polskich, rosyjskich i francuskich, poległych w wyniku działań wojennych w okresie 1870–1945. W wielu miejscach w mieście i okolicy można odnaleźć również opuszczone cmentarze ewangelickie użytkowane do 1945 r.
Sport i rekreacja
W 2012 w Bydgoszczy funkcjonowało 100 klubów sportowych ze 158 sekcjami, z których korzystało ponad 9 tys. członków. Dwie trzecie to mężczyźni, a trzy czwarte to osoby w wieku poniżej 18 lat. Zajęcia w klubach prowadziło 508 trenerów i instruktorów. Miasto posiada tradycje w sportach wodnych (wioślarstwie, kajakarstwie), sporcie żużlowym i lekkiej atletyce.
W 2017 w najwyższych ligach rozgrywkowych seniorów występowały następujące drużyny bydgoskie:
PlusLiga piłka siatkowa mężczyzn – Łuczniczka Bydgoszcz
Liga Siatkówki Kobiet – Pałac Bydgoszcz
Basket Liga Kobiet – Artego Bydgoszcz
Polska Superliga Tenisa Stołowego – Zooleszcz Gwiazda Bydgoszcz
Krajowa Liga Zapaśnicza – Lotto Zapasy Bydgoszcz
Ekstraliga baseballowa – Dęby Osielsko
W niższych klasach rozgrywkowych seniorów występują m.in.:
koszykówka mężczyzn – Astoria Bydgoszcz (I liga), Novum/Astoria Bydgoszcz (III liga)
piłka nożna mężczyzn – Chemik Bydgoszcz (IV liga), Polonia Bydgoszcz (IV liga), BKS Bydgoszcz (IV liga), SP Zawisza Bydgoszcz (IV liga), Wisła Fordon (klasa B), Piaski Bydgoszcz (klasa B), KP Amator Bydgoszcz (klasa B), Golden Goal Bydgoszcz, ADP Bydgoszcz (klasa B).
piłka nożna kobiet – KKP Bydgoszcz (I liga), KKP II Bydgoszcz (III liga)
sport żużlowy – Abramczyk Polonia Bydgoszcz (I liga),
piłka siatkowa mężczyzn – Chemik Bydgoszcz (III liga)
piłka siatkowa kobiet – Pałac II WSG Bydgoszcz (II liga)
piłka ręczna mężczyzn – AZS UKW Bydgoszcz (II liga)
piłka ręczna kobiet – BKS Bydgoszcz (II liga)
hokej na lodzie – BKS Bydgoszcz (II liga)
tenis stołowy kobiet – MKS Emdek-Eltech Bydgoszcz (I liga)
futsal – ADP Bydgoszcz (2 liga)
szachy – BKS Bydgoszcz (II liga)
brydż sportowy – Chemik Bydgoszcz (I liga), BTG Bydgoszcz (II liga)
rugby union – Alfa Bydgoszcz (II liga)
bilard – Maximus BSB Bydgoszcz i Maximus BSB II Bydgoszcz (II liga)
futbol amerykański – Bydgoszcz Archers (I liga)
paintball – High Five Bydgoszcz (III liga)
ultimate – Astro Disco Bydgoszcz (II liga)
W drużynowych mistrzostwach Polski i punktacjach na klubowego mistrza Polski wysokie miejsca zajmują:
wioślarstwo – Bydgostia Bydgoszcz
liga lekkoatletyczna – Zawisza Bydgoszcz
Medaliści olimpijscy
W letnich igrzyskach olimpijskich (1928–2020) reprezentowało Polskę około 170 sportowców z klubów bydgoskich. Pięciokrotnie w olimpiadach występował Mikołaj Burda (wioślarstwo, 2004–2020), czterokrotnie: Alfons Ślusarski (wioślarstwo, 1964–1976), Dariusz Białkowski (kajakarstwo, 1992–2004) i Daniel Trojanowski (wioślarstwo, 2004–2016). Pierwszy medal olimpijski w historii polskiego wioślarstwa – brąz w czwórce ze sternikiem, zdobyła w Amsterdamie 1928 osada złożona z członków Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego. Od 1928 do 2020 zawodnicy bydgoskich klubów zdobyli 32 medali olimpijskich, w tym 6 złotych, 9 srebrnych, 17 brązowych. Stanowi to 10% wszystkich medali zdobytych na letnich olimpiadach przez Polaków. Aż 22 medale zdobyli wioślarze i kajakarze.
Multimedaliści olimpijscy z Bydgoszczy:
Sukcesy sportowe
Regionalne Towarzystwo Wioślarskie Bydgostia Bydgoszcz jest od 25 lat (1993–2017) nieprzerwanie drużynowym mistrzem Polski, co jest wynikiem bez precedensu w skali Europy. W 2014 zespół piłkarski Zawisza zdobył Puchar i Superpuchar Polski w piłce nożnej, zespół koszykarek Artego Bydgoszcz w 2015 i 2016 uzyskał 2. lokatę w Ekstralidze Kobiet, a w 2018 – Puchar Polski w koszykówce kobiet, zaś Zooleszcz Gwiazda Bydgoszcz – puchar Polski w tenisie stołowym. W 2014 Bydgoszcz zajęła piąte miejsce w klasyfikacji generalnej gmin Systemu Sportu Młodzieżowego (za Warszawą, Poznaniem, Wrocławiem i Krakowem), a klub Zawisza Bydgoszcz trzeci rok z rzędu (2012–2014) zajął pierwszą pozycję w Polsce w kategorii szkolenia sportowego dzieci i młodzieży.
Międzynarodowe imprezy sportowe
Jedną z pierwszych międzynarodowych imprez sportowych rozgrywanych w Bydgoszczy były Mistrzostwa Europy w wioślarstwie w 1929 na torze regatowym w Brdyujściu.
Od 1999 rozgrywano w Bydgoszczy wiele międzynarodowych imprez lekkoatletycznych, między innymi:
Mistrzostwa Świata Juniorów Młodszych w Lekkoatletyce 1999
Młodzieżowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce 2003
Puchar Europy w Lekkoatletyce 2004
Europejski Festiwal Lekkoatletyczny – corocznie 2004–2013
Mistrzostwa Świata Juniorów w Lekkoatletyce 2008 – udział w nich wzięło ponad 1,5 tys. zawodników ze 167 państw
Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych 2010 i Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych 2013
mityngi lekkoatletyczne Pedro’s Cup – corocznie w latach 2005–2014
Mistrzostwa Świata Juniorów w Lekkoatletyce 2016 – udział w nich wzięło 3 tys. zawodników, trenerów i VIP-ów ze 160 państw, transmisje oglądało 100 mln widzów na świecie
Młodzieżowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce 2017 – udział w nich wzięło 1093 zawodników z 43 reprezentacji narodowych.
Bydgoszcz była pierwszym miastem w Polsce, które organizowało turnieje Grand Prix IMŚ na żużlu od 1998 nieprzerwanie do 2010. Impreza ta wyłaniała Indywidualnego Mistrza Świata na Żużlu. Na stadionie Polonii rozgrywano również Drużynowe oraz Indywidualne mistrzostwa Polski na żużlu, a Kryterium Asów Polskich Lig Żużlowych im. Mieczysława Połukarda co roku od 1982 tradycyjnie otwiera żużlowy sezon na polskich torach.
Z kolei w hali sportowo-widowiskowej Łuczniczka odbywały się m.in.:
spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w siatkówce, zarówno męskiej, jak i żeńskiej, m.in. Ligi Światowej i Turnieju World Grand Prix,
spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w koszykówce kobiet i mężczyzn,
spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w piłce ręcznej mężczyzn – eliminacyjne i towarzyskie,
Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Kobiet 2009,
Mistrzostwa Europy w Koszykówce Mężczyzn 2009,
Mistrzostwa Europy Juniorów i Seniorów w Karate – Oyama IKF 2009,
Mistrzostwa Europy w Koszykówce Kobiet 2011,
Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 i inne.
Mistrzostwa Świata Juniorów i Seniorów w Karate Shōtōkan – 2007 i 2016
Natomiast Artego Arena była miejscem następujących imprez:
Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 (hala rozgrzewkowa)
I Mistrzostwa Świata w Zapasach U-23 – 21–26 listopada 2017; uczestniczyło w nich 850 zawodników i zawodniczek z 54 państw, w tym 24 reprezentantów Polski.
Międzynarodowe imprezy piłkarskie na stadionie Zawiszy Bydgoszcz:
10 międzypaństwowych meczów Reprezentacji Polski w piłce nożnej (od 1972) – statystyki: 5-3-2; 17:9
1 mecz reprezentacji żeńskiej
Mistrzostwa Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017 – 3 mecze grupowe; Bydgoszcz była jednym z 6 miast gospodarzy ME.
Od 1992 na Brdzie w Bydgoszczy odbywa się Wielka Wioślarska o Puchar Brdy, w której od 2004 uczestniczą m.in. osady uniwersytetów brytyjskich Cambridge, Oxford, Henley.
Obiekty sportowe
Według opracowań Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w 2012 r. na terenie Bydgoszczy znajdowało się 111 obiektów sportowych (nie uwzględniając sal gimnastycznych przy placówkach oświatowych), z czego 97 obiektów jest publicznie dostępnych. Do największych obiektów sportowych w Bydgoszczy należą:
Stadion im. Zdzisława Krzyszkowiaka (1957) o pojemności 21,5 tys. widzów, spełniający wymogi techniczno-organizacyjne PZPN, UEFA i FIFA, rozgrywa na nim mecze Zawisza Bydgoszcz, w latach 2005–2011 jako jedyny w Polsce spełniał normy lekkoatletyczne IAAF;
Hala Łuczniczka (2002) o pojemności 8,7 tys. widzów (w tym 6 tys. miejsc stałych); pełni funkcje sportowe, koncertowe i wystawiennicze; dysponuje m.in. boiskiem o wymiarach 53 × 33 m, kręgielnią, restauracją i klubem fitness, rozgrywają w niej mecze drużyny siatkarskie Łuczniczka Bydgoszcz i KS Pałac Bydgoszcz;
Stadion Miejski im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (1924) o pojemności 20 tys. widzów; posiada boisko piłkarskie o wymiarach 105 × 66 m, otoczone torem żużlowym o długości 343 m, mecze rozgrywają na nim drużyny Polonii Bydgoszcz;
Sisu Arena (2014) o pojemności 1,5 tys. widzów, miejsce rozgrywek ligowych bydgoskich koszykarek Polskie Przetwory KS Basket 25 Bydgoszcz i koszykarzy Astorii Bydgoszcz;
Tor regatowy (1920) długości 2 km w pobliżu ujścia Brdy do Wisły; najstarszy tor regatowy w Polsce, krajowe centrum sportów wodnych w okresie międzywojennym; organizowane są tu zawody krajowe i międzynarodowe w dyscyplinach: wioślarstwa, kajakarstwa, kajak-polo, żeglarstwa oraz dyscyplin motorowodnych i narciarstwa wodnego; na terenie obiektu znajduje się wieża startowa z zapleczem gastronomicznym i biurem prasowym, zawodnicy mają do dyspozycji pokoje wypoczynkowe, a trybuny mogą pomieścić około 1000 widzów.
Torbyd – otwarta w styczniu 2018 hala do uprawiania łyżwiarstwa i hokeja na lodzie
W mieście znajduje się 7 stadionów, 14 hal sportowych, 14 zespołów kortów tenisowych, 12 basenów krytych, 23 kompleksy Orlik 2012, 10 boisk wielofunkcyjnych, 2 boiska do piłki plażowej, 4 strzelnice, 5 przystani żeglarskich, 6 wioślarskich i 7 kajakarskich, 2 pola golfowe (dziewięciodołkowe), 2 skateparki, tor kartingowy (1017 m), tor speedrowerowy, tor łuczniczy, tor kajakarstwa górskiego i inne obiekty służące różnym dyscyplinom sportowym.
Stowarzyszenia sportowe
W Bydgoszczy siedzibę posiada Polska Federacja Klubów Speedrowerowych, a ponadto znajdują się tu regionalne i okręgowe oddziały większości organizacji i stowarzyszeń sportowych, m.in. Kujawsko-Pomorski Związek Piłki Nożnej, Polski Związek Lekkiej Atletyki, Polski Związek Piłki Siatkowej, Polski Związek Koszykówki, Polski Związek Towarzystw Wioślarskich (w jego skład wchodzi 19 towarzystw, w tym: Bydgoskie Towarzystwo Wioślarskie, Bydgostia Bydgoszcz i Zawisza Bydgoszcz; w latach 1945–1950 do czasu przeniesienia wszystkich związków sportowych do Warszawy, w Bydgoszczy mieściła się centrala Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich), Polski Związek Kajakowy, Polski Związek Żeglarski, Polski Związek Tenisowy, Polski Związek Tenisa Stołowego, Polski Związek Zapaśniczy, Polski Związek Podnoszenia Ciężarów, Polski Związek Łuczniczy, Polski Związek Gimnastyczny, Polski Związek Hokeja na Trawie, Polski Związek Alpinizmu (Klub Wysokogórski w Bydgoszczy), Polski Związek Taekwondo Olimpijskiego, Polska Federacja Karate, Polski Związek Motorowy, Polski Związek Baseballu i Softballu, Polski Związek Brydża Sportowego, Polski Związek Wędkarski, Polski Związek Strzelectwa Sportowego, Polski Związek Kulturystyki i Fitness i inne
Polityka
Samorząd
Na czele Bydgoszczy (miasto na prawach powiatu) stoi Prezydent Miasta, Rafał Bruski. Wraz z 4 zastępcami stanowi on organ wykonawczy. Organem uchwałodawczym jest rada miasta składająca się z 31 radnych (na czele z przewodniczącą – Moniką Matowską). W czasach wcześniejszych funkcję tę pełnili m.in. (w czasie II wojny światowej) burmistrzowie, nadburmistrzowie czy Komisarz Miasta (niem. Stadtkommissar, w okresie międzywojennym) prezydenci miasta bądź krótko po odzyskaniu niepodległości, Komisarz Generalny. Przed 1920, gdy Bydgoszcz znajdowała się pod zaborem pruskim, w mieście władzę pełnili nadburmistrzowie (niem. Oberbürgmeister).
Bydgoszcz jest członkiem Unii Metropolii Polskich i Związku Miast Polskich oraz Stowarzyszenia Eurocities – zrzeszającego duże miasta europejskie. Od października 2007 działa Młodzieżowa Rada Miasta Bydgoszczy.
Parlamentarzyści
Przedstawiciele mieszkańców do polskiego parlamentu są wybierani spośród kandydatów z okręgu wyborczego Bydgoszcz.
Posłowie do Sejmu RP posiadający biura poselskie w mieście:
Prawo i Sprawiedliwość: Ewa Kozanecka, Bartosz Kownacki, Piotr Król, Tomasz Latos, Łukasz Schreiber; Platforma Obywatelska: Teresa Piotrowska, Krzysztof Brejza, Paweł Olszewski, Zbigniew Pawłowicz; Kukiz’15: Paweł Skutecki; Nowoczesna: Michał Stasiński; Polskie Stronnictwo Ludowe: Eugeniusz Kłopotek
Senatorowie posiadający biura senatorskie w mieście:
Andrzej Kobiak (PO)
Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:
Janusz Zemke SLD, Tadeusz Zwiefka PO.
Placówki międzynarodowe
W Bydgoszczy znajdują się następujące konsulaty honorowe:
Konsulat Honorowy Niemiec – od 24 lutego 2005 (Jarosław Włodzimierz Kuropatwiński).
Konsulat Honorowy Belgii – od 30 czerwca 2008 (Stanisław Wroński)
Konsulat Honorowy Czech – od 5 grudnia 2009 (Dariusz Zimny)
Konsulat Honorowy Ukrainy – od 6 lipca 2011 (Zbigniew Walczak), od 15 marca 2016 (Krzysztof Sikora)
Konsulat Honorowy Chorwacji – od 3 października 2011 (Henryk Maciejewski)
Konsulat Honorowy Węgier – od 16 maja 2013 (Marek Pietrzak)
Konsulat Honorowy Austrii – od 18 lipca 2014 (Krzysztof Wojtkowiak)
Konsulat Honorowy Słowacji – od 1 marca 2016 (Wiesław Cezary Olszewski)
Konsulat Honorowy Czarnogóry – od 30 maja 2018 (Piotr Kitta)
Współpraca zagraniczna
W 2006 r. Bydgoszcz miała podpisaną umowę o stosunkach partnerskich z 12 miastami na 3 kontynentach: 2 azjatyckimi (Ningbo i Pawłodar), 2 północnoamerykańskimi (Hartford i Tempe) oraz 8 europejskimi (Czerkasy, Kragujevac, Krzemieńczuk, Mannheim, Patras, Perth, Reggio Emilia, Wilhelmshaven).
Współpraca z włoskim Reggio Emilia rozpoczęła się już na początku lat 60. (umowę podpisano w 1962), natomiast z serbskim (ówcześnie jugosłowiańskim) Kragujevacem na początku 70. (umowa z 1971). Te dwa miasta „od wieków” współpracują z Bydgoszczą, jednakże na początku lat 90. miasto podpisało zaczęło podpisywać umowy partnerskie z kolejnymi miastami: 1991 Mannheim, 1992 Tempe, 1996 Hartford, 1997 Pawłodar, 1998 Perth, 2000 Czerkasy, 2004 Krzemieńczuk i Patras, 2005 Ningbo oraz Wilhelmshaven 2006, które przez wiele lat łączył z Bydgoszczą status miast zaprzyjaźnionych.
Poza tym Bydgoszcz jest zaprzyjaźniona z 4 europejskimi miastami.
Miasta partnerskie Bydgoszczy
Legendy i przypowieści związane z Bydgoszczą
Istnieje sporo legend i podań o Bydgoszczy, m.in.:
Legenda o powstaniu Bydgoszczy „Dwaj bracia Byd i Gost”
„Legenda o herbie”
„Legenda o bydgoskiej Łysej Górze”
„Bartodzieje Bartłomiejami stoi”
„Legenda o bydgoskim diabełku Węgliszku”
„Jak Bocianowo z bocianiska powstało”
„O Angelice, córce rycerza Carolusa”
„Legenda o Wyspie Wisielca”
Legendy o Bydgoszczy i panu Twardowskim (według legendy szlachcic Twardowski mieszkał w Bydgoszczy):
„Pan Twardowski i burmistrza Słomki odmłodzenie”
„W roku pańskim 1560”
„Na kogutach siedząc”
„Dziewięć groszy”
Ludzie związani z Bydgoszczą
Honorowi obywatele Bydgoszczy
Do 2014 miano Honorowego Obywatela Miasta Bydgoszczy otrzymały 34 osoby, z tego 16 podczas zaboru pruskiego, 3 w dwudziestoleciu międzywojennym, 1 podczas okupacji hitlerowskiej, a pozostałe po 1945. Po 1990 Honorowymi Obywatelami zostali: Tadeusz Nowakowski, Andrzej Szwalbe, Teresa Ciepły, Jan Paweł II, Primo Nebiolo, Jerzy Hoffman, Irena Szewińska, Zdzisław Lipiński, Rajmund Kuczma, Krzysztof Penderecki, Henryk Muszyński, Felicja Gwincińska, Piotr Paleczny, Eleonora Harendarska.
Odznaczenia
Order Krzyża Grunwaldu III klasy (19 sierpnia 1946)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Historia Bydgoszczy, 1991, Warszawa-Poznań, PWN, .
Jeleniewski Marek K., Bydgoskie wybory, Wydawnictwo POZKAL, Inowrocław 1994.
Jeleniewski Marek K., Życie społeczno-polityczne XX-lecia międzywojennego w świetle polskiej prasy w Bydgoszczy, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2012.
Jeleniewski Marek K., Z biegiem lat z biegiem Brdy, Wydawnictwo Margrafsen, Bydgoszcz 2003.
Janusz Umiński, 2004, Bydgoszcz przewodnik, Bydgoszcz, Wyd. Uczelniane WPSTiH, .
Janusz Umiński, 1996, Bydgoszcz przewodnik, Bydgoszcz, Wyd. Regionalny Oddział PTTK „Szlak Brdy w Bydgoszczy”, .
Matthias Blazek, 2012, „Wie bist du wunderschön!” Westpreußen (Prusy Zachodnie) – Das Land an der unteren Weichsel, ibidem, Stuttgart, , s. 73, 92.
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona internetowa miasta
Bydgoskie Centrum Informacji
Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona
Miasta w województwie kujawsko-pomorskim
Miasta wojewódzkie
Miasta na prawach powiatu
Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu
Miejsca obrad polskich sejmów
Miasta I Rzeczypospolitej posiadające przywilej de non tolerandis Judaeis
Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo inowrocławskie)
Miasta lokowane przez Kazimierza III Wielkiego
Miasta polskie lokowane na prawie magdeburskim
Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku | 79,537 |
716 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20pod%20Grunwaldem | Bitwa pod Grunwaldem | Bitwa pod Grunwaldem (zwana w języku niemieckim pierwszą bitwą pod Tannenbergiem „Schlacht bei Tannenberg”, a w języku litewskim bitwą pod Żalgirisem „Žalgirio mūšis”) – jedna z największych bitew w historii średniowiecznej Europy (pod względem liczby uczestników), stoczona na polach pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku, w czasie trwania wielkiej wojny między siłami zakonu krzyżackiego, wspomaganego przez rycerstwo zachodnioeuropejskie (głównie z Czech, z wielu księstw śląskich, z Pomorza Zachodniego i z pozostałych państw Świętego Cesarstwa Rzymskiego) oraz Prusów pod dowództwem wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena, a połączonymi siłami polskimi i litewskimi (złożonymi głównie z Polaków, Litwinów i Rusinów) oraz niewielkich wojsk tatarskich wspieranymi lennikami obu tych krajów (Hospodarstwo Mołdawskie, księstwo mazowieckie, księstwo płockie, księstwo bełskie, Podole i litewskie lenna na Rusi) oraz najemnikami z Czech, Moraw i z księstw Śląska oraz uciekinierami ze Złotej Ordy i chorągwiami prywatnymi (między innymi chorągiew z Nowogrodu Wielkiego księcia Lingwena Semena), pod dowództwem króla Polski Władysława II Jagiełły i wielkiego księcia litewskiego Witolda.
Bitwa ta zakończyła się zwycięstwem wojsk polsko-litewskich i pogromem sił krzyżackich, nie została jednak wykorzystana do całkowitego zniszczenia zakonu. Nie zdobyto Malborka – stolicy Zakonu – ponieważ wygasał rozejm Witolda z inflancką gałęzią Zakonu na północy (korzystny w czasie bitwy) i wojska litewskie rozpoczęły odwrót, niepewna była także sytuacja na południowych granicach Królestwa, zagrożonych atakiem przez ówczesnego sojusznika Zakonu, węgierskiego króla Zygmunta Luksemburczyka. Pomimo poddawania się wojskom królewskim przez pruskie miasta (Olsztynek, Morąg, Dzierzgoń, Główne Miasto Gdańsk, Stare Miasto Toruń, Chełmno, Elbląg), obrońca Malborka, komtur Świecia Henryk von Plauen, miał w dyspozycji jeszcze ponad 200 czynnych braci rycerzy oraz 362 komturie zakonne rozsiane po całej Europie, do których słał listy o pomoc. Marsz wojska dowodzonego przez Jagiełłę na Malbork był powolny<. Do 22 lipca 1410 roku – kiedy to pod Malbork dotarły pierwsze oddziały armii polsko-litewskiej – zamek w Malborku był już gotowy do obrony, a jego oblężenie okazało się nieskuteczne. Okres ten kończy zwycięska bitwa rycerstwa polskiego pod Koronowem i I pokój toruński.
Podłoże
Na początku XIII wieku książęta Władysław Odonic, Konrad mazowiecki, Mściwój I gdański, Leszek Biały i Henryk Brodaty prowadzili akcję chrystianizacyjną na terenach pogańskich Prus. Akcję misyjną prowadził opat opactwa cystersów w Łeknie i zakon rycerski braci dobrzyńskich, powołany w tym celu przez księcia Konrada. Akcje te – podobnie jak akcja biskupa Chrystiana w oparciu o fundację dobrowską – nie przyniosły jednak spodziewanych efektów.
W tej sytuacji w 1226 roku książę mazowiecki Konrad zaprosił, za namową Jadwigi Śląskiej, na swoje ziemie zakon krzyżacki, oddając mu w dzierżawę ziemię chełmińską, gdzie zakon znalazł dogodną bazę do walk z plemionami Prusów, które zagrażały ciągłymi najazdami północnym rubieżom Mazowsza. Cesarz Fryderyk II oraz papież Grzegorz IX oficjalnie zezwolili zakonowi założyć swoje własne księstwo na terenach odebranych Prusom. Formalnie księstwo to miało stać się częścią Świętego Cesarstwa Rzymskiego i jednocześnie lennem książąt mazowieckich.
Oprócz napływania kolejnych braci i kolonistów niemieckich, zakon otrzymał wsparcie papieża – wyprawy przeciw Prusom zyskały rangę krucjat, w których brali udział także polscy książęta. W 1235 do Krzyżaków przyłączyli się bracia dobrzyńscy, a w 1237 zakon kawalerów mieczowych zawarł z nimi sojusz polityczno-militarny, będący właściwie unią tych dwóch zakonów.
W XIII wieku stosunki polsko-krzyżackie były dobre, lecz wiek XIV – wraz ze wzrostem potęgi zakonu – przyniósł zmianę. Będąc królem Polski, Wacław II Czeski zawarł z Brandenburczykami umowę, na mocy której miał oddać Pomorze Gdańskie w zamian za Nową Marchię. Ostatecznie do zamiany nie doszło z powodu śmierci króla, jednak w 1308 Brandenburgia postanowiła skorzystać ze słabości państwa Władysława Łokietka i zajęła Pomorze. Książę zmuszony był zwrócić się o pomoc do Krzyżaków, którzy wyparli najeźdźców. Za swoją pomoc zażądali jednak wysokiej zapłaty, przewyższającej wartość odbitych ziem. Wobec odmowy zapłaty przez Władysława zagarnęli całe Pomorze Gdańskie w 1309 roku. Osłabiona w tym czasie Polska, podzielona wciąż na dzielnice, nie była w stanie natychmiast przeciwstawić się agresji, co spowodowało utratę tych ziem na długie lata.
W 1320 roku królem Polski został Władysław I Łokietek, który wygrał proces z Krzyżakami przed sądem papieskim w Inowrocławiu. Wyrok z 1321 roku nakazał im zwrot Pomorza Gdańskiego Polsce, ale zakon, mimo polskich akcji dyplomatycznych i orzeczeń sądów papieskich, nie zamierzał zwrócić tych ziem.
W 1331 doszło do zawarcia groźnego dla Polski sojuszu Jana Luksemburskiego z Krzyżakami. Ci ostatni, licząc na wspólną akcję pod Kaliszem, najechali kraj od północy. Łokietek postanowił zaatakować część ich sił. 27 września 1331 roku doszło do starcia pod Płowcami na Kujawach. Bitwa nie została jednoznacznie rozstrzygnięta, lecz to strona polska zrealizowała swój cel – kampania Krzyżaków na ziemiach polskich została przerwana. Jednak już 9 kwietnia 1332 roku zakon ponownie napadł na Polskę, zagarniając Kujawy i ziemię dobrzyńską.
25 kwietnia 1333 na tronie polskim zasiadł syn poprzedniego króla, Kazimierz. Okazał się władcą niezwykle sprawnie poruszającym się w świecie dyplomacji. W 1335 doprowadził do I Zjazdu Wyszehradzkiego, na którym za cenę 20 tysięcy kop groszy praskich oraz uznanie zwierzchności Jana Luksemburskiego nad Śląskiem, król Czech zrzekł się wszelkich praw do korony polskiej. Oznaczało to ostateczne przekreślenie sojuszu czesko-krzyżackiego. Ponadto usiłowano rozstrzygnąć sprawę utraconych przez Polskę ziem – jednak ponieważ rezultaty nie zadowalały króla polskiego, zdecydował się on na oddanie sprawy pod sąd papieski. Wyrok z 16 września 1339 nakazywał zwrot Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i Pomorza Gdańskiego. Był to już drugi wygrany przez stronę polską proces, ale Krzyżacy ponownie nie zgodzili się na oddanie zagrabionych ziem.
Tymczasem zmarł książę Rusi Halickiej Bolesław Jerzy II, który przed śmiercią uczynił swym sukcesorem Kazimierza, co postawiło przed polską polityką zagraniczną nowe wyzwanie. Król musiał dokonać wyboru, gdyż Polska nie była wówczas na tyle silna, by podjąć się walki na dwóch frontach.
Kazimierz Wielki uznał, że lepszym nabytkiem dla Korony byłoby uzyskanie terenów księstwa ruskiego, w związku z czym spór z zakonem należało załagodzić. W tych warunkach doszło w roku 1343 do zawarcia pokoju w Kaliszu, dzięki któremu zapewniony został rozejm, a Polska odzyskała Kujawy i ziemię dobrzyńską. Poza tym Kazimierz Wielki zachował tytuł władcy Pomorza Gdańskiego, co w przyszłości mogło stanowić podstawę do ewentualnych roszczeń ze strony polskiej.
W 1397 na ziemiach zakonu powstała organizacja mająca bronić interesów lokalnego społeczeństwa przed uciskiem krzyżackim: Związek Jaszczurczy. Początkowo swoim zasięgiem obejmował jedynie ziemię chełmińską, z czasem jednak się rozrósł i stał się podstawą dla kolejnej struktury: Związku Pruskiego.
Kolejny kryzys we wzajemnych stosunkach nastąpił w 1401, tuż po zawarciu przez Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie unii wileńsko-radomskiej. Młodszy brat króla Władysława Jagiełły, Świdrygiełło, przeciwnik porozumienia polsko-litewskiego, stanął na czele buntu przeciw Witoldowi. Postanowił także poszukać wsparcia u Krzyżaków, którzy byli zainteresowani osłabieniem Litwy – jednak znów udało się zapobiec wojnie i w 1404 roku strony zawarły pokój w Raciążku, gdzie Witold przedstawił także polskie postulaty dotyczące kwestii utraconych ziem. Polska odkupiła ziemię dobrzyńską.
Tymczasem powrócił problem Santoka i Drezdenka, gdy w 1402 roku zakon krzyżacki nabył Nową Marchię. Podporządkowanie sobie tych grodów przez państwo zakonne doprowadziło do utwardzenia stanowiska Polski w kwestiach krzyżacko-litewskich. Gdy wielkim mistrzem został zwolennik konfrontacyjnej polityki wobec Polski, Ulrich von Jungingen, wybuch wojny stał się już tylko kwestią czasu.
Źródła
Istnieje kilka zachowanych źródeł dotyczących bitwy pod Grunwaldem i większość z nich stanowią źródła polskie. Najważniejszym z nich jest tzw. „Kronika konfliktu” (łac. Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum Cruciferis anno Christi 1410), która została napisana przez naocznego świadka w roku, w którym bitwa się odbyła. Przypisywana jest ona podkanclerzemu Królestwa Polskiego Mikołajowi Trąbie, późniejszemu arcybiskupowi gnieźnieńskiemu lub sekretarzowi królewskiemu Zbigniewowi Oleśnickiemu późniejszemu kardynałowi i biskupowi krakowskiemu. Kolejnym źródłem jest Kronika Historiae Polonicae spisana przez Jana Długosza, który batalii grunwaldzkiej poświęcił kolejne dzieło manuskrypt pt. Banderia Prutenorum zawierający obrazy oraz łacińskie opisy flag krzyżackich zdobytych pod Grunwaldem. Niemieckim źródłem jest Kronika Johanna von Posilge.
Przyczyny
W tym samym czasie mistrz poprowadził swoją armię w okolice Zvotorii. Zamek był bombardowany przez 8 dni i zdobyty, a obrońców odeskortowano do Prus, lecz większość poległa w wyniku bombardowań i najazdów. Jednocześnie armia krzyżacka i gdzie indziej nie pozostawała bezczynna. Gubernia Nowemarkia przeprowadziła kilka ataków na sąsiednie państwo polskie, w szczególności próbował oczyścić terytorium Drezdenka. Dowódcy Zvukhowski i Tucholski w ciągu 8 dni zdewastowali ziemie polskie, obrócili w popiół miasta Zemperburg i Kamin arcybiskupa Gniezna, zdobyli Zamek Bydgoski i spalili go jako miasto. Komturowie Ostródy i Brandenburgii splądrowali ziemie księcia Jana Mazowieckiego i zabrali bogaty łup w postaci koni i bydła. Do potyczki z Polakami nie doszło. Tylko pastor Jan. Wraz z Rusinami i Tatarami Mazowsze wpadli w domenę krzyżacką pod Djaudowem (Soldau) i spalili 14 wsi.W maju 1409 roku, krzyżacy zatrzymali statki w Ragnecie, które zawierały zboże wysłane na Litwę przez Jagiełłę za zgodą mistrza. W odpowiedzi na to, wojewoda Rambult przekroczył rzekę Niemen i opanował dwa zamki oraz dwa powiaty na Żmudzi. Bunt rozprzestrzeniał się na Żmudzi. Agenci Witolda podróżowali po regionie, wydając rozkazy dotyczące prac nad drogami i przygotowań do wojny. Wreszcie wiosną 1409, dzięki zabiegom wielkiego księcia litewskiego Witolda, wybuchło antykrzyżackie powstanie na Żmudzi, a bojarzy pod przywództwem Witolda połączyli swoje siły i opanowali cały region w imieniu wielkiego księcia. Bojar Rambult został mianowany kasztelanem Żmudzi i obsadzał swoich podkomorznych w różnych miejscach. Wielki mistrz zakonu, Ulrich von Jungingen, wystąpił do króla Polski, Władysława Jagiełły, o zachowanie neutralności Polski w konflikcie Zakonu z Litwą popierającą Żmudź , w przeciwnym razie grozili wojną. Król odpowiedział, że w tak istotnej kwestii nie może podjąć decyzji bez konsultacji z panami koronnymi i że wyda ostateczną odpowiedź w dniu św. Aleksego tj. 17 lipca. Podczas zjazdu w dniu św. Aleksego w dniu 17 lipca 1409 roku w Łęczycy, omawiano kwestię odpowiedzi, którą planowano przekazać mistrzowi. W spotkaniu uczestniczyli trzej znaczący panowie, w tym arcybiskup gnieźnieński Mikołaj z Kurowa. 1 sierpnia pojechali do Malborka i stwierdzili, że Witold, wielki Książę Litewski, jest nie tylko bratem króla, ale również podlega Królestwu Polskiemu. Uważali, że nie jest właściwe wystawienie go na niebezpieczeństwo. Zaproponowali rozwiązanie, które polegałoby na powstrzymaniu się od wojny i przekazaniu sporów do rozpatrzenia sędziom polubownym, wybranym przez obie strony. Mistrz odpowiedział, że Zakon posiada prawa do Żmudzi, a król i Witold nie mają do niej żadnych roszczeń. Zakon ma zamiar ukarać zdradę Żmudzinów i planuje przeprowadzić atak na tę ziemię. Już 6 sierpnia wysłał Polakom deklarację wojny, a 14 sierpnia król otrzymał w Korczynie wiadomość, że Krzyżacy oblężają Dobrzyń. Stało się to tak szybko, ponieważ Krzyżacy byli całkowicie przygotowani do wojny, nie tylko z Litwą i Żmudzią, ale także z Polską. Ich wojsko było gotowe i rozciągało się wzdłuż granic Polski, począwszy od Nowej Marchii, dalej komturowie słuchowski i tucholski stali przy granicy ziemi zwanej "Krainą". Główne siły zakonu znajdowały się w chełmińskiem. Oczekiwano na posiłki zaciągane w Szczecińskiem, Miśnii, Turyngii, Brunszwiku i Luneburgu, ale były one słabe. Tak czy inaczej w pierwszych dniach sierpnia 1409 roku oddziały zakonne przekroczyły granice Polski, zajęły ziemię dobrzyńską i najechały Kujawy i Wielkopolskę. Dobrzyń został zdobyty po krótkim oporze, Lipno i Rypin zostały złupione i zniszczone, a Bobrowniki, po czterech dniach oblężenia, zostały podbite. W tym czasie do obozu krzyżackiego pod Bobrownikami udał się arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Kurowski z polskimi możnymi aby negocjować pokój. Mistrz zakonny odpowiedział, że oczekuje rekompensaty za poniesione koszty i straty dlatego zatrzyma sobie kraj i zamki zabrane. Jeśli Polacy ustąpią mu Złotoryję, gotów jest ich ziemię opuścić i zgodzić się na pokój. Nie mając pełnomocnictwa do zawarcia takiej ugody, poselstwo opuściło obóz krzyżacki.
W tym samym czasie mistrz poprowadził swoją armię w okolice Złotoryi. Zamek był bombardowany przez 8 dni i w końcu zdobyty, a obrońców odeskortowano do Prus, choć większość poległa w wyniku bombardowań i najazdów. Jednocześnie armia krzyżacka i gdzie indziej nie pozostawała bezczynna. Gubernia Nowemarchijska przeprowadziła kilka ataków na sąsiednie państwo polskie, w szczególności próbowała oczyścić terytorium Drezdenka. Komturowie człuchowski i tucholski w ciągu 8 dni zniszczyli ziemie polskie, obrócili w popiół miasta Sępólno Krajeńskie i Kamin należące do arcybiskupa gnieźnieńskiego, zdobyli zamek bydgoski i miasto. Komturowie ostródzki i brandenburski splądrowali ziemie księcia Jana Mazowieckiego i zabrali bogaty łup w postaci koni i bydła. Do potyczki z Polakami nie doszło. Tylko książę mazowiecki Jan wraz z Rusinami i Tatarami wpadli na ziemię krzyżacką pod Działdowem i spalili 14 wsi.
Jagiełło szybko odzyskał Kujawy i odbił Bydgoszcz, ale działania militarne kampanii 1409 roku na tym zakończono. 8 października 1409 roku pod zamkiem bydgoskim zawarto rozejm, który miał obowiązywać „do dnia św. Jana” – 24 czerwca 1410 roku. W umowie pośredniczyli książęta śląscy przysłani przez króla czeskiego Wacława: wrocławski, świdnicki i oleśnicki. Na mocy rozejmu ziemia dobrzyńska pozostała w rękach krzyżackich, a spór miał rozstrzygnąć król czeski. Zapisy rozejmu, z pozoru bardzo korzystne dla strony krzyżackiej, dawały Jagielle czas na zorganizowanie wyprawy wojennej w roku następnym. W Krakowie i Malborku rozpoczęto przygotowania do decydującego starcia. Obie strony położyły nacisk na działania dyplomatyczne. Krzyżacy już w grudniu 1409 roku zawarli sojusz z królem węgierskim, Zygmuntem Luksemburskim, który usiłował rozbić unię polsko-litewską. Po stronie Zakonu opowiedzieli się książęta Pomorza Zachodniego, którzy jednak wkrótce się podzielili: książęta szczecińscy pozostali po stronie Zakonu, a Kazimierz V wziął udział w bitwie po stronie krzyżackiej, natomiast książę słupski Bogusław VIII Magnus przeszedł na stronę Polski i posiłkował stronę polską pod Grunwaldem. Pospieszyli też liczni rycerze z zachodniej Europy. Państwa Unii zawarły pokój z Wielkim Księstwem Moskiewskim oraz przymierze z Mołdawią. Gotowość pomocy zaoferował pretendent do tronu tatarskiego, lennik wielkiego księcia Witolda, chan Złotej Ordy Dżalal ad-Din, syn Tochtamysza. Wszystkie strony dokonały zaciągu rycerzy. Polacy prowadzili werbunek w Czechach (stąd przybyło niemal 3000 zaciężnych pod wodzą Jana Sokoła).
Planowanie
Szczegółowy polski plan wojenny kampanii 1410 roku zaplanowano prawdopodobnie w Brześciu Litewskim w grudniu 1409, podczas narady króla Jagiełły z Witoldem, z udziałem podkanclerzego koronnego Mikołaja Trąby. Główne natarcie postanowiono skierować na Malbork z zamiarem zmuszenia Zakonu do podjęcia walnej rozprawy. Jako miejsce ostatecznej koncentracji wojsk wybrano Czerwińsk nad Wisłą.
Przygotowania militarne
Zakon był świadom przygotowań strony polsko-litewskiej i spodziewał się dwukierunkowego ataku – Polaków na Pomorze Gdańskie i Litwinów w kierunku Żmudzi. By odeprzeć to zagrożenie, Ulrich von Jungingen skoncentrował część swych sił pod Świeciem, pozostawiając jednocześnie znaczną część swej armii w zamkach na wschodzie – w Ragnecie w pobliżu Giżycka i Memelu (Kłajpeda). Polacy i Litwini nadal ukrywali swoje intencje, organizując kilka rajdów głęboko na terytorium wroga. Ulrich von Jungingen poprosił o przedłużenie rozejmu do 4 lipca, by mogli przybyć zaciężni z zachodniej Europy. Strona polsko-litewska miała wystarczająco dużo czasu, żeby zebrać siły.
30 czerwca 1410 oddziały z Wielkopolski i Małopolski przekroczyły pod Czerwińskiem Wisłę, po moście pontonowym, i 2 lipca połączyły się z siłami z Mazowsza i Litwy. Połączone wojska dzień później podjęły marsz, pozorując atak na zajętą przez Krzyżaków w roku poprzednim ziemię dobrzyńską, ale po tygodniu wkroczyły na terytorium zakonu krzyżackiego, kierując się wprost na stolicę zakonu w Malborku. Krzyżacy zostali całkowicie zaskoczeni.
5 lipca doszło do potyczki wojska pod dowództwem Janusza Brzozogłowego, który pokonał krzyżacką załogę Świecia. Następnie do Jagiełły przybyli posłowie Zygmunta Luksemburczyka, którzy proponowali przeprowadzenie sądu polubownego z udziałem króla Węgier. Jagiełło postawił jednak twarde warunki w przewidywaniu, że Krzyżacy je odrzucą. (W obecności posłańców węgierskich, 6 lipca, Witold przeprowadził przegląd wojsk.) Ulrich von Jungingen odpowiedział, że uczyni wszystko, by zniszczyć siły przeciwnika. 7 lipca wojska polsko-litewskie zajęły Bądzyn, ujawniając tym samym, iż zmierzają w głąb terytorium państwa krzyżackiego. Pod Bądzynem zatrzymały się na dwa dni, po czym kontynuowały marsz i 9 lipca weszły na terytorium Prus. Po przebyciu granicy po raz pierwszy podniesiono wszystkie chorągwie i odśpiewano Bogurodzicę. 10 lipca sprzymierzeni wyruszyli ze swojego obozu pod Lidzbarkiem, pozostawiając w nim część sił. Po dwóch milach (ok. 15 km) marszu podjazd polski natknął się na spore siły nieprzyjaciela, które obsadziły przeprawę nad Drwęcą pod Kurzętnikiem. Okazało się, że Ulrich von Jungingen rozpoczął pospieszną koncentrację swoich wojsk przez wycofanie ich spod Świecia i zdecydował się zorganizować linię obrony na rzece Drwęcy.
Brody przez rzekę były ufortyfikowane przy pomocy palisad, a pobliski zamek w Kurzętniku wzmocniony. Po naradzie z powołaną radą wojenną, Jagiełło postanowił ominąć zastawioną pułapkę i obejść źródła Drwęcy od wschodu. Wojska Unii wycofały się 11 lipca spod Kurzętnika i następnie przez Lidzbark Welski i Działdowo (a ich część, prawdopodobnie oddziały litewskie i tatarskie, również przez Nidzicę) kontynuowały marsz w kierunku Malborka. 13 lipca siły sprzymierzonych dotarły do miasta (i zamku) Dąbrówna, które zostało zdobyte, splądrowane i spalone. Po jednodniowym postoju pod Dąbrównem wojska polsko-litewskie ruszyły, przed świtem 15 lipca, wszystkimi drogami w kierunku Ulnowa i jeziora Lubień na wschód od Grunwaldu, gdzie rozłożyły się obozami. Tymczasem wojska krzyżackie, po odejściu wojsk polsko-litewskich znad Drwęcy, pomaszerowały przez Bratian i Lubawę w kierunku Stębarka, z zamiarem przecięcia drogi wojskom królewskim.
Pole bitwy
Okolice wiosek Grunwald, Łodwigowo i Stębark to teren pofałdowany, przecięty sporym strumieniem i obfitujący w jeziora, o wzgórzach sięgających nawet 200 m, ale łagodnych w spadku i przedzielonych rozległymi dolinami. Teren był częściowo zalesiony, a wzdłuż dróg ze Stębarku do Łodwigowa rosły rozłożyste dęby. Szata roślinna, w roku 1410 znacznie bogatsza niż obecnie, jak również uformowanie terenu, nie pozwalały zorientować się co do jakości i ilości wojsk przeciwnika, których po prostu nie było widać. Ulrich von Jungingen wybrał więc pole bitwy dobrze, gdyż znakomicie nadawało się ono do przygotowywania zasadzek i niespodziewanych manewrów. Jednak teren nieprzejrzysty dla Polaków i Litwinów nie stawał się przejrzystszym dla Krzyżaków – pojął to również Jagiełło, który z Witoldem i towarzyszącymi im rycerzami objeżdżał okolicę rankiem 15 lipca.
Przebieg bitwy
Rankiem 15 lipca 1410 roku obie armie stanęły naprzeciw siebie. Wojska polskie i litewskie rozlokowane były na wschód od Łodwigowa i Stębarka, na skraju i częściowo w lasach, w pobliżu jeziora Lubień. Lewe skrzydło tworzyły główne siły polskie, pod dowództwem marszałka Zbigniewa z Brzezia i składały się w większości z ciężkiej jazdy. Prawe skrzydło wojsk koalicji tworzyło rycerstwo z Wielkiego Księstwa Litewskiego, pod dowództwem wielkiego księcia Witolda, składające się w większości z lekkiej kawalerii. Wśród sił prawego skrzydła były chorągwie z całej Litwy, jak również posiłkowe oddziały Tatarów, prowadzone przez chana Dżalal ad-Dina, oddziały mołdawskie przysłane przez hospodara Aleksandra Dobrego oraz prawdopodobnie oddziały serbskie. Centrum stanowiły zaciężne rycerstwo z Czech i Śląska oraz trzy chorągwie smoleńskie. Całością wojsk unii dowodził król Władysław Jagiełło.
Jak podaje Jan Długosz, przed rozpoczęciem batalii trzystu najemnych żołnierzy czeskich wycofało się bez wiedzy króla z pola bitwy. Zawrócili jednak, gdy podkanclerzy Królestwa Polskiego, Mikołaj Trąba, napotykając ich na swojej drodze, wypomniał im strach przed wojskami zakonnymi. Mimo to podczas bitwy najemnicy z Czech i Moraw z chorągwi św. Jerzego prawdopodobnie ponownie opuścili plac boju, za namową swojego chorążego Jana Sarnowskiego. Również tym razem dostrzegł ich Mikołaj Trąba i oskarżył Jana o zdradę.
Bitwa rozpoczęła się około 9 rano. Naprzeciw wojsk wielkiego mistrza – ...a dzieliła ich nawzajem od siebie odległość jednej strzały – stały ukryte w lasach armie sprzymierzonych. Długie wyczekiwanie w pełnym słońcu sprowokowało wielkiego mistrza do wysłania emisariuszy z prowokacyjnym podarunkiem: dwoma nagimi mieczami. Długosz tak opisuje ten fakt: Wielki mistrz pruski Ulryk posyła tobie i twojemu bratu... dwa miecze, ku pomocy, byś z nim i z jego wojskiem mniej się ociągał i odważniej, niż to okazujesz, walczył, a także żebyś dalej się nie chował i, pozostając w lasach i gajach, nie odwlekał walki. Niedługo potem całe wojsko królewskie zaśpiewało donośnym głosem ojczystą pieśń Bogurodzicę, a potem wznosząc kopie rzuciło się do walki. Aby w ferworze walki można było rozpoznać się na polu bitwy, ustalono hasła, które brzmiały: Kraków, Wilno.
W przebiegu bitwy można wyróżnić pięć faz:
na początku bitwy lekka jazda litewska i tatarska uderzyła na artylerię i piechotę krzyżacką. Artyleria zakonu zdołała oddać dwie salwy i nie wzięła udziału w dalszej części bitwy.
II faza bitwy rozpoczęła się atakiem jazdy krzyżackiej na prawe i lewe skrzydło armii polsko-litewskiej i zderzeniem się ciężkiej jazdy obu stron. W efekcie powstały dwa ośrodki walki: prawe skrzydło wojsk litewsko-rusko-tatarskich przeciwko Krzyżakom w okolicach Stębarku i lewe skrzydło wojsk polskich i zaciężnych przeciw krzyżackim siłom głównym. Ta faza bitwy trwała około godziny.
III faza bitwy powstała, kiedy jazda krzyżacka odepchnęła w zażartej walce wojska litewskie (40 chorągwi) pod wodzą księcia Witolda w kierunku lasu i w efekcie nastąpiło załamanie się skrzydła litewskiego. Ta tzw. ucieczka Litwinów (według niektórych źródeł początkowo pozorowana) związała w pościgu poważne siły zakonne. Oddziały te wróciły na główne pole bitwy, przekonane o zwycięstwie zakonu, gdy wojska polskie na lewym skrzydle brały górę nad zakonnymi. W tej fazie bitwy Krzyżacy nieomal zdobyli wielką chorągiew królestwa i zaczęli nawet śpiewać pieśń zwycięstwa („Chrystus zmartwychwstał”, niem. Christ ist erstanden). Wówczas ...walczący pod nią rycerze podnieśli ją natychmiast... i pragnąc zetrzeć haniebną zniewagę, w najzaciętszy sposób atakują wrogów i rozbijają ich kompletnie. Faza ta trwała 2–3 godziny.
w IV fazie nastąpił atak odwodu 16 chorągwi wielkiego mistrza oraz walka w centrum i na lewym skrzydle polskim. Z kolei atak odwodów polskiej jazdy rozerwał zasadniczy korpus sił krzyżackich oraz umożliwił przeprowadzenie decydującego ataku odwodów lekkiej jazdy ukrytej w zaroślach. Nastąpiło okrążenie i klęska wojsk krzyżackich. Faza ta trwała od 1 do 2 godzin.
V fazą było zdobycie taborów i obozu krzyżackiego oraz bój pościgowy za uciekającymi wojskami krzyżackimi.
„Bitwa (...) zaczęła się na trzy godziny przed południem, a zakończyła na niespełna godzinę przed zachodem słońca (9.00–19.00). Przewagę na placu boju miały praktycznie cały czas (oprócz fazy III, kiedy nieco zaskoczone siły polsko-litewskie dały się zepchnąć do defensywy) wojska dowodzone przez króla Polski.
Znaczenie bitwy
Wynik bitwy miał istotny wpływ na ówczesne stosunki polityczne, ponieważ wyniósł dynastię jagiellońską do rangi najważniejszych w Europie. Według niektórych badaczy (np. Stefan Maria Kuczyński, Paweł Jasienica), zwycięstwo odniesione głównie siłami polskimi, spowodowało pewien kryzys w stosunkach polsko-litewskich i miało wpływ na postawę króla, który obawiając się dalszego wzrostu znaczenia Korony w Unii miał opóźniać pościg za niedobitkami wojsk zakonu krzyżackiego i nie zdobył Malborka. Nowością było wykorzystanie przez wojska królewskie w przeprawie przez Wisłę średniowiecznego odpowiednika mostu pontonowego. Wielu zaproszonych przez zakon rycerzy miało odmówić udziału w bitwie widząc dysproporcję sił i przeczuwając jego porażkę.
Wiadomo, że król Władysław Jagiełło polecił odnaleźć zwłoki wielkiego mistrza Ulricha von Jungingena i co ważniejszych braci zakonnych, aby odesłać je z honorami do Malborka. Trofeami wojennymi było przede wszystkim 51 chorągwi krzyżackich. Szczegółowy ich opis wraz z ilustracjami podał Jan Długosz w swoim dziele Banderia Prutenorum, spisanym w XV wieku. Część z nich została przyznana księciu Witoldowi, te zaś, które trafiły do wawelskiej katedry zostały w 1797 wywiezione przez Austriaków do Wiednia i ślad po nich zaginął. W 1937, na podstawie opisów z dzieła Długosza, chorągwie zostały zrekonstruowane i umieszczone na Wawelu. Podczas okupacji niemieckiej hitlerowcy wywieźli je do zamku malborskiego. Kolejnym trofeum były słynne dwa nagie miecze ofiarowane Jagielle przez Krzyżaków (przechowywane były w wawelskim skarbcu, później trafiły do kolekcji Izabeli Czartoryskiej w Puławach, lecz w 1853 zostały wywiezione do Rosji i ślad po nich zaginął).
W bibliografii niemieckiej bitwa pod Grunwaldem występuje jako bitwa pod Tannenbergiem (Schlacht bei Tannenberg). Obecna nazwa tej miejscowości to Stębark.
Ważniejsi jeńcy krzyżaccy wzięci do niewoli w 1410 byli przetrzymywani w oczekiwaniu na okup na zamku Tenczyn pod Krakowem.
Powrót Jagiełły do stolicy nastąpił dopiero w szesnaście miesięcy po bitwie, gdyż król kontynuował działania wojenne oraz oczekiwał orzeczenia słuszności prowadzonej wojny z zakonem od papieża Jana XXIII (później uznanego za antypapieża). Pomyślny wyrok Rzymu zastał monarchę w Niepołomicach, gdzie natychmiast przystąpiono do przygotowania uroczystego wjazdu władcy do Krakowa. Miał on mieć charakter pielgrzymki. W dniu 25 listopada 1411 roku Jagiełło wyruszył pieszo z Niepołomic i szedł przez Wieliczkę i Kazimierz, otoczony wyższym duchowieństwem i rycerstwem. Przed procesją niesiono zdobyte pod Grunwaldem krzyżackie chorągwie. Na Kazimierzu wstępowano po drodze do tamtejszych kościołów. Następnie zatrzymano się na dłużej na Skałce, aby oddać hołd św. Stanisławowi – patronowi Polski. Później orszak królewski udał się na Wawel, gdzie podczas uroczystości kościelnych zawieszono zdobyczne chorągwie wokół grobu św. Stanisława na ścianach nawy głównej katedry wawelskiej. Ceremonia ta zakończyła krakowskie uroczystości ku czci zwycięstwa, które dały początek tradycji obchodów grunwaldzkich<.
Pole bitwy dotychczas nie doczekało się systematycznego przebadania pod względem archeologicznym. Istnieją dziewiętnastowieczne doniesienia o różnych przypadkowych odkryciach – np. w kościele w Stębarku przechowywano kilka kamiennych kul armatnich i elementy zbroi, a w zamku w Dąbrównie znaleziono siekierę bitewną i inne fragmenty zbroi. Polskie badania archeologiczne rozpoczęły się w 1958 i trwały do lat 90., lecz objęły niewielką część pobojowiska, m.in. nie odnaleziono wspomnianego przez kronikarzy miejsca pochówku kilkuset znaczniejszych rycerzy obu stron w okolicach stębarskiego drewnianego kościoła i nie przebadano pobliskich bagien, gdzie podobno zginęło wielu uciekinierów z pola walki. Odnaleziono kilka zbiorowych mogił w pobliżu ruin kaplicy wzniesionej przez Krzyżaków po bitwie. Szkielety nosiły ślady po ciosach zadanych mieczem, toporem lub po trafieniach bełtami z kuszy.
Uczestnicy bitwy pod Grunwaldem
Strona polska
Rycerstwo polskie zorganizowane było w 50 chorągwiach, wśród których znajdowali się także zaciężni Czesi (Jan Žižka), Morawianie (Jan Sokol z Lamberka), Ślązacy, Szwajcarzy i lennicy polscy (Hospodarstwo Mołdawskie, księstwo mazowieckie, księstwo płockie, księstwo bełskie, Podole). Spośród tych wojsk szczególnie wyróżniła się Chorągiew Białego Niedźwiedzia z Chełma, która miała znaczący udział w bitwie (została za to wyróżniona przez Króla Polski Władysława Jagiełłę, który ufundował kościół pw. Rozesłania Apostołów w tym mieście). Litwa przysłała 40 chorągwi, które składały się z oddziałów litewskich i lenników litewskich na Rusi. W ramach wojsk litewskich walczyły także chorągwie złożone z Tatarów, którzy uciekli ze Złotej Ordy oraz oddziały przyprowadzone przez Lingwena z Republiki Nowogrodu oraz z Republiki Pskowskiej. Wśród uczestników tej bitwy, po stronie Królestwa wymieniani są m.in. rycerze: Zyndram z Maszkowic, oboźny wojsk polskich i dowódca wielkiej chorągwi ziemi krakowskiej, Marcin z Wrocimowic, chorąży chorągwi ziemi krakowskiej, Zawisza Czarny i jego brat Jan Farurej z Garbowa, wojewoda krakowski Jan z Tarnowa, Florian z Korytnicy, Paweł Złodziej z Biskupic, Mikołaj Powała z Taczewa, Jarand z Grabi i Brudzewa, Dobiesław z Oleśnicy, Spytek Tarnowski (zm. 1435) oraz Lingwen Olgierdowicz, Zygmunt Korybut, Jerzy Mścisławski, Petulin z Zimnej Wódki.
Wojska koronne (wraz z lennikami)
Chorągwie główne i dworskie
Chorągwie regionalne
Chorągwie książąt mazowieckich
Chorągwie prywatne
Wojsko litewskie (wraz z lennikami z Rusi)
Chorągwie ziemskie
Litewskie chorągwie prywatne
Chorągwie złożone z uciekinierów ze Złotej Ordy
Wojska krzyżackie
Zakon krzyżacki wystawił 51 chorągwi (w tym dwie wielkiego mistrza), wśród których znajdowali się również goście zakonu z Anglii, Francji, Luksemburga, Niemiec, Szwajcarii, Śląska, Pomorza, Czech, Moraw, Węgier oraz Inflant. Udział w bitwie po stronie zakonnej wzięli m.in. Fryderyk von Wallenrode, Konrad Lichtenstein, Thomas von Morheim, Wilhelm von Helfenstein, Heinrich von Schwelborn, Godfryd von Hatzlfeld, Burchard Wobeke, Arnold von Baden, Arnold Stapil, Markward von Salzbach i Werner Tettingen. Według niektórych badaczy samych braci-rycerzy krzyżackich było pod Grunwaldem tylko około 250, resztę stanowili goście i zaciężni. Według najnowszych badań, po stronie krzyżackiej walczyli również Słowianie (z Prus, Pomorza oraz Śląska m.in. książę oleśnicki Konrad VII Biały), a także Prusowie i Litwini zamieszkali na terenie Prus Zakonnych.
Sprawy niewyjaśnione
Liczebność wojsk obu stron
W literaturze podawane są różne – dość rozbieżne – szacunki liczebności wojsk (mówi się niekiedy nawet o sumie do 38 tys. wojsk zakonnych i do 43 tys. sprzymierzonych), ale przez większość historyków i badaczy są one podawane w wątpliwość. Przewaga liczebna wojsk unii nie jest kwestionowana, za to w wielu źródłach kwestionuje się poważne zagrożenie dla głównego obozu Jagiełły wskutek straceńczej szarży lekkozbrojnej jazdy krzyżackiej – wątek opisany przez Sienkiewicza.
Czyny Zbigniewa Oleśnickiego
Kolejnym niejasnym zagadnieniem są czyny Zbigniewa Oleśnickiego. W najstarszym opisie bitwy (Cronica conflictus) znajduje się tylko opis, że Zbigniew Oleśnicki dobił pokonanego przez Jagiełłę rycerza Leopolda von Kökeritz. Z kolei w późniejszej Kronice Długosza Oleśnicki ma wpierw na rozkaz Jagiełły obawiającego się o siebie próbować ściągnąć na pomoc chorągiew nadworną (dowodzący nią Mikołaj Kiełbasa nie wykonuje rozkazu, ponieważ spowodowałoby to zamieszanie w polskim szyku), a potem zwalić z konia za pomocą złamanej kopii atakującego króla rycerza Leopolda von Kökeritz (król ma uderzyć kopią już pokonanego przeciwnika), a jeszcze później odmówić przyjęcia pasa rycerskiego, ponieważ „woli walczyć zawsze dla Chrystusa niż dla ziemskiego i śmiertelnego króla”. Opis Długosza wydaje się mało wiarygodny, ponieważ głównym źródłem Długosza był sam Oleśnicki (w młodości Długosz był sekretarzem Oleśnickiego), który mógł chcieć przedstawić swoją osobę w jak najkorzystniejszym świetle. Ponadto w opisie Długosza występują sprzeczności dotyczące zachowania króla – najpierw jest on tak przestraszony, że wysyła Oleśnickiego po pomoc do chorągwi nadwornej, a później (przed atakiem Leopolda von Kökeritz) z trudem daje się powstrzymać od osobistego udziału w walce. Dlatego obecnie historycy (np. Nadolski w pozycji „Grunwald 1410”) przyjmują powszechnie, że wiarygodny jest opis z Kroniki Konfliktu dotyczący walki z Leopoldem von Kökeritz. Podobnie można rozpatrywać jazdę Oleśnickiego do chorągwi nadwornej, o ile takie wydarzenie w ogóle miało miejsce. Jagiełło dysponował gońcami do przekazywania jego rozkazów, a w najważniejszych przypadkach posyłał osoby pełniące ważne urzędy i z racji tego cieszące się autorytetem. Dlatego też Jagiełło z pewnością był świadomy tego, że posyłanie nieznanego młodego kancelisty z rozkazem do chorągwi nadwornej byłoby bezcelowe, bo polecenia tego kancelisty i tak zostałyby zignorowane. W takiej sytuacji posłany zostałby goniec, albo ktoś znaczniejszy ze świty królewskiej, co jednak nie nastąpiło. Możliwe wytłumaczenie przyczyn jazdy Oleśnickiego (i jego późniejszego zachowania) to to, że na widok odwodu Wielkiego Mistrza uległ on panice i przestraszony pojechał do najbliższej chorągwi (chorągwi nadwornej); rycerze tej chorągwi mogli go wyśmiać, więc zawstydzony wrócił do świty królewskiej, gdzie także mógł zostać wyśmiany z powodu ucieczki, a następnie, chcąc się zrehabilitować za to, zaatakował już pokonanego Leopolda von Kökeritz.
Okoliczności śmierci dostojników Zakonu
Inną sprawą niewyjaśnioną są okoliczności śmierci dostojników Zakonu. W bitwie wzięło udział 250 braci zakonnych (prawie wszyscy bracia przebywający na terenie Państwa Zakonnego w Prusach), z których zginęło 203. Dla odmiany w armii polskiej według Długosza zginęło tylko 12 znaczniejszych rycerzy. Kronika Jana Posilgego opisująca bitwę od strony krzyżackiej podaje, że „wróg szczególnie godził w braci”. Istotne jest także to, że Długosz nie podaje nazwisk polskich rycerzy, którzy mieli pokonać poszczególnych dostojników (pewien wyjątek jest czyniony dla Mszczuja ze Skrzynna, ale nawet w tym wypadku nie jest podawane jednoznacznie, że zabił on Wielkiego Mistrza).
Możliwe wyjaśnienia:
dostojnicy Zakonu polegli z rąk osób spoza stanu rycerskiego (np. chłopskich piechurów);
dostojnicy Zakonu byli zabijani w celu ich likwidacji z naruszeniem obyczajów rycerskich;
dostojnicy Zakonu nie dorównali swojej sławie.
W XIX wieku pojawiła się teza o udziale piechoty chłopskiej po stronie polskiej, którą bardzo popierał Kuczyński. Zgodnie z tą hipotezą dostojnicy Zakonu mieli paść z rąk tych piechurów. Obecnie jednak uważa się, że w bitwie w ogóle nie uczestniczyła piechota chłopska, co eliminuje tę hipotezę. Można przyjąć także, że niektórzy zakonnicy polegli z rąk członków świty polskich rycerzy, ale osoby te przeważnie też należały do stanu rycerskiego, więc giermek, który pokonałby krzyżackiego komtura, byłby uhonorowany np. natychmiastowym pasowaniem na rycerza.
Tezę o likwidacji z kolei wspiera Nadolski. Aczkolwiek takie działania są możliwe w pojedynczych przypadkach, to raczej dotyczyłyby sytuacji już po walce (np. zabicie Markwarda von Salzbacha na rozkaz Witolda – oficjalnie za obrazę matki Wielkiego Księcia, a faktycznie w celu uniemożliwienia mu ewentualnego wyjawienia konszachtów Witolda z Krzyżakami, w których to konszachtach zabity grał ważną rolę) i nie miało charakteru masowego, co wspiera kronika Posilgego, gdzie nie ma wzmianek o naruszeniu obyczaju rycerskiego, a także to, że później Zakon nie próbował wykorzystać takiej sprawy w wojnie dyplomatycznej z Polską i Litwą.
Ostatnia hipoteza opiera się na tym, że do bitwy pod Grunwaldem bracia zakonni byli postrzegani jako doskonali wojownicy i niezrównani szermierze, co wywodziło się z ich działań na początku podboju Prus i tego, że potem bracia incydentalnie walczyli osobiście (nikt zatem nie mógł zweryfikować tej legendy). Oczywiście świeżo wstępujący bracia mogli być doskonałymi rycerzami, to jednak bracia mieszkający w Prusach szybko otrzymywali różne stanowiska administracyjne (około 250 osób musiało zarządzać całym państwem), które wiązały się z obciążeniami czasowymi uniemożliwiającymi częste i długie ćwiczenia rycerskie. Podczas bitwy Polacy i Litwini mieli jednak dalej wierzyć w opowieści o niezrównanych szermierzach i stosownie do tego atakować braci zakonnych. W rezultacie atak, który mógłby zostać odparty przez wyszkolonego rycerza, bywał zabójczy dla rzadko ćwiczącego się w rzemiośle rycerskim wyższego urzędnika – większość ocalałych braci to młodsi zakonnicy, którzy jeszcze nie otrzymali funkcji administracyjnych. W takiej sytuacji Długosz nie chciał umniejszać rangi zwycięstwa przez dezawuowanie obrazu braci zakonnych, więc pominął opis ich śmierci.
Tradycja bitwy grunwaldzkiej
Odwoływanie się do bitwy pod Grunwaldem stanowiło istotne narzędzie polityki i propagandy Władysława Jagiełły, ale w kolejnych wiekach pamięć o starciu stopniowo zanikała, ustępując zmitologizowanej wizji bitwy pod Płowcami.
Zgodnie z wolą wszystkich stanów duchownych i świeckich król Władysław Jagiełło polecił, aby dzień 15 lipca był obchodzony jako święto narodowe. Każdego roku ze wszystkich kościołów Krakowa w dniu tym wyruszały procesje – najbardziej okazała z katedry wawelskiej – udając się wspólnie do kościoła św. Jadwigi na Stradomiu. Świątynia ta związana była z kultem królowej Jadwigi jako tej, która przepowiedziała załamanie się potęgi krzyżackiej i której orędownictwu współcześni przypisywali grunwaldzkie zwycięstwo. Zachował się dokładny opis takiej procesji z czasów króla Jana III Sobieskiego. Na jej czele szła milicja miejska i żołnierze, dalej postępowali żacy ze sztandarami, prowadzeni przez bakałarzy i seniorów, za nimi górnicy z żup wielickich i członkowie licznych bractw kościelnych z chorągwiami i muzyką. Również z chorągwiami i muzyką, a także z czeladzią uzbrojoną w muszkiety i rusznice, szły cechy krakowskie, a za nimi kongregacje kupieckie z orkiestrą. Magistraty Krakowa, Kazimierza, Kleparza i Piasków kroczyły każdy pod swoją chorągwią. Z 14 klasztorów krakowskich szło 600 mnichów z relikwiarzami, dalej 200 przedstawicieli duchowieństwa świeckiego i kanonicy katedralni. Za profesorami Akademii Krakowskiej z rektorem na czele i pedelami niosącymi insygnia władz akademickich postępowali członkowie kapituły krakowskiej z opatami mogilskim i tynieckim, a za nimi celebrujący biskup pod baldachimem niesionym przez sześciu rajców miejskich. Na końcu w otoczeniu dygnitarzy państwowych szedł król.
Kres uroczystościom grunwaldzkim położyło wejście Prusaków do Krakowa w dniu 15 czerwca 1794 roku. Później, w czasach rządów austriackich, zniszczono też kościół św. Jadwigi, przerabiając go na kamienicę i składy wojskowe.
W publikacjach historycznych z I połowy XIX wieku wciąż jest to potyczka przedstawiana jako wydarzenie o pomniejszej wadze. Różni autorzy mylili nawet datę bitwy, przesuwając ją na 1409 lub 1411 rok. Także jej nazwa wciąż była płynna – poza Grunwaldem i Tannenbergiem występowało wiele form obocznych (np. Grinwald, Grünevald). Wykorzystywano też inne nazwy topograficzne (Ruda, Dąbrówno).
Odrodzenie tradycji zwycięstwa grunwaldzkiego nastąpiło dopiero w II połowie XIX wieku i było reakcją na pojawienie się silnych zjednoczonych Niemiec (1866-1871) powstałych pod przewodnictwem Królestwa Prus. Nastąpiło wówczas utożsamienie „Krzyżaków” z „Niemcami”, co wiązało się z rozwojem sentymentów antyniemieckich w społeczeństwie polskim. Mit grunwaldzki miał też pomóc w odbudowaniu jedności narodów słowiańskich po krwawych wydarzeniach powstania styczniowego (1863-1864). Historyczną podbudowę dla współczesnych stanowiło przede wszystkim dzieło Jadwiga i Jagiełło Karola Szajnochy z 1861 roku, a temat wojny z zakonem krzyżackim spopularyzował Józef Ignacy Kraszewski poprzez swoją powieść Krzyżacy 1410 (wyd. 1874). Dzieła te jednak wciąż nie przypisywały Grunwaldowi decydującej roli, skupiając się na nieudanym wyniku całej wojny. Do odrodzenia się mitu grunwaldzkiego jako wielkiego zwycięstwa nad „Niemcami” przyczyniły się przede wszystkim obraz Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki z 1878 roku i powieść Krzyżacy Henryka Sienkiewicza (wyd. 1897–1900).
Na wskrzeszenie obchodów istotny wpływ miał też Marian Karol Dubiecki, który na łamach „Czasu” zamieścił w grudniu 1901 roku artykuł przypominający genezę uroczystości, ich przebieg i tradycję. Działania te zaowocowały pamiętnymi krakowskimi obchodami 500-lecia zwycięstwa pod Grunwaldem, które miały miejsce w 1910 roku. Wtedy to odsłonięto Pomnik Grunwaldzki i po raz pierwszy odśpiewano publicznie Rotę Marii Konopnickiej z muzyką Feliksa Nowowiejskiego.
Do bitwy pod Grunwaldem nawiązały też władze carskie po wybuchu I wojny światowej, zachęcając Polaków do walki przeciwko Niemcom u boku Rosji. W Odezwie wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza do Polaków z 1914 roku znalazło się zdanie, że „nie zardzewiał miecz, który poraził wroga pod Grunwaldem”. Do bitwy grunwaldzkiej nawiązywano również po odzyskaniu niepodległości, w czasie plebiscytów i powstań śląskich.
W czasie II wojny światowej również chętnie odwoływano się do Grunwaldu, co zwłaszcza chętnie czyniło dowództwo Gwardii Ludowej i oddziałów polskich walczących u boku Armii Czerwonej. Ustanowiono min. Order Krzyża Grunwaldu. W czasach PRL tradycja grunwaldzka była wpisana w antyniemieckie wychowanie, do czego przyczyniała się przede wszystkim powieść Sienkiewicza oraz oparty na niej film Krzyżacy w reżyserii Aleksandra Forda z 1960 roku. W tym roku miały też miejsce państwowe obchody 550 rocznicy bitwy na polach grunwaldzkich i odsłonięcie tam nowego pomnika. W ostatniej dekdzie PRL do bitwy odwoływało się środowisko narodowych komunistów skupionych w Zjednoczeniu Patriotycznym „Grunwald”.
W 2010 przypadła 600 rocznica bitwy pod Grunwaldem. W związku z obchodami wiele instytucji państwowych i społecznych postanowiło upamiętnić to ważne z punktu widzenia historii Europy Środkowo-Wschodniej wydarzenie. List intencyjny w sprawie wspólnej organizacji obchodów 600. rocznicy bitwy pod Grunwaldem, podpisali 15 marca 2010 Vytautas Umbrasas i Piotr Żuchowski, odpowiednio wiceminister obrony kraju Republiki Litewskiej oraz sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP. Porozumienie dotyczyło wspólnych działań informacyjnych oraz wspólnej kampanii promocyjnej najważniejszych projektów kulturalnych związanych z tą inicjatywą. Organizatorami ze strony polskiej zostało Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wraz z Narodowym Centrum Kultury.
Upamiętnienie
Walki rycerzy polskich i litewskich pod Grunwaldem zostały po 1990 upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: „GRUNWALD 15 VII 1410”.
We wielu miejscowościach w Polsce są nazwy nawiązujące do bitwy pod Grunwaldem: ulica Grunwaldzka (w Świnoujściu, w Bydgoszczy, w Kielcach, w Niepołomicach, w Olsztynie, w Policach, w Poznaniu, w Prudniku, w Pruszczu Gdańskim, w Rzeszowie, w Sopocie, w Żywcu), aleja Grunwaldzka (Gdańsk: Aleja Grunwaldzka, Elbląg, Sieradz), plac Grunwaldzki (w Warszawie, we Wrocławiu, w Szczecinie, w Bytomiu, w Gdyni, w Katowicach, w Żywcu, w Wałbrzychu, w Gorzowie Wielkopolskim oraz w Braniewie pod nazwą Plac Grunwaldu. W Elblągu jest Rondo bitwy pod Grunwaldem, a w Lubowidzu jest ulica 10 Lipca 1410.
W Krakowie stoi Pomnik Grunwaldzki. Postawiony został w 1910 roku dla upamiętnienia pięćsetnej rocznicy bitwy z zakonem krzyżackim.
Inscenizacje bitwy
Co roku, w rocznicę bitwy, członkowie bractw rycerskich z całej Europy odgrywają pod Grunwaldem wydarzenia z 15 lipca 1410. Spektakl zawsze przyciąga kilkudziesięciotysięczne rzesze widzów. Charakter inscenizacji nie zawsze jest jednak zgodny z realiami historycznymi.
Zobacz też
Grunwald – Pole Bitwy
bitwa pod Tannenbergiem
bitwa pod Koronowem
pomnik Grunwaldzki w Krakowie
Order Krzyża Grunwaldu
Panorama bitwy pod Grunwaldem – obraz Rozwadowskiego i Popiela
wiersze o bitwie pod Grunwaldem
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
– opis bitwy wraz ze szkicem terenowym (w tym mapy i ilustracje).
zawiera m.in. opis bitwy pod Grunwaldem
(opis w katalogu NUKAT)
Linki zewnętrzne
Rozbudowany opis bitwy pod Grunwaldem – strona „Historyczne Bitwy”
Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum cruciferis, Anno Christi 1410 Hrsg. Z. Celichowski, Poznań 1911
Jan Długosz: Bitwa Grunwaldzka: (z historii Polski)
Jan Długosz Dzieje Polskie. Rok Pański 1410 (przekład Karola Mecherzyńskiego). Ks. XI. 1869; (33-38)
Jan Długosz Dzieje Polskie. Rok Pański 1403, 1408 (przekład Karola Mecherzyńskiego). Ks. X. 1868; (518, 537)
Jan Długosz Bitwa grunwaldzka – fragmenty Roczników przekład J. Mrukówna
Tadeusz Korzon Grunwald: ustęp z dziejów wojennych Polski (1910)
Dzieła Jana Długosza – wersja cyfrowa na Polona.pl
Grunwald
Wydarzenia 1410
Grunwald (gmina)
Wydarzenia upamiętnione na tablicach na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie
Hasła kanonu polskiej Wikipedii | 79,534 |
117562 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Robert%20Biedro%C5%84 | Robert Biedroń | Robert Biedroń (ur. 13 kwietnia 1976 w Rymanowie) – polski polityk, samorządowiec, ekspert organizacji praw człowieka, działacz na rzecz praw osób LGBTQ+ i publicysta.
Inicjator i w latach 2001–2009 prezes Kampanii Przeciw Homofobii. Poseł na Sejm VII kadencji (2011–2014), pierwszy otwarcie deklarujący się gej w polskim parlamencie. W latach 2014–2018 prezydent Słupska, od 2019 deputowany do Parlamentu Europejskiego IX kadencji. Od 2016 członek grupy doradczej do spraw równouprawnienia płci, przymusowych wysiedleń i ochrony przy Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Założyciel i w latach 2019–2021 prezes partii Wiosna, obok Włodzimierza Czarzastego i Adriana Zandberga jeden z trzech liderów porozumienia Lewica (2019) i szef sztabu Lewicy w kampanii przed wyborami parlamentarnymi w 2019, od 2021 współprzewodniczący Nowej Lewicy (która powstała z połączenia Wiosny i SLD). Kandydat na urząd prezydenta RP w pierwszych i drugich wyborach w 2020.
Życiorys
Młodość i wykształcenie
Urodził się 13 kwietnia 1976 w Rymanowie, a wychował w Krośnie. Jest synem Zdzisława (1954–2008) i Heleny. Ma dwóch młodszych braci i młodszą siostrę. Jego matka należała do Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, a ojciec do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Wychował się w rodzinie dotkniętej przemocą domową i chorobą alkoholową.
Jego rodzice zapisali go do technikum hotelarskiego w Ustrzykach Dolnych, ponieważ uczono tam trzech języków obcych (francuskiego, rosyjskiego i angielskiego), a Robert Biedroń wykazywał zainteresowanie językami obcymi. W 1991 wyjechał do Ustrzyk Dolnych i zamieszkał w internacie. W czasie swojego pobytu w tej miejscowości uświadomił sobie, że jest gejem. Jak wspominał, w szkole twierdzono, że orientacja homoseksualna jest zboczeniem, zaburzeniem i grzechem, na skutek czego przeżywał kryzys psychiczny, a nawet miewał myśli samobójcze.
W 1995, w czasie pobytu w Berlinie, zapoznał się z działalnością organizacji LGBT Manometer. Wtedy postanowił zająć się działalnością społeczną na rzecz mniejszości LGBTQ. Technikum ukończył w następnym roku. Następnie rozpoczął studia politologiczne na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie. W czasie studiów był związany z olsztyńską grupą Stowarzyszenia Grup Lambda. W 1998 zapisał się do Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej, przystąpił również do jej organizacji młodzieżowej. Po przekształceniach partyjnych został działaczem Sojuszu Lewicy Demokratycznej. W 2003 uzyskał tytuł zawodowy magistra nauk politycznych.
Podjął również studia doktorskie na Wydziale Nauk Politycznych Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, których nie ukończył. Został absolwentem Szkoły Liderów Politycznych i Społecznych oraz Szkoły Praw Człowieka przy Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. W czasie swojego pobytu w Ustrzykach Dolnych zdobył uprawnienia przewodnika górskiego. Deklaruje znajomość języków angielskiego, francuskiego, rosyjskiego i włoskiego oraz esperanto.
Działalność społeczna i publicystyczna
Przez wiele lat współpracował jako konsultant kilkunastu organizacji praw człowieka w Polsce i za granicą. Po ukończeniu studiów wyjechał na rok do Londynu, gdzie działał w organizacji OutRage!, działającej na rzecz praw osób LGBT.
1 maja 2001 wraz z Piotrem Ikonowiczem wziął udział w pierwszej w Polsce paradzie równości. Byli to jedyni aktywni politycy uczestniczący w tej paradzie. 11 września 2001 założył ogólnopolską organizację pozarządową o nazwie Kampania Przeciw Homofobii (KPH) i przez osiem lat pełnił funkcję jej prezesa. 9 lutego 2009 ogłosił swoją rezygnację ze stanowiska prezesa KPH, pozostając członkiem jej zarządu.
W 2007 wydał książkę popularnonaukową Tęczowy elementarz, poruszającą kwestie związane z LGBT. Wystąpił do Ministerstwa Edukacji Narodowej, by jego książkę zakwalifikować jako lekturę uzupełniającą w szkołach średnich, wzbudzając tą inicjatywą krytykę ze strony niektórych polityków.
Od 2009 był prezesem Instytutu Podkarpackiego, zrzeszenia powołanego dla rozwoju lokalnych organizacji pozarządowych. Współpracował jako konsultant różnych organizacji praw człowieka z Polski i zagranicy. Jest fundatorem fundacji Instytut Myśli Demokratycznej. W ramach pracy w Instytucie Myśli Demokratycznej przewodzi programowi Scenariusze dla Polski – platformie, tworzącej diagnozę opisującą trendy rozwojowe Polski w kolejnych dwudziestu latach oraz rekomendacje polityk wykorzystujących potencjał i odpowiadających na wyzwania do roku 2040. Jest pomysłodawcą programu Sieci Progresywnych – struktury zrzeszającej burmistrzów, wójtów i prezydentów miast pozwalającej na wymianę doświadczeń i wypracowywanie progresywnej polityki lokalnej, opartej o partycypację mieszkańców, transparentność i otwartą wspólnotę samorządową. W latach 2017–2018 prowadził otwarte debaty z obywatelami i obywatelkami na temat ich wizji Polski.
Jest członkiem rady programowej Zielonego Instytutu, przewodniczącym rady Fundacji Trans-Fuzja, członkiem rady nadzorczej Fundacji Replika i członkiem rady Fundacji Równość. Był także ekspertem unijnym w sprawach antydyskryminacyjnych i członkiem Rady Programowo-Konsultacyjnej przy pełnomocniku rządu ds. równego statusu kobiet i mężczyzn oraz doradcą wicepremier Izabeli Jarugi-Nowackiej.
W latach 2008–2016 był członkiem Rady Doradczej Praw Człowieka przy Open Society Foundation. Od 2015 jest członkiem Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Rady Europy. Od 2016 jest również członkiem grupy doradczej dotyczącej równouprawnienia płci, przymusowych wysiedleń i ochrony powołanej przez Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych.
Zajmuje się działalnością publicystyczną, jego teksty ukazują się m.in. w „Gazecie Wyborczej”, „Trybunie”, „Polityce”, „Rzeczpospolitej”, „NaTemat” i europejskim „Politico”. Prowadził też własne wydawnictwo AdPublik. Autor książki Włącz Demokrację – książki dla dzieci zachęcającej do zainteresowania demokracją i wspólnotą polityczną. Autor książki Pod Prąd, prezentującej jego życiorys i wizję uprawiania nowoczesnej i dojrzałej polityki. Autor książki Nowy Rozdział, przedstawiającej jego wizję polityki w Polsce.
Działalność polityczna do 2014
W wyborach samorządowych w 2002 kandydował z listy SLD-UP do Rady Miasta Stołecznego Warszawy. Startował w okręgu nr 3 obejmującej dzielnicę Mokotów. Otrzymał w tych wyborach 451 głosów, nie uzyskując mandatu.
W 2005 był kandydatem do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w wyborach parlamentarnych. Bez powodzenia startował wówczas z 4. miejsca listy Sojuszu Lewicy Demokratycznej w okręgu nr 19 w Warszawie. Otrzymał 1686 głosów (0,22% głosów ważnych w okręgu). W tym samym roku wystąpił z SLD, pozostając od tego czasu osobą bezpartyjną.
W 2011 zamierzał wystartować w wyborach parlamentarnych z ramienia Sojuszu Lewicy Demokratycznej, jednak zrezygnował w sierpniu tegoż roku, motywując to propozycją słabego miejsca na liście wyborczej mimo odmiennych wcześniejszych deklaracji. W tym samym miesiącu ogłoszono, że Robert Biedroń otworzy listę wyborczą powstałego krótko wcześniej Ruchu Palikota w okręgu wyborczym nr 26 w Gdyni. Otrzymał 16 919 głosów, co stanowiło 3,73% wszystkich głosów ważnych i 39,11% głosów oddanych na listę ugrupowania w Gdyni, uzyskując mandat poselski. Został tym samym pierwszą osobą wybraną do polskiego parlamentu, otwarcie deklarującą orientację homoseksualną. W Sejmie był wiceprzewodniczącym sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka oraz członkiem sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych, a także delegatem Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (2013–2014).
W październiku 2013, w wyniku przekształcenia Ruchu Palikota, został posłem partii Twój Ruch. Jako poseł zgłosił ponad 100 interpelacji, dotyczących m.in. spraw osób LGBT, praw człowieka, równości kobiet i mężczyzn, polityki zagranicznej, a także ochrony zwierząt. Był wiceprzewodniczącym Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, jak też dwóch parlamentarnych zespołów, a także członkiem Komisji Spraw Zagranicznych. W trakcie kadencji miał blisko 140 wystąpień, wziął udział w 83% głosowań. Reprezentował Sejm w Zgromadzeniu Parlamentarnym Rady Europy i to się pokrywało z pracą w Sejmie. W 2014 został nagrodzony przez tygodnik „Polityka” na podstawie rankingu przeprowadzonego wśród polskich dziennikarzy parlamentarnych jako jeden z 10 najlepszych posłów, podkreślając pracowitość, kulturę i duży wkład w prace komisji sprawiedliwości. Jego mandat wygasł 8 grudnia 2014 w związku z wybraniem na funkcję prezydenta miasta Słupska.
Prezydentura Słupska
Na początku września 2014 Robert Biedroń wyraził chęć kandydowania na prezydenta Słupska, gdy urzędujący wówczas prezydent Maciej Kobyliński ogłosił rezygnację z ubiegania się o kolejną kadencję. W trakcie kampanii zarzucano mu, że nie miał żadnych powiązań z miastem (przeprowadził się do niego w październiku 2014). Polityk określał ten stan jako swoją zaletę, wcześniej zarzucał dotychczasowemu prezydentowi m.in. nepotyzm i kumoterstwo. Wystartował ostatecznie jako kandydat niezależny z ramienia Komitetu Wyborczego Wyborców Roberta Biedronia „Nareszcie Zmiana”. Dwóch przedstawicieli tego komitetu uzyskało mandaty radnych. Jako największe problemy Słupska wskazywał zadłużenie, niskie nakłady na inwestycje, wydatki na oświatę i organizacje pozarządowe oraz małe pozyskiwanie środków unijnych. Deklarował zwiększenie rezerw budżetowych miasta i inwestycje w zieloną technologię, a także dokończenie budowy aquaparku Trzy Fale oraz odpartyjnienie miasta. Kandydował z hasłem wyborczym „Nareszcie zmiana”, zapowiadając zamiar sprawowania urzędu przez dwie kadencje. W I turze zagłosowało na niego 5972 osoby, co stanowiło 20,34% wszystkich głosów ważnych. Przeszedł do II tury z posłem PO Zbigniewem Konwińskim, który zdobył 29,09% głosów. W drugiej turze zdobył 15 308 głosów (57,08%), wygrywając tym samym wybory.
Po objęciu stanowiska na swoich zastępców powołał Krystynę Danilecką-Wojewódzką (pierwszą kobietę na tym stanowisku), długoletnią dyrektorkę liceum ogólnokształcącego i radną, a także radnego sejmiku pomorskiego z Platformy Obywatelskiej Marka Biernackiego.
W związku ze znacznym zadłużeniem miasta, zapowiedział politykę oszczędzania. Przez 4 lata kadencji (do 2018) dług został znacząco zmniejszony. W inwestycjach zadeklarował położenie nacisku na te dotyczące mobilności mieszkańców i podnoszące komfort mieszkańcom. Nie udało się zrealizować największej zapowiadanej inwestycji związanej z budową ulicy Legionów Polskich, a także zapowiedzi obniżenia cen biletów komunikacji miejskiej, wprowadzenia programu rowerów miejskich, rozbudowania systemu ścieżek rowerowych, czy też wprowadzenia Karty Słupszczanina. Za jego kadencji dokonano natomiast rewitalizacji miasta – miały miejsce budowa bulwarów nad Słupią, przebudowa rynku starego miasta, a także przebudowa historycznych i zaniedbanych przez lata ulic. Odnowiono istniejące i stworzono nowe tereny zielone. Wymieniono też oświetlenie uliczne na oświetlenie LED. Wykonano termomodernizację budynków użyteczności publicznej. Rozpoczęto budowę m.in. nowej siedziby Teatru Nowego. Postawiono też na integrację i aktywizację mieszkańców. Zbudowano nowy dom sąsiedzki, a także przebudowano dom Ottona Freundlicha i stworzono tam centrum start-upów. W ramach wsparcia dla seniorów uruchomiono program usługi telemedycyny oraz zbudowano Centrum Współpracy Międzypokoleniowej i Streetworkingu. Chodniki przystosowano do poruszania się osobom z niepełnosprawnościami, rodzicom z dziećmi i seniorom. Wyremontowane zostały też zabytkowe kamienice, ponadto zbudowano nowe place zabaw i ogrody społeczne.
Uzyskał rozgłos, gdy jako prezydent zrezygnował z samochodu służbowego (na rzecz roweru lub komunikacji miejskiej) i odebrał urzędnikom miejskim dodatki na benzynę. Na jego wniosek rada miasta obniżyła jego pensję z ponad 12 do 10 tysięcy złotych. W kwietniu 2018 posiadał najniższą pensję wśród prezydentów miast w Polsce. Obniżył też pensje członkom zarządów spółek komunalnych oraz ograniczył liczbę członków organów tych przedsiębiorstw. Zlikwidował agencję Ziemia Słupska i Agencję Promocji Regionu, a także stanowisko rzecznika prasowego, jako organ doradczy powołał działającą społecznie Radę Prezydencką.
W ramach polityki mieszkaniowej zainicjował program inwentaryzacji lokali, dzięki któremu latach 2015–2017 wyremontowano ok. 460 mieszkań, w tym około 200 pustostanów. Jednocześnie w 2015 podpisał zarządzenie przewidujące wzrost czynszów za najem lokali komunalnych. W 2016 wprowadził także abolicję dla osób zalegających z płatnościami czynszowymi.
W czasie kadencji Roberta Biedronia bezrobocie w Słupsku zmniejszyło się z 11% do ok. 4%.
Wprowadził również bezpośredni kontakt z mieszkańcami, m.in. poprzez wprowadzenie „Czerwonej Kanapy” – kanapy wystawionej na ulice miasta, aby każdy z mieszkańców mógł porozmawiać z urzędnikami. Wprowadził również rady konsultacji z mieszkańcami: Radę Zrównoważonego Rozwoju i Zielonej Modernizacji Miasta, Radę Kobiet, oraz Radę Seniorów. Oznajmił, że w trakcie trwania swojej kadencji stworzono 220 nowych miejsc w żłobkach i przedszkolach. Przeznaczył również 500 tysięcy złotych na miejski program dofinansowania do metody in vitro. Jako prezydent Słupska postawił także na ekologiczną politykę. Zrezygnował z wody butelkowej w ratuszu i urzędach na rzecz wody z kranu. Robert Biedroń postawił również na miasto przyjazne zwierzętom. Nie wpuścił do miasta cyrku z dzikimi zwierzętami, a także zainicjował budowę nowoczesnego schroniska. Poszerzył program sterylizacji zwierząt. Prowadzi kampanie zwiększające świadomość praw zwierząt. Słupsk otrzymał również tytuł gminy przyjaznej pszczołom.
W wyborach samorządowych w 2018 nie ubiegał się o reelekcję, udzielając poparcia swojej dotychczasowej zastępczyni Krystynie Danileckiej-Wojewódzkiej. Skutecznie ubiegał się natomiast o mandat radnego z własnego komitetu, jednak zrezygnował z niego po niecałym tygodniu.
Wiosna
W czerwcu 2018 została zarejestrowana współpracująca z nim partia Kocham Polskę. We wrześniu 2018 zainicjował cykl 40 spotkań pt. „Burza Mózgów”, w ramach których podjął dyskusje z mieszkańcami polskich miast na temat preferowanych przez nich reform politycznych. Zapowiedział, że wypracowane podczas spotkań postulaty będą stanowić element programu jego nowego projektu politycznego.
Oficjalna prezentacja partii o nazwie Wiosna nastąpiła 3 lutego 2019 w warszawskiej Hali Torwar. Wystąpił z postulatami liberalnymi, socjalnymi, ekologicznymi. Postulował m.in. ograniczenie roli Kościoła katolickiego w polityce Polski oraz większy rozdział państwa od Kościoła. Proponował także liberalizację prawa do wykonywania aborcji oraz legalizację małżeństw jednopłciowych. Obiecywał rozszerzenie programu 500+, emeryturę obywatelską, podwyższenie płacy minimalnej, więcej miejsc w żłobkach i przedszkolach, bezpłatny internet oraz skrócenie czasu oczekiwania do lekarza specjalisty do miesiąca.
W styczniu 2019 zapowiedział, że zamierza kandydować w wyborach do Parlamentu Europejskiego, ale jeśli wygra, nie przyjmie mandatu bądź się go zrzeknie. Twierdził, że jego kandydatura ma na celu jedynie zwiększyć szanse na osiągnięcie przez jego partię zadowalającego wyniku, a on sam zamierza kandydować do parlamentu w tym samym roku.
Wiosna zdobyła w wyborach do Parlamentu Europejskiego 6,15% wszystkich głosów i wprowadziła trzech posłów (uzyskała mandaty jako jedyny komitet poza PiS i KE), z których jeden otrzymał Robert Biedroń, otrzymując 96 388 głosów. Kilka dni później partia zadeklarowała samodzielny udział w wyborach do Sejmu i Senatu w tym samym roku.
Lewica
Wybory parlamentarne w 2019
Ostatecznie przed wyborami parlamentarnymi w 2019 Wiosna zawarła porozumienie z Sojuszem Lewicy Demokratycznej i Lewicą Razem, tworząc koalicję Lewica, która wystartowała w wyborach pod nazwą SLD. Z list SLD Wiosna wprowadziła do Sejmu 19 posłów i jedną senatorkę, współtworząc Koalicyjny Klub Parlamentarny Lewicy. Zwrot partii Wiosna z udziałem Roberta Biedronia ku lewicy doprowadził do odejścia niektórych działaczy. Wiosna rozwiązała się 11 czerwca 2021, a jej działacze, w związku z łączeniem się tej partii z SLD, zgłosili akces do Nowej Lewicy.
Działalność w Parlamencie Europejskim
W Parlamencie Europejskim Robert Biedroń został szefem delegacji Wiosny (do marca 2021), a następnie szefem delegacji Nowej Lewicy. Został przewodniczącym Komisji Praw Kobiet i Równouprawnienia Parlamentu Europejskiego, przewodniczącym Delegacji ds. stosunków z Białorusią PE, członkiem Komisji Budżetowej oraz Konferencji Przewodniczących Delegacji, a także zastępcą członka Komisji Spraw Zagranicznych.
Wybory prezydenckie w 2020
W styczniu 2020 jego kandydatura uzyskała poparcie Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Lewicy Razem i Wiosny, które wspólnie wystawiły go w wyborach prezydenckich w tym samym roku. Poparcia udzieliła mu także Polska Partia Socjalistyczna. Na początku marca 2020 Państwowa Komisja Wyborcza zarejestrowała jego kandydaturę, jednak zaplanowane na maj głosowanie ostatecznie się nie odbyło. W czerwcu 2020 PKW zarejestrowała jego kandydaturę na powtórzone wybory w tymże miesiącu. W przeprowadzonej 28 czerwca 2020 pierwszej turze głosowania zajął szóste miejsce, zdobywając 432 129 głosów, co stanowiło 2,22% głosów ważnych i nie pozwoliło na kandydowanie w II turze, w której poparł Rafała Trzaskowskiego.
Nowa Lewica
Po rozwiązaniu Wiosny jej środowisko stało się frakcją Nowej Lewicy, w której na kongresie 9 października 2021 z ramienia frakcji Wiosna Robert Biedroń objął funkcję przewodniczącego (wraz z Włodzimierz Czarzastym z frakcji SLD).
Poglądy polityczne
Podawał w wątpliwość tradycyjny podział sceny politycznej na prawicę i lewicę. Popiera skandynawski model działania państwa. Krytykował model neoliberalny za zwiększanie nierówności i przyczynienie się do wybuchu kryzysu finansowego w 2008, a następnie fali poparcia dla populizmu i ugrupowań radykalnych. Jest zwolennikiem udziału państwa w gospodarce pod warunkiem poprawy zarządzania w urzędach i spółkach skarbu państwa. Popiera konkursy na stanowiska, w przypadku organów kolegialnych z zachowaniem kwot dla płci. Zwolennik większego uczestnictwa kobiet w życiu publicznym. Popiera decentralizację i zwiększenie roli samorządu terytorialnego.
Opowiada się za rozdziałem Kościoła od państwa. Popiera solidarną i aktywną politykę migracyjną. Postuluje zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w miksie energetycznym.
Wyniki wyborcze
Publikacje
Książki
Tęczowy elementarz, Wydawnictwo AdPublik, Warszawa 2007, .
Pod prąd (wywiad rzeka udzielony Magdalenie Łyczko), Edipresse Polska, Warszawa 2016.
Włącz DEMOkrację, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, Kraków 2018.
Nowy rozdział, Edipresse Polska, Warszawa 2018.
Rozdziały i artykuły
Różowe piekło nazizmu, [w:] „Pro Memoria”, nr 19, Państwowe Muzeum Auschwitz Birkenau, 2003.
Nieerotyczny dotyk. O hipokryzji i homofobii kościoła katolickiego w Polsce, [w:] Homofobia po polsku!, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2004.
Polityka, Edukacja, Internet, Służba zdrowia, Kościół katolicki, Sport, [w:] Sytuacja społeczna osób biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, Kampania Przeciw Homofobii, Lambda Warszawa, Warszawa 2007, s. 37–88.
Redakcje
Pracownia Monitoringu i Rzecznictwa Prawnoczłowieczego (red.), Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2008.
Komiks
Od Krosna do Brukseli, komiks autobiograficzny, wraz z Nikitą Grekowiczem, 2021.
Życie prywatne
Jest otwarcie zdeklarowanym gejem. Od 2002 żyje w związku z Krzysztofem Śmiszkiem. Zadeklarował się jako ateista i zgromadził kolekcję figurek przedstawiających Maryję z Nazaretu. Hobbystycznie zajmuje się czytaniem książek i bieganiem.
Wyróżnienia
Odznaczenia
Krzyż Kawalerski Narodowego Orderu Zasługi, Francja (2016)
Nagrody
Tęczowy Laur (2000)
Tytuł „Człowieka Tęczy” (2004)
Wyróżnienie w rankingu 10 najlepszych posłów tygodnika „Polityka” przeprowadzonego wśród polskich dziennikarzy parlamentarnych za pracowitość, kulturę i wkład w prace komisji sprawiedliwości (2014)
Nagroda Radia Tok FM im. Anny Laszuk (2015)
Nagroda Różnorodności Kongresu Kobiet (2016)
8. miejsce w rankingu najlepszych prezydentów miast według tygodnika „Newsweek” (2016)
13. miejsce w rankingu najlepszych prezydentów miast według tygodnika „Newsweek” (2017)
Nagroda Specjalna Korony Równości przyznana przez Kampanię Przeciw Homofobii (2021)
Alan Turing LGTBIQ+ Awards Premio Especial przyznana przez festiwal Culture Business Pride za walkę na rzecz LGBT, ich praw i widoczności (2022)
The Parliement MEP Award w kategorii Różnorodność, integracja i wpływ społeczny „za wkład i osiągnięcia w promowaniu różnorodności i integracji w całej Europie” (2023)
Odniesienia w kulturze
Robert Biedroń jest głównym bohaterem książki „Gesta Biedronis”. Stanowi ona stylizowane głównie na gestach zbiór copypast będących napisaną z lewicowej perspektywy karykaturą Biedronia i inne postaci polskiej polityki.
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Absolwenci Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2020 roku
Laureaci Nagrody Radia Tok FM im. Anny Laszuk
Ludzie urodzeni w Rymanowie
Ludzie związani z Krosnem
Polacy odznaczeni Orderem Narodowym Zasługi (Francja)
Politycy partii Wiosna
Politycy Ruchu Palikota
Politycy SdRP i SLD
Politycy Twojego Ruchu
Polscy działacze na rzecz LGBT
Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego
Polscy publicyści
Posłowie z okręgu Gdynia
Prezydenci Słupska
Radni Słupska
Urodzeni w 1976 | 79,185 |
289036 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Mike%20Tyson | Mike Tyson | Mike Tyson, właśc. Michael Gerald Tyson (ur. 30 czerwca 1966 na Brooklynie w Nowym Jorku) – amerykański bokser. Jest dwukrotnym mistrzem świata wszechwag zawodowców (w latach 1986–1990 i w 1996). Pozostaje najmłodszym mistrzem świata w tej kategorii w historii boksu zawodowego, którym został w wieku 20 lat, 4 miesięcy i 22 dni; zdobył mistrzostwo świata czterech najważniejszych federacji bokserskich: World Boxing Council, World Boxing Organization, International Boxing Federation i World Boxing Association. Panował jako niekwestionowany mistrz świata w wadze ciężkiej. Ze względu na bardzo agresywny sposób walki zyskał przydomki Bestia i Żelazny Mike. Znany później jako The Baddest Man on the Planet. Tyson wygrał swoje 19 pierwszych profesjonalnych walk nokautem, a 12 z nich już w pierwszej rundzie. Jest pierwszym bokserem wagi ciężkiej, który jednocześnie posiadał tytuły WBA, WBC i IBF. W swojej karierze pokonał 11 zawodników o tytuł mistrza świata wagi ciężkiej. Został wprowadzony do Międzynarodowej Galerii Sław Bokserskich i Światowej Galerii Bokserskiej (The International Boxing Hall of Fame oraz The World Boxing Hall of Fame).
Wczesne życie
Urodził się 30 czerwca 1966 na Brooklynie w Nowym Jorku. Jego matką była Lorna z domu Smith (ur. 1927, zm. 1982). Jego certyfikat urodzenia jako ojca wymienia Percella Tysona, który w tym czasie przebywał na Jamajce. Mężczyzną, który został przedstawiony Tysonowi jako biologiczny ojciec, był Jimmy “Curlee” Kirkpatrick (ur. 1924, zm. 28 października 1992). Mike Tyson rzadko widywał Kirkpatricka. Dorastał w niebezpiecznej dzielnicy Brownsville razem z o pięć lat starszym bratem Rodneyem i o dwa lata starszą siostrą Denise Annette “Niecy” (ur. 14 czerwca 1964, zm. 21 lutego 1990).
Mike Tyson deklarował, że w wieku ośmiu lat został zgwałcony przez mężczyznę i że to wydarzenie miało ogromny wpływ na jego styl życia. Miał sobie wówczas postanowić, że będzie twardy wobec świata i już nikt więcej nie będzie mu dokuczał.
W dzieciństwie hobbystycznie opiekował się gołębiami. Twierdził, że pierwszy raz wdał się w bójkę w wieku dziesięciu lat, kiedy inne dziecko zabiło jednego z gołębi Tysona.
W dzieciństwie Tyson należał do gangów ulicznych. W 1978, w wieku 12 lat, został aresztowany za kradzież torebki i wysłany do zakładu poprawczego Tryon School dla chłopców. W 1979 pracujący w zakładzie instruktor boksu, Bobby Stewart, zauważył umiejętności i potencjał Tysona, w związku z czym oddal go pod opiekę Cusowi D'Amato, byłemu trenerowi Floyda Pattersona, mistrza świata wagi ciężkiej w boksie zawodowym.
W późniejszym okresie Tyson uczył się w liceum Catskill High School, ale został z niego wydalony w 1982 za liczne wykroczenia.
Kariera bokserska
Styl walki
Mike Tyson stosował taktykę defensywy zwaną peek-a-boo, której nauczył go Cus D'Amato. Polega ona na trzymaniu pięści blisko na wysokości oczu lub ust i osłanianiu twarzy przedramionami. Ciało boksera kołysze się na boki, unikając ciosu. Jednocześnie bokser wyczekuje odpowiedniego momentu do ataku.
Miał 178 cm wzrostu i ważył mniej niż 100 kg. Miał zatem mniejszą budowę ciała, niż przeciętny bokser wagi ciężkiej. Nadrabiał te braki szybkością i agresją. Ze względu na bardzo agresywny sposób walki zyskał przydomki Bestia i Żelazny Mike. Tyson trenował 7 dni w tygodniu od 5:00 rano do 20:00.
Kariera amatorska (1982–1985)
W 1981, jako amator, zdobył złoty medal na Igrzyskach Olimpijskich Juniorów. Jednego ze swoich przeciwników, Joe Corteza, pokonał w dziewięć sekund przez nokaut. W 1982 ponownie zdobył złoty medal olimpijski juniorów. Tym razem pokonał jednego ze swoich przeciwników w osiem sekund. W 1984 Cus D'Amato został prawnym opiekunem Tysona, ale zmarł rok później na zapalenie płuc. Również w 1984 Tyson wygrał turniej US national Golden Gloves heavyweight championships. Jako amator wygrał 24 walki i przegrał 3.
Kariera zawodowa (1985–2005)
Jako bokser zawodowy debiutował 6 marca 1985 roku w Nowym Jorku. Jego pierwszym przeciwnikiem był Hector Mercedes, którego pokonał w pierwszej rundzie przez nokaut. Swoje pierwsze 19 zawodowych walk wygrał przez nokaut, w tym 12 w pierwszej rundzie.
22 listopada 1986 pokonał ówczesnego mistrza świata wagi ciężkiej WBC, Trevora Berbicka, przez nokaut w drugiej rundzie. Tym samym został najmłodszym mistrzem świata wszechwag w historii boksu zawodowego. Miał wtedy 20 lat, 4 miesiące i 22 dni. Wkrótce po tym, 7 marca, pokonał mistrza WBA Jamesa Smitha, a 1 sierpnia mistrza IBF Tony'ego Tuckera. Tym samym Mike Tyson został uznany za niekwestionowanego mistrza świata przez trzy najważniejsze federacje bokserskie.
Stracił tytuł niekwestionowanego mistrza świata wagi ciężkiej 11 lutego 1990, przegrywając walkę z lżejszym przeciwnikiem, Jamesem „Busterem” Douglasem, który pokonał go technicznym nokautem w dziesiątej rundzie. Była to pierwsza przegrana w karierze zawodowej Tysona. Następnie wygrał cztery kolejne walki, lecz wtedy jego kariera bokserska została przerwana z powodu osadzenia w zakładzie karnym w 1992 za gwałt na uczestniczce konkursu piękności. Wyszedł na wolność 25 marca 1995 i powrócił do kariery bokserskiej. Analitycy zwracali uwagę na spadek formy boksera po wyjściu z więzienia. Sam Tyson twierdził, że już nie trenował i nie przykładał się.
16 marca 1996 pokonał Franka Bruno w walce o mistrzostwo wagi ciężkiej WBC, a 7 września Bruce'a Seldona w walce o mistrzostwo WBA. Jednym z kolejnych pretendentów do tytułu WBC był Lennox Lewis. Tyson odmówił z nim walki, w związku z czym Lewis pozwał go za naruszenie warunków kontraktu. Sąd przyznał Lewisowi rację, w związku z czym 24 września Tyson zwakował mistrzostwo WBC.
9 listopada 1996 bronił mistrzostwa WBA w walce przeciwko Evanderowi Holyfieldowi, który pokonał go technicznym nokautem w jedenastej rundzie. Była to druga przegrana Tysona w jego karierze. Walka rewanżowa Tysona i Holyfielda miała miejsce 28 czerwca. Tym razem Tyson został zdyskwalifikowany za dwukrotne ugryzienie przeciwnika w ucho. W związku z tym incydentem musiał zapłacić 3 miliony dolarów i na jakiś czas odebrano mu bokserską licencję. Tyson tłumaczył, że ugryzienie ucha było odwetem za to, że Holyfield uderzył go głową powyżej oka. Sędzia Mills Lane uznał jednak, że uderzenie było przypadkowe. Wiele lat później Tyson przyznał, że w czasie drugiej walki z Holyfieldem był pod wpływem narkotyków.
W październiku 2000 walczył z Andrzejem Gołotą. Wygrał w trzeciej rundzie, ale później komisja bokserska uznała walkę za nieodbytą, ponieważ Tyson był pod wpływem marihuany.
Jego walka przeciwko mistrzowi świata Lennoxowi Lewisowi była trudna do zaplanowania. Obaj byli związani kontraktem z innymi stacjami telewizyjnymi i innymi promotorami boksu. W czasie jednej z konferencji prasowych Tyson zaatakował fizycznie Lewisa. Na pewien czas ponownie stracił bokserską licencję. Do ich starcia doszło 8 czerwca 2002 w Pyramid Arena w miejscowości Memfis. Lewis dwukrotnie przewrócił przeciwnika i ostatecznie znokautował go, wygrywając walkę w ósmej rundzie.
Swoje dwie ostatnie walki przegrał: 30 lipca 2004 przeciwko Danny'emu Williamsowi i 11 czerwca 2005 przeciwko Kevinowi McBride'owi. Po tych walkach zdecydował się zakończyć karierę bokserską. U schyłku kariery ważył 106 kg.
Walki pokazowe (po 2006)
W 2006 ogłosił, że wyrusza w światową trasę, w czasie której stoczy serię walk pokazowych. Wpływy z trasy miały mu pomóc w spłaceniu długów. Jego pierwszym przeciwnikiem był Corey Sanders. Walka spotkała się z nieprzychylnym odbiorem publiczności i skłoniła Tysona do rezygnacji z kontynuowania trasy. Dopiero w 2020 stoczył swoją drugą walką pokazową. Została ona zorganizowana przez World Boxing Council. Przeciwnikiem Tysona był Roy Jones Jr, a starcie zakończyło się remisem. W marcu 2021 Tyson ogłosił, że kolejną walkę pokazową stoczy 29 maja 2021. Media spekulowały, że jego przeciwnikiem może być Evander Holyfield, lecz nie zostało to potwierdzone.
Wrestling
WWE
Mike Tyson wielokrotnie angażował się w promowanie wrestlingu i firmy WWF, znanej później jako WWE.
23 lutego 1990 miał być sędzią specjalnym w pojedynku między Hulkiem Hoganem, a Randym Savage'em, ale został zastąpiony przez Bustera Douglasa po tym, jak został przez niego pokonany i przegrał niekwestionowane mistrzostwo świata wagi ciężkiej.
19 stycznia 1998, jeden dzień po gali Royal Rumble, prezes WWF Vince McMahon wystąpił w ringu wspólnie z Tysonem, aby ogłosić, że bokser będzie specjalnym sędzią w walce na WrestleManii 14. Segment został przerwany przez wrestlera Stone Cold Steve'a Austina, który zaczął szydzić z Tysona i wdał się z nim w bójkę. Stone Cold i Tyson musieli zostać rozdzieleni przez 50 osób. Wtedy McMahon zaczął krzyczeć w stronę Austina Zrujnowałeś to! i kopać wrestlera po głowie. Tydzień przed WrestleManią Tyson ogłosił, że dołączy do tag teamu D-Generation X i połączy siły z mistrzem WWE Shawnem Michaelsem. Gala Wrestlemania 14 odbyła się 29 marca. Stone Cold Steve Austin zmierzył się z Shawnem Michaelsem, a sędzią specjalnym był Mike Tyson. Austin pokonał przeciwnika i przejął mistrzostwo WWF. Po walce Mike Tyson znokautował protestującego Michaelsa i na konferencji prasowej oświadczył wspólnie z Austinem, że od początku współpracowali ze sobą.
11 stycznia 2010 Shawn Michaels chciał pogodzić się z Tysonem w odcinku WWE Raw. Tyson tymczasem stał się heelem i połączył siły z Chrisem Jericho. Razem zmierzyli się przeciwko Shawnowi Michaelsowi i Triple H-owi. Jednak w trakcie pojedynku Tyson zwrócił się przeciwko swojemu partnerowi, znokautował go i pomógł wygrać przeciwnikom.
W 2012 Triple H i Shawn Michaels wprowadzili go do galerii sławy WWE Hall of Fame. W tym samym roku w grze WWE '13 pojawiła się grywalna postać Mike'a Tysona.
AEW
23 maja 2020 wziął udział w gali wrestlingu Double or Nothing organizowanej przez All Elite Wrestling. Zaprezentował wówczas nowe mistrzostwo AEW TNT Championship i nadzorował walkę o pas mistrzowski między Codym Rhodesem, a Lance’em Archerem. Przeszkadzał Jake'owi Robertsowi, który próbował interweniować w walkę, aby pomóc Archerowi. Na koniec wręczył mistrzostwo zwycięzcy, Rhodesowi. Pojawił się również w najbliższym kolejnym odcinku AEW Dynamite, w którym wdał się w kłótnię i przepychankę z Chrisem Jericho.
Filmografia
Inne media
W październiku 1987 ukazała się promowana jego nazwiskiem gra bokserska na konsolę NES Mike Tyson's Punch-Out!! W grze Mike Tyson był głównym bossem.
Po zakończeniu kariery sportowej wrócił do hobby z dzieciństwa, jakim była hodowla gołębi. W swojej posesji w Phoenix miał ich ponad 300. Jego hodowli został poświęcony film wyprodukowany przez Animal Planet.
W 2008 premierę miał film dokumentalny Tyson Jamesa Tobacka, poświęcony życiu Mike'a Tysona i częściowo przez niego wyprodukowany. Film został pokazany na festiwalu filmowym Cannes.
W 2012 podjął współpracę z reżyserem Spikiem Lee i debiutował na scenie ze swoim występem solowym Mike Tyson: Undisputed Truth, poświęconym historii jego życia osobistego i zawodowego. Wkrótce zaczął wystawiać swój spektakl na Broadwayu w Imperial Theatre. W 2013 jego występ został wyemitowany przez HBO. W Polsce tytuł monodramu został przetłumaczony na Mike Tyson szczery do bólu.
W listopadzie 2013 ukazała się jego autobiografia Undisputed Truth, która również trafiła na listę bestsellerów The New York Times.
W 2020 ukazała się jego biografia Poskromić bestię. Nieznana historia Mike’a Tysona, wydana nakładem Wydawnictwa SQN.
Problemy z prawem
Tyson był wielokrotnie oskarżany sądownie o przemoc fizyczną i werbalną oraz o napastowanie seksualne.
W 1978, w wieku 12 lat, został aresztowany za kradzież torebki i wysłany do zakładu poprawczego.
12 grudnia 1988 Sandra Miller oskarżyła Tysona o molestowanie i poniżenie w nowojorskim klubie nocnym. Sąd uznał Tysona winnym naruszenia nietykalności cielesnej i skazał na grzywnę 100 dolarów amerykańskich.
15 grudnia 1988 Lori Davis oskarżyła Tysona o molestowanie w tym samym klubie nocnym, w którym miał miejsce incydent z Sandrą Miller. 1 listopada 1990 sąd uznał Tysona winnym naruszenia nietykalności cielesnej i skazał na grzywnę 100 dolarów amerykańskich.
9 kwietnia 1989 oskarżono go o trzykrotne uderzenie pomocnika parkingowego otwartą ręką przed klubem nocnym w Los Angeles, po tym, jak poprosił Tysona o wyprowadzenie Mercedesa z miejsca zarezerwowanego dla właściciela klubu. Zarzuty zostały potem oddalone z powodu braku współpracy świadków.
18 lipca 1991 spotkał się z Desiree Washington, uczestniczką konkursu piękności Afroamerykanek Miss Black America. Oboje spędzili poranek w pokoju hotelowym boksera. Cztery dni później Washington pozwała Tysona za gwałt. 10 lutego 1992 bokser został uznany winnym gwałtowi i dwóch innych przestępstw seksualnych. 26 marca 1992 został skazany na 10 lat więzienia, w tym 2 lata w zawieszeniu. Nigdy nie przyznał się do winy. Wyrok został wykonany w trybie natychmiastowym w stanie Indiana. Tyson został osadzony w więzieniu Indiana Youth Center przy Plainfield w stanie Indiana. 8 maja 1992, do jego wyroku doliczono 15 dni za zastraszanie strażnika i złe sprawowanie. Mike Tyson wyszedł na wolność wcześniej, 25 marca 1995, za dobre sprawowanie.
24 września 1996 zwakował mistrzostwo wagi ciężkiej WBC z powodu nakazu sądowego. Został skazany za naruszenie warunków kontraktu, odmawiając walki z głównym pretendentem do tytułu, Lennoxem Lewisem.
5 lutego 1999 został dwukrotnie skazany na dwa lata więzienia za napaść na dwóch kierowców po wypadku drogowym w 1998. Sędzia Stephen Johnson zawiesił wszystkie kary więzienia z wyjątkiem jednego roku. Tyson został również ukarany grzywną w wysokości 5000 dolarów amerykańskich i skazany na dwa lata w zawieszeniu po zwolnieniu z więzienia. Osadzono go w Maryland, w zakładzie karnym Montgomery County Detention Center. 20 lutego za niewłaściwe zachowanie został ukarany pobytem w izolatce, gdzie spędził sześć dni.
22 sierpnia 2000 został ukarany grzywną w wysokości 187 500 dolarów amerykańskich za fizyczne opieranie się decyzji sędziego (siłowo odsunął sekundanta, wywracając go, po czym usiłował kontynuować walkę) po wygranej walce przeciwko Lou Savarese'owi..
W 2007 odsiedział dwudziestoczterogodzinny wyrok więzienia za posiadanie narkotyków i jazdę pod ich wpływem. Otrzymał łagodny wyrok w zamian za zgłoszenie się na kurację odwykową.
Życie prywatne
Partnerki i dzieci
9 lutego 1988 w Nowym Jorku ożenił się z aktorką Robin Givens. W maju kobieta poroniła. 17 czerwca Givens i jej rodzina oskarżyli Tysona o fizyczne znęcanie się nad nią. 7 października kobieta złożyła podanie o rozwód.
2 maja 1990 Natalie Fears urodziła syna i wskazała Mike'a Tysona jako ojca, żądając od niego alimentów. Bokser nazwał niemowlę D’Amato, na cześć swojego trenera i ojca zastępczego Cusa D’Amato. Badania krwi ostatecznie wykazały jednak, że Mike Tyson nie jest jego biologicznym ojcem.
Pierwsze dziecko miał z Kimberly Scarborough. Była to urodzona w 1990 córka, którą bokser nazwał Mikey Lorna Tyson.
19 kwietnia 1997 w Bethesdzie w stanie Indiana zawarł drugi związek małżeński z pediatrą Monicą Turner. Z tego związku urodziła się dwójka dzieci: córka Rayna (ur. 14 lutego 1996) i syn Amir (ur. 5 sierpnia 1997). W 2002 Tysonowi urodził się syn Miguel Leon. Tożsamość matki Miguela Leona Tysona została zatajona przed opinią publiczną. 14 stycznia 2003 Tyson i Turner rozwiedli się.
W 2005 jemu i Sol Xochitl urodziła się córka Exodus Tyson. Zginęła w wieku czterech lat 26 maja 2009 z powodu wypadku, jaki miała w czasie zabawy na bieżni w domu swojej matki. Zaplątała się w zwisający przewód i udusiła się. Została natychmiast odwieziona do szpitala, ale umarła następnego dnia.
6 czerwca 2009 poślubił Lakihę Spicer. To małżeństwo Mike Tyson opisał jako zmieniające jego życie na lepsze. Przypisuje żonie uratowanie go przed życiem w rozpaczy. Oboje poznali się, gdy początkujący bokser miał 18 lat i od tego czasu wielokrotnie okazjonalnie się spotykali. Razem mają córkę Milan (ur. 25 grudnia 2008) i syna Morocco (ur. 25 stycznia 2011).
Wiara
W czasie odbywania kary więzienia między 1992 a 1995 nawrócił się na Islam i przyjął muzułmańskie imię Malik Abdul Aziz. W październiku 2014 w wywiadzie dla Howarda Sterna potępił islamskich ekstremistów.
Problemy finansowe
W 2003 Tyson ogłosił bankructwo i przyznał, że ma 34 miliony dolarów długu. Według analityków Tyson w ciągu całej swojej kariery zarobił w przybliżeniu 400 milionów dolarów amerykańskich. Na liście jego wierzycieli było między innymi sześć firm prawniczych, którym był winny 600 tysięcy dolarów amerykańskich. Był też winien 173 706 dolary jubilerowi z Las Vegas za złoty łańcuch pokryty 80 karatami diamentów. Mordechai Yerushalmi nie wziął pieniędzy od razu, bo Tyson był jego stałym klientem. W 2010 nadal utrzymywał, że ma mało pieniędzy. Sam Tyson jako jednego z winnych jego problemów z płynnością finansową wymienił promotora boksu Don Kinga.
Problemy psychiczne i uzależnienia
4 września 1988 uderzył samochodem marki BMW w drzewo. Gazeta „New York Daily News” podała do informacji, że była to próba samobójcza spowodowana nierównowagą chemiczną w mózgu.
13 października 1998 był badany psychicznie w celu ustalenia czy nadaje się do powrotu do kariery bokserskiej. Badania wykazały, że cierpi na zaburzenia depresyjne i ma niską samoocenę.
Przez znaczną część życia miał problemy z uzależnieniem od alkoholu i narkotyków. W 2007 został skazany za jazdę samochodem pod wpływem marihuany i zgłosił się na kurację odwykową. W marcu 2011 w programie The Ellen DeGeneres Show oświadczył, że udało mu się przezwyciężyć alkoholizm i przeszedł na weganizm. W sierpniu 2013 przyznał jednak, że skłamał i był na skraju śmierci z powodu alkoholizmu. W grudniu 2013 oświadczył, że robi postępy w walce z nałogiem, ale zrezygnował z diety wegańskiej.
Lista walk w boksie
Legenda:
DQ – dyskwalifikacja
KO – nokaut
MD – decyzja większości sędziów
NC – uznane za nieodbyte
PTS – walka zakończona na punkty
RSC – walka zatrzymana przez sędziego
RSCO – walka zatrzymana przez sędziego z powodu zdeklasowania przeciwnika
RTD – techniczna decyzja sędziów
SD- niejednogłośna decyzja sędziów
TKO – techniczny nokaut
UD – jednogłośna decyzja sędziów
WO – walkower
Walki zawodowe
Walki amatorskie
Walki pokazowe
Mistrzostwa i osiągnięcia
Igrzyska olimpijskie juniorów
1981 – Złoto
1982 – Złoto
Mistrzostwa
US national Golden Gloves heavyweight championship (1984)
Mistrzostwo świata wagi ciężkiej IBF (1 raz)
Mistrzostwo świata wagi ciężkiej WBA (2 razy)
Mistrzostwo świata wagi ciężkiej WBC (2 razy)
Niekwestionowany mistrz wagi ciężkiej (bokser, który posiadał mistrzostwa IBF, WBA i WBC jednocześnie)
Rekordy
Najmłodszy mistrz świata wagi ciężkiej – 20 lat, 4 miesiące i 22 dni
Najszybszy nokaut na Igrzyskach Olimpijskich Juniorów – 8 sekund
Galerie sław
International Boxing Hall of Fame (2011)
WWE Hall of Fame (2012)
Nagrody mediów
The Ring
Bokser roku według – 1986 i 1988
Nowicjusz roku – 1985
Rozczarowanie roku – 1990 i 1996
Walka roku – 1996 (z Evanderem Holyfieldem)
BBC
BBC Sports Personality World Sport Star of the Year – 1989
Przypisy
Linki zewnętrzne
Amerykańscy aktorzy głosowi
Amerykańscy sędziowie wrestlingu
Amerykańscy wrestlerzy
Amerykańscy bokserzy ukarani za doping
Członkowie D-Generation X
Członkowie Międzynarodowej Bokserskiej Galerii Sławy
Ludzie urodzeni w Brooklynie
Skazani za przestępstwa seksualne
Urodzeni w 1966
WWE Hall of Fame
Zawodowi bokserzy wagi ciężkiej | 79,012 |
10452 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Wyspy%20Kanaryjskie | Wyspy Kanaryjskie | Wyspy Kanaryjskie (, oficjalna nazwa jednostki administracyjnej Comunidad Autónoma de Canarias) – region Hiszpanii obejmujący archipelag górzystych wysp pochodzenia wulkanicznego położonych na Oceanie Atlantyckim na północny zachód od wybrzeży Afryki, zaliczany do Makaronezji. Wyspy te tworzą dwie hiszpańskie prowincje: Santa Cruz de Tenerife i Las Palmas. Region ma dwie stolice: Las Palmas na wyspie Gran Canaria – największe miasto Wysp Kanaryjskich oraz Santa Cruz de Tenerife na Teneryfie.
Geografia
Powierzchnia ogółem: 7446,95 km²
Archipelag składa się z 7 większych i 6 małych wysp, które można podzielić na dwie grupy:
wyspy zachodnie: Teneryfa (pow. 2034,38 km²), Gran Canaria (1560,10 km²), La Palma (708,32 km²), La Gomera (369,76 km²) i El Hierro (268,71 km²)
wyspy wschodnie: Lanzarote (845,94 km²), Fuerteventura (1659,0 km²) i wyspy małe: Graciosa (29,05 km²), Alegranza (10,3 km²), Lobos (4,58 km²), Montaña Clara (2,7 km²), Roque del Este (6,45 ha) i Roque del Oeste (1,58 ha). Większość mniejszych wysp jest niezamieszkana lub zamieszkana tylko okresowo; wyjątkiem jest Graciosa, która od 2018 r. uznana jest oficjalnie za ósmą wyspę zamieszkaną.
Liczba mieszkańców wg stanu na 1 stycznia 2018 r.: 2 127 685, z czego na: Teneryfie 904 713, Gran Canarii 846 717, Lanzarote 149 183, Fuerteventurze 113 275, La Palmie 88 863, La Gomerze 21 136 i El Hierro 10 798 osób.
Najważniejsze miasta:
Las Palmas de Gran Canaria (383 308 mieszk.)
Santa Cruz de Tenerife (206 593 mieszk.)
San Cristóbal de La Laguna na Teneryfie (151 718 mieszk.)
Arona na Teneryfie (80 987 mieszk.)
Arrecife na Lanzarote (58 156 mieszk.)
Puerto del Rosario na Fuerteventurze (28 911 mieszk.)
Los Llanos de Aridane na La Palmie (20 766 mieszk.)
Santa Cruz de La Palma (13 842 mieszk.)
San Sebastián de la Gomera (8965 mieszk.)
Valverde na El Hierro (4995 mieszk.)
Najwyższe szczyty i wzniesienia poszczególnych wysp:
Teide na Teneryfie (3718 m n.p.m.)
Roque de los Muchachos na La Palmie (2426 m n.p.m.)
Pico de Las Nieves na Gran Canarii (1949 m n.p.m.)
Pico de Malpaso na El Hierro (1501 m n.p.m.)
Garajonay na La Gomerze (1487 m n.p.m.)
Pico de la Zarza na Fuerteventurze (812 m n.p.m.)
Peñas del Chache na Lanzarote (670 m n.p.m.)
Caldera de Alegranza (289 m n.p.m.)
Las Agujas na La Graciosie (266 m n.p.m.)
La Mariana na Montaña Clara (256 m n.p.m.)
La Caldera na Lobos (127 m n.p.m.)
na Roque del Este (84 m n.p.m.)
na Roque del Oeste (41 m n.p.m.)
Historia
W starożytności Wyspy Kanaryjskie były znane jako Wyspy Szczęśliwe i – jak się uważa – były odwiedzane przez Greków i Rzymian. Na początku XIV w. zostały ponownie odkryte przez Europejczyków. Były wówczas zamieszkane przez lud Guanczów, pokrewny Berberom, który został później prawie całkowicie wytępiony w wielu krwawych bataliach, a częściowo zasymilowany.
W XIV i XV w. miało miejsce wiele wypraw genueńskich, francuskich, kastylijskich i portugalskich o podłożu handlowym, eksploatacyjnym i ewangelizacyjnym.
Podbój wysp zaczął Jean de Béthencourt, Normandczyk korzystający z protekcji króla Kastylii. Udało mu się podbić Lanzarote, Fuerteventurę, La Gomerę i El Hierro. W 1412 lub 1415 powrócił do Normandii, przekazując archipelag bratankowi Maciotowi, który sprzedał je Enrique de Guzmánowi. W 1430 archipelag kupił Guillén de las Casas. Sam Maciot de Béthencourt zachował dożywotnio zwierzchność nad Lanzarote, a pod koniec życia oddał wyspę portugalskiemu księciu Henrykowi Żeglarzowi, co stało się powodem konfliktu kastylijsko-portugalskiego. Konflikt zakończył traktat z Alcáçovas (1479).
W pierwszym okresie kolonizacji właścicielami wysp byli możnowładcy. Okres ten nazwany został Epoka Pańska (La Época Señorial). W tym czasie niepodbite pozostawały wyspy Gran Canaria, Teneryfa i La Palma. Możnowładcy nie potrafili sobie jednak poradzić z utrzymaniem władzy na zajętych wyspach i dalszym ich podbojem, w czym wydatnie przeszkadzali im Portugalczycy chcący odbić wyspy. W 1477 prawo do wysp i ich dalszego podboju zostało wykupione przez hiszpańskich Królów Katolickich (Izabelę i Ferdynanda). Od tego momentu rozpoczęła się epoka królewska (La Época Realenga).
Całkowity podbój wysp trwał prawie sto lat i zakończył się w 1496. Ostatnią podbitą wyspą była Teneryfa, na której walki były najkrwawsze i której lud najzacieklej bronił swej ziemi. Pierwszą dużą bitwę pod Acentejo (1494) konkwistadorzy przegrali. Bitwa ta została nazwana „Rzeź pod Acentejo”. W rok później konkwistadorzy powrócili w znacznie większej liczbie, wygrywając kolejną bitwę w tym samym miejscu, a bitwa ta otrzymała nazwę „Victoria de Acentejo”.
Podbite ziemie zostały rozdzielone pośród kolonizatorów. Podział nie był jednak równy, ziemie otrzymał kler, szlachta i klasa średnia. Prosty lud pracował jako siła najemna lub wziął ziemie w dzierżawę.
W XVII i XVIII wieku wyspy przeszły kryzys ekonomiczny, przez co znaczna część ludności zdecydowała się na emigrację do Argentyny, Portoryko, Trynidadu i Tobago oraz Urugwaju (obecnie wielu z ich potomków powraca).
W 1822 stolicą prowincji zostało miasto Santa Cruz de Tenerife. Nie spodobało się to jednak władzom Gran Canarii, która przedsięwzięła wiele kroków, aby umocnić pozycję swojej wyspy. Między innymi utworzono na niej Konsulat Francji oraz organizacje militarne niezależne od Teneryfy. Ostatecznie w 1927 dokonany został podział administracyjny na dwie niezależne prowincje.
18 lipca 1936 Generał Franco wprowadził na wyspach stan wojenny. Rozpoczęła się hiszpańska wojna domowa, która trwała do 1939 i zakończyła się triumfem oddziałów Franco, którego dyktatura w Hiszpanii trwała aż do jego śmierci w 1975.
10 sierpnia 1982 został zaaprobowany Statut Autonomii Kanaryjskiej i na wyspach ustanowiono Kanaryjską Wspólnotę Autonomiczną. Od tego czasu mają one lokalny parlament, rząd i wymiar sprawiedliwości, których siedziby dzielone są pomiędzy miastami Santa Cruz de Tenerife i Las Palmas.
Klimat
Klimat wysp jest oceaniczno-podzwrotnikowy, z umiarkowanymi temperaturami, rzadkimi i nieregularnymi opadami, zależnymi od wyspy i jej strefy. W niektórych strefach wyspy La Palma opady należą do wysokich (na dużych wysokościach). W przypadku wysp wschodnich Fuerteventura i Lanzarote klimat należy do bardzo suchych. Średnie temperatury wynoszą +18 °C zimą i +24 °C latem. Średnioroczna suma opadów wynosi 250 mm. Temperatura wody w oceanie waha się od +18 °C zimą do +22 °C latem. W niektórych rejonach wysp (głównie na La Palmie) w ogóle nie występują burze.
Gospodarka
Główną gałęzią gospodarki jest turystyka. Istotną rolę odgrywa też rolnictwo – z wysp eksportuje się m.in. banany i pomidory. Stosuje się specjalne ulgi dla inwestorów oraz niskie stawki podatków pośrednich (IGIC – 5% podatek obrotowy). Niskimi podatkami akcyzowymi objęte są paliwa, perfumy, alkohol i wyroby tytoniowe. Również cena benzyny bezołowiowej na wyspach jest niska i kształtuje się na poziomie ok. 0,95 € za 1 litr (styczeń 2017).
Liczba turystów, którzy odwiedzili Wyspy Kanaryjskie w 2017 roku wyniosła około 15 976 000.
Podział według wyspy docelowej wyniósł (w 2017 r.) (w milionach):
Teneryfa – 5,93
Gran Canaria – 4,48
Lanzarote y La Graciosa – 2,93
Fuerteventura – 2,22
La Palma – 0,29
La Gomera y El Hierro – 0,13
Nazwa
Nazwa wysp pochodzi od łacińskiego słowa canis (pies), ze względu na znaczną liczbę dużych psów, co opisał na początku naszej ery Pliniusz Starszy w swojej Historii naturalnej 6, 37, 205. Nazwa ptaka „kanarek” pochodzi właśnie od nazwy archipelagu, nie zaś na odwrót.
Mieszkańcy wyspy określają siebie jako Kanaryjczyków (canario), choć między sobą rozróżniają jeszcze drobniejsze „nacje”: grancanarios – mieszkańcy Gran Canarii, tinerfeños – to mieszkańcy Teneryfy, conejeros – Lanzarote, majoreros – Fuerteventury, gomeros – Gomery, palmeros – La Palmy, herroños – Hierro.
Religia
Większość ludności to katolicy. Istnieją inne religie mniejszościowe, jak islam, ewangelikalizm, hinduizm, buddyzm, Świadkowie Jehowy, itp.
Wyspy Kanaryjskie są podzielone na dwie diecezje katolickie, z których każda podlega biskupowi:
Diecezja Wysp Kanaryjskich: Gran Canarii, Fuerteventury i Lanzarote (prowincja w Las Palmas).
Diecezja San Cristóbal de La Laguna: Teneryfy, La Palmy, Gomery i Hierro (prowincja w Santa Cruz de Tenerife).
Głównym miejscem pielgrzymek jest Bazylika Matki Bożej w Candelarii na Teneryfie, patronki Wysp Kanaryjskich. Na Wyspach Kanaryjskich urodzili się dwaj święci katoliccy: Piotr od św. Józefa de Betancur i Józef Anchieta, obaj misjonarze w Gwatemali i Brazylii.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Informacje turystyczne o Teneryfie
Hiszpańskie terytoria w Afryce Północnej | 78,557 |
3494753 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Barbara%20Nowacka | Barbara Nowacka | Barbara Anna Nowacka (ur. 10 maja 1975 w Warszawie) – polska działaczka polityczna i feministyczna, z wykształcenia informatyczka. W latach 2015–2017 współprzewodnicząca partii Twój Ruch, od 2016 przewodnicząca ugrupowania Inicjatywa Polska (od 2019 partii, wcześniej jedynie stowarzyszenia). W 2016 znalazła się na corocznej liście FP Top 100 Global Thinkers czasopisma „Foreign Policy”. Posłanka na Sejm IX i X kadencji.
Życiorys
Rodzina i życie prywatne
Jest wnuczką Witolda Nowackiego. Jej matka Izabela Jaruga-Nowacka zajmowała się działalnością polityczną, pełniła m.in. funkcję ministra i wicepremiera; zginęła w 2010 w katastrofie polskiego Tu-154 w Smoleńsku. Jej ojciec Jerzy Nowacki został rektorem Polsko-Japońskiej Akademii Technik Komputerowych. Jako nastolatka brała udział w realizacji programu telewizyjnego dla młodzieży 5-10-15.
Wraz z partnerem Maciejem wychowuje syna i córkę.
Wykształcenie i działalność zawodowa
W 2006 uzyskała tytuł zawodowy inżyniera w zakresie informatyki w Polsko-Japońskiej Akademii Technik Komputerowych, a w 2013 tytuł zawodowy magistra na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego. W 2014 została absolwentką studiów typu MBA we Francuskim Instytucie Zarządzania. Zawodowo związała się z uczelnią zarządzaną przez ojca – objęła stanowisko jej kanclerza.
Działalność społeczna i polityczna
Od 1993 działała w telefonie zaufania prowadzonym przez Federację na Rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Była członkinią (od 1997) i od 2000 wiceprzewodniczącą młodzieżówki Unii Pracy (Federacji Młodych UP), w latach 2001–2005 należała do samej UP. W 2005 była współzałożycielką Młodych Socjalistów. Zasiadła wówczas też w radzie krajowej założonej przez jej matkę partii Unia Lewicy III RP, z której wystąpiła w 2006. Po śmierci matki w 2010 została współzałożycielką i wiceprezesem zarządu Fundacji im. Izabeli Jarugi-Nowackiej.
W wyborach do Parlamentu Europejskiego w maju 2014 bez powodzenia ubiegała się o mandat eurodeputowanej, otwierając listę Europy Plus w okręgu lubelskim (uzyskała 10 290 głosów). W lipcu stanęła na czele think tanku Twojego Ruchu „Plan Zmian”, a w listopadzie tego samego roku wstąpiła do TR. Od czerwca 2015 kierowała zespołem mającym przygotować komitet wyborczy ugrupowań lewicowych w wyborach parlamentarnych. W tym samym miesiącu została współprzewodniczącą Twojego Ruchu, dołączając do Janusza Palikota po wprowadzeniu do statutu tej partii parytetowego przywództwa.
W wyborach parlamentarnych w 2015 była liderką koalicji wyborczej Zjednoczona Lewica i jej kandydatką do Sejmu w okręgu warszawskim. Zdobyła 75 813 głosów, lecz nie uzyskała mandatu, ponieważ ZL nie przekroczyła progu wyborczego. W lutym 2016 współtworzyła stowarzyszenie Inicjatywa Polska, którego została przewodniczącą.
W grudniu 2016 amerykańskie czasopismo „Foreign Policy” umieściło Barbarę Nowacką, wraz z Agnieszką Dziemianowicz-Bąk, na liście FP Top 100 Global Thinkers, uzasadniając to ich udziałem w organizacji czarnego protestu przeciwko projektom zaostrzenia prawa antyaborcyjnego w Polsce. W styczniu 2017 wraz z komitetem inicjatywy ustawodawczej „Ratujmy Kobiety” otrzymała międzynarodową nagrodę „Dla wolności kobiet” im. Simone de Beauvoir „za działania w ochronie praw kobiet i sprzeciwu wobec próbom wprowadzenia całkowitego zakazu aborcji”. W czerwcu 2017 wystąpiła z Twojego Ruchu. W lipcu 2017 została pełnomocniczką komitetu „Ratujmy Kobiety 2017”, postulującego projekt ustawy m.in. liberalizującej ustawodawstwo dotyczące aborcji i wprowadzającej ograniczenia w organizowaniu zgromadzeń przeciwnych ustawie.
We wrześniu 2018 przystąpiła wraz ze swoim stowarzyszeniem do Koalicji Obywatelskiej. W czerwcu 2019 Inicjatywa Polska została zarejestrowana jako partia polityczna, w której Barbara Nowacka objęła funkcję przewodniczącej. W wyborach parlamentarnych w 2019 otwierała listę Koalicji Obywatelskiej w okręgu gdyńskim. Uzyskała mandat posłanki IX kadencji, otrzymując 88 833 głosy. Zdobyła wówczas najlepszy wynik indywidualny w okręgu, pokonując startującego z pierwszego miejsca PiS Marcina Horałę o ponad 2,5 tysiąca głosów. W wyborach w 2023 z powodzeniem ubiegała się o poselską reelekcję, otrzymując 139 524 głosów (co ponownie stanowiło najlepszy indywidualny wynik w okręgu gdyńskim).
Wyniki wyborcze
Poglądy
Barbara Nowacka deklaruje się jako zwolenniczka prawa do aborcji, a także finansowanego przez państwo zapłodnienia pozaustrojowego dostępnego również dla samotnych kobiet. Opowiada się za przyznaniem parom jednopłciowym prawa do adopcji dzieci. Przyczyn postaw rasistowskich i uprzedzeń ksenofobicznych upatruje w nierównościach społecznych.
Odznaczenia
Kawaler Orderu Narodowego Zasługi – Francja, 2020
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Absolwenci Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego
Ludzie urodzeni w Warszawie
Politycy Inicjatywy Polska
Politycy Twojego Ruchu
Politycy Unii Pracy
Polskie feministki i feminiści
Posłowie z okręgu Gdynia
Polacy odznaczeni Orderem Narodowym Zasługi (Francja)
Urodzeni w 1975
Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji | 77,789 |
5441048 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Liga%20Konferencji%20Europy%20UEFA%20%282023/2024%29 | Liga Konferencji Europy UEFA (2023/2024) | Liga Konferencji Europy UEFA 2023/2024 – 3. sezon trzecich w hierarchii i pod względem prestiżu europejskich, klubowych rozgrywek piłkarskich federacji zrzeszonych w UEFA.
Finał Ligi Konferencji Europy 2023/2024 zostanie rozegrany na OPAP Arena w Atenach 29 maja 2024 roku.
Zwycięzca edycji 2023/2024 zakwalifikuje się do Ligi Europy w sezonie 2024/2025.
Rozgrywki składają się z 3 części:
fazy kwalifikacyjnej podzielonej na:
ścieżkę ligową (4 rundy),
ścieżkę mistrzowską (3 rundy),
fazy grupowej,
fazy pucharowej.
Format rozgrywek i podział miejsc
Zachowany został format rozgrywek z poprzedniego sezonu. Miejsca dla federacji zostaną rozdzielane poprzez współczynnik ligowy UEFA z sezonu 2021/22. W edycji 2023/2024 Ligi Konferencji Europy może wziąć udział 177 zespołów z 54 federacji piłkarskich zrzeszonych w UEFA (poza Rosją, z powodu przeprowadzanej przez nią inwazji na Ukrainę).
Szczegółowy podział miejsc
Poniższa tablica pokazuje listę szczegółowego podziału miejsc
Uczestnicy
Wykaz rundy dla zespołów z danego miejsca w danej lidze.
Oznaczenia:
L2, L3, L4, L5, L6 – drużyny, który zajęły odpowiednie miejsca w ligach krajowych,
PK – zdobywca pucharu krajowego,
PL – zdobywca pucharu ligi,
P-O – drużyny, które awansowały z play-offów w swoich ligach,
SZ – drużyny, które awansowały poprzez zwycięstwo w sezonie zasadniczym,
LE4 – drużyny, które przegrały swoje mecze w rundzie play-off Ligi Europy,
LE3M – drużyny, które przegrały swoje mecze w III rundzie kwalifikacji Ligi Europy dla mistrzów,
LE3L – drużyny, które przegrały swoje mecze w III rundzie kwalifikacji Ligi Europy dla niemistrzów,
LM1 – drużyny, które przegrały swoje mecze w I rundzie kwalifikacji Ligi Mistrzów,
LM RW – drużyny, które przegrały swoje mecze w rundzie wstępnej kwalifikacji Ligi Mistrzów,
LE FG – drużyny, które zajęły trzecie miejsca w swoich grupach w fazie grupowej Ligi Europy.
Terminarz
Poniżej przedstawiono terminarz rozgrywek (wszystkie losowania, z wyjątkiem losowania fazy grupowej, odbędą się w siedzibie UEFA w Nyonie).
Faza kwalifikacyjna
I runda kwalifikacyjna
Do startu w I rundzie kwalifikacyjnej uprawnione były 62 drużyny, z czego 31 było rozstawionych.
II runda kwalifikacyjna
Od tej rundy turniej kwalifikacyjny został podzielony na 2 części – ścieżkę mistrzowską i ścieżkę ligową:
do startu w II rundzie kwalifikacyjnej w ścieżce mistrzowskiej uprawnionych było 16 drużyn (13 z I rundy kwalifikacji Ligi Mistrzów i 3 z rundy wstępnej kwalifikacji Ligi Mistrzów), z czego 8 było rozstawionych, dwie drużyny otrzymały wolny los w tej rundzie;
do startu w II rundzie kwalifikacyjnej w ścieżce ligowej uprawnionych było 90 drużyn (w tym 31 z poprzedniej rundy), z czego 45 było rozstawionych.
|-
!colspan=6|Ścieżka mistrzowska
|-
!colspan=6|Ścieżka ligowa
III runda kwalifikacyjna
W tej rundzie kwalifikacji utrzymany został podział na 2 ścieżki – mistrzowską i ligową:
do startu w III rundzie kwalifikacyjnej w ścieżce mistrzowskiej uprawnionych było 10 drużyn (8 z poprzedniej rundy oraz 2 z I rundy kwalifikacji Ligi Mistrzów, które otrzymały tzw. wolny los);
do startu w III rundzie kwalifikacyjnej w ścieżce ligowej uprawnione były 54 drużyny (w tym 45 z poprzedniej rundy), z czego 27 było rozstawionych.
|-
!colspan=6|Ścieżka mistrzowska
|-
!colspan=6|Ścieżka ligowa
Runda play-off
W tej rundzie kwalifikacji utrzymany został podział na 2 ścieżki – mistrzowską i ligową:
do startu w rundzie play-off w ścieżce mistrzowskiej uprawnionych było 10 drużyn (5 z poprzedniej rundy oraz 5 z III rundy kwalifikacji Ligi Europy w ścieżce mistrzowskiej), z czego 5 było rozstawionych;
do startu w rundzie play-off w ścieżce ligowej uprawnione były 34 drużyny (w tym 27 z poprzedniej rundy oraz 2 z III rundy kwalifikacji Ligi Europy w ścieżce ligowej), z czego 17 było rozstawionych.
|-
!colspan=6|Ścieżka mistrzowska
|-
!colspan=6|Ścieżka ligowa
Faza grupowa
Losowanie odbyło się 1 września 2023 roku w Monako. Do startu w fazie grupowej uprawnione są 32 drużyny (22 zwycięzców rundy play-off Ligi Konferencji Europy i 10 przegranych rundy play-off Ligi Europy, które rozegrają spotkania systemem każdy z każdym u siebie i na wyjeździe. W trakcie losowania zespoły były rozdzielone na 4 koszyki według współczynnika UEFA, następnie rozlosowane i podzielone na 8 grup po 4 drużyny każda. Do jednej grupy nie mogły trafić drużyny z tego samego koszyka i federacji.
Zasady ustalania kolejności w tabeli:
liczba zdobytych punktów w całej rundzie;
liczba punktów zdobyta w meczach bezpośrednich;
różnica bramek w meczach bezpośrednich;
różnica bramek w całej rundzie;
liczba zdobytych bramek w całej rundzie;
liczba zdobytych bramek na wyjeździe w całej rundzie;
liczba zwycięstw w całej rundzie;
liczba zwycięstw na wyjeździe w całej rundzie;
punkty dyscyplinarne (czerwona kartka - 3 punkty, żółta kartka - 1 punkt);
współczynnik drużyny z poprzednich 5 sezonów.
Grupa A
Grupa B
Grupa C
Grupa D
Grupa E
Grupa F
Grupa G
Grupa H
Faza pucharowa
Do startu w fazie pucharowej uprawnione są 24 drużyny:
8 zwycięzców fazy grupowej Ligi Konferencji Europy,
8 drużyn, które zajęły 2. miejsca w fazie grupowej Ligi Konferencji Europy,
8 drużyn, które zajęły 3. miejsca w fazie grupowej Ligi Europy.
Do dalszych etapów turnieju przechodzą zwycięzcy poszczególnych dwumeczów.
Zakwalifikowane drużyny
W play-offach zespoły, które zajęły 2. miejsca w swoich grupach w Lidze Konferencji Europy zostaną rozlosowane przeciwko zespołom, które zajęły 3. miejsca w swoich grupach w Lidze Europy. Zwycięzcy grup z Ligi Konferencji Europy nie uczestniczą w play-offach i mają automatyczny awans do 1/8 finału.
Play-offy
Losowanie par tej rundy odbędzie się 18 grudnia 2023 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 15 lutego, a rewanże 22 lutego 2024.
1/8 finału
W tej rundzie zwycięzcy grup Ligi Konferencji Europy zostaną rozlosowani przeciwko zwycięzcom dwumeczów play-offów. Losowanie par tej rundy odbędzie się 23 lutego 2024 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 7 marca, a rewanże 14 marca 2024.
Ćwierćfinały
Od tej rundy drużyny rywalizujące ze sobą w parach losowane są niezależnie od kraju z którego pochodzą, a także grupy w której występowały. Losowanie par tej rundy odbędzie się 15 marca 2024 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 11 kwietnia, a rewanże 18 kwietnia 2024.
Półfinały
Losowanie par tej rundy odbędzie się 15 marca 2024 roku. Pierwsze mecze zostaną rozegrane 2 maja, a rewanże 9 maja 2024.
Finał
Klasyfikacja strzelców
Nie wliczono bramek z kwalifikacji i play-off.Stan na 26 października 2023 roku
Zobacz też
Liga Mistrzów UEFA (2023/2024)
Liga Europy UEFA (2023/2024)
Uwagi
Przypisy
Liga Konferencji Europy UEFA (2023/2024) | 77,771 |
2964927 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Dawid%20Podsiad%C5%82o | Dawid Podsiadło | Dawid Henryk Podsiadło (ur. 23 maja 1993 w Dąbrowie Górniczej) – polski piosenkarz, kompozytor oraz autor tekstów. Wokalista zespołu Curly Heads.
W 2012 zwyciężył w finale drugiej edycji programu telewizyjnego X Factor. W 2013 wydał debiutancki album pt. Comfort and Happiness, który dotarł do 1. miejsca polskiej listy sprzedaży i rozszedł się ponad 150 tys. egzemplarzy, dzięki czemu zdobył status diamentowej płyty i został najlepiej sprzedającym się albumem w Polsce w 2013. W 2015 wydał drugi album pt. Annoyance and Disappointment, który również dotarł do 1. miejsca OLiS oraz sprzedał się w ponad 150 tys. sztuk, zdobywając status diamentowy. W 2018 wydał trzeci album pt. Małomiasteczkowy, z którym trzeci raz z rzędu zagościł na 1. miejscu OLiS. Łącznie sprzedał ponad 600 tys. płyt w Polsce.
Był 18 razy nominowany do nagród Fryderyków, z czego 12-krotnie wygrywał plebiscyt.
Życiorys
Wczesne lata
Urodził się i wychował w Dąbrowie Górniczej, gdzie uczęszczał do I Liceum Ogólnokształcącego im. Waleriana Łukasińskiego. Rozwijał umiejętności muzyczne w lokalnej Szkole Muzycznej im. Michała Spisaka I stopnia (w klasie puzonu Grzegorza Pytlika) oraz w Młodzieżowym Ośrodku Pracy Twórczej.
Mając 12 lat, wystąpił z piosenką zespołu Myslovitz „Długość dźwięku samotności” w amatorskim konkursie muzycznym w Tunezji, gdzie akurat spędzał wakacje z rodzicami.
Kariera
W 2011 wystartował w pierwszej edycji programu X Factor, w której odpadł na tzw. bootcampie, czyli w drugim etapie eliminacji. Następnie ze swoim zespołem Curly Heads brał udział w przesłuchaniach do programu Mam talent!, jednak nie przeszli do kolejnego etapu, a Podsiadło nie zgodził się na samodzielny awans do drugiej rundy. W 2012 ponownie wystartował w X Factorze i tym razem dotarł do odcinka finałowego, w którym decyzją telewidzów został laureatem drugiej edycji programu. W finale wykonał m.in. piosenkę Katie Melui „Better Than a Dream” w duecie z artystką.
W maju 2013, nakładem wytwórni płytowej Sony Music Entertainment Poland, ukazał się jego debiutancki album studyjny pt. Comfort and Happiness, który w pierwszym tygodniu po premierze uplasował się na 1. miejscu w zestawieniu OLiS. W czerwcu otrzymał dwie nominacje do nagrody Eska Music Awards w kategoriach: najlepszy artysta oraz najlepszy artysta w sieci. 2 czerwca na warszawskim Torwarze wystąpił jako support przed koncertem Lany Del Rey. 3 lipca zaśpiewał na Tent Stage podczas 12. edycji Open’er Festival w Gdyni, a 9 sierpnia był jednym z wykonawców na festiwalu Coke Live Music w Krakowie. We wrześniu został nominowany do nagrody Europejskiej Nagrody Muzycznej MTV dla najlepszego polskiego wykonawcy, a pod koniec 2013 – do Paszportów „Polityki” w dziedzinie muzyki popularnej. W lutym 2014 otrzymał cztery Fryderyki, a w marcu został laureatem nagrody Wiktora dla gwiazdy piosenki. Miesiąc później otrzymał dwie nominacje do Superjedynek, odbywających się w ramach Krajowego Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu, w kategoriach: SuperArtysta i SuperAlbum (za Comfort and Happiness). W maju wystąpił w koncercie TOP na TOPtrendy 2014 wśród 10 artystów z największą liczbą sprzedanych płyt w poprzedzającym roku w Polsce; z albumem Comfort and Happiness zajął pierwsze miejsce w klasyfikacji generalnej. W sierpniu poinformował, że poza granicami kraju będzie posługiwał się anglojęzycznym pseudonimem David Ross. W grudniu dołączył do zespołu radiowej Czwórki, w której prowadził audycję Podsiadówka. 29 maja 2015 otrzymał Bursztynowego Słowika podczas koncertu Polsat SuperHit Festiwal 2015.
We wrześniu 2015 poinformował o nadchodzącej premierze drugiej płyty. 9 września wydał pierwszy singiel z albumu – „W dobrą stronę”, który zajął pierwsze miejsce na liście Airplay i dotarł na szczyt większości list przebojów radiowych w Polsce. Singel również pokrył się statusem diamentowym. 6 listopada 2015 ukazał się album Annoyance and Disappointment, który wkrótce zadebiutował na pierwszym miejscu listy OLiS. Wydawnictwo do 2018 sprzedało się w nakładzie ponad 150 tys. egzemplarzy, zdobywając status diamentowy. Album był piątą najlepiej sprzedającą się płytą w Polsce w 2015, ponadto był nominowany do Fryderyków 2016 w kategorii Album roku pop, a utwór „W dobrą stronę” został nominowany do Fryderyków w kategorii Utwór roku oraz Teledysk roku, w której wygrał. 3 marca 2016 wydał singel „Forest”, który po pewnym czasie został certyfikowany złotem. 17 czerwca wydał trzeci singel, „Pastempomat”. Utwór uplasował się na 46. miejscu na liście Airplay i zdobył status potrójnej platyny. 26 sierpnia 2016 podczas gali Eska Music Awards 2016 otrzymał statuetkę w kategorii Najlepszy artysta. Na początku października 2016 zaprezentował utwór „Tapety”, a niedługo później rozszerzoną wersję albumu Annoyance and Disappointment. Piątym i ostatnim singlem promującym album została piosenka „Where Did Your Love Go?”, którą wydał do promocji radiowej na początku grudnia 2016. Pod koniec roku ogłosił zawieszenie kariery, polegające m.in. na rocznej przerwie od grania koncertów.
6 czerwca 2018 powrócił na rynek teledyskiem do piosenki „Małomiasteczkowy”, który został pierwszym singlem z jego trzeciego albumu oraz dotarł na szczyt listy Airplay i większości list przebojów radiowych w Polsce. 19 października 2018 zadebiutował jako prowadzący audycję Małomiasteczkowy program na antenie radia RMF FM. 5 października opublikował singel „Nie ma fal”, z którym dotarł do trzeciego miejsca na liście Airplay oraz pierwszego miejsca na większości list przebojów radiowych w Polsce. 19 października wydał album pt. Małomiasteczkowy, z którym zadebiutował na pierwszym miejscu listy OLiS i który w kilka dni po premierze sprzedał się w nakładzie ponad 30 tys. egzemplarzy, zdobywając status platynowej płyty; do stycznia 2019 album rozszedł się w nakładzie ponad 120 tys. egzemplarzy. W ramach promocji płyty odbył serię koncertów pod hasłem Małomiasteczkowa trasa, która obejmowała występy w głównych miastach Polski. Po zakończeniu trasy wyruszył w kolejną, Wielkomiejski Tour, tym razem odwiedzając mniejsze miejscowości. W maju 2019 wraz z Taco Hemingwayem ogłosił koncert na Stadionie Narodowym w Warszawie. Wydarzenie zdobyło duży rozgłos, a w niemal trzy godziny wyprzedano wszystkie bilety, ponad 60 tysięcy miejsc, co pozwoliło zapełnić cały stadion. Tym samym pobili rekord Polski i sprzedali więcej biletów, niż Metallica czy Coldplay. Również w 2019 został współproducentem filmu (Nie)znajomi.
W maju 2020, podczas trwania pandemii COVID-19, wziął udział w akcji #hot16challenge2, promującej zbiórkę funduszy na rzecz personelu medycznego. Od 2021 razem z Radosławem Kotarskim prowadzi podcast Podsiadło Kotarski Podcast o tematyce szeroko pojętej popkultury. W tym samym roku wraz z Darią Zawiałow i Vito Bambino wszedł w skład supergrupy Męskie Granie Orkiestra 2021, z którą nagrał singiel „I Ciebie też, bardzo” promujący festiwal Męskie Granie 2021. W czerwcu 2022 zapowiedział trasę koncertową Postprodukcja Tour, na której będzie promował swój nowy album pt. Lata dwudzieste. Singlem przewodnim z płyty jest „Post”, który został opublikowany 24 czerwca 2022 na platformach streamingowych.
Poglądy
Deklaruje się jako ateista. Jest krytykiem polskiego Kościoła katolickiego i planuje dokonać aktu apostazji.
Jest przeciwnikiem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z października 2020 roku zaostrzającego regulacje prawne dotyczące przerywania ciąży w Polsce.
W teledysku do utworu "Trofea" skrytykował decyzję rządu w sprawie masowego odstrzału dzików.
Nagrody i wyróżnienia
Dyskografia
Albumy studyjne
Comfort and Happiness (2013)
Annoyance and Disappointment (2015)
Małomiasteczkowy (2018)
Lata dwudzieste (2022)
Trasy koncertowe
2013–2014: Comfort and Happiness Tour
2016: Son of Analog Tour
2016: Andante Cantabile Tour
2018: Małomiasteczkowa Trasa
2019: Wielkomiejski Tour
2020: Leśna muzyka
2022: Postprodukcja Tour
2023: Przed i po Tour
Filmografia
Aktor
2013: Zabicie ciotki – etiuda szkolna
2020: Król – dwie role: kolega Emilii; piosenkarz u Glajszmitki (odc. 6)
2021: The Office PL – jako on sam
Producent
2019: (Nie)znajomi – koproducent
2022: Johnny – koproducent
Źródło
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Dawida Podsiadły
Przypisy
Urodzeni w 1993
Polscy wokaliści popowi
Polscy wokaliści rockowi
Zdobywcy diamentowych płyt
Uczestnicy polskiej edycji X Factor
Laureaci nagrody Wiktory
Laureaci Fryderyków
Ludzie urodzeni w Dąbrowie Górniczej | 77,754 |
5520510 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Fagata | Fagata | Fagata, właśc. Agata Fąk (ur. 24 sierpnia 2000 w Koninie) – polska influencerka, raperka, piosenkarka oraz freak fighterka.
Życiorys
Urodziła się 24 sierpnia 2000 roku w Koninie. Ma młodszą siostrę. Wychowywała się w Ślesinie w województwie wielkopolskim.
Fagata zyskała szerszą popularność w 2020 roku za sprawą nieformalnego związku z youtuberem Stuartem Burtonem, założycielem grupy Team X. W grudniu 2020 roku szeroko komentowane w mediach internetowych było zakończenie przez nią współpracy z internetowym twórcą Łukaszem „Kamerzystą” Wawrzyniakiem, któremu miała zdemolować nieruchomość.
W 2022 roku wspólnie z firmą Yummers reklamowała płatki śniadaniowe.
W grudniu 2022 roku wydała singiel muzyczny „Onlyfans”. W lutym 2023 roku uzyskała certyfikat złotej płyty za singiel „Wielka szkoda”, który nagrała z raperem Diho.
Kariera freak show fight
13 grudnia 2021 roku federacja High League organizująca tzw. freak fighty ogłosiła walkę Fąk z influencerką Lexy Chaplin. 5 lutego 2022 roku podczas gali High League 2 w Tauron Arenie Kraków Fąk przegrała poprzez techniczny nokaut Chaplin w pierwszej rundzie.
14 maja 2022 roku zawalczyła z Moniką Kociołek na gali Fame MMA 14 w Tauron Arenie Kraków. Zwyciężyła w trzeciej rundzie po jednogłośnej decyzji sędziów.
10 grudnia 2022 roku podczas gali High League 5 w łódzkiej Atlas Arenie zawalczyła z influencerką Natalią Kaczmarczyk, znaną jako Natsu. Pokonała rywalkę w trzeciej rundzie po jednogłośnej decyzji sędziów.
Lista walk freak show fight
MMA
Kick-boxing
Kontrowersje
W października 2023 na platformie YouTube opublikowano filmy pt. „Mroczna tajemnica Stuu i youtuberów: Pandora Gate (Boxdel, Dubiel, Fagata)” oraz „Mroczna przeszłość polskiego Youtuba”, w których Sylwester Wardęga i Mikołaj Tylko (Konopskyy) ujawnili pandoragate, seksaferę powiązaną z zarzutami o pedofilię. Fąk w obu produkcjach została ukazana jako osoba zatajająca incydenty kolegów-youtuberów z nieletnimi. Celebrytka kilkukrotnie odcinała się od tej narracji.
Życie prywatne
W 2020 roku jej chłopakiem był Stuart Burton, założyciel internetowej grupy Team X. Jej drugim chłopakiem był internetowy patostreamer Kamerzysta, ich związek jednak się zakończył w grudniu 2020 roku.
Kariera
Single
Uwagi
Przypisy
Urodzeni w 2000
Ludzie urodzeni w Koninie
Polskie raperki
Zdobywcy złotych płyt
Polskie osobowości YouTube
Polskie osobowości TikToka
Freak fighterzy | 77,560 |
6417 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Uk%C5%82ad%20S%C5%82oneczny | Układ Słoneczny | Układ Słoneczny – układ planetarny w Drodze Mlecznej, składający się ze Słońca i powiązanych z nim grawitacyjnie ciał niebieskich: ośmiu planet, co najmniej 205 ich księżyców, pięciu planet karłowatych i miliardów (a być może nawet bilionów) małych ciał, do których zalicza się planetoidy, komety i meteoroidy, a także pył międzyplanetarny.
Zbadane regiony Układu Słonecznego zawierają, licząc od Słońca: cztery planety skaliste (Merkury, Wenus, Ziemia, Mars), pas planetoid składający się z małych skalistych ciał, cztery zewnętrzne gazowe olbrzymy (Jowisz, Saturn, Uran, Neptun) oraz drugi pas składający się z obiektów skalno-lodowych, tak zwany Pas Kuipera. Za Pasem Kuipera znajduje się dysk rozproszony, dużo dalej heliopauza i w końcu hipotetyczny Obłok Oorta. Pięć obiektów zaliczonych do klasy planet karłowatych to: Ceres (największy obiekt w pasie planetoid), Pluton (do 24 sierpnia 2006 roku uznawany za 9. planetę Układu), Haumea, Makemake (drugi co do wielkości obiekt w Pasie Kuipera) i Eris (największy znany obiekt w dysku rozproszonym).
Sześć z ośmiu planet i cztery z planet karłowatych mają naturalne satelity, zwane księżycami. Każda z planet zewnętrznych jest otoczona pierścieniami złożonymi z ziaren lodowych i pyłu kosmicznego. Wszystkie planety, z wyjątkiem Ziemi i Urana (który zawdzięcza nazwę greckiemu bóstwu Uranosowi), noszą imiona bóstw z mitologii rzymskiej.
Szacuje się, że formowanie się i ewolucja Układu Słonecznego rozpoczęły się 4,6 miliarda lat temu, gdy na skutek grawitacyjnego zapadnięcia się części niestabilnego obłoku molekularnego rozpoczął się proces formowania Słońca i innych gwiazd. Układ wciąż podlega ewolucyjnym i chaotycznym zmianom i nie będzie istniał wiecznie w obecnej postaci. Za około 4 miliardy lat rozpocznie się zderzenie Galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną, a w ciągu około 5 miliardów lat Słońce wielokrotnie się powiększy, stając się czerwonym olbrzymem, co doprowadzi do zniszczenia planet wewnętrznych, w tym Ziemi. Modele ewolucji gwiazd przewidują, że następnie Słońce odrzuci swoje zewnętrzne warstwy jako mgławicę planetarną i przekształci się w białego karła, którego temperatura i jasność będą stopniowo spadać, aż do przekształcenia w nieświecącego czarnego karła.
Terminologia
Obiekty orbitujące wokół Słońca są podzielone na trzy grupy: planety, planety karłowate i małe ciała Układu Słonecznego.
Astronomowie zwykle mierzą odległości w Układzie Słonecznym w jednostkach astronomicznych (skrót: au lub j.a.). Jedna jednostka astronomiczna to średnia odległość pomiędzy Ziemią a Słońcem, czyli około km. Przykładowo Pluton jest odległy średnio o około 39,4 au od Słońca, podczas gdy Jowisz krąży po orbicie w średniej odległości około 5,2 au od Słońca. Jeden rok świetlny, jednostka używana do wyrażania odległości międzygwiazdowych, to około au.
