Datasets:

JonaszPotoniec

/

wikipedia-with-statistics-pl

like 1

2383348

https://pl.wikipedia.org/wiki/Okr%C4%99gi%20wyborcze%20do%20Sejmu%20Rzeczypospolitej%20Polskiej

Okręgi wyborcze do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej

Okręgi wyborcze do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej – jednostki podziału terytorialnego Polski utworzone w celu przeprowadzenia wyborów powszechnych do Sejmu RP. Obecną liczbę – 41 – i kształt okręgów wyborczych reguluje Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy ( z późn. zm.). Wszystkie okręgi są wielomandatowe – wybiera się w nich od 7 do 20 posłów. Mandaty poselskie są rozdzielane między poszczególne listy okręgowe kandydatów. Nad przeprowadzaniem wyborów w poszczególnych okręgach czuwają okręgowe komisje wyborcze. Zasady tworzenia okręgów Okręgi wyborcze do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej obejmują obszar całości lub części województwa, przy czym ich granice nie mogą naruszać granic powiatów wchodzących w ich skład. Ustaleniu podziału terytorium kraju na okręgi wyborcze i liczby wybieranych w nich posłów służy norma przedstawicielstwa – iloraz liczby ludności Polski przez liczbę wszystkich posłów do Sejmu (na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej z 4 sierpnia 2011 wynosi ona 82 133 mieszkańców). W każdym okręgu wyborczym obsadzanych jest co najmniej 7 mandatów. Na terenie gmin wchodzących w skład poszczególnych okręgów wyborczych tworzone są obwody głosowania. Ponadto tworzone mogą być obwody dla: obywateli polskich przebywających poza granicami kraju (siedziby odpowiednich komisji obwodowych określa minister spraw zagranicznych); przynależą one do okręgu wyborczego nr 19 (Warszawa); wyborców przebywających na polskich statkach morskich, które znajdują się w podróży w okresie obejmującym dzień wyborów, jeżeli przebywa na nich co najmniej 15 wyborców (tworzy je minister infrastruktury); przynależą one do okręgu wyborczego właściwego dla siedziby armatora. Państwowa Komisja Wyborcza ma prawo przedkładania Sejmowi wniosków dotyczących propozycji zmian w podziale Polski na okręgi wyborcze i liczby posłów w nich wybieranych, jeżeli konieczność taka wynika ze zmian w zasadniczym podziale terytorialnym państwa lub ze zmiany liczby mieszkańców w okręgu wyborczym lub w kraju. Dokonywanie zmian granic powiatów pociągających za sobą zmiany granic okręgów wyborczych jest zakazane w okresie 12 miesięcy poprzedzających upływ kadencji Sejmu oraz po skróceniu kadencji Sejmu. Zmian w podziale na okręgi wyborcze można dokonać nie później niż na 3 miesiące przed dniem upływu terminu zarządzenia wyborów do Sejmu. Ustalenie wyniku wyborów w okręgach Mandaty w poszczególnych okręgach wyborczych przydzielane są według systemu proporcjonalnego między poszczególne listy okręgowe. Wystawiane są one przez komitety wyborcze partii politycznych i wyborców biorące udział w wyborach. Po zakończeniu głosowania, na podstawie protokołów w obwodach okręgowe komisje wyborcze ustalają wyniki głosowania na poszczególne listy okręgowe i sporządzają protokoły wyników głosowania w okręgu wyborczym. Następnie są one weryfikowane przez Państwową Komisję Wyborczą, która na podstawie wyników zbiorczych informuje o tym, które komitety wyborcze są uprawnione do udziału w podziale mandatów, czyli przekroczyły 5-procentowy próg wyborczy (z warunku tego wyłączone są komitety wyborcze organizacji mniejszości narodowych). Podział mandatów w okręgach wyborczych między poszczególne listy okręgowe dokonywany jest przy pomocy metody d’Hondta. Mandaty przypadające danej liście uzyskują kandydaci w kolejności otrzymanej liczby głosów. Jeżeli dwóch lub więcej kandydatów otrzymało równą liczbę głosów uprawniającą do uzyskania mandatu z danej listy, o pierwszeństwie rozstrzyga większa liczba obwodów głosowania, w których jeden z kandydatów uzyskał więcej głosów, a przy dalszej równości, przeprowadzane jest przez przewodniczącego okręgowej komisji wyborczej losowanie. Wykaz okręgów Według danych Państwowej Komisji Wyborczej z 4 sierpnia 2011 najwięcej mieszkańców – 1 603 233 – zamieszkiwało obszar okręgu wyborczego nr 19 z siedzibą w Warszawie; wybierana jest tam również największa liczba posłów – 20 (przy czym liczba wyborców za granicą kraju nie wpływa na liczbę obsadzanych w okręgu mandatów). Najmniej mieszkańców – 600 225 – zamieszkiwało teren okręgu nr 28 z siedzibą w Częstochowie, gdzie wybiera się tylko 7 posłów. Najwięcej osób przypadało na mandat w okręgu nr 37 (Konin) – 85 970, zaś najmniej w okręgu nr 32 (Sosnowiec) – 77 804. W poszczególnych województwach wybiera się następującą liczbę posłów: Wybory na podstawie poprzednich ordynacji Wybory 1919 Wybory 1922 Wybory 1928 Wybory 1930 Wybory 1935, 1938 Wybory 1947 Wybory 1952 W wyborach do Sejmu wybierano 460 posłów w 67 okręgach wyborczych. Wybory 1957 W wyborach do Sejmu wybierano 460 posłów w 116 okręgach wyborczych. Wybory 1961 Wybory 1965 Wybory 1969 Wybory 1972 Wybory 1976 W wyborach do Sejmu wybierano 460 posłów w 71 okręgach wyborczych. Wybory 1980 Wybory 1985 W wyborach do Sejmu wybierano 460 posłów w 74 okręgach wyborczych. Wybory 1989 W wyborach do Sejmu wybierano 460 posłów, w tym 425 w 108 okręgach wyborczych, a 35 z tzw. listy krajowej. W okręgu wyborczym wybierano od 2 do 5 posłów, ich granice nie mogły przekraczać granic województw. Wybory 1991 W wyborach w 1991 roku terytorium kraju podzielono na 37 okręgów wyborczych, gdzie wybierano 391 posłów. Istniała lista krajowa, z której wybierano 69 posłów. Obowiązująca metodą podziału głosów była metoda Hare’a – Niemeyera, nie istniał próg wyborczy. Wybory 1993, 1997 W wyborach w 1993 i 1997 roku terytorium kraju podzielono na 52 okręgi wyborcze, gdzie wybierano 391 posłów. Istniała lista krajowa, z której wybierano 69 posłów. Okręg wyborczy obejmował obszar pojedynczego województwa, jedynie w województwach warszawskim i katowickim utworzono więcej niż jeden okręg wyborczy; granice okręgów nie mogły przekraczać granic gmin. Obowiązująca metodą podziału głosów była metoda d’Hondta, istniał próg wyborczy 5%, dla komitetów koalicyjnych 8%, a dla listy krajowej 7%. Zobacz też okręgi wyborcze do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej Przypisy

20514

https://pl.wikipedia.org/wiki/Frekwencja%20wyborcza

Frekwencja wyborcza

Frekwencja wyborcza – stosunek liczby oddanych głosów do ogólnej liczby osób uprawnionych do głosowania w czasie wyborów bądź referendum. W niektórych przypadkach, np. w czasie referendum, dla wiążącego charakteru głosowania wymagana jest pewna minimalna frekwencja. W przypadku referendum zwykłego, aby było wiążące, musi w nim wziąć udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania. Decyzja w referendum zostaje podjęta, gdy większość ważnych głosów jest pozytywna lub negatywna w odpowiedzi na postawione pytanie lub gdy jeden z wariantów proponowanych w referendum otrzymuje najwięcej ważnych głosów. Wynik referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej jest wiążący, jeśli w nim uczestniczy więcej niż połowa uprawnionych do głosowania. Jeśli większość ważnie oddanych głosów jest pozytywna, Prezydent Rzeczypospolitej uzyskuje zgodę na ratyfikację umowy międzynarodowej. Przyjęcie zmian w konstytucji w referendum następuje, gdy większość głosujących opowiedziała się za tym. Referendum lokalne jest ważne, jeśli wzięło w nim udział co najmniej 30 procent uprawnionych do głosowania, a w przypadku referendum mającego na celu odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich, jest ważne, gdy w nim uczestniczy nie mniej niż 3/5 liczby biorących udział w wyborze tego organu. Referendum jest również wiążące, gdy za jednym z rozwiązań opowiedziała się więcej niż połowa głosujących. Frekwencja wyborcza w Polsce po 1989 Frekwencja wyborcza w wyborach i referendach w Polsce: Średnia frekwencja Największą popularnością cieszą się w Polsce wybory prezydenckie. Natomiast najmniejszą wybory do Parlamentu Europejskiego. Przypisy Wybory