Nieformalnie Układ Słoneczny jest czasami dzielony na oddzielne strefy. Wewnętrzny Układ Słoneczny zawiera cztery planety skaliste i główny pas planetoid. Czasami definiuje się zewnętrzny Układ Słoneczny jako obejmujący wszystko poza pasem planetoid. Od czasu odkrycia Pasa Kuipera, niektórzy używają tego określenia dla obszaru poza orbitą Neptuna, a wtedy gazowe olbrzymy stanowią „strefę środkową”.
Planeta
Jest to ciało niebieskie, które znajduje się na orbicie wokół Słońca, ma wystarczającą masę, aby własną grawitacją pokonać siły spoistości ciała stałego tak, aby wytworzyć kształt odpowiadający równowadze hydrostatycznej (prawie kulisty) i wyczyścić przestrzeń w pobliżu swojej orbity.
Planeta karłowata
Jest to ciało niebieskie, które znajduje się na orbicie wokół Słońca, ma wystarczającą masę, aby własną grawitacją pokonać siły ciała stałego tak, aby wytworzyć kształt odpowiadający równowadze hydrostatycznej (prawie kulisty), nie wyczyściło jednak przestrzeni w pobliżu swojej orbity, oraz nie jest satelitą.
Wszystkie pozostałe obiekty okrążające Słońce, oprócz satelitów, powinny być określane wspólnie jako „małe ciała Układu Słonecznego”.
Powstanie i ewolucja
Układ Słoneczny powstał około 4,6 miliarda lat temu z zagęszczenia obłoku molekularnego. Owa stosunkowo rzadka chmura gazu (przede wszystkim wodoru i helu) i pyłu kosmicznego o średnicy kilku lat świetlnych zapadła się grawitacyjnie – prawdopodobnie pod wpływem jakiegoś zaburzenia zewnętrznego, związanego na przykład z niedalekim wybuchem supernowej. Kurczeniu się obłoku odpowiadało zwiększanie się gęstości, szczególnie w centrum, oraz formowanie się wirującego coraz szybciej dysku protoplanetarnego o średnicy około 200 au. Centralny obiekt dysku – protogwiazda – w końcu przekształcił się w Słońce, a w otaczającym je dysku powstały poszczególne ciała niebieskie: przede wszystkim planety, ale także i pozostałe składniki Układu Słonecznego. Pierwotny Układ Słoneczny różnił się od obecnego: planety krążyły po innych orbitach i było w nim znacznie więcej małych ciał, pyłu międzyplanetarnego oraz resztek gazu. Promieniowanie świetlne i wiatr słoneczny wyczyściły Układ z gazu i pyłu. Wiele małych ciał Układu zderzyło się z dużymi ciałami lub zostało z niego wyrzuconych. Zderzenia, jak i wzajemne oddziaływania ciał, zmieniały parametry orbit. Proces ten, choć znacznie ograniczony, trwa w dalszym ciągu. Oddziaływania wprowadzają perturbacje do orbit planet i mniejszych ciał Układu. Zmiany te są trudne do dokładnego przewidzenia, szczególnie dla mniejszych ciał Układu Słonecznego, dlatego określa się, że mają charakter chaosu deterministycznego. Zmiany te dzieli się na zmiany potencjalne, zachowujące sumę energii ciał, jak i niepotencjalne, w których ruch jest hamowany głównie przez siły pływowe.
Astronomowie przewidują, że pomimo tych zmian Układ Słoneczny w obecnej postaci nie ulegnie drastycznym zmianom, dopóki Słońce nie przemieni całego wodoru w jądrze w hel i, przechodząc w kolejną fazę, zmieni się z gwiazdy ciągu głównego w czerwonego olbrzyma. Wówczas Słońce znacznie zwiększy swą średnicę, pochłaniając najbliższe mu planety, w tym prawdopodobnie także Ziemię.
Struktura
Centrum Układu Słonecznego stanowi Słońce, gwiazda ciągu głównego typu widmowego G2, która zawiera 99,86% znanej masy Układu i dominuje w nim grawitacyjnie. Jowisz i Saturn, dwa największe ciała orbitujące wokół Słońca, stanowią więcej niż 90% pozostałej masy układu.
Większość orbit dużych ciał krążących wokół Słońca położona jest blisko płaszczyzny orbity ziemskiej, zwanej ekliptyką, podczas gdy orbity komet i obiektów Pasa Kuipera są zwykle nachylone pod większym kątem do ekliptyki.
Wszystkie planety i większość innych ciał okrążają Słońce zgodnie z kierunkiem jego własnej rotacji (przeciwnej do wskazówek zegara, patrząc z góry na biegun północny Słońca). Istnieją też wyjątki takie jak Kometa Halleya.
Orbitalny ruch ciał niebieskich obiegających Słońce opisał Jan Kepler, formułując prawa ruchu planet. Według I prawa Keplera każde ciało krąży (w przybliżeniu) po elipsie, a Słońce leży w jednym z ognisk tej elipsy. Im bliżej Słońca znajduje się ciało, tym szybciej się porusza. Orbity planet są zbliżone do okręgu, jednak wiele komet, planetoid i obiektów Pasa Kuipera krąży po silnie wydłużonych elipsach, a ich odległość od Słońca zmienia się w trakcie obiegu. Maksymalne zbliżenie do Słońca nazywane jest peryhelium, a największe oddalenie – aphelium.
Ze względu na ogromne różnice w stosunkach odległości wiele wizualizacji Układu Słonecznego ukazuje orbity planet w podobnych do siebie odległościach. W rzeczywistości, z kilkoma wyjątkami, im dalej od Słońca krąży planeta lub pas planetoid, tym bardziej rośnie odległość pomiędzy jej orbitą a orbitą poprzedniego ciała. Na przykład Wenus jest średnio o 0,33 au dalej niż Merkury, podczas gdy Saturn – o 4,3 au dalej niż Jowisz, a Neptun – o 10,5 au dalej niż Uran. Podejmowano próby określenia związku pomiędzy tymi odległościami (patrz: Reguła Titiusa-Bodego), jednak żadna tego typu teoria nie znalazła wytłumaczenia i nie została zaakceptowana.
Słońce
Duża masa Słońca umożliwiła uzyskanie wystarczająco wysokiej temperatury, by mogła zachodzić reakcja termojądrowa, uwalniająca ogromne ilości energii, która jest wysyłana w przestrzeń w większości jako promieniowanie elektromagnetyczne, w tym światło widzialne.
Gwiazdy porządkuje się na diagramie Hertzsprunga-Russella, na którym umieszcza się je według jasności absolutnej i temperatury powierzchni.
Słońce jest klasyfikowane jako umiarkowanie duży żółty karzeł, jednak ta nazwa może być myląca, ponieważ – w porównaniu do innych gwiazd w Galaktyce – Słońce jest raczej duże i jasne. Większość gwiazd na diagramie Hertzsprunga-Russella położona jest w obszarze nazywanym ciągiem głównym; Słońce leży właśnie pośrodku tego obszaru. Gwiazdy jaśniejsze i gorętsze od Słońca występują rzadko. Gwiazdy ciemniejsze i chłodniejsze są powszechne.
Miejsce Słońca w ciągu głównym określa je jako gwiazdę w „sile wieku”. Nie wyczerpało ono jeszcze zapasu wodoru niezbędnego do reakcji termojądrowej. W miarę postępowania przemiany wodoru w hel Słońce staje się coraz jaśniejsze. We wcześniejszych etapach życia gwiazdy, jasność Słońca wynosiła 75% obecnej jasności.
Obliczenia dotyczące stosunku wodoru i helu wskazują, że jest ono mniej więcej w połowie swojego życia jako gwiazda ciągu głównego. W końcu, za około pięć miliardów lat, Słońce zacznie się znacznie szybciej zmieniać i opuści ciąg główny – stanie się znacznie większe i chłodniejsze (czerwieńsze), zmieniając się w czerwonego olbrzyma. Wówczas jego jasność absolutna będzie kilka tysięcy razy większa od obecnej, ale temperatura jego powierzchni będzie niższa niż obecnie.
Słońce jest gwiazdą I populacji; narodziło się w późniejszych etapach ewolucji Wszechświata. Zawiera więcej pierwiastków cięższych od wodoru i helu, czyli tzw. „metali” (mówiąc w żargonie astronomicznym) niż starsze gwiazdy II populacji. Pierwiastki cięższe niż wodór i hel powstają tylko w jądrach gwiazd, a pierwiastki cięższe od żelaza – tylko podczas eksplozji gwiazd. Pierwsze pokolenie gwiazd (hipotetycznej III populacji i częściowo II populacji) zakończyło ewolucję w akcie eksplozji supernowej, dzięki czemu Wszechświat został wzbogacony o atomy pierwiastków ciężkich. Najstarsze gwiazdy zawierają niewiele metali, podczas gdy gwiazdy powstałe później zawierają ich więcej. Ta właśnie duża zawartość metali, jak się wydaje, zadecydowała, że Słońce wytworzyło układ planetarny, gdyż planety formują się z dysków zawierających pył kosmiczny.
Materia międzyplanetarna
Oprócz światła Słońce wyrzuca strumień naładowanych cząstek, głównie protonów i elektronów, znany jako wiatr słoneczny. Cząstki te są wyrzucane z prędkością około 1,5 miliona km/h. Strumień ten jest hamowany przez pole magnetyczne Słońca, a w dużej odległości od gwiazdy – także przez wiatr ośrodka międzygwiezdnego (galaktyczny). Ocenia się, że wiatr słoneczny sięga do odległości co najmniej 100 au. Aktywność słoneczna wpływa na intensywność wiatru słonecznego, poprzez burze magnetyczne oraz koronalne wyrzuty masy, tworząc tak zwaną „kosmiczną pogodę”.
Pole magnetyczne Ziemi chroni jej atmosferę przed wiatrem słonecznym. Wenus i Mars nie mają pola magnetycznego, dlatego wiatr słoneczny powoduje, że ich atmosfery są powoli wywiewane w przestrzeń. Interakcja wiatru słonecznego z polem magnetycznym planety tworzy zorze polarne obserwowane w pobliżu biegunów Ziemi, a także planet-olbrzymów.
Przez Układ Słoneczny przechodzi także promieniowanie kosmiczne pochodzące spoza układu. Wiatr słoneczny w obrębie heliosfery (zwłaszcza w gęstszym płaszczu) i planetarne pola magnetyczne częściowo chronią przed nim Układ Słoneczny, choć nie wiadomo, w jakim stopniu. Nie jest także znany wpływ zmian pola magnetycznego Słońca na gęstość promieniowania kosmicznego w ośrodku międzyplanetarnym.
Materia międzyplanetarna jest miejscem występowania co najmniej dwóch dyskowatych obszarów pyłu kosmicznego. Pierwszy, zodiakalny obłok pyłu, leży w wewnętrznej części Układu Słonecznego i powoduje powstawanie światła zodiakalnego. Prawdopodobnie tworzą liczne drobne ciała powstające w wyniku kolizji w pasie planetoid. Drugi rozciąga się w obszarze od około 10 au do ok. 40 au, a powstał prawdopodobnie wskutek podobnych kolizji w Pasie Kuipera.
Większe ciała niebieskie
Planety skaliste krążą blisko Słońca, mają niewielkie rozmiary i stosunkowo wysoką gęstość. Prędkość ich obrotu wokół własnej osi jest mała, mają też niewiele satelitów. Planety gazowe położone dalej od Słońca są dużo większe, mają małą gęstość, a prędkość obrotu wokół własnej osi jest większa. Każda z nich ma wiele satelitów.
Planety wewnętrzne (skaliste)
Cztery wewnętrzne planety Układu Słonecznego są planetami skalistymi, mają dużą gęstość, są zbudowane ze skał, mają najwyżej kilka księżyców lub nie mają ich w ogóle i nie mają pierścieni. Składają się w znacznej części z minerałów o wysokiej temperaturze topnienia, takich jak krzemiany, które tworzą ich skorupę oraz płaszcz, a także metali takich jak żelazo i nikiel, które tworzą ich jądra. Trzy z czterech planet wewnętrznych (Wenus, Ziemia i Mars) mają atmosferę. Na ich powierzchni występują kratery uderzeniowe oraz tektoniczne cechy ukształtowania powierzchni takie jak rowy tektoniczne i wulkany.
Merkury
Merkury (0,4 au) jest najbliższą Słońca i najmniejszą planetą (0,055 masy Ziemi). Merkury nie ma naturalnych satelitów, a jedyne znane jego cechy geologiczne oprócz kraterów uderzeniowych to obłe grzbiety i urwiska, prawdopodobnie powstałe w okresie kurczenia się jego stygnącego wnętrza we wczesnej historii planety. Merkury prawie w ogóle nie ma atmosfery, gdyż jest ona „zdmuchiwana” przez wiatr słoneczny. Nie wiadomo dokładnie jak ukształtowały się jego stosunkowo duże żelazne jądro i cienki płaszcz. Według części hipotez jego zewnętrzne warstwy zostały zdarte przez ogromne uderzenie i to spowodowało, że nie rozrósł się w pełni, będąc pod wpływem promieniowania młodego Słońca.
Wenus
Wenus (0,7 au) jest zbliżona rozmiarami do Ziemi (0,815 masy Ziemi) i podobnie jak ona, ma gruby płynny płaszcz wokół żelaznego jądra i masywną atmosferę, 90 razy gęstszą niż ziemska. Wenus nie ma naturalnych satelitów. Jest najgorętszą planetą, o temperaturze powierzchni powyżej , z powodu dużej zawartości gazów cieplarnianych w atmosferze. Nie ma ona pola magnetycznego, które mogłoby zapobiec uszczupleniu jej gęstej atmosfery, co sugeruje, że atmosfera jest stale uzupełniana przez aktywność wulkaniczną. Nie ma jednak innych dowodów współczesnej aktywności geologicznej na Wenus.
Ziemia
Ziemia (1 au) jest największą i najgęstszą z planet wewnętrznych, jedyną z pewnością aktywną geologicznie i jedyną znaną planetą, na której istnieje życie. Jej hydrosfera jest unikalna wśród planet skalistych. Jest także jedyną planetą gdzie została zaobserwowana tektonika płyt. Atmosfera ziemska jest odmienna od atmosfer pozostałych planet i jest wciąż kształtowana przez procesy biologiczne, dzięki którym zawiera 21% wolnego tlenu. Ma jednego naturalnego satelitę – Księżyc – jedynego dużego satelitę pośród planet skalistych w Układzie Słonecznym. Czasem wręcz określa się układ Ziemia-Księżyc jako planetę podwójną.
Mars
Mars (1,5 au) jest mniejszy niż Ziemia i Wenus (0,107 masy Ziemi). Ma rzadką atmosferę złożoną głównie z dwutlenku węgla. Jego powierzchnia jest usiana wieloma wulkanami takimi jak Olympus Mons i dolinami pochodzenia tektonicznego takimi jak Valles Marineris. Nie wiadomo, czy Mars wykazuje współcześnie aktywność geologiczną. Jego czerwona barwa pochodzi od gleby bogatej w tlenki żelaza. Mars ma dwa niewielkie księżyce: Fobosa i Deimosa. Mogą one być przechwyconymi planetoidami (przypominają je składem), lub mogły powstać na orbitach podobnych do dzisiejszych, na co wskazuje dynamika, np. z materii wyrzuconej przy uderzeniu dużego ciała w Marsa.
Pas planetoid
Planetoidy to w większości małe ciała Układu Słonecznego, składające się głównie ze skalistych i metalicznych minerałów.
Główny pas planetoid zajmuje orbitę pomiędzy Marsem a Jowiszem, w obszarze od 2,12 do 3,3 au od Słońca. Uważa się, że jest to pozostałość po procesie formacji Układu Słonecznego, tzn. że jest to materia, która nie zdołała się połączyć w większy obiekt z powodu oddziaływania grawitacyjnego Jowisza.
Rozmiar planetoid wynosi od setek kilometrów do rozmiarów mikroskopijnych. Wszystkie planetoidy z wyjątkiem Ceres są klasyfikowane jako małe ciała Układu Słonecznego, jednak niektóre, takie jak Westa i Hygieia być może zostaną uznane za planety karłowate, jeśli okaże się, że osiągnęły równowagę hydrostatyczną (czyli własna grawitacja nadała im kształt zbliżony do kulistego).
Do 2002, zidentyfikowano około 40 000 obiektów mających ponad 1 km średnicy w pasie planetoid, a ich szacowana liczba wynosić może od 700 tys. do 1,7 mln. Jednak łączna masa planetoid zapewne nie przekracza jednej tysięcznej masy Ziemi. Pas planetoid nie jest zbyt gęsty; sondy kosmiczne zwykle przelatują przez niego bez kolizji. Planetoidy o średnicach pomiędzy 10 i 10−4 m nazywa się meteoroidami.
Niektóre spośród planetoid mają satelity. Nazywa się je zwykle księżycami planetoid, a jeśli oba ciała są zbliżonych rozmiarów, to uznaje się je za planetoidę podwójną.
Planetoidy w głównym pasie są podzielone na grupy w oparciu o charakterystyki ich orbit. Często łączy je także wspólne pochodzenie. Z pasa planetoid pochodzą także niektóre komety krótkookresowe, które prawdopodobnie były jednym ze źródeł wody na Ziemi.
Ceres
Ceres to największy i najwcześniej odkryty obiekt w pasie planetoid. Ma średnicę 952,4 km, jego masa stanowi około 1/3 łącznej masy pasa. Po odkryciu w 1801 uważany był za planetę, jednak odkrycia podobnych obiektów sprawiły, że zaczęto określać go jako planetka lub planetoida. W 2006 roku został przeklasyfikowany ponownie – został uznany za planetę karłowatą.
Planety zewnętrzne
Jowisz i Saturn składają się w większości z wodoru i helu, zaś Uran i Neptun – z lodu, zamarzniętego amoniaku i metanu. Według niektórych klasyfikacji Uran i Neptun należą do oddzielnej kategorii – „lodowych olbrzymów”. Wszystkie cztery planety gazowe mają pierścienie, jednak jedynie pierścienie Saturna są łatwo widzialne z Ziemi. Termin planety zewnętrzne nie powinien być mylony z pojęciem planety górne, który oznacza planety znajdujące się w większej odległości od Słońca niż Ziemia (gazowe olbrzymy i Mars).
Jowisz
Jowisz (5,2 au) ma masę równą 318 mas Ziemi, czyli 2,5 razy więcej niż wszystkie pozostałe planety Układu. Składa się w większości z wodoru i helu. Duża ilość ciepła pochodząca z wnętrza planety tworzy wiele interesujących zjawisk w jego atmosferze, takich jak równoleżnikowe pasma chmur czy Wielka Czerwona Plama. Jowisz ma 79 znanych księżyców. Cztery największe z nich, tzw. księżyce galileuszowe, wykazują podobieństwa do planet skalistych, takie jak wulkanizm i zjawiska tektoniczne. Ganimedes, największy naturalny satelita w Układzie Słonecznym, jest większy niż Merkury.
Saturn
Saturn (9,5 au) słynie z szerokich i jasnych pierścieni. Pod względem budowy i składu atmosfery bardzo przypomina on Jowisza. Ma jednak bardzo małą gęstość; przy średnicy równej ok. 84% średnicy Jowisza jest ponad trzykrotnie mniej masywny. Ma 82 znane satelity. Największe spośród nich są zbudowane w dużym stopniu z lodu. Z tej grupy Tytan i Enceladus wykazują oznaki aktywności geologicznej (kriowulkanizm). Tytan jest większy niż Merkury i jest jedynym satelitą w Układzie Słonecznym, który ma gęstą atmosferę, w której zachodzą złożone zjawiska pogodowe; poza tym znajdują się na nim powierzchniowe zbiorniki (jeziora i morza) ciekłych węglowodorów. Ciśnienie atmosferyczne na jego powierzchni jest o ok. 47% większe niż na powierzchni Ziemi.
Uran
Uran (19,6 au), przy masie 14 mas Ziemi, jest najlżejszą z planet-olbrzymów. Jego unikalną cechą jest to, że obiega Słońce „leżąc na boku”; jego oś obrotu jest nachylona do ekliptyki pod kątem bliskim 0°. Ma także znacznie mniej aktywne jądro i wypromieniowuje mniej ciepła niż pozostałe olbrzymy Uran ma 27 znanych księżyców (stan z 2 października 2018, spośród których największe to Tytania, Oberon, Umbriel, Ariel i Miranda).
Neptun
Neptun (30 au), chociaż nieco mniejszy od Urana, ma większą masę (równą 17 mas Ziemi) i większą gęstość. Wypromieniowuje też więcej ciepła, ale nie tak dużo jak Jowisz czy Saturn. Neptun ma 14 znanych księżyców. Największy z nich, Tryton, jest geologicznie aktywny, ma aktywne gejzery wyrzucające płynny azot. Tryton jest jedynym znanym dużym satelitą poruszającym się wokół planety ruchem wstecznym – przeciwnym niż jej ruch wirowy.
Obszar obiektów transneptunowych
Obszar Układu Słonecznego poza orbitą Neptuna jest wciąż mało zbadany. Dotychczasowe badania wskazują, że znajduje się tam znaczna ilość małych obiektów (największy znany ma średnicę pięciokrotnie mniejszą niż Ziemia i masę dużo mniejszą niż Księżyc), zbudowanych głównie ze skał i lodu. Obszar ten czasami zwany jest „zewnętrznym Układem Słonecznym”, jednak inni uważają, że termin ten odnosi się do obszaru poza pasem planetoid.
Pas Kuipera
Zasadnicza część Pasa Kuipera to ogromny pierścień planetoid zbudowanych głównie z lodu. Rozciąga się w odległościach 30–50 au od Słońca. Składa się głównie z małych ciał Układu Słonecznego, lecz niektóre z największych jego obiektów, takie jak Quaoar, Varuna czy Orcus, mogą na podstawie definicji IAU zostać w przyszłości uznane za planety karłowate. Zidentyfikowano ponad tysiąc obiektów, z tego kilkanaście o średnicy ok. 1000 km lub większej. Ocenia się, że w pasie istnieje ponad 100 tys. obiektów o średnicy przekraczającej 50 km. Łączna masa obiektów w pasie stanowić ma co najwyżej dziesiątą część masy Ziemi; szacunki te są jednak niepewne ze względu na niepewności w albedo, brak danych o gęstości większości tych obiektów i według danych z 2006 roku możliwe jest dokładne zbadanie jedynie wewnętrznego obszaru Pasa Kuipera. Orbity większości obiektów są nachylone do ekliptyki. Wiele obiektów ma satelity, niektóre są planetoidami podwójnymi.
Obiekty Pasa Kuipera można z grubsza podzielić na te „klasyczne” i te będące w rezonansie orbitalnym z Neptunem, czyli takie, których okres obiegu związany jest z okresem obiegu planety. Rezonans 2:3 oznacza, że ciało okrąża Słońce dwukrotnie w przeciągu trzech okrążeń Słońca przez Neptuna. Ten rodzaj rezonansu dotyczy obiektów okresowo przybliżających się w ruchu orbitalnym do Słońca bardziej niż Neptun, np. Plutona. Od nazwy tej planety karłowatej, obiekty będące w takim rezonansie nazywa się plutonkami (plutino). Część „klasyczna” pasa zawiera obiekty niebędące w rezonansie z Neptunem i rozciąga się z grubsza od 39,4 do 47,7 au. Noszą nazwę cubewano, wziętą od oznaczenia pierwszego odkrytego obiektu tego typu, 1992 QB1 – obecnie (15760) Albion.
Pluton i Charon
Pluton (średnio 39 au), planeta karłowata, jest największym znanym obiektem w Pasie Kuipera. Kiedy został odkryty w 1930, uznano go za dziewiątą planetę; sytuacja zmieniła się w 2006 r. z wprowadzeniem nowej definicji planety. Pluton ma stosunkowo ekscentryczną orbitę nachyloną pod kątem 17 stopni do płaszczyzny ekliptyki i rozciągającą się od 29,7 au w peryhelium (wewnątrz orbity Neptuna) do 49,5 au w aphelium.
Jego największy księżyc Charon ma masę tylko 7 razy mniejszą niż Pluton, dlatego tworzy wraz z Plutonem podwójną planetę karłowatą, co sprawia, że punkt, wokół którego krążą (barycentrum), znajduje się w przestrzeni pomiędzy nimi. Cztery znacznie mniejsze księżyce, Nix, Hydra, Kerberos i Styx, okrążają Plutona i Charona po dalszych orbitach.
Makemake
Makemake, planeta karłowata o średnicy wynoszącej około ¾ średnicy Plutona jest jednym z niewielu ciał Pasa Kuipera nieposiadających odkrytego satelity. Jego ekstremalnie niska średnia temperatura (około 30 K) sprawia, że najprawdopodobniej ma powierzchnię pokrytą metanowym i etanowym lodem. Jego orbita jest silnie nachylona do płaszczyzny ekliptyki pod kątem 29°, a okres obiegu wokół Słońca wynosi blisko 310 lat ziemskich.
Dysk rozproszony
Dysk rozproszony zachodzi na Pas Kuipera, lecz rozciąga się dużo dalej na zewnątrz. Uważa się, że ten obszar jest źródłem większości komet krótkookresowych. Prawdopodobnie obiekty dysku rozproszonego zostały wyrzucone na orbity erratyczne (nieregularne) przez oddziaływanie grawitacyjne Neptuna, który w okresie formowania się Układu Słonecznego poruszał się po bardziej oddalonej orbicie (patrz: migracja planetarna). Większość obiektów dysku rozproszonego (SDO – scattered disc objects) ma peryhelia w Pasie Kuipera, lecz aphelia rozciągają się aż do 150 au od Słońca. Orbity SDO są również silnie nachylone do płaszczyzny ekliptyki, a często są prawie prostopadłe do niej. Niektórzy astronomowie uważają dysk rozproszony za część Pasa Kuipera i używają pojęcia „rozproszone obiekty Pasa Kuipera”.
Eris
Eris (średnio 68 au) jest największym znanym obiektem dysku rozproszonego. Jej odkrycie spowodowało debatę nad nową definicją planety, ponieważ ciało to było nie mniejsze niż Pluton, a sądzono nawet, że jest od niego większe. Według współczesnych pomiarów ma ona średnicę w przybliżeniu 2330 km, niemal taką samą jak Pluton. Ma natomiast największą masę ze znanych planet karłowatych. Ma jeden znany księżyc, Dysnomię. Podobnie jak w przypadku Plutona, jej orbita jest silnie ekscentryczna; Eris ma peryhelium w odległości 38,2 au od Słońca (średni dystans Plutona), a aphelium w 97,6 au i jest stromo nachylona do ekliptyki.
Mniejsze ciała Układu Słonecznego
Oprócz planetoid pasa głównego i Pasa Kuipera, w Układzie Słonecznym istnieje wiele grup (rodzin) planetoid poruszających się po innych orbitach.
Trojańczycy to planetoidy, które znajdują się w punktach libracyjnych L4 i L5 Jowisza, Neptuna, Marsa i Ziemi. Są to obszary stabilne grawitacyjnie, utrzymujące ciało na wspólnej orbicie z planetą.
Planetoidy rodziny Hildy są w rezonansie 2:3 z Jowiszem; to znaczy, że obiegają Słońce trzy razy na każde dwa okrążenia Jowisza.
Centaury to planetoidy krążące po orbitach między orbitami Saturna i Neptuna.
Planetoidy bliskie Ziemi to cztery grupy planetoid, z których wiele przecina orbity planet wewnętrznych.
Komety
Komety są to małe ciała Układu Słonecznego, zazwyczaj o średnicy zaledwie kilku kilometrów, złożone w większości z lodu. Ich orbity są silnie ekscentryczne; zwykle peryhelium znajduje się w okolicach orbit planet wewnętrznych, natomiast aphelium – daleko za orbitą Plutona. Kiedy kometa zbliża się do Słońca, jej lodowa powierzchnia zaczyna sublimować, tworząc komę – długi warkocz gazu i pyłu często możliwy do zaobserwowania gołym okiem z Ziemi.
Wiele grup komet, takich jak np. grupa Kreutza, pochodzi z rozpadu pierwotnej komety. Niektóre komety, poruszające się po orbitach hiperbolicznych, mogą pochodzić spoza Układu Słonecznego, ale dokładne określenie ich orbit jest trudne. Stare, nieaktywne komety, których lodowe części już wyparowały pod wpływem ogrzewania przez Słońce, zaliczane są do planetoid
Komety krótkookresowe poruszają się po orbitach, których trwałość nie przekracza dwustu lat. Orbity komet długookresowych utrzymują się przez tysiące lat. Komety długookresowe, takie jak kometa Hale’a-Boppa, prawdopodobnie pochodzą z Obłoku Oorta. Powstają one zapewne w wyniku zbliżenia się dwóch ciał w Pasie Kuipera lub Obłoku Oorta, które mogą zostać wytrącone ze swoich orbit i skierowane ku wewnętrznej części Układu Słonecznego, gdzie są obserwowane jako komety, albo też zostać wyrzucone w przestrzeń międzygwiezdną.
Komety i planetoidy mogą zderzać się z planetami, dlatego stanowią potencjalne zagrożenie dla życia na Ziemi. Ostatnie zderzenie komety z planetą zaobserwowano 16 lipca 1994 roku, kiedy kometa Shoemaker-Levy 9 zderzyła się z Jowiszem. Na Ziemi jest szereg kraterów uderzeniowych, które są śladami upadku komet lub planetoid.
Najdalsze obszary
Miejsce gdzie Układ Słoneczny się kończy, a zaczyna się przestrzeń międzygwiazdowa, nie jest precyzyjnie określone, gdyż jego granice są kształtowane przez dwa różne zjawiska: wiatr słoneczny i grawitację Słońca. Prawdopodobnie wiatr słoneczny ustępuje przed ośrodkiem międzygwiazdowym z grubsza na dystansie czterech odległości Plutona od Słońca. Jednakże strefa Roche’a, obszar gdzie grawitacja Słońca dominuje, kończy się w przybliżeniu w połowie drogi do najbliższych gwiazd, czyli tysiąc razy dalej.
Heliosfera
Przestrzeń Układu Słonecznego wypełniona jest strumieniem cząstek wyrzucanych przez Słońce nazywanych wiatrem słonecznym. Obszar, w którym ciśnienie wiatru słonecznego przewyższa ciśnienie materii międzygwiazdowej, nazywa się heliosferą. Na ruch cząstek wyrzuconych przez Słońce wpływa jego pole magnetyczne, które przeważa nad galaktycznym polem magnetycznym.
Szok końcowy
Wiatr słoneczny wieje z prędkością naddźwiękową aż do odległości 95 au (aphelium Plutona wynosi 49,3 au). Granica tego obszaru nosi nazwę szoku końcowego. Jest to strefa, w której cząstki wiatru słonecznego są spowalniane do prędkości poddźwiękowych, napotykając przeciwny wiatr ośrodka międzygwiazdowego (galaktycznego). Według danych z Voyagera 1 szok końcowy znajduje się w odległości 85 au od Słońca, z kolei Voyager 2 przesłał dane, z których wynika, że granica ta jest już w odległości 76 au. Prawdopodobnie świadczy to o nieregularności tej struktury.
Płaszcz Układu Słonecznego
Poza szokiem końcowym, w obszarze zwanym płaszczem Układu Słonecznego, wiatr słoneczny porusza się z prędkością poddźwiękową, w związku z czym zagęszcza się i tworzą się w nim turbulencje. Obszar graniczny płaszcza nazywa się heliopauzą, gdzie wiatr słoneczny zupełnie zatrzymuje się i zaczyna się przestrzeń międzygwiazdowa.
Heliosfera
Obwiednia zewnętrznej krawędzi heliosfery jest prawdopodobnie kształtowana przez oddziaływanie z ośrodkiem międzygwiazdowym, według praw mechaniki płynów, jak również przez słoneczne pole magnetyczne, przy czym część północna jest rozleglejsza, rozciągając się o 9 au (ok. 1,35 miliarda km) dalej niż część południowa. Jedna z hipotez postuluje istnienie strefy, w której na granicy heliopauzy dochodzi do formowania się ściany gorącego wodoru z materii międzygwiazdowej.
Sonda Voyager 1 przekroczyła heliopauzę w sierpniu 2012 roku i przesyła dane na temat promieniowania kosmicznego i plazmy w ośrodku międzygwiezdnym. Niewiele wiadomo o tym, na ile heliosfera chroni Układ Słoneczny przed promieniowaniem kosmicznym. W 2008 roku NASA rozpoczęła misję Interstellar Boundary Explorer (IBEX) mającą na celu uzyskanie obrazu heliosfery przy pomocy obrazowana energetycznych neutralnych atomów (ENA).
Przez lata uważano, że poza heliopauzą, w odległości ok. 230 au w kierunku apeksu Słońca, leży tzw. łukowa fala uderzeniowa (bow shock), plazma wzbudzana przez heliosferę podczas drogi przez ośrodek międzygwiazdowy Galaktyki, podobnie jak w pobliżu niektórych innych gwiazd. Obserwacje sondy IBEX wykazały jednak, że taka fala nie istnieje.
Obłok Oorta
Hipotetyczny Obłok Oorta to bardzo liczna grupa obiektów (od miliarda do biliona), zbudowanych głównie z lodu, tworzących w wewnętrznej części spłaszczoną, a dalej sferyczną otoczkę Układu Słonecznego. Rozciąga się on od 300 do 50 000 au (prawie rok świetlny) od Słońca, a być może nawet dwukrotnie dalej. Przypuszczalnie składa się z planetozymali wyrzuconych z wewnętrznych obszarów Układu wskutek grawitacyjnych oddziaływań dużych planet w początkowych fazach jego formowania. Struktura obłoku podlega wpływom innych gwiazd, ich bliskie przejścia, które zdarzały się w przeszłości i będą zdarzać w przyszłości, mogą wytrącać z niego komety w kierunku planet.
Sedna jest dużym, czerwonawym obiektem transneptunowym o silnie wydłużonej orbicie (76 au w peryhelium; 928 au w aphelium). Krąży ona poza obszarem Pasa Kuipera, większość astronomów uważa również, że nie należy ona do dysku rozproszonego. Jest ona przedstawicielką innej grupy obiektów, do której może należeć również (peryhelium w 45 au, aphelium w 415 au, okres obiegu 3420 lat). Grupę tę określa się jako obiekty odłączone lub „wewnętrzny obłok Oorta”, gdyż mogła się ona uformować podobnie jak obłok zewnętrzny. Nie wiadomo, jak liczna jest ta grupa ciał. Sedna zostanie prawdopodobnie zaliczona w przyszłości do grona planet karłowatych.
Niezbadane obszary
Znaczna część Układu Słonecznego pozostaje wciąż nieznana. Według szacunków pole grawitacyjne Słońca dominuje nad siłami grawitacyjnymi sąsiednich gwiazd w zasięgu około dwóch lat świetlnych, zaś zewnętrzna część Obłoku Oorta rozciąga się do około 50 000 au. Oprócz pojedynczych odkryć, takich jak odnalezienie w 2003 roku planetoidy Sedny, obszar pomiędzy Pasem Kuipera i Obłokiem Oorta o promieniu dziesiątek tysięcy au jest wciąż praktycznie nieopisany. Pas Kuipera urywa się nagle w odległości ok. 50 au od Słońca; granica ta znana jest jako „Klif Kuipera”. Przyczyna tego zjawiska nie jest znana, ale takie granice tworzą się zwykle na skutek oddziaływania grawitacyjnego masywnych ciał – istnieje możliwość, że powoduje je niezaobserwowana dotąd planeta.
Pomimo wielu niepowodzeń trwają również badania obszaru pomiędzy Merkurym a Słońcem. Jeżeli istnieją tam jakieś planetoidy, to najprawdopodobniej mają rozmiary nie większe niż 60 km.
Najbliższe sąsiedztwo
Bezpośrednie sąsiedztwo Układu Słonecznego stanowi Lokalny Obłok Międzygwiazdowy (ang. Local Fluff) – gęsty obłok, część bardziej rozsianego obłoku zwanego Bąblem Lokalnym (ang. Local Bubble) w ośrodku międzygwiazdowym. Ma on kształt klepsydry, a jego średnica to około 300 lat świetlnych. Obłok wypełnia plazma o wysokiej temperaturze, co sugeruje, że jest pozostałością po kilku supernowych.
Apeks Słońca (punkt, w kierunku którego Słońce porusza się w przestrzeni międzygwiezdnej) leży w gwiazdozbiorze Herkulesa, w pobliżu granicy z gwiazdozbiorem Lutni. Prędkość tego ruchu wynosi 16,5 km/s, czyli 50 lat świetlnych na milion lat.
Sąsiedztwo gwiezdne
W odległości do 10 lat świetlnych (95 bilionów km) od Słońca istnieje stosunkowo niewiele gwiazd. Najbliżej znajduje się potrójny układ gwiazd Alfa Centauri (ok. 4,4 lat świetlnych). Są to Alfa Centauri A i B – ciasno związana para gwiazd podobnych do Słońca, oraz mały czerwony karzeł Proxima Centauri (Alfa Centauri C), okrążający je w odległości 0,2 roku świetlnego. Nieco dalej znajdują się czerwone karły: gwiazda Barnarda (5,9 lat świetlnych), Wolf 359 (7,8 lat świetlnych), Lalande 21185 (8,3 lat świetlnych), podwójny czerwony karzeł Luyten 726-8 (8,73 ly) i pojedynczy Ross 154 (9,68 ly). Jednym z najbliższych obiektów jest także podwójny brązowy karzeł, WISE 1049-5319 (6,5 lat świetlnych). Największą gwiazdą w promieniu 10 lat świetlnych jest Syriusz (8,6 lat świetlnych) – jasna gwiazda ciągu głównego, około dwukrotnie masywniejsza od Słońca, wokół której krąży biały karzeł Syriusz B.
Wokół najbliższych czerwonych karłów, Proximy Centauri i gwiazdy Barnarda, krążą znane planety pozasłoneczne.
Najbliższa pojedyncza gwiazda podobna do Słońca to Tau Ceti, oddalona o 11,9 roku świetlnego. Jej masa to około 80% masy Słońca, jej jasność to ok. 60% jasności Słońca, prawdopodobnie okrąża ją pięć planet.
Położenie w Galaktyce
Układ Słoneczny znajduje się w galaktyce Drogi Mlecznej, która jest galaktyką spiralną z poprzeczką o średnicy około 100 tys. lat świetlnych i zawiera około 200 miliardów gwiazd. Słońce jest w jednym z mniejszych spiralnych ramion Galaktyki, znanym jako Ramię Oriona (lub Ramię Lokalne). Słońce leży w odległości około 25 tys. do 28 tys. lat świetlnych od centrum Galaktyki, a prędkość jego ruchu dookoła centrum Galaktyki to około 220 km/s. Pełny obrót, czyli rok galaktyczny trwa 225–250 milionów lat. Słońce znajduje się również w miejscu, w którym dysk naszej galaktyki ma grubość według różnych szacunków 2–3 tysięcy lat świetlnych, a najbliższy kraniec Drogi Mlecznej jest w odległości około 1000 lat świetlnych (idąc prostopadle do płaszczyzny galaktyki).
Położenie Układu Słonecznego w Galaktyce jest prawdopodobnie jednym z czynników warunkujących ewolucję życia na Ziemi. Jego orbita w Galaktyce jest zbliżona do okręgu, a prędkość orbitalna jest mniej więcej taka sama jak prędkość orbitalna ramion galaktycznych, co oznacza, że przejście pomiędzy ramionami zdarza się rzadko. W ramionach spiralnych znacznie częściej niż pomiędzy nimi dochodzi do wybuchów supernowych, które mogą mieć katastrofalny wpływ na klimat i biosferę planet; niektórzy naukowcy spekulują, że część wymierań na Ziemi mogła być spowodowana przez takie zjawiska. Ziemia znajduje się w miejscu względnie stabilnym, a zatem sprzyjającym ewolucji życia. Układ Słoneczny leży też wystarczająco daleko od gęsto wypełnionych gwiazdami regionów centrum Galaktyki, gdzie bliskie przejścia gwiazd mogłyby wytrącać ciała z Obłoku Oorta i posyłać wiele komet do wnętrza Układu Słonecznego, powodując katastrofalne zderzenia. Intensywne promieniowanie z jądra Galaktyki również mogłoby zniszczyć życie na Ziemi.
Badania Układu Słonecznego
Przez wiele tysięcy lat ludzkość nie zdawała sobie sprawy z istnienia Układu Słonecznego. Ziemia była uważana nie tylko za centrum wszechświata, ale za zupełnie różną od boskich, eterycznych obiektów poruszających się po niebie. Co prawda indyjski matematyk i astronom Aryabhata oraz grecki filozof Arystarch z Samos pisali już wcześniej o heliocentrycznym porządku świata, jednak dopiero Mikołaj Kopernik był pierwszym, który w sposób matematyczny opracował model systemu heliocentrycznego. Jego XVII-wieczni następcy: Galileo Galilei, Jan Kepler, Isaac Newton, opracowali teorie/systemy, które stopniowo ugruntowały przekonanie nie tylko o tym, że Ziemia krąży wokół Słońca, ale również, że planety rządzone są przez te same prawa fizyczne, co Ziemia. W późniejszych czasach te same prawa umożliwiły opis zjawisk geologicznych, takich jak powstawanie gór i kraterów, a także wyjaśnienie zjawisk meteorologicznych na innych planetach.
Obserwacje przez teleskop
Przez kilka stuleci naukowe obserwacje Układu Słonecznego były prowadzone przez teleskopy. Dzięki nim astronomowie mogli dostrzec obiekty zbyt słabe, by można je było dostrzec gołym okiem oraz liczne szczegóły wyglądu ich powierzchni.
Galileo Galilei pierwszy odkrył fizyczne właściwości poszczególnych ciał niebieskich. Dostrzegł kratery na Księżycu, plamy na Słońcu i cztery księżyce Jowisza. Christiaan Huygens w ślad za Galileuszem dostrzegł księżyc Saturna, Tytan oraz pierścienie Saturna. Giovanni Cassini później odkrył jeszcze cztery księżyce Saturna, przerwę w jego pierścieniach oraz Wielką Czerwoną Plamę na Jowiszu.
W 1705 Edmond Halley spostrzegł, że pojawiająca się co jakiś czas na niebie kometa, to ten sam obiekt, powracający regularnie co około 75–76 lat. Był to pierwszy dowód na to, że coś jeszcze oprócz planet okrąża Słońce. W tym samym czasie (1704) termin „Układ Słoneczny” po raz pierwszy pojawił się w języku angielskim.
W 1781 William Herschel poszukiwał gwiazd podwójnych w gwiazdozbiorze Byka, kiedy dostrzegł coś, co uznał za kometę. Po zbadaniu orbity tego ciała okazało się, że to nieznana dotychczas planeta – Uran.
W 1801 Giuseppe Piazzi odkrył planetę karłowatą Ceres, niewielkie ciało niebieskie pomiędzy orbitami Marsa i Jowisza, które początkowo zostało uznane za nową planetę. Później dalsze odkrycia tysięcy innych małych ciał w tym obszarze doprowadziły do utworzenia terminu „pas planetoid”.
W 1846 zaobserwowane nieregularności orbity Urana zrodziły podejrzenia, że poza orbitą Urana musi znajdować się jeszcze jakaś planeta. Obliczenia Urbain Le Verriera doprowadziły w końcu do odkrycia Neptuna. Badając orbitę Merkurego, Le Verrier w 1859 r. postulował istnienie hipotetycznej planety Wulkan krążącej na orbicie bliższej Słońca niż Merkury. Późniejsze dokładne obserwacje tych rejonów Układu Słonecznego wykluczyły jednak istnienie planety lub nawet większej planetoidy tak blisko Słońca.
Można spierać się, kiedy Układ Słoneczny został w pełni „odkryty”. Trzy XIX-wieczne odkrycia określiły jego naturę i miejsce we Wszechświecie. W 1838 Friedrich Bessel zmierzył paralaksę gwiazdową – zauważalne przesunięcie pozycji gwiazdy względem innych spowodowane przez ruch obiegowy Ziemi dookoła Słońca. Był to nie tylko pierwszy bezpośredni i eksperymentalny dowód heliocentryzmu, ale także okazało się po raz pierwszy, jak ogromna odległość dzieli Układ Słoneczny od innych gwiazd. W 1859 Robert Bunsen i Gustav Kirchhoff, używając dopiero co wynalezionego spektroskopu, zbadali spektralne właściwości Słońca i odkryli, że jest ono zbudowane z tych samych pierwiastków, które występują na Ziemi, ustanawiając po raz pierwszy „fizykalny pomost pomiędzy Ziemią a niebem”. Następnie Angelo Secchi porównał charakterystykę spektralną Słońca i innych gwiazd, i okazało się, że te charakterystyki są w zasadzie identyczne. Potwierdzenie faktu, że Słońce jest gwiazdą, pociągnęło za sobą spopularyzowanie hipotezy, że inne gwiazdy też mogą mieć własne systemy planetarne. Jednak na potwierdzenie trzeba było czekać jeszcze około 140 lat.
Widoczne rozbieżności orbit planet zewnętrznych doprowadziły Percivala Lovella do wniosku, że za orbitą Neptuna musi istnieć jeszcze jakaś planeta – „Planeta X”. Po jego śmierci w Obserwatorium Lovella prowadzono poszukiwania, które w końcu doprowadziły Clyde Tombaugha do odkrycia Plutona w 1930 r. Okazało się jednak, że Pluton jest zbyt mały i jego odkrycie nie tłumaczy w pełni nieregularności orbit planet zewnętrznych. Podobnie jak Ceres, Pluton początkowo był uważany za planetę, ale po odkryciu innych ciał podobnego rozmiaru poza orbitą Neptuna, został w 2006 r. sklasyfikowany przez Międzynarodową Unię Astronomiczną jako planeta karłowata.
Pierwszy pozasłoneczny system planetarny (pulsara PSR B1257+12) został odkryty w 1992 przez polskiego astronoma Aleksandra Wolszczana. Trzy lata później została odkryta pierwsza planeta pozasłoneczna, krążąca wokół gwiazdy podobnej do Słońca, 51 Pegasi b. Do 20 lutego 2013 r. wykryto 677 pozasłonecznych systemów planetarnych.
Również w 1992 astronomowie David Jewitt z Uniwersytetu Hawajskiego i Jane Luu z Massachusetts Institute of Technology odkryli (15760) Albion (1992 QB1) – obiekt, który dowiódł, że musi należeć do zupełnie nowej grupy ciał w Układzie Słonecznym, wchodzących w skład podobnego do pasa planetoid, transneptunowego Pasa Kuipera. Takie obiekty jak Pluton i Charon okazały się być częścią Pasa Kuipera.
W 2005 Mike Brown, Chad Trujillo i David Rabinowitz ogłosili odkrycie Eris, obiektu należącego do dysku rozproszonego, większego niż Pluton i zarazem największego obiektu transneptunowego.
Badania za pomocą sond kosmicznych
Pierwszą zbudowaną przez człowieka maszyną wysłaną w kosmos był radziecki sztuczny satelita Sputnik 1, wystrzelony w 1957 r. Amerykański próbnik Explorer 6, wystrzelony w 1959 r., był pierwszym sztucznym satelitą, który sfotografował Ziemię z kosmosu.
Od początku ery eksploracji kosmosu ogromną rolę odegrały misje sond kosmicznych pod nadzorem różnych instytucji.
Wszystkie planety Układu Słonecznego zostały dotychczas odwiedzone/zbadane w różnym stopniu przez statki wystrzelone z Ziemi. Dzięki tym bezzałogowym wyprawom ludzkość zdołała pozyskać zdjęcia wszystkich planet wykonane z niewielkiej odległości, a także, w przypadku lądowników, zbadać próbki gruntu i atmosfer Księżyca, Marsa i Wenus.
Przeloty w pobliżu innych planet
Pierwszy udany przelot w pobliżu innego ciała niebieskiego wykonała sonda Łuna 1 w 1959 roku. Według planu miała uderzyć w powierzchnię Księżyca, jednak chybiła celu i weszła na orbitę okołosłoneczną. Jednocześnie stała się pierwszym ciałem stworzonym przez człowieka okrążającym Słońce (niezależnie od Ziemi). Mariner 2 był pierwszą sondą, która przeleciała wokół innej planety, Wenus – w 1962 r. Pierwszy udany przelot w pobliżu Marsa wykonał Mariner 4 w 1965 r. Merkury został osiągnięty przez Marinera 10 w 1974 r.
Pierwszą sondą przeznaczoną do zbadania planet zewnętrznych był Pioneer 10, który przeleciał w pobliżu Jowisza w roku 1973. Pioneer 11 pierwszy przeleciał w pobliżu Saturna w roku 1979. Sondy Voyager wystrzelone w roku 1977 przebyły ogromnie długą trasę w pobliżu planet zewnętrznych. Obie przeleciały w pobliżu Jowisza w roku 1979 i w pobliżu Saturna w latach 1980–1981. Voyager 2 przeleciał również blisko Urana w roku 1986 i Neptuna w roku 1989. W 2005 roku poinformowano, że sondy Voyager znajdują się daleko poza orbitą Neptuna i docierają do granic układu; przeprowadziły badania szoku końcowego (ang. termination shock) i płaszcza Układu Słonecznego (heliosheath); Voyager 1 przekroczył heliopauzę w 2012 roku, a Voyager 2 podąża ku niej.
Pierwszy przelot w pobliżu komety miał miejsce w roku 1985, kiedy International Cometary Explorer (ICE) minął kometę Giacobini-Zinner. Pierwszy przelot w pobliżu planetoidy był udziałem sondy Galileo, która wykonała zdjęcia zarówno planetoidy (951) Gaspra (1991), jak i planetoidy (243) Ida (1993) podczas lotu do Jowisza.
Sonda New Horizons wystrzelona 19 stycznia 2006 i wprowadzona na trajektorię ucieczkową z Układu Słonecznego jest pierwszą sondą przeznaczoną do zbadania Pasa Kuipera. Sonda przeleciała w pobliżu Plutona w lipcu 2015 (pierwsze badanie obiektu Pasa Kuipera przez sondę kosmiczną). 25 października 2013 roku NASA poinformowała, że sondzie New Horizons pozostało do Plutona jeszcze 5 au.
Orbitery, lądowniki i łaziki
W 1966 r. Księżyc został pierwszym ciałem niebieskim, na orbicie którego umieszczono sztucznego satelitę (Łuna 10). Później umieszczono sztucznego satelitę na orbicie Marsa (1971) (Mariner 9), Wenus (1975) (Wenera 9), Jowisza (1995) (Galileo), planetoidy (433) Eros (2000) (NEAR Shoemaker), Saturna (2004) (sonda Cassini-Huygens) i Merkurego (2011) (MESSENGER). Sonda Dawn w 2011 r. weszła na orbitę planetoidy Vesta, zaś w 2015 r. stanie się sztucznym satelitą planety karłowatej Ceres.
Pierwszą sondą, która dotknęła powierzchni innego ciała niebieskiego była radziecka sonda Łuna 2, która uderzyła w Księżyc w 1959 r. Od tamtej pory osiągane były coraz dalsze planety: uderzenia w powierzchnię Wenus lub udane lądowania na jej powierzchni w 1966 (Wenera 3), częściowo udane próby lądowania na powierzchni Marsa w 1971 (Mars 3, utrata kontaktu wkrótce po lądowaniu). Jednak w pełni udane lądowanie na powierzchni Marsa wykonała sonda Viking 1 w roku 1976. Udane lądowanie na powierzchni planetoidy (433) Eros w 2001 wykonała sonda NEAR Shoemaker. W 2005 udane lądowanie na powierzchni księżyca Saturna Tytana wykonał próbnik Huygens. Udane lądowanie na powierzchni komety Tempel 1 zrealizowano w misji Deep Impact w 2005 r. Orbiter Galileo zrzucił próbnik w atmosferę Jowisza w 1995 r. Jako że Jowisz nie ma stałej powierzchni, sonda została zniszczona przez rosnące ciśnienie i temperaturę podczas schodzenia w głąb.
Do dzisiaj tylko dwa ciała w Układzie Słonecznym: Księżyc i Mars były badane przez łaziki. Pierwszym łazikiem był radziecki Łunochod 1, który wylądował na Księżycu w 1970 r. Pierwszym łazikiem działającym na innej planecie był Sojourner, który zdołał przejechać 500 metrów po powierzchni Marsa w 1997 roku. Jedyny załogowy łazik, który jeździł po obcym świecie, to Lunar Roving Vehicle, którym jeździli astronauci misji Apollo 15, 16 i 17 w latach 1971–1972.
Wyprawy załogowe
Eksploracja załogowa Układu Słonecznego jest ograniczona do okolic najbliższego sąsiedztwa Ziemi (sytuacja na 2013 rok). Pierwszym człowiekiem w kosmosie (przy założeniu, że kosmos zaczyna się od wysokości 100 km nad powierzchnią Ziemi) i na orbicie okołoziemskiej był Jurij Gagarin, radziecki kosmonauta, który wystartował rakietą Wostok 1 dnia 12 kwietnia 1961 r. Pierwszym człowiekiem, który chodził po powierzchni innego ciała niebieskiego w Układzie Słonecznym, był Neil Armstrong, który postawił pierwszy krok na powierzchni Księżyca 21 lipca 1969 podczas misji Apollo 11. Do 1972 miało miejsce jeszcze pięć lądowań na Księżycu. Amerykański wahadłowiec kosmiczny programu Space Transportation System, który pierwszy raz wystartował w 1981, był jedynym załogowym statkiem kosmicznym wielokrotnego użytku, który odbył wiele pomyślnych lotów orbitalnych. Zbudowano pięć egzemplarzy, które odbyły łącznie 135 misji; dwa z nich uległy katastrofie.
Pierwszą stacją kosmiczną, która miała na pokładzie więcej niż jedną załogę, była stacja Skylab, na pokładzie której były trzy załogi w latach 1973–1974. Pierwszą stacją, na której ludzie mieszkali przez blisko dziesięć lat (1989–1999) była radziecka wielomodułowa stacja Mir, która zakończyła służbę 23 marca 2001 roku, kiedy to dokonano manewru deorbitacji przy pomocy statku zaopatrzeniowego Progress M1-5. Jej następcą została Międzynarodowa Stacja Kosmiczna, na której ludzie (stałe załogi) przebywają od 2 listopada 2000 roku. W 2004 SpaceShipOne został pierwszym prywatnym pojazdem w kosmosie podczas lotu suborbitalnego.
Zobacz też
chronologiczny wykaz odkryć planet, planet karłowatych i ich księżyców w Układzie Słonecznym
eksploracja kosmosu
plutoid
historia pierwiastków chemicznych
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
The Nine Planets Solar System Tour – bogaty zbiór informacji o Układzie Słonecznym
Strona o Układzie Słonecznym | 77,533 |
73794 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anton%C3%ADn%20Dvo%C5%99%C3%A1k | Antonín Dvořák | Antonín Leopold Dvořák (ur. 8 września 1841 w Nelahosevsi, zm. 1 maja 1904 w Pradze) – czeski kompozytor, dyrygent i pedagog.
Był czołowym przedstawicielem czeskiej muzyki narodowej (obok Bedřicha Smetany). Komponował symfonie (najbardziej znana Z Nowego Świata, 1893), kwartety smyczkowe, opery, poematy symfoniczne, pieśni, msze, utwory fortepianowe oraz koncerty – w tym najsłynniejszy Koncert wiolonczelowy h-moll op. 104, o którym Johannes Brahms pisał: „Gdybym wiedział, że wiolonczela jest zdolna do takich rzeczy, sam bym napisał ten koncert”.
Życiorys
Antonín Dvořák urodził się i dorastał w miejscowości Nelahozeves niedaleko Pragi. Jego ojciec František był rzeźnikiem. W latach 1853–1856 młody Antonín Dvořák przebywał w miejscowości Zlonice, gdzie zaopiekował się nim miejscowy kantor i organista Antonín Liehmann, który uczył go gry na skrzypcach, fortepianie i organach. W wieku 16 lat przeniósł się do Pragi, by studiować grę organową w Praskiej Szkole Organowej. Jednocześnie grał na altówce w orkiestrze Teatru Tymczasowego (późniejszego praskiego Teatru Narodowego) pod kierownictwem Bedřicha Smetany.
Bardzo wcześnie rozpoczął swoją działalność kompozytorską. 17 listopada 1873 wziął ślub z Anną Čermákovą. Żona Dvořáka zwróciła się o ocenę prac męża do Johannesa Brahmsa, który polecił Dvořáka berlińskiemu wydawcy Simrockowi. To właśnie dla niego Dvořák napisał w 1878 pierwszą część Tańców Słowiańskich, która zyskała entuzjastyczne recenzje. Zajął się również dyrygenturą. W 1884 został zaproszony do Londynu, aby poprowadzić swoje Stabat Mater, dzieło wokalno-instrumentalne, napisane po śmierci jednej z córek.
W 1891 w Birmingham miało miejsce prawykonanie Requiem pod dyrekcją kompozytora (czeska premiera miała miejsce w Národním divadle w Pradze w kwietniu 1892). Dzięki licznym sukcesom Dvořák otrzymał doktorat w Pradze i Cambridge oraz w konserwatorium praskim, gdzie wychował wielu znakomitych czeskich kompozytorów jak Vítězslav Novák i Josef Suk.
W 1892 Dvořák został zaproszony do Stanów Zjednoczonych. Założycielka Narodowego Konserwatorium w Nowym Jorku, Jeanette Thurber chciała pozyskać Dvořáka jako kierownika tejże instytucji. Początkowo wahający się kompozytor przyjął w końcu tę propozycję; w czasie pobytu w Stanach skomponował w 1895 dziewiątą symfonię, jedno ze swych najgłośniejszych dzieł. Jego grób znajduje się na cmentarzu wyszehradzkim w Pradze.
Twórczość
Twórczość Antonína Dvořáka jest syntezą muzyki epok klasycyzmu i romantyzmu. Siła i całkowita jednorodność oraz absolutna indywidualność są obecne przede wszystkim w orkiestracji i instrumentacji. Jego twórczy rozwój przebiegał w kilku etapach: pierwsze kompozycje wyrastały z fascynacji muzyką Beethovena i Schuberta, drugi etap jego starań mieści się już w sferze osobistych odczuć, ujawniając swoiste podejście do percypowania muzyki ze strony formalnej i treściowej.
Trzeci okres jest typowym ukłonem w stronę rodzimej tradycji muzycznej i zwrotem ku czeskim inspiracjom muzycznym (kantata Hymnus, Moravské dvojzpěvy). Szczególnego zabarwienia dodała muzyce Dvořáka dbałość o typowo słowiański charakter twórczości, którym wzbogacił światową muzykę.
Podczas pobytu a Ameryce uległ inspiracjom muzyki afroamerykańskiej i indiańskiej, co objawiło się w jego IX Symfonii Z nowego świata. W ostatnim okresie twórczości muzyka Dvořáka nabiera dojrzałego, indywidualnego kolorytu połączonego z inspiracjami czeskimi bajkami, podaniami i legendami, zwłaszcza ludowymi (opery Diabeł i Kasia, Rusałka).
Antonín Dvořák napisał 9 symfonii, kilka poematów symfonicznych, wielkie utwory instrumentalne (Tańce słowiańskie (Slovanské tance)), utwory wokalne i wokalno – instrumentalne (Stabat Mater, Święta Ludmiła (Svatá Ludmila), Requiem, Te Deum), 5 uwertur koncertowych, wiele utworów kameralnych (w tym najsłynniejszy kwartet smyczkowy F-dur, tak zwany „Amerykański“), koncerty (skrzypcowy, wiolonczelowy i fortepianowy), pieśni (Pieśni biblijne – Biblické písně), muzykę chóralną, utwory fortepianowe (fortepianowa wersja Tańców słowiańskich, wersja orkiestrowa powstała później), 10 oper (najsłynniejsze: Rusałka, Jakobín, Diabeł i Kasia (Čert a Káča), Dimitrij i Armida). Czczony na całym świecie, zmarł nieoczekiwanie w Pradze 1 maja 1904 roku.
Dokumenty i inne pamiątki pozostałe po kompozytorze (autografy, korespondencja, dokumenty, dzieła plastyczne, ówczesne fotografie, programy, plakaty), umieszczone są w Muzeum Antonína Dvořáka, które od momentu swojego powstania w 1932 roku znajduje się w barokowym letnim pałacyku Amerika w Pradze.
Odznaczenia
W 1889 roku odznaczony został Orderem Korony Żelaznej III klasy.
W 1901 roku został podwyższony przez Franciszka Józefa I do stanu szlacheckiego z tytułem Ritter von Dvořák.
Przegląd wybranych kompozycji
Twórczość Antonína Dvořáka jest bogata zarówno ze względu na swoją liczebność, jak i na szerokie spektrum występujących w nim form – liczy niemal 120 opusów, z których większość stanowią wielkie dzieła orkiestrowe i wokalno-instrumentalne oraz muzyczno-dramatyczne.
Symfonie
I symfonia c-moll – „Zlonickie dzwony”, 1865
II symfonia B-dur op. 4, 1865
III symfonia Es-dur op. 10, 1873
IV symfonia d-moll op. 13, 1874
V symfonia F-dur op. 76, 1875
VI symfonia D-dur op. 60, 1880
VII symfonia d-moll „Londyńska” op. 70, 1885
VIII symfonia G-dur op. 88, 1889
IX symfonia e-moll „Z Nowego Świata” op. 95, 1893
Symfonia Neptun, 1893 (niedokończona)
Dzieła wokalno-instrumentalne, oratoria, kantaty, msze
Hymn „Spadkobiercy Białej Góry” (Dědicové Bílé hory) op. 30, 1872 (przeredagowany w 1880 i 1885)
Stabat mater op. 58, 1877
Psalm 149 (Žalm 149) op. 79, 1879 (1887 opracowanie na chór i orkiestrę)
Ślubna koszula (Svatební košile), op. 69, 1884
Święta Ludmiła (Svatá Ludmila) op. 71, 1886
Msza D-dur op. 86, 1887 (wersja z partią organów), 1892 (z orkiestrą)
Requiem b-moll op. 89, 1890
Te Deum, op. 103, 1892
Opery
Alfred, 1870
Król i węglarz (Král a uhlíř), 1871, 2.wersja – op. 14, 1874
Tvrdé palice op. 17, 1874
Wanda op. 25, 1875
Chłop – szelma (Šelma sedlák) op. 37, 1877
Dymitr (Dimitrij) op. 64, 1882, 2.wersja – 1894
Jakobin op. 84, 1888, 1897 (częściowo przerobione)
Diabeł i Kasia (Čert a Káča) op. 112, 1899
Rusałka op. 114, 1900
Armida op. 115, 1903
Koncerty
Koncert A-dur na wiolonczelę i fortepian, 1865
Romance f-moll na skrzypce i orkiestrę op. 11, 1873/1877
Koncert fortepianowy g-moll op. 33, 1876 (zmienione 1919)
Koncert skrzypcowy a-moll op. 53, 1879 (zmienione 1880)
Koncert h-moll na wiolonczelę i orkiestrę op. 104, 1895
Poematy symfoniczne, utwory orkiestrowe i suity
Poemat symfoniczny (Rhapsodie a moll) op. 14, 1874
Wariacje symfoniczne na orkiestrę op. 78, 1877
Rapsodia słowiańska op. 45 (D-dur, g-moll, As-dur), 1878
Suita Czeska op. 39, 1879
Legendy op. 59, 1881
Husycka op. 67, uwertura, 1883
Karnawał op. 92, uwertura koncertowa, 1891
Scherzo capriccioso op. 66, 1883
Suita A-dur op. 98B, 1895
Wodnik op. 107, poemat symfoniczny na podstawie ballady Karela Jaromíra Erbena, 1896
Polednice op. 108, poemat symfoniczny na podstawie ballady Karela Jaromíra Erbena, 1896
Złoty kołowrotek (Zlatý kolovrat) op. 109, poemat symfoniczny na podstawie ballady Karela Jaromíra Erbena, 1896
Drewniany gołąb (Holoubek) op. 110, poemat symfoniczny na podstawie ballady K.J. Erbena, 1896
Pieśń heroiczna (Píseň bohatýrská) op. 111, poemat symfoniczny, 1899
Tańce słowiańskie op. 46 – I część, 1878
Tańce słowiańskie op. 72 – II część, 1887
Muzyka kameralna
Kwintet smyczkowy G-dur, op. 77, 1875
Kwintet fortepianowy A-dur, op. 81, 1887
Kwintet smyczkowy Es-dur, op. 97, 1893
Kwartet smyczkowy Es-dur „Słowiański”, op. 51, 1879
Kwartet smyczkowy F-dur „Amerykański”, op. 96, 1893
Kwartet smyczkowy As-dur, op. 105, 1895
Utwory fortepianowe
Silhouety, op. 8, 1879** Mazurky op. 56, 1880
Dumka a furiant op. 12, 1884
Poetické nálady op. 85, 1889
Suita A dur op. 98, 1894 (później także w wersji na orkiestrę)
Humoreski op. 101 (najsłynniejsza nr 7, Ges-dur)
Tańce słowiańskie op. 46 – I część, 1878
Tańce słowiańskie op. 72 – II część, 1886
Legendy op. 59, 1881
Pieśni i muzyka chóralna
Čtyři písně op. 82, 1888 (nr 1 Kéž duch můj sám)
Písně milostné op.83, 1888 (nr 2 V tak mnohém srdci mrtvo jest)
Biblické písně op. 99, 1894
Ave Maria op. 19B, 1877
Ave Maris Stella op. 19B, 1879
Moravské dvojzpěvy op. 20 (sopran, tenor + fortepian), 1875
Moravské dvojzpěvy op. 29, 32 (sopran, alt + fortepian), 1876
Moravské dvojzpěvy op. 38 (sopran, alt + fortepian), 1877
Kytice z českých národních písní op. 41, 1877
Z kytice národních písní slovanských op. 43, 1878
Pět sborů na texty litevských národních písní op. 27, 1878
Čtyři sbory op. 29, 1876
V přírodě op. 63, 1882
Posłuchaj
Zobacz też
szkoły narodowe w muzyce
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona poświęcona Antonínowi Dvořákowi
Strona z dziełami Dvořáka w formacie elektronicznym
Antonín Dvořák – nuty w bibliotece Polona
Artyści związani z Pragą
Czescy dyrygenci
Czescy kompozytorzy operowi
Muzycy związani z Nowym Jorkiem
Pochowani na Cmentarzu Wyszehradzkim w Pradze
Urodzeni w 1841
Zmarli w 1904
Odznaczeni Orderem Korony Żelaznej | 77,497 |
117980 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Kosowo | Kosowo | Kosowo, Republika Kosowa (alb.: Kosova / Kosovë, Republika e Kosovës; serb.: Косово, Kosovo, Република Косовo, Republika Kosovo) – państwo w południowej Europie ze stolicą w Prisztinie i państwo częściowo uznawane na arenie międzynarodowej (patrz: lista państw formalnie uznających niepodległość Kosowa), które ogłosiło swoją niepodległość 17 lutego 2008 roku.
Do końca 2019 roku kraj ten był uznawany przez 98 państw, 23 z 27 Unii Europejskiej i 24 z 30 NATO. Od zakończenia wojny domowej jest to protektorat administrowany przez ONZ (Tymczasowa Misja Administracyjna Narodów Zjednoczonych w Kosowie, szerzej znana pod angielskim skrótowcem UNMIK) przy pomocy wojsk NATO (KFOR).
Liczba krajów, które uznały Republikę Kosowa, spadła poniżej 100. Według rządu serbskiego, do 13 listopada 2019 r. 17 krajów wycofało uznanie niepodległości Kosowa: Komory, Surinam, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca, Gwinea Bissau, Burundi, Liberia, Lesotho, Grenada, Madagaskar, Dominika, Papua-Nowa Gwinea, Wyspy Salomona, Palau, Republika Środkowoafrykańska, Togo, Ghana i Nauru.
Władze Serbii, które uważają Kosowo za prawną część terytorium Serbii i są w tej kwestii popierane przez część państw, stosują nazwę Prowincja Autonomiczna Kosowo i Metochia (alb.: Kosovë e Metohi, Kosovë dhe Metohi oraz Krahina Autonome e Kosovës dhe Metohisë; serb.: Косово и Метохија, Kosovo i Metohija oraz Аутономна покрајина Косово и Метохија, Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija).
Kosowo leży na południowy zachód od faktycznego terytorium Republiki Serbii. Region zamieszkany jest obecnie w przeważającej części przez Albańczyków, jednak od XII do XIV/XV wieku związany był z władzą Serbów. Według antropologów Serbowie przybyli na nizinne obecnie zasiedlone przez nich tereny w VI–VIII wieku, po czym stopniowo wyparli Ilirów w okoliczne tereny górskie. Dalsze zmiany nastąpiły pod rządami tureckimi, doprowadzając do powstania złożonej struktury etnicznej. Uchodźstwo Serbów (zwłaszcza w XVIII w.) i stopniowy napływ Albańczyków z południa stanowiły ważne elementy tego procesu. Albańczycy, stanowiący dzisiaj zdecydowaną większość ludności Kosowa, zamieszkują także Albanię, północną i zachodnią Macedonię Północną, Czarnogórę, a w znacznie mniejszych liczbach Serbię, Chorwację, Bośnię i Hercegowinę, oraz Grecję i Włochy.
Kosowo stanowi punkt sporu pomiędzy ludnościami serbską i albańską, zamieszkującymi jego teren.
Z punktu widzenia prawa międzynarodowego i zgodnie z rezolucjami ONZ Kosowo jest postrzegane przez jedne państwa jako część Serbii, a przez inne jako osobne państwo. Kwestię zgodności deklaracji niepodległości Kosowa z prawem międzynarodowym jednoznacznie ustalił Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze 22 lipca 2010, opiniując głosami 10:4, że deklaracja niepodległości nie była nielegalna, ponieważ nic w prawie międzynarodowym nie zabrania takich deklaracji.
Zmiany statusu Kosowa nie udało się uzgodnić na forum ONZ ani w wyniku międzynarodowej mediacji. Na przeprowadzonej 17 lutego 2008 sesji parlamentu Kosowa w Prisztinie zadeklarowano zerwanie dotychczas istniejących związków z Serbią i ogłoszono niepodległość kraju. Według stanu z 19 maja 2022 na arenie międzynarodowej Kosowo zostało uznane przez 97 państw (oraz, bez wzajemności, przez Tajwan).
Do 1992 r. władze Jugosławii używały w Kosowie flagi Albanii z żółtą gwiazdą w lewym, górnym rogu. Do 17 lutego 2008 Kosowo nie posiadało własnej flagi.
15 grudnia 2022 roku Kosowo złożyło formalny wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej.
Geografia
W 1999 r. region miał powierzchnię 10 887 km² i 2 miliony mieszkańców. Graniczy z Czarnogórą na północnym zachodzie, pozostałą częścią Serbii na północy i wschodzie, Macedonią Północną na południu i Albanią na południowym zachodzie. Największe miasta to stolica Prisztina (200 tysięcy mieszkańców) i Prizren na południowym zachodzie (85 tysięcy mieszkańców).
Podstawowe informacje
Obszar Kosowa jest górzysty, a urozmaicają go śródgórskie kotliny jak np. Kosowe Pole. Tereny Kosowa są średnio wyżynne z przeciętną wysokością od 300 do 600 m n.p.m. Tereny górzyste: Kopaonik, Prokletije i Szar Płanina wznoszą się średnio na 2000 m n.p.m. Krajobraz górski charakteryzuje rzeźba krasowa i duża liczba jaskiń. Kosowo leży w strefie klimatu podzwrotnikowego, charakteryzującego się na tym obszarze piętrowością klimatyczną. Kosowo jest zasobne w wody powierzchniowe, a główną rzeką jest Sitnica. Liczne są także jeziora. Przyroda jest w znacznym stopniu przeobrażona. Lasy skupiają się głównie na terenach górskich, występuje piętrowość roślinna. Świat zwierząt jest charakterystyczny dla obszarów Europy.
Metochia
Nazwa Metochia (serb. Метохија, Metohija, alb. Metokia) pochodzi od greckiego słowa: μετόχια i oznacza własność Kościoła (dokładniej własność monasteru – klasztoru prawosławnego). Metochia jako kraina geograficzna była przekazana jako latyfundia dla Cerkwi prawosławnej, z zamiarem stworzenia wspólnot mniszych. Metochia, nazywana przez Albańczyków Rrafshi i Dukagjinit („płaskowyż Dukagjin”), jest dużym dorzeczem na zachodzie prowincji.
Kosowo (Kosowe Pole)
Drugim pod względem wielkości regionem jest Kosowo, stanowiące dorzecze Sitnicy. Część regionu wzdłuż rzeki Lab, gdzie leży miasto Podujevo, nosi nazwę Malo Kosovo. Regiony Metochii i Kosowa rozdzielone są przez rzekę Drenicę. Rzeka Binačka Morava leży w dorzeczu Binačko pomoravlje. Na południu prowincji, przy granicy z Macedonią, znajdują się regiony Gora, Sredačka Župa i Sirinićka Župa.
Demografia
Skład etniczny
Kosowo zamieszkuje około 2 000 000 osób:
Albańczycy – 1 800 000 (90%)
Serbowie i Gorani – 140 000 (7%)
Bośniacy – 20 000 (1%)
Turcy – 20 000 (1%)
Romowie – 20 000 (1%)
Serbowie na początku panowania osmańskiego na Półwyspie Bałkańskim prawdopodobnie stanowili większość mieszkańców Kosowa. Jednak proporcje etniczne Kosowa zmieniły się istotnie przez ostatnie stulecia w wyniku emigracji Serbów i imigracji Albańczyków. Przyczyną emigracji Serbów były serbskie ruchy niepodległościowe za czasów okupacji tureckiej. Wielu Serbów uciekało z Kosowa w następstwie represji osmańskich, później przyczyną migracji było ekonomiczne zacofanie tego obszaru.
Drugą przyczyną był jeden z najwyższych w Europie wskaźników przyrostu naturalnego kosowskich Albańczyków sięgający 1,3% rocznie. W ciągu okresu 1921–2003 populacja Kosowa zwiększyła się 4,6-krotnie, wskutek czego udział Albańczyków w Kosowie stale się zwiększał.
Kwestia Goran
Na górzystym obszarze południowego Kosowa, w gminie Gora i w północno-wschodniej części Albanii mieszkają muzułmanie, często utożsamiani z Bośniakami. Sami o sobie mówią Gorani, a w uproszczeniu są Serbami wyznającymi islam. Są przeciwni utożsamianiu ich z Bośniakami czy Albańczykami.
Religie
Islam jest religią dominującą, wyznają go Albańczycy, Bośniacy, Gorani i Turcy. Serbowie są prawosławni, a około 3% Albańczyków to katolicy. Kosowianie w większości są niepraktykujący lub sporadycznie praktykujący. W Kosowie dochodzi jednak do bezczeszczenia symboli religijnych. W marcu 2004 roku podczas pogromów dochodziło do ataków na świątynie chrześcijańskie.
W wyniku tych ataków szereg zabytkowych cerkwi zostało zniszczonych, a kilka tysięcy chrześcijan zostało wypędzonych lub zamordowanych. Wielu Serbów, którzy schronili się przed Albańczykami w bazach KFOR, nie może powrócić do swych domów.
Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: islam – 87%, chrześcijaństwo – 11,4% (prawosławie – 6,9%, katolicyzm – 2,3%, protestantyzm – 0,1%), brak religii – 1,6%.
Podział administracyjny
Kosowo podzielone jest na 5 okręgów, które z kolei są podzielone na 38 gmin (do 2008 Kosowo dzieliło się na 30 gmin).
Historia
Od epoki brązu do 1455 r.
Historia ludów zamieszkujących Kosowo przed XI wiekiem n.e. jest niejasna. W Metochii znajdują się grobowce pochodzące zarówno z epoki brązu, jak i żelaza. Wraz z napływem ludów indoeuropejskich na kontynent Europy z Azji, w Kosowie pojawili się Ilirowie i Trakowie. Ilirowie utworzyli duże zjednoczone królestwo rozprzestrzeniające się na terenach mniej więcej dawnej zjednoczonej Jugosławii, jednak stracili niepodległość na rzecz imperium rzymskiego.
Sami kosowscy Albańczycy wskazują na starożytny lud Ilirów jako swoich przodków, jednak kwestia ta nie została ostatecznie rozstrzygnięta. Inna wersja zakłada, że Albańczycy są potomkami Traków lub ludów pasterskich, wymieszanych z mieszkańcami imperium rzymskiego. Historycy serbscy sądzą, że Albańczycy, podobnie jak Serbowie, przybyli z Kaukazu. Struktura języka albańskiego wskazuje na wiele wcześniejszą obecność tego ludu na Bałkanach od Słowian.
Serbowie pojawili się w Kosowie w późnym VI lub wczesnym VIII wieku n.e., jednak już w II wieku n.e. Klaudiusz Ptolemeusz pisał o ludzie Serboi zamieszkującym północny Kaukaz. Historycy albańscy utrzymują, że w VI wieku n.e. przodkowie Albańczyków zostali zepchnięci przez wkraczające na Bałkany ludy słowiańskie na południe, w rejon dzisiejszej Albanii. Kroniki Bizancjum informują zaś, że Albańczycy (Albanoi) przybyli w 1043 z południowych Włoch do środkowej Albanii (Durrës) jako najemnicy. Kwestie te pozostają w znacznym stopniu niewyjaśnione do dziś.
Od około 850 do 1014 r. Kosowo znajdowało się pod władzą Bułgarii, następnie zaś stało się częścią Cesarstwa Bizantyńskiego. W tym czasie Serbia jako państwo jeszcze nie istniała – jedynie kilka mniejszych serbskich królestw (m.in. Raszka i Dioklea) znajdowało się na północ i zachód od Kosowa. Około roku 1180 serbski przywódca Stefan Nemania zdobył kontrolę nad Diokleą i północną Albanią. Jego następca, Stefan Pierwszy Koronowany, zdobył do 1216 resztę Kosowa, tworząc w ten sposób nowe państwo, w skład którego wchodziła większość ziem, stanowiących dziś terytoria Serbii i Czarnogóry.
W czasie panowania dynastii Nemaniczów na terenie Serbii zbudowano liczne klasztory Serbskiego Kościoła Prawosławnego. Większość z nich stworzono na terenie Kosowa, które zyskało status ekonomicznej, demograficznej, religijnej i politycznej stolicy nowego państwa. Metochia zyskała wówczas swoją nazwę, która oznacza „krainę klasztorów”. Władcy z serbskiej dynastii Nemanjiciów używali jako stolicy zarówno Prisztiny, jak i Prizrenu. Najbardziej znane świątynie – siedziba patriarchy w Peciu, kościół w Gračanicy oraz monaster Visoki Dečani koło Dečani – powstały właśnie w tym okresie. Kosowo było istotnym ośrodkiem gospodarczym, gdyż jego stolica Prisztina leżała na trasie szlaków handlowych, zmierzających nad Morze Adriatyckie. W Kosowie powstało także zagłębie górnicze, znajdujące się w okolicy miejscowości Novo Brdo i Janjevo. Górnictwem parali się emigranci z Saksonii, handlem zaś emigranci z Dubrownika.
Podział etniczny populacji w tym okresie stanowi sporny punkt pomiędzy historykami albańskimi i serbskimi. W spisach ludności, sporządzonych przez duchownych serbskich, pojawiają się Serbowie, Albańczycy i Romowie, ale także, aczkolwiek w znacznie mniejszych ilościach, Bułgarzy, Grecy i Ormianie. Zdecydowana większość imion w tych spisach to imiona słowiańskie. W okresie tym większość ludności albańskiej stanowili chrześcijanie. Fakt ten był nieraz interpretowany jako przejaw ówczesnej dominacji serbskiej. Występowały jednak przypadki, w których ojciec posiadał imię serbskie, a syn albańskie i vice versa. Takie przypadki nie były jednak liczne – dotyczyły zaledwie 5% opisanej w spisach ludności. Ówczesną dominację ilościową Serbów zdaje się też potwierdzać turecki spis podatkowy z 1455, który zawierał m.in. informacje o wyznaniu oraz narodowości mieszkańców regionu.
W średniowieczu świadomość narodowościowa wśród ludności była dość niska. Ludzie nie identyfikowali się według przynależności etnicznej. Na podstawie źródeł historycznych da się jedynie stwierdzić, że Serbowie dominowali pod względem kulturalnym oraz że stanowili większość demograficzną.
W 1355 r. państwo serbskie rozpadło się po śmierci cara Stefana IV Duszana. Wykorzystało to imperium osmańskie, dokonując inwazji. 28 czerwca 1389 miała miejsce bitwa na Kosowym Polu. Zakończyła się ona śmiercią zarówno księcia Lazara, jak i sułtana Murada I. Choć uważano wówczas, iż to Serbowie przegrali bitwę, z czasem pojawiły się opinie, iż wynik bitwy nie może być rozstrzygnięty lub że Serbowie faktycznie w niej zwyciężyli. Kwestia ta nie została ostatecznie wyjaśniona. Serbia utrzymała swoją niepodległość oraz sporadyczną kontrolę nad Kosowem do 1455, kiedy stało się ono ostatecznie częścią imperium osmańskiego.
Kosowo od 1456 do 1912
Wielowiekowe panowanie Turków na terenie Kosowa doprowadziło do nowego podziału administracyjnego na tzw. sandżaki (słowo wywodzące się z języka tureckiego, oznaczającego proporzec lub dystrykt). Każdym sandżakiem rządził sandżakbej (władca dystryktu). Pomimo dominującej obecności religii islamskiej na terenie prowincji zamieszkiwało wielu chrześcijan.
Proces islamizacji postępował powoli i trwał około sto lat. Początkowo był ograniczony jedynie do miast. Nie zaobserwowano wówczas procesu wymiany autochtonicznej ludności chrześcijańskiej na muzułmańską, gdyż wielu chrześcijan przeszło na islam. Zadecydowały o tym najpewniej czynniki natury społecznej i ekonomicznej, gdyż muzułmanie cieszyli się wieloma przywilejami. Chrześcijańskie kościoły wprawdzie dalej istniały, jednak imperium osmańskie nałożyło na nie bardzo wysokie podatki.
Około XVII wieku wzrosła znacznie liczba ludności pochodzenia albańskiego w Metochii. Historycy uważają, że jest to efekt migracji ludności z terenów dzisiejszej Albanii, charakteryzującej się m.in. wyznawaniem islamu. Istnieją z pewnością dowody, wskazujące na migrację ludności – wielu Albańczyków w Kosowie posiada nazwiska zbliżone do mieszkańców Malësi, prowincji znajdującej się na północy Albanii. Dziś większość serbskich muzułmanów mieszka w regionie Sandżak w południowej Serbii oraz w północnym Kosowie. Historycy sądzą, że w Kosowie zamieszkiwała także znaczna liczba albańskich chrześcijan, którzy przeszli na islam.
W 1689 r. Kosowo dotknięte zostało przez wojnę austriacko-osmańską (1683–1699), która stanowi element historii Serbii. W październiku 1689 niewielka armia austriacka, dowodzona przez margrabię badeńskiego Ludwika Wilhelma, wdarła się do Turcji, zajęła Belgrad, następnie zaś dotarła aż do Kosowa. Wielu Albańczyków i Serbów zaciągnęło się do armii margrabiego Badenii, ale również wielu postanowiło walczyć u boku Turków przeciw Austriakom. Udana kontrofensywa osmańska zmusiła margrabiego Badenii do wycofania się do twierdzy w Niszu, potem do Belgradu, ostatecznie zaś przez Dunaj z powrotem do Austrii.
Wojska osmańskie zniszczyły i splądrowały dużą część Kosowa. Zmusiły do ucieczki z Austriakami wielu Serbów, w tym patriarchę Serbskiego Kościoła Prawosławnego Arseniusza III. Wydarzenie to znane jest w serbskiej historii pod nazwą Wielkiej Wędrówki Serbów (serb. Velika seoba Srba). Według podań z epoki miały wziąć w niej udział setki tysięcy Serbów, co miało zaowocować znaczącym napływem Albańczyków na opuszczone tereny Kosowa. Sam patriarcha Arseniusz III podawał, że do Austrii razem z nim udało się 30–40 tys. ludzi, a współcześnie historycy podają liczby rzędu 30–70 tys. uciekinierów i podają w wątpliwość bezpośredni związek między ucieczką Serbów a znacznym napływem ludności albańskiej, która, jak wskazują, była w Kosowie obecna i napływała do niego już wcześniej. Wielka wędrówka stała się jednym z serbskich mitów historycznych, komplementarnym z mitem o bitwie na Kosowym Polu.
W 1878 r. powstała tzw. Liga Prizreńska, w skład której wchodzili m.in. mieszkańcy Kosowa. Założona przez muzułmańskich właścicieli ziemskich, wśród których prym wiedli bracia Frashëri (najstarszy z nich, Abdyl, był przywódcą ruchu), dążyła do zachowania integralności ziem zamieszkanych przez ludność albańską, a zagrożonych rozbiorem przez państwa słowiańskie. W 1881 kosowska szlachta sięgnęła po broń i wraz z Ligą rozpoczęli powstanie, które rozlało się na sąsiednie prowincje. Liga tolerowana do tej pory przez Stambuł została rozwiązana, a opór albański stłumiła wysłana na teren Kosowa ekspedycja wojskowa.
W 1910 r. wybuchło albańskie powstanie w Prisztinie, które szybko rozprzestrzeniło się na teren całego Kosowa. Sułtan imperium osmańskiego odwiedził prowincję w 1911 i uczestniczył w rozmowach pokojowych, dotyczących wszystkich ziem zamieszkiwanych przez Albańczyków.
XX wiek
Podczas I wojny bałkańskiej jesienią 1912 roku jednostki armii serbskiej wkroczyły na terytorium Kosowa i zaczęły tam ustanawiać własną administrację, w wyniku czego zostało zamordowanych około 25 tys. Albańczyków.
W wyniku ustaleń paktu londyńskiego w maju 1913 Kosowo oraz południowa Metochia stały się częścią Serbii, a północna Metochia – częścią Czarnogóry. W 1918 Serbia stała się częścią nowo powstałego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. 24 września 1920 rząd Królestwa wydał dekret o kolonizacji ziem południowych. Kolonizacja miała zmienić niekorzystną dla Serbów strukturę etniczną Kosowa. W wyniku kolonizacji do Kosowa przybyło 12 000 rodzin serbskich, w większości nastawionej wrogo wobec ludności miejscowej. Terytorium Kosowa było jednym z najbardziej zaniedbanych ekonomicznie obszarów, znajdujących się w obrębie Królestwa, późniejszej Jugosławii. W początkach lat 30. w przemyśle, handlu i usługach było zatrudnionych 2,4% ludności Kosowa (w Jugosławii 15,8%).
Rozbiór Jugosławii w latach 1941–1945, dokonany przez państwa Osi, spowodował przyłączenie większości Kosowa do kontrolowanej przez Włochy tzw. Wielkiej Albanii, mniejszych części do okupowanej przez Niemców Serbii oraz do Bułgarii. Powstała w Kosowie Albańska Partia Faszystowska i Albańska Milicja Faszystowska oraz Albańskie Pułki Lekkiej Piechoty, do których masowo wstępowali Albańczycy. We wrześniu 1943 po kapitulacji Włoch całe Kosowo znalazło się pod okupacją niemiecką. Kolaborująca z Niemcami Druga Liga Prizreńska natychmiast utworzyła jesienią 1943 roku w Kosowskiej Mitrowicy pułk Kosovo, zaś w kwietniu 1944 z albańskich ochotników, głównie z Kosowa, 21 dywizję SS „Skanderbeg”. W czasie okupacji włoskiej i niemieckiej wielu Serbów zostało zmuszonych do opuszczenia swych domów przez zbrojne bojówki albańskie. Większość z wypędzonych stanowiły rodziny kolonistów, które przybyły do Kosowa w okresie międzywojennym. Szacuje się, że ok. 10 tysięcy Serbów zostało zabitych w czasie wojny, a dalsze 20 tysięcy serbskich i czarnogórskich kolonistów uciekło z Kosowa.
W dniach od 31 grudnia 1943 do 2 stycznia 1944 roku we wsi Bujan obradował Komitet Narodowo-Wyzwoleńczy dla Kosowa w czasie którego komunistyczni delegaci uchwalili przyszłe zjednoczenie Kosowa z Albanią. Deklaracja ta spotkała się z ostrą krytyką Komunistycznej Partii Jugosławii. Josip Broz Tito oficjalnie ogłosił, że delegaci przekroczyli swoje kompetencje, a sprawy granic będą rozpatrywane dopiero po zakończeniu wojny. We wrześniu 1944 roku na mocy porozumienia sztabów partyzanckich Albanii i Jugosławii do Kosowa zostały wprowadzone dwie brygady albańskie, rekrutujące się głównie z Albańczyków z południa Albanii (Tosków). Fakt ten nie wzbudził oczekiwanego entuzjazmu wśród Kosowian, traktujących ich jako sojuszników Serbów.
Obecność partyzantki jugosłowiańskiej w Kosowie wiązała się z represjami wobec faktycznych i domniemanych oponentów, często krwawymi. Np. 26 listopada 1944 roku macedońska 48. Dywizja generała Iljicia zajmująca Gostivar dokonała (bez sądu) egzekucji albańskich „kolaborantów”. Inny mord mający miejsce we wsi Skënderaj stał się przyczyną powstania kosowskiej samoobrony przeciwko partyzantom jugosłowiańskim, które wybuchło w rejonie Drenicy. W związku z tym w lutym 1945 roku rząd Jugosławii (traktujący już Kosowo jako integralną część Jugosławii) ogłosił w Kosowie stan wojenny. Planowa pacyfikacja regionu trwała do czerwca 1945 roku, w wyniku której większość kosowskich separatystów została schwytana i rozstrzelana, a tylko nieliczni znaleźli schronienie w Albanii.
Po zakończeniu wojny, wraz z przejęciem władzy przez komunistyczny reżim Josipa Broz Tity, Kosowo zyskało w 1946 status regionu autonomicznego w ramach Serbii. Nowy rząd zrezygnował z polityki kolonizacyjnej i utrudniał powrót dawnych serbskich kolonistów do Kosowa. W 1963 Kosowo stało się w pełni autonomiczną prowincją.
Wraz z uchwaleniem konstytucji Jugosławii w 1974 Kosowo uzyskało w pełni autonomiczny rząd i utworzono Socjalistyczną Autonomiczną Prowincję Kosowa. Władza ta wprowadziła do systemu edukacji albański program nauczania, korzystając m.in. z podręczników, dostarczonych z Albanii, rządzonej wówczas przez Envera Hodżę.
W latach osiemdziesiątych narastały konflikty pomiędzy ludnością albańską i serbską. Społeczność albańska dążyła do dalszego zwiększenia autonomii regionu, serbska zaś chciała zacieśnienia relacji z Serbią. Zmniejszyły się natomiast tendencje dążące do unifikacji Kosowa z Albanią, rządzoną wówczas przez reżim stalinowski, w której poziom życia był o wiele niższy.
Serbowie żyjący w Kosowie narzekali na dyskryminację ze strony lokalnego rządu, konkretnie zaś ze strony służb bezpieczeństwa, które odmawiały interwencji w przypadku przestępstw popełnionych przeciw Serbom. Narastający konflikt oznaczał, że nawet błaha sytuacja mogła się szybko przerodzić w cause célèbre. Gdy serbski rolnik Đorđe Martinović zgłosił się do szpitala z butelką w odbycie i opowiedział o ataku na swoją osobę grupy zamaskowanych mężczyzn, 216 serbskich intelektualistów wystosowało petycję, w której padło stwierdzenie, że „historia Đorđe Martinovicia symbolizuje sytuację wszystkich Serbów w Kosowie”.
Głównym zarzutem kosowskich Serbów było ich ignorowanie przez komunistyczny rząd Serbii. W sierpniu 1987, w ostatnim okresie komunistycznego reżimu w Jugosławii, Kosowo odwiedził młody wówczas polityk, Slobodan Milošević. Jako jeden z nielicznych reprezentantów rządu, który zainteresował się sprawą Kosowa, stał się on natychmiast bohaterem miejscowych Serbów. Pod koniec roku stanął na czele rządu Serbii.
W 1989 r., w wyniku referendum przeprowadzonego w całej Serbii, drastycznie ograniczono autonomię Kosowa i Wojwodiny. Zaowocowało ono wprowadzeniem nowej konstytucji, która umożliwiła stworzenie systemu wielopartyjnego, wolności słowa oraz propagowanie uszanowania praw człowieka. Pomimo faktu, iż władza faktycznie znajdowała się w rękach partii Slobodana Miloševicia, oskarżanej o fałszowanie wyborów, ignorowanie praw mniejszości narodowych i przeciwników politycznych oraz kontrolę mediów, był to krok naprzód w stosunku do sytuacji w czasach panującego dotąd reżimu komunistycznego. Nowa konstytucja ograniczyła drastycznie autonomię regionów, skupiając władzę w Belgradzie. Centralizowała władzę w zakresie kontroli nad policją, systemem sądowniczym, gospodarką, systemem edukacji oraz kwestii językowych, stanowiących istotny element wieloetnicznej Serbii.
Przeciw nowej konstytucji opowiedzieli się przedstawiciele mniejszości narodowych, którzy dostrzegali w niej próby odebrania władzy regionom na rzecz ośrodka centralnego. Kosowscy Albańczycy odmówili udziału w referendum, nie uznając jego prawomocności. Ponieważ stanowili mniejszość w państwie zdominowanym przez Serbów, ich udział i tak nie miałby wpływu na ostateczny wynik.
Również władze prowincji nie uznały referendum. Miało ono być ratyfikowane przez lokalne zgromadzenia, co faktycznie oznaczało głosowanie nad swoim własnym rozwiązaniem. Zgromadzenie Kosowa początkowo odmówiło przyjęcia wyników referendum, jednak w marcu 1989, pod presją czołgów i wozów opancerzonych, otaczających miejsce obrad, zostały one przyjęte.
Lata 90. XX wieku
Po zmianach w konstytucji Jugosławii rozwiązano parlament tego kraju, w którym zasiadali jedynie członkowie Partii Komunistycznej Jugosławii. Rozwiązaniu uległ również parlament Kosowa, czego nie zaakceptowali jego albańscy członkowie. Albańscy członkowie rozwiązanego parlamentu na tajnym posiedzeniu w miejscowości Kačanik proklamowali powstanie Republiki Kosowa, która miała wchodzić w skład Jugosławii jako równoprawna republika, a nie część Serbii.
Władze Jugosławii zorganizowały wybory, w których udziału odmówili reprezentanci mniejszości narodowych z licznych podległych Jugosławii prowincji. Kosowscy Albańczycy rozpisali własne wybory, jednak frekwencja nie przekroczyła wymaganych 50%, w związku z czym nie wybrano reprezentantów do nowego Zgromadzenia Narodowego. W 1992 roku przeprowadzono wybory prezydenckie, które wygrał Ibrahim Rugova. Nie były one jednak uznane przez żadne państwo.
Nowa konstytucja doprowadziła do ograniczenia autonomii mediów w podległych prowincjach, podporządkowując je centralnemu ośrodkowi w Belgradzie. Równocześnie wprowadzono bloki programowe w językach mniejszości narodowych. Umożliwiła działanie prywatnym nadawcom, co okazało się jednak bardzo trudne z racji na wysokie koszty, ukryte w licznych opłatach koncesyjnych i innych podatkach. W tym okresie zamknięto m.in. kierowane przez władze prowincji telewizję i radio kosowskie. Pojawiły się jednak prywatni nadawcy, w tym stacja „Koha Ditore”, która nadawała do końca 1998, kiedy to opublikowała kalendarz, który uznany został za gloryfikujący ruchy separatystyczne i antyserbskie.
Nowa konstytucja przekazała również kontrolę nad państwowymi zakładami przemysłowymi do Belgradu. We wrześniu 1990 zwolnienie 123 tysięcy kosowskich Albańczyków z sektora budżetowego doprowadziło do licznych protestów i strajku generalnego. Albańczycy, którzy nie zostali zwolnieni, sami zrezygnowali ze swoich posad. Rząd tłumaczył swoje działania dekomunizacją sektora państwowego, jednak zwolnieni uważali, że jest to działanie wymierzone w konkretną grupę etniczną – Albańczyków.
Stworzony w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych program nauczania, który wspierał dążenia autonomiczne Albańczyków, został wycofany. W jego miejsce wprowadzono ogólnoserbski program, którego celem było ujednolicenie programów nauczania na terenie całej Serbii. Zachowano przy tym język albański jako język nauczania. System edukacji rozwiązano w 1992 i ponownie stworzono w 1995. Na Uniwersytecie w Prisztinie, stanowiącym centralny ośrodek naukowy kosowskich Albańczyków, wstrzymano nauczanie w języku albańskim oraz zwolniono większość kadry pochodzenia albańskiego.
Działania te rozsierdziły kosowskich Albańczyków, co doprowadziło do licznych niepokojów, zamachów partyzanckich i terrorystycznych w 1999. Władze serbskie wprowadziły w odpowiedzi stan wyjątkowy i skierowały do prowincji dodatkowe oddziały wojska i policji.
W 1995 r. do Kosowa przybyło wielu Serbów, którzy byli prześladowani w Chorwacji. Ich obecność przyczyniła się do dalszych niepokojów.
Ibrahim Rugova apelował o zachowanie pokojowego charakteru protestów, jednak w 1996 swoje działanie rozpoczęła Armia Wyzwolenia Kosowa (UÇK), prowadząca działania o charakterze zbrojnym na terenie całej prowincji.
Wojna domowa
Oddziały UÇK rozpoczęły wojnę partyzancką, przeprowadzając serię ataków partyzanckich na serbskie siły porządkowe, reprezentantów władzy oraz zamachów terrorystycznych wycelowanych w domniemanych kolaborantów. W tej sytuacji w 1998 na pomoc serbskiej policji przyszła regularna armia jugosłowiańska, przeprowadzając szeroko zakrojoną akcję zbrojną, wymierzoną w UÇK. W ciągu następnych kilku miesięcy zginęły setki ludzi, a około 200 tysięcy uciekło z miejsca zamieszkania; większość z nich stanowili Albańczycy. Z drugiej strony przemoc Albańczyków skierowana była przeciw Serbom – raport Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców z marca 1999 informuje, że zostali oni usunięci z około 90 wiosek na terenie prowincji. Serbowie przemieszczali się do innych części prowincji lub decydowali się na ucieczkę do Serbii. Jugosłowiański Czerwony Krzyż szacuje, że w opisywanym okresie z miejsca zamieszkania uciekło około 30 tysięcy nie-Albańczyków.
Sytuacja w Kosowie skomplikowała się jeszcze bardziej we wrześniu 1998 roku, kiedy w lesie drenickim odkryto groby czterdziestu Albańczyków. W tym samym miesiącu doszło do szczególnie brutalnego ataku na ludność albańską, podczas którego serbskie siły policyjne i wojskowe zamordowały m.in. 20-osobową rodzinę i 13 innych mężczyzn. Wraz z eskalacją przemocy w Kosowie rozpoczęła się ucieczka ludności albańskiej do Macedonii, Albanii i częściowo do Czarnogóry. 29 września Rada Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych przyjęła rezolucję numer 1199, potępiającą działalność Serbów w objętej kryzysem prowincji.
Pomimo ostrzeżeń ze strony NATO i powołanej w międzyczasie do prowadzenia negocjacji pokojowych międzynarodowej Grupy Kontaktowej, siły jugosłowiańskie kontynuowały represje wobec ludności cywilnej w Kosowie. Kryzys osiągnął apogeum 15 stycznia 1999 roku, gdy w miejscowości Raczak odkryto 45 ciał cywilów pochodzenia albańskiego. Albańczycy oskarżyli Serbów o dokonanie masakry w Raczaku, zaś 30 stycznia Rada Północnoatlantycka NATO zażądała postawienia sprawców tej tragedii przed trybunałem i zagroziła przeprowadzeniem przez Sojusz uderzeń lotniczych.
W wyniku odrzucenia przez Serbów planu, przygotowanego przez Grupę Kontaktową na konferencji w Rambouillet, 24 marca 1999 Sojusz Północnoatlantycki rozpoczął operację reagowania kryzysowego pod nazwą Allied Force, mającą zmusić prezydenta Serbii Slobodana Miloszewicia do zaprzestania czystek etnicznych w Kosowie, wycofania z prowincji jednostek wojskowych oraz umożliwienia wprowadzenia do niej lekko uzbrojonych międzynarodowych sił pokojowych. Rozkaz rozpoczęcia nalotów uzależniony był od decyzji politycznych i militarnych Rady Północnoatlantyckiej. Operacja Allied Force podzielona została na fazy:
FAZA 0 – 20 stycznia 1999, na podstawie decyzji politycznej większości państw NATO, siły powietrzne Sojuszu rozmieszczone zostały na przewidzianych lotniskach, skąd miały wziąć udział w nalotach.
FAZA I – prowadzenie ograniczonych działań powietrznych przeciwko z góry wytypowanym celom o znaczeniu militarnym. Faza ta rozpoczęła się 24 marca atakami wymierzonymi w jugosłowiańską obronę przeciwlotniczą (wyrzutnie rakietowe, punkty radarowe, urządzenia kontrolne, lotniska i samoloty) na terenie całej Jugosławii.
FAZA II – zaczęła się 27 marca na skutek braku reakcji rządu jugosłowiańskiego, która do tego czasu nie podjęła inicjatywy pokojowej. Cele nalotów zostały rozszerzone na infrastrukturę wojskową oraz bezpośrednio w siły wojskowe stacjonujące w Kosowie (główne kwatery dowodzenia, koszary, instalacje telekomunikacyjne, magazyny broni i amunicji, zakłady produkcyjne i składy paliw). Rozpoczęcie tej fazy operacji było możliwe dzięki jednogłośnej decyzji członków Paktu Północnoatlantyckiego.
W ramach fazy II dokonano jednak również bombardowań celów cywilnych w Belgradzie (np. została zbombardowana Ambasada Chińska w tym mieście, gdzie śmierć ponieśli cywile). Także precyzja dokonywania ostrzału pozostawiała wiele do życzenia (np. zabłąkana rakieta uderzyła w paśmie Witoszy, ok. 22 km od stolicy Bułgarii, Sofii).
FAZA III – hasłem do niej był szczyt NATO w Waszyngtonie w kwietniu 1999. W fazie tej doszło do znacznego rozszerzenia powietrznych działań przeciwko szczególnie ważnym celom o znaczeniu wojskowym na północ od 44 równoleżnika na obszarze całej Jugosławii. Po miesiącu powietrznej kampanii dla NATO stało się oczywiste, że dotychczasowa strategia nie była skuteczna. W kwietniu 1999. na szczycie NATO w Waszyngtonie zdecydowano się na większą elastyczność w atakowaniu nowych celów w ramach fazy 1 i 2, które były konieczne, aby osiągnąć cele taktyczne w Kosowie i strategiczne na terenie Jugosławii.
FAZA IV – wsparcie działań stabilizacyjnych w Kosowie.
FAZA V – przegrupowanie sił i powrót wojsk do baz. Równocześnie na terenie Kosowa obie strony prowadziły liczne działania zbrojne. Organizacje międzynarodowe alarmowały głównie o czystkach etnicznych prowadzonych przez Serbów. W wyniku tych działań, szereg wysokich urzędników jugosłowiańskich, w tym prezydent Slobodan Milošević, zostało postawionych w stan oskarżenia przez Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii (ang.: ICTY). Wiele z tych spraw przekazano pod jurysdykcję Międzynarodowego Trybunału Zbrodni Wojennych w Hadze. Porozumienie o warunkach wycofania wojsk serbskich z Kosowa oraz wejścia do prowincji sił międzynarodowych KFOR podpisano 9 czerwca 1999 w Kumanovie.
Organizacja Narodów Zjednoczonych szacuje, że w czasie działań wojennych na terenie Kosowa, w okresie od marca 1998 do kwietnia 1999, z rejonu tego uciekło lub zostało przeniesionych około 340 tysięcy Albańczyków. Większość z nich udało się do Albanii, Czarnogóry i Macedonii. Siły rządowe niszczyły dokumenty tożsamości uciekającej ludności. Działania te określane są dziś mianem czystki tożsamości. W znacznym stopniu utrudniły one identyfikację i kontrolę powracających po wojnie ludzi. Strona serbska twierdzi, że od czasu zakończenia wojny, na teren Kosowa przeniosło się około 300 tysięcy ludzi, podających się za byłych mieszkańców regionu. Z racji braku spisów śmierci i narodzin, sprawa nie może być rozstrzygnięta.
Materialne straty poniesione w przeciągu 11 tygodni bombardowań oceniono na większe od tych poniesionych podczas II wojny światowej. Serbscy ekonomiści z tzw. G-17 oszacowali szkody spowodowane nalotami NATO na łączną kwotę 1,2 mld dolarów, zaś straty ekonomiczne na około 29,6 mld dolarów, choć oficjalne źródła rządowe mówią nawet o 200 mld dolarów.
Zamieszki w Kosowie w 2004 r.
Carla Del Ponte opisuje proceder wywożenia Serbów do Albanii, gdzie poddawano ich zabiegom usuwającym ich organy wewnętrzne. Sprawę obecnie bada Human Rights Watch oraz Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. W grudniu 2010 r. Dick Marty przedstawił na forum Rady Europy raport podejmujący tematykę zbrodni Armii Wyzwolenia Kosowa. W styczniu 2011 r. szukaniem dowodów zajęła się unijna misja EULEX. W marcu 2011 r. aresztowano kilkunastu byłych żołnierzy, z posłem Fatmirem Lamajem na czele.
Sytuacja po proklamowaniu niepodległości
W dniu proklamowania przez Kosowo niepodległości 17 lutego 2008 władze Serbii potępiły ten akt, uznając go za sprzeczny z prawem międzynarodowym. Zapowiedziały również zerwanie współpracy z misją Unii Europejskiej w Kosowie. Prezydent Serbii Boris Tadić zwrócił się do sekretarza generalnego ONZ o unieważnienie proklamowania niepodległości Kosowa przez tamtejszy parlament, które nazwał „aktem secesji serbskiej prowincji Kosowo”, jednocześnie domaga się od wszystkich członków ONZ pełnego poszanowania suwerenności terytorialnej i integralności Serbii oraz odrzucenia proklamacji niepodległości Kosowa. Władze Serbii wprowadziły na Kosowo sankcje gospodarcze i polityczne oraz obniżyły rangę stosunków dyplomatycznych z państwami uznającymi Kosowo. Jednocześnie zapowiedziały utworzenie w Kosowie równoległych organów władzy z rządem i parlamentem wybieranym przez serbską ludność Kosowa i uznającym Kosowo za część Serbii. Obserwatorzy sceny politycznej nie wykluczają również oderwania od Kosowa terenów w większości zamieszkanych przez Serbów. 11 maja 2008 władze Serbii przeprowadziły również na terenie Kosowa zamieszkanego przez większość serbską ogólnokrajowe wybory parlamentarne do parlamentu Serbii oraz do władz lokalnych. Krok ten został skrytykowany zarówno przez władze Kosowa, jak i administrację międzynarodową.
Status Kosowa nie uległ zmianie według UNMIK-u. W dalszej części jest ono traktowane jako terytorium pod administracją międzynarodową. Ustawy uchwalane przez Parlament Republiki Kosowa, aby weszły w życie, nadal powinny być formalnie zatwierdzane przez UNMIK, a UNMIK zatwierdzając ustawy powołuje się na rezolucję 1244 i na Podstawę konstytucyjną dla tymczasowych władz samorządowych Kosowa, nadaną Kosowu przez UNMIK w 2001. Jednak ostatnia taka ustawa nosi datę sprzed dnia wejścia w życie Konstytucji Republiki Kosowa, 15 czerwca 2008. Po jej wejściu w życie władze republiki przestały przesyłać ustawy do podpisu specjalnemu przedstawicielowi Sekretarza Generalnego ONZ w Kosowie, tylko przesyłają je prezydentowi Kosowa. UNMIK dotychczas nie zatwierdziło jednostronnej proklamacji niepodległości przez Republikę Kosowa z 17 lutego 2008, jej nowej konstytucji, która weszła w życie 15 czerwca 2008, czy ustaw o symbolach narodowych z 2008. Za to sekretarz generalny ONZ wypowiedział się latem 2008, że uznawanie państwowości leży w wyłącznej gestii indywidualnych państw, a nie jego organizacji. Praktyka zatwierdzania przez UNMIK kosowskich aktów prawnych wskazuje, że de facto Kosowo, przynajmniej do 14 czerwca 2008, nadal znajdowało się pod administracją międzynarodową, jednak z coraz to większym usamodzielnieniem struktur samorządowych kraju. W listopadzie 2008 specjalny przedstawiciel Sekretarza Generalnego ONZ w Kosowie przyznał, że na terenach administrowanych przez władze Kosowa UNMIK nie sprawuje już jakiejkolwiek władzy, zachowując ją tylko na obszarach z dominacją ludności serbskiej, gdzie nie została dotychczas ustanowiona administracja Republiki Kosowa. Według oświadczenia sekretarza generalnego ONZ, UNMIK de iure zachowuje „ścisłą neutralność w sprawie statusu Kosowa”. Wykonywane jest obecnie częściowe przekazywanie władzy w kompetencje EULEX-u, pomimo braku współpracy ze strony Serbii i Rosji, co poskutkowało brakiem wytycznych ze strony Rady Bezpieczeństwa w tym temacie. Misja EULEX, zgodnie z warunkami negocjowanymi pomiędzy Unią Europejską a Serbią, ma zostać zatwierdzona przez Radę Bezpieczeństwa ONZ i ma pozostawać neutralna w sprawie statusu Kosowa. 26 listopada 2008 Rada Bezpieczeństwa ustaliła zasady misji EULEX, zgodnie z którymi misja ta będzie działała tylko w części Kosowa – na terenach zamieszkanych przez Serbów za policję, służby celne i sądy w dalszym ciągu będzie odpowiadać UNMIK, w pozostałej części kraju zaś EULEX. Takiemu podziałowi kompetencji sprzeciwiły się władze kosowskie twierdząc, że jest to wstęp do podziału kraju. Obecnie zarówno w Serbii, jak i krajach UE pojawiają się opinie, że podział Kosowa będzie najlepszym rozwiązaniem kryzysu wynikłego z proklamowania przez Kosowo niepodległości.
Według projektu raportu powstałego na zlecenie Rady Europy stworzonego przez szwajcarskiego senatora Dicka Marty’ego, premier Kosowa Hashim Thaci jest szefem gangu przemycającego heroinę, dochodzić też miało do zabijania ludzi w celu pozyskania organów na nielegalne przeszczepy. Do grupy przestępczej mieli należeć również Haliti, Veseli, Syla, Limaj, a także inni bliscy współpracownicy premiera Kosowa. Oficjalnie rozwiązana UCK ma nadal istnieć i działać nielegalnie.
W 2018 r. USA i Unia Europejska wyraziły poparcie dla ewentualnych rozmów serbsko-kosowskich, których celem była wymiana terytoriów nadgranicznych celem dostosowania granicy serbsko-kosowskiej do kryterium etnicznego. Zmiany graniczne miałyby doprowadzić do uznania przez Serbię niepodległości Kosowa, co zostało uznane za warunek niezbędny dla integracji obu państw ze strukturami euro-atlantyckimi.
Status międzynarodowy
Pomimo ogłoszenia niepodległości 17 lutego 2008 część państw uważa, że z prawnego punktu widzenia Kosowo nadal wchodzi w skład Serbii (jednak część państw jest odmiennego zdania). Od 1999 Kosowo znajduje się pod międzynarodową administracją pod auspicjami ONZ (na mocy rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ 1244, stwierdzającej we wstępie, że Kosowo jest częścią Serbii do czasu ostatecznego ustalenia jego statusu).
Bez względu na sprzeczne opinie prawne, ani rząd serbski, ani lokalne władze Kosowa nie mają formalnie żadnego wpływu na decyzje administracji międzynarodowej. Prowincją obecnie zarządza Tymczasowa Misja Administracyjna Narodów Zjednoczonych w Kosowie (ang.: United Nations Interim Administration Mission in Kosovo – UNMIK) i władze Republiki Kosowa, z wyszczególnieniem kompetencji zarezerwowanych UNMIK-owi. Bezpieczeństwo ma zapewnić misja KFOR, podległa NATO.
Od początku swojej misji ONZ zapewniło istnienie i działanie instytucji zgromadzenia narodowego, rządu oraz prezydenta. Kwestie bezpieczeństwa, ustawodawstwa i spraw zagranicznych podlegają UNMIK. Wybory członków Zgromadzenia Narodowego Kosowa miały miejsce w październiku 2001. W marcu 2002 na stanowisko prezydenta wybrano w wyborach Ibrahima Rugovę. Według nowej konstytucji Republiki Kosowa siedzibą Zgromadzenia Narodowego, rządu oraz prezydenta jest Prisztina.
Do czasu ustanowienia w lipcu 2008 paszportu Republiki Kosowa, UNMIK wydawało mieszkańcom prowincji dokumenty zastępujące paszporty, zezwalające na podróżowanie za granicę. Obecnie, od 24 lipca 2008, nowe dokumenty już nie są wydawane przez UNMIK, jednak paszporty Republiki Kosowa są uznawane jedynie przez niektóre państwa (zaczęły je uznawać np. Norwegia, Rumunia, Grecja, Słowacja, Węgry, Łotwa). Obywatele Kosowa mają także możliwość występowania o paszport do MSZ Serbii. UNMIK wydawał również dowody osobiste oraz tablice rejestracyjne pojazdów, które też pozostają ważne jedynie w państwach, które je uznają. Podobna sytuacja panuje w przypadku systemu pocztowego. Listy adresowane do Kosowa lub Serbii mogą nie dojść do adresata. Zalecane jest adresowanie listów „Kosowo (UNMIK)”.
UNMIK stworzył również formację policyjną, zatrudniającą członków głównych grup etnicznych (Albańczyków, Serbów, Romów, Bośniaków). Cywilna przestrzeń powietrzna kontrolowana jest przez wieżę kontroli lotów na lotnisku Prisztina w ramach działalności CARO (Biura Cywilnej Żeglugi Powietrznej w Kosowie), a wojskowa przez KFOR. UNMIK używa flagi ONZ.
Przyjęte przez Zgromadzenie Narodowe wytyczne do uchwalenia konstytucji zakładają prowadzenie polityki wspierania mniejszości etnicznych. Ze 120 miejsc w Zgromadzeniu Narodowym 10 zarezerwowanych jest dla Serbów, 10 dla innych mniejszości, pozostałe 100 zaś obsadzane jest na drodze wyborów. 8 kwietnia 2008 deputowani parlamentu Kosowa przyjęli, przez aklamację, tekst nowej konstytucji, a zaczęła ona obowiązywać 15 czerwca 2008.
Proklamowanie niepodległości
Część państw uznaje, że zgodnie z prawem międzynarodowym Kosowo nie miało prawa jednostronnie proklamować niepodległości, zatem de iure pozostaje częścią Serbii. Inne państwa uznają jednak, że jednostronne ogłoszenie niepodległości nie było złamaniem prawa międzynarodowego, zatem Kosowo de iure nie pozostaje częścią Serbii. Na mocy decyzji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 8 października 2008, podjętej wskutek zabiegów Serbii, zgodność z prawem międzynarodowym jednostronnej decyzji niepodległości Kosowa zbada Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze. Trybunał został poproszony o wyrażenie jedynie „opinii doradczej”, a nie „wyroku”: wyroki są dostarczane jedynie w przypadkach państw traktowanych na równi, uprzednio zgadzających się do zastosowania arbitrażu Trybunału – Serbia nie uznaje na równi Republiki Kosowa. Pomimo że „opinia doradcza” Trybunału formalnie nie ma mocy wiążącej, jest jednak autorytatywną wykładnią prawa międzynarodowego i ostatecznym potwierdzeniem legalności lub nielegalności zachowań będących jej przedmiotem.
Przyszły status Kosowa był obiektem ustaleń międzynarodowych i intensywnych negocjacji w latach 2005–2008. Jednak tzw. Plan Ahtisaariego, autorstwa byłego prezydenta Finlandii Martti Ahtisaariego, polegający na nadaniu Kosowu „kontrolowanej niepodległości” nie został zaakceptowany przez wszystkie strony: „za” opowiedziały się władze Kosowa, przeważająca większość państw Unii Europejskiej i Stany Zjednoczone, a przeciw: władze Serbii i Rosji. Fiasko ustaleń międzynarodowych skłoniło władze Kosowa, popierane przez Stany Zjednoczone i przeważającą większość państw Unii Europejskiej (22 z 27, stan z 10 października 2008), do podjęcia jednostronnych decyzji. W grudniu 2007 premier Kosowa zapowiedział, że jego kraj jednostronnie ogłosi niepodległość. W rezultacie postulaty Planu Ahtisaariego zostały de facto wdrożone (i nadal są wdrażane) także jednostronnie, z aprobatą technicznych organów Unii Europejskiej i rządów jej państw członkowskich, w obliczu kooperacji UNMIK-u i kompletnego braku współpracy ze strony Rosji i Serbii.
Na niepodległość Kosowa i oderwanie od Serbii 15% jej terytorium serbski rząd nie wyraził zgody. Uchwalona jednogłośnie przez parlament Serbii nowa konstytucja stanowi, że Kosowo jest integralną częścią kraju. W tej sprawie w październiku 2006 przeprowadzono ogólnonarodowe referendum, w którym większość głosujących poparła konstytucję. Kwestia niepodległości Kosowa budzi wiele emocji w Serbii i w środowiskach serbskich poza jej granicami. Decyzja ogłoszenia niepodległości przez Parlament Kosowa postrzegana jest przez wielu jako niezgodna z Kartą Narodów Zjednoczonych (jest to pierwsza po 1945 jednostronna zmiana granic w Europie, która może pociągnąć za sobą konsekwencje np. w Abchazji i Osetii Południowej). Z drugiej strony USA utrzymuje, że Serbia prawnie utraciła Kosowo już w 1999, a inne interpretacje przemawiają za samookreśleniem narodów, także uświęconego Kartą Narodów Zjednoczonych i 8. postulatem Aktu Końcowego z Helsinek 1975.
Powszechna jest również obawa, że samowolna niepodległość Kosowa może doprowadzić do dalszego rozpadu byłej Jugosławii (rozpad Bośni i Hercegowiny) oraz ponownego zaognienia sytuacji w Macedonii, gdzie także działała zbrojnie UÇK. Z drugiej strony, uznanie Kosowa przez Macedonię 9 października 2008 z zaledwie jednym głosem przeciw w parlamencie Macedonii, i obecne skuteczne sprawowanie rządu demokratycznie przez koalicję Macedończyków i przedstawicieli mniejszości narodowych w tym Albańczyków, wskazuje na spójny rozwój polityczny tego kraju. Według polityków i politologów Unii Europejskiej, rozpad Jugosławii wymagał przyznania niepodległości Kosowu, co m.in. stwierdził komitet Nagrody Pokojowej Nobla, wybierając Marttiego Ahtisaariego jako laureata za 2008 r.
Ogłoszenie niepodległości przez Kosowo było przez kolejne tygodnie odkładane, czekano m.in. na rozstrzygnięcie wyborów prezydenckich w Serbii – zakładano, że może po wyborach władze Serbii jeszcze raz zasiądą do negocjacji, lecz na kolejne negocjacje nie chciały się zgodzić władze Kosowa. Ostatecznie premier Kosowa zapowiedział proklamowanie niepodległości 17 lutego 2008 o godzinie 15:51, a parlament jeszcze tego samego dnia przyjął deklarację niepodległości stosunkiem głosów 109-0, jednak na posiedzeniu nie stawili się przedstawiciele partii serbskich. Stawili się za to przedstawiciele pozostałych mniejszości narodowych i grup etnicznych. Status międzynarodowy Kosowa nadal pozostaje niejednoznaczny: nie może ono liczyć w najbliższym czasie na uznanie przez ONZ ze względu na sprzeciw Rosji i Serbii.
Państwa formalnie uznające niepodległość Kosowa
Unia Europejska pozostawiła decyzję uznania Kosowa krajom-członkom. Szereg krajów czekało na decyzję Unii Europejskiej. Unia Europejska ustaliła dekretem z 18 lutego 2008 wytyczne dla „Serbii łącznie z Kosowem zgodnie z definicją rezolucji nr 1244 RB ONZ”. Wytyczne dla Serbii i Kosowa są wyszczególnione osobno i mają zostać wcielone przez de facto sprawujące władzę organy rządowe. M.in. w Kosowie mają zostać stworzone podstawy prawno-ekonomiczne, umożliwiające integrację tego terytorium w ramach UE. W umowie międzynarodowej o stowarzyszeniu Serbii z Unią Europejską, w art. 135 określono, że Kosowo jest terytorium pod administracją międzynarodową, nie stwierdzając jednoznacznie, czy znajduje się ono w granicach Serbii, czy też nie.
Inne reakcje
Pięć krajów oficjalnie wyraziło zaniepokojenie „jednostronnymi posunięciami” lub namawia obie strony do kontynuacji zaniechanych negocjacji. Są to Brazylia, Chiny, Filipiny, Południowa Afryka i Ukraina.
Poza Serbią, deklaracji niepodległości nie uznały również m.in. Azerbejdżan, Cypr, Gruzja, Hiszpania, Rosja i Sri Lanka (wszystkie te państwa są zagrożone istnieniem mniejszości etnicznych, walczących zbrojnie w przeszłości lub obecnie o niepodległość), ponadto Argentyna, Białoruś, Boliwia, Kazachstan, Kirgistan, Laos, Mołdawia, Rumunia, Tadżykistan, Wenezuela i Wietnam. Rosja zażądała zwołania Rady Bezpieczeństwa ONZ w sprawie Kosowa oraz anulowania decyzji władz Kosowa, niezgodnej z rezolucją nr 1244 Rady Bezpieczeństwa ONZ, Kartą Narodów Zjednoczonych i Aktem Końcowym Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Sekretarz generalny ONZ Ban Ki-moon oznajmił, że Misja ONZ w Kosowie (UNMIK) będzie nadal wykonywała swój mandat, zgodnie z pozostającą w mocy rezolucją nr 1244 z 1999 r., powierzającą Organizacji Narodów Zjednoczonych administrację nad tym regionem. Dodatkowo, w paru krajach ich najbardziej wpływowi politycy ustosunkowali się negatywnie do deklaracji (w tym główni politycy serbskiego pochodzenia w Bośni i Hercegowinie, Fidel Castro na Kubie i politycy rządowi wraz z prezydentem Słowacji), jednak same te kraje jeszcze nie ustosunkowały się oficjalnie do tej kwestii. Pierwotnie Słowacja wyznaczyła sobie 4 miesiące na gruntowne zbadanie kwestii niepodległości Kosowa, lecz od czasu szybkiej wstępnej reakcji na samą deklarację niepodległości Republiki Kosowa nie wydała dotychczas w tym zakresie oficjalnego oświadczenia. Liderzy bośniackiej Republiki Serbskiej zagrozili w lutym 2008, że jeśli rząd centralny w Sarajewie uzna Kosowo, ci wystąpią z federacji. Obecny Przewodniczący Prezydium Republiki Bośni i Hercegowiny, Haris Silajdžić, opowiedział się za uznaniem niepodległego Kosowa, a przeciw rozpatrywaniu legalności tej niepodległości przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości.
Natomiast Nowa Zelandia, w formie wypowiedzi jej premiera Helen Clark, podkreśliła, że zasadniczo nigdy nie ustosunkowuje się do jednostronnych deklaracji państwowości i nie zamierza formalnie uznać lub zaprzeczyć niepodległości Kosowa, i że przyszłe stosunki z osobami i agencjami sprawującymi władzę na terenie terytorium spornego wykażą ich uznanie w praktyce, lecz oficjalnego uznania ze strony Nowej Zelandii raczej nie należy się spodziewać.
Szereg krajów ustosunkowało się aktualnie neutralnie, w tym Chile, Indie, Kuwejt i Nikaragua, wyrażając ubolewanie z powodu braku konsensusu, jak i nadzieję na pokojowe rozpatrzenie sprawy w drodze dialogu i uszanowania praw i zasad Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Kosowo planował uznać także Międzynarodowy Komitet Olimpijski i dopuścić je do Letnich Igrzysk Olimpijskich 2008 w Pekinie, ale pod warunkiem, że zostanie ono uznane oficjalnie przez ONZ, uformuje krajowy komitet olimpijski i wprowadzi stosunki z co najmniej pięcioma federacjami sportowymi w sportach olimpijskich. Warunki te nie zostały spełnione. Dwie międzynarodowe federacje sportowe, w tenisie stołowym i piłce ręcznej, już 3–4 lata wcześniej uznały reprezentacje kosowskie (reprezentacja Kosowa uczestniczy w mistrzostwach tenisa stołowego od 2003), co nie jest równoważne z uznaniem państwowości Kosowa – w wielu federacjach sportowych uczestniczą terytoria zależne czy autonomiczne jednostki państw.
Sytuację postanowiły za to wykorzystać rządy Abchazji i Osetii Południowej, które zwróciły się do Rosji, Wspólnoty Niepodległych Państw i ONZ z prośbą o uznanie ich niepodległości. Rosja początkowo zniosła ograniczenia gospodarcze w stosunku do Abchazji, co zostało w świecie odebrane jako uznanie de facto państwowości tej republiki. Natomiast po wojnie w Gruzji w sierpniu 2008 Rosja, powołując się przy tym na precedens kosowski, oficjalnie uznała niepodległość Abchazji i Osetii Południowej.
Również rząd Kraju Basków oświadczył, że przykład rozwiązania konfliktu w Kosowie powinien mieć zastosowanie także w przypadku Kraju Basków. W podobnym tonie wypowiadali się politycy z Katalonii i Quebecu. O uznanie międzynarodowe zaapelowały także władze Naddniestrza, a władze Armenii oświadczyły, że jeżeli uznają Kosowo, to wyłącznie równocześnie z uznaniem niepodległości Górskiego Karabachu, co władze Azerbejdżanu skomentowały, że w takim przypadku zbrojnie zajmą Górski Karabach. Również organizacje secesjonistyczne z innych obszarów (Czeczenia, Flandria, Ilam, Katalonia, Kurdystan, Republika Serbska w Bośni i Hercegowinie) uznały kwestię Kosowa za analogiczną do ich sytuacji.
Wniosek do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości
8 października 2008 roku Zgromadzenie Ogólne ONZ poparło wniosek Serbii o przekazanie sprawy niepodległości Kosowa do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Zgromadzenie Ogólne zwróciło się do Trybunału o „wyrażenie opinii doradczej w następującej kwestii: Czy jednostronna deklaracja niepodległości ogłoszona przez Tymczasowe Instytucje Samorządu Kosowa jest zgodna z prawem międzynarodowym”. Pomimo że „opinia doradcza” Trybunału formalnie nie ma mocy wiążącej, jest jednak autorytatywną wykładnią prawa międzynarodowego i ostateczne potwierdzenie legalności lub nielegalności zachowań będących jej przedmiotem. Ze 192 możliwych głosów, za wnioskiem głosowało 77 państw, przeciw 6, wstrzymały się 74, a nie głosowało 35. Spośród państw, które w momencie głosowania uznawały niepodległość Kosowa:
4 głosowały za przekazaniem sprawy Kosowa do MTS (Islandia, Kostaryka, Liechtenstein, Norwegia);
4 głosowały przeciw (Albania, Nauru, Stany Zjednoczone, Wyspy Marshalla);
38 wstrzymało się od głosu;
2 nie głosowały (Turcja i Liberia – głosowanie Turcji zostało uniemożliwione „z powodów technicznych”, a Liberia zamierzała głosować przeciw).
Wśród państw europejskich „za” były również Białoruś, Cypr, Czarnogóra, Grecja, Hiszpania, Rosja, Rumunia, Serbia i Słowacja, pozostałe państwa europejskie (30) wstrzymały się od głosu, z wyjątkiem Bośni i Hercegowiny, która nie głosowała. Reprezentant Francji naświetlił wspólną pozycję 22 państw Unii Europejskiej (z 27 członkowskich), które uznały niepodległość Kosowa. Opinia prawna Trybunału Sprawiedliwości, pomimo sprzecznych wstępnych doniesień z Serbii, zostanie rozważona w trybie normalnym (proces ten zajmował do tej pory szereg lat).
22 lipca 2010 Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości uznał, że deklaracja niepodległości Kosowa z 2008 roku nie narusza prawa międzynarodowego.
Zamieszki
W dniu proklamowania niepodległości około 2000 Serbów protestowało pod ambasadą Stanów Zjednoczonych w Belgradzie, obrzucając ją kamieniami i butelkami z benzyną. Protestujący wybili również szyby w ambasadzie Słowenii oraz zniszczone zostały restauracje McDonald’s w Belgradzie i Nowym Sadzie.
18 lutego 2008 w Kosowskiej Mitrowicy wybuchły dwie bomby, niszcząc pojazdy ONZ, lecz nie powodując ofiar w ludziach.
19 lutego zostały spalone dwa przejścia graniczne pomiędzy Kosowem a Serbią.
21 lutego odbyła się wielka demonstracja w Belgradzie, w której uczestniczyło ponad 500 000 osób. W ich wyniku częściowo spalona została ambasada Stanów Zjednoczonych, lekko uszkodzona została ambasada Chorwacji (w tym spalono flagę chorwacką), wybito okna w ambasadzie Słowenii oraz obrzucono różnymi przedmiotami ambasady Belgii, Niemiec, Turcji i Wielkiej Brytanii. W chorwackiej Puli spalono dwa samochody należące do Albańczyków.
25 lutego ponad 100 Serbów zaatakowało przejście graniczne w Mutivoda, w wyniku czego 19 kosowskich policjantów zostało rannych.
26 lutego po proteście w Banja Luce, w którym uczestniczyło ok. 10 000 osób, częściowo zniszczony został front budynku, w którym znajduje się biuro ambasady USA.
3 marca ostrzelane zostało biuro ONZ w północnej części Kosowskiej Mitrowicy.
14 marca Serbowie, w tym m.in. pracownicy sądownictwa wyrzuceni z pracy w 1999 roku przez Albańczyków, zajęli budynek ONZ-owskiego sądu w Kosowskiej Mitrowicy.
17 marca w Kosowskiej Mitrowicy doszło do starć pomiędzy wchodzącą w skład sił ONZ policją UNMIK (z udziałem służących w nich Polaków) i mieszkającymi w okolicy Serbami. W ich wyniku na skutek obrażeń zmarł porucznik milicji ukraińskiej, 3 zostało ciężko rannych, 28 policjantów polskich i 20 żołnierzy francuskich zostało lekko rannych.
Pokojowa Nagroda Nobla dla Martti Ahtisaariego
10 października 2008 „za jego ważne przedsięwzięcia dążące ku rozwiązaniu konfliktów międzynarodowych, których to rozwiązania podjął się na kilku kontynentach na przestrzeni trzech dekad” w tym konfliktów w Kosowie (Plan Ahtisaariego 2005–2008, negocjacje z 1999), Namibii i Aceh, były Prezydent Finlandii, Martti Ahtisaari, został laureatem Pokojowej Nagrody Nobla w roku 2008. Sekretarz komitetu noblowskiego, Geir Lundestad, ujawnił Agence France Press, że komitet uważa niepodległość Kosowa za rozwiązanie bez jakiejkolwiek alternatywy.
Religia i kultura
Analiza antropologiczna i historyczna wskazuje na rozmaitość przemieszanych dodatkowych tradycji etniczno-religijnych, w tym koptyjskich i islamskich, Egipcjan Bałkańskich, Romów, Żydów, Turków, Chorwatów (tzw. katoliccy Janjevci w Kosowie od XIV wieku, obecnie 10 tys., prawie kompletnie wysiedleni do Chorwacji), derwiszów czy odrębnej grupy etnicznej Aszkali.
Obecni mieszkańcy Kosowa są kulturowo i religijnie przeważnie zsekularyzowani, np. przeważnie nie widzą sprzeczności pomiędzy spożywaniem piwa a kulturą islamską i obchodzeniem ramadanu.
Terytorium Kosowa obejmuje eparchia raszko-prizreńska Serbskiego Kościoła Prawosławnego, powstała w 1808 z połączenia dwóch starszych, funkcjonujących od XI wieku administratur eparchii prizreńskiej i eparchii raszkiej. Wierni eparchii reprezentują narodowość serbską.
W 1969 powołana została diecezja katolicka Skopje-Prizren. 24 maja 2000 Jan Paweł II podzielił tę diecezję i powołał administraturę apostolską w Prizren, obejmującą swym zasięgiem całe Kosowo. 5 września 2018 papież Franciszek podniósł ją do rangi diecezji, nadając jej nazwę Prizren-Prisztina. Katedra w Prisztinie pw. św. Matki Teresy z Kalkuty została stolicą diecezji. W Kosowie jest ponad 65 tysięcy katolików, są to głównie Albańczycy (3% Albańczyków).
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dušan T. Bataković, The Kosovo Chronicles, Plato Books, Belgrade 1992.
R. Petrović, M. Blagojević, The Migration of the Serbs and Montenegrins from Kosovo and Metohija, SASA, Belgrade 1992.
Kosovo. La spirale de la haine, L’Age d’Homme, Lausanne 1998.
Kosovo-Kosova. Confrontation or Coexistence, Nijmegen: University of Nijmegen & Political Cultural Centre 042 1996.
Kosovo. Avoiding Another Balkan War, Thanos Veremis & Evangelos Kofos (eds.), Athens:Eliamep & University of Athens, 1998.
Kosovo. Contending Voices on Balkan Interventions, William Joseph Buckley, ed.,William B. Eerdmans, Grand Rapids, Michigan & Cambridge U. K 2000
Kosovo and Metohija. Living in the Enclave, D. T. Bataković (ed.), Institute for Balkan Studies, Belgrade 2007, 314 p. .
Jean-Arnault Dérens, Kosovo. Année zéro, préface de Marek Antoni Nowick, i Paris: Paris-Méditerranée, 2004.
Dušan T. Bataković, Kosovo. Un conflit sans fin? Lausanne: L’Age d’Homme 2008. 322 p. .
Dušan T. Bataković, Serbia’s Kosovo Drama. A Historical Perspective, Belgrade: Čigoja Štampa, 2012, 369 p. .
Linki zewnętrzne
United Nations Mission in Kosovo (UNMIK)
Serbska strona o Kosowie
Oficjalna strona Rządu Serbii dotycząca Kosowa
Parlament Kosowa
Sylwia Nowak, Instytut Filologii Słowiańskiej UJ, Kosowo – mit i historia w konflikcie serbsko-albańskim (szkic) (pdf)
Historia Albanii
Historia Serbii | 77,309 |
51702 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbigniew%20Ziobro | Zbigniew Ziobro | (ur. 18 sierpnia 1970 w Krakowie) – polski polityk i prawnik. Współzałożyciel i prezes Suwerennej Polski (od 2012 do 2023 pod nazwą Solidarna Polska).
Poseł na Sejm IV, V, VI, VIII i IX kadencji (2001–2009, od 2015), deputowany do Parlamentu Europejskiego VII kadencji (2009–2014). W latach 2005–2007 minister sprawiedliwości i prokurator generalny w rządach Kazimierza Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego, od 2015 minister sprawiedliwości w rządach Beaty Szydło oraz Mateusza Morawieckiego, od 2016 ponownie prokurator generalny.
Życiorys
Wykształcenie i praca zawodowa
W 1994 ukończył studia na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po studiach odbył aplikację prokuratorską w Prokuraturze Okręgowej w Katowicach. W 1997 zdał egzamin prokuratorski, jednak nigdy nie podjął pracy jako prokurator czy asesor prokuratury. Po ukończeniu studiów był zatrudniony m.in. w Generalnym Inspektoracie Celnym w latach 1998–2000. Następnie był doradcą ministra spraw wewnętrznych i administracji Marka Biernackiego.
W drugiej połowie lat 90. opublikował kilka artykułów z zakresu prawa karnego, m.in. w „Rzeczpospolitej”. W 1999 razem z Witoldem Gadowskim założył w Krakowie Stowarzyszenie Katon oraz utworzył Centrum Pomocy Ofiarom Przestępstw.
Działalność polityczna
Działalność do 2005
Od grudnia 2000 pełnił funkcję sekretarza zespołu ds. nowelizacji kodyfikacji prawa karnego w Ministerstwie Sprawiedliwości. Od marca do lipca 2001 pełnił funkcję podsekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, był jednym z najbliższych współpracowników ministra Lecha Kaczyńskiego. Odszedł z pracy w ministerstwie po jego zdymisjonowaniu.
W 2001 był współtwórcą Prawa i Sprawiedliwości. W tym samym roku został wybrany do Sejmu IV kadencji z okręgu krakowskiego. Zasiadał w komisji śledczej zajmującej się tzw. aferą Rywina. Był autorem raportu stwierdzającego, że odpowiedzialność za nieprawidłowości związane z pracami nad nowelizacją ustawy o radiofonii i telewizji ponoszą premier Leszek Miller, wiceminister kultury i szefowa doradców premiera Aleksandra Jakubowska, minister Lech Nikolski, prezes TVP Robert Kwiatkowski oraz sekretarz Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji Włodzimierz Czarzasty. Zostali oni zaliczeni do tzw. grupy trzymającej władzę. 24 września 2004 Sejm przyjął ten raport jako ostateczny raport komisji śledczej. Żadnej z tych osób, także po utracie władzy przez SLD, nie zostały postawione żadne prokuratorskie zarzuty. W 2008 prokurator umorzył postępowanie wobec przedawnienia karalności.
W wyborach samorządowych 27 października 2002 ubiegał się jako kandydat PiS o stanowisko prezydenta Krakowa (nie wszedł do drugiej tury). W wyborach parlamentarnych w 2005 ponownie uzyskał mandat posła z okręgu krakowskiego, zdobywając 120 188 głosów, uzyskując tym samym najwięcej głosów w okręgu. Był szefem kampanii wyborczej Lecha Kaczyńskiego ubiegającego się o urząd Prezydenta RP.
Lata 2005–2007
31 października 2005 został powołany na stanowisko ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego w rządzie Kazimierza Marcinkiewicza. Stanowiska te zachował również w rządzie Jarosława Kaczyńskiego. Z urzędu w tym czasie zasiadał w Krajowej Radzie Sądownictwa. W 2006 otrzymał tytuł Człowieka Roku tygodnika „Wprost”.
14 lutego 2007 na specjalnej konferencji prasowej minister sprawiedliwości i jednocześnie prokurator generalny Zbigniew Ziobro oraz szef Centralnego Biura Antykorupcyjnego Mariusz Kamiński, przedstawiając okoliczności zatrzymania Mirosława G., szefa Kliniki Kardiochirurgii Szpitala MSWiA, poinformowali, że prokurator przedstawił lekarzowi 20 zarzutów, w tym zarzut zabójstwa w zamiarze ewentualnym. Wypowiedź Zbigniewa Ziobry z tej konferencji (w szczególności słowa już nikt nigdy przez tego pana życia pozbawiony nie będzie) stała się przyczyną wytoczenia mu przez zatrzymanego procesu cywilnego, który lekarz wygrał w obu instancjach. Na mocy orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Krakowie z grudnia 2008 były minister sprawiedliwości został zobowiązany do publicznych przeprosin oraz uiszczenia zadośćuczynienia. W 2009 Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej. Kardiolog nigdy nie został oskarżony o zabójstwo, w 2011 rozpoczął się natomiast jego proces karny o nieumyślne spowodowanie śmierci jednego z pacjentów. W 2013 Mirosław G. został przez sąd uznany za winnego części zarzucanych mu czynów korupcyjnych i skazany nieprawomocnie na łączną karę jednego roku pozbawienia z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres dwóch lat próby oraz na karę grzywny.
W sierpniu 2007 Zbigniew Ziobro został pomówiony przez Andrzeja Leppera o to, jakoby był źródłem przecieku w sprawie akcji CBA w Ministerstwie Rolnictwa (tzw. afera gruntowa). W sierpniu 2010 Andrzej Lepper został oskarżony o składanie fałszywych zeznań w tej sprawie, a były minister sprawiedliwości otrzymał w tej sprawie status oskarżyciela posiłkowego.
Wniosek posłów SLD z 28 sierpnia 2007 o postawienie go przed Trybunałem Stanu nie został rozpatrzony do końca ówczesnej kadencji. 7 września 2007 na wniosek Prezesa Rady Ministrów został odwołany z urzędu ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego. Objął stanowisko sekretarza stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości. 11 września 2007 ponownie powołano go na poprzednie stanowiska.
Lata 2007–2015
W wyborach parlamentarnych w 2007 otrzymał ponownie najwięcej głosów w okręgu krakowskim (164 681). 12 stycznia 2008 objął funkcję wiceprezesa Prawa i Sprawiedliwości.
W 2008 prokurator wystąpił o uchylenie jego immunitetu celem przedstawienia mu zarzutu przekroczenia uprawnień w związku z udostępnieniem Jarosławowi Kaczyńskiemu części akt sprawy tzw. mafii paliwowej w okresie urzędowania. 3 września tego samego roku Zbigniew Ziobro zrzekł się immunitetu poselskiego. 4 listopada 2009 śledztwo przeciwko niemu zostało jednak umorzone z powodu braku danych dostatecznie uzasadniających popełnienie przestępstwa.
W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 został wybrany w okręgu wyborczym Kraków na eurodeputowanego. Otrzymał 335 933 głosy, co stanowiło drugi wynik w kraju (za Jerzym Buzkiem z PO). W PE zasiadł w Komisji Prawnej. 24 lipca 2010 został ponownie wybrany na jednego z wiceprezesów Prawa i Sprawiedliwości.
W 2010 wytoczył proces cywilny o ochronę dóbr osobistych Biance Mikołajewskiej i wydawcy pisma „Polityka” w związku z tekstem Jak PiS zbierał haki, w którym – powołując się na relacje i zeznania byłego szefa MSWiA Janusza Kaczmarka – wskazano, jakoby Zbigniew Ziobro jako minister sprawiedliwości szczególnie interesował się postępowaniami prokuratorskimi, w których przewijały się nazwiska polityków. Proces ten rozpoczął się w 2011 przed Sądem Okręgowym w Gdańsku.
4 listopada 2011 komitet polityczny PiS zdecydował o jego wykluczeniu z partii, razem z nim usunięto także Tadeusza Cymańskiego i Jacka Kurskiego. Trzy dni później grupa kilkunastu parlamentarzystów Prawa i Sprawiedliwości (w mediach określana mianem „ziobrystów”) utworzyła odrębny od PiS klub parlamentarny pod nazwą Solidarna Polska. Działacze skupieni wokół Zbigniewa Ziobry utworzyli również partię o tej nazwie, której kongres założycielski odbył się 24 marca 2012, a Zbigniew Ziobro został wybrany na prezesa ugrupowania. Partia przyjęła pełną nazwę „Solidarna Polska Zbigniewa Ziobro”. 14 grudnia 2013 ponownie wybrany na prezesa tej partii. W maju 2014 z listy swojego ugrupowania bez powodzenia ubiegał się o europarlamentarną reelekcję. W lipcu tego samego roku jego partia nawiązała współpracę z Polską Razem (tworząc wspólny klub parlamentarny Sprawiedliwa Polska), a następnie także z PiS.
W listopadzie 2012 grupa posłów Platformy Obywatelskiej złożyła wniosek wstępny o pociągnięcie Zbigniewa Ziobry do odpowiedzialności konstytucyjnej i karnej przed Trybunałem Stanu. Zawierał on osiem zarzutów m.in. podejmowanie działań mających na celu wszczęcie i prowadzenie postępowań karnych przeciwko osobom typowanym według kryterium przekonań politycznych, wykonywanie uprawnień zwierzchnich względem ministra spraw wewnętrznych i administracji, komendanta głównego Policji, szefa Centralnego Biura Antykorupcyjnego oraz szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego polegających na żądaniu udzielania informacji o podejmowanych działaniach i wydawaniu wiążących poleceń, a także wyrażenie pisemnej zgody na wnioski szefa CBA w sprawie przeprowadzenia kontroli operacyjnej wobec Andrzeja Leppera i innych osób, mimo że nie popełniły one przestępstw z katalogu określonego z ustawie o CBA, ani też nie podjęły innych czynności dających możliwość prowadzenia wobec nich takich działań. W lipcu 2015 Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej po przeprowadzeniu postępowania dowodowego uznała za zasadne sześć z ośmiu sformułowanych przez wnioskodawców zarzutów i wniosła o pociągnięcie Zbigniewa Ziobry do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu. 25 września 2015, podczas 101. posiedzenia Sejmu, za uchwałą w tej sprawie głosowało 271 posłów, przy 152 przeciw i 2 wstrzymujących się. Wobec nieuzyskania większości 3/5 ustawowej liczby posłów wynoszącej 276, zgodnie z art. 13 ust. 3 ustawy o Trybunale Stanu marszałek Sejmu stwierdziła umorzenie postępowania w tej sprawie.
Działalność od 2015
W wyborach parlamentarnych w 2015 Zbigniew Ziobro został zarejestrowany na ostatniej pozycji listy Prawa i Sprawiedliwości w okręgu kieleckim. Uzyskał mandat posła VIII kadencji, otrzymując 67 238 głosów. 16 listopada tego samego roku powołany na ministra sprawiedliwości w rządzie Beaty Szydło.
Po uchwaleniu z inicjatywy PiS ustawy, na mocy której ponownie podporządkowano prokuraturę administracji rządowej i połączono urzędy ministra sprawiedliwości oraz prokuratora generalnego, 4 marca 2016 Zbigniew Ziobro ponownie został prokuratorem generalnym.
9 grudnia 2017 został ponownie wybrany przez kongres na prezesa Solidarnej Polski. 11 grudnia 2017 został powołany na ministra sprawiedliwości w nowo utworzonym rządzie Mateusza Morawieckiego.
Jako minister sprawiedliwości zaangażował się w kreowanie zmian w sądownictwie, które legły u podstaw m.in. zapoczątkowanego w 2017 kryzysu wokół Sądu Najwyższego.
W lipcu 2020 wniósł sprzeciw od decyzji ministra spraw wewnętrznych i administracji o wpisie Reformowanego Kościoła Katolickiego do rejestru Kościołów i innych związków wyznaniowych z zamiarem delegalizacji tej wspólnoty religijnej. Była to pierwsza tego typu inicjatywa ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego, która w ocenie dra hab. Pawła Boreckiego z Zakładu Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego została uznana za nadużycie uprawnień. W tym samym miesiącu Zbigniew Ziobro zapowiedział zainicjowanie prac nad wypowiedzeniem konwencji stambulskiej, stwierdzając, że „polskie prawo spełnia wszystkie wymagania, które są określone w konwencji stambulskiej w zakresie ochrony kobiet wobec przemocy”, oraz że dokument zawiera treści o „charakterze ideologicznym”, które zostały uznane przez Ministerstwo Sprawiedliwości za szkodliwe.
Wyniki wyborcze
Życie prywatne
Syn Jerzego Ziobry i Krystyny z domu Kornickiej. Dzieciństwo i okres szkolny spędził w Krynicy. Matka została stomatologiem. Jego ojciec był lekarzem i dyrektorem krynickiego sanatorium, należał do PZPR do 1990 roku (do rozwiązania partii), a od 1980 także do NSZZ „Solidarność”. Wnuk Ryszarda Kornickiego, oficera AK i żołnierza WiN, prawnuk Władysława Kornickiego. Jest żonaty z dziennikarką Patrycją Kotecką. Mają dwóch synów, Jana (ur. 2011) i Andrzeja (ur. 2015). Ma brata Witolda.
Sprawa śmierci Jerzego Ziobry
22 czerwca 2006 do Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie trafił w związku z chorobą kardiologiczną Jerzy Ziobro, ojciec Zbigniewa Ziobry, ówczesnego ministra sprawiedliwości. Zabieg na sercu pacjenta przeprowadził prof. Dariusz Dudek. Mimo pozytywnego przebiegu operacji, Jerzy Ziobro zmarł 2 lipca 2006.
Rodzina zmarłego, w tym minister Zbigniew Ziobro, zarzuciła grupie lekarzy, m.in. prof. Dariuszowi Dudkowi oraz prof. Jackowi Dubielowi (ordynatorowi kliniki, w której przebywał Jerzy Ziobro), błędy w diagnozie i sposobie leczenia, które miały przyczynić się do śmierci pacjenta. Krewni Jerzego Ziobry złożyli do prokuratury wniosek o wszczęcie postępowania przeciwko czterem lekarzom w związku z podejrzeniem narażenia pacjenta na utratę zdrowia i życia.
W kwietniu 2008 prokuratura umorzyła postępowanie, opierając się na opinii biegłych z Katedry Zakładu Medycyny Sądowej w Łodzi, według których lekarzom operującym Jerzego Ziobrę nie można było zarzucić nieumyślnego, ani tym bardziej umyślnego narażenia pacjenta na utratę zdrowia i życia; zaś śmierci pacjenta nie dało się zapobiec.
Rodzina Ziobrów prywatnie zamówiła ekspertyzę, którą sporządził prof. Ferdinand Leya. Jej wnioski były odmienne od wniosków opinii zamówionej przez prokuraturę. Choć waga procesowa opinii zleconej prywatnie nie mogła być równa z ekspertyzami biegłych działających na zlecenie publiczne, rodzina Jerzego Ziobry zaskarżyła decyzję prokuratury do sądu. Sąd nakazał ponowne rozpatrzenie sprawy. W uzasadnieniu sąd nie sugerował, że lekarze popełnili błędy; zażądał jednak od śledczych poszerzenia materiału dowodowego. Następujące po tym śledztwo prokuratury trwało trzy lata, aż do czerwca 2011, gdy śledczy ponownie stwierdzili, że brak podstaw do postawienia lekarzom zarzutów.
Krystyna Kornicka-Ziobro (wdowa po Jerzym Ziobrze) oraz jej synowie: Zbigniew i Witold, wnieśli wówczas do sądu akt oskarżenia przeciwko lekarzom z powództwa prywatnego. Gdy sąd nie uznał ich roszczeń, krewni Jerzego Ziobry zwrócili się do prokuratora generalnego Andrzeja Seremeta z wnioskiem o wniesienie kasacji do Sądu Najwyższego. Prokurator generalny przychylił się do ich prośby i wniósł kasację, którą Sąd Najwyższy rozpatrzył pozytywnie. Według mecenasa Krzysztofa Bachmińskiego, który był w procesie obrońcą prof. Jacka Dubiela, „Sąd Najwyższy, wydając wyrok, nie dysponował aktami tej sprawy. I sam przyznał to w trakcie rozprawy”.
W 2013 rozpoczął się z powództwa prywatnego proces czterech lekarzy z Krakowa oskarżonych o narażenie Jerzego Ziobry na bezpośrednie zagrożenie utraty zdrowia i życia. W trakcie procesu, powołani przez sąd biegli ze Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach potwierdzili wcześniejsze ustalenia działających na zlecenie prokuratury ekspertów z Łodzi i nie stwierdzili winy kardiologów, wskazując, że Jerzy Ziobro zmagał się z ostrym zespołem wieńcowym, czyli chorobą śmiertelną, oraz podkreślając „wzorowe i profesjonalne zachowanie krakowskich lekarzy”. Według biegłych, „schorzenie pacjenta było na tyle poważne, że mogło doprowadzić do zgonu niezależnie od wprowadzonej metody leczenia”.
W 2016, niecały rok po wyborach parlamentarnych, w których władzę objęło Prawo i Sprawiedliwość, a poseł jego klubu Zbigniew Ziobro ponownie został ministrem sprawiedliwości i prokuratorem generalnym – prokuratura, która wcześniej sama dwukrotnie umarzała postępowanie (w 2008 i 2011) – wystąpiła przeciwko czterem oskarżonym lekarzom z Krakowa, dołączając do oskarżycieli prywatnych i odtąd sprawa toczyła się w trybie oskarżenia publicznego.
Minister Zbigniew Ziobro zasugerował istnienie biznesowo-towarzyskiego układu między oskarżonymi kardiologami a biegłymi ze Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach, którzy wydawali opinie niekorzystne dla oskarżycieli, co miało wpłynąć na rzekomą nierzetelność wydanych ekspertyz. Równocześnie minister nie przedstawił żadnych dowodów na istnienie takiego układu. W lipcu 2016 prokuratura wszczęła postępowanie w sprawie wyłudzenia przez biegłych trzystu siedemdziesięciu tysięcy złotych, czyli kosztu, jaki poniósł Skarb Państwa za przygotowaną przez biegłych opinię uzupełniającą. Według doniesień medialnych, doktorzy i profesorowie kardiologii, którzy byli autorami ekspertyzy, znaleźli się pod ścisłym nadzorem policji, która składała im wizyty wczesnym rankiem.
Zbigniew Ziobro w jednej z publicznych wypowiedzi odniósł się do orzekającej w procesie sędzi Agnieszki Pilarczyk, stwierdzając: „Musimy znaleźć sposób, by z niektórymi sędziami rozmawiać inaczej”. Część komentatorów uznało tę wypowiedź za dyskredytującą wobec sędzi. Krystyna Kornicka-Ziobro w trakcie wystąpienia na sali sądowej stwierdziła, że „sędzia Pilarczyk stała się stroną w tej sprawie i definitywnie przestała pełnić rolę bezstronnego sędziego. A to ostatecznie dyskwalifikuje ją w tym procesie”. Zbigniew Ziobro stwierdził, że w trakcie procesu sędzia Pilarczyk „złamała prawo”, „naruszyła zasadę równości stron” i „nie była obiektywna”. Przed zamknięciem przewodu sądowego Krystyna Kornicka-Ziobro wniosła do prokuratury zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez sędzię Agnieszkę Pilarczyk. Pełnomocnicy rodziny Ziobrów złożyli wówczas wniosek o wyłączenie sędzi z orzekania w procesie. Kilka dni później sąd w innym składzie orzekł, że brak podstaw do wyłączenia sędzi z orzekania. Prof. Andrzej Zoll stwierdził, że „prokuratura podejmowała bezprecedensowe próby wpłynięcia na decyzję sądu” poprzez „skoordynowane działanie, mające na celu niedopuszczenie do wydania wyroku”, co określił jako „niedopuszczalne”.
Pełnomocnicy rodziny Ziobrów oraz sam Witold Ziobro w wystąpieniach końcowych żądali kary pozbawienia wolności dla czworga oskarżonych lekarzy, jednak 10 lutego 2017 sąd uniewinnił oskarżonych od wszystkich stawianych im zarzutów. Uzasadniając wyrok sędzia stwierdziła, że „powikłania zdrowotne [u Jerzego Ziobry] należy uznać za niepowodzenie lecznicze mieszczące się w granicach przyjętego ryzyka”.
Profesor Dariusz Dudek, po zapadnięciu tego wyroku, nazwał serię procesów „obławą”, w której „aparat państwa zaczął nas osaczać w zasadzie z każdej strony”, „wciągnął w sprawę kilkadziesiąt osób” oraz stworzył „akt oskarżenia zawierający masę manipulacji”, „napisany bardzo agresywnie, starający się pokazać zmowę lekarzy zawartą przeciwko życiu pana Jerzego”. Dariusz Dudek stwierdził, że „każdego dnia” lekarze „zabiegali o (...) dobro” pacjenta. Kardiolog zauważył, że według oskarżycieli „od samego przyjęcia pana Jerzego Ziobry do kliniki [lekarze] mieli mieć zamiar narażenia go na niebezpieczeństwo”, nawet wówczas, gdy znajdowali się w domu, kilka dni po zabiegu. Według profesora sprawa ta uderzyła „nie tylko w (...) oskarżonych, ale w całą polską medycynę”.
Profesor Jacek Dubiel, odnosząc się do stawianych mu zarzutów, stwierdził, że „nie poczuwa się do (...) winy” i ma „czyste sumienie”. Stwierdził, że przez kilkadziesiąt lat pracy jako szef kliniki kardiologii Szpitala Uniwersyteckiego zawsze kierował się „najlepszym interesem chorego” i całą wiedzą „na temat problemu, który ma rozwiązać”, a jedyną jego winą jest to, że „w ciągu 50 lat pracy w zawodzie lekarza nie poznał wszystkich tajemnic biologii”. Jacek Dubiel, cytując łacińską sentencję plus ratio quam vis (tzn.: więcej znaczy rozum niż siła; motto UJ), stwierdził, że w kontekście oskarżeń formułowanych przez rodzinę Jerzego Ziobry, „siła władzy miała okazać się większa niż siła umysłu i racji”, a jego historia pokazała, że „każdy dobry uczynek musi być przykładnie ukarany”. Profesor Dubiel stwierdził, że „prawna batalia z rodziną Ziobrów zmieniła jego życie”. W 2017 złożył wymówienie z pracy w związku z atmosferą „nagonki na szpital i lekarzy”.
Dziennikarz Sławomir Zagórski uznał sprawę profesorów, oskarżanych o spowodowanie śmierci Jerzego Ziobry, za element „nagonki na lekarzy podejrzanych o popełnienie błędu medycznego”. Stwierdził, że „gdyby coś takiego przydarzyło się zwykłemu lekarzowi, byłoby to równoznaczne z kompletną dewastacją kariery”.
Po wyroku uniewinniającym w pierwszej instancji, rodzina Jerzego Ziobry oraz prokuratura wniosły apelacje do Sądu Okręgowego w Krakowie. Proces ruszył 30 listopada 2017. Jeszcze w listopadzie Sąd Okręgowy w Krakowie wystąpił z wnioskiem do Sądu Najwyższego o przekazanie sprawy do innego miasta z uwagi na „dobro wymiaru sprawiedliwości”, co niektórzy obserwatorzy zinterpretowali jako próbę uniknięcia przez krakowski sąd nacisków politycznych. Sąd Najwyższy odrzucił wniosek sądu okręgowego.
Do stycznia 2020 roku, w ramach postępowania apelacyjnego odbyło się 26 rozpraw. W 19 z nich uczestniczyli biegli sądowi, wzywani na wniosek strony oskarżającej, którzy odpowiadali na pytania prokuratury i rodziny Jerzego Ziobry o wydane wcześniej przez siebie opinie korzystne dla kardiologów. W ocenie mecenasa Krzysztofa Bachmińskiego (reprezentanta prof. Dariusza Dudka) oraz mecenasa Radosława Baszuka postępowanie trwa niespotykanie długo jak na postępowanie apelacyjne.
Ponadto przez prokuraturę zostały wszczęte trzy śledztwa dotyczące Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie, w którym leczono Jerzego Ziobrę. W związku z dwoma z nich Narodowy Fundusz Zdrowia na zlecenie prokuratury rozpoczął kontrolę dwóch oddziałów kardiologicznych, w tym oddziału, gdzie leczono Jerzego Ziobrę. Według ustaleń mediów, NFZ otrzymał zadanie skontrolowania 14,5 tysiąca kart pacjentów, a zakres kontroli określono na okres 13 lat.
Przypisy
Bibliografia
Andrzej Stankiewicz, Piotr Śmiłowicz, Zbigniew Ziobro. Historia prawdziwa. Wyd. Axel Springer Polska, Warszawa 2007, s. 144; Seria: „Pod lupą Newsweek Polska”, (dodatek do tygodnika „Newsweek Polska” nr 28 z 9 lipca 2007)
Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego
Członkowie Krajowej Rady Sądownictwa
Ludzie roku tygodnika Wprost
Ludzie urodzeni w Krakowie
Ministrowie sprawiedliwości III Rzeczypospolitej
Politycy Prawa i Sprawiedliwości
Politycy Suwerennej Polski
Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego
Posłowie z okręgu Kielce
Posłowie z okręgu Kraków
Prokuratorzy generalni III Rzeczypospolitej
Wiceministrowie sprawiedliwości III Rzeczypospolitej
Urodzeni w 1970
Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji | 77,262 |
133456 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Maryla%20Rodowicz | Maryla Rodowicz | Maryla Rodowicz, właśc. Maria Antonina Rodowicz (ur. 8 grudnia 1945 w Zielonej Górze) – polska piosenkarka, gitarzystka i aktorka.
W młodości lekkoatletka. Zdobywczyni brązowego medalu w biegu na 80 m przez płotki na Mistrzostwach Polski Młodzików 1959 i złotego medalu w sztafecie 4 × 100 m na Mistrzostwach Polski Młodzików 1962.
Równocześnie z karierą sportową działała jako piosenkarka, w 1962 wzięła udział w eliminacjach do I Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie. Profesjonalną karierę muzyczną rozpoczęła w 1967 startem na Festiwalu Piosenki i Piosenkarzy Studenckich w Krakowie oraz zrealizowaniem nagrań w Radiowym Studiu Piosenki Polskiego Radia. Fonograficznie zadebiutowała w 1970 albumem studyjnym pt. Żyj mój świecie. Od tamtej pory wydała ponad 20 polskojęzycznych płyt, a także po jednym albumie z repertuarem w języku angielskim, czeskim, niemieckim i rosyjskim. Za sprzedaż albumów w Polsce uzyskała pięć platynowych płyt i trzy złote. Uczestniczyła w wielu festiwalach muzycznych, m.in. Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu i festiwalu sopockim, ponadto koncertowała po Europie, Ameryce i Azji oraz w Australii.
Pozostaje jedną z najpopularniejszych piosenkarek w historii polskiej muzyki rozrywkowej, uważana także za ikonę polskiej muzyki rozrywkowej i największą gwiazdę rodzimego show-biznesu. Ze względu na swój dorobek (ma w repertuarze ok. 2 tys. piosenek) oraz wkład w rozwój krajowej popkultury często nazywana jest „królową polskiej piosenki”. Wylansowała wiele przebojów, takich jak: „Ballada wagonowa”, „Małgośka”, „Futbol, futbol, futbol”, „Sing-Sing”, „Remedium”, „Gaj”, „Niech żyje bal”, „Łatwopalni”, „Bar przed zakrętem”, „Wszyscy chcą kochać”, „Jest cudnie” czy „Pełnia”. Laureatka wielu nagród muzycznych i odznaczeń, w tym Złotego Krzyża Zasługi, Krzyża Kawalerskiego i Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski i Złotego Medalu „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
Zagrała w kilku filmach i serialach telewizyjnych, użyczyła głosu jednej z postaci serialu animowanego SpongeBob Kanciastoporty, była jurorką w programie rozrywkowym Gwiezdny Cyrk i trzykrotnie w finale krajowych eliminacji do Konkursu Piosenki Eurowizji oraz trenerką w programie The Voice Senior.
Rodzina i edukacja
Urodziła się 8 grudnia 1945 w Zielonej Górze. Jest córką Janiny z domu Szymkowskiej (1924–2017) i Wiktora (1907–?) Rodowiczów. Ojciec Maryli skończył dwa fakultety – entomologię i prawo. Pracował na Uniwersytecie im. Stefana Batorego (zob. wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946), a po wojnie prowadził własną księgarnię w Zielonej Górze. Matka pochodziła z rodziny związanej z teatrem, była plastykiem-dekoratorem i śpiewała w chórze spółdzielczym we Włocławku. Rodzina Maryli w większości pochodzi z Wilna, a wielu jej przodków pochowanych jest na tamtejszym cmentarzu Bernardyńskim. Jej dziadkowie prowadzili aptekę „Pod Łabędziem” koło Ostrej Bramy, a babka śpiewała w chórze katedralnym w kościele Świętego Ducha w Wilnie. Ze strony ojca artystka ma pochodzenie rosyjskie i żmudzińskie, a przez babkę była spokrewniona z Czesławem Niemenem. W 1948 ojciec Maryli trafił do więzienia za wileńską działalność polityczną, a pięć lat później objęła go amnestia. Maryla w tym czasie przeprowadziła się z matką i starszym bratem Jerzym do Włocławka. Po tym, jak jej ojciec wyszedł z więzienia, jej rodzice od razu się rozwiedli. Opiekę nad córką powierzono matce, a nad synem – ojcu. Jej ojciec zmarł na raka płuc.
W dzieciństwie chodziła do przedszkola prowadzonego przez siostry zakonne. Od ósmego roku życia nie ma bliskich związków z Kościołem. Podczas bierzmowania przyjęła imię Teresa. W 1956 ukończyła podstawową szkołę muzyczną w klasie skrzypiec. Jako dziecko śpiewała i tańczyła w zespole dziecięcym we Włocławku oraz uczęszczała na zajęcia baletowe. W czasach licealnych zaczęła grać na gitarze, czego nauczył ją szkolny kolega. W 1961, będąc uczennicą dziewiątej klasy liceum, zaczęła występować w szkolnym zespole estradowym.
Jest absolwentką I Liceum Ogólnokształcącego im. Ziemi Kujawskiej we Włocławku. W 1965 bez powodzenia zdawała na studia w Akademii Sztuk Pięknych. W 1966, opuściwszy rok akademicki w wyniku doznanej kontuzji, odrzuciła ofertę rozpoczęcia nauki w PWST w Warszawie. Ukończyła studia na Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie na specjalizacji żeglarstwo i gimnastyka lecznicza, broniąc pracy dyplomowej pt. „Próba oceny światopoglądu młodzieży w szkole przyzakładowej Warszawa”. Jeszcze przed ukończeniem 18. roku życia pracowała jako inwentaryzatorka w PSS „Społem”, a w trakcie studiów dorabiała, myjąc okna na wysokości.