6647

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wielka%20Brytania

Wielka Brytania

Wielka Brytania lub Zjednoczone Królestwo (), oficjalnie Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej () – państwo wyspiarskie w Europie Zachodniej, w skład którego wchodzą: Anglia, Walia i Szkocja położone na wyspie Wielka Brytania oraz Irlandia Północna leżąca w północnej części wyspy Irlandia. Na wyspie tej znajduje się jedyna granica lądowa Zjednoczonego Królestwa z innym państwem – Irlandią. Poza nią Wielka Brytania otoczona jest przez Ocean Atlantycki na zachodzie i północy, Morze Północne na wschodzie, kanał La Manche na południu i Morze Irlandzkie na zachodzie. Wielka Brytania posiada kilkanaście terytoriów zależnych, które nie są formalnie częścią państwa, ale są z nim konstytucjonalnie powiązane i administracyjnie podległe. Należą do nich dependencje Korony brytyjskiej (Guernsey, Jersey i Wyspa Man) oraz brytyjskie terytoria zamorskie: Akrotiri, Anguilla, Bermudy, Brytyjskie Terytorium Antarktyczne, Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Dhekelia, Kajmany, Falklandy, Georgia Południowa i Sandwich Południowy, Gibraltar, Montserrat, Pitcairn, Turks i Caicos oraz Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha. Wielka Brytania jest członkiem założycielem Wspólnoty Narodów zrzeszającej byłe kolonie, dominia i inne posiadłości brytyjskie. Od 1 stycznia 1973 do 31 stycznia 2020 roku członek najpierw Wspólnoty Europejskiej, a później Unii Europejskiej (UE). Jest stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ od czasu jej pierwszej sesji w 1946 r., posiadającym prawo weta. Wchodzi także w skład Rady Europy, G7, G20, NATO, OECD oraz WTO. Wielka Brytania jest krajem rozwiniętym, stanowi szóstą gospodarkę świata według PKB nominalnego i ósmą gospodarkę świata według parytetu siły nabywczej. Było to pierwsze na świecie w pełni zindustrializowane państwo oraz największe mocarstwo światowe w XIX i na początku XX wieku. Wielka Brytania pozostaje nadal mocarstwem ze znacznymi wpływami ekonomicznymi, kulturalnymi, militarnymi, naukowymi i politycznymi na arenie międzynarodowej. Brytyjskie siły zbrojne stacjonują w 80 krajach świata (największe stałe garnizony są w Niemczech, na Cyprze, na Falklandach, w Gibraltarze i w Kanadzie). Wysokość wydatków na wojskowość daje Wielkiej Brytanii ósme miejsce na świecie (2019). Posiada również ok. 200 głowic atomowych. Geografia Góry i wzgórza występują głównie w zachodniej części wyspy i opadają łagodnie na wschód, przy czym wysokość wzniesień na ogół rośnie w kierunku północnym. U wybrzeży Wielkiej Brytanii występują pływy morskie, do 15 m w estuarium Severn, co jest drugą wysokością na świecie (po zatoce Fundy). Istnienie pływów powoduje, że rzeki uchodzą estuariami. W Anglii najdłuższe i największe rzeki to Severn (354 km), Tamiza (346 km) i Trent (298 km). Największymi miastami są Londyn (7,56 mln osób), Birmingham (1,02 mln), Manchester, Liverpool, Leeds, Bristol, Sheffield oraz Newcastle upon Tyne. Podmorski tunel (Eurotunel) niedaleko Dover łączy Wielką Brytanię z Francją. Walia jest krajem górzystym, a jej najwyższy szczyt to Snowdon (1085 m n.p.m.). Na północ od głównego lądu leży wyspa Anglesey. Największym miastem i stolicą jest Cardiff, znajdujące się w południowej Walii. Szkocja pod względem geograficznym jest krajem bardzo zróżnicowanym, z wyżynami na południu, wąskim pasem nizin między Edynburgiem a Glasgow oraz górami na północy i zachodzie, gdzie znajduje się najwyższy szczyt Wielkiej Brytanii – Ben Nevis (1345 m n.p.m.). Płynie tu Tay – największa rzeka Wielkiej Brytanii, biorąc pod uwagę przepływ przy ujściu. W Szkocji można spotkać wiele zatok, fiordów i jezior. U jej północnych wybrzeży rozsianych jest wiele wysp: Hebrydy, Orkady czy Szetlandy. Główne miasta to Edynburg, Glasgow i Aberdeen. Irlandia Północna, obejmująca północno-wschodnią część wyspy Irlandia, jest krajem pagórkowatym. Główne miasta to Belfast i Derry. Skutki zmian klimatu W Wielkiej Brytanii, w wyniku zmian klimatu, panuje tendencja do cieplejszych zim i lat, poziom morza na wybrzeżu brytyjskim podnosi się o około 3 mm każdego roku i pojawiają się oznaki zmian w strukturze opadów. Klimatolodzy oczekują, że fale upałów, takie jak w 2003 r., staną się normą w latach 40. XXI wieku w wyniku kryzysu klimatycznego. Obliczenia modelowe z 2019 r. pokazują, że Londyn zostałby przeniesiony do innej strefy klimatycznej, gdyby wystąpił scenariusz RCP4.5. Klimat w Londynie w 2050 r. będzie bardziej przypominał klimat w Barcelonie (Hiszpania), niż poprzedni klimat w tym mieście. Nawet ekstremalne zjawiska pogodowe stają się coraz częstsze i intensywniejsze. Wykazano, że powodzie w Anglii 2013–2014 można przypisać zmianom klimatu spowodowanym przez człowieka. Historia Starożytność W starożytności obszar dzisiejszej Wielkiej Brytanii był zasiedlany przez plemiona celtyckie. Prawdopodobnie przybyły one z centralnej lub wschodniej Europy. Celtowie znali metody obróbki żelaza, dzięki czemu posiadali lepszą broń niż dotychczasowi mieszkańcy wyspy (którzy dalej stosowali brąz). Przypuszcza się, że napór Celtów spowodował ich migracje na tereny stanowiące dzisiaj Walię, Szkocję i Irlandię. Celtowie ciągle napływali do Brytanii przez kolejne 700 lat. Zajmują oni szczególne miejsce w historii Brytanii, gdyż to od nich właśnie wywodzi się duża liczba mieszkańców obecnej Szkocji, Kornwalii, Walii i Irlandii. Ich kultura oraz język zostały przyjęte przez ówczesnych mieszkańców wyspy. W 55 roku p.n.e. inwazji na Brytanię dokonał Juliusz Cezar. Swoje wrażenia opisał w dziele O wojnie galijskiej. Przyczyną inwazji Rzymian na Brytanię była pomoc, której mieszkający tam Celtowie udzielali Celtom z Galii. Dostarczali im żywności i udzielali schronienia na wyspie. Rzymianie chcieli powstrzymać te praktyki oraz przejąć kontrolę nad tamtejszą produkcją artykułów spożywczych. W trakcie dwóch pierwszych prób inwazji na Brytanię, dokonanych przez Cezara w 55 i 54 roku p.n.e., nie zdobyto żadnych terytoriów. Właściwy podbój Brytanii przez Rzymian rozpoczął się w roku 43 n.e. Dzięki przewadze wojskowej oraz walkom, jakie toczyli między sobą Celtowie, nie był on trudny. Największym aktem oporu było powstanie Celtów pod przywództwem Boudiki około roku 60, lecz i ono zostało stłumione. Rzymianie nie zdołali podbić jedynie Kaledonii, czyli dzisiejszej Szkocji, mimo całego wieku starań. Ostatecznie na granicy pomiędzy Kaledonią a terenami przez nich zajętymi zbudowano fortyfikacje. W latach 121–129 powstał Mur Hadriana, a w roku 142 Mur Antoninusa. Od około 367 r. wzmogły się ataki Celtów z Kaledonii. Wojsko rzymskie miało coraz większe kłopoty z ich odpieraniem. Było to odbiciem sytuacji na kontynencie, która wieszczyła początek końca panowania Rzymian w Brytanii. W 409 r. wycofano ostatnich żołnierzy rzymskich z Brytanii, a zromanizowanych Celtów pozostawiono samym sobie w obliczu najazdów. Widocznymi śladami pobytu Rzymian w Brytanii są zbudowane przez nich drogi. Używano ich jeszcze długo po odejściu Rzymian. W tym okresie powstało także wiele miast. Niektóre z nich były początkowo obozami wojskowymi (po łacinie castra). Pochodne tego wyrazu można odnaleźć w nazwach miast takich jak Lancaster, Winchester, Leicester, Gloucester. Średniowiecze do XI w. W VI w. Anglia została podbita przez plemiona anglosaskie, które z czasem stworzyły system państw, zwany heptarchią, na który składało się 7 głównych królestw walczących o hegemonię. Pod koniec tego samego wieku rozpoczęła się chrystianizacja tych ziem. W IX w. największe znaczenie uzyskał Wessex. W tych czasach rozpoczęły się najazdy Normanów na Wyspy Brytyjskie, którzy początkowo jedynie pustoszyli południowe wybrzeża wyspy. Równocześnie od zachodu i północy atakowali wikingowie, którym udało się podbić znaczną część kraju (dzisiejsza północna Anglia), tworząc na tych obszarach tzw. Danelaw. Średniowiecze od XI w. W XI w. Normanowie z francuskiej Normandii podjęli udaną inwazję na Anglię, a jej królem został w 1066 ich dowódca Wilhelm I Zdobywca. Po wygaśnięciu dynastii normandzkiej (1135) na tronie Anglii zasiedli w 1154 Plantageneci. W XI-XIII w. dokonał się podbój Walii, a rozpoczął Irlandii i Szkocji. W 1337 Edward III wysunął roszczenia do dziedzictwa tronu francuskiego po Kapetyngach, co doprowadziło do wybuchu wojny stuletniej w latach 1337–1453. W 1399 na tronie Anglii zasiedli Lancasterowie. W 1455 wybuchły walki o tron między Lancasterami a Yorkami (tzw. wojna Dwóch Róż), które zakończyły się w 1485 objęciem tronu przez Henryka VII z dynastii Tudorów. XVI–XVII wiek W 1534 Henryk VIII uniezależnił Kościół Angielski od Stolicy Apostolskiej, ogłaszając się jego głową, a przez to tworząc nowe wyznanie religii chrześcijańskiej – anglikanizm. Pokonanie w 1588 hiszpańskiej Wielkiej Armady wzmocniło pozycję polityczną Anglii i stworzyło podstawy jej morskiej potęgi. Po wygaśnięciu Tudorów w 1603 władze przejęli szkoccy Stuartowie, łącząc oba państwa unią personalną. XVIII wiek W 1707 Królestwo Anglii i Królestwo Szkocji zawarły Akt unii i unię personalną. Oba kraje przekształcono w unię realną; powstało Królestwo Wielkiej Brytanii, w 1714 na jego tronie zasiedli władcy z dynastii hanowerskiej. Wielka Brytania podejmowała walkę z Francją o dominację morską i kolonialną zdobywając w 1713 Gibraltar, Akadię i Nową Fundlandię, a w 1763 Kanadę, Luizjanę i Florydę. W wyniku amerykańskiej walki o niepodległość (1775–1783) Wielka Brytania musiała uznać niepodległość swoich 13 kolonii. W 1793 Wielka Brytania przystąpiła do wojny przeciwko rewolucyjnej i napoleońskiej Francji. XIX wiek Do 1815 Wielka Brytania zainicjowała sześć koalicji antyfrancuskich. W 1801 utworzono Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii. W 1837 tron objęła królowa Wiktoria, panująca do 1901, pod rządami której Wielka Brytania stała się największym imperium światowym (zob. Epoka wiktoriańska). Do 1849 zwierzchnictwem brytyjskim objęte zostały Indie, w 1875 Brytyjczycy dokonali zakupu akcji Kanału Sueskiego, a także m.in.: w 1878 zajęli Cypr, w 1882 Egipt, w 1886 objęli zwierzchnictwo nad Birmą, do 1898 podbili Sudan. Lata 1901–1945 W 1901 na tronie zasiedli władcy z dynastii sasko-kobursko-gotajskiej (od 1917 zwanej windsorską), panującej w Wielkiej Brytanii do dziś. W 1902 w celu powstrzymania ekspansji rosyjskiej na Dalekim Wschodzie Wielka Brytania zawarła sojusz z Japonią. W sierpniu 1914 Wielka Brytania wypowiedziała Niemcom wojnę. Po jej zakończeniu pozycja mocarstwowa Wielkiej Brytanii uległa zachwianiu, jej liczne dominia stały się suwerenne, m.in. Kanada, Australia, Nowa Zelandia. W 1921 Irlandia uzyskała niepodległość, Wielkiej Brytanii pozostała jedynie Irlandia Północna. Po ataku Niemiec w 1939 na Polskę Wielka Brytania wypowiedziała Niemcom wojnę, która ostatecznie zburzyła jej imperialną pozycję na świecie. Niemal wszystkie jej kolonie uzyskały niepodległość do lat 60. Po 1945 W 1945 Wielka Brytania została członkiem założycielem ONZ i stałym członkiem jej Rady Bezpieczeństwa ONZ. W 1949 uzyskała członkostwo w NATO, w latach 1960–1972 była członkiem EFTA, a od 1973 EWG. W 1979 władzę przejęła Partia Konserwatywna, która utrzymała ją aż do 1997. Pozycja konserwatystów uległa dodatkowo umocnieniu po udanej interwencji militarnej na Falklandach, które zostały zajęte przez Argentynę w 1982. W 1991 siły wojskowe Wielkiej Brytanii uczestniczyły w operacji wyzwolenia Kuwejtu spod okupacji Iraku, a od 1992 brały udział w misjach pokojowych ONZ w Jugosławii. W 1997, zgodnie z wcześniejszymi umowami, Wielka Brytania oddała Chińskiej Republice Ludowej Hongkong. W XXI wieku Wielka Brytania wzmocniła swoją pozycję na świecie m.in. poprzez współpracę ze Stanami Zjednoczonymi na Bliskim Wschodzie i w Afganistanie. 23 czerwca 2016 w referendum w sprawie wyjścia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej, większość głosujących opowiedziała się za opuszczeniem Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię. Za zachowaniem członkostwa w UE głosowało 16 141 241 wyborców (48,1%), za opuszczeniem UE 17 410 742 wyborców (51,9%). Wielka Brytania rozpoczęła formalny proces wyjścia z UE – 29 marca 2017 uruchamiając artykuł 50. traktatu lizbońskiego. Proces zakończył się 1 lutego 2020, o godzinie 00:00, kończąc również członkostwo Wielkiej Brytanii w Unii Europejskiej, jednocześnie wchodząc w 11-miesięczny okres przejściowy. Ustrój polityczny Wielka Brytania jest monarchią parlamentarną z rządem odpowiedzialnym przed parlamentem. Stolicą państwa jest Londyn. Obecnym monarchą brytyjskim jest król Karol III, który zasiadł na tronie 8 września 2022 roku po śmierci swojej matki królowej Elżbiety II. Wielka Brytania jest bardzo scentralizowanym państwem, w którym Parlament Westminsterski zajmuje się większością spraw politycznych. W ostatnich latach jednak każde z państw, wchodzących w skład Wielkiej Brytanii poza Anglią, otrzymało własne organy rządowe, zajmujące się sprawami lokalnymi. System prawny System prawny Wielkiej Brytanii dzieli się na prawo ustawowe (statutowe) oraz prawo precedensowe (case lub common law). Pierwsze z nich składa się z aktów prawa stanowionego (ustaw, aktów wykonawczych). Z kolei prawo precedensowe stanowią wyroki sądowe wydane w dotychczasowych sprawach sądowych. Ponadto w Wielkiej Brytanii nie ma konstytucji w sensie formalnym, tzn. brak aktu prawnego, uchwalanego przy zachowaniu nadzwyczajnej procedury legislacyjnej, jak i wymagającego do swej zmiany kwalifikowanej większości głosów. Podział administracyjny Wielka Brytania składa się z czterech części składowych (constituent part). W skład Wielkiej Brytanii wchodzą: Jednostki te z kolei dzielą się na własne jednostki administracyjne: – 9 regionów, 87 jednostek administracyjnych poziomu hrabstwa (hrabstwa metropolitalne, hrabstwa niemetropolitalne i unitary authorities) – 32 jednostki administracyjne (council areas) o statusie unitary authority – 22 jednostki administracyjne (hrabstwa, miasta i county boroughs) o statusie unitary authority – 11 dystryktów o statusie unitary authority. Wyspa Man i Wyspy Normandzkie nie są częściami Wielkiej Brytanii, lecz stanowią dependencje Korony brytyjskiej, których polityką zagraniczną kieruje Londyn. Wielka Brytania posiada także szereg terytoriów zależnych w wielu rejonach globu. Regulacje samorządu terytorialnego Wielkiej Brytanii w aktach normatywnych Status prawny organów administracji lokalnej w Wielkiej Brytanii nie jest zagwarantowany w konstytucji. Jest tak dlatego, że kraj ten nie ma konstytucji. Obowiązuje doktryna zwierzchnictwa Parlamentu. Powoduje to, że najwyższą rangę mają ustawy i to one określają rolę samorządu terytorialnego w społeczeństwie. W rzeczywistości wygląda to tak, że rząd brytyjski ma swobodę w kształtowaniu struktury i funkcjonowania organów administracji lokalnej. Obecna, nowoczesna struktura samorządu terytorialnego została zapoczątkowana przez szereg ustaw. Pierwszą była ustawa Poor Law Amendment Act z 1834 r. Zreorganizowała ona administrację opieki nad ubogimi, która obok policji była wówczas najważniejszą funkcją samorządową. Kolejna ustawa The Municipal Corporations Act z 1835 r. stanowiła, że władza w poszczególnych regionach miała należeć do pochodzącej z wyborów rady. W latach 1888–1894 wprowadzono jeszcze kilka bardzo ważnych ustaw, które miały na celu zdemokratyzowanie wyborów do rad. Dzięki temu można było do nich należeć z wyboru, a nie poprzez kupno mandatu. W 1894 r. uchwalono ustawę The Local Government Act, która podzieliła hrabstwa na dystrykty miejskie i wiejskie. W późniejszym okresie zaczęły pojawiać się kolejne akty o nazwie Local Government Act, które usprawniały działanie organów administracji lokalnej. Partie polityczne Brytyjska scena polityczna jest zdominowana przez dwa ugrupowania polityczne: Partię Konserwatywną i Partię Pracy. Siły zbrojne Wielka Brytania zalicza się do 9 mocarstw atomowych. Jej arsenał to około 200 głowic atomowych, które mogą być przenoszone na odległość 12 tysięcy kilometrów. Gospodarka Wielka Brytania jest państwem o gospodarce rynkowej, trzecim co do PKB rynkiem w Europie (za Niemcami i Rosją), a ósmym na świecie (po Stanach Zjednoczonych, Chinach, Indiach, Japonii, Niemczech, Rosji i Brazylii). W ciągu ostatnich dwóch dekad rząd dokonał prywatyzacji wielu przedsiębiorstw państwowych, odchodząc w znacznym stopniu od zasad tzw. państwa opiekuńczego (welfare state). Intensywne, wysoko zmechanizowane i wydajne rolnictwo zaspokaja potrzeby żywnościowe kraju w 60%, przy czym w tym dziale gospodarki zatrudnione jest tylko 1,5% społeczeństwa. Wielka Brytania posiada bogate złoża węgla, gazu ziemnego i ropy naftowej. Usługi, głównie bankowe i ubezpieczeniowe, stanowią największy udział w brytyjskim PKB i w tym sektorze Wielka Brytania jest druga na świecie za USA, natomiast przemysł traci na znaczeniu. Podatki stanowią 37% PKB. W czasach premiera Tony’ego Blaira kontynuowano w dużej mierze politykę Margaret Thatcher, chociaż zwiększono wydatki na edukację i służbę zdrowia z budżetu. Zatrudnienie na poziomie 70% należy do najwyższych na świecie. PKB per capita wynosi nominalnie 39 213, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 35 051 dolarów, czyli mniej więcej tyle, ile w Holandii, Niemczech i Skandynawii. Do znanych na świecie brytyjskich marek luksusowych samochodów osobowych zaliczają się m.in. Rolls-Royce, Bentley, Aston Martin, Jaguar, a z samochodów terenowych Land Rover. W 2011 w Wielkiej Brytanii wyprodukowano 1,46 miliona aut. Największe przedsiębiorstwa BAE Systems (przemysł lotniczy i zbrojeniowy) BG Group (energetyka) BHP Billiton (brytyjsko-australijski koncern górniczy) BP (branża naftowa) BT Group (łączność) Barclays (sektor bankowy) British Airways (lotnictwo) HSBC (sektor bankowy) Imperial Chemical Industries (przemysł chemiczny) Reuters (media) Rio Tinto (górnictwo) Royal Bank of Scotland (sektor bankowy) Royal Dutch Shell (brytyjsko-holenderski koncern naftowy) Unilever (brytyjsko-holenderski koncern branży FMCG) Virgin Group (konglomerat) Vodafone (telekomunikacja) Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 34,4 mln turystów (5,6% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 45,5 mld dolarów. Transport Wielka Brytania ma stosunkowo dobrze rozwiniętą sieć połączeń kolejowych. W 2006 miała 16 567 km linii kolejowych (w tym: 5361 km zelektryfikowanych), co odpowiada gęstości sieci 6,77 km/100 km². Istnieje tu także gęsta sieć dróg i autostrad. W 2006 roku w kraju było 398 366 km dróg (w tym 3520 km autostrad), co daje wskaźnik gęstości wynoszący 162,7 km/100 km². Żegluga śródlądowa wykorzystuje drogi wodne o łącznej długości 3200 km (dane z 2003), lecz tylko 620 km spełnia warunki umożliwiające regularny transport towarów. W Wielkiej Brytanii obowiązuje ruch lewostronny. Demografia Populacja Według spisu powszechnego z 2011 roku liczba ludności Wielkiej Brytanii wynosiła 63 182 000. 83,9% ludności (53 012 456) zamieszkiwało Anglię, 8,4% (5 295 000) Szkocję, 4,8% (3 063 456) Walię, a 2,9% (1 810 863) Irlandię Północną. 12,9% populacji kraju (8 173 941) stanowili mieszkańcy stolicy. W poprzednim spisie powszechnym z 2001 roku liczba ludności kraju wyniosła 58 789 194. Umiejętność pisania i czytania posiada 99% ludności. Obowiązek edukacji dotyczy dzieci w wieku od 5 do 16 lat. Według danych OECD jednym z największych problemów społecznych są znacznie częstsze niż w innych krajach rozwiniętych tzw. ryzykowne zachowania nastolatków: nadużywanie alkoholu, palenie tytoniu, częste ciąże nieletnich. W latach 2005–2006 ok. 33% Brytyjczyków w wieku 13–15 lat upiło się przynajmniej dwa razy (w porównaniu do 12% Amerykanów i 14% Francuzów w tym wieku), natomiast w 2005 na 1000 brytyjskich nastolatek statystycznie 23,4 zostało matkami. Migracje Współcześni Brytyjczycy wywodzą się przede wszystkim z różnych ludów, które osiedliły się w Wielkiej Brytanii przed XII wiekiem – Celtów, Rzymian, Anglosasów i Normanów. W Wielkiej Brytanii mieszkają także liczne grupy stosunkowo niedawnych imigrantów z Afryki, Azji i Europy Wschodniej. Od II wojny światowej Wielka Brytania przyjęła spore migracje ludności z Europy, Afryki oraz Azji Południowej. Szczególnie duży napływ imigrantów miał miejsce w latach 1960–1973 oraz w latach 80. W 2001 r. 13,1% populacji stanowiły osoby pochodzące spoza Wielkiej Brytanii, co wskazuje na najwyższy wskaźnik imigracji w Europie. W niektórych miastach Wielkiej Brytanii procent mniejszości narodowych jest niemalże zbliżony do połowy ludności danego miasta i tak m.in. w Leicester stanowi 41,7%, w Londynie 40,1%, w Birmingham 34,4%. Najbardziej zróżnicowanym etnicznie miastem w Wielkiej Brytanii jest Slough, gdzie w 2017 roku zaledwie 34,5% ludności stanowili biali Brytyjczycy. W maju 2004 r., kiedy nastąpiło kolejne rozszerzenie Unii Europejskiej, odnotowano rekordowy napływ imigrantów z krajów Europy Środkowo-Wschodniej (ok. pół miliona). „Daily Telegraph” oszacował, że w latach 2004–2007 do Wielkiej Brytanii przybyło około miliona nowych imigrantów, zwiększając liczbę obcokrajowców z 5,2 do 6,3 miliona. 2/3 spośród nowych imigrantów stanowili Polacy, stając się tym samym trzecią po Hindusach i Irlandczykach mniejszością narodową w Wielkiej Brytanii. W 2015 Brytyjski Urząd Statystyczny odnotował imigrację na poziomie 333 tys., w tym 184 tys. obcokrajowców z państw Unii Europejskiej. Obecnie dorasta trzecie pokolenie przybyłych po II wojnie światowej imigrantów. Nieznana jest natomiast rzeczywista liczba mniejszości etnicznych żyjących w Wielkiej Brytanii. 6,3 miliona obcokrajowców w 2007 r. to osoby urodzone poza granicami kraju. Liczba ta jest większa, jeśli wziąć pod uwagę urodzone na terenie Wielkiej Brytanii dzieci i wnuki imigrantów, którzy napłynęli kilkadziesiąt lat temu. W 2008 r. 35,6% wszystkich urodzonych w Wielkiej Brytanii dzieci było dziećmi mniejszości etnicznych, które formalnie są wliczane do narodu brytyjskiego. Szacuje się, że w 2008 roku 82,4% mieszkańców Wielkiej Brytanii było pochodzenia europejskiego (Anglikami, Szkotami, Walijczykami, Irlandczykami i napływową ludnością europejską z kontynentu), 6,2% pochodziło z Azji Południowej (głównie z Indii, Pakistanu i Bangladeszu), 3,5% było rasy czarnej (głównie z Afryki i Karaibów), 1,1% z Azji Wschodniej, a 1,6% to pozostali. Wielka Brytania ma również wysoki wskaźnik emigracji. W 2006 r. zanotowano, że co najmniej 5,5 mln osób urodzonych w Wielkiej Brytanii mieszka za granicą, a kolejne pół miliona mieszka i pracuje tam tymczasowo. Religia Według spisu powszechnego z 2001 r. 71,6% mieszkańców Wielkiej Brytanii określiło swą przynależność religijną do chrześcijaństwa, przy czym w Anglii i Walii nie uwzględniono rozróżnienia na odłamy i Kościoły. 5,2% utożsamiało się z inną niż chrześcijaństwo religią: 2,7% z islamem, 1,0% z hinduizmem, 0,6% z sikhizmem, 0,5% z judaizmem, 0,3% z buddyzmem i 0,3% z pozostałymi religiami, sektami i denominacjami. 23,2% osób określiło się jako ateiści, agnostycy lub bezwyznaniowcy, bądź nie chciało lub nie potrafiło podać swej przynależności religijnej (spis przeprowadzony w Irlandii Północnej nie rozdzielał tych dwóch kategorii). Dane te jednak nie oddają rzeczywistej sytuacji wyznaniowej w Wielkiej Brytanii. Przynależność do określonego Kościoła czy związku wyznaniowego w Wielkiej Brytanii jest uwarunkowana w większym stopniu tradycją i rozwiązaniami prawno-administracyjnymi (zwłaszcza w przypadku uprzywilejowanych wspólnot protestanckich), w mniejszym stopniu oznacza natomiast podzielanie doktryn i teologii tych wspólnot. Przykładowo większość badań społecznych pokazuje, że Brytyjczycy na ogół są narodem silnie zsekularyzowanym. Dane o rzeczywistej przynależności religijnej wśród Brytyjczyków różnią się między sobą w zależności od ośrodków badawczych, doboru próby, sposobu definiowania religii, pytań badawczych i sposobu realizowania badań. Przykładowo, według British Social Attitudes, w 2006 r. jedynie 31% badanych Brytyjczyków zdeklarowało czynną przynależność religijną (spadek z 74% w 1964 roku). Natomiast aż 38% zdeklarowało brak przynależności do religii (wzrost z 3% w 1964 roku). Wiarę w Boga osobowego, według różnych badań w okresie 2003–2008 r., deklarowało od 35 do 60% dorosłych Brytyjczyków. Wśród nastolatków wiara w Boga była najmniej powszechna i w niektórych regionach (np. w Kornwalii) spadła do 22%. Według sondażu społecznego Eurobarometr na zlecenie Komisji Europejskiej, jedynie 38% Brytyjczyków potwierdziło wiarę w Boga osobowego, dalsze 40% przyznało, że dopuszcza możliwość istnienia nieokreślonej siły wyższej, a 20% zadeklarowało ateizm lub niewiarę. Pozostałe 2% nie chciało lub nie potrafiło się określić. Brytyjska Agencja Pomocy i Rozwoju Tearfund w 2007 r. opublikowała dane, że zaledwie 10% Brytyjczyków uczestniczy w nabożeństwach co najmniej raz w tygodniu, a 59% nigdy lub prawie nigdy nie odwiedza kościołów. Były to jednak dane zebrane z deklaracji, podczas gdy w rzeczywistości uczestnictwo w niedzielnych nabożeństwach okazało się niższe. O ile w 1979 r. 12% Brytyjczyków odwiedzało kościoły, to w 1999 r. już tylko 7,5%. Tearfund oszacował, że do 2007 r. systematyczne uczestnictwo w niedzielnych nabożeństwach spaść mogło do 6%. Z przyczyn finansowych liczne świątynie i kościoły są odsprzedawane państwu, instytucjom publicznym lub prywatnym przedsiębiorcom, a następnie przerabiane na sale konferencyjne, galerie, hotele, dyskoteki lub prywatne posesje. Bardzo istotne są również systematyczny spadek chrztów, konfirmacji w wieku nastoletnim i małżeństw sakramentalnych. Wielka Brytania formalnie jest państwem wyznaniowym, w którym wywodzące się z anglikanizmu Kościoły Anglii oraz z prezbiterianizmu Kościół Szkocji są Kościołami państwowymi. Biskupi mają zagwarantowane miejsca w Izbie Lordów w parlamencie brytyjskim, a monarcha będący głową państwa, jest jednocześnie głową Kościoła anglikańskiego. Struktura religijna kraju w 2015 roku według The Association of Religion Data Archives: protestanci – 48%: anglikanie – 37,9%, zielonoświątkowcy – 2%, pozostali (głównie prezbiterianie, a także metodyści, baptyści i inni) – 8%, bez religii – 29,7%, katolicy – 8,7%, muzułmanie – 5,1%, pozostali „chrześcijanie” – 2,5%, hinduiści – 1,4%, prawosławni – 0,9%, sikhowie – 0,7%, buddyści – 0,5%, żydzi – 0,4%, inne religie – 0,3%, nieokreśleni – 1,7%. Język Głównym językiem jest angielski, choć w użyciu są także walijski, irlandzki i języki szkockie. Imigranci posługują się także swoimi językami, np. pendżabskim, bengalskim, czy urdu. Nazwa państwa w głównych językach Wielkiej Brytanii: angielski: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland walijski: Teyrnas Unedig Prydain Fawr a Gogledd Iwerddon gaelicki szkocki: An Rìoghachd Aonaichte na Breatainn Mhòr agus Eirinn mu Thuath irlandzki: Riocht Aontaithe na Breataine Móire agus Thuaisceart Éireann scots: Unitit Kinrick o Great Breetain an Northren Ireland kornijski: An Rywvaneth Unys a Vreten Veur hag Iwerdhon Glédh. Największe miasta Kultura Kultura Wielkiej Brytanii ukształtowana została przez wiele czynników, takich jak wyspiarski status państwa, jego historia jako zachodniej demokracji liberalnej i mocarstwa, jak również unię czterech państw, z których każde pielęgnuje własne tradycje, obyczaje i symbole. Za sprawą imperium brytyjskiego, brytyjskie wpływy można zauważyć w języku, kulturze oraz porządku prawnym wielu z jego byłych kolonii, włączając w to Australię, Indie, Irlandię, Kanadę, Nową Zelandię, Republikę Południowej Afryki i Stany Zjednoczone. Znaczny wpływ kulturalny Wielkiej Brytanii doprowadził do określania jej mianem „kulturowego mocarstwa”. Nauka i oświata W Wielkiej Brytanii znajduje się duża liczba uniwersytetów, m.in.: University of Oxford, University of Cambridge, University College London, Imperial College, King’s College. Wielka Brytania wydała wielu naukowców, takich jak Isaac Newton, James Watt, Charles Darwin, Alexander Fleming i Graham Bell. Pod względem liczby otrzymanych nagród Nobla, Brytyjczycy są na drugim miejscu po obywatelach Stanów Zjednoczonych. Na terenie Wielkiej Brytanii, znajdują się polskie szkoły działające w soboty tzw. Szkoły Przedmiotów Ojczystych, prowadzone przez Polską Macierz Szkolną. Literatura Termin „Literatura brytyjska” odnosi się do literatury związanej ze Zjednoczonym Królestwem, Wyspą Man oraz Wyspami Normandzkimi. Większość brytyjskiej literatury napisana jest w języku angielskim. W 2005 r. 206 000 książek było wydanych w Wielkiej Brytanii, a w roku 2006 był to największy wydawca książek na świecie. Angielski dramaturg i poeta William Shakespeare jest przez wielu literaturoznawców uważany za najwybitniejszego pisarza dramaturga wszech czasów, a jemu współcześni Christopher Marlowe i Ben Jonson również są nieprzerwanie cenieni. W czasach współczesnych dramaturdzy, tacy jak Alan Ayckbourn, Harold Pinter, Michael Frayn, Tom Stoppard i David Edgar, połączyli ze sobą elementy surrealizmu, realizmu i radykalizmu. Do znaczących przed-współczesnych angielskich pisarzy należą takie osoby jak Geoffrey Chaucer (XIV w.), Thomas Malory (XV w.), sir Tomasz More (XVI w.), John Bunyan (XVII w.) i John Milton (XVII w.). W XVIII wieku Daniel Defoe (autor Robinsona Crusoe) i Samuel Richardson byli pionierami współczesnych powieści. W XIX wieku powstały kolejne innowacje za sprawą takich pisarzy jak Jane Austen, pisząca gotyckie powieści Mary Shelley, dziecięcy pisarz Lewis Carroll, siostry Brontë – Charlotte Brontë, Emily Brontë oraz Anne Brontë, działacz społeczny Charles Dickens, naturalista Thomas Hardy, realista George Eliot, wizjonerski poeta William Blake i romantyczny poeta William Wordsworth. Do XX-wiecznych angielskich pisarzy należą pisarz science fiction H.G. Wells; pisarze klasycznych bajek dla dzieci Rudyard Kipling, A.A. Milne (twórca Kubusia Puchatka), Roald Dahl i Enid Blyton; kontrowersyjny D.H. Lawrence; modernistka Virginia Woolf; satyryk Evelyn Waugh; proroczy powieściopisarz George Orwell; popularny pisarz W. Somerset Maugham i Graham Greene; twórczyni powieści kryminalnych Agatha Christie (najlepiej sprzedający się pisarz wszech czasów); Ian Fleming (twórca Jamesa Bonda); poeci T.S. Eliot, Philip Larkin i Ted Hughes; pisarze fantasy J.R.R. Tolkien, C.S. Lewis i J.K. Rowling; komiksopisarz Alan Moore, którego komiks Watchman jest często nazywany przez krytyków najlepszą serią komiksową i jednym z najlepiej sprzedających się komiksów kiedykolwiek wydanych na świecie. Szkocki wkład w literaturę brytyjską obejmuje m.in. twórczość detektywistyczną pisarza Arthura Conana Doyle’a (twórca Sherlocka Holmesa), literaturę romantyczną sir Waltera Scotta, bajkopisarza J.M. Barriego, powieści przygodowe Roberta Louisa Stevensona i słynnego poety Roberta Burnsa. Nieco później moderniści i nacjonaliści Hugh MacDiarmid oraz Neil M. Gunn przyczynili się do szkockiego renesansu. Bardziej ponurą perspektywę zawierają opowiadania Iana Rankina oraz psychologiczne komedio-horrory Iaina Banks. Szkocka stolica Edynburg, była pierwszym światowym Miastem Literatury UNESCO. Najstarszy znany brytyjski wiersz Y Gododdin, został skomponowany w Yr Hen Ogledd (północna Anglia), najprawdopodobniej w VI wieku. Był napisany po kumbryjsku bądź starowalijsku i zawierał najwcześniejsze znane wzmianki o królu Arturze. Od około VII wieku, związek między Walią a północnym obszarem Anglii został utracony, przez co zasięg języka walijskiego ograniczony został do Walii, gdzie arturiańska legenda była dalej rozwijana przez Geoffreya z Monmouth. Najbardziej szanowany walijski poeta, Dafydd ap Gwilym (1320–1370), tworzył poezję poruszającą tematy natury, religii, a w szczególności miłości. Jest on szeroko uznawany za jednego z najlepszych poetów europejskich tamtego wieku. Do XIX wieku większość walijskiej literatury powstawała w języku walijskim, a większość prozy miała charakter religijny. Daniel Owen jest uznawany za pierwszego walijskojęzycznego powieściopisarza, publikując Rhys Lewis w 1885 r. Najlepiej znanymi twórcami literatury anglo-walijskiej są dwaj autorzy o nazwisku Thomas. Dylan Thomas zyskał sławę po obu stronach Atlantyku w połowie XX wieku. Jest znany ze swoich poezji – jego Do not go gentle into that good night; Rage, rage against the dying of the light. jest jednym z najczęściej cytowanych angielskich dwuwierszy – oraz z jego „gry z głosami”, Under Milk Wood. Wpływowy poeta-ksiądz Kościoła Walii i walijski nacjonalista, R. S. Thomas, był nominowany do literackiej nagrody Nobla w 1996 roku. Czołowi walijscy powieściopisarze XX wieku to Richard Llewellyn oraz Kate Roberts. Autorzy innych narodowości, szczególnie z krajów Wspólnoty Narodów, Irlandii i Stanów Zjednoczonych, żyli i tworzyli w Wielkiej Brytanii. Do znaczących przykładów w ciągu wieków zalicza się Jonathana Swifta, Oscara Wilde’a, Brama Stokera, George’a Bernarda Shawa, Josepha Conrada, T.S. Eliota, Ezra Pounda oraz bardziej współczesnych brytyjskich autorów urodzonych za granicą takich jak Kazuo Ishiguro czy sir Salman Rushdie. Muzyka Różne gatunki muzyczne są popularne w Wielkiej Brytanii, od rodzimej muzyki folkowej Anglii, Walii, Szkocji i Północnej Irlandii po heavy metal. Godnymi uwagi kompozytorami muzyki klasycznej z Wielkiej Brytanii oraz krajów które ją poprzedzały, byli William Byrd, Henry Purcell, sir Edward Elgar, Gustav Holst, sir Arthur Sullivan (najbardziej znany z pracy z sir W.S. Gilbertem), Ralph Vaughan Williams i Benjamin Britten, pionier nowoczesnej brytyjskiej opery. Wielka Brytania jest także domem dla sławnych na świecie orkiestr symfonicznych i chórów takich jak BBC Symphony Orchestra czy London Symphony Chorus. Znani dyrygenci to sir Simon Rattle, John Barbirolli i sir Malcolm Sargent. Sławni kompozytorzy muzyki filmowej to John Barry, Clint Mansell, Mike Oldfield, John Powell, Craig Armstrong, David Arnold, John Murphy, Monty Norman oraz Harry Gregson-Williams. Georg Friedrich Händel, choć urodzony w Niemczech, był naturalizowanym brytyjskim obywatelem i niektóre z jego największych dzieł, jak Mesjasz, były napisane w języku angielskim. Andrew Lloyd Webber uzyskał ogromny światowy sukces komercyjny oraz jest płodnym kompozytorem muzyki teatralnej, dzieł, które zdominowały londyński West End na wiele lat oraz powędrowały na Broadway w Nowym Jorku. The Beatles sprzedali ponad miliard pozycji płytowych na świecie, będąc najlepiej sprzedającym i wpływowym zespołem w historii muzyki popularnej. Inne czołowe brytyjskie zespoły, które miały wpływ na muzykę popularną w drugiej połowie XX i na początku XXI wieku to m.in. The Rolling Stones, Led Zeppelin, Pink Floyd, Queen, the Bee Gees, i Elton John, wszyscy mający sprzedaż płyt na poziomie 200 milionów lub więcej w skali światowej. Brit Awards to coroczne rozdanie muzycznych nagród organizowane przez BPI, a niektórzy z brytyjskich odbiorców nagrody za Wielki Wkład w Muzykę to The Who, David Bowie, Eric Clapton, Rod Stewart i The Police. Ostatnio popularne brytyjskie zespoły, które uzyskały międzynarodowy rozgłos i sukces to Coldplay, Radiohead, Oasis, Spice Girls, Adele i One Direction. Wiele brytyjskich miast jest znanych ze swojej muzyki. Zespoły z Liverpoolu miały więcej hitów singlowych w brytyjskich listach przebojów na pierwszym miejscu na osobę (54) niż jakiekolwiek inne miasto na świecie. Wkład Glasgow do muzyki był nagrodzony w 2008 r., kiedy zostało ono nazwane Miastem Muzyki przez UNESCO, jako jedno z trzech miast na świecie mających ten status. Wielka Brytania stała się ojczyzną wielu gatunków muzyki elektronicznej, np. acid, house, breakbeat hardcore, big beat, jungle, drum and bass, UK garage, trip hop i dubstep. Wolnomularstwo Wielka Brytania jest ojczyzną masonerii. Żyje tam obecnie około 300 tys. masonów. Wśród członków było i jest wielu arystokratów, królów i książąt. Należy do niej wielu oficerów policji, urzędników i zwykłych Brytyjczyków, głównie przedstawicieli elity na służbie państwowej. Obecnym wielkim mistrzem jest Edward Windsor, książę Kentu, członek rodziny królewskiej. Zjednoczona Wielka Loża Anglii jest uznawana za lożę matkę wielkich lóż w innych krajach. Zobacz też władcy Wielkiej Brytanii Habeas Corpus Act Wielka Brytania w Unii Europejskiej Honours list Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne UK National Statistics Królestwa Państwa w Europie Państwa należące do NATO Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych G8

3789531

https://pl.wikipedia.org/wiki/Iga%20%C5%9Awi%C4%85tek

Iga Świątek

(ur. 31 maja 2001 w Warszawie) – polska tenisistka, zwyciężczyni szesnastu turniejów WTA w grze pojedynczej, w tym czterech turniejów wielkoszlemowych: French Open 2020, 2022 i 2023 oraz US Open 2022, olimpijka z Tokio, od kwietnia 2022 do września 2023 liderka rankingu singlowego WTA. Triumfatorka juniorskich turniejów wielkoszlemowych: Wimbledonu 2018 w grze pojedynczej oraz French Open 2018 w grze podwójnej dziewcząt w parze z Catherine McNally. Była finalistką juniorskiego Australian Open 2017 w grze podwójnej w parze z Mają Chwalińską oraz złotą medalistką Letnich Igrzysk Olimpijskich Młodzieży 2018 w grze podwójnej dziewcząt w parze ze Słowenką Kają Juvan. Po zwycięstwie we French Open 2020, gdzie w meczu finałowym pokonała Sofię Kenin 6:4, 6:1, została pierwszym polskim zwycięzcą turnieju wielkoszlemowego w grze pojedynczej. 4 kwietnia 2022 jako pierwsza Polka została liderką listy WTA. Zwyciężczyni Plebiscytu Przeglądu Sportowego na 10 Najlepszych Sportowców Polski 2022 roku. Życiorys Jest córką Tomasza Świątka, byłego wioślarza, uczestnika Letnich Igrzysk Olimpijskich w Seulu oraz Doroty, ortodontki. Ma starszą o trzy lata siostrę Agatę, która jest lekarzem dentystą. Jest absolwentką niepublicznego Autorskiego Liceum Ogólnokształcącego nr 42 w Warszawie. Mieszka w Raszynie. Kariera tenisowa Kariera juniorska Zaczęła trenować grę w tenisa w wieku pięciu lat. Początkowo trenowała w klubie Mera Warszawa, a potem w Klubie Tenisowym Legia Warszawa. Występowała w reprezentacji Polski w tenisie do lat 16. W 2015 roku w parze z Mają Chwalińską zdobyła tytuł mistrzyni Europy młodzików w grze podwójnej. Rok później para osiągnęła triumf w kategorii kadetów. W 2016 roku w drużynie wygrała Junior Fed Cup – juniorską edycję ówczesnego Pucharu Federacji. W 2017 roku razem z Mają Chwalińską awansowały do finału Australian Open w grze podwójnej dziewcząt, lecz zostały w nim pokonane przez Biancę Andreescu i Carson Branstine wynikiem 1:6, 6:7(4). W czerwcu 2018 roku triumfowała w finale wielkoszlemowego French Open w konkurencji gry podwójnej. Razem z Catherine McNally pokonały w meczu mistrzowskim Yūki Naitō i Naho Satō 6:2, 7:5. W lipcu 2018 roku zwyciężyła w Wimbledonie w grze pojedynczej, pokonując w finale Szwajcarkę Leonie Küng 6:4, 6:2 (wcześniej, w ćwierćfinale pokonała Emmę Raducanu). W październiku tego samego roku wystąpiła na Letnich Igrzyskach Olimpijskich Młodzieży w Buenos Aires. W grze pojedynczej odpadła w ćwierćfinale z Clarą Burel 4:6, 2:6, walcząc z problemami żołądkowymi. Z tego samego powodu oddała walkowerem mecz drugiej rundy gry mieszanej. W grze podwójnej w parze z Kają Juvan, rozstawione z numerem drugim, doszły do finału bez straty seta. W meczu mistrzowskim, ze względu na problemy zdrowotne Juvan, przegrały pierwszego seta 6:7(5). W drugim, po serii przełamań, odrobiły straty 7:5 i doprowadziły do supertiebreaka. Decydująca część spotkania przebiegała pod dyktando polsko–słoweńskiej pary, która wygrała 10–4 i sięgnęła po złote medale. Na szczeblu juniorskim osiągnęła piąte miejsce w światowym rankingu ITF World Tennis Tour Juniors. Kariera zawodowa W 2016 roku, w wieku 15 lat, przeszła na zawodowstwo i wygrała debiutancki turniej zawodowy ITF w Sztokholmie (10 000 $). W 2017 roku wygrała swój drugi zawodowy turniej ITF w Bergamo (15 000 $), w finale pokonując Martinę Di Giuseppe 6:4, 3:6, 6:3. Na początku maja sięgnęła po tytuł w Győr, w meczu finałowym pokonawszy Gabrielę Horáčkovą 6:2, 6:2. Po wygraniu juniorskiego Wimbledonu w lipcu 2018 roku postanowiła zakończyć juniorską karierę i zacząć budować swój ranking WTA. Pod koniec miesiąca doszła do półfinału turnieju ITF z pulą nagród 80 000 $ w Pradze. W ćwierćfinale odprawiła Monę Barthel 6:2, 6:3, lecz w meczu o finał przegrała z Martiną Di Giuseppe 6:1, 0:6, 6:7(3). Na przełomie sierpnia i września (zrezygnowała z występu na juniorskim US Open na rzecz startów w rozgrywkach seniorskich) wystąpiła w dwóch turniejach ITF z pulą nagród 60 000 $. W Budapeszcie straciła tylko jednego seta, w pokonanym polu zostawiając takie zawodniczki jak Jana Čepelová (6:1, 6:0), czy Sílvia Soler Espinosa (6:0, 6:4). W meczu mistrzowskim ograła wynikiem 6:2, 6:2 Katarinę Zawacką. 2019 Sezon 2019 rozpoczęła od kwalifikacji do zawodów w Auckland – jej pierwszego w karierze turnieju WTA. Premierowy pojedynek wygrała 6:2, 6:2 z Elys Venturą. W rundzie drugiej pokonała Claire Liu, jednak w decydującej fazie uległa w trzech setach Janie Čepelovej 2:6, 6:4, 4:6. Dzięki zajmowanej pozycji w rankingu WTA Tour wystartowała w kwalifikacjach do Australian Open. Po wygraniu trzech spotkań 15 stycznia 2019 rozegrała pierwszy mecz w głównej drabince turnieju wielkoszlemowego. W debiucie odniosła zwycięstwo, pokonując Anę Bogdan 6:3, 3:6, 6:4. Dzień później otrzymała, w parze z Łukaszem Kubotem, dziką kartę do turnieju gry mieszanej. 17 stycznia rozegrała kolejny mecz w głównej drabince w ramach drugiej rundy, przegrywając z Camilą Giorgi 2:6, 0:6 i tym samym odpadając z turnieju głównego. W grze mieszanej u boku Kubota pokonała w pierwszej rundzie parę Alicja Rosolska–Nikola Mektić 6:1, 2:6, 10–5. W drugiej rundzie polska para musiała jednak uznać wyższość późniejszych triumfatorów imprezy Barbory Krejčíkovej i Rajeeva Rama 3:6, 6:4, 5–10. Kolejnym startem były zawody w Budapeszcie, do których dostała się przez kwalifikacje. W pierwszej rundzie pokonała 6:3, 6:0 Olgę Danilović, aby w drugiej rundzie ulec najwyżej rozstawionej obrończyni tytułu Alison Van Uytvanck 4:6, 5:7. W Indian Wells w pierwszej rundzie kwalifikacji pokonała rozstawioną z numerem 7. Larę Arruabarrenę 6:1, 6:7(6), 6:2, jednak w kolejnej uległa Ysaline Bonaventure 6:1, 2:6, 4:6. Podobnie zaprezentowała się w turnieju w Miami: w pierwszym meczu kwalifikacji pokonała Zarinę Dijas 6:2, 7:5, lecz w kolejnym spotkaniu lepsza okazała się Sachia Vickery, z którą Polka przegrała 6:7(2), 4:6. W kwietniu po raz pierwszy w karierze Świątek dostała się do turnieju głównego cyklu WTA dzięki pozycji zajmowanej w rankingu, a miało to miejsce na zawodach w Lugano. W pierwszej rundzie pokonała Katarinę Zawacką 6:0, 6:3, w drugiej wyeliminowała rozstawioną z numerem trzecim Viktórię Kužmovą 6:3, 3:6, 6:2. W ćwierćfinale pokonała rozstawioną z numerem ósmym Wierę Łapko 4:6, 6:4, 6:1, a w półfinale pokonała Kristýnę Plíškovą 6:0, 6:1. O tytuł zmierzyła się z Poloną Hercog, z którą przegrała 3:6, 6:3, 3:6. 15 kwietnia 2019 po raz pierwszy awansowała do pierwszej setki rankingu, zajmując 88. pozycję i zostając jednocześnie najwyżej sklasyfikowaną polską tenisistką. W wielkoszlemowym French Open pokonała w pierwszej rundzie 6:3, 6:0 Sélénę Janicijevic. W kolejnych meczach pokonała kolejno Wang Qiang 6:3, 6:0 i Mónikę Puig, dochodząc tym samym do czwartej rundy, w której uległa Simonie Halep 1:6, 0:6. Podczas kwalifikacji do zawodów w Birmingham pokonała kolejno Martinę Trevisan, Destanee Aiavę i Bernardę Perę. W turnieju głównym uległa w pierwszej rundzie Jeļenie Ostapenko 0:6, 2:6. W pierwszej rundzie kwalifikacji turnieju w Eastbourne przegrała z Samanthą Stosur 0:6, 3:6. Udział w wielkoszlemowym Wimbledonie zakończyła na pierwszej rundzie, przegrywając 2:6, 6:7(3) z Viktoriją Golubic. Kolejnym startem były zawody w Waszyngtonie, podczas których pokonała Uns Dżabir 4:6, 6:4, 6:4. W kolejnej rundzie uległa jednak Jessice Peguli 7:5, 4:6, 1:6. W turnieju w Toronto przeszła eliminacje, wygrywając kolejno z Shelby Rogers 6:4, 7:5 oraz Heather Watson 6:4, 6:2. W głównej drabince turnieju wygrała z Ajlą Tomljanović po kreczu przy stanie 4:1. Następnie pokonała Caroline Wozniacki 1:6, 6:3, 6:4, w trzeciej rundzie zaś przegrała z Naomi Ōsaką 6:7(4), 4:6. Po tym sukcesie po raz pierwszy znalazła się w pierwszej 50. rankingu, zajmując 49. miejsce. W turnieju w Cincinnati również przeszła przez kwalifikacje, zwyciężając w nich Katerynę Kozłową i Wang Yafan. W turnieju głównym wygrała w pierwszej rundzie z Caroline Garcią 7:6(1), 6:1, ulegając jednak w drugiej Anett Kontaveit 4:6, 6:7(2). Podczas wielkoszlemowego US Open w grze pojedynczej wygrała w pierwszej rundzie z Ivaną Jorović 6:0, 6:1, w drugiej rundzie uległa jednak Anastasii Sevastovej 6:1, 1:6, 3:6. Wzięła także udział w zawodach gry podwójnej wraz z Magdą Linette, pokonując w pierwszej rundzie Coco Vandeweghe i Bethanie Mattek-Sands 3:6, 6:3, 7:5, a następnie przegrywając z Hsieh Su-wei i Barborą Strýcovą 4:6, 6:7(4). 21 września ogłosiła, że nie wystąpi w żadnych kolejnych zawodach w 2019 z powodu kontuzji stopy, a do gry w turniejach zamierza powrócić podczas rozgrywek w Australii w styczniu 2020, zaczynając sezon od wielkoszlemowego Australian Open. Sezon zakończyła na 61. miejscu w rankingu WTA. 2020 Sezon rozpoczęła od udziału w wielkoszlemowym Australian Open. W pierwszej rundzie gry pojedynczej pokonała Tímeę Babos 6:3, 6:2, natomiast w drugiej wygrała z Carlą Suárez Navarro 6:3, 7:5. W trzeciej rundzie stoczyła pojedynek z Donną Vekić, wygrywając 7:5, 6:3. W czwartej rundzie przegrała z Anett Kontaveit 7:6(4), 5:7, 5:7. W ramach Australian Open wzięła udział także w zawodach gry mieszanej wraz z Łukaszem Kubotem, pokonując w pierwszej rundzie parę Ellen Perez–Luke Saville 6:4, 7:5, a w drugiej duet Chan Hao-ching–Michael Venus 6:2, 6:3. Polski duet odpadł w ćwierćfinale po przegranym pojedynku z parą Astra Sharma–John-Patrick Smith 6:3, 6:7(4), 3–10. Na początku lutego wraz z prowadzoną przez Dawida Celta reprezentacją Polski, będącą w grupie ze Słowenią, Turcją i Szwecją, rozpoczęła rozgrywki kwalifikacyjne w Pucharze Federacji w Luksemburgu, wygrywając wszystkie trzy mecze kolejno ze Słowenką Niką Radišić 6:2, 6:1, Turczynką Berfu Cengiz 6:3, 6:0 i Szwedką Mirjam Björklund 7:5, 4:6, 6:3. Tym samym reprezentacja Polski zapewniła sobie awans do fazy play-offów. Pod koniec miesiąca rozpoczęła zawody w grze pojedynczej w turnieju w Dosze, pokonując w pierwszej rundzie Donnę Vekić 6:4, 7:5. W drugiej rundzie uległa jednak Swietłanie Kuzniecowej 2:6, 2:6 i odpadła z turnieju. W wielkoszlemowym US Open w pierwszej rundzie pokonała rozstawioną z numerem 29. Wieronikę Kudiermietową 6:3, 6:3, następnie Sachię Vickery 6:7(5), 6:3, 6:4, a w trzeciej rundzie przegrała z Wiktoryją Azaranką 4:6, 2:6. We French Open wyeliminowała w pierwszej rundzie rozstawioną z numerem 15. Markétę Vondroušovą 6:1, 6:2. W kolejnych meczach pokonała Hsieh Su-wei 6:1, 6:4 i Eugenie Bouchard 6:3, 6:2, dochodząc tym samym do czwartej rundy, w której ponownie spotkała się z najwyżej rozstawioną Simoną Halep. Wygrywając 6:1, 6:2, zrewanżowała się za porażkę 1:6, 0:6 sprzed roku. W ćwierćfinale zwyciężyła Martinę Trevisan 6:3, 6:1, a w półfinale Nadię Podoroską 6:2, 6:1. W meczu finałowym pokonała rozstawioną z numerem 4. Sofię Kenin 6:4, 6:1, zostając pierwszym polskim zwycięzcą turnieju wielkoszlemowego w grze pojedynczej. Wystartowała również na kortach Rolanda Garrosa w grze podwójnej z Nicole Melichar, pokonując w pierwszej rundzie parę Xenia Knoll–Danka Kovinić 6:1, 6:3, w następnej Laurę Siegemund i Wierę Zwonariową (skreczowały przy stanie 6:3). W trzeciej rundzie pokonały rozstawione z numerem 6. Květę Peschke i Demi Schuurs 6:3, 6:4, a w ćwierćfinale Asię Muhammad i Jessicę Pegulę 6:3, 6:4. Debel odpadł w półfinale po przegranym pojedynku z parą Alexa Guarachi–Desirae Krawczyk 6:7(5), 6:1, 4:6. 10 października poinformowała o zakończeniu gry w sezonie 2020 i planowanym powrocie w sezonie 2021. W dniach 7–8 grudnia WTA powiadomiła o przyznaniu jej dwóch spośród kilku najważniejszych dorocznych nagród przydzielanych przez tę organizację: WTA Fan Favorite (dla ulubionej zawodniczki z punktu widzenia kibiców) oraz WTA Most Improved Player of the Year (dla zawodniczki, która w ciągu minionego sezonu uczyniła największy postęp w swoim poziomie gry). Nadto jej główny trener Piotr Sierzputowski otrzymał nagrodę WTA Coach of the Year (dla najlepszego trenera tenisowego na przestrzeni ocenianego roku). Sezon zakończyła na 17. miejscu w rankingu WTA. 2021 9 stycznia w ramach organizowanego przez „Przegląd Sportowy” Plebiscytu na 10 Najlepszych Sportowców Polski 2020 roku zajęła 2. miejsce (za Robertem Lewandowskim). Sezon rozpoczęła od gry w turnieju w Melbourne. Dzięki tzw. wolnemu losowi zmagania zaczęła od drugiej rundy, w której pokonała Kaję Juvan 2:6, 6:2, 6:1, jednak w trzeciej uległa Jekatierinie Aleksandrowej 4:6, 2:6. Kolejnym turniejem był Australian Open, w którym w pierwszej rundzie pokonała Arantxę Rus 6:1, 6:3. W drugiej rundzie wygrała z Camilą Giorgi 6:2, 6:4, a w trzeciej rundzie pokonała Fionę Ferro 6:4, 6:3. W meczu o ćwierćfinał uległa Simonie Halep 6:3, 1:6, 4:6. W zawodach gry mieszanej razem z Łukaszem Kubotem pokonali w pierwszym meczu parę Astra Sharma–John-Patrick Smith 5:7, 7:6(6), 10–6, natomiast w kolejnym spotkaniu ulegli mikstowi Hayley Carter–Sander Gillé 4:6, 1:6. Kolejnym startem Świątek były zawody w Adelaide, w których została rozstawiona z numerem 5. W pierwszej rundzie pokonała Madison Brengle 6:3, 6:4, w drugiej natomiast wygrała z Maddison Inglis 6:1, 6:3. W ćwierćfinale pokonała Danielle Collins po kreczu przy stanie 6:2, 3:0, a w półfinale zwyciężyła z Jil Teichmann 6:3, 6:2. W meczu mistrzowskim triumfowała 6:2, 6:2 nad Belindą Bencic, tym samym sięgając po drugi w karierze tytuł zawodów cyklu WTA Tour. Następnie wzięła udział w turnieju w Dubaju jako rozstawiona z numerem 8. Zawody rozpoczęła od drugiej rundy, w której wygrała z Misaki Doi 6:2, 6:4. W trzeciej rundzie uległa Garbiñe Muguruzie 0:6, 4:6. Udział w singlowej rywalizacji podczas turnieju rangi WTA 1000 w Miami polska tenisistka, rozstawiona z numerem 15., zakończyła na trzeciej rundzie, po zwycięstwie 6:4, 6:2 z Barborą Krejčíkovą i porażce 4:6, 6:2, 2:6 z Aną Konjuh. W turnieju w Madrycie Świątek dotarła do trzeciej rundy, wcześniej wygrywając z Alison Riske i Laurą Siegemund. W meczu o ćwierćfinał przegrała z liderką rankingu Ashleigh Barty 5:7, 4:6. Kolejnym startem były rozgrywki w Rzymie, w których została rozstawiona z numerem 15. W pierwszej rundzie pokonała Alison Riske po kreczu rywalki przy stanie 5:4, w drugiej pokonała Madison Keys 7:5, 6:1, a w trzeciej rundzie wygrała z Barborą Krejčíkovą 3:6, 7:6(5), 7:5. W ćwierćfinale zwyciężyła z rozstawioną z numerem szóstym Eliną Switoliną 6:2, 7:5, a w półfinale pokonała Coco Gauff 7:6(3), 6:3. W meczu mistrzowskim triumfowała 6:0, 6:0 nad byłą liderką rankingu Karolíną Plíškovą, tym samym sięgając po trzeci w karierze tytuł zawodów cyklu WTA Tour i pierwszy tytuł rangi WTA 1000. Po turnieju w Rzymie przystąpiła do udziału we French Open w grze pojedynczej oraz podwójnej. W singlu rozstawiona z numerem 8. bez straty seta przeszła przez pierwsze rundy turnieju, po drodze pokonując Kaję Juvan 6:0, 7:5, Rebeccę Peterson 6:1, 6:1, Anett Kontaveit 7:6(4), 6:0 oraz Martę Kostiuk 6:3, 6:4. W ćwierćfinale uległa rozstawionej z numerem 17. Marii Sakari 4:6, 4:6. W grze podwójnej w parze z Bethanie Mattek-Sands została rozstawiona z numerem 14. i dotarła do finału imprezy. Polka i Amerykanka pokonały Aubane Droguet i Sélénę Janicijevic 6:0, 6:1, następnie Annę-Lenę Friedsam i Wang Yafan 7:5, 6:3, w trzeciej rundzie najwyżej rozstawione Hsieh Su-wei i Elise Mertens 5:7, 6:4, 7:5, w ćwierćfinale parę rozstawioną z numerem 11. – Dariję Jurak i Andreję Klepač 6:3, 6:2 oraz w półfinale Irinę-Camelię Begu i Nadię Podoroską 6:3, 6:4. W finale uległy parze oznaczonej numerem drugim, Barborze Krejčíkovej i Kateřinie Siniakovej 4:6, 2:6. Okres gry na kortach trawiastych zainaugurowała udziałem w turnieju w Eastbourne. W pierwszej rundzie pokonała Heather Watson 6:3, 6:7(4), 7:5, w drugim meczu zaś uległa Darji Kasatkinie 6:4, 0:6, 1:6. Podczas Wimbledonu pokonała bez straty seta Hsieh Su-wei, Wierę Zwonariową i Irinę-Camelię Begu, a w czwartej rundzie przegrała z Uns Dżabir 7:5, 1:6, 1:6. Osiągnięty rezultat pozwolił Polce awansować w rankingu WTA na ósmą pozycję, najwyższą w dotychczasowej karierze. Po Wimbledonie zagrała na igrzyskach olimpijskich. W pierwszej rundzie singla pokonała Monę Barthel 6:2, 6:2. W kolejnej rundzie Polka uległa Pauli Badosie 3:6, 6:7(4). W duecie z Łukaszem Kubotem wystąpiła też w turnieju miksta. Ich przeciwnikami byli Francuzi Fiona Ferro i Pierre-Hugues Herbert. Polska para wygrała mecz 6:3, 7:6(3). W pojedynku ćwierćfinałowym Kubot i Świątek przegrali z reprezentantami Rosyjskiego Komitetu Olimpijskiego – Jeleną Wiesniną i Asłanem Karacewem 4:6, 4:6. W kolejnym turnieju na twardej nawierzchni, w Cincinnati, była rozstawiona z numerem 6., co dało jej wolny los w pierwszej rundzie. W drugiej uległa jednak Uns Dżabir 3:6, 3:6. Następnie przystąpiła jako rozstawiona z numerem 7. do US Open. Doszła do czwartej rundy, w której 7:6(12), 6:3 pokonała ją Belinda Bencic. Po drodze pokonała Jamie Loeb 6:3, 6:4, Fionę Ferro 3:6, 7:6(3), 6:0 oraz Anett Kontaveit 6:3, 4:6, 6:3. Następnie w Ostrawie po raz pierwszy wystartowała jako najwyżej rozstawiona w turnieju rangi WTA 500. W pierwszej rundzie skorzystała z wolnego losu, a w kolejnych dwóch pokonała tenisistki z Kazachstanu: Juliję Putincewę 6:4, 6:4 oraz Jelenę Rybakinę 7:6(5), 6:2. W półfinale uległa jednak rozstawionej z czwórką Marii Sakari 4:6, 5:7. Zdobyte punkty pozwoliły jej awansować na najwyższe w karierze, czwarte miejsce w rankingu WTA. Tak wysokie miejsce w rankingu pozwoliło jej na rozstawienie z nr 2. i wolny los w pierwszej rundzie turnieju w Indian Wells. W rudzie drugiej pokonała Petrę Martić 6:1, 6:2, a w trzeciej Wieronikę Kudiermietową 6:1, 6:0, jednak w czwartej rundzie uległa zwyciężczyni French Open 2017 – Jeļenie Ostapenko – 4:6, 3:6. Zdobyte w 2021 punkty rankingowe pozwoliły jej, jako drugiej Polce w historii, wystąpić w WTA Finals, które odbyły się w meksykańskiej Guadalajarze. W czteroosobowej grupie poniosła dwie porażki – z Marią Sakari 2:6, 4:6 i Aryną Sabalenką 6:2, 2:6, 5:7 – oraz odniosła jedno zwycięstwo – z Paulą Badosą 7:5, 6:4. Rok 2021 zakończyła na 9. miejscu w rankingu. 4 grudnia 2021 Iga Świątek zakończyła współpracę z trenerem Piotrem Sierzputowskim, który trenował tenisistkę przez okres ponad pięciu lat. Nowym trenerem został Tomasz Wiktorowski, który wcześniej pełnił funkcję trenera m.in. Agnieszki Radwańskiej. 2022 Sezon rozpoczęła od startu w turnieju w Adelaide, gdzie broniła tytułu. Po zwycięstwach w trzech pierwszych rundach nad Darią Saville 6:3, 6:3, Leylah Fernandez 6:1, 6:2 i Wiktoryją Azaranką 6:3, 2:6, 6:1, w półfinale musiała uznać wyższość liderki rankingu Ashleigh Barty 2:6, 4:6. Do pierwszego wielkoszlemowego turnieju sezonu, Australian Open, przystąpiła jako rozstawiona z numerem 7. W pierwszej rundzie pokonała kwalifikantkę Harriet Dart 6:3, 6:0, w drugiej Rebeccę Peterson 6:2, 6:2, a w trzeciej Darję Kasatkinę 6:2, 6:3. Dzięki tym wynikom awansowała po raz szósty z rzędu do drugiego tygodnia turnieju wielkoszlemowego. W czwartej rundzie jej rywalką była Sorana Cîrstea, z którą pojedynek wygrała 5:7, 6:3, 6:3. Turniej zakończyła półfinałową porażką z Danielle Collins 4:6, 1:6, po drodze pokonując w ćwierćfinale Kaię Kanepi 4:6, 7:6(2), 6:3. Dzięki punktom zdobytym na australijskich kortach ponownie osiągnęła 4. miejsce w rankingu WTA. W pierwszym meczu turnieju WTA 500 w Dubaju pokonała Darję Kasatkinę 6:1, 6:2, ale w następnej rundzie przegrała z Jeleną Ostapenko 6:4, 1:6, 6:7(4). W pierwszym w ciągu roku turnieju WTA 1000, w Dosze, w pierwszej rundzie miała wolny los. W meczu II rundy z Viktoriją Golubic zwyciężyła 6:2, 3:6, 6:2. W III rundzie triumfowała nad Darją Kasatkiną 6:3, 6:0. W ćwierćfinale zmierzyła się z wiceliderką światowego rankingu, Aryną Sabalenką, odnosząc zwycięstwo 6:2, 6:3. W półfinale nastąpił pojedynek z Marią Sakari, z którą do tej pory Polka nie wygrała ani jednego z trzech rozegranych spotkań. Mecz zakończył się wynikiem 6:4, 6:3, dzięki czemu po raz drugi w karierze awansowała do finału turnieju WTA rangi 1000. Jej rywalką była Anett Kontaveit, którą Polka pokonała 6:2, 6:0, zdobywając drugi tytuł mistrzowski w turnieju tej rangi. Dzięki temu zwycięstwu Iga Świątek wróciła na 4. miejsce w światowym rankingu, wyrównując swój dotychczasowy rekord. Następnie przystąpiła do zawodów w Indian Wells rozpoczynając zmagania od drugiej rundy, w której pokonała Anhelinę Kalininę 5:7, 6:0, 6:1. Kolejny mecz z Clarą Tauson zakończył się wynikiem 6:7(3), 6:2, 6:1. W czwartej rundzie pokonała Angelique Kerber 4:6, 6:2, 6:3. W ćwierćfinale wygrała z Madison Keys 6:1, 6:0, a w półfinale zwyciężyła Simonę Halep 7:6(6), 6:4. Finałową przeciwniczką była Maria Sakari, którą Polka pokonała 6:4, 6:1. Po turnieju awansowała na pozycję wiceliderki rankingu singlowego. Na turnieju w Miami była rozstawiona z numerem 2. i zmagania rozpoczęła od drugiej rundy, w której pokonała Viktoriję Golubic 6:2, 6:0. Kolejno wygrywała następnie z: Madison Brengle 6:0, 6:3, Coco Gauff 6:3, 6:1, w ćwierćfinale z Petrą Kvitovą 6:3, 6:3, w półfinale zaś Jessicą Pegulą 6:2, 7:5. W finale zwyciężyła z Naomi Ōsaką 6:4, 6:0, jako czwarta zawodniczka w historii zdobywając tzw. Sunshine Double (zwycięstwo w obydwu amerykańskich wiosennych turniejach rangi 1000). Po turnieju jako pierwsza Polka w historii awansowała na pozycję liderki rankingu WTA. W kwietniu wzięła udział w turnieju w Stuttgarcie, będąc rozstawiona z nr 1. Podczas zawodów pokonała kolejno: Evę Lys 6:1, 6:1, Emmę Raducanu 6:4, 6:4, w półfinale Ludmiłę Samsonową 6:7(4), 6:4, 7:5 i w finale Arynę Sabalenkę 6:2, 6:2. Iga Świątek wygrała tym samym czwarty turniej WTA z rzędu i umocniła się na pozycji liderki rankingu WTA. W pierwszej połowie maja wzięła udział w zawodach w Rzymie, gdzie broniła tytułu zdobytego przed rokiem. Wystartowała najwyżej rozstawiona i pokonywała kolejno od drugiej rundy zaczynając: Elenę-Gabrielę Ruse 6:3, 6:0, Wiktoryję Azarankę 6:4, 6:1, Biancę Andreescu 7:6(2), 6:0. W półfinale wygrała z Aryną Sabalenką 6:2, 6:1 (zostając siódmą zawodniczką, która dotarła do dwóch finałów w Rzymie przed ukończeniem 21. roku życia), w finale zaś pokonała Uns Dżabir 6:2, 6:2. Zdobyła w ten sposób piąty z rzędu tytuł WTA, w tym czwarty w kategorii WTA 1000, jako druga zawodniczka w XXI w. (po Serenie Williams). Tym samym przedłużyła passę wygranych meczów z rzędu do 28. (czwarta najdłuższa seria w tym stuleciu). Następnym turniejem rozgrywanym przez liderkę rankingu był wielkoszlemowy French Open. Rozstawiona z numerem 1. w pierwszych czterech rundach Świątek odniosła zwycięstwa w meczach z: Łesią Curenko 6:2, 6:0, Alison Riske 6:0, 6:2, Danką Kovinić 6:3, 7:5 oraz Zheng Qinwen 6:7(5), 6:0, 6:2. W ćwierćfinale zmierzyła się z Jessicą Pegulą, którą pokonała 6:3, 6:2. W półfinale mecz z Darją Kasatkiną zakończył się wynikiem 6:2, 6:1 na korzyść Polki. W finale zmierzyła się z osiemnastoletnią Coco Gauff, odnosząc po 68 minutach zwycięstwo 6:1, 6:3 i tym samym dołączając do grona dziesięciu zawodniczek, które wygrały więcej niż jeden raz turniej im. Rolanda Garrosa. Finał francuskiego turnieju był 35. spotkaniem z rzędu wygranym przez Świątek. Wyrównała nim osiągnięcie Venus Williams i wyprzedziła Serenę Williams. Kolejnym turniejem, w którym wzięła udział, był Wimbledon. W pierwszej rundzie pokonała Janę Fett 6:0, 6:3, w drugiej rundzie Lesley Pattinamę Kerkhove 6:4, 4:6, 6:3, ustanawiając swój rekord 37 spotkań bez porażki i zrównała się z Martiną Hingis. W 3. rundzie przegrała z Alizé Cornet 4:6, 2:6. Pod koniec lipca wystąpiła w turnieju WTA 250 w Warszawie, pokonując w pierwszym spotkaniu Magdalenę Fręch 6:1, 6:2. W kolejnym meczu pokonała Gabrielę Lee 6:3, 6:2, a w ćwierćfinale przegrała z Caroline Garcią 1:6, 6:1, 4:6. Następnie wzięła udział w turnieju w Toronto. W pierwszej rundzie miała wolny los, w drugiej pokonała Ajlę Tomljanović 6:1, 6:2. W 3. rundzie przegrała z Beatriz Haddad Maią 4:6, 6:3, 5:7. Tydzień później w Cincinnati zmagania również zaczęła od drugiej rundy, w której pokonała Sloane Stephens 6:4, 7:5. W 3. rundzie uległa Madison Keys 3:6, 4:6. Podczas wielkoszlemowego US Open liderka rankingu w pierwszych czterech rundach odniosła zwycięstwa w meczach z: Jasmine Paolini 6:3, 6:0, Sloane Stephens 6:3, 6:2, Lauren Davis 6:3, 6:4 oraz Jule Niemeier 2:6, 6:4, 6:0. W ćwierćfinale trafiła na Jessicę Pegulę, którą pokonała 6:3, 7:6(4). W półfinale zmierzyła się z Aryną Sabalenką, którą pokonała w trzech setach: 3:6, 6:1, 6:4. W finale pokonała Uns Dżabir wynikiem 6:2, 7:6(5). Zdobyła w ten sposób swój dziesiąty tytuł w cyklu WTA Tour oraz trzeci tytuł wielkoszlemowy. Świątek została pierwszą polską triumfatorką US Open. Po tym turnieju udała się do Ostrawy, gdzie zmagania zaczęła od drugiej rundy, w której pokonała Ajlę Tomljanović po kreczu 7:5, 2:2. W ćwierćfinale zmierzyła się z Catherine McNally, którą pokonała 6:4, 6:4. W półfinale trafiła na Jekatierinę Aleksandrową, którą pokonała w trzech setach 7:6(5), 2:6, 6:4. W finale przegrała z Barborą Krejčíkovą 7:5, 6:7(4), 3:6. Następnym turniejem Świątek był turniej w San Diego, w którym również miała wolny los. W drugiej rundzie pokonała Zheng Qinwen 6:4, 4:6, 6:1. W ćwierćfinale zwyciężyła Coco Gauff 6:0, 6:3, a w półfinale rozprawiła się z Jessicą Pegulą 4:6, 6:2, 6:2. W finale mierzyła się z Donną Vekić, którą pokonała wynikiem 6:3, 3:6, 6:0. Zdobyła tym samym swój jedenasty tytuł w cyklu WTA w karierze oraz ósmy w sezonie. Sezon zakończyła startem w Turnieju Mistrzyń rozgrywanym w Fort Worth, do którego przystąpiła jako najwyżej rozstawiona. Trafiła do grupy „Tracy Austin” wraz z: Coco Gauff, Caroline Garcia oraz Darją Kasatkiną. W zmaganiach grupowych pokonała wszystkie przeciwniczki: Darię Kasatkinę 6:2, 6:3, Caroline Garcię 6:3, 6:2 a Coco Gauff 6:3, 6:0. Zmagania w WTA Finals 2022 zakończyła na etapie półfinału, w którym przegrała z Aryną Sabalenką 2:6, 6:2, 1:6. Sezon 2022 zakończyła na 1. miejscu w rankingu. 2023 Pierwszym turniejem w sezonie był wielkoszlemowy Australian Open, w którym Świątek grała z nr 1. W pierwszych trzech rundach pokonała kolejno Jule Niemeier 6:4, 7:5, Camilę Osorio 6:2, 6:3 i Cristinę Bucșę 6:0, 6:1. Zmagania zakończyła na czwartej rundzie przegrywając z Jeleną Rybakiną 4:6, 4:6. Kolejnym startem Polki był turniej rangi WTA 500 w Dosze, gdzie broniła wywalczonego rok wcześniej tytułu. W pierwszej rundzie miała wolny los. W meczu drugiej rundy pokonała Danielle Collins 6:0, 6:1. W ćwierćfinale jej rywalka, Belinda Bencic, poddała mecz walkowerem. W półfinale Polka zmierzyła się z Wieroniką Kudiermietową, odnosząc zwycięstwo 6:0, 6:1. W finale jej rywalką była Jessica Pegula, którą Polka pokonała 6:3, 6:0. Był to dwunasty tytuł Świątek w turniejach WTA, po raz drugi w karierze udało jej się przy tym obronić tytuł sprzed roku. W drodze po tytuł straciła tylko 5 gemów i tym samym pobiła rekord Chris Evert, która w 1981 roku w Lugano straciła siedem gemów w drodze po tytuł. Następnie Polka udała się na turniej rangi WTA 1000 w Dubaju. W pierwszej rundzie miała wolny los. W drugiej rundzie pokonała Leylah Fernandez 6:1, 6:1, a w trzeciej Ludmiłę Samsonową 6:1, 6:0. W ćwierćfinale jej rywalka, Karolína Plíšková poddała mecz walkowerem. W półfinale Świątek pokonała Coco Gauff 6:4, 6:2, dochodząc do swojego 15 finału w karierze. W finale zmierzyła się z Barborą Krejčíkovą przegrywając 4:6, 2:6. Następnym startem Polki był turniej rangi WTA 1000 w Indian Wells, gdzie broniła tytułu sprzed roku. W pierwszej rundzie miała wolny los. W rundzie drugiej pokonała Claire Liu 6:0, 6:1. W meczu trzeciej rundy pokonała Biancę Andreescu 6:3, 7:6(1), a w czwartej rundzie Emmę Raducanu 6:3, 6:1. W meczu ćwierćfinałowym wygrała z Soraną Cîrsteą 6:2, 6:3. Udział w turnieju zakończyła na półfinale, przegrywając 2:6, 2:6 z Jeleną Rybakiną. Następnym turniejem Polki miał być turniej rangi WTA 1000 w Miami, gdzie była rozstawiona z nr 1. i broniła tytułu sprzed roku. W drugiej rundzie miała rozegrać mecz z Claire Liu, jednak z powodu urazu żebra Polka wycofała się z turnieju przed rozpoczęciem rywalizacji. Następnym, po ponad miesięcznej przerwie, turniejem Polki były zawody rangi WTA 500 w Stuttgarcie, gdzie broniła tytułu sprzed roku. W pierwszej rundzie miała wolny los. W drugiej pokonała Zheng Qinwen 6:1, 6:4. W ćwierćfinale zwyciężyła Karolínę Plíškovą 4:6, 6:1, 6:2. W półfinale zmierzyła się z Uns Dżabir, która poddała mecz przy stanie 3:0 z powodu kontuzji. W finale zmierzyła się z wiceliderką rankingu WTA Aryną Sabalenką, którą pokonała 6:3, 6:4. Był to trzynasty w karierze i drugi w sezonie wygrany turniej przez Świątek. Po raz trzeci w karierze udało jej się obronić tytuł zdobyty rok wcześniej. Kolejnym startem Polki był turniej rangi WTA 1000 w Madrycie. W pierwszej rundzie Polka miała wolny los. W następnych trzech rundach pokonała kolejno Julię Grabher 6:3, 6:2, Bernardę Perę 6:3, 6:2 i Jekatierinę Aleksandrową 6:4, 6:7(3), 6:3. W ćwierćfinale pokonała Petrę Martić 6:0, 6:3, a w półfinale Wieronikę Kudiermietową 6:1, 6:1. W finale, w drugim turnieju z rzędu, zmierzyła się z Aryną Sabalenką, tym razem przegrywając 3:6, 6:3, 3:6. Natępnym startem był turniej rangi WTA 1000 w Rzymie gdzie Świątek broniła tytułu. W pierwszej rundzie Polka miała wolny los. W drugiej rundzie zmierzyła się z Anastasiją Pawluczenkową którą pokonała 6:0, 6:0. W trzeciej rundzie pokonała Łesię Curenko 6:2, 6:0, a w czwartej rundzie Donnę Vekić 6:3, 6:4. Zmagania zakończyła na ćwierćfinale w którym przegrała z Jeleną Rybakiną 6:2, 6:7(3), 2:2 krecz, poddając mecz w trzecim secie z powodu kontuzji prawego uda. Kolejnym startem Polki był wielkoszlemowy French Open, w którym Świątek broniła tytułu sprzed roku. W pierwszych czterech rundach pokonała kolejno Cristinę Bucșę 6:4, 6:0, Claire Liu 6:4, 6:0, Wang Xinyu 6:0, 6:0 i Łesię Curenko 5:1 krecz. W ćwierćfinale pokonała zeszłoroczną finalistkę turnieju Coco Gauff 6:4, 6:2. W półfinale pokonała Beatriz Haddad Maię 6:2, 7:6(7). W finale zmierzyła się z Karolíną Muchovą, którą pokonała 6:2, 5:7, 6:4. Był to czwarty wielkoszlemowy tytuł Świątek i trzeci zdobyty na kortach im. Rolanda Garrosa. Polka jest pierwszą zawodniczką od 2007 roku, której udało się obronić tytuł na French Open. Był to czternasty tytuł Polki w karierze i trzeci w sezonie. Następnie Polka debiutowała w turnieju rangi WTA 250 w Bad Homburg vor der Höhe, który był jej pierwszym turniejem na kortach trawiastych w tym sezonie. W pierwszym meczu pokonała Tatjanę Marię 5:7, 6:2, 6:0, a w kolejnej rundzie wygrała z Jil Teichmann 6:3, 6:1. W ćwierćfinale Polka wygrała z Anną Blinkową 6:3, 6:2. Ze względu na zatrucie pokarmowe Świątek nie była w stanie zagrać w półfinale i wycofała się z turnieju. Następnie jako najwyżej rozstawiona rozpoczęła zmagania na Wimbledonie. Pokonała w nich Zhu Lin 6:1, 6:3, Sarę Sorribes Tormo 6:2, 6:0, Petrę Martić 6:2, 7:5 oraz w czwartej rundzie Belindę Bencic 6:7(4), 7:6(2), 6:3, obroniwszy piłki meczowe. Po raz pierwszy w karierze awansowała do ćwierćfinału tego turnieju, jednak przegrał w nim z Eliną Switoliną 5:7, 7:6(5), 2:6. Do gry na kortach twardych powróciła podczas turnieju WTA 250 w Warszawie. W pierwszym meczu pokonała Niginę Abduraimovą 6:4, 6:3, a następnie Claire Liu 6:2, 6:2 i Lindę Noskovą 6:1, 6:4. W półfinale zwyciężyła z Yaniną Wickmayer 6:1, 7:6(6). W finale wygrała z Laurą Siegemund 6:0, 6:1, tym samym zdobywając pierwszy w karierze tytuł zawodów tej rangi. W kolejnych tygodniach uczestniczyła w rozgrywkach rangi WTA 1000 w Ameryce Północnej. W turnieju w Montrealu Polka zaczęła zmagania od drugiej rundy, zwyciężając kolejno z Karolíną Plíškovą 7:6(6), 6:2, Karolíną Muchovą 6:1, 4:6, 6:4 oraz Danielle Collins 6:3, 4:6, 6:2. W półfinale liderka rankingu uległa rozstawionej z numerem 4. Jessice Peguli 2:6, 7:6(4), 4:6. W rywalizacji w Cincinnati w spotkaniu drugiej rundy pokonała Danielle Collins z wynikiem 6:1, 6:0. Następnie wygrała z Zheng Qinwen 3:6, 6:1, 6:1 oraz z Markétą Vondroušovą 7:6(3), 6:1. W półfinale przegrała z rozstawioną z numerem 7. Coco Gauff 6:7(2), 6:3, 4:6, jednocześnie osiągając swój najlepszy rezultat w tym turnieju. Następnym turniejem Polki było wielkoszlemowe US Open w którym rozstawiona z numerem 1. broniła punktów za zeszłoroczne zwycięstwo. W pierwszych trzech rundach pokonała kolejno Rebeccę Peterson 6:0, 6:1, Darię Saville 6:3, 6:4 i Kaję Juvan 6:0, 6:1. W czwartej rundzie przegrała z Jeļeną Ostapenko 6:3, 3:6, 1:6. Nieobronione punkty sprzed roku sprawiły, że po 75. tygodniach opuściła fotel liderki rankingu WTA. Trzy tygodnie po odpadnięciu z US Open zagrała w turnieju rangi WTA 500 w Tokio rozstawiona z numerem 1. W pierwszej rudzie dostała wolny los. W drugiej rundzie pokonała Mai Hontamę 6:4, 7:5. W ćwierćfinale przegrała z rozstawioną z numerem 8., Weroniką Kudiermietową 2:6, 6:2, 4:6. Po nieudanym turnieju w Tokio zaczęła rywalizację w turnieju rangi WTA 1000 w Pekinie rozstawiona z numerem 2. Kolejno w rundach pokonała Sarę Sorribes-Tormo 6:4, 6:3, Warwarę Graczową 6:4, 6:1 i Magdę Linette 6:1, 6:1. W ćwierćfinale pokonała po zaciętym pojedynku Caroline Garcię 6:7(8), 7:6(5), 6:1. W półfinale trafiła na rozstawioną z numerem 3., Coco Gauff pokonując ją 6:2, 6:3. W finale zmierzyła się z Ludmiłą Samsonovą, którą pokonała 6:2, 6:2, tym samym zdobywając 16. singlowy tytuł WTA. Historia występów wielkoszlemowych Legenda Występy w grze pojedynczej Występy w grze podwójnej Występy w grze mieszanej Występy juniorskie w grze pojedynczej Występy juniorskie w grze podwójnej Finały turniejów WTA Gra pojedyncza 20 (16–4) Gra podwójna 1 (0–1) Historia występów w turniejach WTA w grze pojedynczej Finały turniejów ITF Gra pojedyncza 7 (7–0) Gra podwójna 1 (0–1) Występy w igrzyskach olimpijskich Gra pojedyncza Gra mieszana Mistrzostwa kończące sezon – WTA Finals Finały juniorskich turniejów wielkoszlemowych Gra pojedyncza (1) Gra podwójna (2) Puchar Federacji Gra pojedyncza Gra podwójna Bilans spotkań przeciwko pierwszej dziesiątce rankingu WTA Bilans spotkań w turniejach WTA przeciwko zawodniczkom klasyfikowanym w pierwszej dziesiątce rankingu (aktualne na dzień 31 października 2023). Zwycięstwa nad zawodniczkami klasyfikowanymi w danym momencie w czołowej dziesiątce rankingu WTA Najdłuższa passa zwycięstw (2022) Odznaczenia i wyróżnienia Fan Favorite Shot of the Year (Nagroda od fanów dla najlepszego zagrania) za zagranie w półfinale w Lugano w WTA Awards 2019 Złoty Krzyż Zasługi – 2020 Wielka Honorowa Nagroda Sportowa – 2020. 2. miejsce w Plebiscycie Przeglądu Sportowego 2020 Most Improved Player (Największe postępy) i Fan Favorite Singles Player of the Year (Nagroda od fanów dla ulubionej tenisistki) w WTA Awards 2020 Zwycięstwo w Plebiscycie Przeglądu Sportowego 2022 Player of the Year (Tenisistka roku) w WTA Awards 2022 TIME100: The Most Influential People of 2023 (100 najbardziej wpływowych osób na świecie w 2023 roku) w kategorii Innovators (Innowatorzy) Sprzęt i sponsorzy Zawodniczka używa odzieży i obuwia On oraz rakiety tenisowej Tecnifibre. Na okazję zwycięstwa Roland Garros 2023 z rakietą Tecnifibre i uznania dla zawodniczki, przedsiębiorstwo na 7 dni zmieniło marketingowo firmę na Swiateknifibre i znak towarowy na kolory biały i czerwony. To pierwszy kobiecy tytuł wielkoszlemowy dla tego producenta. Iga Świątek współpracuje ze sponsorem głównym grupą PZU, a także ze sponsorami: On, Tecnifibre, Rolex, Oshee, Porsche. Do 31 marca 2023 roku była również ambasadorką Xiaomi Polska. Działalność charytatywna W 2021 roku przekazała 200 tysięcy złotych na rzecz fundacji działających w obszarze zdrowia psychicznego dzieci, zaangażowała się w pomoc rodzinom potrzebującym w Szlachetnej Paczce, a także poprzez aukcje charytatywne w działania WOŚP – dzięki aukcjom Igi udało się zebrać dla fundacji przeszło 300 tysięcy złotych. Wydarzenie “Iga Świątek i Przyjaciele dla Ukrainy” było pierwszym dużym autorskim projektem pomocowym Igi i jej zespołu. W wyniku wydarzenia w Krakowie z udziałem m.in. Agnieszki Radwańskiej, Eliny Svitoliny i Andrija Szewczenki, zebrano 2,5 miliona złotych, które za pośrednictwem trzech organizacji (United 24, Elina Svitolina Foundation, UNICEF Polska) wsparły dzieci dotknięte wojną w Ukrainie. We wrześniu Iga Świątek została zaproszona do inicjatywy pomocowej dla Ukrainy Tennis Plays For Peace organizowanej przez amerykańską federację tenisa USTA. Na stadionie US Open zagrała miksta w parze z Rafaelem Nadalem przeciwko Coco Gauff i Johnowi McEnroe. Z okazji Światowego Dnia Zdrowia Psychicznego w 2022 roku zawodniczka po raz drugi zdecydowała się wesprzeć finansowo organizację związaną z obszarem zdrowia psychicznego dzieci. Po finale turnieju WTA 500 w Ostrawie (Agel Open) ogłosiła, że przekaże nagrodę z turnieju na ten cel. Kwotą 280 tysięcy złotych zdecydowała się wesprzeć SOS Wioski Dziecięce. Szlachetną Paczkę w 2022 roku wsparła po raz trzeci, pomagając jednej z potrzebujących rodzin, a także zachęcając innych do zaangażowania się. Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Liderki rankingu singlowego WTA Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (III Rzeczpospolita) Polscy olimpijczycy (Tokio 2020) Polskie tenisistki na igrzyskach olimpijskich Tenisiści Legii Warszawa Tenisiści ziemni na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2020 Triumfatorki French Open Triumfatorki US Open Triumfatorki wielkoszlemowych turniejów juniorskich Laureaci Wielkiej Honorowej Nagrody Sportowej Sportowcy Roku Przeglądu Sportowego Ludzie urodzeni w Warszawie Ludzie związani z Raszynem Urodzeni w 2001