Kariera sportowa
W młodości czynnie uprawiała lekkoatletykę – trenowała skok w dal, sprint i biegi płotkarskie. Trenowała m.in. w Włocławskim Klubie Sportowym „Kujawiak”. Trenowała także narciarstwo. W 1959 zdobyła brązowy medal w biegu na 80 metrów przez płotki na mistrzostwach Polski młodzików. W 1962 zajęła pierwsze miejsce w sztafecie 4 × 100 metrów na Lekkoatletycznych Mistrzostwach Polski Młodzików w Olsztynie. W 1966 doznała kontuzji (zwichnięcie stawu barkowego), wskutek której musiała przerwać treningi oraz rozpocząć kilkumiesięczną rehabilitację.
W latach 60. została członkiem akademickiego „Yacht Klubu”, który działał w Katowicach. W dorosłym życiu rozpoczęła amatorskie treningi gry w tenisa.
Kariera zawodowa
Lata 60.
Na profesjonalnej scenie muzycznej zadebiutowała w 1962 występem w eliminacjach do I Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie. Chociaż została zakwalifikowana do finału, nie wystąpiła w nim, ponieważ termin finału zbiegł się z Lekkoatletycznymi Mistrzostwami Polski Młodzików. W 1963 wystąpiła z piosenką „Alu, Alu” w finale II Festiwalu Młodych Talentów w Szczecinie. W 1965 została wokalistką w bigbitowym zespole Szejtany, który działał w studenckim klubie „Relaks”. Z formacją zdobyła pierwsze miejsce na warszawskim przeglądzie zespołów bigbeatowych w klubie „Finka”. Po dwóch latach współpracy w 1967 odeszła z zespołu.
Latem 1966 związała się ze studenckim kabaretem Gag, który działał pod przewodnictwem kompozytora Jerzego Andrzeja Marka i poety Adama Kreczmara. Wystąpiła także na Przeglądzie Piosenki Studenckiej w Lublinie, a latem zdobyła główną nagrodę na Giełdzie Piosenki w Częstochowie za wykonanie piosenki „Jak cię miły zatrzymać”, którą następnie nagrała Teresa Tutinas. Pod koniec listopada otrzymała pierwszą nagrodę za piosenki „Jak cię miły zatrzymać” i autorskie „Pytania” na VI Studenckim Festiwalu Piosenki w Krakowie, do którego zgłosiła się za namową ówczesnego chłopaka. W nagrodę wyleciała do Wielkiej Brytanii, gdzie odbyła dwutygodniową trasę koncertową wraz z chórem Politechniki Szczecińskiej. Ponadto rozpoczęła współpracę m.in. z Wojciechem Młynarskim, Janem Borkowskim i Piotrem Kaczkowskim, dzięki którym zaczęła regularnie gościć na antenie Programu III Polskiego Radia. Na początku 1968 premierę miał film pt. Kulig, w którym zaśpiewała trzy piosenki Adama Sławińskiego: „Jeszcze zima”, „Trzy, może nawet cztery dni” i „Walc na trzy pas”. Również w 1968 po raz pierwszy wystąpiła na Krajowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu, śpiewając w koncercie „Debiutów” zainspirowane amerykańskim folkiem utwory „Zabierz moje sukienki” i „Co ludzie powiedzą” podczas 6. edycji festiwalu. Dokonała również pierwszych nagrań dla Radiowego Studia Piosenki Program III Polskiego Radia, a także wystąpiła na Międzynarodowym Festiwalu Piosenki w Bratysławie i na Festiwalu „Złotego Klucza” w Karlowych Warach. Od listopada 1968 na koncertach zaczął towarzyszyć jej zespół „Maryla Rodowicz i Jej Gitarzyści”, w którym grali Grzegorz Pietrzyk i Tomasz Myśków. Również w 1968 wystąpiła gościnnie w filmie Kulig.
Od 26 do 29 czerwca 1969 występowała na 7. KFPP w Opolu; 26 czerwca wystąpiła podczas koncertu „Maraton kabaretowy”, na którym odebrała nagrodę Przewodniczącego Towarzystwa Przyjaciół Opola za wykonanie piosenki „Mówiły mu”, 28 czerwca uczestniczyła z piosenką „Za duże buty” w koncercie „Premier”, a dzień później na koncercie „Mikrofon i Ekran” (ponownie z „Mówiły mu”). W lipcu zrealizowała nagrania w studiu w Londynie, gdzie zarejestrowała piosenki „Mówiły mu” i „Zakopane” w wersji anglojęzycznej – jako „Love Doesn’t Grow on Trees” i „Empty Spaces”. 24 sierpnia z piosenką „Mówiły mu” wystąpiła w trakcie „dnia płytowego” w ramach 9. Międzynarodowego Festiwalu Piosenki w Sopocie. Pod koniec września zdobyła trzecią nagrodę i nagrodę dziennikarzy na III Międzynarodowym Festiwalu Piosenki Politycznej w Soczi, gdzie zaśpiewała trzy piosenki: „Żyj mój świecie”, „Za duże buty” i „Ech darogi”. Zagrała recital na Festiwalu FAMA w Świnoujściu. Została nagrodzona Srebrnym Gwoździem Sezonu Plebiscytu Popularności Czytelników „Kuriera Polskiego” i statuetką „Złotej Kotwicy” w kategorii „wokalistka” oraz wyróżniona tytułami: piosenkarki roku w plebiscycie rozgłośni radiowych, solistki roku w plebiscycie radiowej Listy Przebojów i najpopularniejszej piosenkarki w kraju w plebiscycie „Złote dziesiątki Musicoramy ’69”.
Lata 70.
Na początku 1970 wydała swój debiutancki album studyjny pt. Żyj mój świecie, za który odebrała status złotej płyty dzięki sprzedaży w ponad 170 tys. egzemplarzy. W czerwcu wystąpiła na 8. KFPP w Opolu, na którym odebrała nagrodę Telewizji Polskiej za wykonanie piosenki „Jadą wozy kolorowe”. W lipcu wystąpiła z utworem „To było w maju...” na Festiwalu Piosenki Żołnierskiej w Kołobrzegu oraz uczestniczyła w koncercie „Pop 70” w ramach festiwalu w Palermo. W sierpniu zajęła trzecie miejsce z piosenką „Jadą wozy kolorowe” w międzynarodowym finale 10. festiwalu sopockim. We wrześniu zagrała pierwsze koncerty w Czechosłowacji, początkowo występowała jako support zespołu The Rebels, następnie dawała samodzielne występy. Nagrała też dwa single na tamtejszy rynek muzyczny: „Podivín” i „Kolibaj się, kolibaj”, będące czeskojęzycznymi wersjami piosenek „Let It Be” grupy The Beatles i „Ballady wagonowej”. Również w 1970 wystąpiła w śpiewogrze Na szkle malowane, zagrała na międzynarodowym festiwalu piosenki w Varadero na Kubie. Została także po raz drugi nagrodzona Srebrnym Gwoździem Sezonu Plebiscytu Popularności Czytelników „Kuriera Polskiego” oraz zagrała epizodyczną rolę w filmie Mały. W czerwcu 1971 odebrała nagrodę główną Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej za wykonanie piosenki „Z tobą w górach” na 9. KFPP w Opolu. Dzień przed występem została porzucona przez ówczesnego narzeczonego, co miało źle wpłynąć na jej formę. Wydała też drugi album studyjny pt. Wyznanie oraz wykonała w duecie ze Zbigniewem Hołdysem utwór „Powołanie” na 5. Festiwalu Piosenki Żołnierskiej w Zielonej Górze. Otrzymała także trzeci w karierze Srebrny Gwóźdź Sezonu Plebiscytu Popularności Czytelników „Kuriera Polskiego” oraz wyjechała w pierwszą trasę koncertową po ZSRR i Czechosłowacji. Od 21 do 24 czerwca 1972 uczestniczyła w 10. KFPP w Opolu: pierwszego dnia festiwalowego wykonała piosenkę „Gdzie są te łąki” w koncercie „Witamy po raz dziesiąty”, dzień później zaśpiewała utwór „Kochaniem, pragnieniem” w koncercie „Komu piosenkę”, a 24 czerwca zaprezentowała obie kompozycje w koncercie „Mikrofon i Ekran”. Wydała również album pt. Maryla Rodoviczová przeznaczony na rynek czechosłowacki.
20 czerwca 1973 otrzymała wyróżnienie za piosenkę „Diabeł i raj” w koncercie „Premier” na 11. KFPP w Opolu. Z utworem wystąpiła także trzy dni później podczas finałowego koncertu festiwalowego pt. „Mikrofon i Ekran”. Była także jedną z uczestniczek Międzynarodowego Festiwalu „Bratysławska Lira” w Bratysławie, Festiwalu „Złoty Orfeusz” w Słonecznym Brzegu, Festiwalu Piosenki w Splicie oraz na Światowym Festiwalu Młodzieży i Studentów w Berlinie. W sierpniu otrzymała Grand Prix du Disque oraz nagrodę publiczności na 13. Międzynarodowym Festiwalu Piosenki w Sopocie, na którym zaśpiewała trzy utwory: „A gdzie to siódme morze”, „Diabeł i raj” oraz „Małgośka”. Wydała album, zatytułowany po prostu Maryla Rodowicz, oraz pierwsze single na rynek niemiecki. Otrzymała też Nagrodę Ministra Kultury NRD, uczestniczyła w filmie telewizyjnym Nareszcie razem (wraz z Urszulą Sipińską) oraz zagrała koncerty w NRD i Czechosłowacji. We wrześniu wystąpiła na festiwalu „L’Humanite” w Paryżu. Zapowiedziała również wydanie anglojęzycznej wersji przeboju „Małgośka” w 1974 oraz została zgłoszona wraz ze Stanem Borysem jako polscy kandydaci na Międzynarodowe Targi Płytowe 1974 w Cannes. Jej menedżerem był wówczas Andrzej Smereka. W 1974 otrzymała wyróżnienie za piosenkę „Urodzajny rok” wykonaną podczas koncertu „Rock przez cały rok” w ramach 12. KFPP w Opolu. Festiwalową piosenkę nagrała na potrzeby udziału w imprezie dożynkowej, jednak nie dojechała na występ z powodu kontuzji doznanej w wypadku samochodowym. Również w 1974 wydała trzeci polskojęzyczny album studyjny pt. Rok oraz zaśpiewała piosenkę-hymn „Futbol” podczas ceremonii otwarcia Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej w Monachium. Po latach stwierdziła, że „wstydzi się” nagrania tego utworu i określiła go mianem „bardzo złego”. Również w 1974 nawiązała współpracę z kompozytorem Jackiem Mikułą, otrzymała po raz czwarty nagrodę Srebrnego Gwoździa Sezonu Plebiscytu Popularności Czytelników „Kuriera Polskiego”, znalazła się na drugim miejscu z piosenką „Małgośka” w plebiscycie „Non Stopu” za rok 1973 oraz została uhonorowana Złotym Krzyżem Zasługi. 4 maja 1975 odbyła się premiera oratorium Katarzyny Gärtner i Ernesta Brylla Zagrajcie nam dzisiaj wszystkie srebrne dzwony, w którym śpiewała. W czerwcu kilkukrotnie występowała podczas 13. KFPP w Opolu: w koncercie „Premier” w duecie z Czesławem Niemenem wykonali „Pieśń ocalenia”, w koncercie przebojów „Do łezki łezka” oraz w duecie z Danielem Olbrychskim z utworem „Wrócą chłopcy z wojny” w koncercie „Mikrofon i ekran”.
W 1976 uczestniczyła w Koncercie Przebojów na 14. KFPP w Opolu, a także na Międzynarodowym Festiwalu Piosenki w Sopocie i Międzynarodowym Festiwalu Piosenki w Stambule, gdzie zaśpiewała utwór „Nie ma jak pompa”. Wydała też czwarty album studyjny pt. Sing-Sing. Została nagrodzona Gwoździem Sezonu 76, Złotym Medalem Estrady, Star of Year (tytuł przyznawany przez brytyjski „Music Week”), Nagrodą „Kukułki” przyznawana przez „Radiokurier” oraz tytułem „wokalistki roku” w plebiscycie miesięcznika „Non Stop”. Koncertowała w NRD i wzięła udział w dwudziestu programach telewizyjnych, w tym m.in. Maryla 2000 w Sali Kongresowej. W czerwcu 1977 wystąpiła na 15. KFPP w Opolu w koncertach pt. „Z piosenką bliżej”, „Nastroje, nas troje” i „Mikrofon i Ekran”, a także „PasTele”, na którym odebrała nagrodę za wykonanie piosenki „Krąży, krąży złoty pieniądz”. Pod koniec sierpnia wystąpiła z piosenkami „Nie ma jak pompa” i „Kolorowe jarmarki” na 1. Międzynarodowym Festiwalu Interwizji w Sopocie, na którym otrzymała nagrodę publiczności. Ponadto zaczęła występować jako Hilda w spektaklu Marka Grechuty i Jana Kantego Pawluśkiewicza Szalona lokomotywa w reż. Krzysztofa Jasińskiego, wystawianego w Teatrze STU w Krakowie i zawierającym piosenki z tekstami Witkacego. Również w 1977 zagrała epizodyczną rolę w filmie Hak. W czerwcu 1978 wzięła udział w 16. KFPP w Opolu, gdzie zdobyła pierwszą nagrodę za „Remedium”. Uczestniczyła w telewizyjnym filmie muzycznym Dziewczyna z zapałkami. Koncertowała w Bułgarii, USA i Kanadzie oraz wzięła udział w Festiwalu Młodzieży i Studentów w Hawanie, gdzie spotkała się z Fidelem Castro. W sierpniu wystąpiła poza konkursem podczas 18. Międzynarodowego Festiwalu Piosenki w Sopocie. Wydała album pt. Wsiąść do pociągu. W 1979 odbyła trasę koncertową na Węgrzech. Uczestniczyła z piosenką „Konie” na Festiwalu Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze. Od 23 do 30 czerwca brała udział w 17. KFPP w Opolu. Została również uhonorowana Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zdobyła również tytuł „wokalistki roku” oraz wydała album studyjny pt. Cyrk nocą, który uzyskał status złotej płyty.
Lata 80.
Na początku lat 80. zdobyła trzecią nagrodę na Festiwalu Muzyki Country „Tulsa International Mayfest” w Tulsa w Oklahomie oraz na Festiwalu Muzyki Country w Independent w stanie Kansa. Nawiązała współpracę z trio wokalnym „Gang Marcela”. Uczestniczyła w cyklu programów telewizyjnych z piosenkami dla dzieci pt. Spotkanie dobrych znajomych. W czerwcu miała wziąć udział z piosenką „Hej żeglujże, żeglarzu” w koncercie „Premier” podczas 18. KFPP w Opolu, jednak – jak doniosła organizatorom Krystyna Prońko – utwór łamał ówczesny regulamin, ponieważ został wyemitowany publicznie w radiu przed rozegraniem festiwalu (na antenie Trójki), dlatego wykonała go poza konkursem. Za inny utwór, „Leżę pod gruszą”, zdobyła trzecią nagrodę na festiwalu. Koncertowała w ZSRR oraz klubach Chicago i Nowego Jorku.
W 1981 wystąpiła na koncercie „Premier” w ramach 19. KFPP w Opolu. Wydała kolejny longplay pt. Święty spokój. Koncertowała w ZSRR oraz klubach Chicago i Nowego Jorku. W 1982 założyła zespół Różowe Czuby, który był żartobliwą próbą nawiązania do stylu punk. Po wprowadzeniu stanu wojennego zakazano emisji piosenki „Dentysta-Sadysta” z repertuaru zespołu. W 1983 koncertowała po ZSRR oraz wystąpiła w koncercie „Dwadzieścia lat minęło” w ramach 20. KFPP w Opolu, który odbył się po roku przerwy spowodowanej stanem wojennym. W tym samym roku wydała też album studyjny, zatytułowany po prostu Maryla Rodowicz. W 1984 na terenie ZSRR ukazał się longplay, również zatytułowany Maryla Rodowicz, który uzyskał nakład bliski około 10 mln egzemplarzy. Uczestniczyła w Festiwalu Młodzieży i Studentów w Moskwie oraz 21. Międzynarodowym Festiwalu Piosenki w Sopocie. Następnie ruszyła w kolejną trasę koncertową po ZSRR oraz Chicago i Nowym Jorku.
W 1985 otrzymała nagrodę dziennikarzy za piosenkę „Niech żyje bal”, którą zaśpiewała podczas koncertu „Przebojów” w ramach 22. KFPP w Opolu. W trakcie festiwalu wykonała również piosenkę „Adios pomidory” w duecie z Andrzejem Rosiewiczem. Wydała longplay pt. Był sobie król. W 1986 wystąpiła na festiwalu Polish Extravaganza w klubie Studio 54 w Nowym Jorku, ponadto uczestniczyła w 23. KFPP w Opolu, Festiwalu Muzyki Country Mrągowo ’86 i 22. Festiwalu Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze. Została uhonorowana Dyplomem Ministra Spraw Zagranicznych za wybitne zasługi w upowszechnianiu kultury polskiej za granicą. Wydała longplay pt. Gejsza nocy oraz odbyła trasę koncertową po ZSRR. W 1987 wystąpiła na 24. KFPP w Opolu, na którym za piosenkę „Polska Madonna” otrzymała nagrodę dziennikarzy. Odebrała również „Karolinkę”, czyli nagrodę za 20-lecie profesjonalnej pracy estradowej, a także Nagrodę I stopnia Ministra Kultury i Sztuki za całokształt działalności. Wydała kolejny longplay pt. Polska Madonna. Koncertowała w Australii. Również w 1987 zagrała w filmie dla telewizji radzieckiej Czerwcowa fotografia, a rok później pojawiła się w roli Linelli Carmello de Bazar w filmie Pan Kleks w kosmosie.
W latach 1988–1990 brała udział w 25. i 27. KFPP w Opolu. W 1988 uczestniczyła w pierwszym I Wszechzwiązkowym Festiwalu Piosenki Polskiej w Witebsku, a na przełomie 1988 i 1989 zagrała koncerty w Jerozolimie i Tel Awiwie. W 1989 uczestniczyła w Międzynarodowym Festiwalu Radiowym w San Remo i w międzynarodowym festiwalu w Szanghaju. Wystąpiła także na koncercie Polska wita Miss Świata organizowanym dla Anety Kręglickiej po powrocie z wygranych przez nią wyborów Miss World 1989.
Lata 90.
W 1990 wydała longplay pt. Absolutnie nic, który był jej jedenastym albumem na polskim rynku. W 1991 wydała pierwszą w swojej dyskografii płytę kompaktową pt. Full, która zawierała nowe wersje jej największych przebojów. W 1992 koncertowała w Kanadzie i Szwajcarii, a także uczestniczyła w międzynarodowym Pikniku Muzyki Country Sopot ’92 i 30. KFPP w Opolu, gdzie otrzymała nagrodę Grand Prix za całokształt twórczości oraz na 29. Międzynarodowym Festiwalu Piosenki w Sopocie, gdzie została nagrodzona Bursztynowymi Laurami i Bursztynowym Słowikiem za twórczość estradową.
W 1993 wzięła udział w 31. KFPP w Opolu oraz w nagraniach telewizyjnych: Kabaretowa Lista Przebojów, Piosenki z butiku i Szansa na sukces. W 1994 wzięła udział w 32. KFPP w Opolu. Nagrała album pt. Marysia biesiadna z piosenkami biesiadnymi, który okazał się jej największym komercyjnym sukcesem w Polsce – uzyskał status podwójnie platynowej płyty, rozchodząc się w ponad ćwierćmilionowym nakładzie. W ramach promocji albumu zagrała koncert pt. „Marysia biesiadna” dla TV Kraków oraz cykl koncertów pod hasłem „Gala Piosenki Biesiadnej”. W tym samym roku otrzymała Nagrodę Artystyczną Polskiej Estrady „Prometeusz ’94”.
W 1995 nagrała album pt. Złota Maryla, który promowała przebojem „Dworzec”, sprzedanym w nakładzie ponad 60 tysięcy sztuk. Otrzymała muzyczną nagrodę programu „Teleexpress”. Również w 1995 zagrała epizodyczną rolę Pani Twardowskiej w filmie Dzieje mistrza Twardowskiego. We wrześniu 1996 zasiadała w jury Festiwalu Polskich Wideoklipów Yach Film. 19 października 1996 wydała trzypłytowe wydawnictwo pt. Antologia, zawierające jej największe przeboje – składankę można było kupić zarówno w box secie, jak i pojedynczo. Za pierwszą część albumu odebrała certyfikat złotej płyty, sprzedając go w ponad 50-tysięcznym nakładzie. Uczestniczyła również w 33. KFPP w Opolu w koncercie „Kwiaty we włosach” poświęconym twórczości Krzysztofa Klenczona oraz na 35. festiwalu sopockim. W 1997 otrzymała nagrodę „Mateusz” dla „wybitnej osobowości rozrywkowej” przyznaną przez Program 3 Polskiego Radia. Wydała dwupłytową kompilację pt. Tribute to Agnieszka Osiecka: Łatwopalni zawierającą mniej znane piosenki Osieckiej nagrane przez Rodowicz w ciągu jej całej kariery oraz premierową piosenkę „Łatwopalni” stworzoną ku pamięci zmarłej poetki przez Jacka Cygana i Roberta Jansona. Utwór po raz pierwszy doprowadził Rodowicz na sam szczyt „Listy przebojów Programu Trzeciego”. W 1997 uczestniczyła także w 34. KFPP w Opolu w koncercie „Zielono mi” poświęconym Agnieszce Osieckiej, a także otrzymała „Super Wiktora” za całokształt twórczości telewizyjnej.
W 1998 wzięła udział w Koncercie Jubileuszowym „Pamiętajcie o ogrodach” organizowanego w ramach 35. KFPP w Opolu. Latem wystąpiła na 37. festiwalu sopockim, podczas którego odebrała Nagrodę Prezydenta Miasta Sopotu za całokształt twórczości, a jej piosenka „Małgośka” została przebojem 35-lecia w plebiscycie „O!Polskie piosenki”. Wydała także album pt. Przed zakrętem, który uzyskał status złotej płyty, rozchodząc się w nakładzie ponad 80 tys. egzemplarzy. Płytę promowała przebojem „Bar przed zakrętem”. Została wyróżniona statuetką przyznaną przez widzów programu Jaka to melodia?. W 1999 wzięła udział w trasie koncertowej w cyrkach obejmującej 10 miast, a także uczestniczyła w koncercie na Placu Czerwonym w Moskwie z okazji 750-lecia miasta. Zdobyła pierwsze miejsce wśród wokalistek w plebiscycie „Polityki” – „Piosenkarze, piosenkarki i zespoły XX wieku”, otrzymała nagrodę „Grubej Ryby” od Radia Kolor „za najbardziej zmysłowy głos”, tytuł najpopularniejszej piosenkarki w rankingu OBOP-u oraz Telekamerę dla najpopularniejszej wokalistki. 22 listopada wydała album pt. Karnawał 2000 z polskojęzycznymi wersjami największych latynoskich standardów. Album promowała singlem „Czadu Maryla”, nagranym do melodii hitu „Maria” Ricky’ego Martina. Dzień przed premierą zagrała koncert promocyjny na warszawskim Torwarze, którego reżyserem był Krzysztof Jasiński, a za choreografię odpowiadał Agustin Egurrola. Sponsorem koncertu był Jan Kulczyk. Również w 1999 dołączyła do obsady serialu Polsatu Rodzina zastępcza, w którym przez kolejne 10 lat wcielała się w ciocię Ulę, urzędniczkę Ministerstwa Obrony Narodowej.
Lata 2000–2009
W 2000 otrzymała Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski. W marcu koncertowała w Stanach Zjednoczonych oraz wzięła udział w nagraniach z chórem gospel w Los Angeles. W tym samym roku brała udział w koncercie „Tyle słońca” pamięci Anny Jantar. Uczestniczyła w koncercie w Wadowicach z okazji 80. urodzin Jana Pawła II. Brała udział w koncercie z okazji „75-lecie Polskiego Radia”. Odbyła ponadto trasę koncertową „Niebieskie Lato z Marylą”, zorganizowaną przez Radio Zet. Trasę udokumentowano na pierwszym w jej karierze koncertowym albumie pt. Niebieska Maryla, który zyskał status złotej płyty za sprzedaż w ponad 35-tysięcznym nakładzie. W 2001 wydała płytę pt. 12 najpiękniejszych kolęd, którą była dołączana jako dodatek do magazynu „Pani Domu” oraz poprowadziła telewizyjne programy rozrywkowe: Tour de Maryla – Viva Italia! i Tour de Maryla – Ole!.
W 2002 koncertowała w Chicago i Nowym Jorku. Brała udział w 40-leciu Festiwalu Piosenki Studenckiej w Krakowie. 26 października odebrała statuetkę „Gwiazdy Telewizji Polskiej” za „osobowość estradową” podczas koncertu galowego z okazji 50-lecia TVP. Również w 2002 zaśpiewała na koncercie z okazji „80 lat Polskiego Radia”. 5 listopada wydała płytę pt. Życie ładna rzecz. W grudniu wystąpiła w koncercie charytatywnym I ty możesz zostać św. Mikołajem na Starym Rynku w Poznaniu oraz koncertu Kolęda w Libanie, który został zorganizowany dla polskich żołnierzy w Bazie Wojskowej ONZ w Libanie. Wystąpiła również w trakcie koncertu sylwestrowego Sylwester z Jedynką. 3 kwietnia 2003 wystąpiła w Moskwie na Kremlu. Wyruszyła w trasę koncertową promującą płytę pt. Życie ładna rzecz, a także wydała album dla fanów pt. Sowia Wola, który ukazał się w limitowanym nakładzie 35 egzemplarzy. W czerwcu wystąpiła podczas koncertów „Premiery” i „40/40” w ramach 40. KFPP w Opolu, gdzie odebrała Grand Prix. Otrzymała Grand Prix na 41. Studenckim Festiwalu Piosenki w Krakowie za „całokształt działalności artystycznej”. 15 grudnia odbyła się premiera płyty pt. Maryla Rodowicz – Největší hity, wydanej przez czeski Universal Music. W styczniu 2004 ukazała się limitowana płyta pt. Maryla Rodowicz i przyjaciele, która została wydana z okazji 85-lecia PKO BP. W marcu wyruszyła w trasę po Ameryce Północnej, obejmującą siedem koncertów: sześć w Stanach Zjednoczonych (Detroit, Chicago, Trenton, Lodi i Nowy Jork) i jeden w Kanadzie (Toronto). 30 kwietnia wzięła udział w koncercie „Anioły Europy” na wrocławskim rynku z okazji wejścia Polski do Unii Europejskiej. Rodowicz wykonała początek Carminy Burany Carla Orffa i Va’Pensiero z opery „Nabucco” Giuseppe Verdiego. 1 i 2 maja śpiewała w koncercie 25. Przeglądu Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu poświęconym twórczości Seweryna Krajewskiego. 2 maja 2004 wystąpiła podczas koncertu „Dwa kolory”, zorganizowanego na Starym Mieście we Wrocławiu z okazji Święta Barw Narodowych. W czerwcu wystąpiła na dwóch koncertach charytatywnych na rzecz Fundacji Ewy Błaszczyk oraz Anny Dymnej. 15 lipca wystąpiła na Festiwalu Kultury Romów w Ciechocinku. 27 września zaśpiewała na koncercie galowym VII edycji konkursu „Pamiętajmy o Osieckiej”. 14 października zdobyła nagrodę „Złoty Wołek” na koncercie z okazji 50. urodzin Jana Wołka. 30 października zagrała koncert w Sankt Petersburgu. 7 grudnia odebrała nagrodę „Busola”, przyznaną przez redakcję „Przeglądu Tygodniowego” za „osobowość, która nigdy nie daje wygrać sile przyzwyczajenia”. 12 grudnia wzięła udział w koncercie transmitowanym na żywo przez Program III Polskiego Radia, który odbył się w radiowym Studio M im. Agnieszki Osieckiej. 16 grudnia odebrała w Moskwie nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych Rosji za działalność artystyczną i zasługi w zbliżeniu kultury polskiej i rosyjskiej. Również w 2004 wydała drugi album dla fanów pt. Wola 2 – Hopsasa, który został wydany w 45 egzemplarzach.
W styczniu 2005 wzięła udział w finale Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy w Kutnie i uczestniczyła w gali rozdania „Telekamery 2005”, a także wzięła udział w nagraniach charytatywnego singla „Pokonamy fale”, który powstał z myślą o ofiarach trzęsienia ziemi na Oceanie Indyjskim. 6 lutego wystąpiła podczas koncertu charytatywnego Pokonamy fale, podczas którego zebrano pieniądze na rzecz programu Adopcja na odległość wspierającego ofiary tragedii. 7 lutego poleciała do Iraku, gdzie wystąpiła w bazie wojskowej w Diwanii; generał dywizji Andrzej Ekiert przyjął ją w poczet żołnierzy pełniących służbę w składzie Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Iraku. W maju cztery jej piosenki – „Niech żyje bal”, „Sing-Sing”, „Mówiły mu” i „Małgośka” – zajęły cztery pierwsze miejsca w czterech zaproponowanych przez organizatorów kategoriach plebiscytu Programu I Polskiego Radia „80/80” (80 przebojów na 80-lecie Polskiego Radia). Na 42. KFPP w Opolu podczas koncertu „Wielkie, większe, największe” z okazji 80-lecia Polskiego Radia zaśpiewała dwie spośród czterech piosenek uznanych za największe przeboje radiowe 80-lecia. Otrzymała także od prezesa PR wyróżnienie – Honorowy Złoty Mikrofon Polskiego Radia. Między 25 czerwca a 25 sierpnia zagrała 18 koncertów w ramach trasy „Magiczne Lato z Radiem 2005”. 3 września zagrała recital podczas 42. festiwalu sopockiego. 23 września wydała album pt. Kochać, na który nagrała piosenki z tekstami autorstwa Katarzyny Nosowskiej. Za album uzyskała certyfikat złotej płyty. Wydała też kolejny, trzeci album dla fanów pt. Maryla Voila! Hopsasa. 31 grudnia uświetniła występem koncert sylwestrowy Sylwester pod Dobrą Gwiazdą organizowany we Wrocławiu przez TVP2.
W 2006 nagrała piosenkę „Za Janasa” z okazji XVIII Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej. W lutym 2006 zasiadła w komisji jurorskiej wyłaniającej reprezentanta Polski w Konkursie Piosenki Eurowizji: w 2006 oraz wystąpiła w koncercie charytatywnym Jesteśmy z wami, który został zorganizowany w katowickim „Spodku” na rzecz ofiar katastrofy budowlanej na Śląsku. Ponadto wydała czwarty album dla fanów pt. Wola 4a, który ukazał się w limitowanym nakładzie 65 sztuk, a w czerwcu odebrała Superjedynkę w kategorii „wykonawca roku” podczas 43. KFPP w Opolu oraz zaśpiewała piosenki „Hop szklankę piwa” i „Nad zrębem planety” na koncercie dla Marka Grechuty. 27 sierpnia zagrała w koncercie inaugurującym 4. edycję programu Podziel się posiłkiem, relacjonowanym na żywo przez Polsat. We wrześniu zaśpiewała podczas koncertu wspomnień 43. festiwalu sopockiego i dostała platynową płytę za album pt. Kochać (za sprzedaż 50 tys. egzemplarzy płyty). Również w 2006 odebrała tytuł „Artystki Bez Granic” oraz nagrodę TV Polonia, a pod koniec roku nagrała utwór „Dwie strony medalu” na potrzeby ścieżki dźwiękowej do serialu TVP o tyle samym tytule. W grudniu wystąpiła podczas koncertu inaugurującego 15. edycję akcji „I ty możesz zostać świętym Mikołajem” w Kwidzynie i jubileuszowego koncertu Wystarczy chcieć organizowanego przez Fundację Polsat oraz podczas telewizyjnych koncertów bożonarodzeniowych: „Święta, święta” w bazylice Najświętszego Serca Jezusowego w Warszawie i „Kolęda w Polsacie” w kościele pod wezwaniem św. Zygmunta w Słomczynie. Z okazji 10-lecia istnienia Fundacji Polsat wzięła udział w nagraniu singla „Wystarczy chcieć”, który wspólnie z nią wykonali też: Edyta Górniak, Mietek Szcześniak, Grzegorz Markowski, Natalia Kukulska i Kayah. 31 grudnia wystąpiła podczas plenerowego koncertu sylwestrowego na krakowskim Rynku Głównym, emitowanego przez telewizję Polsat.
W styczniu 2007 nagrała piosenkę „Przyjaciel” w duecie z Rafałem Olbrychskim oraz wystąpiła w kampanii reklamowej RMF FM Najlepsza muzyka na Karnawał. Wydała w limitowanym nakładzie 100 egzemplarzy album koncertowy pt. Wola na 5, zrealizowany podczas koncertu w Teatrze Polskim. 19 maja wystąpiła gościnnie w programie rozrywkowym Polsatu Jak oni śpiewają, śpiewając piosenkę „Dziś prawdziwych Cyganów już nie ma” w duecie z Agnieszką Włodarczyk. 8 czerwca wystąpiła na koncercie „TOP” podczas 5. edycji festiwalu TOPtrendy. 17 czerwca zaśpiewała utwór „Nie spoczniemy” w koncercie dla Seweryna Krajewskiego „Niebo z moich stron” odbywającego się w ramach 44. KFPP w Opolu. Latem wzięła udział w ogólnopolskiej trasie koncertowej RMF FM: Muzyka najlepsza pod słońcem. W lipcu zajęła pierwsze miejsce w sondażu TNS OBOP dotyczącego artystów, którzy prezentują najwyższy poziom artystyczny w Polsce. W styczniu 2008 odmówiła przyjęcia nagrody Złotego Fryderyka za całokształt twórczości, tłumacząc decyzję „dezaprobatą wobec kryteriów, jakimi kieruje się kapituła nagrody, jak i wobec samego składu tejże kapituły”. W lutym zasiadła w komisji jurorskiej programu Piosenka dla Europy 2008, wyłaniającego reprezentanta Polski w 53. Konkursie Piosenki Eurowizji. Była także gościnnie jurorką w jednym z odcinków programu Polsatu Jak oni śpiewają. W maju wydała album pt. Jest cudnie, który zawierał akustyczne i folkowe brzmienia nawiązujące do początków jej kariery. Album w dniu premiery osiągnął status złotej, a po trzech tygodniach sprzedaży – status platynowej płyty za ponad 30 tys. sprzedanych egzemplarzy. W ramach promocji albumu wystąpiła w czerwcu na 45. KFPP w Opolu z recitalem Maryla Show, w którym zaśpiewała swoje największe przeboje. We wrześniu była jedną z jurorek w konkursie o nagrodę Bursztynowego Słowika podczas 44. festiwalu sopockiego. W grudniu wydała album koncertowy, który dołączono do reedycji płyty pt. Jest cudnie, zawierającej ponadto dwa premierowe nagrania, ponadto uczestniczyła w świątecznym odcinku teleturnieju TVP1 Jaka to melodia?. Jej album Jest cudnie nieoficjalnie osiągnął diamentowy nakład 150 tys. egzemplarzy, choć ponad 100 tys. sztuk dołączono w listopadzie po kilkakrotnie niższej cenie do dziennika „Gazeta Wyborcza”, czego nie liczy się w certyfikacji płyt.
Wiosną 2008 była jurorką pierwszej edycji programu rozrywkowego Polsatu Gwiezdny Cyrk oraz wystąpiła w spocie promocyjnym Radia Złote Przeboje. W maju była nominowana do nagrody Wiktora w kategorii „gwiazda piosenki i estrady”. W okresie wakacyjnym zagrała minirecital podczas festiwalu TOPtrendy, została nominowana do Róż „Gali” w kategorii „Piękni zawsze”, wystąpiła w Lidzbarku Warmińskim w ramach ogólnopolskiej trasy koncertowej RMF FM: Muzyka najlepsza pod słońcem oraz uczestniczyła w 5. Festiwalu Kultury Żydowskiej „Warszawa Singera”. 13 października premierę miał album pt. Nasza niepodległa zawierający utwory patriotyczne, w tym m.in. piosenkę nagraną przez Rodowicz. W listopadzie artystka była gościem muzycznym w programach Taniec z gwiazdami i Jak oni śpiewają. Była również nominowana przez Polską Akademię Muzyczną w Londynie do nagród w ramach plebiscytu „PAM Awards 2008” w trzech kategoriach: „solistka roku”, „piosenka roku” (za „Jest cudnie”) oraz „album roku pop/dance” (za płytę pt. Jest cudnie).
W lutym 2009 wydała album pt. Pro-Fanacja (Swa-Wola 6), który wydała dla fanów w nakładzie 65 egzemplarzy i zawierała piosenki artystki z lat 70. i 80. XX wieku. W kwietniu została nominowana do Superjedynek w trzech kategoriach: artysta roku, płyta roku i przebój roku. W maju zwyciężyła z piosenką „Ech mała” (utwór zdobył ponad 40% głosów) w plebiscycie Maj Polskiej Piosenki stworzonym przez radiową „Jedynkę”. Również w maju odmówiła występu podczas 46. KFPP w Opolu, ponieważ organizatorzy nie zgodzili się na jej wspólny występ z Dodą. W czerwcu zajęła pierwsze miejsce w raporcie Celebrity Monitor, na osobę, która najbardziej z polskich „celebrytów” zasługuje na miano gwiazdy (zdobyła 68,6% głosów). 26 czerwca wystąpiła w koncercie „Top” na festiwalu TOPtrendy 2009, a także gościnnie w koncercie jubileuszowym zespołu Golec uOrkiestra. W lipcu była jedną z gwiazd koncertu Gwiazdy dla Country w Mrągowie, a w sierpniu – koncertu ku czci Czesława Niemena w ramach Sopot Festival 2008. W grudniu 2009 wystąpiła w świątecznym spocie promocyjnym TVP2. 31 grudnia wystąpiła podczas koncertu sylwestrowego TVP2 na Placu Wolności w Łodzi, gdzie zaśpiewała recital w duecie z Dodą.
Lata 2010–2019
W 2010 wydała kolejny album dla fanów pt. Seventh Vol.: Samo-Wola, który ukazał się w nakładzie 120 egzemplarzy. 27 lutego była jedną z gwiazd koncertu z okazji jubileuszu 20-lecia radia RMF FM. Wiosną 2010 wystąpiła w kampanii reklamowej producenta lodów Koral. 23 października wystąpiła w koncercie Jedyna taka Dwójka – 40. urodziny z okazji jubileuszu 40-lecia TVP2. 19 listopada wydała pop-jazzowy album pt. 50, za który kilka miesięcy później otrzymała certyfikat platynowej płyty. 31 grudnia wystąpiła podczas sylwestrowego koncertu TVP „Sylwester z Dwójką – Imperium gwiazd” we Wrocławiu. 3 czerwca 2011 wystąpiła na festiwalu TOPtrendy w Sopocie, zajmując piąte miejsce w konkursie „Top” za sprzedaż płyty pt. 50. 10 czerwca wystąpiła 48. KFPP w Opolu, na którym odebrała Superjedynkę w kategorii Superpłyta (za płytę pt. 50) oraz Superjedynkę Superjedynek za najlepszy festiwalowy występ. Latem brała udział w plebiscycie „My YouTube”, w którym uplasowała się poza czołową piątką najpopularniejszych polskich artystów w serwisie YouTube. 20 sierpnia zagrała koncert w Elblągu w ramach trasy RMF FM: Muzyka najlepsza pod słońcem. 25 listopada wydała album pt. Buty 2, zawierający piosenki z premierowymi tekstami Agnieszki Osieckiej. Za płytę odebrała platynowy certyfikat. W grudniu wystąpiła w koncercie z okazji 15-lecia działalności Fundacji Polsat oraz w koncercie Cała Polska śpiewa Kolędy organizowanym w Gdańsku przez Radio Plus i TVP1, a 31 grudnia uświetniła występem koncert Polsatu Sylwestrowa noc przebojów w Warszawie.
W 2012 z utworem „Dalej Orły” zajęła trzecie miejsce w konkursie „Moja Piosenka na Euro 2012” organizowanym przed rozpoczęciem Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej oraz wystartowała w plebiscycie na oficjalny hymn reprezentacji Polski w piłce nożnej. Była też nominowana do nagrody Wiktora 2011 w kategorii „gwiazda piosenki i estrady”. 30 marca zagrała drugoplanową rolę w sztuce Trójka do potęgi w reż. Wojciecha Malajkata, powstałej w ramach 50-lecia działalności Programu Trzeciego Polskiego Radia. 25 maja wystąpiła w koncercie „Top” w ramach festiwalu TOPtrendy 2012, na którym zagrała również jubileuszowy recital pt. „Czterdziestolecie Małgośki”. Była jedną z artystek biorących udział w trasie Lata z radiem. 11 listopada zaśpiewała podczas koncertu Śpiewnik Polaka – pieśni patriotyczne i żołnierskie, organizowanego przez TVP z okazji 94. rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę, a 18 grudnia – podczas koncertu jubileuszowego z okazji 20-lecia działalności telewizji Polsat. 31 grudnia uświetniła występem koncert Sylwester z Dwójką we Wrocławiu.
W 2013 z piosenką „Futbol” znalazła się na piątym miejscu listy „10 największych przebojów nagranych z myślą o piłkarskich Mistrzostwach Świata” sporządzonej przez amerykański magazyn Billboard. 14 czerwca utworem „Wariatka tańczy” otworzyła koncert „SingSing – SuperDebiuty z Marylą!” w ramach 50. KFPP w Opolu, w którym debiutanci wykonywali jej największe przeboje. Tego dnia odebrała również nagrodę „Super Expressu” za największy przebój Festiwalu w Opolu („Niech żyje bal”), a dzień później wystąpiła na festiwalowym koncercie pt. „Opole! Kocham Cię!” z piosenkami „Rozmowa przez ocean”, „Bardzo smutna piosenka”, „Wielka woda” i „Niech żyje bal”. Była także jedną z gwiazd tras koncertowych: Lata z Radiem Polskiego Radia i Złote Przeboje na wakacjach Radia Złote Przeboje. 12 listopada wystąpiła podczas jubileuszowego koncertu z okazji 10-lecia działalności dziennika „Fakt”. 25 listopada odebrała nagrodę Różę „Gali” w kategorii „muzyka”. 31 grudnia wywołała ogólnopolską sensację, występując w kreacji ze sztucznym biustem na koncercie sylwestrowym Polsatu organizowanym na Skwerze Kościuszki w Gdyni.
9 kwietnia 2014 zaprezentowała utwór „I warto czekać”, który nagrała z dedykacją dla Ukraińców w związku z napiętą sytuacją w kraju. Jesienią wystąpiła jako gość muzyczny w finale piątej edycji programu TVP2 The Voice of Poland, gdzie wraz z Aleksandrą Nizio wykonała utwór „Wielka woda”. Również w 2014 gościnnie wystąpiła w charakterze jurorki w jednym z odcinków programu TVP1 SuperSTARcie. W lutym 2015 zajęła 11. miejsce w plebiscycie radia RMF FM na „artystę 25-lecia”. Latem ponownie wystąpiła w trasie Lata z radiem. 7 i 8 czerwca wystąpiła podczas 51. KFPP w Opolu. 13 czerwca 2015 wzięła udział z piosenką „Pełnia”, którą nagrała w duecie z producentem muzycznym Donatanem, w koncercie „SuperPremier” podczas 52. KFPP w Opolu, na którym odebrała także festiwalową nagrodę specjalną, SuperJedynkę – The SuperOne Of Poland. Jesienią 2015 wystąpiła gościnnie w finałowym odcinku czwartej edycji programu Polsatu Twoja twarz brzmi znajomo. 5 czerwca 2016 wykonała piosenkę „Niech żyje bal” podczas koncertu „Grand Prix Publiczności – Złote Opole” w ramach 53. KFPP w Opolu. 31 grudnia uświetniła występem koncert plenerowy Sylwester z Dwójką, wykonując przebój zespołu Akcent „Przez Twe oczy zielone” w duecie z Zenonem Martyniukiem.
W 2017 obchodziła 50-lecie kariery artystycznej, czemu towarzyszył ogólnopolski skandal; w czerwcu miała świętować jubileusz podczas recitalu w ramach 54. KFPP w Opolu, jednak występ nie doszedł do skutku z powodu bojkotu festiwalu przez innych artystów, co było odpowiedzią na rzekome zablokowanie występu Kayah podczas koncertu, a zakończyło – odwołaniem festiwalu i przeniesieniem go na wrzesień. Koncert pt. „Wariatka tańczy – 50 lat na scenie. Jubileusz Maryli Rodowicz” odbył się 15 września 2017 w trakcie pierwszego dnia festiwalowego 54. KFPP w Opolu. Tego samego dnia Rodowicz wydała album pt. Ach świecie..., który zdobył status złotej płyty za sprzedaż w ponad 15-tysięcznym nakładzie. Wydawnictwo promowała singlami „Hello” i „W sumie nie jest źle”, do którego zrealizowała teledysk. W marcu 2018 przewodniczyła komisji jurorskiej w finale Krajowych Eliminacji do 63. Konkursu Piosenki Eurowizji.
W marcu 2019 wydała singel „Wiosna”. 14 maja wykonała w duecie z Dawidem Kwiatkowskim piosenkę „Shallow” w programie śniadaniowym TVP2 Pytanie na śniadanie; ich występ był szeroko krytykowany w mediach.
Od 2020
W 2020 uczestniczyła w akcji Hot16Challenge, odpowiadając na nominację od prezydenta RP Andrzeja Dudy.
W czerwcu 2021 została wydana streamingowa reedycja singla Rodowicz „Envy”. W sierpniu została ogłoszona przez Telewizję Polską trenerką trzeciej edycji programu TVP2 The Voice Senior. 22 października premierę miał singiel „Dalej”, który nagrała z Cleo. Do utworu powstał teledysk pt. „Dalej / Neony”.
Charakterystyka muzyczna i inspiracje
Karierę muzyczną zaczynała w bigbitowym zespole Szejtany, który grał przeboje z repertuaru brytyjskich grup The Animals, The Beatles i The Hollies, a następnie także i Boba Dylana. Solowo debiutowała z materiałem akustycznym. Początkowo wykonywała głównie ballady, z czasem zaczęła nagrywać albumy jazzowe i soulowe, a do repertuaru dodała m.in. utwory o charakterze kabaretowym i zawierające brzmienia ludowe.
Wśród swoich muzycznych inspiracji wymienia artystów, takich jak Stevie Wonder, Pointer Sisters, Miles Davis czy Aerosmith.
Wizerunek
Jest jedną ze „100 najcenniejszych gwiazd polskiego show-biznesu” według danych magazynu „Forbes Polska”; jej wizerunek został wyceniony przez reklamodawców na: 436 tys. zł w 2008 (19. miejsce), 385 tys. zł w 2010 (55. miejsce), 485,5 tys. zł w 2012 (26. miejsce) i 446,5 tys. zł w 2013 (32. miejsce).
Styl
Styl ubierania się wokalistki jest szeroko komentowany w mediach; określany jako „ekscentryczny”, „niepowtarzalny” i „kolorowy”, ale i „obciachowy”. Sama Rodowicz opisuje swój wizerunek sceniczny jako „oryginalny”.
W 1977 otrzymała nagrodę „Złota Ręka” przyznawaną przez redakcję „Przekroju” za „najwybitniejsze osiągnięcia roku w dziedzinie mody i kostiumologii”.
Działalność charytatywna
23 marca 2013 odebrała w Kijowie tytuł „Człowieka Roku 2012”. Zaangażowała się w kampanię społeczną Fundacji Polsat „Wystarczy chcieć” (2008), akcję „Tak dla polskiej muzyki!” (2010), kampanię społeczną „Policzmy się” wspierającą osoby z chorobą nowotworową i akcję „Choinki Jedynki” (2013).
Procesy sądowe
W 2003 Aleksandra Przymanowska wniosła do sądu wniosek o odszkodowanie w wysokości 130 tys. złotych za naruszenie praw autorskich, którego miała dopuścić się Rodowicz, wykorzystując bez wiedzy i zgody powódki fragmenty serialu Czterej pancerni i pies w teledysku do piosenki „Marusia” z 2002. W 2007 Sąd Okręgowy w Warszawie orzekł, że piosenkarka miała prawo wykorzystać fragmenty produkcji, ponieważ uzyskała odpowiednie pozwolenie od TVP, spadkobiercy prawnego producenta serialu. W 2008 wyrok został uchylony przez Sąd Apelacyjny w Warszawie, który w 2010 oddalił pozew przeciwko Rodowicz. W październiku 2011 jednak narzucił piosenkarce karę finansową w wysokości 37 tys. zł na rzecz Aleksandry Przymanowskiej.
Wpływ na popkulturę
Pozostaje jedną z najpopularniejszych i najwybitniejszych piosenkarek w historii polskiej muzyki rozrywkowej. Uważana jest za ikonę polskiej muzyki rozrywkowej, największą gwiazdę polskiego show-biznesu i za jedną z najsilniejszych marek mediowych w Polsce. Często nazywana jest „królową polskiej piosenki”.
Na rynku ukazały się jej cztery książki autobiograficzne: „Niech żyje bal” (1992), „Wariatka tańczy” (2013), „Maryla. Życie Marii Antoniny” (2014) i „Maryla. Królowa jest tylko jedna” (2015). Wywiad z nią został opublikowany również w książce Tomasza Raczka „Karuzela z madonnami” (2003).
W 1969 była bohaterką filmu telewizyjnego pt. Ballada wagonowa. W 1981 była bohaterką cyklu programów telewizyjnych Maryli Rodowicz podróże po podwórzach.
Została sparodiowana w Rozmowach w tłoku, końcowej części programu Szymon Majewski Show, gdzie w jej rolę wcielił się Sebastian Olejniczak, nieoficjalny sobowtór artystki, który występuje pod pseudonimem „Druga Maryla”. Ponadto w postać Rodowicz wcieliło się kilku uczestników programu rozrywkowego Polsatu Twoja twarz brzmi znajomo.
Wizerunek Rodowicz został wykorzystany przez markę „Marylove” produkującą ubrania i gadżety poświęcone artystce.
W 2018 w Bibliotece Narodowej w Warszawie otwarto wystawę „Wszystkie Małgośki świata” będącą zbiorem pamiątek i stylizacji scenicznych Rodowicz.
25 grudnia 2021 premierę miał film dokumentalny o życiu i karierze Rodowicz pt. Maryla. Tak kochałam, którego producentem była Telewizja Polska.
W styczniu 2022 zapowiedziała prace nad musicalem Maryla.
Życie prywatne
Z lat szkoły średniej wspomina, nie podając ich nazwisk, kolegów klasowych Wojciecha, syna dyrektora banku, i Zbyszka, syna ginekologa. Później pozostawała w nieformalnym związku z gitarzystą Grzegorzem Pietrzykiem. Była zaręczona z czeskim producentem muzycznym , z którym rozstała się w czerwcu 1971. Następnie spotykała się z fotografem Krzysztofem Gierałtowskim, po czym przez trzy lata pozostawała w nieformalnym związku z aktorem Danielem Olbrychskim, który wówczas był mężem Moniki Dzienisiewicz. Ich związek uchodził za jeden z najsłynniejszych romansów Polski lat 70.. W trakcie związku z Olbrychskim nawiązała przelotny romans z kierowcą rajdowym Andrzejem Jaroszewiczem. Następnie przez siedem lat była związana z aktorem Krzysztofem Jasińskim, z którym ma dwoje dzieci: Jana (ur. 1979) i Katarzynę (ur. 1982). W 1989 poślubiła przedsiębiorcę Andrzeja Dużyńskiego, z którym ma syna Jędrzeja (ur. 1987). Świadkami ich ślubu byli Agnieszka Osiecka i Seweryn Krajewski. Od 2016 małżeństwo pozostawało w separacji, a w 2021 sąd orzekł o ich rozwodzie.
W latach 2003–2006 zasiadała w Radzie Nadzorczej Fundacji Okularnicy.
Jest pasjonatką samochodów marki Porsche. Jej pierwszy samochód tej marki można oglądać w muzeum motoryzacji w Otrębusach. Przez wiele lat jeździła czerwonym porsche 911 Carrera.
Jest kibicem piłki nożnej. 4 września 2010 została oficjalną przyjaciółką Euro 2012. Wielokrotnie wypowiadała się publicznie o grze m.in. piłkarzy reprezentacji Polski.
Wielokrotnie otrzymywała propozycje bycia jurorką w programach Bitwa na głosy i The Voice of Poland, ale ich nie przyjęła. Kilkukrotnie odrzuciła też zaproszenia do udziału w programie Dancing with the Stars. Taniec z gwiazdami, co tłumaczyła brakiem czasu.
Dorobek artystyczny
Muzyka
Albumy studyjne
Filmografia
Źródło:
Filmy
Seriale
Teatr
Źródło:
Książki
Źródło:
Niech żyje bal (Dom Wydawniczy Szczepan Szymański sp. z o.o., Warszawa 1992, );
Wariatka tańczy (współautor: Jarosław Szubrycht; G+J Gruner + Jahr Polska Sp. z o.o. & Co., Warszawa 2013, );
Maryla. Życie Marii Antoniny (współautor: Maria Szabłowska; Burda Publishing Polska Sp. z o.o. Spółka Komandytowa, Warszawa 2014, );
Maryla. Królowa jest tylko jedna (współautor: Maria Szabłowska; Burda Publishing Polska Sp. z o.o. Spółka Komandytowa, Warszawa 2015, ).
Odznaczenia
Złoty Krzyż Zasługi (1974)
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1979)
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (2000)
Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005)
Perła Honorowa w kategorii kultura (2012)
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona internetowa Maryli Rodowicz
Marylapress.pl – serwis prasowy Maryli Rodowicz
Archiwum radiowo-telewizyjne Maryli Rodowicz
Występ Maryli Rodowicz w Opolu w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej
Absolwenci Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
Absolwenci I LO im. Ziemi Kujawskiej we Włocławku
Aktorzy Kabaretu Olgi Lipińskiej
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Dorośli wykonawcy utworów dla dzieci
Honorowi obywatele Opola
Laureaci Festiwalu Piosenki Żołnierskiej
Laureaci Nagrody Ministra Kultury i Sztuki (Polska Ludowa)
Ludzie urodzeni w Zielonej Górze
Muzycy związani z Włocławkiem
Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa)
Odznaczeni Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
Polacy pochodzenia rosyjskiego
Polskie wokalistki folkowe
Polskie wokalistki popowe
Polskie wokalistki rockowe
Polscy gitarzyści
Zdobywcy platynowych płyt
Osobowości telewizyjne związane z Polsatem
Osobowości telewizyjne związane z TVP
Urodzeni w 1945 | 77,247 |
5171 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rumunia | Rumunia | Rumunia (rum. România, IPA: //) – państwo unitarne w południowo-wschodniej części Europy. Graniczy z Węgrami i Serbią na zachodzie, Bułgarią na południu wzdłuż Dunaju oraz Ukrainą i Mołdawią na północy. Kraj ma także dostęp do Morza Czarnego. Stolicą i największym miastem Rumunii jest Bukareszt.
Od 14 grudnia 1955 członek ONZ, od 29 marca 2004 roku Rumunia jest członkiem NATO, a od 1 stycznia 2007 Unii Europejskiej. Po przyjęciu do UE Rumunia stała się siódmym według liczby ludności krajem wspólnoty.
Geografia
Znaczna część granicy rumuńsko-bułgarskiej i rumuńsko-serbskiej opiera się o Dunaj. Dopływ tej rzeki, Prut, tworzy granicę z Mołdawią. Dunaj wpływa do Morza Czarnego, tworząc deltę, która jest Światowym Rezerwatem Biosfery.
Ponieważ znaczne odcinki rumuńskich granic opierają się o rzeki, często meandrujące, a także ponieważ delta Dunaju stale powiększa się o 2–5 metrów rocznie, powierzchnia Rumunii nieco wzrosła w ostatnich dekadach. Obecnie powierzchnia kraju wynosi 238 391 km², podczas gdy w roku 1969 wynosiła około 237 500 km².
Karpaty stanowią dominującą formę krajobrazu w środkowej Rumunii (stanowią ponad 30% całej powierzchni kraju) i otaczają Wyżynę Transylwańską. W czterech najwyższych masywach górskich: Retezacie (do 2509 m n.p.m.), Paringu (do 2518 m), Górach Fogaraskich (do 2544 m) i Bucegi (do 2507 m) położonych w Karpatach Południowych oraz Górach Kelimeńskich i Rodniańskich w Karpatach Wschodnich liczne szczyty przekraczają wysokość 2000 metrów. Znaczna wysokość gór sprawia, że posiadają one cechy rzeźby wysokogórskiej (niewielkie kotły polodowcowe, polodowcowe jeziora górskie, ściany skalne), przypominające wyglądem Tatry Zachodnie, a w środkowej części Gór Fogaraskich rzeźbę wybitnie wysokogórską z nagimi ścianami skalnymi przypominającymi Tatry Wysokie. Na południu Karpaty przechodzą w łagodne wzgórza, a następnie w Równinę Bărăgan.
Trzy najwyższe szczyty Rumunii to Moldoveanu (2544 m), Negoiu (2535 m) i Viștea Mare (2527 m) w Górach Fogaraskich.
Historia
Czasy przedpaństwowe
W 106 roku n.e. ziemie obecnej Rumunii, zamieszkane m.in. przez Daków, włączone zostały w obręb Imperium rzymskiego przez cesarza Trajana po tzw. wojnach dackich (101–106). W 273 roku, ze względu na napór plemion koczowniczych z północy, garnizony rzymskie i mieszkańcy Dacji zostali ewakuowani za Dunaj (czyli do dzisiejszej Bułgarii i Serbii). W średniowieczu w wyniku działalności Cyryla i Metodego zostało tu zaszczepione chrześcijaństwo w obrządku wschodnim. W X wieku Siedmiogród został przyłączony do węgierskiego królestwa Stefana I Świętego. Węgrzy sprowadzali tam od XIII w. niemieckich osadników z rejonu Nadrenii w celu zabezpieczenia granicy oraz zapewnienia krajowi rozwoju gospodarczego.
Hospodarstwa Wołoskie i Mołdawskie
W XIV wieku powstały Hospodarstwo Wołoskie i Hospodarstwo Mołdawskie, z których połączenia powstała ponad pięć wieków później Rumunia. Ścierały się tu wpływy silniejszych sąsiadów: Węgier, Polski i Imperium Osmańskiego. Już w XIV w. w ówczesnej mołdawskiej stolicy Suczawie osiedlali się Polacy, zapoczątkowując historię Polonii rumuńskiej. Z czasem oba kraje stały się zależne od Imperium Osmańskiego: Wołoszczyzna w XV w., a Mołdawia w XVI w.
W międzyczasie w 1541, w wyniku rozbioru Węgier, Siedmiogród został niezależnym księstwem pod zwierzchnictwem osmańskim, rządzonym przez węgierskich książąt. To stąd wywodził się król Polski Stefan Batory. W latach 1668–1918 Siedmiogród wrócił do Węgier jako jedna z części imperium Habsburgów, od 1867 część Krajów Korony Świętego Stefana.
Powstanie Rumunii
W 1859 Aleksander Jan Cuza został wybrany jednocześnie księciem wołoskim i mołdawskim, co doprowadziło do unii personalnej, która trzy lata później przyjęła nazwę Zjednoczonych Księstw Rumunii, a po przyjęciu konstytucji w 1866 Rumunii. W 1864 książę przeprowadził niekorzystną dla warstw posiadających reformę agrarną, co było przyczyną buntu i wygnania księcia 22 lutego 1867. Nowym władcą został Karol I Hohenzollern-Sigmaringen. Po wojnie rosyjsko-tureckiej 1877–1878 Rumunia wydostała się ze strefy wpływów Turcji. W 1881 została ogłoszona królestwem, a Karol I został 10 maja 1881 koronowany na pierwszego króla Rumunii. Rumunia pozostawała w bliskich związkach z Rosją, decydując się jednak na zamianę cyrylicy na alfabet łaciński. Z powodu tego przymierza stanęła w 1916 w I wojnie światowej po stronie ententy. 1 grudnia 1918 proklamowano powstanie tzw. Wielkiej Rumunii, która przejęła z rąk węgierskich Siedmiogród, Banat, a z austriackich Bukowinę, co zostało następnie usankcjonowane traktatem w Trianon. Ponadto korzystając z porewolucyjnego chaosu, Rumunia zaanektowała Besarabię, którą Hospodarstwo Mołdawskie utraciło w 1812 na rzecz Rosji. Z tego też powodu nie nawiązała stosunków dyplomatycznych z ZSRR. W okresie międzywojennym Rumunię łączył od 1921 roku sojusz obronny z Rzecząpospolitą Polską. Ze względów kulturowych Rumunia pozostawała też w bliskich związkach z Francją. Działała także w tzw. Małej Entencie wraz z Czechosłowacją i Jugosławią. W 1929 ratyfikowała protokół Litwinowa, w 1934 przyłączyła się do tzw. Ententy Bałkańskiej.
II wojna światowa
W 1939 po agresji niemieckiej na Polskę Rumunia ogłosiła neutralność. Wkrótce ZSRR (w zgodzie z paktem Ribbentrop-Mołotow) wymusił na Rumunii zrzeczenie się północnej Bukowiny i Besarabii. Podobnie próbowali postąpić Węgrzy, jednak Niemcy nie zgodziły się na oddanie im całego Siedmiogrodu. Nastąpił tzw. II arbitraż wiedeński. W 1940 z inspiracji Niemiec w Rumunii do dyktatorskiej władzy doszedł faszystowski przywódca gen. Ion Antonescu, który był częściowo popierany przez Żelazną Gwardię. Antonescu zezwolił wojskom niemieckim na wkroczenie do kraju. Król Michał I pozostał na tronie, tracąc jednak realną władzę. Rumunia wzięła udział w wojnie Niemiec z ZSRR, dzięki czemu odzyskała Besarabię i Bukowinę, ustanawiając ponadto swoją strefę okupacyjną sięgającą Bohu (tzw. Transnistria). Okupacja rumuńska na Ukrainie okazała się okrutniejsza od niemieckiej. Żołnierze rumuńscy walczyli m.in. w tzw. kotle stalingradzkim. Rumuński reżim wziął udział w holokauście, a w okresie rządów Antonescu w Rumunii zginęło od 280 tysięcy do 380 tysięcy Żydów.
W 1944 Antonescu został obalony przez króla Michała I, który przyłączył Rumunię do aliantów i zezwolił Armii Czerwonej na przejście przez terytorium kraju w celu dalszej walki z Niemcami.
Okres powojenny
W traktacie paryskim z 1947 ustalone zostały współczesne granice Rumunii. Poza Besarabią i północną Bukowiną włączoną do ZSRR straciła ona (oddaną już wcześniej) na rzecz Bułgarii południową Dobrudżę, zachowując jednak zabrany Węgrom Siedmiogród. Wzrastające wpływy radzieckie doprowadziły w 1947 roku do detronizacji Michała I (zmuszono go do abdykacji) oraz powołania Rumuńskiej Republiki Ludowej z Gheorghe Gheorghiu-Dejem na czele. W 1965 do władzy doszedł Nicolae Ceaușescu (po śmierci G. Gheorghiu-Deja), który niemal natychmiast ogłosił, że w Rumunii socjalizm został już zbudowany i kraj wchodzi na nowy etap – budowy komunizmu, pod nową nazwą – Socjalistyczna Republika Rumunii. Ceaușescu uniezależnił kraj od ZSRR, a w 1968, mimo nacisków ze strony ZSRR, Rumunia nie wzięła udziału w interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji i otwarcie potępiła interwencję (wkrótce zaś Ceaușescu faktycznie zawiesił udział kraju w strukturach wojskowych Układu), co wpłynęło korzystnie na ogląd Rumunii przez kraje zachodnie. Ceaușescu wprowadził nową ideologię państwową tzw. narodowy komunizm i zrehabilitował część dawnych działaczy prawicowych i ofiary stalinizmu, a także potępił Gheorghiu-Deja.
Licząc na to, że kraj ten zmierzać będzie w kierunku przynajmniej zbliżonym do tego, którym szedł Tito w sąsiedniej Jugosławii, przyjęto Rumunię do Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Rumunii udzielono w tym czasie licznych kredytów i funduszy pomocowych, część z nich jako formę rekompensaty za emigrujących z Rumunii do Izraela Żydów oraz wyjeżdżających do Niemiec Sasów Siedmiogrodzkich. Pojawiły się także inwestycje, w tym z bliskiej Rumunom z racji pokrewieństwa językowego Francji (np. Renault zbudował w 1968 w Colibași koło Pitești fabrykę Dacia). Rumunia była pierwszym i jedynym krajem bloku wschodniego, który nawiązał oficjalne umowy handlowe ze Wspólnotą Europejską.
W grudniu 1989 Ceaușescu został obalony w wyniku krwawej rewolucji i – po krótkiej „rozprawie”, z wyroku samozwańczego marionetkowego sądu wojskowego, skleconego naprędce z oficerów, którzy wypowiedzieli lojalność jego reżimowi – rozstrzelany wraz z żoną. Do władzy doszli przedstawiciele umiarkowanego skrzydła partii komunistycznej, a w 1996 – dotychczasowa opozycja. W 2004 Rumunia wstąpiła do NATO, natomiast w 2007 do Unii Europejskiej. Rząd rumuński czyni starania, by wejść do strefy Schengen.
W styczniu 2019 wznowiono nadawanie audycji przygotowywanych przez sekcję rumuńską Radia Wolna Europa (Radio Europa Libera), co uzasadniano ograniczeniem wolności mediów w Rumunii oraz okolicznością, iż „wiele środków masowego przekazu znajduje się pod kontrolą rządu lub miejscowych oligarchów”.
Ustrój polityczny
Rumunia jest demokracją o systemie parlamentarno-gabinetowym. Władza ustawodawcza koncentruje się w dwuizbowym parlamencie: Izbie Deputowanych (Camera Deputaților) oraz Senacie (Senate). Izba Deputowanych konstytucyjnie liczy 315 członków, rzeczywista ich liczba jest jednak większa (w kadencji 2008–2012 – 334 członków), co wynika z zawiłości ordynacji wyborczej, łączącej wybory w okręgach jednomandatowych z ordynacją proporcjonalną (metoda proporcjonalna jest stosowana do rozdziału między uczestniczące w wyborach partie mandatów, w przypadku których żaden z kandydatów nie zdobył 50% głosów; obowiązuje w tym wypadku próg wyborczy). W szczególności dodatkowe miejsca w Izbie Deputowanych uzyskują pod określonymi warunkami przedstawiciele organizacji mniejszości narodowych, co zapewnia im konstytucja – wynika to z faktu, iż przez szereg lat prawa innych narodowości w Rumunii były łamane, stąd chęć państwa do zagwarantowania im autentycznego i należytego uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym. Liczba członków Senatu wynosi 137. Okręgi wyborcze w wyborach do Izby Deputowanych liczą po 70 tys. wyborców, zaś na jeden okręg w wyborach do Senatu przypada 160 tys. wyborców. Obie izby wybierane są co 4 lata w wyborach powszechnych, tajnych, równych i bezpośrednich.
Na czele władzy wykonawczej stoi prezydent wybierany w wyborach bezpośrednich na 5 lat (do 2004 roku na cztery), będący najwyższym reprezentantem państwa, mianującym ambasadorów, szefów armii – nie sprawuje on jednak rzeczywistej władzy, która koncentruje się w rękach szefa rządu.
Do 2009 r. władza w Rumunii znajdowała się w rękach wielkiej koalicji, którą tworzyły dwie największe partie w kraju: prawicowa Partia Demokratyczno-Ludowa (PD-L) oraz postkomunistyczna Partia Socjaldemokratyczna (PSD). W 2009 r. PSD wyszła z koalicji, co spowodowało kryzys rządowy, a po pewnym czasie uformowanie nowej koalicji PD-L i Węgierskiej Unii Demokratycznej w Rumunii. 10 października 2019 r. dotychczasowy rząd Viorici Dancili otrzymał wotum nieufności ze strony parlamentu. W związku z tym, Prezydent Klaus Iohannis na urząd premiera desygnował Ludovica Orbana. Sformowany został mniejszościowy rząd Partii Narodowo-Liberalnej, który 4 listopada 2019 r. otrzymał wotum zaufania ze strony Izby Deputowanych (240 głosów na 233 wymagane).
Siły zbrojne
Rumunia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Rumunii składało się w 2014 roku z: 1100 czołgów, 1535 opancerzonych pojazdów bojowych, 188 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 1360 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Rumunii dysponowała w 2014 roku 20 okrętami obrony przybrzeża, trzema fregatami, trzema korwetami oraz 5 okrętami obrony przeciwminowej. Rumuńskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 36 myśliwców, 74 samolotów transportowych, 19 samolotów szkolno-bojowych oraz 82 śmigłowców.
Wojska rumuńskie w 2014 roku liczyły 73,4 tys. żołnierzy zawodowych oraz 80 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) rumuńskie siły zbrojne stanowią 51. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 2,2 mld dolarów (USD).
Ludność
Rumunię zamieszkuje 21 413 815 osób, z czego około 55% w miastach. W wyniku burzliwej historii struktura narodowościowa kraju jest bardzo zróżnicowana. Zgodnie ze spisem powszechnym z roku 2002 Rumuni stanowią ok. 90% wszystkich mieszkańców kraju, a największe mniejszości etniczne to Węgrzy i Romowie. Struktura etniczna uległa znacznej zmianie po roku 1990, kiedy zezwolono na emigrację do Niemiec Sasom siedmiogrodzkim (wcześniej stanowili oni 4% populacji).
Statystyka
Liczba ludności 21 729 871 (2013)
Gęstość zaludnienia 91 os./km²
Struktura wiekowa 0–14 lat: 16,9%; 15–64 lat: 69%; 65 lat i więcej: 14% (2003)
Przyrost naturalny –0,29% (2013)
Średnia życia całej populacji 74,92 lat (2015)
Średnia życia kobiet 78,59 lat (2015)
Średnia życia mężczyzn 71,46 lat (2015)
Analfabetyzm 1,6% (2003)
Narodowości
Rumuni 83,5 %
Węgrzy 6,1 %
Romowie 3,1 %
Ukraińcy 0,253 %
Niemcy 0,179 %
Turcy 0,138 %
Rosjanie 0,117 %
Tatarzy 0,101 %
Serbowie 0,090 %
Słowacy 0,068 %
Bułgarzy 0,036 %
Chorwaci 0,027 %
Grecy 0,018 %
Żydzi 0,016 %
Włosi 0,016 %
Polacy 0,013 %
Religie
W badaniu przeprowadzonym w 2020 roku przez Uniwersytet Oksfordzki – Rumunia została uznana za najbardziej chrześcijański kraj w Europie.
Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA:
chrześcijaństwo – 98,5%:
prawosławni – 88,9% (gł. Rumuński Kościół Prawosławny)
protestanci – 10,2% (gł. kalwini i zielonoświątkowcy)
katolicy – 7,3% (zobacz: Podział administracyjny Kościoła katolickiego w Rumunii, Kościół Rumuński Zjednoczony z Rzymem)
niezależni – 1,2% (głównie świadkowie Jehowy i unitarianie)
brak religii – 1%
muzułmanie – 0,42%
żydzi – 0,02%.
Miasta
Podział administracyjny
Rumunia dzieli się na 41 okręgów (rum. județ, l.mn. județe) oraz jedno miasto wydzielone (rum. municipiu) – Bukareszt.
Rumuńskie krainy historyczne
Poza urzędowym podziałem administracyjnym Rumunii na okręgi, tradycyjnie wydziela się także krainy historyczne, których symbole znajdują się na rumuńskim godle. Nie przewiduje się nadania im w przyszłości jakichś form autonomii, samodzielności itp., choć istnieją plany nowego podziału, tym razem na regiony.
Wołoszczyzna
Wołoszczyzna jest krainą historyczną, leżącą na południu Rumunii. Obejmuje tereny pomiędzy Karpatami Południowymi do dolnego Dunaju (głównie Nizinę Wołoską). Najważniejszym miastem Wołoszczyzny jest stolica Rumunii, Bukareszt. Ważnymi miastami są też Krajowa, Ploeszti i Braiła. Od XIV w. istniało tutaj Hospodarstwo Wołoskie, którego jednym z władców był sławny Wład Palownik, znany lepiej jako Drakula. Zjednoczenie tego państwa w XIX w. z Hospodarstwem Mołdawskim dało początek współczesnej Rumunii.
Wołoszczyzna bywa też dzielona na dwa odrębne regiony historyczne: Oltenię, zajmującą zachodnią część Wołoszczyzny ze stolicą w Krajowej, oraz Muntenię (czasami określaną nazwą Multany), obejmującą pozostałą część krainy. Oddzielone są one od siebie rzeką Alutą.
Mołdawia
Mołdawia to kraina historyczna leżąca w trzech krajach: Mołdawii, Rumunii i na Ukrainie, rozciągająca się pomiędzy pasmem Karpat Wschodnich a Prutem. Głównymi miastami w rumuńskiej Mołdawii są Jassy i Gałacz. Od XIV do XIX w. istniało tutaj hospodarstwo mołdawskie, ulegające wpływom polskim i węgierskim, później tureckim, a następnie rosyjskim. Od Mołdawii odrywane były jednak poszczególne jej części – Budziak, a następnie (na początku XIX w.) cała jej wschodnia część pomiędzy Dniestrem i Prutem, czyli Besarabia, której losy odtąd toczyły się odrębnie do Mołdawii rumuńskiej (na jej terenie powstało w XX w. państwo Mołdawia). Zjednoczenie tej ostatniej w 2. połowie XIX w. z hospodarstwem wołoskim dało początek nowoczesnej Rumunii.
Często wyróżnianym regionem historycznym w Mołdawii stanowi jej północna część, Bukowina (główne miasto w części rumuńskiej: Suczawa), która była kolebką państwowości mołdawskiej.
Dobrudża
Dobrudża to kraina historyczna, leżąca częściowo w Rumunii, a częściowo w Bułgarii na terenach pomiędzy Morzem Czarnym a dolnym Dunajem. Głównym miastem regionu jest Konstanca. W krainie tej powstawały greckie miasta-państwa, należało do Cesarstwa rzymskiego, a następnie Bizantyńskiego (w średniowieczu sięgali po nią także władcy Bułgarii lub Wołoszczyzny). Od XIV w. należała do imperium osmańskiego. W 1878 r. została podzielona między Rumunię i Bułgarię, i odtąd pomiędzy nimi toczył się spór o ten region.
Siedmiogród
Siedmiogród to kraina historyczna położona na Wyżynie Siedmiogrodzkiej, wewnątrz łuku Karpat, które zamykają go od wschodu i południa. Od północy granicę stanowią Góry Rodniańskie, od zachodu zaś Góry Bihorskie. Główne miasta Siedmiogrodu to Braszów, Kluż-Napoka i Sybin. Dzięki swej burzliwej przeszłości, Siedmiogród obok ludności rumuńskiej zamieszkują liczne mniejszości narodowe (m.in. Węgrzy, Szeklerzy, Sasi siedmiogrodzcy, Romowie). W starożytności Siedmiogród stanowił ośrodek państwa dackiego. Później, w odróżnieniu od Mołdawii i Wołoszczyzny, należał do korony Królestwa Węgierskiego i znajdował się w kręgu kultury łacińskiej. Od XVI do końca XVII w. istniało tutaj Księstwo Siedmiogrodzkie uzależnione od imperium osmańskiego, później Siedmiogród znajdował się pod władaniem Habsburgów. Siedmiogród stanowi część Rumunii od zakończenia I wojny światowej i zawarcia traktatu w Trianon w 1920 r. (z przerwą w okresie II wojny światowej, gdy duża jego część przez pewien czas znajdowała się w granicach Węgier).
Począwszy od XX często jako Siedmiogród traktowany jest obszar szerszy od krainy historycznej o tej nazwie – obejmujący także inne ziemie rumuńskie, położone wzdłuż granic z Węgrami i Serbią, tj. rumuńskie części Banatu, Kriszany i Marmaroszu.
Banat
Banat jest krainą historyczną, leżącą pomiędzy rzekami Cisą (od zachodu), Dunajem (od południa) i Maruszą (od północy) oraz pasmem Karpat południowych i Gór Banackich od wschodu. Podzielony jest pomiędzy trzy państwa: Rumunię, Serbię i Węgry (granice ustalono na mocy traktatu w Trianon w 1920 r.). W zachodniej części Rumunii położona jest jego duża, wschodnia część. Głównym miastem rumuńskiego Banatu jest Timișoara. Region ten, którego ludność stanowi wyjątkową mozaikę narodowościową, w swej historii często zmieniał suzerenów, byli nimi królowie węgierscy, cesarze osmańscy, cesarze austriaccy. W 1918 r. doszło do nieudanej próby proklamowania niezależnej Republiki Banackiej.
Kriszana
Kriszana to kraina historyczna na pograniczu rumuńsko-węgierskim, położona na nizinie pomiędzy doliną Cisy a Górami Bihorskimi. Przez stulecia należała ona do korony królestwa węgierskiego, od którego została oderwana w XVI w. i oddana pod władzę książąt siedmiogrodzkich. Od XVIII w. stanowi ponownie część Węgier. W 1920 na mocy traktatu w Trianon została podzielona między Węgry i Rumunię, przy czym tej ostatniej przyznano jej większą, wschodnią część, której główne miasto stanowi Oradea.
Kraina ta (jej rumuńska część) bywa niekiedy traktowana jak część Siedmiogrodu.
Marmarosz
Marmarosz (Maramuresz) to kraina historyczna na pograniczu rumuńsko-ukraińskim, położona w górskim rejonie dorzecza górnej Cisy. Główne miasta to Satu Mare i Baia Mare. W przeszłości Marmarosz stanowił część królestwa węgierskiego, pozostawał pod władzą książąt siedmiogrodzkich, później ponownie był częścią Węgier. Jego obecny stan został ukształtowany po I wojnie światowej, gdy region ten na mocy traktatu w Trianon oderwano od Węgier i przyznano Rumunii (większość, na południe od Cisy) oraz Czechosłowacji.
Kraina ta (jej rumuńska część) bywa niekiedy traktowana jak część Siedmiogrodu.
Gospodarka
Rumunia jest najuboższym po Bułgarii krajem w Unii Europejskiej. Jest gospodarką przejściową od centralnie planowanej do rynkowej. Od 1991 roku gospodarka Rumunii jest prywatyzowana. W sektorze prywatnym wytwarzane jest prawie 70% PKB. Bezrobocie liczone dla całego kraju nie przekracza 10%, choć w niektórych regionach sięga nawet 60%. W 2005 roku Rumunię nawiedziła powódź, która wyrządziła straty w wysokości ok. 1 mld euro; obawiano się wtedy, że może to nawet opóźnić jej przystąpienie do Unii Europejskiej. Najważniejszymi gałęziami są górnictwo, hutnictwo i przemysł maszynowy. W Rumunii rozwija się także turystyka.
Transport
Kolej
Historia kolei w Rumunii w artykule Căile Ferate Române.
Căile Ferate Române („Koleje Rumuńskie”) to urzędowa nazwa rumuńskich kolei państwowych. Spółka zarządza czwartą co do wielkości siecią w Europie pod względem przewozu pasażerów i towarów. Zarząd spółki mieści się w Bukareszcie, CFR posiada również oddziały terenowe w Klużu, Krajowej, Jassach, Gałaczu, Braszowie, Konstancy i Timișoarze.
Tablice rejestracyjne
Rumuńskie tablice rejestracyjne mają białe tło i czarne znaki, a z boku euroband (niebieski pasek z flagą Unii Europejskiej i literami RO). 2 pierwsze litery są kodem miejsca rejestracji (wyjątkiem jest Bukareszt, który ma kod B).
Turystyka
Turystyka ma istotny wkład w rozwój rumuńskiej gospodarki, generując 5% PKB. Liczba turystów stale rośnie, a w pierwszej połowie 2014 roku wyniosła 3,5 mln ludzi (do tej liczby wliczono wszystkie osoby, które przekroczyły granicę, nie tylko w celach turystycznych). W 2005 roku inwestycje w sektorze turystyki wyniosły 400 mln euro. Ponad 60% turystów pochodziło z krajów Unii Europejskiej. W 2009 roku 1,3 mln osób odwiedziło Mamaję i inne czarnomorskie kurorty. Równie dużą liczbę turystów przyciągają zamki w Transylwanii, w takich miastach jak Sybin, Braszów oraz Sighișoara. Zamek w Branie, niedaleko Braszowa, jest jednym z najbardziej znanych miejsc w Rumunii, odwiedzanym przez setki tysięcy turystów rocznie i jest reklamowany jako zamek Drakuli.
Unikalną atrakcją przyciągającą miłośników przyrody jest delta Dunaju. To królestwo wodnych roślin i zwierząt o powierzchni ponad 5 tys. km² uznane za rezerwat biosfery jest jedynym w Rumunii obiektem o charakterze przyrodniczym wpisanym na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Agroturystyka, koncentrująca się na folklorze i tradycji, stała się ważną alternatywą i jest promowana na równi z zamkiem w Branie, malowanymi cerkwiami w północnej Mołdawii i drewnianymi cerkwiami Marmaroszu.
W 2014 roku w Rumunii działało 32,5 tys. firm, które były aktywne w branży hotelarskiej i gastronomicznej, o obrotach 2,6 mld euro. Ponad 1,9 mln turystów odwiedziło Rumunię w 2014 roku, to o 12% więcej niż w 2013. Według krajowego Narodowego Instytutu Statystyki 77% zagranicznych turystów pochodziło z Europy (głównie z Niemiec, Włoch i Austrii), 12% z Azji, a mniej niż 7% z Ameryki Północnej.
Kultura
Nowoczesną literaturę rumuńską pod koniec XIX wieku rozwinął Mihai Eminescu.
Znanymi piosenkarkami w Rumunii są m.in.: Antonia Iacobescu, Inna, Alexandra Stan i Paula Seling.
Opieka zdrowotna
W Rumunii obowiązuje powszechna opieka zdrowotna, a łączne wydatki rządu na służbę zdrowia w 2014 roku wyniosły 5,6% PKB. Obejmuje ona badania lekarskie, zabiegi chirurgiczne oraz pooperacyjną opiekę nad pacjentem, a także zapewnia bezpłatne lub refundowane leki na wiele chorób. Państwo jest zobligowane do finansowania szpitali i klinik. Najczęstszymi przyczynami zgonów są choroby układu krążenia oraz nowotwory. Choroby zakaźne, takie jak gruźlica, kiła czy wirusowe zapalenie wątroby są dość powszechne jak na europejskie standardy. W 2010 roku w Rumunii było 428 państwowych i 25 prywatnych szpitali z 6,2 łóżkami na 1000 pacjentów oraz ponad 200 000 pracowników medycznych, w tym ponad 52 000 lekarzy. W 2013 roku wskaźnik migracji lekarzy wyniósł 9%, więcej niż średnia w Unii Europejskiej, która wynosiła 2,5%.
Rumuńska służba zdrowia zajmuje 25. miejsce w Unii Europejskiej. Szacowana długość życia to 73 lata, dostęp do służby zdrowia jest powszechny w dużych miastach, ale ograniczony na prowincjach.
Zobacz też
muzyka rumuńska
kalendarium historii Rumunii
hospodarowie Mołdawii, Władcy Wołoszczyzny, królowie Rumunii
romanofonia
system bankowy w Rumunii
Przypisy
Linki zewnętrzne
Rumunia w UE
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Państwa należące do NATO
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 77,179 |
47786 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Liberalizm | Liberalizm | Liberalizm ( – wolnościowy od – wolny) – ideologia i kierunek polityczny, według którego wolność jest nadrzędną wartością. Liberalizm ma charakter indywidualistyczny i przeciwstawia się kolektywizmowi. Innymi wartościami cenionymi przez liberałów są wartości demokratyczne i prawa obywatelskie czy własność prywatna i wolny rynek.
Liberalizm powstał w epoce oświecenia, w sprzeciwie wobec absolutyzmu i instytucji feudalnych. W XIX wieku stał się szerokim, postępowym ruchem politycznym. Początkowo miał często charakter antydemokratyczny. Jednak z czasem przyjął wartości demokratyczne w formie demokracji liberalnej.
Liberalizm jest obecnie jednym z trzech dominujących stanowisk politycznych, obok konserwatyzmu i lewicy. Najbardziej znaczący podział w ramach liberalizmu zachodzi między socjalliberałami a liberałami klasycznymi.
Pochodzenie pojęcia
Słowa takie jak: liberalny, libertariański i libertyn, czy ang. słowo wolność (liberty) pochodzą od łacińskiego liber, które oznacza wolny. W średniowieczu słowo liberales wiązane więc było z edukacją na średniowiecznych uniwersytetach. Na rok 1375 datuje się użycie go w odniesieniu do siedmiu sztuk wyzwolonych (artes liberales), czyli zakresu wykształcenia, który powinien być pożądany przez wszystkich ludzi.
W XVI-wiecznej Anglii słowo liberal mogło mieć pozytywne lub negatywne znaczenie, w zależności od tego, czy było odnoszone do czyjejś hojności czy niedyskrecji. W sztuce „Wiele hałasu o nic” William Shakespeare pisał o „łotrze prawdomównym” (a liberal villaine), który „musiał wyznać swe nikczemne uczynki”. Wraz z rozkwitem oświecenia, słowo to nabrało bardziej pozytywnego zabarwienia. Zaczęto je definiować jako „wolny od uprzedzeń” (1781), czy „wolny od świętoszkowatości” (1823). Do połowy XIX wieku słowo „liberalny” stało się rozpowszechnione na całym świecie w odniesieniu do określonej ideologii i nurtu politycznego.
Historia
Chociaż samo słowo liberalizm jako określenie doktryny politycznej pojawiło się dopiero w XIX wieku, to idee liberalne są znacznie starsze. Pierwszym nowoczesnym państwem opartym na liberalnych zasadach, bez dziedzicznej arystokracji, były Stany Zjednoczone, których Deklaracja niepodległości stanowiła, że: „Uważamy następujące prawdy za oczywiste: że wszyscy ludzie stworzeni są równymi, że Stwórca obdarzył ich pewnymi nienaruszalnymi prawami, że w skład tych praw wchodzi prawo do życia, wolności i dążenia do szczęścia.”. Kilka lat później rewolucja francuska obaliła we Francji dziedziczną arystokrację, głosząc hasło „wolność, równość, braterstwo” i wprowadzając (jako pierwsze państwo w historii) powszechne prawa wyborcze dla mężczyzn. Ogłoszona w 1789 Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela jest fundamentalnym dokumentem zarówno liberalizmu, jak i praw człowieka.
Liberalne idee pojawiały się u wielu wcześniejszych myślicieli, w tym Marka Aureliusza, kardynała Kajetana i uczonych szkoły salamanckiej, jednak większość historyków widzi źródła liberalizmu politycznego w reakcji na europejskie (szczególnie francuskie) wojny religijne XVI i XVII wieku.
Właściwym początkiem liberalizmu jest epoka oświecenia. Zakwestionowano wtedy kształt tradycyjnych instytucji społecznych, czego wynikiem stały się ruchy rewolucyjne, prowadzące do przemian ustrojowych w Europie, Ameryce Łacińskiej i Północnej. Postulowane przez liberałów reformy obejmowały: zniesienie ustroju feudalnego, ograniczenie przywilejów stanowych, zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą, wprowadzenie równości obywateli wobec prawa, ograniczenie roli Kościoła, zniesienie monarchii i absolutyzmu, wprowadzenie demokracji opartej na konstytucyjnej zasadzie trójpodziału władzy czy też respektowanie praw człowieka, wolności obywatelskich i zasad tolerancji.
Początki
Główne założenia wczesnej ideologii liberalnej powstały w Wielkiej Brytanii, w kontekście angielskiej wojny domowej. W wojnie tej siły parlamentu odniosły zwycięstwo nad siłami rojalistycznymi, co doprowadziło do egzekucji króla Karola I. Po chwalebnej rewolucji (1688) ustanowiono ograniczoną monarchię konstytucyjną.
Mieszkańcy amerykańskich kolonii w 1776 ogłosili niepodległość względem angielskiej monarchii. Jedną z przyczyn niezadowolenia był brak reprezentacji w rządzącym parlamencie. Szczególny opór budziła kwestia podatków, jako że mieszkańcy kolonii uważali, że opodatkowanie bez reprezentacji narusza ich prawa naturalne. Rewolucja amerykańska miała początkowo charakter cywilny i polityczny, jednak z czasem (po 1775) przerodziła się w wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych z 1776 bazowała na liberalnej koncepcji „niezbywalnych praw” do oporu przeciwko tyranii brytyjskiej monarchii. Mieszkańcy kolonii zaprzeczali legalności brytyjskiej władzy, podnosząc swoje prawo do samostanowienia i suwerenności.
Po zwycięskiej wojnie uchwalono konstytucję (1787). Określała ona nowe państwo jako republikę o strukturze federalnej. W 1789 seria poprawek znana jako Bill of Rights gwarantowała jednostkom wiele praw, uznawanych przez liberalizm za prawa podstawowe.
Rewolucja francuska i okres napoleoński
Rewolucja francuska jest często postrzegana jako początek nowej epoki. Była też momentem definiującym dla liberalizmu. W późniejszym okresie liberałowie zaakceptowali rewolucję francuską, nie tylko w jej rezultatach, ale w całości. Rewolucja francuska zaczęła się w maju 1789 wraz ze zwołaniem Stanów Generalnych. W Stanach Generalnych ustalił się podział na lewicę (zwolenników radykalnych przemian społecznych o charakterze liberalnym) i prawicę (zwolenników zachowania monarchii i przeciwników reform, czyli konserwatystów).
W pierwszym roku jej trwania miały miejsce takie wydarzenia, jak zdobycie Bastylii czy ogłoszenie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. I Republika Francuska została ogłoszona we wrześniu 1792 i miała początkowo charakter liberalny. Szereg konfliktów zbrojnych, które później nastąpiły, a także spory wewnątrz republiki znacząco zradykalizowały rewolucję. Kulminacją były rządy terroru w okresie rządów radykalnych jakobinów pod przywództwem Maksymiliana Robespierre. Po upadku Robespierre i jakobinów w 1794 kontrolę nad państwem francuskim przejął Dyrektoriat, a następnie Konsulat pod przywództwem Napoleona Bonaparte (1799). Napoleon w 1804 przekształcił Francję w Cesarstwo i sprawował rządy dyktatorskie. Za jego czasów wprowadzono jednak szereg reform mających liberalny charakter. Niektórzy historycy uznają, że Napoleon był pierwszą osobą, która użyła słowa liberalizm w sensie politycznym. Pisał np. że „Niemcy, Francuzi, Włosi i Hiszpanie chcą równości i liberalnych idei” Dyktatorska władza Napoleona opierała się na legitymacji płynącej od ludu. Napoleon jednakże nie zawsze żył zgodnie z liberalną ideą, za którą się opowiadał.
Wojny napoleońskie wymierzone były przeciw starym monarchiom w Europie i ich feudalnym systemom. Po podboju przez Napoleona porządki feudalne były znoszone, liberalizowano prawo własności, rozwiązywano gildie, żydowskie getta, trybunały inkwizycyjne, likwidowano sądownictwo kościelne, wprowadzano równość wobec prawa dla mężczyzn. Jednym z największych osiągnięć jest wprowadzenie Kodeksu Napoleona kodyfikującego prawo cywilne, który był naśladowany w wielu krajach całego świata (m.in. w Królestwie Polskim, gdzie jednak nie zniesiono pańszczyzny, a podyktowana przez Napoleona Konstytucja utrzymała uprzywilejowanie szlachty). Kodeks ten ucieleśniał wiele liberalnych wartości, szeroko chronił własność, ale utrwalał też dyskryminację kobiet, uzasadniając ten stan „naturalnym porządkiem”.
XIX wiek
Dla XIX-wiecznych liberałów celem było stworzenie świata wolnego od ingerencji rządu lub przynajmniej wolnego od jej nadmiaru. Bronili oni wolności negatywnej jednostek, czyli braku przymusu i zewnętrznych nacisków. Uważali oni rządy za kłopotliwe obciążenia i chcieli się ich pozbyć z życia obywateli. Byli również zwolennikami praw obywatelskich oraz wolnego rynku i wolnego handlu. Ekonomiczne podstawy liberalizmu wyrażone zostały przez Adama Smitha w książce Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776). Smith dokonał rewolucji w ekonomii wprowadzając pojęcie „niewidzialnej ręki rynku”, która miała być mechanizmem samoregulującym niezależnym od zewnętrznych czynników. Zasady takiej ekonomii postulowane były przez leseferyzm, głównie w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. W swoich poglądach Smitha wyprzedził fiński ekonomista Anders Chydenius, który w swojej publikacji z 1765 Bogactwo narodu (szw. Den Nationalle Winsten, fin. Kansallinen voitto) posługiwał się pojęciami zastosowanymi 11 lat później przez Adama Smitha. Chydenius pisał jednak po szwedzku i jego prace zostały przeoczone przez Anglosasów.
Pierwszą grupą, która zaczęła określać się jako liberałowie, byli hiszpańscy Liberales z początku XIX w. Walczyli oni o realizację Konstytucji z 1812, doprowadzając do obalenia monarchii (1820) i pokonując konserwatywnych karlistów (lata 30. XIX w.). We Francji liberalny charakter miała rewolucja lipcowa (1830), wskutek której usunięto dynastię Burbonów.
W 1823 we Francji odbyło się spotkanie grupy liberałów, na którym przyjęto dokument („Plan liberałów na rzecz wzmocnienia rewolucji”), w którym zawarte były postulaty nawiązania intensywnych stosunków pomiędzy liberałami z innych krajów. Na spotkaniu w Genewie w 1924 powołano do życia Międzynarodowe Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokratycznych, na czele którego stanął Francuz M.F. Buisson. W kwietniu 1947 w Oksfordzie odbył się kongres założycielski Międzynarodówki Liberalnej, w wyniku którego opublikowano wspólny manifest.
W 1848 w licznych krajach europejskich (przede wszystkim w Cesarstwie Austrii oraz krajach niemieckich i włoskich) wybuchła Wiosna Ludów. Obok haseł narodowych podnosiła również liberalne postulaty: pisanych konstytucji, szerszych praw wyborczych, organizacji ciał reprezentatywnych, wolnej prasy. Utworzono II Republikę Francuską. Zniesiono pańszczyznę w Galicji, Prusach, w Czechach i na Węgrzech. Rewolucje 1848 roku stopniowo zostały jednak zduszone.
W ciągu kilku dekad po rewolucji francuskiej liberalizm stał się ruchem globalnym. Zmagania liberałów z konserwatystami w Hiszpanii znalazły swoje odbicie również w krajach Ameryki Łacińskiej, takich jak Meksyk (wojna o reformę 1857-1861) czy Ekwador. Kraje te podzieliły się na dwa ideologiczne obozy: liberalnych zwolenników reform i konserwatystów, a ich zmagania przekształciły się w krwawe konflikty wewnętrzne.
Chociaż liberałowie działali na całym świecie, to kierunek rozwoju liberalizmu został określony w Wielkiej Brytanii. W 1859 powstała brytyjska Partia Liberalna. Z grona liberałów wywodził się jeden z najbardziej wpływowych brytyjskich premierów – William Ewart Gladstone. Za czasów jego rządów liberałowie zreformowali edukację, oddzielili Kościół Irlandii od państwa oraz wprowadzili tajność wyborów samorządowych i parlamentarnych. Po okresie rządów konserwatystów liberałowie powrócili do władzy w 1906, opierając się na głosach klasy robotniczej. Po tym historycznym zwycięstwie partia liberalna odeszła od klasycznego liberalizmu i ustanowiła podwaliny dla brytyjskiego państwa opiekuńczego. Ustanowiono różne formy ubezpieczeń zdrowotnych, od bezrobocia, a także emerytury. Ten nowy rodzaj liberalizmu rozpowszechnił się następnie na całym świecie.
XX wiek i współczesność
Na początku XX w. liberalizm spotkał się z licznymi wyzwaniami. I wojna światowa przyspieszyła upadek starszych form ustrojowych, takich jak imperia i monarchie. Do końca wojny w Europie istniało 13 republik, w porównaniu do jedynie 3 na początku wojny w 1914. Liberałowie ponieśli jednak bardzo znaczącą klęskę w Rosji. Po stopniowej liberalizacji ustroju po wojnie rosyjsko-japońskiej nastąpiły wstrząsy rewolucji lutowej i październikowej w 1917. W ich wyniku car Mikołaj II został rozstrzelany, a w kraju objęli rządy komuniści. Przez następne kilkadziesiąt lat komunizm był głównym przeciwnikiem ideowym i politycznym liberalizmu i kapitalizmu.
W świecie zachodnim, w odpowiedzi na wielki kryzys, rozwinął się socjalliberalizm. Był on zainspirowany w dużej mierze myślą ekonomiczną Johna M. Keynesa. Keynes był w opozycji klasycznych liberałów, takich jak ekonomista Ludwig von Mises, którzy zakładali, że całkowicie wolne rynki będą w stanie optymalnie alokować zasoby, generować rozwój i ekonomiczne bezpieczeństwo. Socjalliberalny program prezydenta Franklina Delano Roosevelta (New Deal), był bardzo popularny w amerykańskiej opinii publicznej. Sprawił również, że w Stanach Zjednoczonych socjalliberalizm stał się synonimem liberalizmu.
W Europie w dwudziestoleciu międzywojennym liberalne demokracje przechodziły kryzys i stopniowo były wypierane przez reżimy autorytarne. Obok komunizmu najpoważniejszym przeciwnikiem liberalizmu był faszyzm. Występował on przeciwko liberalnemu indywidualizmowi, wolnościom i prawom jednostki oraz demokracji. Zwycięstwo aliantów w II wojnie światowej położyło kres ustrojom faszystowskim. Rozpoczął się jednak okres długotrwałej rywalizacji (zimna wojna) między liberalno-demokratycznym Pierwszym Światem, a komunistycznym Drugim Światem.
Lata 80. i 90. XX wieku to wzrost znaczenia neoliberalizmu, który ograniczył interwencjonizm państwowy i doprowadził do prywatyzacji. W 1989 rozpoczęła się Jesień Ludów, w wyniku której socjalistyczne kraje bloku wschodniego uległy przemianom demokratyczno-liberalnym. Pod koniec XX wieku demokracja liberalna stała się dominującą formą ustrojową na świecie.
Współczesne demokracje liberalne stoją przed wyzwaniami, które niesie m.in. rozprzestrzenianie się terroryzmu i wzrost religijnego fundamentalizmu. Wyzwaniem jest również wzrost Chin, będących kombinacją autorytatywnego rządu i gospodarki kapitalistycznej.
Nurty liberalizmu
Chociaż liberalne doktryny mają wspólne dziedzictwo, różni badacze zwracają uwagę, że rozwinęły się one w „odrębne i często sprzeczne nurty myślowe”. Stanowiska liberalnych teoretyków i filozofów różniły się w zależności od czasów, kultury i kontynentu. Zróżnicowanie liberalizmu dobrze oddaje zestawienie przymiotników, jakimi określa się poszczególne odłamy, np. liberalizm klasyczny, egalitarny, gospodarczy, socjalliberalizm, etyczny, deontologiczny, perfekcjonistyczny, demokratyczny i instytucjonalny.
Liberalizm jest złożoną doktryną i pomiędzy jego poszczególnymi nurtami istnieją istotne różnice. Zasadnicze różnice rysują się między liberalizmem klasycznym a nowoczesnym (socjalliberalizmem).
Liberalizm klasyczny a socjalliberalizm
Poglądy liberałów klasycznych cechuje pogląd, że ani rząd, ani żadna grupa czy jednostka społeczna nie powinny w żaden sposób zakłócać wolności jednostki, a jedynym dopuszczalnym jej ograniczeniem jest sytuacja, gdy jednostka stanowi rzeczywiste zagrożenie dla czyjejś wolności lub mienia. Liberałowie klasyczni są za jak najmniejszą ingerencją instytucji państwowych w życie obywateli. Instytucje publiczne powinny być ograniczone i dotyczyć przede wszystkim zapewniania bezpieczeństwa, sądownictwa, polityki zagranicznej. Klasyczni liberałowie mają poglądy wolnorynkowe.
Nurtami odwołującymi się do klasycznego liberalizmu są np. neoliberalizm, libertarianizm i konserwatywny liberalizm.
Socjalliberalizm jest nurtem, który wykształcił się na początku XX wieku. Opowiada się on za pewnym interwencjonizmem państwa w mechanizmy wolnego rynku w celu zapewnienia przetrwania socjalnie najbiedniejszym. Skupia się na liberalizmie obyczajowym, podkreślając świeckość wspólnej przestrzeni publicznej i bezwzględną wolność światopoglądową obywateli wraz z prawem wyboru w kwestiach subiektywnych. Pod tym względem do partii socjalliberalnych zalicza się najczęściej partie lewicowe i centrolewicowe. Cechy socjalliberalne mają też zielony liberalizm czy liberalny feminizm.
Sam termin „liberalizm” w różnych częściach świata jest rozumiany inaczej. W Stanach Zjednoczonych liberalizm oznacza socjalliberalizm, zapoczątkowany przez politykę państwa opiekuńczego New Dealu administracji Franklina D. Roosevelta. Z kolei w Europie słowo to ma bardziej klasyczne znaczenie, będąc kojarzone z ograniczeniem władzy państwowej i wolnym rynkiem.
Liberalizm polityczny, gospodarczy i kulturowy
Według innego kryterium wyróżnia się liberalizm polityczny, gospodarczy i kulturowy (społeczny), w zależności od tego, do jakiej sfery jest odnoszony.
Liberalizm polityczny jest zespołem poglądów na temat polityki. Cechuje go indywidualizm i przywiązanie do praw i wolności obywatelskich (takich jak wolność słowa, wolność wyznania, prawa wyborcze). Elementy te tworzą liberalny system polityczny, którego przykładem jest liberalna demokracja.
liberalizm gospodarczy (ekonomiczny) jest zespołem poglądów na temat gospodarki. Odrzuca on wszelkie ograniczenia, które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję na rynku. Jest przeciwnikiem interwencjonizmu państwowego w gospodarkę (leseferyzm).
liberalizm społeczny (kulturowy, obyczajowy) jest zespołem poglądów na temat kultury i życia prywatnego. Przeciwstawia się ingerencji państwa w sferę życia prywatnego, a także opresji społecznej ograniczającej autoekspresję jednostek. Przykładem liberalizmu kulturowego jest np. sprzeciw wobec państwowych regulacji dotyczących sztuki, gier hazardowych, seksu, prostytucji, antykoncepcji, alkoholu i narkotyków. Pewną wczesną formą liberalizmu kulturowego był libertynizm.
Poszczególne nurty liberalizmu kładą nacisk na odmienne aspekty liberalizmu. Np. konserwatywni liberałowie odrzucają zupełnie liberalizm obyczajowy, skupiając się na politycznym i gospodarczym.
Główne motywy
Pomimo swej różnorodności, myśl liberalna wykazuje kilka cech wspólnych.
Moralne oraz polityczne założenia liberalizmu zostały ugruntowane na koncepcji praw naturalnych oraz w utylitaryzmie. Jako główne cechy liberalizmu można wyróżnić: wiarę w równość, prawa i wolności indywidualne, ochronę własności prywatnej, ograniczone rządy konstytucyjne oraz takie wartości, jak pluralizm, tolerancję, autonomię, integralność cielesną i zgodą rządzonych jako podstawą władzy.
Filozof polityczny John Gray jako podstawowe wyznaczniki myśli liberalnej określił: indywidualizm, egalitaryzm, melioryzm i uniwersalizm. Składnik indywidualistyczny przeciwstawia etyczną wyższość istoty ludzkiej naciskom kolektywizmu. Składnik egalitarny czyni wszystkie jednostki równymi pod względem statusu i wartości moralnej. Składnik meliorystyczny oznacza pogląd, że kolejne pokolenia mogą sukcesywnie polepszać swoją sytuację społeczno-polityczną. Składnik uniwersalistyczny zakłada moralną jedność gatunku ludzkiego oraz traktuje lokalne różnice kulturowe jako marginalne.
Rząd i władza
Rozwój idei liberalnych można podzielić na dwa zasadnicze etapy: liberalizmu klasycznego i nowoczesnego. Korzenie liberalizmu klasycznego tkwią w pismach Thomasa Hobbesa i Johna Locke’a i były rozwijane przez myślicieli oświeceniowych. Thomas Hobbes usiłował określić cel i legitymizację rządów w Anglii po wojnie domowej. Na bazie prawa naturalnego oparł umowę społeczną, na mocy której obywatele oddawali władzę suwerenowi. Chociaż koncepcja Hobbesa legitymizowała absolutyzm władzy, to jednocześnie formułowała zasadę pochodzenia władzy od ludu. John Locke przyjmował koncepcję prawa naturalnego i umowy społecznej, uznając jednak, że kiedy monarcha staje się tyranem, oznacza to zerwanie umowy społecznej, która chroni prawo do życia, wolność i własność jako prawa naturalne. Te wartości: życie, wolność i własność, były dla wczesnych liberałów wartościami nadrzędnymi i naturalnymi, a głównym celem władzy była według nich ich ochrona. Klasyczni liberałowie często nie zgadzali się w kwestii tego, co jest najbardziej odpowiednim ustrojem, lecz wszyscy dzielili wiarę, że wolność jest stanem naturalnym i że jej ograniczenia muszą być dobrze uzasadniane. Liberałowie w większości uznawali wartość ograniczonego rządu. Niektórzy z nich jednak potępiali rząd całkowicie. Thomas Paine pisał na przykład, że: „rząd, nawet w jego najlepszym wydaniu, jest złem koniecznym”. Aby ograniczyć władzę rządu, liberalni teoretycy, tacy jak James Madison i Monteskiusz, wprowadzili pojęcie trójpodziału władz, czyli równomiernego rozdzielenia władzy między egzekutywę, legislatywę oraz sądownictwo.
Współcześni socjalliberałowie nadal popierają ideę ograniczonego konstytucyjnego rządu, jednocześnie jednak opowiadają się za zapewnianiem przez państwo usług publicznych i świadczeń, które miałyby zapewnić równość praw. Nowocześni liberałowie twierdzą, że formalne lub oficjalne gwarancje praw osobistych są bez znaczenia, kiedy jednostki nie posiadają materialnych środków, aby skorzystać z tych praw. Nawołują również o większą rolę dla rządu w polityce gospodarczej.
Wcześni liberałowie położyli podstawy również pod rozdzielenie Kościoła od państwa. Jako spadkobiercy oświecenia, liberałowie wierzyli, że każdy społeczny i polityczny porządek pochodzi z ludzkich działań, a nie z Bożej woli. Wielu liberałów było jawnie wrogich wobec przekonań religijnych, większość jednak sprzeciwiała się jedynie łączeniu władzy religijnej i politycznej. Uznawali też, że religia powinna funkcjonować samodzielnie, bez oficjalnego finansowania lub zarządzania państwowego.
Wolność
Kolejnym ważnym elementem doktryny liberalnej jest znaczenie i natura wolności. Od XVII do XIX wieku liberałowie – od Adama Smitha do Johna Stuarta Milla – określili wolność jako brak ingerencji ze strony rządu i innych osób, twierdząc, że wszyscy ludzie powinni mieć swobodę do rozwinięcia swoich własnych wyjątkowych umiejętności i zdolności bez utrudnień ze strony innych. O wolności (1859) Milla, jeden z klasycznych tekstów filozofii liberalnej, deklaruje, że „jedyną swobodą zasługującą na to miano jest swoboda dążenia do własnego dobra na swój własny sposób”. Na tej zasadzie oparte jest często poparcie dla kapitalizmu. Friedrich Hayek dowodził w Drodze do zniewolenia (1944), że oparcie się na wolnym rynku zapobiegłoby totalitarnej kontroli przez państwo.
Pod koniec XIX wieku w ramach liberalizmu ukształtowała się nowa koncepcja wolności. Poprzednia koncepcja wolności nazwana została wolnością negatywną, natomiast nową określono jako wolność pozytywna. Sformułował ją po raz pierwszy brytyjski filozof Thomas Hill Green. Green odrzucił pomysł, że u podstaw ludzkich działań leżą jedynie jednostkowe interesy, wskazując na złożone okoliczności, które są zaangażowane w rozwój ludzkiego charakteru moralnego. Green wskazał również na znaczenie, jakie mają społeczne i polityczne instytucje dla wzmocnienia indywidualnej wolności i tożsamości. Opisał nową wolność jako wolność do działania, a nie do unikania cierpienia. W przeciwieństwie do wcześniejszych koncepcji liberalnych, traktujących społeczeństwo jako zbiór egoistycznych jednostek, Green traktował społeczeństwo jako organiczną całość, w której wszystkie jednostki mają obowiązek wspierania dobra wspólnego. Jego idee szybko rozprzestrzeniły się i zostały rozwinięte przez innych myślicieli, takich jak Leonard Trelawny Hobhouse i John Hobson, przekształcając się w socjalliberalizm. W ciągu kilku lat socjalliberalizm stał się społeczną i polityczną podstawą Partii Liberalnej w Wielkiej Brytanii. W Stanach Zjednoczonych socjalliberalizm przejął samą nazwę liberalizm, natomiast elementy klasycznego liberalizmu stały się częścią programu doktryn libertariańskich i konserwatywnych.
Liberałowie uważają wolność za największą wartość indywidualistyczną. O ile klasyczni liberałowie byli zwolennikami wolności negatywnej, rozumianej jako brak ograniczeń lub wolność wyboru, o tyle nowocześni liberałowie orędowali na rzecz wolności pozytywnej, która zakłada rozwój osobisty i rozkwit jednostek.
Demokracja
Również stosunek liberałów do demokracji ulegał ewolucji. Klasyczny liberalizm był przeciwny lub co najmniej krytyczny wobec demokracji. Liberałowie byli zwolennikami ograniczonych praw wyborczych (np. cenzusami). Wskazywali na niebezpieczeństwa, jakie niesie oddanie władzy w ręce ludu. John Stuart Mill i Alexis de Tocqueville ostrzegali przed tyranią większości, pisząc, że demokratyczna większość może naruszać prawa jednostek i mniejszości. Od końca XIX wieku liberalizm przyjął ideały demokratyczne. Współcześnie dominującą formą demokracji na świecie jest demokracja liberalna.
Równość
Stosunek liberałów do równości jest złożony. Wszystkie formy liberalizmu zakładają u swojej podstawy, że ludzie są z natury równi. Liberałowie sądzą, że każdy posiada prawo do wolności. Inaczej mówiąc, nikt z natury nie jest uprawniony do przyjmowania większych świadczeń od innych i wszyscy ludzie są równi wobec prawa. W pozostałych kwestiach liberałowie jednak znacznie się różnią. Amerykański filozof John Rawls podkreślał, że nie tylko jest potrzebna równość wobec prawa, ale również równa dystrybucja dóbr materialnych w celu zapewnienia jednostkom możliwości rozwijania ich życiowych celów. Libertariański myśliciel Robert Nozick nie zgadza się z Rawlsem, broniąc klasycznej wersji równości według Locke’a.
Pluralizm i tolerancja
W celu poszerzania wolności liberałowie promują takie pojęcia, jak pluralizm polityczny i tolerancja. Pluralizm oznacza rozpowszechnienie różnorodnych opinii i poglądów na temat stabilnego ładu społecznego. W przeciwieństwie do wielu ich przeciwników i prekursorów liberałowie nie dążą do powszechnego konformizmu i ujednolicenia wartości. Chcą zbudować ustrój polityczny, w którym różnorodne zdania i opinie będą harmonizowane, a konflikty minimalizowane. Dla liberalnych filozofów pluralizm przyczynia się do tolerancji. Skoro jednostki mają różnorodne punkty widzenia, to powinno się szanować prawo innych do posiadania własnego zdania. Z liberalnego punktu widzenia tolerancja była na początku związana z tolerancją religijną. Również w myśli Immanuela Kanta i Johna Stuarta Milla tolerancja odgrywała ważną rolę. Obaj myśliciele uważali, że społeczeństwo powinno zawierać różne koncepcje dobrego życia etycznego i że ludzie powinni mieć prawo do dokonywania własnych wyborów bez ingerencji ze strony państwa lub innych osób.
Jednostka
We współczesnym świecie koncepcja jednostki jest tak oczywista, ze jej znaczenie polityczne często bywa niezauważane. W czasach feudalnych nie zastanawiano się na tym, że jednostki mają swoje własne interesy czy też posiadają osobistą i niepowtarzalną tożsamość. Ludzie byli postrzegani raczej jako członkowie grup społecznych, do których należały: rodziny, wioski, społeczności lokalne czy klasy społeczne. Ich życie i tożsamość determinował w znacznym stopniu charakter tych grup i tylko w niewielkim stopniu ulegał on procesowi zmian z pokolenia na pokolenie. Jednakże kiedy feudalizm został zastąpiony społeczeństwami coraz bardziej zorientowanymi na rynek, jednostki uzyskały większy zakres możliwości dokonywania wyboru oraz szans społecznych. Na przykład chłop pańszczyźniany, którego rodzina od zawsze żyła i uprawiała tę samą ziemię, stał się wolnym człowiekiem i uzyskał możliwość wyboru, dla kogo pracować, a nawet okazję do tego, żeby porzucić tę ziemię i szukać pracy w rozwijających się miasteczkach i miastach.
Wraz z załamaniem się pewników życia feudalnego wyłonił się nowy klimat intelektualny. Racjonalne i naukowe wyjaśnianie stopniowo zastępowało tradycyjne teorie religijne, a społeczeństwo było coraz bardziej postrzegane z punktu widzenia jednostki. Uważano, że jednostka ma cechy osobiste wyróżniające ją spośród pozostałych, że każdy ma swoją szczególną wartość. Wyraźnie można było to zaobserwować w teoriach mówiących o prawach natury, które pojawiły się w XVII i XVIII wieku. Według nich, jednostki zostały wyposażone w pochodzące od Boga prawa naturalne, które John Locke zdefiniował jako „życie, wolność i własność”. Podobną wiarę w godność i równą wartość każdego człowieka wyraził w swojej koncepcji jednostki – która „kończy się na sobie”, a nie jest jedynie środkiem do osiągnięcia granic innych jednostek – niemiecki filozof Immanuel Kant (1724-1804). Jednakże podkreślanie znaczenia jednostki niesie ze sobą dwie, kontrastujące implikacje. Po pierwsze, zwraca uwagę na wyjątkowość każdej istoty ludzkiej: jednostki są przede wszystkim zdefiniowane przez swoje cechy wewnętrzne i charakterystyczne dla nich właściwości. Po drugie, dzielą one ze sobą ten sam status, jako że są przede wszystkim jednostkami. Wiele z napięć występujących w ramach ideologii liberalnej wywodzi się właśnie z tych rywalizujących ze sobą idei, mówiących o wyjątkowości i równości.
Przekonanie zakładające prymat jednostki jest motywem charakterystycznym dla ideologii liberalnej, ale też wpływało na myśl liberalną na rozmaite sposoby. Doprowadziło ono niektórych liberałów to postrzegania społeczeństwa jako po prostu zbioru jednostek, z których każda dąży do zaspokojenia swoich potrzeb i interesów. Pogląd taki nazywamy atomistycznym w tym sensie, w jakim przedstawia on jednostki jako „odrębne atomy” funkcjonujące w ramach społeczeństwa. Może on prowadzić do stanowiska, mówiącego, że społeczeństwo samo w sobie nie istnieje i jest zaledwie zbiorem samowystarczalnych jednostek. Taki skrajny indywidualizm opiera się na założeniu, że człowiek jest egoistą, samolubem i w dużym stopniu polega na samym sobie. C. B. Macpherson (1973) określił wczesny liberalizm jako zaborczy indywidualizm, ponieważ, jak dowodził, określa on jednostkę jako „posiadacza” własnej osoby i swoich zdolności, za które nic nie jest społeczeństwu winien”. W przeciwieństwie do tego stanowiska, późniejsi liberałowie prezentowali bardziej optymistyczny pogląd na naturę ludzką i byli bardziej przygotowani na to, żeby sądzić, iż jednostki są społecznie odpowiedzialne za siebie nawzajem, zwłaszcza za tych, którzy nie są w stanie opiekować się sami sobą. Niezależnie od tego, czy natura ludzka przedstawiana jest jako egoistyczna bądź altruistyczna, liberałów łączy pragnienie stworzenia takiego społeczeństwa, w którym każdy jego członek może w pełni rozwijać swój potencjał.
Liberalizm a inne doktryny polityczne
Relacje liberalizmu z innymi stanowiskami politycznymi są złożone, ze względu na wewnętrzną różnorodność doktryn. Każda z wielkich doktryn zawiera w sobie nurty zbliżone do liberalizmu, jak i ostro go krytykujące.
Ojciec konserwatyzmu, Edmund Burke, przedstawił żarliwą krytykę rewolucji francuskiej, w której krytykował wiele idei liberalnych. Konserwatyści atakowali także liberalne dążenie do postępu i korzyści materialnych, argumentując to tym, że podważają one tradycyjne wartości zakorzenione w społeczeństwie. Z kolei konserwatywny liberalizm jest nurtem zbliżonym do klasycznego liberalizmu, łącząc liberalne poglądy na gospodarkę (ochrona własności, wolny rynek, minimalny rząd) z konserwatyzmem obyczajowym. Większość nurtów konserwatywnych akceptuje też, z pewnymi zastrzeżeniami, ustrój liberalno-demokratyczny.
Doktryny lewicowe są wobec liberalizmu co najmniej sceptyczne, a często jawnie wrogie. Lewica ma charakter antykapitalistyczny i często kolektywistyczny (krytykując liberalny indywidualizm). Działacze lewicy wskazują, że liberalna równość praw jest niewystarczająca i nie gwarantuje autentycznej równości, lecz umacnia nierówności społeczne. Radykalna lewica jest też przeciwna własności prywatnej. Z nurtów lewicowych najbardziej zbliżona do liberalizmu jest socjaldemokracja. W przeciwieństwie do socjalizmu nie jest ani kolektywistyczna, ani antykapitalistyczna i ma na celu redukcję nierówności za pomocą stopniowych reform. Centrolewicowy charakter ma socjalliberalizm (w Stanach Zjednoczonych nazywany po prostu „liberalizmem”). Jego program jest bardzo zbliżony do socjaldemokracji.
W ramach feminizmu liberalizmowi jest przychylny liberalny feminizm. Jest to dominujący nurt feminizmu, dążący do zaprowadzenia równości płci poprzez formalne gwarancje praw i wolności kobiet. Brytyjska filozof Mary Wollstonecraft, pionierka tego nurtu, w Wołaniu o prawa kobiety (1792) apelowała o włączenie kobiet w strukturę polityczną liberalnego społeczeństwa. Inne nurty feminizmu (np. radykalny feminizm) uznają, że formalne gwarancje równości są niewystarczające i demokracja liberalna nie pozwala na realizację celów feministycznych.
Republikanizm jest znacznie starszy od liberalizmu, wywodzi bowiem swoje korzenie ze starożytności. Starożytne i nowożytne koncepcje republikańskie nie miały charakteru liberalnego, a wielu klasycznych republikanów (np. Jean-Jacques Rousseau) głosiło idee antyindywidualistyczne. Współczesny republikanizm pozostaje w bliskim związku z liberalizmem, często go jednak krytykując. Republikanie nie zgadzają się z przyjętymi w liberalizmie koncepcjami wolności negatywnej oraz wolności pozytywnej. Wskazują oni, że wolność polega nie tylko na tym, że nasze działania nie są faktycznie ograniczane, ale przede wszystkim na tym, że nie podlegamy tyrańskiej władzy. Jak wskazują republikanie, jeśli łaskawy pan pozostawiałby niewolnikom szeroką wolność osobistą (wolność negatywną), to liberałowie nie mogliby mu nic zarzucić. Zdaniem republikanów samo istnienie niewolnictwa jest niedopuszczalne, wolność polega bowiem na niezależności od arbitralnej władzy. Sprawowanie władzy powinno opierać się na normach i procedurach, a także uwzględniać udział samych rządzonych.
Ugrupowania liberalne
W wielu krajach obecne są partie, organizacje czy instytucje liberalne. Choć cechuje je duża różnorodność w zakresie uznawanych poglądów, to łączy je poparcie dla instytucji demokratycznych czy walka o prawa obywatelskie. Partie liberalne mogą mieć charakter centrolewicowy, centrowy lub centroprawicowy. Partie te dzielą się również ze względu na to, czy hołdują ideom klasycznego liberalizmu, czy socjalliberalnym.
Na poziomie globalnym liberałowie zorganizowani są w Międzynarodówce Liberalnej, w skład której wchodzi ponad sto wpływowych partii liberalnych oraz innych organizacji.
Europa
W Europie istnieje kilka tradycji liberalnych, z których najbardziej znaczące są tradycje angielska i francuska. W wersji angielskiej liberalizm kładł nacisk na rozpowszechnienie wartości demokratycznych oraz na przeprowadzenie reform konstytucyjnych. Natomiast w wersji francuskiej liberalizm skupiał się na walce ze strukturami autorytarnymi zarówno w polityce, jak i ekonomii. Liberalizm kontynentalny podzielony był na nurt umiarkowany i postępowy. Umiarkowani liberałowie przywiązani byli do elitaryzmu i krytyczni wobec demokracji. Z kolei postępowcy wspierali poszerzenie praw wyborczych czy powszechnego dostępu do edukacji. Z czasem również umiarkowani liberałowie zaakceptowali te postulaty jako część swojego programu i oba nurty uległy połączeniu. Np. niemiecka Wolna Partia Demokratyczna była w przeszłości podzielona na dwa obozy.
Przed I wojną światową partie liberalne zdominowały europejską scenę polityczną, były jednak następnie stopniowo wypierane przez socjalistów i socjaldemokratów. Po II wojnie światowej sytuacja partii liberalnych w Europie Zachodniej była zróżnicowana: niektóre odnosiły sukcesy, inne traciły na popularności. W krajach bloku wschodniego partie liberalne były zakazane. Pod koniec XX wieku Jesień Ludów spowodowała powstanie wielu partii liberalnych w tym regionie. Niektóre z nowo powstałych partii (np. Liberalna Demokracja Słowenii czy litewski Nowy Związek) zostały scharakteryzowane jako centrolewica, inne (jak rumuńska Partia Narodowo-Liberalna) zostały sklasyfikowane jako centroprawica.
W Europie Zachodniej niektóre partie liberalne przeszły odnowę i transformację. Po latach słabości liberałowie stali się ponownie znaczącą siłą polityczną. Jednym z najbardziej znanych przykładów są Liberalni Demokraci w Wielkiej Brytanii. Liberalni Demokraci są spadkobiercami niegdyś potężnej Partii Liberalnej, która od początku XX wieku stopniowo traciła poparcie na rzecz Partii Pracy. Po niemal zniknięciu z brytyjskiej sceny politycznej, liberałowie ostatecznie zjednoczyli się z Partią Socjaldemokratyczną, tworząc w 1988 Liberalnych Demokratów.
Liberalni Demokraci zdobyli znaczące poparcie w wyborach parlamentarnych w 2005 r. oraz w wyborach samorządowych. Po raz pierwszy od dekad brytyjska partia o poglądach liberalnych osiągnęła tak duży wyborczy sukces. Po wyborach w 2010 r., Liberalni Demokraci utworzyli rząd koalicyjny z konserwatystami. Ich szef partii, Nick Clegg, został wicepremierem, a wielu innych członków partii zostało ministrami.
Zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w innych krajach Europy Zachodniej, partie liberalne często współpracowały z socjalistycznymi i socjaldemokratycznymi. Przykładem może być tzw. Fioletowa Koalicja w Holandii, utrzymująca się od końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku, aż po początek XXI wieku. Łączyła ona umiarkowany lewicowy liberalizm Demokratów 66, liberalizm rynkowy, centroprawicową Partię Ludową na rzecz Wolności i Demokracji (VVD), oraz socjaldemokratyczną Partię Pracy.
W Polsce do wartości liberalnych odwołuje się Nowoczesna, a w przeszłości także Kongres Liberalno-Demokratyczny. Na scenie politycznej obecne są także partie socjalliberalne (Twój Ruch) oraz konserwatywno-liberalne (Porozumienie, częściowo także KORWiN i Kongres Nowej Prawicy, w przeszłości Polska Razem). Również w Platformie Obywatelskiej istnieją frakcje konserwatywno-liberalne i socjalliberalne.
Ameryka Północna i Południowa
W Ameryce Północnej, w przeciwieństwie do Europy, słowo „liberalizm” niemal wyłącznie odnosi się do socjalliberalizmu. Dominujące kanadyjskie i amerykańskie partie – Liberalna Partia Kanady oraz Partia Demokratyczna w Stanach Zjednoczonych, są często określane jako partie centrolewicowe. W Kanadzie dominacja Partii Liberalnej (pot. The Grits) trwała przez prawie siedemdziesiąt lat w XX wieku. Z tego ugrupowania wywodzą się najbardziej wpływowi premierzy w historii Kanady, tacy jak: Pierre Trudeau, Lester Pearson i Jean Chrétien. Byli oni odpowiedzialni za stworzenie kanadyjskiego państwa opiekuńczego. Ogromna popularność liberałów w Kanadzie – nieporównywalna z innymi demokracjami liberalnymi – skłoniła wielu politycznych komentatorów do traktowania ich jako „naturalnej partii rządzącej” w Kanadzie.
W Stanach Zjednoczonych liberalizm przyjął postać nowoczesnego liberalizmu (modern liberalism) wraz z prezydenturą Franklina Delano Roosevelta i jego polityki New Deal, która była odpowiedzią na wielki kryzys. Roosevelt i jego polityka na trwałe ukształtowały charakter amerykańskiego liberalizmu. Kierunek ten kontynuowany był przez Johna F. Kennedy’ego. Rozwój nowego liberalizmu w Stanach Zjednoczonych spotkał się z reakcją konserwatystów skupionych w Partii Republikańskiej. Ich opozycja dotyczyła w dużej mierze niepokojów i zmian społecznych towarzyszących narastającej walce o prawa obywatelskie ze strony Afroamerykanów (lata 60.). Wraz z prezydenturą Ronalda Reagana do polityki amerykańskiej powróciła klasyczna postać liberalizmu. Reagan starał się ograniczyć ingerencję państwa w gospodarkę i zmniejszyć wydatki na politykę społeczną.
W Ameryce Środkowej i Południowej od XIX wieku trwały walki i spory między liberałami i konserwatystami. Liberalny charakter miały rewolucja meksykańska (1910) i w Ekwadorze (1895). Głównymi hasłami liberałów południowoamerykańskich były wolny handel, własność prywatna i antyklerykalizm. Współcześnie partie i organizacje odwołujące się do klasycznego liberalizmu w tym regionie (np. meksykańska Nueva Alianza) zorganizowane są w Red Liberal de América Latina (RELIAL).
Istnieją również partie socjalliberalne, np. Kolumbijska Partia Liberalna (członek Międzynarodówki Socjalistycznej) i paragwajska Prawdziwa Partia Radykalno-Liberalna.
Pozostałe obszary świata
W Australii orędownikiem liberalizmu jest przede wszystkim centroprawicowa Liberalna Partia Australii.
W Azji liberalizm ma znacznie krótszą historię niż w Europie czy Ameryce. Liberalizm zorganizowany jest przez Radę Azjatyckich Liberałów i Demokratów, do której należą wpływowe partie polityczne, takie jak filipińska Partia Liberalna, Demokratyczna Partia Postępowa (Tajwan) i Partia dla Tajów (Tajlandia). Głównym motywem azjatyckiego liberalizmu przez kilka minionych dekad była demokratyzacja, mająca być sposobem na szybkie poprawienie sytuacji ekonomicznej kontynentu. W niektórych jednak państwach (np. Birma) liberalna demokracja została zastąpiona przez dyktaturę wojskową.
W Indiach, najludniejszym kraju demokratycznym na świecie, dominującą partią jest Indyjski Kongres Narodowy. Został on utworzony pod koniec XIX wieku przez indyjskich liberałów i nacjonalistów, walczących o niepodległość Indii. W ugrupowaniu liberalizm dominował do początkowych lat XX wieku, a następnie stopniowo usuwał się w cień na rzecz zyskującego popularność socjalizmu. W swoim manifeście z 2009 Indyjski Kongres Narodowy pochwalił „świecki i liberalny” nacjonalizm indyjski, przeciwstawiany tendencjom natywistycznym, lokalnym i konserwatywnym.
W Afryce liberalizm jest stosunkowo słaby. Partia Wafd była nacjonalistyczną liberalną partią w Egipcie, mającą ogromne znaczenie w latach 20. i 30. XX wieku. Na poziomie kontynentalnym liberałowie są zrzeszeni się w African Liberal Network, w skład której wchodzą takie partie, jak marokański Ruch Ludowy, Senegalska Partia Demokratyczna i Zgromadzenie Republikanów na Wybrzeżu Kości Słoniowej. Pośród państw afrykańskich szczególnie długimi tradycjami liberalnymi wyróżnia się Republika Południowej Afryki. W połowie XX wieku powstała Partia Liberalna i Partia Postępowa, które sprzeciwiały się polityce apartheidu prowadzonej przez rząd. Liberałowie utworzyli wielorasową partię, mającą oparcie w Afrykanach zamieszkujących miasta oraz wyżej wykształconych białych. W swoim szczytowym momencie partia liczyła 7000 członków, jednak jej poparcie w białej społeczności było zbyt małe, by wprowadzić jakiekolwiek znaczące zmiany polityczne. Partia została rozwiązana w 1968 roku, po wprowadzeniu prawa zakazującego istnienia wielorasowych partii. Obecnie liberalizm w Południowej Afryce jest reprezentowany przez Alians Demokratyczny, opozycyjny wobec rządzącego Afrykańskiego Kongresu Narodowego.
Liberalizm w psychologii
Psychologowie zbudowali szereg skal liberalizm-konserwatyzm mających mierzyć postawy jednostek. Liberalizm w tych skalach najczęściej oznacza przyjmowanie określonych przekonań wiązanych z liberalizmem obyczajowym, takich jak otwartość na zmiany społeczne, skłonność do akceptacji odmienności, czy swobody obyczajowej. Badania przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii pokazały, że postawa liberalna koreluje z wyższymi zdolnościami poznawczymi (takimi jak inteligencja).
Liberalizm w stosunkach międzynarodowych
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Liberalism , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12]. | 77,140 |
5301 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Rzesz%C3%B3w | Rzeszów | Rzeszów – miasto na prawach powiatu w południowo-wschodniej Polsce, stolica województwa podkarpackiego i ośrodek aglomeracji rzeszowskiej. Według najnowszych danych GUS z 31 grudnia 2022 r. Rzeszów zamieszkuje 197 181 osób, co czyni go 15. miastem Polski pod względem liczby ludności.
W mieście znajdują się dwie duże uczelnie państwowe – Uniwersytet Rzeszowski (4 kolegia) i Politechnika Rzeszowska (7 wydziałów) oraz kilka niepublicznych, między innymi Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna, WSPiA Rzeszowska Szkoła Wyższa, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania oraz Wyższe Seminarium Duchowne.
Do infrastruktury Rzeszowa należy międzynarodowy port lotniczy w Jasionce. W jego bezpośrednim sąsiedztwie zlokalizowany jest Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny Aeropolis, skupiający przemysł wysokiej technologii oraz centrum logistyczne NATO, obsługujące zachodnie dostawy broni dla Ukrainy. Na północnych obrzeżach miasta działa również specjalna strefa ekonomiczna pod nazwą Park Naukowo-Technologiczny Rzeszów-Dworzysko, utworzona z inicjatywy powiatu rzeszowskiego.
W mieście działają trzy konsulaty honorowe: Niemiec, Słowacji i Ukrainy. Rzeszów jest członkiem Unii Metropolii Polskich oraz Stowarzyszenia Eurocities zrzeszającego miasta europejskie.
Rzeszów otrzymał status miasta na prawie magdeburskim z nadania króla Kazimierza Wielkiego 19 stycznia 1354. Od tego czasu był Rzeszów formalnie do 1845 miastem prywatnym i rezydencją magnacką. Pierwszym właścicielem miasta był rycerz Jan Pakosławic ze Strożysk, którego wspomniany przywilej Kazimierza Wielkiego upoważnił do nowej lokacji przestrzennej na południe od pierwotnej osady (dziś os. Staromieście). W 1633 Rzeszów uzyskał prawo składu. Miasto leżało pierwotnie na zachodnich rubieżach Rusi Czerwonej, przyłączonej do Polski w rezultacie wypraw Kazimierza Wielkiego, zaś administracyjnie w okresie staropolskim na obszarze ziemi przemyskiej województwa ruskiego, blisko granic z ziemią sanocką i z województwem sandomierskim. Po I rozbiorze Polski w 1772 Rzeszów wszedł w skład monarchii austriackiej, a w 1782 został stolicą cyrkułu (początkowo na krótko – pilźnieńskiego, a następnie rzeszowskiego). Od 1869 Rzeszów funkcjonował w obrębie autonomicznej Galicji. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 znalazł się w województwie lwowskim. Po zajęciu przez wojska sowieckie w 1944 Rzeszów został desygnowany na siedzibę władz wojewódzkich; od roku 1945 do 1998 był stolicą województwa rzeszowskiego, a od 1 stycznia 1999 jest stolicą województwa podkarpackiego.
Położenie
Rzeszów leży na pograniczu dwóch makroregionów fizycznogeograficznych: Kotliny Sandomierskiej i Pogórza Środkowobeskidzkiego. Zgodnie z bardziej szczegółowym podziałem na mezoregiony według Kondrackiego główna część miasta znajduje się na Podgórzu Rzeszowskim, północny kraniec w Pradolinie Podkarpackiej, a obszary południowe na Pogórzu Dynowskim.
Rzeszów przecina płynąca w kierunku północnym i północno-wschodnim rzeka Wisłok. Ścisłe centrum miasta ułożone jest na rędzinie. Bezpośrednie sąsiedztwo rzeki bywało zjawiskiem niekorzystnym do momentu regulacji w początkach XIX w. z uwagi na znaczne zmiany w biegu jej koryta (w obrębie tzw. tarasu łęgowego). Taki stan rzeczy opisuje w 1903 roku Wilhelm Friedberg. Według jego ustaleń dawne miasto otoczone było licznymi bagnami, do których po stronie zachodniej należał osuszony później Żabnik. Podobnej charakterystyki dokonał A. Kamiński, który opisuje XVI-wieczne miasto jako „pagórek położony wśród mokradeł i bagien, w kotlinie, którą wypełnia niska terasa na lewym brzegu Wisłoka, pochodzenia dyluwialnego”, przy czym niektóre mokradła tworzone były sztucznie w celu poprawy obronności grodu.
Miasto rozciąga się na wysokości mieszczącej się w przedziale od 197 m n.p.m. (Staromieście) do 384 m n.p.m. (Matysówka/Zalesie). Krzyżują się tu szlaki komunikacyjne (Drezno–Kijów oraz Białystok–Koszyce). Dystans dzielący miasto Rzeszów od granic ze Słowacją i Ukrainą wynosi około 90 km.
Warunki naturalne
Geologia
Miasto ulokowane jest na styku dwóch jednostek tektonicznych. Południowa część leży na terenie płaszczowiny skolskiej, natomiast północna na zapadlisku przedkarpackim. W rejonie Rzeszowa próg Karpat jest wyraźnie obniżony, co powoduje, że najmłodsze utwory geologiczne zapadliska „wkroczyły już w tereny górskie, tworząc tzw. zatokę rzeszowską. Rozgraniczenie obu jednostek przebiega wzdłuż linii Wielopole – Iwierzyce – Zalesie – Markowa”. Na terenie środkowej części województwa przebieg tej granicy wyznaczają antykliny: Brzezna, Babic, Wielopolski, Kąkolówki i Czerwonek. Najstarsze utwory skalne pochodzą z kredy górnej, należą do nich głównie bakulitowe margle – między Rzeszowem i Przemyślem, zlepieńce i czarne iły (na południe od Rzeszowa i Dębicy) oraz charakterystyczne wapniste piaskowce. W okolicy Rzeszowa ostatnia warstwa pochodzi z młodszego wieku mioceńskiego, co tłumaczy powstanie charakterystycznej „wyspy fliszowej” między Bzianką a Będziemyślem, nazwanej przez Henryka Świdzińskiego „półwyspem Trzciany”.
W powiecie rzeszowskim występują złoża gazo- i roponośne, w szczególności w regionie Podgórza (zapadlisko przedkarpackie). Na południe od Rzeszowa w przyległych do miasta gminach Boguchwała i Błażowa znajdują się złoża łupków menilitowych, które ze względu na własności mechaniczne służą za dobrej jakości surowiec budowlany. Na południowy zachód od Rzeszowa w rejonie Lubeni występują z kolei gipsy krystaliczne i laminowane wieku mioceńskiego.
Region rzeszowski pod względem geomorfologicznym obejmuje tereny Pogórza Karpackiego i Kotliny Sandomierskiej, obie są oddzielone obniżeniem terenu o charakterze dolinnym – Rynnę Podkarpacką. Na północ od rynny występuje Płaskowyż Kolbuszowski, a na południe, rozciągające się z grubsza równoleżnikowo Podgórze Rzeszowskie, które następnie przechodzi w Pogórze Dynowskie.
Taka rzeźba terenu spowodowała, że niektóre tereny pagórkowate i górzyste narażone są na osuwanie (zwłaszcza w gminach Błażowa i Chmielnik Rzeszowski). Przykładem osuwiska w pobliżu miasta jest Borek Stary, gdzie na skarpie znajduje się barokowy klasztor dominikanów (prace zabezpieczające budynek przeprowadzono w latach 2005–2006).
W 1969 i 1982 przeprowadzono pierwsze odwierty sondażowe, mające na celu sprawdzenie jakości wód mineralnych na terenie miasta. Badania ponowiono w 2007. Na ich podstawie PZH w Poznaniu zakwalifikował źródła jako chlorkowo-sodowe, jodkowe oraz solankowe. Dodatkowo potwierdził, że są one zdatne do używania jako wody lecznicze. Ich złoża są eksploatowane w Zakładzie Wodolecznictwa Szpitala Miejskiego w Rzeszowie. Zdrój zlokalizowany jest w dzielnicy Staromieście. Dodatkowo prowadzone są badania nad zasobami wód geotermalnych.
Klimat
Wedle podziału zaprezentowanego przez Eugeniusza Romera północna część obszaru wokół Rzeszowa zaliczana jest do klimatu podgórskich nizin i kotlin, część południowa zaś do klimatu górskiego. Z kolei podział E. Michna nazywa ten rejon jednostką mezotermiczną Kotliny Sandomierskiej i Pogórza Dynowskiego. Jednym z głównych czynników kształtujących klimat w rejonie środkowego Podkarpacia są polarno-morskie masy powietrza (ok. 63%), których maksimum napływu przypada na lipiec. Około 32% mas powietrza zaliczana jest do grupy polarno-kontynentalnej, natomiast 5% stanowią pozostałe masy powietrza. Średnia temperatura roczna dla Rzeszowa to Najwyższe średnie temperatury w skali roku przypadają na lipiec (), a najniższe na styczeń (). Przeważają wiatry zachodnie i północno-zachodnie, wiatry wschodnie to około 13% ogółu i występują przede wszystkim w zimie.
Przyroda Rzeszowa
W obrębie miasta Rzeszowa znajduje się rezerwat przyrody Lisia Góra, który jest położony nad sztucznie utworzonym w 1973 Zbiornikiem Rzeszowskim. Początkowo zbiornik ten miał pełnić funkcję rekreacyjną oraz retencyjną. Zbiornik jest wydłużony (południkowo), a jego powierzchnia wynosi około 65 ha. Wskutek sukcesywnego nanoszenia mułu z górnego Wisłoka na terenie zbiornika powstały liczne wysepki i płycizny, które w znacznym stopniu ograniczyły jego możliwości retencyjne, jak również rekreacyjne. Od wielu lat podejmowano w tym zakresie stosowne działania i odmulanie rzeszowskiego zbiornika zostało z sukcesem zakwalifikowane do ochrony przeciwpowodziowej dorzecza górnej Wisły.
Odmulanie zalewu ma na celu przywrócenie jego pierwotnych funkcji. Jest to szczególnie ważne z punktu widzenia ewentualnych nagłych przyborów wód i zminimalizowania negatywnych skutków, mogących wystąpić po długich i intensywnych opadach. W marcu 2017, po wielu latach negocjacji, Ministerstwo Środowiska zapowiedziało rozpoczęcie prac przy jego odmulaniu w roku 2018. Ostatecznie prace rozpoczęto w październiku 2019 r. po wcześniejszym przeniesieniu roślinności prawnie chronionej. Prace podzielono na etapy ze względu na spory rozmiar prac oraz, dlatego że część zbiornika znajduje się na obszarze chronionym. Prace mają zakończyć się do końca 2022 roku.
Zbiornik Rzeszowski objęty jest częściowo obszarem chronionym „Natura 2000”. Obfituje on w: pałkę szeroko- i wąskolistną, trzcinę, mannę mielec, skrzyp bagienny, kosaciec żółty, szczaw lancetowaty. W wodzie i na jej powierzchni rosną również żabieniec, rzęsa wodna, moczarka kanadyjska, rogatek, rdestnica pływająca, grążele żółte, grzybienie białe. Na brzegach dochodzi do sukcesji łęgu – występują wierzby, topole, olchy, jesiony. Bogata jest również fauna (chrząszcze żółtobrzeżki, czy pająki topiki, ślimaki wodne – błotniarki; 28 gatunków ryb, np.: lin, sum, amur, karp oraz płoć, karaś, leszcz, liczne płazy: kumaki nizinne, żaby wodne i jeziorkowe, traszki zwyczajne i grzebieniaste). Zbiornik jest miejscem godów i rozrodu żab: trawnej i moczarowej, ropuch: szarej i zielonej. Wśród przedstawicieli gadów można tam znaleźć prowadzącego ziemno-wodny tryb życia zaskrońca, a na brzegach również jaszczurki: zwinkę i żyworodną. Wśród ssaków popularny jest lis.
W mieście znajduje się również Ścieżka Przyrodnicza im. Władysława Szafera. Składa się ona z dziewięciu przystanków (Stary Cmentarz – Olszynki – Park Kultury i Wypoczynku – Zapora – Niżej Zespołu Szkół Elektronicznych – Ujęcie wody dla WSK – Lisia Góra – Skarpa Lessowa – Przeprawa na wyspę) na długości ok. 6 km wzdłuż Wisłoka. Rozpoczyna się w centrum miasta na Starym Cmentarzu przy ul. Targowej. Można tam spotkać 230 gatunków ptaków (np.: kaczka krzyżówka, łabędź niemy, mewa śmieszka, gawron), nietoperze, łasice, jeża europejskiego i wiewiórki pospolitej. Na przystanku Lisia Góra można spotkać sarny europejskie i zające szaraki, jaszczurkę zwinkę, ropuchy: szarą, zieloną i chronionego chrząszcza kozioroga dębosza. Bogaty drzewostan, częściowo zasadzony przez człowieka (na ścisłym terenie miasta), a częściowo zachowany pierwotny obszar puszczy sandomierskiej. Liczne okazy orzecha czarnego, topoli: białej, czarnej, chińskiej, włoskiej oraz wiązu szypułkowego, dębu szypułkowego, graby wierzby płaczącą i mandżurską, liczne krzewy: irgi, ligustru, berberysu i derenia, bluszczu. Liczne organizmy pionierskie świadczące o czystości środowiska. Osobliwością ścieżki jest lessowa skarpa, której wysokość względna wynosi 30 m.
Hydrologia
Ze względu na zróżnicowaną budowę geologiczną, odmienną względem ogółu województwa podkarpackiego również stosunki wodne mają inny charakter. Sieć rzeczna nie jest gęsta, natomiast dużą zmienność wykazują głębokość i zasobność wód gruntowych. Na terenie miasta do wód powierzchniowych płynących zaliczamy:
Wisłok – największa zlewnia w województwie podkarpackim. Przecina miasto na 2 części (wschodnią i zachodnią). Na przełomie XIX i XX wieków uregulowana, ponowne prace poczyniono w latach powojennych. Nad rzeką widoczne tarasy, wzdłuż, których rozciągają się tarasy lessowe (Lenartowicza – Hetmańska – Staszica – Dąbrowskiego, a także częściowo Chopina). Tereny, starego XVII-wiecznego Wisłoczyska sięgają po klasztor pijarski, gdzie w latach 60. XX w. wybudowano bloki mieszkalne i dwa 10-piętrowe biurowce (m.in. Elektromontaż). Do 1962 na terenie miasta z dna rzeki wydobywano piasek i żwir.
Stary Wisłok (Wisłoczysko) – przetrwało w północno-wschodniej części miasta w postaci niewielkich potoków/kanałów, które łączą się w 1 i są prawobrzeżnym dopływem Wisłoka. Ostatnie prace konserwacyjne potoku wykonano w 2009 (odmulanie, usypanie skarp).
Strug – rzeka w województwie podkarpackim o długości około 35 km. Jej średnia szerokość wynosi od 3 do 5 m, przy głębokości nie przekraczającej 3 m. Do miasta wpływa od strony południowej przez Drabiniankę i Białą. Jest prawobrzeżnym dopływem Wisłoka.
Mikośka – potok znajdujący się na terenie Rzeszowa, stanowiący niegdyś pierwszy system miejskiej kanalizacji w Rzeszowie, sukcesywnie obudowywany (przykrywany) kanałem od końca XIX wieku do lat powojennych. Na przeważającej długości śródmieścia biegnie pod ulicami, stanowiąc jeden z głównych kolektorów kanalizacji burzowej miasta. Wedle Marka Czarnoty i innych historyków miasta (Kotula, Malczewski) na terenie miasta ponoć istnieją (jako skanalizowane) 2 potoki o tej samej nazwie, łączą się one w 1 i wpadają do Wisłoka. Mikośki, swoje źródła mają w dzielnicy Staroniwa (Mikośka I) i w ścisłym centrum miasta (Mikośka II), łączą się niedaleko źródła tej drugiej.
Przyrwa – rzeczka biegnąca od Bzianki przez Przybyszówkę Baranówkę i Staromieście, wzdłuż ulic Dębickiej, alei Wyzwolenia i gen. Maczka. Wpada do Wisłoka w rejonie mostu załęskiego, jako lewobrzeżny dopływ. W przeszłości miała ona duże znaczenie strategiczne, w widłach jej i Wisłoka lokowany był pierwszy gród.
Młynówka – potok we wschodniej części miasta (Słocina i Mieszka I).
Czekaj – potok we wschodniej części miasta (Zalesie, Paderewskiego i Mieszka I – wzdłuż niego na sporym odcinku biegła przed wojną granica miasta).
Hermanówka – potok w dzielnicy Budziwój
Krzypopa – niewielki potok w rejonie Staromieścia
Paryja – niewielki potok w południowo-zachodniej części miasta. Ślady osadnictwa w rejonie obniżenia Paryi sięgają wczesnego neolitu (KCWR). W jej obniżeniu powstało również osiedle Zwięczyca.
Rudka – potok przepływający przez osiedla Zawiszy Czarnego, Dąbrowskiego, Piastów i Grota Roweckiego
Lubcza – rzeka uchodząca do Wisłoka na terenie Osiedla Zwięczyca
Parki i tereny leśne
Park Kultury i Wypoczynku z Olszynkami (wzdłuż lewostronnego brzegu Wisłoka)Ulokowany w terenie zalewowym między Mostem Lwowskim a Mostem Karpackim jest największym rzeszowskim parkiem. Stanowi również naturalne „zabezpieczenie” dla miasta w razie powodzi. Główne założenie architektoniczne parku zostało stworzone w latach 70. XX w. w czasie, gdy w okolicy na lewym brzegu rzeki powstawały duże osiedla mieszkaniowe wzdłuż ulic Hetmańskiej i Dąbrowskiego. W parku zlokalizowana jest mała estrada koncertowa, na której organizowane są latem imprezy plenerowe. Od południa łączy się z Rezerwatem Przyrody „Lisia Góra”.
Ogród Miejski im. Solidarności (ul. Dąbrowskiego – Chrzanowskiej – Langiewicza)Najstarszy z miejskich parków, znajduje się między ul. Dąbrowskiego, Chrzanowskiej i Langiewicza, w miejscu dawnego ogrodu klasztornego franciszkanów reformatów. W 1871 roku Rada Miejska zdecydowała się w tym miejscu na utworzenie parku, którego plany obejmowały budowę sokolni i pomnika Adama Mickiewicza. Ostatecznie w ogrodzie powstała tylko altana, w której grywała wojskowa orkiestra i odbywały się festyny. Domek ogrodnika i mała oranżeria mieściły się w północno-wschodniej części parku. Pomnik Mickiewicza ostatecznie powstał przy ulicy jego imienia, a nie w parku, ale w 1927 roku wmurowano kamień węgielny pod pomnik innego wieszcza – Juliusza Słowackiego (pomnik powstał w 70 lat po tym podniosłym wydarzeniu w miejscu oddalonym o ok. 10 m, od pierwotnego cokołu). W 1944 roku park ten był miejscem przywitania polskich żołnierzy idących od wschodu, którzy oswobodzili Rzeszów. W 1952 roku park przyozdobiono zrabowanymi rzeźbami z pałacu w Siarach. Rzeźby przedstawiały: Apollina, Dianę, Demeter, Atenę i Marka Aureliusza. Zamontowano też pochodzącą, podobnie jak rzeźby, z pałacowego parku fontannę Dionizosa (rzeźby i fontannę zwrócono jednak w 1972 roku). W latach 1996–2000, w sąsiedztwie parku, powstał Instytut Jana Pawła II, obok zaś mieści się też diecezjalna drukarnia. W 2007 roku ustawione zostały rzeźby przedstawiające 4 pory roku, zaś rok później uruchomiona została nowa fontanna. Obecnie gruntownie wyremontowany
Park Jedności Polonii z Macierzą (al. Cieplińskiego)
Plac Ofiar Getta (róg al. Piłsudskiego i ul. Kopernika)
Zespół dworsko-parkowy na os. Słocina (wzdłuż ul. Powstańców Śląskich i Paderewskiego na Słocinie)Położony we wschodniej części miasta, na stoku Pogórza Dynowskiego, w dolinie potoku Młynówka. Powstały w XIX wieku jako założenie dworsko-pałacowe o powierzchni ok. 6 ha. Na jego terenie znajduje się piętrowy eklektyczny dworek rodzin Chłapowskich i Branickich (popadający w ruinę, obecnie własność rzymskokatolickiej Kurii Diecezjalnej w Rzeszowie), neogotycki domek ogrodnika, sztuczne jezioro z wyspą. Park ten chroniony jest opieką miejskiego konserwatora zabytków (nr wpisu A-338) i wojewódzkiego konserwatora przyrody.
Park Dworski (os. Załęże)
Park Inwalidów Wojennych (róg ulic Chrobrego i Dąbrowskiego)
Park Sybiraków (ul. mjra H. Sucharskiego)
Park przy pałacu Jędrzejowiczów i Szpitalu Miejskim (pomiędzy ul. Partyzantów i Lubelską na Staromieściu)XIX-wieczny park i pałac stanowiący pozostałość dawnej posiadłości rodziny Jędrzejowiczów – resztki parku wraz z dawnym pałacem, wzniesionym przez Adama Jędrzejowicza w latach 1879–1883 według projektu architekta Tadeusza Stryjeńskiego. Ostatni właściciel pałacu – Jan Jędrzejowicz – został zmuszony do jego opuszczenia w 1944 roku. Park przebudowano, a na jego terenie wzniesiono Szpital Miejski im. Jana Pawła II. Sam pałac w latach powojennych budynek został adaptowany na potrzeby służby zdrowia, mieści się w nim Szpital Gruźliczy.
Park Papieski (na rogu ulic Rejtana i Sikorskiego na Zalesiu)Jeden z najnowszych parków – otwarty w październiku 2015 roku. Znajduje się na błoniach w bezpośrednim sąsiedztwie katedry. W ramach Rzeszowskiego Budżetu Obywatelskiego (edycja 2014) została wybudowana fontanna, strumień oraz scena wraz z małą infrastrukturą (koszt inwestycji z RBO: 5 530 000 zł).
Park bł. Karoliny (ul. bł. Karoliny Kózki)
Historia
Badania archeologów dowodzą, że w czasach neolitu miało miejsce osadnictwo na terenie Rzeszowa. Przed nadaniem praw miejskich w rejonie Staromieścia istniał tam duży gród, a drugi, prawdopodobnie graniczny znajdował się na terenie dzielnicy Pobitno.
Istniejące wcześniej miasto otrzymało nowy przywilej lokacyjny i prawa miejskie od króla Kazimierza Wielkiego 19 stycznia 1354, co uznaje się za początek pisanej historii Rzeszowa. W 1363 istniał w mieście kościół parafialny, a w 1406 parafialna szkoła. W XVI wieku Mikołaj Spytko Ligęza założył związek terytorialny składający się z miasta Rzeszowa i pobliskich terenów pod nazwą „Państwo Rzeszowskie”.
W 1502 Tatarzy najechali okolicę pustosząc Rzeszów.
W XV wieku miasto zostało zdewastowane przez pożar. Po odbudowie otrzymało przywileje, co umożliwiło szybki rozwój. W XVI wieku miasto posiadało dobrze zorganizowaną administrację i mieszkało w nim ponad 3 tysiące osób.
W 1591 wzniesiono ratusz miejski, a w 1600 rozpoczęto budowę zamku. W 1627 miasto ufortyfikowano, a w latach 1624–1629 właściciel miasta ufundował warowny klasztor i kościół oo. Bernardynów. W 1638 Rzeszów przeszedł na własność rodu Lubomirskich, stając się wzorowym ośrodkiem dóbr magnackich. O ówczesnej zamożności miasta świadczą księgi miejskie z XVI i XVII wieku, które wymieniają działających licznie na jego terenie złotników. W 1658 Jerzy Sebastian Lubomirski założył słynne Kolegium Pijarów, jedną z nielicznych wówczas w kraju szkół średnich. Wśród jego wykładowców był ksiądz Stanisław Konarski, później szkołę ukończyli m.in. Ignacy Łukasiewicz, Julian Przyboś, Władysław Sikorski, Władysław Szafer.
W marcu 1684 gościł w Rzeszowie król Jan III Sobieski, dziękując za udział rzeszowian w bitwie pod Wiedniem i biorąc udział we mszy św. w kościele oo. Pijarów (wówczas mających swój klasztor na ul. 3 Maja, gdzie teraz mieści się muzeum i „popijarskie” I Liceum Ogólnokształcące im. St. Konarskiego), odprawianej w intencji poległych, m.in. byłego prefekta collegium pijarów, Stanisława Bielińskiego.
13 sierpnia 1769 pod Rzeszowem, w rejonie dzielnicy Pobitno, doszło do bitwy między konfederatami barskimi a wojskami rosyjskimi. Po bitwie ciała zabitych pochowano, a nad mogiłą Polaków usypano kopiec. W 1772 miasto dostało się pod zabór austriacki. Następnie przez 146 lat wchodziło w skład Imperium Habsburgów. Z nastaniem rządów austriackich Rzeszów stał się stolicą dużego obwodu administracyjnego, zwanego cyrkułem, będącego właściwie odpowiednikiem powiatu.
Rzeszów stał się miastem wolnym w 1845 poprzez wykupienie ostatnich praw dominialnych od rodziny Lubomirskich. Uzyskanie przez Galicję swobód politycznych i gospodarczych przyczyniło się do rozwoju miasta. W 1858 do miasta doprowadzono linię kolejową z Krakowa, w 1888 pojawiły się pierwsze telefony, w 1900 powstała gazownia i gazowe lampy uliczne, a 11 lat później uruchomiono elektrownię i rozpoczęto tworzenie sieci wodociągowej. W 1910 Rzeszów liczył 23 tys. mieszkańców. Miasto zaczęło przekształcać się w znaczący ośrodek kapitalistyczny, pojawiły się nowe inwestycje budowlane i infrastrukturalne – koszary, szkoły, przebudowa ratusza, brukowanie ulic, wprowadzenie elektrycznego oświetlenia.
Zbliżający się koniec monarchii austriackiej przyczynił się do narastania ruchów niepodległościowych. W 1918 rozpoczęła w Rzeszowie działalność Polska Organizacja Wojskowa, której komendantem był Leopold Lis-Kula. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości znaczenie Rzeszowa nadal rosło i choć notorycznie brakowało w kasie miasta środków na rozmaite inwestycje, władze miejskie wraz z Radą Miasta podejmowały szereg inicjatyw, mających na celu przede wszystkim nadrobienie zaległości infrastrukturalnych powodowanych szybkim rozwojem miasta i uporządkowanie spraw urzędowych związanych z systematycznym wzrostem rangi miasta. Nie udało się co prawda przywrócić po I wojnie światowej, w ramach państwowości polskiej, województwa z siedzibą w Rzeszowie (o co w Sejmie II RP zabiegali posłowie ziemi rzeszowskiej Buczyński i Krwawicz w interpelacjach z 20 marca i 5 sierpnia 1919), nie udało się zrealizować uchwał Rady Miasta o potrzebie uporządkowania zabudowy czy modernizacji ulic miasta ani uchwały o budowie tramwaju miejskiego w Rzeszowie, mimo apeli Rady z 1928 roku nie powiększono w okresie międzywojennym powierzchni miasta, zajmującego w woj. lwowskim (dane GUS z grudnia 1931) drugie po Lwowie miejsce pod względem gęstości zaludnienia (3595 osób na km² – co dało w okresie budowy COP-u niesamowite przegęszczenie ludnościowe obszaru miasta), jednak na mocy ustawy z 23 marca 1933, reformującej administrację samorządową w Polsce i rozporządzeń wykonawczych do niej, wydzielono Rzeszów z powiatu ziemskiego, tworząc z miasta odrębny powiat miejski, na czele którego stanął w miejsce dotychczasowego burmistrza – prezydent miasta. Od tego czasu datuje się przyspieszony międzywojenny rozwój Rzeszowa. Rozbudowano wodociągi i system kanalizacji miejskiej, zmodernizowano zasilanie miasta w energię elektryczną, doprowadzono do odbiorców komunalnych gaz ziemny na potrzeby domowe, a w 1938 przystąpiono do opracowania założeń do planu rozwoju Rzeszowa.
Plan, opracowany przez dwóch wybitnych polskich architektów, Kazimierza Dziewońskiego i Władysława Śmigielskiego, zakładał rozbudowę przestrzenną i ludnościową miasta do ok. 100–150 tys. mieszkańców w 1969, możliwość adaptacji Zamku Lubomirskich na potrzeby administracji wojewódzkiej, a powstawał ściśle w koordynacji z lokalizacją w Rzeszowie obiektów Centralnego Okręgu Przemysłowego. Większość zamierzeń tego planu w zbliżonym kształcie zrealizowano w okresie powojennym, choć są takie, które zmienione (np. ze względu na oszczędność miejsca i przestrzeni) nie doczekały się realizacji. W ramach COP, w latach 1937–1939 rozpoczęto budowę zakładów zbrojeniowych, m.in. do wybuchu wojny powstała filia Zakładów H. Cegielskiego (następnie Zelmer) oraz producent silników lotniczych Wytwórnia Silników nr 2 Państwowych Zakładów Lotniczych (obecnie „Pratt & Whitney Rzeszów”, a do roku 2015 WSK „PZL-Rzeszów”) w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego. Rzeszów stał się wówczas ośrodkiem przemysłu lotniczego i zbrojeniowego, pod koniec sierpnia 1939 przekraczając liczbę 40 tysięcy mieszkańców.
Dynamiczny rozwój przerwała II wojna światowa, w wyniku której miasto uległo częściowemu zniszczeniu. W pierwszych dniach listopada 1939 Niemcy aresztowali większość księży z parafii leżących w powiecie rzeszowskim i osadzili ich w więzieniu w Rzeszowie na okres około dwóch tygodni. Niektórych wywieziono do obozów. W styczniu 1942 władze okupacyjne utworzyły w Rzeszowie getto, które funkcjonowało do sierpnia 1942. Większość z umieszczonych w nim Żydów (przed wojną w Rzeszowie mieszkało około 12 tys. ludności pochodzenia żydowskiego, co stanowiło ok. 30% mieszkańców miasta; w getcie znajdowali się także Żydzi przesiedleni z innych miejscowości) wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu lub rozstrzelano w lasach na północ od Rzeszowa. Tzw. getto szczątkowe zostało zlikwidowane we wrześniu 1943.
Podczas okupacji niemieckiej w 1941 Niemcy wprowadzili dla miasta nazwę Reichshof.
W ramach Akcji „Kośba” 25 maja 1944 rzeszowska grupa dywersyjna Podokręgu Rzeszów AK dokonała udanego zamachu w Rzeszowie przy ul. Batorego na gestapowców Friedericha Pottebauma i Hansa Flaschkego.
2 sierpnia 1944 Rzeszów został zajęty w wyniku wspólnej akcji wojsk 1 Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej, oddziałów 1 Armii Wojska Polskiego oraz żołnierzy rzeszowskiej komórki AK (dowództwo tych ostatnich wkrótce po wspólnym przepędzeniu Niemców aresztowało NKWD). Historycy podkreślają znaczenie udziału i współpracy wojsk AK w zdobyciu Rzeszowa, dzięki przewodnikom znającym miasto udało się manewrem okrążającym uniknąć znaczących strat ludzkich i materialnych w mieście.
W październiku 1944 na Zamku w Rzeszowie NKWD przetrzymywało i torturowało ok. 400 żołnierzy AK. Ppłk. Łukasz Ciepliński „Pług” (1913–1951), od kwietnia 1941 r. Komendant Inspektoratu Rejonowego ZWZ-AK Rzeszów w nocy z 7 na 8 października 1944 dowodził nieudaną akcją rozbicia więzienia na Zamku i po schwytaniu został skazany „na pięciokrotną karę śmierci”. 1 marca 1951 wykonano na nim wyrok przez rozstrzelanie.
Wraz z zaprowadzeniem „nowych porządków” rozpoczęły się represje względem opozycji, przetrzymywanie żołnierzy AK w obozach NKWD i wywózki w głąb ZSRR.
Od sierpnia 1944 miasto Rzeszów przygotowywano do statusu stolicy nowo utworzonego województwa, choć granice województwa nie były jeszcze do końca znane. Po wojnie w 1945 roku w Rzeszowie ustanowiono oficjalnie stolicę nowo utworzonego województwa rzeszowskiego. Miasto w rozbudowano (w praktyce prawie wiernie według przedwojennego planu rozbudowy, oficjalnie jednak plan przedwojenny zaginął) i unowocześniono, powstało od podstaw wiele osiedli mieszkaniowych, fabryk (w tym już nieistniejące, jak np. Zakłady Optyczne, Zakłady Radiowe Unitra, Polsrebro, Fabryka Obuwia) i dziesiątki przedsiębiorstw i zakładów pracy. W latach 60. XX w., początkowo jako filie, potem jako samodzielne uczelnie powstały Wyższa Szkoła Pedagogiczna i Wyższa Szkoła Inżynierska (Politechnika Rzeszowska) w Rzeszowie, zaś do początku lat 90. XX w. funkcjonowały filie Akademii Rolniczej w Krakowie, Akademii Medycznej w Krakowie (pod koniec lat 80. XX w. była bliska usamodzielnienia), Akademii Muzycznej w Krakowie, SGPiS (SGH) w Warszawie oraz UMCS w Lublinie. W latach 50. XX w. odbudowano i rozbudowano podrzeszowskie lotnisko, a od lat 60. XX w. uruchomiono regularne cywilne połączenia pasażerskie, początkowo tylko z Warszawą, a do połowy lat 70. XX w. także z innymi miastami w Polsce, w tym wakacyjne do Słupska i Koszalina.
W sierpniu 1980 w Rzeszowie rozpoczęły się strajki i powstały pierwsze niezależne od PZPR-u związki zawodowe NSZZ „Solidarność”.
W nocy z 18 na 19 lutego 1981, po 50 dniach okupacyjnego strajku chłopskiego, pomimo usilnych prób jego rozbicia i oddziaływania na jego przebieg przez Służbę Bezpieczeństwa PRL w ramach akcji KRET po przeniesieniu się strajkujących z Ustrzyk Dolnych do siedziby CRZZ w Rzeszowie, podpisano porozumienia rzeszowsko-ustrzyckie. Po podpisaniu porozumień przewodniczący Komitetu Strajkowego Jan Kułaj wykrzyknął: „Chłopi! Polska nasza!”.
13 grudnia 1981 gen. Wojciech Jaruzelski wprowadził stan wojenny. Podobnie jak w całym kraju odcięto łączność telefoniczną i wprowadzono godzinę milicyjną oraz przepustki przy wyjeździe z miasta. Zarządzeniem Centralnego Zarządu Zakładów Karnych Ministerstwa Sprawiedliwości utworzonych zostało 46 ośrodków internowania, m.in. w Rzeszowie-Załężu, Nisku, Uhercach, w których przetrzymywano głównie działaczy „Solidarności”.
W Polsce wybuchały spontaniczne strajki. Podobnie w Rzeszowie zawiązał się w sposób spontaniczny strajk w „Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego PZL Rzeszów”. Wobec beznadziejności sytuacji, trzeciego dnia stanu wojennego strajk został zakończony.
Po upadku PRL w Rzeszowie zahamowane zostało na okres dekady budownictwo mieszkaniowe i w okres trudności wkroczyło wiele rzeszowskich zakładów pracy; większość z nich przestała istnieć. W ich miejsce z czasem stopniowo zaczęły powstawać nowe, mniejsze. Po wizycie papieża Jana Pawła II utworzono w 1992 nową diecezję rzeszowską, a z nią diecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne. Zaczęły też powstawać pierwsze prywatne szkoły wyższe. W drugiej połowie lat 90. XX w., wobec wciąż jeszcze skromnych środków w kasie miasta, w Rzeszowie rozpoczęto proces rewitalizacji i estetyzacji wybranych ulic, rynku oraz modernizację infrastruktury komunalnej (jak np. budowa kolektora prawobrzeżnego zbierającego ścieki komunalne do istniejącej od 1988 oczyszczalni miejskiej (1999), pierwszy etap modernizacji urządzeń ujęcia wody dla miasta 1999).
1 stycznia 1999 likwidacji uległy małe województwa i utworzono 16 dużych w tym województwo podkarpackie z siedzibą władz w Rzeszowie, którego granice pokrywają się w dużej mierze z granicami województwa rzeszowskiego sprzed reformy terytorialnej z 1975. Od tego roku rozpoczyna się dynamiczny rozwój miasta. Dwa lata później, w 2001, działalność rozpoczął Uniwersytet Rzeszowski, który powstał z połączenia wcześniej działającej tam Wyższej Szkole Pedagogicznej, filii lubelskiego Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, a także filii krakowskiej Akademii Rolniczej. Także wtedy pojawiły się w mieście pierwsze duże prywatne inwestycje w przemysł lotniczy, farmaceutyczny i informatyczny. W 2002 oddano do użytku halę widowiskową na „Podpromiu” i most Zamkowy jako trzecią w śródmieściu przeprawę drogową przez rzekę Wisłok.
W 2005 Rzeszów przyjęto do stowarzyszenia Eurocities oraz Unii Metropolii Polskich. W 2006 obszar administracyjny Rzeszowa powiększono po raz pierwszy od 1977 – ze względu na brak powierzchni pod inwestycje. Proces poszerzania granic miasta trwa nadal. Miasto osiągnęło powierzchnię 128,97 km² (1 stycznia 2021).
W 2008 i 2009 realizowane były bezpośrednie rejsowe loty międzykontynentalne do dwóch lotnisk Nowego Jorku. Od kwietnia 2018 wznowione zostało połączenie z Newark.
W listopadzie 2009 oddano do użytku, jako kolejny etap rozbudowy terminalu pasażerskiego rzeszowskiego lotniska, nową halę odpraw z zapleczem restauracyjno-handlowym. W związku z systematycznym corocznym wzrostem zarówno odpraw pasażerskich, jak i towarowych na lotnisku w Rzeszowie prowadzone są z dużym rozmachem inwestycje mające poprawić bezpieczeństwo i infrastrukturę zaplecza Międzynarodowego Portu Lotniczego.
Rzeszów dysponuje budżetem w wysokości blisko 1,800 mln złotych (zaplanowane wydatki na rok 2021).
W koniec 2019 na terenie miasta działało ponad 29,2 tysiąca przedsiębiorstw
We wrześniu 2019 Agencja „Fitch Ratings” potwierdziła ocenę ratingową długoterminowego międzynarodowego zadłużenia w walucie zagranicznej i krajowej na poziomie: BBB+ a krajowy rating długoterminowy na: AA (pol) z perspektywą stabilną dla miasta Rzeszowa.
22 maja 2022 prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski przyznał Rzeszowowi jako pierwszemu ustanowioną tym samym dekretem odznakę Miasto-ratownik.
Nazwa miasta
Pochodzenie nazwy Rzeszowa jest tłumaczone trojako. Pierwsza, dyskusyjna teoria, podawana przez ks. Wojciecha Michnę (1820–1893), wywodzi ją od hipotetycznej niemieckiej formy *Reich(s)hoff (‘dwór pański’) na określenie miasta założonego rzekomo przez niemieckich kolonistów (zob. Głuchoniemcy). Etymologia ta, oparta na bezpodstawnym twierdzeniu o niemieckim wpływie prawno-osadniczym na Rusi Czerwonej przed jej powrotem do Polski za panowania Kazimierza Wielkiego, budziła już przed I wojną światową spore zastrzeżenia, które nasiliły się po II wojnie światowej z uwagi na jej wykorzystanie w polityce kolonizacyjnej III Rzeszy. W 1941 r. okupacyjne władze Generalnego Gubernatorstwa wprowadziły bowiem urzędową nazwę Reichshof, powołując się na prace ks. Michny i Kurta Lücka. Stanisław Rospond zwrócił uwagę, że forma Reichshoff lub podobna niepoparta jest zapisami, zaś sam model przekształcenia tej nazwy w formę Rzeszów nie jest spotykany w polszczyźnie (niemieckie reich- przyswajane było jako rych-). Przede wszystkim jednak wczesna niemiecka postać nazwy Rzeszów jest poświadczona w 1410 i 1438 jako Resche, co należy uznać za formę wtórną wobec średniowiecznych nazw polskiej (Rzeszów) i ruskiej (Rieszew lub Riesziw).
Od początków XX w. przeważa w nauce polskiej objaśnienie nazwy na gruncie rodzimym – od słowa rzesza (‘duża liczba osób’) albo jako formy dzierżawczej od niepotwierdzonej nazwy osobowej *Rzech lub *Rzesz (tak m.in. Franciszek Piekosiński, Aleksander Brückner). Władysław Makarski dokonawszy krytycznego przeglądu zaproponowanych etymologii opowiada się za zmodyfikowaną koncepcją Mieczysława Karasia, który w oparciu o dawną ruską nazwę Riaszew lub Riasziw (znaną z 1386) sugerował pierwotne brzmienie polskie *Rzęszów lub *Rząszów i kwestionował podstawę etymologiczną *Rzesz lub *Rzech. Makarski nie wyklucza istnienia nazwy osobowej *Rzesz lub *Rzech na gruncie językowym, Rieszew lub Riesziw (poświadczonego w 1404 i 1502), który z kolei w starszej źródłowo i językowo postaci Riaszew lub Riasziw mógłby przechować nazwę pierwotnej polskiej osady *Rzęszów sprzed podbojów książąt halickich, ta zaś daje się wywieść od typowego dla średniowiecznej polszczyzny zdrobnienia imion z członem Rzędzi- lub -rząd. Polsko-ruski rodowód nazwy znajduje potwierdzenie w jej łacińskim odpowiedniku (Resovia), używanym od czasów lokacji (dokument z 1354 mówi o „Oppidum Rzeszoviense”), w nazwisku rodowym przyjętym przez pierwszych właścicieli miasta (Rzeszowscy), a także w fakcie, że na przestrzeni 146 lat zaboru austriackiego, a więc niemieckojęzycznej administracji państwowej, dokumentacji i kartografii, zaborca nigdy nie stosował niemieckiego egzonimu Reichshof, lecz wyłącznie polską nazwę Rzeszów.
Ślad etymologii rodzimej przetrwał w miejscowej tradycji, która nadała miastu potoczne określenie Rzesza, oraz w nazwie jednej z najstarszych sąsiednich osad (Mrowla, dawniej Mrowie), na co w swoich etnologicznych badaniach wskazywał Franciszek Kotula (Tamten Rzeszów, 1983).
Nazwa Rzeszów ma następujące odpowiedniki obcojęzyczne: , , , i . Rosyjska i (rzadziej) ukraińska forma Жешув jest prostą transkrypcją, która rozpowszechniła się po 1945.
Polityka, administracja i sądownictwo
Miasto a region
Rzeszów jest stolicą województwa podkarpackiego, mieszczą się tu Podkarpacki Urząd Wojewódzki i Podkarpacki Urząd Marszałkowski. W Urzędzie Wojewódzkim swoją siedzibę mają władze powiatu rzeszowskiego, który nie obejmuje samego miasta. W Rzeszowie mają także siedzibę urzędy szczebla wojewódzkiego.
Miasto jest siedzibą rzymskokatolickiej diecezji rzeszowskiej.
Samorząd
Rzeszów jest miastem na prawach powiatu. Organem stanowiącym miasta jest Rada Miasta Rzeszowa, licząca obecnie 28 radnych (od stycznia 2021 uległa zwiększeniu o 1 radnego w związku z przyłączeniem miejscowości Pogwizdów Nowy do miasta).
Organem wykonawczym jest prezydent miasta, od 2002 wybierany w wyborach bezpośrednich co 4 lata. Siedzibą prezydenta miasta Rzeszowa i Rady Miasta jest rzeszowski ratusz.
Zarządcy miasta
Wieloletnim prezydentem miasta był Tadeusz Ferenc, pełniący urząd przez prawie pięć kadencji (od listopada 2002 do lutego 2021). 10 lutego 2021 złożył on rezygnację z urzędu ze względu na zły stan zdrowia. W czerwcu 2015 r. został uznany przez tygodnik „Newsweek” za najlepszego Prezydenta polskich miast, a także za „Człowieka roku 2015” przez Kapitułę Konkursową „Smart City Forum” w 2016 r. Doktor honoris causa Politechniki Rzeszowskiej (2017 r.). W wyborach z października 2018 wygrał w I turze z wynikiem blisko 64%, zdecydowanie pokonując kandydata z ramienia PiS na ten Urząd. Ważna informacja jest fakt iż nowo wybrana Rada Miejska, wprowadziła aż 12 radnych z Komitetu „Rozwój Rzeszowa Tadeusza Ferenca”. Stworzyła ona koalicję z PO, która w Radzie Miasta ma 4 przedstawicieli. PiS wprowadził do RM 9 radnych. Po włączeniu do Rzeszowa Miłocina i Matysówki Rada Miasta została uzupełniona przez 2 radne, które poszerzyły grono radnych komitetu „Rozwój Rzeszowa” Tadeusza Ferenca który od 2019 roku mając większość 14 radnych może rządzić w Radzie Miasta samodzielnie. Tadeusz Ferenc był pierwszym prezydentem Rzeszowa wybranym w wyborach powszechnych oraz 29. osobą stojącą na czele rzeszowskiego magistratu, licząc kolejno od czasów uzyskania przez Galicję autonomii w XIX w. (choć burmistrzowie, tzw. proconsulowie, istnieli też w Rzeszowie w okresie I Rzeczypospolitej, gdy miasto miało prywatnych właścicieli i własny samorząd – to jednak zbyt mało o rzeszowskich burmistrzach tego okresu wiadomo, a o nazwiskach można dowiedzieć się z ksiąg grodzkich, które nie przetrwały w komplecie). Zatem pierwszym burmistrzem „Wolnego Królewskiego Miasta Rzeszowa” (której to nazwy używano chętnie od 1846 po okres międzywojenny), z tytułem Naczelnika Miasta Rzeszowa, został wybrany w (1863) Jan Pogonowski herbu Ogończyk. Tytuł ten obowiązywał do 1893, kiedy Leon Schott uzyskał miano burmistrza. W okresie międzywojennym Rzeszowem władał do 1933 burmistrz, a od wydzielenia Rzeszowa jako powiatu miejskiego w ramach reformy samorządowej (1933) – prezydent (ostatnim burmistrzem i zarazem pierwszym prezydentem Rzeszowa był Roman Krogulski). Po II wojnie światowej na pierwszego prezydenta miasta powołano przedwojennego wiceprezydenta Franciszka Ślusarczyka. W latach 50., podobnie jak w całej Polsce władze lokalne rezygnowały z funkcji prezydentów miast a ich obowiązki przejęli przewodniczący Miejskich Rad Narodowych. Ostatecznie funkcję prezydentów miast powrócono tzw. małą reformą administracyjną z 1974.
Sądownictwo
W mieście siedziby mają wszystkie organy sądów powszechnych (sądy: Rejonowy, Okręgowy, Apelacyjny). Swoją siedzibę ma tam również Wojewódzki Sąd Administracyjny oraz Prokuratura Regionalna. W 1812 na Zamku w Rzeszowie rozpoczęły się prace adaptacyjne budynku, które miały na celu przystosowanie go do pełnienia funkcji Sądu Obwodowego i więzienia. Przez szereg lat Zamek pełnił funkcję siedziby sądów Rejonowego i Okręgowego. W czerwcu 2010 r. Sąd Rejonowy został przeniesiony do nowo wybudowanego budynku przy ul. gen. J. Kustronia 4.
Obecnie trwają zaawansowane rozmowy – poparte deklaracjami – a dotyczące przeniesienia siedziby Sądu Okręgowego z budynku Zamku Lubomirskich. W planach jest budowa nowej siedziby Sądu Okręgowego obok obecnego Sądu Rejonowego.
W czasach Galicji Rzeszów należał do apelacji krakowskiej, jednak w 1944 siedzibę sądu apelacyjnego przeniesiono czasowo z Krakowa do Rzeszowa. Doprowadziło to do konfliktu władz lokalnych o to, gdzie na stałe ma znaleźć się sąd apelacyjny znajduje odzwierciedlenie w nomenklaturze instytucji, kiedy to używano 2 pieczęci (Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, lub zamiennie Sąd Apelacyjny w Krakowie z tymczasową siedzibą w Rzeszowie). 3 marca 1945 „apelacja” powróciła ostatecznie do Krakowa, a 29 marca tego samego roku wydzielono obszar pod jurysdykcją nowo powstałego Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie (zlikwidowano go w 1946 i ponownie powołano w 1949). W 1950 wszystkie sądy apelacyjne zostały zlikwidowane. Wskutek reformy sądownictwa z 1990 w całej Polsce powstało 10 nowych Sądów Apelacyjnych, w tym w Rzeszowie. Wojewódzki sąd administracyjny w Rzeszowie powstał po przekształceniu ośrodka zamiejscowego Naczelnego Sądu Administracyjnego.
Polityka
Mieszkańcy Rzeszowa wybierają posłów na Sejm w okręgu wyborczym nr 23. senatora w okręgu wyborczym nr 56 (wraz z mieszkańcami powiatów: łańcuckiego, rzeszowskiego).
W wyborach do Parlamentu Europejskiego mieszkańcy wybierają 2 eurodeputowanych w okręgu wyborczym nr 9, które obejmuje całe województwo podkarpackie.
Podział administracyjny
W Rzeszowie wyznaczono jednostki pomocnicze gminy zwane osiedlami. Jednostkom nadano numery i nazwy:
Rozwój terytorialny
Ludność
Według najnowszych danych GUS z 30 grudnia 2022 r. Rzeszów zamieszkiwało 197 181 mieszkańców, co czyni go 15. miastem Polski pod względem liczby ludności i 20. miastem Polski pod względem zajmowanej powierzchni.
Wcześniej Narodowy Spis Powszechny 2021 (wg stanu na 31.03.2021) wykazał, że Rzeszów zamieszkiwało 196 374 mieszkańców.
Wykres liczby ludności Rzeszowa na przestrzeni ostatniego stulecia:
Największą dotąd liczbę ludności Rzeszów odnotował wg danych GUS w dniu 31 grudnia 2021 roku: 198 609 mieszkańców. Władze miejskie w 2022 szacowały (czego jednak nie potwierdzają badania GUS z 2023 ani dane MSWiA), że na terenie Rzeszowa wiosną roku 2022 mieszkało nawet ponad 300 tysięcy osób, łącznie z osobami będącymi uciekinierami wojennymi z Ukrainy. Grupę, szacowaną przed władze miasta na ok. 20 – 30 tys. mieszkańców stanowią osoby faktycznie zamieszkałe, lecz nie zameldowane na terenie Rzeszowa, które nie generują przypisanych do miejsca zamieszkania podatków, co wpływa negatywnie na finanse miasta. Dlatego władze Rzeszowa prowadzą od wielu lat (w formie loterii) kampanię mającą na celu zachęcenie nowych mieszkańców do rozliczania podatku dochodowego w miejscu faktycznego zamieszkania (podobną kampanię prowadzi Wrocław).
Społeczność
Poziom życia
Prowadzone są intensywne remonty i rewitalizacja wielu rejonów. Duża część ze środków na rozwój miasta ma swe źródło w funduszach strukturalnych Unii Europejskiej. Według danych UM w latach 2006–2015 największą część miejskich funduszy przeznaczonych zostało na inwestycje infrastruktury drogowej i komunikacyjnej. W latach 2006–2019 powiększono obszar miasta ponad dwukrotnie, rozbudowano i zmodernizowano międzynarodowy port lotniczy „Rzeszów-Jasionka” oraz wzmocniono pozycję ośrodka akademickiego.
Stopa bezrobocia wynosi 4,8% (31 sierpnia 2019)
Rzeszów, jako pierwsze miasto w Polsce, udostępnił mieszkańcom darmowy szerokopasmowy Internet (sieć ResMAN). Według rankingu „Przekroju” – „Gdzie się żyje najlepiej?” opublikowanego 18 czerwca 2009 Rzeszów zajął 2. miejsce, po Poznaniu.
Według Dziennika „Gazeta Prawna” z maja 2014 Rzeszów zajął 2. miejsce z kwotą dotacji 13 038 zł na jednego mieszkańca związanym z pozyskiwaniem i wydawaniem pieniędzy z Brukseli oraz zarządzaniem długiem. Ponadto w maju 2014 roku miasto Rzeszów zajęło II miejsce w rankingu Miast Atrakcyjnych dla Biznesu, w kategorii dużych miast (od 150 tys. do 300 tys. mieszkańców) zorganizowanym przez miesięcznik „Forbes”. W sierpniu 2014 roku dwutygodnik „Wspólnota” opublikował ranking bilansujący dokonania wójtów, burmistrzów i prezydentów miast w mijającej kadencji „Najszybciej rozwijające się gminy w latach 2010–2014”. Rzeszów zajął pierwsze miejsce wśród miast na prawach powiatu. W październiku 2014 r. Prezydent Miasta Rzeszowa – Tadeusz Ferenc został wybrany najlepszym prezydentem kadencji 2010 – 2014 dzięki ocenom czytelników Portalu Samorządowego, uzyskując 92,3% pozytywnych głosów w trzech kategoriach: sytuacja społeczno-gospodarcza i rynek pracy, inwestycje miejskie oraz zarządzanie urzędem i usługami dla mieszkańców.
W styczniu 2015 w analizie dokonanej przez „Puls Biznesu” Rzeszów zajął 1 miejsce pod względem inwestycji przeliczając na jednego mieszkańca (per capita). Zestawienie dotyczyło 12 miast tworzących Unię Metropolii Polskich. W lutym 2015 roku miasto Rzeszów otrzymało nagrodę główną w kategorii „Wschodząca Gwiazda Outsourcingu w Polsce”. Nagroda ta stanowi podsumowanie działań dot. wspierania biznesu, jego rozwoju w mieście. Zauważono również aktywność lokalnego dewelopera (przedsiębiorstwo „Developres Rzeszów”), dzięki któremu w tym roku miasto zyskało nowoczesny biurowiec klasy „A” „SkyRes Warszawska” a budowę kolejnego rozpoczęto w 2017 roku. Ponadto w maju 2015 roku Fundacja Schumana przedstawiła raport „miast uczących się”. Rzeszów w tym rankingu zdobył 2 miejsce. Pod uwagę wzięto m.in. infrastrukturę produkcyjną, kapitał ludzki, prowadzenie biznesu, coroczny przyrost liczby mieszkańców, jak również współpracę pomiędzy przedsiębiorstwami a mieszkańcami miasta. W raporcie wzięto pod uwagę fakt że Rzeszów konsekwentnie od lat wiąże swoją przyszłość z nowoczesnymi technologiami (lotnictwo, branża IT).
W tym samym rankingu spośród wszystkich metropolii Polski – Rzeszów zajął 1 miejsce. W 2015 roku Rzeszów zajął 1. miejsce w rankingu miast atrakcyjnych dla biznesu (w kategorii miast od 150 do 300 tys. mieszkańców). Ranking opracował miesięcznik „Forbes”.
Kapitał jakości życia – w zestawieniu 12 polskich metropolii – został zakwalifikowany dość wysoko. W badania przeprowadzonych w roku 2016 PwC oceniło Rzeszów jako miasto w bardzo dobrej kondycji z dużymi perspektywami na przyszłość.
Gospodarka
Rzeszów jest regionalnym centrum przemysłu lotniczego, AGD, maszynowego oraz farmaceutycznego. Siedzibę mają tu także liczne przedsiębiorstwa z branży IT.
W 1971 r. utworzono przedsiębiorstwo państwowe Rzeszowskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa” w Rzeszowie, których organem założycielskim było Ministerstwo Przemysłu Chemicznego; w tym samym roku przedsiębiorstwo przejęło majątek Farmaceutycznej Spółdzielni Pracy „Syntofarma” w Rzeszowie i stało się jednym z największych producentów leków w kraju. W 1997 przedsiębiorstwo zostało sprzedane amerykańskiemu koncernowi ICN Pharmaceuticals Inc. z siedzibą w Costa Mesa (od 2018 Bausch Health z siedzibą w Laval w Kanadzie). W Rzeszowie działają jeszcze dwie fabryki leków: koncernu Sanofi-Aventis oraz polskiej firmy Chema-Elektromet.
W Rzeszowie przez kilkadziesiąt lat swoją siedzibę miał Zelmer SA – obecnie zlikwidowany. Majątek tej rzeszowskiej fabryki w wyniku sprzedaży przez Ministerstwo Skarbu Państwa przejęła niemiecka firma BSH/Bosch – europejski producent sprzętu AGD. Marka Zelmer została w roku 2019 wycofana z rynku, a prawo do używania nazwy „Zelmer” jako znaku firmowego zostało w 2020 r. sprzedane przez spółkę BSH Polska niezwiązanemu z Rzeszowem podmiotowi trzeciemu, planującemu rozpoczęcie pod tą marką produkcji sprzętu AGD.
W 1938 roku w ramach COP uruchomiono w Rzeszowie Państwowe Zakłady Lotnicze (po wojnie WSK PZL Rzeszów). Zakłady te w 1994 r. zostały przekształcone w spółkę skarbu państwa, a w 2001 85% udziałów zostało sprzedane amerykańskiej spółce United Technologies. W 2015 r. zakład zmienił nazwę na Pratt & Whitney Rzeszów. Rzeszów jest głównym ośrodkiem stowarzyszenia przedsiębiorców Dolina Lotnicza (Aviation Valley). W skład stowarzyszenia wchodzą przedsiębiorstwa z całego kraju.
Utworzony został Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny. Podstawą tego przedsięwzięcia jest przemysł lotniczy i farmaceutyczny. Nowe pomysły i rozwiązania powiązane z parkiem technologicznym powstawać mają w preinkubatorze akademickim Politechniki Rzeszowskiej. W PPNT powstały i funkcjonują zakłady m.in. MTU Aero Engines, Borg Warner, Ultratech (przemysł lotniczy). Swą fabrykę ma tu także Alima Gerber SA – producent pożywienia i soków dla niemowląt i dzieci.
Podkarpaccy przedsiębiorcy działający w sektorze informatycznym powołali Stowarzyszenie Informatyka Podkarpacka. Po połączeniu przedsiębiorstw „Asseco” i Softbank Rzeszów jest głównym centrum programistycznym Asseco Poland. W mieście działają firmy z sektora IT, jak BMM czy też G2A.COM, która w 2016 otrzymała trzy nagrody przyznane przez American Business Awards. W Rzeszowie ponadto swoją siedzibę ma Centrum Usług dla Biznesu Deloitte (biurowiec „SkyRes Warszawska”), świadcząca usługi audytu, finansów, IT dla Europy Środkowej czy też przedsiębiorstwo doradcze PwC.
PGE Obrót SA zdobył 1. miejsce spośród największych przedsiębiorstw z Podkarpacia, uzyskując w 2014 ponad 12,9 mld zł przychodów ze sprzedaży. Siedzibą „PGE Obrót SA” jest Rzeszów. Spółka ma oddziały w Białymstoku, Lublinie, Łodzi, Rzeszowie, Skarżysku–Kamiennej, Warszawie i Zamościu.
Specjalne strefy ekonomiczne
Na terenie miasta funkcjonują trzy specjalne strefy ekonomiczne:
SSE Rzeszów-Dworzysko (na jej terenie zainwestowało kilkanaście przedsiębiorstw). Składa się ona z przeważającej części miasta, jak i powiatu rzeszowskiego
SSE w rejonie ul. Ciepłowniczej
SSE na terenie dawnej „WSK PZL Rzeszów” produkowane są przez przedsiębiorstwo Hamilton Sundstrand Poland podzespoły używane w samolotach oraz silniki lotnicze.
Na północ od miasta istnieją ponadto bardzo dobrze rozwinięte trzy SSE (wszystkie w niedalekiej odległości od miasta i lotniska):
SSE S1 Jasionka
SSE S1-3 Tajęcina
SSE S2 Rogoźnica
Strefy te działają (w ramach stworzonego przez Rzeszowską Agencję Rozwoju Regionalnego) Parku Naukowo-Technologicznego „Aeropolis” (Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny – Rzeszów ul. Szopena 51).
Handel
W mieście funkcjonują galerie handlowe, centra handlowe, hipermarkety oraz znaczna liczba supermarketów. Najważniejsze z nich to:
Galeria Rzeszów, ul. Piłsudskiego 44
Galeria (Centrum Kulturalno-Handlowe) Millenium Hall, Al. Kopisto 1
Outlet Graffica Rzeszów, plac Pułkownika Leopolda Lisa-Kuli 19
Galeria Nowy Świat, ul. Krakowska 20
C.H. Rzeszów-Plaza, Al. Rejtana 65
Stara Szwalnia (dawniej C.H. Rotunda), Al. Okulickiego 10
C.H. Europa II, Piłsudskiego 34
Castorama, al. Powstańców Warszawy 13
Makro Cash&Carry, Al. Armii Krajowej 92
Media Markt, al. Rejtana 36
E.Leclerc, Rejtana 69
Bi1, Al. Witosa 21
OBI, ul. Podkarpacka 4
Agata Meble, Al. Powstańców Warszawy 32
Auchan, Krasne /k. Rzeszowa
Leroy Merlin Krasne /k. Rzeszowa
Leroy Merlin Rzeszów Al. Witosa 19
Kaufland, ul. Okulickiego 14a
Kaufland, al. Rejtana 67
Rzeszów należy do miast o najwyższym wskaźniku nasycenia powierzchni handlowej na 1000 mieszkańców. W latach 2011–2014 w Rzeszowie odnotowano wzrost wskaźnika łącznej powierzchni w centach handlowych o ponad 60%. Ma to związek z nastawieniem na partnerów biznesowych oraz kupujących głównie zza wschodniej granicy. Sporą grupę docelową stanowią mieszkańcy i przedsiębiorcy z mniejszych miast województwa zaopatrujący się w Rzeszowie. Ważną rolę odgrywa także spora liczba studentów.
Hotele
W mieście funkcjonuje dużo hoteli. Niektóre z nich to:
Hilton Garden Inn Rzeszów
Bristol Tradition and Luxury (*****)
Holiday Inn Express (Jasionka przy lotnisku)
Ambasadorski
Metropolitan
Apart Hotel 12
Rzeszów
Prezydencki
Grand
B&B Hotel Rzeszów Centrum
Forum
Zimowit
Iskra
Blue Diamond
Mieszkania
Nowe mieszkania oddane do użytku w Rzeszowie w poszczególnych latach:
2002 – 505
2003 – 866
2004 – 645
2005 – 456
2006 – 1011
2007 – 793
2008 – 918
2009 – 1546
2010 – 937
2011 – 1565
2012 – 1576
2013 – 1346
2014 – 1649
2015 – 2392
2016 – 2958
2017 – 2599
2018 – 3291
2019 – 3659
2020 – 3825
Transport
Transport drogowy
Przez Rzeszów przechodzą następujące trasy:
Autostrada A4 (E40): granica państwa – Jędrzychowice – Wrocław – Katowice – Kraków – Rzeszów – Korczowa – granica państwa
/ Droga ekspresowa S19/Droga krajowa nr 19 (częściowo ): granica państwa – Kuźnica – Białystok – Lublin – Rzeszów – Barwinek – granica państwa
Droga krajowa nr 94: Zgorzelec – Legnica – Wrocław – Opole – Bytom – Kraków – Tarnów – Rzeszów – Korczowa
Droga krajowa nr 97: Terliczka – Rzeszów
Droga wojewódzka nr 878: Strzeszkowice Duże – Kraśnik – Janów Lubelski – Nisko – Rzeszów – Dylągówka
Droga wojewódzka nr 882: Rzeszów
Droga wojewódzka nr 883: Rudna Mała – Rzeszów
Efektem postępującej od kilku lat modernizacji dróg w regionie podkarpackim jest m.in. otwarcie odcinka autostrady A4 (Drezno – Kijów) oraz fragmentu drogi ekspresowej S19 (Białystok – Barwinek).
W kwietniu 2013 r. udostępniono do ruchu łącznik drogi miejskiej z autostradą i drogą ekspresową S19 – razem stanowiącej część autostradowej obwodnicy Rzeszowa (do węzła Rzeszów – Wschód).
W tym samym miesiącu podpisano umowę z wykonawcą kolejnego odcinka drogi ekspresowej S-19 (od wykonanego węzła Świlcza do planowanego węzła Rzeszów Południe – oddając plac budowy wykonawcy w lipcu 2015). Budowę w/w odcinka oraz łącznika miejskiego zakończono w grudniu 2017 roku. Tym samym Rzeszów zyskał zachodnią obwodnicę miasta, odciążającą w znacznym stopniu ruch samochodowy w mieście.
Według zapisów zatwierdzonego przez rząd kontraktu wojewódzkiego droga ekspresowa S-19 zostanie przedłużona do węzła Babica i dalej do Barwinka. Już obecnie dzięki wybudowanemu łącznikowi z ul. Podkarpackiej do węzła S-19 „Rzeszów-Południe” i dalej w kierunku węzła autostradowego „Rzeszów-Zachód” można ominąć miasto jadąc od strony południowej. S-19 budowana jest również w kierunku północnym (od węzła A-4 „Rzeszów-Wschód” w stronę Lublina). Wybudowany węzeł S-19 „Jasionka” pozwala szybko dotrzeć do portu lotniczego.
Wybudowana autostrada A-4 na terenie Polski biegnie nieprzerwanie od granicy ukraińskiej do granicy z Niemcami. 10 lipca 2016 roku oddano do użytkowania ostatni brakujący jej odcinek od węzła Rzeszów-Wschód do Jarosławia.
Ponadto w ramach kontraktu wojewódzkiego zatwierdzono m.in. budowę południowej obwodnicy Rzeszowa, której wykonanie wstrzymano. Obecnie trwają zaawansowane prace nad zmodyfikowanym projektem tej inwestycji, biorącym pod uwagę to, że będzie ona przebiegać przez obszary objęte ochroną w ramach programu „Natura 2000” (m.in. most na rzece Wisłok).
Również w samym mieście prowadzone były remonty głównych arterii miejskich i dróg wylotowych m.in. ul. Podkarpackiej, ul. Rejtana oraz ul. Lubelskiej. W październiku 2014 roku otwarta została przebudowana Aleja Wyzwolenia. Inwestycja ta jest częścią większego projektu budowy systemu integrującego transport publiczny miasta Rzeszowa, którego koszt wyniósł ok. 415 mln złotych.
W roku 2015 dokonano poszerzenia do 4 pasów ruchu część Al. Sikorskiego. We wrześniu 2016 rozpoczęto III etap inwestycji rozbudowy w/w Alei do granicy miasta, której budowę zakończono w grudniu 2017.
W 2017 rozpoczęto modernizację ul. Podkarpackiej do 4 pasów ruchu – do granicy miasta. Równocześnie rozpoczęto budowę II części obwodnicy północnej od ulicy Lubelskiej do ulicy Warszawskiej, która docelowo ma połączyć się z ul. Krakowską. Obie inwestycje zakończono w 2019 roku. Celem inwestycji było odciążenie ścisłego centrum od ruchu samochodowego oraz otwarcie nowych terenów pod inwestycje.
I etap inwestycji (z mostem T. Mazowieckiego) został oddany w 2015 roku. W roku 2017 rozpoczęto jej II etap, który zakończono w maju 2019 roku. III etap (połączenie ul. Warszawskiej z Krakowską) jest obecnie w planach.
Od początku 2016 – po 12 latach przerwy – w centrum miasta zaczęła działać ponownie strefa płatnego parkowania. Ma ona na celu odciążenie centrum od ruchu samochodowego, propagując jednocześnie ideę poruszania się środkami komunikacji miejskiej. Równocześnie zamontowano parkomaty dla obsługi samochodów planujących postój w strefie.
Miasto na ten cel miasto zakupiło nowoczesne autobusy, biletomaty, wprowadzono „Rzeszowską Kartę Miejską” oraz system ich obsługi w autobusach. Zamontowano równocześnie tablice świetlne oraz nowe wiaty przystankowe. Na wybranych drogach wyznaczono „bus-pasy”.
W celu ochrony dróg miejskich zamontowano na drogach wlotowych do miasta wagi wraz z wyświetlaczami elektronicznymi dla samochodów, przekraczających dopuszczalny ciężar. System wag połączony jest z Centrum Sterowania Ruchem, rejestrującym pojazdy. W przypadku przekroczenia dopuszczalnego ciężaru powiadamiana zostaje Inspekcja Transportu Drogowego.
Mosty
Most Lwowski
Most Karpacki (zapora)
Most Narutowicza
Most św. Józefa
Most Załęski
Most Zamkowy
Most kolejowy
Most im. Tadeusza Mazowieckiego
Budowa mostu im. T. Mazowieckiego wraz z połączeniem ulic Lubelskiej i Rzecha stanowi pierwszy z trzech etapów budowy północnej obwodnicy miasta, która przebiega od trasy wlotowej na łącznik autostradowy „Rzeszów-Wschód” (ronda im. J. Kuronia) do ulicy Krakowskiej. Koszt budowy mostu wraz z infrastrukturą drogową to 184 mln złotych z czego większość to dofinansowanie unijne.
Pylon mostu liczący 108,5 metra jest drugim co do wysokości w Polsce, o długości 480 metrów.
W opublikowanym rankingu dziennika „Puls Biznesu” inwestycja ta uplasowała się na 2. miejscu spośród najbardziej spektakularnych i najciekawszych inwestycji samorządowych 2015 r. w Polsce
Mieszkańcy miasta wystąpili z inicjatywą oddolną do władz dot. zmiany nazwy mostu z „im. T. Mazowieckiego” na „Żołnierzy Wyklętych”. Jak do tej pory Rada Miasta nie przychyliła się do petycji mieszkańców.
Ze względu na spore problemy komunikacyjne miasta, przygotowany jest projekt nowego mostu wraz z kolejnym etapem budowy południowej obwodnicy Rzeszowa. Pierwszy projekt nie został zatwierdzony przez Wojewodę i protesty ekologów a obecny plan przebiegu przeprawy przez Wisłok wraz z budową II etapu obwodnicy południowej wymusza w tej części miasta bardzo duży ruch samochodowy i cały szereg problemów z tym związanych. I etap inwestycji, oddanej do użytku w grudniu 2017, przebiega od węzła drogi ekspresowej S-19 „Rzeszów-Południe” do ul. Podkarpackiej. Co ważne, są dość duże szanse na dotację w/w inwestycji z zewnętrznych źródeł finansowania.
Transport miejski
Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne obsługuje aktualnie 63 linie autobusowe, w tym 41 miejskich, 19 podmiejskich oraz 3 nocne (w tym 5 linii stanowiących połączenia z centrum miasta do podrzeszowskich stref ekonomicznych).
W 2015 roku uruchomiony został system integrujący transport publiczny miasta Rzeszowa i okolic.
Na cały system składa się: sterowanie sygnalizacją świetlną, mające na celu priorytetowanie pojazdów komunikacji zbiorowej, włącznie z systemem lokalizacji pojazdów „on-line”, system informacji (elektroniczne tablice na przystankach i na ulicach miasta), wprowadzenie biletu elektronicznego oraz stacjonarnych biletomatów. W ramach systemu przebudowano układ komunikacyjny infrastruktury drogowej (włącznie z wytyczeniem bus-pasów, wag dla samochodów na drogach wylotowych z miasta). Zakupiono również 80 nowych autobusów, spełniających normę emisji spalin EEV. Wszystkie autobusy współpracują z systemem e-Info, jak również e-Bilet.
Inwestycja ta jest częścią większego projektu budowy systemu integrującego transport publiczny miasta Rzeszowa, którego koszt wynosi 415 mln złotych.
W 2018 roku dzięki wsparciu środków unijnych miasto zakupiło 50 nowoczesnych autobusów.
W 2019 roku miał miejsce kolejny duży zakup, tym razem było to 60 pojazdów zasilanych gazem ziemnym (CNG).
Komunikacja podmiejska
Komunikację podmiejską obsługuje od kilku lat także drugi duży przewoźnik – Międzygminna Komunikacja Samochodowa (MKS) utworzona przez związek kilku podmiejskich gmin podrzeszowskich. MKS obsługuje 63 linie podmiejskie o numerach od 108 do 402. Przewozy na tych trasach obsługiwane są głównie autobusami marki Iveco, oraz Autosan. Niektóre kursy są również realizowane przez autobusy należące do PKS Rzeszów, najczęściej MAN oraz Solbus, w większości w wersji miejskiej.
Międzymiastowa komunikacja autobusowa
Rzeszów jest głównym węzłem komunikacji autobusowej w południowo-wschodniej Polsce. Ruch pasażerów obsługują 2 miejskie dworce autobusowe: Dworzec Główny PKS dla komunikacji dalekobieżnej i międzymiastowej – w centrum (przy ul. Grottgera, obok dworca PKP) oraz będący w zarządzie miasta Dworzec Komunikacji Lokalnej (popularnie zwany Podmiejskim) przy ul. Kasprowicza, pod wiaduktem Śląskim, z którego korzystają PKS i Veolia Environnement realizujący przewozy na trasach podmiejskich. Dworzec ten został gruntownie przebudowany, otworzony we wrześniu 2018, a od października w pełni udostępniony pasażerom.
Dłuższe trasy realizuje również przedsiębiorstwo transportowe „FlixBus”, które z dużą częstotliwością oferuje komfortowe przejazdy z Rzeszowa do Gdańska, Wrocławia, Warszawy oraz Berlina.
Ponadto kursy organizuje „LunaTrans” (Rzeszów – Warszawa – Rzeszów) oraz „Neobus” (Warszawa, Wrocław i Łódź).
Uzupełnieniem oferty są liczne połączenia przewoźników prywatnych (m.in. „Marcel” – oferujący popularna trasę: Rzeszów – Kraków – Rzeszów oraz wiele innych). Mają oni swoje stanowiska odjazdów przy Centrum Handlowym „Europa II”, a także obok parkingu przy bazylice Bernardyńskiej (w rejonie parkingu pod Ogrodami Bernardyńskimi).
W planach związanych z modernizacją rzeszowskiego węzła PKP przewidywany jest kompleks dworcowy pod nazwą „Rzeszowskie Centrum Komunikacyjne”, który w założeniu ma umożliwić pasażerom dworców głównych PKP i PKS oraz innych przewoźników korzystanie z jednego dużego budynku z pełną infrastrukturą dworcowo-komunikacyjną i towarzyszącą jej częścią komercyjną przeznaczoną dla podróżnych. Czas rozpoczęcia realizacji zadania planuje się na lata 2018–2020.
Transport kolejowy
W połowie XIX wieku powstał dworzec na trasie Wiedeń – Kraków – Lwów. W drugiej połowie lat 50. XIX w. wybudowano linię kolejową Kraków – Rzeszów – Przemyśl, uruchomioną 4 listopada 1860 (2-torowa linia o długości 244,3 km; zelektryfikowana w latach 1959–1963). Trzydzieści lat później, 12 października 1890, otwarto linię kolejową do Jasła przez Strzyżów (1-torowa linia o długości 70,2 km; niezelektryfikowana). W I połowie lat 60. XX w. budowano linię kolejową do Tarnobrzega przez Kolbuszową. Pierwszy 29,4 km 1-torowy niezelektryfikowany odcinek Rzeszów-Kolbuszowa oddano do użytku 22 lipca 1964 (w okresie: kwiecień 2000 – luty 2007 zawieszono na niej przewozy pasażerskie).
Stacja Rzeszów Główny jest węzłem kolejowym kategorii „B” (odprawa podróżnych w przedziale 1–2 mln pasażerów rocznie). Dworzec posiada bezpośrednie połączenia m.in. z Krakowem, Warszawą, Wrocławiem, Poznaniem, Szczecinem, Bydgoszczą, Lublinem, Zamościem, Gdańskiem, Zagórzem oraz ukraińskim Lwowem.
Od grudnia 2015 PKP Intercity uruchomiło z Rzeszowa Gł. kurs EIP obsługiwany składem Pendolino do stacji Gdynia Gł. (trasa: Rzeszów Gł. – Kraków Gł. – Warszawa Centr. – Gdynia Gł.) i z powrotem do stacji Rzeszów Gł. Ponadto została zwiększona liczba kursujących pociągów IC i TLK (m.in. do Warszawy, Krakowa, Szczecina).
Z dworca Rzeszów Główny realizowane są połączenia w czterech kierunkach:
północnym (Tarnobrzeg – Stalowa Wola – Lublin – Warszawa)
południowym (Jasło – Krosno – Zagórz)
zachodnim (Dębica – Kraków – Katowice – Wrocław – Szczecin)
wschodnim (Jarosław – Przemyśl – Lwów).
W Rzeszowie znajdują się dwie stacje kolejowe:
Rzeszów Główny
Rzeszów Staroniwa
oraz 5 przystanków osobowych:
Rzeszów Miłocin
Rzeszów Osiedle
Rzeszów Załęże
Rzeszów Zwięczyca
Rzeszów Zachodni (otwarty w czerwcu 2019 roku)
Na odcinku międzynarodowej magistrali kolejowej E-30 Kraków – Rzeszów efektem przeprowadzonych prac remontowych jest podwyższenie docelowej prędkości pociągów pasażerskich do szybkości 160 km/h oraz poprawa bezpieczeństwa na tym odcinku. Jednocześnie od Rzeszowa do Przemyśla trwa nadal rewitalizacja w/w linii do prędkości 120 km/h. Modernizacja jest również prowadzona na linii kolejowej Rzeszów – Jasło. Docelowo Rzeszów będzie mieć szybkie połączenia z miastami ościennymi, zwłaszcza z Krakowem. Wśród projektów zawartych w zaakceptowanym przez rząd kontrakcie wojewódzkim jest uruchomienie Aglomeracyjnej Kolei Podmiejskiej wraz z budową linii kolejowej do lotniska w Jasionce, jak również elektryfikacja linii kolejowej Rzeszów-Ocice (kierunek Tarnobrzeg – Lublin). 1 stycznia 2021 uruchomiono Podkarpacką Kolej Aglomeracyjną, jako pierwsza część w/w projektu.
Remont stacji PKP Rzeszów Główny i całego otoczenia stacji został rozpoczęty w sierpniu 2018 roku od przebudowy wiaduktów nad Al. Wyzwolenia i budową nowego przystanku osobowego „Rzeszów Zachodni”. Został on otwarty dla podróżnych 9 czerwca 2019 roku na linii Rzeszów-Tarnobrzeg (peron jednokrawędziowy), a na linii Kraków Gł.- Rzeszów Gł. został udostępniony podróżnym pod koniec 2019 roku (peron wyspowy). Ostatnim etapem była budowa nowego, szerokiego wiaduktu nad ul. Batorego. Cała inwestycja związana z remontem stacji Rzeszów Główny i Rzeszów Zachodni wraz z całym otoczeniem wyniosła 205 milionów złotych netto. Dzięki tym pracom Rzeszów zyskał nowoczesną stację główną, która odprawia największą liczbę pasażerów w całym województwie podkarpackim. Prace remontowe przy stacji PKP Rzeszów Główny zostały zakończone w grudniu 2020 roku. Wcześniej, w sierpniu 2020 roku, oddano do użytkowania zmodernizowane perony i przejście podziemne Remont stacji przeprowadzony był w ramach projektu „Rzeszowskie Centrum Komunikacyjne”, które ma połączyć funkcje PKP i PKS w jeden węzeł.
W ramach budowy Rzeszowskiego Centrum Komunikacyjnego będzie przebudowany plac dworcowy wraz z przyległymi ulicami, jak również sam budynek dworca kolejowego Rzeszów Główny. 7 lutego 2021 roku podpisano umowę z wykonawcą inwestycji, współfinansowanej ze środków UE. Rzeszowskie Centrum Komunikacyjne oraz gruntowna przebudowa dworca głównego PKP ma się zakończyć w I połowie 2023 roku.
W kwietniu 2022 roku przebudowa placu dworcowego i samego budynku dworca „Rzeszów Główny” już się rozpoczęła.
Rzeszów znalazł się na trasie przebiegu planowanej „szóstej szprychy” z Centralnego Portu Komunikacyjnego w kierunku Podkarpacia. Inwestycja wiązałaby się również z budową nowej linii kolejowej biegnącej z Radomia, przez Iłżę do Kunowa.
Transport lotniczy
W odległości około 6 km od Rzeszowa znajduje się międzynarodowy pasażerski port lotniczy Rzeszów-Jasionka.
Historia rzeszowskiego lotniska sięga lat okupacji, gdy w roku 1940 hitlerowcy wybudowali dla celów wojennych pas startowy długości 1200 m. Po wojnie, pod koniec lat czterdziestych, odbudowane po zniszczeniach wojennych lotnisko – decyzją ówczesnych władz zostało udostępnione dla potrzeb komunikacji lotniczej. W kolejnych latach zostało ono przejęte od PLL „LOT” przez Zarząd Ruchu Lotniczego i Lotnisk Komunikacyjnych. Po niezbędnych modernizacjach nastąpił wzrost jego znaczenia, obsługującego w latach 70. połączenia krajowe do Warszawy, Poznania, Gdańska, Wrocławia, Szczecina oraz do Koszalina (Zegrze Pomorskie) i Słupska (Redzikowo), dzięki czemu lotnisko obsługiwało w tym okresie ponad 100 tysięcy pasażerów rocznie. Przełomem był rok 1974, kiedy otrzymało status lotniska międzynarodowego oraz zapasowego dla portu lotniczego „Warszawa-Okęcie”.
Z początkiem lat 90. ubiegłego stulecia koniunktura rzeszowskiego lotniska uległa znacznemu pogorszeniu, by pod koniec tej dekady ponownie wznowić połączenia pasażerskie oraz cargo. Od tego czasu sukcesywnie oddawano kolejne inwestycje. Przełomem w rozwoju lotniska było oddanie do użytku w maju 2012 roku nowego terminala pasażerskiego.
Obecnie z Rzeszowa dolecieć można do: Nowego Jorku, Dublina, Londynu (Luton oraz Stansted), Bristolu, Manchesteru, East Midlands, Monachium, Tel Awiwu, Burgas, Grecji – Korfu oraz Aten (sezonowo), Glasgow oraz kilka razy dziennie do Warszawy (Okęcie).
W latach 2007–2010 realizowane były bezpośrednie rejsowe loty międzykontynentalne do dwóch lotnisk Nowego Jorku. Od kwietnia 2018 loty do Nowego Jorku zostają po latach wznowione (na lotnisko Newark).
W marcu 2015 został uruchomiony jako drugi w Polsce (po lotnisku Warszawa-Okęcie) punkt odpraw fitosanitarnych, dzięki któremu można odprawiać rośliny oraz produkty roślinne. W roku 2018 port lotniczy odprawił ponad 770 tysięcy pasażerów i od wielu lat notuje trend wzrostowy. Rok 2018 pod względem odprawy pasażerów był rekordowy w historii lotniska. Lotnisko posiada pas startowy o długości 3200 m – drugi co do długości w Polsce po Okęciu.
Obok portu lotniczego znajduje się lotnisko szkolne Ośrodka Kształcenia Lotniczego Politechniki Rzeszowskiej z pasem asfaltowo-betonowym o długości 900 m, na którym swoje loty odbywają piloci z Aeroklubu Rzeszowskiego, prywatnego Ośrodka Lotniczego oraz studenci Ośrodka Kształcenia Lotniczego Politechniki Rzeszowskiej (jedna z trzech krajowych cywilnych szkół pilotów).
Stałe połączenie pomiędzy portem lotniczym i centrum miasta realizuje „MPK Rzeszów” – linia „L”, obsługująca pasażerów z wszystkich rejsowych połączeń. Dodatkowo „TAXI Idea Cars” oraz inni przewoźnicy oferują połączenia z miastem.
W celu usprawnienia i dogodnego dojazdu na lotnisko wybudowana została tzw. „droga lotniskowa” (DW869), biegnąca od okolic węzła autostradowego A4 „Rzeszów-Północ” do węzła drogi ekspresowej S19 w Jasionce. Trasa ta przebiega bezpośrednio przy porcie lotniczym.
Ponadto w 2010 unowocześniono sanitarne lądowisko przy Szpitalu Wojewódzkim nr 2 przy. ul. Lwowskiej 60.
Bezpieczeństwo publiczne
W Rzeszowie znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999.
Miasto w 2007 odnotowało przedostatnie miejsce pod względem poziomu przestępczości spośród wszystkich stolic polskich województw.
W ostatnim opublikowanym przez „Home Broker” rankingu bezpieczeństwa polskich miast wojewódzkich Rzeszów zajmuje 3. miejsce
Szpitale
Na terenie miasta Rzeszowa zarejestrowane są 132 zakłady opieki zdrowotnej. Realizują one usługi medyczne na rzecz mieszkańców miasta i regionu w 182 placówkach ochrony zdrowia, takich jak: szpitale, przychodnie, stacje pogotowia ratunkowego. Podmioty te dzielą się na komórki organizacyjne placówek ochrony zdrowia, czyli poradnie, oddziały szpitalne, pracownie, których łącznie w mieście jest 1459.
Szpitale publiczne
Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 1 im. Fryderyka Chopina w Rzeszowie (14 klinik i 1 oddział kliniczny)
Podkarpackie Centrum Onkologii (3 kliniki i 1 oddział kliniczny)
Kliniczny Szpital Wojewódzki nr 2 im. św. Jadwigi Królowej w Rzeszowie (19 klinik i Szpitalny Oddział Ratunkowy)
Kliniczny Regionalny Ośrodek Rehabilitacyjno-Edukacyjny dla Dzieci i Młodzieży im. Św. Jana Pawła II (7 oddziałów)
Podkarpackie Centrum Chorób Płuc w Rzeszowie (4 kliniki i 1 oddział)
Szpital Miejski im. Jana Pawła II w Rzeszowie (8 oddziałów, w tym 4 oddziały kliniczne)
Szpital MSW w Rzeszowie (6 oddziałów)
Szpitale niepubliczne
Szpital Specjalistyczny PRO-FAMILIA w Rzeszowie (11 oddziałów)
Szpital Specjalistyczny ORTOVITA (Chirurgia Jednego Dnia)
Szpital NZOZ „Asklepios” (11 oddziałów)
Rzeszowskie Centrum Chirurgii Naczyniowej i Endowaskularnej (1 oddział)
Wojsko
Na terenie miasta funkcjonują następujące jednostki wojskowe:
21 Brygada Strzelców Podhalańskich im. gen. bryg. Mieczysława Boruty-Spiechowicza;
3 Podkarpacka Brygada Obrony Terytorialnej im. płk. Łukasza Cieplińskiego
Wojewódzki Sztab Wojskowy.
Oświata
Uczelnie
W mieście kształci się według GUS blisko 46 tys. studentów (stan na 31 grudnia 2020) co daje 232 studentów na 1000 mieszkańców (największa wartość w Polsce).
Według informacji Urzędu Miasta Rzeszowa (dane z lat 2012 i 2013) w mieście kształciło się blisko 53 tys. studentów. Działają tam zarówno uczelnie państwowe, jak i niepubliczne.
Uniwersytet Rzeszowski (z 4 kolegiami: Nauk Humanistycznych, Nauk Medycznych, Nauk Przyrodniczych i Nauk Społecznych)
Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza (największa uczelnia techniczna południowo-wschodniej Polski, z jedynym w kraju ośrodkiem kształcenia pilotów lotnictwa cywilnego); w maju 2016 r. uzyskała status uniwersytetu technicznego
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
Wyższe Seminarium Duchowne w Rzeszowie
Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna z siedzibą w Rzeszowie
WSPiA Rzeszowska Szkoła Wyższa (powstała na bazie dotychczasowej „Wyższej Szkoły Prawa i Administracji Rzeszów-Przemyśl”); od 2011 r. posiada uprawnienia do nadawania stopnia naukowego doktora nauk prawnych a tym samym status uczelni akademickiej (jako pierwsza uczelnia niepubliczna w województwie podkarpackim).
Collegium Humanum – Szkoła Główna Menedżerska z siedzibą w Warszawie – filia w Rzeszowie
Uczelnia Nauk Społecznych w Łodzi – Filia w Rzeszowie
Przy Uniwersytecie Rzeszowskim w roku akademickim 2015/16 uruchomiony został kierunek lekarski, będący uwieńczeniem wieloletnich starań środowiska akademickiego Rzeszowa oraz wielu instytucji w tym kierunku.
Instytuty naukowo-badawcze
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy, Terenowa Stacja Doświadczalna w Rzeszowie
Polska Agencja Kosmiczna Oddział w Rzeszowie
Kultura i rozrywka
Rzeszów posiada modernistyczny gmach filharmonii w użytku od stycznia 1974 z dwiema salami: kameralną na 185 osób i główną na 666 osób. Filharmonia Podkarpacka im. Artura Malawskiego w Rzeszowie organizuje także Festiwal Muzyczny w Łańcucie.
Miasto dysponuje jedną z największych w kraju hal sportowo-widowiskowych jaką jest Hala Podpromie. Oddano ją do użytku w 2002. Odbywają się tam liczne imprezy sportowe, kulturalne, religijne, koncerty i różnorodne coroczne targi. W 2010 zagrali w niej m.in. Deep Purple i Jean-Michel Jarre. Rzeszów jest miastem bogatym w wydarzenia o charakterze kulturalnym i rozrywkowym, odbywa się w nim wiele imprez i festiwali, a kilka spośród nich ma charakter międzynarodowy.
Europejski Stadion Kultury
Rzeszów jest gospodarzem Europejskiego Stadionu Kultury. Impreza ta początkowo zaplanowana jako wydarzenie współtowarzyszące przygotowaniom do Euro 2012, z czasem nabrała charakteru cyklicznego. Stanowi on formę współpracy Polski i Ukrainy w ramach programu Partnerstwa Wschodniego. Również krąg miast-współorganizatorów z czasem się powiększył. Od 2012 roku do grona gospodarzy dołączył Lublin, a w 2013 również Białystok.
Impreza odbyła się w latach:
2010 i 2011 w Rzeszowie;
w 2012 do Rzeszowa dołączył Lublin;
w 2013 do Rzeszowa i Lublina dołączył Białystok.
Od roku 2014 Europejski Stadion Kultury odbywa się cyklicznie, co roku – w Rzeszowie, Lublinie i Białymstoku tj. w trzech głównych miastach Polski Wschodniej.
Projekt Europejskiego Stadionu Kultury powstaje przy wsparciu Narodowego Centrum Kultury, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz samorządu lokalnego.
Cele programu Europejski Stadion Kultury:
budowanie wspólnego wizerunku Polski i Ukrainy poprzez kulturę;
stworzenie wspólnej przestrzeni kulturowej w kontekście Euro 2012 poprzez popularyzację wspólnego dziedzictwa kulturowego;
pozostawienie po 2012 stałych struktur polsko-ukraińskiej współpracy w formie projektów twardych i miękkich.
szeroka prezentacja kultury polskiej i ukraińskiej w zakresie muzyki, teatru i tańca w ich najbardziej nowatorskich przejawach;
współprodukcja projektów artystycznych zamawianych i przygotowywanych przez organizatorów;
uruchomienie wrażliwości społecznej – w tym sponsorów, działaczy, mediów publicznych i prywatnych w Polsce i na Ukrainie;
fundowanie i pozyskiwanie środków służących rozwojowi inicjatyw kulturalnych w Polsce i na Ukrainie
Festiwale
Carpathia Festival
Światowy Festiwal Polonijnych Zespołów Folklorystycznych w Rzeszowie
Multimedia Happy End Festiwal – Festiwal Filmów Optymistycznych
Multimedia Szajna Festiwal
RzeszOff Art Festival
Wielokulturowy Festiwal Galicja
Festiwal Muzyczny w Łańcucie organizowany przez Filharmonię Rzeszowską im. Artura Malawskiego
Rzeszowski Przegląd Teatrów Studenckich „Cooltoory!”
Koncert „Jednego Serca, jednego Ducha”
Festiwal Teatrów Amatorskich
Rzeszowskie Spotkania Teatralne
Wieczory Muzyki Organowej i Kameralnej w Katedrze Rzeszowskiej i Kościołach Rzeszowa
Międzynarodowe Biennale Sztuki Komputerowej
Międzynarodowe Biennale Plakatu Teatralnego
Festiwal Chórów Młodzieżowych
Festiwal Przestrzeni Miejskiej
NoBorder Festival
Rzeszów Air Show
Podkarpacka Jesień Jazzowa
Rockowyja
Breakout Days – festiwal bluesowo- rockowy, ku pamięci Tadeusza Nalepy i zespołu Breakout
„Źródła Pamięci. Szajna – Grotowski – Kantor”
Ogólnopolski Festiwal Zespołów Muzycznych – Rockowa Noc
Festiwal Piosenki Aktorskiej, Filmowej i Musicalowej „Piosenka w Meloniku”
Festiwal 7 Kultur Świata
Teatry
Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie
Teatr „Maska”
Teatr Przedmieście
Teatr Nowy
Teatr „bo tak”
Teatr Małych Form
Rzeszowski Teatr Tańca
RSIA Pełna Kultura
Filharmonia
Filharmonia Podkarpacka im. Artura Malawskiego w Rzeszowie
Kina
Multikino (9 sal)
CineSpace Kino 6D (Millenium Hall)
Centrum Filmowe Helios (Aleja Powstańców Warszawy, 4 sale)
Centrum Filmowe Helios (Galeria Rzeszów, 6 sal)
Kino Zorza
Kino WDK
Skwer Różanka – kino plenerowe
Kabarety
Kaczka Pchnięta Nożem
Na Chybił Trafił
Dwa Balony i Ten Trzeci
Muzea
Muzeum Okręgowe w Rzeszowie
Muzeum Etnograficzne im. Franciszka Kotuli
Muzeum Historii Miasta Rzeszowa
Muzeum Diecezjalne w Rzeszowie
Muzeum Łowiectwa w Rzeszowie
Muzeum Dobranocek w Rzeszowie
Muzeum Uniwersytetu Rzeszowskiego
Podziemna Trasa Turystyczna w Rzeszowie
Muzeum Techniki i Militariów
Muzeum Mleczarstwa
Muzeum Skarbów Matki Ziemi
Biblioteki
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna (główna i 20 filii)
Czytelnia Główna (ul. Sokoła)
Wypożyczalnia Główna (ul. Dąbrowskiego)
Wypożyczalnia Muzyczna (ul. Żeromskiego)
Oddział dla Dzieci i Młodzieży (ul. Słowackiego)
Biblioteka Uniwersytetu Rzeszowskiego (ul. Cegielniana), osobne dla:
Wydziału Prawa (ul. Dąbrowskiego)
Wydziału Ekonomii (ul. Ćwiklińskiej)
Instytutu Archeologii (ul. Hoffmanowej)
Instytutu Muzyki (ul. Dąbrowskiego)
Biblioteka Politechniki Rzeszowskiej (Al. Powstańców Warszawy)
Biblioteka Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania (ul. Sucharskiego)
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka (ul. Gałęzowskiego)
Oddział Głównej Biblioteki Lekarskiej (ul. Dąbrowskiego)
Biblioteka rzeszowskiego oddziału NID (ul. Hetmańska)
Architektura
Zachowana zabudowa śródmieścia Rzeszowa pochodzi w większości z XIX oraz przełomu XIX i XX wieku i nawiązuje przeważnie do klasycyzmu, można tam jednak odnaleźć także style takie jak secesja, neogotyk, modernizm czy art déco.
Najstarszą zachowaną budowlą Rzeszowa jest gotycki kościół farny pw. św. Wojciecha i Stanisława, z zachowanymi i odrestaurowanymi niedawno gotyckim prezbiterium i nawą główną, datowany na 1430 r., a przebudowany gruntownie w końcu XVII wieku w stylu barokowym z fundacji Lubomirskich. Dobudowano wówczas nawy boczne oraz wieżę dzwonnicy projektu Jana Chrzciciela Belottiego. Na początku XX w. istniał projekt przebudowy kościoła w stylu silnie nawiązującego do dojrzałego gotyku historyzmu.
Rozpoznawalnym zabytkiem Rzeszowa jest zamek, pochodzący z czasów Ligęzy i Lubomirskich. Będący w opłakanym stanie zamek sprzedał władzom austriackim pod koniec XVIII wieku ostatni z Lubomirskich, po czym przeniósł się do swoich rodzinnych posiadłości w Rozwadowie. Zamek był w tak fatalnym stanie, że podjęto decyzję o jego wyburzeniu i rekonstrukcji. Oprócz oryginalnych murów obronnych z bastionami, pochodzących z pierwszej połowy XVII wieku oraz zrekonstruowanej według pierwotnego projektu wieży zamkowej, pokrytej hełmem, bryła zamku powstała w 1906 r., jest więc dość swobodną rekonstrukcją byłej rezydencji magnackiej, podniesioną w stosunku do pierwowzoru o piętro i silnie usystematyzowaną w porównaniu z tą widoczną na planach Wiedemanna, a także dostosowaną do potrzeb nowego użytkownika: Sądu Okręgowego.
Jedyną pozostałością dawnej świetności założenia zamkowego jest będąca w fazie zupełnego zniszczenia kordegarda (dawna wieża bramna, wartownia), jedna z dwóch, strzegących w okresie świetności wjazdu na teren posiadłości zamkowej. Znajduje się ona pomiędzy ul. Zamkową i al. Pod Kasztanami, na terenie dawnych ogrodów i byłego parku zamkowego, które, wobec skrajnego zaniedbania w okresie ostatniego pana na zamku i późniejszym, przejął w II. poł. XIX w. magistrat rzeszowski i sprzedał w drodze licytacji bogatszym mieszczanom, przeznaczywszy wcześniej odpowiednimi zapisami urzędowymi pod zabudowę domami willowymi w stylu szwajcarskim, z których większość ma charakter zabytkowy.
Reprezentacyjnym historycznym deptakiem Rzeszowa jest ul. 3 Maja, zwana dawniej Pańską, łącząca Plac Farny z zamkiem Lubomirskich. Historycznie pierwsza („brukowana” jeszcze belami drewnianymi) utwardzona ulica miasta, pochodząca najprawdopodobniej z czasów budowy pierwszego zamku w Rzeszowie. Przy niej znajduje się wiele zabytkowych budowli, z których najstarszą jest kompleks budynków popijarskich z połowy XVII wieku, projektu Tylmana z Gameren oraz Jana Belottiego, wybudowany z fundacji Ostrogskich i Lubomirskich, z kościołem św. Krzyża oraz zabudowaniami jednej z najstarszych w Polsce szkół średnich – kolegium pijarów (I Liceum Ogólnokształcące) oraz budynków poklasztornych z dziedzińcem, w czasach zaborów będących siedzibą władz cyrkułu (województwa) rzeszowskiego, a należących do Muzeum Okręgowego w Rzeszowie. W salach Muzeum zachowały się malowidła ścienne ze scenami biblijnymi, m.in. w Wielkim Refektarzu.
Z budowli zabytkowych w Rzeszowie wymienić należy jeszcze wczesnobarokową bazylikę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (oo.bernardyni) z fundacji Mikołaja Spytka Ligęzy, której budowę ukończono ok. 1640, z renesansowym, alabastrowym ołtarzem głównym przedstawiającym zdjęcie z Krzyża i kaplicą patronki Rzeszowa, Matki Bożej Rzeszowskiej, z uchodzącą za cudowną gotycką statuą Maryi i Dzieciątka, pochodzącą ze szkoły Wita Stwosza.
Na osi widokowej zbiegu ul. 3 Maja i Zamkowej, znajduje się budynek Banku PKO BP SA (dawnej Komunalnej Kasy Oszczędności, 1908), autorstwa lwowianina Jana Perosia będący wyjątkową mieszaniną rozmaitych stylów architektonicznych, dość charakterystyczną dla okresu poszukiwań i „niepokojów” Młodej Polski wyrażonej we wzorach architektonicznej secesji.
Zabytkiem, który nie przetrwał w niezmienionej formie do naszych czasów, jest kościół poreformacki, pełniący funkcje kościoła garnizonowego. Projektowany przez Jana Bellotiego z fundacji mieszczanina, a najprawdopodobniej burmistrza Rzeszowa Aleksandra Passakowicza z 1709 kościół, wraz z klasztorem reformatów został uroczyście poświęcony 21 września 1722. W kościele pochowana jest Marianna z Bielińskich Lubomirska, o czym zaświadcza stosowne epitafium. Odkryto tam pod warstwą farby i tynku cenne malowidła z czasów powstania świątyni. Klasztor reformatów istniał 65 lat. 11 maja 1787, dekretem zaborcy austriackiego, przeszedł na własność Monarchii Austriackiej. W 1808 w przebudowanym gruntownie klasztorze urządzono szpital wojskowy, zaś w kościele magazyn, a w zabudowaniach klasztornych piekarnię, z kolei przyklasztorny ogród zamieniono na park miejski (Ogród im. Solidarności). W okresie międzywojennym budynkowi kościoła, po przeróbkach zacierających dawny styl architektoniczny, przywrócono funkcje sakralne jako kościołowi garnizonowemu. Zabudowania przebudowanego na magazyn byłego klasztoru, służące jako magazyny wojskowe do lat 90. XX w., spłonęły w połowie lat 90. XX w. i nie zostały dotąd odbudowane.
Innym zabytkiem, który zachował tylko zewnętrzne pierwotne cechy, jest Synagoga Staromiejska z 1610. Zniszczona i spalona przez hitlerowców w czasie II wojny światowej, odbudowana w latach 60. XX w., mieści Archiwum Państwowe w Rzeszowie.
Zakończyła się przebudowa i modernizacja rzeszowskiego rynku, który jest głównym placem i sercem miasta. Tam znajduje się wejście do rzeszowskich podziemi, a obok neorenesansowy, z elementami neogotyckimi ratusz, przebudowany i nadbudowany od strony wschodniej w 1896, w nadbudowanej części dodano podcienia, balkon oraz duże renesansowe okno sali obrad, stylizując tę część na jeden z charakterystycznych fragmentów krakowskich Sukiennic.
Struktura miasta ulega przemianom i Rzeszów przemienia się w ośrodek bardziej przestrzenny, zielony i estetyczny. Centrum miasta zostało odrestaurowane: wyeksponowano zabytki i wartościowe obiekty, przywracając im niekiedy przedwojenny charakter, poprzednio zatarty przez przebudowy w czasach socjalizmu. Dotyczy to np. fasady budynku Teatru im. Wandy Siemaszkowej. Na wielu osiedlach powstają bloki mieszkalne, apartamentowce, a także nowa zabudowa jednorodzinna i szeregowa. Na poprawę estetyki miasta wpływało ogłaszanie konkursów na projekty rozmaitych obiektów (np. Millennium Hall, Galeria i Hotel Rzeszów, nowy budynek Uniwersytetu Rzeszowskiego oraz Politechniki Rzeszowskiej), choć wciąż, poza biurowcem rzeszowskiej Polfy-ICN miastu brakowało wybitnych realizacji architektonicznych.
W roku 2014 oddano do użytku najwyższy budynek miasta, 18-kondygnacyjnego apartamentowca klasy A – pierwszego budynku z projektu pn. „Capital Towers”.
W związku ze zgłaszanym przez inwestorów zapotrzebowaniem na powierzchnie biurowe o wysokim standardzie, w 2013 r. rozpoczęto budowę 14-kondygnacyjnego biurowca klasy A (SkyRes Warszawska) wraz z zapleczem mieszkaniowym i parkingowym.
W styczniu 2015 r. inwestycja ta została zauważona podczas III Międzynarodowej Gali CEE Shared Services and Outsourcing Awards 2015, podczas której Miasto Rzeszów otrzymało nagrodę główną w kategorii „Wschodząca Gwiazda Outsourcingu w Polsce”. Inwestycja została oddana do użytku w 2015 r. Ponadto firma Developres zakończyła budowę kolejnego obiektu biurowego SkyRes Lubelska o powierzchni 17 tys. m² – w tym samym rejonie. Biurowiec przylega do nowo wybudowanego zaplecza mieszkaniowego wraz z wielopoziomowym parkingiem. SkyRes jest zespołem 5 budynków biurowych i mieszkalnych liczących od 9 do 19 pięter.
Urbanistyka
Ogólnie tereny zabudowane stanowią ponad 40% powierzchni całego miasta. Wyraźnie widoczny jest plan opierający się na promieniście rozchodzących się od centrum ulicach – na północy Marszałkowska, Warszawska i Lubelska; na zachód Krakowska, na wschód Lwowska, obie połączone aleją Piłsudskiego. Na południe od ścisłego centrum ruch wyprowadzają ulice Dąbrowskiego i Hetmańska, a na wschodnim brzegu Podwisłocze i Rejtana, łączy je przecinająca równoleżnikowo miasto na południu aleja Powstańców Warszawy; Aleja ta łączy się z kolejnymi: Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich i Witosa tworząc rodzaj wewnętrznego pierścienia, na który składają się 2 dwupasmowe drogi wewnątrzmiejskie o tak długiej historii projektowania i powstawania, że tradycyjnie zachowały się w potocznym nazewnictwie jako „obwodnice” południowa i będąca jeszcze częściowo w budowie północna. W istocie pełnią one funkcje obwodnic ścisłego śródmieścia miasta. Na południe ruch wyprowadzają ulice Podkarpacka i Sikorskiego. Rzeszowska starówka ograniczona jest placem Śreniawitów na południu oraz ulicami Chopina, Targową i placem Targowym od wschodu, od północy placem Wolności i ulicą Sobieskiego, zaś od zachodu ulicami Cieplińskiego i Lisa-Kuli.
Zabudowę centrum miasta cechuje duże zagęszczenie ludności i budynków, w szczególności jeżeli chodzi o lewostronny brzeg. Na terenie starego miasta dominuje zabudowa – niekiedy niepełnych – kwartałów, raczej niskich 2 do 4-piętrowych kamienic, głównie XIX-wiecznych.
W kierunku południowym wzdłuż ulic Hetmańskiej i Dąbrowskiego widoczne wielorodzinne budownictwo z lat 30. i powojennych XX wieku, tworzące również regularne kwartały (np. odcinek ul. Dąbrowskiego na wysokości między W. Pola, a Powstańców Warszawy – zdjęcie obok). W latach przedwojennych, za sprawą włączenia Rzeszowa w obręb programu COP-u, miastu przybyło sporo nowych budowli, głównie w ówczesnym śródmieściu i południowym rejonie ul. Dąbrowskiego. Zaczęto budować pierwsze osiedla bloków mieszkalnych (Hetmańska, Bohaterów Westerplatte, Curie-Skłodowskiej). Z obiektów publicznych należy wymienić powstały do wybuchu wojny w stanie surowym zamkniętym, kosztem wyburzenia kilku kamienic na rogu ul. Chopina i Naruszewicza, nowoczesny jak na owe lata kompleks przyszłego Szpitala Wojewódzkiego (Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Rzeszowie, rozbudowany o skrzydło z wejściem głównym po wojnie), tzw. Nową Pocztę (Urząd Pocztowy nr 1 oraz siedziba oddziału Telekomunikacji Polskiej SA w Rzeszowie) przy wlocie ul. Moniuszki do Placu Farnego, oraz pierwszą publiczną przychodnię przy ul. Czackiego, zespoloną z dobudowanym po wojnie jej większym skrzydłem, z wejściem od strony ul. Hetmańskiej.
Lata wojny przyniosły celową degradację przez hitlerowskiego okupanta zabudowy w rejonie ul. Grodzisko, Słowackiego i Baldachówka, gdzie wydzielone było getto dla ludności żydowskiej (zabudowę tych ulic uzupełniono po wojnie w nowym kształcie), zaś w wyniku ruchów wojsk i przejazdu ciężkiego sprzętu wojskowego przez ścisłe centrum, zapadło się bądź zostało rozebranych kilkanaście kamienic w Rynku i rejonie ul. Mickiewicza. Po wojnie, zasadniczo do końca lat 50. XX w., rozbudowywano miasto w obrębie przedwojennych granic, w istocie doprowadzając do przekształcenia tego obszaru w funkcjonalne śródmieście Rzeszowa; rozbudowano wspomniane rozpoczęte przed II wojną światową osiedla WSK (osiedle Dąbrowskiego) oraz powstały bloki mieszkalne wzdłuż ul. Hetmańskiej i Staszica, od Wincentego Pola po Plac Śreniawitów, zaś z początkiem lat 60. XX w. rozpoczęto budowę dużej, wyjątkowo dobrze zaprojektowanej dzielnicy mieszkaniowej Baranówka I i II (zabudowa ul. Okulickiego i Spiechowicza) oraz Osiedla Tysiąclecia wzdłuż ul. Marszałkowskiej oraz szereg drobniejszych realizacji budownictwa mieszkaniowego w rejonie ulic Orzeszkowej, Słowackiego, Słonecznej, Króla Augusta, Wyspiańskiego oraz zabudowy „plombowej” ulic w śródmieściu.
Pod koniec lat 60. XX w. rozpoczęto zabezpieczanie starego śródmieścia i rzeszowskich podziemi pod płytą Rynku metodami górniczymi oraz zainicjowano program renowacji rzeszowskiej starówki. Pierwsze rzeszowskie wieżowce, autorstwa architekta Zbigniewa Tomaszewskiego wyrosły w Rzeszowie w II. poł. lat 50. XX w. przy ul. Bulwarowej, a kolejne, bliźniacze wobec siebie, wybudowano w poł. lat 60. XX w. w rejonie ul. Kochanowskiego oraz przy ul. Piastów; zespół tych drugich rzeszowianie nazywają „Osiedlem Na Skarpie”, gdyż powstały one z użyciem kosztownych metod wzmacniania gruntu na skarpie (nabrzeżu) dawnego koryta Wisłoka. W latach późniejszych (lata 70. i 80. XX w.) podjęto budowę całych osiedli mieszkaniowych z wysokimi, przeważnie 12-kondygnacyjnymi blokami, przy czym szczególny boom budownictwa mieszkaniowego przypada na drugą połowę lat 70. XX w., gdy oddawano w Rzeszowie rocznie ponad 3 tysiące mieszkań. Wówczas powstały osiedla: Pułaskiego, Gwardzistów (Kmity), Baranówka, zaś na prawym brzegu Wisłoka w miejscu północnej części dawnej wsi Drabinianka dzielnica mieszkaniowa Nowe Miasto. W latach 80. XX w. powstały jeszcze, tym razem na niezabudowanych terenach, kolejne duże obszarowo osiedla mieszkaniowe: Krakowska-Południe, Baranówka IVB oraz Pobitno-Wilkowyja.
Początek lat 70. XX w. przyniósł zasadnicze przekształcenia „środka ciężkości” śródmieścia miasta przez wykonanie przebić układu komunikacyjnego (powielono w tym zakresie prawie wiernie plany przedwojenne rozbudowy miasta) na linii wschód-zachód (ul. Piłsudskiego, Krakowska) oraz północ-południe (ciąg ul. Dąbrowskiego, Lisa-Kuli, Cieplińskiego) z dwoma wiaduktami nad liniami kolejowymi do Krakowa i Jasła wraz z wybudowaniem nowych obiektów śródmieścia w ciągu nowo powstałych odcinków ulic.
Dynamiczny rozwój budownictwa mieszkaniowego oraz działalności gospodarczej na terenie miasta zapoczątkowały pierwsze lata XXI wieku. Kilka lat później oddano do użytku wyremontowane kamienice w Rynku oraz wiele budynków rzeszowskiej Starówki. Udostępniono także dla zwiedzających Podziemną Trasę Turystyczną pod nowo ułożoną płytą Rynku.
W pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku wyremontowano i wzmocniono do standardów unijnych większość dróg w mieście, powstały lub przebudowano przeprawy drogowo-mostowe. Wybudowano wiele budynków handlowo-usługowych, hotelarskich, zaplecza dydaktycznego szkół wyższych (Uniwersytetu, Politechniki, jak i Uczelni prywatnych). Poprzez przyłączenie do miasta w latach 2006–2019 okolicznych sołectw, powierzchnia miasta zwiększyła się ponad dwukrotnie. Obecnie następuje dynamiczna zabudowa przyłączonych terenów (zarówno przez budynki wielorodzinne, jednorodzinne, jak i przemysłowe, usługowe). Na osiedlu Przybyszówka powstała podstrefa Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Rzeszów-Dworzysko”, obecnie w większości uzbrojona z bardzo dobrym usytuowaniem przy międzynarodowej magistrali kolejowej E 30, autostradzie A 4, międzynarodowym lotnisku oraz drodze ekspresowej S 19, będącej w dalszych kierunkach rozbudowywanej.
Zabytki i miejsca historyczne
Ratusz miejski na Starym Mieście (wybudowany w 1591 przez M.S. Ligęzę; 1867 i 1884, 1897–1898 – przebudowany)
Sokolnia, czyli budynek założonego w Rzeszowie w 1886 roku Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W dniu 28 lipca 1895 założono tu Stronnictwo Ludowe (od 27 lutego 1903 pod nazwą Polskie Stronnictwo Ludowe – jedyną istniejącą po dziś dzień polską partię polityczną). Władza ludowa zdelegalizowała ruch sokoli bezprawną decyzją z 1947 r. i po licznych represjach jego członków dokonała konfiskaty całości majątku towarzystw sokolich w tym sokolni rzeszowskiej. Pomimo reaktywowania TG „Sokół” Rzeszów w 2000 r. siedziba nie wróciła do właściciela. Obecnie funkcjonuje tu Teatr im. Wandy Siemaszkowej (1900)
Unikatowy kompleks piwnic – Podziemna Trasa Turystyczna – Stary Rynek w Rzeszowie (XVIII wiek)
Kamienice mieszczańskie w rynku, z XVI – XIX w. wielokrotnie przebudowywane w stylach historyzmu i secesji w XIX i XX w.
Aleja Pod Kasztanami – z secesyjną zabudową willową (1899–1903)
Stary Cmentarz (XVIII wiek)
dawna siedziba Rady Powiatu, obecnie Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna (1898-1902, proj. Tadeusz Stryjeński)
Teatr im. Wandy Siemaszkowej (1900)
Cmentarz komunalny w dzielnicy Pobitno, wpisany w rejestr zabytków (budynki, nagrobki, mury, drzewostan – początek XX wieku)
Cmentarz żydowski na Czekaju w Rzeszowie – założony w 1849 (istniały jeszcze dwa inne kirkuty: najstarszy i stary)
Ulica 3 Maja, eklektyczna zabudowa, styl secesyjny i neogotycki (w większości z XIX – XX w.)
Ulica Grunwaldzka, jeden z deptaków, eklektyczne kamienice, Wydział Prawa Uniwersytetu Rzeszowskiego
Kościoły na Starym Mieście i w Śródmieściu z XV – XIX w. (m.in.: kościół farny z XV w., sanktuarium Matki Boskiej Rzeszowskiej z XVI w. przy klasztorze o. Bernardynów oraz kościół Świętego Krzyża z XVI w. przy klasztorze o. Pijarów)
Zespół stacyjno-dworcowy Rzeszów Staroniwa (z 1891)
Budynek Instytutu Muzyki Uniwersytetu Rzeszowskiego (dawny dom kultury WSK)
Zamki, dwory i pałace
Zamek w Rzeszowie (II połowa XVI wieku) wzniesiony z inicjatywy Mikołaja Spytka Ligęzy; z zachowaną wczesnobarokową wieżą dawnego czworobocznego pałacu (1620), fortyfikacje bastionowane (I połowa XVII wieku)
Letni Pałac Lubomirskich (pocz. XVIII w. – Tylman z Gameren, przebudowany w XVIII w. – T. Bellotti, i XX wieku)
Dwór Franciszka Piątkowskiego (przy Reformackiej)
Dwór Chłapowskich i park podworski w dzielnicy Słocina (z XVIII – XIX wieku)
Pałac Biskupów Rzeszowskich
Dwór Skrzyńskich (przy Unii Lubelskiej)
Pałac Burgallera (ul. Zamkowa)
Dom Prevota (ul. Zamkowa)
Pałac Jędrzejowiczów na os. 1000-lecia
Zespół dworski wraz z parkiem w dzielnicy Załęże (z XVIII – XIX w.)
Synagogi
Synagoga Staromiejska – wzniesiona w 1610 roku
Synagoga Nowomiejska – wzniesiona na przełomie XVII i XVIII wieku najprawdopodobniej przez Jana Belottiego
Pomniki i miejsca pamięci narodowej
Lista pomników i miejsc pamięci narodowej znajdujących się w Rzeszowie:
Pomnik Czynu Rewolucyjnego
Krzyż Ofiar Komunizmu
Pomnik Armii Krajowej
Pomnik Tadeusza Kościuszki
Pomnik Juliusza Słowackiego
Pomnik Leopolda Lisa-Kuli
Pomnik Ignacego Łukasiewicza
Pomnik Stanisława Nitki
Pomnik Adama Mickiewicza
Pomnik św. Katarzyny
Pomnik Jana Kochanowskiego
Pomnik Borelowskiego
Pomnik Powstańców Styczniowych
Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej
Pomnik Ofiar Terroru Hitlerowskiego (potocznie Pomnik 10 rąk)
Pomnik Żołnierzy Wyklętych (pomnik Łukasza Cieplińskiego wraz z popiersiami 6 członków IV Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość)
Głaz ku czci Wincentego Witosa
Głaz ku czci bł. Jana Pawła II (w Parku Papieskim)
Pomnik Kazimierza Pułaskiego
Pomnik Iwana Turkienicza
Krzyż Milenijny przy ul. Krzyżanowskiego
Kopiec Konfederatów Barskich
Pomnik Władysława Sikorskiego
Pomnik ks. Stanisława Konarskiego
Pomnik Tadeusza Nalepy
Rzeźba „Przejście” autorstwa Józefa Szajny
Rzeźba „Wielki Brat” autorstwa Jerzego Pęckowskiego
Pomnik Zesłańców Sybiru
Pomnik „podwójnej krótkiej” autorstwa rzeszowskiego artysty Marcina Ruta
Pomnik Jana Pakosławica
Rzeźba urwisa z procą, autorstwa rzeźbiarza – Krzysztofa Brzuzana,
Rzeźba błogosławionej Karoliny Kózki wraz z małymi formami
Pomnik smoleński
Pomnik 1050 rocznicy chrztu Polski
Pomnik ks. Osińskiego, pierwszego polskiego elektryka
Pomnik Marszałka Józefa Piłsudskiego
Pomnik "Drabina do nieba" autorstwa Józefa Szajny
Wspólnoty wyznaniowe
Większość rzeszowian należy do Kościoła rzymskokatolickiego. W mieście licznie reprezentowani są Świadkowie Jehowy należący do 5 zborów. Działa także parafia prawosławna Parafia Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Rzeszowie i greckokatolicka (unicka), kilka zborów Kościołów protestanckich (m.in. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Zielonoświątkowy, Kościół Chrześcijan Baptystów) oraz inne wspólnoty.
Od 1992 roku Rzeszów jest siedzibą władz diecezjalnych i biskupa, którym jest ks. bp Jan Wątroba. Diecezja rzeszowska bezpośrednio podlega metropolii przemyskiej.
Zapisy o wyznaniu chrześcijańskim sięgają czasów co najmniej średniowiecza, XIV w., kiedy król Kazimierz III Wielki w liście do papieża Urbana V wspomina o rzeszowskiej parafii św. Feliksa i św. Adaukta, czyli rzeszowskiej farze. Z biegiem czasu, po pożarach i przebudowach kościoła farnego, jego wezwanie zmieniono na św. Wojciecha i św. Stanisława. Na dawnym grodzisku (Staromieście) istniała prawdopodobnie w czasach lokacji miasta stara parafia, która ponownie funkcjonuje w kościele pod wezwaniem św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny. Na terenie Rzeszowa znajduje się w sumie 30 kościołów rzymskokatolickich (w tym niektóre w budowie: św. Jadwigi czy św. Sebastiana Pelczara). W mieście działa również zgromadzeń zakonnych, najdłużej bernardyni (od 1610) i pijarzy (od 1658). Funkcjonuje także kaplica św. Andrzeja Boboli prowadzona przez Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X.
Do 1945 funkcjonowała unicka cerkiew w Zalesiu, przekształcona następnie w parafię rzymską.
Po 1989 społeczność prawosławna w Rzeszowie (ok. 100 osób), wynajmowała prywatne mieszkania lub biura, w których odbywały się nabożeństwa. Ostatecznie w 2007 wybudowano tymczasową drewnianą cerkiew przy ul. Cienistej i erygowano nową parafię (2009). We wrześniu 2010 rozpoczęto budowę murowanej świątyni projektu Andrzeja Wojtowicza, analogicznej do cerkwi w Gorlicach. Nowa rzeszowska cerkiew została konsekrowana 7 września 2013; trwają prace wykończeniowe we wnętrzu (dane cerkwi – poniżej).
Oprócz parafii rzymskokatolickich w Rzeszowie działają następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
Armia Zbawienia:
Korpus Rzeszów
Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu:
ośrodek w Rzeszowie
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP:
zbór w Rzeszowie
Kościół Chrześcijan Baptystów w RP:
zbór w Rzeszowie
Kościół greckokatolicki:
parafia Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy
Kościół Jezusa Chrystusa „Syjon” w Rzeszowie
Kościół Chrystusowy w RP:
Kościół Chrystusowy „Chrześcijański Kościół Odrodzenia CRC” w Rzeszowie
Kościół Chrześcijan Pełnej Ewangelii „Obóz Boży”:
Kościół „Wspólnota Apostolska”
Kościół Zielonoświątkowy:
zbór „Emaus”
Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego):
punkt misyjny w Rzeszowie
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:
parafia Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja
Szkoła Zen Kwan Um w Polsce:
Rzeszowska Grupa Zen
Świadkowie Jehowy:
5 zborów – Baranówka, Południe (w tym grupa ukraińskojęzyczna), Północ (w tym grupa angielskojęzyczna), Wschód (w tym grupa języka migowego) i Zalesie.
2 Sale Królestwa: ul. Sikorskiego 47A i ul. Zakopiańska 14.
Świecki Ruch Misyjny „Epifania”:
zbór w Rzeszowie
Zbór Chrześcijański w Rzeszowie „Jezus Jest Panem”
Związek Buddyjski Bencien Karma Kamtsang:
Bencien Karma Kamtsang Rzeszów
Media
W mieście lokalnymi stacjami radiowymi są:
Radio Centrum (stacja radiowa Politechniki Rzeszowskiej)
Polskie Radio Rzeszów S.A.
Radio Via (Katolicka Rozgłośnia Radiowa – Rzeszów)
radioeter.fm (stacja radiowa Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie)
Studenckie radio „Feniks fm” (stacja radiowa Uniwersytetu Rzeszowskiego)
Radio Złote Przeboje – jako w sieci lokalnej – w Rzeszowie
Radio Eska – nadaje w Rzeszowie – jako w sieci lokalnej – w Rzeszowie
Radio TOK FM Rzeszów
Telewizje z siedzibą w mieście:
TVP3 Rzeszów
Telewizja Kablowa Vectra – TV Dami
Telewizja Miejska w Rzeszowie
Telewizja Podkarpacka Rzeszów
Rzeszów Na Żywo.pl
W Rzeszowie drogą naziemną odebrać można 6 różnych stacji telewizyjnych (wszystkie z RTON Baranówka – nadajnik Rzeszów – osiedle Baranówka)
Lista lokalnych pozycji prasowych wydawanych w Rzeszowie:
Gazeta Codzienna Nowiny
Rzeszów News – Portal Informacyjny
„Gazeta Wyborcza” – Gazeta w Rzeszowie
„Super Nowości”
„Dziennik Polski” – Dziennik Podkarpacki
„Podkarpacka Historia”
„Z dawnego Rzeszowa”
„Magazyn Rzeszów”
„Echo Rzeszowa”
„Rzeszowska Gazeta Studencka”
„Nasz Dom Rzeszów”
„Day&Night Rzeszów”
„Teraz Rzeszów”
„Extra Podkarpacie”
„Podkarpacki Przegląd Samorządowy”
„Rocznik Wschodni”
Media internetowe:
Nowiny24.pl
Halorzeszow.pl
Czytaj Rzeszów
Portal Rzeszowski
Rzeszow-Info.pl
Rzeszowski Portal Informacyjny
Podkarpacka Historia
Podkarpacki Serwis Gospodarczy Centrum Promocji Biznesu
Serwis Informacyjny Województwa
Rzeszowski Serwis Informacyjny
Rzeszowski Serwis Imprezowy
Rzeszowska Gazeta Studencka
Informacje z Rzeszowa i regionu
Podkarpacki Portal Gospodarczy
Gazeta Codzienna „Supernowości”
E-Rzeszów.pl – Rzeszowski Portal Ogłoszeniowy i Informacyjny
Sport
Rzeszowskie tradycje sportowe sięgają 1886 roku, kiedy w mieście założono Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – pierwsze stowarzyszanie sportowe miasta Rzeszowa. Decyzja o zatwierdzeniu działalności Towarzystwa została wydana została 4 września 1886 r. Pomocną w pozyskiwaniu zwolenników idei sokolej okazała się lokalna prasa. W „Tygodniku Rzeszowskim” z października 1886 r. napisano: „Towarzystwo Gimnastyczne «Sokół» w Rzeszowie już potwierdziło statut przez namiestnictwo. Spodziewać się należy, że «Sokół» wierny tradycji wzniesie się rychło ponad miastem i wzbudzi do życia naszą ospałą kawalerię”. W tym samym czasie „Kurier Rzeszowski” zamieścił następującą informację: „Towarzystwo Gimnastyczne «Sokół», którego statut został już zatwierdzony ma się wkrótce ukonstytuować. Tymczasowy komitet członków założycieli (...) zaprasza publiczność do licznego wpisywania się do Towarzystwa”. W dalszej części zamieszczono najważniejsze punkty statutu, które wyjaśniały cele i środki działania towarzystwa oraz wysokość składek wymaganych od jego członków. Członkiem założycielem mógł zostać każdy, kto wpłacił do kasy towarzystwa na początek co najmniej 10 złotych reńskich (dalej: złr). W lokalnej prasie pojawiały się jednak informacje, świadczące o rozczarowaniu efektami tworzenia w Rzeszowie towarzystwa gimnastycznego. W innym październikowym numerze „Tygodnika Rzeszowskiego” napisano: „Do Towarzystwa Gimnastycznego «Sokół» zapisało się do tej pory 27 osób. Liczba ta nie jest imponująca. W dodatku nie jest to młodzież tylko ludzie starsi”.
Budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Rzeszowie – Sokolnia – został wybudowany specjalnie na potrzeby Towarzystwa przy ul. Sokoła, w którym obecnie mieści się Teatr im. Wandy Siemaszkowej. W 1905 roku powstał tam nieformalny klub sportowy Resoviacy, który w cztery lata później doczekał się oficjalnej rejestracji jako Resovia. Jeszcze w czasie trwania II wojny światowej w Rzeszowie powstała przyzakładowa drużyna Stali Rzeszów. W 1951 roku ruszyła budowa Stadionu Miejskiego przy ul. Hetmańskiej. W latach powojennych rozwinęły się także sporty motorowe takie jak wyścigi samochodowe (w roku 1946 zostaje założony Automobilklub Rzeszowski) oraz żużel (sekcja żużlowa Stali Rzeszów została powołana w 1948 roku).
Rozwijają się szkoły sztuk walki, przede wszystkim taekwondo, kung fu i karate. Działają 2 akademickie kluby sportowe (przy Politechnice Rzeszowskiej i Uniwersytecie Rzeszowskim). W Rzeszowie są organizowane mecze i zawody sportowe z uwagi na obecność jednej z największych hal widowiskowo-sportowych w Polsce, Hali Podpromie. W mieście organizowane są też Międzynarodowy Maraton Rzeszowski i Rajd Rzeszowski.
Żużel
złoty medal Drużynowych Mistrzostw Polski – Stal Rzeszów (1960)
złoty medal Drużynowych Mistrzostw Polski – Stal Rzeszów (1961)
srebrny medal Drużynowych Mistrzostw Polski – Stal Rzeszów (1962)
srebrny medal Drużynowych Mistrzostw Polski – Stal Rzeszów (1963)
brązowy medal Drużynowych Mistrzostw Polski – Stal Rzeszów (1966)
brązowy medal Drużynowych Mistrzostw Polski – Van Pur Rzeszów (1998)
W sezonie 2015 „PGE Stal Rzeszów” startowała w Ekstralidze. Na kolejny sezon 2016 „Stal Rzeszów” zakwalifikowała się do Ekstraklasy, nie wystartowała z powodu kłopotów finansowych. Pomimo zobowiązań zespół otrzymał licencję do startów w I lidze w roku 2016. W roku 2018 „Stal Rzeszów” nie otrzymała licencji na starty w lidze żużlowej na rok 2019 ze względu na spore problemy finansowe. W 2019 roku powołano Rzeszowskie Towarzystwo Żużlowe startujące obecnie w II lidze.
Piłka nożna
sekcja piłkarska Resovii (w roku 2020 awansowała do Fortuna 1 liga).
sekcja piłkarska Stali Rzeszów (puchar Polski w roku 1975)
Zimowit Rzeszów – klub założony w 1931 roku – piłka nożna,
Korona Rzeszów – piłka nożna, klub założony w 1946 roku
Grunwald Rzeszów – piłka nożna
Junak Rzeszów – piłka nożna
Spójnia (Sokół) Rzeszów – piłka nożna
KS Elektrociepłownia Rzeszów
Staroniwa Rzeszów – piłka nożna klub założony w roku 1948 (reaktywowany w 2010 roku)
Biała Rzeszów – piłka nożna
KS Przybyszówka Rzeszów – piłka nożna – klub założony w 1947 roku
Tytan Rzeszów – piłka nożna – klub założony w 2012 roku
Szarotka Rzeszów – orlik – klub Daniela Moskala założony w 2008 roku
Projektant Rzeszów – osiedlowy klub piłkarski działający na os. Franciszka Kotuli
Rzeszowski Klub Sportowy RKS Rzeszów – piłka nożna
Piłka siatkowa
Sekcję piłki siatkowej założono w 1937 roku przy Resovii. Klub gra pod nazwą Asseco Resovia.
7-krotny mistrz Polski i wicemistrz, zdobywca Pucharu Polski w Polskiej Lidze Siatkówki. Największą areną siatkarskich zmagań w Rzeszowie jest Hala Podpromie.
Pięciu zawodników Asseco Resovii zdobyło złote medale, zwyciężając w ramach reprezentacji Polski w Mistrzostwach Świata w roku 2014. Asseco Resovia należy do czołówki drużyn piłki siatkowej i był ostatnio Mistrzem Polski w sezonach: 2011/12, 2012/13, 2014/15.
W sezonie 2015/16 zespół został wicemistrzem Polski, a w sezonie 2016/17 uplasował się na 4. miejscu
W roku 2015 Asseco Resovia zdobyła srebrny medal Ligi Mistrzów podczas Final Four Ligi Mistrzów w Berlinie, powtarzając wynik z 1973 roku. W roku 2016 Asseco Resovia została organizatorem Turnieju Finałowego Final Four Ligi Mistrzów.
Sekcję siatkówki zarówno kobiet, jak i mężczyzn (III liga) prowadzi rzeszowski AZS. W roku 2015 zawodnicy AKS Resovia zdobyli złote medale Mistrzostw Europy. Również w 2015 roku AKS V LO Asseco Resovia zdobyła tytuł Mistrza Polski Kadetów.
W sierpniu 2015 trzej zawodnicy „AKS Resovia” zdobyli wspólnie z kolegami Mistrzostwo Świata w kategorii kadetów.
Obok Asseco Resovii w mieście istnieje również kobiecy klub siatkarski KS DevelopRes Rzeszów, założony 25 kwietnia 2012 roku. Występuje on w Orlenlidze, gdzie w sezonach 2016/17 i 2018/19 zdobył brązowy medal, a w sezonach 2020 – 2021 medal srebrny. Od sezonu 2013/2014 posiada również zespół juniorek.
Koszykówka
Rzeszowską koszykówkę na polskiej scenie sportowej reprezentowała męska sekcja koszykarska KKS Resovii (potocznie zwani Bieszczadzkimi Wilkami) oraz żeńska AZS Rzeszów. W sezonie 2007/2008 klub występował pod nazwą Millennium Resovia. Do największych sukcesów drużyny należą mistrzostwo Polski z 1975 roku i trzy wicemistrzostwa kraju – 1974, 1976 i 1979. Sekcja koszykarek AZS Rzeszów dwukrotnie występowała w najwyższej klasie rozgrywkowej w sezonach 1995/96 oraz 2012/13. Macierzystą halą sportową jest Rzeszowskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji (ROSiR) przy ul. Pułaskiego.
Łucznictwo
W 1955 roku w Helsinkach, Katarzyna Wiśniowska, łuczniczka Budowlanych-Resovii, nauczycielka w Szkole Podstawowej nr 1 w Rzeszowie, podopieczna trenera Antoniego Gromskiego, zdobyła tytuł mistrzyni świata.
.
Speedball
Rzeszowski speedball reprezentowany jest na arenie ogólnopolskiej, przez drużynę „Intoxicated” Rzeszów oraz Pogoń Bydło Paintball Team Rzeszów. 24 czerwca 2007, drużyna Intoxicated zadebiutowała w Polskiej Paintballowej Lidze Hopperball zajmując wysoką 7 pozycję. Największe sukcesy drużyny to zajęcie 4 miejsca na turnieju ligi PPLH, oraz 7 miejsce w Poznaniu, podczas targów Poznań Game Arena. W 2009 zadebiutowała w turniejach również drużyna Pogoń Bydło Rzeszów. Po rozegranych pięciu turniejach (z 16 możliwych do rozegrania) w lidze PLP3 div.2 zajęła 32 pozycję z 98 występujących zespołów.
Skoki do wody
Początki działalności sekcji skoków do wody pod szyldem klubu ZKS Stal Rzeszów datują się na 1985. W tym roku rzeszowscy skoczkowie, wyłonieni z sekcji akrobatyki sportowej, po krótkim okresie przygotowań pod okiem trenera Ryszarda Wojtaszewskiego, po raz pierwszy skonfrontowali swoje umiejętności z zawodnikami innych klubów w ramach XII Ogólnopolskiej Spartakiady Młodzieży. W 1990 do Ośrodka Szkolenia Olimpijskiego w Rzeszowie, przeniósł się z „Żaka” Częstochowa znany w Polsce trener pochodzenia ormiańskiego – Serż Koczarian. Pod jego trenerskim okiem wychowało się wielu zawodników.
Futbol amerykański
W 2009 roku powstała pierwsza drużyna futbolu na Podkarpaciu Ravens Rzeszów. W 2011 zespół wystartował w lidze ósemek (PLFA8). Rok później drużyna zostaje zgłoszona do PLFA II. Na przełomie roku 2013/2014 Ravens Rzeszów zawiesiło swoją działalność.
Pod koniec roku 2014 została założona nowa drużyna Rzeszów Rockets. Jej założycielami byli zawodnicy grający wcześniej w pierwszej rzeszowskiej drużynie, czyli Ravens Rzeszów. Rakiety po serii udanych rekrutacji przystąpiły w 2015 roku do rozgrywek Polskiej Ligi Futbolu Amerykańskiego 8-osobowego.
Sezon rozegrany w PLFA-8 okazał się wielkim sukcesem tak sportowym, jak i organizacyjnym. Rockets rozgrywki grupowe zakończyli na pierwszym miejscu, a w rozgrywkach pucharowych dotarli do finałów. Finały rozegrane w połowie października 2015 roku w Gorzowie Wlkp. zakończyli zdobyciem brązowego medalu Mistrzostw Polski w formule 8-osobowej.
Rugby
Klub AZS UR Rugby powstały w 2010 zrzesza zawodników z Rzeszowa, Polski, jak i zagranicy. Drużyna posiada reprezentację w olimpijskiej, siedmioosobowej odmianie rugby oraz pełnym, piętnastoosobowym wariancie gry. Celem klubu jest promocja dyscypliny i szkolenie przyszłych zawodników z myślą o występach na igrzyskach olimpijskich od 2016. Start w rozgrywkach ligowych planowany jest na sezon 2011/2012.
Futsal
Rzeszowski klub „Heiro” powstał w 2004, chociaż oficjalna data założenia klubu to 2007. Jest to pierwszy klub futsalu na Podkarpaciu, który występuje w 1 Polskiej Lidze Futsalu. Heiro jest organizatorem największego w Polsce, międzynarodowego turnieju futsalu Heiro Futsal Cup. Największym osiągnięciem Heiro jest wicemistrzostwo I ligi futsalu.
Zapasy
Styczeń 2015 roku – zdobycie przez zawodnika „Stali Rzeszów” Kamila Kościółka brązowego medalu Mistrzostw Świata Juniorów w zapasach w stylu wolnym. Wcześniej, bo w 2014 roku – został on Mistrzem Polski Juniorów.
Obiekty sportowe
Hale sportowe
Hala Podpromie – ul. Podpromie
Hala Rzeszowskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji – ul. Pułaskiego
Hala Uniwersytetu Rzeszowskiego
Hala Walter – ul. Langiewicza
Hala Miłocin – ul. Miłocińska
Hala IV Liceum Ogólnokształcącego – ul. Dąbrowskiego
Hala ZSE Rzeszów – ul. Hetmańska 120
Hala przy Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 2, ul. Hetmańska 38
Pływalnie kryte
Basen „Karpik” – osiedle Krakowska – Południe
Basen „Muszelka” – osiedle Baranówka
Basen „Delfin” – osiedle Nowe Miasto
Baseny ROSIR – ul. Pułaskiego (po generalnym remoncie)
Basen WSK-PZL – ul. Matuszczaka (obecnie gruntownie remontowany)
Pływalnie odkryte
Kompleks basenów ROSIR – ul. Pułaskiego (po generalnym remoncie)
Kąpieliska
Kąpielisko „Żwirownia” – ul. Kwiatkowskiego
Stadiony
Stadion (Resovii) – ul. Wyspiańskiego (na bazie stadionu planowane jest powstanie Podkarpackiego Centrum Lekkoatletycznego, wpisanego do Planu Wieloletniego Ministerstwa Sportu i Turystyki)
Stadion Miejski (Stali Rzeszów) – ul. Hetmańska 69 (obecnie w modernizacji – do wymogów I ligi piłkarskiej)
Stadion „Podhalańczyk” – ul. Langiewicza
Lodowiska
Lodowisko Millenium Hall – Al. Kopisto
2018/19 – budowa nowego krytego lodowiska (zarezerwowane srodki na jego projekt)
Korty tenisowe
Korty ROSiR – ul. Wyspiańskiego (zadaszone)
Rzeszowskie Towarzystwo Tenisowe – ul. Niedzielskiego
Klub Sportowy „Czarni” – ul. Szopena
TenisPlay – ul. ks. Jałowego
Rodzinne Korty Tenisowe – ul. Kwiatkowskiego
Tory Kartingowe
Reskart – ul. Hoffmanowej 19
ICF Karting – ul. Reja 12
Top-Karts – ul. Rejtana 65
Turystyka i rekreacja
Podziemna trasa turystyczna
Przebieg trasy: wejście (na Rynku pod sceną od strony ul. Słowackiego), piwnice bławatników, komora łukowa, korytarz herbowy, gruba Kochanowicza, przesmyk, piwnica Rzeszowskich, trakt Lubomirskich, piwnica Ligęzy, lochy tatarskie, piwnica zajezdna, piwnica ratuszowa, piwnica rycerska, piwnica miodowa, droga kupców, piwnica Strzeleckiego, piwnica rzemieślników, piwnica Andrizonowej, korytarz Nawrockich, wyjście (od strony ul. Baldachówka, niedaleko wejścia do Muzeum Historii miasta Rzeszowa).
Głębokość: 0,5 – 10 m pod płytą Rynku i kamienicami na trzech kondygnacjach.
Długość: 369 m
Liczba pomieszczeń: 15 korytarzy, 25 piwnic z XIV – XVIII w.
Szlaki turystyczne
Matysówka – Maria Magdalena – Borówki – Matysówka
Rzeszów (Zalesie) – Matysówka Łany – 2 km
Bór koło Rzeszowa – Przewrotne – Kolbuszowa – Niwiska – Przyłęk – Tuszów Narodowy – 65 km/18 godz.
Rzeszów Rynek – Słocina – Cierpisz – Albigowa – Łańcut – Brzóza Stadnicka – Julin – Wola Żarczycka – Nowa Sarzyna – 77 km
Rzeszów – Słocina – Magdalenka (391 m) – Cierpisz – Łańcut – 26 km
Współpraca międzynarodowa
Miasta partnerskie
Głównym celem partnerstwa miast jest współpraca w sferach: ekonomicznej, oświatowej, kulturalnej, sportowej, społecznej, jak również wymiany doświadczeń.
Obecnie Rzeszów posiada 13 miast partnerskich:
Sąsiednie gminy
Boguchwała, Chmielnik, Głogów Małopolski, Krasne, Lubenia, Świlcza, Trzebownisko, Tyczyn
Zobacz też
Euroregion Karpacki
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Informacyjny Serwis Urzędu Miasta Rzeszów
Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona
Miasta na prawach powiatu
Miasta lokowane przez Kazimierza III Wielkiego
Miasta posiadające prawo składu
Miasta w Polsce lokowane w XIV wieku
Prywatne miasta Lubomirskich herbu Szreniawa bez Krzyża
Miasta w województwie podkarpackim
Miasta wojewódzkie
Prywatne miasta szlacheckie I Rzeczypospolitej (województwo ruskie) | 76,958 |
27096 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Singapur | Singapur | Singapur (, , , ), oficjalnie Republika Singapuru (ang. Republic of Singapore, chiń. 新加坡共和国, malajski Republik Singapura, tamil. சிங்கப்பூர் குடியரசு) – miasto-państwo w Azji Południowo-Wschodniej, położone na wyspie Singapur oraz kilkudziesięciu mniejszych wyspach, w pobliżu południowego krańca Półwyspu Malajskiego. Został założony przez Brytyjczyków w 1819 i uzyskał niepodległość 9 sierpnia 1965 roku. Jego nazwa pochodzi od dwóch sanskryckich słów: simha (lew) i pura (miasto), stąd niekiedy stosowana nazwa Miasto Lwa. Wizerunek posągu Merlion jest znanym symbolem Singapuru, używanym do 1997 jako logo przez tutejszą izbę turystyki.
Singapur jest siedzibą APEC i należy do takich organizacji jak: Azjatycki Bank Rozwoju, Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Organizacja Narodów Zjednoczonych, Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, Światowa Organizacja Handlu. Cechuje się on dużym pluralizmem religijnym, a główną grupą etniczną są Chińczycy. Jest to jeden z największych portów i centrów finansowych świata.
Historia
Singapur został wydzierżawiony w 1819 roku jako placówka handlowa od sułtanatu Johor przez Brytyjską Kompanię Wschodnioindyjską. W 1826 roku Brytyjczycy kupili Singapur od sułtana. Był odtąd wykorzystywany głównie jako baza morska. Od 1867 stanowił część brytyjskich kolonii zwanych Straits Settlements. Po I wojnie światowej Singapur stał się najważniejszą brytyjską bazą wojskową na Dalekim Wschodzie. Zaprojektowany tak, aby mógł oprzeć się atakom morskim, w lutym 1942 roku został zaatakowany i 15 lutego zdobyty przez Japończyków od strony lądu, a następnie był przez nich okupowany do września 1945 roku. W 1946 Singapur stał się oddzielną kolonią brytyjską, a pełną autonomię uzyskał w 1959 roku. Na czele rządu stanął Lee Kuan Yew. W 1962 roku rząd Singapuru wsparł rebelię w Brunei. W 1963 Singapur przystąpił do Federacji Malezji, ale już w sierpniu 1965 roku został wydalony wskutek głosowania parlamentarnego stosunkiem głosów 126 za, 0 przeciw. Niepodległa Republika Singapuru, należąca do brytyjskiej Wspólnoty Narodów, została utworzona 9 sierpnia 1965 roku. W tym samym roku Singapur został członkiem ONZ.
Partia Akcji Ludowej zdobywała wszystkie miejsca w parlamencie w wyborach 1968–1980. Wśród członków założycieli przeważały sympatie lewicowe, a część z nich sympatyzowała z komunizmem, dość szybko partia przeszła jednak na pozycje prawicowe. Pod przywództwem Lee Kuan Yewa Singapur szybko się rozwijał jako port przeładunkowy i centrum finansowe dla nowych, produkujących na eksport, gałęzi przemysłu. Dzisiaj jego mieszkańcy cieszą się najwyższym poziomem życia w Azji, poza Japonią i Brunei. Na początku lat 80., w wyniku spowolnienia wzrostu gospodarczego, ujawniła się opozycja wobec reżimu Lee Kuan Yew, a poparcie dla Partii Akcji Ludowej spadło. W 1984 roku po raz pierwszy dwa miejsca w parlamencie zdobyli deputowani opozycyjni. W wyborach powszechnych w 1988 roku Partia Akcji Ludowej odniosła zwycięstwo. W 1990 roku Lee Kuan Yew ustąpił ze stanowiska premiera, przekazując je swojemu zastępcy Goh Chok Tongowi, ale zachował wysokie stanowisko w gabinecie. W 1992 roku zrezygnował też z kierowania partią, zastąpił go tam Goh Chok Tong. W 1993 roku Ong Teng Cheong został wybrany na prezydenta w pierwszych wyborach powszechnych. W 1999 roku prezydentem został polityk pochodzenia hinduskiego, S.R. Nathan. W wyborach do parlamentu w 2001 roku zwycięstwo odniosła rządząca Partia Akcji Ludowej, na stanowisku premiera został Goh Chok Tong. W tym samym roku na skutek azjatyckiego kryzysu ekonomicznego rozpoczęła się recesja. W 2004 nowym szefem rządu został Lee Hsien Loong, syn Lee Kuan Yewa. 23 marca 2015 zmarł Lee Kuan Yew.
Warunki naturalne
Państwo Singapur położone jest na wyspie Singapur o powierzchni 576 km² wraz z 60 otaczającymi wysepkami otoczonymi w większości rafą koralową. Powierzchnia lądowa Singapuru ulega stałemu wzrostowi na skutek prac prowadzonych nad pozyskaniem lądu od morza. Są one również źródłem zatargu z sąsiednią Malezją. Z Półwyspem Malajskim wyspa Singapur połączona jest za pomocą grobli (grobla Johor-Singapur) w północnej części wyspy oraz mostem Tuas Second Link w jej zachodniej części. Inne większe wyspy to: Tekong (17,9 km²), Sentosa i Bukum. Wyspa jest nizinna, średnia wysokość wyspy Singapur to 17 metrów. Najwyższym szczytem jest Timah, mierzący 177 m n.p.m. Wnętrze wyspy Singapur tworzą skały granitowe, jednak na przeważającym obszarze wyspy, a także na pozostałych wyspach, rozciąga się płaska nizina aluwialna. Singapur posiada gęstą sieć bardzo krótkich rzek (najdłuższa to Seletar, mająca 16 km długości).
Singapur omywają ciepłe wody cieśnin Malakka i Singapurskiej, łączących Morze Andamańskie z Morzem Południowochińskim, oraz cieśniny Johor, która wąskim, zaledwie dwukilometrowym pasem oddziela kraj od Półwyspu Malajskiego. Większość wysp otaczają rafy koralowe.
Dawniej wyspę porastały wilgotne lasy równikowe i zarośla namorzynowe rozciągnięte wzdłuż wybrzeży oraz na brzegach rzek. Wykarczowano je jednak pod zabudowę gwałtownie rozwijającego się miasta-państwa. Współcześnie pozostałości tej naturalnej roślinności zajmują zaledwie 5% powierzchni kraju i w większości są chronione w rezerwatach. Ogólnie jednak terenów zadrzewionych w Singapurze jest aż 29,3%, co jest najlepszym wynikiem na świecie wśród wielkich miast. Charakterystycznym dla Singapuru zwierzęciem jest makak – małpa wąskonosa. Na wyspach Ubin i Tekong ostoję znalazł największy singapurski ssak – dzika świnia. Ponadto w całym kraju żyje wiele ptaków, gadów (m.in. pytony), ponad 350 gatunków motyli, a w przybrzeżnych wodach liczne gatunki ryb i skorupiaków.
Singapur leży 137 km na północ od równika. Kraj leży w strefie klimatu wybitnie wilgotnego, według klasyfikacji klimatów Köppena jest to tropikalny klimat lasów deszczowych (Af). Średnia suma wysokich, rozłożonych równomiernie w ciągu roku opadów wynosi 2500 mm. Temperatura powietrza jest prawie cały czas taka sama – w styczniu wynosi średnio 25 stopni Celsjusza, a w czerwcu 27. W czasie zimowego monsunu wiatry wieją z północy i północnego wschodu, a podczas letniego odwrotnie – z południa i południowego wschodu.
Podział administracyjny i podział urbanistyczny
Od 24 listopada 2001 roku Singapur jest podzielony dla celów administracyjnych na 5 regionów (ang. districts):
Region Singapur Centralny
Region Północno-Wschodni
Region Północno-Zachodni
Region Południowo-Wschodni
Region Południowo-Zachodni
Regiony administracyjne są z kolei podzielone na 55 dzielnic. Każdy region jest prowadzony przez swojego mera i Radę Rozwoju Miejscowego (ang.: Community Development Council). Rady te wszczynają, planują i nadzorują miejscowe przedsięwzięcia mające na celu promocję miejscowej zgody i spójności socjalnej. Ich oficjalne nazwy to:
Central Singapore Community Development Council
North East Community Development Council
North West Community Development Council
South East Community Development Council
South West Community Development Council
Oprócz podziału administracyjnego, szeroko stosowany jest podział urbanistyczny na rejony, pierwotnie wdrożony w celu planowania przestrzenno-gospodarczego, lecz obecnie także stosowany w cenzusie i przez inne władze rządowe. Rejony urbanistyczne cieszą się większą popularnością od podziału administracyjnego i stanowią de facto podział Singapuru. Rejony urbanistyczne Singapuru to:
Region Centralny (jasnobrązowy)
Region Północny (jasnoróżowy)
Region Północno-Wschodni (biało-żółty)
Region Wschodni (pomarańczowy)
Region Zachodni (beżowy)
System polityczny
Singapur jest republiką należącą do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1959 roku wprowadzono konstytucję, którą wielokrotnie modyfikowano (ostatni raz w 1996). Władzę sprawuje prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 6 lat, parlament jest jednoizbowy i składa się ze 101 członków wybieranych na 5-letnią kadencję. Udział w wyborach jest obowiązkowy dla mieszkańców Singapuru. Singapur jest krajem autorytarnym kierowanym przez Partię Akcji Ludowej (działająca od 1954 roku). Opozycja zazwyczaj nie wprowadza swoich kandydatów do parlamentu. Prawo wyborcze wymaga od kandydatów na posłów depozytu w wysokości 6,5 tys. dolarów, przepadającego, jeśli dana osoba nie uzyska poparcia większego niż 12,5%. Ważniejsze partie opozycyjne to: Singapurski Sojusz Demokratyczny (powstała w 2001 roku) i Demokratyczna Partia Singapuru (powstała w 1980 roku). W ostatnich wyborach parlamentarnych z 2011 roku Partia Akcji Ludowej uzyskała 60% poparcia (w 2001 – 75%, a w 2006 – 67%).
Pierwszym premierem kraju został Lee Kuan Yew rządzący w latach 1959–1990. Władzę po nim objął Goh Chok Tong, sprawujący urząd do 2004 roku. Od 2004 roku urząd premiera sprawuje Lee Hsien Loong, najstarszy syn Lee Kuan Yewa.
W 1965 roku utworzono urząd prezydenta, który objął Encik Yusof bin Ishak. Urząd ten sprawowali później kolejno: Yeoh Ghim Seng (pełniący tymczasowo obowiązki; 1970–1971), Benjamin Henry Sheares (1971–1981), Yeoh Ghim Seng (pełniący obowiązki; 1981), Devan Nair (1981–1985), Wee Chong Jin (pełniący obowiązki; 1985), Yeoh Ghim Seng (pełniący obowiązki; 1985), Wee Kim Wee (1985–1993), Ong Teng Cheong (1993–1999), S.R. Nathan (1999–2011), Tony Tan Keng Yam (2011–2017), J.Y. Pillay (pełniący obowiązki; 2017), Halimah Yacob (2017-2023) Tharman Shanmugaratnam (od 2023).
Prawo
Singapur jest znany z surowego prawa. Kara śmierci jest wykonywana za morderstwo, piractwo, posiadanie narkotyków, asystowanie przy samobójstwie osoby poniżej 18. roku życia, gwałt, dążenie do wojny, korupcję wśród wysokich urzędników oraz za przestępstwa przeciwko prezydentowi Singapuru. Kara śmierci jest wykonywana regularnie (w 2013 roku nie przeprowadzono żadnej egzekucji). Prawo singapurskie zezwala na wykonywanie kary śmierci na cudzoziemcach, przez co często dochodzi do sporów pomiędzy Singapurem a innymi krajami. W 2005 roku skazano Malezyjczyka Shanmugam Murugesu oraz Australijczyka pochodzenia wietnamskiego Van Tuong Nguyena. W 2009 roku skazano na śmierć Malezyjczyka Young Vui Konga (aresztowanego w 2007), którego skazano za posiadanie ok. 47 gramów heroiny. W 2013 roku wyrok zamieniono na dożywotnie więzienie i 15 uderzeń kijem. Malezyjczyk był pierwszym cudzoziemcem, któremu umorzono egzekucję w Singapurze. Kara śmierci cieszy się w wysokim stopniu akceptacją społeczeństwa.
W Singapurze istnieje kara chłosty (nazywana niekiedy canning, od ang. cane – laska, trzcina) m.in. za włamanie, wandalizm czy porwanie. Skazany na karę chłosty jest przywiązywany do stelaża. Skazany jest chroniony ochraniaczem na nerki. Rózga mierzy ok. 120 cm długości i 1,3 cm grubości, jest elastyczna, a szybkość uderzenia wynosi do 160 km/h. Maksymalnie można w ciągu jednej doby uderzyć winnego 24 razy. Chłosta ma na celu wywołać jak największy ból skazanemu przy jak najmniejszym uszczerbku na zdrowiu. Aby zmniejszyć rany, rózga jest moczona w wodzie, aby skazany nie odniósł ran w wyniku drzazg. Zazwyczaj jednak po trzecim uderzeniu pojawia się krwawa blizna, która pozostaje często do końca życia. Kara chłosty obejmuje mieszkańców Singapuru oraz turystów. Ofiary chłosty nigdy nie znają daty wykonania wyroku. W 2012 roku ponad 2,5 tys. osób skazano na wychłostanie (głównie nielegalnych imigrantów). W 2015 roku skazano na karę chłosty dwóch niemieckich turystów, którzy zdewastowali wagony singapurskiej kolei.
W Singapurze istnieją liczne zakazy karane wysokimi mandatami pieniężnymi. Obok karania za palenie papierosów w miejscach publicznych czy rozmowę przez telefon komórkowy w czasie jazdy można otrzymać mandat m.in. za plucie, niespłukanie wody w ubikacji czy spacerowanie po swoim mieszkaniu nago. Dużo kontrowersji sprawił wprowadzony w 1992 roku zakaz żucia gum. Rząd tłumaczył swoją decyzję niszczeniem aut, pociągów i budynków poprzez przylepianie do nich gum oraz paraliżem komunikacji w metrze (przylepiane gumy blokowały drzwi, uniemożliwiając wejście do pociągu). Sprawa gumy do żucia przerodziła się w spór pomiędzy Singapurem a Stanami Zjednoczonymi, gdyż przepis ten był wbrew porozumieniom o wolnym handlu. W 2002 roku w Singapurze zezwolono na żucie gumy pozbawionej cukru w celach leczniczych (do kupna gumy wymagana jest recepta). W 2004 roku wprowadzono zakaz wwożenia na teren państwa gumy. Obecnie zabronione są także sprzedaż i zakup gumy na terenie Singapuru. Za złamanie zakazu grozi mandat w wysokości 1000 dolarów.
Za posiadanie narkotyków grozi kara śmierci. Surowe prawo miało z założenia zapobiec problemowi narkomanii przy bliskim położeniu Złotego Trójkąta oraz przy dużym przeładunku towarów na międzynarodowych lotniskach.
Gospodarka
Singapur jest najbardziej, po Japonii, rozwiniętym państwem Azji. Ze względu na gwałtowny rozwój gospodarczy od czasów II wojny światowej zalicza się go do „azjatyckich tygrysów”. Sukces gospodarczy Singapur zawdzięcza stabilizacji politycznej, częściowemu planowaniu gospodarczemu, zachęcaniu firm zagranicznych do inwestowania w kraju (dzięki niskim podatkom dla firm w Singapurze działa ponad 3000 zagranicznych przedsiębiorstw), stałemu unowocześnianiu transportu i przemysłu oraz dogodnemu położeniu. Ważną rolę pełni jednak na przykład A*STAR (Agency for Science, Technology and Research), państwowa instytucja, zajmująca się wspieraniem rozwoju przemysłu wysokich technologii. Inną dziedziną znajdującą się pod kontrolą państwa jest polityka mieszkaniowa. Standard życia Singapurczyków jest na niezwykle wysokim poziomie. Singapur jest czwartym finansowym centrum świata po Londynie, Nowym Jorku i Tokio.
Pod względem PKB jest w światowej czołówce. W latach 70. kraj rozwijał się na poziomie 9%, w latach 80. – 8%, 6% na początku lat 90. W 1993 roku Singapur osiągnął wzrost gospodarczy 10%, ale w kolejnych latach spadł do poziomu z początku lat 90. Kryzys gospodarczy z lat 1997–1998 uderzył w Singapur w 2001 roku, kiedy to gospodarka skurczyła się o –2,2%. W 2007 roku wzrost gospodarczy wyniósł 7,7%. W 2010 roku Singapur przeżywał kolejny boom gospodarczy. W wyniku boomu gospodarczego wzrost w skali rocznej wyniósł 17,9% (obecnie wzrost wynosi 0,1%). Na początku lat 60. PKB na osobę wynosiło ok. 600 dolarów, zaś w 2013 roku PKB na osobę wynosiło ponad 61 tys. dolarów. Inflacja wynosi 1%, zaś bez pracy jest 3,1% mieszkańców Singapuru.
W przemyśle pracuje 24% osób czynnych zawodowo, a w rolnictwie 0,2%. Pozostałe osoby czynne zawodowo pracują w sektorze usługowym.
Stawka podatku dochodowego dla mieszkańców jest uzależniona od ich dochodu i wynosi pomiędzy 0% a 22%. W kraju nie istnieje płaca minimalna.
Usługi
Podstawą gospodarki są usługi wytwarzające 68,7% PKB. Budownictwo i przemysł wytwarzają 31,2%, a rolnictwo 0,1%. Singapur jest największym ośrodkiem finansowym, handlowym i bankowym w Azji Południowo-Wschodniej. Działa tutaj 170 banków, z czego ok. 120 zagranicznych oraz 80 towarzystw ubezpieczeniowych. Singapur to centrum wolnocłowego handlu, największa na świecie giełda kauczuku, przypraw korzennych i cyny.
Przemysł
W Singapurze najbardziej rozwiniętą gałęzią przemysłu jest przemysł elektroniczny. W Singapurze wytwarza się rocznie połowę światowej produkcji dysków twardych. Na wysokim poziomie stoją przemysł precyzyjny, rafineryjny, chemiczny (leki, tworzywa sztuczne, wyroby gumowe), maszynowy (urządzenia do wydobywania cyny), mechaniczny i stoczniowy. Singapur zaraz po Rotterdamie i Houston jest najważniejszym ośrodkiem przemysłu rafineryjnego, 5 rafinerii przetwarza ropę importowaną z Arabii Saudyjskiej, Iranu, Malezji i Indonezji.
Rolnictwo
Grunty orne zajmują 1,4% powierzchni Singapuru. Uprawia się warzywa, kauczukowca, palmę kokosową, bataty, maniok, owoce (głównie ananasy) i kwiaty (przeznaczone na eksport). Rozwinęła się hodowla ryb, głównie akwariowych (z przeznaczeniem na eksport).
Turystyka
W zabudowie Singapuru przeważają wieżowce. Sercem miasta jest stara dzielnica kolonialna. Znajdują się tu gmachy rządowe, kościoły, hotele, kluby sportowe, luksusowe domy mieszkalne oraz nowoczesne drapacze chmur. Do zabytków z czasów kolonialnych należy odlana z brązu statua Thomasa Stamforda Rafflesa, neogotycka katedra św. Andrzeja i budynek ratusza. W mieście istnieje wiele świątyń buddyjskich, taoistycznych, hinduistycznych i meczetów. Interesujące zbiory sztuki azjatyckiej i europejskiej można zobaczyć w kilku muzeach (Narodowym, Sztuki i Azjatyckim).
Pomimo gęstej i systematycznie rozrastającej się zabudowy w Singapurze znajdują się miejsca wypoczynkowe. Na park rozrywki zamieniono jedną z wysp – wyspę Sentosa. Zbudowano na niej oceanarium, w którym można m.in. odbyć spacer przeszklonym korytarzem umieszczonym pod jednym z głównych akwariów. Na wyspie istnieje także wodny park rozrywki, ogród botaniczny oraz muzeum motyli, w którym można obejrzeć około 60 gatunków żywych okazów. Na wschodnim wybrzeżu głównej wyspy znajduje się także krokodylarium, w którym żyje ponad 1800 krokodyli pochodzących z Azji, Afryki i Stanów Zjednoczonych.
Jest to miasto, gdzie intensywna zabudowa kontrastuje z bujną zielenią rozlicznych parków. Do najchętniej odwiedzanych należą takie miejsca, jak ogrody botaniczne czy bukit timah (z najwyższym wzniesieniem w Singapurze). Dodatkowo do Singapuru należy niewielka wyspa Pulau Ubin (wschód Singapuru, nieopodal lotniska), która nie została poddana procesom modernizacji i jest w zasadzie jedynym skrawkiem singapurskiej ziemi o charakterze wiejsko-rolniczym. Pulau Ubin jest dosyć popularnym miejscem wycieczek rowerowych i spacerów.
Olbrzymią popularnością cieszą się ogrody botaniczne wpisane w 2015 na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Olbrzymią atrakcję turystyczną stanowią także otwarte w 2012 i zajmujące ponad 100 ha powierzchni Ogrody nad Zatoką (Gardens by the Bay).
W 2015 kraj ten odwiedziło 12,052 mln turystów (1,6% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 16,743 mld dolarów. W 2018 Singapur odwiedziło 14,47 mln turystów z całego świata – był piątym najczęściej odwiedzanym miastem świata.
Transport i łączność
Port w Singapurze jest drugim co do wielkości portem na świecie (większy znajduje się w holenderskim Rotterdamie). Port w Singapurze przeładowuje drugą co do wielkości liczbę kontenerów na świecie, po porcie w Hongkongu. W 2005 roku przeładowano 423 mln t ładunków. Do portu łącznie zawija ok. 130 tys. statków. Flota handlowa Singapuru składa się z 1063 statków o łącznej nośności 49,7 mln DWT (2006). W Singapurze znajduje się największe w Azji Południowo-Wschodniej lotnisko. Łącznie w Singapurze działa 9 lotnisk (Paya Lebar i Changi obsługują międzynarodowe połączenia), obsługujących ok. 30 mln osób rocznie. W Singapurze działa ponad 70 towarzystw lotniczych oferujących połączenia do 175 miast w 55 krajach. W Singapurze znajduje się 3,2 tys. km dróg samochodowych (2004) oraz ok. 40 km linii kolejowej łączącej Singapur z Malezją. Połączenia promowe działają na wszystkich zamieszkanych wyspach. Na wyspie Sentosa znajduje się kolej linowa. W 2005 1,8 mln abonentów telefonii stacjonarnej. W użyciu było prawie 4,5 mln telefonów komórkowych.
Handel
W 2005 roku wartość eksportu wyniosła 230 mld USD, a importu 200 mld USD. Eksportuje się przede wszystkim maszyny i urządzenia elektroniczne, dobra konsumpcyjne, produkty ropopochodne. Importuje się aparaturę telekomunikacyjną, maszyny, ropę naftową i żywność. Singapur handluje głównie z Malezją, Indonezją, Stanami Zjednoczonymi i Chinami.
Emisja gazów cieplarnianych
Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla z obszaru Singapuru wyniosła w 1990 roku 33,617 Mt, z czego 31,607 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 10,49 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 297 kg. Emisja od tego czasu zasadniczo rosła. W 2018 roku emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 55,912 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 9,653 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 110 kg. Przez cały czas główną branżą odpowiedzialną za tę emisję była energetyka. W całkowitej emisji gazów cieplarnianych dwutlenek węgla zawsze stanowił przytłaczającą większość. Natomiast emisje metanu zwykle były mniejsze niż emisje podtlenku azotu – te były stosunkowo duże w latach 2000–2001 – i gazów fluorowanych.
Ludność
Po Monako Singapur jest drugim najgęściej zaludnionym państwem świata. Większość mieszkańców zamieszkuje wyspę Singapur, na pozostałych wysepkach mieszka niespełna kilkanaście tysięcy osób.
Liczba ludności (2012): 5 353 494 mieszkańców.
Singapur jest państwem bardzo zróżnicowanym pod względem etnicznym. Zgodnie ze spisem powszechnym przeprowadzonym w 2000 roku, największe grupy etniczne zamieszkujące Singapur mają pochodzenie:
chińskie: 76,8%,
malajskie: 13,9%,
hinduskie: 7,9%,
inne: 1,4%.
Za języki ojczyste uważane są:
mandaryński: 35%,
angielski 23%,
malajski 14,1%,
hokkien 11,4%,
kantoński 5,7%,
teochew 4,9%,
tamilski 3,2%,
inne dialekty chińskie: 1,8%,
inne 0,9%.
Singapur jest również mieszanką wyznaniową. 16,4% stanowią bezwyznaniowcy, a jako główne wyznania można wymienić
buddyzm – 33,9%,
chrześcijaństwo – 18,2%
protestantyzm – 10,8%
katolicyzm – 7,1%
islam – 14,3%
hinduizm – 5,2%
tradycyjne religie plemienne – 2,3%
inne – 9,7% (gł. taoizm).
Siły zbrojne
Singapur dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Singapuru składało się w 2014 roku z: 215 czołgów, 2192 opancerzonych pojazdów bojowych, 48 dział samobieżnych, 18 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 262 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Singapuru dysponowała w 2014 roku następującymi okrętami: sześcioma korwetami, 12 okrętami obrony przybrzeża, czterema okrętami obrony przeciwminowej, sześcioma okrętami podwodnymi oraz sześcioma fregatami.
Wojska singapurskie w 2014 roku liczyły 71,6 tys. żołnierzy zawodowych oraz 950 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) singapurskie siły zbrojne stanowią 44. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 9,7 mld dolarów (USD).
Panorama Singapuru
Inne dane
Konflikty: spór z Malezją o dostawy wody pitnej do Singapuru, o wyspy: Pedra Branca Island/Pulau Batu Puteh, Middle Rocks i South Ledge, o prace nad pozyskaniem powierzchni lądowej od morza.
Singapur jest najważniejszym i największym centrum edukacji na wysokim poziomie w Azji Południowo-Wschodniej (i jednym z najważniejszych w całej Azji, jak i na świecie). Poza doskonałymi uniwersytetami państwowymi (znajdującymi się w światowej czołówce), czyli Narodowym Uniwersytetem Singapuru, Uniwersytetem Technologicznym Nanyang i Singapore Management University, jest też duża liczba szkół specjalistycznych oraz oddziałów uniwersytetów amerykańskich, australijskich i europejskich. Na wszystkich uczelniach językiem wykładowym jest angielski, a zajęcia prowadzą wykładowcy z całego świata. Bardzo duża jest też liczba studentów przebywających na wymianie.
Zagrożenia: piractwo morskie, zanieczyszczenie atmosfery spowodowane wielkimi pożarami leśnymi wzniecanymi w celu pozyskania ziemi pod uprawy na sąsiednich wyspach indonezyjskich.
Galeria
Zobacz też
Kuchnia singapurska
Autostrady w Singapurze
Marina Bay Street Circuit
Letnie Igrzyska Olimpijskie Młodzieży 2010
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna Strona Turystyczna państwa Singapur
History of Singapore, U.S. Library of Congress
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych
Państwa w Azji Południowo-Wschodniej
Miasta-państwa | 76,932 |
8449 | https://pl.wikipedia.org/wiki/III%20Rzesza | III Rzesza | III Rzesza (niem. Drittes Reich) – nieoficjalna nazwa państwa niemieckiego pod rządami Adolfa Hitlera i NSDAP w latach 1933–1945. Oficjalnie państwo nosiło nazwę Rzesza Niemiecka (Deutsches Reich), od 1938 (po Anschlussie Austrii) używano także nazwy Rzesza Wielkoniemiecka (Großdeutsches Reich), a przez Hitlera i propagandę narodowosocjalistyczną państwo często określane było jako Rzesza Tysiącletnia (Tausendjähriges Reich). W III Rzeszy partia nazistowska sprawowała totalitarną kontrolę nad niemal wszystkimi aspektami życia obywateli. Reżim nazistowski dobiegł końca po zwycięstwie wojsk alianckich nad III Rzeszą w maju 1945 roku, co zakończyło II wojnę światową w Europie.
Historia
W roku 1932 NSDAP odniosła sukces w wyborach parlamentarnych i stała się największą partią Reichstagu. W tym samym roku Hitler przegrał wprawdzie w drugiej turze wybory prezydenckie z Paulem von Hindenburgiem, jednak wkrótce, 30 stycznia 1933, mianowany został przez niego na kanclerza Niemiec. Po śmierci Hindenburga 2 sierpnia 1934 roku Hitler, zastraszając przeciwników politycznych i opozycję, doprowadził do uchwalenia przez Reichstag ustawy, która przekazała mu pełnię władzy. W wyniku ogólnokrajowego referendum, przeprowadzonego 19 sierpnia 1934 roku, Hitler nazwany został Führerem (wodzem) Niemiec. Cała władza scentralizowana została w osobie Hitlera, a jego słowa miały wyższość nad wszelkim prawem. Rząd nie był skoordynowanym, współpracującym organem władzy, lecz zbiorem różnych frakcji, walczących o władzę i uznanie Hitlera. Podczas wielkiego kryzysu nazistom udało się przywrócić stabilność gospodarczą i położyć kres masowemu bezrobociu dzięki dużym wydatkom wojskowym i gospodarce mieszanej. Na szeroką skalę prowadzono prace publiczne, m.in. budowę Reichsautobahnen (autostrad). Ustabilizowanie gospodarcze państwa zwiększyło popularność reżimu.
Rasizm, szczególnie antysemityzm, był główną cechą reżimu niemieckiego. Lud germański (rasa nordycka) był uważany przez nazistów za najczystszą gałąź rasy aryjskiej, przez co traktowano go jako rasę panów. Miliony Żydów i innych narodowości uznanych przez państwo za niepożądane, zostało zamordowanych w czasie Holocaustu. Każdy sprzeciw wobec rządów Hitlera bezwzględnie tłumiono. Członków liberalnej, socjalistycznej i komunistycznej opozycji zabijano, więziono lub skazywano na wygnanie. Gnębiono także kościoły chrześcijańskie, a wielu ich przywódców więziono. Edukacja skupiała się na biologii rasowej, polityce demograficznej i wykształcaniu sprawności fizycznej koniecznej do późniejszej służby wojskowej. Ograniczano możliwości edukacji i kariery kobiet. Organizacją rekreacji i turystyki zajmowała się specjalna organizacja, Kraft durch Freude („siła przez radość”). W 1936 roku w III Rzeszy zorganizowano Letnie Igrzyska Olimpijskie. W III Rzeszy istniał urząd ministra propagandy, który sprawował Joseph Goebbels. Wykorzystywał on filmy, masowe wiece i hipnotyzujące oratorstwo Hitlera do kontrolowania opinii publicznej. Rząd sprawował kontrolę nad kulturą i sztuką, promowano określone formy artystyczne i zakazywano lub zniechęcano do rozwijania innych.
Na początku lat 30. III Rzesza zaczęła składać coraz bardziej agresywne żądania terytorialne, grożąc wojną w wypadku ich niespełnienia. W 1938 i 1939 roku Rzesza zajęła terytoria Austrii i Czechosłowacji. W sierpniu 1939 roku Hitler podpisał pakt z Józefem Stalinem, w wyniku postanowień którego we wrześniu tego samego roku zaatakowano Polskę, rozpoczynając w Europie II wojnę światową. Wspólnie z Włochami i mniejszymi państwami Osi, Niemcy podbiły znaczną część Europy i zagroziły Wielkiej Brytanii. Kontrolę nad podbitymi obszarami przejęły Reichskommissariaty, a w pozostałej w Polsce infrastrukturze powstała niemiecka administracja. Żydzi i inne narody postrzegane przez Niemców jako niepożądane zostały uwięzione, zamordowane w obozach koncentracyjnych i obozach zagłady lub rozstrzelane.
Po ataku Niemiec na ZSRR w 1941 roku, wojna powoli obróciła się przeciwko nazistom, którzy ponieśli poważne porażki wojskowe w 1943 roku. W kolejnym roku nasiliły się wielkoobszarowe bombardowania Niemiec, a siły państw Osi zostały odsunięte do południowo-wschodniej Europy. Po inwazji aliantów na Francję, Niemcy zostały podbite przez ZSRR od wschodu oraz przez inne państwa alianckie od zachodu i skapitulowały w przeciągu roku. Odmowa Hitlera przyznania się do poniesionej porażki doprowadziła do masowych zniszczeń niemieckiej infrastruktury i dodatkowych zgonów w ostatnich miesiącach wojny. Zwycięscy alianci zainicjowali w Niemczech politykę denazyfikacji, a wielu ocalałych po wojnie przywódców nazistowskich za zbrodnie wojenne postawiono pod sąd w procesach norymberskich.
Nazwa
Państwo Niemcy przyjmowało nazwę Rzesza w poprzednich wiekach swojego istnienia. Jako I Rzesza istniało Święte Cesarstwo Rzymskie (niem. Heiliges Römisches Reich) w latach 962–1806, zaś następnie jako II Rzesza istniało Cesarstwo Niemieckie (niem. Deutsches Kaiserreich) w latach 1871–1918. Po I wojnie światowej została powołana do życia Republika Weimarska (1918–1933). Niemieckie słowo „Reich” oznacza w zasadzie „imperium”, jest używane także w stosunku do innych dużych monarchii jak Cesarstwo Rzymskie czy Japonia. Pojęcie „Republika Weimarska” jest terminem historycznym, a nie urzędową nazwą państwa. Urzędowa nazwa niemieckiego państwa w latach 1919–1938 brzmiała „Deutsches Reich” (pol. „Rzesza Niemiecka”). Ustrój Niemiec w czasie dyktatury Hitlera oficjalnie nazywano „republiką o ustroju wodzowskim”, ponieważ parlament (Reichstag) formalnie istniał.
Formalnie państwo niemieckie przyjęło nazwę III Rzeszy 15 marca 1933 (proklamacja w Poczdamie), niemniej nazwy tej używa się często do określenia Niemiec od objęcia przez Adolfa Hitlera funkcji kanclerza (30 stycznia 1933 – tzw. Machtergreifung) do podpisania kapitulacji III Rzeszy (8 maja 1945). Po raz pierwszy nazwa ta pojawiła się w 1923 roku w książce Arthura Moellera van den Brucka pod takim samym tytułem. Wyrażała ona ideę obalenia republiki weimarskiej oraz wskrzeszenia zjednoczonej monarchii niemieckiej (I Rzeszą było Święte Cesarstwo Rzymskie, a II Rzeszą – Cesarstwo Niemieckie istniejące w latach 1871–1918). Od marca 1938, po aneksji Austrii (Anschluss), obszar Niemiec i przyłączone tereny austriackie nazywano mianem Rzesza Wielkoniemiecka (Großdeutsches Reich) bądź Wielkie Niemcy (Großdeutschland). Później, po kolejnych podbojach terytorialnych dokonanych przez Hitlera, określano tak teren obejmujący przedwojenne Niemcy (w granicach z 1937 roku), Austrię, Kraj Sudetów, Protektorat Czech i Moraw, Luksemburg oraz tereny większości Polski (terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowane przez III Rzeszę i Generalne Gubernatorstwo), części Jugosławii (północna Słowenia), Belgii (Eupen i Malmedy) i Francji (Alzacja i Lotaryngia) włączone w czasie II wojny światowej w granice Rzeszy Niemieckiej. Po agresji niemieckiej na ZSRR do Wielkich Niemiec włączono też okolice Białegostoku i Grodna oraz Galicję Wschodnią, która weszła w skład GG (dystrykt Galicja).
Termin III Rzesza, a także Tysiącletnia Rzesza był szeroko wykorzystywany przez propagandę narodowosocjalistyczną.
Ideologia
Pierwotnie założenia państwa III Rzeszy powstały na bazie ideologii Adolfa Hitlera i programu partii NSDAP (25-punktowy program ogłoszony 24 lutego 1920), jak również tez zawartych w książce Hitlera „Mein Kampf”. Stały one w sprzeczności do Republiki Weimarskiej oraz zmierzały do zmiany sytuacji Niemiec powstałej w wyniku postanowień Traktatu wersalskiego z 1919 oraz do zniesienia Konstytucji weimarskiej. W kwestiach społeczno-narodowych ideologia narodowosocjalistyczna propagowała Volkizm oraz Blut und Boden.
Struktura państwowa III Rzeszy
Kancelaria Rzeszy
Adolf Hitler – Wódz i Kanclerz Rzeszy (Der Führer und Reichskanzler)
Rudolf Heß – zastępca Führera
Otto Meissner – sekretarz stanu i szef Kancelarii Prezydenckiej Rzeszy
Hans Lammers – szef Kancelarii Rzeszy
Rząd III Rzeszy
Konstantin von Neurath / Joachim von Ribbentrop – minister spraw zagranicznych Rzeszy
Hjalmar Schacht – prezydent Reichsbanku i minister gospodarki Rzeszy
Erich Raeder – naczelny dowódca marynarki wojennej
Lutz Schwerin von Krosigk – minister finansów Rzeszy (kanclerz 1945)
Walther Funk – szef prasy Rzeszy
Franz Seldte – minister pracy Rzeszy
Franz Gürtner – minister sprawiedliwości Rzeszy
Werner von Blomberg – minister wojny Rzeszy i naczelny dowódca sił zbrojnych
Wilhelm Ohnesorge – minister poczty Rzeszy
Julius Dorpmüller – minister komunikacji Rzeszy
Hermann Göring – minister-premier Prus, minister lotnictwa Rzeszy i naczelny dowódca sił powietrznych
Joseph Goebbels – minister propagandy Rzeszy
Richard Walther Darré – minister rolnictwa Rzeszy
Bernhard Rust – minister Rzeszy do spraw nauki i szkolnictwa
Hanns Kerrl – minister Rzeszy do spraw wyznań
Robert Ley – szef koordynacji międzyokręgowej Rzeszy
Werner von Fritsch – naczelny dowódca wojsk lądowych
Albert Speer – minister uzbrojenia i amunicji
Heinrich Himmler – minister spraw wewnętrznych Rzeszy
Parlament
Reichstag (Lista deputowanych)
Organizacje polityczne
Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) – Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników
Organizacje młodzieżowe
Hitlerjugend (HJ)
Bund Deutscher Mädel (BDM)
Deutsches Jungvolk
NS-Frauenschaft (NSF)
Wojskowość
Rodzaje armii
Wehrmacht – Naczelne Dowództwo Wehrmachtu (Werner von Blomberg, Wilhelm Keitel)
Heer (Wojska lądowe) – Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (Werner von Fritsch, Walter von Brauchitsch, bezpośrednio Adolf Hitler)
Waffen-SS – wojska lądowe finansowane i szkolone przez SS, walczące w składzie Wehrmachtu w formie dywizji, korpusów i 6. Armii Pancernej SS, podlegające dowództwom grup armii. Waffen-SS walczyły zarówno na froncie, jak i na zapleczu zwalczając ruch partyzancki w krajach okupowanych i dopuszczając się licznych zbrodni wojennych.
Kriegsmarine (Marynarka wojenna) – Naczelne Dowództwo Marynarki Wojennej (Erich Raeder, Karl Dönitz)
Luftwaffe (Lotnictwo) – Naczelne Dowództwo Lotnictwa (Hermann Göring, Robert von Greim)
Organizacje paramilitarne
Sturmabteilung (SA)
Schutzstaffel (SS)
Allgemeine SS
Germanische SS
Waffen-SS
Deutscher Volkssturm
Reichsarbeitsdienst (RAD)
Nationalsozialistisches Kraftfahrerkorps (NSKK)
Nationalsozialistisches Fliegerkorps (NSFK)
Policja i aparat bezpieczeństwa
Reichssicherheitshauptamt (RSHA)
Ordnungspolizei (Orpo)
Schutzpolizei (Schupo)
Gendarmerie
Gemeindepolizei
Sicherheitspolizei (Sipo)
Geheime Staatspolizei (Gestapo)
Reichskriminalpolizei (Kripo)
Sicherheitsdienst (SD)
Organizacje społeczne
Nationalsozialistische Volkswohlfahrt (NSV) – Narodowosocjalistyczna Opieka Dla Potrzebujących
Korporacje branżowe
NS-Schwesternschaft – Narodowosocjalistyczny Związek Pielęgniarek
Deutscher Sozialbeamtenbund – Niemiecki Związek Urzędników Społecznych
Reichsfachschaft Deutscher Hebammen (RDH) – Związek Branżowy Niemieckich Akuszerek Rzeszy
Organizacje akademickie
Nationalsozialistischer Deutscher Dozentenbund (NSDDB) – Narodowosocjalistyczny Związek Docentów
Nationalsozialistischer Deutscher Studentenbund (NSDStB) – Narodowosocjalistyczne Niemieckie Zrzeszenie Studentów
Organizacje pomocnicze
Deutsche Reichsbahn – Niemiecka Kolej Rzeszy
Reichspost – Poczta Rzeszy
Deutsches Rotes Kreuz (DRK) – Niemiecki Czerwony Krzyż
Organizacje religijne
Protestantyzm w Niemczech:
Niemiecki Kościół Ewangelicki (po zwycięstwie Niemieckich Chrześcijan w 1937 roku Protestantische Reichskirche – Protestancki Kościół Rzeszy)
Deutsche Christen – pronazistowscy Niemieccy Chrześcijanie
Kościół Wyznający – antynazistowscy protestanci
Kościoły krajowe obojętne wobec nazizmu
Protestanci spoza Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego (np. anglikanie, baptyści, metodyści i (wypędzony do 1936 roku przez Hitlera) anabaptystyczny Bruderhof)
Kościół katolicki w Niemczech
Świadkowie Jehowy w Niemczech, Prześladowania Świadków Jehowy w III Rzeszy
Polityka wewnętrzna i społeczna
Sprawy społeczne
III Rzesza, której korzenie tkwią w niemieckim demokratycznym wyborze NSDAP, szybko stała się państwem totalitarnym, z dyktaturą narodowosocjalistycznej władzy nazistowskiej. Władzę w państwie sprawował A. Hitler pełniący funkcję zarówno wodza (niem. Führer), jak i kanclerza. Nieograniczoną władzę zapewniała mu ustawa o pełnomocnictwach rządu z 1933 r., wedle której Führer mógł wydawać ustawy sprzeczne z ustawą zasadniczą.
Wprowadzono zakaz prowadzenia działalności partiom i związkom zawodowym niezgadzającym się z ideologią NSDAP, a także likwidowano politycznych przeciwników Hitlera oraz ruch oporu (noc długich noży, działalność Geheime Staatspolizei, Kripo itp.).
Wraz z dojściem NSDAP do władzy rozpoczęto sukcesywne znoszenie podstawowych wolności obywatelskich, rozpoczęto nagonkę na wszelkich faktycznych bądź propagandowych przeciwników reżimu. Po rozpoczęciu II wojny światowej, a w szczególności wojny z Rosją sowiecką uruchomiono olbrzymi program eksterminacji Żydów. W tych celach założono całą sieć obozów koncentracyjnych i zagłady.
Polityka zdrowotna
Zgodnie z badaniami naukowymi Roberta Proctora opisanymi w książce The Nazi War on Cancer, III Rzesza miała najsilniejszy ruch antynikotynowy na świecie. Pod rządami nazistów rozkwitły badania nad paleniem tytoniu i jego wpływem na zdrowie, które były najbardziej znaczącymi badaniami tego typu w tym okresie.
Jako część kampanii mającej na celu poprawienie zdrowia ludności oczyszczono źródła wody, pozbyto się ołowiu i rtęci z produktów konsumenckich, a kobiety były nakłaniane do regularnego przechodzenia badań wykrywających raka piersi.
Ponadto społeczeństwo niemieckie uzyskiwało wsparcie socjalne na podstawie instytucji i programów jak Narodowosocjalistyczna Opieka Dla Potrzebujących (Nationalsozialistische Volksvohlfahrt, NSV), Dzieło Pomocy Zimowej (Winterhilfswerk), Dzieło Pomocy Matce i Dziecku (Hilfswerk Mutter und Kind).
Gleichschaltung
Oddziaływanie i wpływ na społeczeństwo odbywało się poprzez Gleichschaltung – pod tym znaczeniem powstałym w terminologii nazistowskiej rozumiano proces ujednolicania całego życia społecznego i politycznego – zarówno publicznego, jak i prywatnego. Sam termin wywodzi się z elektrotechniki i oznacza „połączenie szeregowe”.
Istotną rolę odgrywało również motywowanie ludności poprzez wprowadzenie do życia publicznego odznaczeń orderów, przyznawanych za wzorową postawę obywatelską w myśl ideologii nazistowskiej. Były to np. Order Krwi, Krzyż Matki, Order Niemiecki.
Propaganda
Istotne znaczenie w rządach III Rzeszy stanowiła propaganda nazistowska, z jej głównym ideologiem Josephem Goebbelsem, który kierował nią od 1930 r. Przykładami oddziaływania na ludność przez propagandę był Eintopfsonntag, Volksempfänger. Bardzo ważną rolę odgrywały przy tym media: gazety Völkischer Beobachter, Der Stürmer, Das Schwarze Korps, „Das Reich” oraz tworzone filmy propagandowe, np. Triumf woli. A także akcje niszczenia książek autorów niezgodnych z ideologią nazistowską. Wśród społeczeństwa była propagowana ponadto denuncjacja.
Rasizm i eugenika
Za swój nadrzędny cel państwo niemieckie uznało wspieranie nordyckiej rasy panów – Aryjczyków. Byli oni szeregowani jako rasowo „cenni” (niem. wertvoll) bądź „wysokowartościowi” (niem. hochwertig). W tym kierunku tworzono ustawodawstwo wspomagające oraz preferujące przedstawicieli ludzi uznanych za gatunkowo „lepszych”. Indoktrynacja społeczeństwa w każdej sferze służyła temu, aby ideologia rasowej wyższości przenikała do narodu niemieckiego. Tym celom przyświecało tworzenie takich instytucji i programów jak Lebensborn.
Z drugiej strony, już od początku rządów NSDAP nastąpiło wzmożone wydzielanie, separowanie, a także eliminacja osób i grup społecznych uznanych za małowartościowe (niem. minderwertig) – np. ludzi obciążonych chorobą dziedziczną, upośledzonych psychicznie i fizycznie, lecz także społecznie niezaradnych, homoseksualistów, prostytutki, jak również osoby niemile widziane pod względem politycznym. W tym zakresie swoje zadania wypełniała także służba zdrowia, opieka społeczna. Celem oddzielania od reszty społeczeństwa już od 1933 tworzono obozy koncentracyjne, w których osadzano osoby nieprzydatne lub wrogie Rzeszy. Umieszczenie w obozie lub zakładzie następowało na zasadzie aresztu ochronnego (niem. Schutzhaft). Tworzone były także „kolonie dla aspołecznych”, gdzie umieszczano osoby uznane za „sprzecznych wobec wspólnoty”. Oprócz separowania prowadzono także mordowanie osób uznanych za nieprzydatne i zbędne – działalność tę nazywano cynicznie mianem „eutanazji”. Szczególnym programem fizycznej eliminacji ludzi upośledzonych była Akcja T4.
Prześladowanie Żydów
Partia nazistowska i jej przywódca Adolf Hitler po dojściu do władzy w 1933 rozpoczęli realizację programu rasistowskiego i antysemickiego, przewidującego izolację ludności żydowskiej i stopniowe pozbawienie jej wszelkich praw obywatelskich oraz cywilnych. Główną podstawą prawną dyskryminujących posunięć były ustawy norymberskie z 1935 roku. W okresie przedwojennym Niemcy rozwinęli także uzasadniającą te kroki wielką akcję propagandową, oskarżając Żydów o pasożytnictwo, wyzysk, demoralizowanie i niszczenie narodów, wśród których zamieszkują. Propaganda nagłaśniała także rzekomą organizację międzynarodowego spisku, obejmującego żydowskich bankierów i przemysłowców, a także polityków pochodzenia żydowskiego i znajdujących się pod wpływem Żydów.
Jednocześnie propaganda nazistowska stworzyła pojęcie „zhańbienia rasy” (niem. Rassenschande), aby uzasadnić konieczność wprowadzenia restrykcyjnego prawa zakazującego małżeństw kobiet niemieckich z Żydami. Jedna z ustaw norymberskich, „ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci” (niem. Gesetz zum Schutze des deutschen Blutes und der deutschen Ehre) z 15 września 1935 wprowadzała sankcje karne za łamanie jej postanowień, zwykle w postaci więzienia lub zesłania do obozu koncentracyjnego. Punktem kulminacyjnym prześladowania ludności żydowskiej była noc kryształowa (niem. Kristallnacht) – pogrom Żydów, który miał miejsce w nocy z 9 na 10 listopada 1938. Określenie „Kristallnacht” było ówczesnym szyderczym określeniem tego zdarzenia, używanym przez nazistów. Współczesna niemiecka historiografia używa określenia „Pogromnacht” (noc pogromu).
Dalszym etapem prześladowania i mordowania ludności żydowskiej był holocaust realizowany podczas II wojny światowej, spotęgowany w formie tzw. „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” – Endlösung der Judenfrage.
Polityka zagraniczna
Lebensraum
Polityka zagraniczna zakładała pierwotnie rozszerzenie terytorium Rzeszy na całą Europę („Rzesza od Atlantyku aż po Ural”), zaś później także podbój Rosji i Afryki Północnej. Miała być ona zrealizowana z myślą o zdobyciu tzw. Lebensraum, czyli „przestrzeni życiowej” dla narodu niemieckiego.
Pierwszym zyskiem terytorialnym był obszar Saary, który powrócił do Niemiec w wyniku referendum i był legitymizowany decyzją ludności. Uznaje się, że politykę agresywnej ekspansji zapoczątkował Anschluss w 1938. Przyłączenie Austrii i dalsze terytoria zaanektowane przez III Rzeszę zostały przejęte w wyniku politycznego wymuszenia, gróźb militarnych oraz wojennej okupacji.
Polityka podbojów wymagała rozpoczęcia zbrojenia się. Państwo niemieckie właściwie od 1935 stało się państwem totalnym, przygotowywanym tylko pod kątem wojny (niemal cały przemysł kontrolowany przez państwo i ukierunkowany na zbrojenie). Ustawy z 1935 o odbudowie sił zbrojnych, powołaniu Wehrmachtu były sprzeczne z traktatem wersalskim, podobnie jak późniejsza remilitaryzacja Nadrenii.
Przyłączenie Saary
W 1920 roku Saara została odłączona od Rzeszy Niemieckiej i przekazana pod zarząd Ligi Narodów jako Terytorium Saary. W przeprowadzonym w 1935 roku referendum większość mieszkańców Saary opowiedziała się za powrotem do Niemiec.
Anschluss Austrii
Anschluss został zrealizowany wraz z wkroczeniem Wehrmachtu do Austrii 12 marca 1938.
Podporządkowanie Czechosłowacji
Pierwotnie żądaniem Hitlera było przejęcie Kraju Sudetów, zamieszkiwanego przez Niemców Sudeckich, a będącego częścią państwa Czechosłowacja. Sudeckoniemiecka Partia (SDP) miała stawiać żądania nie do przyjęcia dla Czechosłowacji i nieustannie podtrzymywać atmosferę konfliktu i napięcia. W rzeczywistości celem nie było tylko „wyzwolenie” Niemców sudeckich, lecz całkowite rozbicie Czechosłowacji. W tym zakresie opracowano tzw. Fall Grün (Plan Zielony). W toku mediacji Wielkiej Brytanii i Francji oraz dalszej presji i gróźb Hitlera, podpisano Układ monachijski, będący faktycznie oddaniem Czechosłowacji pod rządy nazistów. Po pół roku Niemcy pogwałciły ten układ, zajmując pozostałą część Czech (niem. Rest-Tschechei), na terenie których utworzony został Protektorat Czech i Moraw.
Wsparcie antyrepublikańskiego przewrotu w Hiszpanii
Legion Condor – niemiecki korpus wspierał siły gen. Francisco Franco podczas hiszpańskiej wojny domowej (1936–1938). Udział sił niemieckich stanowił próbę generalną przed II wojną światową. W skład legionu Condor wchodziły wojska lotnicze (dowódca Hugo Sperrle) oraz pancerno-zmechanizowane (dowódca Viktor von Thoma).
Aneksja Kłajpedy
W 1939 przyłączono okręg Kłajpedy, należący do Litwy.
Pakty międzynarodowe
Rzesza zawarła porozumienie z faszystowskimi Włochami i Japonią tworząc tzw. oś Berlin-Rzym-Tokio.
Pakt antykominternowski – układ podpisany 25 listopada 1936 roku w Berlinie, przez przedstawicieli rządów Niemiec i Japonii, w celu koordynowania działań przeciwko Kominternowi – III Międzynarodówce Komunistycznej
państwa Osi
pakt stalowy, pakt berliński
Sojusz z ZSRR
Bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej, 23 sierpnia 1939 III Rzesza podpisała ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich pakt Ribbentrop-Mołotow – pakt o nieagresji, faktycznie zaś – zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym stanowiącym załącznik do oficjalnego dokumentu umowy i faktyczną treść paktu – stanowiący rozbiór terytoriów lub rozporządzenie niepodległością suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii przez ZSRR i III Rzeszę.
II wojna światowa
1 września 1939 III Rzesza rozpoczęła II wojnę światową atakiem na Polskę.
Na terenach okupowanych żołnierze III Rzeszy (szczególnie SS, SD, Gestapo – uznanych później za organizacje przestępcze) na rozkaz najwyższych dowódców dokonywali zbrodni ludobójstwa, głównie na ludności żydowskiej, ale także Cyganach, Słowianach, członkach ruchu oporu i innych.
Po samobójczej śmierci Hitlera, funkcję kanclerza przejął Joseph Goebbels a Karl Dönitz – prezydenta Rzeszy. Po samobójczej śmierci Goebbelsa prezydent III Rzeszy Karl Dönitz desygnował na jego miejsce Schwerina von Krosigka, jednak ten odmówił przyjęcia stanowiska. 7 maja 1945 Rzesza skapitulowała (dzień później na życzenie Stalina powtórzono gest podpisania aktu kapitulacji, zaznaczając, że dotyczy całych Niemiec). Dönitz wydał swoim przedstawicielom pełnomocnictwa do podpisania bezwarunkowej kapitulacji Wehrmachtu przed aliantami w Reims, a 8 maja ponownie w Berlinie. Po kapitulacji Brytyjczycy utworzyli wokół Flensburga strefę nieokupowaną, nosząc się z zamiarem powierzenia Dönitzowi i jego rządowi tymczasowej administracji Niemiec. Jednak 23 maja pod naciskiem Rosjan i Amerykanów zdecydowali się, acz niechętnie, na aresztowanie prezydenta i rządu. Dönitz wydał przy tej okazji pisemne oświadczenie, że nie rezygnuje ze swojego stanowiska jako głowy państwa i że powołany przez niego rząd pozostaje prawnie u władzy. Za formalny koniec jego (z punktu widzenia niemieckiego prawa i tak niebyłej) prezydentury można uznać przejęcie 5 czerwca 1945 władzy najwyższej nad Niemcami przez głównodowodzących wojsk alianckich – Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec.
Gospodarka
Sytuacja przed dojściem do władzy
Postanowienia Traktatu wersalskiego spowodowały ograniczenie możliwości gospodarczych Niemiec. Niedobór artykułów rolnych i surowców był pokrywany nadwyżką eksportu. Jednak kryzys światowy w roku 1929 spowodował odpływ pożyczek i kredytów zagranicznych oraz załamanie handlu międzynarodowego.
Zmniejszone możliwości eksportu prowadziły do zwiększenia bezrobocia. W 1932 liczba zarejestrowanych bezrobotnych osiągnęła szczytową wartość przeszło 6 milionów. Zwolennicy gospodarki rynkowej nie znaleźli poparcia. Natomiast koncepcja samowystarczalności gospodarczej cieszyła się poparciem wpływowych ośrodków opiniotwórczych, zwłaszcza rozumiana jako autarkia na obszarze wykraczającym poza granice Niemiec. Wzorowano się na imperiach kolonialnych Wielkiej Brytanii i Francji. W ramach tej koncepcji rozpatrywano obszar obejmujący poza Niemcami kraje bałtyckie, Austrię, Europę wschodnią i Bałkany. W tej to Europie środkowo-wschodniej (Zwischeneuropa, czyli państwa powstałe po I Wojnie między Rosją a Niemcami) przepływ produktów rolnych, surowców i wyrobów przemysłowych byłby wolny od cła, a produkcja sterowana przez państwo. Niemcom przypadłaby pozycja dominująca.
Taka koncepcja samowystarczalności gospodarczej została podchwycona przez NSDAP, która to partia przed kryzysem światowym nie miała żadnego atrakcyjnego pomysłu w zakresie gospodarki. Jednocześnie do tej koncepcji wpasowano pomysł Hitlera o „przestrzeni życiowej”. Autarkia stała się hasłem gospodarczym NSDAP, która w wyborach 1930 roku uzyskała drugie miejsce. Wzrost znaczenia partii hitlerowskiej następował jednocześnie z dalszym pogarszaniem się położenia gospodarczego Niemiec.
Zbrojenia od 1933 roku
Wkrótce po objęciu stanowiska kanclerza okazało się, że Hitler zamierza przezwyciężyć kryzys gospodarczy nie tylko przez rządowe programy tworzenia nowych miejsc pracy, a również przez wprowadzenie gospodarki zbrojeniowej (Wehrwirtschaft). Było to kształtowanie gospodarki narodowej w czasie pokoju do celów wojennych stosownie do założeń wojskowych.
Realizacja ideologicznych zamierzeń NSDAP w zakresie nowych zdobyczy terytorialnych była uwarunkowana rozbudową sił zbrojnych. Wprowadzenie w życie ideologii przestrzeni życiowej oraz programu samowystarczalności gospodarczej doprowadziło do powstania systemu centralnego planowania, a mianowicie przede wszystkim:
ustalenie zapotrzebowania surowców dla przemysłu zbrojeniowego oraz przemysłu cywilnego,
zabezpieczenie zaopatrzenia materiałów pędnych,
dopasowanie sieci transportowej do przyszłych zadań wojskowych,
uregulowanie finansowania zbrojeń bezpośrednich i pośrednich.
Znacząca była intensyfikacja programu budowy dróg i mostów z roku 1929 oraz rozwój przemysłu motoryzacyjnego. Organizatorem i menedżerem budowy autostrad został Fritz Todt. Do pełnego zatrudnienia w Niemczech przyczynił się, zarówno program budowy autostrad (w odniesieniu do grupy robotników niewykwalifikowanych), jak i wzrost zatrudnienia w branżach zbrojeniowych, przede wszystkim w przemyśle stoczniowym i lotniczym. Również znaczący był wzrost liczebności sił zbrojnych ze 100 tysięcy do około 1 miliona w roku 1939. Od 1935 młodociani byli wcielani do Służby Pracy Reichsarbeitsdienst (RAD).
Ostatecznie do roku 1939 osiągnięto w wybranych zagadnieniach następujące wskaźniki:
bezrobocie w roku 1938 spadło poniżej 1 miliona zarejestrowanych,
budowa autostrad – zatrudnienie wzrosło 25 razy,
produkcja pojazdów mechanicznych – wzrost zatrudnienia prawie 6-krotny,
przemysł lotniczy – wzrost zatrudnienia 41 razy,
flota morska nakłady wzrosły 12 razy.
Zwalczanie bezrobocia przebiegało jednocześnie z likwidacją niezależnych związków zawodowych. Dnia 2 maja 1933 zajęto budynki związkowe, majątek został skonfiskowany, a przywódcy związkowi uwięzieni. Formalne pośrednictwo między pracownikami a przedsiębiorcami przejął Niemiecki Front Pracy (der Deutsche Arbeitsfront, DAF) kierowany przez Roberta Ley. Również wczasy zostały upaństwowione za pośrednictwem instytucji pod nazwą Siła przez radość (Kraft durch Freude (KdF)).