16230

https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet%20polski

Alfabet polski

Alfabet polski, abecadło (dawniej: obiecadło, obiecado) – alfabet dwuszeregowy oparty na alfabecie łacińskim używany do zapisu języka polskiego. Litery Oparty jest na piśmie łacińskim i składa się obecnie z 32 liter, z czego 9 ma znaki diakrytyczne. Każda litera może występować w formie majuskuły lub minuskuły z wyjątkiem liter ą, ę oraz ń, które nigdy nie występują na początku wyrazu. Majuskuła litery y (Y) występuje jedynie w wyjątkach, m.in. w zapożyczeniach i pisowni historycznej. Dodatkowo używane są litery q, v i x w niektórych wyrazach pochodzenia obcego, czyli zapożyczonych bądź w pisowni historycznej. Litery te są też używane w szeregowaniu alfabetycznym wyrazów zgodnie z ich miejscem w alfabecie łacińskim. Z tych powodów litery te są niekiedy zaliczane do alfabetu polskiego, w takim przypadku alfabet polski liczy 35 liter. W poniższej tabeli przedstawiono litery wraz z ich nazwami: Literę q w języku polskim można spotkać w niektórych tradycyjnych zapożyczeniach, np. quasi, qui pro quo, a także w zapożyczeniach niedawno wprowadzonych, np. quad, quiz, aquapark. Literę v również można spotkać w niektórych tradycyjnych zapożyczeniach, np. varsaviana, vel, verso, via, vide, villanella, Virtuti Militari, zapożyczeniach niedawno wprowadzonych, np. van, Vanuatu, velostrada, vlog, a także w niektórych skrótowcach, np. TV, pochodzącym od angielskiego słowa television, oznaczającego telewizję, TVP, oznaczającym Telewizję Polską, VAT, pochodzącym od angielskiego określenia value added tax, oznaczającego podatek od wartości dodanej, VIN, VIP, HIV. Oprócz tego literę tę można spotkać w pisowni wyrazów nie będących zapożyczeniami, lecz typowych dla niektórych kultur i grup społecznych, np. vlepka. Literę x można spotkać w zapisie: niektórych tradycyjnych zapożyczeń, np. xenia niewiadomej, nieznanych obiektów, osób, wielkości (np. oś x-ów, 5x, xy, pan X, planeta X) nazwisk polskich pisanych w ten sposób od dawna, np. Axentowicz, Axer skrótu wyrazów „książę” czy „ksiądz” rodzimych skrótowców, głównie będących nazwami firm związanych z eksportem, np. Budimex, Hortex, Rolimpex, Stalexport nazw leków, np. oxeladin, madroxin, hydroxizin, maalox. Do reformy ortograficznej w 1830 roku litera x była powszechnie używana w polszczyźnie, zarówno w wyrazach rodzimych (np. xiądz, xięstwo, xięga), jak i zapożyczeniach, zwłaszcza z łaciny i greki (np. examin, axamit, oxymoron). Likwidację tej litery z polskiego piśmiennictwa ówcześni językoznawcy argumentowali tym, że polskie pismo jest głoskowe, zatem jedna litera powinna oznaczać jeden dźwięk, a także że w wymowie litera x była czytana albo jako [ks] albo jako [gz]. Historia Druk polski zachował pismo gotyckie do XVII wieku w odmianie zwanej szwabachą. Dopiero u schyłku XVII wieku pojawiały się już całe książki drukowane okrągłą italiką. W Czechach druk gotycki zachował się do XIX wieku, w Polsce do XVIII wieku głównie w wydawnictwach straganowych. Pierwszymi językoznawcami polszczyzny byli w dziedzinie alfabetu i ortografii rektor krakowski Jakub Parkoszowic i ks. Zaborowski, naśladujący wzory Jana Husa. Ich następcami byli późniejsi humaniści Kochanowski, Górnicki i Januszowski. Przy wyliczeniach alfabetycznych przeważnie nie są używane litery ze znakami diakrytycznymi, a w zamian są często stosowane litery Q (ku), V (fał) i X (iks). Dawniej spotykany był także wariant obejmujący tylko 23 polskie litery podstawowego alfabetu łacińskiego oraz X (iks) i Ł (eł) lecz obecnie wyszedł on prawie z użycia. Staropolski alfabet stworzony przez: Stanisława Zaborowskiego (1470–1529; w Ortografii): „A á ạ ą b c c̈ ć ch d d’ ḋ e ē f g h ch i ī j k l ł m n n̈ o ō p r ṙ s s̈ ś t u v w ẅ x ẍ ẋ y z ż.”, a ponadto „b, d, g, k, m, p, v, z” ze znakiem diakrytycznym symbolizującym współcześnie dierezę (◌̈) przeznaczoną dla samogłosek (brak odwzorowania dla wymienionych liter); Jana Kochanowskiego (1530–1584): „A à á ą b b’ c ć cz d dz dź dż e è é ę f g h ch i j k l ł m m’ n ń o ò ó p p’ q r rz s ś sz t u w w’ x y z ź ż.”. Ponadto na Polesiu wśród Tatarów do zapisu języka polskiego używane było pismo arabskie dostosowane do języka polskiego. Dwuznaki i trójznaki W pisowni polskiej stosowane są dwuznaki: Nie każda sytuacja występowania zestawienia liter rz jest sytuacją występowania dwuznaku rz, gdyż w wyrazach takich jak „marznie”, „mierzi” czy „Tarzan” mamy do czynienia z parami głosek r + z / r + ź. Podobnie w przypadku zestawienia liter dz, pierwsza z nich może być elementem przedrostka „od”, np. „odznaczyć”. Znak i zmiękcza niektóre z poprzedzających spółgłosek lub grup spółgłoskowych. Przed samogłoską zazwyczaj nie jest czytany i służy wyłącznie do zapisu zmiękczenia. Szczegółowy opis roli dwuznaków w wymowie znajduje się w artykule w Wikisłowniku. W ortografii polskiej występuje też trójznak dzi oraz zmiękczenia: ci, ni, si, zi. Częstość występowania liter Poniżej zaprezentowano procentowy udział liter w próbce Narodowego Korpusu Języka Polskiego z 2012 liczącej ponad 300 milionów segmentów (około 250 milionów słów ortograficznych). Najczęściej występującą literą jest a (8,965%). Występuje 2526 razy tyle, co najrzadsza q (0,003%). Kodowanie polskich liter ze znakami diakrytycznymi Zobacz też polska cyrylica kodowanie polskich znaków diakrytycznych w różnych standardach – tabela Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Internetowy edytor do wpisywania polskich znaków Język polski P

4681

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista%20prezydent%C3%B3w%20Polski

Lista prezydentów Polski

Prezydenci Polski – chronologiczna lista prezydentów Polski i innych osób sprawujących urząd głowy państwa polskiego od 1918 roku. Królestwo Polskie i II Rzeczpospolita (1918–1939) Władze Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie (1939–1990) Urząd ten stanowił kontynuację prezydentury II RP. Rzeczpospolita Polska (1944–1952) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej (1944–1952) Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) Przewodniczący Rady Państwa Konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r. znosiła urząd prezydenta. Jego rolę przejęła Rada Państwa (urząd istniejący już pod rządami Małej Konstytucji z 1947 r.) – konstytucyjna kolegialna głowa państwa, na czele z Przewodniczącym Rady Państwa. Najważniejszą osobą w PRL był jednak de facto I Sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Kolejnymi I sekretarzami byli: Bolesław Bierut (1948-1956), Edward Ochab (1956), Władysław Gomułka (1956-1970), Edward Gierek (1970-1980), Stanisław Kania (1980-1981), Wojciech Jaruzelski (1981-1989) i Mieczysław Rakowski (1989-1990). III Rzeczpospolita (od 1989 roku) 31 grudnia 1989 roku weszła w życie ustawa konstytucyjna o zmianie nazwy państwa na Rzeczpospolita Polska. Do czasu zaprzysiężenia na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Lecha Wałęsy, urząd ten sprawował Wojciech Jaruzelski (wcześniej Prezydent PRL). Długość urzędowania prezydentów Najdłużej urzędującym prezydentem Polski był August Zaleski, pełniący tę funkcję przez 9069 dni. W okresie międzywojennym najdłużej urzędującym prezydentem był Ignacy Mościcki (4866 dni), wśród głów państwa PRL Henryk Jabłoński (4971 dni), a w III RP Aleksander Kwaśniewski (3653 dni). Najkrócej urzędującym prezydentem Polski był Gabriel Narutowicz, sprawujący urząd przez 2 dni. Wśród prezydentów na uchodźstwie najkrócej urzędującym prezydentem był Ryszard Kaczorowski (521 dni), wśród głów państwa PRL Józef Cyrankiewicz (461 dni), a w III RP Wojciech Jaruzelski (356 dni). Wiek prezydentów Najmłodszym prezydentem Polski był Aleksander Kwaśniewski. Kiedy zaczynał pełnić tę funkcję miał 41 lat. W okresie międzywojennym najmłodszy był Stanisław Wojciechowski (53 l.), wśród prezydentów na uchodźstwie Władysław Raczkiewicz (54 l.), a wśród głów państwa PRL Aleksander Zawadzki (52 l.). Najstarszym prezydentem Polski był prezydent na uchodźstwie Edward Bernard Raczyński. Kiedy kończył pełnić tę funkcję miał 95 lat. W okresie międzywojennym najstarszy był Ignacy Mościcki (71 l.), wśród głów państwa PRL Henryk Jabłoński (75 l.), a w III RP Bronisław Komorowski (63 l.) Najmłodszym prezydentem Polski w ostatnim dniu urzędowania był Aleksander Kwaśniewski. Kiedy kończył pełnić tę funkcję miał 51 lat. W okresie międzywojennym najmłodszy był Gabriel Narutowicz (57 l.), wśród prezydentów na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski (71 l.), a wśród głów państwa PRL Bolesław Bierut (60 l.). Najstarszym prezydentem Polski w pierwszym dniu urzędowania był prezydent na uchodźstwie Edward Bernard Raczyński. Kiedy zaczynał pełnić tę funkcję miał 87 lat. W okresie międzywojennym najstarszy był Ignacy Mościcki (58 l.), wśród głów państwa PRL Wojciech Jaruzelski (62 l.), a w III RP Bronisław Komorowski (58 l.) Żyjący byli prezydenci Żyjący byli prezydenci Rzeczypospolitej Polskiej: Niedokończone kadencje Prezydenci zmarli w trakcie pełnienia funkcji: II RP Gabriel Narutowicz (zabójstwo) Rząd RP na uchodźstwie Władysław Raczkiewicz August Zaleski (w trakcie sprawowania urzędu pomimo upływu kadencji) Kazimierz Sabbat III RP Lech Kaczyński (katastrofa lotnicza) Prezydenci, którzy ustąpili z funkcji przed upływem kadencji: II RP Stanisław Wojciechowski (zamach majowy) Ignacy Mościcki (opuszczenie kraju w czasie II wojny światowej, w czasie drugiej kadencji) Rząd RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski (po zaprzysiężeniu Lecha Wałęsy przekazał mu insygnia prezydenckie) Prezydenci, których kadencja została skrócona na mocy ustawy konstytucyjnej: RP Bolesław Bierut III RP Wojciech Jaruzelski Zobacz też Lista premierów Polski Lista monarchów Polski Królowie Polski Uwagi Przypisy Polska