Największą fabryką zbrojeniową (pod względem areału) w hitlerowskich Niemczech była DAG Fabrik Bromberg, gdzie obecnie znajduje się skansen architektury przemysłowej III Rzeszy.
Plan Czteroletni
Finanse
Hjalmar Schacht jako prezes banku centralnego (Reichbank) umożliwił wprowadzenie do obiegu tak zwanych weksli Mefo-Wechsel celem finansowania programów tworzenia nowych miejsc pracy oraz programu zbrojeniowego. Te weksle wystawiane przez firmę-atrapę Metallurgische Forschungsgesellschaft m.b.H. i gwarantowane przez państwo pokryły w latach 1934–1938 30% wydatków na zbrojenia.
Już następnego dnia po przyłączeniu Austrii do III Rzeszy (Anschluss 12 marca 1938) dokonano transferu 78,3 ton czystego złota oraz dewiz i walut z austriackiego banku narodowego Österreichische Nationalbank do niemieckiego Banku Rzeszy (Reichsbank) w Berlinie. Ilość złota z Austrii przewyższała 3-krotnie niemieckie rezerwy tego kruszcu.
Płatności zbrojeniowe były realizowane w różnych systemach kredytowania. Akceptowano wysokie zadłużenie, zwłaszcza w kredytach krótkoterminowych. Liczono na zdobycze terytorialne wymuszone przez lokalne działania militarne. Pomimo zaniechania pokrycia pieniądza rezerwą złota i nadmiernego zadłużenia nie wystąpiła oczekiwana przez teoretyków inflacja. Wskaźnik cen detalicznych wykazywał oficjalnie wzrost około 1% rocznie, co wynikało z kontroli rynku przez państwo, ceny i marże były regulowane. Politycznie wymuszona stabilność pieniądza nie miała uzasadnienia gospodarczego, toteż reichsmarka nie cieszyła się zaufaniem na międzynarodowym rynku walutowym. Z powodu braku dużych międzynarodowych inwestycji w gospodarce niemieckiej wystąpił chroniczny brak dewiz.
Prywatyzacja
W okresie 1934-37 przeprowadzili szereg prywatyzacji, sprywatyzowali m.in. firmy kolejowe, stoczniowe, hutnicze, górnicze, banki czy municypalne zakłady użyteczności publicznej. Chociaż naziści prywatyzowali własność publiczną i usługi jednocześnie zwiększali kontrolę państwa nad gospodarką.
Złoto III Rzeszy
W czasie II wojny światowej złoto odgrywało ważną rolę przy realizacji transakcji finansowych. Ten metal występuje w różnej postaci: jako sztabki, złote monety oraz jako biżuteria. Może być przetopiony i przetworzony tak, że ulegają zatarciu wszelkie ślady jego pochodzenia. Dlatego złoto było ulubionym środkiem płatniczym na całym świecie, a po wymianie na dewizy operacje finansowe były ułatwione. Szwajcaria była centrum związanych z tym operacji. Centralny bank III Rzeszy (Reichsbank) sprzedawał znaczne ilości złota szwajcarskiemu bankowi narodowemu Schweizerische Nationalbank (SNB) aż do końca wojny, pisał o tym Gian Trepp. Wprawdzie SNB kupował jednocześnie złoto od aliantów, ale to zupełnie inna sprawa, ponieważ pochodzenie tego złota nie nasuwa wątpliwości.
Kultura i sztuka
Objęcie władzy przez NSDAP sprowadziło kulturę i sztukę do roli narzędzi propagandy. Sztuka nowatorska uznana została za „zwyrodniałą” i dość szybko wyeliminowana z życia publicznego. Różnorodność gustów przedstawiano jako konsekwencję sprzeczności ideologicznych, a przede wszystkim obcości rasowej – sztuka nowoczesna, czyli „zwyrodniała” kojarzona była przede wszystkim z „żydowskim gustem”.
Opozycja antyhitlerowska w III Rzeszy
Pomimo akceptacji i wspierania reżimu przez społeczeństwo niemieckie, w państwie działała w pewnej skali opozycja antyhitlerowska, nie zgadzająca się w różnym stopniu na politykę nazistów oraz podejmująca próby sprzeciwu, jak również czynnego oporu i zamachów. Niemiecki ruch oporu w III Rzeszy określany jest mianem Widerstand. Jedną ze znanych organizacji antyhitlerowskich była Biała Róża, której działalność została zdławiona. Ponadto powołano do życia przykładowo ruch Komitet Narodowy Wolne Niemcy. Oprócz tego podejmowano zamachy na Hitlera, z których najsłynniejszym jest zamach z 20 lipca 1944. Ruch skierowany przeciw reżimowi, czynny opór oraz spiski miały wprawdzie działanie uświadamiające i motywujące społeczeństwo niemieckiego, jednak okazały się nieskuteczne odnośnie do powstrzymania zbrodniczej działalności III Rzeszy.
Kraje sąsiadujące
Skutki i procesy
Po bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy 8 maja 1945 i przejęciu kontroli nad państwem przez państwa alianckie, przeprowadzono procesy sądowe, podczas których sądzono zbrodniarzy wojennych oraz osoby popełniające przestępstwa w ramach władzy nazistowskiej. Najważniejszym z postępowań był proces prowadzony przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Dalsze 12 procesów norymberskich prowadzono w następnych latach powojennych.
Ponadto realizowana była denazyfikacja – proces podjęty w celu wykorzenienia zasad, ustaw oraz organizacji nazistowskich z życia polityczno-społecznego Niemiec, a także Austrii.
Przypisy
Uwagi
Linki zewnętrzne
Wojciech Wichert, Chaos i przyzwolenie. Polikratyczna struktura reżimu hitlerowskiego do 1939 r., „Histmag.org”, 20 czerwca 2009.
III Rzesza – historia państwa istniejącego w latach 1933–1945
Vaterland.pl Historia III Rzeszy 1933–1945
Serwis na portalu dws-xip.pl
Ustawa o zarządzaniu finansami w Rzeszy w roku budżetowym 1945 r. z dnia 29 marca 1945 r.
Ślady zła miejscu bunkra Hitlera i Nowej Kancelarii Rzeszy”
Dawne państwa niemieckie
Narodowy socjalizm | 76,902 |
5530 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Szwecja | Szwecja | Szwecja, Królestwo Szwecji (, Konungariket Sverige) – państwo w Europie Północnej, zaliczane zarówno do państw skandynawskich oraz krajów nordyckich. Szwecja jest członkiem Unii Europejskiej od 1995 roku. Z około 10,3 mln mieszkańców jest najludniejszym krajem skandynawskim. Graniczy z Norwegią, Finlandią oraz z Danią przez most nad cieśniną Öresund.
Geografia
Powierzchnia
ląd: 411 942 km²
woda: 39 010 km²
Powierzchnia: 450 952 km²
Długość granicy lądowej
Finlandia: 589 km
Norwegia: 1619 km
całkowita: 2208 km
Długość wybrzeża
całkowita: 3218 km
Najwyższy punkt: Kebnekaise 2111 m n.p.m.
Najniższy punkt: zatoka jeziora Hammarsjon, koło Kristianstad, –2,4 m
Największe jezioro: Wener (Vänern) – 5546 km²
Historia
Średniowiecze
Południowe obszary współczesnej Szwecji (Skania) były częścią praojczyzny Germanów. W średniowieczu północna i środkowa część kraju została zasiedlona przez skandynawskie plemiona Normanów. W IX–XI wieku tutejsi wikingowie brali udział w wyprawach łupieżczych, głównie na Ruś i Bizancjum. Równocześnie tworzyło się państwo szwedzkie i następowała jego chrystianizacja w XI wieku. W XII–XIII w. podbój Finlandii przez Szwedów. Od 1397 unia kalmarska z Danią i Norwegią.
XVI wiek
W 1523 Gustaw I Waza doprowadził do usamodzielnienia się Szwecji pod władzą dynastii Wazów. W 1527 przyjęto luteranizm. W latach 1592–1599 Szwecja była połączona unią polsko-szwedzką z Rzecząpospolitą Obojga Narodów.
XVII wiek
W tym czasie miał miejsce podbój części Łotwy i Estonii. W 1635 (od Rozejmu w Sztumskiej Wsi) Szwecja włączyła do swojego terytorium całą Estonię. Od panowania Gustawa II Adolfa do Karola X Gustawa (1654–1660) miała miejsce walka o dominację w rejonie Morza Bałtyckiego. Wojny z Danią, Polską i Rosją oraz w latach 1630–1648 udział w wojnie trzydziestoletniej, która doprowadziła do uzyskania przez Szwecję pozycji mocarstwowej.
XVIII wiek
Po klęsce Karola XII w wojnie północnej (1700–1721) doszło do utraty większości zdobyczy (głównie na rzecz Rosji) oraz utraty rangi mocarstwa (Pokój w Nystad 1721). Po śmierci Karola w roku 1718 nastała tak zwana era wolności (1718–1772), czyli okres rozkwitu parlamentaryzmu, przy jednoczesnym zmniejszeniu politycznych wpływów tronu. W pierwszej połowie tej epoki dwie frakcje; „partia kapeluszy” i „partia czapek” rywalizowały o władzę i wpływy. Ważnym wydarzeniem epoki było zniesienie cenzury w Szwecji (1766). Era wolności dobiegła końca, gdy Gustaw III odnowił władzę absolutną drogą zamachu stanu.
XIX wiek
W 1805 roku Szwecja dołączyła do III koalicji antyfrancuskiej. Działania wojenne szwedzka armia prowadziła na terytorium Pomorza, ale nie odniosła żadnych sukcesów. W 1808 roku, wskutek lekkomyślnej polityki króla Gustawa IV Adolfa Szwecja zerwała rozejm z Francją oraz wplątała się w wojnę z Danią i Rosją. Konsekwencją tego była utrata Finlandii na rzecz Rosji. W 1809 roku, po obaleniu króla Gustawa Adolfa, parlament uchwalił pierwszą w dziejach Szwecji konstytucję. W 1812 roku nowy król Karol XIV Jan doprowadził do zbliżenia z Rosją. Wojska szwedzkie wzięły udział w walkach przeciwko Napoleonowi. Największym jednak sukcesem nowego króla było, po zwycięskiej wojnie z Danią, przyłączenie Norwegii do Szwecji. Przyłączenie to nie miało charakteru inkorporacji, ale unii personalnej dwóch równorzędnych krajów. W 1866 roku wprowadzono reformę parlamentu, który znosił podział na stany. Reforma ta uczyniła Szwecję krajem liberalnym. Druga połowa XIX wieku to czasy wzrostu znaczenia przemysłu i masowej urbanizacji, która przekształciła Szwecję z kraju rolniczego w kraj uprzemysłowiony.
XX wiek
Zmiany ustrojowe rozpoczęte już w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku, takie jak reforma parlamentu 1866, powstanie nowoczesnych partii, wprowadzenie rządów parlamentarnych, powszechne prawo wyborcze 1919 uczyniły ze Szwecji liberalne i nowoczesne państwo. W 1905 roku od Szwecji odłączyła się Norwegia, kładąc kres długoletniej unii. Szwecja zachowała neutralność podczas I i II wojny światowej, co uchroniło ją od zniszczeń i kosztów wojennych oraz wzmocniło gospodarkę.
Od lat 30. władzę sprawowali głównie socjaldemokraci z partii SAP. Ich rządy przyniosły liczne reformy socjalne, przeprowadzone w duchu progresywizmu. W latach 50.–70. nastąpiła rozbudowa państwa opiekuńczego, związana z szybkim rozwojem gospodarczym. Głową państwa obecnie jest Karol XVI Gustaw.
XXI wiek
18 maja 2022 r. w odpowiedzi na rosnące zagrożenie ze strony Rosji Szwecja złożyła wniosek o przyjęcie do NATO.
System polityczny
Konstytucja
Szwecja jest monarchią konstytucyjną. Konstytucja Szwecji nie jest jednolitym aktem prawnym, ponieważ w jej skład wchodzą oddzielne dokumenty:
„Akt o formie rządów” z 1974 r.
„Ustawa o wolności prasy” z 1948 r. (patrz: Zniesienie cenzury w Szwecji)
„Akt o sukcesji tronu” z 1810 r.
„Podstawowe Prawo Swobody Wyrazu” z 1991 r.
Oprócz tych praw fundamentalnych istnieje jeszcze „Akt o Riksdagu”, który ma niższą rangę niż wcześniej wymienione, właściwie zajmuje pozycję pośrednią między prawami fundamentalnymi a zwykłymi ustawami. Tym niemniej można ją znaleźć obok trzech wcześniej wspomnianych aktów w kolejnych wydaniach „Konstytucji Szwecji”.
Obecnie obowiązująca konstytucja weszła w życie 1 stycznia 1975 roku. Uchwalono ją po długich dyskusjach zapoczątkowanych w 1954 roku. Dyskusje te zainicjował spory rozdźwięk między treścią ówczesnej konstytucji dającą w systemie ustrojowym przewagę królowi a rzeczywistością, w której dominował parlament kontrolowany przez Szwedzką Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą (SAP). W tym miejscu warto wspomnieć o tym, że Szwecja jest państwem, w którym reformy systemu politycznego następują bardzo powoli i zazwyczaj polegają na akceptacji istniejących już w rzeczywistości rozwiązań.
Monarcha
Król jest głową państwa, ale ma niewielkie uprawnienia. Przez wieki systematycznie tracił je na rzecz innych organów państwowych: parlamentu, rządu i innych urzędów centralnych. Formalnie jednak nadal jest podmiotem władzy wykonawczej. Najnowsza odsłona konstytucji tak ogranicza jego prerogatywy, że są one nawet mniejsze od uprawnień króla brytyjskiego.
Do kompetencji szwedzkiego króla zalicza się zatem:
reprezentowanie Szwecji wobec innych głów państw i dyplomatów,
uroczyste otwieranie sesji Riksdagu,
wręczanie Nagrody Nobla,
udzielanie rady, zachęcanie i ostrzeganie parlamentu i rządu,
w 2000 roku po rozdziale państwa od kościoła, król utracił tytuł głowy kościoła szwedzkiego.
Monarcha ma również prawo do informowania go przez premiera o stanie państwa i najważniejszych pracach rządu. Król utracił funkcję zwierzchnika sił zbrojnych. Nie ma prawa również do wyznaczania premiera i zatwierdzania nominacji ministrów. Jednakże interesujące jest sformułowanie, które znajduje się w „Akcie o formie rządu”, mówiące, że król nie ponosi odpowiedzialności za swoje czyny.
W roku 1973 na tronie szwedzkim zasiadł Karol XVI Gustaw, wywodzący się z dynastii Bernadotte, której założycielem był marszałek Francji Jean-Baptiste Jules Bernadotte, późniejszy Karol XIV Jan.
Parlament
Rząd
Rząd sprawuje władzę wykonawczą i składa się z premiera i powołanych przez niego ministrów. W Szwecji istnieją dwie kategorie ministrów. Pierwsza to ministrowie kierujący określonymi ministerstwami, druga to ministrowie bez teki (tzw. radcy konsultanci). Ministerstwa nie są zbyt rozbudowane. Posiadają tylko funkcję kierowniczą i przygotowawczą ustaw, ponieważ istnieją obok nich rozbudowane urzędy centralne. Ich urzędnicy z założenia mają być apolityczni i dobrze wykształceni. Zadaniem tych urzędów jest bieżące zarządzanie. Taki stan rzeczy nazywany jest dualizmem administracji rządowej. Wyjątkiem od tej zasady jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych, które jako jedyne łączy funkcje kierowania i zarządzania.
Premiera powołuje talman. Propozycję przedstawia Riksdagowi. Jeżeli zostanie ona czterokrotnie odrzucona przez parlament, procedurę powołania premiera przeprowadza się dopiero po nowych, zarządzanych wyborach. Jeśli premier otrzyma wotum nieufności, do dymisji musi podać się cały rząd. Powoduje to m.in. niezwykle silną pozycję premiera w Radzie Ministrów. W Szwecji zdarzają się często długoletnie rządy jednego premiera. Dobrym przykładem jest Tage Erlander, który rządził w latach 1946–1969.
Rząd oprócz odpowiedzialności przed Riksdagiem, ponosi również odpowiedzialność konstytucyjną. W Szwecji istnieje Komisja Konstytucyjna Riksdagu, która sprawdza, czy rząd jest praworządny i czy kieruje się w swojej polityce interesem Królestwa.
Rząd powołuje własnych ombudsmanów, ale mają oni inne uprawnienia i zadania od ombudsmanów parlamentarnych. Powołani przez rząd zajmują się kontrolą przestrzegania prawa w określonych sferach życia publicznego. Rząd powołuje również Kanclerza Sprawiedliwości, którym zostaje wybitny prawnik. Jego główny cel to ochrona interesów państwa. Zajmuje się również kwestiami wolności prasy. Oprócz tego jest reprezentantem rządu w sporach cywilnoprawnych.
W roku 2014 premierem został Stefan Löfven, stając na czele rządu mniejszościowego składającego się z premiera i 23 ministrów (w tym 12 kobiet i pięć osób pochodzących z rodzin imigrantów).
System partyjny
W latach powojennych w życiu politycznym Szwecji dominowała jedna partia: Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (SAP), która nieprzerwanie sprawowała władzę od 1932 do 1976 roku, kiedy przegrała wybory. Drugą porażkę poniosła w 1991 roku, ale następne wybory w latach 1994, 1998 i 2002 przyniosły jej powrót do władzy. Jak więc widać, partia ta zdecydowanie dominuje w życiu politycznym Szwecji. SAP powstała w 1889 roku. Większość jej członków to działacze związków zawodowych. SAP jest zwolenniczką państwa opiekuńczego, popiera silny wpływ państwa na gospodarkę i równość społeczną. SAP przywiązuje również wagę do równouprawnienia kobiet. W rezultacie w Szwecji udział kobiet w wybieralnych organach politycznych dochodzi często do 50%.
Skrajnie lewicową partią jest Partia Lewicy (VP) utworzona w 1990 jako sukcesorka komunistów. Mimo swego radykalizmu, akceptuje parlamentarną drogę do socjalizmu.
Inną znaczącą partią jest Umiarkowana Partia Koalicyjna (MSP). Ugrupowanie to odwołuje się do wartości konserwatywnych i liberalnych. Członkowie tej partii są zwolennikami monarchii, zmniejszenia zakresu świadczeń socjalnych i obniżenia podatków.
Kolejna ważna partia to Ludowa Partia Liberałów (FP), która jest zwolenniczką socjalliberalizmu. Podobnie jak konserwatyści są przeciwnikami interwencjonizmu państwowego i rozrastania się systemu świadczeń socjalnych. W 2002 liberałowie w wyborach odnieśli spory sukces, uzyskując poparcie 13,3% głosujących.
Partia Centrum jest ugrupowaniem centrolewicowym, reprezentującą interesy farmerów i drobnej przedsiębiorczości.
Chrześcijańska Demokracja (KdS) określa siebie mianem centrum, alternatywą dla lewicy i prawicy.
W ostatnich wyborach do parlamentu weszli również Zieloni.
Od 2010 w parlamencie reprezentowani są również prawicowi Szwedzcy Demokraci.
System partyjny Szwecji bogaty jest w partie, ale dominuje w nim zdecydowanie jedna z nich – SAP, która jedynie co kilka kadencji Riksdagu traci władzę. Ostatni raz straciła ją w 2006, kiedy koalicję utworzyły MSP, CP, FP i KdS.
System prawny
Prawo szwedzkie należy do skandynawskiej rodziny systemów prawnych. Łączą one w sobie elementy charakterystyczne dla systemu kontynentalnego i common law. Prawo w Szwecji nie jest skodyfikowane, lecz ma charakter rozproszony. Na kształt prawa cywilnego i handlowego duży wpływ miało prawo niemieckie. Bardzo rozwinięta jest też współpraca pomiędzy legislaturami krajów skandynawskich, która doprowadziła do zbliżenia tych systemów prawnych (szczególnie w zakresie prawa prywatnego).
Sądownictwo
Istnieją dwie podstawowe hierarchie sądów we Szwecji: sądy w sprawach cywilnych, handlowych i karnych, oraz sądy administracyjne. W każdym z tych pionów sądowniczych funkcjonują dwie podstawowe instancje sądowe oraz sądy najwyższe (Sąd Najwyższy i Najwyższy Sąd Administracyjny).
Podział administracyjny Szwecji
Szwecja podzielona jest na 21 regionów administracyjnych (szw. län). Regiony te dzielą się na 290 gmin (kommuner).
Siły zbrojne
Szwecja dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi (280 czołgów oraz 2031 opancerzonych pojazdów bojowych), marynarką wojenną (Svenska marinen) oraz siłami powietrznymi. Wojska szwedzkie liczą 14 tys. żołnierzy zawodowych oraz 26 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) szwedzkie siły zbrojne stanowią 29. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 6,2 mld dolarów (USD).
Gospodarka
Charakterystyka
Istotną część gospodarki szwedzkiej stanowią bogactwa naturalne, takie jak m.in. wysokiej jakości rudy żelaza oraz duża, zwłaszcza w stosunku do zaludnienia, powierzchnia lasów. W XVII i XVIII wieku Szwecja zapewniała około połowy całej europejskiej produkcji stali, dzięki dostępowi do wyjątkowo czystej rudy oraz dostępności drewna, z którego wytwarzano węgiel drzewny, używany następnie do wytopu żelaza.
W XX wieku Szwecja stała się jednym z największych eksporterów rudy żelaza. Szczytowy okres wydobycia przypada na 1975 rok kiedy uzyskano rekordowe wydobycie 40 mln ton. Wydobywane są także rudy cynku, ołowiu, miedzi, wolframu, tytanu i uranu. Ważną gałęzią gospodarki Szwecji jest produkcja drewna – jest ona m.in. jednym z największych na świecie eksporterów celulozy.
Grunty orne stanowią zaledwie 7% powierzchni kraju, rolnictwo jest wysoce zmechanizowane i intensywne.
Inne główne gałęzie gospodarki to hutnictwo metali nieżelaznych, przemysł maszynowy, metalowy, środków transportu (samochodowy, lotniczy), elektrotechniczny, drzewny, chemiczny oraz produkcja broni.
Szwecja jest jednym z największych eksporterów broni i technologii wojskowych, w tym do Pakistanu, Chin i Arabii Saudyjskiej.
Znane marki szwedzkie to Volvo, Saab (lotnicza i samochodowa), Scania, Koenigsegg, Ericsson, Electrolux, Husqvarna, Vattenfall AB, Skanska AB, Nordea Bank, Oriflame, Tetra Pak, H&M i IKEA.
Szwecja należy według wielu rankingów do najbardziej bezpiecznych i najmniej dotkniętych korupcją krajów.
Historia gospodarcza
W latach 90. Szwecję dotknął poważny kryzys, który spowodował wzrost bezrobocia do poziomu innych krajów UE i USA, a także pojawienie się długu publicznego, który pod koniec lat 90. sięgnął 50% PKB. Kryzys ten był związany z globalnym spowolnieniem światowej gospodarki oraz obniżką podatków przez prawicowy rząd przy jednoczesnym zachowaniu wydatków socjalnych na tym samym poziomie. W wyniku wdrożenia licznych reform i programów naprawczych udało się zwiększyć wydajność pracy i spowodować wzrost wskaźników makroekonomicznych.
Rząd Szwecji nie zdecydował się na przystąpienie do Unii Gospodarczej i Walutowej w 1999 r. – w latach 1995–1996 obradowała rządowa komisja ds. Unii Gospodarczej i Walutowej pod przewodnictwem Larsa Calmforsa (tzw. Komisja Calmforsa), która po przeanalizowaniu potencjalnych skutków przystąpienia Szwecji do strefy euro, stwierdziła brak wystarczających przesłanek do przyjęcia waluty euro w 1999. Pomimo korzyści politycznych związanych ze wzmocnieniem pozycji Szwecji w Unii Europejskiej i pewnych korzyści gospodarczych (np. niższych kosztów transakcji po wyeliminowaniu różnic kursowych, większej konkurencji), utrata narodowej polityki monetarnej pozbawiłaby Szwecję instrumentu walki z nieprzewidzianymi szokami, co w połączeniu z ówczesnym wysokim poziomem bezrobocia i kiepskim stanem finansów publicznych, byłoby niekorzystne dla szwedzkiej gospodarki. O pozostaniu Szwecji poza strefą euro przesądził ostatecznie wynik referendum z 2003 roku.
System finansowy
System podatkowy
W 1960 roku podatki w Szwecji stanowiły 31% PKB i już wtedy należały do najwyższych na świecie. W 1980 roku stanowiły one 60% PKB Szwecji. Obecnie podatki w Szwecji stanowią 52% PKB, z których państwo szwedzkie finansuje edukację, służbę zdrowia i badania.
W Szwecji podatki płaci się na rzecz państwa i gminy, są one rozłożone mniej więcej po równo. Gminy finansują między innymi edukację, służbę zdrowia, a państwo drogi krajowe itd. Szwecja jest uważana za najbardziej socjalne państwo na świecie; bardzo popularne jest określenie „model szwedzki”, który wprowadzono w Szwecji w latach 30. XX wieku. Było to związane z falą strajków w ówczesnej Szwecji, podczas których doszło do rozlewu krwi. Posiada on zarówno wielu przeciwników, wielu ekonomistów o neoliberalnym nastawieniu, jak np. prof. Jan Winiecki, jak i wielu zwolenników, do których zalicza się noblistę Josepha Stiglitza, profesora Jeffreya Sachsa, który dawniej był zwolennikiem liberalizmu ekonomicznego, i profesora Tadeusza Kowalika.
Podobnie jednak jak w innych krajach wysoko rozwiniętych większość PKB wytwarzają drobni przedsiębiorcy. PKB per capita wynosiło nominalnie w 2006 roku 42 383, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 34 409 dolarów. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 0,23 i jest najniższy na świecie. W rankingu Światowego Forum Ekonomicznego szwedzka gospodarka została uznana za trzecią najbardziej konkurencyjną na świecie.
System socjalny
Polityka socjalna Szwecji opiera się na założeniu, że wszyscy obywatele niezależnie od pochodzenia i stanu majątkowego powinni mieć równy dostęp do edukacji, służby zdrowia, dóbr kultury itd. Szwecja przeznacza z budżetu na cele socjalne 27% swojego PKB, jeden z najwyższych na świecie poziomów. W Szwecji budżet państwa oraz firmy prywatne przeznaczają na badania naukowe 4% PKB, co daje pod tym względem pierwsze miejsce na świecie. Charakterystyczne dla Szwecji jest finansowanie służby zdrowia i emerytur z podatków, a nie dodatkowych ubezpieczeń społecznych. W Szwecji 6,5% ludności oraz 3% dzieci żyje poniżej granicy ubóstwa. Szwecja zajmuje 6. miejsce na świecie pod względem HDI, wskaźnika rozwoju społecznego, i 1. miejsce pod względem HPI, wskaźnika ubóstwa społecznego.
W Szwecji działają bardzo rozbudowane związki zawodowe, do których należy 80% pracujących; strzegą one przestrzegania przez pracodawców umów o pracę i ogólnych zasad panujących w Szwecji, jak na przykład zasady, że najpierw należy zwalniać pracowników z najmniejszym stażem.
W Szwecji obowiązujący wiek emerytalny to 67 lat dla kobiet i mężczyzn.
Bezrobocie
Program szwedzkich socjaldemokratów zakładał politykę pełnego zatrudnienia. Wskaźnik zatrudnienia wynoszący 77% jest najwyższy w UE, najwyższy w UE jest także wskaźnik zatrudnienia osób starszych wynoszący 69%. Sektor publiczny zatrudnia 30% pracujących.
Bezrobocie pod koniec lat 80. XX w. wahało się od 1 do 1,5%, obecnie wynosi około 5%. Wskaźnik bezrobocia nie uwzględnia osób faktycznie nie pracujących, ale uczestniczących w różnego rodzaju publicznych programach pomocowych, kursach i szkoleniach mających zwiększyć ich aktywność na rynku pracy. Raport firmy McKinsey ocenia poziom bezrobocia na 15% i przewiduje, że poziom ten wzrośnie jeszcze bardziej w przyszłości.
Energetyka
Szwecja jest krajem o jednej z najwyższych na świecie konsumpcji energii na obywatela (18 MWh/osobę) i równocześnie energetycznie samowystarczalnym. Duża część energii pozyskiwana jest ze źródeł odnawialnych, w tym ze spalania biogazu (metanu), który wytwarzany jest z odpadów organicznych. Możliwe to jest dzięki konsekwentnej i powszechnej segregacji odpadów wśród ludności, a także rozbudowanej sieci spalarni. W energetyce Szwecji znaczący udział ma energia pochodząca z krajowych elektrowni jądrowych (dziewięć reaktorów dostarcza 40% mocy) oraz wodnych (46,9%). W latach 80. XX w. Szwecja wstrzymała inwestycje w energetykę jądrową. W 2009 zapowiedziano powrót do niej wobec niewystarczającej efektywności alternatywnych źródeł energii odnawialnej, takich jak elektrownie wiatrowe. Po katastrofie w Fukushimie dochodzi do stopniowego wyłączania starzejących się reaktorów, bez planów budowy nowych. W 2015 roku koncern E.ON zdecydował o zamknięciu 2 reaktorów: Oskarshamn 1 (między 2017 a 2019) oraz Oskarshamn 2 (2015). Vattenfall planuje zamknięcie dwóch kolejnych: Ringhals 1 (2020) i Ringhals 2 (2019). Zamknięcie wszystkich reaktorów jądrowych w Szwecji jest planowane najpóźniej do 2045 roku.
Transport
Demografia
Struktura narodowościowa w 2020r.
Szwedzi: 86,8%
Finowie: 1,3%
Fińscy Szwedzi: 1,1%
Irakijczycy: 1,0%
Hindusi: 0,64%
Polacy: 0,59%
Duńczycy: 0,48%
Somalowie: 0,47%
Irańczycy: 0,45%
Niemcy: 0,4%
pozostali: 6,8% (głównie: Norwegowie, Turcy, Bośniacy, Brytyjczycy, Syryjczycy, Romowie, Afgańczycy, Libańczycy i Chińczycy).
Największe miasta
Miejscowości (szw. tätort) Sztokholm, Göteborg, Malmö, Örebro oraz Sollentuna och Upplands Väsby leżą na terenie 2 lub więcej gmin.
Edukacja
Przez wiele lat w Szwecji istniały tylko szkoły państwowe. Na początku lat 90. XX w. prawicowy rząd, który rządził jedną kadencję, pozwolił na istnienie szkół prywatnych przy jednoczesnym finansowaniu tych szkół przez państwo. Szkół takich jest jednak niewiele, a założenie ich wymaga spełnienia wielu kryteriów. Uniwersytety w Szwecji są wyłącznie państwowe, a studia na nich są bezpłatne. Dodatkowo wszyscy studenci niezależnie od dochodów rodziców od pierwszego roku dostają stypendium. W studiach PISA szwedzcy uczniowie w 2003 roku w czytaniu ze zrozumieniem zajęli 7. miejsce, 14. miejsce w matematyce, 12. miejsce w naukach przyrodniczych i w rozwiązywaniu problemów 14. miejsce na 32 badane państwa.
Język
Oficjalnym językiem Królestwa Szwecji jest język szwedzki (svenska), język z grupy skandynawskiej języków germańskich. Używany jest przez 9 mln ludzi: w Szwecji (7,8 mln) i Finlandii (300 tys.) – jest tam językiem urzędowym. Odrębny język już od VIII wieku. Najstarsze zabytki językowe pochodzą z XII wieku. Powstanie nowoczesnego języka szwedzkiego datuje się na rok 1526, kiedy to wydano szwedzkie tłumaczenie Biblii.
Język szwedzki posiada wiele dialektów, w samej Szwecji, jak również poza granicami. Np. istnieje osobny dialekt języka szwedzkiego, którym posługują się estońscy Szwedzi i fińscy Szwedzi.
W zasadzie nie ma większych wątpliwości co do tego, że język szwedzki jest oficjalnym językiem tego państwa, jednak wraz z ustawowym wprowadzeniem języków mniejszości (fińskiego, tornedalsko-fińskiego, lapońskiego, języka Romów i jidysz) 1 kwietnia 2000 sprawa stwierdzenia oficjalności języka szwedzkiego stała się tematem dyskusji, co zaowocowało przyjęciem w 2009 Språklagen (Ustawy o języku), która weszła w życie 1 lipca 2009 Ustawa określa szwedzki jako „główny język” Szwecji (§ 4) i „wspólny język” społeczności Szwecji (§ 5). Zgodnie z ustawą „w kontekście międzynarodowym” język szwedzki należy uznawać za „język urzędowy Szwecji” (§ 13).
Większość Szwedów, zwłaszcza tych poniżej 50 lat, nie ma większych trudności w rozumieniu i mówieniu po angielsku. Wynika to ze związków handlowych tego kraju, popularności wycieczek zagranicznych oraz z tego, że większość programów telewizyjnych i filmów nadawana jest z napisami, a nie z dubbingiem czy lektorem. Język angielski jest zwykle nauczany począwszy od czwartej klasy szkoły podstawowej. Wielu uczniów bierze także lekcje innych języków, najczęściej hiszpańskiego, niemieckiego lub francuskiego.
Kultura
Literatura
Nowoczesną literaturę szwedzką stworzył pod koniec XIX wieku August Strindberg. Innymi ważnymi postaciami są Pär Lagerkvist, Harry Martinson, Eyvind Johnson, a także Margit Sandemo, autorka Sagi o Ludziach Lodu. Sławne są także autorki literatury dziecięcej Astrid Lindgren i Selma Lagerlöf. Sukces zdobyło również wydanie trylogii Millennium, pisarza i dziennikarza Stiega Larssona. Współczesna literatura najczęściej tłumaczona jest na język niemiecki.
Film
Najbardziej znanym reżyserem szwedzkim był Ingmar Bergman. Niespokrewniona z nim aktorka Ingrid Bergman, najbardziej znana z roli Ilsy Lund w melodramacie Casablanca z 1942, urodziła się w Sztokholmie, podobnie jak Greta Garbo. Ze Szwecji pochodzi również znany aktor Stellan Skarsgård (m.in. Melancholia, Dziewczyna z tatuażem), a także laureatka Oscara Alicia Vikander.
Religia
W 2022 roku 52,8% Szwedów przynależało do Kościoła ewangelicko-luterańskiego Szwecji, który był kościołem państwowym od 1527 do 2000 roku. W okolicach Jönköping, Bohuslän i Västerbotten istnieją silne wspólnoty wolnych kościołów protestanckich (zielonoświątkowców, baptystów, metodystów itd.). Liczą one łącznie około 350 tys. wiernych, stanowiąc drugi po luteranizmie największy kierunek religijny w kraju.
Muzułmanów jest około 140 tys. i ciągle wzrasta ich liczebność, wschodnie kościoły prawosławne i orientalne liczą około 140 tys. wyznawców, a Kościół katolicki ma 113 tys. wiernych. Ponadto jest ponad 22 tys. Świadków Jehowy, żydów około 10 tys., mormonów 9,5 tys. i buddystów ok. 8 tys. W Järna istnieje centrum antropozoficzne. Masonów, którzy jednak nie są grupą religijną, a bractwem inicjacyjnym wzorującym się na zakonach rycerskich, jest ich 13 tys., co względem liczby mieszkańców daje bardzo duży procent w porównaniu do innych krajów. 8% Szwedów uczestniczy regularnie w praktykach religijnych jakiegoś wyznania.
Ateizm w Szwecji
Na podstawie wielu badań socjologicznych przeprowadzonych w latach 1999–2004 stwierdzono, że ok. 65% Szwedów jest ateistami lub agnostykami. W badaniach Pippy Norris i Ronalda Ingleharta przeprowadzonych w 2004 roku ateizm zadeklarowało 64% Szwedów. Szwedzi zatem, obok Czechów, Estończyków, Norwegów i Duńczyków, są jednym z najbardziej ateistycznych społeczeństw w Europie.
Święta i zwyczaje
Szwedzi obchodzą tradycyjne święta chrześcijańskie: Boże Narodzenie (Jul), Wielkanoc (Påsk), Zielone Świątki (Pingst), Wniebowstąpienie (Kristi himmelsfärd). Świeckie dni świąteczne to: 1 maja z tradycyjnymi pochodami ruchu robotniczego i 6 czerwca – od 2005 r. Święto Narodowe Szwecji. Szwedzi obchodzą też święta o tradycji pogańskiej: Noc Walpurgi (Valborg) 30 kwietnia i Noc świętojańską (Midsommar). 13 grudnia tradycyjnie świętuje się przynoszącą światło Świętą Łucję (Sankta Lucia). Popularnym obyczajem szwedzkim jest fika.
Dni ustawowo wolne od pracy
1 stycznia – Nowy Rok
6 stycznia – Trzech Króli
Wielki Piątek
1 maja – Święto Pracy
Wniebowstąpienie Pana Jezusa
I dzień Zielonych Świątek
6 czerwca – święto narodowe (dawniej dzień flagi)
Midsommar (najdłuższy dzień w roku)
Wszystkich Świętych (pierwsza sobota po 1 listopada)
25 grudnia – Boże Narodzenie
Media
Szwedzi są jednym z narodów, który czyta najwięcej gazet. Prawie każde miasteczko ma swoją lokalną gazetę. Najważniejsze ogólnokrajowe gazety to „Dagens Nyheter”, „Göteborgs-Posten”, „Svenska Dagbladet” i „Sydsvenska Dagbladet”. Dwa największe tabloidy to „Aftonbladet” i „Expressen”. Szwedzka gazeta „Metro” została wpisana do Księgi Rekordów Guinnessa jako gazeta o największym nakładzie na świecie, chociaż jest to gazeta bezpłatna, rozdawana na ulicy, wydawana w wielu językach.
Do 1991 roku publiczna telewizja (SVT1 i SVT2) miała monopol na nadawania naziemne. Toteż do lat 80. XX w. Szwedzi nie mogli oglądać żadnych innych kanałów, aż pojawiły się anteny satelitarne. W 1992 rozpoczął nadawanie pierwszy kanał komercyjny TV4, na co pozwolił prawicowy rząd. Nieco wcześniej nadawanie rozpoczęło TV3 przez satelitę. Obecnie jest już kilkanaście szwedzkich kanałów dostępnych przez satelitę.
W Szwecji z Internetu korzystało w 2006 roku 80% społeczeństwa, co daje jej pierwsze miejsce w UE.
Kuchnia
Pokusa Janssona – zapiekanka z pokrojonych w cienkie plasterki ziemniaków, pokrojonej w talarki cebuli, a także filetów sardeli (anchois). Wszystko to zalane jest mlekiem zmieszanym ze świeżą śmietaną i zapieczone w piekarniku na złoty kolor. Zapiekankę spożywa się głównie w okresie świąt Bożego Narodzenia.
Flygande Jakob – pieczony kurczak z bananami, orzechami i sosem chili.
Köttbullar – kulki mięsne przyrządzane z mięsa wołowego lub wołowo-wieprzowego. Podawane są zwykle z purée ziemniaczanym i dżemem z borówek.
Blodpudding – danie z krwi wieprzowej, mleka, mąki żytniej, smalcu, piwa lub syropu z przyprawami.
Pyttipanna – drobno pokrojone ziemniaki, cebula i mięso (kiełbasa lub kawałki wołowiny) podsmażone na patelni. Pyttipanna podawana jest tradycyjnie z jajkiem sadzonym i burakami.
Surströmming – kiszony śledź o silnym, charakterystycznym zapachu sprzedawany w zalewie solnej w puszkach.
Rankingi
Pod względem HDI, wskaźnika rozwoju czynników ludzkich i dostępu do dóbr uznawanych za konieczne do życia, Szwecja zajmuje 5. miejsce na świecie.
Pod względem HPI, wskaźnika ubóstwa ludzkiego, Szwecja zajmuje 1. miejsce na świecie jako kraj najmniej dotknięty długotrwałym bezrobociem, funkcjonalnym analfabetyzmem i liczbą osób żyjących poniżej minimum socjalnego.
W 2007 roku Szwecja zajęła w sporządzonym przez „The Economist” rankingu 1. miejsce na świecie pod względem rozwoju demokracji.
Zobacz też
chronologiczne listy: szwedzkich królów i szwedzkich premierów
polsko-szwedzkie stosunki w latach II wojny światowej
Dagen H
Allemansrätten
Estońscy Szwedzi
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona internetowa szwedzkiego Dworu Królewskiego
Strona internetowa szwedzkiego Parlamentu
Strona internetowa szwedzkiego rządu
Strona internetowa szwedzkiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych
Strona internetowa szwecja.net
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Rada Nordycka
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 76,806 |
632 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a | Bielsko-Biała | Bielsko-Biała (, , ) – miasto na prawach powiatu w południowej Polsce, w województwie śląskim, na Pogórzu Śląskim, u stóp Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego, nad rzeką Białą i jej dopływami. Jest siedzibą władz powiatu bielskiego, Euroregionu Beskidy, diecezji bielsko-żywieckiej Kościoła rzymskokatolickiego i diecezji cieszyńskiej Kościoła ewangelicko-augsburskiego, a także głównym miastem aglomeracji bielskiej i centralnym ośrodkiem Bielskiego Okręgu Przemysłowego.
Bielsko-Biała formalnie powstało 1 stycznia 1951 z połączenia położonego na Śląsku Cieszyńskim Bielska, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1312, oraz małopolskiej Białej, którą założono w XVI wieku i podniesiono do rangi miasta w 1723. W latach 1975–1998 miasto było stolicą województwa bielskiego.
Bielsko-Biała pełni funkcję centrum administracyjnego, gospodarczego, akademickiego i kulturalnego dla obszaru śląsko-małopolskiego pogranicza nazywanego czasem potocznie Podbeskidziem. Stanowi ważny ośrodek przemysłowy (ze szczególnym uwzględnieniem branży motoryzacyjnej, a w przeszłości włókiennictwa) i handlowo-usługowy, a także węzeł drogowy i kolejowy. Jest znaczącym celem turystycznym z uwagi na liczne zabytki architektury (czego ilustracją ma być slogan Mały Wiedeń) oraz bezpośrednią bliskość gór (w granicach miasta leży czternaście szczytów górskich).
Według danych GUS z 31 grudnia 2021, miasto było zamieszkiwane przez osób (22 miejsce w Polsce). Powierzchnia miasta wynosi 124,51 km² (19. miejsce w Polsce) i dzieli się ono formalnie na 30 osiedli (jednostek pomocniczych gminy).
Nazwa miasta
Zapisywana z dywizem nazwa Bielsko-Biała powstała przez zestawienie nazw Bielska i Białej, które w 1951 utworzyły jeden organizm miejski. Odmienia się oba człony: D. Bielska-Białej, C. Bielsku-Białej, B. Bielsko-Białą, N. Bielskiem-Białą, M. w Bielsku-Białej.
Złączona nazwa była już używana w języku niemieckim w XIX wieku: Bielitz-Biala na określenie zespołu dwóch miast oraz Bielitz-Bialaer Sprachinsel na określenie niemieckiej wyspy językowo-kulturowej. Występowała powszechnie w niemieckiej literaturze naukowej, kartografii i przewodnikach turystycznych. Najczęściej była używana przez towarzystwa skupiające członków z obydwu miast. Złożona nazwa w polskiej wersji językowej Bielsko-Biała także była używana w XIX i na początku XX wieku, choć znacznie rzadziej niż niemiecka wersja. Najbardziej znanym tego przykładem była winieta polskiej gazety „Wieniec-Pszczółka“ redagowanej przez ks. Stanisława Stojałowskiego oraz liczne artykuły w Dzienniku Krakowskim czy Kurierze Lwowskim. Pojawiała się też w reklamach wiedeńskich firm w polskojęzycznych czasopismach, np. wymieniając filie w Bielsku-Białej.
Etymologia nazwy Bielsko najprawdopodobniej wywodzi się od rzeki Białej. Nazwa ta miała oddawać barwę wody – białą, czyli jasną, czystą. Niektórzy badacze nazwę miasta wiążą również z bieleniem płótna, co jest jednak wątpliwe ze względu na to, że w XIII wieku Bielsko nie było jeszcze ośrodkiem tkackim ani sukienniczym. Od rzeki zapożyczyła nazwę także osada, a później miasto Biała.
Po raz pierwszy łacińska nazwa „Bielici”, którą często mylnie utożsamia się z Bielskiem pojawiła się w dokumencie biskupa wrocławskiego z 1284 Nazwę Belsko wymienia niedawno odkryty odpis dokumentu księcia Mieszka I cieszyńskiego, którego zaginiony oryginał datowany jest na lata od 1290 do 1305 lub 1310 roku. Późniejsze zapisy nazwy Bielska w postaci zniemczonej można czytać jako Bielica: zu Bilitz (1312), Belicz (1420). Później pojawiły się również nazwy słowiańskie: w Bilsku (1420), na Bielsku (1465), miasta Byelska (1525), in oppido Bilsko (1652). Szwajcarski kartograf i geograf Mateusz Merian w swoim dziele Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae wydanym w roku 1650 podaje dwie formy nazwy miejscowości: Bielitz, i Bylitz oraz nazwę rzeki Bila.
Od XIX wieku występowała już tylko jedna nazwa niemiecka – Bielitz i jedna czeska – Bílsko. W języku polskim natomiast istniały liczne oboczności: jeszcze na początku XX wieku na równi z Bielsko występowały Bielsk, Bilsko i Bilsk. Ostatecznie nazwa Bielsko została uregulowana dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym. Procesowi latynizacji ani germanizacji nie uległa polska nazwa Białej – niem., łac. Biala, czes. Bělá. Wymowa w gwarze cieszyńskiej to Biylsko-Biało. W zapisie słowiańskiego etnolektu górnośląskiego stosuje się najczęściej formę Biylsko-Biołŏ lub Bjylsko-Bjoło, z kolei w dialekcie górnośląskim języka niemieckiego (używanym przed rokiem 1945 przez miejscową ludność niemiecką) nazywane było Beltz-Beil. W języku wilamowskim używanym w niedalekich Wilamowicach nazwa Bielska-Białej brzmi Byłc-Bejł. Dla spokrewnionego z nim etnolektu hałcnowskiego, dawnej mowy jednej z obecnych dzielnic miasta, podaje się formę Bülts-Biala.
Symbole
Symbole Bielska-Białej: herb, flagę, logo i hejnał oraz ich wygląd oficjalnie ustanowiono czterema uchwałami rady miejskiej z 7 grudnia 2004 roku.
Herb – składa się z dwóch gotyckich tarcz. Prawa (z punktu widzenia patrzącego na herb: lewa) to herb dawnego Bielska, natomiast lewa (z punktu widzenia patrzącego na herb: prawa) to herb dawnej Białej. Tarcza prawa jest dwudzielna w słup. W polu pierwszym błękitnym (niebieskim) pół złotego (żółtego) orła, bez korony, z głową zwróconą w prawo (połowa godła książąt cieszyńskich), natomiast w polu drugim czerwonym trzy białe (srebrne) lilie ułożone w słup (zmodyfikowana połowa herbu biskupów wrocławskich). Na tarczy lewej w polu zielonym dwie czerwone pięciopłatkowe róże ułożone w pas (symbol męczeństwa i krwi Chrystusa lub zapowiedź pomyślności i szczęścia „młodych” mieszczan).
Flaga – stanowi prostokątny płat tkaniny o stosunku wysokości do długości jak 5:8. Istnieją dwie wersje flagi: flaga miejska i flaga honorowa. Barwy obu są żółto-biało-czerwone, przy czym flaga miejska składa się z trzech poziomych pasów równej szerokości, a na fladze honorowej, na szerszym środkowym pasie (w kolorze białym) umieszczony jest herb miasta.
Logo – zostało stworzone w 1996 przez Wiesława Grzegorczyka – laureata konkursu rozpisanego przez władze miejskie. Tworzą je dwie wypełnione zielenią, obrócone ku sobie brzuszkami litery B, symbolizujące przedzielone rzeką Bielsko i Białą, z umieszczoną nad nimi czerwoną kropką. Całość przypomina górski krajobraz, nad którym świeci słońce.
Hejnał – został skomponowany z okazji obchodów 700-lecia miasta przez Piotra Stachurę, ucznia bielskiej szkoły muzycznej. Po raz pierwszy został wykonany 1 maja 1964. Na stronie Urzędu Miejskiego czytamy: „Hejnał jest ściśle związany ze specyfiką regionu, oddaje cały urok Beskidów. Rytm maszyn włókienniczych i szum lasu łączy się w pieśń optymistyczną, pieśń zwycięską”. Hejnał jest odtwarzany co trzy godziny z wieży ratuszowej.
Geografia
Położenie i powierzchnia
Bielsko-Biała znajduje się w południowej części województwa śląskiego, na granicy historycznych regionów: Śląska Cieszyńskiego (dzielnice lewobrzeżne, 57,89% powierzchni) i Małopolski, a ściślej ziemi krakowskiej (dzielnice prawobrzeżne, 42,11% powierzchni).
Większa część Bielska-Białej leży na Pogórzu Śląskim, które jest częścią makroregionu Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Teren miasta wchodzi w skład Działu Bielskiego i Działu Pisarzowickiego – mikroregionów Pogórza Śląskiego. W granicach administracyjnych Bielska-Białej – w dzielnicach południowych – znajdują się także masywy górskie Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego.
Współrzędne geograficzne ścisłego centrum miasta (plac Bolesława Chrobrego) to .
Powierzchnia Bielska-Białej wynosi 124,51 km², z czego zajmują (stan na grudzień 2017):
użytki rolne: 33,03%
lasy oraz grunty zadrzewione i zakrzewione: 26,37%
tereny mieszkaniowe: 17,5%
infrastruktura komunikacyjna: 8,76%
tereny przemysłowe: 5,01%
inne tereny zabudowane: 5,82%
tereny rekreacyjno-wypoczynkowe: 1,67%
wody: 1,01%
pozostałe obszary: 0,74%
Miasto stanowi 1,01% powierzchni województwa i 0,04% powierzchni Polski.
Rozciągłość miasta w kierunku równoleżnikowym wynosi około 13 km, a południkowym około 17,5 km.
Miasto znajduje się w linii prostej 31 km od granicy z Czechami i 35 km od granicy ze Słowacją.
Sąsiednie gminy
Bestwina, Brenna, Czechowice-Dziedzice, Jasienica, Jaworze, Kozy, Szczyrk, Wilamowice, Wilkowice
Ukształtowanie powierzchni
Ukształtowanie powierzchni Bielska-Białej jest dość zróżnicowane. W granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny wyżynne (Pogórze Śląskie), jak i górskie (Beskid Śląski, Beskid Mały). Centralnie położony plac Bolesława Chrobrego znajduje się na wysokości 313 m n.p.m. Najniższym punktem są Stawy Komorowickie leżące na wysokości 262 m n.p.m., natomiast najwyższym szczyt liczącego 1117 m n.p.m. Klimczoka w Beskidzie Śląskim.
Pogórze Śląskie zbudowane jest z mało odpornych na denudację serii fliszowych z wkładkami wapieni i cieszynitów. Złożona struktura podłoża geologicznego ścięta jest przez równinę denudacyjną obniżającą się od 400–450 m n.p.m. u podnóża progu Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego do 280–300 m n.p.m. na granicy Kotliny Oświęcimskiej. Powierzchnię pogórza pokrywają gliny, na których rozwinęły się zespoły gleb o średniej produkcyjności. Dominują gleby brunatnoziemne. Na ograniczonych powierzchniach występują gleby płowe. Do niewielkich powierzchni ogranicza się zasięg gleb bielicowych, rozwiniętych na bezwęglanowych i bardzo przepuszczalnych zwietrzelinach. Gleby deluwialne, związane z łagodnie nachylonymi podnóżami stoków, występują w wielu obszarach, których łączna powierzchnia jest niewielka. Podobną cechą odznaczają się gleby aluwialne w dnach dolin.
Wyżynna część Bielska-Białej składa się z kilkudziesięciu wzgórz, porozdzielanych dolinami rzek i potoków, z których centralną jest dolina Białej. Najwyższymi bielskimi wzgórzami są Drugi Kopiec Lipnicki (448 m n.p.m.), Hałcnowska Góra (404 m n.p.m.), Pierwszy Kopiec Lipnicki (393 m n.p.m.), Cieńciałowa Kępa (390 m n.p.m.), Malowany Dworek (390 m n.p.m.) i Trzy Lipki (386 m n.p.m.).
Beskid Śląski zbudowany jest z masywnych piaskowców godulskich i istebniańskich. W części południowej góry zbudowane są z fliszu magurskiego. Występują tu złoża mineralne: piaskowce, wapienie i kruszywa naturalne. Duże znaczenie mają piaskowce godulskie, które występują tu w dwóch rodzajach: godulskie środkowe oraz godulskie dolne. Znajdują się tu również źródła wód mineralnych. Beskid Mały zbudowany jest z płaszczowin: podśląskiej i śląskiej. Składa się w 95% z piaskowców godulskich. Geologicznie jest jednorodny z Beskidem Śląskim.
Pasma Beskidów rozdziela szeroka na 5 km Brama Wilkowicka łącząca Pogórze Śląskie z Kotliną Żywiecką.
W granicach administracyjnych miasta znajduje się 14 szczytów górskich:
Ponadto zbocza Czupla, Gaików oraz Magurki Wilkowickiej częściowo sięgają peryferyjnych dzielnic Bielska-Białej.
Na południowo-zachodnich stokach Stołowa znajduje się Jaskinia w Stołowie, której korytarze liczą 21 m. W 2003 na stokach Stołowa odkryto również wejście do Jaskini Głębokiej w Stołowie. Z długością 554 m i głębokością 25 m jest jedną z największych jaskiń polskich Karpat fliszowych. Kilka mniejszych jaskiń znajduje się także w rejonie Klimczoka.
Zbiorniki i cieki wodne
Główną rzeką przepływająca przez Bielsko-Białą jest Biała (w lokalnym uzusie językowym określana też jako Białka), prawy dopływ Wisły o łącznej długości 28,6 km, z tego 14 km w granicach miasta. Stanowi historyczną granicę między Śląskiem a Małopolską, w przeszłości stanowiła granicę polityczną między księstwem cieszyńskim i księstwem oświęcimskim (od 1315), krajami Korony Czeskiej i Królestwem Polskim (1457–1772), Śląskiem Austriackim i Galicją (1772–1918), autonomicznym województwem śląskim i województwem krakowskim (1920–1939/45). Do 1 stycznia 1951 oddzielała miasta Bielsko i Białą.
Dopływami Białej są potoki, w dolinach których rozlokowały się wsie, a dziś dzielnice miasta:
Kamieniczanka – wzdłuż niej rozwinęła się Kamienica
Kromparek – płynie przez osadę Bark na pograniczu Hałcnowa i Komorowic
Krzywa – płynie przez północną część Lipnika i Obszary
Niwka – wzdłuż niej rozwinął się Lipnik, w śródmieściu Białej jest skanalizowana (płynie pod ulicą Stojałowskiego)
Olszówka – wzdłuż niej rozwinęła się Olszówka
Potok Starobielski – płynie przez Stare Bielsko
Potok Kamienicki Drugi (też Dębowiec lub Potok Gościnny) – płynie przez Gościnną Dolinę
Skleniec (Szklaniec) – na pograniczu Mikuszowic Krakowskich i Wilkowic
Straconka – wzdłuż niej rozwinęła się Straconka
Drugą ważną rzeką jest Wapienica, prawy dopływ Iłownicy o łącznej długości 20,6 km, z tego 9 km w granicach miasta. Powstaje z połączenia potoków Barbara, Rudawka i Żydowski Potok na terenie dzielnicy o tej samej nazwie. Prowadzi wody I klasy czystości i stanowi jedno z ujęć wody dla bielskich wodociągów. W 1932 w górnym biegu Wapienicy, przy połączeniu Barbary i Rudawki, zbudowano zaporę wodną im. Ignacego Mościckiego, a w wyniku spiętrzenia wód powstało sztuczne jezioro Wielka Łąka, które służy jako ujęcie wody pitnej dla celów komunalnych.
Inne rzeki i strumienie w Bielsku-Białej to m.in.:
Słonica i jej dopływ Suchy Potok, przepływające przez Hałcnów
Złoty Potok w Lipniku – dopływ Niwki
Niper – skanalizowany dopływ Białej, płynący m.in. pod placem Bolesława Chrobrego
Sikornik – częściowo skanalizowany dopływ Białej przepływający przez Żywieckie Przedmieście
Potok Mireckiego w Aleksandrowicach i Rucianka w Kamienicy – dopływy Kamieniczanki
Potok Zajazdowy – dopływ Białej płynący przez zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Sarni Stok”
Mraźnica, Zimny Potok i Pasternik w Straconce – dopływy Straconki
Wiele, głównie w górskiej części miasta, jest także niewielkich, bezimiennych cieków wodnych.
Największym skupiskiem stawów w Bielsku-Białej są Stawy Komorowickie położone w północnej części Komorowic, nad rzeką Białą. Sąsiadują ze Stawami Bestwińskimi, położonymi w gminie Bestwina. Mniejszymi skupiskami stawów są Stawy Barkowskie i Stawy Nyczowe nad Kromparkiem, Stawy Hałcnowskie nad Słonnicą oraz grupa stawów nad Rudawką w zachodniej Wapienicy.
Klimat
Klimat Bielska-Białej cechuje się dużym zróżnicowaniem, ponieważ obszar miasta znajduje się w obrębie dwóch dzielnic klimatycznych – podkarpackiej (pogórza) i karpackiej (gór). Klimat wykazuje wyraźną zależność od czynników cyrkulacyjnych. Wyraża się to m.in. dużą nieregularnością stanów pogody i znacznymi wahaniami temperatur w ciągu roku. Największy wpływ na kształtowanie się pogody w mieście wywierają masy powietrza znad Atlantyku. Najczęściej występują wiatry zachodnie oraz południowo-zachodnie. W zimie częściej występują wiatry południowo-zachodnie i południowe, natomiast latem zachodnie i północno-zachodnie. Spory odsetek wiatrów południowych stanowią wiatry halne, obserwowane najczęściej zimą. Największe zachmurzenie na terenie Bielska-Białej występuje w miesiącach od listopada do stycznia. Najmniejszym średnim zachmurzeniem oraz najczęstszym występowaniem dni słonecznych cechuje się koniec lata i początek jesieni.
Temperatura powietrza uwarunkowana jest przede wszystkim dopływem określonych mas powietrza, natomiast jej zróżnicowanie przestrzenne jest związane z rzeźbą terenu. Temperatura na obszarze miasta obniża się wraz ze wzrostem wysokości, stopniowo ku południu (średnio o 0,5 °C na 100 m). Wartość średniej temperatury powietrza zmienia się w granicach od 4 (w partiach grzbietowych Beskidów) do ok. 8 °C (w centrum). Okres bezprzymrozkowy trwa na pogórzu średnio 175 dni, w górach o ponad miesiąc krócej. Mgły występują średnio przez 52 dni w roku
Największą ilość opadów deszczu przynoszą wiatry zachodnie, północno-zachodnie i północne, najmniejszą – południowe. Najwyższe miesięczne sumy opadów notuje się w czerwcu, najniższe w styczniu i lutym. Opady śniegu występują od listopada do kwietnia, przy czym największą liczbę dni z opadem śniegu notuje się w styczniu Pokrywa śnieżna jest bardzo zróżnicowana, ponieważ w granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny górskie. Roczna liczba dni z pokrywą śnieżną waha się w granicach od około 70 dni w dzielnicach północnych do ponad 200 w szczytowych partiach Beskidów. Maksymalną grubość pokrywy śnieżnej zanotowano w Bielsku-Białej w latach 60. i wynosiła ona 55 cm.
Podział administracyjny
Bielsko-Biała oficjalnie podzielone jest na 30 osiedli, które stanowią jednostki pomocnicze gminy. Osiedla te działają na podstawie statutów przyjętych w drodze uchwały LXVII/1093/2002 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 8 października 2002.
Równolegle funkcjonuje podział na obręby ewidencyjne, których granice odzwierciedlają dawne granice miejscowości stopniowo przyłączanych do Bielska-Białej w XX wieku, a także granice historycznych dzielnic (przedmieść) Bielska. Są to:
Bielsko Miasto
Biała Miasto
Dolne Przedmieście (podzielone formalnie na trzynaście niewielkich obrębów)
Górne Przedmieście
Żywieckie Przedmieście
Aleksandrowice
Hałcnów i Hałcnów 2
Lipnik
Kamienica
Komorowice Śląskie
Komorowice Krakowskie
Mikuszowice Śląskie
Mikuszowice Krakowskie
Olszówka Dolna
Olszówka Górna
Stare Bielsko
Straconka
Wapienica
Ponadto niektóre peryferyjne obszary wchodzą w skład obrębów Bystra Śląska, Jaworze, Mazańcowice, Międzyrzecze Górne i Pisarzowice, co jest pokłosiem wcielenia do Bielska-Białej również fragmentów tychże wsi. W niektórych przypadkach (np. Mikuszowice Krakowskie, Stare Bielsko, Straconka) granice obrębów i osiedli samorządowych są do siebie zbliżone, w wielu innych (np. Aleksandrowice, Dolne Przedmieście, Lipnik, Mikuszowice Śląskie) obręby i osiedla o tych samych nazwach nie korespondują ze sobą terytorialnie.
Potoczne, zwyczajowe rozumienie „dzielnic” w Bielsku-Białej i przynależności do nich poszczególnych obszarów czerpie luźno z obu rodzajów podziału.
Przyroda
Zieleń miejska
Według raportu Obserwatorium Polityki Miejskiej Instytutu Rozwoju Miast i Regionów z 2020 Bielsko-Biała było miastem o piątym najwyższym udziale zieleni wśród polskich miast powyżej stu tysięcy mieszkańców. Wynosił on 62,9%. Na tak wysoki odsetek ma wpływ fakt, że w skład miasta wchodzą rozległe zalesione tereny górskie. Według studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego z 2012 do „strefy środowiska przyrodniczego” zaliczało się 42,12% terytorium miasta, z tego lasy stanowiły 24,47%, zieleń w dolinach rzek i potoków 6,58%, zieleń użytkowa (parki, skwery, ogrody itp.) 2,59%, cmentarze 0,65%, wody powierzchniowe i śródlądowe 1,32%, a do pozostałych terenów zielonych wliczono 6,55% powierzchni.
W obrębie historycznego centrum znajdują się trzy główne parki miejskie założone pod koniec XIX wieku:
park im. Juliusza Słowackiego na Dolnym Przedmieściu
park Włókniarzy na Żywieckim Przedmieściu
park przy ratuszu w Białej
Inne duże założenia parkowe o znaczeniu ogólnomiejskim to:
Cygański Las płynnie przechodzący od formy parkowej w swej dolnej części przy zabudowaniach dzielnicy Olszówka do górskiego lasu na stokach Koziej Góry, Kołowrotu, Równi i Górnej Równi w Beskidzie Śląskim
Błonia w Mikuszowicach Śląskich
Bulwary Młodości (Straceńskie) nad potokiem Straconka w dzielnicy Leszczyny
Park Strzygowskiego nad rzeką Białą na pograniczu Leszczyn i Kamienicy
Enklawę dzikiej przyrody w centrum Bielska-Białej stanowią cmentarze, przy czym szczególne walory przyrodnicze posiadają dwa z nich:
Stary Cmentarz Ewangelicki zlokalizowany na Bielskim Syjonie
cmentarz żydowski położony w Aleksandrowicach
Występują na nich liczne drzewa o wymiarach pomnikowych, oplecione dodatkowo przez bluszcz. Nagrobki, mury i alejki obrośnięte są wieloma gatunkami roślin, a z rzadka odwiedzane nekropolie stanowią oazę dla licznych ptaków. Pojawiają się również ślady bytowania drobnych ssaków.
Cennym elementem zieleni miejskiej są założenia parkowe i ogrodowe zlokalizowane w sąsiedztwie dawnych pałaców i willi fabrykanckich. Rosną w nich ciekawe okazy drzew, nierzadko egzotyczne. Przykładem może być ogród przy willi Theodora Sixta, dworze lipnickim czy pałacyku Eduarda Zipsera.
Obszary chronione
W 2008 udział obszarów chronionych w powierzchni Bielska-Białej wynosił 35,8%. Dawało to miastu trzecie, po Koszalinie i Kielcach, miejsce w Polsce.
Większość terenów górskich w granicach Bielska-Białej leży w obrębie dwóch parków krajobrazowych: Parku Krajobrazowego Beskidu Małego i Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Równocześnie są one chronione w ramach programu ochrony siedlisk Natura 2000: obszar Beskid Mały (42,92 ha w granicach miasta) i obszar Beskid Śląski (2442,62 ha w granicach miasta).
W granicach miasta znajdują się cztery zespoły przyrodniczo-krajobrazowe:
Dolina Wapienicy (data założenia 1990, powierzchnia 1519 ha)
Cygański Las (data założenia 1997, powierzchnia 593 ha)
Sarni Stok (data założenia 2002, powierzchnia 0,11 km²)
Gościnna Dolina (data założenia 2006, powierzchnia pierwotnie 39 ha, po czym zniesiono i powtórnie powołano w 2012 o powierzchni 30,61 ha)
Dolina Wapienicy jest też pierwszym w Polsce miejscem, gdzie wprowadzono w życie ideę parku ekologicznego, czyli połączenia ochrony przyrody z edukacją ekologiczną opartą na jej bezpośrednim doświadczaniu i zaangażowaniu społecznym na jej rzecz.
W Bielsku-Białej ustanowiono dwa rezerwaty przyrody:
Stok Szyndzielni (data założenia 1953, powierzchnia 54,96 ha)
Jaworzyna (data założenia 2003, powierzchnia 40,03 ha)
Ponadto istnieją dwa użytki ekologiczne, oba są położone w Mikuszowicach Krakowskich w rejonie ulicy księdza Kusia, powstały w celu zachowania miejsc masowego rozrodu płazów:
Żabiniec (data założenia 2006, powierzchnia 0,8 ha)
Zbiornik Weldoro (data założenia 2008, powierzchnia 0,2 ha)
Bielsko-Biała posiada 65 pomników przyrody przyrody, w tym:
52 pojedyncze drzewa
7 skupisk drzew
1 głaz narzutowy – czerwony granit skandynawski z okresu zlodowacenia umieszczony w parku przy ratuszu w Białej
Zanieczyszczenia środowiska
Bielsko-Biała należy do miast o stosunkowo dużym zanieczyszczeniu środowiska. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 zostało sklasyfikowane jako dwudzieste siódme najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej. Z kolei w raporcie organizacji IQAir z 2020 znalazło się na miejscu trzydziestym ósmym w Europie i piątym w Polsce. Liczba dni, gdy przekroczone było dopuszczalne dobowe stężenie pyłu zawieszonego PM10, wynosiła w latach 2018–2022 kolejno: 52, 30, 33, 41, 24.
Największy wpływ na zanieczyszczenie powietrza ma wpływ eksploatacja przestarzałych źródeł na paliwa stałe w gospodarstwach domowych, emisja pyłów i gazów z zakładów przemysłowych oraz ruch komunikacyjny. Utrzymanie na obszarze śródmieścia tradycyjnych rozwiązań z indywidualnymi kotłowniami węglowymi, koksowymi i gazowymi powoduje pogarszanie się stanu środowiska w tej części miasta i może być przyczyną przekraczania dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń powietrza, co grozi konsekwencjami w postaci negatywnego oddziaływania na ludzi i budowle, w szczególności na zabytki. Źródłami zanieczyszczenia powietrza w Bielsku-Białej są również komunikacja samochodowa oraz energetyka, szczególnie niska emisja z lokalnych systemów grzewczych. Zanieczyszczenia wynikające z ruchu motoryzacyjnego koncentrują się w rejonach zwartej, wysokiej zabudowy miejskiej (w tzw. kanionach ulicznych). Organizacja ruchu pojazdów samochodowych na terenie Bielska-Białej jest niekorzystna i sprzyja powstawaniu zjawiska smogu fotochemicznego. Nie bez znaczenia jest także emisja pochodzenia energetycznego z obszarów sąsiednich (GOP, ROW, Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie) oraz z procesów technologicznych realizowanych w zakładach przemysłowych.
Wody przepływających przez miasto rzek są silnie lub ponadnormatywnie zanieczyszczone szkodliwymi substancjami. Stan wód Białej, Wapienicy i Kromparku został w 2020 sklasyfikowany jako zły.
Sytuacja ekologiczna w mieście ulega w ostatnich latach stopniowej poprawie. Wpływ na to mają działania władz miejskich takie jak realizowany od 2015 „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej”. W 2020 wymienionych zostało z wykorzystaniem miejskich dotacji 454 pieców węglowych w budynkach mieszkalnych. Już w 1997 powstało w Bielsku-Białej pierwsze w Polsce samorządowe Biuro Zarządzania Energią, obecnie funkcjonujące jako Wydział Ochrony Środowiska i Energii urzędu miejskiego. W ramach systemu państwowego monitoringu jakości powietrza miasto tworzy strefę oznaczoną kodem PL2403. W 2020 działało na jej terenie trzydzieści sześć urządzeń pomiarowych.
Historia
Średniowiecze i wczesna nowożytność
Archeolodzy datują zaludnienie wzgórza staromiejskiego na XIII wiek, natomiast pierwsza pisemna wzmianka o Bielsku jako o mieście pochodzi z dnia 3 czerwca 1312. Pojawia się w dokumencie wydanym przez księcia cieszyńskiego Mieszka dotyczącym podarowania „wiernym mieszczanom bielskim” „niewyrąbanego lasu przy Mikuszowicach”, którego pozostałością jest zespół leśno-parkowy Cygański Las. Nieco wcześniej jako ważną osadę Belsko wymienia niedawno odkryty XVII-wieczny odpis dokumentu roku tego samego księcia sprzed 1312. Nazwy nie poprzedzają zazwyczaj stosowane w ówczesnych dokumentach określenia oppidum (w stosunku do miast na prawie polskim) lub civitates (na prawie niemieckim), co może świadczyć o tym, że Belsko nie posiadało jeszcze praw miejskich. Sporządzony około 1305 Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis nie wymienia jeszcze takiego miasta w księstwie cieszyńskim, choć wymienia np. właśnie zakładane na prawie niemieckim miasto (civitates) Frysztat i 70 nowo powstałych wsi, co poświadcza prowadzoną wówczas wielką akcję osadniczą w ramach kolonizacji na prawie niemieckim w księstwie cieszyńskim, głównie w oparciu o rodzimą ludność słowiańską. Wyraźnie odróżniało się na tym tle osadnictwo wokół Bielska, gdzie powstała tzw. bielsko-bialska wyspa językowa (Bielitz-Bialaer Sprachinsel), która okazała się być największą i najbardziej zwartą strefą osadnictwa niemieckiego. Pomogło to przetrwać kulturze niemieckiej nieprzerwanie do 1945 roku, a jeszcze na początku XX wieku częścią Sprachinsel było oprócz Bielska i Białej dziesięć okolicznych wsi (większość obecnych dzielnic, a także Międzyrzecze Górne i Bystra Śląska). W średniowieczu wyspa ta mogła rozciągać się przynajmniej poza Kęty, jednak z czasem okolice tego miasta – poza Wilamowicami – uległy polonizacji. Pamiątką starszego osadnictwa jest grodzisko z przełomu XII i XIII wieku w dzielnicy Stare Bielsko.
W chwili założenia miasta księstwo cieszyńskie znajdowało się od kilku lat w orbicie zainteresowania króla czeskiego Wacława II, który z sukcesem nawiązał sojusz z Mieszkiem cieszyńskim w 1292, co ułatwiło mu zdobycie krakowskiego tronu w 1300. Zwieńczeniem powstałych w ten sposób relacji Mieszka I i jego syna, księcia Kazimierza, z Królestwem Czech był hołd lenny tego ostatniego złożony w 1327 królowi Janowi Luksemburskiemu. Śląsk Cieszyński wraz z Bielskiem stał się na następne 600 lat częścią ziem Korony Czeskiej. Zarazem około 1315 doszło do podziału księstwa na część cieszyńską i oświęcimską, granicę między którymi wyznaczała rzeka Biała. Księstwo oświęcimskie zostało w 1457 sprzedane polskiemu królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi i w ten sposób rzeka płynąca przez miasto stała się granicą dwóch monarchii. Położone po wschodniej stronie rzeki miejscowości stały się częścią niegrodowego starostwa lipnickiego, wydzierżawianego prywatnym właścicielom jako tzw. tenuta. Od 1564 leżały w granicach powiatu śląskiego województwa krakowskiego.
Już od wczesnej nowożytności dzieje Bielska związane były z wyrobem tekstyliów. Najprężniejszym cechem rzemieślniczym w mieście był cech sukienniczy założony w roku 1548 i z czasem uzyskujący kolejne przywileje. W 1728 prawie dwie trzecie wszystkich bielskich warsztatów rzemieślniczych to były warsztaty sukiennicze (271 spośród 429). Do innych znaczących gałęzi gospodarki należały browarnictwo i handel rozkwitający dzięki przygranicznemu położeniu.
Bielsko było pierwszym miastem na terenie księstwa cieszyńskiego, w którym rozpowszechniły się nauki Marcina Lutra – już na przełomie lat 30. i 40. XVI wieku, jeszcze zanim książę Wacław III Adam przyjął luteranizm w 1545. Również później w Bielsku znajdowała się najsilniejsza gmina protestancka na całym Śląsku Cieszyńskim, która w 1587 uzyskała przywilej gwarantujący, że w mieście będą odbywać się wyłącznie luterańskie nabożeństwa. Na bielskim zamku działał Jerzy Trzanowski. Protestancki charakter Bielsko zachowało również po wojnie trzydziestoletniej. Rozpoczęta w drugiej połowie XVII wieku akcja rekatolizacyjna nie odnosiła zbyt dużych sukcesów. Przez cały okres kontrreformacji odbywały się nabożeństwa luterańskie – początkowo w kościele św. Trójcy za przyzwoleniem władzy zwierzchniej, później w domach czy w okolicznych beskidzkich lasach (tzw. leśne kościoły) – a zaraz po wydaniu Patentu tolerancyjnego przez cesarza Józefa II w 1781 na północ od historycznego centrum powstała dzielnica ewangelicka z kościołem Zbawiciela, obecną siedzibą biskupa i szkołami, określana jako Bielski Syjon. Do dzisiaj pozostaje ona centrum kultury protestanckiej o ponadregionalnym znaczeniu. W 1900 na Bielskim Syjonie odsłonięto pomnik Marcina Lutra – jeden z zaledwie dwóch w całych Austro-Węgrzech (drugi powstał w czeskim Aszu), a obecnie jedyny w granicach Polski.
Wacław III Adam zapisał się w dziejach miasta również w tym, że w związku ze swoimi kłopotami finansowymi i wysokim zadłużeniem w 1572 wydzielił z księstwa cieszyńskiego samodzielne bielskie państwo stanowe, które sprzedał Karlowi Promnitzowi. Kolejnymi jego właścicielami byli Adam Schaffgotsch (1582–1592), węgierscy Sunneghowie (1592–1724), Heinrich Wilhelm von Solms-Wildenfels (1728–1741), a następnie Friedrich Wilhelm von Haugwitz, któremu udało się w roku 1752 wystarać u Marii Teresy podniesienie państwa stanowego do statusu księstwa. W tym samym roku zakupił je Aleksander Józef Sułkowski i od tego zaczęło się panowanie rodu Sułkowskich na bielskim zamku trwające aż do roku 1945.
Dzieje Białej sięgają drugiej połowy XVI wieku, pierwsza wzmianka pochodzi z 1564. Powstała ona jako mała osada rzemieślnicza z 13 domami na gruntach należących do wsi Lipnik. Usamodzielniła się w 1613. Pierwszymi osadnikami byli najprawdopodobniej mieszkańcy bielskich przedmieść, którzy przenieśli się na drugą stronę rzeki pod wpływem konfliktów z uprzywilejowanymi „wielkomieszczanami” z miasta lokacyjnego. W XVII wieku Biała rozwinęła się na skutek napływu uchodźców z sąsiedniego Śląska uciekających przed kontrreformacją i poborami wojskowymi w czasie wojny trzydziestoletniej. 9 stycznia 1723 uzyskała prawa miejskie.
Podobny charakter etniczny (przewaga ludności niemieckojęzycznej), religijny (luteranizm) i gospodarczy (branża tekstylna) od początku sprzyjały bliskim związkom między Bielskiem i Białą niezależnie od odmiennej przynależności państwowej. Ponadto Biała powstała bezpośrednio na drugim brzegu niewielkiej rzeki, więc oba miasta stanowiły jedną całość urbanistyczną. W 1772 (I rozbiór Polski) Biała została włączona w skład monarchii habsburskiej. Rzeka stała się odtąd granicą między dwoma krajami koronnymi Austrii: Galicją oraz Śląskiem Austriackim, do którego należały ziemia cieszyńska, opawska, karniowska i pozostałe fragmenty Śląska pozostawione Habsburgom po I wojnie śląskiej (1740–1742). Układ urbanistyczny Białej został znacznie przekształcony w ostatnich dwóch dekadach XVIII wieku w związku z budową traktu środkowogalicyjskiego, którego częścią była obecna ulica 11 Listopada.
Od rewolucji przemysłowej do II wojny światowej
Rok 1806, kiedy w ośmiu bielsko-bialskich manufakturach uruchomiono przędzarki maszynowe, uważany jest za początek rozwoju przemysłu w dwumieście. W ciągu XIX wieku region bielsko-bialski stał się jednym z trzech centrów przemysłu włókienniczego w Austro-Węgrzech, obok Brna i Liberca. Drugą najważniejszą gałęzią był przemysł maszynowy. Hale fabryczne i kominy stały się nieodłącznym elementem krajobrazu Bielska i Białej. Zabudowa przemysłowa skupiła się w pobliżu rzeki Białej, przyczyniając się do rozwoju Dolnego i Żywieckiego Przedmieścia. Przemiany architektoniczne przyśpieszyły dwa wielkie pożary, do których doszło w 1808 i 1836.
W drugiej połowie XIX w krajobrazie dwumiasta zaczęły wyrastać wille bogatych przemysłowców, wielkomiejskie kamienice w stylach neohistorycznych i secesyjnym oraz gmachy publiczne, takie jak teatr miejski w Bielsku (1890), nowy ratusz bialski (1897) i wiele innych. Niejednokrotnie inspirowane one były architekturą Wiednia, do czego nawiązuje popularny do dziś slogan Mały Wiedeń. Największy wpływ na architekturę przełomu XIX i XX wieku, kształtującą charakter Małego Wiednia, mieli miejscowi architekci Karl Korn, Emanuel Rost senior i Emanuel Rost junior, natomiast plan regulacji urbanistycznej przygotował w 1899 wiedeński urbanista Max Fabiani. W 1855 dobudowano odnogę Kolei Północnej z Dziedzic do Bielska, która w 1877 została przedłużona do Żywca i połączona z Galicyjską Koleją Transwersalną. Wybudowany został wtedy liczący 268 m tunel pod centrum Bielska. W 1888 otwarto połączenie kolejowe z Cieszynem i Kalwarią Zebrzydowską. W 1895 powstała w Bielsku linia tramwaju elektrycznego. Połączyła dworzec kolejowy z Cygańskim Lasem, który w międzyczasie przekształcił się w zespół leśno-parkowy na wzór Lasu Wiedeńskiego, a w jego okolicy wyrosły letnie wille bielskich fabrykantów.
Gwałtowny rozwój przemysłu nie szedł w parze z boomem demograficznym, a to za sprawą miejscowych elit sprzeciwiających się napływowi żywiołu robotniczego i nieniemieckiego. Według spisu powszechnego z 1900 Bielsko liczyło 16 597 mieszkańców, a Biała – 8257. Większość pracujących w bielsko-bialskim przemyśle dojeżdżała czy dochodziła z okolicznych albo i odleglejszych wsi, spośród których te leżące w bezpośrednim sąsiedztwie obu miast (jak Lipnik czy Kamienica) z czasem same nabierały miejskiego charakteru. Osiedla robotnicze typowe dla Ostrawy czy Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego praktycznie nie powstawały, do wyjątków należy osiedle w rejonie dzisiejszej ulicy Michałowicza na Żywieckim Przedmieściu budowane etapami w latach 1892–1911. Nie odniosły sukcesu składane kilkukrotnie (po raz ostatni w 1917) petycje o przyłączenie Białej wraz z okolicą – jako niemieckiej enklawy w zdominowanej przez Polaków Galicji – do Śląska Austriackiego.
W obliczu rozpadu monarchii austro-węgierskiej władze zarówno Bielska, jak i Białej, zadeklarowały wolę przyłaczenia obu miast do tworzącej się w tym czasie Republiki Niemieckiej Austrii. Do tego jednak nigdy nie doszło. Biała wraz z całą dawną Galicją stała się już od połowy listopada 1918 częścią II Rzeczypospolitej. Magistrat Bielska uznał zwierzchność władz polskich w dniu 7 grudnia 1918. Przynależność lewobrzeżnej części dwumiasta nie była jednak jeszcze przesądzona, ponieważ obszar Śląska Cieszyńskiego stał się przedmiotem konfliktu polsko-czechosłowackiego. Wielu mieszkańców Bielska opowiadało się za Czechosłowacją, ponieważ widzieli w niej z jednej strony jakiegoś rodzaju kontynuację realiów austro-węgierskich, z drugiej zamożniejszy kraj z wyraźnie większym odsetkiem narodowości niemieckiej. Ostatecznie dopiero na mocy decyzji Rady Ambasadorów z 28 lipca 1920 Bielsko wraz z całą wschodnią częścią Śląska Cieszyńskiego włączone zostało do Polski i weszło w skład autonomicznego województwa śląskiego. Biała natomiast pozostawała w granicach województwa krakowskiego.
W okresie międzywojennym zrealizowano wiele nowych inwestycji, jak wprowadzenie komunikacji autobusowej w 1927 czy otwarcie lotniska Aleksandrowice w 1935, a także powstały liczne obiekty architektoniczne w duchu wczesnego modernizmu, m.in. nowa dzielnica mieszkalna Aleje Sułkowskiego wybudowana na miejscu dawnych ogrodów zamkowych (od 1934) oraz gmach Gimnazjum Polskiego (1925–1927). Życie polityczne w dużej mierze kształtowane było przez tarcia narodowościowe. Napływ polskich urzędników i nauczycieli zwiększył odsetek ludności polskiej, niemniej w szczególności Bielsko zachowało swój przeważająco niemiecki charakter. W latach 30. stało się ono głównym ośrodkiem nazizmu w ówczesnej Polsce. Miała tu swoją siedzibę prohitlerowska Partia Młodoniemiecka w Polsce (Jungdeutsche Partei in Polen), a jej lider Rudolf Wiesner był wieloletnim bielskim radnym i pełnił przez jedną kadencję funkcję wiceburmistrza. W 1925 przyłączono do Białej (przemianowanej na „Białą Krakowską”) kilkukrotnie od niej większą miejscowość Lipnik, z kolei w 1938 granice Bielska poszerzyły się o Aleksandrowice.
W czasie agresji III Rzeszy na Polskę, w nocy z 2/3 września 1939 roku w Bielsku-Białej doszło do walk z niemieckimi dywersantami, którzy atakowali wycofujące się wojska polskie. W czasie okupacji niemieckiej oba miasta zostały po raz pierwszy w historii oficjalnie połączone przez administrację niemiecką. Biała stała się dzielnicą Bielitz-Ost (Bielsko-Wschód) przy jednoczesnym wyłączeniu ponownie części Lipnika. Tak powiększone miasto liczyło w pierwszym roku wojny 54 tysiące mieszkańców i było stolicą powiatu Bielitz w obrębie prowincji Górny Śląsk. Okres nazistowski wiąże się z prześladowaniami politycznymi i zagładą społeczności żydowskiej (stanowiącej według policyjnego spisu ludności z grudnia 1939 8,4% mieszkańców Bielska i 15% mieszkańców Białej), natomiast bezpośrednie działania wojenne dotknęły dwumiasto w niewielkim stopniu.
Okupację niemiecką zakończyło zdobycie miasta przez Armię Czerwoną. Dokonali tego żołnierze z 1 Gwardyjskiej Armii dowodzonej przez gen. płk. Andrieja Grieczkę i z 38 Armii dowodzonej przez gen. płk. Kiriłła Moskalenkę.
Armia Czerwona wkroczyła do miasta 12 lutego 1945. O ile działania wojenne doprowadziły do poważnych zniszczeń w Hałcnowie i Lipniku, w dzielnicach śródmiejskich obyło się bez większych strat materialnych i historyczna zabudowa została bardzo dobrze zachowana.
Po 1945
Ludność niemiecka podlegała po wojnie przymusowemu wysiedleniu, jakkolwiek część autochtonów mogła pozostać po przejściu tzw. weryfikacji narodowościowej. Miejsce Niemców zajęli częściowo Polacy przesiedleni z byłych Kresów Wschodnich, a częściowo przybysze z przeludnionej Małopolski i Polski centralnej. Początkowo przywrócono przedwojenne granice wraz z podziałem Bielska i Białej między województwo śląskie (katowickie) i krakowskie, ale już z dniem 1 stycznia 1951 doszło do ponownego – tym razem trwałego – połączenia obu miast w jedną całość o nazwie „Bielsko-Biała”. Nowy organizm miejski liczył około 60 tysięcy mieszkańców i został włączony w skład województwa katowickiego.
Epoka PRL charakteryzowała się przede wszystkim dalszym rozwojem przemysłu. W 1948 założono fabrykę silników samochodowych WSM, na bazie której w 1971 powstała Fabryka Samochodów Małolitrażowych. Produkowano w niej na włoskiej licencji Polskiego Fiata 126p, popularnie zwanego Maluchem, który stał się jednym z nowoczesnych symboli Bielska-Białej. Ogromny kompleks przemysłowy wybudowany w północnej części miasta przyczynił się do gwałtownego wzrostu liczby mieszkańców o 58 tysięcy w ciągu zaledwie dziesięciu lat: ze 105 700 w roku 1970 do 163 741 w roku 1980. Również pod koniec lat 40. na lotnisku w Aleksandrowicach utworzono na bazie przedwojennych warsztatów Szybowcowy Zakład Doświadczalny i w kolejnych latach Bielsko-Biała stało się ważnym ośrodkiem produkcji lotniczej. Wciąż jednak dominującą rolę odgrywał przemysł włókienniczy. Poszczególne fabryki połączono w kilka dużych przedsiębiorstw państwowych: Bewelana, Bielska Dzianina, Finex, Krepol, Lenko, Merilana, Relana, Rytex, Wega, Weldoro i Welux. W przemyśle maszynowym do największych należały Apena, Befama i Indukta. Rozpoczęty przez robotników z Bewelany strajk generalny w styczniu 1981 uważany jest za najskuteczniejszy strajk pierwszej fali „Solidarności”. Strajkujący zmusili do ustąpienia prezydenta miasta, wojewodę, komendanta MO oraz miejskiego i wojewódzkiego sekretarza PZPR.
Dla pracowników bielskiego przemysłu wybudowano szereg osiedli mieszkaniowych – w latach 50. i 60. Grunwaldzkie oraz osiedla wzdłuż ulicy Piastowskiej, a w latach 70. i 80. wielkopłytowe kompleksy Złote Łany, Karpackie, Beskidzkie, Wojska Polskiego i specjalnie dla pracowników zakładu szybowcowego Polskich Skrzydeł. W 1969 dzielnicami Bielska-Białej stały się Kamienica i Mikuszowice (wraz z Olszówką), w 1973 Straconka, a w 1977 przyłączono Stare Bielsko, Komorowice, Hałcnów oraz Wapienicę i wtedy to miasto uzyskało zgrubsza obecny kształt (drobnych korekt dokonano jeszcze w 1990). Negatywnym aspektem rozrastania się miasta były kontrowersyjne ingerencje w tkankę miejską, zwłaszcza przeprowadzenie dwupasmowej drogi przez śródmieście i wyburzenie tzw. Wysokiego Trotuaru (1972–1974). W kwietniu 1971 zlikwidowano komunikację tramwajową, którą zastąpiły wyłącznie autobusy. W 1947 założono Studio Filmów Rysunkowych, w którym powstały m.in. słynne bajkowe postaci Reksia oraz Bolka i Lolka – kolejne nowoczesne symbole Bielska-Białej. Międzynarodowy sukces osiągnął również istniejący od 1947 Teatr Lalek Banialuka i organizowany przez niego od 1966 Międzynarodowy Festiwal Sztuki Lalkarskiej.
W latach 1975–1998 Bielsko-Biała było stolicą województwa bielskiego obejmującego większość polskiego Śląska Cieszyńskiego i południowo-zachodnią Małopolskę (powiat żywiecki, oświęcimski, wadowicki i suski). Na określenie jego terytorium przyjęła się nazwa Podbeskidzie, która jest do dzisiaj popularna wśród bielszczan („Bielsko-Biała – stolica Podbeskidzia”), ale gdzie indziej jest ona krytykowana jako sztuczny termin, którym próbuje się zastąpić tradycyjne krainy historyczno-geograficzne.
Transformacja ekonomiczna po roku 1989 odbiła się na industrialnym mieście poważnym kryzysem społeczno-gospodarczym. Najbardziej dotknięty został przemysł włókienniczy, który z Bielska-Białej niemalże zniknął. Wykupiona przez Fiat fabryka samochodów ograniczyła swoją produkcję do podzespołów i elementów montażowych. Katastrofalny stan Starego Miasta był najwyrazistszą oznaką upadku miasta w latach 90., natomiast jego stopniowa rewitalizacja rozpoczęta w roku 2002 stała się ważnym symbolem zmian na lepsze. W ciągu pierwszej i drugiej dekady XXI wieku Bielsku-Białej udało się powrócić na drogę ekonomicznej prosperity.
W 2001 na bazie bielskiej filii Politechniki Łódzkiej utworzono Akademię Techniczno-Humanistyczną – uczelnię wyższą typu uniwersyteckiego. W latach 2001–2009 na miejscu wyburzonych zakładów włókienniczych Lenko i Finex wzniesiono wielkie centrum handlowo-rozrywkowe Galeria Sfera – charakterystyczny obiekt architektoniczny w duchu postmodernizmu na brzegu rzeki Białej, krytykowany jednak za „wysysanie” potencjału handlowo-usługowego śródmieścia, przede wszystkim pobliskiej ulicy 11 Listopada. Krajobraz wielu dzielnic uległ ogromnym przekształceniom w związku z inwestycjami drogowymi: śródmiejska obwodnica zachodnia (1995–2006), obwodnica północno-wschodnia w ciągu drogi ekspresowej S1 (2008–2011), przebudowa ulicy Cieszyńskiej w Aleksandrowicach i Wapienicy (2016–2021). Towarzyszyły im liczne kontrowersje i głośne protesty społeczne. Podobnie jak innych współczesnych miast, Bielsko-Białą silnie dotyka suburbanizacja, której skutkiem jest spadek liczby mieszkańców przy jednoczesnym wzroście populacji gmin ościennych. Przedmiotem ożywionej debaty publicznej pozostają długofalowe skutki utraty statusu miasta wojewódzkiego na skutek reformy administracyjnej w 1998, gdy obszar dawnego województwa bielskiego został podzielony, a Bielsko-Białą włączono w skład województwa śląskiego.
Architektura i zabytki
Choć historia Bielska-Białej sięga XIII wieku, większość zabytków pochodzi z XIX i XX stulecia, kiedy miasto, wtedy jeszcze podzielone formalnie na dwa organizmy, stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym i znacznie się rozrosło. Obiekty zabytkowe są różnorodne stylowo, przy czym dominują formy historyzmu – neogotyk, neorenesans, neobarok i eklektyzm – a w mniejszym stopniu również klasycyzm oraz secesja. W dwudziestoleciu międzywojennym powstały liczne budowle w duchu wczesnego modernizmu, a w okresie powojennym socmodernistyczne i w mniejszym stopniu socrealistyczne. Pozostałe style architektoniczne reprezentują przede wszystkim budowle sakralne oraz zachowany sprzed epoki industrialnej zespół staromiejski.
Stare Miasto – historyczne centrum Bielska na Wzgórzu Miejskim z typowym owalnym planem urbanistycznym i regularną siecią uliczną wybiegających z narożników prostokątnego rynku; przeważa tu późnobarokowa i klasycystyczna architektura z XVIII i pierwszej połowy XIX wieku; rewitalizacja przeprowadzana od roku 2003 przywróciła wcześniej zdewastowanemu Staremu Miasta charakter atrakcji turystycznej i centrum życia kulturalno-rozrywkowego:
Rynek
zamek Sułkowskich
katedra św. Mikołaja
ulica Schodowa – popularny wśród artystów zaułek w postaci schodów łączących Rynek z placem Żwirki i Wigury
ulica Podcienie z zabudową podcieniową z początku XIX wieku
pozostałości murów miejskich wzdłuż ulicy Orkana, Waryńskiego i Zamkowej
Bielski Syjon – historyczna dzielnica ewangelicka ukształtowana po wydaniu patentu tolerancyjnego przez cesarza Józefa II w 1781:
kościół Zbawiciela
pomnik Marcina Lutra
Stary Cmentarz Ewangelicki
Studnia Pastorów – grobowiec-pomnik zasłużonych pastorów bielskich;
gmachy szkolne dawnej ewangelickiej szkoły męskiej (1865), żeńskiej (1896) oraz alumneum (1870)
Ulica 11 Listopada – główny deptak miasta i tradycyjne centrum handlowe, wytyczona w latach 1780–1785 jako część traktu środkowogalicyjskiego, charakterystyczna jest dla niej zabudowa kamieniczna z końca XVIII wieku w stylu józefińskim, w jej ciągu znajdują się również historyczne rynki miasta Białej: plac Wojska Polskiego i plac Wolności
Architektura neostylowa i secesyjna tzw. Małego Wiednia z przełomu XIX i XX wieku, m.in.:
ratusz
Teatr Polski
dworzec kolejowy Bielsko-Biała Główna
gmach poczty głównej wg projektu z 1898 analogicznego do budynków pocztowych w Krakowie i Lublanie (ul. 1 Maja 2)
hotel President
dawny hotel Pod Orłem
zespół dawnej Komunalnej Kasy Oszczędności w obrębie placu Bolesława Chrobrego i ulicy Przechód (1889, rozbudowa 1908–1910)
kamienica Pod Żabami
kamienica Viktora Burdy z nadrzeczną fasadą przy moście na ulicy 11 Listopada (1893)
kamienica przy ul. Barlickiego 1 projektu Maxa Fabianiego (1900)
kamienica Valentina Jakubeckiego przy ul. Stojałowskiego 51 projektu Leopolda Bauera (1903)
pałacyk Emanuela Rosta juniora
zespół gmachów publicznych przy ul. Słowackiego:
dawny wieloużytkowy gmach szkół średnich, obecnie siedziba Zespołu Szkół Elektrycznych, Elektronicznych i Mechanicznych (ul. Słowackiego 24, 1883)
hala sportowa ZSEEiM (ul. Słowackiego 19, 1891)
Kubiszówka (Dom Kultury im. Wiktorii Kubisz), pierwotnie hala sportowa Miejskiego Towarzystwa Gimnastycznego (ul. Słowackiego 17, 1898)
dawne starostwo powiatowe, obecnie jedna z siedzib Sądu Rejonowego (ul. Słowackiego 15, 1903)
gmach Bielskiej Szkoły Przemysłowej
zabudowa ulicy 3 Maja i ulicy Norberta Barlickiego
kościół Opatrzności Bożej (katolicki)
kościół Marcina Lutra (ewangelicki)
kościół św. Trójcy (katolicki)
kościół św. Stanisława w Starym Bielsku (katolicki) – najstarsza gotycka świątynia miasta
kościół Jana Chrzciciela w Starym Bielsku (ewangelicki)
kościół św. Barbary w Mikuszowicach (katolicki) – drewniany
domy sukienników na Górnym Przedmieściu wzdłuż ulicy Cieszyńskiej i Jana III Sobieskiego z I połowy XIX wieku:
muzeum Dom Tkacza
wille fabrykanckie z przełomu XIX i XX wieku w centrum, na Górnym Przedmieściu oraz w podgórskich dzielnicach Olszówka i Mikuszowice, m.in.:
willa Theodora Sixta
willa Carla Johanna Bartelmussa (ul. Zdrojowa 6, 1872)
willa Carla Korna (ul. Mickiewicza 21, 1883)
willa Emanuela Rosta seniora (ul. Legionów 21, 1889)
willa Hermanna Schneidera (ul. Mickiewicza 27, 1904)
willa Eduarda Zipsera
Aleje Sułkowskiego – modernistyczna dzielnica mieszkaniowa wzniesiona w latach 1934–1937 w zakolu rzeki Białej na terenie dawnych ogrodów zamkowych
gmachy publiczne okresu międzywojennego, m.in.:
zespół budynków I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika
siedziba Narodowego Banku Polskiego (ul. Sixta 19, 1930)
siedziba Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ul. Sixta 16, 1927)
siedziba I Urzędu Skarbowego, dawne Zakłady Górnicze Silesia (ul. Sixta 17, 1921)
nowy gmach Komunalnej Kasy Oszczędności na pl. Chrobrego z witrażową panoramą miasta (1938)
budynek straży pożarnej przy ul. Grunwaldzkiej 20 (1928)
Dom Oficerski (pl. Zwycięstwa, 1928)
Dom Żołnierza
zabytki industrialne – dawne fabryki włókiennicze i inne, m.in.:
Stara Fabryka – siedziba muzeum techniki
gazownia miejska
kompleks dawnej fabryki maszyn Gustav Josephy's Erben, później BEFAMA (ul. Powstańców Śląskich 2–4)
dawna fabryka wódek i likierów Jacoba Grossa, później Polmos Bielsko-Biała, obecnie przebudowana na lofty (ul. Stojałowskiego 61)
zespół fabryczno-willowy A. Mänhardta i F. Hähnela, obecnie centrum handlowe Bogmar (ul. Partyzantów 20–24, po 1870)
dawna elektrownia miejska i zajezdnia tramwajowa (ul. Partyzantów 64–66, 1895)
zabudowa dzielnicy przemysłowej w rejonie ulic Podwale, Stanisława Okrzei i Michała Grażyńskiego
zabytki kultury żydowskiej, m.in.:
cmentarz żydowski
dawna siedziba gminy wyznaniowej, obecnie jedna z siedzib Sądu Rejonowego (ul. Mickiewicza 22, 1904)
grodzisko w Starym Bielsku
dwór lipnicki
dwór Pruszyńskich w Hałcnowie
Nowy Cmentarz Ewangelicki
cmentarz ewangelicki przy ul. Piłsudskiego
cmentarze katolickie przy ul. Grunwaldzkiej i Cmentarnej
osiedle robotnicze przy ul. Michałowicza z lat 1909–1911
osiedle Grunwaldzkie – socrealistyczne z lat 50. XX wieku
schronisko PTTK Szyndzielnia – najstarsze murowane schronisko turystyczne w Beskidzie Śląskim
W rejestrze zabytków województwa śląskiego w październiku 2022 znajdowało się 247 obiektów z Bielska-Białej. Gminna ewidencja zabytków z 2018 obejmuje 1278 pozycji.
Demografia
31 grudnia 2021 liczba ludności Bielska-Białej wyniosła 168 835 osób, w tym 79 740 (47,2%) mężczyzn i 89 095 (52,8%) kobiet. Oznacza to, że na 100 mężczyzn przypadało 112 kobiet. 56,4% mieszkańców Bielska-Białej była w wieku produkcyjnym, 17,5% w wieku przedprodukcyjnym, a 26,0% mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Populacja miasta stanowiła 3,77% populacji województwa śląskiego. Gęstość zaludnienia wynosiła 1356 osób na km².
Przyrost naturalny według danych za rok 2020 był ujemny, wynosił –610 (–3,58 w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców). W mieście urodziło się 1519 dzieci i zarejestrowano 2129 zgonów. Współczynnik dzietności na poziomie 1,44 był o nieco wyższy niż w skali województwa i całej Polski. Saldo migracji wewnętrznych wyniosło w 2020 –355, natomiast zagranicznych +24. Zawarte zostały 592 małżeństwa. 28,6% mieszkańców była stanu wolnego, 55,0% żyła w małżeństwie, 6,9% było po rozwodzie, a 9,4% to wdowy i wdowcy.
W momencie połączenia Bielska i Białej w 1951 miasto liczyło około 60 tysięcy mieszkańców. Na przestrzeni lat liczba ludności wzrastała wraz z rozwojem przemysłu i przyłączaniem pobliskich miejscowości, w szczególnie skokowy sposób w latach 70. XX wieku. Najwyższą liczbę ludności (184 421) Bielsko-Biała osiągnęło w 1991. Odtąd, podobnie jak w większości miast w Polsce, obserwuje się stopniowy spadek populacji. W latach 2002–2021 liczba mieszkańców zmalała o 5,1%. Według prognoz GUS w 2025 Bielsko-Biała ma liczyć 161,9 tysięcy, w 2035 – 150,4 tysięcy, a w 2050 – 133,3 tysięcy mieszkańców.
Zmiany liczby ludności Bielska-Białej na przestrzeni lat (dla czasów sprzed 1951 suma danych dla Bielska i Białej):
Liczba ludności w podziale na poszczególne osiedla samorządowe (jednostki pomocnicze gminy) kształtowała się 31 grudnia 2017 następująco:
Gospodarka
Struktura ekonomiczna
Pod koniec 2021 w rejestrze REGON zarejestrowanych było 27 799 podmiotów gospodarki narodowej, z tego 26 724 (96,13%) w sektorze prywatnym i 597 (2,14%) w sektorze publicznym. Dominowały w liczbie 26 619 przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 pracowników, ponad tysiąc zatrudnionych miały jedynie trzy zakłady. Struktura bielskich przedsiębiorstw wg branży prezentowała się następująco:
handel hurtowy i detaliczny – 25%
działalność profesjonalna naukowa i techniczna – 14%
budownictwo – 12%
przetwórstwo przemysłowe – 10%
obsługa rynku nieruchomości – 7%
opieka zdrowotna i pomoc społeczna – 7%
pozostała działalność – 7%
transport i gospodarka magazynowa – 6%
edukacja – 5%
finanse i ubezpieczenia – 4%
zakwaterowanie i gastronomia – 3%
Stopa bezrobocia wyniosła na koniec 2021 jedynie 2,2% i należała do wyraźnie niższych niż średnia krajowa i wojewódzka, spośród miast województwa śląskiego niższa była jedynie w Katowicach i Tychach. Współczynnik zatrudnienia wynosił 458 osób na 1000 mieszkańców. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w Bielsku-Białej wynosiło 5 789,65 zł, co odpowiadało 96,5% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w Polsce. Wśród aktywnych zawodowo mieszkańców 4700 osób wyjeżdżało do pracy do innych miast, a 24 302 osoby przyjeżdżało do pracy spoza gminy, co oznacza, że saldo przyjazdów i wyjazdów do pracy wynosiło 19 602. 42,9% osób pracowało w przemyśle i budownictwie, 21,3% w sektorze usługowym, 2,3% w sektorze finansowym, a 0,9% w rolnictwie.
Przemysł
Historycznie Bielsko-Biała było ważnym ośrodkiem przemysłowym, w szczególności przemysłu włókienniczego, który jednak zupełnie stracił na znaczeniu w wyniku transformacji gospodarczej po 1989. Do nielicznych już dziś zakładów kontynuujących te tradycje należą fabryka szczotek i pędzli Befaszczot, Bielskie Zakłady Obuwia BEFADO, fabryka zamków błyskawicznych Zipper (dawny ZAMPOL) i producent tkanin wełnianych Rytex.
Obecnie najrozleglejszy areał przemysłowy znajduje się w północnej części miasta na pograniczu Komorowic, Starego Bielska i Dolnego Przedmieścia – to dawna Fabryka Samochodów Małolitrażowych po transformacji przejęta przez Fiat Auto Poland (od 2015 pod nazwą FCA Poland). Podczas gdy właściwa produkcja samochodów odbywa się w Tychach, w bielskim zakładzie produkowane są silniki Diesla i silniki benzynowe. Od 2000 areał ten jest jednym z podobszarów Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W kolejnych latach włączone do niej zostały kolejne tereny w Wapienicy (Park Przemysłowy i Usługowy przy drodze ekspresowej S52), Komorowicach (w rejonie ulicy Bestwińskiej oraz Konwojowej) i Lipniku (w rejonie ulicy Piekarskiej). W 2021 na terenach należących do KSSE o powierzchni 82 ha działało dwadzieścia przedsiębiorstw zatrudniających ponad 4,6 tysiąca pracowników. Były to: Atepaa, Avio Polska, Cooper Standard Polska, Cornaglia Poland, Eaton Automotive Systems, Electropoli Poland, FCA Powertrain Poland, FCA Services Poland, Henkel Polska, Ingest Facility, Marelli Bielsko-Biała, Makita, Mercedes Martruck Pojazdy Specjalne, multiform Dariusz Krywult, MDM NT, Polmotors, Szczęśniak Pojazdy Specjalne, Takoni, TI Poland oraz ZF Steering Systems Poland. Przeważały wśród nich firmy związane z branżą motoryzacyjną.
Na terenie wapienickiego Parku Przemysłowego i Usługowego powstał w 2006 Beskidzki Inkubator Technologiczny. Przy FCA Poland działa Instytut Badań i Rozwoju Motoryzacji Bosmal.
Do innych ważnych zakładów przemysłowych z siedzibą w Bielsku-Białej należą Zakłady Tłuszczowe Bielmar (producent margaryn, olejów i pasz), Śląska Wytwórnia Wódek Gatunkowych POLMOS Bielsko-Biała (producent m.in. wódki Extra Żytnia), GE Power Controls (branża elektroenergetyczna), fabryka śrub Bispol, Signify Poland (dawniej Philips Lighting Bielsko), Proseat (producent komponentów samochodowych), Aluprof (branża wyrobów aluminiowych).
W licznych opracowaniach wyróżnia się Bielski Okręg Przemysłowy obejmujący m.in. Bielsko-Białą, Czechowice-Dziedzice, Cieszyn, Skoczów, Żywiec i Andrychów.
Handel
Bielsko-Biała należy do miast o najwyższym nasyceniu powierzchnią handlową w Polsce. Według raportu Colliers International z 2019 wynosiło ono 1151 m² na 1000 mieszkańców. Łącznie miasto dysponowało 197 000 m² powierzchni handlowej. Aż jedna trzecia z tej liczby (64 100 m²) przypadała na największe centrum handlowo-rozrywkowe, którym jest położona w ścisłym centrum przy ulicy Mostowej Galeria Sfera. Składa się ona z dwóch obiektów – Sfera I i Sfera II – wzniesionych w miejscu dawnych zakładów przemysłowych i oddanych do użytku odpowiednio w 2001 oraz 2009. W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się szereg innych obiektów handlowych na czele ze Spółdzielczym Domem Handlowym „Klimczok” należącym do PSS Społem, który powstał w 1988 i wtedy należał do największych w Polsce.
Inne duże centra handlowo-rozrywkowe to Gemini Park przy ulicy Bora-Komorowskiego otwarty w 2009 i rozbudowany w 2014 (z hipermarketem Bi1) oraz Sarni Stok przy ulicy o tej samej nazwie istniejące od 2001 (z supermarketami Carrefour i Media Markt). W 2014 otwarto Retail Park Karpacka. W mieście znajdują się również hipermarkety Auchan, Kaufland, Makro, Castorama i Leroy Merlin, szereg supermarketów i mniejszych placówek handlowych. Spośród gęstej niegdyś sieci sklepów samoobsługowych PSS Społem istniało w 2022 oprócz „Klimczoka” jeszcze dziesięć.
Tradycyjnym deptakiem handlowym jest ulica 11 Listopada. Liczba sklepów i punktów usługowych zlokalizowanych przez niej w ostatnich latach wyraźnie jednak spadła, co często przypisywane jest negatywnemu wpływowi dużych centrów handlowych. Targowiska miejskie znajdują się przy ulicy Lompy oraz Broniewskiego, istnieje też targowisko o nieuregulowanym statusie w dzielnicy Komorowice.
Do najważniejszych imprez targowych odbywających się w Bielsku-Białej należą Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB organizowane przez ZIAD Bielsko-Biała, a także te, których organizacja jest w gestii Biura Promocji i Wystaw ASTRA: Międzynarodowe Targi Budownictwa „Twój Dom”, Targi Technik Grzewczych i Oszczędności Energii „Instal-System” i Międzynarodowe Targi EKOStyl. Głównym miejscem odbywania się targów jest hala wielofunkcyjna przy ulicy Karbowej.
Transport
Transport kolejowy
Bielsko-Biała stanowi współcześnie węzeł kolejowy regionalnego znaczenia. Początki kolei w mieście sięgają roku 1855, a obecny układ torów istnieje od 1888.
Przez miasto przebiegają trzy linie kolejowe:
nr 139 Katowice – Skalite Serafinov – pierwszorzędna, czynna w ruchu pasażerskim i towarowym
nr 117 Bielsko-Biała – Kalwaria Zebrzydowska Lanckorona – drugorzędna, czynna w ruchu pasażerskim i towarowym
nr 190 Bielsko-Biała – Czeski Cieszyn – drugorzędna, nieczynna na odcinku do Skoczowa od stycznia 2009, rozważane są plany rewitalizacji
Na terenie miasta znajduje się dwanaście stacji i przystanków kolejowych (z tego osiem czynnych w ruchu pasażerskim), przy czym najwięcej połączeń obsługuje dworzec Bielsko-Biała Główna położony na Dolnym Przedmieściu (adres: Warszawska 2). Zgodnie z klasyfikacją wprowadzoną w należy do kategorii dworców wojewódzkich, wcześniej był klasyfikowany jako dworzec kategorii B z roczną odprawa podróżnych w przedziale 1 – 2 mln.
Przewozy regionalne na linii nr 139 obsługuje spółka Koleje Śląskie (linia S5 Katowice – Żywiec/Zwardoń), a na linii nr 117 spółka Polregio (połączenia do Wadowic i Krakowa). Z dworca Bielsko-Biała Główna odjeżdżają również dalekobieżne pociągi spółki PKP Intercity, w tym Pendolino do Warszawy i Gdyni.
Transport drogowy
Przez Bielsko-Białą przechodzą drogi:
droga ekspresowa S1 – jej bielski odcinek tworzy północno-wschodnia obwodnica miasta, w planach jest dalsza rozbudowa w kierunku Mysłowic
droga ekspresowa S52 – droga wylotowa w kierunku Cieszyna stanowiąca zarazem część obwodnicy północnej (ulica Bohaterów Monte Cassino)
droga krajowa nr 1 – droga wylotowa w kierunku Pszczyny i Katowic (północny fragment ulicy Warszawskiej)
droga krajowa nr 52 – droga wylotowa w kierunku Wadowic i Krakowa (ulica Krakowska), ponadto należy do niej większa część ulicy Żywieckiej
droga wojewódzka nr 940 – fragmenty ulicy Lwowskiej, Wyzwolenia i Niepodległości = droga wewnętrzmiejska łącząca węzeł Bielsko-Biała Rosta z DK52
droga wojewódzka nr 942 – docelowo biegnie do Szczyrku i Wisły, na obszarze miasta ma po zmianach skomplikowany przebieg obejmujący fragmenty ulic Żywieckiej, Bystrzańskiej, Partyzantów, Bora-Komorowskiego, Andersa, Cieszyńskiej i Międzyrzeckiej
W ciągu dróg ekspresowych S1 i S52 znajduje się siedem węzłów bezkolizyjnych: Bielsko-Biała Wapienica (skrzyżowanie S52 i DW942), Bielsko-Biała Francuska, Bielsko-Biała Andersa, Bielsko-Biała Komorowice (skrzyżowanie S1, S52 i DK1), Bielsko-Biała Rosta (skrzyżowanie S1 i DW 940), Bielsko-Biała Lipnik (skrzyżowanie S1 i DK 52) oraz Bielsko-Biała Mikuszowice (skrzyżowanie S1, DK 52 i DW 942).
Aleja Andersa i ulica Bora-Komorowskiego stanowią Śródmiejską Obwodnicę Zachodnią, która łączy dzielnicę Leszczyny, Kamienica, Aleksandrowice i Stare Bielsko do węzła Bielsko-Biała Andersa, a w jej ciągu znajduje się dwupoziomowy węzeł Hulanka. Faktycznie charakter drogi przelotowej ma śródmiejski ciąg uliczny Warszawska – 3 Maja – Zamkowa – Partyzantów rozbudowany do obecnej postaci głównie w latach 70. XX wieku, gdy doszło przy tej okazji do wyburzenia bielskiego podzamcza.
Według rankingu z czerwca 2021 w Bielsku-Białej na 1000 mieszkańców przypadało 826,7 zarejestrowanych pojazdów, w tym 681,3 samochodów osobowych, co oznacza, że było to dziewiąte najbardziej zmotoryzowane miasto w Polsce i drugie (po Katowicach) w województwie śląskim.
Komunikacja publiczna
System komunikacji miejskiej w mieście istnieje od 1895. W latach 1895–1971 wchodziła w jego skład sieć tramwajowa (początkowo jedna, następnie dwie linie), a od 1927 także autobusowa – obecnie jedyna. Głównym przewoźnikiem jest Miejski Zakład Komunikacyjny w Bielsku-Białej (MZK), który w 2022 obsługiwał przewozy na 40 liniach autobusowych dziennych i dwóch nocnych. Cztery z nich wyjeżdżały poza granice miasta – do Czechowic-Dziedzic, Bystrej, Wilkowic i Janowic. Siedziba MZK wraz z zajezdnią znajduje się w Olszówce Dolnej, przy ulicy Długiej. Przystanki w Bielsku-Białej obsługują również trzy linie przewoźnika PKM Czechowice-Dziedzice (PKM) oznaczone numerami 5, VII oraz X (dla odróżnienia od „siódemki” i „dziesiątki” bielskiej). Taryfy i rozkłady jazdy obu przewoźników nie są skoordynowane.
Regionalną komunikację autobusową w obrębie powiatu bielskiego, a także w kierunku Kęt, Andrychowa i Chybia, obsługuje samorządowy przewoźnik Komunikacja Beskidzka (KB) powstały w 2021 z przekształcenia dawnego PKS Bielsko-Biała. Dworzec autobusowy, z którego rozpoczynają kursy linie KB (numerowane od 100 w górę) oraz dalekobieżne połączenia autobusowe, znajduje się przy ulicy Warszawskiej naprzeciwko dworca Bielsko-Biała Główna. Połączenia pozapowiatowe – a także konkurencyjne wobec Komunikacji Beskidzkiej linie np. do Szczyrku – obsługuje szereg przewoźników prywatnych. Ich przystanki początkowe rozlokowane są w pobliżu dworca: przy ulicy Warszawskiej, Podwale oraz Wałowej.
Transport lotniczy
W dzielnicy Aleksandrowice znajduje się cywilne lotnisko sportowe z 660-metrową trawiastą drogą startową. Zostało oddane do użytku w 1936, obecnie należy do Aeroklubu Bielsko-Bialskiego. W latach 2006–2008 w podbielskim Kaniowie wybudowano Park Technologiczny Przemysłu Lotniczego (obecnie pod nazwą Bielski Park Technologiczny Lotnictwa, Przedsiębiorczości i Innowacji) składający się hangarów o powierzchni 2500 m², stacji paliw, hal produkcyjnych o łącznej powierzchni 7500 m², a także lotniska Kaniów z 700-metrową betonową drogą startową. W 2010 otwarto lądowisko sanitarne zlokalizowane przy Szpitalu Wojewódzkim.
W odległości do 100 km od Bielska-Białej znajdują się trzy lotniska międzynarodowe:
port lotniczy Kraków-Balice
port lotniczy Katowice-Pyrzowice
port lotniczy Ostrawa
Infrastruktura
Infrastruktura sieciowa
Jednostką odpowiedzialną za eksploatację oraz właścicielem urządzeń związanych z dostawą energii elektrycznej na obszarze Bielska-Białej są Tauron Dystrybucja S.A. Oddział w Bielsku-Białej oraz Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. Oddział w Katowicach. W mieście znajduje się osiem stacji rozdzielczych 110/SN, a łączna długość linii wysokiego napięcia w 2017 wynosiła niecałe 94 km, natomiast linii średniego napięcia – 560,5 km.
Gaz rozprowadza Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o. – Oddział w Zabrzu poprzez 1037,3 km sieci wysokiego, średniego i niskiego ciśnienia oraz 24 stacji gazowych (stan na rok 2014), obsługiwanych przez Rozdzielnię Gazu w Bielsku-Białej.
Koncesję na wytwarzanie ciepła posiadają podmioty Tauron Ciepło sp z o.o. oraz Przedsiębiorstwo Komunalne THERMA sp. z o.o.. Sieć ciepłownicza liczy 182,21 km (stan na rok 2021) i zasilana jest z dwóch centralnych źródeł ciepła: Elektrociepłowni Bielsko-Biała (EC1) i Elektrociepłowni Bielsko-Północ (EC2), wchodzących w skład Zespołu Elektrociepłowni Bielsko-Biała, a także kotłowni olejowych i olejowo-gazowych spółki THERMA. Na terenie miasta eksploatowanych jest 1025 wysokoparametrowych węzłów cieplnych.
Obsługą sieci wodociągowej (2085 km) i kanalizacyjnej (1322 km) na terenie Bielska-Białej, jak i okolicznych miejscowości, zajmuje się spółka AQUA S.A. Spółka posiada dwie duże i kilka mniejszych stacji uzdatniania wody oraz dwie mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków. Największe ujęcia znajdują się w Kobiernicach na rzece Sole, w dolinie rzeki Wapienica oraz na rzece Żylica w Szczyrku.
Infrastruktura socjalna i bezpieczeństwo
Największym obiektem służby zdrowia w mieście jest wybudowany w latach 1983–2002 Szpital Wojewódzki przy alei Armii Krajowej, dysponujący 18 oddziałami i 18 poradniami specjalistycznymi (stan na rok 2022). W 2012 połączone zostały w jedną placówkę pod nazwą Beskidzkie Centrum Onkologii – Szpital Miejski im. Jana Pawła II trzy szpitale położone w centralnych dzielnicach miasta: przy ulicy Wyspiańskiego (dawny szpital miejski Bielska istniejący od 1893), przy ulicy Wyzwolenia (dawny szpital miejski Białej istniejący od 1910) oraz przy ulicy Emilii Plater (istniejący od 1985). W mieście działa również Szpital Pediatryczny przy ulicy Sobieskiego oraz Bielskie Centrum Psychiatrii „Olszówka”. Do placówek prywatnych należą Szpital Chirurgii Małoinwazyjnej i Rekonstrukcyjnej, Szpital św. Łukasza i Szpital Pod Bukami. Łącznie na prowadzonej przez NFZ liście poradni i gabinetów podstawowej opieki zdrowotnej mieszczących się w Bielsku-Białej w 2022 widniało 106 pozycji, a na liście przychodni specjalistycznych 196 pozycji. W lipcu 2022 funkcjonowało w mieście 57 ogólnodostępnych aptek. Bielskie pogotowie ratunkowe z siedzibą przy ulicy Emilii Plater obejmuje zasięgiem miasto Bielsko-Biała oraz powiat bielski, w 2021 posiadało dwanaście karetek. W mieście znajduje się delegatura Śląskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia.
Jednostką powołaną do wykonywania zadań z zakresu opieki socjalnej jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS). W 2021 z jego usług korzystało 3026 osób, czyli 1,8% mieszkańców Bielska-Białej. W mieście działa (stan na rok 2022): 28 żłobków (w tym trzy publiczne) oraz 5 klubów dziecięcych, 15 placówek wsparcia dziennego (w tym jedna w strukturze MOPS, jedenaście w ramach Zespołu Placówek Dzieci i Młodzieży PARASOL oraz trzy niepubliczne), osiem domów pomocy społecznej (w tym cztery prowadzone przez miasto), trzy noclegownie i schroniska dla bezdomnych, Środowiskowy Dom Samopomocy „Podkowa”, Spółdzielnia Socjalna SYNERGIA, Podbeskidzki Ośrodek Interwencji Kryzysowej i Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. W czerwcu 2022 na terenie miasta funkcjonowało jedenaście zakładów pracy chronionej i jeden zakład aktywności zawodowej. W 2019 przy ulicy Wzgórze 14 powstało Miejskie Centrum Usług Społecznościowych, którego częścią jest Klub Integracji Społecznej.
Nad bezpieczeństwem mieszkańców czuwa Państwowa Straż Pożarna z komendą miejską oraz jednostką ratowniczo-gaśniczną nr 1 przy ulicy Leszczyńskiej i jednostką ratowniczo-gaśniczą nr 2 przy ulicy Wapienickiej, dziewięć jednostek Ochotniczej Straży Pożarnej oraz Policja z komendą miejska przy ulicy Wapiennej i czterema komisariatami na terenie miasta. Porządku publicznego strzeże Straż Miejska z siedzibą przy ulicy Kołłątaja, która ponadto jest operatorem miejskiego monitoringu.
Turystyka
W Bielsku-Białej znajduje się jeden certyfikowany punkt informacyjny: Miejskie Centrum Informacji Turystycznej przy placu Ratuszowym 4. Darmowe mapy i przewodniki w języku polskim, angielskim, niemieckim, francuskim i rosyjskim dostępne są również na stronach internetowych MCIT. Istnieją też komercyjne pozycje książkowe.
Szlaki turystyczne
Wraz z wprowadzeniem Miejskiego Systemu Informacji w 2009 wytyczono w obrębie historycznego centrum dziewięć tematycznych szlaków spacerowych: Średniowieczne Bielsko, Od grodziska do miasta, Trakt cesarski, Mały Wiedeń, Zabytki przemysłu i techniki, Polski ruch narodowy, Katolicy w Bielsku i Białej, Śladami ewangelików i Szlak kultury żydowskiej. Obiekty zabytkowe zostały oznaczone jednolitymi tabliczkami z opisami w języku polskim i angielskim. Orientacji pomagają charakterystyczne drogowskazy i mapy rozmieszczone w najważniejszych punktach śródmieścia. Wydane zostały przewodniki po szlakach (w języku polskim, angielskim i niemieckim) dostępne w formie papierowej oraz do ściągniecia na stronach MCIT.
Bliskość gór powoduje, że południowe dzielnice oplecione są gestą siecią szlaków turystycznych PTTK. Z Olszówki Górnej na Szyndzielnię prowadzi całoroczna kolej gondolowa (linia o długości 1810 m i przewyższeniu 449 m). Poza kontekstem górskim wytyczony został „Szlak 700-lecia Bielska” prowadzący od głównego dworca kolejowego przez Dolne Przedmieście, Stare Miasto, Górne Przedmieście, Stare Bielsko na wzgórze Trzy Lipki. Łączna długość siedemnastu szlaków PTTK na terenie miasta wynosi 94,5 km. W dzielnicy Straconka bierze swój początek Mały Szlak Beskidzki. Szlaki piesze uzupełnia na stokach gór należących do Beskidu Śląskiego sieć tras rowerowych Enduro Trails. W granicach miasta przebiega dziewięć znaczonych tras narciarskich (sześć w Beskidzie Śląskim i trzy w Beskidzie Małym) o łącznej długości 59,3 km. Przez północno-zachodnią część Bielska-Białej (Wapienica, Stare Bielsko) przebiega międzynarodowy szlak rowerowy Kraków – Morawy – Wiedeń i jedna z odnóg Wiślanej Trasy Rowerowej. Z inicjatywy Beskidzkiego Towarzystwa Cyklistów wytyczonych zostało kilka lokalnych rowerowych tras turystycznych. W mieście znajduje się jeden obiekt ze Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego – muzeum Stara Fabryka – oraz dwa ze Szlaku Architektury Drewnianej: Dom Tkacza oraz kościół św. Barbary.
Baza noclegowa
Według listy umieszczonej na stronach Miejskiego Centrum Informacji Turystycznej w 2022 w Bielsku-Białej istniało 60 obiektów noclegowych, w tym:
12 hoteli
4 czterogwiazdkowe: Papuga Park Hotel, Parkhotel Vienna, Qubus Hotel, Sahara
4 trzygwiazdkowe: Ibis Styles (dawna Magura), Marczewski, Na Błoniach, Wróblówka
2 dwugwiazdkowe: Dębowiec, Passione
2 z jedną lub bez gwiazdki: Beskid, Aparthotel Ventus Rosa
7 hosteli: 4You, Beskid Park, Biała, Bielsko, Hello, Zakątek, Zgrabna
2 schroniska młodzieżowe: Dom Turysty PTTK, Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM im. Bolka i Lolka
3 schroniska górskie: Klimczok, Kozia Góra, Szyndzielnia
2 kempingi: Beskid nr 99, Ondraszek nr 57
2 motele: Na Skarpie, Casa di Fulvio Maria Viola
32 inne obiekty (pensjonaty, pokoje gościnne, apartamenty na wynajem)
Kultura
Ośrodki kultury
W Bielsku-Białej znajduje się kilka instytucji publicznych organizujących życie kulturalne:
Bielskie Centrum Kultury im. Marii Koterbskiej istnieje od 1998 i ma swoją siedzibę w Domu Muzyki przy ulicy Słowackiego 27. Jest organizatorem szeregu imprez cyklicznych odbywających się w mieście, takich jak: Festiwal Kompozytorów Polskich, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej „Sacrum in Musica”, Jazzowa Jesień, Lato z Kulturą (cykl weekendowych koncertów plenerowych w okresie wakacyjnym), wybory Miss i Mistera Beskidów czy Dni Bielska-Białej. Częścią zespołu BCK są: Bielska Orkiestra Kameralna, Bielska Orkiestra Dęta, Bielski Chór Kameralny, chór młodzieżowy Ave Sol, Zespół Pieśni i Tańca „Bielsko”, dziecięcy Zespół Tańca i Piosenki „Jarzębinki”, a także Galeria Środowisk Twórczych.
Regionalny Ośrodek Kultury – istniejący w obecnej formie od 2000 (za czasów województwa bielskiego jako Wojewódzki Dom Kultury) – to instytucja wojewódzka, która organizuje m.in. Tydzień Kultury Beskidzkiej (międzynarodowy festiwal folklorystyczny odbywający się od 1964 co roku w okresie wakacyjnym, prymarnie w Wiśle, Szczyrku, Oświęcimiu, Żywcu i Makowie Podhalańskim, ale niektóre wydarzenia również w Bielsku-Białej) i Międzynarodowy Konkurs Chórów „Gaude Cantem”, wydaje kwartalnik „Relacje Interpretacje” oraz rocznik „Kalendarz Kulturalny Województwa Śląskiego”, a także prowadzi galerię sztuki w swojej siedzibie przy ulicy 1 Maja 8.
Miejski Dom Kultury – założony w 1996 – tworzy trzynaście placówek: Dom Kultury Włókniarzy (siedziba główna przy ulicy 1 Maja 12, dawniej Międzyzakładowy Dom Kultury), Dom Kultury im. Wiktorii Kubisz (tzw. Kubiszówka przy ulicy Słowackiego), dzielnicowe ośrodki kultury w Hałcnowie, Kamienicy, Komorowicach, Lipniku, Mikuszowicach, Olszówce, Starym Bielsku i Wapienicy, świetlica na Obszarach, Klub Nauczyciela oraz Galeria Fotografii B&B prowadzona przez Inez Baturo. MDK jest organizatorem FotoArtFestival, Ogólnopolskiego Konkursu Malarstwa Nieprofesjonalnego im. Ignacego Bieńka, Międzynarodowego Konkursu Plastycznego „Bohúňova Paleta” i dalszych wydarzeń, wraz z Bielskim Centrum Kultury i Grupą Twórczą „Ferment” jest też współorganizatorem Festiwalu Kabaretowego „Fermenty”.
Wojskowy Ośrodek Kultury „Dom Żołnierza” przy ulicy Broniewskiego
Spółdzielcze Centrum Kultury BEST na osiedlu Złote Łany.
Teatry, kina, galerie
Miasto posiada dwie publiczne instytucje teatralne:
Teatr Polski to teatr dramatyczny, który powstał po II wojnie światowej jako następca założonego w 1890 niemieckiego Stadttheater Bielitz i przejął jego historyczną siedzibę przy ulicy 1 Maja 1. Od 2013 dyrektorem naczelnym i artystycznym jest Witold Mazurkiewicz, wcześniej funkcję tę pełnił Robert Talarczyk.
Teatr Lalek Banialuka został założony w 1947 z inicjatywy Jerzego Zitzmana i Zenobiusza Zwolskiego. Należy do czołowych placówek tego typu w Polsce, od 1966 jest organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Lalkarskiej (co dwa lata w maju).
Ponadto liczne spektakle są wystawiane na przez Bielskie Centrum Kultury im. Marii Koterbskiej, a działalność teatralną nieprofesjonalną prowadzi założone w 1999 Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne „Teatr Grodzki”.
Bielsko-Biała znane jest jako miasto, w którym ma swoją siedzibę Studio Filmów Rysunkowych – jedna z pięciu wytwórni filmów animowanych, jakie założono w Polsce Ludowej. Istnieje od 1947, powstały w nim takie bajki jak Reksio, Bolek i Lolek, Porwanie Baltazara Gąbki, Pampalini łowca zwierząt i szereg dalszych. Do najnowszych dzieł należy serial Kuba i Śruba kręcony w latach 2011–2016. W 2022 rozpoczęła się budowa na terenie siedziby wytwórni przy ulicy Cieszyńskiej 22–24 Interaktywnego Centrum Bajki i Animacji, które ma pełnić funkcję muzeum i tematycznego centrum rozrywkowo-edukacyjnego w oparciu o dorobek SFR. W związku z budową zawieszona została działalność kina Studio, które jest – po likwidacji kin Apollo i Rialto w 2002 – jedynym kinem studyjnym w mieście. Poza nim w Bielsku-Białej znajdują się dwa multipleksy: Helios w centrum handlowym Galeria Sfera oraz Cinema City w centrum handlowym Gemini Park.
Największą galerią sztuki jest Galeria Bielska BWA. To instytucja samorządowa założona w 1994 z przekształcenia dawnego Biura Wystaw Artystycznych. Mieści się w dawnym Pawilonie Plastyków przy ulicy 3 Maja 11, a od 2020 ma również drugą siedzibę w historycznej willi Theodora Sixta. Jest organizatorem Bielskiego Festiwalu Sztuk Wizualnych i Biennale Malarstwa „Bielska Jesień” (ogólnopolski konkurs malarski odbywający się w Bielsku-Białej od 1962). Przy Galerii Bielskiej BWA działa klubokawiarnia Aquarium, która jest miejscem odbywania się licznych wydarzeń kulturalnych i społecznych. Wśród placówek prywatnych długą tradycją cieszą się Galeria Wzgórze założona w 1987 przez Franciszka Kukiołę oraz Galeria Sztuki Współczesnej przy pracowni rzeźby i ceramiki Ars Nova istniejąca od 1991.
Biblioteki
Rolę miejskiej biblioteki publicznej pełni Książnica Beskidzka, która poza swoją główną siedzibą przy ulicy Słowackiego 17A ma również siedemnaście oddziałów dzielnicowych. Przy ulicy Komorowickiej 48 (pałacyk Rosta) mieści się Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka.
Muzea
Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej ma swoją główną siedzibę na zamku książąt Sułkowskich, gdzie prezentowana ekspozycja stała podzielona jest na dziewięć części: Dzieje Bielska-Białej i okolic (wystawa historyczna i archeologiczna), Biedermeier czyli salon mieszczański II połowy XIX wieku, Salon muzyczny, Sala sztuki dawnej, Strzelnica (zbiory broni), Galeria malarstwa europejskiego i polskiego XIX i XX wieku, Galeria malarstwa portretowego XIX i I połowy XX wieku, Galeria grafiki przełomu XIX i XX wieku, Galeria sztuki współczesnej regionu bielsko-bialskiego (dzieła z II połowy XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem twórców z Grupy „Beskid”). Ponadto muzeum posiada trzy oddziały:
Stara Fabryka – dawniej Muzeum Techniki i Włókiennictwa, ekspozycja poświęcona dziejom bielsko-bialskiego przemysłu z kolekcją historycznych maszyn umieszczona w przestrzeni dawnej fabryki włókienniczej przy placu Żwirki i Wigury
Dom Tkacza – rekonstrukcja wnętrza domu i warsztatu mistrza sukienniczego z epoki przedindustrialnej w XVIII-wiecznym domu przy ulicy Sobieskiego 51
Fałatówka – muzeum poświęcone życiu i twórczości Juliana Fałata w willi w Bystrej Śląskiej, gdzie artysta mieszkał w latach 1910–1929
W mieście istnieją ponadto niewielkie muzea prywatne:
Muzeum Literatury im. Władysława Reymonta – prowadzone w staromiejskiej kamienicy przy ulicy Pankiewicza 1 przez Tadeusza Modrzejewskiego, który od lat 80. XX wieku poświęcił się ręcznemu przepisywaniu dzieł Władysława Reymonta
Muzeum Motoryzacji – kolekcja starych samochodów i innych eksponatów motoryzacyjnych udostępniana w dawnej fabryce przy ulicy Kazimierza Wielkiego 1 od 2006 przez Automobilklub Beskidzki, który jest również organizatorem corocznego Beskidzkiego Rajdu Pojazdów Zabytkowych
Muzeum Broni Pancernej i Militariów – kolekcja pojazdów wojskowych gromadzona od lat 80. XX wieku przez Rafała Biera, który jest również inicjatorem Międzynarodowego Zlotu Pojazdów Militarnych „Operacja Południe”, corocznej parady pojazdów wojskowych przejeżdżających przez Bielsko-Białą
Muzeum Minerałów „Skarby Ziemi” prowadzone przy ulicy Komorowickiej 3 od 2016 przez Piotra Kotulę
Muzyka
W 2021 oddana została do użytku nowoczesna sala koncertowa Cavatina Hall przy ulicy Dworkowej 2 o parametrach filharmonicznych. Do popularnych klubów i pubów muzycznych należą (stan na rok 2022): RudeBoy (1 Maja 20), Klimat (w budynku centrum handlowego Galeria Sfera), Miasto (Plac Mickiewicza 2), Galicja (11 Listopada 14), Agrafka (Barlickiego 10), 2Be Club (Ratuszowa 3), Bliska (Piwowarska 8), XOXO (Grażyńskiego 38), Metrum (Partyzantów 22), Sepia (3 Maja 13).
Od 2002 ważne miejsce w krajobrazie muzycznym Bielska-Białej zajmuje LOTOS Jazz Festival – Bielska Zadymka Jazzowa, festiwal muzyki jazzowej organizowany przez Stowarzyszenie Sztuka Teatr, którym kieruje Jerzy Batycki. Zadymka odbywa się tradycyjnie (z wyjątkiem edycji 2022) w lutym lub marcu korzystając z różnych scen w Bielsku-Białej (Teatr Polski, klub Klimat, Cavatina Hall, koncerty plenerowe na Rynku i inne), a także w Katowicach i Zabrzu. Poza wymienionymi wcześniej orkiestrami powiązanymi z Bielskim Centrum Kultury działa w mieście od 1993 Orkiestra im. Telemanna, której celem jest upowszechnianie muzyki dawnej.
Z Bielska-Białej wywodzą się zespoły muzyczne: Akurat, Eye for an Eye, Grupa Furmana, Kapitan DA, Newbreed, Psio Crew.
Media
Najważniejszym lokalnym tytułem prasowym jest „Kronika Beskidzka” – tygodnik publicystyczno-informacyjny wydawany od 1956, pierwotnie jako organ prasowy PZPR, od 1990 jako niezależne czasopismo. Współcześnie wychodzi w nakładzie od 11 do 20 tysięcy egzemplarzy, swoim zasięgiem obejmuje obszar całego dawnego województwa bielskiego. Urząd Miejski wydaje w formie dwutygodnika oraz dodatkowych wydań kwartalnych darmowy „W Bielsku-Białej. Magazyn Samorządowy” oraz w formie miesięcznika informator kulturalny „Pełna Kultura”. Również bezpłatne, ale wydawane prywatnie, są: regionalny (dystrybuowany na południu Śląska, w Katowicach i zachodniej Małopolsce) miesięcznik lifestylowy „2BStyle. Magazyn Ciekawych Ludzi”, miesięcznik informacyjny „Kurier.BB” powiązany z lokalnym ugrupowaniem politycznym Niezależni.BB, miesięcznik informacyjny „Gazeta Beskidzka” powiązany z bielskim oddziałem NSZZ „Solidarność”, a także miesięcznik informacyjno-reklamowy „Senior BB”. W Bielsku-Białej mieści się redakcja lewicowego kwartalnika „Równość” nawiązującego do tradycji XIX-wiecznego czasopisma o tym samym tytule wydawanego przez Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Regionalny Ośrodek Kultury wydaje kwartalnik „Relacje Interpretacje”. Dwa razy do roku wychodzi młodzieżowe czasopismo „redakcjaBB”, którego wydawcą jest Fundacja Zróbmy To realizująca projekty z zakresu aktywizmu społecznego. Swoje redakcje lokalne w Bielsku-Białej posiadają „Gazeta Wyborcza” i „Dziennik Zachodni”, znajduje się tu też biuro ogłoszeń tygodnika ogłoszeniowego „Jarmark”. Wszystkie bielskie gazety i czasopisma dostępne są również w formacie elektronicznym.
Główną regionalną rozgłośnią radiową jest Radio Bielsko. Zostało założone w 1994, w Bielsku-Białej nadaje na częstotliwości 106,7 MHz. W mieście znajduje się studio katolickiego Radia Anioł Beskidów (90,2 MHz), rozgłośni diecezji bielsko-żywieckiej, oraz Radia Express (92,3 MHz) nadającego program dla aglomeracji katowickiej. Na częstotliwości 87,9 MHz nadawało w latach 1991–2004 Radio Delta, najstarsza lokalna rozgłośnia, przekształcona później w oddział Planeta FM, a obecnie Meloradia. Bielską redakcję posiada Polskie Radio Katowice.
Do internetowych portali informacyjnych należą te związane z redakcjami mediów tradycyjnych – beskidzka24.pl (Kronika Beskidzka), radiobielsko.pl, bielskobiala.wyborcza.pl, bielskobiala.naszemiasto.pl (Dziennik Zachodni), gazetabeskidzka.pl – a ponadto: bielsko.info (wraz z mutacją tematyczną dla kierowców bielskiedrogi.pl), bielsko.biala.pl, bbfan.pl, bielskonews.pl, super-nowa.pl i beskidinfo.pl.
Od 1995 istnieje telewizja kablowa TV Bielsko, oferująca swoje usługi pod nazwą RegionalnaTV również w innych miastach dawnego województwa bielskiego. We współpracy TV Bielsko i portalu bielsko.biala.pl powstała Bielska Telewizja Internetowa. Spółka Bielskie Media, która jest właścicielem portali bielsko.info i bielskiedrogi.pl, prowadzi telewizję internetową bielsko.tv. W Bielsku-Białej mieści się ponadto redakcja terenowa TVP3 Katowice.
Edukacja i nauka
Uczelnie wyższe
W Bielsku-Białej działa jedna publiczna szkoła wyższa – Uniwersytet Bielsko-Bialski (UBB). Została założona w 2001 na bazie przekształcenia istniejącej od 1969 bielskiej filii Politechniki Łódzkiej pod nazwą Akademia Techniczno-Humanistyczna, która obowiązywała do września 2023. Obecnie (2023) tworzy ją pięć wydziałów: Wydział Budowy Maszyn i Informatyki; Wydział Inżynierii Materiałów, Budownictwa i Środowiska; Wydział Zarządzania i Transportu; Wydział Humanistyczno-Społeczny oraz Wydział Nauk o Zdrowiu. W roku akademickim 2022/2023 na ATH kształciło się około pięciu tysięcy studentów. Kampus uczelni, gdzie mają siedzibę wszystkie wydziały oraz rektorat, znajduje się w Mikuszowicach Śląskich, w rejonie ulicy Willowej i Szerokiej („na Błoniach”). Dom studencki UBB położony jest na osiedlu Kopernika.
Bielskie uczelnie niepubliczne to:
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania – założona w 1992, oferuje studia I stopnia (inżynierskie) na kierunku informatyka; ma swoją siedzibę przy ulicy Legionów;
Wyższa Szkoła Finansów i Prawa – założona w 1995, oferuje studia I i/lub II stopnia na kierunkach: finanse i rachunkowość, prawo, bezpieczeństwo wewnętrzne, administracja, logistyka, informatyka, cyberprzestrzeń i komunikacja społeczna; mieści się przy ulicy Tańskiego na osiedlu Polskich Skrzydeł;
Bielska Wyższa Szkoła im. Józefa Tyszkiewicza – założona w 1996 z połączenia Bielskiej Wyższej Szkoły Biznesu (1993) i Prywatnej Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządania (1992), prowadzi studia I i/lub II stopnia na kierunkach kosmetologia i architektura wnętrz; jej siedziba znajduje się przy ulicy Nadbrzeżnej w Białej;
Wyższa Szkoła Administracji – założona w 1997 i od samego początku prowadzona przez Towarzystwo Szkolne im. Mikołaja Reja związane ze środowiskiem ewangelickim, oferuje studia I i/lub II stopnia na kierunkach: administracja, pedagogika, bezpieczeństwo wewnętrzne i zarządzanie; mieści się w dwóch gmachach – historycznym i nowym – na Bielskim Syjonie;
Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna – założona w 1997 jako Wyższa Szkoła Marketingu i Zarządzania z wykorzystaniem bazy lokalowej i materialnej istniejącej od 1992 szkoły językowej College The Top, oferuje studia I i/lub II stopnia na kierunkach: zarządzanie, filologia angielska, filologia germańska, administracja; jej siedziba znajduje się przy ulicy Sikorskiego na Żywieckim Przedmieściu;
Szkolnictwo niższego stopnia
Miasto Bielsko-Biała w roku szkolnym 2020/2021 prowadziło:
43 przedszkola, w tym dwa integracyjne, do których uczęszczało łącznie 5038 uczniów
29 szkół podstawowych, w tym pięć specjalnych, jedną integracyjną i jedną dla dorosłych, do których uczęszczało łącznie 10 536 uczniów
18 szkół ponadpodstawowych, w tym 8 liceów ogólnokształcących i jedną szkołę specjalną, do których uczęszczało łącznie 9604 uczniów
8 innych placówek oświatowych (Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 2, Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii, Bielski Szkolny Ośrodek Gimnastyki Korekcyjno-Kompensacyjnej, Ognisko Pracy Pozaszkolnej, Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Zespół Szkół i Placówek Oświatowych, Bursa, Bielsko-Bialski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli)
Ponadto w mieście znajdowały się liczne placówki edukacyjne niepubliczne:
40 przedszkoli i punktów przedszkolnych, w tym trzy specjalne, do których uczęszczało łącznie 2093 uczniów
19 szkół podstawowych, w tym trzy specjalne i dwie z oddziałami przedszkolnymi, do których uczęszczało łącznie 2836 uczniów
23 szkoły ponadpodstawowe, w tym 19 liceów ogólnokształcących i 4 technika, do których uczęszczało łącznie 2937 uczniów
8 szkół policealnych, do których uczęszczało łącznie 1122 uczniów
Branżowa Szkoła I Stopnia im. gen. S. Sosabowskiego Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Katowicach z 36 uczniami
Jako placówki publiczne prowadzone przez inny podmiot niż miasto klasyfikowane były dwie szkoły podstawowe ewangelickiego Towarzystwa Szkolnego im. Mikołaja Reja wraz z oddziałami przedszkolnymi (łącznie 852 uczniów), a także szkoła podstawowa i liceum katolickiego Zgromadzenia Córek Bożej Miłości (205 uczniów w szkole podstawowej i 139 w liceum). Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych im. Juliana Fałata prowadzi bezpośrednio Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
V Liceum Ogólnokształcące w Bielsku-Białej („Piątka”) regularnie wymieniane jest w corocznych rankingach miesięcznika „Perspektywy” jako najlepsza szkoła średnia w województwie śląskim i jedna z kilkunastu najlepszych w Polsce.
Sport i rekreacja
W 2022 zarejestrowanych było w Bielsku-Białej 71 klubów i związków sportowych zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ponadto 68 klubów uczniowskich, parafialnych i innych nie prowadzących działalności gospodarczej.
Najbardziej znane i kojarzone z miastem są Towarzystwo Sportowe Podbeskidzie Bielsko-Biała (TSP) oraz Bialski Klub Sportowy Stal Bielsko-Biała (BKS). Podbeskidzie powstało w 1997 poprzez połączenie Dzielnicowego Klubu Sportowego Inter Komorowice z sekcją piłkarską wyodrębnioną z wielosekcyjnego BBTS Włókniarz Bielsko-Biała (założonego w 1907). Współcześnie jest to męski klub piłkarski grający w I lidze, w latach 2011–2016 i 2020–2021 uczestniczył w rozgrywkach Ekstraklasy. BKS Stal – klub o tradycjach sięgających roku 1927 – występuje, jeśli chodzi o piłkę nożną mężczyzn, w lidze okręgowej, natomiast bardzo utytułowana jest kobieca sekcja siatkówki utrzymująca się w najwyższej klasie rozgrywek zawodowych (Tauron Liga) nieprzerwanie od jej powstania w 2005 i mająca w sumie na koncie osiem Mistrzostw Polski. Z kolei na bazie męskiej sekcji siatkarskiej BBTS Włókniarz powstał w 1999 klub BBTS Bielsko-Biała, który w 2022 po przerwie ponownie awansował do najwyższej klasy rozgrywek (PlusLiga). Rekord Bielsko-Biała jest najbardziej utytułowanym polskim klubem w futsalu mężczyzn, mistrzostwo uzyskał sześciokrotnie. Klub ten posiada również trzecioligową męską sekcję piłkarską oraz kobiece sekcje: piłkarską (I liga) i futsalową (Ekstraklasa). Inne bielskie kluby sportowe to m.in. LKS Zapora Wapienica (piłka nożna), KS Sprint (lekkoatletyka), Podbeskidzie Kuloodporni (amp futbol) i KS Gwardia Bielsko-Biała (judo). W mieście działa Aeroklub Bielsko-Bialski, którego najbardziej utytułowanym zawodnikiem jest Sebastian Kawa, kilkunastokrotny mistrz świata w szybownictwie.
Samorządową instytucją zajmującą się krzewieniem kultury fizycznej, sportu i rekreacji jest Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji (BBOSiR). Jego zadaniem jest również utrzymanie szeregu obiektów sportowych i rekreacyjnych na terenie miasta:
Stadion Miejski przy ulicy Rychlińskiego / Żywieckiej – otwarty w 1927 i rozbudowany do obecnej postaci w 2015, ma pojemność 15 316 miejsc, stadion domowy klubów Podbeskidzie Bielsko-Biała i BKS Stal Bielsko-Biała
Stadion „Na Górce” przy ulicy Młyńskiej – otwarty w 1911, historyczna arena BBTS Włókniarz, a obecnie przede wszystkim obiekt sparingowy i treningowy dla różnych bielskich klubów, ma pojemność 677 miejsc
stadion lekkoatletyczny w Wapienicy (ulica Jaworzańska) – otwarty w 1987, stadion domowy klubu KS Sprint, ma pojemność 1640 miejsc; połączony w jeden kompleks z boiskiem piłkarskim „Zapora”, z którego korzystają przede wszystkim zawodnicy LKS Zapora Wapienica, ale okazjonalnie też inne kluby
wielofunkcyjny kompleks boisk „Orlik” oraz sezonowe lodowisko przy Parku im. Juliusza Słowackiego
pływalnie odkryte: „Panorama” przy ulicy Konopnickiej (historyczny kompleks basenów oddany do użytku w 1936) oraz „Start” przy ulicy Startowej
pływalnia kryta „Troclik” na osiedlu Karpackim przy ulicy Sosnkowskiego
hala widowiskowo-sportowa przy ulicy Karbowej („pod Dębowcem”) – otwarta w 2010, łączy funkcję wystawienniczą, estradową, sportową (pojemność w tym wariancie: 3053 miejsc) i konferencyjną; spośród wydarzeń sportowych odbywają się tu m.in. ligowe rozgrywki siatkarskie oraz treningi klubów BBTS i BKS Stal, a ponadto zawody w różnych dyscyplinach, takich jak judo, karate, tenis stołowy czy gimnastyka akrobatyczna
Ośrodek Sportowo-Rekracyjny „Victoria” przy ulicy Bratków z halą sportową i boiskiem wielofunkcyjnym – wykorzystywany m.in. przez lokalne amatorskie ligi koszykówki i tenisa stołowego, a także udostępniany jako baza dla zgrupowań klubowych
Bielsko-Bialski Ośrodek Rekreacyjno-Narciarski „Dębowiec” – kompleks oddany do użytku w 2013 na północno-wschodnich stokach Dębowca, w skład którego wchodzi wyciąg krzesełkowy oraz trasa zjazdowa dla narciarzy (610 m) i snowboardzistów, a ponadto boisko wielofunkcyjne, plac zabaw ze skałką wpinaczkową, siłownia plenerowa, ścieżka dydaktyczna i trasa do nauki jazdy na nartach
ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „Błonia” w Mikuszowicach Śląskich (rejon ulicy Pocztowej) z amfiteatrem, skateparkiem, placami zabawi, siłownią plenerową, boiskami i licznymi punktami gastronomiczno-usługowymi
ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „Wapienica” w rejonie ulicy Leśników
Poza siecią obiektów zarządzanych wymienić można m.in. Centrum Sportu Rekord przy ulicy Startowej z własną halą sportową i stadionem, gdzie rozgrywa swoje mecz klub Rekord Bielsko-Biała, halę BKS Stal przy ulicy Rychlińskiego (hala o pojemności 1400 miejsc oddana do użytku w 1988), pływalnię krytą „Aqua” przy ulicy Langiewicza (właścicielem jest miejscowa spółka wodociągowa), tor saneczkowy na Dębowcu i park linowy „W Dechę” w Parku Strzygowskiego. Do popularnych miejsc wypoczynku mieszkańców należą mikuszowickie Błonia, Cygański Las, Bulwary Młodości nad potokiem Straconka w dzielnicy Leszczyny, wzgórze Trzy Lipki w Starym Bielsku, Dolina Luizy (podgórska część Wapienicy), a także otaczające miasto góry, w szczególności Magurka Wilkowicka, Kozia Góra, Dębowiec oraz Szyndzielnia, na którą wjechać można koleją gondolową. Rozbudowana infrastruktura rekreacyjna powstała też w rejonie lotniska Bielsko-Biała Aleksandrowice.
Do znaczących cyklicznych wydarzeń sportowych w Bielsku-Białej należą Bieg Fiata, Beskidzki Rodzinny Rajd Rowerowy i mityng lekkoatletyczny Beskidianathletic.
Wspólnoty wyznaniowe
Mozaika wyznaniowa – w szczególności współistnienie wyznania rzymskokatolickiego, luterańskiego oraz judaizmu – wyróżniała dwumiasto przed 1945 i mimo wielkich przemian społeczno-narodowościowych, jakie nastąpiły po II wojnie światowej, pozostała cechą charakterystyczną do dziś.
Bielsko-Biała jest stolicą rzymskokatolickiej diecezji bielsko-żywieckiej. Na obszarze Bielska-Białej funkcjonują cztery dekanaty Kościoła rzymskokatolickiego, które na terenie miasta obejmują 22 parafie. Istnieje tu ponadto parafia św. Cyryla i Metodego należąca do Kościoła greckokatolickiego, która w każdą niedzielę prowadzi nabożeństwa w obrządku bizantyjsko-ukraińskim w kaplicy kościoła rzymskokatolickiego Chrystusa Króla na Leszczynach. W Bielsku-Białej znajduje się kaplica św. Melchiora Grodzieckiego, w której nabożeństwa prowadzi Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X, reprezentujące tradycjonalizm katolicki. W mieście działa parafia Kościoła polskokatolickiego oraz powołana 16 stycznia 2023 parafia prawosławna Świętej Trójcy, funkcjonująca wcześniej od marca 2018 jako prawosławny punkt duszpasterski, początkowo podlegający parafii w Sosnowcu, a od 2021 przypisany do parafii w Częstochowie.
Miasto jest również siedzibą władz diecezji cieszyńskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Kościół ten posiada tu trzy parafie (Biała, Bielsko, Stare Bielsko). Bielsko-Biała należy do głównych ośrodków kultury ewangelickiej (luterańskiej) w Polsce, m.in. działa tu Wydawnictwo Augustana i wydawany jest Zwiastun Ewangelicki. Bielski Syjon z jedynym w Polsce pomnikiem Marcina Lutra stanowi ważny w skali kraju zabytek historii protestantyzmu.
W Bielsku-Białej działalność duszpasterską prowadzą także inne kościoły protestanckie. Należą do nich zbory Chrześcijańskiej Wspólnoty Ewangelicznej, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego (zbór pierwszy i drugi), Kościoła Chrześcijan Baptystów (zbór w Bielsku-Białej), Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego (zbór w Bielsku-Białej), Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego (parafia w Bielsku Białej), Kościoła Wolnych Chrześcijan (zbór w Bielsku-Białej), Kościoła Zielonoświątkowego (zbór „Filadelfia”), Mesjańskich Zborów Bożych (punkt misyjny w Bielsku-Białej podległy zborowi w Żywcu) i Revival Fire Christian Centre.
W Bielsku-Białej działalność kaznodziejską prowadzi 8 zborów Świadków Jehowy (Centrum, Karpaty, Leszczyny, Ukraiński, Wapienica (w tym grupa polskiego j. migowego), Wschód, Zachód, Złote Łany), a także po jednym zborze Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania” oraz Zrzeszenia Wolnych Badaczy Pisma Świętego. W mieście znajdują się również: Gmina Wyznaniowa Żydowska, trzy ośrodki buddyjskie (Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu – Buddyjski Ośrodek Medytacyjny Diamentowej Drogi w Bielsku-Białej, Związek Buddyjski Bencien Karma Kamtsang – Bencien Karma Kamtsang Bielsko-Biała, Zen – ZEN Bielsko-Biała) i jeden ośrodek Ligmincha Polska (religia bon).
Polityka
Organem wykonawczym gminy jest Prezydent Miasta Bielska-Białej. Urząd ten utworzono w 1951 po połączeniu Bielska i Białej Krakowskiej (wcześniej Bielsko posiadało prezydenta, natomiast Biała burmistrza). Od 2018 funkcję prezydenta miasta pełni Jarosław Klimaszewski. Jego zastępcami są obecnie (2022) Przemysław Kamiński, Adam Ruśniak i Piotr Kucia. Urząd Miejski, którego siedzibą jest Ratusz i kompleks sąsiednich budynków przy Placu Ratuszowym, składa się z 32 wydziałów.
Przewodniczącą Rady Miejskiej jest Dorota Piegzik-Izydorczyk, a wiceprzewodniczącymi Karol Markowski i Piotr Ryszka. W skład Rady wchodzi 25 radnych (od 2002, wcześniej było ich 45) wybieranych na 4-letnią kadencję. Rada Miejska posiada osiem komisji stałych W czasie wyborów samorządowych wyznaczonych jest w granicach miasta pięć okręgów wyborczych. Poniższa tabela przedstawia skład partyjny Rady Miejskiej od roku 2002:
Bielsko-Biała jest siedzibą władz powiatu bielskiego oraz jedną z trzech – obok Żyliny i Frydka-Mistka – stolic Euroregionu Beskidy. Znajdują się tu również delegatury Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego – w gmachu dawnego urzędu wojewódzkiego województwa bielskiego. Miasto należy do Związku Miast Polskich, Związku Powiatów Polskich, Śląskiego Związku Gmin i Powiatów, Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Małopolski, Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Subregionu Południowego Województwa Śląskiego „Aglomeracja Beskidzka” Stowarzyszenia Gmin Polska Sieć „Energy Cities”, Lokalnej Organizacji Turystycznej „Beskidy”, Stowarzyszenia Zdrowych Miast Polskich i Stowarzyszenia Księgowych w Polsce.
Bielsko-Białą obejmują dwa okręgi parlamentarne: nr 27 do Sejmu RP (składający się również z powiatów: bielskiego, cieszyńskiego, pszczyńskiego i żywieckiego) – wybiera się w nim 9 posłów – oraz nr 78 do Senatu RP (składający się również z powiatów bielskiego i pszczyńskiego) – obsadzany jest w nim 1 mandat senatorski. Ponadto miasto wchodzi w skład okręgu wyborczego nr 11 do Parlamentu Europejskiego w Polsce (razem z całym województwem śląskim) oraz okręgu wyborczego nr 1 do Sejmiku Województwa Śląskiego (także powiaty: bielski, cieszyński i żywiecki).
Poniższa tabela przedstawia wyniki procentowe ugrupowań politycznych w Bielsku-Białej w wyborach parlamentarnych od 2001:
Miasta partnerskie
Bielsko-Biała jako garnizon wojskowy
Bielsko stało się garnizonem wojskowym w 1890, natomiast Biała była miastem garnizonowym do roku 1870 oraz w okresie II Rzeczypospolitej. W obu miastach stacjonowały jednostki austro-węgierskie, polskie i niemieckie. W 1951 garnizony Bielsko i Biała połączono w jeden garnizon Bielsko-Biała.
Obecnie w jednostce wojskowej przy ul. Bardowskiego w dzielnicy Leszczyny stacjonuje Jednostka Wojskowa 1328 – 18 Bielski batalion Powietrznodesantowy im. kpt. Ignacego Gazurka, będący elitarną jednostką Wojska Polskiego. Od 1998 stanowi odwód strategiczny Naczelnego Dowództwa SFOR i wchodzi w skład natowskiej dywizji sił natychmiastowego reagowania. Jego żołnierze w latach 2001–2014 brali udział w misjach w Afganistanie, walczyli także w Iraku.
W Bielsku-Białej znajduje się placówka Żandarmerii Wojskowej oraz Wojskowa Komenda Uzupełnień.
Osoby związane z miastem
Odznaczenia
Order Sztandaru Pracy I klasy (1979)
Zobacz też
miejscowości o nazwie Bielsko
znaczenia słowa Biała
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Urzędu Miejskiego
Miejskie Centrum Informacji Turystycznej
Miasta na prawach powiatu
Miasta w województwie śląskim
Miasta w Polsce, którym nadano prawa miejskie w XX wieku | 76,008 |
70570 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Projekt%20Manhattan | Projekt Manhattan | Projekt Manhattan (ang. Manhattan Project) lub Program Manhattan, noszący oficjalną nazwę Manhattan Engineering District (MED) – amerykański rządowy, tajny program badawczy, którego celem było uzyskanie energii jądrowej i wykorzystanie jej do produkcji nowego typu broni. Program został zapoczątkowany w 1942 roku na polecenie prezydenta Franklina Delano Roosevelta, wykorzystano w nim jednak rezultaty przedwojennych amerykańskich prac zmierzających do wykorzystania energii jądrowej dla napędu okrętów, w tym metodę separacji izotopu uranu 235U. Badania prowadzono w 3 ośrodkach: na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku, Uniwersytecie Chicagowskim i Uniwersytecie Kalifornijskim w Oakland. Konstrukcję bomby opracowano w Los Alamos National Laboratory pod kierunkiem Roberta Oppenheimera. Program miał też swoją część zmierzającą do opracowania sposobów niedestrukcyjnego użycia energii atomowej, dzięki czemu opracowano konstrukcje i wyprodukowano pierwsze reaktory jądrowe.
Geneza programu
W 1938 roku Otto Hahn i Fritz Strassmann odkryli możliwość uwolnienia gigantycznej ilości energii przez rozszczepienie jądra atomu. Wywołało to ekscytację naukowców na całym świecie. Jednym z nich był dr z Uniwersytetu Columbia – jeden z wiodących fizyków w Stanach Zjednoczonych. W 1939 roku Pegram zwrócił się do kadm. Harolda G. Bowena, szefa Biura Inżynieryjnego Pary marynarki wojennej Stanów Zjednoczonych, kontrolującego laboratorium badawcze Naval Research Laboratory (NRL), z prośbą o spotkanie z naukowcami marynarki w celu przedyskutowania możliwości praktycznego wykorzystania tego procesu. Skutkiem tego spotkania było powstanie planów napędu nuklearnego dla okrętów United States Navy. Jednym z uczestników tego spotkania był dr Ross Gunn, innowator i szef działu mechaniki laboratorium elektrycznego. Gunn wystąpił do adm. Bowena o przyznanie funduszu w wysokości 1500 dolarów na rozpoczęcie prac nad rozszczepianiem jąder atomowych. Środki te zostały przyznane i stanowiły pierwsze 1,5 tysiąca dolarów wydane przez Stany Zjednoczone na program nuklearny. Po przeprowadzeniu wstępnych badań Gunn sporządził pierwszy raport dla marynarki wojennej na temat napędu nuklearnego okrętów podwodnych. Raport ten wyprzedził o cztery miesiące skierowany do prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina Delano Roosevelta słynny list Alberta Einsteina oraz Leó Szilárda, wzywający do rozpoczęcia przez ten kraj programu konstrukcji broni jądrowej. 1 czerwca 1939 roku, w swoim memorandum skierowanym do Dyrektora Naval Research Laboratory, Gunn stwierdził, iż okrętowa siłownia atomowa nie będzie wymagała tlenu, znacznie też zwiększy zasięg i możliwości bojowe okrętów podwodnych. Zapowiedział również, że zespół programu napędu nuklearnego będzie musiał zmierzyć się z wieloma problemami i niewiadomymi, przede wszystkim odkryć sposób wydzielenia z naturalnego uranu jego lżejszego izotopu 235U, którego jądra w wyniku bombardowania neutronami ulegają rozszczepieniu. Po sporządzeniu tego raportu, Gunn skupił się głównie na rozwiązaniu tego problemu.
Naval Research Laboratory zaprosiło do udziału w programie wiele cywilnych ośrodków akademickich i badawczych z zadaniem opracowania praktycznej metody separacji nieuchwytnego izotopu 235U. Od stycznia 1941 roku zaczął nad tym problemem pracować także Philip Abelson z Carnegie Institution for Science. W lipcu tego samego roku Abelson został pracownikiem Naval Research Laboratory, gdzie wraz z Gunnem opracował relatywnie prostą i skuteczną metodę separacji izotopu 235U.
Podczas gdy US Navy i inne amerykańskie instytucje stawiały pierwsze kroki ku erze atomowej, amerykańskie społeczeństwo poznawało pierwsze szczegóły potencjału energii atomowej. W 1940 roku pisarz naukowy William Laurence opublikował w „” artykuł na temat „odkrycia nowego źródła energii, miliony razy większego niż wszystko znane na Ziemi”. Po dokonaniu opisu dotychczasowych badań w tym zakresie Laurence napisał: „jest mało prawdopodobne, aby tego rodzaju energia dała się wykorzystać w eksplozji”'. W nieco naiwnej propozycji napisał też:
„pięciofuntowa [2,26 kg] bryła [uranu] o 10–50% czystości wystarczy, by statek pasażerski lub okręt podwodny przepłynął tam i z powrotem przez siedem mórz bez ponownego zaopatrywania się w paliwo”.
Budowa bomby atomowej
Wraz z rozwojem wydarzeń wojennych w Europie Stany Zjednoczone zaczęły obawiać się rozwijanego przez Niemcy programu atomowego, w związku z czym – wraz z Wielką Brytanią – podjęły wspólny program budowy bomby atomowej. Program ten spowodował praktycznie zatrzymanie prac marynarki nad napędem jądrowym, jednakże wyniki przeprowadzonych na małą skalę prac Gunna i Abelsona w Filadelfii zostały natychmiast przejęte przez projekt Manhattan i zaadaptowane do wykorzystania na skalę masową w Oak Ridge w stanie Tennessee. Rozpoczęcie Projektu Manhattan było możliwe dzięki dostarczeniu w 1940 r. z Kongo do USA 1250 ton bogatej rudy uranu. Dostawę zrealizowało belgijskie przedsiębiorstwo „Union Miniere du Haut Katanga”. W 1943 roku główny ośrodek badań przeniesiono do tajnego laboratorium w Los Alamos, a w roku 1945 zakończono produkcję pierwszej bomby atomowej, a 16 lipca przeprowadzono jej eksplozję na poligonie wojskowym w stanie Nowy Meksyk. Był to prawdopodobnie pierwszy w dziejach ludzkości wybuch bomby jądrowej. Eksperyment, którego podstawą była detonacja ładunku, otrzymał kryptonim Trinity, bombę zaś nazwano Gadget. Według szacunków siła wybuchu ładunku plutonu wykorzystanego w bombie nie miała przekroczyć 500 ton trotylu (inaczej TNT). W trakcie wybuchu odnotowano siłę odpowiadającą wybuchowi 18 600 ton TNT. Podobne opracowane w programie konstrukcje zostały wykorzystane przeciwko Japonii w ataku na Nagasaki. Trzy dni wcześniejszy atak na Hiroszimę został przeprowadzony przy użyciu bomby innej konstrukcji, opracowanej również podczas tego programu.
Program Manhattan w części niedestrukcyjnej
W sierpniu 1944 roku, szef projektu Manhattan, generał Leslie Groves powołał pięcioosobowy komitet w celu określenia możliwości niedestrukcyjnego użycia energii atomowej. Przewodniczącym komitetu został długoletni dziekan California Institute of Technology i szef doradców naukowych generała Grovesa dr Richard S. Tolman.