5532

https://pl.wikipedia.org/wiki/Szwajcaria

Szwajcaria

Szwajcaria, Konfederacja Szwajcarska (niem. Schweiz, Schweizerische Eidgenossenschaft, fr. Suisse, Confédération suisse, wł. Svizzera, Confederazione Svizzera, romansz Svizra, Confederaziun Svizra) – państwo federacyjne w Europie Zachodniej. Jest jednym z niewielu państw, w których obowiązują szeroko stosowane formy demokracji bezpośredniej. Szwajcaria od kongresu wiedeńskiego w 1815 roku jest państwem neutralnym. Do Organizacji Narodów Zjednoczonych przystąpiła dopiero 10 września 2002 po przegłosowaniu tej decyzji w referendum minimalną większością 52% głosów. Nie jest częścią Unii Europejskiej ani Europejskiego Obszaru Gospodarczego – w 2001 roku Szwajcarzy w referendum zdecydowanie (77% głosów przeciw) odrzucili nawet samą koncepcję rozpoczęcia rozmów o akcesji. Posiada jednak specjalne dwustronne stosunki z UE, dzięki czemu uczestniczy w wybranych inicjatywach (np. układ z Schengen) oraz dopłaca do budżetu unijnego. Szwajcaria ma tylko stolicę funkcjonalną de facto - gdzie jest siedziba rządu - czyli Berno, nie ma jednak z stolicy formalnej. . Szwajcaria jest jednym z krajów alpejskich. Graniczy z Niemcami, Austrią, Liechtensteinem, Włochami i Francją. Dominującymi religiami w Szwajcarii są katolicyzm (41,8% ludności) i protestantyzm (35,3%). Geografia Szwajcaria jest górzystym państwem położonym w Europie Zachodniej. Nie posiada dostępu do morza. Graniczy z pięcioma państwami: Austrią i Liechtensteinem na wschodzie, Francją na zachodzie, Włochami na południu oraz z Niemcami na północy. Jest jednym z najmniejszych państw Europy – rozciągłość z północy na południe wynosi 220 km, a ze wschodu na zachód 350 km. Alpy zajmują południową, południowo-zachodnią i wschodnią część kraju. Na północ od Alp znajduje się Wyżyna Szwajcarska. Na północnym zachodzie wyżyna ograniczona jest przez góry Jura. Większość północnej granicy z Niemcami biegnie wzdłuż Renu, który wpływa do Szwajcarii w pobliżu Szafuzy. Część granicy z Niemcami i Austrią przebiega przez Jezioro Bodeńskie, a Jezioro Genewskie stanowi część granicy z Francją. Szwajcaria podzielona jest na 26 kantonów. Kantony leżące na Wyżynie Szwajcarskiej są bardziej zaludnione, uprzemysłowione i z reguły zamieszkane przez protestantów. Kantony alpejskie natomiast są słabiej zaludnione, bardziej nastawione na rolnictwo i turystykę; przeważają tu też katolicy. W Szwajcarii obowiązują cztery języki urzędowe: niemiecki, którym posługuje się 63,7% populacji, francuski, którym mówi 20,4% populacji, włoski używany przez 6,5% populacji oraz język romansz, którym mówi 0,5% populacji. Na wschód od Berna (z wyjątkiem Ticino) przeważa język niemiecki. Na zachód od Berna przeważa język francuski. Język włoski jest najpowszechniejszym językiem w kantonie Ticino. Romansz, który wywodzi się z łaciny ludowej, najczęściej używany jest w kantonie Gryzonia. Powierzchnia: ląd: 39 770 km²; woda: 1520 km²; całkowita: 41 290 km². Długość granic: Austria: 164 km; Francja: 573 km; Liechtenstein: 41 km; Niemcy: 334 km; Włochy: 740 km; całkowita: 1852 km. Brak dostępu do morza. Najwyższy punkt: Dufourspitze 4634 m n.p.m. Najniższy punkt: Jezioro Maggiore 195 m n.p.m. Jeziora Poniższa lista zawiera ważniejsze jeziora Szwajcarii o powierzchni powyżej 10 km², w nawiasach podano nazwy oryginalne: Skutki globalnego ocieplenia Globalne ocieplenie jest szczególnie widoczne w Szwajcarii. Wynika to z położenia w umiarkowanych szerokościach geograficznych i klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. Pomiędzy początkiem zapisów pogodowych w 1864 a 2019 r. temperatura w Szwajcarii wzrosła średnio o 1,9 °C. Co oznacza zmianę dwukrotnie szybszą od średniej światowej. W ciągu ostatnich 30 lat ocieplenie przyspieszyło. Każdy rok od 1991 do 2019 był cieplejszy niż średnia dla lat 1961–1990. Spośród dziesięciu najwyższych średnich temperatur w czerwcu od początku zapisów pogodowych, siedem zmierzono po 2002 roku. W 1890 roku Davos było 231 dni przymrozków (dni, w których temperatura przy gruncie spadła poniżej 0 °C, przy jednoczesnej dodatniej wartości średniej dobowej temperatury powietrza) natomiast w 2018 r. już tylko 161. Powierzchnia lodowców szwajcarskich zmniejszyła się prawie o połowę między 1850 r. (1621 km²) i 2019 r. (944 km²). Z badań naukowych wynika, że jeśli nie zostanie osiągnięty cel ograniczenia globalnego wzrostu temperatury powietrza do 2 °C, wynikający z podpisanego w 2015 roku porozumienia paryskiego, to od około 2050 r. nie będzie możliwe uprawianie w Szwajcarii sportów zimowych. Historia Szwajcaria jest konfederacją państw, wchodzących w jej skład jako kantony o bardzo dużej autonomii. Związek niektórych z nich trwa nieprzerwanie 700 lat, co stawia Szwajcarię na drugim miejscu wśród najstarszych republik Europy (po San Marino). Szwajcaria jest także jedną z najstarszych federacji i demokracji na świecie. W 1291 roku kanton Schwyz (od którego wywodzi się nazwa państwa), Uri i Unterwalden sygnowały akt utworzenia „związku wieczystego” (Akt Konfederacji Szwajcarskiej). Głównym celem była chęć uwolnienia się spod wpływu Habsburgów. Przełomem było zwycięstwo nad armią Habsburgów w bitwie pod Morgarten 15 listopada 1315. Zwycięstwo to przyczyniło się do późniejszych akcesji. Do 1353 trzy założycielskie kantony zostały połączone z kantonami Glarus i Zug oraz miastami Lucerna, Zurych i Berno, tworząc tak zwaną Starą Konfederację, która rosła w siłę i bogactwo przez cały XV wiek (chociaż Zurych został wykluczony z federacji w latach 40. XV wieku na skutek zatargu terytorialnego). Dzięki pokonaniu Karola Zuchwałego w latach 70. XV wieku i najemnym wojskom szwajcarskim została utrzymana niezależność federacji. Pogrom armii Habsburgów oraz śmierć księcia Leopolda w bitwie pod Sempach 9 lipca 1386 zapewnił Szwajcarii faktyczną niezależność. W bitwie tej ponoć legendarnego czynu dokonał Arnold Winkelried, który rzucając się na lance habsburskiej piechoty, umożliwił przełamanie ich szyków i osiągnięcie zwycięstwa. W 1506 roku papież Juliusz II najął wojska szwajcarskie do ochrony osobistej, tworząc Gwardię Szwajcarską, która po dziś dzień pełni tę funkcję (choć obecnie bardziej w roli reprezentacyjnej). W XVI wieku Szwajcaria stała się jednym z głównych ośrodków reformacji w Europie. Objęła ona jednak głównie bogatsze i bardziej rozwinięte kantony miejskie. W 1531, po wojnie kantonów protestanckich z katolickimi (wiejskimi), w wyniku tzw. drugiego pokoju kappelskiego nastąpiło ustalenie podziału wyznaniowego kantonów. Na mocy postanowień pokoju westfalskiego z 1648 roku, kończącego wojnę trzydziestoletnią, cesarz rzymsko-niemiecki uznał oficjalnie niepodległość Szwajcarii i jej formalne wyodrębnienie z Rzeszy Niemieckiej. Od tego czasu Szwajcarię zaczęto nazywać Związkiem Szwajcarskim. Inwazja francuska W 1798 armie francuskie podbiły Szwajcarię, narzucając nową ujednoliconą konstytucję, osłabiającą kantony, a wzmacniającą rząd centralny. Okres ten (1798-1803) nazywany jest Republiką Helwecką. Jednakże system ten zniszczył wielowiekowe tradycje kulturowe i był bardzo niepopularny wśród Szwajcarów. Kiedy wybuchła wojna, Szwajcaria stała się areną walk pomiędzy Francją a Austrią i Rosją. Pojawiły się również dwie frakcje wśród Szwajcarów: „republikanów”, będących zwolennikami nowego porządku, oraz „federalistów”, chcących powrotu do systemu federacyjnego, opartego na szerokiej autonomii kantonów. Po spotkaniu zorganizowanym przez Napoleona w 1803 w Paryżu oba stronnictwa doszły do porozumienia, co znalazło wyraz w podpisaniu tzw. Aktu Mediacyjnego, przywracającego w znacznym stopniu system federacyjny. Kongres wiedeński potwierdził neutralność Szwajcarii, do której przyłączono ostatnie trzy kantony: Valais, Neuchâtel i Genewę. Konstytucja 1848 W 1847 wybuchła wojna domowa pomiędzy kantonami katolickimi i protestanckimi (tzw. szwajcarska wojna domowa, niem. Sonderbundskrieg). Katolicy starali się nie dopuścić do wzmocnienia władzy centralnej, do czego dążyli rządzący wówczas przedstawiciele Partii Radykalnej. W wyniku miesięcznych walk zginęło około 100 osób i był to ostatni poważniejszy konflikt zbrojny na terytorium Szwajcarii. W wyniku tego w 1848 stworzono konstytucję federalną oraz system oparty na referendach, pozostawiając kwestie lokalne w gestii kantonów. W 1874 wniesiono poprawki, uwzględniające wprowadzenie wspólnej waluty oraz zmiany wymuszone przez rozwój populacji i rewolucję przemysłową. W 1891 konstytucja została ponownie poprawiona, utworzono unikatowy system, silnie oparty na demokracji bezpośredniej. Od XX wieku W 1920 r. Szwajcaria została członkiem Ligi Narodów, a w 1963 Rady Europy. Podczas I wojny światowej proklamowała neutralność, podobnie zresztą w czasie II wojny światowej. Mimo tego Niemcy planowali zajęcie Szwajcarii (operacja Tannenbaum), co wydawało się wówczas nieuniknione. W zaistniałej sytuacji Szwajcaria mimo oficjalnej neutralności przyjęła postawę antyniemiecką, przeprowadziła mobilizację armii pod dowództwem gen. Henriego Guisana i przygotowała się do długotrwałej obrony (Reduta Centralna), przyjmując zarazem 51219 uchodźców. Od 12 grudnia 2008 Szwajcaria jest członkiem układu z Schengen. Ustrój polityczny Szwajcaria jest federacją demokratyczną oraz parlamentarną, gdzie na szeroką skalę wykorzystywana jest instytucja referendum (demokracja bezpośrednia). Szczególnie silna jest pozycja parlamentu i władz kantonalnych. Ustrój ten nazywa się parlamentarno-komitetowym; najbardziej typową cechą jest dla niego brak rozdziału pomiędzy władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Szwajcaria jest państwem federalnym, podzielonym na kantony posiadające charakter organizmów państwowych. Konstytucja określa podział kompetencji między federacją a kantonami. Władza ustawodawcza należy do Zgromadzenia Związkowego (parlamentu), składającego się z dwóch izb: Rady Kantonów (izba wyższa) i Rady Narodowej (izba niższa). Głową państwa i szefem rządu jest prezydent, wybierany na okres 1. roku przez Zgromadzenie Związkowe spośród członków 7-osobowej Rady Związkowej (rządu). Nie ma żadnych tak zwanych hamulców – nie można rozwiązać jej izb przed upływem kadencji, nie może być zwoływana na sesje przez żaden inny organ, nie ma instytucji sądownictwa konstytucyjnego (brak trybunału konstytucyjnego). Ponadto wszelkie konflikty kompetencyjne rozstrzygane są przez sam parlament. Wybiera on też siedmiu członków wykonawczej Rady Federalnej (rządu) i Trybunału Federalnego. Szwajcarski konserwatyzm podkreśla fakt, że mimo tak solidnych tradycji demokratycznych kobiety uzyskały prawa wyborcze dopiero w lutym 1971 roku, a i to nie wszędzie. Najdłużej opierał się kanton Appenzell Innerrhoden, który ustąpił przed wyrokiem sądu najwyższego w roku 1990. Podział administracyjny Szwajcaria jest państwem federacyjnym, składającym się z 26 kantonów, 143 okręgów i 2222 gmin. 1291 – Uri, Schwyz, Obwalden, Nidwalden 1332 – Lucerna 1351 – Zurych 1352 – Glarus, Zug 1353 – Berno 1481 – Fryburg, Solura 1501 – Bazylea-Miasto, Bazylea-Okręg, Szafuza 1513 – Appenzell Ausserrhoden, Appenzell Innerrhoden 1803 – Sankt Gallen, Gryzonia, Argowia, Turgowia, Ticino, Vaud 1815 – Valais, Neuchâtel, Genewa 1979 – Jura Siły zbrojne Szwajcaria dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych. Są to siły powietrzne oraz wojska lądowe (200 czołgów, 200 dział samobieżnych oraz 1600 opancerzonych pojazdów bojowych). Pomimo braku dostępu do morza, Szwajcaria ma marynarkę wojenną (7 okrętów pływa po jeziorze Bodeńskim). Wojska szwajcarskie liczą 135 tys. żołnierzy zawodowych oraz 77 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2020) szwajcarskie siły zbrojne stanowią 30. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 5 mld dolarów (USD). Gospodarka Spośród państw europejskich gospodarka Szwajcarii ma najlepszy wskaźnik wolności. W rankingu ogólnoświatowym zajmuje miejsce 4, ustępując miejsca jedynie Hongkongowi, Singapurowi i Nowej Zelandii. Kraj jest bardzo wysoko rozwinięty, jeden z najbogatszych na świecie. Długotrwała neutralność (od 1815) i zasada nienaruszalności tajemnicy bankowej ugruntowały zaufanie do Szwajcarii jako finansowego centrum Europy i świata. Napływ obcych zasobów pieniężnych umożliwił stopniowy rozwój rodzimego, wysoko wyspecjalizowanego przemysłu, intensywnego rolnictwa i turystyki. W latach 80. niewielkie tempo wzrostu gospodarczego (przeciętnie 2,1% rocznie), od początku lat 90. – recesje, spadek produktu krajowego brutto o 0,3% w 1992 i 0,9% w 1993. Usługi wytwarzają 62% produktu krajowego brutto, w tym sektor bankowo-ubezpieczeniowy – ok. 16%, przemysł i budownictwo – powyżej 34%, rolnictwo – ok. 4%; produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca – 42 003 USD. Szwajcarskie rezerwy złota wynoszą 83 mln uncji jubilerskich, dewizowe są szacowane na ok. 6•1012 USD. Działa tu ponad 630 banków, z których 5 należy do największych w świecie: Schweizerischer Bankverein (z siedzibą w Bazylei, wartość depozytów 124 mld dolarów), Schweizerische Bankgesellschaft (Zurych, 114 mld dolarów), Crédit Suisse (Zurych, 89 mld dolarów), Schweizerische Volksbank (Berno) i Bank Leu. Łączna wartość depozytów w szwajcarskich bankach wynosi ok. 6 bln dolarów (2007 r.), w tym ok. 50% od klientów zagranicznych. Działają liczne, znane w świecie przedsiębiorstwa ubezpieczeniowe (Zürich Insurance, Swiss Life, Reassurances), 6 giełd papierów wartościowych, w tym w Zurychu. Same podatki stanowią 30% PKB Szwajcarii, dodatkowo 7% PKB stanowią obowiązkowe ubezpieczenia społeczne (emerytalne, inwalidzkie, składki na służbę zdrowia), co łącznie daje 37% PKB (dla porównania: Szwecja 52%, Wielka Brytania 36%, Polska 34,5%, Stany Zjednoczone 27%; z uwzględnieniem ubezpieczeń społecznych). Służby zdrowia w Szwajcarii nie finansuje się z podatków, tylko z obowiązkowych ubezpieczeń, które są parapodatkami. PKB per capita wynosi nominalnie 51 771 dolarów, poziom porównywalny do Danii, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 37 369 dolarów, również porównywalny do Danii. Wskaźnik Giniego dla Szwajcarii wynosi 33, co jest poziomem porównywalnym do Holandii, wyższym niż we Francji, Niemczech i krajach skandynawskich, ale niższym niż w wielu innych krajach. Szwajcarski eksport charakteryzuje się relatywnie wysoką odpornością na szoki walutowe. Odporność ta osiągana jest dzięki znacznemu eksportowi leków, które cechują się niską elastycznością cenową popytu, a także instrumentów precyzyjnych (w tym zegarków), które postrzegane są jako dobra wyższego rzędu. Przemysł Szwajcaria posiada bardzo nieliczne złoża surowców mineralnych. Wydobywa się głównie kruszywa budowlane oraz surowce do produkcji takich materiałów budowlanych jak cement i wapno (wapienie, margle), a także sól kamienną (Jura). Podstawą elektroenergetyki jest energia odnawialna wytwarzana w elektrowniach wodnych na rzekach Alp (58% produkowanej energii elektrycznej) i energia jądrowa z elektrowni jądrowych (40% energii elektrycznej). W czerwcu 2011 roku parlament postanowił o niebudowaniu nowych reaktorów, a tym samym o wycofaniu się z energetyki jądrowej do roku 2034, na kiedy przewidziane jest zamknięcie ostatniego reaktora jądrowego (w Leibstadt). Produkcja energii elektrycznej na 1 mieszkańca Szwajcarii wynosi 7928 kWh (2011). Przemysł przetwórczy wytwarza z surowców importowanych produkty wysoko przetworzone (głównie na eksport), wymagające dużego nakładu pracy oraz myśli technicznej. Największe szwajcarskie przedsiębiorstwa przemysłowe to: Nestlé (branża spożywcza, obroty 36 mld dolarów, 1992), ABB (maszynowa, 29 mld dolarów), Novartis i Roche (chemiczna), Sulzer Brothers (maszynowa). Rozwinięty jest głównie przemysł elektromaszynowy, chemiczny i spożywczy. Przemysł elektromaszynowy dostarcza urządzenia sterownicze dla różnych gałęzi przemysłu, turbiny, generatory, silniki, między innymi okrętowe. Większość zakładów tego przemysłu jest skupiona w Zurychu, Winterthur, Baden. Tradycyjnie bardzo duże znaczenie ma branża zegarmistrzowska i jubilerska. Wyrób zegarków znanych firm (Swatch, Rolex, Montres Epos, Patek Philippe, Tissot) koncentruje się w La Chaux-de-Fonds, Neuchâtel, Genewie. Przemysł chemiczny wyspecjalizowany jest w produkcji leków (główny ośrodek to Bazylea), spożywczy – serów, przetworów mięsnych i czekolady. Ponadto przemysł papierniczy, cementowy i włókienniczy. W Szafuzie i Neuhausen, w pobliżu hydroelektrowni znajdują się huty aluminium (importowany tlenek glinu). Zanieczyszczenie środowiska i emisja gazów cieplarnianych Przemysł jest źródłem zanieczyszczenia wody i powietrza. W dziesięcioleciu 2007–2016 poziom zanieczyszczenia przemysłowego wód różnymi parametrami był podobny, natomiast nastąpił wzrost zanieczyszczenia niklem, a spadł ołowiem. Zanieczyszczenie powietrza w tym okresie spadło. Łączna emisja równoważnika dwutlenku węgla ze Szwajcarii i Liechtensteinu wyniosła w 1990 roku 55,238 Mt, z czego 44,955 Mt stanowił dwutlenek węgla. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 6,735 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1 dolar PKB 139 kg. Emisje metanu odpowiadają za większość pozostałych emisji, ale emisje podtlenku azotu i gazów fluorowanych są również zauważalne, a te ostatnie w drugiej dekadzie XXI w. zaczęły się zbliżać do poziomu emisji metanu. Po roku 1990 całkowita emisja wahała się i dotyczy to też emisji dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego, która ostatecznie na przestrzeni kilkudziesięciu lat wykazuje trend lekko spadkowy. Główne jego źródła to emisje z transportu i budynków. Ten pierwszy w tym okresie nieznacznie rósł, a drugi malał. Emisje z energetyki są stosunkowo małe, ale z czasem rosną. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 40,94 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 4,792 t i w przeliczeniu na 1 dolar PKB 81 kg. Rolnictwo Rolnictwo wysokotowarowe. Użytki rolne zajmują ok. 36% całej powierzchni kraju (2012), w tym łąki i pastwiska prawie 27% ogółu powierzchni kraju (73% użytków rolnych). Przeważają gospodarstwa o powierzchni 10–20 ha (średnio 16,2 ha). 1 ciągnik przypada na 14 ha użytków rolnych. Poziom nawożenia (349 kg nawozów sztucznych na 1 ha gruntów ornych) ma tendencję spadkową w związku z powszechną produkcją tzw. zdrowej żywności. Chów i hodowla dostarcza ponad 80% wartości produkcji rolnej. Rozwinięte są głównie chów i hodowla bydła domowego o kierunku mlecznym (przeciętny roczny udój od 1 krowy – 5000 litrów, 1994) i trzody chlewnej, w strefach podmiejskich – drobiu, w wyższych piętrach Alp i Jury – owiec. Na Wyżynie Szwajcarskiej przeważa uprawa pszenicy, jęczmienia, ziemniaków i buraków cukrowych, w dolinie Rodanu i nad Jeziorem Genewskim – warzyw i owoców (głównie jabłonie), na południowych stokach Jury – winorośli. Lasy zajmują ok. 31% powierzchni kraju, ale ich znaczenie przemysłowe maleje w związku z rozwiniętą ochroną. Transport Transport drogowy Transport kolejowy Transport lotniczy Turystyka W Szwajcarii funkcjonuje około dwustu kąpielisk wyznaczonych zgodnie z europejską dyrektywą kąpieliskową. W 2015 50,5% z nich osiągnęło najwyższą klasę jakości, tj. doskonałą, a 1,4% najniższą, tj. niedostateczną. W 2018 było to odpowiednio 75% i 1%. Ocena ta oparta jest głównie o kryterium zanieczyszczenia bakteriami kałowymi. W 2018 kilkanaście procent nie zostało ocenionych. Ocenę niższą niż doskonała w 2018 miały niektóre kąpieliska umiejscowione na jeziorach Genewskim, Neuchâtel i Bodeńskim, przy czym na tych jeziorach były również kąpieliska spełniające kryteria najwyższej klasy. Demografia Wykres liczby ludności Szwajcarii na przestrzeni ostatnich 160 lat (w tysiącach) Pod koniec 2017 roku ludność Szwajcarii liczyła 8,48 mln osób, w tym 2,13 mln (25,1 proc.) to osoby nie będące obywatelami tego kraju. Są to głównie Włosi, Niemcy, Portugalczycy, Francuzi, Kosowianie, Hiszpanie, Turcy i Serbowie. W 2017 roku do Szwajcarii przybyło 171 tys. imigrantów, o 20 tysięcy mniej niż rok wcześniej. Obywatelstwo otrzymało 45 tys. osób. Łącznie populacja kraju wzrosła o 0,8 proc. Języki W szwajcarskich instytucjach federalnych urzędowymi są cztery języki: niemiecki, francuski, włoski oraz romansz (retoromański). Konstytucje kantonów określają jaki język lub języki są urzędowe na obszarze kantonu. Nauczanie w szkołach podstawowych, gimnazjach i liceach odbywa się w jednym z tych języków, w zależności od kantonu. Na uniwersytecie studiuje się po francusku bądź niemiecku (i włosku w kantonie Ticino). Absolwent wyższej uczelni powinien móc porozumiewać się przynajmniej w trzech językach. Język angielski, mimo że nie należy do języków urzędowych, staje się coraz popularniejszy w środowisku przemysłowym i świecie reklamy. Język codzienny Szwajcarów w kantonach niemieckojęzycznych to dialekt alemański (Schwyzerdütsch). Dialekty używane są tam przez wszystkie warstwy społeczne, nawet w dużych miastach, chociaż pisze się prawie zawsze po niemiecku. W Szwajcarii języki francuski i włoski, mimo drobnych odmienności, np. w niektórych liczebnikach oraz w wymowie, nie różnią się od języka standardowego. Język romansz jest używany tylko w niektórych gminach kantonu Gryzonia, gdzie dominuje Schwyzerdütsch. Według spisu powszechnego ludności z 2000 roku struktura ludności ze względu na język ojczysty przedstawia się następująco: niemiecki – 4 801 148 (72,8%); francuski – 989 606 (13,0%); włoski – 470 961 (6,5%); serbsko-chorwacki – 103 350 (1,4%); albański – 94 937 (1,3%); portugalski – 89 527 (1,2%); hiszpański – 76 750 (1,1%); angielski – 73 422 (1,0%); romansz – 35 072 (0,5%); inne – 58 431 (0,7%). Szwajcarzy nie stanowią jedności ani językowo, ani religijnie, mają jednak wspólną historię. Miasta Najludniejsze miasta Szwajcarii (stan na 31 grudnia 2021): Ranking poziomu życia Szwajcaria od wielu lat utrzymuje się w ścisłej czołówce rankingu państw najbardziej przyjaznych człowiekowi. Genewa oraz Zurych znajdują się w pierwszej dziesiątce miast indeksu GLCI. Szkolnictwo Szwajcaria była jednym z pierwszych na świecie państw, które wprowadziło powszechne nauczanie elementarne. Szkoły podstawowe i średnie w Szwajcarii są bezpłatne; w wielu kantonach bezpłatne są także obiady oraz podręczniki. Za państwowe szkoły wyższe wnoszona jest opłata za każdy semestr. Studentom z rodzin ubogich przyznawane są jednak stypendia. W Szwajcarii znajduje się wiele szkół prywatnych, które słyną z wysokiego standardu kształcenia. Ich dyplomy nie są uznawane przez państwo, mogą być jednak uznawane przez firmy prywatne. Kultura i sztuka Architektura Le Corbusier Literatura Literatura szwajcarska powstaje w języku niemieckim, francuskim, włoskim i retoromańskim, lecz największe znaczenie mają dzieła literackie w pierwszych dwóch językach. Najbardziej znani pisarze szwajcarscy to Max Frisch i Friedrich Dürrenmatt. Bardzo ważnymi postaciami byli także filozof i psycholog Carl Gustav Jung oraz pochodzący z Genewy i tworzący m.in. w Szwajcarii pisarz i filozof Jean-Jacques Rousseau. W Szwajcarii żył i tworzył, chociaż częściowo także we Francji, w Niemczech i we Włoszech, niemiecki filozof i filolog klasyczny Friedrich Nietzsche, który przez kilka lat był profesorem Uniwersytetu w Bazylei i jednocześnie nauczycielem w miejscowym gimnazjum klasycznym. Znani pisarze szwajcarscy: Charles Ferdinand Ramuz Conrad Ferdinand Meyer Friedrich Dürrenmatt Gottfried Keller Jeremias Gotthelf Max Frisch Robert Walser Religia W Szwajcarii dominują wyznania chrześcijańskie, z podziałem pomiędzy katolicyzmem, który wyznawało 35,2% całej populacji w 2018 roku (46,7% w 1970) a Szwajcarskim Kościołem Reformowanym z 23,1% populacji (48,8% w 1970), z których najwięcej wyznawców liczy kalwinizm. W wyniku imigracji żyje tam również pewna liczba wyznawców islamu (wzrost do 5,3% w 2018 z 0,2% w 1970) i innych wyznań chrześcijańskich (5,6%), w tym prawosławia. Ponadto w Szwajcarii żyje sporo wyznawców judaizmu, buddyzmu i hinduizmu, którzy łącznie stanowili 1,5% populacji kraju. 29,4% Szwajcarów nie identyfikowało się z żadną religią, z czego 28,0% zdeklarowało brak związków z jakąkolwiek religią (wzrost z 1,2% w 1970 i 11,4% w 2000), a pozostałe 1,4% to nieokreśleni. Sondaż przeprowadzony przez Eurobarometer w 2010 pokazał, że tylko 44% Szwajcarów deklaruje wiarę w Boga, dalsze 39% dopuszcza możliwość istnienia nieokreślonej siły wyższej, a 11% deklaruje ateizm. Pozostałe 6% nie potrafiło lub nie chciało się określić. Mniejsze ważniejsze wyznania i kościoły w Szwajcarii to: prawosławni (158 tys. wiernych), zielonoświątkowcy (68 tys.), hinduizm (42,5 tys.), buddyzm (36,5 tys.), Kościół Nowoapostolski (34,3 tys.), Świadkowie Jehowy (19,5 tys.), Bracia plymuccy (17,7 tys.), judaizm (17,5 tys.), Stowarzyszenie Wolnych Kongregacji Ewangelicznych (14 tys.), Kościół Metodystyczny (14 tys.), Pilgrim Mission of St. Chrischona (14 tys.), Kościół Anglikański (13,8 tys.), Kościół Chrześcijańskokatolicki (9,8 tys.), mormoni (8,9 tys.) i Kościół Adwentystów Dnia Siódmego (4,7 tys.). Historycznie kraj jest dość równo podzielony pomiędzy rzymskich katolików i wyznawców kalwinizmu, ze skomplikowaną mozaiką mniejszości na obszarze niemal całego kraju. Niektóre kantony, np. Appenzell, są nawet oficjalnie podzielone na sekcje katolickie i protestanckie. W większych miastach (Berno, Zurych, Bazylea) dominują protestanci. Centralna Szwajcaria jest tradycyjnie katolicka. Istnieje też Kościół Chrześcijańskokatolicki w Szwajcarii, zaliczany do nurtu starokatolickiego. Jest jednym z oficjalnych Kościołów w kraju, choć liczba jego członków bardzo szybko się zmniejsza i obecnie należy do niego jedynie 0,2% Szwajcarów. Konstytucja szwajcarska z roku 1848 – w dużym stopniu pod wpływem ówczesnych starć pomiędzy kantonami katolickimi a protestanckimi (tzw. szwajcarska wojna domowa, niem. Sonderbundskrieg) – świadomie wprowadziła zasady, które umożliwiają pokojową koegzystencję pomiędzy różnymi wyznaniami. W 1980 roku odbyło się referendum w sprawie całkowitego rozdziału państwa od Kościołów. Zostało to odrzucone (80% przeciw). We wsi Dornach koło Bazylei swoją siedzibę ma chrześcijańskie Towarzystwo Antropozoficzne, znajduje się tam antropozoficzne Goetheanum, w którym bardzo często wystawiany jest Faust Goethego. Budynek jest ogólnodostępny dla zwiedzających. Z kolei w Bernie powstała w latach pięćdziesiątych pierwsza świątynia Kościoła Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich w Europie. Szwajcarzy pod względem religijności nie odróżniają się od większości narodów Europy. Udział w praktykach religijnych, głównie z okazji wielkich uroczystości i najważniejszych świąt, ogranicza się do mniejszości. W zależności od kantonu i wyznania, systematyczny udział w nabożeństwach niedzielnych wynosi 6–9% wśród protestantów i 10–14% wśród katolików. Papiestwo, watykański centralizm i dogmatyczność Kościoła są poddawane krytyce nie tylko przez wiernych Kościoła rzymskokatolickiego, ale także przez hierarchię katolicką, która żąda większej niezależności Kościoła Szwajcarii od Watykanu. Większość istniejących w Szwajcarii parafii katolickich jest bardzo liberalna i egalitarna: w wielu kościołach, podobnie jak w kościołach reformowanych, nie ma obrazów i figur, najwyżej wiszące na ścianach krzyże; księża wbrew nauce Kościoła nierzadko łamią celibat i zakładają rodziny, jak również dokonują wielu zmian w tradycyjnej liturgii; nabożeństwa nieraz są prowadzone przez świeckich katechetów lub pastorów czy nawet pastorki z Kościoła reformowanego, gdy brakuje księży katolickich. Media Funkcję telewizji publicznej pełni SRG SSR, która dzieli się według języków na Télévision Suisse Romande (TSR), Televisione svizzera di lingua italiana (TSI) i Schweizer Fernsehen (SF). Istnieją także prywatne telewizje regionalne TeleZüri, TeleBärn i Telebasel. Największe niemieckojęzyczne dzienniki to Blick, Neue Zürcher Zeitung i Tages-Anzeiger. Kuchnia Tradycyjnym specjałem szwajcarskim jest fondue, które robione jest z roztopionego sera. Sery szwajcarskie, takie jak gruyère czy ementaler, podgrzewa się w specjalnym kociołku z dodatkiem pieprzu, czosnku, białego wina i kirschu. Do nabierania roztopionego sera używa się świeżego chleba. Szwajcaria oprócz serów może pochwalić się doskonałą czekoladą oraz piwem i winem. Galeria Zobacz też Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca prezydenci Szwajcarii szwajcarskie tablice rejestracyjne Wojny szwajcarsko-habsburskie Przypisy Linki zewnętrzne Swiss University Państwa w Europie Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