Innymi członkami komitetu zostało dwóch cywilów oraz dwaj oficerowie marynarki: kadm. Earle W Mills – asystent szefa Bureau of Ships (BuShips), powstałego z połączenia Biura Inżynieryjnego Pary z Biurem Konstrukcji i Napraw, oraz kpt. Thorwald A. Solberg – także z BuShips. W sierpniu tego samego roku, członkowie komitetu spotkali się w Naval Research Laboratory z Gunnem i Abelsonem, którzy przekonywali, że program napędu jądrowego powinien uzyskać najwyższy priorytet w sporządzanym przez komitet raporcie. W grudniu 1944 roku, siedem miesięcy przed pierwszą próbą atomową, komisja sporządziła swój formalny raport, w którym zaznaczyła:
„rząd powinien rozpocząć i wspierać pilny projekt oraz studia badawczo-rozwojowe zmierzające do zapewnienia energii ze źródeł nuklearnych dla okrętów marynarki”.
Rok później, po zakończeniu wojny, Senat Stanów Zjednoczonych powołał Specjalną Komisję Energii Atomowej, przed którą zeznania składał m.in. Ross Gunn. W swoim oświadczeniu Gunn stwierdził m.in. „najważniejszym zadaniem energii atomowej jest obracać koła Ziemi i napędzać okręty”. Już pod koniec tego samego roku sprawą napędu nuklearnego zajmowało się wielu amerykańskich uczonych i inżynierów, którzy rozważali możliwość budowy okrętów podwodnych napędzanych energią jądrową. Prace te doprowadziły do powstania pierwszej praktycznie działającej jądrowej siłowni okrętu USS „Nautilus”.
Osoby biorące udział w projekcie
W projekcie brali udział m.in. (większość wymienionych to nobliści):
oraz:
Zobacz też
atak atomowy na Hiroszimę i Nagasaki
MAUD
USS Nautilus (SSN-571)
Tube Alloys
The Martians
Ethel i Julius Rosenbergowie
Dziesięć najpiękniejszych eksperymentów z fizyki
Shinkolobwe
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Manhattan Project, Black DOG & Leventhal Publishers INC, 2009, .
Amerykańska broń atomowa
Historia fizyki
Manhattan Engineering District
Stany Zjednoczone w XX wieku | 75,919 |
90162 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Arnold%20Schwarzenegger | Arnold Schwarzenegger | Arnold Alois Schwarzenegger (ur. 30 lipca 1947 w Thal) – austriacko-amerykański aktor, filmowiec, polityk, przedsiębiorca, filantrop, aktywista oraz były zawodowy kulturysta. Gubernator Kalifornii w latach 2003–2011.
Ćwiczyć kulturystykę rozpoczął w wieku 15 lat. Zdobył tytuł Mr. Universe w wieku 20 lat i siedem razy wygrał konkurs Mr. Olympia, pozostając wybitną postacią w kulturystyce i pisząc wiele książek i artykułów na temat tego sportu. Arnold Sports Festival, uważany za drugie najważniejsze wydarzenie kulturystyczne, nosi imię Schwarzeneggera. Jest powszechnie uważany za jednego z największych kulturystów wszech czasów, a także najbardziej charyzmatycznego ambasadora tego sportu.
Zyskał światową sławę jako hollywoodzka ikona filmu akcji. Jego przełomową rolą był występ w filmie z gatunku Magia i miecz Conan Barbarzyńca (1982), który okazał się hitem kasowym, co zaowocowało sequelem Conan Niszczyciel (1984). Największą popularność przyniosła mu tytułowa rola w dreszczowcu science-fiction Jamesa Camerona Terminator (1984), co zapewniło mu kontynuacje: Terminator 2: Dzień sądu (1991), Terminator 3: Bunt maszyn (2003), Terminator: Genisys (2015) i Terminator: Mroczne przeznaczenie (2019). W 1977 został laureatem Złotego Globu.
Wystąpił również w wielu filmach dobrze ocenianych przez krytykę. Były to między innymi: Commando (1985), Predator (1987), Uciekinier (1987), Bliźniacy (1988), Gliniarz w przedszkolu (1990), Pamięć absolutna (1990) i Prawdziwe kłamstwa (1994). Próbował też sił jako reżyser i producent filmowy. Wystąpił w teledyskach Guns N’ Roses – „You Could Be Mine” (1991), AC/DC – „Big Gun” (1993) i Bon Jovi – „Say It Isn’t So” (2000).
W 1968 przyjechał do Stanów Zjednoczonych, a w 1983 otrzymał obywatelstwo amerykańskie. W 1986 ożenił się z prezenterką telewizyjną Marią Shriver, siostrzenicą prezydenta Johna F. Kennedy’ego i córką kandydata Partii Demokratycznej na stanowisko wiceprezydenta i byłego ambasadora Stanów Zjednoczonych we Francji Sargenta Shrivera. Rozstali się w 2011 po tym, jak przyznał się do tego, że w 1997 spłodził dziecko z inną kobietą.
Życiorys
Wczesne lata
Urodził się w wiosce Thal na przedmieściach Grazu w Austrii jako syn Aurelii (z domu Jadrny; 1922–1998) i Gustava Schwarzeneggera (1907–1972), komendanta policji. Jego matka była Czeszką. Jego ojciec w 1938 dobrowolnie wstąpił do NSDAP, a później brał udział w II wojnie światowej. Ze służby został zwolniony w 1943, kiedy zaraził się malarią. Gustav 20 października 1945 poślubił Aurelię Jadrny, 23-letnią wówczas wdowę z synem, Meinhardem. Według Schwarzeneggera rodzice byli bardzo surowi i ciężko karali za nieposłuszeństwo. Byli też religijnymi katolikami i w każdą niedzielę chodzili na mszę.
Ponieważ Gustav szczególnymi względami darzył pasierba, a nie własnego syna, relacje między nimi nie były najlepsze. Ta skłonność do „silnego i rażącego” faworyzowania Meinharda wynikała z nieuzasadnionego podejrzenia, że Arnold nie jest jego dzieckiem. Zupełnie inaczej układały się jego kontakty z matką, z którą miał dobre relacje, aż do jej śmierci. W szkole był duszą towarzystwa i wyróżniał się swoim „radosnym, energicznym i pogodnym” usposobieniem. Jednak w domu częstym problemem były pieniądze; Schwarzenegger wspomniał, że jednym z najważniejszych wydarzeń z jego dzieciństwa był moment, gdy rodzina kupiła lodówkę.
Jako chłopiec uprawiał kilka dyscyplin sportowych, które w dużym stopniu były wymuszone przez ojca. Jak wspominał po latach, ojciec chciał, by został policjantem, a matka, by poszedł do szkoły handlowej. W 1960 podniósł swoją pierwszą sztangę, kiedy trener piłki nożnej zabrał całą drużynę do miejscowej siłowni. W wieku czternastu lat, zamiast piłką postanowił zająć się kulturystyką. Zaczął chodzić na siłownię w Grazu oraz do kina, gdzie na dużym ekranie mógł zobaczyć swoich idoli, takich jak: Reg Park, Steve Reeves i Johnny Weissmuller. Gdy w 2000 zmarł Reeves, Schwarzenegger z czułością wspominał: „Jako nastolatek dorastałem ze Steve’em Reevesem. Jego niezwykłe osiągnięcia uzmysłowiły mi, czego można dokonać, podczas gdy inni wokół nie zawsze rozumieli moje marzenia... Steve Reeves pozostanie częścią wszystkiego, co kiedykolwiek miałem szczęście osiągnąć”.
20 maja 1971 w wypadku samochodowym zginął jego przyrodni brat Meinhard, który, jak się okazało, był pod wpływem alkoholu. Osierocił trzyletniego syna, Patricka Mario, oraz narzeczoną Erikę Knapp, z którą zamierzał się pobrać. Po jego śmierci Schwarzenegger płacił za edukację chłopca i pomógł mu wyemigrować do Stanów Zjednoczonych. Rok później, 13 grudnia 1972 w Weiz Gustav zmarł w wieku 65 lat z powodu wylewu. W udzielonym potem wywiadzie Arnold Schwarzenegger oświadczył, że nie wziął udziału w pogrzebie ojca, ponieważ ćwiczył do konkursu kulturystycznego. Później wspólnie ze swoim producentem filmowym powiedział, że zaczerpnął tę opowieść z historii innego kulturysty, by pokazać do jakich skrajności może dochodzić w tym sporcie, a przy okazji przedstawić zimniejszy obraz Schwarzeneggera. Barbara Baker, jego pierwsza poważna dziewczyna, powiedziała, że poinformował ją o śmierci ojca bez emocji i że nigdy nie mówił o swoim bracie. W międzyczasie podał przynajmniej trzy wersje, dlaczego nie był obecny na jego pogrzebie.
Początki kariery kulturystycznej
W 1965 zakończył roczną służbę w austriackiej armii, którą obowiązkowo musieli odbyć wszyscy osiemnastoletni mężczyźni. Nawet podczas pobytu w wojsku był tak pochłonięty kulturystyką, że – aby wziąć udział w konkursie – opuścił szkolenie, przez co zaliczył tzw. bezprawną nieobecność i za karę spędził tydzień w wojskowym więzieniu. Jak później wyznał: „udział w konkursach znaczył dla mnie bardzo wiele, dlatego dokładnie nie przemyślałem konsekwencji”. W 1965 wygrał zawody kulturystyczne Junior Mr. Europe.
„Tytuł Mr. Universe był moim biletem do Ameryki – ziemi możliwości, gdzie mogłem stać się gwiazdą i się wzbogacić”. W 1966 w wieku 19 lat zdobył tytuł Mr. Europe i odbył pierwszą podróż samolotem, kiedy brał udział w zawodach Mr. Universe organizowanych przez National Amateur Body-Builders’ Association w Londynie. Podczas zawodów jeden z sędziów, Charles „Wag” Bennett, będąc pod wrażeniem Schwarzeneggera, zaoferował mu swoje treningi. Ponieważ Schwarzenegger miał niewiele pieniędzy, Bennett zaprosił go do swojego rodzinnego domu, w którym miał urządzoną siłownię. Dzięki specjalnemu programowi treningowemu wymyślonemu przez Bennetta, Schwarzenegger poprawił swoją muskulaturę i siłę w nogach. Pobyt w Londynie zaowocował także opanowaniem podstaw języka angielskiego. W tym samym roku Schwarzenegger miał okazję spotkać swojego idola z dzieciństwa, Rega Parka, który później został jego przyjacielem i mentorem. Ciężkie treningi opłaciły się i już w 1967 Schwarzenegger zdobył swój pierwszy tytuł Mr. Universe. Dzięki temu w wieku dwudziestu lat stał się najmłodszym zwycięzcą tych zawodów. Później wygrał je jeszcze trzy razy z rzędu. Po zawodach wrócił do Monachium, gdzie chodził do szkoły i pracował. Codziennie też ćwiczył od czterech do sześciu godzin. Swojemu przyjacielowi Rogerowi C. Fieldowi często powtarzał, że kiedyś zostanie największym aktorem.
Emigracja do Stanów Zjednoczonych
Schwarzenegger od dziesiątego roku życia marzył o wyjeździe do Stanów Zjednoczonych, a w kulturystyce upatrywał przepustki, która mu to umożliwi. We wrześniu 1968 jego marzenie się spełniło. Mając dwadzieścia jeden lat i ledwie podstawową znajomość języka, przybył do Stanów. „Oczywiście, gdy przyjechałem do tego kraju mój akcent był bardzo zły i mówiłem z bardzo silnym (niemieckim) akcentem, który był przeszkodą, gdy rozpoczynałem karierę aktorską”. W celu poprawy języka brał lekcje angielskiego w Santa Monica College w Santa Monica w Kalifornii (1977), a potem na University of Wisconsin-Superior zrobił korespondencyjny kurs z biznesu i międzynarodowej ekonomii, po którym w 1979 otrzymał licencjat.
Po przybyciu do USA rozpoczął szkolenie w Gold’s Gym w Los Angeles, pod okiem Joe Weidera. Poznał w tym czasie dwóch zawodowych wrestlerów Rica Drasina i Billy’ego Grahama. Zajmujące się prawem imigracyjnym przedsiębiorstwo Siskind & Susser stwierdziło (na przełomie lat 60. i 70.), że Schwarzenegger mógł być nielegalnym imigrantem z powodu naruszenia warunków wizy. W 2002 gazeta „LA Weekly” napisała, że Schwarzenegger jest najsławniejszym imigrantem w Ameryce, który „pokonał silny austriacki akcent i niespodziewanie wyszedł ze środowiska kulturystyki, by stać się w latach 90. największą gwiazdą filmu na świecie”.
Kariera kulturysty
Arnold Schwarzenegger rozpoczął karierę jako kulturysta, wielokrotnie zdobywając nagrody w prestiżowych konkursach: Mr. World, Mr. Universe, Mr. International, Mr. Europe, oraz siedmiokrotnie tytuł Mr. Olympia. Jego muskulatura (wzrost 188 cm, waga 115 kg, obwód bicepsa 56 cm, obwód klatki piersiowej 155 cm, obwód w pasie 86 cm) w opinii wielu osób zapewniła mu tytuł „kulturysty wszech czasów” (Mr. Everything).
W 1970, w wieku 23 lat po raz pierwszy zdobył prestiżowy tytuł Mr. Olympia. Potem wygrywał go jeszcze sześciokrotnie. W 1977 ukazał się autobiograficzno-treningowy przewodnik pt. Arnold: The Education of a Bodybuilder, który odniósł ogromny sukces. Znalazł się na okładkach magazynów: „Muscle Builder-Power” (w styczniu 1970), „Mr. America” (w sierpniu 1972), „Shape Up” (w maju 1974), „After Dark” (w lutym 1977), „Muscle & Fitness” (w styczniu 1982, w lutym 1983 i w sierpniu 1984) i „Flex”.
Schwarzenegger na łamach magazynu „Men’s Health” przyznał się do stosowania środków dopingujących i używania poprawiających wydajność sterydów anabolicznych w czasach gdy były legalne, pisząc w 1977, że „sterydy były dla mnie pomocne w utrzymaniu masy mięśniowej podczas ścisłej diety w ramach przygotowań do konkursu. Nie użyłem ich do wzrostu mięśni, ale raczej do utrzymania mięśni”.
Kariera filmowa
W wieku 22 lat Schwarzenegger postanowił spróbować aktorstwa. Producenci byli pod wrażeniem jego budowy ciała, ale nie jego pełnego nazwiska, więc jako Arnold Strong w 1969 zadebiutował z dubbingowanym głosem w roli Herkulesa w niskobudżetowej parodii Herkules w Nowym Jorku (Hercules in New York) u boku Arnolda Stanga.
Pojawił się potem w ekranizacji powieści Raymonda Chandlera Długie pożegnanie (The Long Goodbye, 1973) w reżyserii Roberta Altmana z Elliottem Gouldem. Za rolę Joe Santo w komediodramacie Boba Rafelsona Niedosyt (Stay Hungry, 1976) z Jeffem Bridgesem i Sally Field został uhonorowany Złotym Globem w kategorii „Najbardziej obiecujący nowy aktor”. Był też bohaterem filmu dokumentalnego Kulturyści (Pumping Iron, 1977) obok innych wybitnych kulturystów lat 70. takich jak Lou Ferrigno, Franco Columbu, Roger Callard, Serge Nubret czy Frank Zane. Wystąpił gościnnie jako Josef Schmidt w jednym z odcinków serialu Ulice San Francisco (The Streets of San Francisco) – pt. „Dead Lift” (1977).
W 1978 był kandydatem do roli Hulka w serialu CBS The Incredible Hulk, lecz ostatecznie tę postać przyjął Lou Ferrigno. W komedii Łowcy rupieci (Scavenger Hunt, 1979) wystąpił w roli instruktora Larsa, a w komedii parodiującej westerny Kaktus Jack (The Villain, Cactus Jack, 1979) w reżyserii Hala Needhama u boku Kirka Douglasa i Ann-Margret pojawił się jako Nieznajomy Piękniś. W biograficznym filmie telewizyjnym CBS Opowieść o Jayne Mansfield (The Jayne Mansfield Story, 1980) z Loni Anderson zagrał postać węgiersko-amerykańskiego kulturysty i aktora Mickeya Hargitaya. Kandydował do roli bohatera mitologii greckiej – Perseusza w widowisku Zmierzch tytanów (Clash of the Titans, 1981), jednak producent Charles H. Schneer uważał Schwarzeneggera za nadmiernie umięśnionego i jeszcze niewystarczająco płynnie mówiącego w języku angielskim.
John Milius zaangażował go do roli tytułowej twardego wojownika z Cymerii Conana z gatunku magii i miecza Conan Barbarzyńca (1982). Jednak choć film był hitem kasowym, grająca w filmie Sandahl Bergman otrzymała nagrodę Saturna jako najlepsza aktorka i Złoty Glob jako nowa gwiazda, Schwarzenegger był nominowany do Złotej Maliny dla najgorszego aktora. Pomimo tego powstał sequel Conan Niszczyciel (1984) w reżyserii Richarda Fleischera z Grace Jones w roli agresywnej amazonki wojowniczki Zuli.
Jego sztandarową i najważniejszą rolą kinową stała się kreacja androida T-800 w dreszczowcu science-fiction Jamesa Camerona Terminator (1984) z Lindą Hamilton i Michaelem Biehnem; za rolę zdobył nominację do nagrody Saturna w kategorii najlepszy aktor. Richard Fleischer obsadził go w roli Kalidora w filmie sensacyjnym z gatunku magii i miecza Czerwona Sonja (1985), gdzie na planie filmu romansował z Brigitte Nielsen. Z kolei Mark L. Lester trafnie powierzył mu rolę pułkownika Johna Matrixa w filmie sensacyjnym Commando (1985). Zagrał główną rolę w ekranizacji powieści Stephena Kinga Uciekinier (1987) w reżyserii Paula Michaela Glasera.
W filmie akcji Waltera Hilla Czerwona gorączka (1988) wystąpił jako Iwan Danko z Moskwy u boku Jamesa Belushi w roli detektywa Arta Ridzika z Chicago. Kolejne nominacje do Saturna w kategorii najlepszy aktor przyniosły mu role w filmach: Predator (1987), Pamięć absolutna (1990), Terminator 2: Dzień sądu (1991), Bohater ostatniej akcji (1993), Prawdziwe kłamstwa (1994) i 6-ty dzień (2000). Jego żywiołem okazały się też komedie: Junior (1994; nominacja do Złotego Globu), Bliźniacy (1988; Nickelodeon Kids’ Choice Awards jako ulubiony bohater filmowy), Gliniarz w przedszkolu (1990; Nickelodeon Kids’ Choice Awards jako ulubiony bohater filmowy) czy Świąteczna gorączka (1996). Za rolę w filmie sensacyjnym Charlesa Russella Egzekutor (1996) otrzymał nagrodę Bambi i był nominowany do MTV Movie Award w kategorii „Najlepsza scena akcji”. Przyjął rolę antagonisty Batmana (w tej roli George Clooney) jako dr Victor Fries / Mr. Freeze w filmie Joela Schumachera Batman i Robin (Batman & Robin, 1997).
Po występie w produkcji Terminator 3: Bunt maszyn, Arnold Schwarzenegger w 2003, gdy został gubernatorem Kalifornii, zakończył karierę aktorską. W tym czasie zagrał epizodyczne role w trzech filmach, m.in. w Niezniszczalnych z 2010, w których zagrał epizodyczną rolę Trencha, u boku Sylvestra Stallone’a wraz z innymi legendarnymi gwiazdami kina akcji.
W 2011 wrócił do kariery aktorskiej. W 2012 ponownie zagrał w Niezniszczalnych 2. Ponownie zagrał ze Stallone’em w Planie ucieczki (2013). Pojawił się także znowu w tytułowej roli w filmach Terminator: Genisys (2015) oraz Terminator: Mroczne przeznaczenie (2019).
Kariera polityczna
Schwarzenegger jest członkiem Partii Republikańskiej. Za swój wzór uważa prezydenta Ronalda Reagana. Podobnie jak on popiera wolny rynek, jednak w kwestiach obyczajowych wykazuje bardziej liberalne podejście.
Karierę polityczną rozpoczął w latach 90. jako przewodniczący prezydenckiej rady do spraw kultury fizycznej i sportu za prezydentury George’a Busha seniora oraz później stanowej rady w Kalifornii za gubernatora Petera Wilsona. W 2003 wystartował w wyborach na gubernatora stanu Kalifornia, odbywających się w związku z odwołaniem demokraty Graya Davisa. W trakcie kampanii oskarżany był o niemoralne prowadzenie się, a nawet o wyznawanie ideologii narodowego socjalizmu, wyborcy jednak nie dali wiary tym pogłoskom i większością 55,4% głosów odwołali Davisa, po czym 48,6% wybrali Schwarzeneggera.
Jako gubernator Arnold Schwarzenegger zmniejszył podatki i ograniczył przywileje socjalne, zmniejszając koszty prowadzenia biznesu. Przez dłuższy czas cieszył się wysokim poparciem (rzędu 65%). Po przegranym referendum w sprawie cięć socjalnych i negatywnej kampanii pod jego adresem przeprowadzonej przez związki zawodowe, to poparcie nieco się zmniejszyło. Jednak w listopadzie 2006 roku Schwarzenegger ponownie bez problemu wygrał wybory, zdobywając 56,0% głosów.
Od dnia rozpoczęcia sprawowania urzędu nie ułaskawił żadnego skazańca (w tym czasie wykonano trzy wyroki śmierci).
Przez dłuższy czas spekulowano na temat możliwości ubiegania się przez Schwarzeneggera o urząd prezydenta Stanów Zjednoczonych po końcu drugiej kadencji prezydenta George’a W. Busha. Pomysł upadł, gdyż wymagałoby to uchwalenia poprawki do konstytucji – obecnie prezydentem może zostać jedynie osoba, która urodziła się na terenie należącym do Stanów Zjednoczonych.
Kontrowersje związane ze wzrostem
Oficjalny wzrost Schwarzeneggera, czyli 6'2" (188 cm), był wielokrotnie kwestionowany. W końcu lat 60., startując na zawodach kulturystycznych, mierzył 6'1.5" (187 cm), co zostało potwierdzone przez innych kulturystów. W 1988 roku na łamach dwóch pism, Daily Mail oraz Time Out, dowodzono, że Schwarzenegger jest znacznie niższy. Zanim został gubernatorem, jego wzrost został zakwestionowany w artykule opublikowanym na łamach Chicago Reader. Jako gubernator, Schwarzenegger wdał się w spór z członkiem Zgromadzenia stanu Kalifornia, Wessonem, na temat ich wzrostu. Wesson podjął się nieudanej próby, by rozwiązać raz na zawsze problem wzrostu przy pomocy miary krawieckiej. Schwarzenegger w odwecie umieścił poduszkę z napisem „Trzeba podnieść?”, na krześle przeznaczonym dla mierzącego 5'5" (165 cm) Wessona przed sesją negocjacyjną w jego biurze. Bob Mulholland, polityk z Partii Demokratycznej, twierdził, że Schwarzenegger ma 5'10" wzrostu (178 cm) i nosi wkładki w butach. Debata o wzroście Schwarzeneggera spowodowała powstanie strony internetowej poświęconej wyłącznie temu zagadnieniu (ArnoldHeight), a na CelebHeights.com artykuł o wzroście Schwarzeneggera jest najczęściej odwiedzany. Czasopismo „Men’s Health” utrzymuje, że prawdziwy wzrost wynosi 5'10". Jak wynika z badań, do których wykorzystano zdjęcia i filmy Arnolda z młodości i na podstawie których oszacowano błąd względny jego wzrostu, okazało się, że średnia arytmetyczna wynosi 190 cm +/-3,25 cm.
Nagrody i odznaczenia
Nominacje i nagrody
Złoty Glob za Niedosyt
Nominacja: Junior
Złota Malina – nominacje za Conan Barbarzyńca, Bohater ostatniej akcji, Batman i Robin, I stanie się koniec, 6-ty dzień (w trzech kategoriach), W 80 dni dookoła świata
Wpis do WWE Hall of Fame 2015
Odznaczenia
Krzyż Komandorski I Klasy Odznaki Honorowej za Zasługi – Austria, 1991 (wręczony 1993)
Kawaler Orderu Legii Honorowej – Francja, 2011
Komandor Orderu Legii Honorowej – Francja, 2017
Biały Krzyż „Honor et Gloria” (nr 179) – Ukraina, 2023
Inne wyróżnienia
Na cześć Arnolda Schwarzeneggera nazwano w 2018 roku gatunek muchówki – Megapropodiphora arnoldi; stosunkowo duże odnóża przednie owada skojarzyły się odkrywcom z umięśnionymi ramionami Schwarzeneggera. Insekt mierzy zaledwie 0,395 mm, należy więc do najmniejszych znanych nauce zwierząt.
Filmografia
Przypisy
Linki zewnętrzne
Austriaccy aktorzy filmowi
Austriaccy kulturyści
Amerykańscy aktorzy filmowi
Amerykańscy kulturyści
Gubernatorzy Kalifornii
Kawalerowie Legii Honorowej
Komandorzy Legii Honorowej
Odznaczeni Odznaką Honorową za Zasługi dla Republiki Austrii
Urodzeni w 1947
Amerykanie pochodzenia austriackiego
Amerykanie pochodzenia czeskiego
Austriacy pochodzenia czeskiego | 75,878 |
8692 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Po%C5%82udniowa%20Afryka | Południowa Afryka | Południowa Afryka (, ), oficjalnie Republika Południowej Afryki, RPA (, ) – państwo położone na południowym krańcu Afryki, u styku Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego. Zajmuje powierzchnię 1 219 090 km² i liczy 56 978 635 mieszkańców (2021).
Państwo jest republiką parlamentarną. Funkcję stolicy pełnią trzy miasta: Pretoria (siedziba władzy wykonawczej), Kapsztad (siedziba władzy ustawodawczej) i Bloemfontein (siedziba władzy sądowniczej). Największym miastem jest Johannesburg. Walutą jest rand.
Południowa Afryka jest krajem wieloetnicznym i wielokulturowym. Około 80% społeczeństwa stanowią czarnoskórzy, 9% koloredzi a 8% biali. Jedenaście języków ma status języka urzędowego (afrikaans, angielski, xhosa, ndebele, pedi, soto, suazi, tsonga, tswana, venda, zulu). Znaczna część społeczeństwa jest wielojęzyczna. Język angielski używany jest na szeroką skalę w administracji publicznej, mediach i świecie biznesu.
Południowa Afryka jest trzecią co do wielkości gospodarką afrykańską (po Egipcie i Nigerii; PKB realny w 2019 roku – 731 mld USD) i klasyfikowana jest jako rynek wschodzący. Gospodarka w dużym stopniu opiera się na sektorze usługowym, choć istotną rolę odgrywa też przemysł, bazujący na bogatych zasobach naturalnych. Do głównych wyzwań, z którymi zmaga się państwo należą wysoki poziom nierówności społecznych, bezrobocia, ubóstwa, przestępczości i korupcji, jak i epidemia HIV/AIDS.
Obszar ten zamieszkany jest od czasów prehistorycznych. Osiedli tu Buszmeni, Khoikhoi, a w późniejszym okresie także ludy Bantu. W 1652 roku Holendrzy założyli kolonię nad Przylądkiem Dobrej Nadziei, która była przystankiem na trasie żeglugowej z Europy do Azji. W 1806 roku terytorium to przeszło w posiadanie brytyjskie (Kolonia Przylądkowa). Niezadowolenie z polityki prowadzonej przez brytyjską administrację kolonialną, w tym zniesienie niewolnictwa, skłoniło część osadników holenderskich (Burów) do migracji w głąb kontynentu (Wielki Trek), gdzie założyli oni szereg republik burskich. W 1902 roku, po serii konfliktów zbrojnych (wojna brytyjsko-zuluska, wojny burskie), motywowanych m.in. odkryciem na tym obszarze bogatych złóż złota i diamentów, cały ten obszar znalazł się w rękach brytyjskich. W 1910 roku utworzony został Związek Południowej Afryki, mający status dominium brytyjskiego, który pełną suwerenność uzyskał w 1934 roku. W 1961 roku państwo proklamowane zostało republiką, kończąc jednocześnie zwierzchność monarchy brytyjskiego (tzw. Commonwealth realm).
Władza w kraju od początku jego istnienia skupiona była w rękach białej mniejszości. Od 1948 roku rząd prowadził politykę apartheidu (segregacji rasowej). Protesty wewnętrzne oraz rosnąca presja międzynarodowa doprowadziły do jej zakończenia na początku lat 90. XX wieku. W 1994 roku przeprowadzone zostały pierwsze wybory powszechne, w wyniku których prezydentem został Nelson Mandela, a władzę objął Afrykański Kongres Narodowy.
Geografia
Kraj ten jest najdalej na południe wysuniętym państwem w Afryce, z trzech stron otoczonym przez ocean, o linii brzegowej długości ponad 2500 km. Republika Południowej Afryki ma powierzchnię 1 219 912 km². Dużą część kraju zajmuje rozległy płaskowyż Wysoki Weld (pow. 400 tys. km²), o wysokości od 900 do 2000 m n.p.m. Od strony wschodniej i południowej kończy się on ostrą krawędzią opadającą w stronę Oceanu Indyjskiego. Wyżynne ukształtowanie terenu przyczyniło się do powstania wielu okazałych jaskiń. Głębokie doliny rzek dzielą kraj na kilka grup górskich, najwyższe z nich to Góry Smocze ciągnące się z północnego wschodu przez enklawę Lesotho w kierunku południowo-wschodnim. Najwyższym punktem tego pasma jest góra Thabana Ntlenyana osiągająca wysokość 3482 m n.p.m. Na północno-zachodnich obszarach kraju rozciąga się kotlina Kalahari. Na Przylądku Igielnym (port. agulhas = igły), najdalej na południe wysuniętym obszarze Afryki spotykają się dwa oceany: Atlantycki i Indyjski. Większość rzek ma swe źródła w Górach Smoczych i płynie najczęściej na wschód w kierunku Oceanu Indyjskiego. Najdłuższą z nich jest rzeka Oranje, o długości 1860 km.
Klimat
Południowa Afryka posiada kilka stref klimatycznych, od suchej pustynnej przy granicy z Namibią do podzwrotnikowej na południowym wschodzie. W większej części kraju klimat jest słoneczny i suchy. Śnieg w zimie pada zazwyczaj tylko wysoko w górach. Istnieją trzy czynniki decydujące o różnicach klimatycznych w poszczególnych częściach RPA: prądy morskie, szerokość geograficzna i wysokość nad poziomem morza. Klimat atlantyckiego wybrzeża zachodniego jest przez zimny Prąd Benguelski z Antarktydy chłodniejszy i bardziej suchy, Prąd Mozambicki natomiast zapewnia na wybrzeżu wschodnim wilgotny klimat subtropikalny. Położenie RPA na półkuli południowej powoduje, że pory roku są przeciwne niż w Europie.
Między czerwcem i sierpniem, w Górach Smoczych, na wyżynie Wysoki Weld i w Johannesburgu (położonym na wysokości 1753 m n.p.m.) nierzadko leży śnieg.
W lecie temperatury w Kapsztadzie (15 m n.p.m.) oscylują w granicach 30 °C, w zimie natomiast przeważają chłodne dni z częstym deszczem.
Flora i fauna
Wiele spośród roślin to gatunki endemiczne, które najczęściej występują w państwie przylądkowym (Capensis). Na niewielkim obszarze, w Prowincji Przylądkowej Zachodniej, występuje roślinność twardolistna – krzewiaste zarośla określa się tu jako fynbos. W Południowej Afryce jest stosunkowo mało lasów w przeciwieństwie do obszarów krzaczastych i sawann, porośniętych akacjami, a także pojedynczymi baobabami. Pierwotnie istniejący las został prawie w całości przetrzebiony przez kolonistów europejskich niedługo po ich przybyciu, pozostałości można jeszcze zastać w parku Auckland Nature Reserve.
Obecnie istniejące lasy Południowej Afryki składają się głównie z eukaliptusów i sosen. Na pustyni Kalahari występują sukulenty takie jak aloes czy wilczomlecze.
W Południowej Afryce można spotkać pierwszą trójkę największych ssaków lądowych, czyli słonia afrykańskiego, nosorożca białego i hipopotama nilowego, jak również najwyższego, czyli żyrafę, najszybszego, czyli geparda i najmniejszego ssaka na świecie, czyli ryjówkę malutką. Największymi i najniebezpieczniejszymi ssakami lądowymi są nosorożec czarny, bawół afrykański, słoń, lampart i lew. Z mniejszych zwierząt wymienić należy rohatyńca borneańskiego, bawolika białodziobego, ryjoskoczka Elephantulus edwardii, żółwia lamparciego i mrówkolwa. Wśród ponad 800 gatunków ptaków w Południowej Afryce znajduje się największy, czyli struś, i najcięższy latający, czyli drop olbrzymi. Oprócz tego można zobaczyć nektarniki i flamingi. Wikłacze budują gigantyczne, podobne do miast kolonie, a sokolik czerwonooki jest najmniejszym ptakiem drapieżnym na świecie. U południowych wybrzeży kraju, głównie w rejonie Przylądka Dobrej Nadziei naliczono około 170 000 dzikich pingwinów będących pod ścisłą ochroną.
Historia
Pierwszymi mieszkańcami współczesnej Republiki Południowej Afryki byli Buszmeni. Trafili oni na te obszary w I tysiącleciu p.n.e. W I tysiącleciu naszej ery przybyli tu lud Khoikhoi, a od IX wieku zaczęły napływać plemiona Bantu, które zepchnęły dotychczasowe ludy na południowy zachód. Pierwsi Europejczycy pojawili się w XV wieku, a kolonizacja rozpoczęła się w XVII wieku. W 1652 roku Holender Jan van Riebeeck na zlecenie Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej wzniósł na Przylądku Dobrej Nadziei stację zaopatrzeniową. W połowie XVII wieku zaczęli napływać holenderscy chłopi zwani w Europie Burami, następnie niemieccy protestanci i francuscy hugenoci. Od początku utrzymywano separację pomiędzy białymi i Afrykanami. Osadnictwu towarzyszyły konflikty zbrojne z Hotentotami i Buszmenami, a od lat 70. XVIII z ludami Bantu.
Na przełomie XVIII i XIX wieku kolonię w Przylądku Dobrej Nadziei opanowali Brytyjczycy, którzy w 1806 roku dokonali jej aneksji. Od roku 1818 funkcjonowało państwo zuluskie pod wodzą Czaki. Od 1820 roku miał miejsce napływ osadników brytyjskich, z kolei w 1834 zniesiono niewolnictwo. Wydarzenia te spowodowały masową wędrówkę Burów w głąb kraju, czyli tzw. Wielki Trek. Po zaciętych walkach z Bantu, Burowie utworzyli Burskie Republiki Transwalu i Oranii. Odkrycia na zamieszkanym przez Burów terenie Witwatersrand diamentów w 1867 i złota w 1886 roku przyczyniły się do szybkiego wzrostu gospodarczego oraz przywędrowania wielu Europejczyków. Z tychże powodów wzrosło zainteresowanie Wielkiej Brytanii tym obszarem. Niedługo później rozpoczęły się regularne walki brytyjskich oddziałów z Burami, co było początkiem I wojny burskiej toczącej się pomiędzy 1880 a 1881 rokiem. W walkach podczas II wojny burskiej Afrykanerzy ponieśli porażkę. Po traktacie z Vereeniging republiki burskie zostały włączone do Brytyjskiego Imperium. Zaznaczono, że w republikach język niderlandzki pozostanie językiem urzędowym. Po czterech latach negocjacji Natal, Transwal, Orania i Kolonia Przylądkowa utworzyły w 1910 roku Związek Południowej Afryki. W międzyczasie w roku 1879 Brytyjczycy dokonali podboju państwa Zulusów.
Związek Południowej Afryki pozostawał brytyjskim dominium. Władzę w nim sprawowała biała ludność afrykanerska, która wprowadziła serię praw dyskryminujących czarnoskórą większość. Doprowadziło to do narodzin ruchu wyzwoleńczego czarnych, w 1912 roku powstał Południowoafrykański Tubylczy Kongres Narodowy (od 1923 roku Afrykański Kongres Narodowy) i rozwinięcia ruchu nacjonalistycznego Afrykanerów. W I wojnie światowej ZPA zajęło Niemiecką Afrykę Południowo-Zachodnią (obecnie Namibia). Obszar Afryki Południowo-Zachodniej po zakończeniu wojny stał się terytorium mandatowym Ligi Narodów. Po wojnie nastąpił znaczny rozwój gospodarczy, powstał zarówno czarny, jak i biały proletariat. W grudniu 1921 roku wybuchło powstanie robotnicze w regionie Witwatersrand, które trwało do marca następnego roku. Powstańcy byli białymi górnikami, pod względem politycznym sympatyzowali oni z ugrupowaniami rewolucyjnymi, szczególnie syndykalistami i Południowoafrykańską Partią Komunistyczną. Do zdławienia rebelii rząd użył armii w liczbie 20 tysięcy żołnierzy.
Od 1924 roku ZPA rządziła biała koalicja Partii Narodowej i Południowoafrykańskiej Partii Narodowej, które połączyły się w 1934 roku w Zjednoczoną Południowoafrykańską Partię Narodową. W 1931 roku ogłoszono niepodległość państwa. Razem z Wielką Brytanią, ZPA uczestniczyło w II wojnie światowej po stronie alianckiej, wypowiadając wojnę Niemcom 6 września 1939 roku. W okresie wojny grupy białych rasistów w proteście przeciwko udziałowi RPA w wojnie przeciwko Niemcom przeprowadziły zamachy terrorystyczne na cele rządowe. W trakcie wojny ze stanowiska premiera zrezygnował Barry Hertzog, który był niechętny zaangażowaniu ZPA w konflikt.
W 1948 roku zwycięstwo wyborcze (w wyborach mogli głosować jedynie biali) odniosła koalicja afrykanerska, w skład której weszła Partia Nacjonalistyczna i Partia Afrykanerska. W 1951 roku obie partie połączyły się w Partię Narodową. Partia miała wymiar rasistowski (w skład jej rządu weszło nawet kilku byłych działaczy nazistowskich, a były bojówkarz nazistów Balthazar Johannes Vorster w latach 1966–1978 pełnił funkcję premiera) i rozpoczęła wdrażanie systemu segregacji rasowej znanego jako apartheid.
W 1949 roku ZPA anektował obszar współczesnej Namibii. W latach 50. narastał opór ludności kolorowej przeciwko apartheidowi. Na czele ruchu antyrządowego stanął Afrykański Kongres Narodowy (ANC). Kongres początkowo popierał ideologię Mahatmy Gandhiego i opowiadał się za pokojowym rozwiązaniem problemów rasowych. W 1959 roku z ANC oderwał się niewielki Kongres Panafrykański, który w późniejszych latach utworzył własne oddziały znane jako Poqo. ANC zmienił poglądy po tym, gdy w 1960 roku doszło do masakry nieuzbrojonych demonstrantów w Sharpeville, a sama organizacja została zdelegalizowana. Masakra doprowadziła do utworzenia w połowie lat 60. zbrojnego skrzydła ANC, Umkhonto we Sizwe (Włócznia Narodu). Ruch oporu rozwinął się także w Namibii okupowanej przez ZPA. W 1966 roku tamtejsza Organizacja Ludu Afryki Południowo-Zachodniej rozpoczęła wojnę o niepodległość.
W 1961 roku władze proklamowały powstanie Republiki Południowej Afryki, zrywając ostatnie konstytucyjne więzy łączące kraj z Wielką Brytanią. Wycofały się przy tym z udziału we Wspólnocie Narodów. RPA stała się przedmiotem ostrej krytyki na forum ONZ. W 1966 roku ONZ uznał politykę apartheidu za zbrodnię przeciwko ludzkości. Nie malał opór czarnoskórej większości, który rząd próbował rozbić poprzez zapoczątkowaną w 1963 roku politykę bantustanizacji. Od początku lat 70. zaczął powstawać również umiarkowany ruch oporu, który odrzucał zbrojne metody walki. W 1976 roku doszło do antyrządowych wystąpień murzyńskich w Soweto, zostały one krwawo stłumione przez siły rządowe. Od połowy lat 70. RPA prowadziło agresywną politykę względem sąsiadów. RPA wdało się z nimi w tzw. południowoafrykańską wojnę graniczną. Wojska RPA przeprowadziły zbrojne rajdy na tereny Mozambiku, Botswany, Angoli i Lesotho.
Po 1976 roku władze zaczęły realizować program „kontrolowanego osłabiania barier rasowych”. Ustanowiona w 1984 roku konstytucja przyznała prawa polityczne ludności czarnej i azjatyckiej. Polityka modyfikacji apartheidu nie zatrzymała rosnącego ruchu oporu czarnych i nie zapobiegła zaostrzeniu sankcji międzynarodowych. W 1987 roku wybuchły walki wewnętrzne między Afrykański Kongres Narodowy a zuluskim Ruchem Inkatha (od 1990 roku Partia Wolności Inkatha). Starcia spowodowały tysiące ofiar. W 1989 roku na czele rządzącej partii i na stanowisku prezydenta stanął Frederik Willem de Klerk. Polityk rozpoczął proces znoszenia apartheidu. W 1990 roku zalegalizował ANC, zwolnił z więzienia nieformalnego lidera ruchu – Nelsona Mandelę – i rozpoczął dialog z opozycją. Ustawodawstwo apartheidu zniesiono w 1991 roku, a ANC zrzekł się walki zbrojnej. W 1994 roku odbyły się pierwsze w pełni demokratyczne wybory powszechne. Demokratyzacja kraju przyczyniła się do zniesienia międzynarodowych sankcji.
W wyborach z 1994 roku zwyciężyło ANC, a Mandela został wybrany prezydentem, zaś De Klerk został wiceprezydentem. W skład rządu weszła też Partia Wolności Inkatha. W 1996 roku została uchwalona nowa konstytucja. W 1999 roku nowym prezydentem został wybrany dotychczasowy współpracownik Mandeli, Thabo Mbeki. Wybory z 2004 roku umocniły pozycję ANC, zdecydował się on jednak utrzymać koalicję z Partią Wolności Inkatha.
Ustrój polityczno-prawny
Ustrój polityczny
Republika Południowej Afryki jest państwem federalnym podzielonym na 9 prowincji, o demokratyczno-parlamentarnej formie rządów. Oficjalnie w tej republice funkcjonuje 11 języków urzędowych. Głową państwa jest prezydent, obecnie Cyril Ramaphosa, jest on również szefem rządu. Oprócz prezydenta w skład gabinetu wchodzi wiceprezydent i ministrowie, powoływani przez prezydenta spośród członków Zgromadzenia Narodowego. Konstytucja przewiduje powołanie tylko dwóch ministrów niebędących parlamentarzystami. Prezydent powoływany jest w wyborach pośrednich spośród członków Zgromadzenia Narodowego przez połączone izby parlamentu: niższej (Zgromadzenia Narodowego) oraz wyższej (Krajowej Rady Prowincji). Izbę niższą powołuje się w wyborach powszechnych w okręgach wielomandatowych i zasadą proporcjonalności. Izbę wyższą – Krajową Radę Prowincji – powołują lokalne parlamenty każdej z 9 prowincji (po 10 deputowanych z każdej prowincji). Izba niższa liczy 350-400 deputowanych, a wyższa 90. Każda z 9 prowincji posiada swój lokalny parlament i swój rząd.
Podział administracyjny
Prowincja Przylądkowa Zachodnia (Kapsztad)
Prowincja Przylądkowa Północna (Kimberley)
Prowincja Przylądkowa Wschodnia (Bisho)
KwaZulu-Natal (Pietermaritzburg)
Wolne Państwo (Bloemfontein)
Prowincja Północno-Zachodnia (Mafeking)
Gauteng (Johannesburg)
Mpumalanga (Nelspruit)
Limpopo (Polokwane)
System prawny
System prawny RPA ma charakter mieszany. Łączy bowiem tradycje systemu kontynentalnego (przede wszystkim prawa holenderskiego), common law (prawa Wielkiej Brytanii), oraz lokalnego afrykańskiego prawa zwyczajowego (szczególnie w postępowaniu przed niższymi sądami). Prawo prywatne oparte jest na precedensach i w większości pozostaje nieskodyfikowane. Obecnie obowiązująca konstytucja pochodzi z 1996 r. i w szerokim zakresie gwarantuje prawa obywatelskie.
Prawa człowieka
Mimo zagwarantowania praw człowieka w konstytucji, dochodzi do łamania tych praw. Odnotowano represje polityczne wobec opozycji, ograniczenia wolności słowa, naruszenia praw imigrantów i wysoki stopień przestępczości seksualnej.
Republika Południowej Afryki uważana jest za kraj tolerancyjny wobec mniejszości, w tym seksualnych. Od 1996 roku orientacja seksualna jest jedną z kategorii chronionych przed dyskryminacją w konstytucji kraju. RPA jest pierwszym krajem na świecie, który zawarł taki przepis w swojej konstytucji. Przepisy chroniące przed dyskryminacją na podstawie orientacji seksualnej w miejscu pracy pojawiły się w prawodawstwie państwa w 1998 roku, a w pozostałych kategoriach życia w 2001 roku. Od 2006 roku małżeństwa osób tej samej płci są w RPA legalne. Kraj ten był piątym na świecie państwem i pierwszym w Afryce, które zalegalizowało małżeństwa homoseksualne. Ustawa je legalizująca została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 14 listopada 2006 roku. Geje, lesbijki i biseksualiści nie są wykluczeni ze służby wojskowej z powodu swojej orientacji seksualnej.
Siły zbrojne
Południowa Afryka dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Południowej Afryki składało się w 2014 roku z: 191 czołgów, 1430 opancerzonych pojazdów bojowych, 118 dział samobieżnych, 64 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 75 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Południowej Afryki dysponowała w 2014 roku następującymi okrętami: 9 okrętami obrony przybrzeża, czterema okrętami obrony przeciwminowej, trzema okrętami podwodnymi oraz czterema fregatami. Wojska południowoafrykańskie w 2014 roku liczyły 88,6 tysiąca żołnierzy służby czynnej oraz 17,1 tysiąca rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) południowoafrykańskie siły zbrojne stanowią 41. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 4,6 mld dolarów (USD).
Gospodarka
Okres apartheidu i przejściowy
Republika Południowej Afryki od lat 70. XX wieku pozostaje na progu kraju uprzemysłowionego. Po okresie apartheidu rządy demokratyczne odziedziczyły ogromną różnicę w zamożności między społecznościami białych i czarnych. Na 40 milionów mieszkańców, około 23 milionom brakowało energii elektrycznej lub urządzeń sanitarnych, 12 milionom brakowało czystych zasobów wodnych, 2 miliony dzieci nie uczęszczały do szkoły a jedna trzecia populacji była analfabetami. Bezrobocie wynosiło 33% a prawie połowa ludności żyła poniżej granicy ubóstwa. Rezerwy finansowe państwa były na wyczerpaniu, jedną piątą budżetu państwa przeznaczano na spłatę zadłużenia. W rezultacie zmniejszono zakres obiecywanego Programu Rozwoju i Odbudowy (PROW) należało też zrezygnować z propozycji dotyczących tworzenia miejsc pracy i nacjonalizacji. W zamian za to rząd przyjął liberalną politykę gospodarczą mającą na celu promocję inwestycji zagranicznych, w ten sposób zastosował się do „konsensusu waszyngtońskiego”, wspieranego przez Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy.
Wzrost wydatków socjalnych i transformacja gospodarcza
Wydatki socjalne wzrosły w okresie 1996-97 o 13%, 1997-98 o tyle samo procent natomiast w 1998-99 o 7%. Rząd wprowadził parytet w formie dotacji dla stypendiów, opłat dla dzieci i dla niepełnosprawnych oraz emerytur (które wcześniej były ustawione na różnych poziomach w zależności od grupy rasowej). W 1994 roku wprowadzono bezpłatną opiekę zdrowotną dla dzieci do lat sześciu i kobiet w ciąży. Możliwość korzystania ze służby rozszerzono do wszystkich mieszkańców w 1996 roku. W wyborach w 1999 roku, ANC mogło pochwalić się, że na skutek polityki partii, trzy miliony osób zostało podłączonych do linii telefonicznych, półtora miliona dzieci zostało wprowadzonych do systemu edukacji a 500 klinik zostało zmodernizowanych lub wybudowanych, 2 miliony ludzi zostało podłączone do sieci elektrycznej, dostęp do wody został zwiększony do 3 milionów ludzi a zbudowanych zostało 750 tysięcy domów dla prawie trzech milionów ludzi. Obecnie jest to najlepiej rozwinięty kraj kontynentu afrykańskiego. Na terenie RPA znajduje się wiele bogactw naturalnych, a także dobre żyzne gleby. Klimat również sprzyja rozwojowi rolnictwa. Przemysł wydobywczy RPA opiera się na wydobyciu złota (40% światowych zasobów) i diamentów jubilerskich i przemysłowych, gdzie stanowią one połowę światowych zasobów oraz węgla kamiennego (80% zasobów Afryki). Rolnictwo RPA produkuje więcej żywności niż konsumują mieszkańcy tego kraju. Nadwyżki są eksportowane. Użytki rolne i zielone stanowią ponad 75% kraju.
Hodowla obejmuje: konie, owce, trzodę chlewną. U wybrzeży RPA znajdują się bogate łowiska wykorzystywane przez rozwiniętą flotę rybacką. W 2010 r. RPA było państwem z najwyższym PKB w Afryce według danych Banku Światowego.
Demografia
W Południowej Afryce mieszka około 57 milionów ludzi (w tym wielu nielegalnych emigrantów) o różnorodnym pochodzeniu, kulturze, języku i religii.
Południowoafrykański Urząd Statystyczny wyróżnia 5 kategorii rasowych wśród ludności kraju; tak przedstawiał się ich udział procentowy w populacji w 2011:
czarni Afrykanie: 79,%
biali: 8,9%
koloredzi: 8,9%
Azjaci 2,5%
inne/nieokreślone: 0,5%
Pierwszy spis z 1911 pokazał, że biali stanowią 22% populacji; ich procentowy udział spadł do 16% w roku 1980.
Struktura etniczna
Miasta Południowej Afryki
Religia
Według spisu z 2016 r., 78% mieszkańców Południowej Afryki określiło swą przynależność religijną do chrześcijaństwa. 10% utożsamiało się z inną religią: 4,4% praktykowało tradycyjne religie plemienne, 1,6% utożsamiało się z islamem, 1,0% z hinduizmem. Blisko 11% osób określiło się jako bezwyznaniowcy (w tym 0,1% to byli ateiści i 0,06% agnostycy). Pozostali bądź nie chcieli lub nie potrafili określić swej przynależności religijnej. Według tegoż spisu były obecne także małe grupy żydowskie (49,5 tys.), buddystów (24,8 tys.) i bahaistów (6,9 tys.).
Wśród chrześcijan główne grupy stanowili: niezależne Kościoły afrykańskie (25,4%), zielonoświątkowcy (15,2%), katolicy (6,8%), metodyści (6,4%), kalwini (5,3%), chrześcijaństwo bezdenominacyjne (4,5%), anglikanie (3,2%), baptyści (1,9%), luteranie (1,7%), Świadkowie Jehowy (0,86%) i mormoni (0,21%). Pozostali chrześcijanie nie przypisali się do żadnej grupy.
Języki
Od momentu zakończenia apartheidu w Republice Południowej Afryki obowiązuje jedenaście języków urzędowych: język angielski, język afrikaans, isiZulu, Siswati, isiNdebele, Sesotho, pedi, Xitsonga, Setswana, Tshivenda i isiXhosa.
RPA, obok Boliwii oraz Zimbabwe ma najwięcej języków urzędowych na świecie.
Szacuje się, że około 0,7% czarnej i 59,1% białej populacji posługuje się na co dzień językiem afrikaans.
Językiem angielskim natomiast, jako ojczystym, posługuje się około 0,5% czarnej i 39,3% białej populacji.
Języki z grupy bantu używane przez czarną ludność przedstawiają się następująco: około 2,0% isiNdebele, 22,3% isiXhosa, 30,1% isiZulu, 11,9% pedi, 10,0% Sesotho, 10,3% Setswana, 3,4% Siswati, 2,9% Tshivenda, a 5,6% Xitsonga.
Jedynie około 0,3% czarnej ludności nie posługuje się na co dzień żadnym z jedenastu języków urzędowych.
Część (1,1%) białych mieszkańców porozumiewa się w innych językach indoeuropejskich, tj.: po portugalsku, niemiecku czy grecku.
W dalszym ciągu niektórzy mieszkańcy RPA o pochodzeniu południowoazjatyckim posługują się na co dzień językiem gudźarati lub tamilskim. Język angielski jest powszechnie rozumiany przez mieszkańców i służy do komunikacji pomiędzy różnymi grupami etnicznymi.
Kultura
Dzisiejsza Południowa Afryka jest krajem wielokulturowym w którym zwyczaje i normy społeczne różnią się w zależności od regionu i struktury społecznej.
Literatura
John Maxwell Coetzee, laureat Nagrody Nobla w 2003 roku
Nadine Gordimer, laureatka Nagrody Nobla w 1991 roku
Sport
Przestępczość
Pomimo ciągłych wysiłków rządu i policji, przestępczość pozostaje bardzo dużym problemem. Między kwietniem 2014 a marcem 2015 w Afryce Południowej zarejestrowano 2,2 miliona przestępstw. Choć liczba ta nieznacznie maleje, RPA wciąż ma najwyższy wskaźnik przestępczości wśród krajów, w których istnieją wiarygodne statystyki policyjne. W 2006 r., podsumowując po dwunastoletnim okresie od zakończenia apartheidu (1994 r.), Policja RPA stwierdziła, że ponad 420 000 osób zostało zabitych i zgłoszono ponad 650 000 gwałtów, wiele przestępstw jednak jest nieodnotowanych i szacuje się, że faktyczne liczby mogą być wielokrotnie większe. W badaniu przeprowadzonym w prowincji Wschodniego Cape (ang. East Cape) i KwaZulu-Natal 27,6% wszystkich badanych mężczyzn stwierdziło, że zgwałciło kobietę co najmniej raz, z czego połowa przyznała się do wielokrotnych gwałtów. Uwzględniając liczbę ludności, można wnioskować, że rzeczywista liczba gwałtów w ostatnich dziesięcioleciach wynosi wiele milionów. Statystycznie mieszkanki Południowej Afryki są ofiarami gwałtu przynajmniej raz w życiu.
Problem AIDS
Nosicielami wirusa HIV jest dziesięć procent spośród prawie 55-milionowej populacji.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Herbst, Jeffrey (2003). „The Nature of South African Democracy: Political Dominance and Economic Inequality”. w: Theodore K. Rabb, Ezra N. Suleiman. The Making and Unmaking of Democracy: Lessons from History and World Politics. London: Routledge. s. 206–224. .
Muthien, Yvonne; Khosa, Meshack; Magubane, Bernard (2000). „Democracy and Governance in Transition”. w: Yvonne Muthien, Meshack Khosa i Bernard Magubane. Democracy and Governance Review: Mandela’s Legacy 1994–1999. Pretoria: Human Sciences Research Council Press. s. 361–374. .
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Rządu Republiki Południowej Afryki
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych
Państwa w Afryce | 75,805 |
501 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bo%C5%9Bnia%20i%20Hercegowina | Bośnia i Hercegowina | Bośnia i Hercegowina (bośn. i chorw.: , , , skrótowo BiH) – państwo federacyjne ze stolicą w Sarajewie położone w południowej Europie, na Półwyspie Bałkańskim. Graniczy na północy, zachodzie i południu z Chorwacją, na wschodzie z Serbią, a na południowym wschodzie z Czarnogórą. Od południowego zachodu ma dostęp do Morza Adriatyckiego.
Jako suwerenne państwo Bośnia i Hercegowina funkcjonuje od marca 1992 roku, kiedy proklamowana została niepodległość Socjalistycznej Republiki Bośni i Hercegowiny, co ostatecznie doprowadziło do rozpadu Jugosławii i było zarazem jedną z przyczyn wybuchu trwającej ponad trzy i pół roku wojny domowej, zakończonej podpisaniem w Dayton układu pokojowego, którego częścią było uchwalenie konstytucji nadającej Bośni i Hercegowinie obecny kształt i ustrój polityczny. Efektem tego jest obowiązujący podział kraju na dwie główne, autonomiczne jednostki administracyjne – Federację Bośni i Hercegowiny oraz Republikę Serbską, a także znajdujący się pomiędzy nimi Dystrykt Brczko.
Bośnia i Hercegowina jest członkiem Organizacji Narodów Zjednoczonych, Światowej Organizacji Zdrowia, Rady Europy, Grupy 77, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Środkowoeuropejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Unii na rzecz Regionu Morza Śródziemnego oraz Inicjatywy Środkowoeuropejskej, ubiega się o członkostwo w NATO, a także jest potencjalnym kandydatem do dołączenia do Unii Europejskiej.
Oficjalną walutą jest marka zamienna.
Etymologia nazwy
Terytorium Bośni i Hercegowiny obejmuje obszar dwóch regionów historycznych i geograficznych – Bośni (zajmującej około 80% powierzchni kraju) oraz Hercegowiny. Jednoznaczne określenie granic pomiędzy nimi nie jest łatwe do ustalenia na skutek długotrwałego związku tych regionów i bycia poddanymi wspólnej władzy od czasów średniowiecza.
Pierwsze powszechnie uznawane wzmianki o Bośni sięgają połowy X wieku (między 948 a 952 rokiem). Wtedy to bizantyjski cesarz Konstantyn VII Porfirogeneta opisując te tereny w podręczniku polityczno-geograficznym użył określenia χωρίον Βοσώνα (gr. mała kraina Bosony).
Uważa się, że nazwa pochodzi od hydronimu rzeki Bośni przepływającej przez środkową Bośnię. W czasach starożytnych funkcjonowały dwie nazwy: Bossina i Bosona. Według filologa Antona Mayera nazwa Bosna mogłaby pochodzić od iliryjskiego „Bass-an-as”, co pochodzi od protoindoeuropejskiego rdzenia „bos” lub „bogh” – oznaczającego „bieżącą wodę”. Według angielskiego mediewisty Williama Millera, słowiańscy osadnicy w Bośni „zaadaptowali łacińskie wyrażenie [...] Basante, do własnego języka, nazywając strumień Bośnia i siebie Bośniakami.
Pochodzenie nazwy Hercegowina („ziemia herzoga”, od niemieckiego słowa „książę”) sięga XV wieku i pochodzi od tytułu bośniackiego magnata Stjepana Vukčića Kosača, „Herceg (Herzog) z Hum i wybrzeża” (1448). Przez dodanie końcówki -ovina (kraj), teren przez niego zajmowany oto był rozpoznawany jako Herzegovina. Hum, dawniej Zahumle, było wczesnośredniowiecznym księstwem, które zostało podbite przez Banat Bośni w pierwszej połowie XIV wieku. Region był administrowany przez Osmanów jako Sandżak Hercegowiny (Hersek) w Ejalecie Bośni, aż do powstania krótkotrwałego Ejaletu Hercegowiny w latach 30. XIX wieku, który to ponownie pojawił się w latach 50. XIX wieku, po czym jednostka stała się powszechnie znana jako Bośnia i Hercegowina.
Po ogłoszeniu niepodległości w 1992 roku nazwa państwa początkowo brzmiała Republika Bośni i Hercegowiny, jednakże w uchwalonej trzy lata później konstytucji została ona zmieniona na obecnie funkcjonującą Bośnia i Hercegowina.
Geografia
Położenie
Bośnia i Hercegowina położona jest w południowej Europie, w zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego. Całkowita powierzchnia BiH wynosi 51 209,2 km², z czego 51 197 km² stanowi obszar lądowy (w tym wody śródlądowe zajmują 10 km², co odpowiada niespełna 0,02%), a 12,2 km² – morze terytorialne. Państwo to leży na półkuli północnej i wschodniej pomiędzy 42° a 46° szerokości geograficznej północnej i między 15° a 20° długości geograficznej wschodniej.
Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Bośni i Hercegowiny:
45°16′30″N 16°55′56″E – Donja Gradina (gmina Kozarska Dubica)
42°33′00″N 18°32′34″E – Podštirovnik (miasto Trebinje)
44°03′00″N 19°37′41″E – Žlijebac (gmina Bratunac)
44°49′30″N 15°44′30″E – Bugar (miasto Bihać)
Rozciągłość południkowa równa się 314 km (2°43′30″), a rozciągłość równoleżnikowa – 309 km (3°53′41″).
Łączna długość granic wynosi 1538 km, na co składają się granice – lądowa (774 km), rzeczna (751 km) i morska (13 km). Bośnia i Hercegowina graniczy z:
Chorwacją (932 km – w tym 494 km granicy lądowej, 425 km rzecznej i 13 km morskiej)
Serbią (357 km – w tym 84 km granicy lądowej i 273 km rzecznej)
Czarnogórą (249 km – w tym 196 km granicy lądowej i 53 km rzecznej)
Po wstąpieniu Chorwacji do Unii Europejskiej w dniu 1 lipca 2013 roku, granica chorwacko-bośniacka stała się jedną z najdłuższych zewnętrznych granic UE.
Bośnia i Hercegowina ma dostęp do Morza Adriatyckiego na około 20-kilometrowym odcinku wybrzeża w okolicy miejscowości Neum – jedynym nadmorskim kurorcie w kraju, który oddziela część chorwackiego terytorium z Dubrownikiem od reszty kraju, będącym od lipca 2013 roku unijną eksklawą.
Warunki naturalne
Bośnia i Hercegowina jest krajem górzystym – powyżej 200 m n.p.m. znajduje się blisko 90% jej obszaru. Większość terytorium obejmują Góry Dynarskie – młode góry powstałe w orogenezie alpejskiej, zbudowane przeważnie z wapieni, dolomitów, łupków i piaskowców. Liczne pasma górskie, a wśród nich Kozara, Grmeč, Vlašić, Čvrsnica, Prenj, Romanija, Jahorina, Bjelašnica i Treskavica biegną z północnego zachodu w kierunku południowo-wschodnim. Na granicy z Czarnogórą znajduje się najwyższy szczyt Bośni i Hercegowiny – Maglić (2386 m n.p.m.)
Na północno-wschodnim obszarze tego kraju znajduje się niewielka część Kotliny Panońskiej. Blisko połowa terytorium kraju jest zalesiona.
Bośnia i Hercegowina leży w strefie klimatu przejściowego między klimatem kontynentalnym a śródziemnomorskim. W zimie temperatury są bardzo niskie oraz występują częste wiatry, powodujące sztormy. Z kolei lata są upalne, przy czym z reguły na południu kraju występują wyższe temperatury.
Do największych rzek Bośni i Hercegowiny należą Sawa (wraz z jej prawymi dopływami – Una, Sana i Vrbas), Neretwa, Bośnia i Drina. Większość rzek ma swoje zlewiska w Morzu Czarnym, tylko nieliczne uchodzą do Adriatyku. Na terenie kraju występuje kilka dużych jezior, które zostały sztucznie utworzone przez człowieka.
Obszary chronione
W Bośni i Hercegowinie utworzono cztery parki narodowe: Park Narodowy Kozara (34 km²), Park Narodowy Una (198 km²) Park Narodowy Drina (63 km²) i Park Narodowy Sutjeska (173 km²), a także osiem parków przyrody – m.in. Hutovo Blato, Blidinje oraz Bardača.
Historia
Traktat berliński (1878) postanawiał o oddaniu Bośni i Hercegowiny pod administrację austriacką.
5 października 1908 Austro-Węgry dokonały aneksji Bośni i Hercegowiny. Po pierwszej wojnie światowej Bośnia i Hercegowina weszła w skład SHS, a potem Królestwa Jugosławii. Od 1941 w granicach Niepodległego Państwa Chorwackiego. Po wojnie Socjalistyczna Republika Bośni i Hercegowiny w składzie Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii.
W Sarajewie odbywały się Zimowe Igrzyska Olimpijskie w 1984 r.
Bośnia i Hercegowina uzyskała niepodległość w referendum 1992, ale Serbowie zbojkotowali wyniki głosowania i utworzyli własne państwo – Republikę Serbską ze stolicą w Banja Luce.
Demografia
Bośnię i Hercegowinę zamieszkuje obecnie 3 791 662 mieszkańców. Główne skupiska ludności znajdują się w dolinach rzek i kotlinach śródgórskich. Do najważniejszych grup etnicznych zamieszkujących kraj należą: Boszniacy – 48%, Serbowie – 33% i Chorwaci – 15%. Trwająca trzy lata wojna domowa doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych i gruntownych zmian etnicznych w strukturze etnicznej kraju. Przyrost naturalny wynosi 0,5‰, a średnia długość życia dla mężczyzn: 74 lata, a kobiet: 82 lata. średnia gęstość zaludnienia to 76 osób na km². W miastach mieszka 44% ludności.
Miasta
Najludniejsze miasta Bośni i Hercegowiny (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2012 roku):
Religie
1961:
prawosławni (43%),
muzułmanie (26%),
katolicy (22%),
pozostali (9%)
Po wojnie:
muzułmanie (40%),
prawosławni (31%),
katolicy (15%),
pozostali (14%)
2005:
muzułmanie (45%),
prawosławni (36%),
katolicy (15%),
pozostali (4%),
2013:
muzułmanie (51%),
prawosławni (31%),
katolicy (15%),
pozostali (3%),
Polityka
Ustrój polityczny
Bośnia i Hercegowina jest republiką federacyjną, według konstytucji z 1995 r. składającą się z dwóch członów – Federacji Bośni i Hercegowiny oraz Republiki Serbskiej. Na terenie kraju co 4 lata (parzyste, nieprzestępne) odbywają się wybory powszechne (Opći izbori), w których wybierani są członkowie prezydium oraz parlamentu, a także władze na szczeblu federacyjnym i kantonalnym. Z taką samą częstotliwością (w latach przestępnych) przeprowadzane są wybory lokalne (Lokalni izbori) do rad gmin.
Funkcję głowy państwa pełni trzyosobowe Prezydium Bośni i Hercegowiny (Predsjedništvo Bosne i Hercegovine), złożone z przedstawicieli głównych grup etnicznych: boszniackiej, chorwackiej i serbskiej. Na jego czele stoi przewodniczący, zmieniający się rotacyjnie co 8 miesięcy.
Władza ustawodawcza Bośni i Hercegowiny na szczeblu centralnym należy do dwuizbowego parlamentu – Skupsztiny (Parlamentarna skupština Bosne i Hercegovine). Składa się na niego Izba Reprezentantów (Predstavnički dom/Zastupnički dom), w którym zasiada 42 posłów – 2/3 wybieranych jest na terenie Federacji Bośni i Hercegowiny, a 1/3 w Republice Serbskiej podczas powszechnego głosowania. Członkowie 15-osobowej Izby Narodów (Dom naroda) mianowani są zaś przez parlamenty poszczególnych federacji, w takich samych proporcjach – 10 przedstawicieli (5 Boszniaków i 5 Chorwatów) wybiera Izba Narodów Federacji Bośni i Hercegowiny, a pozostałych 5 (Serbowie) Zgromadzenie Narodowe Republiki Serbskiej. Władzę wykonawczą reprezentuje 10-osobowa Rada Ministrów (Vijeća ministara), z Premierem (Predsjedavajući Vijeća ministara) na czele, nominowanym przez Prezydium i zatwierdzanym przez Izbę Reprezentantów. Nie więcej niż 6 ministrów może być powołanych z terytorium Federacji, a dwaj wicepremierzy muszą reprezentować inne grupy etniczne niż Premier.
Federację Bośni i Hercegowiny reprezentuje Prezydent (Predsjednik Federacije Bosne i Hercegovine), którego wraz z dwoma wiceprezydentami (przedstawiciele dwóch pozostałych grup etnicznych) zatwierdzają większością głosów obie izby Parlamentu Federacji (Parlament Federacije Bosne i Hercegovine) – Izba Reprezentantów Federacji (Predstavnički dom Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), w skład której wchodzi 98 posłów wybieranych w powszechnym głosowaniu oraz Izba Narodów Federacji (Dom naroda Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine), której 58 przedstawicieli wyznaczają poszczególne kantony, z zachowaniem proporcji, zgodnie z którą w Izbie zasiada po 17 reprezentantów głównych grup etnicznych oraz 7 przedstawicieli mniejszości. Władza wykonawcza w Federacji należy do Rządu (Vlada Federacije Bosne i Hercegovine) z Premierem i 16 ministrami (8 Boszniaków, 5 Chorwatów i 3 Serbów), którego nominuje federacyjny Prezydent i zatwierdza Izba Reprezentantów. Ponadto na czele każdego z 10 kantonów wchodzących w skład Federacji Bośni i Hercegowiny stoi premier wraz z rządem, a władzę ustawodawczą reprezentuje Zgromadzenie (Skupština Kantona/Skupština Županije), którego liczba przedstawicieli (od 21 do 35) odpowiada wielkości kantonu pod względem zaludnienia.
Na terenie Republiki Serbskiej podczas powszechnych wyborów wybierani są Prezydent Republiki (Predsjednik Republike Srpske) oraz dwaj wiceprezydenci – Boszniak i Chorwat, którzy uzyskali najwięcej głosów. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu – Zgromadzenia Narodowego Republiki Serbskiej (Narodna skupština Republike Srpske), w którym zasiada 83 posłów, natomiast władza wykonawcza – do Rządu (Vlada Republike Srpske) z Premierem, wicepremierami reprezentującymi pozostałe grupy etniczne i 16 ministrami. Nominuje ich Prezydent Republiki, a zatwierdza Zgromadzenie Narodowe. Funkcję doradczą pełni Senat (Senat Republike Srpske) z 55 członkami desygnowanymi przez Prezydenta.
Do głównych partii politycznych Bośni i Hercegowiny należą: Partia Akcji Demokratycznej (Stranka demokratske akcije), Socjaldemokratyczna Partia Bośni i Hercegowiny (Socijaldemokratska partija Bosne i Hercegovine), Sojusz Niezależnych Socjaldemokratów (Savez nezavisnih socijaldemokrata), Serbska Partia Demokratyczna (Srpska demokratska stranka), Chorwacka Wspólnota Demokratyczna w Bośni i Hercegowinie (Hrvatska demokratska zajednica Bosne i Hercegovine) oraz Front Demokratyczny (Demokratska fronta).
Podział administracyjny
Bośnia i Hercegowina składa się z dwóch głównych części składowych, którymi są Federacja Bośni i Hercegowiny i Republika Serbska. Na wspólnym terenie obydwu tych części leży Dystrykt Brczko, pozostający pod kontrolą międzynarodową.
Od pewnego czasu skonfliktowani politycy Bośni i Hercegowiny grożą proklamowaniem niepodległości Republiki Serbskiej lub jej oderwaniem w celu przyłączenia jej do Serbii. Inni z nich wskazują na niekorzystną dla kraju dynamikę polityczną w wyniku jej zaistnienia lub zbrodnie popełnione przeciwko Bośniakom w imieniu Wielkiej Serbii czy utworzenia Republiki Serbskiej (ludobójstwo) i działają na rzecz zlikwidowania tego tworu administracyjnego. 12 października 2008 wypowiedź Miroslava Lajčáka, Wysokiego Przedstawiciela dla Bośni i Hercegowiny, w Sarajewie, już po wyborach samorządowych w tym kraju, wskazała zdecydowanie, że Republika Serbska ani nie zaniknie, ani nie oderwie się od Bośni i Hercegowiny.
Gospodarka
Największe znaczenie w gospodarce Bośni i Hercegowiny mają: leśnictwo, górnictwo i energetyka. Na terenie Bośni i Hercegowiny znajdują się eksploatowane złoża: rudy żelaza, węgla brunatnego, soli kamiennej, rud cynku i ołowiu oraz azbestu. Transport jest słabo rozwinięty, a największe znaczenie ma kolej.
Bezrobocie w Bośni wynosi ponad 30%.
PKB na 1 mieszkańca: 7624 USD (2008).
Turystyka
W 2016 roku kraj ten odwiedziło 777 tys. turystów (14,5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 709 mln dolarów.
Transport
Kultura
Radio i telewizja
W Bośni i Hercegowinie są w większości kontrolowane przez 3 partie: Partię Akcji Demokratycznej, Chorwacką Wspólnotę Demokratyczną w Bośni i Hercegowinie i Serbską Partię Demokratyczną. Działalność radia i telewizji nadzorują 2 instytucje: Serbskie Radio i Telewizja (SRT), w której 1997 nastąpił rozłam programowy między studiem w Pale i studiem w Banja Luce, oraz Bosanskohercegovačka radiotelevizija (BHRT). Radio (działające od 1945) nadaje 4 programy w językach: serbskim, chorwackim i bośniackim, telewizja (założona 1969) – 2 programy, w tych samych językach. Ponadto zgodnie z duchem porozumienia z Dayton, w Bośni i Hercegowinie działa kilka lokalnych, niezależnych stacji radiowych i telewizyjnych: kompanie telewizyjne Hajat (Sarajewo) i Zetel (Zenica) oraz utworzone 1996 wraz ze stacjami RTV w Mostarze i Tuzli – TVIN-TV International Network. W Bośni i Hercegowinie działają też Chorwackie Radio Herceg-Bosna z siedzibą w Mostarze oraz Serbskie Radio Banja Luka, założone w 1997 jako niezależne radio powstałe w wyniku rozłamu w SRT.
Prasa
Większość gazet w Bośni i Hercegowinie przestała się ukazywać w czasie wojny od 1992 do 1995. Jedynie poranny sarajewski dziennik „Oslobođenje”, założony w 1943, jest wydawany nieprzerwanie. W 1998 osiągnął nakład 56 tysięcy egzemplarzy. Ponadto ukazują się: dziennik „Večernje novine”, założony w 1964, w nakładzie 15 tysięcy egzemplarzy, „Glas Srpske”, rządowy dziennik Republiki Serbskiej, nakład 1900 egzemplarzy oraz niezależny chorwacki dziennik „Horizont”, założony w 1996, ukazujący się w Mostarze. Wśród czasopism najważniejszymi są ilustrowany tygodnik „Svijet”, wychodzący w Sarajewie oraz „Zadrugar”, tygodnik dla rolników, założony w 1945 r.
Zobacz też
Bośniacy
piramidy w Bośni
Przypisy
Linki zewnętrzne
National Monument – Muslibegovica House
Oficjalna strona Miasta Sarajevo
Gazetteer
Państwa w Europie
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 75,532 |
3504279 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Remigiusz%20Mr%C3%B3z | Remigiusz Mróz | Remigiusz Bogusław Mróz (ur. 15 stycznia 1987 w Opolu) – polski pisarz, autor powieści, prawnik; autor cyklu publicystycznego „Kurs pisania”, laureat Nagrody Czytelników Wielkiego Kalibru z 2016 za powieść pt. Kasacja.
W 2017 ujawnił się jako Ove Løgmansbø, autor trzech powieści.
Życiorys
Absolwent I Liceum Ogólnokształcącego w Opolu. Ukończył z wyróżnieniem studia w Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, gdzie w Kolegium Prawa na podstawie rozprawy pt. „Cyfryzacja sfery władztwa publicznego” napisanej pod kierunkiem Jana Wawrzyniaka w 2015 uzyskał stopień naukowy doktora nauk prawnych w zakresie prawa konstytucyjnego. Jest autorem kilku artykułów naukowych, laureatem konkursu Krajowej Izby Gospodarczej „Polska Cyfrowa 2020+” oraz ambasadorem kampanii przeciwko przemocy wobec kobiet „Kocham. Szanuję”.
Jako pierwszy polski pisarz otrzymał w 2016 podwójną nominację do Nagrody Wielkiego Kalibru Międzynarodowego Festiwalu Kryminalnego za książki Kasacja oraz Zaginięcie.
Według badań czytelnictwa Biblioteki Narodowej w latach 2019–2021 był najpopularniejszym autorem w Polsce, a w latach 2017 i 2018 znajdował się w pierwszej trójce rankingu.
Twórczość
W swojej twórczości sięga po różne gatunki literackie (powieść historyczna, kryminał, thriller prawniczy, science fiction), a tym, co łączy jego książki, jest suspens i wartka akcja. W swoich kryminałach porusza także kwestie społeczne, m.in. problem uchodźców, mniejszości narodowych czy przemocy domowej. Jego książki zostały przełożone m.in. na niemiecki, czeski, japoński i węgierski. Według tygodnika Wprost był najlepiej zarabiającym pisarzem w Polsce w 2019.
Seria z komisarzem Forstem
Ekspozycja, Wydawnictwo Filia, Poznań 2015
Przewieszenie, Wydawnictwo Filia, Poznań 2016
Trawers, Wydawnictwo Filia, Poznań 2016
Deniwelacja, Wydawnictwo Filia, Poznań 2017
Zerwa, Wydawnictwo Filia, Poznań 2018
Halny, Wydawnictwo Filia, Poznań 2020
Przepaść, Wydawnictwo Filia, Poznań 2021
Widmo Brockenu, Wydawnictwo Filia, Poznań 2023
Seria z Joanną Chyłką
Kasacja, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2015
Zaginięcie, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2015
Rewizja, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2016
Immunitet, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2016
Inwigilacja, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2017
Oskarżenie, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2017
Testament, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2018
Kontratyp, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2018
Umorzenie, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2019
Wyrok, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2019
Ekstradycja, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2020
Precedens, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2020
Afekt, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2021
Egzekucja, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2021
Skazanie, Wydawnictwo Czwarta Strona, 2022
Werdykt, Wydawnictwo Czwarta Strona, 2022
Zarzut, Wydawnictwo Czwarta Strona, 2023
Trylogia Parabellum
Prędkość ucieczki, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2013
Horyzont zdarzeń, Instytut Wydawniczy Erica, Warszawa 2014
Głębia osobliwości, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2016
Cykl W kręgach władzy
Wotum nieufności, Wydawnictwo Filia, Poznań 2017
Większość bezwzględna, Wydawnictwo Filia, Poznań 2017
Władza absolutna, Wydawnictwo Filia, Poznań 2018
Seria z Damianem Wernerem
Nieodnaleziona, Wydawnictwo Filia, Poznań 2018
Nieodgadniona, Wydawnictwo Filia, Poznań 2019
Seria z Sewerynem Zaorskim
Listy zza grobu, Wydawnictwo Filia, Poznań 2019
Głosy z zaświatów, Wydawnictwo Filia, Poznań 2020
Szepty spoza nicości, Wydawnictwo Filia, Poznań 2021
Obrazy z przeszłości, Wydawnictwo Filia, Poznań 2022
Światła w popiołach, Wydawnictwo Filia, Poznań 2023
Seria z Gerardem Edlingiem
Behawiorysta, Wydawnictwo Filia, Poznań 2016
Iluzjonista, Wydawnictwo Filia, Poznań 2019
Ekstremista, Wydawnictwo Filia, Poznań 2021
Kabalista, Wydawnictwo Filia, Poznań 2023
Science Fiction
Chór zapomnianych głosów, Wydawnictwo Genius Creations, Bydgoszcz 2014
Echo z otchłani, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2020
Seria z Iną Kobryn
Wybaczam ci, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2021
Nie ufaj mu, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2022
Inne powieści
Wieża milczenia, Wydawnictwo Damidos, Katowice 2013
Turkusowe szale, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2014
W cieniu prawa, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2016
Świt, który nie nadejdzie, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2016
Czarna Madonna, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2017
Hashtag, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2018
Lot 202, Wydawnictwo Filia, Poznań 2020
Osiedle RZNiW, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2020
Projekt Riese, Wydawnictwo Filia, 2022
Z pierwszej piłki, Wydawnictwo Filia, 2022
Langer, Wydawnictwo Czwarta Strona, 2023
Powieści opublikowane jako Ove Løgmansbø – Trylogia z Wysp Owczych
Enklawa, Wydawnictwo Dolnośląskie, 2016
Połów, Wydawnictwo Dolnośląskie, 2016
Prom, Wydawnictwo Dolnośląskie, 2017
Inne
Rewers, Opracowanie zbiorowe, 2016
Księgarenka przy ulicy Wiśniowej, Opracowanie zbiorowe, Wydawnictwo Filia, 2016
Zabójczy pocisk, Opracowanie zbiorowe, Wydawnictwo Skarpa Warszawska, 2018
Inne Światy, Opracowanie zbiorowe, Wydawnictwo Czwarta Strona, 2018
O pisaniu – Na chłodno, Wydawnictwo Czwarta Strona, Poznań 2018
Ekranizacje utworów
26 grudnia 2018 na platformie player.pl zostały wyemitowane pierwsze 3 odcinki serialu Chyłka: Zaginięcie na podstawie książki Zaginięcie. Jest to siedmioodcinkowy serial w reżyserii Łukasza Palkowskiego. W roli tytułowej mecenas Joanny Chyłki występuje Magdalena Cielecka. Ten sezon został później wyemitowany również w telewizji TVN. We wrześniu 2019 rozpoczęto zdjęcia do drugiego sezonu Chyłka: Kasacja, którego premiera miała miejsce 15 listopada 2019 na platformie player. Po trzech kolejnych sezonach: Chyłka: Rewizja, Chyłka: Inwigilacja i Chyłka: Oskarżenie, serial został zakończony.
W styczniu 2022 wyemitowano pierwszy odcinek Behawiorysty, pierwszej części z cyklu o Gerardzie Edlingu na platformie player.pl. W maju 2022 Remigiusz Mróz wystąpił w programie Kuby Wojewódzkiego, gdzie poinformował, że w planach jest realizacja 2 sezonu Behawiorysty.
Wykupiono także prawa do ekranizacji innych serii autora: serii z komisarzem Forstem, cyklu W kręgach władzy, serii z Damianem Wernerem oraz serii z Sewerynem Zaorskim. Serial Detektyw Forst powstaje na zlecenie platformy Netflix. W roli głównej w serialu zagrać ma Borys Szyc. Premiera produkcji zaplanowana została na 2023. Jednocześnie w lipcu 2022 zakończono prace nad serialem Wotum nieufności. W rolach głównych w produkcji wystąpili Antoni Pawlicki oraz Katarzyna Dąbrowska. Serial zrealizowany został dla stacji Polsat, a jego premiera zaplanowana została na 14 października 2022 r. Przed premierą w telewizji serial pojawi się na platformie Polsat Box Go.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona autora
Absolwenci Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie
Polscy pisarze współcześni
Polscy prozaicy XXI wieku
Polscy autorzy powieści kryminalnych
Polscy autorzy thrillerów
Polscy autorzy fantastyki naukowej
Polscy konstytucjonaliści
Ludzie związani z I Publicznym Liceum Ogólnokształcącym im. Mikołaja Kopernika w Opolu
Pisarze związani z Opolem
Ludzie urodzeni w Opolu
Urodzeni w 1987 | 75,522 |
1544618 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Taylor%20Swift | Taylor Swift | Taylor Alison Swift (ur. 13 grudnia 1989 w Reading) – amerykańska piosenkarka, kompozytorka, producentka muzyczna, multiinstrumentalistka, autorka tekstów i aktorka.
Piosenki Swift oscylują wokół wielu gatunków muzycznych, m.in. country, synth popu, electropopu, popu, teen popu, indie folku, indie popu, chamber popu, indie rocka, soft rocka, pop-rocka, rocka, poezji śpiewanej i power popu.
W wieku 14 lat podpisała kontrakt z wytwórnią muzyczną Big Machine Records. W 2006 wydała swój debiutancki album tytułowy, z którym zadebiutowała na piątym miejscu listy Billboard 200, pozostając w notowaniu aż do końca dekady. Trzeci pochodzący z płyty singiel, „Our Song”, znalazł się na szczycie Billboard Hot Country Songs Chart, dzięki czemu stała się ona najmłodszą artystką, której singiel numer jeden na tejże liście był napisany i wykonany samodzielnie. W listopadzie 2008 wydała album Fearless, z którym również osiągnęła sukces komercyjny. Płyta była najlepiej sprzedającym się albumem w 2009 w Stanach Zjednoczonych, a także zapewnił Swift cztery nagrody Grammy. Single „Love Story” i „You Belong with Me” dotarły do pierwszej piątki Billboard Hot 100. Wszystkie teksty napisane jedynie przez Swift przeistoczyły się w utwory znajdujące się na jej trzeciej płycie, Speak Now, wypuszczonej w 2010. Zadebiutowała ona na miejscu pierwszym Billboard 200, wraz z mianem singla „Mean” za najlepszy występ solowy w gatunku country i najlepszy utwór country podczas 54. rozdania nagród Grammy. Swój czwarty krążek, zatytułowany Red, wydała w 2012. Promowała go przez single: „We Are Never Ever Getting Back Together” i „I Knew You Were Trouble”. Za piąty album, zatytułowany 1989 z 2014, zgarnęła trzy nagrody Grammy, a pochodzące z niego single „Shake It Off”, „Blank Space” i „Bad Blood” (z gościnnym udziałem amerykańskiego rapera Kendricka Lamara) dotarły na szczyt Hot 100. W 2017 wydała album pt. Reputation, do którego wypuszczono główny singiel, „Look What You Made Me Do”, który został piątym nagraniem zajmujacym miejsce pierwsze amerykańskiej listy oraz pierwszym w Wielkiej Brytanii. Dzięki sukcesowi płyty stała się ona pierwszą artystką, której cztery albumy studyjne sprzedały się zaledwie w tydzień w nakładzie 1 mln kopii w USA.
Jest jedną z najlepiej sprzedających się artystek na całym świecie, mając na swoim koncie więcej niż 50 mln sprzedanych albumów i 150 mln singli. Jest też zwyciężczynią jedenastu nagród Grammy, jednej statuetki Emmy czy dwudziestu trzech statuetek Billboard Music Awards, również utrzymuje sześć rekordów w księdze Guinnessa. W 2010, 2015 i 2019 roku znalazła się ona na liście 100 najbardziej wpływowych ludzi tygodnika Time, a także najlepiej zarabiających artystek, 100 najsilniejszych kobiet i 100 celebrytów i celebrytek magazynu Forbes. W 2021 roku zdobyła nagrodę Grammy w kategorii „Album roku” za płytę „folklore”, stając się pierwszą kobietą, która zdobyła statuetkę w tej kategorii trzy razy. W 2022 roku odebrała tytuł doktorski na Uniwersytecie Nowojorskim z dziedziny sztuk pięknych.
Wczesne lata
Urodziła się 13 grudnia 1989 roku jako pierwsze dziecko Scotta Kingsleya Swifta, doradcy finansowego, i Andrei Gardner Swift, gospodyni domowej w Reading, Pensylwania. Jej babcia, Marjorie Finlay, była śpiewaczką operową. Imię otrzymała na cześć popularnego piosenkarza Jamesa Taylora. Ma korzenie szkockie, niemieckie i włoskie. Swift ma młodszego o trzy lata brata Austina. Gdy była małą dziewczynką, mieszkała na jedenastoakrowej farmie choinek w Montgomery, w stanie Pensylwania. Określa siebie jako chrześcijankę. W dzieciństwie chodziła do przedszkola w Alvernia Montessori School prowadzonego przez siostry Bernardynki, a później do prestiżowej Wyndcroft School.
Gdy Taylor skończyła dziewięć lat, jej rodzina przeniosła się do Wyomissing, gdzie uczęszczała do szkoły podstawowej i średniej. Wakacje spędzała w Stone Harbour w New Jersey, gdzie znajdował się drugi dom rodziców. Tam Swift, gdy była w 4 klasie wygrała konkurs poetycki z 3-stronicowym poematem Monster in My Closet. Gdy miała dwanaście lat informatyk pokazał jej trzy akordy na gitarze, zapoczątkowując w małej Taylor zainteresowanie do uczenia się grania na instrumentach. Po tym, Swift napisała swoją pierwszą piosenkę „Lucky You”. Jako czternastolatka, napisała swoją pierwszą powieść – Girl Named Girl. Zaczęła pisać piosenki regularnie i traktowała to jako sposób radzenia sobie z bólem. Swift była ofiarą prześladowania w szkole i spędzała swój czas pisząc piosenki, aby wyrazić swoje emocje. W Wyomissing Taylor została członkinią Teatru Akademickiego Berks Youth. Raz na tydzień wspólnie z mamą jeździła do Nowego Jorku pobierać lekcje śpiewu i aktorstwa. Zaczęła również pojawiać się na przesłuchaniach, ale gdy nikt nie zwrócił na nią uwagi zainteresowała się muzyką country.
Początki muzyczne
Będąc w czwartej klasie wygrała krajowy konkurs literacki dzięki pracy Monster in My Closet. W wieku 10 lat zaczęła pisać piosenki, które następnie wykonywała na lokalnych konkursach, imprezach okolicznościowych i festiwalach. Kiedy skończyła 11 lat, wygrała lokalny konkurs talentów. Dzięki temu zwycięstwu wystąpiła przed Charliem Danielsem. W wieku dwunastu lat odbyła swoją pierwszą wycieczkę do Nashville, ojczyzny muzyki country. Na miejscu odwiedziła siedziby wszystkich wytwórni płytowych wręczając swoje dema, gdzie śpiewała piosenki karaoke, ale żadna z wytwórni nie zdecydowała się na współpracę. Taylor dostała menadżera, Dana Dmytrowa i zaczęła pracować jako modelka dla Abercrombie & Fitch. Po powrocie do Pensylwanii dostała propozycję zaśpiewania podczas turnieju tenisowego US Open. Jej wykonanie Hymnu Stanów Zjednoczonych Ameryki spotkało się z dużym zainteresowaniem. Zaczęła regularnie podróżować do Nashville, gdzie pisała teksty z lokalnymi twórcami.
Kiedy skończyła 14 lat, jej rodzina przeniosła się do Hendersonville w stanie Tennessee. Z początku uczęszczała tam do szkoły średniej, ale ostatecznie ukończyła edukację domową. W jednym z klubów karaoke Taylor została zauważona przez Scotta Borchette, założyciela wytwórni Big Machine. W wieku 14 lat została najmłodszą tekściarką zatrudnioną przez Sony/ATV Music Publishing i podpisała kontrakt z Big Machine.
Kariera muzyczna
2004–2008: Początki kariery i Taylor Swift
Po podpisaniu kontraktu z RCA Records 14-letnia Swift wraz z rodziną przeprowadziła się do Nashville w stanie Tennessee. Swift przystąpiła do pracy z doświadczonymi tekściarzami z Music Row jak Troy Verges, Bret Beavers, Bret James, Mac McAnally czy braćmi Warren. Po pewnym czasie Taylor rozpoczęła również współpracę z Liz Rose. Swift spotkała Rose na przyjęciu RCA i zaproponowała jej współpracę. Zaczęły się spotykać w każdy czwartek po szkole spędzając na pisaniu po dwie godziny. Rose mówiła później o spotkaniach: „Były jednymi z najłatwiejszych, na jakich byłam. Właściwie, byłam tylko jej redaktorem. Pisała o tym, co zdarzyło się u niej w szkole. Miała jasną wizję tego, co chce przekazać. I przychodziła z niesamowitymi tekstami.” Swift zaczęła również współpracować z Nathanem Chapmanem.
Po wstępie na BMI Songwriters’ Circle w The Bitter End w Nowym Jorku, w 2004 Swift została najmłodszą tekściarką zatrudnioną przez Sony/ATV Tree. Swift opuściła RCA w wieku 15 lat, ponieważ wytwórnia chciała, aby Taylor korzystała z tekstów innych tekściarzy, dopóki w wieku 18 lat nie wyda swojego pierwszego albumu. Taylor w tym czasie była już gotowa, aby korzystać ze swoich materiałów. Rozwiązała również współpracę z Danem Dmytrowem, który później pozwał Taylor i jej rodziców. W 2010 roku sędzia unieważnił sześć jego roszczeń. Pozostałe sprawy zostały rozstrzygnięte przed sądem.
W Bluebird Cafe w 2005 Swift zwróciła uwagę Scotta Borchetta, byłego pracownika DreamWorks Records, który przygotowywał się do otwarcia własnej wytwórni płytowej. Taylor została jedną z pierwszych podopiecznych tej wytwórni, zakupiona za cenę 12 000 $. Jako wprowadzenie do branży muzycznej Borchetta zorganizował występ Taylor jako supportu na CMA Music Festival.
Debiutancki singiel Swift, „Tim McGraw”, został wydany w 2006 roku i uplasował się na 6. pozycji Hot Country Songs. 24 października ukazał się jej debiutancki album Taylor Swift, który sprzedał się w 39 000 kopiach w pierwszym tygodniu. Płyta zajęła 5. miejsce Billboard 200, a także 1. pozycję Top Country Albums, na której pozostawała przez 24 tygodnie.
Wideoklip do „Tim McGraw” wygrał nagrodę dla przełomowego teledysku na CMT Music Awards 2007. 15 maja 2007 roku Swift zaśpiewała „Tim McGraw” na gali Academy of Country Music Awards. W tym samym roku stanowiła support podczas trasy koncertowej Soul2Soul Faith Hill i Tima McGrawa. Poza tym tę samą rolę pełniła przed występami George’a Straita, Brada Paisleya oraz Rascal Flatts.
Drugi singel z Taylor Swift, „Teardrops on My Guitar”, został wydany 24 lutego 2007 roku i uplasował się na 2. miejscu Hot Country Songs, a także 33. pozycji Billboard Hot 100. Z kolei popowy remiks utworu zajął 13. miejsce Hot 100 oraz 11. pozycję Pop 100. W październiku 2007 roku Taylor otrzymała nagrodę dla najlepszej wokalistki/autorki tekstów, przyznaną przez Nashville Songwriters Association International. Stała się tym samym najmłodszą wokalistką w historii, która zdobyła tę statuetkę.
„Our Song”, trzeci singiel z Taylor Swift, spędził sześć tygodni na szczycie Hot Country Songs, a także uplasował się na 16. miejscu Hot 100 oraz 24. pozycji Pop 100. Poza tym uzyskał w Stanach Zjednoczonych status podwójnej platyny za sprzedaż powyżej 2 milionów kopii. „Should’ve Said No” był drugim singlem numer jeden na liście Hot Country Songs w karierze Taylor.
W 2007 roku Swift wydała swój pierwszy świąteczny album, Sounds of the Season: The Taylor Swift Holiday Collection, który dostępny był ekskluzywnie w sieci Target. Rok później wokalistka nominowana była do nagrody Grammy dla najlepszego nowego artysty, jednak przegrała na rzecz Amy Winehouse.
Latem 2008 roku ukazał się minialbum Swift, Beautiful Eyes, dostępny wyłącznie w Wal-Martach. W pierwszym tygodniu rozszedł się w 45 000 kopii i zadebiutował na szczycie Top Country Albums, a także 9. miejscu Billboard 200. W tym samym tygodniu na 2. pozycji Top Country Albums przebywała płyta Taylor Swift. Wokalistka stała się zatem pierwszą artystką od 1997 roku, której dwa wydawnictwa zajmowały czołowe pozycje notowania.
2008–2009: Fearless
Drugi album studyjny Swift, Fearless, został wydany 11 listopada 2008 roku w Stanach Zjednoczonych. Płyta zadebiutowała na szczycie Billboard 200, rozchodząc się w premierowym tygodniu w 592.304 kopii, z czego ponad 129 000 wyniosła sprzedaż cyfrowa. Tym samym stał się albumem country z największą tygodniową sprzedażą cyfrową w historii. W ósmym tygodniu od premiery, zakup albumu w formie digital download wyniósł w sumie 338 467 kopii, czyniąc z Fearless najlepiej sprzedające się cyfrowo wydawnictwo country w historii. Drugie miejsce pod tym względem należy do innej płyty Taylor, Taylor Swift (236 046). Fearless osiągnął najlepszy wynik jednotygodniowej sprzedaży ze wszystkich albumów country, które ukazały się w 2008 roku. Jednocześnie była to największa tygodniowa sprzedaż w Stanach Zjednoczonych pośród wokalistek, a także czwarta ze wszystkich płyt z tegoż roku, za Lil Wayne’em, AC/DC oraz Coldplay.
W debiutanckim tygodniu, siedem utworów z Fearless uplasowało się na liście Billboard Hot 100. Swift wyrównała rekord Miley Cyrus dla największej liczby piosenek jednego artysty w tym samym notowaniu. W sumie 11 z 13 ścieżek z albumu zajęło miejsca na Hot 100.
Jeden z utworów z Fearless, „Change”, wydany został na albumie kompilacyjnym AT&T Team USA Soundtrack, wspierającym reprezentację Stanów Zjednoczonych na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2008 w Pekinie. Poza tym „Change” wykorzystywany był jako ścieżka dźwiękowa podczas relacji z Igrzysk w NBC.
Główny singiel, „Love Story”, ukazał się 12 września 2008 roku. Nakręcony do niego wideoklip inspirowany był dramatem Romeo i Julia. Utwór uplasował się na 4. miejscu Billboard Hot 100 i pokrył się czterokrotną platyną w Stanach Zjednoczonych za sprzedaż powyżej 4 milionów kopii. „Love Story” stał się pierwszym utworem country w szesnastoletniej historii listy, który zajął 1. pozycję Top 40 Mainstream.
Drugi singiel, „White Horse”, został wydany 8 grudnia 2008 roku, a teledysk miał premierę 7 lutego 2009 roku na antenie CMT. Kolejna piosenka z płyty, „Forever & Always”, oparta była na związku wokalistki z Joe Jonasem.
Swift była pierwszą artystką w historii Nielsen SoundScan, której dwa albumy zajęły miejsca w czołowej dziesiątce listy podsumowującej całoroczną sprzedaż płyt. Poza tym Fearless był pierwszym żeńskim albumem country, który spędził osiem tygodni na szczycie Billboard 200. W 2009 roku Taylor stała się pierwszą artystką country, której trzy piosenki zostały zakupione cyfrowo co najmniej 2 miliony razy.
Taylor Swift była najlepiej sprzedającym się artystą country 2008 roku na świecie, a także 7. najlepiej sprzedającą się artystką na przestrzeni wszystkich gatunków tegoż okresu w Kanadzie. Fearless oraz Taylor Swift zajęły 1. i 2. miejsce na liście podsumowującej sprzedaż całoroczną płyt country w 2008 roku.
25 października 2008 roku Swift zaśpiewała Hymn Stanów Zjednoczonych Ameryki podczas trzeciego meczu w ramach World Series w Filadelfii.
W styczniu 2009 roku Swift ogłosiła rozpoczęcie północnoamerykańskiej trasy koncertowej Fearless Tour, która objęła 52 miasta w 38 stanach i prowincjach Stanów Zjednoczonych oraz Kanady. 8 października 2009 roku wokalistka poinformowała za pośrednictwem strony internetowej, że zagra dodatkowych 37 koncertów w 2010 roku.
8 lutego 2009 roku Swift zaśpiewała w duecie z Miley Cyrus swoją piosenkę „Fifteen” podczas 51. ceremonii rozdania nagród Grammy. W tym samym tygodniu „Love Story” stał się najczęściej kupowanym cyfrowo singlem country w historii. Po premierze Fearless Swift nagrała utwór „Crazier”, który został wydany na ścieżce dźwiękowej filmu Hannah Montana: The Movie.
W kwietniu 2009 roku wokalistka po raz pierwszy pojawiła się jako gość muzyczny i współprowadząca w programie Saturday Night Live.
Swift była najmłodszą artystką w historii, która otrzymała nagrodę Academy of Country Music dla albumu roku. Akademia w uzasadnieniu wyróżniła Taylor za sprzedaż największej liczby albumów ze wszystkich artystów, sukces debiutanckiej płyty oraz popularyzację tego gatunku wśród młodszych odbiorców.
28 kwietnia 2009 roku Swift dała prywatny, darmowy koncert dla uczniów Bishop Ireton High School, małej katolickiej szkoły w Alexandrii, w stanie Wirginia. Liceum wygrało bowiem krajowy konkurs TXT 2 WIN, organizowany przez Verizon Wireless.
11 listopada 2009 roku Swift stała się najmłodszą artystką, która wygrała statuetkę Country Music Association Award dla artysty roku, będąc jednocześnie szóstą kobietą w historii, która otrzymała najważniejsze wyróżnienie CMAA.
14 listopada 2009 roku Swift ustanowiła nowy rekord dla największej liczby piosenek jednej artystki, przebywających jednocześnie na liście Billboard Hot 100, z ośmioma utworami. Były wśród nich single: „You Belong with Me” (14.), „Forever & Always” (34.) i „Fifteen” (46.), a także pięć nowych ścieżek z reedycji Fearless: „Jump Then Fall” (10.), „Untouchable” (19.), „The Other Side of the Door” (22.), „Superstar” (27.) oraz „Come in With the Rain” (30.). Dodatkowo, w tym samym tygodniu na pozycji 80. uplasował się utwór „Two Is Better Than One” Boys Like Girls nagrany z udziałem Swift. Tym samym w jednym tygodniu w notowaniu zadebiutowało sześć piosenek Swift, co również stanowiło nowy rekord.
Fearless był najlepiej sprzedającym się albumem w Stanach Zjednoczonych w 2009 roku, rozchodząc się w ponad 3,2 milionach kopii. Z kolei „You Belong with Me” oraz „Love Story” zajęły kolejno: 1. i 2. pozycję wśród najczęściej odtwarzanych utworów na antenach stacji radiowych w tym samym roku. Jednocześnie Swift uplasowała się na szczycie listy artystów, których piosenki były najczęściej emitowane w radiach (1.29 mln odtworzeń).
Incydent na MTV VMA
13 września 2009 roku na gali MTV Video Music Awards Swift otrzymała nagrodę dla najlepszego żeńskiego teledysku za „You Belong with Me”. Stała się jednocześnie pierwszą artystką country w historii, która zdobyła statuetkę VMA. Kiedy wokalistka wygłaszała podziękowania, na scenie pojawił się raper Kanye West, który odebrał jej mikrofon i pogratulował, dodając, że „to Beyoncé tworzy najlepsze wideoklipy wszech czasów” („Single Ladies (Put a Ring on It)”, również nominowany w tej kategorii). Jego wypowiedź spotkała się z negatywną reakcją publiczności, zaś sama Taylor nie dokończyła swojego przemówienia. Kilkadziesiąt minut później, kiedy Knowles otrzymała nagrodę dla najlepszego wideoklipu za „Single Ladies (Put a Ring on It)”, powiedziała: „Pamiętam, jak mając 17 lat wygrałam swoją pierwszą nagrodę MTV z Destiny’s Child i była to jedna z najbardziej ekscytujących chwil w moim życiu. Dlatego chciałabym, aby Taylor wróciła na scenę i miała swój moment”.
Krótko po incydencie West zamieścił na swoim blogu przeprosiny wobec Swift, które jednak szybko zniknęły ze strony. Zachowanie rapera zostało potępione przez wiele gwiazd show-biznesu, a także Prezydenta Baracka Obamę.
West zamieścił później kolejne przeprosiny na swoim blogu, a następnego dnia, podczas wizyty w programie The Jay Leno Show, publicznie przeprosił Swift za swoje zachowanie.
15 września 2009 roku Swift rozmawiała o incydencie w programie The View, gdzie przyznała, co myślała w drodze na scenę: „Wow, nie mogę uwierzyć, że wygrałam. To niesamowite. Tylko się nie potknij i nie upadnij. Podziękuję fanom, bardzo się cieszę. O, jest i Kanye West. Świetna fryzura. Co tutaj robisz?”, a później: „Ouch. Chyba nie podziękuję fanom”. Jednocześnie stwierdziła, że musiała szybko uporać się z szokiem: „Nie powiem, że nie przytłoczyła mnie ta sytuacja, ale kilka minut później miałam wystąpić, więc musiałam doprowadzić się do stanu, w którym mogłabym zaśpiewać”. Dodała również, że West nie rozmawiał z nią od czasu incydentu. Po występie w The View, raper skontaktował się z Taylor, aby przeprosić ją osobiście, a Swift przyjęła przeprosiny.
2010–2012: Speak Now
19 stycznia 2010 roku wydany został singiel „Today Was a Fairytale”, pochodzący ze ścieżki dźwiękowej filmu Walentynki, w którym Swift zadebiutowała aktorsko. Piosenka zajęła 2. miejsce na liście Hot 100, rozchodząc się w pierwszym tygodniu w ponad 325 000 kopii, zaś Taylor ustanowiła nowy rekord dla pierwszotygodniowej sprzedaży żeńskiego utworu. „Today Was a Fairytale” zadebiutował na szczycie Canadian Hot 100, stając się pierwszym singlem numer jeden Swift w Kanadzie.
22 stycznia 2010 roku Swift wystąpiła podczas charytatywnego telethonu Hope for Haiti Now: A Global Benefit for Earthquake Relief, gdzie zaśpiewała cover utworu „Breathless” zespołu Better Than Ezra.
W lutym 2010 roku Swift wystąpiła w ramach Fearless Tour w pięciu australijskich miastach.
Trzeci album studyjny Taylor, Speak Now, miał premierę 25 października 2010 roku. Swift jest autorką tekstów wszystkich pochodzących z niego utworów, zaś ich współproducentem był Nathan Chapman. 4 sierpnia, na kilka dni przed planowanym wydaniem, główny singiel z płyty, „Mine”, wyciekł do Internetu. Z tego powodu wytwórnia Big Machine Records zdecydowała się przyspieszyć oficjalną premierę piosenki, która zadebiutowała na 3. miejscu Billboard Hot 100 i 1. pozycji Hot Digital Songs, rozchodząc się w ciągu czterech dni w 297 000 kopii.
Speak Now zadebiutował na szczycie Billboard 200, rozchodząc się w pierwszym tygodniu w 1 047 000 egzemplarzy na terenie Stanów Zjednoczonych. Stał się tym samym pierwszym albumem od 2008 roku i Tha Carter III Lil Wayne’a, którego sprzedaż przekroczyła milion kopii w ciągu siedmiu dni. Speak Now został 16. płytą w historii, która rozeszła się w premierowym tygodniu w ponad milionowym nakładzie. Jednocześnie był to najlepszy tygodniowy wynik od 2005 roku, kiedy to The Massacre 50 Centa sprzedała się w 1 141 000 kopii.
W 2010 roku albumy Swift znalazły na terenie Stanów Zjednoczonych 4 470 000 nabywców, czyniąc z niej najlepiej sprzedającego się artystę tego roku na rynku amerykańskim; Speak Now był ponadto 3. najlepiej sprzedającą się płytą 2010 roku w Stanach Zjednoczonych, rozchodząc się w niespełna 3 milionach egzemplarzy. Magazyn Rolling Stone umieścił Taylor na liście 16 królowych popu dekady 2000–2009.
21 listopada 2011 roku premierę miał pierwszy album koncertowy Taylor, Speak Now World Tour: Live, zawierający zapis materiału z siedemnastu koncertów wokalistki.
Na 54. Grammy Awards w lutym 2012 roku piosenka „Mean” zdobyła dwie nagrody: najlepsza piosenka country oraz najlepsze wykonanie piosenki country. Swift została nazwana Pisarką Tekstów Piosenek roku/Artystką Roku przez Stowarzyszenie Kompozytorów Nashville w 2010/2011, a także utytułowana Wokalistką Roku przez Akademię Muzyki Country (2011/2012) i Stowarzyszenie Muzyki Country w 2011 roku. Była artystką roku American Music Awards, a „Speak Now” nazwany został ulubionym albumem country w roku 2011. Taylor stała się laureatką trzech nagród BMI. Billboard nadał artystce tytuł Kobiety Roku 2011 oraz umieścił ją w rankingu pod numerem 15 na liście Top 20 Hot 100 Songwriters 2000–2011; była drugą najwyżej rangowaną kobietą. Swift zajęła drugie miejsce na liście Rolling Stone’s, Top 16 „Królowe Popu” dekady.
W marcu 2012 roku Swift napisała dwie oryginalne piosenki do soundtracku filmu „Igrzyska śmierci”. Pierwszy utwór „Safe & Sound” napisany przez Taylor, zespół The Civil Wars oraz T-Bone Burnett’a, został wydany 6 stycznia, a teledysk 27 marca. Rolling Stone opisał utwór jako „najładniejsza ballada Swift”. Od lipca singiel sprzedał się w ponad milionie egzemplarzy w Stanach Zjednoczonych. Druga piosenka „Eyes Open” została napisana wyłącznie przez wokalistkę i wyprodukowana przez Nathana Chapmana. Premierę miała 17 marca 2012 roku. Taylor użyczyła swojego wokalu do piosenki „Both Of Us” rapera B.o.B., wyprodukowanego przez Dr. Luke. Utwór pochodzi z drugiego albumu producenta i tekściarza „Strange Clouds” oraz jest trzecim singlem z płyty, wydany 22 maja 2012 roku.
2012–2013: Red
Czwarty studyjny album Taylor Swift został wydany 22 października 2012 roku. Artystka ujawniła szczegóły albumu podczas czatu internetowego z 13 sierpnia, na którym przedstawiła okładkę albumu i pierwszy singiel „We Are Never Ever Getting Back Together”. Piosenka wydana została tego samego dnia tuż po czacie na żywo.
Głównym producentem albumu jest Nathan Chapman, chociaż Swift nagrywała utwory u różnych producentów. Po napisaniu swojego trzeciego albumu samodzielnie, wokalistka podjęła decyzję aby napisać kolejny z ludźmi „z różnych miejsc w muzyce”. Współpracowała m.in. z Danem Wilsonem, Butch’em Walkerem, Lori McKenna, Edem Sheeranem i Markiem Fosterem z Foster the People. Występ Swift w ramach iHeartRadio Festival odbył się 22 września. Również we wrześniu piosenkarka wydała swoje drugie perfumy „Wonderstruck Enchanted”.
9 października Swift ujawniła tracklistę utworów albumu Red.
Album zadebiutował na szczycie zestawienia Billboard 200 z rekordową sprzedaż 1,2 mln kopii w pierwszym tygodniu od premiery. Tym samym Swift stała się jedyną kobietą mającą więcej niż jeden krążek, który w pierwszym tygodniu premiery sprzedał się powyżej miliona kopii. Również jest to dopiero 18. krążek w całej historii Billboardu, który sprzedał się powyżej miliona kopii w jednym tygodniu. 13 marca 2013 Swift rozpoczęła swoją czwartą światową trasę koncertową Red Tour.
2014–2016: 1989
Piąty studyjny album Swift, 1989, został wydany w październiku 2014 roku. Na albumie znajdują się piosenki napisane przez samą Taylor, jak i powstałe przy współpracy z Jackiem Antonoff, Imogen Heap, Ryanem Tedderem, Maxem Martinem, Shellbackiem i Ali Payami. Swift wydała 1989 jako swój pierwszy oficjalny album po rozstaniu się z członkami jej długoletniego zespołu. Piosenkarka przy nagrywaniu albumu inspirowała się muzyką Petera Gabriela, Phila Collinsa, Annie Lennox, Madonny i Fine Young Cannibals. Muzycznie album jest „napędzany syntezatorami i perkusją w miejscu gitar”. Rob Sheffield z Rolling Stone zauważył: „Głęboko dziwne, gorączkowo emocjonalne, szalenie entuzjastycznie, 1989 brzmi dokładnie tak, jak Taylor Swift, nawet jeśli brzmi to jak nic, co kiedykolwiek wcześniej próbowała”. Jon Caramanica z The New York Times zauważył, że Swift „stworzyła pop prawie bez współczesnych odniesień” i „sięgający gdzieś jeszcze wyżej, tryb ponadczasowości, że niewiele prawdziwych gwiazd muzyki pop zadaje sobie trud do dążenia w tym kierunku”. Podczas kampanii promocyjnej „1989” Swift zaprosiła swoich fanów do tajnych sesji odsłuchania jej albumu do domów w Nowym Jorku, Nashville, Los Angeles i Rhode Island. Album 1989 zadebiutował na pierwszym miejscu amerykańskiego notowania Billboard 200 sprzedając się w nakładzie 1 287 000 egzemplarzy w pierwszym tygodniu po premierze. Tym samym artystka została pierwszą piosenkarką, która w przeciągu swojej kariery muzycznej sprzedała ponad milion egzemplarzy swoich trzech albumów studyjnych (Speak Now, Red, 1989) w pierwszym tygodniu premiery.
Pierwszym singlem promującym album został utwór „Shake It Off”, wydany 18 sierpnia 2014 roku. Drugi singiel „Blank Space” został opublikowany 10 listopada 2014 roku. Trzeci singiel „Style” został opublikowany 13 lutego 2015 roku.Czwarty singiel „Bad Blood” został opublikowany 17 maja 2015 roku. Taylor specjalnie do teledysku nagrała nową wersję z Kendrickiem Lamarem, który pobił rekord VEVO (20,1 mln wyświetleń). Piąty singiel „Wildest Dreams” został wydany 31 sierpnia 2015 roku. Po raz pierwszy można było go zobaczyć na gali MTV VMAs. W grudniu 2015 roku wypuszczony został singiel „Out of the Woods”, a kolejnym, ostatnim singlem z teledyskiem ukazującym momenty trasy został „New Romantics” wydany w marcu 2016 roku. Album 1989 stał się najszybciej sprzedającym albumem w Stanach Zjednoczonych od dziesięciu lat.
2017–2018: Reputation
10 listopada 2017 roku ukazała się szósta studyjna płyta Swift – Reputation. W ciągu pierwszego tygodnia od premiery sprzedanych zostało 1 216 000 kopii, Reputation stał się najlepiej sprzedającym albumem w Stanach Zjednoczonych w 2017 roku. 27 sierpnia ukazał się teledysk do pierwszego singla z płyty, „Look What You Made Me Do”. Premiera teledysku odbyła się tego samego dnia na gali MTV Video Music Awards 2017. Teledysk w ciągu 24 godzin został obejrzany ponad 43,2 miliona razy, co stanowi światowy rekord. 3 września ukazał się singiel promocyjny piosenkarki – „...Ready for It?”, do którego zrealizowano teledysk, mający swoją premierę 26 października. Dokładnie tydzień wcześniej, tj. 19 października, Swift udostępniła nowy singiel – „Gorgeous”, zaś 3 listopada umieściła w sieci singiel pt. „Call It What You Want”. 11 stycznia umieszczony w sieci został teledysk do piosenki „End Game”, nagranej w duecie z Edem Sheeranem. 12 marca na gali iHeartRadio Music Awards, odbył się premierowy pokaz nowego teledysku Taylor do piosenki „Delicate”, następnie został on zamieszczony w internecie. 8 maja rozpoczęła się trasa koncertowa Reputation Stadium Tour 2018, która trwała do 21 listopada 2018 roku i stała się jedną z najbardziej dochodowych tras w historii Stanów Zjednoczonych.
2019–2020: Lover, Folklore i Evermore
23 sierpnia 2019 wydała siódmy album pt. Lover. Do tej pory płyta ta jest najczęściej kupowanym krążkiem w przedsprzedaży autorstwa artystki żeńskiej w ciągu jednego dnia na platformie Apple Music, kumulując razem 178,600 zakupów. 26 kwietnia 2019 roku Taylor Swift wydała pierwszy singiel – „ME!”. Utwór powstał we współpracy z Brendonem Urie oraz Joelem Little. Został wydany przez Republic Records jako singiel przewodni nadchodzącego krążka. 14 czerwca tego samego roku został wydany drugi singiel z płyty – „You Need To Calm Down”, a 3 dni później na oficjalnym kanale artystki na YouTube został wydany teledysk do tej piosenki. „Lover” jest trzecim singlem z płyty. Został on wydany 16 sierpnia 2019 r. Teledysk do tej piosenki został wydany dzień przed premierą płyty, czyli 22 sierpnia 2019 roku. Ostatni singiel z płyty, „The Man” został wydany 8 lutego 2020 roku, a teledysk do niego został wydany 27 lutego tego samego roku. Dodatkowo artystka wydała jeden singiel promujący album. Został nim utwór pt. „The Archer”, wydany 23 lipca 2019 roku.
Szósta trasa koncertowa pt. Lover Fest, miała rozpocząć się 20 czerwca 2020, a zakończyć – 1 sierpnia tego samego roku. W ramach trasy Swift miała zagrać łącznie 17 koncertów na trzech kontynentach, w tym jeden w Polsce podczas festiwalu Open'er. Lover Fest został odwołany z powodu pandemii COVID-19.
24 lipca 2020 wydała ósmy album studyjny pt. Folklore, który spotkał się z wielkim uznaniem wśród krytyków, ustanawiając rekord artystki w serwisie Metacritic. Album zadebiutował na szczycie listy przebojów Billboard i pozostał tam przez osiem tygodni. W tym samym czasie, na szczycie notowania Billboard Hot 100 znajdował się jedyny singiel promujący ten album – „Cardigan”. Dwa inne utwory z albumu – „the 1” oraz „exile” z gościnnym udziałem grupy Bon Iver – znalazły się w czołówce listy Hot 100, pikując na miejscu czwartym i szóstym. W listopadzie 2020 Swift wraz z Disney+ wydała film i album folklore: the long pond studio sessions, w którym autorka tekstów i producenci albumu folklore objaśniali proces jego powstawania na odległość i znaczenie poszczególnych piosenek. 11 grudnia wydała album pt. Evermore, który dotarł na szczyt listy Billboard i spędził tam cztery tygodnie. Jedynym singlem promującym album był utwór „willow”, który dotarł do pierwszego miejsca Billboard Hot 100.
Od 2021: Ponowne nagrywanie albumów
12 lutego 2021 wydała swój utwór „Love Story” z 2008 w odświeżonej aranżacji, tym samym rozpoczynając proces ponownego nagrywania swoich albumów wydanych w latach 2006–2019. Tym działaniem chce odzyskać prawa do swoich albumów i singli, które zostały sprzedane wbrew jej woli w 2019. Reedycja jej drugiego albumu, oryginalnie wydanego w 2008 roku, ukazała się 9 kwietnia 2021 roku. Fearless (Taylor’s Version), poza dziewiętnastoma utworami z pierwszej edycji albumu, zawiera również piosenkę napisaną do filmu „Walentynki”, a także sześć niepublikowanych do tej pory nagrań. Swift ponownie współpracowała z Colbie Caillat, a także zaśpiewała z Keithem Urbanem i Maren Morris.
12 listopada 2021 Swift wydała Red (Taylor’s Version) – reedycję albumu po raz pierwszy wydanego w 2012 roku. Znajdowało się na nim trzydzieści utworów, z czego sześć zostało opatrzone dopiskiem „From The Vault” (nie były wcześniej publikowane). Utworem zamykającym nagranie jest „All Too Well (10 Minute Version)”, czyli przedłużona, dziesięciominutowa wersja utworu o tym samym tytule, znajdującego się na oryginalnym albumie Red. Wraz z klipami dla każdej z piosenek, Swift opublikowała na YouTube film krótkometrażowy „All Too Well: The Short Film”, który sama wyreżyserowała. Na krążku pojawili się gościnnie Ed Sheeran, Phoebe Bridgers, Gary Lightbody oraz Chris Stapleton. Dołączony został również charytatywny singiel „Ronan” z 2012 roku, który początkowo nie znajdował się na albumie. 17 listopada 2021 roku, wydany został teledysk do piosenki „I Bet You Think About Me”, powstały we współpracy z Blake Lively i Miles Tellerem. W celu promocji albumu, Swift wystąpiła podczas Saturday Night Live, a także zorganizowała imprezę premierową dla filmu „All Too Well” w Nowym Jorku.
Taylor wydała jeszcze „Wildest Dreams (Taylor’s Version)” 17 września 2021 r. i „This Love (Taylor’s Version)” 6 maja 2022 r. Pojawiły się one w zwiastunach odpowiednio filmu animowanego „Mustang z Dzikiej Doliny: Droga do wolności” (2021) i serialu Amazon Prime Video „The Summer I Turned Pretty” (2022). Poza albumami, w latach 2021–2022 wystąpiła w czterech utworach: „Renegade” i „Birch” zespołu Big Red Machine, remiksie utworu „Gasoline” zespołu Haim oraz „The Joker and the Queen” Eda Sheerana.
18 maja 2022 roku odebrała honorowy tytuł doktora sztuk pięknych od Uniwersytetu Nowojorskiego.
Sukcesy muzyczne
W 2006 ukazała się jej pierwsza płyta, Taylor Swift, która uzyskała multiplatynowy status w Stanach Zjednoczonych. Dwa lata później Swift wydała drugi album, Fearless, który spędził na szczycie Billboard 200 jedenaście tygodni, więcej od jakiejkolwiek innej płyty od 2000. W listach podsumowujących sprzedaż albumów w 2008, Fearless uplasował się na 3. miejscu z 2,1 mln kopii, zaś Taylor Swift zajął 6. pozycję ze sprzedażą 1,5 mln egzemplarzy. W 2009 magazyn Billboard uznał Taylor za artystkę roku, a Fearless otrzymał w 2010 nagrodę Grammy dla albumu roku.
W 2011 magazyn Forbes umieścił Swift na 7. miejscu listy najbardziej wpływowych postaci show biznesu, jako że w okresie 12 miesięcy jej zarobki wyniosły 45 milionów dolarów. Rok później zajęła 11. pozycję w tym samym zestawieniu, z rocznym dochodem w wysokości 57 milionów dolarów.
W 2008 łączna sprzedaż albumów Swift wyniosła ponad 4 mln kopii, czyniąc z niej najlepiej sprzedającego się artystę w Stanach Zjednoczonych w tymże okresie. Ten sam tytuł Swift dzierżyła również w 2010, kiedy to łączna sprzedaż jej albumów wyniosła 4,46 mln egzemplarzy – najwięcej spośród wszystkich artystów. W 2011 została wyróżniona tytułem Kobiety Roku według magazynu Billboard. W 2012 Nielsen SoundScan umieścił Swift na 4. miejscu listy artystek, które sprzedały najwięcej wydawnictw w formie digital download w historii, z ponad 41 mln jej utworów zakupionych cyfrowo.
19 listopada 2014 została pierwszą piosenkarką w historii notowania Billboard, której dwa kolejne utwory zajmowały pierwsze miejsce na liście.
Do 2019 Swift sprzedała w USA 32.7 miliona kopii swoich albumów. Ten wynik czyni ją piątą w historii piosenkarką, która sprzedała największą liczbę egzemplarzy swoich albumów od 1991. Na całym świecie sprzedała ponad 50 mln kopii albumów i 150 milionów kopii singli. Jest uznawana za jedną z najlepiej sprzedających się artystek muzycznych w historii.
Po wydaniu folklore, Swift stała się kobietą z największą liczbą tygodni (48) spędzonych na szczycie listy albumów Billboard, wyprzedzając Whitney Houston.
14 marca 2021 otrzymała nagrodę Grammy za album roku folklore i została pierwszą kobietą w historii, która zdobyła statuetkę w tej kategorii trzy razy.
Teksty piosenek
Niemal wszystkie teksty utworów Swift są autobiograficzne; wokalistka powiedziała: „Jeśli słuchasz moich albumów, to tak, jakbyś czytał mój pamiętnik”. Jednocześnie dodała, że próbuje pisać piosenki, które trafiałyby do każdego: „Nie chcę tworzyć tekstów, do których nie mogliby się odnieść moi fani”.
Prywatna natura tekstów wzbudzała duże zainteresowanie, co Swift skomentowała: „Myślałam, że ludziom trudno będzie się do nich odnieść, ale okazało się, że im bardziej osobiste były moje utwory, tym bliższe stawały się słuchaczom”. Autobiograficzny kontekst utworów spowodował, że fani wokalistki zaczęli interesować się ich inspiracjami. Taylor przyznała: „Każdy z chłopaków, o którym napisałam piosenkę został wyśledzony na MySpace przez moich fanów”.
Kariera telewizyjna i filmowa
Swift zadebiutowała na ekranie jako nastolatka, grając małą rolę w serialu Thumb Wrestling Federation. W 2008 roku wystąpiła w teledysku do utworu „Online” Brada Paisleya. W tym samym roku wzięła udział w nagrywaniu dokumentów MTV’s Once Upon a Prom dla MTV, a także wspólnie z zespołem Def Leppard, CMT Crossroads dla CMT.
Swift pojawiła się gościnnie w filmie koncertowym Jonas Brothers: Koncert 3D zespołu Jonas Brothers, który miał premierę 27 lutego 2009 roku. Telewizyjny debiut Swift nastąpił w serialu CSI: Crime Scene Investigation, w odcinku „Turn, Turn, Turn” z 5 marca 2009 roku, który obejrzało 20.8 milionów widzów w Stanach Zjednoczonych. Piosenkarka wystąpiła w roli cameo w filmie Hannah Montana: The Movie z 2009 roku.
Program telewizyjny Dateline NBC wyemitował 31 maja 2009 roku godzinne wydanie poświęcone piosenkarce. Odcinek, zatytułowany „Dateline NBC: On Tour with Taylor Swift” przedstawiał materiały z jej podróżnego autobusu, a także zapisy koncertów oraz prób.
7 listopada 2009 roku Swift współprowadziła oraz była muzycznym gościem w programie Saturday Night Live.
W 2010 roku Taylor zadebiutowała na dużym ekranie rolą w komedii romantycznej Walentynki, gdzie wystąpiła u boku m.in.: Jamiego Foxxa, Julii Roberts, Shirley MacLaine, Jessiki Alby i Ashtona Kutchera. W 2012 roku użyczyła głosu Audrey w filmie animowanym Lorax, za co otrzymała nagrodę Teen Choice Award. W 2014 roku wystąpiła w filmie Dawca pamięci w roli Rosemary. W 2018 roku ogłoszono iż Taylor wcieli się w rolę Bombaluriny w filmowej adaptacji musicalu Cats. Premiera filmu była w grudniu 2019 roku.
Działalność filantropijna
21 września 2007 roku Swift pomogła zapoczątkować kampanię mającą chronić dzieci przed internetową pedofilią. Następnie nawiązała współpracę z gubernatorem stanu Tennessee, Philem Bredesenem, aby zwalczać internetową przestępczość seksualną. Roczna kampania, prowadzona z udziałem Tennessee Association of Chiefs of Police, informowała o zasadach bezpiecznego korzystania z Internetu, które przekazywane były w różnych formach rodzicom oraz uczniom na terenie całego stanu.
Wokalistka współpracowała również z fundacją Sound Matters w kampanii mającej ostrzegać przed niedosłuchem wynikającym ze zbyt dużego natężenia głośności, głównie muzyki.
Na początku 2008 roku Swift przekazała różowego Chevroleta, którego otrzymała od wytwórni, dziecięcej organizacji charytatywnej, Victory Junction Gang. Natomiast w czerwcu przeznaczyła wszystkie środki ze sprzedaży biletów na jej występ podczas Country Music Festival Czerwonemu Krzyżowi, Nashville Area Red Cross Disaster Relief Fund oraz National American Red Cross Disaster Relief Fund.
Swift przekazała 100 000 dolarów oddziałowi Czerwonego Krzyża w Cedar Rapids na rzecz ofiar powodzi w stanie Iowa w 2008 roku.
Taylor wspiera działania akcji @15 autorstwa Best Buy, dzięki której młodzież decyduje, na co zostaną przeznaczone charytatywne donacje przedsiębiorstwa. W kampanii @15 wykorzystana została piosenka Swift, „Fifteen”.
Artystka wystąpiła podczas charytatywnego koncertu Sound Relief w Australii, który odbył się w odpowiedzi na pożary buszu w Wiktorii z 2009 roku.
Swift przekazała swoją suknię z balu maturalnego na charytatywną aukcję, a dochód z jej sprzedaży wyniósł 1.200 dolarów. Poza tym artystka ofiarowała Wish Upon a Hero Foundation parę butów na wysokich obcasach projektu Betsey Johnson, a zysk z jej sprzedaży przekazany został na pomoc kobietom chorym na raka.
20 listopada 2009 roku, po swoim występie w ramach dorocznej akcji Children in Need BBC, Taylor poinformowała Sir Terry’ego Wogana, że przekaże 13.000 funtów na rzecz programu.
13 grudnia 2009 roku, w dniu urodzin Swift, wokalistka przekazała w sumie 250.000 dolarów szkołom na terenie całych Stanów Zjednoczonych, które odwiedziła, i z którymi miała do czynienia.
W reakcji na powodzie, którymi dotknięty został stan Tennessee, Swift przekazała 500 000 dolarów na pomoc poszkodowanym.
We wrześniu 2017 roku Swift przekazała „bardzo pokaźną” kwotę dla ofiar Huraganu Harvey.
W 2018 roku podczas wyborów uzupełniających do Kongresu, zaapelowała o głosowanie na kandydatów Partii Demokratycznej.
Wizerunek i inna aktywność
Swift znalazła się na okładkach wielu czasopism, w tym m.in. magazynu Blender, stając się drugą artystką country w piętnastoletniej historii gazety, która tego dokonała. Taylor obecna była na listach 100 najpiękniejszych ludzi show-biznesu według People w 2008, 2009 oraz 2010 roku. Magazyn Maxim umieścił ją na 57. miejscu zestawienia najpiękniejszych dziewczyn roku 2008. Rok później na tej samej liście zajęła 50. pozycję, natomiast w 2010 roku awansowała na 31. miejsce. Cosmogirl okrzyknął Swift dziewczyną roku 2008. W 2011 została ambasadorką marki kosmetycznej CoverGirl. Reklamowała między innymi podkład tej firmy.
Magazyn Rolling Stone umieścił Taylor w zestawieniu The RS 100: Agents of Change, czyli 100 postaci, które zmieniają Amerykę. Z kolei People wyróżnił ją jako jedną z 25 najbardziej intrygujących osób 2009 roku.
Jakks Pacific wyprodukował lalkę Taylor Swift pod koniec 2008 roku. Od tego samego roku wokalistka jest twarzą marki L.E.I. Jeans. W 2009 roku Swift wystąpiła w serii reklam promujących drużynę NHL Nashville Predators. W 2012 została twarzą marki butów Keds.
Życie prywatne
W 2008 była związana z wokalistą Joe Jonasem, jednak ich związek zakończył się po kilku miesiącach. 11 listopada 2008 powiedziała w programie The Ellen DeGeneres Show: „Kiedy patrzę na tę osobę [która będzie ze mną zawsze], nawet nie pamiętam o chłopaku, który zerwał ze mną przez telefon podczas 27-sekundowej rozmowy, gdy miałam 18 lat”. Inspiracją do napisania utworu „Forever & Always” (z albumu Fearless) były relacje Taylor z Jonasem. Spotykała się także z Taylorem Lautnerem, (2009) inspiracją tego związku jest piosenka Back to December, Johnem Mayerem, który z kolei był inspiracją do piosenek ours oraz Dear John, Jakie'm Gyllenhaalem, Conorem Kennedym, Harrym Stylesem (2012-2013) Calvinem Harrisem oraz Tomem Hiddlestonem. Od 2016 była w stałym związku z aktorem Joe Alwynem, rozstali się jednak w 2023.
Ma kilka kotów, które angażowała do swoich projektów. W listopadzie 2011 kupiła kotkę rasy szkocki zwisłouchy, której nadała imię Meredith (na cześć Meredith Grey, głównej bohaterki serialu Chirurdzy) i którą pokazała w wideoklipie do utworu „Ours”. W czerwcu 2014 kupiła drugą kotkę (również rasy szkocki zwisłouchy), nazwaną Olivia (na cześć detektyw Olivii Benson, bohaterki serialu Prawo i porządek), która wystąpiła w reklamie Diet Coke, AT&T i w teledysku do piosenki „Blank Space”. W maju 2019 zaadoptowała kota imieniem Benjamin Button (w hołdzie bohaterowi filmu Ciekawy przypadek Benjamina Buttona (film)), który wystąpił w teledysku do piosenki „ME!” z 2019.
Dyskografia
2006: Taylor Swift
2008: Fearless
2021: Fearless (Taylor’s Version)
2010: Speak Now
2023: Speak Now (Taylor's Version)
2012: Red
2021: Red (Taylor’s Version)
2014: 1989
2023: 1989 (Taylor's Version)
2017: Reputation
2019: Lover
2020: Folklore
2020: Evermore
2022: Midnights
Filmografia
Nagrody i nominacje
Trasy koncertowe
Fearless Tour (2009–2010)
Speak Now World Tour (2011–2012)
Red Tour (2013–2014)
1989 World Tour (2015)
Reputation Stadium Tour (2018)
Lover Fest (2020, odwołana)
The Eras Tour (2023)
Przypisy
Linki zewnętrzne
Taylor Swift w bazie AllMusic
Amerykańskie wokalistki popowe
Amerykańskie wokalistki country
Laureaci Nagrody Grammy
Laureaci MTV Video Music Awards
Laureaci Europejskich Nagród Muzycznych MTV
Zdobywcy diamentowych płyt
Urodzeni w 1989 | 75,313 |
191910 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Premier%20League | Premier League | Premier League – najwyższa w hierarchii klasa męskich ligowych rozgrywek piłkarskich w Anglii, będąca jednocześnie najwyższym szczeblem centralnym (I poziom ligowy), utworzona 20 lutego 1992 i od tego momentu zarządzana przez FA Premier League. Zmagania w jej ramach toczą się cyklicznie (co sezon od sierpnia do maja), systemem kołowym i przeznaczone są dla 20 najlepszych angielskich i walijskich klubów piłkarskich. Ich triumfator zostaje mistrzem Anglii, zaś najsłabsze drużyny są relegowane do EFL Championship.
Liga została założona 20 lutego 1992 jako FA Premier League, gdy kluby Football League First Division zdecydowały się uniezależnić od The Football League i Football Association. Od tego czasu Premier League jest najchętniej oglądaną ligą sportową na świecie. Są to także najbardziej dochodowe rozgrywki piłkarskie. W sezonie 2007/2008 obroty klubów wyniosły 1,93 miliardów funtów (3,15 miliardów dolarów).
Od czasu założenia w rozgrywkach Premier League brało udział 51 drużyn.
Historia
Tło
Pomimo znaczących europejskich sukcesów angielskiej piłki nożnej w latach 70. i początku lat 80. XX wieku, po 1985 r. nastąpił poważny kryzys tamtejszego futbolu. Niedoinwestowane od dłuższego czasu stadiony popadały w ruinę a stałym elementem większości meczów było chuligaństwo. Spowodowało to spadek zainteresowania wszystkimi krajowymi rozgrywkami, a tym samym ich znaczenia dla mediów oraz sponsorów. Dodatkowo, na skutek zamieszek na Heysel, w 1985 r. angielskie klubu dostały 5-letni zakaz gry w europejskich pucharach. Football League First Division, będąca w tym czasie najwyższym szczeblem ligowym w Anglii, znacznie odstawała od czołowych rozgrywek "starego kontynentu", jak Serie A, czy Primera División, zarówno pod względem meczowej frekwencji, jak i przychodów klubów. Z tego powodu kilku czołowych angielskich zawodników przeniosło się do drużyn włoskich oraz hiszpańskich. Nadspodziewanie dobry występ reprezentacji Anglii podczas Mistrzostw Świata 1990 (dojście do półfinału) spowodował ponowny wzrost popularności piłki nożnej w tym kraju. W tym samym roku UEFA zniosła wykluczenie angielskich zespołów z europejskich pucharów. W 1991 r. Manchester United zdobył Puchar Zdobywców Pucharów. Po tragedii na Hillsborough wydano Raport Taylora, który zapoczątkował przebudowę i modernizację obiektów sportowych w Wielkiej Brytanii.
Największe angielskie kluby zaczęły przekształcać się w przedsięwzięcia biznesowe, stosując komercyjne zasady działania w celu maksymalizacji zysków. Liderami tej transformacji stali się Martin Edwards z Manchesteru United, Irving Scholar z Tottenhamu Hotspur i David Dein z Arsenalu. Najlepsze kluby starały się zwiększyć swoją władzę i dochody groźbą oderwania się od Football League. Istotne znaczenie zacząły mieć pieniądze z tytułu praw telewizyjnych. Za dwuletnią umowę podpisaną w 1986 r. Football League otrzymało 6,3 milionów funtów z czego kluby otrzymały do podziału połowę. Negocjacje w 1988 r. były prowadzone pod groźbą odejścia dziesięciu klubów i utworzenia „superligi”, ale ostatecznie przekonano je do pozostania – kwota nowego, czteroletniego kontraktu wyniosła 44 miliony funtów, a kluby uzyskały aż 75% z niej. W 1988 r. pierwszy raz spróbowano oddzielić First Division od Football League, jednak się to nie powiodło. Na początku lat 90. duże kluby ponownie rozważały odejście, bowiem musiały sfinansować koszty modernizacji swoich stadionów zgodnie z wytycznymi Raportu Taylora.
Założenie
Na końcu sezonu 1990/1991 dyskusji została poddana także kwestia przyciągnięcia większej ilości pieniędzy do piłki nożnej przez stworzenie nowej ligi. 17 lipca 1991 kluby z First Division podpisały umowę, w której znajdowały się szczegóły założenia FA Premier League. Nowe rozgrywki miały być komercyjnie niezależne od The Football Association oraz Football League, przez co FA Premier League mogła zawierać własne umowy o prawa telewizyjne oraz sponsorskie. Większy dochód pozwoliłby angielskim zespołom konkurować z klubami z całej Europy.
20 lutego 1992 kluby First Division zrezygnowały z gry w Football League i 27 maja 1992 FA Premier League została spółką z ograniczoną odpowiedzialnością. Od tego czasu w skład Football League wchodzą trzy ligi, zaś wcześniej przez 104 lata w jej skład wchodziły cztery szczeble rozgrywek. Nie było natomiast zmiany w formacie rozgrywek, w Premier League grała taka sama liczba klubów jak w First Division. Obowiązywał także system spadku i awansu pomiędzy najwyższą ligą a drugim szczeblem rozgrywek, który zmienił nazwę na First Division; trzecia liga nazywała się natomiast Second Division.
Po założeniu
Debiut nowych rozgrywek miał miejsce w sezonie 1992/1993, a wystąpiły w nim 22 drużyny: Arsenal, Aston Villa, Blackburn Rovers, Chelsea, Coventry City, Crystal Palace, Everton, Ipswich Town, Leeds United, Liverpool, Manchester City, Manchester United, Middlesbrough, Norwich City, Nottingham Forest, Oldham Athletic, Queens Park Rangers, Sheffield United, Sheffield Wednesday, Southampton, Tottenham Hotspur oraz Wimbledon. Pierwszą bramkę zdobył Brian Deane dla Sheffield United, w wygranym 2:1 spotkaniu z Manchesterem United. W 1995 r. na skutek namowy FIFA liczba zespołów w rozgrywkach została zmniejszona do 20. Wówczas cztery zespoły spadły z ligi, zaś na ich miejsce powróciły dwa inne. 8 czerwca 2006 FIFA złożyła wniosek o zmniejszenie przez wszystkie najlepsze ligi europejskie liczby drużyn do 18, jednak Premier League sprzeciwiła się temu. W sezonie 2007/2008 grało 20 klubów. W 2007 r. zmieniła się także nazwa rozgrywek z FA Premier League na Premier League.
Struktura
Premier League jest kierowana przez korporację, podzieloną pomiędzy dwadzieścia klubów. Każdy klub posiada pewną część udziałów oraz swój głos we wszystkich aspektach działania spółki, takich jak kontrakty czy zmiany zasad. Kluby wybierają prezesów i grupę dyrektorów, którzy zajmują się codziennymi sprawami korporacji. Football Association, piłkarska federacja angielska, nie ingeruje w codzienne działanie spółki, jednak jest jednym z udziałowców i posiada prawo weta.
Sponsoring
Premier League miała sponsora tytularnego w latach 1993–2016:
1993–2001: Carling (FA Carling Premiership)
2001–2004: Barclaycard (Barclaycard Premiership)
2004–2007: Barclays (Barclays Premiership)
2007–2016: Barclays Premier League
Format rozgrywek
W Premier League swoje mecze rozgrywa dwadzieścia zespołów. Podczas sezonu (który trwa od sierpnia do maja) każda para drużyn gra ze sobą dwukrotnie, raz na stadionie jednego z nich, a raz na stadionie drugiego – daje to 38 meczów dla każdego zespołu i 380 meczów w całym sezonie. W soboty większość meczów rozgrywanych jest o godzinie 16:00 czasu CET. Są to mecze nietransmitowane w brytyjskiej telewizji. Czasem mecze sobotnie są rozgrywane o 13:30 i 18:30 ze względu na relację telewizyjną. Podobnie jest z meczami niedzielnymi o 14:30 lub 17:00 czasu CET, czasami są też mecze o godzinie 16:00 kiedy angielska drużyna grała wcześniej w czwartek w europejskich pucharach. Natomiast czasem jeden pojedynek kolejki odbywa się w poniedziałek o 21:00 czasu CET również ze względów telewizyjnych. Od sezonu 2016/2017 zdarza się, że mecz inaugurujący weekendową kolejkę jest rozgrywany już w piątek o 21:00 czasu CET. Zwycięska drużyna otrzymuje trzy punkty, za remis dostaje się jeden, natomiast drużyna pokonana nie dostaje żadnego punktu. Kluby są klasyfikowane w tabeli po liczbie punktów, następnie po różnicy goli (bramek zdobytych i straconych). Na końcu sezonu klub, który zgromadził najwięcej punktów, zostaje mistrzem ligi.
Skład ligi w sezonie 2023/2024
Lista sezonów
Statystyki
Podium Premier League (od sezonu 1992/93)
W dotychczasowej historii Premier League na podium oficjalnie stawało w sumie 13 drużyn. Liderem klasyfikacji jest Manchester United, który zdobył 13 tytułów mistrzowskich.
500+ występów
Stan na 18.09.2023
Źródło: Strona Premier League.
100+ bramek w Premier League
Stan na 29.10.2023
Źródło: Strona Premier League
Najwięcej asyst
Stan na 30.4.2023
Źródło: Strona Premier League
Bramkarze ze 100+ czystymi kontami
Stan na 28.10.2023
Źródło: Strona Premier League
Uczestnicy
W rozgrywkach Premier League, od sezonu 1992/1993 do sezonu 2023/2024, udział brało łącznie 51 zespołów, z czego 6 (Arsenal F.C., Chelsea F.C., Everton F.C., Liverpool F.C., Manchester United F.C. i Tottenham Hotspur F.C.) wystąpiło w każdej edycji.
Pogrubione zespoły biorące udział w sezonie 2023/2024.
32 razy: Arsenal F.C., Chelsea F.C., Everton F.C., Liverpool F.C., Manchester United F.C., Tottenham Hotspur F.C.
29 razy: Aston Villa F.C., Newcastle United F.C.
28 razy: West Ham United F.C.
27 razy: Manchester City F.C.
24 razy: Southampton F.C.
18 razy: Blackburn Rovers F.C.
17 razy: Leicester City F.C., Fulham F.C.
16 razy: Sunderland F.C.
15 razy: Middlesbrough F.C., Leeds United F.C., Crystal Palace F.C.
13 razy: Bolton Wanderers F.C., West Bromwich Albion F.C.
10 razy: Stoke City F.C., Norwich City F.C., Wolverhampton Wanderers F.C.
9 razy: Coventry City F.C., Burnley F.C.
8 razy: Charlton Athletic F.C., Sheffield Wednesday F.C., Wigan Athletic F.C., Wimbledon F.C., Watford F.C.
7 razy: Birmingham City F.C., Derby County F.C., Portsmouth F.C., Queens Park Rangers F.C., Swansea City F.C., Nottingham Forest F.C., A.F.C. Bournemouth, Brighton & Hove Albion F.C.
6 razy: Sheffield United F.C.
5 razy: Ipswich Town F.C., Hull City F.C.,
3 razy: Reading F.C., Brentford F.C.
2 razy: Bradford City A.F.C., Oldham Athletic F.C., Cardiff City F.C., Huddersfield Town F.C.
1 raz: Barnsley F.C., Blackpool F.C., Swindon Town F.C., Luton Town F.C.
Prawa telewizyjne w Polsce
W latach 1997-2022 prawa telewizyjne do Premier League w Polsce posiadał na wyłączność Canal+. Początkowo było to kilka meczów w kolejce. Z czasem nadawca zaczął pokazywać wszystkie spotkania rozgrywek. Transmisje meczów ligi angielskiej na żywo w Internecie udostępniane były przez platformy streamingowe Player i Canal+online. Po 25 latach pokazywania meczów Premier League w Polsce, telewizja Canal+ utraciła prawa na wyłączność do pokazywania rozgrywek. Od sezonu 2022/2023 do 2027/2028 transmisje z wszystkich meczów Premier League są dostępne za pośrednictwem platformy Viaplay. W lipcu 2022 kierownictwo Viaplay Polska i Canal+ Polska podpisały umowę o współpracy. Serwis streamingowy od jesieni 2022 roku jest dostępny dla klientów platformy Canal+ w Polsce, posiadających pakiet premium Canal+. Od sezonu 2022/2023 dwa wybrane spotkania każdej kolejki są transmitowane na kanałach Canal+ z komentarzem udostępnianym od Viaplay.
Zobacz też
Piłka nożna w Anglii
The Football Association
Puchar Anglii w piłce nożnej
Puchar Ligi Angielskiej w piłce nożnej
Tarcza Wspólnoty
System ligowy piłki nożnej w Anglii
Przypisy
Bibliografia
Oficjalna strona Premier League
Tabele ligowe w bazie League321
Oficjalna strona The FA
Archiwum wyników meczów i tabel w bazie RSSSF
! | 75,264 |
1743 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Grecja | Grecja | Grecja (gr. Elláda, IPA: [] lub Ellás, IPA: []), Republika Grecka ( Ellinikí Dimokratía, IPA: []) – państwo położone w południowo-wschodniej części Europy, na południowym krańcu Półwyspu Bałkańskiego. Graniczy z czterema państwami: Albanią, Macedonią Północną i Bułgarią od północy oraz Turcją od wschodu. Ma dostęp do czterech mórz: Egejskiego i Kreteńskiego od wschodu, Jońskiego od zachodu oraz Śródziemnego od południa. Grecja ma dziesiątą pod względem długości linię brzegową na świecie, o długości 14 880 km. Poza częścią kontynentalną w skład Grecji wchodzi około 2500 wysp, w tym 165 zamieszkałych. Najważniejsze to Kreta, Dodekanez, Cyklady i Wyspy Jońskie. Najwyższym szczytem jest wysoki na 2918 m n.p.m. Mitikas w masywie Olimpu.
Grecja ma długą historię i bogate dziedzictwo kulturowe. Uważana jest za spadkobierczynię starożytnej Grecji. Jako taka, stanowi kolebkę całej cywilizacji zachodniej, miejsce narodzin demokracji, filozofii, igrzysk olimpijskich, sportu, wielu podstawowych twierdzeń naukowych, zachodniej literatury, historiografii, politologii oraz teatru, zarówno komedii, jak i dramatu. Świadectwem tej spuścizny jest 18 Obiektów Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Nowożytne państwo greckie zostało utworzone w wyniku zwycięskiego powstania przeciwko rządom osmańskim.
Współczesna Grecja jest rozwiniętym krajem, o wysokim wskaźniku rozwoju społecznego i innych wskaźnikach jakości życia. W 2002 r. Grecja zrezygnowała z własnej waluty, przyjmując euro. W 2013 trafiła do grupy państw rozwijających się (pierwszy w historii przypadek degradacji kraju do tej grupy). Jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych: Paktu Północnoatlantyckiego od 1952 roku, z przerwą w latach 1974–1980, Wspólnot Europejskich od 1981 r. oraz Europejskiej Agencji Kosmicznej od 2005 r. Także członkiem założycielem Organizacji Narodów Zjednoczonych, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju oraz Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego.
Geografia
Terytorium Grecji można podzielić na:
Grecję kontynentalną (wraz z oddzielonym od niej Kanałem Korynckim półwyspem Peloponez), która wchodzi w skład Półwyspu Bałkańskiego
oraz wyspy rozrzucone na morzach Egejskim i Jońskim.
Prawie 1/5 powierzchni Grecji przypada na około 2500 wysp, z czego 165 jest zamieszkałych.
Największe z nich to:
Kreta (ok. 8260 km²),
Eubea (ok. 3621 km²),
Lesbos (ok. 1630 km²),
Rodos (ok. 1400 km²),
Chios (ok. 840 km²),
Kefalinia (ok. 780 km²),
Korfu (592 km²),
Samos (ok. 476 km²),
Lemnos (476 km²),
Naksos (ok. 430 km²),
Zakintos (406 km²),
Thasos (ok. 390 km²).
Większość z wysp Grecji wchodzi w skład archipelagów, z których główne to:
Wyspy Jońskie
Wyspy Egejskie, w tym:
Cyklady
Sporady
Dodekanez
Blisko 81% powierzchni Grecji zajmują pasma górskie (średnia wysokość 1200–1800 m n.p.m.), które mają przebieg południkowy. Obszary nizinne są niewielkie i występują w pobliżu wybrzeży (Niz. Salonicka, Tracka, Tesalska oraz Argolidzka). Półwysep Chalcydycki tworzy 3 wtórne półwyspy: Kassandra, Sithonia i Athos.
Klimat Grecji
Grecja pozostaje pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego. Cechuje go łagodna zima z suchym, gorącym latem. W najcieplejszym miesiącu średnia temperatura wynosi ponad 22 °C. Są co najmniej cztery miesiące ze średnią temperaturą ponad 10 °C, w zimie mogą zdarzać się przymrozki. Notuje się co najmniej trzy razy więcej opadów atmosferycznych w najwilgotniejszych miesiącach zimowych w porównaniu z suchym latem.
Regionalnie zróżnicowany klimat można jednak podzielić na trzy strefy: śródziemnomorski – obejmujący południową część kraju (szczególnie w rejonach ośrodków wypoczynkowych); alpejski – dominujący w rejonach górskich, takich jak Olympus i Pindos; umiarkowany, występujący w północnej części kraju.
Opady w Grecji również zależą od regionu. W zachodniej części Grecji z łagodną i często bardzo deszczową zimą, opady wahają się od 700 do 1500 mm rocznie. We wschodniej części Grecji jest bardziej sucho i opady wahają się od 400 do 500 mm rocznie.
W akwenie Morza Egejskiego latem wieje meltemi zwany też przez Greków etezja (gr. etesiae – „sezonowy”). Jest to charakterystyczny dla tego regionu łagodny, suchy wiatr wiejący regularnie każdego roku w porze ciepłej (od czerwca do października) z północy lub północnego wschodu. Wiatr ten związany jest z dwiema przeciwnymi cyrkulacjami powietrza – prawoskrętnym wyżem nad Bałkanami i lewoskrętnym niżem (cyrkulacja monsunowa) nad Turcją. Meltemi budzi się zwykle około południa, osiągając wczesnym popołudniem siłę od 4 do 7-8ºB i słabnie lub cichnie zupełnie o zmierzchu. Najsilniej wieje w centralnej części Morza Egejskiego nad archipelagiem Cyklad oraz w okolicy wyspy Kos.
Pory roku w Grecji
Nazwa
Polska nazwa Grecja, podobnie jak nazwy w wielu innych językach, np. angielska Greece, francuska Grèce, pochodzi od łacińskiej nazwy Graecia stosowanej przez Rzymian i znaczącej „ziemia Greków”. Nazwa łacińska pochodzi zaś od greckiego Γραικός, w starożytności nazwy własnej mieszkańców miejscowości Tanagra, w Beocji, grupy Hellenów, która jako pierwsza osiedliła się następnie w Italii.
Początkowo staroruska nazwa Grieki, stosowana w nazwie drogi iz Wariag w Grieki, i jej południowosłowiański odpowiednik Grьkъ (odnotowany w żywotach Metodego z IX w.) odnosiły się do całego Cesarstwa Bizantyńskiego, a nie tylko do ziem greckich. W tym samym znaczeniu u Długosza notowana jest nazwa Grecia, będąca zlatynizowaną nazwą staroruską, a nie zniekształconym zapisem nazwy łacińskiej. Utożsamianie w tamtym czasie u Słowian nazwy Grecja z całym Cesarstwem Bizantyjskim, a nie z samymi ziemiami greckimi, wynika prawdopodobnie z używania w nim języka greckiego – był to na tym obszarze język państwowy, język religii, piśmiennictwa oraz codziennego porozumiewania się. Jeszcze w XVI w. u Stryjkowskiego (Kronika Polska, Litewska, Żmudzka i wszystkiej Rusi) i Bielskiego (Kronika, to jest historia świata) spotykana jest nazwa Cesarstwo Greckie w odniesieniu do nieistniejącego już wówczas Cesarstwa Bizantyńskiego. Od XVI w. w języku polskim nazwa Grecyja (później w zapisie Grecja) odnoszona jest do ziem greckich, a następnie do niepodległego państwa greckiego. Jedynie sporadycznie w tym znaczeniu stosowane były inne nazwy – Achaja (odnotowywana w XVI i XVII w.), Liwadyja (odnotowywana w XVIII w.) i Hellas (odnotowywana w XVIII i XIX w.).
Historia Grecji
Silny wpływ na rozwój starożytnej cywilizacji greckiej wywarły warunki naturalne. Granice górskie podzieliły kraj na wiele niezależnych miast o różnorodnych formach władzy państwowej. Sąsiedztwo morza sprawiło, że Hellenowie byli odkrywcami i kupcami, dzięki czemu wymieniali towary i idee z innymi ludami świata śródziemnomorskiego. Bliski Wschód i Egipt wywarły wpływ na powstanie mitów greckich, które znalazły wyraz w poezji epickiej, a później w dramacie i sztukach plastycznych. Ziemia obfitowała w marmur i glinę, co umożliwiło wznoszenie świątyń oraz tworzenie rzeźb i ceramiki – głównych źródeł wyobrażeń o antycznej kulturze Grecji.
Greckie wybrzeża Morza Egejskiego były pierwszym miejscem w Europie, w którym wykształciły się zaawansowane cywilizacje – kultura cykladzka, kultura minojska oraz kultura mykeńska. Następnie na Peloponezie i w dzisiejszej Grecji Środkowej, a także na wyspach mórz Jońskiego i Egejskiego powstało wiele państw-miast (poleis). Położenie sprzyjało rozwojowi handlu i ekspansji kolonialnej na wybrzeża Azji Mniejszej, południowej Italii (Wielka Grecja) i Morza Czarnego. Mniejsze miasta sprzymierzały się z najsilniejszymi – Atenami i Spartą dla powstrzymania ekspansji Persów. Gdy odparto wroga, pojawiły się konflikty między poleis, których kulminacją była wojna peloponeska. W ciągu stulecia po niej i po okresie hegemonii Teb, Grecja została zjednoczona pod rządami macedońskimi przez Filipa II. Po śmierci Filipa władzę przejął jego syn Aleksander, który podbił imperium perskie, jednocząc świat grecki z Bliskim Wschodem w jednym państwie. Po jego nagłej śmierci hellenistyczne imperium stało się obszarem walk pomiędzy jego wodzami.
W 146 r. p.n.e. Półwysep Bałkański i wyspy greckie zostały zajęte przez Rzymian. Grecja stała się prowincją rzymską, lecz nie przerwało to rozwoju greckiej kultury, którą nowi władcy przyjęli i rozprzestrzenili na ziemiach swojego imperium.
Po podziale cesarstwa rzymskiego Hellada znalazła się w Cesarstwie wschodniorzymskim, w którym dominowały język (od VIII w. urzędowy) i kultura grecka. Przed zdobyciem Konstantynopola przez Turków wielu intelektualistów greckich wyemigrowało do Włoch i innych części Europy wolnych od ich panowania, przyczyniając się znacząco do wykształcenia kultury Renesansu i przeniesienia dorobku cywilizacji greckiej na zachód Europy. Ostatni cesarz, Konstantyn XI Paleolog, zginął 29 maja 1453. Osmański system milletów przyczynił się do tego, że Grecy zachowali odrębność kulturową w etnicznie posegregowanym imperium. Odegrało to ważną rolę w procesie odzyskiwania przez Grecję niepodległości.
17 marca 1821 wybuchło gwałtowne powstanie antytureckie. W okręgu Mani na półwyspie Peloponez zdobyto wszystkie trzy tureckie zamki garnizonowe. Następnie, 25 marca 1821, arcybiskup Patras, Germanos, wezwał wszystkich Greków do walki o wyzwolenie narodowe (25 marca jest oficjalnym świętem narodowym; drugim jest Dzień „Nie!”, 28 października, rocznica odrzucenia ultimatum Mussoliniego). Powstanie po krwawych walkach, z pomocą Anglii, Francji i Rosji, doprowadziło w 1830 do odzyskania niepodległości i powstania królestwa na terytoriach Peloponezu i środkowej Grecji.
W wyniku wojny z imperium osmańskim w 1897 oraz wojen bałkańskich przyłączone zostały Kreta, Epir, oraz Macedonia z Salonikami. W czasie I wojny światowej Grecja długo była neutralna, a król Konstantyn I Glücksburg wykazywał silne sympatie proniemieckie. 27 czerwca 1917 Grecja włączyła się do wojny po stronie państw Ententy w atmosferze rządowego zamachu stanu, a król został zdetronizowany. Przegrana państw centralnych, w tym Imperium Osmańskiego, oraz pogromy i ludobójstwo ludności prawosławnej w Turcji, otworzyły przed rządem w Atenach szansę realizacji haseł Wielkiej Idei, czyli zjednoczenia Greków w ramach jednego państwa, nawiązującego do tradycji monarchii bizantyńskiej, ze stolicą w Konstantynopolu. Pod wpływem tej idei rządy Grecji podjęły kolejne decyzje o zajęciu obszaru dawnej Jonii, a następnie o kontynuacji grecko-tureckiej wojny. Z upoważnienia państw Ententy wojska greckie zajęły wtedy okręg Smyrny, o którego przyszłości zdecydować miało referendum. Turcja nie uznała zmiany granic, kontynuując działania wojenne. Grecy zdecydowali wtedy o ofensywie w głąb Anatolii, zakończonej klęską i kolejnymi, licznymi pogromami ludności prawosławnej w Azji Mniejszej. Zawarty w 1923 r. w Lozannie traktat pokojowy zatwierdzał wymianę ludności między Grecją a Turcją według kryterium wyznawanej religii. W 1924 proklamowano republikę, a w 1935 przywrócono monarchię. W obydwu wojnach światowych Grecy walczyli po stronie aliantów. W okresie II wojny światowej, po kapitulacji w 1941 roku, większość terytorium Grecji administrowana była przez faszystowski rząd kolaboracyjny.
W wyniku plebiscytu z 1 września 1946 ustrój Grecji określono jako monarchię konstytucyjną. W 1967 władzę w wyniku zamachu stanu przejęli wojskowi, których rządy w 1974 obalono zastępując władzą wybraną demokratycznie.
Od 1952 Grecja należy do NATO (z przerwą od 1974, kiedy Grecja wystąpiła z NATO w proteście przeciw napaści Turcji na Cypr, do 1980 r. gdy wstąpiła ponownie), a od 1981 roku jest członkiem EWG.
Ustrój polityczny
Państwo greckie jest demokracją parlamentarną. Na jego czele stoi prezydent wybierany przez parlament na pięcioletnią kadencję. Władzę ustawodawczą sprawują parlament oraz prezydent. Parlament składa się z 300 posłów wybieranych na czteroletnią kadencję w wyborach proporcjonalnych.
W 2023 roku zrezygnowano z tzw. wzmocnionego systemu proporcjonalnego, który zakładał, że tylko 260 miejsc w parlamencie przydzielano w wyborach proporcjonalnych, a pozostałe 40 miejsc przyznawanych było ugrupowaniu, które osiągnęło w wyborach 41% głosów.
Władzę wykonawczą sprawują rząd oraz prezydent. Premier wyznaczany jest przez prezydenta państwa, który powołuje na to stanowisko przewodniczącego partii mającej w parlamencie absolutną większość lub większość względną. Rząd musi otrzymać w parlamencie wotum zaufania.
Obecna sytuacja polityczna
W czerwcu 2012 po powtórnych wyborach (po majowych nie utworzono rządu), premierem został Andonis Samaras z Nowej Demokracji tworząc koalicyjny rząd z PASOK-iem i Demokratyczną Lewicą (DIMAR). W czerwcu 2014, po uprzednim wycofaniu się DIMAR, krajem kierowały jedynie te same dwie partie, na przemian sprawujące władzę od 1974 r.
Po przedterminowych wyborach w styczniu 2015 roku, wygranych przez Koalicję Radykalnej Lewicy (SYRIZA), premierem został Alexis Tsipras, tworząc rząd koalicyjny z Niezależnymi Grekami. 5 lipca 2015 odbyło się referendum, w którym Grecy większością prawie 62% opowiedzieli się przeciwko zagranicznej pomocy finansowej na warunkach „trojki”.
7 lipca 2019 po tym, jak rządząca przez 4 lata lewicowa SYRIZA przegrała majowe wybory do Parlamentu Europejskiego, odbyły się przedterminowe wybory parlamentarne. Najwięcej głosów zdobyła Nowa Demokracja – 39,85%, uzyskując 158 na 300 miejsc w parlamencie. Drugie miejsce zajęła SYRIZA – 31,53%, a trzecie Ruch Na Rzecz Zmian (8,1%), w którego skład weszła największa kiedyś siła polityczna – PASOK. 8 lipca 2019 prezydent Prokopis Pawlopulos mianował na urząd premiera Kiriakosa Mitsotakisa, syn Konstandinosa Mitsotakisa, byłego premiera (w latach '90 XXw.). Jego żona – Marewa (z domu Grabowski) jest wnuczką polskiego farmaceuty.
22 stycznia 2020 prezydentem Grecji została Ekaterini Sakielaropulu, jest pierwszą kobietą na stanowisku prezydenta w Grecji.
Ostatnie wybory parlamentarne odbyły się przedterminowo 21 maja 2023. Najwięcej głosów uzyskała rządząca dotychczas Nowa Demokracja – 41%, drugie miejsce zajęła SYRIZA – 20%, trzecie komuniści z KKE – ponad 11%. Nowa Demokracja uzyskała 146 na 300 miejsc w parlamencie, co nie umożliwiło jej samodzielnego rządzenia (według poprzedniej ordynacji mieli by ponad 160 miejsc). Grecka prezydent Ekaterini Sakelaropoulou dała kolejno tym trzem ugrupowaniom trzydniowy mandat na utworzenie koalicji rządowej – bezskutecznie. Kolejne wybory odbędą się więc na przełomie czerwca i lipca zgodnie z ordynacją, w której proporcjonalnie wybranych zostanie 260 miejsc w parlamencie, a pozostałe 40 otrzyma partia, która przekroczy próg 41%.
System prawny
W Grecji obowiązuje system prawa typu kontynentalnego. Na jego kształt znaczny wpływ wywarły systemy prawne niemieckie i francuskie. Jego podstawą jest Konstytucja Grecji z 1975.
Podział administracyjny
Grecja jest podzielona na 7 zdecentralizowanych administracji (αποκεντρωμένες διοικήσεις, apokentroménes dioikíseis), 13 regionów (περιφέρειες, periféreies; l.poj. περιφέρεια, periféreia) i 325 gmin (δήμοι, dímoi; l.poj. δήμος, dímos). Obecny podział administracyjny Grecji obowiązujący od 1 stycznia 2011 r. jest wynikiem reformy Kallikratesa.
Regiony zarządzane przez wojewodów i sejmiki są odpowiednikiem polskich województw, z tą różnicą, że są w pełni samorządowe (wojewoda jest teraz wybierany przez obywateli, a nie narzucany przez rząd, jak przed reformą). Dzielą się one na 325 gmin – również samorządowych – zarządzanych przez burmistrzów i rady gminy.
Generalnie reforma uprościła podział administracyjny Grecji eliminując dawne nomosy/prefektury – jednostki pośrednie między regionami i gminami. Zamiast nomosów utworzono co prawda podregiony (zarządzane przez wicewojewodów), ale mają one od nich mniejsze znaczenie i nie mają statusu jednostek administracyjnych.
Siły zbrojne Grecji
Grecja dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Grecji składało się w 2014 roku z: 1244 czołgów oraz 3571 opancerzonych pojazdów bojowych. Marynarka wojenna dysponowała 31 okrętami obrony przybrzeża, 13 fregatami, 4 okrętami obrony przeciwminowej oraz 8 okrętami podwodnymi. Greckie siły powietrzne wyposażone były (2014) m.in. w 224 myśliwce, 205 samolotów transportowych, 156 samolotów szkolno-bojowych, 202 śmigłowce wielozadaniowe oraz 29 śmigłowców szturmowych.
Wojska greckie liczyły (2014) 177,6 tys. żołnierzy zawodowych oraz 280 tys. rezerwistów. Według rankingu potencjału militarnego (Global Firepower) (2014) greckie siły zbrojne zajmowały (2014) 57. miejsce na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 6,5 mld dolarów (USD).
W 2020 wojsko greckie liczyło 200 tysięcy aktywnego personelu i 550 tysięcy rezerwistów.
Gospodarka
Spośród państw UE Grecja ma najgorszy wskaźnik wolności gospodarczej. W rankingu ogólnoświatowym nie mieści się nawet w pierwszej setce państw.
W latach 1981–2008 nastąpiły w Grecji znaczne przeobrażenia gospodarcze i rozpoczął się szybki rozwój gospodarczy. W miejsce rolno-surowcowej, z silnie zaznaczonym udziałem przemysłu, uformowała się gospodarka o większym udziale usług (głównie transport, obsługa turystów, handel, finanse), a z zanikającym, często przenoszonym za granicę przemysłem. Rozpoczął się proces deindustrializacji, trwający także obecnie.
Większą rolę odegrały tu członkostwo w (od 1981) i pomoc Wspólnoty Europejskiej. W latach od 1985 do 1991 Grecja otrzymała 2,5 mld dolarów amerykańskich w ramach tzw. planu integracyjnego; średni roczny przyrost produktu krajowego brutto wynosił w latach 1987–1990 1,6%. Usługi wytwarzają 78,3% produktu krajowego brutto, przemysł – 18%, rolnictwo – 3,6% (2011). Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca w 2007 roku wyniósł $27 360, czyli ok. 93% średniej unijnej. Państwo ma największe bezrobocie w UE.
Od roku 2008 zaznaczył się gwałtowny spadek PKB przekraczający 25%. W greckiej gospodarce utrzymuje się wciąż problem niemożności osiągnięcia płynności płatniczej przez budżet państwa i przedsiębiorstwa. Toteż w okresach przedwyborczych, dodatkowe miliardy w banknotach dowożone są zza granicy, co jest mechanizmem dopuszczonym przez systemy zabezpieczeń strefy euro, przewidzianym dla potrzeb ad hoc zapewnienia płynności.
1 stycznia 2002 r. Grecja weszła do strefy euro. Od roku 2002 nastąpiło załamanie bilansu handlu zagranicznego, z -20 mld w 2001, do -65 mld USD w roku 2008. Poprawa rozpoczęła się w 2009, w warunkach głębokiej recesji i szybkiego spadku siły nabywczej ludności.
Mocnymi punktami gospodarki są turystyka i eksploatacja pierwszej na świecie (pod względem wartości jednostek) floty handlowej. Ponadto Grecy eksploatują liczne jednostki tzw. tanich bander.
Turystyka:
wytwarza 16,4% PKB;
równoważy 51,2% deficytu handlowego;
zatrudnia co piątego pracującego w kraju;
generuje obrót rynkowy w wysokości 34 mld euro;
jej udział w wytwarzaniu PKB i tworzeniu miejsc pracy wzrasta, także w związku z recesją, utrzymującą się w większości pozostałych działów gospodarki.
W 2015 roku kraj odwiedziło 23,599 mln turystów (7,1% więcej niż w roku poprzednim), wytwarzając przychód na poziomie 15,673 mld dolarów.
Demografia
Jako Grecy określa się 98% stałych mieszkańców (tzn. z pominięciem imigrantów ekonomicznych). Odmienność językowa lub kulturowa nie jest w Grecji tożsama z przynależnością do innego narodu. Jedynie ułamek ludności słowiańskojęzycznej oraz cała ludność używająca w domach języka tureckiego nie uważa się za Greków. Główne mniejszości narodowościowe, językowe lub kulturowe to Cyganie (ok. 300 tys.), Turcy i Pomacy (stanowiący łącznie ok. 100–130 tys. wyznawców islamu), Arumuni zwani Wlachami, Macedończycy, Albańczycy. Liczna jest grupa ludności słowiańskojęzycznej lub ludności dwu- i trójjęzycznej, identyfikująca się jako rdzenni Grecy. Według raportu Komitetu Helsińskiego, spośród ok. 200 tysięcy ludności słowiańskojęzycznej, rdzennie tubylczej, zamieszkałej w greckiej prowincji Macedonia, najwyżej 30 tysięcy osób identyfikuje się nie jako Grecy, lecz jako Macedończycy. Jako Grecy zdecydowanie określają się ludność używająca języka wołoskiego oraz Arvanici, tj. lud pochodzenia albańskiego, zamieszkały w całej Grecji od kilku stuleci, większa część Cyganów oraz Pontowie, będący repatriantami z terenów byłego ZSRR i z Turcji. Gęstość zaludnienia kraju wynosi 82 osób/km². Według danych meldunkowych, w miastach mieszka 63% ludności. Jednak w Grecji nie ma obowiązku zmiany meldunku przez obywatela w wypadku zmiany miejsca zamieszkania. Toteż w gminach zameldowania znacznej części mieszkańców Grecji są tylko przechowywane dane osób, w rzeczywistości tam już niezamieszkałych. Większe zespoły miejskie składają się ze spójnych urbanistycznie, lecz odrębnych administracyjnie jednostek, gmin miejskich, prawnie określanych także jako „miasto”. Do największych z nich należą (dane ze spisu powszechnego 2021):
Cudzoziemcy w Grecji
Według danych służby statystycznej Eurostat, w 2008 roku Grecję zamieszkiwało legalnie około 906 tysięcy cudzoziemców, do których należeli głównie Albańczycy, stanowiący 63,7% ogółu legalnie przebywających w Grecji cudzoziemców. W rzeczywistości liczbę te należy powiększyć jeszcze o co najmniej milion niezameldowanych w Grecji, jednak też zamieszkałych już na stałe imigrantów nielegalnych.
Nielegalni imigranci to głównie ludność pochodzenia azjatyckiego.
Religia
Większa część stałych mieszkańców Grecji jest wyznawcami prawosławnego Autokefalicznego Kościoła Greckiego, na którego czele stoi metropolita Aten i całej Hellady (obecnie arcybiskup Hieronim II). Kościół podzielony jest administracyjnie na 81 diecezji, w których znajduje się 9000 kościołów i 300 monasterów (nie licząc autonomicznego okręgu Świętej Góry Athos).
Dane z 2017 według Pew Research Center:
prawosławie: 90%
katolicyzm: <1%
inni chrześcijanie: 3%
islam: 2%,
inne religie: <1%
brak religii: 4%
Wśród imigrantów dominującą religią jest islam.
Sport
Najpopularniejsze sporty w Grecji to piłka nożna (zwycięstwo drużyny narodowej na EURO 2004 i drugie miejsce Panathinaikosu w PEMK 1970/71) oraz koszykówka (wicemistrzostwo świata w 2006 r. po pokonaniu USA oraz wielokrotne zwycięstwa greckich klubów w Eurolidze). Dużą popularnością cieszą się też piłka wodna, lekkoatletyka czy siatkówka.
Zobacz też
kuchnia grecka
Achajowie, Dorowie, Jonowie, Eolowie
mitologia grecka
konflikt grecko-macedoński
Ludobójstwo Greków pontyjskich
Przypisy
Linki zewnętrzne
Prezydent Grecji
Parlament Grecji
Rząd Grecji
Greckie Ministerstwo Turystyki
Greek embassies worldwide
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Państwa należące do NATO
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 75,262 |
133391 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Liga%20Europy%20UEFA | Liga Europy UEFA | Liga Europy UEFA (, wym. ) – międzynarodowy klubowy turniej piłki nożnej, organizowany przez Unię Europejskich Federacji Piłkarskich, w którym biorą udział zespoły zajmujące czołowe lokaty w narodowych rozgrywkach najwyższego szczebla, z wyłączeniem drużyn biorących udział w Lidze Mistrzów. Utworzony został w 2009 roku jako kontynuacja Pucharu UEFA (, ; 1971–2009). Obecny sezon rozgrywek to sezon 2023/2024.
Historia turnieju
O Puchar UEFA rywalizowano po raz pierwszy w sezonie 1971/1972. Powszechnie uważa się, że jest on kontynuacją Pucharu Miast Targowych. UEFA nie uznaje jednak tego drugiego za swój oficjalny turniej.
Obowiązująca początkowo reguła „jedno miasto, jeden klub”, pochodząca jeszcze z Pucharu Miast Targowych, została zniesiona w sezonie 1975/1976, kiedy w rozgrywkach wzięły udział dwie drużyny z Liverpoolu – Liverpool F.C. i Everton F.C. Po reformach rozgrywek pucharowych w połowie lat 90 XX w. w Pucharze UEFA występowali także mistrzowie nisko notowanych federacji europejskich oraz dołączane są drużyny wyeliminowane z eliminacji i rozgrywek grupowych Ligi Mistrzów, a po likwidacji Pucharu Zdobywców Pucharów także zwycięzcy krajowych rozgrywek pucharowych (w Polsce – Puchar Polski).
W sezonie 2009/2010 puchar został przekształcony w Ligę Europy UEFA.
System turnieju
Puchar UEFA 1971–2004
Od pierwszego sezonu Pucharu UEFA kolejne rundy były rozgrywane systemem play-off w dwumeczach. W sezonie 1997/1998 po raz pierwszy dwumecz finałowy zastąpiono pojedynczym spotkaniem. Od sezonu 1994/1995 rozgrywano rundę kwalifikacyjną. W sezonie 1996/1997 po raz pierwszy w rozgrywkach brały udział drużyny, które odpadły w rundzie kwalifikacyjnej Ligi Mistrzów UEFA tego samego roku, od sezonu 1999/2000 do turniejów o Puchar UEFA dołączały zespoły zajmujące 3. miejsce w rundzie grupowej Ligi Mistrzów w tym samym sezonie.
Puchar UEFA 2004–2009
Od sezonu 2004/2005 rozgrywki o Puchar UEFA przeprowadzane były systemem pucharowo-grupowym. Eliminacje oraz pierwszą, trzecią i każdą kolejną rundę rozgrywano w dwumeczach, których zwycięzcy awansowali dalej. Drugą rundą były rozgrywki grupowe, w których brało udział 40 zespołów podzielonych na 8 pięciozespołowych grup. Każda drużyna grała po jednym meczu z przeciwnymi drużynami – w sumie 2 mecze u siebie i 2 na wyjeździe. Do następnej rundy awansowały 32 zespoły:
24 zespoły z drugiej rundy – po 3 z każdej grupy,
8 zespołów, które zajęły 3 miejsca w grupach pierwszej rundy Ligi Mistrzów.
Rywalizowały one w dwumeczach (przegrywający odpada) – po każdej z nich pozostawało: 16, 8, 4 i 2 drużyny, które rozgrywają mecz finałowy na stadionie wybranym przed rozpoczęciem sezonu przez UEFA.
Liga Europy UEFA
W 2008 r. zostały ustalone zasady przeprowadzania rozgrywek Ligi Europy UEFA, które obowiązują od sezonu 2009/2010. Turniej składa się z fazy kwalifikacyjnej, grupowej i pucharowej.
Faza kwalifikacyjna
Kwalifikacje do Ligi Europa UEFA podzielone są na cztery rundy. Drużyny w nich startujące rozgrywają spotkania w parach, na zasadach dwumeczu. Ogółem w fazie kwalifikacyjnej mogą wziąć udział 174 drużyny.
W pierwszej rundzie bierze udział 50 drużyn:
2 zdobywców pucharów z Andory i San Marino
16 wicemistrzów krajów zajmujących miejsca 35–51 w rankingu UEFA,
29 trzecich drużyn z krajów zajmujących miejsca 22–51 w rankingu UEFA,
3 drużyny, które zwyciężyły rankingi fair-play w 3 pierwszych krajach rankingu fair-play UEFA.
W drugiej rundzie bierze udział 80 drużyn:
25 zwycięzców dwumeczów pierwszej rundy,
24 zdobywców pucharów krajów zajmujących miejsca 28–51 w rankingu UEFA,
16 wicemistrzów krajów zajmujących miejsca 19–34 w rankingu UEFA,
6 trzecich drużyn z krajów zajmujących miejsca 16–21 w rankingu UEFA,
6 czwartych drużyn z krajów zajmujących miejsca 10–15 w rankingu UEFA,
3 piąte drużyny krajów zajmujących miejsca 7–9 w rankingu UEFA.
W trzeciej rundzie bierze udział 70 drużyn:
40 zwycięzców dwumeczów drugiej rundy,
12 zdobywców pucharów krajów zajmujących miejsca 16–27 w rankingu UEFA,
3 wicemistrzów krajów zajmujących miejsca 16–18 w rankingu UEFA,
6 trzecich drużyn krajów zajmujących miejsca 10–15 w rankingu UEFA,
3 czwarte drużyny krajów zajmujących miejsca 7–9 w rankingu UEFA,
3 piąte drużyny krajów zajmujących miejsca 4–6 w rankingu UEFA,
3 szóste drużyny krajów zajmujących miejsca 1–3 w rankingu UEFA.
W rundzie play-off (czwartej rundzie) biorą udział 74 drużyny:
35 zwycięzców dwumeczów trzeciej rundy,
15 zdobywców pucharów krajów zajmujących miejsca 1–15 w rankingu UEFA,
3 trzecie drużyny krajów zajmujących miejsca 7–9 w rankingu UEFA,
3 czwarte drużyny krajów zajmujących miejsca 4–6 w rankingu UEFA,
3 piąte drużyny krajów zajmujących miejsca 1–3 w rankingu UEFA,
15 drużyn, które odpadły w trzeciej rundzie kwalifikacyjnej Ligi Mistrzów UEFA.
Faza grupowa
W rundzie grupowej bierze udział 48 drużyn:
37 zwycięzców dwumeczów rundy play-off,
10 drużyn, które odpadły w rundzie play-off kwalifikacji Ligi Mistrzów UEFA,
1 drużyna, zwycięzca Ligi Konferencji Europy UEFA
Są one dzielone na 12 grup po 4 drużyny, w których wszystkie zespoły rozgrywają między sobą po dwa mecze.
od sezonu 2012/2013 decyzja Komitetu Centralnego UEFA zdobywcy krajowych pucharów 6 najsilniejszych federacji (o ile nie zapewnili sobie udziału w Lidze Mistrzów UEFA) kwalifikują się do fazy grupowej bez eliminacji. (Decyzja Komitetu Centralnego podczas posiedzenia w Mińsku, 5 października 2010).
Faza pucharowa
W pierwszej rundzie pucharowej biorą udział 32 drużyny:
24 zdobywców dwóch pierwszych miejsc w każdej z grup fazy grupowej Ligi Europa UEFA,
8 zdobywców trzecich miejsc w każdej z grup fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA.
Są one dzielone na 16 par, w których drużyny rozgrywają między sobą dwumecze. Zwycięzcy awansują do kolejnej rundy i konsekwentnie – przez ćwierćfinały i półfinały – do finału, rozgrywanego na wybranym przez UEFA stadionie.
Nagrody pieniężne
Za
Podobnie jak w Lidze Mistrzów UEFA, nagrody pieniężne otrzymane przez kluby są podzielone na stałe płatności oparte na uczestnictwie i wynikach oraz kwoty zmienne, które zależą od wartości ich rynku telewizyjnego.
W sezonie 2021–22 udział w fazie grupowej w Lidze Europy zapewnił wygraną podstawową w wysokości 3 630 000 euro. Zwycięstwo w grupie to 630 000 euro, a remis 210 000 euro. Ponadto każdy zwycięzca grupy zarabia 1 100 000 EUR, a każdy zdobywca drugiego miejsca 550 000 EUR. Dotarcie do fazy pucharowej pociąga za sobą dodatkowe premie: 500 000 € za rundę 32, 1 200 000 € za rundę 16, 1 800 000 € za ćwierćfinały i 2 800 000 € za półfinały. Przegrani finaliści otrzymują 4 600 000 euro, a mistrzowie 8 600 000 euro.
Zakwalifikowany do fazy grupowej: 3 630 000 €
Wygrany mecz w fazie grupowej: 630 000 €
Mecz zremisowany w fazie grupowej: 210 000 €
1. miejsce w fazie grupowej: 1 100 000 €
2. miejsce w fazie grupowej: 550 000 €
Play-offy rundy pucharowej: 500 000 €
1/8 finału: 1 200 000 €
Ćwierćfinał: 1 800 000 €
Półfinał: 2 800 000 €
Drugie miejsce: 4 600 000 €
Mistrz: 8 600 000 €
Mecze finałowe
Osiągnięcia według klubów
Osiągnięcia według państw
Prawa telewizyjne w Polsce
Prawa telewizyjne do Ligi Europy w Polsce posiada jedynie platforma Viaplay. W przypadku awansu polskich drużyn do rozgrywek, serwis udziela sublicencji TVP.
Zobacz też
Liga Mistrzów UEFA
Liga Konferencji Europy UEFA
Superpuchar Europy UEFA
Puchar Miast Targowych
Puchar Interkontynentalny
Puchar Zdobywców Pucharów
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Encyklopedia piłkarska FUJI, Katowice 1996-2003 (tom 18 Puchar UEFA; tom 23 Europejskie finały; tomy 26, 27, 29, 30 – Roczniki piłkarskie)
Linki zewnętrzne
UEFA-COEFFICIENTS.COM Country Ranking and Europa League Statistics
Puchar UEFA na oficjalnych stronach Europejskiej Federacji Piłkarskiej
Wszystkie mecze w historii PEMK, PEZP i PUEFA
Statystyki polskich klubów w Pucharze UEFA | 75,185 |
93615 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Volkswagen%20Golf | Volkswagen Golf | Volkswagen Golf − samochód osobowy klasy kompaktowej produkowany pod niemiecką marką Volkswagen od 1974 roku. Od 2019 roku produkowana jest ósma generacja modelu.
Pierwsza generacja
Volkswagen Golf I został zaprezentowany po raz pierwszy w 1974 roku.
Historia modelu Golf sięga końca lat 60., kiedy to zarząd Volkswagen AG podjął decyzję o budowie małego samochodu kompaktowego posiadającego przedni napęd oraz silnik umieszczony z przodu. Prace zaprojektowania pojazdu powierzono w 1967 roku studiu Ital Design pod przewodnictwem Giorgetto Giugiaro. Produkcję pojazdu rozpoczęto w marcu 1974 roku w fabryce w Wolfsburgu. Początkowo oferowany był jako 3 i 5-drzwiowy hatchback.
W 1975 roku zaprezentowana została wersja przeznaczona na rynek amerykański oferowana jako Volkswagen Rabbit. W stosunku do europejskiej wersji pojazdu, auto wyróżniało się prostokątnymi reflektorami przednimi oraz stylizacją nadwozia. W 1976 roku zaprezentowana została usportowiona wersja GTI, a także wprowadzono do gamy jednostek napędowych silnik wysokoprężny o pojemności 1.5 l. W październiku tego samego roku wyprodukowano milionowy egzemplarz pojazdu, a trzy lata później produkcja osiągnęła liczbę trzech milionów egzemplarzy.
W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1975 samochód zajął 2. pozycję (za Citroënem CX).
W 1979 roku do produkcji wprowadzono opracowaną we współpracy z Karmannem wersję kabriolet, której produkcję kontynuowano do września 1993 roku. W 1982 roku do gamy jednostek napędowych wprowadzono wersję GTD, czyli turbodoładowany silnik wysokoprężny o mocy 70 KM.
W 1980 roku auto przeszło modernizację, w ramach której zmodyfikowano wygląd przedniej, jak i tylnej części nadwozia.
Wersje wyposażeniowe
C
CL
GL
GLS
GLD
L
LS
GLI
LX
GTD
GTI
GTI Pirelli
GX
S
SC
Silniki
Volkswagen Citi Golf
Volkswagen Citi Golf trafił do produkcji w Afryce Południowej w 1984 roku.
Republika Południowej Afryki to państwo, w którym dzieje pierwszej generacji Golfa trwały najdłużej i były najbardziej urozmaicone. Produkcja w zakładach Volkswagena w Uitenhage na południowym wschodzie kraju ruszyła chwilę w 1984 roku i trwała aż przez kolejne 6 generacji do 2009 roku. Z racji prezentacji drugiego wcielenia Golfa rok wcześniej, którego oferowano równolegle w RPA, samochód zyskał nazwę Volkswagen Citi Golf, a w kolejnych latach samochód przechodził kolejne modernizacje. Największą i ostatnią był lifting z 2004 roku, kiedy to samochód zyskał bogatsze wyposażenie, inne wypełnienie tylnych lamp i zupełnie nową deskę rozdzielczą pochodzącą z pierwszej generacji Škody Fabii.
Druga generacja
Volkswagen Golf II został zaprezentowany po raz pierwszy w 1983 roku.
Samochód został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany w 1983 roku. W stosunku do pierwszej generacji pojazdu zwiększony został rozstaw osi oraz długość pojazdu. Sylwetkę pojazdu zaprojektował niemiecki designer Herbert Schäfer nawiązując kształtami do zaprojektowanej przez Giorgetto Giugiaro pierwszej generacji modelu.
W 1985 roku zaprezentowana została wersja GTI pojazdu napędzana szesnastozaworowym silnikiem benzynowym 1.8 o mocy 139 KM. W lutym 1986 roku zaprezentowana została wersja z napędem na cztery koła nazwana Syncro opracowana we współpracy z firmą Steyr-Daimler-Puch.
W latach 1987-1989 na wszystkich światowych rynkach motoryzacyjnych auto przeszło facelifting. Zmienione zostały m.in. przednie boczne szyby, zderzaki oraz atrapa chłodnicy. Pod koniec lat 80. na rynek wprowadzono dwie usportowione wersje pojazdu: Golf Rallye oraz G60 Limited wyposażone w napęd Syncro oraz sprężarkę mechaniczną (kompresor).
W 1990 roku zaprezentowana została wersja Golf Country. Pojazd zbudowany został na bazie Golfa Syncro. Zwiększony został prześwit nadwozia o 6 cm, a także dodane zostały plastikowe osłony reflektorów, zderzaków, błotników oraz miski olejowej, a koło zapasowe umieszczono na klapie tylnej. Z powodu zbyt słabego popytu, auto wycofano z oferty pod koniec 1991 roku po wyprodukowaniu 7735 egzemplarzy.
Produkcję pojazdu zakończono w lipcu 1992 roku. Przez prawie 10 lat produkcji zbudowano około 6,3 miliona egzemplarzy Golfa II.
W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1984 model zajął 3. pozycję (za Fiatem Uno i Peugeotem 205).
Silniki
Wersje wyposażeniowe
Trzecia generacja
Volkswagen Golf III został zaprezentowany po raz pierwszy w sierpniu 1991 roku. W stosunku do poprzedniej generacji modelu, auto nabrało nowocześniejszego kształtu oraz otrzymało bogatszą paletę jednostek napędowych i lepsze wyposażenie.
W 1992 roku ofertę jednostek benzynowych uzupełniono o sześciocylindrowy silnik VR6 o pojemności 2.8 l i mocy 174 KM. W tym samym roku wprowadzona została wersja sedan pojazdu oferowana w Europie pod nazwą Vento, a w Stanach Zjednoczonych jako Jetta. W 1993 roku do palety jednostek napędowych wprowadzony został jeden z pierwszych motorów wysokoprężnych z rodziny TDI, a także wprowadzona została do produkcji wersja kombi oraz kabriolet. W 1994 roku zwiększono pojemność skokową silnika VR6 do 2.9 litra oraz moc maksymalną do 190 KM.
W 1998 roku wersja cabrio przeszła lifting upodabniający model do Golfa IV. Produkcję pojazdu zakończono w 2003 roku.
W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1992 model zajął 1. pozycję (wyprzedzając m.in. Opla Astrę F i Citroëna ZX).
Dane techniczne
Zawieszenie przednie zostało zaprojektowane jako niezależne, typu MacPherson. W jego skład wchodzą trójkątne wahacze poprzeczne, drążek stabilizatora, sprężyny śrubowe i teleskopowe amortyzatory hydrauliczne dwustronnego działania. Zawieszenie tylne jest z kolei półniezależne, ma pojedyncze wahacze wleczone, sprężyny śrubowe współosiowe z amortyzatorami hydraulicznymi teleskopowymi dwustronnego działania. Układ kierowniczy wygląda następująco.
Przekładnia kierownicza jest zębatkowa z uzębieniem śrubowym. W zależności od modelu, jako wyposażenie dodatkowe lub seryjnie, układ kierowniczy może być wspomagany hydraulicznie. W wersjach ze wspomaganiem pompa napędzana jest paskiem klinowym od wału korbowego silnika.
Bezpieczeństwo kierowcy i pasażerom zapewniają pirotechniczne napinacze pasów, opcjonalny system ABS, strefy zgniotu, a także belki wzmacniające w drzwiach. W 1992 roku pojawiły się opcjonalne poduszki powietrzne, w późniejszym czasie dołączyły także poduszki boczne. W najmocniejszych wersjach montowano także system elektronicznej blokady mechanizmu różnicowego EDS.
Hamulce przednie są tarczowe z zaciskiem pływającym i mają tarcze pełne (m.in. samochody z silnikami ABD, AAM oraz ABS w wersjach CL oraz GL) lub tarcze wentylowane (samochody z silnikiem ABS w wersji GT lub samochody z silnikiem 2E). Hamulce tylne są bębnowe z samoczynną regulacją luzu lub tarczowe.
Układ hydrauliki w samochodach instalowano dwuobwodowy system hamulca hydraulicznego. Obwód hydrauliczny stanowi koło przednie i koło tylne położone względem niego po przekątnej. Obwody hydrauliczne przednich kół są zasilane bezpośrednio przez pompę hamulcową, tylne za pośrednictwem korektora siły hamowania. W niektórych wersjach tego modelu zastosowano układ zapobiegający blokowaniu kół podczas hamowania. Posiada on podciśnieniowe urządzenie wspomagające, dwuobwodową pompę hamulcową, zespół hydrauliczny, czujniki prędkości czterech kół samochodu oraz elektroniczne urządzenie sterujące.
Silniki
Wersje wyposażeniowe
Volkswagen Golf III A59
W latach 1992–1994 Volkswagen zajmował się projektem rajdowej wersji Golfa III. Do dziś dotrwały dwa egzemplarze, jeden jest w rękach prywatnych, a drugi stanowi eksponat muzeum VW w Wolfsburgu. Trzeci najprawdopodobniej został rozbity podczas testów. A59 cechowały znacznie lepsze osiągi, nawet w porównaniu do wersji VR6. Został on poszerzony i zmniejszony został prześwit. Dodano duży spoiler na dachu oraz zmieniono zderzaki. Wizualnie A59 znacznie odbiegał od seryjnej wersji. Zastosowano 6-biegową skrzynię i napęd na cztery koła.
Silnik A59 jest najbardziej wysiloną jednostką jaka została zamontowana w trzeciej generacji Golfa. Z 2 litrowego silnika 16V uzyskano 275 KM przy 6000 obr./min. Moment obrotowy to 367 Nm przy 3500 obr./min. Wyposażony był w turbosprężarkę oraz wielopunktowy wtrysk paliwa. Projekt zarzucono w 1994 roku.
Czwarta generacja
Volkswagen Golf IV został zaprezentowany po raz pierwszy w 1997 roku podczas targów motoryzacyjnych we Frankfurcie. Opracowanie projektu nadwozia pojazdu powierzone zostało byłemu designerowi Audi - Hartmutowi Warkussowi. W stosunku do trzeciej generacji modelu, auto otrzymało w pełni ocynkowane nadwozie z 12-letnią gwarancją na perforację. Po rozpoczęciu produkcji modelu, Volkswagen rozpoczął serię zmian w innych modelach bazujących na Golfie. Wersja cabrio trzeciej generacji poddana została liftingowi, który upodobnił ją do IV generacji modelu, natomiast wersja sedan Golfa IV przemianowana została z symbolu Vento na Bora (na rynku amerykańskim pozostała nazwa Jetta).
W maju 1999 roku zaprezentowano wersję kombi pojazdu. W tym samym roku z okazji 25-lecia produkcji Golfa wprowadzona została wersja limitowana - Generation. W czerwcu tego samego roku z taśm montażowych zjechał dziewiętnastomilionowy egzemplarz.
W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1998 model zajął 2. pozycję (za Alfą Romeo 156).
Volkswagen City Golf
Pomimo prezentacji piątej generacji w 2003 roku, produkcja Golfa IV była kontynuowana w Brazylii jako City Golf aż do 2014 roku. Samochód przeszedł w międzyczasie, w 2006 roku, dużą modernizację, w ramach której pojawił się nowy wygląd pasa przedniego i tylnego. Pojazd pod tą postacią oferowano w Ameryce Południowej i Kanadzie.
Wersje wyposażeniowe
Basis
Trendline
Comfortline
Highline
Exclusive (w GTI)
GTI 25th Anniversary Edition (2002)
GTI 20th Anniversary Edition (2003)
R32
Generation (1999)
Pacyfic
Color Concept (2003)
Silniki
Volkswagen Golf R32
W 2001 roku zaprezentowana została najmocniejsza wersja pojazdu - R32 wyposażona w widlasty, sześciocylindrowy silnik benzynowy o pojemności 3.2 l i mocy 241 KM, która przenoszona jest na cztery koła pojazdu w technice 4Motion za pomocą sprzęgła Haldex i 6-biegowej manualnej skrzyni biegów lub 6-biegowej skrzyni dwusprzęgłowej DSG (ze skrzynią DSG powstało tylko 500 egzemplarzy).
Według danych fabrycznych, auto osiąga prędkość maksymalną 247 km/h (w rzeczywistości przekracza 260 km/h), a przyśpiesza od 0 do 100 km/h w czasie 6,4 s. W stosunku do podstawowej wersji pojazdu obniżone i utwardzone zostało zawieszenie, zmieniony został przedni zderzak wyposażony w duże wloty powietrza oraz tylny zderzak z dwiema końcówkami wydechu oraz nakładki progowe. Nadwozie pojazdu osadzono na 18-calowych aluminiowych felgach. Auto wyposażone zostało dodatkowo m.in. w system ESP i EDS, klimatyzację automatyczną oraz obszyte skórą i alcantarą fotele Koenig.
Piąta generacja
Volkswagen Golf V został zaprezentowany po raz pierwszy w 2003 roku.
Samochód został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany podczas targów motoryzacyjnych we Frankfurcie w 2003 roku. Auto zbudowane zostało na płycie podłogowej PQ35 wykorzystanej do budowy m.in. Seata Altea oraz León, a także Audi A3. W stosunku do IV generacji modelu pojazd jest dłuższy, szerszy i wyższy. Zwiększona została także pojemność bagażnika.
W 2005 roku na bazie modelu zbudowany został minivan oferowany jako Golf Plus, wersja sedan pojazdu oferowana jako Jetta oraz coupé-cabrio oferowane jako Eos. W tym samym roku wprowadzona została najmocniejsza wersja pojazdu - R32. W 2007 roku wprowadzona została wersja kombi pojazdu. W Golfie V umożliwiony został demontaż poszycia drzwi od zewnętrznej strony. Volkswagen postawił na takie rozwiązanie, aby uszkodzony element można było w prosty sposób wymienić.
W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 2004 model zajął 3. pozycję (za Fiatem Pandą i Mazdą 3).
Wyposażenie
Trendline
Edition
Comfortline
Highline
Sportline
Goal
Tour
United
Speed
Individual
Pirelli Edition
Fahrenheit Edition
GT
GT Sport
GTI
GTI Edition 30
R32
Silniki
Volkswagen Golf GTI W12-650
Prototypowa odmiana GTI W12-650 została zaprezentowana w maju 2007 roku podczas zlotu tuningowych miłośników Audi i Volkswagena organizowanym nad austriackim jeziorem Wörthersee w celu prezentacji potencjału koncernu.
W stosunku do oryginalnego Golfa GTI auto zostało poszerzone i obniżone. Z modelu seryjnego pozostawiono drzwi, przednią maskę oraz reflektory. Resztę nadwozia zaprojektowano od nowa. Nadwozie pojazdu osadzono na 19-calowych aluminiowych obręczach. Na pokładzie samochodu schowano umiejscowiony centralnie 6-litrowy podwójny, turbodoładowany silnik benzynowy W12 (pochodzący z Bentley'a Continental GT) o mocy 650 KM oraz 750 Nm momentu obrotowego. Zawieszenie pojazdu oraz układ hamulcowy został zapożyczony z Lamborghini Gallardo, zaś klatka - Audi R8.
Szósta generacja
Volkswagen Golf VI został zaprezentowany po raz pierwszy w 2008 roku.
Samochód został po raz pierwszy oficjalnie zaprezentowany podczas targów motoryzacyjnych w Paryżu w 2008 roku. Szósta generacja pojazdu zaprezentowana została dwa lata wcześniej niż zakładano. Spowodowane to było tym, że Golf V nie spełniał oczekiwań klientów oraz zarządu Volkswagena. Auto jest tak naprawdę zmodernizowaną piątą generacją pojazdu. Z poprzednika przejęta została płyta podłogowa oraz konstrukcja dachu. Reszta elementów nadwozia zaprojektowana została na nowo lub została przeprojektowana. Projekt pojazdu powierzony został włoskiemu styliście Walterowi de Silvie.
W 2009 roku zaprezentowana została wersja kombi oraz Plus po liftingu. Rok później zaprezentowana została wersja sedan pojazdu oferowana jako Jetta oraz wersja cabrio.
W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 2009 model zajął 3. pozycję (za Oplem Insignią i 7. generacją Forda Fiesty). W 2009 roku samochód zdobył tytuł World Car of the Year.
Wersje wyposażeniowe
Trendline b(base)
Trendline
Comfortline
Highline
Move
Style
Match
Team
GTD
GTI
GTI Edition 35
R
Silniki
Siódma generacja
Volkswagen Golf VII został zaprezentowany po raz pierwszy we wrześniu 2012 roku.
Pojazd został po raz pierwszy zaprezentowany 4 września 2012 roku w Narodowej Galerii w Berlinie. Oficjalna prezentacja pojazdu miała miejsce miesiąc później podczas targów motoryzacyjnych w Paryżu. Samochód zbudowany został na bazie modułowej płyty podłogowej MQB wykorzystanej do budowy m.in. Audi A3 III, Seata Leóna III oraz Škody Octavia III.
W porównaniu do szóstej generacji modelu auto jest bardziej przestronne z większą kabiną i przestronnym bagażnikiem. Auto oferuje także więcej systemów bezpieczeństwa: m.in. system multikolizyjny, który automatycznie wyhamowuje pojazd w celu uniknięcia kolizji, system adaptacyjnego tempomatu, system wykrywania zmęczenia kierowcy oraz system automatycznego parkowania i rozpoznawania znaków drogowych.
W marcu 2013 roku podczas targów motoryzacyjnych w Genewie zaprezentowana została nowa jednostka napędowa, zasilana sprężonym gazem ziemnym (CNG). Auto wyposażone w taki silnik został oznaczony skrótem TGI BlueMotion. W połowie 2013 roku zaprezentowana została najbardziej oszczędna wersja tego modelu. Golf 1.6 TDI Bluemotion dysponuje mocą 110 KM i na jednym baku ma przejeżdżać 1560 km, co oznacza średnie zużycie paliwa na poziomie 3,2 l/100 km.
W czerwcu 2013 roku Volkswagen zaprezentował wersję kombi pojazdu – Variant. Cechuje się ona bagażnikiem o pojemności 605 l, która po złożeniu oparć tylnej kanapy wzrasta do 1620 l. Oprócz modeli z napędem na przednią oś, w 2013 roku producent do oferty dołączył wersje z napędem na cztery koła, czyli 4motion.
W sierpniu 2013 roku Volkswagen zaprezentował najmocniejszą odmianę auta - Golfa R. Samochód otrzymał przeprojektowany silnik 2.0 TSI - zmieniono m.in. tłoki, głowicę i kolektory. Zmiany pozwoliły na osiągnięcie mocy 300 KM i maksymalnego momentu obrotowego 380 Nm. Moc przenoszona jest na cztery koła za pośrednictwem sprzęgła Haldex piątej generacji. Samochód w wersji R pojawił się w salonach przed końcem 2013 roku.
W 2013 roku na salonie motoryzacyjnym we Frankfurcie producent zaprezentował wersję Sportsvan.
We wrześniu 2014 roku Volkswagen zaprezentował uterenowiony model Golf Alltrack. Samochód zbudowany w oparciu o wersję kombi ma zmodyfikowane zawieszenie, zwiększony o 20 mm prześwit i napęd 4x4 4motion oraz sprzęgło Haldex piątej generacji.
We wrześniu 2015 roku ogłoszono, że do produkcji trafi Volkswagen Golf GTI Clubsport. Samochód jest napędzany silnikiem 2.0 TSI o mocy 265 KM, ale w trybie overboost na krótki okres (ok. 10 sekund) możliwe jest podniesienie mocy do 290 KM. To oznacza, że Golf GTI Clubsport jest najmocniejszym Golfem GTI w historii.
W październiku 2016 roku zaprezentowana została wersja po face liftingu. Przekształcone zostały detale tj. chromowane listwy oraz wloty powietrza. Reflektory przednie otrzymały zupełnie nowy układ diod LED, a także dynamiczne kierunkowskazy. Klasyczne zegary deski rozdzielczej pojazdu zastąpione zostały (opcjonalnie) tzw. wirtualnym kokpitem, czyli 12,3-calowym wyświetlaczem, odświeżony został także umieszczony centralnie ekran dotykowy, który w najbogatszej wersji ma przekątną 9,2-cala. Do listy wyposażenia opcjonalnego pojazdu dopisano asystenta jazdy w korku, system Emergency Assist oraz system parkowania z przyczepą (Trailer Assist). Przy okazji liftingu do gamy benzynowych jednostek napędowych dodano silnik 1.5 TSI dostępny w dwóch wariantach mocy: 130 oraz 150 KM. Nowa jednostka 1.5 TSI w każdym wariancie mocy posiada system ACT. Jest to układ, który przy niskim obciążeniu silnika odłącza dwa cylindry. Wówczas pracuje on na dwóch pozostałych, co pozwala ograniczyć zużycie paliwa. 1.5 TSI wyposażony jest w filtr cząstek stałych GPF.
Samochód zdobył tytuł „World Car of the Year 2013”. Już wcześniej Golf VII zdobył również tytuł Car of the Year 2013, wyprzedzając Toyotę GT 86, Subaru BRZ oraz Volvo V40.
Wersje wyposażeniowe
Trendline
Comfortline
Highline
R-Line
GTD
GTE
GTI
R
Cup - edycja specjalna
United - edycja specjalna
Silniki benzynowe
Silniki Diesla
Volkswagen Golf GTE
W lutym 2014 roku Volkswagen zaprezentował hybrydową wersję Golfa - model GTE. Auto bazuje na rozwiązaniach technologicznych zastosowanych wcześniej w Audi A3 e-tron. Samochód wyposażony jest w benzynowy silnik 1.4 TSI o mocy 150 KM wspomagany jednostką elektryczną. Sumaryczna moc układu napędowego to 204 KM, a maksymalny moment obrotowy wynosi 350 Nm. Auto ma zasięg około 930 km i może się pochwalić świetnymi osiągami. Sprint do 100 km/h trwa 7,6 s, a prędkość maksymalna wynosi 210 km/h. W trybie elektrycznym zasięg pojazdu wynosi około 50 km. Akumulatory o pojemności 8,8 kWh ładować można bezpośrednio z sieci - pełny cykl trwa około 3,5 h. Samochód trafił do sprzedaży przed końcem 2014 roku.
Volkswagen e-Golf
Volkswagen e-Golf został zaprezentowany po raz pierwszy w 2014 roku.
Na bazie Golfa VII zaprojektowano całkowicie elektryczną wersję e-Golf, która weszła do produkcji i sprzedaży wiosną 2014 roku. Auto posiada silnik elektryczny o mocy 85 kW (odpowiednik 115 KM) i przyspiesza od 0 do 100 km/h w 10,4 s. Prędkość maksymalną ograniczono do 160 km/h. Akumulatory wystarczają na przejechanie do około 300 km. Ładować można albo w ciągu kilku godzin z instalacji domowej albo z punktów szybkiego ładowania CCS w ciągu 30 minut (do 80% pojemności).
Inaczej od wersji spalinowej, elektryczny Golf zyskał oddzielnego następcę. To opracowany od podstaw model ID.3, który jest pierwszym modelem z gamy nowych modeli na prąd.
Ósma generacja
Volkswagen Golf VIII został zaprezentowany po raz pierwszy 24 października 2019 roku.
Prezentacja Golfa VIII pierwotnie została zaplanowana na czerwiec 2019 roku, jednak wskutek komplikacji m.in. z systemem multimedialnym premiera została przesunięta na październik 2019 roku.
Ósme wcielenie Golfa zostało opracowane od podstaw na nowej platformie MQB, na której bazują inne kompaktowe modele koncernu Volkswagena. Samochód jest dłuższy i ma większy rozstaw osi, zachowując zarazem ewolucyjny kierunek zmian w wyglądzie. Pojawiły się węższe reflektory, a także odświeżone logo producenta.
Kokpit utrzymano w nowej estetyce, gdzie dominują ekrany. Pierwszy pojawił się w miejscu zegarów, a kolejny ma funkcję dotykową i służy do obsługi, m.in.: systemu multimedialnego, radia, nawigacji i ustawień jazdy.
Sprzedaż ruszyła pod koniec 2019 roku. Z powodu spadającego popytu na samochody kompaktowe, Golf VIII nie będzie oferowany w USA, z wyjątkiem sportowych wersji GTI i R. Oferta nadwoziowa po raz pierwszy nie składa się z wersji trzydrzwiowej.
Akcja serwisowa
Na początku 2021 roku Volkswagen wezwał do serwisów 56 000 egzemplarzy Golfów VIII ze względu na występujące problemy z oprogramowaniem systemu multimedialnego, który przestawał działać nawet na kilka godzin. Akcją serwisową zostały objęte pojazdy wyprodukowane przed lipcem 2020 roku. To nie pierwszy problem tego typu, z jakim borykał się Volkswagen nowej generacji Golfa. Niemiecki producent już wcześniej był zmuszony odroczyć premierę właśnie przez wzgląd na niesprawne oprogramowanie.
Wersje wyposażeniowe
Golf
Life
Style
R-Line
Silniki
Benzynowe:
R3 1.0 TSI 115 KM
R4 1.5 TSI 130 i 150 KM
R4 2.0 TSI 245 KM GTI
R4 2.0 TSI 320 KM R
Wysokoprężne:
R4 2.0 TDI 115 KM
R4 2.0 TDI 150 KM
R4 2.0 TDI 200 KM GTD
Przypisy
Golf
Samochody kompaktowe
Samochody przednionapędowe
Samochody z napędem AWD
Hatchbacki
Kabriolety
Kombi
Europejski Samochód Roku
Samochody hybrydowe
Samochody z lat 70.
Samochody z lat 80.
Samochody z lat 90.
Samochody z lat 2000–2009
Samochody z lat 2010–2019
Samochody z lat 2020–2029 | 74,968 |
26262 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20%C5%9Bwiata%20w%20pi%C5%82ce%20no%C5%BCnej%20m%C4%99%C5%BCczyzn | Mistrzostwa świata w piłce nożnej mężczyzn | Mistrzostwa świata w piłce nożnej, w Polsce nazywane również mundialem ( – „światowy”) lub Pucharem Świata () – międzynarodowy turniej piłki nożnej, w którym biorą udział męskie reprezentacje narodowe federacji należących do FIFA. Pierwsze mistrzostwa odbyły się w 1930 roku w Urugwaju. Od tego czasu odbywają się co cztery lata, z wyjątkiem 1942 i 1946 roku, gdyż z powodu II wojny światowej nie odbywały się kongresy FIFA, na których podejmowano decyzję o organizacji turnieju (w 1946, na pierwszym po wojnie kongresie FIFA, wskazano, kto będzie organizatorem mistrzostw w 1950).
Obecnie w turnieju występują 32 reprezentacje (od 2026 r. będzie ich 48) rywalizujące o tytuł na terenie państwa (lub państw) organizującego mistrzostwa przez około jeden miesiąc. Ta faza rozgrywek często nazywana jest finałami mistrzostw świata. Z kolei faza eliminacji, mająca miejsce w ciągu trzech lat poprzedzających turniej, wyłania drużyny, które wraz z gospodarzem (lub gospodarzami) wystąpią na mistrzostwach świata.
Podczas dotychczas rozegranych 22 turniejów osiem reprezentacji sięgnęło po tytuł. Najbardziej utytułowanym zespołem jest Brazylia, która wygrała pięciokrotnie i jako jedyna brała udział we wszystkich turniejach finałowych. Włochy oraz Niemcy zdobyły po cztery tytuły mistrza świata. Trzykrotnie tytuł mistrzowski przypadał Argentynie. Dwukrotnie zwyciężali: Francja i Urugwaj, który był zarazem zwycięzcą turnieju inauguracyjnego. Po jednym tytule mistrzowskim mają na swoim koncie: Anglia i Hiszpania.
Reprezentacja Polski dziewięciokrotnie uczestniczyła w mistrzostwach (pierwszy raz w 1938, ostatni w 2022), dwukrotnie zajmując trzecie miejsce w końcowej klasyfikacji – w 1974 roku w Niemczech, kiedy królem strzelców został Grzegorz Lato, i w 1982 roku w Hiszpanii.
Historia
Wcześniejsze turnieje międzynarodowe
30 listopada 1872 roku odbył się pierwszy piłkarski mecz międzynarodowy. Reprezentacja Anglii zremisowała 0:0 ze Szkocją w spotkaniu towarzyskim rozegranym w Glasgow. W 1884 roku odbył się pierwszy turniej międzynarodowy. Rozegrano wówczas pierwszą edycję British Home Championship. W 1900 i 1904 roku piłka nożna była jedną z pokazowych dyscyplin na letnich igrzyskach olimpijskich.
Po założeniu FIFA w 1904, organizacja ta zorganizowała dwa lata później w Szwajcarii międzynarodowy turniej piłkarski. Rozgrywki te okazały się jednak niepowodzeniem.
W 1908 roku piłka nożna stała się oficjalną konkurencją letnich igrzysk olimpijskich. Federacja angielska podjęła się organizacji tych zawodów, które przeznaczone były dla amatorskich zawodników. Mimo to, piłka nożna była wówczas uważana bardziej za sport pokazowy niż za prawdziwą rywalizację. Złoty medal zdobyła Wielka Brytania (reprezentowana przez amatorską reprezentację Anglii). Wyczyn ten powtórzyła w 1912 roku w Sztokholmie, kiedy to organizacji podjął się Szwedzki Związek Piłki Nożnej.
W 1909 Sir Thomas Lipton zorganizował w Turynie turniej piłkarski Sir Thomas Lipton Trophy przeznaczony dla klubów (nie reprezentacji) reprezentujących swój kraj. Rozgrywki te są czasem określane jako mistrzostwa świata. Wzięły w nich udział zespoły z Włoch, Niemiec oraz Szwajcarii. Zaproszono również przedstawiciela The Football Association, jednak związek odmówił uczestnictwa w tym turnieju. Zamiast tego zespół West Auckland FC z hrabstwa Durham reprezentował Anglię i wygrał zarówno pierwszą, jak i drugą edycję turnieju.
W 1914 FIFA uznała turniej olimpijski za „mistrzostwa świata amatorów” i podjęła się organizacji tych rozgrywek. Na Igrzyskach Olimpijskich w 1920 roku rozegrano pierwszy turniej, w którym udział wzięły reprezentacje z różnych kontynentów. Uczestnikami byli: trzynaście zespołów z Europy oraz Egipt. Zwyciężyła Belgia, po przerwanym meczu z Czechosłowacją, która została zdyskwalifikowana. Reprezentacja Urugwaju wygrała następne turnieje w 1924 i 1928 roku.
Pierwsze mistrzostwa świata
Dzięki dużej popularności rozgrywek piłkarskich podczas Igrzysk Olimpijskich FIFA wraz z jej przewodniczącym Jules'em Rimetem dążyła do zorganizowania własnych rozgrywek mistrzowskich poza zmaganiami olimpijskimi. Wśród chętnych państw do organizacji pierwszych mistrzostw świata byli: Węgry, Włochy, Holandia, Hiszpania oraz Szwecja. 28 maja 1928, kongres FIFA w Amsterdamie zadecydował o rozegraniu pierwszych Mistrzostw Świata organizowanych przez FIFA w 1930 roku. Podczas kolejnego kongresu FIFA w 1929 roku w Barcelonie, organizację mistrzostw świata powierzono Urugwajowi. Jednym z powodów tego kroku były obchody stulecia niepodległości tego państwa, właśnie w 1930 roku. Oprócz tego, drużyna Urugwaju była niezaprzeczalnie jedną z silniejszych w tamtych czasach, po wywalczeniu złotych medali w rozgrywkach piłkarskich na Igrzyskach w 1924 i 1928. Poza tym, związek piłkarski Urugwaju wyraził chęć pokrycia kosztów podróży i zakwaterowania dla wszystkich drużyn, podczas gdy ewentualne zyski miałyby zostać równo podzielone.
Wybór Urugwaju, dla zaproszonych drużyn z Europy, oznaczał długą, prawie dwutygodniową podróż statkiem na drugi kontynent. Oprócz tego w tamtym czasie, w światowej gospodarce panował kryzys ekonomiczny. Do ostatniej chwili wydawało się, że żadna z drużyn europejskich nie zdecyduje się wziąć udziału w rozgrywkach. Tylko dzięki umiejętnym zabiegom Rimeta, udało mu się ostatecznie nakłonić drużyny Belgii, Francji, Rumunii oraz Jugosławii do wzięcia udziału w mistrzostwach. Poza tym w mistrzostwach uczestniczyło siedem drużyn z Ameryki Południowej i dwie z Ameryki Północnej. W sumie (łącznie z Europą) było to trzynaście państw, które wystawiły swoje reprezentacje.
Pierwsze dwa mecze w historii mistrzostw odbyły się równocześnie 13 lipca 1930 o godzinie 15:00 miejscowego czasu. W pierwszym z nich, drużyna Francji pokonała Meksyk 4:1, a w drugim Stany Zjednoczone wygrały z Belgią 3:0. Pierwszą, historyczną, bramkę zdobył francuski napastnik Lucien Laurent. Pierwszym mistrzem świata została drużyna Urugwaju, która pokonała Argentynę 4:2 w finałowym meczu, oglądanym przez 93 000 ludzi na stadionie w Montevideo.
Pierwsze mistrzostwa rozegrano według systemu, w którym najpierw drużyny grały w czterech grupach według reguły "każdy z każdym" (ponieważ uczestniczyło w turnieju 13 drużyn, jedna grupa liczyła 4, a pozostałe po 3 drużyny). Zwycięzcy grup rozegrali między sobą półfinały, a zwycięzcy półfinałów – finał; meczu o 3. miejsce nie rozegrano.
Przed II wojną światową
Już po utworzeniu rozgrywek mistrzostw świata, w trakcie organizacji Letnich Igrzysk Olimpijskich w roku 1932, które miały odbyć się w Los Angeles, postanowiono nie rozgrywać turnieju piłki nożnej podczas Igrzysk. Stało się tak, między innymi z powodu niskiej popularności piłki nożnej w Stanach Zjednoczonych. Oprócz tego, FIFA oraz MKOl nie zgadzały się również w sprawie statusu amatorów. W efekcie, turniej piłki nożnej został usunięty z programu Igrzysk. Turniej piłki nożnej podczas Igrzysk powrócił do programu podczas Letnich Igrzysk Olimpijskich w 1936 roku, ale od tamtej pory pozostaje w cieniu bardziej prestiżowych mistrzostw świata.
Mistrzostwa w latach 1934 i 1938 rozegrano od początku do końca systemem pucharowym – 1/8 finału, ćwierćfinały, półfinały i finał. Od 1934 r. rozgrywany jest mecz o 3. miejsce.
Pomimo dużego sukcesu rozgrywek o tytuł mistrza świata, sporym problemem była wciąż kwestia pojawiająca się od pierwszego turnieju, a mianowicie problem międzykontynentalnych podróży. Tylko kilka zespołów z Ameryki Południowej zechciało odbyć podróż do Europy w latach 1934 i 1938. W obydwu turniejach uczestniczyła jedynie reprezentacja Brazylii. W latach 1942 oraz 1946 zawody zostały odwołane z powodu II wojny światowej oraz jej następstw.
Po II wojnie światowej
Mistrzostwa Świata w 1950 roku, które zostały rozegrane w Brazylii, były pierwszymi, w których uczestniczyli Anglicy. W 1920 roku opuścili oni FIFA z niechęci przeciwko grze z reprezentacjami państw, które pozostawały z nimi (Wielką Brytanią) w konflikcie, jak również był to protest przeciw obcym wpływom na ich sport narodowy. W 1946 roku powrócili oni na zaproszenie federacji do członkostwa w FIFA. Turniej potwierdził klasę drużyny Urugwaju, który zbojkotował dwa poprzednie mundiale. Wygrał on, pokonując w finale gospodarza, Brazylię. Ten mecz uznawany jest za jeden z najlepszych w historii. Nazwano go później „Maracanaço”.
W każdym z turniejów pomiędzy 1934 i 1978 rokiem startowało po 16 reprezentacji. Wyjątki stanowiły mistrzostwa rozegrane w 1938, kiedy to zakwalifikowana do turnieju Austria została przyłączona do Niemiec, w związku z czym w zawodach wystartowało piętnaście zespołów oraz turniej rozegrany w 1950, kiedy to wycofały się reprezentacje Indii, Szkocji oraz Turcji, a w mistrzostwach wzięło udział trzynaście reprezentacji. Większość startujących państw reprezentowała Europę i Amerykę Południową. W turniejach brało udział niewiele zespołów z Ameryki Północnej, Afryki, Azji oraz Oceanii i zazwyczaj przegrywały one z drużynami z Europy oraz Ameryki Południowej. Do 1982 roku jedynymi drużynami spoza Europy i Ameryki Południowej, które przebrnęły pierwszą rundę były: Stany Zjednoczone (półfinalista w 1930), Kuba (ćwierćfinalista w 1938), Korea Północna (ćwierćfinalista w 1966) oraz Meksyk (ćwierćfinalista w 1970).
Mistrzostwa w roku 1950 rozegrano w I rundzie w czterech grupach po 4 drużyny (z jednej z nich wycofał się jeden zespół, a z innej dwa, zatem w tej ostatniej grupie rozegrano tylko jeden mecz). Zwycięzcy utworzyli grupę finałową złożoną z 4 drużyn, które zagrały również systemem każdy z każdym. Formalnie nie było więc meczu finałowego, ale ponieważ mecz Brazylia – Urugwaj (1:2) zwany „Maracanaço” decydował o zwycięstwie i był rozgrywany jako ostatni, uznaje się go za finał tych mistrzostw.
W roku 1954 również utworzono w I rundzie 4 grupy po 4 zespoły, ale rozgrywały one w grupach tylko po dwa mecze – dwie drużyny o wyższym rankingu grały z dwiema drużynami o niższym. Z grupy do dalszych rozgrywek awansowały dwie drużyny. Jeżeli dwie drużyny po dwóch meczach miały tę samą liczbę punktów i zajmowały 2. i 3. miejsce, rozgrywały jeszcze jeden mecz (mógł to być ponowny mecz drużyn, które już ze sobą grały i tak też było w obu przypadkach, w których trzeba było go rozegrać). Osiem drużyn, które wyszły z grup, rozgrywały ćwierćfinały, następnie zwycięzcy tych meczów grali w półfinałach, kolejni zwycięzcy w finale, a pokonani o 3. miejsce. W roku 1958 system nieznacznie zmieniono, wprowadzając w grupach zasadę sześciu meczów każdy z każdym. Ten system utrzymał się w latach 1962, 1966 i 1970.
W latach 1974 i 1978 pierwszą rundę rozgrywano tak, jak wcześniej, natomiast osiem drużyn, które zajęły dwa pierwsze miejsca w grupach, nie rozgrywało ćwierćfinałów, lecz tworzyło kolejne dwie grupy po 4 drużyny – grupy półfinałowe. Zwycięzcy tych grup grali w finale, a zdobywcy drugich miejsc w grupach grali o 3. miejsce.
Począwszy od roku 1974 przyznawano też cztery medale (za pierwsze miejsce złoty, za drugie miejsce tzw. pozłacany, za trzecie miejsce srebrny, a za czwarte miejsce brązowy). Od praktyki przyznawania czterech medali odstąpiono po trzech mistrzostwach, w 1986 r., aby podnieść rangę meczu o 3. miejsce.
Powiększenie liczby zespołów
Liczba drużyn występujących w turnieju została zwiększona do 24 w 1982, a następnie do 32 w 1998 roku. Dzięki tym zmianom na mundialu mogło wystąpić więcej drużyn z Afryki, Azji i Ameryki Północnej. Drużyny z tych regionów odnoszą coraz większe sukcesy. Do ćwierćfinału dostały się: Meksyk w 1986, Kamerun w 1990 oraz Korea Południowa (ostatecznie zajęła 4. miejsce), USA i Senegal w 2002, a także Ghana w 2010, Kostaryka w 2014 i Maroko (również zajęło 4. miejsce) w 2022. Pomimo tego, nadal największe sukcesy odnoszą drużyny z Europy i Ameryki Południowej; wszyscy ćwierćfinaliści mundiali w 1994, 1998, 2006 i 2018 roku reprezentowali te kontynenty.
Mistrzostwa w 1982 r. rozegrano, tworząc sześć grup po 4 drużyny. Z każdej z grup awansowały po dwie, po czym w drugiej rundzie grały cztery grupy po 3 drużyny. Zwycięzcy tych grup rozgrywali ze sobą półfinały, po czym następowały mecz o 3. miejsce i finał. Ten system rozgrywek zastosowano tylko raz. W latach 1986, 1990 i 1994 z sześciu grup I rundy awansowały drużyny, które zajęły dwa pierwsze miejsca w grupach oraz cztery drużyny z tych, które zajęły trzecie miejsca; decydowało porównanie zdobytych punktów i bramek. W ten sposób do II rundy awansowało 16 zespołów, a dalsza część turnieju rozgrywana była systemem pucharowym – 1/8 finału, ćwierćfinały, półfinały, mecz o 3. miejsce i finał.
Począwszy od 1994 r. w mistrzostwach za zwycięstwo w grupie przyznaje się 3 pkt. (wcześniej 2 pkt.), za remis 1 pkt.
Od 1998 r. w turnieju grają 32 drużyny i z grających w I rundzie 8 grup po 4 drużyny awansują po dwie z każdej grupy. Dalszą część 16 drużyn rozgrywa systemem pucharowym.
W kwalifikacjach do Mistrzostw Świata w 2002 roku wzięło udział 199 drużyn; do turnieju w 2006 roku próbowało dostać się 198 reprezentacji, a rekord 204 drużyn startujących w eliminacjach ustanowiono podczas kwalifikacji do zawodów w 2010 roku.
Trofeum
Na dwa lata przed inauguracją mistrzostw świata w 1930 roku, wprowadzone w życie przepisy przewidywały uhonorowanie zwycięskiej drużyny pucharem. O wykonanie trofeum poproszono wówczas francuskiego rzeźbiarza Abela Lafleur. Puchar miał postać złotej statuetki o wysokości 32 centymetrów i wadze 3,8 kg. Statuetka wyobrażała starożytną skrzydlatą boginię zwycięstwa Nike, poniżej znajdował się napis („Puchar Świata w piłce nożnej”), w 1946 uzupełniony dopiskiem („Puchar Jules'a Rimeta”). W boczne ścianki kwadratowej podstawy rzeźby wstawione były cztery złote tabliczki, po jednej na każdej ścianie, na których wygrawerowane były nazwy zwycięskich reprezentacji od 1930 do 1970. W tych latach Złota Nike była przyznawana zwycięzcy mistrzostw świata.
Podczas II wojny światowej włoski wiceprzewodniczący FIFA Ottorino Barassi przechowywał statuetkę pod swoim łóżkiem w pudełku po butach, chroniąc ją w ten sposób przed okupantami i kradzieżą. W 1966 roku trofeum zostało skradzione z wystawy w Londynie. Zakopane pod drzewem, podobno zostało znalezione przez psa o imieniu Pickles. W 1970, po trzecim triumfie reprezentacji Brazylii, zgodnie z regulaminem, trofeum przeszło na własność Brazylijskiej Federacji Piłki Nożnej. Puchar został jednak skradziony w 1983 roku i nigdy nie został odnaleziony. Prawdopodobnie został przetopiony przez złodziei.
Nowy puchar, znany jako Puchar Świata FIFA, został zaprojektowany przed mistrzostwami w 1974 roku. Eksperci FIFA z siedmiu różnych państw świata oceniali 53 przedstawione modele, ostateczne decydując się na projekt włoskiego autora Silvio Gazzaniga. Nowy Puchar Świata ma 36 cm wysokości, wyprodukowany został z litego 18-karatowego złota i waży 6,175 kg. Podstawa zawiera dwie warstwy metali półszlachetnych, natomiast w dolnej części pucharu wyryto rok i nazwę każdego zwycięzcy Mistrzostw Świata od 1974 roku. Nagroda ta nie jest przyznawana nowemu zwycięzcy na stałe. Zdobywcy Pucharu Świata zachowują trofeum do następnego turnieju. Wtedy otrzymują złoconą replikę, zamiast czystego, oryginalnego złota.
Format
Eliminacje
Od mistrzostw w 1934 roku odbywa się turniej kwalifikacyjny, mający na celu zmniejszyć liczbę uczestników turnieju finałowego. Eliminacje odbywają się na wszystkich sześciu kontynentach i organizowane są przez podległe FIFA konfederacje – CAF, AFC, CONCACAF, CONMEBOL, OFC oraz UEFA. Przed turniejami eliminacyjnymi, FIFA przyznaje liczbę miejsc w turnieju finałowym dla każdej strefy. Decyzja ta głównie oparta jest na sile zespołów będących członkami poszczególnych konfederacji.
Eliminacje mogą rozpocząć się niecałe trzy lata przed datą rozegrania turnieju finałowego i mają prawo trwać ponad dwa lata. Format turniejów różni się, w zależności od konfederacji. Zazwyczaj jedno lub dwa miejsca są również przyznawane zwycięzcom rozgrywek interkontynentalnych. Na przykład w 2000 roku zwycięzca kwalifikacji ze strefy Oceanii oraz piąty zespół ze strefy azjatyckiej walczyły o miejsce w turnieju głównym w takich właśnie rozgrywkach. Od 1938 roku gospodarz(e) turnieju finałowego zostaje (zostają) do niego automatycznie zakwalifikowany (zakwalifikowani). Takie prawo mieli również obrońcy tytułu mistrzowskiego w latach 1938-2002. Zespół Brazylii został więc pierwszym obrońcą tytułu, który musiał wziąć udział w eliminacjach.
Turniej finałowy
Obecny format rozgrywek przewiduje 32 zespoły zakwalifikowane do turnieju finałowego biorące udział w fazie grupowej, a następnie w fazie pucharowej. Od 2026 roku na piłkarskich mistrzostwach świata zagra 48 reprezentacji.
W fazie grupowej, zespoły zostają podzielone na osiem grup po cztery drużyny i rywalizują na zasadzie „każdy z każdym”. Osiem zespołów (w tym gospodarz(e)) jest rozstawionych na podstawie rankingu FIFA i/lub na podstawie osiągnięć z poprzednich trzech edycji mistrzostw świata i rozlosowuje się je do ośmiu różnych grup. Reszta zespołów zostaje przydzielona do różnych koszyków, głównie na podstawie lokalizacji geograficznej. Z każdego koszyka drużyny zostają losowo wybierane do ośmiu grup. Od 1998 roku, zostały nałożone ograniczenia, tak aby w żadnej z grup nie znalazły się więcej niż dwie europejskie ekipy lub więcej niż jeden zespół z pozostałych konfederacji. W poprzednich latach miało miejsce kilka przypadków, kiedy to trzy europejskie zespoły trafiały do jednej grupy: w 1986 r. (RFN, Szkocja i Dania), w 1990 (Włochy, Czechosłowacja i Austria) oraz w 1994 (Włochy, Irlandia i Norwegia).
Każda grupa rozgrywa mecze na zasadzie „każdy z każdym”, co gwarantuje wszystkim uczestnikom rozegranie przynajmniej trzech meczów. Ostatnia runda meczów w każdej z grup jest zaplanowana na tę samą godzinę, aby zapobiec ustawianiu meczów – taki zapis został wprowadzony w 1986 roku. W kilku przypadkach w przeszłości zdarzało się, że zespoły, które rozgrywały swój mecz jako ostatnie, miały szansę rozstrzygnąć wynik spotkania na swoją korzyść, tak by w fazie pucharowej trafić na teoretycznie słabszego rywala lub w ogóle awansować do tej fazy.
Dwie ekipy z największą liczbą punktów z każdej grupy awansują do fazy pucharowej. Od 1994 roku przyznawane są trzy punkty za zwycięstwo, jeden za remis oraz brak punktów za przegraną (wcześniej za zwycięstwo przyznawano dwa punkty). Jeśli dwie lub więcej drużyn zakończą fazę grupową z taką samą liczbą punktów, decydują kolejno kryteria określone przez FIFA:
różnica bramek z wszystkich meczów grupowych,
liczba bramek zdobytych we wszystkich meczach grupowych,
liczba punktów uzyskanych w bezpośrednich meczach pomiędzy remisującymi drużynami,
różnica bramek z bezpośrednich meczów pomiędzy remisującymi drużynami,
liczba bramek zdobytych w bezpośrednich meczach pomiędzy remisującymi drużynami,
losowanie przeprowadzone przez Komitet Organizacyjny FIFA.
Faza pucharowa to drzewko pojedynczej eliminacji, gdzie przegrany odpada z turnieju (z wyjątkiem półfinałów – przegrani rywalizują o trzecie miejsce w końcowej klasyfikacji). W tej fazie może zostać podyktowane dodatkowe 30 minut czasu gry lub rzuty karne w przypadku niewyłonienia finalisty w podstawowym czasie gry. Do pierwszej rundy fazy pucharowej awansuje 16 drużyn, gdzie zwycięzcy grup spotykają się z zespołem, który zajął drugie miejsce w innej grupie. Następnie rozgrywane są ćwierćfinały, półfinały, mecz o trzecie miejsce, a imprezę kończy mecz finałowy.
Wybór organizatora
Pierwsze prawa do organizacji mistrzostw świata były przyznawane poszczególnym państwom na Kongresach FIFA. Wybór gospodarza pomiędzy państwami południowej Ameryki a Europy, jako dwóch największych ośrodków futbolu, był związany z rosnącymi kontrowersjami dotyczącymi trzech tygodni podróży pomiędzy tymi kontynentami. Decyzja zorganizowania pierwszych mistrzostw świata w Urugwaju doprowadziła do przybycia zaledwie czterech europejskich zespołów. Dwie kolejne edycje odbyły się w Europie – wybór Francji jako gospodarza mistrzostw w 1938 roku okazał się bardzo kontrowersyjny. Amerykańskie zespoły rozumiały konieczność rotacji pomiędzy tymi dwoma kontynentami, jednak taka decyzja doprowadziła do bojkotu turnieju przez Argentynę oraz Urugwaj.
Od 1958 aż do 1998 roku mundial rozgrywany był na przemian w Europie oraz Ameryce, aby uniknąć kontrowersji, czy bojkotów turnieju. W 2002 roku mistrzostwa świata po raz pierwszy zorganizowano w państwach azjatyckich – Japonii i Korei Południowej, był to także pierwszy (i jak dotąd jedyny) przypadek w historii, kiedy gospodarzami mundialu zostały dwa państwa. Z kolei Republika Południowej Afryki stała się pierwszym afrykańskim organizatorem mistrzostw świata w roku 2010. Mistrzostwa świata w 2014 roku zostały zorganizowane w Brazylii – po raz pierwszy w Ameryce Południowej od roku 1978, kiedy to gospodarzem była Argentyna. Był to także pierwszy przypadek organizacji dwóch z rzędu mundialów poza Europą.
Gospodarz mistrzostw wybierany jest poprzez głosowanie Komitetu Wykonawczego FIFA, w systemie pojedynczego głosu przechodniego. Związek Piłki Nożnej z państwa, które zamierza zorganizować finały, otrzymuje od FIFA „umowę gospodarza”, wyjaśniającą wymagania od ofertodawcy. Państwo składające ofertę otrzymuje także formularz, którego złożenie oficjalnie potwierdza jego kandydaturę. Po tym, wyznaczona grupa inspektorów FIFA odwiedza kandydata, aby sprawdzić, czy zostały spełnione wszystkie wymagania oraz aby stworzyć raport dotyczący tego państwa. Decyzja o tym, które państwo zostanie organizatorem mistrzostw, zazwyczaj zapada na sześć lub siedem lat przed turniejem. Zdarzają się jednak przypadki, kiedy kilka turniejów zostaje zapowiedzianych jednocześnie, na przykład mistrzostwa w 2018 (w Rosji) oraz 2022 roku (w Katarze).
Na lata 2010 i 2014 zastosowano rotację pomiędzy konfederacjami, umożliwiając wybór organizatora tylko spośród państw afrykańskich (2010) i południowoamerykańskich (2014). Przepis ten został wprowadzony po kontrowersjach związanych z wyborem Niemiec na gospodarza mistrzostw w roku 2006, które zwyciężyły nad kandydaturą z RPA. Uniemożliwiło to jednocześnie składanie ofert z krajów będących członkami obu tych konfederacji na lata 2018 oraz 2022.
Gospodarze turnieju
Maskotka
Każdy turniej finałowy od 1966 roku ma swoją własną maskotkę i/lub logo. Willie, maskotka turnieju w 1966 roku, była pierwszą maskotką w historii mistrzostw świata. Począwszy od 1970 roku każdy kolejny turniej finałowy ma swoją własną oraz specjalnie na tę okazję zaprojektowaną piłkę.
1966: Willie (Lew, typowy symbol Wielkiej Brytanii, noszący koszulkę z Union Flag oraz napisem „World Cup”. Zaprojektowany przez niezależnego ilustratora książek dla dzieci Rega Hoye)
1970: Juanito (Chłopiec ubrany w strój meksykański i sombrero (z napisem „MEKSYK 70”)
1974: Tip i Tap (Dwóch chłopców w niemieckich strojach, z literami WM (Weltmeisterschaft, Puchar Świata) i numerem 7)
1978: Gauchito (Chłopiec w stroju Argentyny. Jego kapelusz (z napisem ARGENTYNA '78), chustka i bat są typowe dla gauchos)
1982: Naranjito (Pomarańcza, typowy owoc w Hiszpanii, na sobie ma zestaw przyjmującego w reprezentacji. Jego nazwa pochodzi od słowa naranja (hiszp. pomarańczowy)
1986: Pique (Papryka jalapeno, charakterystyczna dla kuchni meksykańskiej, z wąsami i sombrero)
1990: Ciao (Maskotka zamiast głowy miała piłkę, zaś klocki z których była złożona utrzymane zostały w typowo włoskich barwach, czyli bieli, czerwieni i zieleni)
1994: Striker (Pies ubrany w czerwony, biały i niebieski mundur z napisem „USA 94”)
1998: Footix (Kogucik, jeden z symboli narodowych Francji, z napisem „FRANCE 98” na piersi)
2002: Kaz, Ato i Nik (Pomarańczowe, fioletowe i niebieskie futurystyczne, wygenerowane komputerowo stworzenia. Wspólnie członkowie zespołu „Atmosball” (fikcyjny sport przypominający piłkę nożną)
2006: Goleo (Lew w niemieckiej koszulce z numerem 06)
2010: Zakumi (Zakumi jest lampartem, pospolitym zwierzęciem występującym w RPA, z zielonymi włosami i koszulką z napisem "RPA 2010". Kolory zielony i złoty Zakumi reprezentują barwy narodowej drużyny sportowej RPA)
2014: Fuleco (Bolita brazylijska, która ma na sobie biały T-shirt z napisem „Brasil 2014”)
2018: Zabiwaka (Zabivaka ma na sobie czerwone szorty i niebiesko-białą koszulkę z napisem „Rosja 2018”. Kombinacją kolorów jest drużyna rosyjska, a maskotka wybrana była w głosowaniu internetowym)
2022: La’eeb (Biała latająca kefija z oczami, brwiami i ustami)
Medaliści mistrzostw świata
Osiągnięcia według państw
Stan na 18.12.2022:
Występy reprezentacji organizatorów
Sześciu z ośmiu mistrzów świata zdobyło tytuły grając na swoim terenie, wyjątkami są Brazylia, która przegrała z Urugwajem w 1950 roku i Niemcami w 2014 roku oraz Hiszpania, która w 1982 roku wygrała tylko jeden mecz i odpadła w drugiej rundzie. Anglia (1966) zdobyła tytuł mistrzowski biorąc udział w turnieju jako gospodarz. Urugwaj (1930), Włochy (1934), Argentyna (1978) i Francja (1998) zdobyły pierwsze tytuły mistrzowskie będąc gospodarzami, podczas gdy Niemcy zdobyły w ten sposób swój drugi tytuł (1974).
Inne państwa także odnosiły sukcesy będąc gospodarzami turnieju finałowego. Szwecja zajęła drugie miejsce w 1958, Chile zdobyło trzecie miejsce w 1962, Korea Południowa uplasowała się na czwartym miejscu w 2002, Szwajcaria dotarła do ćwierćfinału w 1954, Meksyk osiągnął tę fazę zarówno w 1970, jak i w 1986, Rosja w 2018, a Stany Zjednoczone i Japonia zdołały wyjść z grupy (odpadając w 1/8 finału) podczas mistrzostw – odpowiednio – w 1994 i 2002 roku. Wszystkie te wyniki to najlepsze osiągnięcia wymienionych drużyn (poza Rosją i Stanami Zjednoczonymi). Aż do 2010 roku wszystkie drużyny organizatorów przynajmniej przebrnęły przez fazę grupową. Ta sztuka nie udała się reprezentacjom: Republiki Południowej Afryki (2010) i Kataru (2022) - zespołowi z RPA jedno zwycięstwo, remis oraz przegrana nie dały awansu do dalszej fazy turnieju, natomiast zespół z Kataru odpadł już po porażkach w dwóch pierwszych z trzech meczów fazy grupowej.
Państwa, które zdobyły tytuł jako gospodarz
Urugwaj (1930)
Włochy (1934)
Anglia (1966)
RFN (1974)
Argentyna (1978)
Francja (1998)
Wyniki według kontynentów
Jak dotąd, finały mistrzostw świata zawsze rozgrywały się pomiędzy zespołami z Europy lub Ameryki Południowej – zespoły z obu tych kontynentów zdobyły wszystkie dwadzieścia dwa tytuły. Tylko trzy drużyny z państw spoza tych kontynentów zdołały dojść do półfinałów mistrzostw: USA w 1930, Korea Południowa w 2002 i Maroko w 2022 roku (są to najlepsze jak dotąd osiągnięcia, odpowiednio, konfederacji CONCACAF, AFC i CAF). Z kolei jak dotąd jeden przedstawiciel konfederacji Oceanii był w stanie przebrnąć przez fazę grupową, była to Australia na mistrzostwach w 2006 roku (odpadła w 1/8 finału). Państwo to zdecydowało się jednak na opuszczenie konfederacji Oceanii i wstąpienie do konfederacji azjatyckiej 1 stycznia 2006.
Zwycięstwo Brazylii podczas szwedzkich mistrzostw w 1958 roku było jedynym przypadkiem zdobycia mistrzowskiego tytułu przez zespół spoza Europy na turnieju rozgrywanym w Europie. Z kolei aż do 2010 roku żaden europejski zespół nie wygrał na mistrzostwach rozgrywanych poza Europą. Udało się to dopiero Hiszpanii na mistrzostwach organizowanych przez RPA. Natomiast zwycięstwo Niemiec podczas brazylijskich mistrzostw w 2014 roku było jedynym przypadkiem zdobycia mistrzowskiego tytułu przez zespół spoza Ameryki Południowej na turnieju rozgrywanym w Ameryce. Tylko raz w historii zdarzyło się, że drużyny z jednego kontynentu (Europa) zdobyły cztery razy z rzędu Puchar Świata, było to w latach 2006, 2010, 2014 i 2018, kiedy zwycięskimi ekipami okazały się być Włochy, Hiszpania, Niemcy oraz Francja.
Jedenastokrotnie w finale grały dwie drużyny z tego samego kontynentu (tak było w pierwszych pięciu mundialach), dziewięciokrotnie były to drużyny z Europy i tylko dwukrotnie z Ameryki Południowej (oba te finały wygrał wtedy Urugwaj).
Pięciokrotnie w najlepszej czwórce mundialu wszystkie drużyny reprezentowały jeden kontynent: w 1934, 1966, 1982, 2006 i 2018 roku i za każdym razem była to Europa, która jest również jedynym kontynentem, który zawsze miał choć jednego swojego przedstawiciela w najlepszej czwórce.
Bilans startów reprezentacji (1930–2022)
Do tej pory zakwalifikowało się do turnieju 80 reprezentacji (79 istniejących i 1 już nieistniejąca). Brazylia i Niemcy to jedyne reprezentacje które zawsze uzyskiwały awans z eliminacji do mistrzostw świata. Niemcy dwukrotnie jednak nie przystąpili do eliminacji, wobec czego zabrakło ich na dwóch turniejach (w 1930 i 1950 roku).
Nagrody indywidualne
Na koniec każdego Mundialu zawodnikom oraz drużynom przyznawane są nagrody za osiągnięcia niezwiązane z pozycją zajętą w turnieju. Obecnie przyznaje się sześć nagród:
Złota Piłka dla najlepszego zawodnika, przyznawana przez media (pierwszy raz w 1982); Srebrną Piłkę oraz Brązową Piłkę otrzymują zawodnicy, którzy w głosowaniu zajęli odpowiednio drugie i trzecie miejsce;
Złoty But dla najlepszego strzelca (od 1982, jednakże została przyznana królom strzelców wszystkich poprzednich turniejów o mistrzostwo świata rozgrywanych od 1930 roku); od niedawna przyznaje się Srebrnego Buta oraz Brązowego Buta zawodnikom, którzy znaleźli się odpowiednio na drugim i trzecim miejscu w klasyfikacji strzelców;
Złota Rękawica dla najlepszego bramkarza, przyznawana przez FIFA Technical Study Group (pierwszy raz w 1994); do 2006 roku nazywana Złotą Rękawicą Lwa Jaszyna, od imienia byłego bramkarza radzieckiego;
Nagroda dla Najlepszego Młodego Zawodnika, dla najlepszego zawodnika, który wraz z rozpoczęciem roku rozgrywania turnieju nie ukończył 21. roku życia, przyznawana przez FIFA Technical Study Group (pierwszy raz w 2006);
Nagroda FIFA Fair Play dla drużyny z najlepszymi statystykami fair play, w oparciu o system punktów oraz kryteria wprowadzone przez Komitet FIFA Fair Play (pierwszy raz przyznana w 1978);
Najbardziej Interesujący Zespół (ang. Most Entertaining Team) dla drużyny, która grała najbardziej widowiskowo, przyznawana na podstawie głosów kibiców (pierwszy raz w 1994). Ostatni raz przyznana w 2006 roku;
Zespół Gwiazd składający się z najlepszych zawodników turnieju (od 1998).
Rekordy i statystyki
Trzej zawodnicy są rekordzistami pod względem liczby występów w finałach mistrzostw świata – zarówno Meksykanie Antonio Carbajal i Rafael Márquez, jak i Niemiec Lothar Matthäus zagrali w pięciu edycjach mistrzostw świata. Matthäus rozegrał 27 spotkań na mistrzostwach świata i jest rekordzistą pod tym względem.
Tylko dwóch graczy zostało trzykrotnie wytypowanych do Zespołu Gwiazd, są to Djalma Santos (1954–1962) oraz Franz Beckenbauer (1966–1974). Z kolei Brazylijczyk Pelé jest jedynym zawodnikiem w historii, który trzykrotnie zdobył tytuł mistrzowski.
Najlepszym strzelcem w historii mistrzostw świata w piłce nożnej jest reprezentant Niemiec Miroslav Klose (cztery turnieje, 2002–2014), który zdobył 16 bramek. Na drugim miejscu jest Brazylijczyk Ronaldo (cztery turnieje, 1994–2006) który strzelił 15 bramek. Trzecie miejsce zajmuje Niemiec Gerd Müller, który ma na koncie 14 goli. Czwartą pozycję zajmuje Francuz Just Fontaine, który jest rekordzistą pod względem liczby bramek na jednym turnieju. Wszystkie swoje 13 bramek zdobył podczas turnieju w 1958 roku.
Brazylijczyk Mário Zagallo, Niemiec Franz Beckenbauer i Francuz Didier Deschamps są jedynymi, którzy zdobyli Puchar Świata jako zawodnicy i jako trenerzy. Zagallo triumfował w 1958 i 1962 jako zawodnik oraz w 1970 jako trener. Beckenbauer wygrał w 1974 jako kapitan drużyny oraz w 1990 jako trener. Deschamps wygrał w roku 1998 jako zawodnik oraz w 2018 jako trener. Włoch Vittorio Pozzo jest jedynym trenerem, który zdobył dwa tytuły mistrzowskie. Wszyscy trenerzy, którzy zdobyli mistrzostwo świata, prowadzili reprezentacje swoich ojczystych państw.
Według stanu po zakończeniu turnieju w 2018 roku, reprezentacje Niemiec i Brazylii rozegrały rekordową liczbę 109 spotkań w mistrzostwach świata; na kolejnym miejscu są Włochy – 83 mecze. Brazylia zdobyła także najwięcej bramek w historii, 228, druga zaś jest reprezentacja Niemiec, 226 bramek. Obie te drużyny podczas mistrzostw świata grały ze sobą tylko dwa razy, w finale turnieju w 2002 roku i w półfinale turnieju w 2014.
Kolumbijczyk Marcos Coll jest jedynym zawodnikiem w historii, który na mistrzostwach świata zdobył bramkę bezpośrednio z rzutu rożnego. Podczas turnieju w 1962 roku pokonał on radzieckiego bramkarza Lwa Jaszyna.
Do Włocha Waltera Zengi należy rekord najdłuższej serii bez straconej bramki. Na mundialu w 1990 roku bramkarz Włoch nie dał się pokonać przez 517 minut.
Najmłodszym uczestnikiem finałów mistrzostw świata jest piłkarz Irlandii Północnej Norman Whiteside, który w trakcie debiutu miał 17 lat i 41 dni. Natomiast najstarszym uczestnikiem jest egipski bramkarz Essam El-Hadary, który w chwili ostatniego występu liczył 45 lat i 161 dni. Najmłodszym mistrzem świata jest Pelé, który triumfował w wieku 17 lat i 249 dni. Włoch Dino Zoff mając 40 lat i 133 dni, stał się najstarszym zwycięzcą mundialu. Z kolei najstarszym strzelcem jest Roger Milla z Kamerunu, który strzelił bramkę mając 42 lata i 38 dni.
Najwyższe zwycięstwo 10:1 zanotowano w meczu Węgry – Salwador podczas turnieju w 1982 roku oraz 9:0 w meczach Węgry – Korea Południowa w 1954 i Jugosławia – Zair w 1974. Natomiast rekordowe zwycięstwa w meczach eliminacyjnych odniosła Australia, która 11 kwietnia 2001 roku pokonała Amerykańskie Samoa 31:0 w eliminacjach do MŚ 2002 grupy I strefy OFC.
Najwięcej bramek (12) w jednym meczu padło w spotkaniu Austrii ze Szwajcarią 7:5 podczas turnieju finałowego w 1954 roku.
Najwyższy remis to 4:4 – takim wynikiem zakończyły się mecze Anglia – Belgia (w czasie dodatkowym) w 1954 i ZSRR – Kolumbia w 1962. Remis 4:4 był też w regulaminowym czasie meczu Brazylia - Polska w 1938, ale po dogrywce Brazylijczycy wygrali 6:5.
Mistrzowskie składy
Zobacz też
mistrzostwa świata w piłce nożnej kobiet
tabela wszech czasów mistrzostw świata w piłce nożnej
Puchar Świata FIFA
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
! | 74,547 |
980 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20Warszawska | Bitwa Warszawska | Bitwa Warszawska, zwyczajowo nazywana Cudem nad Wisłą – operacja wojskowa stoczona w dniach 13–25 sierpnia 1920 roku pomiędzy nacierającą na Warszawę i na północny zachód od niej Armią Czerwoną a Wojskiem Polskim, zgrupowanym nad Wisłą i Wieprzem, decydująca bitwa wojny polsko-bolszewickiej.
Znalazłszy się w krytycznej sytuacji, u progu spodziewanej przez wielu klęski, oddziały Wojska Polskiego zdołały odepchnąć i pokonać nacierające wojska Frontu Zachodniego Armii Czerwonej, dowodzone przez Michaiła Tuchaczewskiego. Zwycięstwo strony polskiej w bitwie radykalnie zmieniło przebieg wojny, pozwoliło zachować niepodległość odradzającej się Rzeczypospolitej, a także przekreśliło radzieckie plany ustanowienia w Polsce republiki sowieckiej, ofensywy na Europę Zachodnią oraz plany wywołania międzynarodowej rewolucji.
Kluczową rolę odegrała kontrofensywa Wojska Polskiego na lewe skrzydło nacierającej na Warszawę i na północ od niej Armii Czerwonej. Plan bitwy został opracowany według dyrektywy Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego przy czynnym udziale szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Tadeusza Rozwadowskiego, a przeprowadzony przez Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, wyprowadzony znad Wieprza 16 sierpnia 1920, przy jednoczesnym związaniu głównych sił bolszewickich na przedpolach Warszawy.
Był to przełomowy moment dla strony polskiej, która od czasu zakończenia ofensywy na Kijów, została zmuszona przez wojska radzieckie do chaotycznego odwrotu na zachód. Na przełomie lipca i sierpnia 1920 roku sytuacja wojsk polskich stawała się krytyczna. Niepowodzeniem zakończyła się próba powstrzymania ofensywy sił bolszewickich na linii Bugu. Z początkiem sierpnia oddano twierdzę Brześć, a Armia Czerwona uzyskała otwartą drogę na Warszawę. Siły polskie wydawały się bliskie rozpadu, a obserwatorzy przewidywali decydujące zwycięstwo radzieckie. 6 sierpnia oddziały polskie otrzymały rozkaz cofnięcia się ku Wiśle celem przegrupowania sił, przygotowania kontruderzenia i zorganizowania obrony stolicy. Generał Józef Haller formował Armię Ochotniczą, a stanowisko Wojskowego Gubernatora Warszawy objął generał Franciszek Latinik.
Bitwa rozpoczęła się 13 sierpnia 1920, kiedy wojska Armii Czerwonej, dowodzone przez Michaiła Tuchaczewskiego, zbliżyły się do Warszawy. Walki toczyły się na obszarze sięgającym na południe po Włodawę nad Bugiem, na północ po Działdowo. Obronna faza bojów koncentrowała się na Froncie Północnym generała Józefa Hallera. 1 Armia generała Franciszka Latinika, choć początkowo zmuszona do ustąpienia w rejonie Radzymina na drugą linię obrony pomiędzy Nieporętem i Rembertowem, w końcu skutecznie zatrzymała radzieckie natarcie na przedmościu warszawskim, zaś 14 sierpnia polska 5 Armia generała Władysława Sikorskiego podjęła działania ofensywne nad Wkrą.
Decydujący cios Frontowi Północnemu Armii Czerwonej zadała grupa uderzeniowa Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, wyprowadzając 16 sierpnia kontruderzenie znad Wieprza, przełamując pozycje słabej Grupy Mozyrskiej pod Kockiem i Cycowem, a następnie wychodząc na tyły Armii Czerwonej, frontalnie atakującej Warszawę. Działania wojsk polskich wymusiły niezorganizowane cofanie się Armii Czerwonej na północny wschód. Armia Czerwona poniosła znaczne straty. Od tego momentu przez kolejne tygodnie Wojsko Polskie pozostawało w permanentnej ofensywie. Siły polskie przeszły do działań pościgowych, odnosząc kolejne zwycięstwa.
Zdaniem brytyjskiego polityka i dyplomaty Edgara D’Abernon bitwa warszawska była jedną z osiemnastu przełomowych bitew w historii świata. Przywódca bolszewików Włodzimierz Lenin nazwał ją „ogromną porażką” swoich sił. Strategiczna porażka Armii Czerwonej w wojnie polsko-bolszewickiej została przypieczętowana w zwycięskiej dla Wojska Polskiego bitwie nad Niemnem (20-28 września 1920), która ostatecznie przekreśliła plany wznowienia ofensywy Armii Czerwonej na Polskę.
Nazwa
W polskiej historiografii najbardziej utrwaloną nazwą bitwy jest bitwa warszawska lub, zgodnie z zasadami ortografii, Bitwa Warszawska.
Istnieje również popularne określenie Cud nad Wisłą. Twórcą tego sformułowania był Stanisław Stroński, który 14 sierpnia 1920 przypomniał podobnie dramatyczne położenie Francji w czasie I wojny światowej we wrześniu 1914, kiedy to nieoczekiwane odrzucenie wojsk niemieckich z przedpola Paryża nazwano cudem nad Marną. Pierwszy raz w debacie publicznej użył go Wincenty Witos i było ono chętnie podnoszone przez politycznych przeciwników Piłsudskiego, kwestionujących zasługi marszałka w przygotowaniu i przeprowadzeniu tej operacji. Przy tym wszystkim sformułowanie to nabrało konotacji religijnej, ponieważ Kościół (również nieprzychylny Marszałkowi) bardzo szybko podchwycił określenie bitwy jako cud i postanowił rozstrzygający jej dzień przypadający na 16 sierpnia połączyć z obchodzonym dzień wcześniej, dniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, Królowej Korony Polskiej.
Zarówno nazwie Bitwa Warszawska, jak i nazwie Cud nad Wisłą sprzeciwia się prof. Lech Wyszczelski, który zamiast nich proponuje określenie bitwa na przedpolach Warszawy. Jak podkreśla, to nie Warszawa była głównym celem wojsk radzieckich, nie spadł na nią żaden pocisk, a działania wojenne prowadzone były na przestrzeni 450 km.
Sytuacja przed bitwą
Armia Czerwona
Głównodowodzącym całej Armii Czerwonej był Siergiej Kamieniew, podlegający bezpośrednio komisarzowi wojny i marynarki (narkomwojenmorowi) Lwowi Trockiemu będącemu jednocześnie (podobnie jak Stalin) członkiem pięcioosobowego wówczas Biura Politycznego (politbiura) w składzie: Lenin, Trocki, Stalin, Zinowiew, Kamieniew jako pełni członkowie, Piatakow i Bucharin jako zastępcy członków.
Armia Czerwona nacierała siłami zgrupowanymi w dwa związki operacyjne:
Uczestniczący w bitwie warszawskiej Front Zachodni Michaiła Tuchaczewskiego z komisarzem politycznym Ivarem Smilgą:
3 Korpus Kawalerii Gaja-Chana (Gajka Bżyszkjana-Gaja),
4 Armia Jewgienija Siergiejewa (od 1 sierpnia Aleksandr Szuwajew),
15 Armia Augusta Korka,
3 Armia Władimira Łazariewicza,
16 Armia Nikołaja Sołłohuba,
Grupa Mozyrska Tichona Chwiesina.
Niebiorący udziału w bitwie warszawskiej Front Południowo-Zachodni Aleksandra Jegorowa z komisarzem politycznym Józefem Stalinem:
14 Armia Mołkoczanowa,
1 Armia Konna Siemiona Budionnego z komisarzem politycznym Klimentem Woroszyłowem,
12 Armia Woskanowa.
Wojska obu frontów początkowo oddzielone były olbrzymim kompleksem bagien poleskich i współdziałały ze sobą nader luźno. W miarę ich postępu luka operacyjna w centrum ugrupowania, wypełniona tylko słabymi formacjami, poszerzała się jeszcze bardziej.
Następowało to wbrew dyspozycjom Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej z 3 i 11 sierpnia, nakazującym przesunięcie znacznych sił Frontu Południowo-Zachodniego (Armii Konnej Budionnego i 12 Armii Woskanowa) z małopolskiego i wołyńskiego obszaru działań wojennych na kierunek warszawski.
Prawe skrzydło wojsk Tuchaczewskiego (4 Armia Siergiejewa (Szuwajewa) i Korpus Gaja) otrzymało zadanie opanowania obszaru Grudziądza i Torunia oraz forsowania Wisły na odcinku od Dobrzynia po Włocławek. Polecenie forsowania Wisły (między Płockiem a Wyszogrodem) otrzymała również 15 Armia Korka.
Centrum sił Tuchaczewskiego skierowane zostało na Modlin (3 Armia Łazariewicza) i na Warszawę (16 Armia Sołłohuba).
Osłonę lewego skrzydła 16 Armii powierzono grupie mozyrskiej Tymoteusza Chwiesina, zbliżającej się od Włodawy nad Wisłę na północ od Dęblina.
Główne siły Frontu Południowo-Zachodniego znajdowały się natomiast nad rzeką Strypą (14 Armia Mołkoczanowa) oraz pod Brodami (Armia Konna Budionnego) i parły na Lwów, a 12 Armia Woskanowa forsowała Bug na południe od Włodawy.
Większość sił Frontu Zachodniego posuwała się zatem w kierunku północno-zachodnim – na północ od Warszawy, a gros sił Frontu Południowo-Zachodniego w kierunku południowo-zachodnim – na Lwów.
Łącznie w samej bitwie warszawskiej uczestniczyło ok. 104–114 tys. żołnierzy, 600 dział i ponad 2450 karabinów maszynowych.
Wojsko Polskie
Pierwszym krokiem do wzmocnienia siły obronnej kraju było powołanie 3 lipca 1920 Rady Obrony Państwa. „Decyzja w sprawach, w których chodzi o byt i życie narodów, musi być tak samo szybka i piorunująca, jak decyzja tych, którzy śmierć niosą, obrońców kraju”. Na apel Rady zaczęły napływać liczne rzesze ochotników, wnosząc oprócz „siły liczebnej”, siłę moralną wynikającą z obowiązku obrony Ojczyzny. Liczba ochotników wynosiła około 80 tys. żołnierzy. Początkowo zamierzano sformować armię ochotniczą, ale Piłsudski zdecydował o tworzeniu batalionów i tylko jednej dywizji ochotniczej. Na apel odpowiedziały również kobiety polskie, tworząc Legię Kobiet, działającą głównie w służbach pomocniczych. Stworzono także grupę operacyjną kawalerii, a z Syberii przybyły resztki 5 Dywizji Syberyjskiej. W lipcu powołano do służby roczniki od 1890 do 1894 i w przełomowych momentach sierpnia 1920, pomimo ogromnych strat, liczebność wojska przekroczyła 900 tys. żołnierzy.
Armiom radzieckim Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego przeciwstawiło siły zgrupowane w sześciu armiach i formacje dozorujące Wisłę od Torunia do Wyszogrodu (20 Dywizja Piechoty – dawna 2 Dywizja Litewsko-Białoruska) oraz bataliony zapasowe i ochotnicze.
Naczelnym Wodzem Polskich Sił Zbrojnych był Józef Piłsudski, a szefem Sztabu Generalnego Wojska Polskiego – Tadeusz Rozwadowski. Siły polskie zostały przez nich podzielone na trzy fronty:
Front Północny generała Józefa Hallera:
5 Armia generała Władysława Sikorskiego broniąca odcinka na północ od Warszawy na rubieży rzeki Wkry,
1 Armia generała Franciszka Latinika broniąca przedmościa Warszawy na odcinku od Zegrza do Karczewa,
2 Armia generała Bolesława Roi broniła przepraw na Wiśle po stronie zachodniej na odcinku od Karczewa do Dęblina.
Front Środkowy generała Edwarda Śmigłego-Rydza:
4 Armia generała Leonarda Skierskiego skoncentrowała się w rejonie Dęblin – Kock,
3 Armia generała Zygmunta Zielińskiego rozwinięta została od Kocka w kierunku wschodnim do Brodów.
Front Południowy generała Wacława Iwaszkiewicza (obsadził odcinek od Brodów do granicy rumuńskiej, nie brał udziału w bitwie warszawskiej):
6 Armia generała Władysława Jędrzejewskiego,
Armia Ukraińskiej Republiki Ludowej generała Mychajła Omelianowicza-Pawlenki.
Strona polska posiadała do dyspozycji 29 dywizji piechoty, w tym jedną ochotniczą i jedną ukraińską, oraz trzy dywizje kawalerii.
W ostatnich dniach działań odwrotowych w toku walk obronnych na przedpolach Warszawy utworzone zostały w rejonie rzeki Wieprz dwie grupy uderzeniowe podporządkowane osobiście marsz. Józefowi Piłsudskiemu.
W ich skład weszły trzy dywizje z 4 Armii:
14 Dywizja Piechoty generała Daniela Konarzewskiego,
16 Dywizja Piechoty pułkownika Kazimierza Ładosia,
21 Dywizja Piechoty Górskiej generała Andrzeja Galicy,
oraz dwie dywizje z 3 Armii:
1 Dywizja Piechoty Legionów pułkownika Stefana Dąb-Biernackiego,
3 Dywizja Piechoty Legionów generała Leona Berbeckiego,
i brygada jazdy pułkownika Feliksa Jaworskiego.
Pierwsza grupa uderzeniowa ześrodkowała się w rejonie Dęblina. Przy tej grupie (przy 14 Dywizji generała Daniela Konarzewskiego) umieścił swoje stanowisko dowodzenia sam marszałek Piłsudski. Obok, przy 16 Dywizji, generał Skierski. Generał Edward Śmigły-Rydz stanął przy 1 Dywizji Piechoty Legionów. Dowódcy najwyższego szczebla znaleźli się przy dywizjach przede wszystkim po to, by w ten sposób podnieść morale wojska, ugruntować wiarę w powodzenie operacji.
Wojsko Polskie uczestniczące w bitwie warszawskiej liczyło 113–123 tys. żołnierzy, 500 dział i ponad 1780 karabinów maszynowych, 2 eskadry samolotów, kilkadziesiąt czołgów i samochodów pancernych i kilka pociągów pancernych.
Przez cały okres bitwy działało również Wojskowe Gubernatorstwo Warszawy, powołane 29 lipca 1920 roku przez ministra spraw wojskowych w celu zaprowadzenia porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz organizacji obrony w oblężonym mieście. Gubernator łączył obowiązki dowódcy wojskowego i zwierzchnika administracji cywilnej. Na Wojskowego Gubernatora Warszawy został powołany generał Franciszek Latinik.
Planowanie operacji
W nocy z 5 na 6 sierpnia 1920 roku w Belwederze opracowywano ogólną koncepcję rozegrania bitwy. W rozważaniach powrócono do idei, które od końca lipca nurtowały umysły całego polskiego kierownictwa wojskowego. Zamierzano częścią sił zatrzymać uderzenie Armii Czerwonej przed Warszawą, a na prawym skrzydle odtworzyć odwody operacyjne i uderzyć nimi na południową flankę przeciwnika.
6 sierpnia nad ranem marszałek Piłsudski wybrał ostatecznie rejon koncentracji wojsk do przeciwuderzenia. Z zaproponowanych przez szefa Sztabu Generalnego, Tadeusza Rozwadowskiego okolic Garwolina lub Wieprza, marszałek zdecydował się na to drugie miejsce. Przedstawiciel francuskiej misji wojskowej generał Maxime Weygand preferował bliski Warszawy rejon koncentracji i płytki, mniej ryzykowny manewr oskrzydlający z możliwością pogłębienia obrony na kierunku stolicy. Marszałek zdecydował przesunąć grupę uderzeniową na południe, poza linię rzeki Wieprz i wykonać głęboki manewr nie tylko na skrzydła radzieckiego Frontu Zachodniego, ale także na jego tyły.
6 sierpnia po południu został wydany rozkaz nr 8358/III, który uruchamiał realizację planu operacji. Jest zatytułowany Rozkaz do przegrupowania i wydany przez Naczelne Dowództwo WP (Sztab Generalny) Oddz. III, a podpisany przez Szefa Sztabu Generalnego gen. por. Tadeusza Rozwadowskiego. Oto fragmenty tego rozkazu (pisownia oryginalna):
„Szybkie posuwanie się nieprzyjaciela w głąb kraju, oraz jego poważne próby przedarcia się przez Bug na Warszawę, skłaniają Naczelne Dowództwo do przeniesienia frontu północno-wschodniego na linię Wisły z jednoczesnym przyjęciem wielkiej bitwy pod Warszawą.I.Jako zasadnicze linie obronne Naczelne Dowództwo wybrało: linię rzeki Orzyc-Narew, z przyczółkami mostowymi Pułtusk, przyczółek Warszawa-Wisła, przyczółek Dęblin-Wieprz i dalej na Seret lub Strypę. Linia ta pozwoli na ustawienie wojsk własnych w schody, dogodne do uderzenia na flanki i komunikację posuwających się grup nieprzyjacielskich.Charakter terenu, ugrupowanie i cele nieprzyjaciela, oraz własne zadania dzielą ten front na trzy zasadnicze odcinki (fronty):a) północny od granicy niemieckiej do przyczółka Dęblin włącznie,b) środkowy od Dęblina włącznie po Brody wyłącznie,c) południowy od Brodów włącznie do granicy południowej Państwa.II.Przewodnią ideą operacyjną Naczelnego Dowództwa na najbliższy czas jest:1. wiązać nieprzyjaciela na południu, przesłaniając Lwów i zagłębie naftowe,2. na północy nie dopuścić do oskrzydlenia wzdłuż granicy niemieckiej, oraz osłabić nieprzyjaciela przez krwawe odbicie jego oczekiwanych na przyczółkach warszawskich ataków,3. centrum ma zadanie ofensywne: szybkie zebranie na dolnym Wieprzu armii manewrowej, która by uderzyła następnie na flankę i tyły nieprzyjaciela, atakującego Warszawę, i rozbiła go; grupa wojsk na górnym Wieprzu, zebrana początkowo dla ochrony koncentracji armii manewrowej od wschodu i południowego wschodu, dołączyłaby się następnie do akcji armii manewrowej w kierunku północno-wschodnim. Wtedy też współdziałanie wojsk odcinka północnego jest brane pod uwagę. […]III.Charakterystyka i zadania odcinków:1. Północny pod dowództwem gen. broni Hallera najbardziej zagrożony ze względu na dążenie nieprzyjaciela do opanowania stolicy, bądź w uderzeniu czołowym, bądź przez ruch okrążający od północy, nie są też wykluczone próby sforsowania Wisły na południe od Warszawy. […]2. Środkowy pod dowództwem gen. por. Rydza-Śmigłego ma być tą grupą manewrową, która, wykorzystawszy zmęczenie nieprzyjaciela wskutek ataków na przyczółek warszawski oraz skrzydłowe ugrupowanie, energicznym uderzeniem zada klęskę siłom głównym. […]3. Południowy pod dowództwem gen. broni Dowbor-Muśnickiego ma za zadanie przesłonięcie wschodniej Małopolski w kierunku Hrubieszów-Rawa Ruska. […]IV.Ogólne wytyczne.1. Od nieprzyjaciela odłączać się na noc, w pierwszą noc wykonać od razu bardzo duży przemarsz, zostawiając tylko słabe ariergardy kawaleryjskie, lub piechotę na wózkach z karabinami maszynowymi […]2. Tabory i zakłady od razu zacząć ewakuować, licząc się z tym, że ilość przepraw na Wiśle i Wieprzu jest ograniczona […]6. Na Wiśle istnieją następujące przeprawy:Mosty żelazne Modlin – Warszawa (adaptowane do ruchu kolejowego), Dęblin – Sandomierz,most kołowy Warszawa – Dęblin,most drewniany Puławy – Annopol,most pontonowy ciężki Modlin;w budowie:Warszawa most pontonowy lekki, będzie gotowy 12 sierpnia, Góra Kalwaria – most na berlinkach będzie gotowy 15 sierpnia;promy parowe – Jabłonna i Góra Kalwaria będą czynne od 8 sierpnia. […]V.Wykonanie:a) Odwrót armii frontu północno-wschodniego rozpocznie się 7 sierpnia na noc. […]”
Mówiąc skrótowo, planowany manewr polegał na nagłym oderwaniu się wojsk polskich od wojsk radzieckich i dokonaniu w głębokiej tajemnicy przegrupowania polskich dywizji w taki sposób, by w oparciu o obronę na Wiśle, Narwi i Orzycu oraz przyczółku mostowym Modlin – Warszawa podjąć obronę stolicy, a zza Wieprza poprowadzić armią manewrową decydujące kontrnatarcie. Przeciwnatarcie to miało być wykonane pod osłoną wojsk stojących nad Bugiem i na południu.
W nocy z 8 na 9 sierpnia gen. Tadeusz Rozwadowski opracował rozkaz operacyjny specjalny nr 10 000, będący ostateczną modyfikacją planu bitwy warszawskiej. Zakładał on dodatkowe wzmocnienie Frontu Północnego i nakładał na 5 Armię gen. Sikorskiego poza zadaniami defensywnymi, również zadania ofensywne. Rozkaz kończył się słowami: nogami i męstwem piechura polskiego musimy wygrać tę bitwę.
12 sierpnia Józef Piłsudski opuścił Warszawę i udał się do Kwatery Głównej w Puławach. Przed wyjazdem złożył na ręce premiera Witosa dymisję z funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza. W liście do premiera zaznaczał, że jego zdaniem, skoro rozmowy pokojowe z bolszewikami nic nie dały, Polska musi liczyć na pomoc krajów Ententy, a te uzależniają ją od odejścia Marszałka. Witos jednak dymisji nie przyjął.
W pierwszych dniach sierpnia z Warszawy do Poznania wyjechał personel placówek dyplomatycznych, ewakuowano także ich archiwa. Szefowie misji dyplomatycznych opuścili miasto 14 sierpnia. W Warszawie pozostali jedynie nuncjusz Achilles Ratti (późniejszy papież Pius XI) oraz poseł Włoch.
Przebieg bitwy
Bój na przedmościu warszawskim
13 sierpnia, w pierwszym dniu bitwy, nastąpiło gwałtowne natarcie dwóch radzieckich związków taktycznych, jednej dywizji z 3 Armii Łazarewicza i jednej z 16 Armii Sołłohuba. Nacierały one na Warszawę z kierunku północno-wschodniego.
Dwie dywizje Armii Czerwonej, które w ostatnim czasie pokonały marszem przeszło 600 kilometrów, uderzyły pod Radzyminem, przełamały obronę 11 Dywizji pułkownika Bolesława Jaźwińskiego i zdobyły Radzymin. Następnie jedna z nich ruszyła na Pragę, a druga skręciła w prawo – na Nieporęt i Jabłonnę. Rozpoczęła się dramatyczna walka pod Radzyminem, która w polskiej legendzie mylnie uznawana jest niekiedy za „bitwę warszawską”.
Niepowodzenie to skłoniło dowódcę polskiego Frontu Północnego do wydania dyspozycji wcześniejszego rozpoczęcia działań zaczepnych przez 5 Armię generała Sikorskiego z obszaru Modlina, by tym samym odciążyć 1 Armię generała Latinika, osłaniającą Warszawę.
W dniu następnym, to jest 14 sierpnia, zacięte walki wywiązały się już wzdłuż wschodnich i południowo-wschodnich umocnień przedmościa warszawskiego – na odcinku od Wiązowny po rejon Radzymina. Siły polskie stawiały wszędzie twardy opór i nacierające wojska radzieckie nie uzyskały poważniejszych sukcesów. Bardziej stabilna sytuacja w rejonie przedmościa warszawskiego, miała miejsce w rejonie położonym na południe od Radzymina na odcinku od Starej Miłosny poprzez Wiązownę, Emów aż po Świerk, gdzie zacięty i skuteczny opór od 13 do 16 sierpnia stawiały oddziały XXIX Brygady Piechoty płk. Stanisława Wrzalińskiego.
15 sierpnia koncentryczne natarcie odwodowych dywizji polskich (10 Dywizji generała Żeligowskiego i 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej generała Jana Rządkowskiego), po całodziennych zażartych bojach przyniosło duży sukces. Odzyskany został Radzymin i polskie oddziały wróciły na pozycje utracone przed dwoma dniami.
16 sierpnia na liniach bojowych przedmościa warszawskiego toczyły się nadal intensywne walki, ale sytuacja wojsk polskich ulegała częściowej poprawie.
W strefie Modlina działania zbrojne początkowo nie dawały również wyraźnego rozstrzygnięcia.
Walki nad Wkrą
5 Armia generała Sikorskiego, która na rozkaz dowódcy Frontu Północnego przeszła 14 sierpnia do natarcia w kierunku Nasielska, czyniła postępy. Były to jednak sukcesy o znaczeniu lokalnym.
Dopiero w dwa dni później, czyli 16 sierpnia, koncentryczne uderzenie armii Sikorskiego, wyprowadzone z południowo-wschodnich fortów Modlina i znad Wkry, doprowadziło do opanowania Nasielska. Dało możliwość kontynuowania dalszych działań na Serock i Pułtusk.
Na lewym skrzydle frontu polskiego zaznaczyła się przewaga Armii Czerwonej. 4 Armia Szuwajewa i 3 Korpus Kawalerii Gaja, parły na Płock, Włocławek i Brodnicę, a w rejonie Nieszawy rozpoczęły już forsowanie Wisły.
Kontruderzenie znad Wieprza
Pod wpływem wiadomości napływających z rejonu Warszawy oraz Włocławka i Brodnicy, naczelny wódz Wojska Polskiego zdecydował się rozpocząć manewr zaczepny znad dolnego Wieprza.
Józef Piłsudski wyprowadził kontruderzenie znad Wieprza 16 sierpnia 1920 roku siłami 5 dywizji. 4 Armia, którą osobiście dowodził składała się z 14. Dywizji Poznańskiej, 16. Dywizji Pomorskiej i 21. Dywizji Podhalańskiej. Siły jej liczyły 27 500 żołnierzy piechoty, 950 kawalerzystów, 461 karabinów maszynowych i 90 dział polowych.
Dywizje grupy uderzeniowej, mające ogromną przewagę nad słabą radziecką Grupą Mozyrską, ruszyły szerokim frontem, by już w drugim dniu natarcia dotrzeć do szosy Warszawa-Brześć. Rokowało to wyjście na tyły wojsk radzieckich pod Warszawą. Prawe skrzydło natarcia osłaniała 3 Dywizja Piechoty Legionów maszerująca na Włodawę i Brześć. Pod Warszawą wojska radzieckie zostały związane energicznym zwrotem zaczepnym części sił polskich z przedmościa, wspartych czołgami atakującymi w kierunku na Mińsk Mazowiecki tzw. II grupa uderzeniowa Stanisława Wrzalińskiego.
Postępy uzyskane już w pierwszym dniu natarcia były znaczne. 3 Dywizja Piechoty Legionów zajęła Włodawę. 1 Dywizja Piechoty Legionów odcinek Wisznice – Wohyń, a 21 Dywizja Piechoty Górskiej oraz dywizje wielkopolskie 14 i 16 osiągnęły rubież rzeki Wilgi, zajęły Garwolin i wysunęły patrole pod Wiązowną. 2 Dywizja Piechoty Legionów, przerzucona z zachodniego brzegu Wisły, przejęła rolę odwodu grupy uderzeniowej.
17 sierpnia siły polskie osiągnęły linię Biała Podlaska – Międzyrzec – Siedlce – Kałuszyn – Mińsk Mazowiecki.
Piłsudski pojechał do Warszawy i 18 sierpnia wydał stosowne rozkazy do przegrupowania. Miało ono na celu stworzenie grupy pościgowej, która zwłaszcza na prawym skrzydle odciąć miała nieprzyjacielowi odwrót na linię Brześć nad Bugiem – Białystok – Osowiec, doprowadzając do jego osaczenia. W ramach frontu środkowego, pozostającego w dalszym ciągu pod osobistym dowództwem Naczelnego Wodza, utworzona została nowa 2 Armia pod dowództwem gen. Rydza-Śmigłego. W jej skład weszły: 1DP Leg., 3DP Leg., 4 BK, 21 DP, 1 DLit.-Biał. (z 1 Armii), 41 pp (z 5 Armii) oraz „jazda Jaworskiego”. Armia ta otrzymała rozkaz pościgu po osi Międzyrzec – Białystok z równoczesnym obsadzeniem Brześcia nad Bugiem. 4 Armia miała zadanie prowadzić pościg po osi Kałuszyn – Mazowieck. W kierunku północnym (północno-wschodnim), po osi Warszawa – Ostrów – Łomża, pościg miała prowadzić 1 Armia zmniejszona do 8 DP i 10 DP. 5 Armia miała za zadanie działać w kierunku Przasnysz – Mława i odciąć oraz ostatecznie rozprawić się z 4 i 15 Armią nieprzyjaciela oraz Korpusem Kawalerii Gaja. 3 Armia (7DP i 2 DP Leg.), przetransportowana koleją do Lublina, miała osłaniać operacje od wschodu. Można skrótowo powiedzieć, że myślą przewodnią Naczelnego Wodza było działanie, które „rzuci” nieprzyjaciela na granicę niemiecką i odetnie go od dróg wiodących na wschód. Jednak te wytyczne nie zostały w pełni zrealizowane, gdyż 1 Armia opóźniła swoje działanie, a w ostateczności skierowała się do miast w kierunku północno-wschodnim, w kierunku działania 5 Armii (północno-zachodnim), przez co umożliwiła 3 i 15 Armii radzieckiej odwrót na wschód.
Piłsudski w swej książce tak charakteryzuje ten końcowy okres bitwy: Nie marnego kontredansa, lecz wściekłego galopa rżnęła muzyka wojny! Nie dzień z dniem się rozmijał, lecz godzina z godziną! Kalejdoskop w takt wściekłego galopa nakręcony, nie pozwalał nikomu z dowodzących po stronie radzieckiej zatrzymać się na żadnej z tańczonych figur. Pękały one w jednej chwili, podsuwając pod przerażone oczy całkiem nowe postacie i nowe sytuacje, które przerastały całkowicie wszelkie przypuszczenia i czynione plany i zamiary.
W tym samym czasie reszta wojsk polskich przeszła do kontrofensywy na całej długości frontu. 5 Armia znad Wkry uderzyła na XV i III Armie bolszewickie. Wskutek (wyjaśnionego poniżej) braku łączności z dowództwem i zmęczenia żołnierzy, większa część wojsk radzieckich przeszła do nieskoordynowanego odwrotu. Część sił radzieckich, 3 Korpus Kawalerii Gaj-Chana (dwie dywizje) oraz część 4 i 15 Armii (6 dywizji), nie mogąc się przebić na wschód, 24 sierpnia 1920 roku przekroczyła granicę niemiecką i została internowana na terytorium Prus Wschodnich.
Epizody na miarę zwycięstwa
Złamanie szyfrów Armii Czerwonej
Według odnalezionych w ostatnich latach i ujawnionych w sierpniu 2005 dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego już we wrześniu 1919 szyfry Armii Czerwonej zostały złamane przez porucznika Jana Kowalewskiego. Manewr polskiej kontrofensywy udał się zatem między innymi dzięki znajomości planów i rozkazów strony radzieckiej i umiejętności wykorzystania tej wiedzy przez polskie dowództwo.
Jak napisał o pracy polskiego radiowywiadu w okresie omawianego konfliktu Mieczysław Ścieżyński, „nieprzyjaciel sam informował dokładnie nasze dowództwo o swym stanie moralnym i materialnym, o swych stanach liczebnych i stratach, o swych ruchach, o osiągniętych zwycięstwach i poniesionych klęskach, o swych zamiarach i rozkazach, o miejscu postoju swych dowództw i rejonach dyslokacyjnych swych dywizji, brygad i pułków”.
Jednym z najważniejszych sukcesów polskiego wywiadu w okresie bitwy warszawskiej było przechwycenie i odszyfrowanie radiodepeszy dowództwa XVI Armii z 13 sierpnia, dotyczącej zajęcia Warszawy:
Mapa i rozkaz
Powodzenie planu operacji polegającej na wykonaniu tak głębokiego manewru w dużej mierze zależy od utrzymania jego treści w głębokiej tajemnicy.
Naczelne Dowództwo Armii Czerwonej już 13 sierpnia zdobyło pod Dubienką plan polskich działań. Zginął tam dowódca pułku ochotniczego im. Stefana Batorego – mjr Wacław Drohojowski. Znaleziono przy nim mapnik, a w nim rozkaz bojowy wraz z mapą. Rosjanie doszli jednak do wniosku, że jest to mistyfikacja polska, która ma w ten sposób zmusić ich do osłony lewego skrzydła zgrupowania uderzeniowego i tym samym powstrzymać natarcie na Warszawę.
Zdobycie radiostacji
Jednym z ważniejszych epizodów bitwy warszawskiej było zdobycie przez kaliski 203. pułk ułanów dowodzony przez mjr Zygmunta Podhorskiego, sztabu 4. Armii radzieckiej w Ciechanowie 15 sierpnia, a wraz z nim – kancelarii armii, magazynów i jednej z dwóch radiostacji, służących tej armii do łączności z dowództwem w Mińsku. Polacy wiedzieli, że w tym czasie druga z radiostacji była wyłączona, ponieważ przemieszczała się w inne miejsce. W tym czasie dowódca frontu Michaił Tuchaczewski wydał 4 Armii rozkaz zawrócenia na południowy wschód i uderzenia na armię gen. Sikorskiego, który walczył pod Nasielskiem.
Szybkie i skuteczne rozszyfrowanie tego rozkazu przez Polaków umożliwiło przeanalizowanie sytuacji i doprowadziło do podjęcia błyskawicznej decyzji przestrojenia nadajnika warszawskiego na częstotliwość radzieckiej radiostacji i rozpoczęcie skutecznego zagłuszania znacznie odleglejszych nadajników z Mińska, dzięki czemu druga z radzieckich radiostacji, którą 4 Armia dysponowała, po jej uruchomieniu w nowym miejscu, wciąż nie była w stanie odebrać rozkazów Tuchaczewskiego. Warszawa bowiem na tej samej częstotliwości nadawała przez dwie doby bez przerwy teksty Pisma Świętego – jedyne dostatecznie obszerne teksty, które ad hoc udało się dowództwu Cytadeli, gdzie mieścił się polski nadajnik, dać radiotelegrafistom do nieustannego nadawania.
Rozważano również możliwość nadawania błądzącym na Pomorzu oddziałom radzieckim rozkazów fałszywych, ale od pomysłu tego odstąpiono, nie chcąc zdemaskować się ze złamaniem radzieckich szyfrów.
Doborowa 4 Armia straciwszy swój sztab oraz łączność z dowództwem frontu, straciła koordynację działań. Nie otrzymawszy z Mińska rozkazów (ściślej: nie będąc w stanie ich dosłyszeć) zmieniających kierunek jej operowania, armia ta ze swoimi sześcioma dywizjami posuwała się nadal wzdłuż linii wyznaczonej ostatnio otrzymanymi rozkazami, co zapędziło ją aż do obecnej wschodniej części Torunia (później niektórzy historycy wojskowi ironizowali, że armia ta w tym czasie walczyła nie z Polską, tylko z traktatem wersalskim). W ten sposób została wyeliminowana z bitwy o Warszawę.
Węgierska pomoc materiałowa – amunicja
Sojusznicza pomoc z Francji nie docierała z powodu blokady dostaw przez Niemcy, Austrię i Czechosłowację, która 28 lipca 1920 zajęła Zaolzie. II Międzynarodówka Socjalistyczna, popierając bolszewików, agitowała dokerów i marynarzy do blokowania przeładunku zaopatrzenia docierającego do Polski drogą morską przez port w Gdańsku. W początkach lipca 1920 rząd Węgier premiera Pála Telekiego podjął decyzję o udzieleniu pomocy Polsce, przekazując nieodpłatnie i dostarczając w krytycznym momencie wojny na własny koszt drogą przez Rumunię, a dalej linią kolejową Czerniowce-Kołomyja-Stryj zaopatrzenie wojskowe: 48 milionów naboi karabinowych Mausera, 13 milionów naboi Mannlichera, amunicję artyleryjską, 30 tysięcy karabinów Mauser i kilka milionów części zapasowych, 440 kuchni polowych, 80 pieców polowych. 12 sierpnia 1920 do Skierniewic dotarł tą drogą transport m.in. 22 milionów naboi do Mausera z fabryki Manfréda Weissa w Czepel.
Epilog
W wyniku bitwy warszawskiej (i następującej po niej niemeńskiej) 15 października delegacje polskie i radzieckie zawarły w Rydze zawieszenie broni, a w marcu 1921 na jego bazie zawarty został traktat pokojowy, który do agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 na osiemnaście i pół roku uregulował stosunki polsko-radzieckie i wytyczył polską granicę wschodnią.
Straty
Straty strony polskiej wyniosły: ok. 4,5 tys. zabitych, 22 tys. rannych i 10 tys. zaginionych. Szkody wyrządzone sowietom nie są znane. Przyjmuje się, że ok. 25 tys. bolszewików poległo, 60 tys. trafiło do polskiej niewoli, zaś 45 tys. zostało internowanych przez Niemców.
Kontrowersje
Radzieckie
Za klęskę wojsk rosyjskich w bitwie warszawskiej Tuchaczewski obciążał Józefa Stalina. Twierdził on, że dyrektywa Kamieniewa, dotycząca przekazania z Frontu Południowo-Zachodniego 1 Armii Konnej i 12 Armii pod jego rozkazy zablokowana została właśnie przez Stalina.
Inni twierdzili (Szaposznikow, Budionny, Tuleniew, Golikow, Timoszenko, Woroszyłow), że rzeczywista odpowiedzialność spada na Tuchaczewskiego, który źle zorganizował operację zdobycia Warszawy.
Znamienne jest, że wszyscy ww. oficerowie przeżyli rok 1937, dosłużyli się wysokich stopni i dożyli długich lat. Ci zaś, którzy wskazywali, że winien jest Stalin, zakończyli swój żywot wraz z marszałkiem Tuchaczewskim w 1937 w ramach tzw. wielkiej czystki.
Polskie
W 1920 w Polsce rozgorzał spór o autorstwo planu bitwy warszawskiej i miano zwycięzcy. Z czysto technicznego punktu widzenia autorem planu jest gen. Rozwadowski, jednak marszałek Piłsudski, jako Wódz Naczelny, uważał siebie za konstruktora warszawskiego zwycięstwa. Również wielu historyków przyznaje, że koncepcja bitwy należała do marszałka, którą później na papier przelał gen. Rozwadowski. Istnieje jednak szereg dowodów potwierdzających fatalną kondycję psychiczną Piłsudskiego.
Na wszystkich rozkazach operacyjnych od 12 do 16 sierpnia widnieje podpis gen. Rozwadowskiego, który przez część historyków uważany jest za głównego architekta zwycięstwa nad bolszewikami. Dodatkowo kontrowersje wzbudza fakt, że Piłsudski 12 sierpnia złożył dymisję z piastowanych stanowisk na ręce premiera Witosa i udał się w nocy z 12 na 13 sierpnia do majątku Bobowa do swoich córek i przyszłej żony Aleksandry. Trzeba jednak zaznaczyć, że 13 sierpnia o 10.00 był już w Dęblinie, gdzie przeprowadził odprawę z generałami Śmigłym-Rydzem i Skierskim, a 14 i 15 sierpnia spędził na inspekcjonowaniu pułków Frontu Środkowego.
Opozycja jeszcze bardziej komplikowała sytuację, wysuwając w celu zdyskredytowania Piłsudskiego wielu kandydatów, którym to Polacy mieli zawdzięczać zwycięstwo w bitwie warszawskiej, obok Rozwadowskiego m.in. Hallera, Weyganda czy Sikorskiego. Służyło temu też podkreślanie „cudowności” zwycięstwa nad Wisłą.
Dziś z całą pewnością można powiedzieć, że pozostaje dwóch autorów zwycięstwa: Rozwadowski i Piłsudski; niestety brakuje obiektywnego spojrzenia na cały spór, który budzi wiele kontrowersji i zawiera sporo nieścisłości. Same rozkazy operacyjne, wykształcenie, umiejętność planowania przemawiają za Rozwadowskim, jednak list z 15 sierpnia wskazywałby na Piłsudskiego. Nie zmienia to faktu, że Polska odniosła zwycięstwo dzięki zgodnej współpracy naczelnego dowództwa, które w czasie krytycznym dla kraju potrafiło schować urazy i osobiste niechęci.
W historii sztuki wojennej Bitwa Warszawska jest jednak przykładem rozstrzygającego manewru, którego efekt końcowy osiągnięty został myślą przewodnią dowódcy, rzetelną pracą sztabu oraz wysokimi umiejętnościami oficerów i żołnierzy na polu walki.
Simon Goodough – popularyzator historii wojen i wojskowości – w wydanej w 1979 r. książce Tactical Genius in Battle, postawił Józefa Piłsudskiego w kręgu zwycięzców 27 największych bitew w dziejach świata. Wymienił go w szeregu takich strategów jak Temistokles, Aleksander Wielki, Cezar, Gustaw Adolf czy Kondeusz.
Znaczenie bitwy warszawskiej dla Europy
Znaczenie bitwy warszawskiej jest wciąż obiektem badań historycznych. Ambasador brytyjski w przedwojennej Polsce – lord Edgar Vincent D’Abernon nazwał ją już w tytule swej książki „Osiemnastą decydującą bitwą w dziejach świata”. W jednym z artykułów opublikowanych w sierpniu 1930 r. pisał: „Współczesna historia cywilizacji zna mało wydarzeń posiadających znaczenie większe od bitwy pod Warszawą w roku 1920. Nie zna zaś ani jednego, które by było mniej docenione... Gdyby bitwa pod Warszawą zakończyła się zwycięstwem bolszewików, nastąpiłby punkt zwrotny w dziejach Europy, nie ulega bowiem wątpliwości, iż z upadkiem Warszawy środkowa Europa stanęłaby otworem dla propagandy komunistycznej i dla radzieckiej inwazji (...). Zadaniem pisarzy politycznych... jest wytłumaczenie europejskiej opinii publicznej, że w roku 1920 Europę zbawiła Polska”.
Polski historyk i ekspert stosunków polsko-rosyjskich, prof. Andrzej Nowak, w swej książce Klęska imperium zła. Rok 1920 udowadnia tezę, że polskie zwycięstwo uratowało Europę zachodnią przed rewolucją komunistyczną: „W korespondencji Lenina ze Stalinem z końca lipca 1920 r. przewija się systematycznie jeden motyw: jak dobijemy Polskę, zdobędziemy Lwów – to była perspektywa Stalina, który ugrzązł ze swoim frontem nie na bohaterskiej obronie Warszawy, lecz Lwowa. Otóż Stalin mówił, że zdobędą najpierw rzeczony Lwów, a potem cała Galicja aż po Kraków będzie bolszewicka i Rosjanie pójdą dalej, rozbiją Czechy, Węgry i Rumunię, wejdą do Wiednia, a w końcu zsowietyzują także Włochy. Stalin wymienia te konkretne kraje, które miały paść ofiarą postępującej ofensywy radzieckiej już w roku 1920. Te ambitne plany podboju praktycznie całego kontynentu europejskiego legły w gruzach. Legły w gruzach, bo zatrzymała je Polska”.
Francuski generał Louis Faury w jednym z artykułów w 1928 r. porównał bitwę warszawską do bitwy pod Wiedniem: „Przed dwustu laty Polska pod murami Wiednia uratowała świat chrześcijański od niebezpieczeństwa tureckiego; nad Wisłą i nad Niemnem szlachetny ten naród oddał ponownie światu cywilizowanemu usługę, którą nie dość oceniono”.
Z kolei brytyjski historyk J.F.C. Fuller napisał w książce Bitwa pod Warszawą 1920: „Osłaniając centralną Europę od zarazy marksistowskiej, Bitwa Warszawska cofnęła wskazówki bolszewickiego zegara (...), zatamowała potencjalny wybuch niezadowolenia społecznego na Zachodzie, niwecząc prawie eksperyment bolszewików”.
Porządek bitewny
Upamiętnienie
W 1930 został wybity medal upamiętniający o treści W dziesiątą rocznicę Cudu nad Wisłą (rewers) i Ojciec św. Pius XI w 1920 r. nie opuścił Warszawy (awers), wydany przez Mennicę Warszawską, a zaprojektowany przez Stefana Rufina Koźbielewskiego.
Z okazji rocznicy 100-lecia Bitwy Warszawskiej zarówno uchwałą Sejmu RP VIII kadencji z 13 czerwca 2019, jak i uchwałą Senatu RP IX kadencji z 18 października 2019, rok 2020 został ustanowiony Rokiem Bitwy Warszawskiej. Patronom roku 2020 poświęcono wydanie specjalne Kroniki Sejmowej.
21 sierpnia 2020, w ramach obchodów setnej rocznicy bitwy warszawskiej, na budynku Resursy Obywatelskiej przy ul. Krakowskie Przedmieście 64 w Warszawie została odsłonięta tablica upamiętniająca działalność Wojskowego Gubernatorstwa Warszawy oraz gubernatora Franciszka Latinika w czasie bitwy warszawskiej w sierpniu 1920 roku.
W 2020 roku w związku z 100-leciem Bitwy Warszawskiej Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu banknot kolekcjonerski 20 złotych 100-lecie Bitwy Warszawskiej.
W Ossowie, gdzie miał miejsce jeden z etapów bitwy, budowane jest muzeum upamiętniające Bitwę Warszawską.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Edgar Vincent D’Abernon: The Eighteenth Decisive Battle of the World, Warsaw 1920. Hyperion Press, Westport Conn 1977. .
Norman Davies: God’s Playground. A History of Poland. Bd 1. The Origins to 1795; Bd 2. 1795 to the Present. Oxford University Press, Oxford 2005. , .
John Frederick Charles Fuller, The Decisive Battles of the Western World. Eyre & Spottiswoode, London 1954, Cassell, London 2001. .
Jeremy Keenan: The Pole: the Heroic Life of Józef Piłsudski. Duckworth, London 2004. .
Grzegorz Łukomski, Elżbieta Szumiec-Zielińska, Zwycięstwo Polski, ocalenie Europy! Bitwa Warszawska 1920 na tle wojny polsko-bolszewickiej 1919-1921, Łomianki 2020.
Andrzej Nowak, Ojczyzna Ocalona. Wojna sowiecko-polska 1919–1920, Biały Kruk, Kraków 2012.
Richard Pipes: Russia under the Bolshevik Regime. Random House, New York 1994. .
Józef Piłsudski: Pisma zbiorowe. Warszawa 1937, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1991, .
Marek Tarczyński: Bitwa Warszawska 1920, Wyd. Rytm, 1996, .
Adam Zamoyski: Warszawa 1920. Nieudany podbój Europy. Klęska Lenina, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2009, .
Linki zewnętrzne
Strona www o Bitwie Warszawskiej
Woloszanski..html Wykład Bogusława Wołoszańskiego o wpływie kryptografii na Bitwę Warszawską (audio)
Prezentacja multimedialna
Zdigitalizowane teczki polskiego radiowywiadu wojskowego z 1920 roku wpisanego na światową listę UNESCO Pamięć Świata
Hasła kanonu polskiej Wikipedii | 74,529 |
192404 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Victoria%20Beckham | Victoria Beckham | Victoria Caroline Beckham z domu Adams (ur. 17 kwietnia 1974 w Hertfordshire w Anglii) – brytyjska projektantka mody, piosenkarka popowa, autorka piosenek, aktorka, modelka i osobowość telewizyjna. Członkini zespołu Spice Girls. Nagrała także dwa albumy solowe.
Życiorys
Urodziła się w Goffs Oak w hrabstwie Hertfordshire w Anglii. Jest najmłodszą córką Anthony’ego i Jacqueline Adamsów, elektronika i gospodyni domowej. Ma dwoje starszego rodzeństwa: Louise i Christiana.
Ukończyła St. Mary’s High School w Cheshunt i Jason Theatre School w Hoddesdon. W młodości zmagała się z trądzikiem, przez co była wyśmiewana przez rówieśników, co skutkowało niepewnością nastolatki.
Kariera muzyczna
Działalność ze Spice Girls
Występowała w girlsbandzie Spice Girls pod prawdziwym nazwiskiem lub pod pseudonimem Posh Spice, który inspirowany był drobną budową ciała i ciemną karnacją wokalistki, a także jej powściągliwością. Wraz z Emmą Bunton, Geri Halliwell, Melanie Brown i Melanie Chisholm wydała trzy albumy studyjne i 12 singli oraz odbyła trzy międzynarodowe trasy koncertowe w latach 1996-2000. Pierwszy singiel „Wannabe“ osiągnął międzynarodowy sukces. W zespole odpowiadała również za negocjonowanie warunków kontraktów dla siebie i pozostałych wokalistek. W 1998 zespół się rozpadł.
28 lipca 2007 na konferencji prasowej w Londynie ogłoszono reaktywację zespołu. Każda z piosenkarek miała na powrotnym tournée zarobić 10 mln funtów. 1 grudnia ukazała się składanka Greatest Hits z dwoma nowymi nagraniami. Miesiąc wcześniej na rynek został wypuszczony singiel Headlines (Friendship Never Ends). Dzień po ukazaniu się składanki zespół wyruszył w tournée The Return of the Spice Girls rozpoczęty koncertem w Vancouver w Kanadzie. Trasa zakończyła się 26 lutego 2008 w Toronto w Kanadzie.
31 grudnia 2007 premierę na antenie australijskiej telewizji Fox8 miał film dokumentalny o zespole, w którym wystąpiła Beckham.
W 2012 wystąpiła na zakończeniu Letnich Igrzysk Olimpijskich w Londynie z pozostałymi wokalistkami zespołu Spice Girls. W 2012 nadzorowała z członkiniami formacji tworzenie musicalu Viva Forever opartego na karierze Spice Girls.
Kariera solowa
Po rozpadzie Spice Girls w 1998 rozpoczęła karierę solową. 14 sierpnia 2000 wydała debiutancki solowy singiel „Out of Your Mind”, który osiągnął sukces komercyjny w Wielkiej Brytanii oraz cieszył się uznaniem w całej Europie. 8 lipca 2000 z zespołem True Steppers wystąpiła z tą piosenką na koncercie w Hyde Park w Londynie.
W 2001 wydała książkę autobiograficzną pt. Learning to Fly. 17 września 2001 wydała singiel „Not Such an Innocent Girl” poprzedzający wydany 1 października 2001 album, zatytułowany po prostu Victoria Beckham. Drugą piosenką promującą płytę był utwór „A Mind of Its Own”, który wydała w lutym 2002. Tydzień po premierze singla ogłosiła, że spodziewa się drugiego dziecka, a z powodu ciąży zrezygnowała z wydania planowanych, kolejnych singli („I Wish” i „Like That”), w konsekwencji czego zakończyła współpracę z wytwórnią Virgin Records.
Pod koniec 2002 rozpoczęła współpracę z Telstar Records, z którą we współpracy z Simonem Fullerem podpisała kontrakt na 1,5 mln funtów. W grudniu 2003 wydała podwójny singiel „Let Your Head Go / This Groove”. W kwietniu 2004 wytwórnia Telstar Records popadła w tarapaty finansowe, co przyczyniło się do odwołania planowanego na lato 2004 singla „My Love Is For Real”. W tym samym czasie, ze względu na karierę piłkarską męża, przeprowadziła się do Madrytu, a następnie zaszła w trzecią ciążę, co kolejno odsuwało plany wydania następnych piosenek („Open Your Eyes” i „Should Have Known Better”).
W 2007 w amerykańskich stacjach radiowych pojawiła się nowa wersja piosenki „Full Stop”, którą nagrała z udziałem Nasa, wraz z informacjami o planowanym wydaniu jej na singlu, które jednak również nie doszły do skutku. Ostatecznie ani druga płyta pt. Open Your Eyes, ani eksperymentalne piosenki hiphopowe nagrane w USA (gdzie współpracowała m.in. z Damonem Dashem), nie zostały nigdy oficjalnie wydane.
Od 2008 zajmuje się projektowaniem ubrań, rezygnując jednocześnie z dalszej kariery muzycznej. Pracowała również jako modelka. W 2004 uruchomiła własną kolekcję dodatków DVB Style. Ponadto wypuściła własną kolekcję dżinsów, której głównym sponsorem była firma Rock & Republic, jednak w USA wycofano je ze sprzedaży. W 2006 wydała książkę o modzie pt. That Extra Half an Inch: Hair, Heels and Everything In Between, a rok później ukazała się druga część autobiograficznej książki.
Wystąpiła w trzech reality show: Being Victoria Beckham (2001; poświęcony jej karierze solowej), The Real Beckhams (2003; opisujący jej życie domowe) oraz Victoria Beckham: Coming to America (2007; W 2007, skupiający się wokół jej przeprowadzki z rodziną do USA). Zagrała gościnnie w serialu Brzydula Betty oraz reality show Kreator mody.
Życie prywatne
4 lipca 1999 wyszła za piłkarza Davida Beckhama, a reportaż z ich ślubu na zamku Luttrelstown w Dublinie zamieścił na swoich łamach magazyn „OK!”, płacąc parze 1 mln funtów za prawa do udokumentowania uroczystości. Mają czwórkę dzieci: trzech synów – Brooklyna Josepha (ur. 4 marca 1999 w Marylebone), Romeo Jamesa (ur. 1 września 2002 w Marylebone) i Cruza Davida (ur. 20 lutego 2005 w Madrycie) oraz córkę Harper Seven (ur. 10 lipca 2011 w Los Angeles).
Dyskografia
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Urodzeni w 1974
Brytyjskie wokalistki popowe | 74,331 |
61088 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Roman%20Pola%C5%84ski | Roman Polański | Roman Polański, właśc. Rajmund Roman Thierry Polański, również Roman Raymond Polanski (ur. jako Raymond Thierry Liebling 18 sierpnia 1933 w Paryżu) – polsko-francuski twórca filmowy, reżyser i scenarzysta, a także aktor oraz producent filmowy, pochodzenia żydowskiego.
W trakcie II wojny światowej wraz z częścią swej rodziny przetrwał Zagładę Żydów w krakowskim getcie. Po wojnie studiował reżyserię w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Początkowo został doceniony przez krytyków za sprawą krótkometrażowego filmu Dwaj ludzie z szafą (1958) oraz pełnometrażowego debiutu Nóż w wodzie (1962), za który otrzymał nominację do Oscara za najlepszy film nieanglojęzyczny. Krytyka debiutu Polańskiego przez władze komunistyczne, za promowanie zachodnich wzorców, zmusiła go do wyjazdu z Polski.
Następne filmy kręcił w Wielkiej Brytanii, we Francji, a także w Stanach Zjednoczonych. Zdobył renomę sprawnego twórcy kina gatunkowego za sprawą thrillerów psychologicznych Wstręt (1965), Matnia (1966), Lokator (1976), Śmierć i dziewczyna (1993) oraz Autor widmo (2010). Sławę przyniosły mu także komediowy horror Nieustraszeni pogromcy wampirów (1967), horror Dziecko Rosemary (1968) oraz czarny kryminał Chinatown (1974), z czego dwa ostatnie zostały dodane do Narodowego Rejestru Filmowego Stanów Zjednoczonych jako dzieła „znaczące kulturowo, historycznie bądź estetycznie”. Dramat wojenny Pianista (2002) zapewnił mu Złotą Palmę na 55. MFF w Cannes oraz Oscara za najlepszą reżyserię.
Polański zasiadał w jury konkursu głównego na 21. MFF w Cannes (1968). Przewodniczył obradom jury na 44. MFF w Cannes (1991) oraz na 53. MFF w Wenecji (1996). Jest członkiem Stowarzyszenia Filmowców Polskich.
W 1977 został oskarżony w Los Angeles o gwałt na trzynastolatce. W wyniku wytoczonego mu procesu postanowił wyjechać w 1978 ze Stanów Zjednoczonych do Francji. Kilkakrotnie bez powodzenia podejmowane były próby ekstradycji Polańskiego do USA.
Młodość
Urodził się 18 sierpnia 1933 w Paryżu jako Raymond Thierry Liebling. Był synem Mojżesza Lieblinga (1903–1983) i Belli (Buli) Katz-Przedborskiej (1900–1943). Ojciec późniejszego reżysera był Polakiem żydowskiego pochodzenia. Urodził się w Krakowie, a pod koniec lat 20. wyjechał do Paryża, by zostać malarzem. Rodzice Belli pochodzili z Rosji – jej ojciec był Żydem, a matka katoliczką. Rodzina Belli była dobrze sytuowana. Bella mieszkała początkowo w Polsce, a później w Paryżu, gdzie wyszła za mąż i gdzie urodziła się przyrodnia siostra Raymonda – Annette. Bella rozwiodła się z pierwszym mężem, po tym jak nawiązała romans z Mojżeszem Lieblingiem, z którym wzięła jesienią 1932 ślub cywilny. Mojżesz i Bella Lieblingowie nie byli osobami religijnymi.
Na początku 1937 Lieblingowie przeprowadzili się do Krakowa. Miało to ich uchronić przed narastającymi nastrojami antysemickimi we Francji. Zamieszkali w kamienicy przy ulicy Bolesława Komorowskiego 9. Mojżesz Liebling, który nie odniósł sukcesu jako malarz i zajmował się m.in. produkcją popielniczek z tworzywa sztucznego, był człowiekiem opryskliwym wobec syna i Annette. Romek (tak nazywano chłopca w Polsce) był trudnym i drażliwym dzieckiem, często się dąsał i wybuchał gniewem. Pierwszy film, jaki zapamiętał, to Zakochani, na który wybrał się do kina z siostrą.
Po wybuchu II wojny światowej sytuacja rodziny znacznie się pogorszyła – Mojżesz Liebling pozostał w Krakowie, a żonę, syna i pasierbicę wysłał do Warszawy. Wkrótce jednak wszyscy razem zamieszkali u Marii Liebling (babki Romka) na Kazimierzu, a Romek podjął naukę w szkole. Tam najbardziej zainteresował go epidiaskop i to jak działa ten mechanizm. Po kilku tygodniach przestał uczęszczać na zajęcia, po tym jak władze okupacyjne zabroniły dzieciom żydowskim nauki w szkole. Lieblingowie trafili do utworzonego na Podgórzu getta krakowskiego i zamieszkali na rogu ulic Parkowej i Rękawki, dzieląc mieszkanie z innymi rodzinami. Matka Romka pracowała jako sprzątaczka na Wawelu, zamienionym na siedzibę generalnego gubernatora Hansa Franka. W lutym 1943 Bellę i Marię Liebling wywieziono do Auschwitz-Birkenau, gdzie zginęły.
Często wychodził z getta na aryjską stronę przez dziury w ogrodzeniu z drutu kolczastego, co ułatwiał mu jego aryjski wygląd. Czasem przyglądał się propagandowym pokazom i projekcjom niemieckich kronik filmowych. Był świadkiem likwidacji getta 13 marca 1943. Mojżesz Liebling umożliwił synowi ucieczkę, robiąc rano dziurę w ogrodzeniu, a na jego schronienie w katolickiej rodzinie przeznaczył posiadane oszczędności. Chłopiec początkowo ukrywał się jako Roman Wilk u rodziny Wilków (z którą miał być rzekomo daleko spokrewniony), która przekazała go innej krakowskiej rodzinie – Putków. Począwszy od lata 1943 mieszkał w oddalonej o około trzydzieści kilometrów od Krakowa wsi Wysoka w powiecie wadowickim, w chacie rodziny Buchałów na zboczu góry Mosiórka. Ukrywał się tam do jesieni 1944, po czym ponownie wrócił do Krakowa, do rodziny Putków. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Krakowa 19 stycznia 1945 przez pewien czas błąkał się po mieście. Zamieszkał następnie u spotkanego przypadkowo na ulicy stryja Stefana Lieblinga, a gdy stosunki między nimi uległy pogorszeniu, u innego stryja – Dawida Lieblinga, dzielącego mieszkanie z rodziną Horowitzów, w tym z Ryszardem Horowitzem (ur. 1939).
Mojżesz Liebling, który trafił do obozu koncentracyjnego w Mauthausen-Gusen, przeżył wojnę. 21 grudnia 1946 ożenił się z Wandą Zajączkowską, a pod jej wpływem zmienił nazwisko i odtąd znany był jako Ryszard Polański – Roman także zmienił nazwisko na Polański, ale przez pewien czas po wojnie używał jeszcze nazwiska Wilk. Wojnę przeżyła też Annette, która wróciwszy z obozu w Auschwitz wyjechała do Paryża. Roman, bliżej związany z matką, a w czasie wojny przyzwyczajony do samodzielności, nie utrzymywał bliskich relacji ani z ojcem, ani z młodą macochą i nie mieszkał z nimi, a w pokojach wynajmowanych u różnych rodzin.
Mimo korepetycji, miał słabe oceny w szkole, uzyskiwał jednak bardzo dobre oceny z rysunków. Po szkole podstawowej, przez pewien czas, ku zadowoleniu ojca, uczęszczał do górniczej szkoły zawodowej, aby zostać elektrotechnikiem, lecz nie miał motywacji do nauki. Dlatego w 1951 przeniósł się do Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Krakowie, skąd został wydalony w lutym 1952, po tym, jak popadł w konflikt z dyrektorem szkoły, Włodzimierzem Hodysem. Naukę kontynuował jako wolny słuchacz w liceum plastycznym w Katowicach, dokąd dojeżdżał z Bytomia. Zdał tam maturę, mimo że przewodniczącym komisji maturalnej został Hodys, który po tygodniu wyczerpujących egzaminów kazał Polańskiemu przyjechać do Krakowa po świadectwo maturalne, a następnie rzucił je mu bez słowa przez biurko.
Latem 1945 wstąpił do harcerstwa, gdzie, mimo drobnej budowy ciała, zyskał uznanie wśród opiekunów i kolegów dzięki swojej energii. Na letnim obozie na Pomorzu w 1946 zdobył popularność, opowiadając przy ognisku historie i odgrywając sceny – jak przyznał w autobiografii z 1984 – odkrył wtedy swoje powołanie. Był również zafascynowany kinem i teatrem; wraz z nowo poznanym przyjacielem Piotrem Winowskim kolekcjonował plakaty, programy z fotosami oraz streszczeniami filmów. Po wojnie początkowo planował jednak związać swą przyszłość z zawodowym kolarstwem i przez kilka lat z zaangażowaniem trenował jazdę na rowerze, głównie na trasie Kraków-Zakopane. Ze sportu zrezygnował po traumatycznym przeżyciu w czerwcu 1949, kiedy krakowski seryjny morderca Janusz Dziuba zwabił go w odludne miejsce pod pretekstem sprzedaży roweru, po czym ciężko pobił i okradł. Po długiej rekonwalescencji Polański zaniechał kolarstwa i skierował swe zainteresowania oraz plany wyłącznie ku grze aktorskiej.
Kariera filmowa
Początki kariery aktorskiej
W 1948 nawiązał kontakt z Marią Biliżanką, dyrektorką krakowskiego dziecięcego zespołu teatralnego „Wesoła Gromadka”. Znalazł się w zespole, a później grał także w Państwowym Teatrze Młodego Widza (obecnie Teatrze „Bagatela”), w którym występował w rolach Żaka w Farfurce królowej Bony (1948) w reżyserii Biliżanki oraz pastuszka Wani w Synu pułku (1948) w realizacji Józefa Karbowskiego. Ta ostatnia rola zapewniła mu wyróżnienie na warszawskim festiwalu sztuk radzieckich w 1950. Wystąpił również w sztuce Cyrk Tarabumba (1950) Gwidona Miklaszewskiego, wystawionej w Teatrze „Groteska”.
W 1953 zadebiutował jako aktor w epizodycznej roli „Małego” w drugiej noweli Jacek w reżyserii Konrada Nałęckiego, będącej częścią socrealistycznego filmu Trzy opowieści (1953). Mimo że film nie był znaczący, poznał dzięki niemu dziekana łódzkiej szkoły filmowej Antoniego Bohdziewicza (kierownika artystycznego filmu) i studenta tej szkoły Andrzeja Wajdę (który miał zrealizować czwartą nowelkę, ale do tego nie doszło), a także miał możliwość przyglądać się jego powstawaniu. Mimo to władze szkół aktorskich w Krakowie i Warszawie nie chciały go przyjąć, oficjalnie z powodu niewysokiego wzrostu i chłopięcego wyglądu, a nieoficjalnie zapewne także z powodu zuchwałości i przekory. Aby uniknąć trzyletniej służby wojskowej, Polański próbował bezskutecznie dostać się na różne kierunki Uniwersytetu Jagiellońskiego i AWF w Krakowie. Następnie planował ucieczkę na Zachód – rozważał m.in. ucieczkę kajakiem na Bornholm, a także ukrycie się pod obiciem sufitu wagonu relacji Moskwa–Paryż.
Dzięki roli Mundka w pełnometrażowym debiucie fabularnym Wajdy Pokolenie (1954) uniknął służby w wojsku. Następnie zagrał Adasia w Zaczarowanym rowerze (1955) Silika Sternfelda. Wówczas zdecydował się zająć reżyserią. W 1954 został przyjęty na Wydział Reżyserii Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej w Łodzi.
Studia w łódzkiej szkole filmowej i filmy krótkometrażowe
Łódzka szkoła filmowa, założona w 1948, była oazą wolności w kraju rządzonym przez władze partii. Polański poznał tu nie tylko filmy radzieckich klasyków, stawiane studentom za wzór, ale też produkcje z Francji, Włoch, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, niedostępne w polskich kinach. Największe wrażenie zrobiły na nim filmy twórców takich jak: Orson Welles (Obywatel Kane, 1941), Laurence Olivier (Hamlet, 1948), Carol Reed (Niepotrzebni mogą odejść, 1947, Trzeci człowiek, 1949), Lewis Milestone (Myszy i ludzie, 1939), Akira Kurosawa (Rashōmon, 1950), László Benedek, Elia Kazan, Billy Wilder, Fritz Lang, Luis Buñuel, Federico Fellini. Nawiązał tu liczne przyjaźnie, także z artystami, z którymi współpracował później nie tylko w Polsce, ale i za granicą. Studiowali razem z nim m.in. Jakub Goldberg, Henryk Kluba, Andrzej Kondratiuk i Andrzej Kostenko. Zawierał też znajomości poza szkołą filmową – z tak różnymi osobami jak pianista jazzowy Krzysztof Komeda, pisarze Marek Hłasko i Jerzy Kosiński, czy znany z hulaszczego trybu życia Wojciech Frykowski.
Pierwszą etiudą nakręconą przez Polańskiego był Rower (1955), w którym wykorzystał wypadek sprzed kilku lat, kiedy został brutalnie pobity przez Janusza Dziubę. Film jednak nie zachował się do czasów współczesnych – wywołany w warszawskim laboratorium materiał został omyłkowo przesłany do Moskwy, gdzie zaginął. Nakręciwszy później wprawki realizacyjne w postaci etiud Morderstwo (1956) oraz Uśmiech zębiczny (1957), dał się już wtedy poznać jako reżyser skoncentrowany na tematach takich jak przemoc, morderstwo oraz podglądactwo.
W 1957 odwiedził w Paryżu siostrę Annette, która była już mężatką i miała córkę. Po powrocie do Łodzi imponował znajomością granych we Francji filmów i stał się ekspertem w sprawach tańca i mody. Wywołał skandal filmem Rozbijemy zabawę (1957) – przy kręceniu etiudy zorganizował zabawę taneczną dla kolegów ze studiów, a przed jej rozpoczęciem umówił się z bandą miejscowych chuliganów, żeby w odpowiednim momencie wtargnęli na teren szkoły i wszczęli bójkę. Całe zdarzenie nagrał na kamerze, a za eksperyment otrzymał naganę rady pedagogicznej. Sam wystąpił w roli chuligana Małego w dyplomowym filmie Koniec nocy (1957) Juliana Dziedziny, Pawła Komorowskiego oraz Walenty Uszyckiej.
Pierwszym upublicznionym filmem Polańskiego była nakręcona w Gdańsku i Sopocie etiuda Dwaj ludzie z szafą (1958). Muzykę do niej skomponował Krzysztof Komeda, a w głównych rolach wystąpili Henryk Kluba i Jakub Goldberg. Polański zagrał natomiast jednego z chuliganów, atakujących w brutalny sposób pokojowo nastawionych mężczyzn dźwigających szafę. Dzięki temu filmowi po raz pierwszy został nagrodzony na kilku festiwalach filmowych (m.in. w Brukseli, Oberhausen i San Francisco). Jego kolejnymi filmami krótkometrażowymi, opartymi na grotesce, były Gdy spadają anioły (1959) i Lampa (1959). Pierwszy ukazywał smutne życie kobiety pracującej w szalecie, a drugi płonącą pracownię lalkarską. W tym czasie grał też drobne role, m.in. w filmach Andrzeja Wajdy, Andrzeja Munka oraz Janusza Morgensterna.
Ukończył łódzką szkołę filmową bez dyplomu, gdyż nie napisał pracy teoretycznej – chciał zostać reżyserem pełnometrażowego filmu kinowego. Dzięki pośrednictwu Jerzego Bossaka, kierownika artystycznego w Zespole Realizatorów Filmowych „Kamera”, otrzymał w 1959 zlecenie na napisanie scenariusza do filmu pełnometrażowego. Komisja Ocen Scenariuszy nie zaakceptowała jednak projektu, napisanego wspólnie z Jerzym Skolimowskim i Jakubem Goldbergiem, gdyż nie miał „wymowy społecznej”. Został asystentem Munka, który w 1959 kręcił film Zezowate szczęście (1960) i zagrał w nim niewielką rolę korepetytora. Następnie poleciał na rok do Francji w towarzystwie swojej nowo poślubionej żony Barbary Kwiatkowskiej, która otrzymała rolę w filmie La Milième fenêtre (1960) Roberta Ménégoza. Tam też nakręcił krótkometrażowy film Gruby i chudy (1961, Le gros et le maigre), w którym zagrał rolę biednego sługi poniżanego przez swego tłustego pana (Andrzej Katelbach). Na początku 1961 wrócił do Polski i zrealizował w zimowych plenerach wsi Kiry krótkometrażowy film Ssaki (1962) o dwóch ludziach kłócących się o to, kto kogo ma wieźć na sankach.
Pierwsze filmy pełnometrażowe (1961–1967)
W 1961, po ponownym pobycie w Paryżu, wrócił do Łodzi na prośbę Jerzego Bossaka, który powiadomił go o zgodzie na realizację Noża w wodzie (1962), po tym jak Polański przerobił scenariusz filmu przygotowywany dwa lata wcześniej. Film kręcony był latem 1961 na Mazurach. Po zakończeniu zdjęć operator Jerzy Lipman prowadząc samochód uderzył w drzewo – Polański jadący jako pasażer doznał złamania kości podstawy czaszki i trafił na dwa tygodnie do szpitala. Psychodrama rozgrywająca się między zamożnym małżeństwem (Leon Niemczyk, Jolanta Umecka) a tajemniczym młodzieńcem (Zygmunt Malanowicz) została ostro oceniona przez krytyków polskich. O ile strona formalna filmu nie budziła zarzutów, Nóż w wodzie potępiano powszechnie za promowanie zachodnich wzorców, a oficjalnie dzieło Polańskiego zrugał nawet I sekretarz KC PZPR Władysław Gomułka. Jednakże paradoksalnie Nóż w wodzie stał się pierwszym obficie nagradzanym filmem debiutanta, zdobywając Złotą Kaczkę dla najlepszego filmu, nagrodę FIPRESCI na Festiwalu Filmowym w Wenecji oraz pierwszą polską nominację do Oscara za film nieanglojęzyczny. Mimo to niechęć polskich krytyków do filmu, motywowana wówczas osobą reżysera, zmusiła Polańskiego do wyjazdu z Polski.
Po wyjeździe z Polski i po rozwodzie z Barbarą Kwiatkowską znalazł w Paryżu pomoc ze strony scenarzysty Gérarda Bracha, z którym niebawem nawiązał długoletnią przyjaźń. Jednak pomysły na scenariusze, którymi Polański dzielił się z Brachem (m.in. Czekając na Katelbacha, z którego narodziła się Matnia), nie znajdowały przychylności francuskich producentów. Nóż w wodzie nie odniósł sukcesu frekwencyjnego we Francji, toteż Polański i Brach postanowili zrealizować w Amsterdamie epizod filmu nowelowego Najpiękniejsze oszustwa świata (Les plus belles escroqueries du monde, 1964). Dopiero przychylny odbiór noweli zwrócił na Polańskiego uwagę krytyków, co wespół z rosnącą popularnością Noża w wodzie zapewniło reżyserowi możliwość nakręcenia kolejnego filmu w Wielkiej Brytanii. Został zaproszony do Londynu przez Gene’a Gutowskiego, producenta filmowego także żydowskiego pochodzenia z przedwojennej Polski. Mimo planu nakręcenia filmu pt. Jeśli przyjdzie Katelbach (na podstawie scenariusza napisanego razem z Brachem) został namówiony przez Gutowskiego, aby jako pierwszy film anglojęzyczny stworzyć produkcję o głośnym przekazie. Nawiązawszy współpracę z producentami Michaelem Klingerem i Tonym Tenserem, Polański i Brach w siedemnaście dni napisali scenariusz do filmu Wstręt (Repulsion, 1965), pierwotnie zatytułowany Lovelihead. Główną rolę młodej kobiety cierpiącej na schizofrenię paranoidalną oraz lęk przed mężczyznami reżyser powierzył Catherine Deneuve. Wstręt odniósł sukces międzynarodowy i zapewnił Polańskiemu nagrodę FIPRESCI oraz Srebrnego Niedźwiedzia na Berlinale. Jak pisał Peter Bradshaw w dzienniku „The Guardian”: „ten niezwykle odrażający, przerażająco przekonujący dreszczowiec psychologiczny jest rzadkością – strasznym filmem, w którym to kobieta popełnia zbrodnię”.
Sukces Wstrętu sprawił, że Tensor i Klinger zgodzili się na realizację kolejnego filmu Polańskiego i Bracha. Matnia (Cul-de-sac, 1966) została nakręcona na wysepce Lindisfarne w hrabstwie Northumberland, gdzie znajdował się zamek służący jako rekwizyt dla psychodramy rozgrywającej się między czworgiem bohaterów. Młoda kobieta (Françoise Dorléac) oraz jej zniewieściały mąż (Donald Pleasence) muszą w filmie stawić czoła dwóm gangsterom, którzy z wolna terroryzują parę. Film nawiązywał do sztuk teatralnych Samuela Becketta, z których zapożyczona została poetyka teatru groteski; rozprawa głównych bohaterów z gangsterami przybiera niespodziewany charakter, skutkując zarazem rozpadem małżeństwa. Rolę żony zagrała siostra Deneuve, Françoise Dorléac. Matnia została z entuzjazmem przyjęta przez krytyków, zdobywając na Berlinale tym razem Złotego Niedźwiedzia dla najlepszego filmu. Jonathan Rosenbaum uznał Matnię za „jedno z najlepszych i najczystszych dzieł” Polańskiego. Po sukcesie Wstrętu i Matni Polański stał się jednym z najbardziej znanych reżyserów. Dbał umiejętnie o swój wizerunek, tak by interesowały się nim media i paparazzi – kupił w prestiżowej londyńskiej dzielnicy Belgravia dom szeregowy i wyposażył go w niezwykłe sprzęty (jak manekin na czworakach ze szklanym blatem służący jako stół), jeździł luksusowymi samochodami, odwiedzał nocne kluby w towarzystwie pięknych kobiet, prowokował podczas konferencji i publicznych wystąpień.
Bal wampirów (Dance of the Vampires, 1967), koprodukcja brytyjsko-amerykańska (na zlecenie amerykańskiego producenta Martina Ransohoffa), stanowiła odskocznię od poważnej tematyki Wstrętu i Matni. Komedia ta parodiowała krwawe brytyjskie horrory z wytwórni Hammer Films i dekonstruowała konwencje kina grozy (na przykład próba egzorcyzmu na jednym z wampirów kończy się niepowodzeniem ze względu na żydowski rodowód tego ostatniego). Polański wystąpił w niej w roli niezgrabnego ucznia pogromcy wampirów, w którego wcielił się Jack MacGowran. Jedna z ról żeńskich przypadła Sharon Tate, która stała się niebawem żoną Polańskiego. Jednakże sam film, poddany sporej ingerencji ze strony Ransohoffa (wyciętych zostało ponad 20 minut oryginalnego materiału) oraz przemianowany na Nieustraszonych pogromców wampirów (The Fearless Vampire Killers), okazał się zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych klęską artystyczną; Roger Ebert z przekąsem pisał, że podczas seansu kinowego, w którym uczestniczył, nikt się nie śmiał, a „jedna czy dwie osoby wręcz płakały”. 108-minutowa wersja reżyserska natomiast została ciepło przyjęta we Francji oraz we Włoszech.
Po nakręceniu trzech filmów Polański wraz z producentem Genem Gutowskim założyli w Londynie firmę produkcyjną, początkowo funkcjonującą pod nazwą Gupol, a potem przemianowaną na Cadre Films. Obaj podpisali też kontrakt z amerykańską wytwórnią Paramount Pictures z Hollywood na kilka filmów.
Okres amerykański (1968–1976)
W 1968 wraz z Tate i Komedą wyjechał do Hollywood, gdzie nawiązał współpracę z producentem Robertem Evansem. Ten dał mu maszynopis powieści grozy Dziecko Rosemary (Rosemary’s Baby) Iry Levina, który spodobał się Polańskiemu i został przezeń osobiście poddany obróbce scenariuszowej. Główna bohaterka nakręconego w 1968 filmu pod tym samym tytułem – Rosemary Woodhouse (Mia Farrow) zamieszkuje z mężem Guyem (John Cassavetes) w starej kamienicy, a ich sąsiadami są Castevetowie – starsze małżeństwo, zachowujące się podejrzanie. Rosemary w nocy ma koszmar, że została zgwałcona przez diabła, ale Guy twierdzi, że to on się z nią kochał. Kobieta przestaje ufać sąsiadom i mężowi. Dowiaduje się, że jej dziecko urodziło się martwe, ale kiedy zakrada się do mieszkania sąsiadów, słyszy płacz niemowlęcia, czczonego jako syna szatana. Dziecko Rosemary zyskało opinię arcydzieła horroru satanistycznego o feministycznej tonacji. Uwagę recenzentów zwróciła skomponowana przez Komedę melodia kołysanki, która była jego ostatnią pracą dla Polańskiego i przedostatnim podkładem muzycznym do filmu. Film odniósł także największy w karierze Polańskiego sukces kasowy, przynosząc dochód od 35 do 40 razy większy niż budżet w wysokości 2,3 miliona dolarów.
Po filmie Dziecko Rosemary wraz z Gutowskim planowali nakręcić film biograficzny opowiadający o życiu skrzypka Niccola Paganiniego jednak mimo napisania scenariusza przez Ennia De Conciniego do realizacji nie doszło. Podobnie nie doszło do finalizacji westernu pt. Daisy and Maisy według przetłumaczonego scenariusza Gérarda Bracha oraz filmu pt. Donner Pass według pracy Ivana Moffata. W 1968 Polański został zaproszony do jury 21. MFF w Cannes, ale z powodu wydarzeń maja 1968 festiwal przerwano i nie przyznano w tym roku nagród. Napisał także scenariusz do filmu Dzień na plaży (A Day at the Beach, 1970), którego został również producentem. Kameralny film wyreżyserowany przez Marokańczyka Simona Heserę i nakręcony w Danii nie odniósł sukcesu.
Wstrząs dla Polańskiego stanowiło zabójstwo Sharon Tate i ich wspólnych przyjaciół dokonane w sierpniu 1969 w Los Angeles przez grupę Charlesa Mansona. Po osobistej tragedii Polański wraz z Dickiem Sylbertem podjął pracę nad filmem Day of the Dolphin (pol. Dzień delfina), jednak ostatecznie z uwagi na swój stan wycofał się (reżyserem został Mike Nichols). Od 1969 wraz z Gutowskim odsprzedali prawa do powieści Niebieska gitara (Blue Guitar) i mieli zostać koproducentami ekranizacji, reżyserowanej przez Rogera Vadima z rolami głównymi Jane i Peter Fonda, ostatecznie nie zrealizowanej. Potem zdecydował się zrealizować adaptację szekspirowskiej sztuki Makbet. Tragedia Makbeta (Macbeth, 1971), szesnasta filmowa transpozycja sztuki, była oceniana przez recenzentów jako wyjątkowo brutalna i „surowa w swej umotywowanej przemocy”, ponadto oddawała „zimny, barbarzyński klimat sztuki Szekspira”. National Board of Review uznała Tragedię Makbeta Polańskiego za najlepszy film roku.
W 1972 wyjechał do Włoch, gdzie na podstawie scenariusza Bracha, na zlecenie producenta Carla Pontiego nakręcił kolejny film traktujący o obłędzie. Główna bohaterka filmu Co? (Che?, 1972), ucieleśniana przez Sydne Rome, udaje się do willi śródziemnomorskiej zamieszkanej przez ekscentryczne osobowości. Film Polańskiego i Bracha miał w zamierzeniu przypominać enigmatyczne powieści Lewisa Carrolla Alicja w Krainie Czarów oraz Po drugiej stronie lustra, nie miał jednak powodzenia u krytyków. Polańskiemu zarzucano powielanie konwencji komedii absurdu, które reżyser wyśmiał w Matni, a wraz z upływem czasu także seksistowskie dialogi. Ebert drwił: „Zastanawiam się, ile Carlo Ponti dał Romanowi Polańskiemu za ten film. 10 centów było pewnie drożyzną”.
Po realizacji Czego? producent Robert Evans wespół z aktorem Jackiem Nicholsonem nakłonił Polańskiego do nakręcenia filmu Chinatown (1974), do którego opasły scenariusz napisał Robert Towne. Bohater Chinatown, prywatny detektyw J.J. Gilles (Nicholson), zostaje wplątany w piętrową intrygę, która ujawnia korupcję panującą na najwyższych szczeblach w Los Angeles oraz plany pozbawienia miasta dostępu do wody. Towne oparł scenariusz na prawdziwej historii milionera Williama Mulhollanda, który zbił majątek na nawadnianiu pól kalifornijskich. Towne pisał scenariusz z myślą o Nicholsonie, a Polański przy doborze obsady uwzględnił również Faye Dunaway jako Evelyn Mulwray (inicjatorkę zlecenia) oraz Johna Hustona jako jej makiawelicznego ojca. Wystąpił gościnnie w roli zbira, który nacina Gillesowi jego nozdrze za pomocą noża. Polański również, wbrew woli Towne’a, dokręcił pesymistyczne zakończenie utworu. Film zilustrowany muzyką Jerry’ego Goldsmitha odniósł olbrzymi sukces artystyczny; Chinatown nominowany został w 11 kategoriach do Oscara (statuetkę odebrał jedynie Towne) oraz zdobył cztery Złote Globy (dla Evansa za produkcję, Towne’a za scenariusz, Polańskiego za reżyserię oraz Nicholsona za pierwszoplanową rolę męską). W plebiscycie czytelników „Guardiana” z 2010 Chinatown zwyciężył jako najlepszy film wszech czasów.