44914

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wroc%C5%82aw

Wrocław

(, łac. Wratislavia, cz. Vratislav) – miasto na prawach powiatu w południowo-zachodniej Polsce, siedziba władz województwa dolnośląskiego i powiatu wrocławskiego. Położone w Europie Środkowej, na Nizinie Śląskiej, nad Odrą i czterema jej dopływami. Jest historyczną stolicą Dolnego Śląska, a także całego Śląska. Jest głównym miastem aglomeracji wrocławskiej. Trzecie pod względem liczby ludności miasto w Polsce (Po Warszawie i Krakowie) – 674 079 mieszkańców (31.12.2022), piąte pod względem powierzchni – 292,81 km². Miasto było stolicą księstwa wrocławskiego, siedzibą władz pruskiej prowincji Śląsk i rejencji wrocławskiej. Od 28 czerwca 1946 stolica województwa wrocławskiego. Od 1 stycznia 1999 stolica województwa dolnośląskiego, należy do Unii Metropolii Polskich i Eurocities. Nazwa miasta Pochodzenie nazwy miasta nie jest jasne, ponieważ w najstarszych określeniach tej nazwy zapisanych przez Thietmara jako Wrotizlaensem i Wortizlava, oraz późniejszej z 1133 jako Vuartizlau, występuje grupa -ar-, -ro-, a nie czeska -ra- stosowana jako część nazwy miasta w późniejszych wiekach i co mogłoby wskazywać, że pochodzenie nazwy miasta należy tłumaczyć jako gród Wrocisława, które to imię było popularne wśród rycerstwa polskiego w różnych formach i odmianach. Jeszcze w początkach XII wieku zapis Vuartizlau jest polski (z polską grupą –ar- jak w Warcisław). Późniejsza forma łacińska Vrastislavia, w której pojawia się czeskie –ra-, jest zniekształcona (czeski egzonim nazwy miasta mógł się rozpowszechnić z racji bliższych kontaktów gospodarczych z południem Europy). Przeciwną hipotezą jest pogląd, że nazwa miasta pochodzi przypuszczalnie od imienia zmarłego w 921 roku księcia czeskiego Vratislava I, który być może czasowo panował nad grodem i który według legend jest założycielem miasta. Według tej koncepcji w VI wieku słowiańskie plemię Ślężan osiedliło się nad Odrą i wzniosło na Ostrowie Tumskim gród, który Vratislav I umocnił. Poza wymienionymi argumentami językowymi, koncepcja ta napotyka też na wątpliwości natury historycznej, ponieważ dotychczasowe datowanie pierwszego wrocławskiego grodu na najwcześniej 940 rok przypada na co najmniej dwadzieścia lat po śmierci Vratislava I. Jednym z pierwszych źródeł nazwy miasta jest kronika Thietmara z Merseburga z XI wieku („Iohannem Wrotizlaensem”, „Wortizlava civitate”). Polska nazwa miejscowości „Wrocław” jest skrótem od staropolskiego imienia „Wrocisław”. „Wrocisław” i czeskie „Vratislav” są imionami złożonymi: pierwsza część znaczy „wrócić”, „zwrócić” (czes. „vraceti”, „vrátiti”), „obalać przeciwnika”, „zmusić kogoś do ucieczki”. Druga część („sław”) znaczy „reputacja”, „sława”. Dlatego inicjał „W” jest od dawna częścią herbu niemieckiego i polskiego. W roku 1154 arabski geograf Al-Idrisi w swoim dziele pt. Księga Rogera zamieścił nazwę Wrocławia jako -r(a)t(i)-slaba pośród innych polskich miast Krakowa, Gniezna, Sieradza, Łęczycy oraz Santoka. Niemiecka nazwa „Breslau” ma pochodzenie słowiańskie i oparła się na wcześniejszych dokumentach z roku 1175 jako nazwa „Wrezlaue” oraz z 1201 r. jako „Wreczelaw”. W czasie, w którym Niemcy osiedlali się nad Odrą, istniało już osiedle polskie na Ostrowie Tumskim. Osiedle nazywało się „Wrocław”, ulokowane tu było już też biskupstwo. Stopniowe scalenie tych osiedli w jeden ośrodek spowodowało, że nie istniała potrzeba stosowania nowej nazwy dla osad niemieckich. Etymologiczne pochodzenie nazwy „Breslau” od nazwy „Wrocław” można udowodnić przez porównanie historycznych dokumentów duchownych i książęcych, w których można znaleźć dużo wariantów i odwołań do tej nazwy. Wymiana litery „W” na literę „B” uzasadnia się trudnościami w artykulacji przez Niemców wersji nazwy zaczynającej się od „W”. Niektórzy przypuszczają, że niemieckie osiedle początkowo mogło mieć swoją własną nazwę, która jednak nie zachowała się. W kronice łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis spisanej w latach 1295–1305 miasto wymienione jest jako Wratislavia. W kronice wymienione zostały również wsie, które w procesach urbanizacyjnych zostały wchłonięte przez miasto. Są to obecne dzielnice lub części miasta jak Ołbin zapisane w formie Olbingo, Kozanów jako Chossnow, Osobowice jako Heysonis, Maślice jako Maslitz, Gądów Mały jako Gandow, Pilczyce jako Pilsicz, Kłokoczyce jako Clocziti, Pracze Odrzańskie jako Praczh i inne. Niemiecki opis Prus z 1819 roku notuje dwie nazwy miasta – polską oraz niemiecką – we fragmencie „Breslau (polnisch Wraclaw)”. 19 maja 1946 przyjęto oficjalną nazwę miasta Wrocław w miejsce niemieckiej Breslau. Historia Wrocław jest jednym z najstarszych miast Polski pod względem lokacji na prawach miejskich. W czasach antycznych w miejscu lub okolicach Wrocławia istniała miejscowość o nazwie Budorgis. Została ona odwzorowana na antycznej mapie Klaudiusza Ptolemeusza z lat 142–147 n.e. O tym, że miejscowość ta znajdowała się w miejscu lub okolicach Wrocławia, informuje Lexicon Universale oraz wynika to z położenia wśród innych zidentyfikowanych miejscowości Śląska. Niektóre z hipotez łączy antyczną osadę Budorigum z samym Wrocławiem, część źródeł wskazuje jednak na jej lokalizację w okolicach Brzegu. We Wrocławiu krzyżowały się dwie główne drogi handlowe – Via Regia i Szlak bursztynowy. Miasto należało do Ligi Hanzeatyckiej. Miasto po raz pierwszy wzmiankowane w sposób jednoznaczny w roku 1000 (rok tradycyjnie przyjmuje się za datę powstania miasta) w związku z założeniem (podczas zjazdu gnieźnieńskiego) biskupstwa (jednego z czterech na terenie ówczesnej Polski). Osadnictwo na tych terenach istniało już jednak od VI wieku, kiedy to słowiańskie plemię Ślężan osiedliło się nad Odrą. Według ostatnich badań nie ma śladu, który by wskazywał na istnienie przed 940 rokiem grodu na wrocławskim Ostrowie Tumskim. W roku 985 na Ostrowie Tumskim powstał pierwszy gród wybudowany przez Mieszka I. Od końca X wieku Wrocław znajdował się pod panowaniem Piastów i był jedną z głównych siedzib królestwa (łac. sedes regni principalis). W średniowiecznej Kronice Polskiej Galla Anonima spisanej w latach 1112–1116 Wrocław obok Krakowa oraz Sandomierza zaliczony został do jednej z trzech głównych stolic Królestwa Polskiego. W latach 1031–1032 (lub 1034–1038) wybuchła reakcja pogańska i zburzona została katedra wrocławska, a na jej miejscu zbudowano świątynię pogańską. Od pierwszej połowy XI wieku we Wrocławiu działała mennica. W XII wieku na Ołbinie, wyspie Piasek, oraz wokół góry Ślęży swoje posiadłości miał Piotr Włostowic. W tym samym wieku wzniesiono zamek na Ostrowie Tumskim, a miejscowość zyskała status kasztelanii. Spisany po łacinie dokument średniowieczny Henryka I Brodatego z 1214 roku (uznaje się, że wówczas nastąpiła lokacja miasta) wymienia jako kasztelana wrocławskiego Sobiesława we fragmencie „Sobeslao castellano de Wratislauia”. W okresie rozbicia dzielnicowego w Polsce, Śląsk i jego największy z grodów stał się domeną nowej linii książęcej – Piastów Śląskich. Wokół książęcego grodu znajdującego się na odrzańskich wyspach powstawały liczne osady. Na początku XIII wieku zaczęły się one przekształcać stopniowo w jeden organizm miejski. Proces ten uległ przyspieszeniu po najeździe mongolskim z 1241 r., w czasie którego doszło również do częściowego zniszczenia samego Wrocławia. W kwietniu 1241, w obawie przed najazdem mongolskim, miasto zostało opuszczone przez mieszkańców, a następnie spalone ze względów strategicznych. Zamek wrocławski, w którym bronił się Henryk II Pobożny, pozostał niezdobyty. Wierzono, że stało się tak dzięki cudownemu zjawisku, które ukazało się na niebie powodując odstąpienie Mongołów od oblężenia. Tradycja, którą przekazał m.in. Jan Długosz, uznała to za skutek modlitw przeora wrocławskich dominikanów Czesława Odrowąża, późniejszego błogosławionego i patrona miasta. Po odbudowaniu ze zgliszcz, w grudniu 1261 roku dokonano lokacji miasta na prawie magdeburskim. Pierwszym wójtem obrano Godinusa Stillevogta (jego syn Gedko został później pierwszym wójtem Krakowa). W 1323 roku Henryk VI Dobry zaoferował przejęcie władzy nad Wrocławiem Władysławowi I Łokietkowi, lecz z bliżej nieznanych przyczyn nie doszło to do skutku. W roku 1335 po śmierci Henryka VI Dobrego, po 350 latach panowania we Wrocławiu książąt i królów polskich, miasto przeszło pod panowanie Luksemburgów. Oznaczało to włączenie miasta razem z całym Śląskiem do Świętego Cesarstwa Rzymskiego (Narodu Niemieckiego), co potwierdził 7 kwietnia 1348 roku cesarz Karol IV. Po śmierci Ludwika II Jagiellończyka w 1526 Wrocław wraz z resztą księstw śląskich stał się częścią monarchii Habsburgów. W połowie XVII wieku polsko-niemiecka granica językowa przebiegała niedaleko Wrocławia, włączając miasto do terytorium o dominacji języka polskiego. W 1693 Edmond Halley, w oparciu o zestawienia narodzin i zgonów sporządzone przez wrocławskiego pastora Caspara Neumanna, opracował wzorzec obliczania składek emerytalnych dla powstających funduszy ubezpieczeniowych. W analizie jako miasto wzorcowe posłużył mu Wrocław. W 1741 roku podczas wojen śląskich miasto, wraz z większością Śląska (poza księstwem cieszyńskim, opawskim i częścią nyskiego), zostało zdobyte przez króla Fryderyka II i stało się częścią Prus, w związku z czym od roku 1741 oficjalna nazwa miasta brzmiała Królewskie Stołeczne i Rezydencjalne Miasto Wrocław (niem. Königliche Haupt- und Residenzstadt Breslau). Od 6 grudnia 1806 Wrocław oblegany był przez wojska napoleońskie pod dowództwem generała Dominique’a Vandamme’a i po miesięcznym oblężeniu, 5 stycznia 1807 został zdobyty. Miasto stało się punktem organizacyjnym polskich legionów, których liczbę określono na 8400 rekrutów. W 1807 Francuzi zarządzili rozbiórkę fortyfikacji okalających miasto, na czym Wrocław skorzystał, bo bastiony i mury ograniczały wcześniej rozwój przestrzenny miasta. Pod panowaniem Francji Wrocław pozostawał do 9 lipca 1807, gdy Napoleon podpisał Pokój w Tylży, na mocy którego miasto wróciło ponownie pod panowanie Prus. W 1809 król Prus zarządził sekularyzację dóbr kościelnych (m.in. uniwersytetu), a odebrane dobra przekazał na cele kulturalne lub dla swoich dworzan np. Pałac w Krobielowicach. Wrocław był ważnym ośrodkiem konspiracji polskiej przed wybuchem i w trakcie powstania styczniowego w zaborze rosyjskim, miał tu siedzibę polski komitet powstańczy. Przez miasto przewożono tajną korespondencję oraz ochotników do walki, przemycano broń. Miejscowi Polacy obchodzili żałobę narodową po masakrze dokonanej przez żołnierzy rosyjskich w Warszawie w lutym 1861. Po wybuchu powstania pruska policja prowadziła rewizje w domach Polaków, zwłaszcza przyjezdnych. Mieszkańcy Wrocławia, zarówno Polacy, jak i Niemcy (z wyjątkiem wyższych warstw), na ogół sympatyzowali z powstańcami, a część nawet ich wspomagała. We Wrocławiu i okolicach pod koniec XIX w. miało miejsce związane z industrializacją i urbanizacją osadnictwo polskie, w mieście funkcjonowały również polskie organizacje społeczno-kulturalne jak np. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” we Wrocławiu – pierwsze na Śląsku gniazdo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” założone w 1894 roku i liczące 70 członków. W latach 1890–1918 wybudowano rozległy system fortyfikacji – tzw. Twierdzę Wrocław. W latach 1904–1905 wybudowano Gazownię Miejską. W 1933 r. we Wrocławiu utworzono KZ Dürrgoy – jeden z pierwszych obozów koncentracyjnych w III Rzeszy. W czasie II wojny światowej we Wrocławiu znajdowała się filia obozu koncentracyjnego Groß-Rosen. W roku 1941 we Wrocławiu powstała polska organizacja konspiracyjna o nazwie Olimp. 25 sierpnia 1944 r. miasto zostało ogłoszone twierdzą (niem. Festung Breslau) i otrzymało rozkaz bronienia się do ostatniego żołnierza. 19 stycznia 1945, na rozkaz gauleitera Śląska Karla Hankego, dokonano przymusowej pieszej ewakuacji większości pozostałej w mieście ludności cywilnej. 13 lutego Armia Czerwona rozpoczęła oblężenie Wrocławia. 8 marca dowództwo Festung Breslau przejął Hermann Niehoff, a jego poprzednik, Hans von Ahlfen, opuścił miasto samolotem dwa dni później. 16 marca robotnicy przymusowi rozpoczęli wyburzanie kamienic i budowę lotniska w miejscu obecnego placu Grunwaldzkiego. W nocy 1/2 kwietnia 750 samolotów radzieckich rozpoczęło masowe bombardowania Wrocławia. Na miasto zrzucane były bomby burzące i zapalające. Wrocław poddał się dopiero 6 maja, cztery dni po Berlinie. W godzinach wieczornych, w willi Colonia przy dzisiejszej ul. Rapackiego 14, gen. Hermann Niehoff i gen. Władimir Głuzdowski podpisali akt kapitulacji Wrocławia. W wyniku walk między Armią Czerwoną i Wehrmachtem uszkodzeniu lub całkowitemu zniszczeniu uległo około 70% zabudowy miasta. 2 sierpnia 1945 r. na konferencji poczdamskiej zapadła decyzja o przekazaniu Polsce Śląska wraz z Wrocławiem, zaś ludność niemiecką, która nie opuściła miasta przed oblężeniem Wrocławia, przesiedlono do radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Do Wrocławia zaczęła napływać ludność polska, głównie z centralnej Polski (Kielecczyzna, Łódzkie) i Wielkopolski oraz wysiedleni mieszkańcy Kresów Wschodnich przedwojennej Polski, głównie ze Lwowa i okolic oraz z Wileńszczyzny. Do dalszej degradacji tkanki miejskiej zniszczonego miasta doszło wskutek celowej rozbiórki budynków, które nadawały się do odbudowy, w celu uzyskania z nich materiałów budowlanych, w szczególności cegieł. W 1948 we Wrocławiu odbyła się wielka Wystawa Ziem Odzyskanych (WZO), którą zwiedziło ponad 1,5 mln osób, i Światowy Kongres Intelektualistów w Obronie Pokoju; z okazji WZO wzniesiono m.in. Iglicę, jeden z symboli Wrocławia. W 1966 odbył się pierwszy festiwal „Wratislavia Cantans”, zaś w 1976 pierwszy Przegląd Piosenki Aktorskiej. W czasie stanu wojennego w roku 1982 we Wrocławiu powstały antykomunistyczne organizacje konspiracyjne – Solidarność Walcząca i Pomarańczowa Alternatywa (od której swój rodowód wzięły obecne wrocławskie krasnale). 6 lutego 1990 we Wrocławiu zaczęła nadawać PTV Echo – pierwsza niepaństwowa telewizja w Polsce oraz w krajach postkomunistycznych. Część miasta została zalana w 1997. Miasto kandydowało do wystawy EXPO 2010, lecz na gospodarza został wybrany Szanghaj. W rywalizacji o EXPO 2012 miasto przegrało z Yeosu (Korea Południowa). Wrocław był jednym z czterech polskich miast, w których rozgrywano mecze Euro 2012. W roku 2016 Wrocław był Europejską Stolicą Kultury. Decyzją biskupa polowego Józefa Guzdka z dnia 19 października 2021, Wrocław został odznaczony Krzyżem XXX-lecia Ordynariatu Polowego za zasługi w odbudowie i przywróceniu dawnej świetności Bazylice św. Elżbiety we Wrocławiu. Ludność Na początku XIX wieku miasto zamieszkane było przez 78 tysięcy osób (dane z 1819). W połowie wieku liczba ludności przekroczyła 150 tysięcy, w 1870 – 200 tysięcy. Zjednoczenie Niemiec w 1871 przyczyniło się do szybkiego wzrostu liczby ludności miasta. Na początku XX wieku we Wrocławiu mieszkało ponad pół miliona osób (według zestawienia Heinza Rogmanna z 1937, w 1910 mieszkało w mieście 512 105 osób, natomiast suplement encyklopedii Orgelbranda podaje liczbę 510 929 osób). Wrocław stał się szóstym pod względem liczby ludności miastem Cesarstwa Niemieckiego. Według spisu niemieckiego z 1910 (przez historyków polskich i także niektórych niemieckich spis ten, podobnie jak inne niemieckie z I połowy XIX wieku, uważany jest za niedokładny, fałszywy i tendencyjny) we Wrocławiu mieszkało 95,71% Niemców, 2,95% Polaków, 0,67% ludność mieszana polsko-niemiecka, 0,67% Czechów. Tuż przed II wojną światową liczba mieszkańców sięgnęła prawie 630 tysięcy, a 1 grudnia 1940 wynosiła 638 905; w styczniu 1945 wraz z uciekinierami ze wschodnich terenów Rzeszy przekroczyła 1 milion. Między połową stycznia a początkami lutego na rozkaz gauleitera Hanke przymusowo ewakuowano na zachód około siedemset tysięcy osób. Rok po zakończeniu wojny w spisie powszechnym zanotowano 170 tysięcy mieszkańców. Poziom zaludnienia z 1939 miasto osiągnęło w 1983. Największą liczebność populacji Wrocław odnotował w 2022 – według danych GUS na dzień 30 czerwca 673 923, wcześniej rekordowy był rok 2020 – 643 782, oraz rok 1991 – 643 640 mieszkańców. Raport o stanie miasta szacował rzeczywistą liczbę mieszkańców w 2020 roku na około 837 tys. Estymatę wykonało Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji (MPWiK) na podstawie średniego zużycia wody na mieszkańca. Według spisu powszechnego z roku 2021 liczba mieszkańców wynosiła 672 929 mieszkańców. Od czasów rosyjskiej agresji i wojny w Donbasie, czyli od około 2015 roku, liczba Ukraińców we Wrocławiu stale rosła i już w 2017 r. stanowili oni około 10% mieszkańców. Odsetek ten wzrósł znacząco po rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Według raportu Unii Metropolii Polskich w kwietniu 2022 Ukraińcy stanowili 23% mieszkańców Wrocławia. W lipcu tego samego roku było to 28%. Liczba ludności Wrocławia na przestrzeni lat Piramida wieku mieszkańców Wrocławia w 2014 roku. Środowisko naturalne Miasto położone jest w trzech mezoregionach (Równina Wrocławska, Pradolina Wrocławska, Równina Oleśnicka) Niziny Śląskiej na wysokości od 105 do 156 m n.p.m. (Wzgórze Gajowe i Wzgórze Maślickie), między Wzgórzami Trzebnickimi na północy, a Sudetami na południu. Miasto rozciąga się na długości 26,3 kilometra na linii wschód-zachód oraz 19,4 kilometra na linii północ-południe, a długość granic administracyjnych wynosi 106,7 km. Miasto leży nad rzeką Odrą i czterema jej dopływami, które zasilają ją w granicach miasta: Bystrzycą, Oławą, Ślęzą i Widawą. Dodatkowo przez teren miasta przepływa rzeka Dobra oraz wiele strug. Wrocław czerpie wodę pitną z obszaru terenów wodonośnych zasilanych wodami podziemnymi i powierzchniowymi rzek Oławy i Nysy Kłodzkiej poprzez Kanał Nysa-Oława. Miasto posiada oczyszczalnię ścieków na osiedlu Janówek. We Wrocławiu znajduje się Kilimandżaro, Morskie Oko, a w pobliskim Kamieńcu Wrocławskim Bajkał. Na terenie miasta żyją szczury, jeże, lisy, dziki, kuny, wiewiórki, sarny, zające, bobry, tchórze, wydry, borsuki, łasice, gronostaje oraz jenoty. Mogą się także pojawiać piżmaki, norki amerykańskie, szopy pracze. Klimat Wrocław jest położony w strefie klimatów umiarkowanych średniej szerokości geograficznej, w typie klimatu przejściowego, podlegającego wpływom oceanicznym i kontynentalnym. W mieście przeważają masy powietrza polarno-morskiego i polarno-kontynentalnego; fronty atmosferyczne przemieszczają się przez 220 dni w roku z przewagą frontów chłodnych. Średnie miesięczne ciśnienie atmosferyczne waha się od 999,6 (kwiecień) do 1003,6 hPa (październik), dominują kierunki wiatru z sektora zachodniego. Dni pogodnych jest ok. 41 w roku, najwięcej we wrześniu, pochmurnych ok. 206, najwięcej w listopadzie; usłonecznienie wynosi średnio 1556 godzin w roku. Średnia roczna temperatura powietrza osiąga +9,7 °C; najchłodniejszy jest styczeń (średnio –0,5 °C), najcieplejszy lipiec (średnio +19,9 °C). W ciągu roku występuje 47 dni gorących, czyli takich, w których maksymalna temperatura przekracza +25 °C (z czego dziewięć dni jest upalnych, z temperaturą powyżej +30 °C), dni mroźnych, z temperaturą maksymalną poniżej 0 °C jest we Wrocławiu tylko 23 rocznie. Najdłuższą, trwającą 114 dni, termiczną porą roku jest lato; zima trwa 79 dni. Średnia roczna suma opadów wynosi 548 mm. Największe średnie miesięczne sumy opadu wynoszą 75 mm (lipiec), najmniejsze 30 mm (luty); średnio notuje się 158 dni z opadem w roku (z maksimum w zimie). Burze występują średnio 25 razy w roku, pokrywa śnieżna zalega średnio przez 35 dni w roku. Warunki klimatyczne Wrocławia wykazują cechy typowe dla dużych aglomeracji miejsko-przemysłowych. Jednym z obserwowanych efektów jest podwyższenie temperatury powietrza, określane jako „miejska wyspa ciepła”, co najwyraźniej zaznacza się podczas pogodnych nocy letnich, dając dodatkowo ponad 5 °C. Położenie Wrocławia na przedpolu Sudetów pociąga za sobą występowanie zjawisk fenopochodnych. Występują one średnio 18 dni w roku. Zjawiska te są zauważalne zwłaszcza zimą, kiedy to przy silnym, suchym wietrze dochodzi do gwałtownego wzrostu temperatury powietrza. Miało to miejsce np. 21 lutego 1990, gdy temperatura we Wrocławiu wzrosła do +20,1 °C. Najwyższe temperatury zanotowane we Wrocławiu: 27 czerwca 1935 (+38 °C) 31 lipca 1994 (+37,9 °C) 1 sierpnia 1994 (+37,4 °C) 8 sierpnia 2015 (+38,9 °C) 26 czerwca 2019 (+36,5 °C) Najniższe temperatury zanotowane we Wrocławiu: 11 lutego 1956 (–32,0 °C) Zabytki, architektura i urbanistyka We Wrocławiu mimo zniszczeń wojennych zachowało się wiele budowli w stanie oryginalnym, bądź odrestaurowanych czy odbudowanych po wojnie. Do wyróżniających się należą: dwa ratusze na Rynku – gotycki Stary Ratusz oraz Nowy Ratusz w stylu historyzmu; gotyckie kościoły: archikatedra św. Jana Chrzciciela na Ostrowie Tumskim (przy niej barokowa kaplica Elektorska według projektu Fischera von Erlacha), katedra greckokatolicka pw. św. Wincentego i św. Jakuba, katedra św. Marii Magdaleny, bazylika św. Elżbiety, kolegiata św. Krzyża, NMP na Piasku, św. Stanisława, św. Doroty i św. Wacława, kościół św. Wojciecha, neogotycki św. Michała Archanioła, barokowy zespół głównych budynków Uniwersytetu Wrocławskiego z Aulą Leopoldina; neogotycki budynek Dworca Głównego; modernistyczne: Hala Stulecia (proj. Max Berg na Wystawę Stulecia 1913; wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO), gmach Opery Wrocławskiej, hotel Monopol, Hala Targowa, Spółdzielczy Dom Handlowy „Feniks” (dawniej Dom Handlowy Braci Barasch), Dom Towarowy Renoma, Dom Handlowy Kameleon (dawniej Dom Handlowy Rudolfa Petersdorffa) zaprojektowany przez Ericha Mendelsohna, budynki wystawy „Mieszkanie i miejsce pracy” (1929, m.in. dom projektu Hansa Scharouna), budynki Browaru Piastowskiego, Pałac Spätgenów, Pałac Schaffgotschów, Pałac Ballestremów, Landeshaus, Urząd Pocztowy, wieże ciśnień przy alei Wiśniowej, Na Grobli i przy alei Kasprowicza. Oprócz tego w mieście zachowało się ponad osiem tysięcy zabytkowych kamienic reprezentujących style historyczne pochodzących z XIX i początków XX wieku, które władze samorządowe starają się w ramach specjalnych programów rewitalizacyjnych sukcesywnie poddawać renowacjom. Jest to największe tego typu skupisko zabytkowego budownictwa w Polsce oraz jedno z największych w Europie. Kamienice te prezentują style począwszy od baroku poprzez klasycyzm, historyzm, secesję aż po modernizm. Wiele kamienic prezentuje wysokie walory architektoniczno-estetyczne. W niektórych przypadkach są to zachowane całe ciągi ulic architektury historyzującej jak chociażby ulica Miernicza oraz plac Księdza Stanisława Staszica na osiedlu Nadodrze. Na wrocławskim Tarnogaju zachowało się osiedle mieszkaniowe domków jednorodzinnych przy ul. Kamienieckiej, która bywa nazywana wrocławską „Złotą Uliczką”. W budynku Banku Zachodniego na rogu Rynku i placu Solnego działa jedyny we Wrocławiu paternoster, czyli winda bez drzwi, która jeździ ze stałą prędkością, nie zatrzymując się na poszczególnych piętrach. Wrocław jest jednym z największych rynków biurowych w Polsce. W mieście znajduje się blisko 200 biurowców klasy A, B oraz C, z których najbardziej znane to Sky Tower oraz kompleks Business Garden przy ulicy Legnickiej. Dodatkowo, obecnie w budowie są kolejne budynki o łącznej powierzchni około 150 tysięcy metrów kwadratowych. Jako jedno z nielicznych miast w Europie ma zachowaną i stale wypełnioną wodą fosę miejską. Wrocławski ratusz jest jednym z najstarszych ratuszy w Polsce. Na wysokiej wieży mieści się najstarszy w Polsce dzwon zegarowy i najstarszy, z 1368, zegar wieżowy. W piwnicach budynku znajduje się najstarsza (z XIV wieku) restauracja w Europie – Piwnica Świdnicka. Miejsca Narodowe Forum Muzyki im. Witolda Lutosławskiego (NFM) we Wrocławiu, otwarte w 2015 roku przy placu Wolności 1, jest jednym z największych obiektów koncertowych w Europie Środkowej. Hala Stulecia (dawniej Hala Ludowa) – obiekt wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO, uznany za pomnik historii Zespół historycznego centrum – uznany za Pomnik historii: Ostrów Tumski (dawniej osobna wyspa) – najstarsza, zabytkowa część Wrocławia zasiedlona co najmniej od IX wieku, swój rozwój zawdzięcza dogodnemu położeniu, gdyż był to najwygodniejszy punkt przekraczania Odry. Stare Miasto – najstarsza i najciekawsza część lewobrzeżnego Wrocławia, wywodząca się z trzynastowiecznego miasta lokacyjnego, m.in. ulice: Sukiennice, Rzeźnicza, Kuźnicza, Oławska, Psie Budy, Szewska, Uniwersytecka, Kotlarska, Odrzańska, Łaciarska, Wita Stwosza, Kurzy Targ, Białoskórnicza. Rynek ze Starym Ratuszem, Nowym Ratuszem, Piwnicą Świdnicką i Browarem Spiż – jeden z największych rynków staromiejskich w Europie o wymiarach 205 na 175 m. Otaczające budynki reprezentują style różnych epok. plac Solny – dawny średniowieczny plac targowy, swym narożnikiem styka się z Rynkiem. Prawdopodobna data powstania to koniec XIII wieku. Nowy Targ – jeden z trzech historycznych placów targowych Wrocławia, powstał prawdopodobnie już około 1214 plac Biskupa Nankiera. ulica Świdnicka – o łącznej długości