W 1976, ponownie wyjechawszy do Europy, nakręcił w koprodukcji francusko-amerykańskiej film Lokator (The Tenant), również oparty na scenariuszu Bracha, który z kolei był adaptacją powieści Rolanda Topora Chimeryczny lokator (1964). Reżyser wcielił się w filmie w pierwszoplanową rolę imigranta z Polski, Trelkovsky’ego, który zamieszkuje w kamienicy wśród wścibskich i opresyjnych sąsiadów. Coraz większa ingerencja sąsiadów w życie Trelkovsky’ego doprowadza go do szczytu paranoi. Lokator wywołał początkowo ożywioną dyskusję; o ile Ebert poczuł się zakłopotany filmem Polańskiego, Ben Sachs uznał Lokatora za film zabarwiony czarnym humorem oraz „prawdopodobnie najbardziej kafkowski ze wszystkich filmów reżysera”, a Kim Morgan dopatrzyła się w nim nawet tropów prowadzących do Dostojewskiego. Współcześnie Lokator uznawany jest za arcydzieło Polańskiego, a także „jedno z najmroczniejszych i najbardziej osobistych przedstawień obłędu psychicznego kiedykolwiek zaadaptowanych na film”.
Okres angielsko-francuski: koniec XX wieku (1977–2000)
Po realizacji Lokatora otrzymał w 1976 francuskie obywatelstwo. Na zaproszenie Bawarskiej Opery Narodowej wyjechał do Monachium, gdzie wystawił Rigoletto Giuseppe Verdiego. Premiera Rigoletta w październiku 1976 w monachijskim Teatrze Narodowym została owacyjnie przyjęta przez publiczność. Wówczas otrzymał propozycję przełożenia na język filmu książki Pierwszy grzech główny (1973) Lawrence’a Sandersa, na podstawie której scenariusz miał napisać Towne. Powróciwszy wówczas do Stanów Zjednoczonych, planował ubiegać się o zieloną kartę, jednak po skandalu związanym z oskarżeniem o molestowanie seksualne Samanthy Gailey dalsza kariera w Stanach Zjednoczonych okazała się niemożliwa.
Mimo kontrowersji związanych ze sprawą Gailey, dzięki pomocy ze strony francuskiego reżysera i producenta Claude’a Berriego, zdecydował się zrealizować adaptację powieści Thomasa Hardy’ego Tess d’Ubervillle (1891). W 1979 nakręcił w plenerach normandzkich i bretońskich film Tess, poświęcony piętnu odrzucenia przez społeczność, któremu nadał rysy autobiograficzne. Adaptacja Hardy’ego przedstawiała losy upadłej arystokratki (Nastassja Kinski), która zostaje zgwałcona przez fałszywego protektora podającego się za jej dalekiego krewnego. Polański wybrał Kinski jako odtwórczynię głównej roli, gdyż przypominała mu ona Sharon Tate, zwłaszcza że obie miały urodziny tego samego dnia, 24 stycznia. Jednakże proces produkcji Tess był dla reżysera trudnym doświadczeniem; łączny budżet filmu opiewał na 10 milionów dolarów. Przed katastrofą finansową filmu, którą zapowiadały mało życzliwe recenzje we Francji, uratowała Tess dystrybucja w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Tess została nagrodzona trzema Oscarami (za scenografię, zdjęcia i kostiumy), Złotym Globem dla najlepszego filmu oraz trzema Cezarami; w tym ostatnim przypadku również Polański znalazł się wśród nagrodzonych.
W 1981 na krótko powrócił do Polski, gdzie wystawił w warszawskim Teatrze na Woli Amadeusza Petera Shaffera, dwa lata przed filmem Miloša Formana. Wystąpił jednocześnie jako odtwórca głównej roli Mozarta. Gdy jednak wyjechał do Paryża w grudniu 1981, wskutek ogłoszenia stanu wojennego swobodna działalność artystyczna w Polsce okazała się niemożliwa. Zbyt późno podjął decyzję, by zekranizować sztukę Shaffera, za jej reżyserię bowiem zabrał się Forman. W międzyczasie w 1984 opublikował nakładem wydawnictwa William Morrow and Company swoją autobiografię w języku angielskim pod tytułem Roman, przetłumaczoną na język polski przez Kalinę i Piotra Szymanowskich w 1989. Okres jego długiej nieobecności w świecie filmu został przerwany wtedy, gdy otrzymał szansę na reżyserię planowanego od 1974 filmu marynistycznego pod tytułem Piraci (1986). Kręcony w Tunezji z udziałem Waltera Matthau film rozczarował krytyków, okazując się zarówno artystyczną, jak i komercyjną porażką; przyczyna złego odbioru Piratów tkwiła w porównaniach z filmem Kapitan Blood (1935) Michaela Curtiza – na niekorzyść Polańskiego. Paul Werner puentował: „To, co w Balu wampirów tak wspaniale się sprawdziło, tu poszło na dno z całą załogą”.
Po klęsce Piratów, poznawszy modelkę Emmanuelle Seigner, zdecydował się nakręcić bardziej kameralny, pozbawiony elementów kostiumowych thriller psychologiczny. Dzięki pomocy Bracha opracował projekt kolejnego filmu o roboczym tytule The Paris Project. Do udziału w projekcie o budżecie opiewającym na 20 milionów dolarów, który ostatecznie otrzymał tytuł Frantic (1988), Polański nakłonił Harrisona Forda. Inspirowany dziełami Alfreda Hitchcocka i Fritza Langa film ukazywał losy kardiologa (Ford), którego żona podczas wizyty w Paryżu znika w niewyjaśnionych okolicznościach. Oprócz zdjęć w oryginalnej scenerii Paryża ekipa filmowa zbudowała w atelier kopię dyskoteki Les Bains-Douches oraz klubu Chez Régine. Frantic był chwalony za sprawną reżyserię, choć zdarzały się głosy rozczarowania brakiem surrealizmu, z którego Polański był znany.
W 1991 przewodniczył jury 44. Międzynarodowego Festiwalu Filmowemu w Cannes, które nagrodziło Złotą Palmą film Barton Fink autorstwa Joela i Ethana Coenów. Decyzja jury wzbudziła kontrowersje, gdyż film Coenów został uhonorowany również nagrodami dla najlepszego reżysera oraz najlepszego aktora (John Turturro).
W 1992, z inspiracji Fatalnym zauroczeniem (1987) Adriana Lyne’a, Polański zdecydował się zmienić estetykę swoich filmów. Francuski producent Alain Sarde zaproponował mu adaptację powieści Pascala Brucknera Gorzkie gody. Scenariusz Polański i Brach opracowali wspólnie z angielskim autorem Johnem Brownjohnem, aktualizując treść powieści silnie zakorzenionej w latach 70. XX wieku. Ponadto na przekór Brucknerowi wprowadził do pierwowzoru literackiego elementy wielokulturowości, której francuski pisarz szczerze nienawidził. Gorzkie gody (Bitter Moon) ukazały się ostatecznie w 1992. Nominalnie głównym bohaterem filmu jest młode małżeństwo odbywające rejs statkiem, którego zmęczony życiem pasażer (Peter Coyote) opowiada pruderyjnemu młodzieńcowi (Hugh Grant) szczegóły ze swojego życia intymnego. Film opowiadany jest jednak głównie z perspektywy postaci granej przez Coyote’a. Gorzkie gody wzbudziły mieszane reakcje krytyków: część z nich uznawała film za spełnienie reżysera, inni – za utwór groteskowo napisany, źle zagrany i nazbyt melodramatyczny. Krytycy porównywali film Polańskiego z dziełem Louisa Malle’a Skaza (Damage, 1992), na korzyść tego ostatniego. Mimo to w pewnych kręgach Gorzkie gody zostały uznane za film kultowy, prawem powiedzenia „low porn but high art”.
W 1993 wcielił się w jedną z pierwszych ról pierwszoplanowych w filmie innego reżysera, Czystej formalności (Una pura formalità) Giuseppe Tornatore. Polański zagrał przebiegłego inspektora, który aresztuje nieodnoszącego sukcesów twórczych pisarza (Gérard Depardieu). W 1994 przeniósł na ekrany kin sztukę Ariela Dorfmana Śmierć i dziewczyna (Death and the Maiden). Kameralny utwór poświęcony jest konfrontacji żony południowoamerykańskiego prawnika (granej przez Sigourney Weaver) z jego gościem (Ben Kingsley), w którym kobieta rozpoznaje swojego dawnego oprawcę z czasów wojennych. Adaptacja sztuki Dorfmana została doceniona przez krytyków za klaustrofobiczny klimat oraz drugoplanową rolę Stuarta Wilsona, który ucieleśniał zakłopotanego męża dawnej ofiary. W porównaniu z pozbawioną konkretnego zakończenia sztuką Dorfmana film Polańskiego cechowała bardziej prowokująca końcówka, w której domniemany sprawca zaprowadzony nad przepaść przyznaje się do winy i zostaje puszczony wolno. W recenzjach sugerowano, że reżyser nadał postaci granej przez Kingsleya autobiograficzne rysy.
W 1996 zamierzał podjąć próbę nakręcenia filmu sensacyjnego o starciu dwóch sobowtórów, w którym w podwójnej roli wystąpiłby John Travolta. Jednak reżyserowi nie udało się porozumieć z amerykańskim aktorem, który odmówił dalszej współpracy z Polańskim. Rok później Travolta zagrał wraz z Nicolasem Cage’em w podobnej roli w filmie Johna Woo Bez twarzy (Face/Off, 1997). Polański musiał wobec tego poświęcić się reżyserii krótkometrażowych filmów, na przykład pięciominutowego teledysku Gli angeli (1996) do piosenki włoskiego muzyka Vasca Rossa. W 1996 przewodniczył również jury 53. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Wenecji, które nagrodziło Złotym Lwem film Michael Collins w reżyserii Neila Jordana. Kontrowersje wzbudziła decyzja o przyznaniu statuetki dla najlepszej aktorki, 4-letniej wówczas, Victoire Thivisol za rolę w filmie Ponette Jacques’a Doillona.
W 1997 zainteresował się scenariuszem Enriquego Urbizu do książki Artura Péreza-Revertego pt. „Klub Dumas”. Zaprosiwszy do współpracy Johna Brownjohna, dokonał drastycznych zmian w scenariuszu. Postać antykwariusza, który otrzymuje książkę napisaną jakoby przez Szatana i staje się celem tajemniczej sekty, z dobrze ubranego Hiszpana przerodziła się w wyluzowanego nowojorczyka (rolę tę otrzymał Johnny Depp). Film trafił do kin pod nazwą Dziewiąte wrota (The Ninth Gate, 1999) i został chłodno przyjęty przez krytyków. Polańskiemu wytykano bezpośrednią inspirację Oczyma szeroko zamkniętymi (1996) Stanleya Kubricka, a nawet powielanie formuły Frantica.
11 marca 1998 został wybrany członkiem francuskiej Académie des beaux-arts (zwanej Akademią Nieśmiertelnych), ceremonia odbyła się w grudniu 1999 w Paryżu, natomiast Szpadę Honoru z tej okazji zaprojektował jego przyjaciel Gene Gutowski, zaś wygrawerowane na niej motto podał sam Polański: „Nihil magnum sine ardore” („nie można osiągnąć wielkości bez pasji”).
Okres angielsko-francuski: początek XXI wieku (2001–2020)
Po klęsce Dziewiątych wrót zdecydował się dokonać zwrotu w swojej twórczości. Za sprawą Iana Burlinghama jesienią 1999 przeczytał angielski przekład autobiografii Władysława Szpilmana, kompozytora, który dzięki życzliwym mu ludziom przetrwał inwazję niemiecką na Polskę, pobyt w getcie warszawskim oraz zniszczenie stolicy Polski w wyniku powstania warszawskiego. O ile pierwszą próbę nakręcenia dziejów Szpilmana podjęto tuż po II wojnie światowej, w wyniku ingerencji władz komunistycznych powstał film Miasto nieujarzmione (1950), który miał niewiele wspólnego z pierwotnym materiałem. Gorącym orędownikiem ekranizacji losów Szpilmana był Gene Gutowski, który planując reżyserię Polańskiego nad będącym dopiero w sferze marzeń filmem, spotykał się już w tej sprawie z głównym bohaterem opowieści. Polański, podjąwszy próbę uchwycenia losów Szpilmana, zdecydował się nie powtórzyć błędu polegającego na rezygnacji z nakręcenia ekranizacji książki Thomasa Keneally’ego Lista Schindlera (powieść wyreżyserował Steven Spielberg w 1993). W koprodukcji brytyjsko-niemiecko-francusko-polskiej Polański nakręcił film wojenny Pianista (The Pianist, 2002) na podstawie scenariusza Ronalda Harwooda. W rolę Szpilmana wcielił się Adrien Brody, a operatorem zdjęć został Paweł Edelman. Pomimo negatywnych recenzji w Polsce oraz we Francji, Pianista spotkał się z uznaniem anglosaskich krytyków. Film odniósł spory sukces artystyczny, zdobywając Złotą Palmę na 55. MFF w Cannes, siedem Cezarów oraz trzy Oscary (za najlepszą reżyserię, scenariusz adaptowany oraz rolę męską). Przy budżecie 35 milionów dolarów Pianista przyniósł 120 milionów dolarów dochodów. Praca nad tym filmem była swego rodzaju zwieńczeniem współpracy filmowej Gutowskiego i Polańskiego po ponad 40 latach od jej podjęcia.
Na fali sukcesu Pianisty Polański zjawił się w Polsce, gdzie zagrał istotną rolę drugoplanową fircykowatego Papkina w Zemście (2002) Andrzeja Wajdy na podstawie komedii Aleksandra Fredry. To właśnie w Zemście Polański śpiewał piosenkę pod tytułem Oj kot, której fragment został wykorzystany w singlu promującym film. W 2005, współpracując z Harwoodem jako scenarzystą, ukończył film Oliver Twist. Adaptacja powieści Charlesa Dickensa, opowiadająca o osieroconym chłopcu wegetującym w londyńskich slumsach, pomijała bądź upraszczała szereg zawikłanych wątków pierwowzoru literackiego. Realizacja filmu kosztowało blisko 60 milionów dolarów, jednak nakłady finansowe się nie zwróciły, bo film przyniósł zaledwie 42,5 miliona dochodu. Krytycy uznali film za „zbyt zachowawczą adaptację Dickensa”, jakkolwiek spotkał się on z pozytywną oceną pisarza Johna Irvinga, który upatrywał w Oliverze Twiście Polańskiego najlepszy film na podstawie tej powieści Dickensa w historii kina.
W 2007 nakręcił etiudę Cinéma Erotique, wchodzącą w skład 34 segmentów filmu zbiorowego Kocham kino (Chacun son cinema), czczącego 60. MFF w Cannes. Trzy lata później zrealizował film Autor widmo (The Ghost Writer, 2010), poświęcony tytułowemu pisarzowi (Ewan McGregor), który przyjmuje zlecenie napisania „autobiografii” byłego premiera Wielkiej Brytanii (w roli premiera wystąpił Pierce Brosnan). Za Autora widmo zdobył Srebrnego Niedźwiedzia za najlepszą reżyserię na 60. MFF w Berlinie oraz sześć nagród Europejskiej Akademii Filmowej, w tym za najlepszy film, reżyserię i scenariusz. Za ten sam film Polański otrzymał dwa Cezary za najlepszą reżyserię i scenariusz adaptowany. W Autorze widmo odnajdywano komentarz do drugiej wojny w Zatoce Perskiej oraz aluzję do dwuznacznej polityki Tony’ego Blaira.
W konkursie głównym na 68. MFF w Wenecji premierę miał kolejny film reżysera, komedia Rzeź (2011) oparta na sztuce Bóg mordu autorstwa Yasminy Rezzy. Tematem filmu jest spotkanie dwóch nowojorskich par małżeńskich, które rozmawiają o bójce ich synów. W rolach rodziców dzieci wystąpili Jodie Foster, Kate Winslet, John C. Reilly i Christoph Waltz. Film zdobył Cezara za najlepszy scenariusz, jednak podzielił krytyków. Padały zarówno pochwały za grę kwartetu aktorskiego, jak i głosy dezaprobaty wobec wymęczonego scenariusza. W 2012 na prośbę Prady Polański wyreżyserował krótkometrażowy film pod tytułem Terapia (A Therapy), w którym pojawili się Helena Bonham Carter i Ben Kingsley. Produkcja po raz pierwszy została wyświetlona na 65. MFF w Cannes.
W 2013 zaprezentował film Wenus w futrze (La Vénus à la fourrure), na podstawie powieści Leopolda von Sacher-Masocha pod tym samym tytułem, a konkretniej – na scenicznej adaptacji powieści autorstwa Davida Ives’a. W filmie wystąpili Emmanuelle Seigner jako prostytutka oraz ucharakteryzowany na młodego Polańskiego Mathieu Amalric, który gra z wolna poddającego się jej woli reżysera. Zdjęcia do filmu powstawały w Paryżu. Za Wenus w futrze Polański został nagrodzony Cezarem dla najlepszego reżysera, zbierając pochwały za inteligentny komentarz do relacji między współczesnymi kobietami a mężczyznami.
W 2017 zrealizował film Prawdziwa historia (D’après une histoire vraie) na podstawie powieści Delphine de Vigan. Tematem filmu są losy pisarki (Seigner), która otrzymuje anonimowe listy z pogróżkami za ujawnienie w swojej powieści informacji dotyczących najbliższej rodziny. Prawdziwa historia spotkała się z mieszanym odbiorem; jedni chwalili film za sprawną rzemieślniczą robotę (przede wszystkim za zdjęcia Edelmana), inni natomiast porównywali film Polańskiego do najgorszego wariantu opery mydlanej.
1 maja 2018, na fali nurtu #MeToo, został wykluczony z Amerykańskiej Akademii Filmowej za „nieprzestrzeganie zasad etycznych”; w 2019 rozpoczął starania w sądzie w Los Angeles o przywrócenie mu członkostwa w Akademii.
W 2019 na 76. MFF w Wenecji zaprezentował premierowo film Oficer i szpieg (J’accuse), poświęcony aferze Dreyfusa, najgłośniejszemu procesowi schyłku XIX wieku we Francji. Oficer i szpieg zdobył Wielką Nagrodę Jury, a także nagrodę FIPRESCI, jednak zwłaszcza przez anglosaskich krytyków został przyjęty chłodno ze względu na akademickie przedstawienie wydarzeń zachodzących wokół procesu Alfreda Dreyfusa. We Francji Oficer i szpieg otrzymał trzy Cezary, w tym dla Polańskiego za najlepszą reżyserię, co skłoniło część publiczności do przedwczesnego opuszczenia ceremonii oraz wybuczenia werdyktu Akademii Sztuki i Techniki Filmowej. W listopadzie 2020 roku wprowadzono zapis o zlikwidowaniu członkostwa honorowego w walnym zgromadzeniu Akademii, wskutek czego Polański wraz z 17 innymi filmowcami został pozbawiony honorowego członkostwa w jej walnym zgromadzeniu.
Swój kolejny film, The Palace (2023), Polański nakręcił na podstawie scenariusza napisanego wraz z Jerzym Skolimowskim i Ewą Piaskowską. The Palace, wpisujący się w konwencję fars hotelowych pokroju Hotelu Zacisze (1975), został solidarnie zbojkotowany przez anglosaskich krytyków filmowych. Xan Brooks w recenzji dla „The Guardiana” stwierdził, że „najnowsza (ostatnia?) produkcja 90-letniego reżysera to upiorna, wiotka hotelowa farsa, która zaczyna się od rozmowy o armagedonie, a kończy na psie uprawiającym seks z pingwinem”.
Życie prywatne
Związki
9 września 1959 ożenił się z aktorką Barbarą Kwiatkowską (1940–1995), którą poznał po raz pierwszy w trakcie prac nad Ewa chce spać (1958) Tadeusza Chmielewskiego i która wystąpiła w etiudzie Polańskiego Gdy spadają anioły (1959). Małżeństwo skończyło się rozwodem w 1962, gdy Polański dowiedział się o romansie Kwiatkowskiej z austriackim aktorem Karlheinzem Böhmem.
20 stycznia 1968 wziął w Chelsea (dzielnicy Londynu) ślub z amerykańską aktorką i modelką Sharon Tate (1943–1969), którą poznał na planie Nieustraszonych pogromców wampirów (jego świadkiem i drużbą był Gene Gutowski). Zamieszkali w Los Angeles. Na początku 1969 Sharon zaszła w ciążę. Ponieważ Polański pracował w Londynie nad thrillerem Dzień Delfina, w sierpniu Tate sama wróciła do USA, gdyż wkrótce miała urodzić dziecko. Tuż po północy 8 sierpnia 1969 grupa osób związanych z sektą Charlesa Mansona włamała się do jej willi w Beverly Hills. Tate i jej przyjaciele – Wojciech Frykowski, Abigail Folger i Jay Sebring – zostali związani i poddani okrutnym torturom. W wyniku odniesionych obrażeń zadanych nożem oraz utraty krwi Tate, będąca w ósmym miesiącu ciąży, zmarła wraz z nienarodzonym synem imieniem Paul Richard. Wokół nich odnaleziono namalowane krwią symbole satanistyczne, co prowadziło początkowo do wniosku, iż zbrodnia pełniła funkcję rytualnego obrzędu. Po śmierci żony Polański przeżywał długi okres załamania nerwowego, spotęgowany piętrzącymi się sensacyjnymi doniesieniami tabloidowej prasy, która obarczała reżysera odpowiedzialnością za zbrodnię sekty Mansona.
W 1986 poznał francuską aktorkę i modelkę Emmanuelle Seigner (ur. 1966), z którą się ożenił 30 sierpnia 1989. Mają dwoje dzieci – córkę Morgane (ur. 1993) i syna Elvisa (ur. 1998). Morgane Polanski grała drobne role w filmach ojca: Pianista, Oliver Twist oraz Autor widmo. Począwszy od 2015, występuje jako księżniczka Gisla w serialu Wikingowie, a w 2016 zadebiutowała jako reżyserka krótkometrażowym thrillerem The Understudy. Elvis Polanski zagrał natomiast epizody w filmach Motyl i skafander oraz Rzeź.
Procesy sądowe i oskarżenia o gwałt
20 lutego 1977, w ramach realizacji sesji zdjęciowej na zlecenie czasopisma „Vogue Hommes”, poznał trzynastoletnią modelkę Samanthę Gailey (później znaną jako Samantha Geimer). Następna sesja miała się odbyć 10 marca w przeznaczonej do rozbiórki dawnej posiadłości Jacka Nicholsona przy Mulholland Drive w Los Angeles. Tam odbył z nią stosunek płciowy, po czym odwiózł ją do domu. 11 marca został aresztowany pod zarzutem gwałtu. 24 marca prokurator okręgowy Roger Gunson wniósł akt oskarżenia dotyczącego sześciu punktów: zgwałcenia z użyciem narkotyków, perwersji, nienaturalnego stosunku seksualnego, lubieżnego i nieprzyzwoitego aktu płciowego z dzieckiem poniżej 14. roku życia, podania osobie niepełnoletniej niedozwolonej substancji oraz sprzecznego z prawem stosunku seksualnego z osobą nieletnią. Do żadnego z tych zarzutów Polański się nie przyznał.
Podczas postępowania sądowego, w którym sędzią był Laurence J. Rittenband, reżyser i jego adwokat zaproponowali ugodę, wedle której Polański przyznałby się jedynie do winy w najlżejszym z punktów oskarżenia. Adwokat Gailey przystał na ugodę, jednak pod presją opinii publicznej Rittenband zamierzał umieścić Polańskiego w więzieniu przynajmniej na krótki okres. Reżyser został objęty nadzorem kuratora, wyznaczono mu też obowiązkowe badania psychiatryczne w więzieniu w Chino na południe od Los Angeles. 16 grudnia 1977 udał się do więzienia, gdzie spędził 42 dni. 29 stycznia 1978 został zwolniony, lecz dzień później po kolejnym przesłuchaniu w sądzie dowiedział się od swego adwokata Douglasa Daltona, że Rittenband zamierza przedłużyć okres pobytu Polańskiego w więzieniu o kolejne 48 dni, a potem nakazać jego wydalenie z kraju. Rittenband miał tymczasem chwalić się w prasie, że pośle reżysera do więzienia „na 100 lat”. 31 stycznia, nie czekając na wyrok sądu, Polański uciekł ze Stanów Zjednoczonych i już potem nigdy nie przekroczył granic tego kraju.
Po śmierci Rittenbanda w 1993 zgodził się wypłacić Geimer odszkodowanie w wysokości 500 tys. dolarów amerykańskich, nie ma jednak dowodów, że faktycznie wypłacił rekompensatę. Na początku maja 2009 sąd w Los Angeles odrzucił wniosek Polańskiego o umorzenie sprawy.
26 września 2009 został zatrzymany po przylocie na lotnisko w Zurychu. Podstawę do zatrzymania stanowił amerykański nakaz aresztowania wydany w związku ze sprawą Geimer. 12 lipca 2010 Ministerstwo Sprawiedliwości Szwajcarii nie wyraziło zgody na ekstradycję Polańskiego do USA i tym samym został uchylony wobec niego areszt domowy, w którym reżyser przebywał od września 2009. 15 lipca 2010 Prokuratura Generalna RP, wyjaśniając sytuację prawną reżysera w razie jego hipotetycznego przyjazdu do kraju, wydała oświadczenie: „Wydanie przez władze polskie Romana Polańskiego innemu państwu jest jednak niemożliwe (...) Zgodnie z treścią art. 604 § 1 pkt 3 k.p.k. wydanie osoby innemu państwu jest niedopuszczalne, jeżeli nastąpiło przedawnienie”.
30 października 2015 Sąd Okręgowy w Krakowie orzekł, że ekstradycja Polańskiego do USA jest „niedopuszczalna”. Sędzia uzasadnił wyrok tym, że reżyserowi została już wymierzona kara, którą odbył, a w trakcie postępowania przed amerykańskim sądem doszło do rażącego naruszenia prawa poprzez udział osób postronnych i naruszenia procedury. W 2016 minister sprawiedliwości i prokurator generalny Zbigniew Ziobro złożył kasację do Sądu Najwyższego w sprawie wyroku Sądu Okręgowego w Krakowie. 6 grudnia 2016 sąd oddalił skargę kasacyjną, uznając, że ekstradycja reżysera do USA jest niedopuszczalna. Postanowienie Sądu Najwyższego jest ostateczne.
Był też oskarżany o gwałt przez inne kobiety. 14 maja 2010 angielska aktorka Charlotte Lewis oświadczyła, że dwukrotnie wykorzystał ją seksualnie, gdy miała 16 lat i starała się o rolę w filmie Piraci. 26 września 2017 niemiecka aktorka Renate Langer zgłosiła szwajcarskiej policji, że w 1972, kiedy miała 15 lat, została zgwałcona przez Polańskiego. W listopadzie 2019 francuska aktorka Valentine Monnier zeznała, że w 1975, kiedy miała 18 lat, została pobita i wykorzystana seksualnie przez reżysera.
Styl filmowy
W 1976 wyznał w wywiadzie dla „Polityki”: „Kocham kino, kocham wszystkie rodzaje filmów, chciałbym kręcić i westerny, i filmy policyjne, i psychologiczne [...]”. Reżyser specjalizuje się przede wszystkim w kinie gatunkowym, a główną charakterystyczną cechą jego filmów zdaniem Grażyny Stachówny jest „zewnątrztekstowa gra reżysera z widzami, dotycząca jego legendy biograficznej”. Dalej polska filmoznawczyni wymienia kolejne wyróżniki filmów Polańskiego: element grozy, wyrastający z naśladownictwa dzieł Alfreda Hitchcocka, skłonność bohaterów do izolacji od społeczeństwa oraz postępujących zaburzeń psychicznych, ukazywanie mechanizmów podporządkowania słabych jednostek osobom znacznie silniejszym psychicznie, wreszcie skłonność do groteski. Również David Thomson stwierdził, że Polański koncentrował się przede wszystkim na ukazaniu przejawów „alienacji oraz wrogości” wobec drugiego człowieka, które prowadziły do przemocy ukazanej „dyskretnie, z wyrzutami sumienia lub nawet komicznie”. Czarny humor jest jednym z istotnych wyróżników twórczości Polańskiego, który to reżyser zdaniem J.P. Telotte’a oraz Johna McCarty’ego „potrafi przyjąć ironiczny, niezwykle bardzo komiczny stosunek do ostatecznego i, jak on to ujmuje, nieuchronnego problemu ludzkości – nieprzemijającej przemocy i pielęgnowanego przez [tę ludzkość] zła”.
Joshua Klein jako cechy charakterystyczne twórczości Polańskiego wymienia „mistrzowską narrację” oraz wnikliwą analizę psychologiczną. Natomiast Paul Werner dopowiada, że wśród wyróżników twórczości reżysera można wymienić „klaustrofobiczną ciasnotę głównego miejsca akcji” oraz „niespokojny klimat podejrzeń i nieufności”, wreszcie zaś „kolistą strukturę” większości filmów w jego dorobku. Zdaniem Jessiki Winter w świecie filmowym Polańskiego „silni ludzie żerują na słabeuszach [...] lub rzadziej to słabi ludzie wyczuwają zagrożenie, które istnieje tylko w ich rozstrojonych umysłach”. Polański sam słynął z dyktatorskiej władzy, jaką sprawował nad aktorami na planie, doprowadzając ich „do granic fizycznej i psychicznej wytrzymałości”. W swoich filmach reżyser stosował długie, proste ujęcia zachęcające aktorów do większej ekspresji przed kamerą.
Podstawowym źródłem inspiracji dla Polańskiego były amerykańskie filmy gatunkowe spod znaku dzieł Hitchcocka, Howarda Hawksa oraz Orsona Wellesa. Spory wpływ nań wywarły również filmy Carola Reeda, Laurence’a Oliviera, Luisa Buñuela, Federica Felliniego, Elii Kazana czy też Fritza Langa. Sekwencja inicjalna Wstrętu jawnie nawiązuje do filmu Pies andaluzyjski (Un chien andalou, 1929) Buñuela. Mimo że reżysera pod względem stylu porównywano z przedstawicielami francuskiej Nowej Fali, takimi jak Jean-Luc Godard i François Truffaut, Polański stanowczo odrzucał takie skojarzenia. O dziełach wspomnianych nowofalowców Polański pisał, iż „przerażały mnie amatorszczyzną i ubóstwem technicznym”. Kiedy Godard i Truffaut przewodzili strajkowi skrajnie lewicowych filmowców w ramach protestów w maju i czerwcu 1968, Polański skwitował ich działania jako fochy „małych dzieci bawiących się w rewolucjonistów. Ja mam to już za sobą. Dorastałem w kraju, w którym takie rzeczy dzieją się na poważnie”.
Filmografia
Nagrody, odznaczenia, upamiętnienia
W 2010, podczas 36. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni, został uhonorowany nagrodą Platynowe Lwy za całokształt twórczości. Decyzja ta spotkała się z protestami środowisk chrześcijańsko-konserwatywnych (m.in. Prawicy Rzeczypospolitej), które zaapelowały w specjalnym oświadczeniu podpisanym przez Marka Jurka i Mariana Piłkę o bojkot festiwalu. Na apel odpowiedział dyrektor artystyczny 36. FPFF, Michał Chaciński. Stwierdził, że „Polański odbierze wyróżnienie jako niekwestionowany mistrz światowego kina i żadne pozamerytoryczne zagadnienia nie mają na tę nagrodę wpływu”. Ostatecznie jednak reżyser nie przyjechał do Polski.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Literatura podmiotowa
Literatura przedmiotowa
Linki zewnętrzne
Roman Polański w bazie Filmweb
Roman Polański w bazie Akademia Polskiego Filmu
Roman Polański w bazie stopklatka.pl
Roman Polański w bazie Rate Your Music
Roman Polański w bazie Online Computer Library Center
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Absolwenci Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi
Aktorzy filmowi związani z Łodzią
Artyści związani z Krakowem
Członkowie Polskiej Akademii Filmowej
Członkowie Stowarzyszenia Filmowców Polskich
Francuscy aktorzy filmowi
Francuscy producenci filmowi
Francuscy reżyserzy filmowi
Francuscy scenarzyści
Doktorzy honoris causa Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi
Francuzi odznaczeni Orderem Sztuki i Literatury
Honorowi obywatele Łodzi
Laureaci Europejskiej Nagrody Filmowej dla najlepszego reżysera
Laureaci Europejskiej Nagrody Filmowej dla najlepszego scenarzysty
Laureaci Europejskiej Nagrody Filmowej Za Osiągnięcia w Światowej Kinematografii
Laureaci Europejskiej Nagrody Filmowej Za Osiągnięcia Życia
Laureaci nagrody BAFTA za najlepszą reżyserię
Laureaci Cezara
Laureaci Nagrody David di Donatello
Laureaci Oscara za najlepszą reżyserię
Laureaci Polskiej Nagrody Filmowej dla najlepszej reżyserii
Laureaci Polskiej Nagrody Filmowej Za Osiągnięcia Życia
Laureaci Platynowych Lwów za całokształt twórczości
Laureaci Srebrnego Niedźwiedzia dla najlepszego reżysera
Laureaci Złotego Globu za najlepszą reżyserię
Odznaczeni Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
Polscy aktorzy filmowi
Polscy producenci filmowi
Polscy reżyserzy filmowi
Polscy scenarzyści filmowi
Reżyserzy filmowi związani z Łodzią
Scenarzyści związani z Łodzią
Polacy pochodzenia rosyjskiego
Francuzi pochodzenia rosyjskiego
Francuscy Żydzi
Mieszkańcy getta krakowskiego
Ocalali z Zagłady Żydów
Francuzi pochodzenia polskiego
Ludzie urodzeni w Paryżu
Urodzeni w 1933 | 74,261 |
1088310 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lampedusa | Lampedusa | Lampedusa (wł. Isola Di Lampedusa, syc. Isula di Lampidusa, łac. Lopadussa) – włoska wyspa pochodzenia wulkanicznego na Morzu Śródziemnym (leżąca pomiędzy Maltą i Tunezją), największa z Wysp Pelagijskich o powierzchni 20,2 km². Jej długość wynosi 9 km, szerokość 3 km, a długość linii brzegowej wynosi 46,83 km. Wysokość n.p.m. sięga 133 m. Administracyjnie wyspa należy do sycylijskiej gminy Lampedusa e Linosa w prowincji Agrigento.
Pochodzenie nazwy
Nazwa Lampedusa wywodzi się z greckiej starożytnej nazwy wyspy Λοπαδούσσα lub Λαπαδούσσα (Lopadoússa/Lapadoússa). Uważa się, że nazwa pochodzi od słowa λέπας (lépas), które oznacza „skała”, ze względu na skalisty krajobraz wyspy; to samo słowo było używane przez Greków na określenie pewnego rodzaju ostryg, dlatego wyspa mogła otrzymać nazwę z powodu obfitości tego rodzaju ostryg. Inni uczeni uważają, że nazwa wywodzi się od słowa λαμπάς (lampás), które oznacza „pochodnię”, ponieważ na wyspie umieszczono światła służące żeglarzom.
Geografia
Geograficznie, wyspa jest częścią kontynentu afrykańskiego, choć politycznie jest częścią Włoch i Europy. Najwyższym punktem wyspy jest Monte Albero del Sole (133 m n.p.m.). Wyspa należy od 2002 do obszaru ochronnego Area Marina Protetta „Isole pelagie”. W jej pobliżu, na wysepce Isola dei Conigli (Wyspa Królicza), składają jaja żółwie morskie karetta (Caretta caretta). W pęknięciach skał i na wydmach rosną niewielkie stapelie (Caralluma europaea) oraz kwitnące na żółto-fioletowo astry (Reichardia tingitana).
Historia
W starożytności wyspa była miejscem postoju i bazą morską dla Fenicjan, Greków, Rzymian i Berberów. Rzymianie założyli tu wytwórnię cenionego sosu rybnego zwanego garum. W 813 została zdobyta przez Saracenów. W 1553 piraci berberyjscy z Afryki Północnej najechali wyspę i uprowadzili do niewoli 1000 mieszkańców.
W czerwcu 1943, w czasie II wojny światowej, przed inwazją aliantów na Sycylię, wyspę zabezpieczono bez napotkania oporu w czasie operacji Corkscrew siłami niszczyciela HMS Lookout i 95 żołnierzy z 2 batalionu Coldstream Guards.
15 kwietnia 1986 Libia wystrzeliła dwa pociski Scud w kierunku stacji nawigacyjnej LORAN-C bazy United States Coast Guard znajdującej się na wyspie w odpowiedzi na amerykańskie bombardowania Trypolisu i Bengazi. Pociski minęły wyspę i wylądowały w morzu nie wyrządzając żadnych zniszczeń.
Populacja
Populacja wyspy to ok. 6,3 tys. mieszkańców. Większość ludności zamieszkuje miasteczko we wschodniej części wyspy. W miasteczku znajduje się mały port i lotnisko. W zachodniej części wyspy znajduje się stacja nadawcza systemu nawigacyjnego LORAN-C o mocy 325 kW, z masztem wysokości 190,5 m.
Gospodarka
Na wyspie znajduje się 30 zakładów przetwórstwa rybnego. Wokół wyspy poławia się tuńczyki, sardynki i sardele. W południowej części wyspy znajduje się port, wioska i lotnisko.
Imigranci
Wyspa leży na szlaku morskim, przez który do Europy docierają nielegalni imigranci z Afryki. 8 lipca 2013 papież Franciszek w swojej pierwszej podróży zagranicznej przybył na wyspę i oddał hołd imigrantom, którzy utonęli w okolicach Lampedusy.
We wrześniu 2023 w ciągu trzech dni na wyspę przybyło około 10 tysięcy imigrantów (czyli więcej niż jest jej mieszkańców). Przypłynęli oni, najczęściej z Tunezji, małymi drewnianymi łódkami. Spowodowało to kryzys migracyjny. W próbę jego rozwiązania Włochy zaangażowały Unię Europejską. Premier Giorgia Meloni przybyła na wyspę wraz z szefową Komisji Europejskiej Ursulą von der Leyen. Według Meloni rozmowy o przydzieleniu konkretnych liczb migrantów państwom członkowskim UE nie rozwiążą problemu, potrzebna jest blokada morska.
Zobacz też
Fuocoammare. Ogień na morzu – film dokumentalny z 2016 roku kręcony na Lampedusie
Przypisy
Bibliografia
Wyspy Pelagijskie | 74,225 |
554735 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw%20Radwan%20%28kompozytor%29 | Stanisław Radwan (kompozytor) | Stanisław Radwan (ur. 10 marca 1939 w Bieńkówce, zm. 14 października 2023 w Krakowie) – polski kompozytor.
Życiorys
Absolwent Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie (1966). W 1967 odbył staż kompozytorski w zakresie muzyki elektronicznej u Pierre’a Schaeffera w Paryżu. W czasie studiów (1963–1966) pracował jako kierownik muzyczny w Teatrze Rozmaitości w Krakowie. W latach 1974–1976 pełnił tę samą funkcję w Teatrze Ateneum w Warszawie. Tworzył dla scen polskich i zagranicznych. Współpracował z polskimi reżyserami m.in.: Konradem Swinarskim, Zygmuntem Hübnerem, Lidią Zamkow, Jerzym Grzegorzewskim, Jerzym Jarockim, Andrzejem Wajdą, Krystianem Lupą, Tadeuszem Bradeckim, Krzysztofem Babickim.
W 1977 związał się etatowo ze Starym Teatrem jako konsultant muzyczny, a w latach 1980–1990 był jego dyrektorem naczelnym i artystycznym.
Miał na koncie kilka epizodów aktorskich:
1980 – Z biegiem lat, z biegiem dni... jako pianista w restauracji
1995 – Girl Guide jako Stanisław Michalak, sąsiad Józka
1996 – Opowieść o Józefie Szwejku i jego drodze na front jako oficer-muzyk (odcinek 2)
1997 – Łóżko Wierszynina jako kompozytor
1999 – Przygody dobrego wojaka Szwejka
2003 – Polana pośród brzeziny jako mężczyzna w Birkenau
2007 – Nadzieja jako dyrektor filharmonii
2008 – Rysa jako Iwo, przyjaciel Żółwieńskich
W 2018 ukazała się w wydawnictwie „Znak” książka wspomnieniowa pt. Zagram ci to kiedyś. Stanisław Radwan w rozmowie z Jerzym Illgiem.
Zmarł 14 października 2023 roku. 23 października został pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.
Dyskografia
1999 − Herbert – Przesłanie (muzyka i pieśni ze spektaklu)
2011 − Coś co zginęło szuka tu imienia. Muzyka dla teatru Jerzego Grzegorzewskiego
2018 − Stanisław Radwan. Muzyka teatralna i filmowa
Odznaczenia i nagrody
Nagroda indywidualna w kategorii filmów tv za muzykę w filmie „Sędziowie” na 1. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku (1974)
Nagroda na XVI wrocławskim Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych za muzykę do przedstawienia Rzeźnia Sławomira Mrożka w reżyserii Jerzego Jarockiego w Teatrze Dramatycznym m.st. Warszawy (1975)
Nagroda za muzykę do przedstawienia Wesele Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie na IV Opolskich Konfrontacjach Teatralnych (1978)
Nagroda za muzykę do przedstawienia Śmierć w starych dekoracjach Tadeusza Różewicza w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego w Teatrze Polskim we Wrocławiu na XIX Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu (1978)
Nagroda za muzykę do przedstawienia Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego w Teatrze Polskim we Wrocławiu na V Opolskich Konfrontacjach Teatralnych (1979)
Nagroda za muzykę do spektaklu Powrót Odysa Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Krystiana Lupy w Starym Teatrze w Krakowie na VIII Opolskich Konfrontacjach Teatralnych (1982)
I nagroda za muzykę do przedstawienia Irydion w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie w reżyserii Mikołaja Grabowskiego na X Opolskich Konfrontacjach Teatralnych (1984)
Nagroda za muzykę do spektaklu Już prawie nic według Jerzego Andrzejewskiego w reżyserii Krzysztofa Babickiego podczas XXVI Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu(1984)
Medal 40-lecia Polski Ludowej (1985)
Nagroda Specjalna za „twórczą inspirację zespołu aktorskiego” w Woyzecku w reżyserii Tadeusza Bradeckiego podczas XXVI Kaliskich Spotkań Teatralnych (1986)
Nagroda Miasta Krakowa za wybitne osiągnięcia w dziedzinie muzyki i teatru (1988)
Złota Odznaka za zasługi dla Miasta Krakowa (1990)
Nagroda za muzykę do Rękopisu znalezionego w Saragossie Jana Potockiego w reżyserii Tadeusza Bradeckiego i Wesela w Starym Teatrze w Krakowie w reżyserii Andrzeja Wajdy na XVIII Opolskich Konfrontacjach Teatralnych (1993)
Nagroda za muzykę do Snu srebrnego Salomei Juliusza Słowackiego w reżyserii Jerzego Jarockiego w Starym Teatrze w Krakowie na XIX Opolskich Konfrontacjach Teatralnych (1994)
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1998)
Nagroda im. Aleksandra Bardiniego (Dyplom Mistrzowski) za całokształt twórczości na XXI Przeglądzie Piosenki Aktorskiej we Wrocławiu (2000)
Nagroda za muzykę do słuchowiska Dom bez klamek Andrzeja Mularczyka w reżyserii Wojciecha Markiewicza na Festiwalu Słuchowisk Polskiego Radia w Rzeszowie (2000)
Nagroda za muzykę do spektaklu Opera mleczana wg własnego libretta ułożonego do rysunków Andrzeja Mleczki w reżyserii Mikołaja Grabowskiego w Starym Teatrze w Krakowie na 9. Ogólnopolskim Konkursie na Wystawienie Polskiej Sztuki Współczesnej w Warszawie (2003)
Krakowska Nagroda Teatralna "Ludwik" w kategorii muzyka do przedstawienia – za Trzeci akt według Szewców w reż. Jerzego Jarockiego w Starym Teatrze w Krakowie (2003)
Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005)
Nagroda Fundacji Kultury Polskiej „w uznaniu wielkich osiągnięć w komponowaniu muzyki teatralnej i filmowej”, a także „za znaczący wkład w dzieło umacniania wielkości Starego Teatru” (2007)
Grand Prix za muzykę do przedstawienia Tango Sławomira Mrożka w reżyserii Jerzego Jarockiego na XIII Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej Dwa Teatry w Sopocie (2013)
Nagroda im. Janusza Hajduna za muzykę do Miłości na Krymie Sławomira Mrożka w inscenizacji Jarockiego i reżyserii telewizyjnej Jana Englerta oraz za muzykę do Udręki życia Hanocha Levina w reżyserii Jana Englerta na XIV Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej Dwa Teatry w Sopocie (2014)
Nagroda Gustaw, przyznawana przez Związek Artystów Scen Polskich za szczególne zasługi dla środowiska teatralnego (2014)
Nagroda Krakowska Książka Miesiąca za książkę "Zagram ci to kiedyś...". Stanisław Radwan w rozmowie z Jerzym Illgiem (2018)
Tytuł doktora honoris causa Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie (2019)
Życie prywatne
Był młodszym bratem Józefa Radwana, stryjem aktorki Anny Radwan. Od 2001 był mężem aktorki Doroty Segdy.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Stanisław Radwan w portalu "Muzyczny ślad Krakowa"
Absolwenci Akademii Muzycznej w Krakowie
Członkowie Polskiej Akademii Filmowej
Muzycy związani z Krakowem
Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Medalem 40-lecia Polski Ludowej
Odznaczeni Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
Ludzie związani z Piwnicą pod Baranami
Dyrektorzy Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
Polscy kompozytorzy
Polscy kompozytorzy muzyki teatralnej
Polscy reżyserzy teatralni
Urodzeni w 1939
Zmarli w 2023
Wykładowcy Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie
Laureaci Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych
Laureaci nagrody Gustaw
Pochowani na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie | 73,927 |
4028 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Norwegia | Norwegia | Norwegia (bokmål lub nynorsk ), urzędowo Królestwo Norwegii – państwo w Europie Północnej będące monarchią konstytucyjną, którego terytorium obejmuje zachodnią i północną część Półwyspu Skandynawskiego, Jan Mayen, Svalbard, Wyspę Bouveta i Lofoty. Ma łączną powierzchnię 385 207 km² i liczy 5 367 580 mieszkańców (2015). Graniczy ze Szwecją, Finlandią i Rosją. Kraj ma również granicę morską (przez cieśninę Skagerrak) z Danią. Stolicą Norwegii jest Oslo. Długa, licząca ponad 20 tys. kilometrów linia brzegowa znana jest z charakterystycznych zatok, tzw. fiordów. Nazwa kraju pochodzi od staronordyckiego nord vegen (pol. droga na północ).
Geografia
Norwegia jest drugim (po Islandii) najsłabiej zaludnionym państwem europejskim. Średnia gęstość zaludnienia wynosi ok. 14 mieszkańców na 1 km². Ludność jest skupiona głównie w południowej części kraju, w regionie Oslofjord oraz na wybrzeżach. W miastach mieszka 3,3 mln osób (73% ludności, dane z roku 2001). Największą aglomeracją jest Oslo. Średnia gęstość zaludnienia aglomeracji wynosi 3787 osób na km². Inne duże miasta Norwegii to Bergen, Stavanger, Trondheim, Tromsø, Drammen, Fredrikstad, Molde, Lillestrøm, Kristiansand, Narwik.
Granice
Norwegia graniczy z:
Finlandią na odcinku 736 km
Szwecją na odcinku 1630 km
Rosją na odcinku 198 km
Klimat
Południowa i środkowa Norwegia jest położona w strefie klimatu umiarkowanego morskiego, a północ (za kołem polarnym) w strefie umiarkowanego chłodnego morskiego, graniczącego na północnych wybrzeżach z subpolarnym. W niektórych rejonach kraju śniegi utrzymują się cały rok, a temperatura zimą dochodzi do –40 °C, chociaż zdarzają się jeszcze silniejsze mrozy.
Historia
Najstarsze ślady działalności człowieka w Norwegii odkryto koło Komsa w okręgu Finnmark i niedaleko Fosna w Nordmøre. Znaleziska te datowane są na lata 9000 p.n.e. – 8000 p.n.e.
W 793 r. atakiem na angielski klasztor Lindisfarne rozpoczęła się epoka wikingów. Od tego roku skandynawscy najeźdźcy na długich łodziach często widziani byli w portach Europy Północno-Zachodniej. Norwescy wikingowie dotarli do Islandii, Irlandii (założyli tam miasto Dublin), Grenlandii, a także do Ameryki.
We wczesnym średniowieczu kraj podzielony był pomiędzy lokalnych władców. Jednym z pierwszych, którzy podjęli próbę zjednoczenia, był Harald Pięknowłosy (norw. Harald Hårfagre). To właśnie on w roku 872, po bitwie pod Harsfjorden założył pierwszą w Norwegii siedzibę królewską – Avaldsnes.
Pierwszy kościół powstał w Norwegii w Moster w 995 roku, za sprawą króla Olafa Tryggvasona. Jako symboliczny moment chrystianizacji kraju uznaje się jednak bitwę pod Stiklestad, gdzie poległ władca Norwegii Olaf Haraldsson, uznany później świętym. XIII wiek to czas świetności Norwegii: pod panowaniem Håkona IV w skład terytorium norweskiego wchodziły także Jämtland, Islandia, Wyspy Owcze, Orkady, Szetlandy i Grenlandia. W XIV wieku kraj został osłabiony przez zwiększające się wpływy Hanzy, epidemię czarnej śmierci w 1349 i walki o tron. Po śmierci Håkona VI w 1380 tron objął jego syn Olaf IV, a następnie żona zmarłego króla, Małgorzata I, która była także królową Danii, a później i Szwecji. W 1397 Norwegia, Szwecja i Dania zawarły unię, zwaną kalmarską. Szwecja wyłamała się z unii w 1523. Norwegia, coraz bardziej zależna od Danii, pozostała w unii do 1814. Wtedy to zwycięzcy w wojnach napoleońskich podpisali traktat w Kilonii, na podstawie którego Norwegia miała stać się częścią Szwecji, jako odszkodowanie dla tej ostatniej za stratę Finlandii na rzecz Rosji. Uchwalona 17 maja 1814 (w Eidsvoll) Konstytucja Norwegii była próbą odzyskania przez kraj całkowitej suwerenności. Skończyło się jednak na unii personalnej ze Szwecją. Pełną suwerenność odzyskali Norwegowie w 1905, w wyniku referendum niepodległościowego.
W I wojnie światowej kraj zachował neutralność. W II wojnie światowej również próbował pozostać neutralny – jednak, zaatakowany przez wojska niemieckie 9 kwietnia 1940, przystąpił do antyhitlerowskiej koalicji. Pierwsze lata powojenne to lata rządów Norweskiej Partii Pracy. Odbudowano Norweskie Siły Zbrojne. W 1949, po długich debatach nad kierunkiem polityki zagranicznej, państwo przystąpiło do NATO. W sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej odbyły się w Norwegii dwa referenda: w 1972 i 1994 r. Oba zakończyły się niewielką przewagą strony opowiadającej się przeciw członkostwu w Unii. Wskutek odkrycia złóż ropy naftowej i gazu ziemnego pod dnem Morza Północnego w latach 60. i 70. XX wieku, Norwegia jest obecnie jednym z najbogatszych krajów świata.
Ustrój polityczny
Norwegia jest monarchią konstytucyjną. Według konstytucji król ma bardzo szeroką władzę: wybiera Radę Państwa, w skład której wchodzą premier i co najmniej siedmiu innych członków, egzekwuje podatki, mianuje wszystkich urzędników cywilnych, kościelnych i wojskowych, jest naczelnym dowódcą sił lądowych i morskich, ma też prawo łaski.
W rzeczywistości władza wykonawcza spoczywa jednak w rękach rządu, na czele którego stoi premier. Władza ustawodawcza jest w rękach Stortingu (jednoizbowy parlament), w którym zasiada łącznie 169 deputowanych. Wybierany jest na kadencję czteroletnią. Projekty ustaw wnoszone są przez jego członków lub rząd za pośrednictwem członka Rady Państwa. Konstytucja Norwegii obowiązuje od 17 maja 1814 roku, z późniejszymi zmianami.
System prawny
System prawny Norwegii stanowi swoiste połączenie systemów common i civil law. Występują tu zarówno prawo ustawowe (stanowione), co jest typowe dla systemów kontynentalnych, jak i prawo precedensowe typowe dla systemów anglosaskich. Za wiążące uchodzą jednak jedynie orzeczenia wydawane przez Norweski Sąd Najwyższy; przy czym w wyjątkowych przypadkach dopuszczalne jest niezastosowanie się przez sąd niższej instancji do takiego precedensu (tzw. antycypacyjny overruling). Ponadto dzisiaj SN nie jest w Norwegii związany swoim własnym orzecznictwem i może je w każdej chwili zmienić. W praktyce tak jak brytyjska Izba Lordów (dzisiejszy SN Zjednoczonego Królestwa), wyraźnie dąży on jednak do zachowania konsekwencji w orzekaniu. Również język prawniczy jest u Norwegów bardziej potoczny aniżeli wyspecjalizowany, jak ma to miejsce w kontynentalnych systemach prawnych. W Norwegii tak jak w krajach anglosaskich brak jest Trybunału Konstytucyjnego, a badaniem zgodności ustaw z „formalną” Konstytucją zajmuje się SN w związku z rozpoznawaniem konkretnych spraw sądowych (tj. in concreto, a nie in abstracto).
Siły zbrojne
Norwegia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Norwegii składało się w 2020 roku z: 52 czołgów, 730 opancerzonych pojazdów bojowych, 80 dział samobieżnych oraz 12 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Norwegii dysponowała w 2020 roku: 26 okrętami obrony przybrzeża, 6 okrętami obrony przeciwminowej, 6 okrętami podwodnymi oraz 4 fregatami.
Wojska norweskie w 2020 roku liczyły 24 tys. żołnierzy służby czynnej oraz 40 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2020) norweskie siły zbrojne stanowią 31. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 7 mld dolarów (USD).
Gospodarka
Norwegia jest wysoko rozwiniętym krajem. Norweski PKB wynosił w 2006 roku nominalnie 335,2 mld dolarów, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 191,7 mld dolarów amerykańskich. PKB per capita wynosił nominalnie 72 306 dolarów (2. miejsce po Luksemburgu), a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 43 574 dolarów (3. miejsce na świecie). Podatki stanowią 46% PKB, przy czym dużą część dochodów budżetowych stanowią dochody z państwowych firm wydobywczych. Współczynnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 0,26 i należy do najniższych na świecie. W 1993 norweskie rezerwy złota wynosiły: 1,20 mln uncji, dewizowe 11,9 mld dolarów. W pierwszej połowie lat 80. przyrost produktu krajowego brutto wynosił średnio rocznie 3,4%, w drugiej połowie obniżał się średnio rocznie o 2,2%. Wskutek ograniczenia inwestycji nastąpił wzrost inflacji i bezrobocia, szczególnie wyraźnie zaznaczyła się stagnacja w budownictwie i produkcji rolnej, której wskaźnik przyrostu 1986-1990 wynosił zaledwie 0,9%. Stopniowy rozwój następował w usługach, transporcie i łączności i w mniejszym stopniu w przemyśle. W 1992 przemysł łącznie z górnictwem i energetyką wytworzył 30,8% produktu krajowego brutto, budownictwo – 3,9%, transport i łączność – 10,5%, handel i usługi – 15,9%, finanse i ubezpieczenia – 13,7%, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo – 2,9%.
Przemysł
Najważniejszymi surowcami mineralnymi są ropa naftowa, wydobywana w 70% przez państwową firmę Equinor, i gaz ziemny wydobywane z norweskiego sektora szelfu na Morzu Północnym i Morzu Norweskim, poza tym eksploatuje się rudy żelaza (głównie okręg Kirkenes), miedzi – koło Løkken, Sulitjelma i Røros, tytanu, niklu i molibdenu – w Knaben (jedno z najważniejszych złóż w Europie), także rudy cynku i ołowiu oraz srebro, siarkę, surowce skalne – wapienie i granity.
Głównymi gałęziami przemysłu przetwórczego są: przemysł elektrochemiczny z produkcją m.in. ciężkiej wody, amoniaku, chloru i karbidu, środków transportowych, zwłaszcza stocznie (w tym także budowa platform wiertniczych do wydobywania ropy naftowej i gazu ziemnego), tradycyjny, oparty na bogatych zasobach leśnych, przemysł drzewny i celulozowo-papierniczy, hutnictwo żelaza, aluminium i cynku, rafinacja miedzi oraz przemysł: maszynowy, metalurgiczny, włókienniczy, elektrotechniczny, spożywczy (zwłaszcza rybny), porcelanowy i rafineryjny.
Ośrodki przemysłowe skupione są w południowej części kraju oraz na jego wybrzeżach, a największym jest Oslo.
Energetyka
Norwegia ma dobrze rozwiniętą energetykę. Produkcja energii elektrycznej w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniosła w 1995 roku 27 562 kWh i była najwyższa na świecie. Moc zainstalowana w elektrowniach wynosi netto 27 281 MW. Według danych z 2005 roku, roczna produkcja energii w tym kraju wynosiła 137,8 TWh z czego 136 TWh pochodziło z elektrowni wodnych. Jednocześnie zużycie energii w tym czasie kształtowało się na poziomie 125,8 TWh.
Elektrownie: wodne 98,6%, węglowe 1,35%, słoneczne 0,05%
Rybołówstwo, rolnictwo i leśnictwo
Ważnym działem gospodarki Norwegii pozostaje, między innymi dzięki obfitości ryb w wodach przybrzeżnych, rybołówstwo, mimo rzeczywistego zmniejszania się połowów. 1980 – 2409 tys. t, 1985 – 2119 tys. t, 1989 – 1909 tys. t, 1991 – 2096 tys. t. W przeliczeniu na 1 mieszkańca – 488 kg (2000), co daje Norwegii 2. miejsce na świecie (po Islandii). Łowi się głównie śledzie, makrele i dorsze (do 1987 również wieloryby). Wyporność floty rybackiej 1991 wynosiła 281 tys. BRT. Największymi portami rybackimi są Bergen i Stavanger.
Norwegia ma jeden z najniższych w Europie odsetek użytków rolnych – 3% ogólnej powierzchni kraju. Grunty orne i sady zajmują 0,9 mln ha, łąki i pastwiska – 0,1 mln ha. Rolnictwo charakteryzuje wysoki stopień mechanizacji (1 ciągnik przypada na 6,3 ha użytków) oraz zużycia nawozów sztucznych – 199 kg na 1 ha (2000). Podstawą produkcji rolnej jest hodowla bydła (1011 tysięcy sztuk – 1992), głównie typu mlecznego, i owiec (2,3 mln sztuk), a na północy reniferów. Powszechna była hodowla zwierząt futerkowych, zwłaszcza lisów. W 2018 roku norweski parlament podjął decyzję o wprowadzeniu zakazu hodowli zwierząt na futra wskazując, że jest to działalność sprzeczna z dobrostanem zwierząt. Hodowcy mieli zakończyć działalność do 2025 roku. Stało się to jednak dwa lata wcześniej – z początkiem 2023 roku zamknięte zostały dwie ostatnie aktywne fermy w Norwegii. Ze względu na krótki okres wegetacyjny w Norwegii uprawia się: ze zbóż głównie jęczmień (zbiory 2000) – 590 tys. t oraz owies – 450 tys. t, poza tym ziemniaki – 450 tys. t i rośliny pastewne. Coraz większe znaczenie gospodarcze zyskuje uprawa warzyw i drzew owocowych, głównie w południowej części kraju.
Duże znaczenie w gospodarce odgrywa leśnictwo. Lasy i grunty zadrzewione zajmują około 119 000 km², tj. 37% powierzchni kontynentalnej Norwegii. Z tego około 86 600 km² uważa się za lasy produkcyjne. Lasy produkcyjne są podzielone na 125 tys. jednostek leśnych. Około 79% produkcyjnych obszarów leśnych jest własnością osób prywatnych. W 1994 r. stan zasobów drewna wynosił 616 mln m³, z czego 46% stanowił świerk, 33% sosna i 21% drzewa liściaste. W sumie Norwegia ma dziś prawie 11 miliardów drzew o średnicy pięciu i więcej centymetrów. Pomimo długiego okresu pozyskiwania drewna na stabilnym, wysokim poziomie, ilość drewna w norweskich lasach wzrosła w ciągu ostatnich 100 lat z 300 milionów m³ w 1919 roku do około 900 milionów m³ obecnie. Roczny przyrost masy drewna w lasach norweskich wynosi średnio około 25 milionów m³. Za połowę tego przyrostu odpowiada świerk. Ukierunkowany wzrost produkcji drewna odbywa się jednak częściowo kosztem różnorodności biologicznej. Większość obecnych lasów uprawiana jest w formie monokultur, zwykle równowiekowych. Każdego roku w kraju pozyskuje się około dziesięciu milionów m³ drewna. W przypadku pozyskiwania drewna właściciele lasów w Norwegii są zobowiązani do wspierania zadrzewień poprzez sadzenie nowych lasów lub pozostawianie drzew nasiennych, aby zapewnić naturalne odnowienia.
W leśnictwie i branżach pokrewnych jest zatrudnionych ok. 25 tys. osób. Norweska Federacja Właścicieli Lasów wraz z licznymi spółdzielniami regionalnymi jest główną organizacją gospodarczą właścicieli lasów. Zrzesza 40 tys. członków i właścicieli z 80% udziałem w rynku handlu drewnem. Pozyskana masa drewna jest użytkowana w postaci materiału budowlanego (drewno okrągłe, tarcica, kantówka itp.) oraz przetwarzana na papier i tektury, płyty pilśniowe i wiórowe, sklejki, watę celulozową, a także na biochemikalia, takie jak etanol, celuloza i lignina. Duża część produkowanej masy wykorzystywana jest jako paliwo.
Podział administracyjny
Norwegia podzielona jest na 5 regionów (landsdeler) i 11 okręgów (norw. fylker), które dalej dzielą się na 356 gmin.
Demografia
Miasta Norwegii
Poniższa lista przedstawia największe miasta Norwegii według danych z 5 styczenia 2023 r.:
Skład etniczny
Największe narodowości i grupy etniczne w Norwegii:
Religie
Udział poszczególnych wyznań w populacji Norwegii (według Statistics Norway w 2019 r.):
protestanci – 71,8%:
luteranie – 68,7%
zielonoświątkowcy, baptyści, metodyści, adwentyści i inni – 3,1%
bezwyznaniowi – 20,3%
muzułmanie – 3,4%
katolicy – 3,1%
prawosławni – 0,5%
buddyści – 0,4%
świadkowie Jehowy – 0,2%
hindusi – 0,2%
sikhowie – 0,1%
wyznawcy innych religii – 0,1%.
Kultura
Literatura
W XX wieku trzej norwescy powieściopisarze otrzymali Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury:
Bjørnstjerne Bjørnson w 1903 r.
Knut Hamsun w 1920 r.
Sigrid Undset w 1928 r. (autorka Krystyny, córki Lavransa).
Media
Funkcję telewizji publicznej pełni NRK.
Największe gazety to: Aftenposten i Verdens Gang.
Lista światowego dziedzictwa UNESCO
Na Listę Światowego Dziedzictwa w Norwegii zostało wpisanych osiem miejsc:
Bryggen w Bergen (1979),
kościół klepkowy Urnes (1979),
górskie miasteczko Røros i jego obwód (1980),
petroglify w Alta (1985),
wyspy Vegaøyan w Nordland (2004),
Południk Struvego (2005),
fiordy: Geirangerfjorden i Nærøyfjorden (2005),
dziedzictwo przemysłowe Rjukan-Notodden (2015).
Sport
Ważną rolę w życiu kraju stanowi sport. Położona na północy Europy Norwegia miała i ma wielu wybitnych przedstawicieli przede wszystkim w sportach zimowych, jak również wiele ośrodków i obiektów zarówno rekreacyjnych, nastawionych na turystów, jak i specjalistycznych, przeznaczonych dla profesjonalistów. Norwegia jest jednym z niewielu krajów świata, w którym najpopularniejszymi dyscyplinami sportu są sporty zimowe. Z przeprowadzonych pod koniec 2011 roku badań wynika, że sportem numer jeden są biegi narciarskie, drugą pozycję zajął biathlon, a uchodząca za najpopularniejszy sport w Europie i zarazem na świecie piłka nożna uplasowała się dopiero na trzecim miejscu. Wielkie tradycje i ogromna popularność zimowych dyscyplin sportu sprawiają, że niemal co roku w Norwegii odbywają się zawody najwyższej rangi. Głównie w biegach narciarskich i biathlonie, ale również w narciarstwie alpejskim. Także w sportach letnich sportowcy i zespoły tego kraju osiągają wartościowe wyniki zarówno na arenach europejskich, jak i światowych. Obecnie do najwybitniejszych norweskich sportowców należą: Ole Einar Bjørndalen, Marit Bjoergen, Petter Northug, Emil Hegle Svendsen, Tarjei Bø, Aksel Lund Svindal, Thor Hushovd, Edvald Boasson Hagen, Tom Hilde, Anders Bardal, Therese Johaug, Ole Gunnar Solskjær i Erling Håland. Między innymi dzięki nim, Norwegia zajmuje pierwsze miejsce w medalowej klasyfikacji wszech czasów na zimowych igrzyskach olimpijskich, mając 329 medali na koncie.
Święta państwowe
1 stycznia: Nowy Rok
Wielki Czwartek
Wielki Piątek
Niedziela Wielkanocna
Poniedziałek Wielkanocny
1 maja: Święto Pracy
17 maja: Narodowe Święto Konstytucji
Święto Wniebowstąpienia
Zielone Świątki
Zielony Poniedziałek
24 grudnia: Wigilia (sklepy zamykane są wcześniej)
25 grudnia: Boże Narodzenie
26 grudnia: drugi dzień Świąt Bożego Narodzenia
Galeria
Zobacz też
Allemansrätten
Zamachy w Norwegii (2011)
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona turystyczna Norwegii
Państwa należące do NATO
Rada Nordycka
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 73,838 |
3545948 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Lewica%20Razem%20%28partia%29 | Lewica Razem (partia) | Lewica Razem (Razem) – polska lewicowa partia polityczna. Została założona w maju 2015, a zarejestrowana w lipcu tego samego roku. Do czerwca 2019 działała jako Partia Razem.
Historia partii
Partia Razem powstała w odpowiedzi na apel środowisk lewicowych o wspólny start lewicy społecznej w wyborach parlamentarnych. Inicjatorzy apelu byli niezadowoleni z sytuacji na polskiej scenie politycznej i – jak twierdzili – z braku lewicowej reprezentacji w parlamencie. Ugrupowanie założyli między innymi działacze Młodych Socjalistów oraz byli działacze Zielonych.
Formacją przez pierwsze siedem i pół roku kierował Zarząd Krajowy. Pierwszy zarząd partii, wybrany 17 maja 2015, składał się z Jakuba Barana, Aleksandry Cachy, Alicji Czubek, Macieja Koniecznego, Magdaleny Malińskiej, Mateusza Mirysa, Katarzyny Paproty, Adriana Zandberga i Marceliny Zawiszy. 21 lipca 2015 partia została zarejestrowana przez sąd. W sierpniu deklarowała posiadanie około 6000 zarejestrowanych członków i sympatyków partii.
W wyborach parlamentarnych w 2015 Partia Razem wystawiła samodzielne listy do Sejmu we wszystkich okręgach wyborczych. Nie wystawiła natomiast kandydatów do Senatu. Partia zdobyła 3,62% głosów, zajmując 8. miejsce. Nie uzyskała mandatów w Sejmie, jednak uzyskany wynik (powyżej 3%) uprawnił ją do otrzymania subwencji z budżetu państwa.
W odpowiedzi na nieopublikowanie przez premier Beatę Szydło wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 9 marca 2016, stwierdzającego niezgodność z Konstytucją uchwalonej w grudniu 2015 nowelizacji ustawy o TK, Partia Razem 9 marca 2016 rozpoczęła protest pod gmachem Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, który zakończył się 17 marca. Członkowie partii za pomocą rzutnika wyświetlili na fasadzie budynku treść wyroku, żądając jego opublikowania.
W związku z organizacją Światowych Dni Młodzieży w 2016, partia krytycznie odniosła się do finansowego zaangażowania władz miast Krakowa i Warszawy w organizację wydarzenia.
W 2016 Partia Razem związała się z założonym przez Janisa Warufakisa ponadnarodowym ruchem DiEM25 (Ruch Demokracji w Europie 2025); lider ruchu ogłosił w maju 2017 poparcie dla Razem w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2019.
W dniach 14–15 maja 2016 odbył się drugi kongres Razem, podczas którego 1030 delegatów wybrało nowe władze partii. Do Zarządu Krajowego wybrani zostali Alicja Czubek, Agnieszka Dziemianowicz-Bąk, Maciej Konieczny, Magdalena Malińska, Mateusz Mirys, Weronika Samolińska, Mateusz Trzeciak, Adrian Zandberg oraz Marcelina Zawisza.
15 września 2016 uruchomiona została kampania „Zero tolerancji” (prowadzona do 2018), w której ujawniane i nagłaśniane były przypadki współpracy instytucji publicznych ze skrajną prawicą.
Na przełomie września i października 2016 partia zapoczątkowała „czarny protest”, związany ze skierowaniem do dalszych prac obywatelskiego projektu ustawy o zaostrzeniu przepisów aborcyjnych i odrzuceniem projektu ich liberalizacji (brała także udział w „czarnym poniedziałku” 3 października). W grudniu tego samego roku amerykański magazyn „Foreign Policy” umieścił Agnieszkę Dziemianowicz-Bąk z Partii Razem i Barbarę Nowacką z TR w rankingu FP Top 100 Global Thinkers za udział w organizacji czarnego protestu (obie odeszły w późniejszym czasie z tych partii). Partia również zainicjowała kampanię „Z dala od szpitala”, mającą na celu utrudnienie kontrowersyjnej według niej działalności organizacji pro-life, zwłaszcza Fundacji Pro – prawo do życia, polegającej na pokazywaniu zdjęć martwych płodów w przestrzeni publicznej i przedstawianiu treści antyaborcyjnych. Partia Razem była również sygnatariuszem w 2017 inicjatywy ustawodawczej „Ratujmy Kobiety”, mającej na celu zalegalizowanie aborcji do 12. tygodnia ciąży, refundację środków antykoncepcyjnych, wprowadzenie zgodnie z jej programem edukacji seksualnej w szkołach, zakaz przedstawiania treści pro-life w obrębie placówek służby zdrowia i edukacyjnych oraz ograniczenie klauzuli sumienia w placówkach finansowanych ze środków publicznych.
Partia Razem wspólnie z Ogólnopolskim Porozumieniem Związków Zawodowych zainicjowała w kwietniu 2017 kampanię „Moje prawa są łamane”, która ma zwrócić uwagę na przypadki łamania praw pracowniczych.
W 2017 w partii pojawiły się spory wewnętrzne dotyczące programu i strategii, głównie między działaczami wywodzącymi się z Młodych Socjalistów i kojarzoną z nimi nieformalną frakcją „Chleba i Róż”, a inną nieformalną frakcją „Państwo Lewica Partia”, opowiadającą się za szerszą współpracą z innymi środowiskami, w tym Zielonymi, Inicjatywą Polską (kierowaną przez Barbarę Nowacką) i środowiskiem Roberta Biedronia.
W 2018 partia wprowadziła do dyskusji publicznej temat skrócenia podstawowego czasu pracy do 35 godzin w tygodniu (zbiórka pod obywatelską inicjatywą ustawodawczą – „Pracujmy krócej”).
W wyborach samorządowych w 2018 ugrupowanie wystawiło listy wyborcze do sejmików województw we wszystkich okręgach, nie rejestrując jednak list kandydatów na radnych niższego szczebla. Członkowie partii wystartowali z ramienia lokalnych komitetów na prezydentów Krakowa, Gdyni i Częstochowy, a także na burmistrza Leśnej; oprócz tego ugrupowanie weszło w niektórych miejscach w lokalne sojusze. Hasłem wyborczym partii ogłoszono Polska – wygodny dom dla wszystkich. W wyborach do sejmików partia uzyskała w skali kraju 1,57% głosów, co było 8. wynikiem spośród wszystkich komitetów. Najwyższe poparcie (nieco powyżej 2%) zdobyła w województwach warmińsko-mazurskim i pomorskim, a najniższe (poniżej 1%) w świętokrzyskim i lubelskim. W wyborach na prezydentów miast członkowie partii zajęli ostatnie lub (w Krakowie) przedostatnie miejsca, natomiast w wyborach na burmistrza Leśnej koordynator okręgu ugrupowania Szymon Surmacz zwyciężył w II turze (po wyborach wystąpił jednak z partii).
W lutym 2019 Partia Razem weszła wraz z Unią Pracy i Ruchem Sprawiedliwości Społecznej w skład koalicji Lewica Razem, powołanej na wybory do Parlamentu Europejskiego w tym samym roku. Obsadziła 9 z 13 pierwszych miejsc na listach koalicji, a także zdecydowaną większość miejsc na nich (będąc w tych wyborach jedyną partią, której liczba członków na listach przekroczyła 100). LR otrzymała 1,24% głosów, nie osiągając progu wyborczego.
1 czerwca 2019 kongres nadzwyczajny Partii Razem zdecydował o zmianie jej nazwy na „Lewica Razem”.
19 lipca 2019 na konferencji prasowej członek Zarządu Krajowego partii Adrian Zandberg wraz szefami Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Wiosny poinformował o wspólnym starcie tych partii w wyborach parlamentarnych w tym samym roku. Do koalicji dołączyły potem także m.in. Polska Partia Socjalistyczna i Twój Ruch. Koalicja przyjęła nazwę Lewica, w związku z czym – aby uniknąć konieczności przekroczenia 8%-owego progu w wyborach do Sejmu – nazwę tę za swój skrót przyjął SLD. W związku z zawarciem tej koalicji i zapowiadanym formalnym startem kandydatów z list tej partii, w sierpniu 2019 odejście z Razem ogłosiła grupa ok. 40 działaczy, w tym 12 z 35 członków Rady Krajowej. Do rejestracji nowego skrótu SLD ostatecznie nie doszło przed upływem terminu rejestracji komitetów wyborczych, w związku z czym koalicja przystąpiła do wyborów jako KW Sojusz Lewicy Demokratycznej. Na listach do Sejmu znalazło się ponad 200 działaczy Razem, w tym sześcioro na pierwszych miejscach (m.in. Adrian Zandberg w okręgu warszawskim). Ponownie nie wystartowali natomiast do Senatu.
W wyborach do Sejmu na kandydatów Lewicy Razem zagłosowało blisko 510 tys. wyborców, co dało tej partii 6 mandatów (na 49 mandatów dla całego komitetu SLD). Do Sejmu dostali się Magdalena Biejat, Daria Gosek-Popiołek, Maciej Konieczny, Paulina Matysiak, Adrian Zandberg i Marcelina Zawisza. Marcelina Zawisza została I wiceprzewodniczącą Koalicyjnego Klubu Parlamentarnego Lewicy. Jedną z wiceszefowych klubu została także Magdalena Biejat.
6 stycznia 2020 Zarząd Krajowy partii podjął decyzję o poparciu lidera partii Wiosna Roberta Biedronia jako kandydata Lewicy w wyborach prezydenckich w tym samym roku (później ogłoszona została jego kandydatura). W czerwcowych wyborach zajął on 6. miejsce, otrzymując 2,22% głosów.
Z końcem lutego 2022 partia zakończyła współpracę z międzynarodowymi organizacjami DiEM25 i Progressive International, w związku z niepotępieniem przez nie inwazji Rosji na Ukrainę.
Zarząd Krajowy kolegialnie kierował Lewicą Razem do 27 listopada 2022. Wówczas na współprzewodniczących partii zostali wybrani Adrian Zandberg i Magdalena Biejat.
W wyborach parlamentarnych w 2023 partia ponownie współtworzyła porozumienie Lewica (wraz z powstałą z połączenia SLD i Wiosny Nową Lewicą, PPS, UP, Socjaldemokracją Polską, Wolnością i Równością oraz środowiskiem wyrejestrowanego RSS), startując z list NL, na których znalazło się niemal 200 działaczy Razem. Dwie działaczki Razem (w tym Magdalena Biejat) wystartowały do Senatu, a czworo innych posłów zostało liderami list do Sejmu. W Sejmie kandydatom Razem przypadło 7 z 26 mandatów dla komitetu NL. Reelekcję uzyskali wszyscy startujący do Sejmu posłowie Razem (Daria Gosek-Popiołek, Maciej Konieczny, Paulina Matysiak, Adrian Zandberg i Marcelina Zawisza), ponadto mandaty otrzymały Dorota Olko i Joanna Wicha. Do Senatu wybrane zostały obie kandydatki partii (Magdalena Biejat i Anna Górska).
Program partii
Na kongresie założycielskim, który odbył się 16 i 17 maja 2015, około 200 delegatów po raz pierwszy przyjęło główne założenia programowe Razem.
Partia deklaruje poglądy socjaldemokratyczne, odwołuje się też do socjalizmu demokratycznego. Wśród osób pracujących nad programem gospodarczym Razem była m.in. należąca do partii profesor nauk zarządzania Monika Kostera.
Aktualną deklarację programową przyjął kongres obradujący w dniach 22–24 października 2021. Do założeń programowych Lewicy Razem należą między innymi:
Prawo pracy
walka o stabilne miejsca pracy, likwidacja umów śmieciowych, wprowadzenie programu gwarancji zatrudnienia, dla każdej osoby poszukującej zatrudnienia;
zapewnienie godnej płacy osobom pracującym w budżetówce, w tym nauczycielom czy pielęgniarkom;
ustanowienie wysokości pensji minimalnej na umowie o pracę na poziomie 2/3 przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce;
wprowadzenie 35-godzinnego czasu pracy, zakaz darmowych staży;
zwiększenie uprawnień dla PIP-u;
zwiększenie kar za łamanie praw pracowniczych i dla osób utrudniających działalność związkową;
ułatwienie zrzeszania się w związkach zawodowych;
ustanowienie reprezentacji pracowniczej w radach nadzorczych na poziomie co najmniej 20%;
walka o prawa pracownicze dla osób pracujących na rzecz organizacji platformowych;
wprowadzenie transparentności zakresu, sposobu zbierania, przetwarzania oraz wykorzystywania danych;
wprowadzenie obowiązku konsultacji działania algorytmów i ich skutków dla osób zatrudnionych w odniesieniu do warunków pracy czy wynagrodzenia;
ustanowienie wysokości zasiłku chorobowego na poziomie 100%;
walka z dyskryminacją płacową ze względu na płeć, wiek czy pracę w ramach telepracy oraz ze zróżnicowaniem wynagrodzenia, w zależności od miejsca świadczenia pracy;
likwidacja barier wykluczających osoby z niepełnosprawnością z życia społecznego i rynku pracy;
wprowadzenie jednolitego, 480-dniowego urlopu rodzicielskiego, dzielonego po równo pomiędzy rodziców;
zwiększenie wymiaru urlopu wypoczynkowego do co najmniej 35 dni.
Ochrona zdrowia, edukacja oraz opieka społeczna
zatrzymanie komercjalizacji ochrony zdrowia, finansowanie jej bezpośrednio z budżetu państwa;
wprowadzenie pełnej refundacji zabiegów in vitro i antykoncepcji;
zatrzymanie prywatyzacji szkół, wzrost nakładów na oświatę do 6% PKB;
poszerzenie edukacji seksualnej w szkołach;
wprowadzenie ustawowo maksymalnie 20-osobowych klas;
zapewnienie opieki psychologicznej, darmowych podręczników oraz bezpłatnych posiłków uczniom;
podniesienie minimalnego dochodu uprawniającego do stypendium do poziomu 100% minimum socjalnego;
zapewnienie darmowej aborcji na żądanie ciężarnej, do co najmniej 12. tygodnia ciąży oraz likwidacja klauzuli sumienia;
wybudowanie w każdej gminie dziennego domu opieki dla osób starszych i zależnych finansowany z budżetu państwa;
nacisk na budowę nowych żłobków.
Mieszkalnictwo
utworzenie programu budowy mieszkań pod wynajem;
zobowiązanie deweloperów do przekazywania, do publicznego zasobu mieszkań na wynajem, części wybudowanych przez siebie mieszkań;
radykalne ograniczenie najmu krótkoterminowego;
walka z patodeweloperką, w tym zakazanie budowy tzw. „mikroapartamentów”;
zakazanie eksmisji na bruk.
Podatki
wprowadzenie jednolitej i progresywnej skali podatkowej oraz likwidacja większości ulg podatkowych;
wprowadzenie progresywnego podatku dla przedsiębiorstw, zlikwidowanie podatku liniowego dla przedsiębiorstw;
likwidacja przywilejów podatkowych dla kościołów, związków wyznaniowych oraz firm działających w SSE;
wprowadzenie podatku od transakcji kapitałowych;
wprowadzenie progresywnego podatku od wartości nieruchomości;
obniżenie podatku VAT do 15% oraz stworzenie szerokiego wachlarza produktów i usług objętych stawką 0%.
Gospodarka
stworzenie państwowych i samorządowych funduszów zalążkowych, inwestujących w przedsięwzięcia w zamian za udział państwa w przyszłych zyskach;
wprowadzenie zasady, iż warunkiem uzyskania środków publicznych przez firmy będzie przestrzeganie praw pracowniczych i zapewnianie dobrych warunków pracy;
przeniesienie środków z dotacji służących tworzeniu nieefektywnych mikroprzedsiębiorstw na pomoc w organizowaniu spółdzielni;
pomoc w tworzeniu spółdzielni, w szczególności mieszkaniowych, oraz uproszczenie przepisów w tym zakresie.
Transport oraz zrównoważony rozwój
obniżenie emisji dwutlenku węgla o co najmniej połowę do 2030 roku oraz osiągnięcie neutralności węglowej przed rokiem 2050;
zapewnienie sprawiedliwej transformacji energetycznej, z uwzględnieniem interesów osób pracujących w sektorze przemysłu, w szczególności energetyce oraz górnictwie;
wspieranie ekologicznych środków transportu i rozwój transportu zbiorowego, w szczególności kolei;
dążenie do likwidacji wykluczenia komunikacyjnego.
Kwestie społeczne
legalizacja marihuany;
wprowadzenie równouprawnienia rodzin niezależnie od płci partnerów;
wprowadzenie małżeństw osób jednopłciowych;
uznanie prawnie istnienia osób niebinarnych;
wprowadzenie waloryzacji programów socjalnych, takich jak program Rodzina 500 plus;
dążenie do wprowadzenia emerytury obywatelskiej w wysokości wystarczającej na utrzymanie, finansowanej bezpośrednio z podatków;
wprowadzenie obowiązku stworzenia w każdej gminie punktu bezpłatnych porad prawnych;
walka z alkoholizmem i ograniczenie sprzedaży alkoholu.
Kwestie polityczne oraz decentralizacja władzy
ograniczenie wynagrodzeń poselskich do trzykrotności płacy minimalnej;
wprowadzenie limitu maksymalnie dwóch następujących po sobie kadencji dla parlamentarzystów;
wprowadzenie systemu pojedynczego głosu przechodniego (tzw. STV);
przeniesienie części urzędów centralnych poza stolicę oraz zapewnienie dojazdu do sądów, szpitali i szkół z każdej miejscowości;
reforma obecnego systemu finansowania działalności partii politycznych.
Brytyjski ekonomista Guy Standing nazwał Razem „pierwszym w Polsce autentycznym ruchem reprezentującym prekariat”.
Stosunek do wojny w Ukrainie
Lewica Razem zdecydowanie potępia działania Rosji i sprzeciwia się jej inwazji na Ukrainę. Wspiera ona zbrojny opór Ukrainy, w przeciwieństwie do wielu lewicowych i „antyimperialistycznych” partii na świecie. Wraz z częścią europejskiej lewicy (m.in. fińską Vasemmistoliitto, duńską Enhedslisten, portugalską Bloco de Esquerda czy szwedzką Vänsterpartiet) domaga się umorzenia długu zagranicznego Ukrainy, ściśle współpracując z ukraińską lewicową partią Ruch Socjalny.
Struktura i działacze
Władzami krajowymi Razem są Kongres, Rada Krajowa, Zarząd Krajowy, Krajowa Komisja Rewizyjna, Krajowa Komisja Wyborcza oraz Partyjny Sąd Koleżeński. Zarząd Krajowy jest organem wykonawczym Razem. Wszyscy członkowie partii należą do okręgów, które obejmują terytorium co najmniej jednego powiatu. Każdy okręg liczy co najmniej 15 członków. Istnieją również okręgi nadzwyczajne, np. te działające poza granicami kraju. Wszystkie władze Razem działają kolegialnie i podejmują decyzje w formie uchwał.
Do 27 listopada 2022 partią kolegialnie kierował Zarząd Krajowy, w skład którego wchodziła różna liczba osób. Od 27 listopada 2022 współprzewodniczącymi partii są Magdalena Biejat i Adrian Zandberg.
Posłowie na Sejm IX kadencji
Magdalena Biejat
Daria Gosek-Popiołek
Maciej Konieczny
Paulina Matysiak
Adrian Zandberg
Marcelina Zawisza
Wszyscy posłowie partii zostali wybrani z list Sojuszu Lewicy Demokratycznej i zasiadają w Koalicyjnym Klubie Parlamentarnym Lewicy.
Posłowie elekci na Sejm X kadencji
Daria Gosek-Popiołek
Maciej Konieczny
Paulina Matysiak
Dorota Olko
Joanna Wicha
Adrian Zandberg
Marcelina Zawisza
Wszyscy posłowie partii zostali wybrani z list Nowej Lewicy.
Senatorowie elekci XI kadencji
Magdalena Biejat
Anna Górska
Obie senator partii zostały wybrane z ramienia Nowej Lewicy.
Liczba członków
Poparcie w wyborach
Wybory parlamentarne
Wybory samorządowe
Wybory do Parlamentu Europejskiego (wspólnie z UP i RSS)
Wybory prezydenckie
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona partii Lewica Razem
Partia Razem
Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej
Polskie partie socjaldemokratyczne
Polskie partie socjalistyczne | 73,411 |
5355508 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Eliminacje%20Mistrzostw%20Europy%20w%20Pi%C5%82ce%20No%C5%BCnej%202024/Grupa%20E | Eliminacje Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2024/Grupa E | W Grupie E eliminacji do Euro 2024 biorą udział następujące zespoły:
Tabela
Wyniki
Bibliografia
Oficjalna strona UEFA
Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2024 | 72,991 |
44877 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Litwa | Litwa | Litwa, Republika Litewska (lit. Lietuva [lʲiɛtʊˈvɐ], Lietuvos Respublika) – państwo unitarne w Europie, jeden z krajów bałtyckich, członek Unii Europejskiej i NATO; graniczy od zachodu z Rosją (obwodem królewieckim), od południowego zachodu z Polską, od wschodu z Białorusią, od północy z Łotwą.
Pierwsza wzmianka o Litwie pochodzi z 14 lutego 1009, jednak państwo litewskie powstało dopiero w XIII wieku. Królestwo Litwy – średniowieczne państwo litewskie istniejące w latach 1251–1263; jedynym królem był Mendog. W XV wieku ówczesne Wielkie Księstwo Litewskie, po zajęciu ziem księstw Rusi Kijowskiej, było największym terytorialnie państwem w Europie. W wyniku unii w Krewie (1385) weszło w związki z Królestwem Polskim (Koroną), które przerodziły się w 1569 w trwałą unię realną (unia lubelska), zaś Wielkie Księstwo Litewskie weszło w skład Rzeczypospolitej jako jeden z jej dwóch członów. Po III rozbiorze Rzeczypospolitej (1795) Litwa do 1918 wchodziła w skład Imperium Rosyjskiego. 16 lutego 1918 aktem niepodległości Litwy Taryba proklamowała Królestwo Litwy, zależne od Cesarstwa Niemieckiego. 2 listopada 1918 powstała niepodległa Republika Litewska, okupowana w czerwcu 1940 przez Armię Czerwoną, zaś w sierpniu 1940 anektowana przez ZSRR jako Litewska SRR. 11 marca 1990 Litwa ogłosiła deklarację niepodległości. Od 1 maja 2004 jest członkiem Unii Europejskiej.
Ustrój polityczny
Oficjalna nazwa Litwy to Republika Litewska (RL) (lit. Lietuvos Respublika (LR)).
Obowiązuje Konstytucja Republiki Litewskiej, która weszła w życie 6 listopada 1992, zaaprobowana w referendum z 25 października 1992. Litwa jest demokracją semiprezydencką, w której konstytucja gwarantuje trójpodział władz. Władza ustawodawcza spoczywa w rękach jednoizbowego parlamentu (Seimas), władza wykonawcza – prezydenta i rządu, a władzę sądowniczą sprawują niezawisłe sądy (m.in. Sąd Najwyższy, Sąd Konstytucyjny oraz Sąd Apelacyjny).
Parlament
Tak jak w pozostałych krajach bałtyckich parlament jest jednoizbowy. Zasiada w nim 141 posłów wybieranych na 4-letnią kadencję. Wybory do parlamentu odbywają się systemem mieszanym, gdzie każdy obywatel ma 2 głosy: jeden oddaje na kandydata ze swojego okręgu (obowiązuje system większościowy), drugi na kandydata z listy ogólnokrajowej (system proporcjonalny).
w wyborach parlamentarnych obowiązuje 5-procentowy próg wyborczy oraz frekwencja 25%
czynne prawo wyborcze od 18 lat
bierne prawo wyborcze od 25 lat
Sejm Republiki Litewskiej (lit. Seimas) ma dominującą pozycję w systemie politycznym kraju:
zarządza wybory prezydenta, ale może zdjąć go także z urzędu, niezależnie od opinii Sądu Konstytucyjnego, większością kwalifikowaną 3/5 – taki impeachment miał miejsce w 2004 roku wobec prezydenta Rolandasa Paksasa, którego zastąpił poprzedni prezydent Adamkus (wybrany w wyborach)
ma zapisaną w konstytucji wyłączność ustawodawczą
zatwierdza nowy rząd i przez całą kadencję sprawuje nad nim kontrolę (także nad poszczególnymi ministrami) przez tajne, podwójnie głosowane wotum nieufności, votum zaufania przy powołaniu nowego gabinetu lub gdy zmieniła się połowa składu obecnego, stworzenie stanowiska lidera opozycji i powszechną praktykę zapytań poselskich
powołuje Kontrolerów Państwowych, którzy sprawdzają prawidłowość zarządzania majątkiem państwowym i prawidłowość wykonywania założeń budżetu.
głosuje wniosek o zmianę konstytucji (oprócz art.1 i 14 które mogą być zmienione tylko drogą referendum) dwukrotnym głosowaniem 2/3 większości bezwzględnej
większością 3/5 może pozbawić mandatu deputowanego
Prezydent
wybierany w wyborach powszechnych, 4-przymiotnikowych na 5-letnią kadencję, którą powtórzyć może tylko raz.
aby zostać prezydentem Litwy trzeba mieć ukończone 40 lat i co najmniej od 3 lat mieszkać na terytorium państwa, będąc jego pełnoprawnym obywatelem.
prezydent oprócz wspomnianej wcześniej odpowiedzialności przed sejmem, ma także obowiązek składania corocznego orędzia o stanie państwa.
zarządza nowe wybory do parlamentu z powodu braku votum zaufania dla rządu, samorozwiązania Seimas.
ma prawo weta wobec ustaw sejmowych.
współtworzy politykę zagraniczną Litwy (we współpracy z rządem).
jest arbitrem.
nadaje odznaczenia.
może wystąpić z wnioskiem o odebranie mandatu posłowi.
kształtuje wizerunek państwa, jest jego reprezentantem.
mianuje premiera, dowódcę wojska, sędziów SK, dyplomatów itd.
ma prawo łaski.
posiada inicjatywę ustawodawczą.
Rząd
Rząd kształtowany jest przez kandydata na premiera wskazanego przez Prezydenta i musi uzyskać votum zaufania sejmu. Składa się z premiera i ministrów (nie ma wiceministrów ani wicepremiera) i obraduje na posiedzeniach.
głównym zadaniem rządu jest opracowanie i realizowanie budżetu państwa (co sprawdzają specjalni kontrolerzy)
ma inicjatywę ustawodawczą
odpowiada kolegialnie i indywidualnie (ministrowie) przed parlamentem
Współczesna scena polityczna
Partie polityczne
Związek Ojczyzny – Litewscy Chrześcijańscy Demokraci (lit.: Tėvynės sąjunga – Lietuvos krikščionys demokratai)
Litewska Partia Socjaldemokratyczna (lit.: Lietuvos socialdemokratų partija)
Partia Pracy (lit.: Darbo Partija)
Porządek i Sprawiedliwość (lit.: Tvarka ir Teisingumas)
Akcja Wyborcza Polaków na Litwie – Związek Chrześcijańskich Rodzin (lit.: Lietuvos lenkų rinkimų akcija – Krikščioniškų šeimų sąjunga)
Ruch Liberalny Republiki Litewskiej (lit.: Liberalų Sąjūdis)
Związek Liberałów i Centrum (lit.: Liberalų ir centro sąjunga)
Litewska Partia Centrum (lit.: Lietuvos Centro Partija)
Chrześcijańsko-Konserwatywny Związek Socjalny (lit.: Krikščionių konservatorių socialinė sąjunga)
Socjalistyczny Front Ludowy (lit.: Socialistinis liaudies frontas)
Litewski Związek Rolników i Zielonych (lit.: Lietuvos valstiečių ir žaliųjų sąjunga)
Partia Demokracji Obywatelskiej (lit.: Pilietinės demokratijos partija)
Partia Żmudzinów (lit.: Žemaičių partija)
Partia Wskrzeszenia Narodowego (lit.: Tautos prisikėlimo partija)
Przestrzeganie praw i swobód
W raporcie „Freedom in the World 2005”, ogłoszonym przez Freedom House, Litwa znalazła się w kategorii państw „Wolne” ze wskaźnikiem 2,0 w 7-stopniowej skali.
Wolność prasy i mediów: w raporcie „Freedom of the Press 2004” Litwa znalazła się w kategorii państw „Wolne” na 33. miejscu na 193 (razem z Cyprem i Japonią, tuż przed Francją i Polską) ze wskaźnikiem 18 w 100-stopniowej skali.
Podział administracyjny
Terytorium Litwy dzieli się na 10 okręgów (apskritis, l.mn. apskritys) podzielonych na 60 rejonów (savivaldybė, l.mn. savivaldybės).
Geografia
Położenie
Litwa jest krajem położonym pod względem geograficznym w Europie Środkowej (natomiast przez ONZ jest zaliczana do państw Europy Północnej), na południowo-wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Według Francuskiego Instytutu Geograficznego na terenie Litwy znajduje się jeden z geometrycznych środków Europy, umiejscowiony 26 kilometrów na północ od Wilna.
Najwyższy punkt: Góra Auksztocka (Wysoka Góra) 293,84 m n.p.m.
Najniższy punkt: Morze Bałtyckie 0 m
Granice
Całkowita granica
nie wliczając wód terytorialnych: 1732 km
wliczając wody terytorialne: 1761 km
Długość wybrzeża: 90 km
Całkowita granica lądowa: 1642 km
Długość granic z sąsiadującymi państwami:
Białoruś: 677 km
Łotwa: 576 km
Polska: 104 km
Rosja: 273 km
Warunki naturalne
Ukształtowanie powierzchni nizinne, o rzeźbie polodowcowej, średnia wysokość 99 m n.p.m., najwyższe wzniesienie Aukštojo kalnas (Wysoka Góra) 293,84 m n.p.m., na Wyżynie Miednickiej. Wybrzeże morskie jest przeważnie niskie i wyrównane, wnętrze kraju zaś nizinne z licznymi formami polodowcowymi. Większa część powierzchni Litwy znalazła się w zasięgu zlodowacenia wałdajskiego. Przeważają równiny moreny dennej, pojeziorno-lodowcowe i sandrowe z wydmami śródlądowymi. W zachodniej części Wysoczyzna Żmudzka (wysokość do 234 m), na południowym wschodzie (na pograniczu z Białorusią) Pojezierze Litewskie (Wileńskie) rozdzielone dolinami Niemna i jego dopływu Wilii na 3 oddzielne wzniesienia, Sudawskie, Dzukijskie i Auksztockie. Wąski pas pobrzeża nad Zalewem Kurońskim, odgrodzony od Morza Bałtyckiego Mierzeją Kurońską z wielkimi wałami wydm, na południu delta Niemna.
Litwa posiada niewiele własnych bogactw naturalnych – jest zasobna głównie w złoża torfu, żwiru, dolomitu, anhydrytu i bursztynu.
Przeważają gleby ubogie darniowo-bielicowe (ok. 1/2 pow. kraju), darniowo-glejowe i bielicowo-bagienne (rędziny 7% i mady 1%). Litwa leży w strefie lasów mieszanych, na ubogich glebach piaszczystych rosną bory sosnowe z sosną zwyczajną, a na glebach żyźniejszych lasy świerkowe ze świerkiem pospolitym z udziałem drzew liściastych lub dąbrowy z dębem szypułkowym, a na południu lasy dębowo-grabowe. Lesistość kraju wynosi 26%, pastwiska zajmują 17% powierzchni. Liczne torfowiska (ponad 6 tys.) zajmują ok. 5% powierzchni kraju, szczególnie rozległe na Wysoczyźnie Żmudzkiej.
Klimat Litwy
Klimat umiarkowany ciepły, przejściowy między morskim nad wybrzeżem bałtyckim i o wzrastających ku wschodowi cechach kontynentalnych, występują charakterystyczne silne wiatry i szybkie zmiany pogody. Średnia temperatura w styczniu od –7 °C na wschodzie do 0 °C na wybrzeżu, w lipcu ok. 17–18 °C. Najniższą temperaturę: –42,9 °C, odnotowano 1 lutego 1956 w mieście Uciana, najwyższą: 37,5 °C, odnotowano 30 lipca 1994 roku w miejscowości Jeziorosy. Opady głównie latem, średnio roczne wynoszą ok. 600–800 mm i więcej, szczególnie w zachodniej części Wysoczyzny Żmudzkiej.
Rekordy temperatur
Rzeki i jeziora
Rozwinięta gęsta sieć rzek (na 1 km² przypada 0,4 km rzeki) typu równinnego, wolno płynące, meandrujące o szerokich dolinach. Zasilane są przede wszystkim wodami ze stopionych śniegów, co jest przyczyną gwałtownego wzbierania stanów wód na wiosnę i występowaniem licznych powodzi. Największe rzeki to: Niemen – o długości całkowitej 937 km, natomiast w granicach Litwy 469 km, którego dorzecze zajmuje prawie 70% powierzchni terytorium Litwy – wraz z dopływami: Wilią, Niewiażą, Dubissą oraz górny bieg Windawy. Najdłuższą rzeką płynącą w całości na terytorium Litwy jest rzeka Święta, o długości 246 km. Na Litwie znajduje się łącznie ok. 6 tys. jezior, które zajmują ok. 914 km², czyli 1,4% powierzchni kraju. Najwięcej jezior znajduje się na Nizinie Wilejsko-Żejmiańskiej, głównie pochodzenia polodowcowego. Największe jezioro to Dryświaty (przy granicy z Białorusią), najgłębsze Tauroginie (maksymalna głębokość 60,5 m), najdłuższe (typu rynnowego) to Oświe (inna nazwa Jezioro Dubińskie) o długości 30 km.
Najdłuższe rzeki na Litwie
Według FAO na Litwie są 733 rzeki liczące ponad 10 km długości, które zajmują łącznie 32 601 ha (326,01 km²).
Największe jeziora na Litwie
Według Statistikos Departamentas na Litwie jest 2830 jezior o powierzchni większej niż 0,5 ha, jeziora w sumie zajmują powierzchnię 880 km². Według FAO na Litwie jest 2827 jezior o łącznej powierzchni 87 359 ha (873,59 km²) z czego 1589 jest większych od 0,5 ha, zajmujących łącznie 24 434 ha (244,34 km²).
Obszary chronione
Na Litwie jest 5 parków narodowych – Auksztocki PN, Dzukijski PN, Żmudzki PN, Trocki Historyczny PN oraz PN Mierzei Kurońskiej, a także 30 rezerwatów przyrody (parków regionalnych, m.in. łabędzie pod ochroną na jeziorze Żuwinta).
Jako pierwszy założony został 29 marca 1974 roku Auksztocki Park Narodowy, noszący przed odzyskaniem przez Litwę niepodległości nazwę Parku Narodowego Litewskiej SRR. Jego powierzchnia wynosi ok. 30 tys. ha, ponad 60% obszaru parku zajmują lasy.
Obszary chronione na Litwie zajmują 11,5% powierzchni kraju. Działalność rekreacyjna i gospodarcza na obszarach chronionych jest regulowana. Na Litwie pod ochroną jest 386 zabytków przyrody (drzewa, źródła, kamienie itp.).
Krainy geograficzne
Pobrzeże Żmudzkie (Pajūrio žemuma)
Wysoczyzna Zachodniokurlandzka (Vakarų Kuršo aukštuma)
Pojezierze Żmudzkie zwane też Wysoczyzną Żmudzką (Žemaičių aukštuma)
Równina Zachodniożmudzka (Vakarų Žemaičių lyguma)
Wysoczyzna Zachodniożmudzka (Vakarų Žemaičių plynaukštė)
Wysoczyzna Środkowożmudzka (Žemaičių aukštuma)
Wysoczyzna Wschodniożmudzka (Rytų Žemaičių plynaukštė)
Równina Środkowej Windawy (Ventos vidurupio žemuma)
Nizina Semigalska zwana też Niziną Zemgalską (Žiemgalos lyguma)
Równina Muszy i Niemenka (Mūšos-Nemunėlio žemuma)
Nizina Środkowolitewska (Vidurio-Lietuvos žemuma, Lietuvos vidurio žemuma)
Równina Niewiaży (Nevėžio žemuma)
Równina Dolnoniemeńska (Nemuno žemupio lyguma)
Pojezierze Suwalskie (Sūduvos aukštuma)
Pojezierze Dzukijskie (Dzūkų aukštuma)
Pojezierze Auksztockie (Aukštaičių aukštuma)
Nizina Dajnawska (Dainavos lyguma)
Nizina Wilejsko-Żejmiańska (Žeimenos lyguma)
Równina Dzisny (Dysnos lyguma)
Pojezierze Święciańskie (Švenčionių aukštuma)
Garb Oszmiański (Ašmenos aukštuma)
Wysoczyzna Miednicka (Medininkų aukštuma)
Wysoczyzna Zachodnioauksztocka kraina istniejąca w oficjalnym polskim nazewnictwie geograficznym Litwy, nie funkcjonująca natomiast w literaturze litewskiej.
Pojezierze Wileńskie kraina geograficzna nieistniejąca w litewskim podziale fizycznogeograficznym, na którą składają się dwie krainy: Dzūkų aukštuma i Aukštaičių aukštuma
Nizina Południowo-Zachodnia (Pietryčių lyguma) kraina geograficzna nieistniejąca w polskim podziale fizycznogeograficznym, na którą składają się głównie Nizina Dajnawska i Nizina Wilejsko-Żejmiańska.
Demografia
Litewski Departament Statystyki (Lietuvos Statistikos Departamentas) szacuje liczbę mieszkańców na początku kwietnia 2017 roku na 2 831 670. Według ostatniego spisu powszechnego z 2011 roku Litwa liczyła 3 043 429 mieszkańców, z czego mężczyzn 1 403 000 (46,1%), a kobiet 1 641 000 (53,9%). Według poprzedniego spisu przeprowadzonego w 2001 roku, Litwa liczyła 3 483 972 mieszkańców, z czego mężczyzn 1 629 148 (46,76%), a kobiet 1 854 824 (53,24%), stopień urbanizacji społeczeństwa wynosił 66,94%, natomiast w czasie spisu przeprowadzonego w 1989 roku, liczbę mieszkańców oszacowano na 3 674 800. Odnotowywany ujemny przyrost naturalny, i w związku z tym systematyczny spadek liczby ludności, począwszy od 1991 roku, jest spowodowany przede wszystkim zmniejszaniem się liczby urodzeń, a w ostatnim czasie – po przystąpieniu Litwy do Unii Europejskiej w 2004 roku – także masową emigracją zarobkową. I tak w 1990 roku odnotowano 56 868 żywych urodzeń i 39 760 zgonów, natomiast w 2001 roku już tylko 31 546 żywych urodzeń i 40 399 zgonów.
Narodowości i grupy etniczne
Litwa jest najbardziej jednolitym narodowościowo państwem spośród wszystkich państw bałtyckich, dominującą grupą etniczną są Litwini, którzy liczą według spisu z 2011 roku ok. 2 561 000 osób (2 907 000 w czasie spisu z 2001), co stanowi 84,2% ogółu mieszkańców (84,6% w czasie spisu z 2001). Znaczące mniejszości narodowe według ostatniego spisu z 2011 roku to Polacy liczący ok. 200,1 tys. osób (235 tys. w 2001 roku), i Rosjanie liczący 177 tys. osób (220 tys. w 2001 roku).
Polacy są największą mniejszością narodową, skupioną przede wszystkim na Wileńszczyźnie, w południowo-wschodniej części Litwy; administracyjnie jest to okręg wileński (ok. 23%), w niektórych rejonach – wileńskim (52%) czy solecznickim (ok. 77%) – Polacy są większością, w samym mieście Wilnie Polacy stanowią ok. 16,5% ogółu mieszkańców. Rosjanie są skoncentrowani głównie w dwóch miastach, gdzie stanowią znaczące mniejszości, w Wilnie (12%) i w Kłajpedzie (19,6%) oraz rejonie miejskim Wisaginia, gdzie stanowią większość (52%).
Języki
Współcześnie językiem urzędowym na Litwie jest język litewski, język ojczysty Litwinów, należący do grupy języków bałtyckich. W przeszłości językiem urzędowym w Wielkim Księstwie Litewskim był język ruski, a od 1696 język polski i wówczas też ostatecznie ustaliła się tam supremacja języka polskiego. Literatura litewska zaczęła się rozwijać dopiero w 1 poł. XIX wieku.
Na Litwie w użyciu są języki mniejszości narodowych, głównie polski, białoruski i rosyjski. W rejonach zamieszkanych przez duże skupiska mniejszości narodowych do końca 2010 roku ustawa o mniejszościach narodowych pozwalała na używanie języka mniejszości w urzędach i na tablicach informacyjnych. Ustawa ta wygasła 1 stycznia 2010 roku, a nowa nie została przyjęta.
Religia
Religie według danych z 2010 r.:
Rzymskokatolicyzm – 83,2% (2 980 000 osób)
Bez religii – 10% (330 000 osób)
Prawosławie i Staroobrzędowcy – 5,1% (170 000 osób)
Protestantyzm – 1,4% (50 000 osób), w tym:
Luteranizm
Kalwinizm
Zielonoświątkowcy – 0,06% (1850 osób)
Baptyzm – 0,05% (1350 osób)
Adwentyści Dnia Siódmego – 0,03% (900 osób)
Świadkowie Jehowy – 0,11% (3140 osób)
Miasta
Na Litwie są 103 miasta (po litewsku – l.poj. miestas; l.mn. miestai). Miasto zostało zdefiniowane przez litewski parlament jako obszar o zwartej zabudowie, liczący powyżej 3000 mieszkańców, gdzie dwie trzecie ludności znajduje zatrudnienie poza rolnictwem. Miejscowości, które liczą poniżej 3000 mieszkańców, ale posiadają historyczne prawa miejskie, również posiadają status miasta. Najstarszym litewskim miastem jest Kłajpeda, która otrzymała prawa miejskie w 1257 roku. Większość litewskich miast to miasta małe, tylko 6 liczy więcej niż 50 tys. mieszkańców, a tylko 2 więcej niż 200 tys., z kolei aż 65 ma mniej niż 10 tys. mieszkańców. Największym miastem i stolicą zarazem jest Wilno, liczące ponad 500 tys. mieszkańców. Według spisu ludności z 2011, jak i zarówno z 2001 roku, w miastach żyło ok. 66,7% mieszkańców Litwy.
Poniższa tabela przedstawia 10 największych miast Litwy (dane szacunkowe na 1 stycznia 2013 roku).
Historia
Najstarsze znaleziska archeologiczne na Litwie pochodzą z XI tysiąclecia p.n.e. i reprezentują kulturę magdaleńską, Bromme, Lyngby, ahrensburską i świderską.
Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. ze wschodu przybyli Indoeuropejczycy. Niektórzy badacze przyjmują, że właśnie wśród nich należy doszukiwać się przodków Bałtów, a więc także Litwinów. Wiele wskazuje również na to, że Bałtowie mogli przybyć na te tereny w czasie drugiej wielkiej migracji Indoeuropejczyków (ok. XII wiek p.n.e.).
Pierwsza wzmianka o Litwie pochodzi z 1009 roku. Do końca XIII wieku tereny Litwy zamieszkiwały liczne plemiona, które nie tworzyły zwartego organizmu państwowego. Dopiero od XIII wieku związkom plemiennym zaczęli przewodzić książęta (kunigasi) spośród których największe znaczenie mieli Ryngoldowiczowie, których najwybitniejszym przedstawicielem był Mendog (Mindaugas). Około 1235 roku, pod wpływem zagrożenia, najpierw ze strony zakonu kawalerów mieczowych (od 1202), a następnie zakonu krzyżackiego (od 1237 roku), Mendog zjednoczył litewskie plemiona i skupił władze w jednym ręku. W 1251 roku pod naciskiem zakonów, Mendog przyjął chrzest, a w 1253 otrzymał od papieża koronę i koronował się w Nowogródku. Panowanie Mendoga zakończyło się gwałtownie w 1263 roku zabójstwem władcy. Po śmierci władcy Litwini odrzucili chrześcijaństwo, państwo stało się ponownie celem krucjat. Pomimo długotrwałych wojen z zakonami rycerskimi, Wielkie Księstwo Litewskie rozrastało się szybko, Litwini podbili ziemie słowiańskie stanowiące tereny obecnej Białorusi, Ukrainy i fragmenty Polski oraz Rosji. Wielkie Księstwo Litewskie stało się największym państwem w Europie.
Litwini (Bałtowie) stanowili bardzo małą liczebnie grupę ludności na tle wszystkich mieszkańców swojego państwa. W związku z liczebną przewagą Słowian Wielkie Księstwo Litewskie przyjęło, zamiast litewskiego, jako urzędowy, język staroruski, a od XVII wieku polski.
Następcą Mendoga został w 1315 Giedymin, który władał krajem ponad 20 lat. Skuteczne rządy doprowadziły do umocnienia państwa i poprawy stosunków z Królestwem Polskim. Synowie Giedymina, Olgierd i Kiejstut, sprawowali rządy od 1344. Po śmierci Kiejstuta (1377) władzę objął syn Olgierda, Jagiełło. Wchodząc w sojusz z Polską, Jagiełło w 1386 przyjął chrzest, poślubił Jadwigę Andegaweńską i został koronowany na króla Polski.
15 lipca 1410 roku pod Grunwaldem miała miejsce jedna z największych bitew europejskiego średniowiecza, w wyniku której rozgromiona została doszczętnie prawie cała armia krzyżacka, wspierana przez znamienitych rycerzy z całej Europy. Jest to jedno z największych zwycięstw militarnych w historii Polski i Litwy.
2 października 1413 została zawarta unia horodelska, która wprowadziła instytucję odrębnego wielkiego księcia na Litwie, wybieranego przez króla Królestwa Polskiego za radą i wiedzą panów polskich oraz bojarów litewskich, wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie, urzędy wojewodów i kasztelanów na Litwie, a litewskich bojarów wyznania rzymskokatolickiego zrównała w prawach z polskimi rodami. Bojarzy litewscy przyrzekli wierność szlachcie polskiej, Koronie polskiej, królowi Władysławowi oraz wielkiemu księciu Witołdowi. Potwierdzony został nierozerwalny związek Litwy z koroną Królestwa Polskiego.
W 1569 Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły unię lubelską powołując do życia Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Od zawarcia unii lubelskiej każdy nowo koronowany król Polski automatycznie zostawał władcą Litwy i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie.
XVII i XVIII wiek upłynęły Litwie pod znakiem wojen, w wyniku których Litwa stopniowo traciła swoje terytoria (wojna polsko-rosyjska (1654–1667), powstanie Chmielnickiego, najazd Szwedów). Kolejne wieki nie przyniosły Litwie dobrych czasów. Klęski żywiołowe, głód, zarazy, wojny domowe, wojna północna między Szwecją i Rosją, pustoszyły terytorium Litwy. Po ziemie osłabionej Rzeczypospolitej Obojga Narodów sięgnęli wreszcie sąsiedzi. W 1772 roku miał miejsce I rozbiór Rzeczypospolitej, w 1793 i 1795 kolejne dwa, po upadku insurekcji kościuszkowskiej, Litwa została ostatecznie podzielona pomiędzy Rosję (Auksztota i Żmudź) i Prusy (Suwalszczyzna).
Do powstania listopadowego Litwa przyłączyła się dopiero w marcu 1831 roku. Po upadku powstania na Litwę spadły srogie kary, m.in.: zlikwidowanie Uniwersytetu Wileńskiego, zamknięcie wielu klasztorów rzymskokatolickich i szkół, zsyłki ludności w głąb Rosji.
Powstanie styczniowe (1863) przyczyniło się do nasilenia represji wobec mieszkańców, zaczęto rusyfikować wsie i miasta. W 1883 roku zaczęto wydawać pierwsze litewskie czasopismo „Aušra” (jutrzenka), potem kolejne: „Šviesa” (światło), „Varpas” (dzwon) i „Ūkininkas” (rolnik). Po upadku powstania styczniowego rozpoczął się okres litewskiego odrodzenia narodowego i wzrastania antagonizmu polsko-litewskiego.
Z wybuchem I wojny światowej wiązano nadzieje, na odzyskanie niepodległości. We wrześniu 1917 roku w Wilnie wybrano Radę Litewską tzw. Tarybę. 16 lutego 1918 roku Taryba ogłosiła niepodległość i powstanie niepodległego Królestwa Litwy, w rzeczywistości częściowo uzależnionego od Niemiec, dzień ten jest obchodzony jako Dzień Odzyskania Niepodległości.
Taryba powołała rząd, przeciw któremu wystąpiła Komunistyczna Partia Litwy, tworząc Litewsko-Białoruską Republikę Socjalistyczną. Wojska Taryby, wspierane przez armię niemiecką, przystąpiły do kontrofensywy. Wilno w walce z Armią Czerwoną zajęło Wojsko Polskie w kwietniu 1919 roku. Ostatecznie władzę nad Litwą przejęła Taryba. W trakcie ofensywy Tuchaczewskiego w wojnie polsko-bolszewickiej latem 1920 roku Sowieci zajęli Wilno, które po klęsce w bitwie warszawskiej przekazali Litwinom 27 sierpnia 1920, wykonując postanowienie zawartego 12 lipca 1920 traktatu pokojowego z Litwą.
Jesienią 1920 roku gen. Lucjan Żeligowski, z polecenia Naczelnego Wodza, Józefa Piłsudskiego, wraz z Dywizją Litewsko-Białoruską, złożoną z Polaków pochodzących z Wileńszczyzny, zorganizował tzw. bunt Żeligowskiego, wkraczając na tereny przekazane przez Sowietów Litwie i zajmując Wilno. Generał Żeligowski stworzył wówczas Litwę Środkową. 20 lutego 1922 roku Sejm Litwy Środkowej uchwalił deklarację o połączeniu Litwy Środkowej z Polską.
Do roku 1938 Litwa odmawiała nawiązania kontaktów dyplomatycznych z Polską (Polskie ultimatum wobec Litwy).
23 marca 1939 r. na skutek ultimatum część terytorium Litwy (Okręg Kłajpedy) została wchłonięta przez III Rzeszę. 23 sierpnia 1939 roku III Rzesza i ZSRR zawarły tajny układ (pakt Ribbentrop-Mołotow), który umieszczał Litwę w niemieckiej strefie wpływów. Ponieważ armie niemieckie znacznie przekroczyły na wschodzie ustaloną linię podziału Polski na Wiśle i Sanie, w ramach rekompensaty w kolejnym tajnym układzie z 28 września Hitler oddał Litwę do strefy wpływów Związku Radzieckiego. 10 października 1939 zawarto w Moskwie litewsko-sowiecki układ o stacjonowaniu Armii Czerwonej na Litwie, oficjalnie zwany układem o wzajemnej pomocy. Dokonując licznych prowokacji granicznych latem 1940 ZSRR wysunął wobec Litwinów ultimatum, żądając utworzenia kolejnych baz sowieckich na terytorium republiki. 15 czerwca 1940 150 tysięczna armia sowiecka rozpoczęła okupację Litwy.
W czerwcu 1941 roku III Rzesza zaatakowała ZSRR, w związku z czym Litwa wraz z pozostałymi krajami bałtyckimi trafiła pod niemiecką okupację. Okupacja III Rzeszy dała Litwinom pewną swobodę, Litwini służyli m.in. w formacjach wojskowych związanych z armią niemiecką (Hilfspolizei-Bataillonen, Schutzmannschaft). W latach 1941–1944 litewski Ypatingasis būrys (YB) i niemieckie Schutzstaffel (SS) zamordowały w Ponarach około 100 tys. polskich obywateli, głównie polskich Żydów i Polaków. W 1944 Armia Czerwona wyparła Wehrmacht; przywrócono Litewską SRR, z którą do 1952 walczyły litewskie oddziały partyzanckie. Rządy Stalina przyczyniły się do kolejnych represji i wysiedleń na masową skalę.
Pod koniec lat 80. rozpoczął się nowy okres odrodzenia narodowego na Litwie. 11 marca 1990 roku Litwa ogłosiła deklarację niepodległości, na co stanowczo zareagował Związek Radziecki wprowadzając na ulice Wilna czołgi. W 1992 odbyły się pierwsze wolne wybory do Sejmu Republiki Litewskiej.
Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 711 z 12 września 1991 roku Litwa została członkiem ONZ, w 2004 członkiem NATO i Unii Europejskiej.
Na 2009 rok przypadły zakrojone na bardzo dużą skalę obchody Tysiąclecia Litwy.
1 stycznia 2015 Litwa przystąpiła do strefy euro.
Według danych WHO z 2016 r. Litwa miała najwyższy wskaźnik spożycia alkoholu w Unii Europejskiej: 15 litrów czystego alkoholu na osobę rocznie – odpowiednik 167 butelek wina albo 67 półlitrówek wódki. Chcąc ograniczyć zjawisko alkoholizmu, zgodnie z zaleceniami WHO rząd podjął szereg zdecydowanych (i niepopularnych) decyzji, takich jak zakaz sprzedaży alkoholu osobom poniżej 20 roku życia czy skrócenie godzin otwarcia sklepów z alkoholem (do godz. 20:00).
Od lipca 2020 roku Litwa należy do formatu Trójkąta Lubelskiego – grupy współpracy ministrów spraw zagranicznych Litwy, Polski i Ukrainy. Celem tego formatu jest m.in. wspieranie aspiracji euroatlantyckich Ukrainy oraz zwalczanie dezinformacji przez kraje zrzeszone.
Gospodarka
Wskaźnik Wolności Gospodarczej 2021 (Index of Economic Freedom, Heritage Foundation i The Wall Street Journal): Litwa została zakwalifikowana do grupy państw o „w większości wolnej gospodarce” i zajęła 15. miejsce. Rosja 92., Polska 41., Białoruś 95., Łotwa 30, Estonia 8.
Wskaźnik Konkurencyjności Gospodarki: 36. miejsce w rankingu 104 państw (Rosja 70., Polska 60., Estonia 20). Światowe Forum Ekonomiczne: Światowy Raport Konkurencyjności 2004-2005
Wskaźnik Percepcji Korupcji 2020 (Corruption Perceptions Index 2020, Transparency International): 35. miejsce na 179, razem z Botswaną, Brunei, Izraelem, Słowenią. (Rosja 129., Polska 45., Białoruś 63., Łotwa 42., Estonia 17.) .
Wskaźnik rozwoju społecznego 2021 (Human Development Index), stosowany przez Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych: Litwa zajęła 34. miejsce w grupie krajów wysoko rozwiniętych. Sąsiedzi Litwy zajęli lokaty: Rosja 49., Polska 33., Białoruś 50., Łotwa 39.
Wzrost produkcji przemysłowej w 2007: 5,5%
Inflacja (2020): 1,3%
Stopa bezrobocia (2020): Według oficjalnego dziennika statystycznego 9,6%.
Wartość inwestycji (2007): 24% PKB
W 2021 r. Litwa była 21. gospodarką Unii Europejskiej pod względem wielkości PKB w parytecie siły nabywczej i 83. gospodarką świata, a pod względem wielkości PKB nominalnego – 24. gospodarką UE i 85. gospodarką świata.
W 2021 r. PKB per capita w parytecie siły nabywczej Litwy wyniósł 41 288 PPS (88,0% średniej UE), a PKB per capita nominalny – 22 752 euro (59,4% średniej UE). Dług publiczny w 2019 wyniósł 17,524 mld USD, czyli 36,3% PKB. Według danych MFW w latach 2004–2015 Litwa była na pierwszym miejscu w UE pod względem tempa wzrostu PKB per capita. Skumulowany wzrost PKB per capita Litwy wyniósł w tym okresie 70,8%.
Na początku ery sowieckiej Litwa przeszła okres intensywnej rozbudowy przemysłu ciężkiego oraz integracji gospodarczej ze Związkiem Radzieckim, jednakże zaawansowanie technologiczne, dbałość o ochronę środowiska, jakość służby zdrowia i sprawy socjalne pozostawały daleko w tyle za standardami państw zachodnich. Poziom urbanizacji wzrósł z 39% w 1959 do 68% w 1989. W latach 1949–1952 Sowieci znieśli własność prywatną w rolnictwie, wprowadzając kolektywizację i własność państwową. Produkcja spadła i nie osiągnęła poziomu przedwojennego aż do wczesnych lat 60. Intensyfikacja produkcji rolnej poprzez jej mechanizację i wzrost użycia środków chemicznych, ostatecznie podwoiła produkcję rolniczą, jednakże stworzyła dodatkowe problemy ekologiczne.
Po uzyskaniu niepodległości Litwa znajdowała się w okresie kryzysu gospodarczego, spowodowanego zmianą systemu zarządzania. W pierwszych latach po proklamacji niepodległości, sprywatyzowano część własności państwowej, m.in.: zlikwidowano wszystkie kołchozy i sowchozy oraz wprowadzono liberalizację cen. Nastąpił spadek produktu krajowego brutto o ok. 70%, a produkcji przemysłowej i rolniczej o ponad 1/2 w stosunku do 1989. Byłym właścicielom zwrócono do 1993 ok. 700 tys. ha (60% ziem uprawnych). Po kryzysie gospodarczym z lat 1991–1994 nastąpił początek stabilizacji i wzrostu gospodarczego (w 1996 5,1% wzrostu PKB w 1997 8,5%, w 1998 7,5%). Do końca 1995 roku sprywatyzowano 80% majątku państwowego. Jednakże w sierpniu roku 1998, kryzys finansowy w Rosji i załamanie się rosyjskiego rubla miało fatalny wpływ na litewską gospodarkę, wciąż uzależnioną od handlu z Rosją, i spowodowało kryzys fiskalny w roku następnym. PKB kraju zmniejszyło się w 1999 roku o 1,5%. Zmusiło to rząd litewski do znacznych cięć w wydatkach budżetowych i przeorientowania handlu na zachód.
W maju 2016 roku, po kilkunastu miesiącach obowiązywania waluty Euro litewscy konsumenci zorganizowali trzydniowy bojkot centrów handlowych w związku z podwyżką cen. Nieformalnym symbolem bojkotu był kalafior, który przed wprowadzaniem Euro kosztował 3 lity (0,87 euro), w ciągu kilkunastu miesięcy jego cena wzrosła do 3,49 euro. Premier Litwy Algirdas Butkevicius stwierdził, iż za wzrostem cen nie stoi fakt wprowadzenia Euro a sumienie handlowców.
Przemysł
Przemysł litewski cierpi na brak własnych surowców mineralnych, gospodarka paliwowo-energetyczna jest oparta na surowcach importowanych, uzależniona od importu ropy naftowej i gazu ziemnego z Rosji. Głównym bogactwem naturalnym jest torf i surowce budowlane, drewno oraz niewielkie ilości ropy naftowej. Lasy natomiast dostarczają surowca dla przemysłu drzewnego i papierniczego. Produkcja energii elektrycznej w 2005 roku wyniosła 13,48 mld kWh, z czego zapotrzebowanie kraju wyniosło 9,296 mld kWh. Od 1984 do 2009 roku czynna była Ignalińska Elektrownia Jądrowa, dostarczająca ok. 80% produkcji energii elektrycznej kraju (zamknięta 31 grudnia 2009), elektrownie cieplne – ok. 12%, elektrownie wodne – ok. 3%.
Główne gałęzie przemysłu przetwórczego: to przemysł spożywczy, lekki (włókienniczy, dziewiarski), hutniczy, elektryczny, maszynowy i elektrotechniczny, materiałów budowlanych, chemiczny, drzewny, petrochemiczny – zakłady rafineryjno-petrochemiczne w Możejkach „Mažeikių Nafta”. Rozwinięte rzemiosło (wyroby z bursztynu, ceramika).
Rolnictwo
Rolnictwo wyspecjalizowało się głównie w produkcji mleka i mięsa. W kraju przeważają małe i bardzo małe gospodarstwa rolne, istnieje ok. 240 tys. gospodarstw rolnych o przeciętnej powierzchni 6 ha. Grunty orne zajmują 45% powierzchni kraju, łąki i pastwiska 17%, lasy ok. 32%. Uprawia się głównie zboża (jęczmień, pszenica, żyto i kukurydza), buraki pastewne, buraki cukrowe, ziemniaki i len, hoduje się bydło i trzodę chlewną; rybołówstwo.
Handel zagraniczny
Bilans handlowy Litwy jest ujemny, w 2007 roku wartość eksportu wynosiła 17,09 mld dol. a importu 22,64 mld dolarów. Eksportuje się głównie: surowce mineralne, tekstylia, maszyny i urządzenia elektryczne, chemikalia, żywiec i produkty zwierzęce, środki transportu, żywność, cement, energię elektryczną i nawozy sztuczne, importuje się: ropę naftową, maszyny, wyroby włókiennicze i chemikalia, artykuły przemysłu lekkiego, artykuły żywnościowe. Główni partnerzy handlowi: Rosja, Niemcy, Polska, Łotwa, Estonia.
Turystyka
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,071 mln turystów (0,4% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,147 mld dolarów.
Transport i łączność
Dominuje transport kolejowy i samochodowy, całkowita długość linii kolejowych w kraju (Lietuvos geležinkeliai – Litewskie Koleje Żelazne) to 1,771 tys. km (2006). Przez terytorium Litwy przechodzą połączenia: Moskwa – Wilno – Królewiec, Petersburg – Wilno – Grodno (na Białoruś i do Polski), Ryga – Szawle – Królewiec. Długość dróg kołowych: 79,497 tys. km, w tym autostrad 417 km. Transport wodny odbywa się na Niemnie i Wilii oraz na Jeziorach Trockich (łączna długość 425 km w 2005). Największym i najważniejszym portem morskim jest Kłajpeda. Sieć gazociągów o łącznej długości 1695 km (2007) łączy Daszawę–Iwacewicze z Wilnem i Rygą oraz z Kownem, Jeziorosami i Szawlami. Od 1979 działa rurociąg naftowy z Nowopołocka na Białorusi do rafinerii w Możejkach. Międzynarodowe porty lotnicze: Wilno, Kowno i Połąga.
Miasta Litwy
Na Litwie są 103 miasta (po litewsku – l.poj. miestas; l.mn. miestai). Miasto zostało zdefiniowane przez litewski parlament jako obszar o zwartej zabudowie, liczący powyżej 3000 mieszkańców, gdzie dwie trzecie ludności znajduje zatrudnienie poza rolnictwem. Miejscowości, które liczą poniżej 3000 mieszkańców, ale posiadają historyczne prawa miejskie, również posiadają status miasta. Najstarszym litewskim miastem jest Kłajpeda, która otrzymała prawa miejskie w 1257 roku. Większość litewskich miast to miasta małe, tylko 6 liczy więcej niż 50 tys. mieszkańców, a tylko 2 więcej niż 200 tys., z kolei aż 65 ma mniej niż 10 tys. mieszkańców. Największym miastem i stolicą zarazem jest Wilno, liczące około 540 tys. mieszkańców. Według spisu ludności z 2011, jak i zarówno z 2001 roku, w miastach żyło ok. 66,7% mieszkańców Litwy. Ranking
Siły zbrojne
Litwa dysponuje czterema rodzajami sił zbrojnych: siłami lądowymi, marynarką wojenną, siłami powietrznymi oraz siłami specjalnymi.
W 2021 roku uzbrojenie sił lądowych Litwy składało się m.in. w z: 650 opancerzonych pojazdów bojowych oraz 51 zestawów artylerii holowanej i samobieżnej. Marynarka wojenna Litwy dysponowała w 2021 roku czterema okrętami obrony przybrzeża oraz czterema okrętami obrony przeciwminowej. Litewskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2021 roku uzbrojenie w postaci m.in. 8 samolotów transportowych oraz 5 śmigłowców. Wojska litewskie w 2021 roku liczyły 18,5 tys. żołnierzy zawodowych oraz 20 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2021) litewskie siły zbrojne stanowią 85. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 880 mln dolarów (USD).
Nauka i oświata
Do końca lat 80. system oświaty był ściśle zintegrowany z systemem oświaty ZSRR. W 1990 roku zaczęto wprowadzać nowy, państwowy system oświaty. Obowiązkiem szkolnym objęte są dzieci od 7. (lub wcześniej) do 16. roku życia. Edukacja na szczeblu podstawowym i średnim jest bezpłatna. W roku szkolnym 2005/06 99,5% uczniów uczęszczało do placówek publicznych finansowanych z budżetów administracji centralnej i terenowej. Na oświatę przeznacza się ok. 6% PKB.
Na początku 2005 r. w wieku objętym obowiązkowym kształceniem było 464 379 dzieci i młodzieży. Urzędowym językiem nauczania jest język litewski. Mniejszości narodowe (jak Polacy, Rosjanie i Białorusini) mogą uczyć dzieci swego ojczystego języka i kultury narodowej oraz rozwijać swą kulturę. W roku szkolnym 2005/06 kształcenie w innym języku niż litewski prowadzono w szeregu szkół, do których uczęszczało
44 832 uczniów (8,4% uczniów). Szkoły dla mniejszości narodowych realizują wspólną podstawę programową kształcenia ogólnego zatwierdzoną przez Ministerstwo Edukacji i Nauki, ale mogą wprowadzać do programu dodatkowe elementy etniczno-kulturowe.
System szkolnictwa wyższego obejmuje uczelnie akademickie i zawodowe. Uczelnie akademickie, uniwersytety i akademie, prowadzą studia akademickie na trzech poziomach: licencjackim, magisterskim i doktoranckim.
Na Litwie działają 3 uniwersytety: najstarszy i największy w Wilnie (założony w 1579, Uniwersytet Wileński), w Kownie (założony w 1922) i w Kłajpedzie (założony w 1991) oraz 2 politechniki: w Wilnie (założona w 1969) i w Kownie (założona w 1950), oprócz tego również 5 wyższych szkół zawodowych.
Najwyższą instytucją naukową na Litwie jest Litewska Akademia Nauk w Wilnie, założona w 1941 roku. Jest ona korporacją uczonych, a zarazem pełni funkcję centralnego organu państwowego do kierowania nauką, ponadto organizuje i prowadzi badania w sieci własnych placówek naukowych.
Kultura i święta
Regiony etnograficzne
Na Litwie znajduje się pięć regionów etnograficznych:
Auksztota (Aukštaitija)
Dzukia (Dainava, Dzūkija)
Kraj Kłajpedzki (Mažoji Lietuva, Klaipėdos kraštas)
Suwalszczyzna (Sūduva, Suvalkija)
Żmudź (Žemaitija)
Święta na Litwie
Święta państwowe
Źródło: Kodeks pracy Republiki Litewskiej (Lietuvos Respublikos darbokodeksas)
1 stycznia: Nowy Rok (Naujieji metai), Dzień Flagi Państwowej Litwy (Vėliavos diena)
16 lutego: Dzień odbudowania Państwa Litewskiego (Lietuvos valstybės atkūrimo diena)
11 marca: Dzień odzyskania niepodległości Litwy (Lietuvos nepriklausomybės atkūrimo diena)
niedziela i poniedziałek: Wielkanoc chrześcijańska (Velykos)
1 maja: Międzynarodowy Dzień Pracy (Tarptautinė darbo diena)
3 maja: Rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja (poczynając od 2007)
pierwsza niedziela maja: Dzień Matki (Motinos diena)
24 czerwca: Noc Świętojańska (Rasos lub inaczej Joninės), Narodzenie Jana Chrzciciela
6 lipca: Dzień Państwowy – Dzień Koronacji Króla Litwy Mendoga (Valstybės (Lietuvos karaliaus Mindaugo karūnavimo) diena)
15 sierpnia: Zielna (Žolinės), Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny (Švč. Mergelės Marijos ėmimo į dangų diena)
1 listopada: Dzień Wszystkich Świętych (Visų Šventųjų diena)
25–26 grudnia: Boże Narodzenie (Kalėdos)
Święta narodowe i religijne
Litwa jest jedynym krajem katolickim spośród byłych republik ZSRR.
6 stycznia: Trzech Króli (Trys karaliai)
25 stycznia: Środek zimy (Pusiaužiemis)
2 lutego: Gromnice (Grabnyčios), Dzień Perkuna (Perkūno diena), Ofiarowanie Pańskie („Kristaus Paaukojimo šventė”)
pomiędzy 5 lutego i 6 marca: Zapusty (Užgavėnės)
następny dzień po Zapustach: Popielec (Pelenų diena)
1 kwietnia: Dzień kłamcy, czyli Prima Aprilis (Melagių diena)
od Zapustów do Wielkanocy: wielki post (Gavėnia)
tydzień przed Wielkanocą: Niedziela palmowa (Verbų sekmadienis)
23 kwietnia: Jurginės, Dzień pastucha (Ganiklio diena)
8 maja: Św. Stanisława (Šv. Stanislovas), Cybulinis (Cibulinis)
13 maja: Dzień Miłości (Meilės diena), Święto bogini Miłdy (deivės Mildos verte)
6 tygodni po Wielkanocy: Szesztines (Šeštinės), czyli Wniebowstąpienie Pańskie (Kristaus dangun įžengimo šventė)
7 tygodni po Wielkanocy: Zielone Świątki (Sekminės)
8 września: Szilines (Šilinės), czyli Narodzenie Najświętszej Marii Panny (Švč. Mergelės Marijos gimimo diena)
od końca listopada do Wigilii: Adwent (Adventas)
24 grudnia: Wigilia Bożego Narodzenia (Kūčios)
Inne (nie tradycyjne) święta obchodzone na Litwie
14 lutego: walentynki (Šv. Valentinas)
31 października: Halloween (Helovinas)
Galeria fotografii
zabytkowa architektura
nowoczesna architektura
Przyroda
Zobacz też
kuchnia litewska
szlacheckie rody Litwy
władcy Litwy
konflikt polsko-litewski
Litwini w znaczeniu historycznym
stosunki polsko-litewskie
Przypisy
Linki zewnętrzne
Kalendarz roczny
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Państwa należące do NATO
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 72,855 |
502 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bu%C5%82garia | Bułgaria | Bułgaria, Republika Bułgarii () – państwo położone w południowo-wschodniej Europie, na Bałkanach. Graniczy z Serbią oraz Macedonią Północną od zachodu, Grecją i Turcją od południa, Morzem Czarnym od wschodu i Rumunią od północy.
Bułgaria jest członkiem: Organizacji Narodów Zjednoczonych (od 1955), Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego – NATO (od 2004) oraz Unii Europejskiej (od 2007).
Geografia
Bułgaria leży w południowej Europie nad Morzem Czarnym, w północno-wschodniej części Półwyspu Bałkańskiego. Od północy graniczy z Rumunią, od zachodu z Serbią i Macedonią Północną, od południa z Grecją i Turcją. Stolicą Bułgarii jest Sofia (1,1 mln mieszkańców), inne większe miasta to Płowdiw, Warna, Burgas, Ruse, Stara Zagora, Plewen i Wraca.
całkowita granica lądowa: 1808 km
długość wybrzeża: 378 km
długość granic z sąsiadującymi państwami:
608 km
494 km
318 km
240 km
148 km
Warunki naturalne
Około 60% powierzchni Bułgarii zajmują tereny wyżynne i górskie, średnie wzniesienie kraju wynosi ok. 470 m n.p.m. Wzdłuż północnej granicy rozciąga się Nizina Naddunajska, zajmująca całą północną część kraju. W środkowej części Bułgarii leży jej główny masyw górski – Stara Płanina (Bałkan) wraz z pasem Kotlin Zabałkańskich (Sofijska, Kazanłycka, Sliweńska i in.). W południowo-zachodniej Bułgarii leżą masywy górskie Rodopy i Pirin (na granicy z Grecją) oraz Riła (najwyższy szczyt Bułgarii i całego Półwyspu Bałkańskiego Musała – 2925 m n.p.m.). Bułgarię południowo-wschodnią zajmuje rozległa Nizina Górnotracka, a na południe od niej, na granicy z Turcją, niskie góry Sakar i Strandża.
Największe góry w Bułgarii:
Korona bułgarskich gór:
Riła - Musala (2925 m n.p.m.)
Pirin - Wichren (2914 m n.p.m.)
Stara Płanina - Botew (2376 m n.p.m.)
Witosza - Czeren Wrych (2290 m n.p.m.)
Slawjanka - Gocew Wrych (2290 m n.p.m.)
Osogowska Płanina - Ruen (2251 m n.p.m.)
Rodopy - Goljam Perelik - (2191 m n.p.m.)
Bełasica - Radomir (2029 m n.p.m.)
Milewska Płanina - Milewec 1732,6 (m n.p.m. )
Ograżden - Biłska Czuka (1644 m n.p.m. )
Sredna Gora - Goljam Bogdan-(1604 m n.p.m. )
Rodopy wschodnie - Wejkata (1463 m n.p.m.),
Myglenik - Kodżaele (1266 m n.p.m.)
Czerna Gora - Tumba (1129 m n.p.m.)
Sakar - Wiszegrad (856 m n.p.m.)
Strandża - Goljamo Gradiszte (710 m n.p.m.)
Klimat
Klimat Bułgarii jest umiarkowany ciepły, kontynentalny, suchy, nad morzem podzwrotnikowy, wilgotniejszy. W górach występuje piętrowość klimatyczna. Średnia temperatura powietrza w styczniu wynosi od –6 °C (w terenach górskich), –3 °C (w centralnej części kraju) do 2 °C (na południu kraju), w lipcu odpowiednio od 18 °C, 23 °C i 25 °C. Średnia suma roczna opadów od 450 mm na północy, do 1200 mm w terenach górskich. Średnia temperatura powietrza i średnia suma opadów w stolicy kraju Sofii wynoszą: w styczniu –2 °C i 42 mm, w lipcu 22 °C i 60 mm.
Stosunki wodne
Stara Płanina dzieli Bułgarię na zlewiska Morza Czarnego i Morza Egejskiego. W zlewisku czarnomorskim najdłuższą rzeką jest Dunaj (długość 471 km w granicach Bułgarii), który jest rzeką graniczną z Rumunią, wraz z dopływami: Łom, Ogosta, Iskyr (jest najdłuższą rzeką Bułgarii płynącą w całości w jej granicach), Osym, Jantra. Ponadto największe rzeki zlewiska Morza Egejskiego to Marica z Tundżą i Ardą, Kamczija, Struma oraz Mesta. Rzeki wyzyskiwane są głównie do nawadniania i produkcji energii elektrycznej. Jeziora są nieliczne i niewielkie, największe, typu lagunowego, występują głównie wzdłuż wybrzeża. W górach Pirin i Riła znajduje się około 260 jezior pochodzenia polodowcowego. W Starej Płaninie znajduje się największy wodospad w Bułgarii i zarazem największy w całych Bałkanach – Rajsko Pryskało.
Przyroda
Lasy pokrywają ok. 35% powierzchni kraju, do wysokości 700–1000 m występują głównie lasy dębowe, do 1700–1800 m – lasy bukowe i bukowo-jodłowe, w najwyższych piętrach gór do 2000–2300 m – lasy świerkowe, kosodrzewina i hale górskie. Na obszarach wyżynnych i nizinnych – zarośla krzewów zrzucających liście na zimę oraz zbiorowiska roślinności stepowej w rejonie Dobrudży.
Historia
W połowie IV tysiąclecia p.n.e. rozpoczął się napływ na tereny obecnej Bułgarii plemion koczowniczych z Azji Środkowej. W V wieku p.n.e. jedno z plemion trackich utworzyło nawet organizm państwowy – Królestwo Odrysów. Tereny te zdobyli Rzymianie i w pierwszej połowie I wieku (6–9 r. n.e.) pomiędzy Dunajem a pasmem Starej Płaniny utworzyli rzymską prowincję Mezję, która w roku 86 n.e. została podzielona na Mezję Dolną i na Mezję Górną. W połowie I w. n.e. na południe od Starej Płaniny powstała rzymska prowincja Tracja. Z czasem tereny obecnej Bułgarii stały się miejscem najazdów Hunów i Gotów.
W VI wieku tereny te zaczęły zasiedlać pasterskie plemiona słowiańskie, które zostały podbite ok. roku 680 przez Protobułgarów. Bułgaria powstała w 681 roku, założona przez Asparucha. Chan Borys I Michał został ochrzczony przez duchowieństwo greckie w przeddzień Zielonych Świąt 25 maja 864 roku. Otrzymał na cześć cesarza bizantyjskiego Michała III, swojego ojca chrzestnego, imię Michał. Powstało potężne państwo ze stolicą w Plisce (od 895 w Presławiu), które trwało w okresie 681–1018. W 915 r. Symeon przyjął tytuł cara. W 1018 tereny Bułgarii zostały ostatecznie podbite przez Bizancjum i pozostawały pod władzą Bizantyjczyków do 1185 mimo antybizantyjskich powstań ludowych.
W latach 1186–1398 istniało drugie państwo Bułgarów, po czym jego terytorium stało się częścią Imperium Osmańskiego.
3 marca 1878 po klęsce Turcji w wojnie z Rosją sporządzono traktat pokojowy w San Stefano, który przewidywał utworzenie Wielkiej Bułgarii będącej wciąż wasalem Turcji, ale bez prawa stacjonowania w niej wojsk tureckich. W granicach wielkiego państwa bułgarskiego miały się znaleźć, oprócz samej Bułgarii, Tracja i Macedonia bez Salonik. Dlatego 3 marca – dzień zakończenia wielowiekowej tureckiej okupacji ziem bułgarskich – jest świętem narodowym tego kraju.
Pierwszym władcą niepodległej Bułgarii został wybrany przez zgromadzenie narodowe Aleksander I Battenberg, posługujący się tytułem księcia. Niepodległość uzyskana w 1878 (w pełni w 1908 po oficjalnym przyłączeniu Rumelii Wschodniej) zapoczątkowała ścieranie się wpływów niemieckich i rosyjskich. W 1886 roku rosyjscy oficerowie wymusili abdykację księcia Aleksandra I. W 1879 roku księciem został Ferdynand I Koburg – bratanek króla Portugalii Ferdynanda II. W 1908 roku został on królem niezawisłego Królestwa Bułgarii, a następnie ogłosił się carem. Na skutek wojen bałkańskich (1912–1913) Bułgaria utraciła znaczną część terytorium, dlatego też przystąpiła do I wojny światowej po stronie państw centralnych. Wojna zakończyła się jednak klęską, a Bułgaria straciła swoje krótkotrwałe zdobycze terytorialne (najboleśniej odczuła brak dostępu do Morza Egejskiego). W 1918 roku car został zmuszony do abdykacji na rzecz swojego syna Borysa i opuszczenia kraju.
W II wojnie światowej Bułgaria opowiedziała się (m.in. wraz z Węgrami, Rumunią i Finlandią) po stronie państw Osi. Borys III pełnił funkcję cara do swojej śmierci w 1943 roku. W trakcie II wojny światowej oficjalnie carem był kilkuletni syn Borysa, Symeon II. Faktyczna władza spoczywała w rękach Rady Regentów, w skład której wchodzili Bogdan Fiłow, książę Cyryl (brat Borysa III) oraz generał Nikoła Michow. W trakcie II wojny światowej Bułgaria uzyskała niewielkie nabytki we wschodniej części Jugosławii oraz krótkotrwałe włączenie w jej granice części greckiego terytorium Tracji Zachodniej i części Macedonii Egejskiej, ale bez Salonik. Zajęcie w 1944 kraju przez Armię Czerwoną spowodowało obalenie monarchii i ustanowienie Ludowej Republiki Bułgarii w 1946 roku, po czym władzę objęła Bułgarska Partia Komunistyczna (generalni sekretarze – Georgi Dimitrow, Wyłko Czerwenkow, Todor Żiwkow).
Bułgaria była członkiem RWPG i Układu Warszawskiego. Masowe demonstracje w listopadzie i grudniu 1989 roku wpłynęły na utworzenie demokratycznej republiki parlamentarnej (pierwsze wolne wybory 13 października 1991).
W latach 2001–2005 premierem republiki był były car Symeon II. Był to pierwszy w historii państw Europy Wschodniej przypadek, gdy monarcha obalony przez reżim komunistyczny został premierem powstałej później republiki. Symeon jest również jedynym monarchą na świecie, któremu drogą demokratyczną udało się odzyskać władzę w republice.
29 marca 2004 roku Bułgaria wstąpiła do NATO.
1 stycznia 2007 roku Bułgaria stała się członkiem Unii Europejskiej. Rząd bułgarski czyni starania, by zostać członkiem strefy Schengen.
Ustrój polityczny
Zgodnie z konstytucją z 12 lipca 1991 Bułgaria jest republiką, w której głową państwa jest prezydent wybierany, na jednej karcie razem z wiceprezydentem, w bezpośrednich wyborach, na 5-letnią kadencję. Szefem rządu jest premier, który mianowany jest przez prezydenta.
Organem władzy ustawodawczej jest jednoizbowe, 240-osobowe Zgromadzenie Narodowe (Народно събрание), wybierane na 4-letnią kadencję.
Kraj podzielony jest na 28 obwodów (oblast(i) – област(и)).
Podział administracyjny
Od 1999 roku Bułgaria dzieli się na 28 obwodów (bułg. област, l.mn. области).
Siły zbrojne
Bułgaria dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Bułgarii składało się w 2014 roku z: 80 czołgów, 2,1 tys. opancerzonych pojazdów bojowych, 206 dział samobieżnych, 350 zestawów artylerii holowanej oraz 240 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Bułgarii dysponowała w 2014 roku 1 okrętem obrony przybrzeża, 3 korwetami, 4 fregatami oraz 10 okrętami obrony przeciwminowej. Bułgarskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 15 myśliwców, 22 samolotów transportowych, 8 samolotów szkolno-bojowych oraz 25 śmigłowców.
Wojska bułgarskie w 2014 roku liczyły 35 tys. żołnierzy zawodowych oraz 302,5 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) bułgarskie siły zbrojne stanowią 70. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 700 mln dolarów (USD).
Demografia
Ludność
Skład etniczny: (według spisu z 2010 roku):
Bułgarzy: 83,1%
Turcy: 8%
Romowie: 3,3%
Rumuni: 1,3%
inni: 4,3%
Wyznania
Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA:
chrześcijaństwo – 82,7%:
prawosławie – 80,9%
protestantyzm – 2% (największą denominacją jest Unia Zielonoświątkowa)
katolicyzm – 1%
niezależni – 0,8%
islam – 13,6%
niereligijni – 3,6%
judaizm – 0,05%.
Miasta Bułgarii
Największe miasta Bułgarii:
Gospodarka
W okresie socjalistycznym rolnictwo i produkcja żywności były centralnie zarządzane, ale ściśle ze sobą powiązane. Reformy 1989 zniosły centralne planowanie bułgarskiej gospodarki, umożliwiając istniejącym zakładom przekształcenie się w niezależne przedsiębiorstwa z prawem do wypuszczania akcji. Głównymi uprawami są tu zboża (pszenica, kukurydza), rośliny przemysłowe (słonecznik, tytoń, bawełna) i warzywa (pomidor, ogórek, papryka). Duże znaczenie ma uprawa drzew owocowych (jabłonie, brzoskwinie, śliwy) i winorośli (wina bułgarskie). Bułgaria jest największym na świecie eksporterem olejku różanego. Rośnie znaczenie hodowli (głównie owiec, bydła i trzody chlewnej) i leśnictwa. Ważnym działem gospodarki jest rybołówstwo. Poza lokalnymi łowiskami na Morzu Czarnym i wodach śródlądowych, bułgarskie trawlery łowią na Morzu Śródziemnym i Oceanie Atlantyckim.
W kraju występują złoża miedzi i niewielkie rud żelaza. Stosunkowo małe są także zasoby surowców energetycznych: węgla kamiennego, ropy naftowej i gazu ziemnego. Elektrownie wodne wytwarzają około 1/10 krajowej energii elektrycznej, 3/5 pochodzi z elektrowni cieplnych, reszta zaś z elektrowni jądrowych zbudowanych według planów radzieckich. W latach rządów komunistycznych poczyniono znaczne inwestycje w przemyśle przetwórczym. Dużą dynamikę wykazuje produkcja stali, miedzi, cynku, ołowiu, a także maszyn i urządzeń, chemikaliów i wyrobów przemysłu spożywczego, dostarczającego większości dochodów z eksportu. Źródłem dochodów jest także turystyka, rozwinięta szczególnie na wybrzeżu Morza Czarnego.
Transport
Kraj ma dobrze rozwiniętą sieć dróg. Dużą rolę odgrywa transport morski i lotniczy. Główne porty morskie to Warna i Burgas.
Tablice rejestracyjne
Obowiązujące do 1 stycznia 2007 roku, po wstąpieniu do UE flaga bułgarska została zastąpiona eurobandem.
Kultura i sztuka
Bułgaria od okresu średniowiecza (XIII wiek, XIV wiek) znana jest ze swoich ikon. Przedstawiciele tzw. tyrnowskiej szkoły malarskiej (XIV wiek) z powodzeniem przekraczali reguły rządzące tradycyjnym, hieratycznym malarstwem ikon, dzięki czemu stworzyli oni jedną z najbardziej znaczących szkół artystycznych wschodniego chrześcijaństwa.
Bułgaria posiada również starą i bogatą tradycję śpiewu chóralnego. Jednym z najbardziej znanych, bułgarskich średniowiecznych twórców jest Joan Kukuzel, kompozytor, teoretyk muzyki i twórca tzw. nowobizantyjskiego zapisu nutowego.
Znanymi bułgarskimi śpiewakami są współcześnie m.in. Boris Christow, Nikołaj Giaurow, czy Nikoła Giuzelew, należący do światowej czołówki i często występujący w najlepszych operach całej Europy.
W okresie bułgarskiego odrodzenia narodowego, u schyłku panowania tureckiego (przełom XVIII i XIX wieku), w całym kraju powstało kilka szkół artystycznych, których przedstawiciele specjalizowali się w ikonopisaniu, snycerce lub malarstwie. Pozostawili oni po sobie prawdziwe skarby sztuki, architektury i malarstwa. Najsłynniejsze z owych szkół to m.in. trewneńska (zob. Triawna), bańska (zob. Bansko) czy samokowska (zob. Samokow) – twórcy tej ostatniej szkoły (a wśród nich Zachari Zograf) zasłynęli kunsztem zdobiąc monaster rylski przepięknymi freskami.
Najbardziej znanym współczesnym artystą bułgarskim jest bez wątpienia Christo Jawaszew. Zdobył on rozgłos wielu spektakularnymi happeningami, wśród których najbardziej kontrowersyjne było „zapakowanie” w folię m.in. gmachu Reichstagu w Berlinie oraz Pont Neuf w Paryżu.
Bułgaria posiada także bogate tradycje w dziedzinie teatru lalkowego (nie tylko dla dzieci).
Literatura
Z czasów panowania chanów protobułgarskich (VII–IX wiek) pochodzą ryte w kamieniu napisy protobułgarskie w języku greckim. W końcu IX wieku, dzięki przyswajaniu ksiąg słownie stworzonych przez św. Cyryla i Metodego, rozwinęło się piśmiennictwo religijne w języku staro-cerkiewno-słowiańskim. Czerpiąc wzorce z Bizancjum, na przełomie IX i X wieku piśmiennictwo starobułgarskie rozkwitło w Presławiu i Ochrydzie oraz ponownie (XIV wiek) w Tyrnowie. Oprócz kazań, poezji hymnicznej, traktatów i tzw. zborników (zbiorów różnych utworów służących religijnemu pouczeniu) ważne miejsce w średniowiecznej literaturze zajęły apokryfy, hagiografie, opowieści pouczające i heroiczne. Po podboju tureckim (1394) tradycję piśmienniczą kultywowano w monasterach. W XVI wieku powstały w Sofii nowe hagiografie. W XVII i XVIII w. główną formą piśmiennictwa były damaskiny (zbiory pouczeń i kazań). Najżywiej rozwijała się ustna twórczość ludowa. W okresie odrodzenia narodowego (1762–1878) powstały zręby nowożytnej kultury bułgarskiej. Pierwszym przejawem świadomości narodowej było zainteresowanie własną historią (Paisij Chilendarski). Walka Bułgarów o uniezależnienie się kultury od Greków i autokefaliczny kościół, a po 1856 – o zrzucenie panowania Turków, znalazła odbicie w literaturze. W 1. połowie XIX wieku, w okresie tworzenia podstaw świeckiej oświaty narodowej, pojawiły się pierwsze drukowane książki i podręczniki szkolne. Zrodziły się publicystyka i wierszopisarstwo. Na dalszym rozwoju młodej literatury zaważyło coraz żywsze od połowy XIX w. zainteresowanie słowianofilstwem i rodzimą kulturą ludową. Oparte na obcych, zwłaszcza rosyjskich, wzorach artystycznych i bułgarskim folklorze powstały nowożytne gatunki poezji, prozy i dramatu, w których z żywej mowy ludowej tworzył się język literacki. Jednocześnie z realizmem wystąpiły tendencje sentymentalno-romantyczne. Najdojrzalszym świadectwem uczuciowości romantycznej stała się liryka Christo Botewa. Po odzyskaniu niezawisłości politycznej (1878) rozwinęły się dydaktyczna poezja i spokrewniona często z publicystyką proza realistyczna. Uprawiali ją zarówno zwolennicy odnowy moralnej (Aleko Konstantinow), jak narodnicy (Todor Włajkow) i socjaliści. W życiu literackim wybitną pozycję zajął obrońca tradycji, Iwan Wazow. Walcząc o europeizację sztuki narodowej w latach 90. XIX wieku przeciwstawili mu się moderniści skupieni wokół pisma Misył, którzy obrali orientację neoromantyczną (Pejo Jaworow, Penczo Sławejkow). Drugie pokolenie modernistów po 1905 zwróciło się ku symbolizmowi (Teodor Trajanow, Nikołaj Liliew). Na początku XX wieku najżywiej rozwijała się proza wiejska, której najwybitniejszym przedstawicielem był Elin Pelin. W okresie międzywojennym (1918–1944) awangardowy bunt tzw. wrześniowców, którzy w latach 20. XX wieku chcieli złączyć odnowę sztuki z rewolucją społeczną, był krótkotrwały i wyraził się głównie w ekspresjonizmie (Geo Milew). Powojenny kult prymitywu i rodzimości ustąpił tendencji do ucodzienniania literatury. W liryce nastąpiło odkrycie powszedniości (Elisaweta Bagriana, Atanas Dałczew), w małych formach prozy dojrzał realizm psychologiczny (Jordan Jowkow), w powieści dominował historyzm, zabarwiony często ideologią nacjonalistyczną. W latach 30. zwalczał ją konsolidujący się obóz pisarzy antyfaszystów, w którym osobne miejsce zajęła komunistyczna lewica (Christo Radewski). Po przewrocie komunistycznym (1944) uległa zerwaniu więź z międzywojenną tradycją i po 1950 nastąpił długotrwały okres realizmu socjalistycznego. Rozrachunki z unifikacją literatury, podjęte w latach 60., znalazły wyraz w nawrocie do psychologizmu i moralistyki (Błaga Dimitrowa, Emilian Stanew), a także w renesansie historyzmu. Najznaczniejszym efektem literatury odwilży była bujnie rozkwitająca groteska (Jordan Radiczkow). Doktryny realizmu socjalistycznego nie odrzucano otwarcie, gdyż brakowało niezależnego obiegu literatury, a nieliczni pisarze emigracyjni (Georgi Markow) byli w kraju prawie nieznani; okres rozrachunków z totalitaryzmem rozpoczął się po 1989.
Święta
Turystyka
W 2016 roku kraj ten odwiedziło 8,252 mln turystów (16,2% więcej niż w roku poprzednim), głównie z Rumunii, Grecji, Niemiec, Rosji i Turcji.
Bułgarskie obiekty na Liście UNESCO*
* – właśc. Lista światowego dziedzictwa kulturowego (K) i przyrodniczego (P)
Cerkiew Bojańska koło Sofii (K)
Jeździec z Madary (K)
Zespół cerkwi wykutych w skale w Iwanowie (K)
Tracki grobowiec z Kazanłyku (K)
Zabytkowe miasto Nesebyr (K)
Rezerwat przyrody Srebyrna (P)
Park Narodowy Pirinu (P)
Rylski Monastyr (K)
Grobowiec tracki w Swesztari (K)
Zobacz też
Premier Bułgarii
Prezydent Bułgarii
władcy Bułgarii do 1946
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
T. Dąbek-Wigrowa: Historia literatury bułgarskiej, Wrocław 1980.
T. Wasilewski: Historia Bułgarii, Ossolineum, 1988.
Linki zewnętrzne
History art and music in Bulgaria
Literatura bułgarska online GT
Państwa członkowskie Unii Europejskiej
Państwa należące do NATO
Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych | 72,628 |
42794 | https://pl.wikipedia.org/wiki/World%20Trade%20Center%20%281973%E2%80%932001%29 | World Trade Center (1973–2001) | World Trade Center, skrótowo WTC () – kompleks siedmiu budynków w dzielnicy Lower Manhattan w Nowym Jorku, w tym Twin Towers (bliźniacze wieże), zaprojektowany przez amerykańskiego architekta japońskiego pochodzenia Minoru Yamasakiego, któremu pomagał Antonio Brittiochi. Budowa rozpoczęła się 5 sierpnia 1966, a oficjalne otwarcie nastąpiło 4 kwietnia 1973. W Światowym Centrum Handlu było zatrudnionych około 25 tysięcy osób. Zostało ono zniszczone 11 września 2001 roku w wyniku zamachu terrorystycznego, o który NATO oskarżyło Al-Ka’idę.
Twin Towers
Bliźniacze wieże były głównymi częściami Światowego Centrum Handlu. Przez dwa lata od ukończenia były najwyższymi budynkami na świecie. Północna wieża mierzyła do dachu 417 metrów (wraz z masztem telewizyjnym 527 metrów), a południowa 415 metrów. Każda z wież liczyła 110 pięter, spośród których 8 tworzyło 4 dwupoziomowe piętra techniczne (7./8., 41./42., 75./76. i 108./109.). Na kondygnacjach 106 i 107 w WTC 1 znajdowała się najbardziej dochodowa restauracja w Stanach Zjednoczonych (Windows on the World), zaś w WTC 2 piętro 107 i dach były przeznaczone na tarasy widokowe (Top of the World). Obie wieże posiadały 23 windy ekspresowe, 72 windy strefowe oraz 3 windy serwisowe, czyli łącznie 98 dźwigów.
Każda wieża była podzielona na trzy strefy traktowane jak osobne budynki. Każda strefa posiadała osobny system wind, tak zwany BANK. W jednym BANK-u znajdowało się 6 wind.
Piętrami granicznymi każdej strefy były Sky Lobby (piętra przesiadkowe), znajdujące się na parterze, 44. piętrze i 78. piętrze. Windy ekspresowe kursowały jedynie między lobby (parter), a jednym ze Sky Lobby. Każdą z trzech stref obsługiwał niezależny system wind: piętra 0–20, piętra 21–60 z windami ekspresowymi na 44. piętrze oraz piętra 61–107 z windami ekspresowymi na 78. piętrze.
Przekrój rdzenia każdej z wież był prostokątem o wymiarach 26 × 40 metrów i powierzchni 1 040 metrów kwadratowych. Każdy z rdzeni składał się z 47 połączonych ze sobą kolumn zwężających się z każdym kolejnym piętrem, gdyż wraz z wysokością spada nacisk na podstawę (na przykład rozmiar kolumny CC501 u podstawy wynosił 558 × 1371mm, na 44. piętrze 482 × 1117 mm i na 78. piętrze 406 × 914 mm). W rdzeniu znajdowały się wszystkie windy i klatki schodowe (A, B, C). Jedno piętro wieży miało 3600 m², w tym 2560 m² powierzchni użytkowej, a cała wieża łącznie 256 000 m² powierzchni użytkowej. Całkowita powierzchnia użytkowa kompleksu wynosiła 1 393 500 m², co czyni go największym dotychczas zbudowanym.
W każdej wieży znajdowało się 136 375 litrów wody do codziennego użytku i zasilania zraszaczy przeciwpożarowych oraz pięć pomp umieszczonych na piętrach technicznych (B1, 7, 41, 75 oraz 108).
Wieże posiadały także podziemny parking na 2000 pojazdów. W podziemnych skarbcach przechowywano także złoto, oficjalnie było 3800 sztabek ważących 12 ton, wycenianych na 100 milionów dolarów (ok. 375 010 000 złotych) Koszt budowy był jednak znacznie większy niż wartość złota, szacuje się, że realny koszt budowy całości w momencie ukończenia dwóch wież wyniósł $900 milionów (ok. 3 375 090 000 złotych) W podziemiach znajdowało się także największe centrum handlowe na dolnym Manhattanie. Miało ono powierzchnię 427000 stóp kwadratowych (około 39669.6 metrów kwadratowych).
W 2000 roku w obu wieżach znajdowały się biura ponad 500 przedsiębiorstw zatrudniających tysiące osób.
Pożar w 1975
13 lutego 1975 w wieży północnej World Trade Center (WTC 1) wybuchł pożar, który ugaszono w ciągu kilku godzin. Szkody były znaczne, ale nikt nie zginął.
Zamach w 1993
26 lutego 1993 pod północną wieżą eksplodowała zaparkowana w podziemnym garażu furgonetka wypełniona 700 kilogramami azotanu amonu. W wyniku zamachu zginęło 6 osób i ponad tysiąc zostało rannych lub poparzonych.
Zamach w 2001
11 września 2001 miał miejsce największy dotychczas zamach terrorystyczny. Dwa porwane samoloty pasażerskie Boeing 767, ze zbiornikami pełnymi paliwa, uderzyły w wieże o godzinie 8:46 i 9:03 czasu lokalnego. O 9:59 i 10:28 nastąpiło ich zawalenie się. W zamachu zginęły 2973 osoby (w tym 6 Polaków), z czego 1636 ciał zidentyfikowano. W zgliszczach wież odnaleziono paszporty porywaczy samolotów.
Oprócz wież numer 1 i 2 spadające odłamy elewacji i kolumny rdzenia zmiażdżyły hotel Marriott (WTC3). Budynek WTC7 zawalił się kilka minut po godzinie 17. Poważnemu uszkodzeniu uległy pozostałe budynki kompleksu: WTC4, WTC5 oraz WTC6, a także wszystkie budynki z nim sąsiadujące: World Financial Center 3, Deutsche Bank Building, Winter Garden, 130 Liberty Street, 90 West Street, 140 West Street oraz pobliska cerkiew prawosławna.
Nowy kompleks
Władze podjęły decyzję o nieodbudowywaniu bliźniaczych wież w ich poprzednim kształcie. Na ich miejscu do 2021 miał powstać nowy kompleks budynków składający się z wież: 1 WTC o wysokości 541 metrów i 2 WTC o wysokości 410 metrów oraz 3 WTC, 4 WTC, 5 WTC i 7 WTC. Pierwszym budynkiem nowo budowanego kompleksu jest 7 WTC, który został zbudowany w latach 2002–2006 i stoi na miejscu swego poprzednika (WTC7). Projekt zagospodarowania terenu opracował Daniel Libeskind.
Wiosną 2002 Lower Manhattan Development Corporation, agencja koordynująca rekonstrukcję WTC, ogłosiła międzynarodowy konkurs na upamiętnienie miejsca zamachu. W styczniu 2003 wybrano zwycięzcę: projekt Michaela Arada i Petera Walkera.
Zobacz też
Twin Towers
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Telewizyjne archiwum z zamachu 11 września 2001
Wieżowce na Manhattanie
Wieżowce powyżej 400 metrów
Zniszczone budynki
Nieistniejące obiekty budowlane w Nowym Jorku | 72,589 |