ok. 1050 m. Jest jedną z głównych ulic Wrocławia Panorama Racławicka – muzeum służące ekspozycji obrazu pod tym samym tytułem Stadion Miejski – jedna z aren Euro 2012 Wrocławska Fontanna Multimedialna Pałac Królewski (Pałac Spätgenów) Ogród zoologiczny (założony w 1865) Ogród Botaniczny Uniwersytetu Wrocławskiego – powołany w 1811 na terenie Ostrowa Tumskiego. Obszarem obejmuje 7,4 ha (i 0,33 ha pod szkłem), znajduje się w nim około 7,5 tysiąca gatunków roślin. Park Szczytnicki z Ogrodem Japońskim – zajmuje powierzchnię około 100 ha co sprawia, że jest jednym z największych parków Wrocławia. Park ma charakter krajobrazowy i duże walory kompozycyjne oraz dendrologiczne (około 400 gatunków drzew i krzewów). Stary Cmentarz Żydowski – zabytkowy cmentarz stanowiący obecnie Muzeum Sztuki Cmentarnej, które jest oddziałem Muzeum Miejskiego Wrocławia. Jego łączna powierzchnia wynosi 4,6 ha. Cmentarz Żołnierzy Włoskich. Stadion Olimpijski Wyspy odrzańskie: Kępa Mieszczańska – we Wrocławiu, w zachodniej (dolnej) części miejskiego odcinka Odry; Wyspa Piasek znajduje się w obrębie historycznego starego miasta. Znajduje się tu kościół Najświętszej Marii Panny. Już we wczesnym średniowieczu przebiegał przez wyspę główny trakt w kierunku północ-południe; Wyspa Słodowa – niewielka wysepka w obrębie wrocławskiego Starego Miasta; Wielka Wyspa – na niej znajdują się osiedla Bartoszowice, Biskupin, Dąbie, Sępolno, Szczytniki, Zacisze, Zalesie. Mosty i kładki Przed II wojną światową w mieście istniały – licząc według obowiązujących wówczas niemieckich kryteriów definiujących budowle drogowe – 303 mosty. Obecnie wszystkie przedwojenne mosty, które uległy zniszczeniu podczas oblężenia w 1945 zostały odbudowane, powstało też kilkanaście całkiem nowych. Pomimo tego według kryteriów używanych współcześnie, uznaje się, że jest ich tylko od 117 (w tym 27 kładek) do 229, przy czym powierzchnia miasta od 1945 wzrosła ze 175,1 km² do 292,8 km². Według jeszcze innych kryteriów wszystkich mostów jest około 400. Największe i najważniejsze z mostów przerzucone są nad głównym i pobocznymi nurtami rzeki Odry (Stara Odra, Odra Północna i Południowa) i kanałów: Powodziowego, Żeglugowego, Bocznego, Miejskiego, Granicznego, Odpływowego i kilku pozostałych. Przez obszar Wrocławia przepływa też kilkanaście innych, mniejszych rzek i strumieni, z których główne to cztery dopływy Odry: Ślęza, Oława (rozdzielająca się tu na dwa nurty – Oławę Górną i Dolną), Bystrzyca, Widawa, a z pomniejszych – Dobra, Zielona, Ługowina, Kasina, Oporówka, Łękawica, Piskorna, Młynówka, Trzciana, Czarna Woda, Rogożówka, Olszówka Krzycka, Grabiszynka, Brochówka i inne. Rzeki te i strumienie oraz przekopane sztuczne kanały tworzą liczne naturalne i kilka sztucznych wysp (zależnie od poziomu wody w rzece oraz od kryterium wielkości można się ich doliczyć do około 25), niektóre rzeki (prócz Odry – np. Widawa) mają swoje „stare” nurty płynące nieco inną trasą niż nurty główne; w wielu miejscach przedzielone są śluzami – niektóre ze śluz pełnią też rolę mostów lub kładek. Ponadto nad stale wypełnioną wodą wrocławską fosą miejską również przerzucone są ciągi komunikacyjne – piesze i kołowe. To wszystko sprawia, że Wrocław bywa nazywany Wenecją Północy. Ostatnią, wcale nie najmniej ważną kategorią mostów i kładek wrocławskich są kładki piesze i wiadukty drogowe ponad jezdniami ulic bądź torami kolejowymi. Pomniki Lista pomników i miejsc pamięci narodowych we Wrocławiu: Pomnik Anioła Ślązaka Pomnik Katyński w Parku Słowackiego Pomnik Pomordowanych na Kresach 1939–1947 – przy ul. Andrzeja Modrzewskiego-Frycza Pomnik „Solidarności” z 2001 Pomnik Witolda Pileckiego na Promenadzie Staromiejskiej przy pl. Wolności Pomnik Ofiar Stalinizmu – na pl. Wolności Pomnik Uczonych Polskich, Ofiar hitleryzmu, na pl. Grunwaldzkim – napis „Nasz los przestrogą” Pomnik Orląt Lwowskich – na cmentarzu św. Rodziny na Sępolnie Pomnik Zesłańcom Sybiru Pomnik Oskara Langego Pomnik Pamięci Ofiar Nocy Kryształowej Pomnik Konstytucji 3 Maja Pomnik Rozstrzelanych Zakładników z Nowego Sącza Pomnik Wspólnej Pamięci Pomnik Wyzwolenia Wrocławia Pomnik Zwycięstwa Żołnierza Polskiego Pomnik Bohaterów Powstania Węgierskiego Figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Jana Nepomucena Pomnik św. Jana Nepomucena na Ostrowie Tumskim Pomnik św. Jana Nepomucena przy kościele św. Macieja Pogodynka „Powodzianka” (na pamiątkę powodzi tysiąclecia w 1997) Pomnik ku czci Chińczyków z Tian’anmen na pamiątkę masakry na placu Tian’anmen w Pekinie 4 czerwca 1989 Pomnik Pamięci Zwierząt Rzeźnych, ustawiony w zaułku Stare Jatki (przed wojną Große Fleischbänke – „Wielkie Ławy Mięsne”), historycznym miejscu sprzedaży mięsa z pobliskich nadodrzańskich ubojni (obecnie znajdują się tam galerie artystyczne) Papieża Jana XXIII na ul. św. Marcina – napis „PACEM IN TERRIS” (łac. pokój na świecie), odsłonięty 5 V 1968 Juliusza Słowackiego w Parku Słowackiego Mikołaja Kopernika w Parku Kopernika Fryderyka Chopina w Parku Południowym, odsłonięty 2 IX 2004 Kolumna Chrystusa Króla Wszechświata na pl. Katedralnym, odsłonięty w 2000 Sokratesa na Wyspie Bielarskiej Szermierz na pl. Uniwersyteckim (M. Laderer, 1904) króla Bolesława Chrobrego Pomnik Amora na Pegazie z 1914 w Parku Kopernika Pomnik Friedricha Schillera, niemieckiego poety i dramaturga (rekonstrukcja pomnika odsłoniętego 9 maja 1905) Pomnik Josepha von Eichendorffa w Parku Szczytnickim (sam pomnik został usunięty, pozostał postument z dwiema płaskorzeźbami) Pomnik Josepha von Eichendorffa w Ogrodzie Botanicznym Pomnik Karola Linneusza w Ogrodzie Botanicznym Pomnik hrabiego Aleksandra Fredry na Rynku Pociąg do nieba Kamień pamiątkowy ku czci Bojowników o Wyzwolenie Narodowe i Społeczne Głaz Galla Anonima Głaz pamiątkowy Pracowników Drogi Wodnej Kamienie Stulecia 800 lat Oporowa 1201–2001 700 lat Kleciny 1313–2013 (tzw. Diabelski Kamień) Iglica Pomnik Anonimowego Przechodnia Pomnik Diany na skwerze Zbigniewa Cybulskiego Pomnik Pomarańczowej Alternatywy Wrocławskie krasnale Kamienice W bloku śródrynkowym znajdują się renesansowe domy między którymi przebiegają trzy wąskie uliczki. Należą do nich Sukiennice, domy przy przejściu Garncarskim oraz przejściu Żelaźniczym. Gospodarka Wrocław posiada trzeci po Warszawie i Krakowie pod względem wielkości dochodów (5,33 mld zł wg projektu na 2020, 5,4 mld zł wg projektu na 2021 i wydatków 5,65 mld zł w 2020 i 5,9 mld na 2021) budżet w Polsce. Dochody w przeliczeniu na jednego mieszkańca (6025 zł) ustępują jedynie Warszawie. W 2017 wartość PKB wytworzonego we Wrocławiu wyniosła 55,5 mld zł, co stanowiło 2,8% PKB Polski. We Wrocławiu mieszka 401 milionerów, czyli osób, których roczne dochody przekraczają 1 mln złotych (stan za rok 2014). Na koniec czerwca 2022 wskaźnik bezrobocia rejestrowanego we Wrocławiu wynosił 1,6%. Energię elektryczną oraz grzewczą dla miasta wytwarzają Zespół Elektrociepłowni Wrocławskich Kogeneracja, Elektrownia Turów oraz Elektrownia Opole, dystrybutorem i sprzedawcą jest Tauron Polska Energia. We Wrocławiu działają dwie stocznie rzeczne. W 1832 roku powstała we Wrocławiu fabryka Maschinenbauanstalt Breslau (Zakład Budowy Maszyn), zajmująca się m.in. produkcją taboru szynowego, przemianowana później na Linke-Hofmann Werke. Po wojnie budynki zostały upaństwowione jako Państwowa Fabryka Wagonów – „PaFaWag”, będąc jednym z głównych polskich producentów taboru kolejowego. Ponadto, do II wojny światowej w Kuźnikach znajdowała się fabryka taboru wąskotorowego Smoschewer, później Budich. W 1952 roku w Zakrzowie uruchomiono Zakłady Metalowe „Zakrzów”, zajmujące się produkcją motorowerów i chłodziarek, przekształcone następnie w Zakłady Metalowe Polar, produkującej sprzęt AGD i będące głównym polskim producentem pralek i chłodziarek, obecnie wchodzące w skład Whirlpool Corporation. Od 1918 roku na terenie miasta znajduje się huta metali nieżelaznych działająca na przestrzeni lat pod różnymi nazwami. Od 1961 roku nosi nazwę «Hutmen». Innym przedsiębiorstwem działającym w branży metalowej jest powstały w 1946 roku «Centrozłom» – zajmujący się przerobem złomu. Sąsiadujący z Hutmenem FAT-Haco produkuje automaty tokarskie oraz zajmuje się obróbką elementów stalowych. W zakładach Wabco są wytwarzane hamulce do samochodów, natomiast w zakładach Bumar-Fadroma koparki. Drugim producentem koparek w mieście jest zakład Volvo, który ponadto produkuje autobusy pod tą samą marką. Powstała w dobie komunizmu Pollena Wrocław obecnie jako E&S Industry S.A. produkuje proszki do prania pod marką E. We Wrocławiu znajdują się zakłady farmaceutyczne. Jednym z nich jest Hasco-Lek, powstały w 1984 i produkujący leki, wyroby medyczne, suplementy diety i kosmetyki. Od ponad 70 lat istnieje tutaj Farmaceutyczna Spółdzielnia Pracy Gallena produkująca leki, suplementy diety i kosmetyki. Ponadto we Wrocławiu działa US Pharmacia Leki. Przemysł zielarski skupia się głównie wokół powstałego w 1952 roku przedsiębiorstwa Herbapol Wrocław SA. We Wrocławiu istniał zakład produkujący elementy hydrauliki siłowej, w tym lotniczej, PZL-Hydral, który w 2011 został zlikwidowany. W 2014 na terenie kompleksu produkcyjnego powstałego w miejscu Hydralu amerykański koncern UTC Aerospace Systems (obecnie, po zmianie nazwy, Collins Aerospace) otworzył ośrodek badawczo-rozwojowy. Obecnie przemysł koncentruje się na obszarze przy Wrocławiu w tzw. aglomeracji wrocławskiej. Do największych ośrodków należą strefa w Biskupicach Podgórnych gdzie swoje zakłady mają koreańskie LG Electronics i Heesung Electronics należące do LG Group oraz strefa w Nowej Wsi Wrocławskiej. Zakłady te współpracują z centrami badawczo-usługowymi we Wrocławiu; przykładem może być inwestycja amerykańskiego producenta silników do samolotów, który współpracuje z UTC. Centra usług We Wrocławiu znajduje się wiele centrów usług. Największymi z nich są Globalne Centrum Biznesowe Hewlett-Packard zajmujące się usługami finansowymi, Centrum Świadczenia Usług Księgowych i Informatycznych założone przez Volvo i Centrum Innowacji Google. Bankowość Wrocław ma także rozwinięte usługi bankowe. Od 1988 we Wrocławiu swoją siedzibę miał Bank Zachodni S.A. W wyniku działań ówczesnego prezesa Mateusza Morawieckiego doszło do fuzji z WBK, jednakże siedziba i rejestracja banku została przeprowadzona we Wrocławiu. Powstał tutaj Aigo Bank, który został przejęty przez Santander Bank. Nowy bank zachował pierwotną siedzibę banku. Santander ostatecznie wcielił do siebie BZWBK. Bank posiada 3 siedziby: we Wrocławiu, Poznaniu i w Warszawie, jednak rejestracja banku jest we Wrocławiu. Natomiast centrum obsługi w Poznaniu. W 1992 roku we Wrocławiu zarejestrował się Lukas Bank, który w 2001 zmienił nazwę na Credite Agricole. W 2003 Mariusz Łukasiewicz założył we Wrocławiu Eurobank. Nowy właściciel – Societe General zaakceptował siedzibę banku. Dodatkowo we Wrocławiu siedzibę ma Credit Suisse Wrocław (który uważa się za największego pracodawcę w mieście). W 1991 Leszek Czarnecki założył Europejski Fundusz Leasingowy, który w 2001 roku sprzedał francuskiemu Credite Agricole. Parki technologiczne i przemysłowe W 1996 roku Urząd Miejski Wrocławia, Dolnośląska Izba Gospodarcza oraz Fundacja Rozwoju Politechniki Wrocławskiej założyły Wrocławski Park Technologiczny. Park ten współtworzyli: Politechnika Wrocławska, Akademia Rolnicza (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy), Uniwersytet Wrocławski, Fundacja Rozwoju Politechniki Wrocławskiej, Uniwersytet Ekonomiczny, Towarzystwa Inwestycyjne Dolmel sp. z o.o., Dolnośląska Izba Gospodarcza, Wojewoda Wrocławski (reprezentującego Skarb Państwa) i gmina Wrocław. Poza Uniwersytetem Ekonomicznym wszyscy założyciele są akcjonariuszami. Działają tutaj startupy oraz małe przedsiębiorstwa z branży IT,automative, e-commerce, elektronicznej, chemicznej, usługowej, biochemicznej, telekomunikacyjnej, farmaceutycznej, medycznej, multimedialnej i budowlanej. Swoją siedzibę tutaj ma MITSUBISHI ELECTRIC EUROPE B.V. (SP. Z O.O.) – ODDZIAŁ W POLSCE, natomiast T-Mobile ma tutaj swój lokalny oddział. Nieopodal znajduje się regionalny oddział IBM oraz biurowce wraz z siedzibą Südzucker Polska S.A. Nie są one jednak częścią parku. Na terenie dawnych zakładów Pafawag powstał w 2002 roku Wrocławski Park Przemysłowy. Jak jest to podane na stronie internetowej parku: „sygnatariuszami umowy byli: Miasto Wrocław, DOZAMEL Sp. z o.o., Archimedes S.A. oraz Wrocławski Park Technologiczny S.A. Później (7 grudnia 2007) do tego grona tego dołączyły Bombardier Transportation Polska Sp. z o.o. i Wojdyła Inwestycje Sp. z o.o. DOZAMEL na mocy tej umowy został podmiotem zarządzającym infrastrukturą Parku”. Park ten ma na celu utrzymanie obszaru poprzemysłowego, rewitalizację obiektów oraz wynajmowanie powierzchni biurowych i magazynowych. Działa tutaj wiele szkół oraz firm z różnych branż głównie usługowych. Urząd Marszałkowski na obszarze przy ulicy Mokronoskiej otworzył w 2008 roku Dolnośląski Park Innowacji i Nauki SA. Obszar wcielono do Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. 9 lipca 2015 Rada Miejska Wrocławia poparła wniosek Wrocławskiego Centrum Badań EIT+ i Agencji Rozwoju Aglomeracji Wrocławskiej o włączenie w granice Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej nieruchomości położonych na terenie gminy Wrocław, w rejonie ulic Stabłowickiej i Towarowej. Na terenie 15 ha powstanie pierwsza w kraju, specjalna strefa ekonomiczna nowej generacji – SSE 2.0. Zgodnie z planami Ministerstwa Gospodarki SSE 2.0 mają być dedykowane działalności badawczo-rozwojowej, koncentrować i stymulować działalność innowacyjną. Centra handlowe W graniczących z Wrocławiem Bielanach Wrocławskich znajduje się największe centrum handlowo-rozrywkowe w Polsce – Aleja Bielany. W 1999 francuska grupa Cassino wybudowała na terenie targowiska przy ulicy Krzywoustego C.H. Korona, które posiadało centrum rozrywki Atomic. Obecne pełni tylko funkcję centrum handlowego i jest własnością francuskiej grupy Schiever. Najstarszą galerią handlową w północnej części miasta jest jednak powstałe w 1993 r. C.H. Marino, które w 2008 roku zostało przejęte przez spółkę Rafael Investment Sp. z o.o. Na terenie zlikwidowanej rzeźni przy ulicy Legnickiej powstało największe centrum handlowo-rozrywkowo-rekreacyjne na Dolnym Śląsku – C.H. Magnolia Park zarządzana przez Multi Poland Corporation. W 1999 roku powstało C.H. Borek. We Wrocławiu działa też Factory Fashion Outlet, w latach 2000 CH Korona zostało powiększone o CH Młyn mieszczące się w dawnym młynie Sułkowice. Obok Factory powstało CH Futura. Ponadto we Wrocławiu działa założone przez spółkę Praktiker i Sconto C.H. Familly Point. Działa tutaj także Galeria Dominikańska, Pasaż Grunwaldzki, powstały w 1930 roku a wyremontowany w 2009 roku dom handlowy Renoma, działający od 1904 roku pod różnymi nazwami Dom Handlowy Feniks, dom handlowy Podwale, Łada, Astra, która w latach 2000 przejęła TGGi Solpol. W 2007 roku Leszek Czarnecki otworzył Centrum Handlowe Arkady Wrocławskie. Najnowszym Centrum Handlowym jest powstała na terenie dawnego dworca autobusowego Wroclavia. Działają tutaj także mniejsze centra handlowe jak np. Tesco przy ul Długiej będącym dawnym marketem Hit, E.Leclerc, powstała w 2006 r. Hala Targowa Tęcza, założone w 2005 Ferio Gaj, powstała w 2014 Galeria Galaktyka, Tarasy Grabiszyńskie powstałe w wyniku umowy S.M. Metalowiec ze spółką Womak Omega W 2015 roku, czy Pasaż Zielińskiego. Założona w 1996 roku P.H.U. Hala Strzegomska, C.H GAJ, C.H Arena i wiele innych małych centrów handlowych zakładanych przez dyskonty handlowe lub powstałych w wyniku przekształceń targowisk. W Bielanach Wrocławskich 28 października 2014 roku swoje dwa magazyny logistyczne uruchomił Amazon.com. We Wrocławiu znajdują się mniejsze centra logistyczne są nimi: regionalne centra firm kurierskich, jeden z pięciu magazynów Poczty Polskiej czy Prologis Park. Firma Bosch-Siemens-Hausgeräte GmbH (BSH) posiada we Wrocławiu dwie hale produkcyjne zajmujące się wytwarzaniem lodówek i piekarników oraz jedną halę produkcyjną w pobliskim Mirkowie. Transport Transport drogowy W Bielanach Wrocławskich bezpośrednio przy południowej granicy Wrocławia znajduje się węzeł A4 (E40) oraz dróg 5 i 35. Struktura sieci drogowej Wrocławia jest silnie zorientowana na centrum miasta, mając kształt promienisty. Do końca XX wieku wszystkie mosty drogowe na głównej odnodze Odry skupiały się na jej odcinku długości około 2,5 km. W latach 1977–1991 wybudowano w centrum miasta Trasę W-Z. Od lat 80 XX wieku, etapami budowana jest obwodnica śródmiejska. W latach 2008–2011 wybudowana została Autostradowa Obwodnica Wrocławia (AOW), a od czerwca 2009 etapami budowana jest Wschodnia Obwodnica Wrocławia (WOW). Etapami budowana jest Zachodnia Obwodnica Wrocławia (ZOW) zwana także obwodnicą aglomeracyjną. 2 października 2015 rozpoczęła się budowa południowej obwodnicy Leśnicy, którą otwarto 19 października 2018. W planie jest budowa obwodnicy staromiejskiej. W podwrocławskim Mokronosie Dolnym znajduje się Laboratorium Drogowe GDDKiA. W mieście działają tradycyjne korporacje taksówkowe oraz Uber, Bolt, iTaxi i Free Now. Transport kolejowy Wrocław jest jednym z większych w Polsce węzłów kolejowych. Ma połączenia z większością miast w kraju, w tym szybkie połączenia składami Pendolino z Jelenią Górą, Wałbrzychem, Brzegiem, Opolem, Lublińcem, Częstochową i Warszawą. Najważniejszym dworcem osobowym jest Wrocław Główny. Natomiast Wrocław Brochów to druga pod względem wielkości stacja towarowa w Polsce, także Wrocław Gądów jest dużą stacją towarową. Z Wrocławia wychodzą linie kolejowe w kierunkach: Leszno – Poznań, Opole – Katowice – Kraków, Opole – Lubliniec – Częstochowa, Legnica – Węgliniec – Zgorzelec, Legnica – Żagań – Żary, Głogów – Zielona Góra, Strzelin – Kłodzko – Kudowa-Zdrój, Strzelin – Kłodzko – Międzylesie, Jaworzyna Śląska – Świdnica, Jaworzyna Śląska – Wałbrzych – Jelenia Góra – Szklarska Poręba, Oleśnica – Ostrów Wielkopolski – Łódź – Warszawa, Jelcz Laskowice – Opole, Trzebnica, Bielany Wrocławskie – Kobierzyce – Sobótka – Świdnica Miasto, Etapami tworzona jest Wrocławska Kolej Aglomeracyjna. Wrocław ma być jednym z miast połączonych tzw. linią Y kolei dużych prędkości. Transport lotniczy Na terenie miasta znajduje się międzynarodowy Port Lotniczy Wrocław (ang. Copernicus Airport Wrocław) z terminalami pasażerskimi i cargo (Lotniczy Dworzec Towarowy Wrocław). Około 11 km od centrum miasta znajduje się Lądowisko Wrocław-Szymanów, natomiast ok. 25 km na południowy zachód od centrum miasta znajduje się Lądowisko Mirosławice. Istnieją także lądowiska dla helikopterów: lądowisko Wrocław-4 Wojskowy Szpital Kliniczny, lądowisko Wrocław-Uniwersytecki Szpital Kliniczny, lądowisko Wrocław-Stadion Miejski, lądowisko Wrocław-Szpital Wojewódzki oraz lądowisko Wrocław-Nowy Szpital. Transport wodny Na terenie miasta znajduje się także port rzeczny na Odrze. Przed II wojną światową i przez pewien okres po jej zakończeniu funkcjonował Tramwaj wodny. Publiczny transport zbiorowy Transport miejski Miejski transport zbiorowy we Wrocławiu korzysta z 23 stałych linii tramwajowych. Rozległa sieć tramwajowa jest jedną z większych w kraju, obsługiwana jest przez MPK Wrocław. Transport autobusowy w mieście również zapewnia głównie MPK Wrocław (58 linii dziennych i 13 nocnych), natomiast między Wrocławiem a sąsiednimi gminami Polbus-PKS, DLA, Sevibus, Trako, Marco Polo i kilku mniejszych prywatnych przewoźników. 1 października 2013 oddano do użytku kolej linową przez Odrę (budowaną od 25 kwietnia 2013 przez firmę Doppelmayr/Garaventa-Gruppe), której rolą jest skomunikowanie budynków Politechniki Wrocławskiej przy Wybrzeżu Wyspiańskiego z budynkami kompleksu edukacyjno-badawczego Geocentrum Na Grobli. Przeprawa działa cały rok. Przed I wojną światową w mieście istniała linia trolejbusowa. W latach 30. XX wieku i w czasie II wojny światowej Niemcy planowali zbudować metro we Wrocławiu. W latach 2012–2013 Biuro Rozwoju Wrocławia przygotowało wstępne projekty budowy metra. Transport międzymiastowy Na osiedlu Huby znajdują się dwa dworce autobusowe. Jeden w podziemiach centrum handlowego Wroclavia, drugi na ulicy Dawida. Dworzec podziemny obsługuje ruch krajowy i międzynarodowy (m.in. Polbus-PKS, FlixBus, Sindbad, Student Agency), natomiast dworzec przy ulicy Dawida połączenia aglomeracyjne w powiecie wrocławskim i województwie dolnośląskim. System roweru publicznego We Wrocławiu są drogi rowerowe oraz trasy poprowadzone wałami. W czerwcu 2011 uruchomiono samoobsługową sieć wypożyczalni rowerów, tzw. Wrocławski Rower Miejski, działającą każdego roku w okresie 1 marca – 30 listopada. Car-sharing We Wrocławiu usługi car-sharingu oferują Traficar i Panek CarSharing. Turystyka Centrum Informacji Turystycznej mieści się w Rynku w kamienicy nr 14. W roku 2011 Wrocław odwiedziło około 3 miliony turystów, Miasto posiada wiele punktów widokowych zlokalizowanych na zabytkach, są to m.in.: wieża północna Katedry św. Jana Chrzciciela, wieża Bazyliki św. Elżbiety, Wieża matematyczna Uniwersytetu Wrocławskiego, Mostek Czarownic między wieżami Katedry polskokatolickiej św. Marii Magdaleny. Także na 49 piętrze Sky Tower znajduje się punkt widokowy będący najwyżej położonym punktem widokowym na budowli w Polsce. Wrocław posiada dwa obiekty na liście Pomników Historii – najcenniejszego wyróżnienia przyznawanego w kraju obiektom uznanym za szczególnie wartościowe dla kultury, będących pod patronatem Prezydenta Rzeczypospolitej. Są nimi: Zespół historycznego centrum i Hala Stulecia. Głównymi przystaniami są Przystań Zwierzyniecka i Przystań przy Hali Targowej. Innym sposobem zwiedzania miasta jest poszukiwanie wrocławskich krasnali. Licznie odwiedzany jest wrocławski Ogród Zoologiczny z Afrykarium, który jest najstarszym zoo w Polsce i posiada największą w Polsce i trzecią na świecie liczbę gatunków zwierząt. Częstym celem wycieczek turystów odwiedzających Wrocław jest także pobliska góra Ślęża. W rankingu Best European Destinations 2018 miasto zostało uznane za najlepszy europejski kierunek turystyczny do odwiedzin. Szlaki turystyczne: Szlak Historii i Tradycji Wrocławia Szlak dookoła Wrocławia im. doktora Bronisława Turonia Droga św. Jakuba – Via Regia EuroVelo 9 – Europejska Federacja Cyklistów wyznaczyła szlak rowerowy o przebiegu pokrywającym się z Bursztynowym Szlakiem Blue Velo – Odrzańska Trasa Rowerowa Dolnośląska Autostrada Rowerowa Rowerowa S5 Kultura i rozrywka Wrocław jest jednym z największych ośrodków kulturalnych i intelektualnych w Polsce, o wielowiekowej tradycji. Wrocław był gospodarzem Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju, Kongresu eucharystycznego 1997, Mistrzostw Europy w Koszykówce Mężczyzn 1963 i 2009, Mistrzostw Europy w Piłce Siatkowej Kobiet 2009, Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej Mężczyzn 2012, Mistrzostw Świata w Podnoszeniu Ciężarów 2013, Mistrzostw Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014. Wrocław został wybrany na Europejską Stolicę Kultury 2016 i Światową Stolicę Książki 2016. Miasto także było gospodarzem Mistrzostw Europy w Piłce Ręcznej Mężczyzn 2016, Olimpiady Teatralnej 2016, Europejskiej Nagrody Filmowej 2016 i World Games 2017. Znajduje się wiele teatrów, muzeów, kin i galerii sztuki, zapewnia swym mieszkańcom i turystom szeroką ofertę kulturalną – od muzyki dawnej do projektów z obszaru sztuki nowoczesnej. Wizytówką kulturalną Wrocławia stały się festiwale muzyczne o międzynarodowym znaczeniu, m.in. Wratislavia Cantans, Jazz nad Odrą, Przegląd Piosenki Aktorskiej, Thanks Jimi Festival czy mniej znane: Musica Polonica Nova, Forum Musicum i Jazztopad. W mieście znajduje się duża ilości klubów muzycznych, dyskotek, pubów oraz multi-tapów. Największa ich liczba znajduje się w Rynku i okolicach. Każdego roku w drugi weekend czerwca odbywa się największy w Polsce i jeden z największych w Europie festiwal piwny – Festiwal Dobrego Piwa. We Wrocławiu odbywają się festiwale filmowe: Nowe Horyzonty, Festiwal Kina Amatorskiego i Niezależnego KAN, Międzynarodowy Festiwal Filmowy Ofensiva. Tutaj ma swoją siedzibę Ośrodek „Pamięć i Przyszłość”, który jest instytucją kultury prowadzoną przez Miasto Wrocław i ma na celu dokumentowanie i upowszechnianie wiedzy o powojennej historii Wrocławia i Dolnego Śląska oraz ziemiach zachodnich. Od roku 2010 co rok 11 listopada w dniu Narodowego Święta Niepodległości odbywa się Marsz Patriotów. W listopadzie 2015 Wrocław był gospodarzem zjazdu Platformy Europejskiej Pamięci i Sumienia. 21 czerwca 2011 Wrocław został wybrany na Europejską Stolicę Kultury roku 2016. W aplikacji do ESK 2016 tak opisano to, co najbardziej wyróżniało kandydaturę Wrocławia od kandydatur innych miast Polski: „Wrocław jako współczesna europejska metropolia zaczął się od powstania „Solidarności”. Amerykański historyk niemieckiego pochodzenia, Fritz Stern ujął: „Teraz, patrząc z oddali, widziałem jak Wrocław lat 80. nabierał nowego znaczenia, stając się prawdziwą twierdzą Solidarności, tego polskiego ruchu społecznego, który doprowadził do samowyzwolenia Europy Wschodniej, a także do zjednoczenia Niemiec”. (…) „Solidarność” zmierzała tu bowiem do wolności trzema nurtami: pierwszy wiązał się ze strukturami „Solidarności” sprzed stanu wojennego; drugi to konspiracyjny ruch „Solidarności Walczącej”, nawiązujący do Polskiego Państwa Podziemnego z II wojny światowej; trzeci zaś to młodzieżowa „Pomarańczowa Alternatywa”, która walkę z komunizmem w prześmiewczy, lecz skuteczny sposób powierzyła krasnoludkom.” 24 czerwca 2014, podczas zjazdu UNESCO w Paryżu, Wrocław został wybrany Światową Stolicą Książki na rok 2016. To co przyczyniło się do zwycięstwa, to przede wszystkim program miasta z zakresu promocji czytelnictwa na poziomie lokalnym, regionalnym, ogólnopolskim i międzynarodowym. Przewodnicząca komisji Światowej Stolicy Książki, Irina Bokova, w przemówieniu pogratulowała Wrocławiowi zwycięstwa jako pierwszemu polskiemu miastu, które otrzymało ten tytuł. 23 kwietnia 2015 utworzono we Wrocławiu Park kulturowy Stare Miasto. 4 września 2015 roku we Wrocławiu zostało oficjalnie otwarte Narodowe Forum Muzyki. Jest jednym z największych obiektów koncertowych w Europie Środkowej. Znajdują się w nim cztery sale koncertowe – Sala Główna oraz trzy sale kameralne. Biblioteka Uniwersytecka jest jedną z 15 bibliotek w Polsce, która otrzymuje egzemplarz obowiązkowy. Muzea We Wrocławiu znajduje się kilkanaście znaczących obiektów muzealnych. Należy do nich Muzeum Narodowe, zawierające między innymi zbiory przeniesione ze Lwowa i Kijowa, jedyne w Polsce Muzeum Architektury, restytuowane w 1995 Muzeum Książąt Lubomirskich i Muzeum Sztuki Mieszczańskiej w Ratuszu. Do atrakcji kulturalnych należy też zaliczyć Panoramę Racławicką – rotundę, będącą oddziałem Muzeum Narodowego, w której mieści się panoramiczne malowidło o wymiarach: 120x15 metrów przedstawiające bitwę pod Racławicami z 4 kwietnia 1794. 19 kwietnia 2009 Muzeum Miejskie otworzyło kolejny oddział mieszczący się w odrestaurowanym pałacu królewskim (zamku królów pruskich) w centrum miasta. Część budynku zajmują drobiazgowo odrestaurowane komnaty królewskie. Dwa skrzydła gmachu zajmuje wystawa „1000 lat Wrocławia”. Na wystawie prezentowanych jest prawie trzy tysiące eksponatów, wiele z nich pochodzi ze zbiorów polskich i niemieckich kolekcjonerów oraz Biblioteki Uniwersyteckiej, skarbca katedry św. Jana i Muzeum Archidiecezjalnego. Arsenał Miejski jest oddziałem Muzeum Miejskiego, w jego południowym i wschodnim skrzydle znajduje się Muzeum Militariów, a w starym spichlerzu ma swoją siedzibę Archiwum Budowlane Muzeum Architektury i od 2001 Muzeum Archeologiczne. Teatry W dzisiejszym Wrocławiu działa kilkanaście teatrów i grup teatralnych, m.in. Teatr Polski złożony z trzech scen, Wrocławski Teatr Współczesny powstały w początkach lat 70. XX wieku we Wrocławiu, będący inicjatorem Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Dialog-Wrocław” odbywającego się co 2 lata. Tradycje operowe we Wrocławiu, sięgające pierwszej połowy XVII w., podtrzymuje Opera Wrocławska wzniesiona w latach 1839–1841. Dla melomanów jest również Filharmonia Wrocławska utworzona w 1954, m.in. z inicjatywy hr. Wojciecha Dzieduszyckiego. Przedstawienia na trzech scenach wystawia natomiast Teatr Muzyczny Capitol. Kina We Wrocławiu znajduje się 7 kin wielosalowych. 2 multipleksy należą do sieci Cinema City: w centrum handlowym Wroclavia (posiadający salę IMAX największy multipleks na Dolnym Śląsku) i w Centrum Handlowym Korona. Sieć Helios posiada 1 kino na terenie Wrocławia w centrum handlowo-rozrywkowym Magnolia Park, a także 1 w parku handlowym Aleja Bielany leżącym w graniczących z Wrocławiem Bielanach Wrocławskich. 1 multipleks należy do Multikina, położony jest w centrum handlowo-rozrywkowym Pasaż Grunwaldzki. Na terenie centrum handlowego Arkady Wrocławskie działa OH Kino. Dawniej we Wrocławiu działały także kameralne kina takie jak Lwów, Lalka czy Warszawa. Większość małych kin została w ostatnich latach zamknięta. Kino Warszawa mieszczące się przy ul. Piłsudskiego 64A przeszło przebudowę i obecnie funkcjonuje jako Dolnośląskie Centrum Filmowe. Ponadto przy ul. Kazimierza Wielkiego 19a-21 działa Kino Nowe Horyzonty będące największym multipleksem w Polsce zaliczanym do kin studyjnych. W Centrum Handlowo-Rozrywkowym Magnolia Park znajdowało się kino 5D. Kąpieliska We Wrocławiu znajduje się jeden z najpopularniejszych parków wodnych w Europie – Aquapark Wrocław z basenami krytymi i odkrytymi działającymi cały rok. W 2016 roku Aquapark Wrocław został odwiedzony przez ponad 1,6 mln osób. Basen Kąpielowy Orbita w Parku Zachodnim posiada 50-metrowy kryty basen i dwa baseny odkryte. Inne baseny kryte to: Zakład Pływania AWF Wrocław na terenie Stadionu Olimpijskiego; Basen WKS Śląsk Wrocław przy ulicy Racławickiej; Wrocławskie Centrum Spa przy ulicy Teatralnej z najstarszym krytym basenem w mieście otwartym w roku 1897. W sumie w kompleksie znajdują się trzy kryte baseny; Basen w szkole przy ulicy Zemskiej; Basen w szkole sportowej przy ulicy Trwałej; Basen w szkole przy ulicy Wieczystej; Pływalnia Uniwersytetu Ekonomicznego przy ul. Kamiennej; Pływalnia Uniwersytetu Przyrodniczego przy ulicy Chełmońskiego; Centrum Basenowo-Sportowe Redeco; Punkt Rekreacji w Hotelu Wrocław; Kąpieliska odkryte działające sezonowo: Kąpielisko Morskie Oko; Staw Królewiecki; Basen Kąpielowy Kłokoczyce na Psim Polu; Kąpielisko Glinianki – w kompleksie tym znajduje się WakePark Wrocław – Centrum Sportów Wodnych, które oferuje m.in. wyciąg do nart wodnych i wakeboardu, szkółkę, wypożyczalnię sprzętu, Banana Tiki Bar, Boardshop, sztuczny tor do skimboardu, rowery wodne. Wrocław w literaturze W roku 1959 wydana została książka „So kämpfte Breslau” napisana przez Hansa von Ahlfena i Hermanna Niehoffa, ostatnich dowódców Festung Breslau. Polskie wydanie ukazało się dopiero w roku 2008 pod tytułem „Festung Breslau w ogniu”. W 1963 wydano książkę „Upadek Festung Breslau” Karola Joncy i Alfreda Koniecznego, a w 1966 opracowany przez nich pamiętnik księdza Paula Peikerta „Kronika dni oblężenia Wrocławia” („Festung Breslau in den Berichten eines Pfarrers. 22 Januar bis 6 Mai 1945”). W 1970 roku ukazała się książka Bolesława Dolaty „Wyzwolenie Dolnego Śląska w 1945 roku”, w roku 1975 „Bitwa o Wrocław” Ryszarda Majewskiego i Teresy Sozańskiej. W 1982 wydano „Dolny Śląsk 1945 – Wyzwolenie”, a w 1985 „Wrocław – godzina zero” obie autorstwa Ryszarda Majewskiego. W roku 2003 ukazała się książka „Obce Miasto. Wrocław 1945” autorstwa Gregora Thuma. W 2011 wydana została „Hitler’s Final Fortress – Breslau 1945”, którą napisał Richard Hargreaves. W roku 2013 ukazały się: zredagowana przez Tomasza Głowińskiego „Festung Breslau 1945 – Nieznany Obraz”, zawierająca zbiór 13 referatów wygłoszonych na konferencji naukowej, która odbyła się w maju 2011 roku na Uniwersytecie Wrocławskim oraz „Moje przeżycia w Festung Breslau – Z zapisków kapłana” autorstwa Waltera Lassmanna, proboszcza parafii św. Józefa przy dzisiejszej ul. Krakowskiej, który był jednym z 35 księży katolickich, którzy dostali pozwolenie na pozostanie w oblężonej twierdzy. Wrocławski filolog i pisarz, Marek Krajewski, poświęcił cykl książek kryminalnych detektywowi Eberhardowi Mockowi oraz miastu Breslau. Została też wydana książka Michała Karczmarka „Wrocław Eberharda Mocka – Przewodnik na podstawie książek Marka Krajewskiego”. We Wrocławiu będzie można zwiedzać stworzone w jednej z przedwojennych kamienic w Śródmieściu mieszkanie Eberharda Mocka (według książek jego mieszkanie w latach 30 znajdowało się przy Zwingerplazt 1 [obecny plac Teatralny] w kamienicy Sachsów). W 2002 roku wydawnictwo ATUT opublikowało pierwszy tom poetyckiego pamiętnika lirycznego pt. „Wratislavia cum figuris”, autorstwa Gabriela Leonarda Kamińskiego (księgarza, wydawcy, pisarza związanego z miastem od 1957 roku). Tom zawiera 44 wiersze, które opowiadają o wrocławskich ulicach, spotkaniach ze znanymi ludźmi. Książce towarzyszą stylowe czarno-białe zdjęcia Witolda Zielińskiego. W 2013 roku ukazał się tom II. W lutym 2013 roku nakładem Wydawnictwa Literackiego wydana została książka Błażeja Przygodzkiego pt. „Z chirurgiczną precyzją”, której akcja dzieje się we Wrocławiu. Akcja kilku utworów Wojciecha Żukrowskiego toczy się we Wrocławiu, podobnie utwory Andrzeja Ziemiańskiego często opisują miasto. Także akcja powieści Niskie Łąki Piotra Siemiona dzieje się we Wrocławiu. Najobszerniej dzieje Wrocławia zostały opisane w książce Mikrokosmos: portret miasta środkowoeuropejskiego autorstwa Normana Daviesa i Rogera Moorhouse’a. W roku 2011 ukazał się 1104-stronnicowy Leksykon architektury Wrocławia, a w roku 2013 – 960-stronnicowy Leksykon zieleni Wrocławia. W marcu 2015 Wrocław złoży wniosek o nadanie tytułu „Miasto Literatury UNESCO”. Wrocław w filmie We Wrocławiu swoje siedziby mają Centrum Technologii Audiowizualnych (dawniej Wytwórnia Filmów Fabularnych), Szkoła Kaskaderów Filmowych, ATM Grupa, Grupa 13 i Tako Media. We Wrocławiu zadebiutowali m.in. Andrzej Wajda, Krzysztof Kieślowski, Sylwester Chęciński i powstało wiele filmów, m.in.: Popiół i diament, Rękopis znaleziony w Saragossie, Sami swoi, Lalka, Morderca zostawia ślad, Mniejsze niebo, Wielki Szu, Konsul, Zaraza, Przepraszam, czy tu biją?, Kobieta samotna, Wściekły, Wyjście awaryjne, Kobieta na wojnie, Character, Aimée & Jaguar, Córka konsula, Nie ma zmiłuj, Avalon, Most Powietrzny, Bezmiar sprawiedliwości, Kobieta w Berlinie, Enen, Randka w ciemno, Sala samobójców, Wygrany, 80 milionów, Biegnij, chłopcze, biegnij, Hiszpanka, Szczęście świata, Most Szpiegów i Najlepszy. We Wrocławiu kręcono także znane polskie seriale: Świat według Kiepskich, Policjantki i policjanci, Fala zbrodni, Pierwsza miłość, Licencja na wychowanie, Tancerze, Głęboka woda, Bodo, Belfer (seria 2) i niektóre odcinki innych seriali: Czterej pancerni i pies i Stawka większa niż życie były kręcone we Wrocławiu (w „Stawce” Wrocław występował jako Berlin, m.in. dworzec główny, a Teatr Lalek występował jako Teatr Roma). We Wrocławiu kręcony był również serial Rojst ’97, którego akcja dzieje się w trakcie słynnej powodzi tysiąclecia. O wydarzeniach z lipca 1997 opowiada również inny serial wyreżyserowany przez Jana Holoubka i Bartłomieja Ignaciuka Wielka woda, który również powstawał we Wrocławiu. Edukacja Wrocław jest trzecim co do wielkości w Polsce ośrodkiem uniwersyteckim. Na samych studiach stacjonarnych uczy się tu około 150 tysięcy osób. Uczelnie publiczne to: Uniwersytet Wrocławski założony w 1702; Politechnika Wrocławska założona w 1910/1945 (na bazie niemieckiej Technische Hochschule z 1910 roku); Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich (dawna Akademia Medyczna) założony w 1950, posiada tradycje kształcenia sięgające 1811; Uniwersytet Ekonomiczny (dawna Akademia Ekonomiczna) założony w 1947; Uniwersytet Przyrodniczy (dawna Akademia Rolnicza) założony w 1951; Akademia Wychowania Fizycznego założona w 1950; Akademia Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta założona w 1946; Akademia Muzyczna im. Karola Lipińskiego założona w 1948; Akademia Wojsk Lądowych im. gen. Tadeusza Kościuszki założona w 2002; Akademia Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie (Wydział Aktorski i Wydział Lalkarski we Wrocławiu); Oprócz licznych placówek państwowych we Wrocławiu mieści się duża liczba uczelni prywatnych i ośrodków badawczych. Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu We wrześniu 2019 r. brytyjski Coventry University zaplanował otworzyć we Wrocławiu filię. Media Centra i ośrodki nadawcze Fale radiowe i telewizyjne są we Wrocławiu nadawane z nadajników na Domu Akademickim „Kredka”, kominie Elektrociepłowni Wrocław, bazyliki św. Elżbiety (kościół garnizonowy) oraz z budynku Instytutu Telekomunikacji i Akustyki Politechniki Wrocławskiej. Miasto jest objęte zasięgiem RTON Żórawina i RTCN Ślęża. Stacje radiowe Radio RAM; Radio Eska Wrocław; Akademickie Radio LUZ; RMF Maxxx Wrocław dawniej Radio Aplauz; Radio Wrocław; Katolickie Radio Rodzina; Radio Złote Przeboje; Meloradio dawniej Radio Zet Gold Wrocław; Radio RMF FM; Radio WAWA Wrocław. Radio Pogoda Stacje telewizyjne Echo24 TVP3 Wrocław Zlikwidowane stacje TV TV Odra TeDe PTV Echo (pierwsza prywatna telewizja w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej) Prasa Dzienniki „Gazeta Dolnośląska” (dolnośląska edycja „Gazety Wyborczej”); Gazeta Wrocławska. Czasopisma „Tygodnik Wrocławski;” „Wrocławski Gość Niedzielny” (tygodnik); „Wrocławianin” (dwutygodnik); „Odra (miesięcznik)”; „Gazeta Południowa” (miesięcznik); „Nowe Życie” (miesięcznik); „Chidusz” (miesięcznik). Pisma już nie ukazujące się „Gazeta Robotnicza” (przekształcona w „Gazetę Wrocławską”); „Słowo Polskie”; „Wieczór Wrocławia”; „Dziennik Dolnośląski”; „Biuletyn Dolnośląski”; „Monitor Dolnośląski”; „Nowiny Szląskie”; „Schlesische Zeitung”; „Żołnierz Ludu” – dziennik Śląskiego Okręgu Wojskowego, wydawany we Wrocławiu w latach 1960–1990; „Sprawy i Ludzie”; „Naprzód Dolnośląski”; „Nasz Wrocław”; „WTK”; „Panorama dolnośląska”; „Magazyn Miłośników Matematyki” (kwartalnik); „Auto Giełda Dolny Śląsk”. Religia W 1000 r. na mocy dekretu papieża Sylwestra II, Wrocław stał się stolicą nowo powołanej diecezji wrocławskiej (jednej z czterech w Polsce), od 1929 archidiecezji wrocławskiej, a od 1992 metropolii wrocławskiej. Jest siedzibą wrocławskiej diecezji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (1947), prawosławnej diecezji wrocławsko-szczecińskiej (1951), a także diecezji wrocławsko-gdańskiej Kościoła greckokatolickiego (1997). Od czasu włączenia Wrocławia do Państwa polskiego po II wojnie światowej największą grupą wyznaniową są katolicy. Konsekwentnie, najwięcej świątyń chrześcijańskich należy do archidiecezji wrocławskiej obrządku łacińskiego, która istnieje od 1000 r. z przerwą w czasie reakcji pogańskiej. Do 1821 r. należała ona jako diecezja do metropolii Gnieźnieńskiej, potem podporządkowano ją bezpośrednio Stolicy apostolskiej. W 1930 r. stała się archidiecezją. Patronem katedry od czasów średniowiecza jest Jan Chrzciciel, którego głowa jest w centrum herbu miasta. Głównym patronem miasta w 1963 r. ogłoszony został przez papieża Pawła VI bł. Czesław Odrowąż, którego zabytkowy grób w kościele dominikanów ocalał w bombardowaniu w czasie oblężenia Festung Breslau. Od 1702 r., kiedy powstała Akademia Leopoldyńska, istnieje w mieście wydział teologiczny. Po wyjeździe niemieckich profesorów teologii po II wojnie światowej, został on wskrzeszony dopiero w 1968 r. – w wyniku antykościelnej polityki władzy komunistycznej już oddzielnie od Uniwersytetu, jako samodzielny wrocławski wydział teologiczny na prawach papieskich. Wydaje on czasopismo teologiczne pt. Wrocławski Przegląd Teologiczny. Archidiecezja ma także rozgłośnię radiową Katolickie Radio Rodzina. Obecność wielu grup religijnych jest rezultatem złożonej przeszłości miasta, w której Wrocław zamieszkiwały przeróżne narodowości. Pozostałością po tworzących niegdyś większość mieszkańców niemieckich protestantach jest do dziś niemieckojęzyczny zbór przy luterańskiej parafii św. Krzysztofa. Jednocześnie istnieją polskojęzyczne zbory luterańskie oraz społeczność ewangelicko-reformowana. Na terenie miasta działa również kilkanaście kościołów protestanckich innych wyznań. Do tej grupy należą między innymi wrocławskie zbory Kościoła Chrześcijan Baptystów, Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Zielonoświątkowego, Ewangelicznego Kościoła Reformowanego, Kościoła Wolnych Chrześcijan czy Wspólnoty Kościołów Chrystusowych, a także niezależny charyzmatyczny (neozielonoświątkowy) Kościół Wrocław dla Jezusa. Świadkowie Jehowy zgromadzeni są w 24 zborach. Korzystają oni z kompleksu czterech Sal Królestwa przy ul. Reymonta oraz dwóch obiektów na terenie miasta (przy ul. Ołtaszyńskiej i ul. Czernickiej) i dwóch poza miastem. Zebrania odbywają się w języku polskim, polskim migowym, angielskim, arabskim, bułgarskim, chińskim, hiszpańskim, rosyjskim i ukraińskim. Są oni drugą co do wielkości grupą wyznaniową we Wrocławiu (ponad 3500 głosicieli). Po 45 latach swą greckokatolicką wiarę w obrządku ukraińsko-bizantyjskim mogą również bez przeszkód wyznawać Ukraińcy i Łemkowie, którzy do miasta zostali przesiedleni ze wschodniej Polski w ramach tzw. akcji „Wisła”. Tuż po wojnie, jako skutek przesiedleń mniejszości narodowych ze wschodnich terenów kraju, powstały tu również dwie wspólnoty prawosławne. Obecnie we Wrocławiu działają 4 parafie Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego (w tym jedna wojskowa). Są one odwiedzane przez Ukraińców i Łemków wyznających prawosławie, a także niewielką liczbę Rosjan i Polaków. Na życie religijne dolnośląskiej stolicy wpływ ma także dziewiętnastowieczna emigracja Polaków do Ameryki. Utworzyli oni w nowej ojczyźnie własny Kościół Polskokatolicki, który z kolei w okresie międzywojennym trafił do Polski. We Wrocławiu istnieje również inna wspólnota tradycji starokatolickiej o nazwie Reformowany Kościół Katolicki w Polsce, która jest częścią Ekumenicznej Wspólnoty Katolickiej. Liczną grupę stanowili także Żydzi, czego śladem jest do dziś Synagoga pod Białym Bocianem. W XIX w. rabinem był tu jeden z ideowych przywódców judaizmu reformowanego Abraham Geiger. We Wrocławiu wychowała się Edith Stein, konwertytka na katolicyzm, karmelitanka i patronka Europy. Współcześnie lokalna społeczność żydowska skupiona jest głównie wokół wrocławskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej oraz miejscowego oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów. Wrocławscy buddyści skupieni są głównie we wspólnotach Świątyni Buddyjskiej Horakuji (Rinzai Zen i Sōtō Zen), Ośrodka Misyjnego Druk Jesze Dordże (Drukpa Kagyu), Ośrodka Misyjnego (Sōtō Zen), Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu. Stworzony został również Projekt Dharma mający na celu zebranie w jednym miejscu informacji o buddyjskich grupach i ośrodkach. Tutaj mieszkał ostatni polski hazzan Rafał Abkowicz oraz funkcjonowała jedyna w historii powojennej Polski kienesa. Wrocław dwa razy był gospodarzem dorocznego Europejskiego Spotkania Młodych organizowanego przez Wspólnotę Taize. Pierwsze takie spotkanie odbyło się w 1989, drugie w 1995. W dniach od 25.05 do 1.06.1997 r. w Hali Stulecia odbył się 46. Międzynarodowy Kongres Eucharystyczny z udziałem papieża Jana Pawła II. Sport Najpopularniejszym klubem sportowym jest wielosekcyjny Śląsk Wrocław: Śląsk Wrocław – mistrz Polski w piłce nożnej mężczyzn 1977, 2012 oraz zdobywca Pucharu Polski 1976, 1987. Śląsk Wrocław SPNK jest 8-krotnym Mistrzem Polski w piłce nożnej kobiet. Śląsk Wrocław jest 18-krotnym Mistrzem Polski w koszykówce mężczyzn. Śląsk Wrocław jest 15-krotnym Mistrzem Polski w piłce ręcznej mężczyzn. Na Stadionie Olimpijskim swoje mecze rozgrywają żużlowcy Sparty Wrocław, pięciokrotnego drużynowego mistrza Polski (1993, 1994, 1995, 2006, 2021). Miasto było jednym z czterech polskich miast, w których rozgrywano Mistrzostwa Europy w piłce nożnej mężczyzn UEFA Euro 2012. Mecze odbywały się na Stadionie Miejskim. Było gospodarzem Mistrzostw świata w podnoszeniu ciężarów w 2013 roku. Posiada tor wyścigów konnych (w Polsce są tylko 3), usytuowany jest on na Partynicach. Co roku w mieście odbywa się Wrocław Maraton. Odbywały się tu Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014. W 2017 roku miasto było organizatorem zawodów World Games 2017. W 2022 roku Wrocław został wybrany najbardziej sportowym miastem Polski. Administracja i samorząd Wrocław jest miastem na prawach powiatu. Jest też członkiem aglomeracji wrocławskiej i Unii Metropolii Polskich. Samorząd Mieszkańcy miasta wybierają do Rady Miejskiej we Wrocławiu 37 radnych. Podział administracyjny Wrocław dzieli się administracyjnie na 48 osiedli, stanowiących jednostki pomocnicze miasta. Niegdyś miasto składało się z 5 dzielnic: Psie Pole, Śródmieście, Stare Miasto, Krzyki, Fabryczna, które obecnie nie posiadają własnej osobowości prawnej, stanowią jednak nadal kryterium organizacji wielu urzędów i instytucji. Bezpieczeństwo publiczne We Wrocławiu znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998, 999 i 986. Na terenie miasta znajduje się dziewięć Jednostek Ratowniczo – Gaśniczych Państwowej Straży Pożarnej, dziesięć komisariatów policji oraz trzy oddziały straży miejskiej (tylko jeden z nich – interwencyjny – pracujący całodobowo). Ochrona zdrowia Wrocław posiada kilkanaście szpitali oraz znaczną liczbę świadczeniodawców podstawowej opieki zdrowotnej oraz poradni specjalistycznych. Dzięki współpracy z tutejszą Akademią Medyczną 12 lutego 1958 dokonano tu pierwszej w Polsce operacji na otwartym sercu, a 31 marca 1966 pierwszą operację przeszczepienia nerki od żywego dawcy. Były to wówczas osiągnięcia o znaczeniu europejskim. III Klinika Chirurgii, kierowana przez prof. Z. Jeziorę, w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wyspecjalizowała się w operacjach wytwórczych przełyku, uzyskując czołowe miejsce w kraju. Jednostki wojskowe Stosunki międzynarodowe Placówki konsularne Lista placówek konsularnych funkcjonujących obecnie we Wrocławiu. Z wyjątkiem konsulatu Generalnego Niemiec (przed 1993 NRD) konsulatu Generalnego Ukrainy oraz wicekonsulatu Węgier są to placówki konsuli honorowych. Konsulat Generalny Republiki Federalnej Niemiec (ul. Podwale 76); Konsulat Generalny Ukrainy (ul. pl. Biskupa Nankiera 7); Wicekonsulat Węgier (ul. Łaciarska 4); Konsulat Republiki Austrii (ul. Skwierzyńska 21/10); Konsulat Brazylii (ul. Wyspa Słodowa 7) Konsulat Republiki Bułgarii (ul. Piotra Skargi 7/1); Konsulat Republiki Chile (ul. Świdnicka 39); Konsulat Republiki Czeskiej (ul. Szkocka 5/2); Konsulat Królestwa Danii (ul. Świdnicka 36/15); Konsulat Republiki Estonii (ul. Piłsudskiego 13); Konsulat Republiki Finlandii (ul. Włodkowica 10/11); Konsulat Republiki Francuskiej (ul. Rynek 58/300); Konsulat Gruzji (Rynek 5); Konsulat Królestwa Hiszpanii (ul. Rydygiera 2a/15); Konsulat Republiki Indii (ul. Wita Stwosza 16); Konsulat Republiki Kazachstanu (ul. Rynek 56/57); Konsulat Republiki Korei (ul. Petrażyckiego 57); Konsulat Republiki Litewskiej (Plac Powstańców Śląskich 1/114); Konsulat Wielkiego Księstwa Luksemburga (ul. Rzeźnicza 32-33); Konsulat Republiki Łotewskiej (ul. Danuty Siedzikówny 21); Konsulat Republiki Malty (ul. Mińska 38); Konsulat Meksykańskich Stanów Zjednoczonych (Przejście Garncarskie 12); Konsulat Królestwa Norwegii (Rynek 7); Konsulat Republiki Słowacji (ul. Danuty Siedzikówny 21); Konsulat Królestwa Szwecji (ul. Mydlana 2); Konsulat Republiki Turcji (pl. Solny 2/3) Konsulat Republiki Włoskiej (Plac Kościuszki 10/1); Konsulat Uzbekistanu (ul. Rakietowa 37) Konsulat Wielkiej Brytanii (ul. Prosta 36) Placówki Unii Europejskiej Przedstawicielstwo Regionalne Komisji Europejskiej we Wrocławiu (ul. Widok 10) Biuro Parlamentu Europejskiego we Wrocławiu (ul. Widok 10) Miasta partnerskie W latach 2003–2022 miasto posiadało również umowę partnerską z Grodnem na Białorusi. Umowa ta została zerwana przez stronę polską 2 marca 2022 ze względu na wsparcie, jakiego Białoruś udzielała Rosji podczas inwazji na Ukrainę. Rankingi i wyróżnienia W rankingu opublikowanym przez Globalization and World Cities Research Network, Wrocław został sklasyfikowany w IX kategorii (Gamma) miast o znaczeniu globalnym. Jest to drugi najlepszy wynik w Polsce (za Warszawą). Wrocław został sklasyfikowany w pierwszej setce miast świata w rankingu firmy doradczej Mercer „Najlepsze miasta do życia” w 2015, 2016, 2017 i 2019, a także w pierwszej setce najbardziej inteligentnych miast na świecie (smart city) w raporcie IESE Cities in Motion Index w 2017 i 2019. W roku 2016 był Europejską Stolicą Kultury, od roku 2019 jest Miastem Literatury UNESCO, w lutym 2021 został sklasyfikowany na 1 miejscu należącego do Financial Times – fDi Magazine raporcie „Globalne Miasta Przyszłości 2021/2022” w kategorii średnich i małych miast świata. Osoby związane z Wrocławiem Nobliści Theodor Mommsen (1902) – historyk, poeta oraz prawnik niemiecki. Philipp Lenard (1905) – fizyk, nagrodę otrzymał dzięki swej pracy nad promieniowaniem katodowym. Eduard Buchner (1907) – niemiecki profesor chemii. Prowadził badania z dziedziny związków cyklicznych (odkrycie pirazolu), nad alkoholową fermentacją drożdżową i procesami fermentacyjnymi. Paul Ehrlich (1908) – chemik i bakteriolog, wynalazł salwarsan – lekarstwo przeciwko kile stosowane przed wynalezieniem antybiotyków. Gerhart Hauptmann (1912) – dramaturg i powieściopisarz, był przedstawicielem nurtu naturalistycznego w teatrze. Fritz Haber (1918) – chemik niemiecki pochodzenia żydowskiego, nagrodę otrzymał za opracowanie metody syntezy amoniaku, umożliwiającej produkcję nawozów sztucznych. Friedrich Bergius (1931) – prace badawcze nad wysokociśnieniowym uwodornianiem węgla do węglowodorów ciekłych – benzyna syntetyczna (metoda Bergiusa), scukrzaniem drewna (hydroliza celulozy). Otto Stern (1943) – fizyk, nagrodę otrzymał za swój wkład w rozwój metody wiązki molekularnej i odkrycia momentu magnetycznego protonu. Max Born (1954) – sformułował standardową obecnie interpretację kwadratu funkcji falowej (ψ*ψ) w równaniu Schrödingera jako gęstości prawdopodobieństwa znalezienia cząstki. Reinhard Selten (1994) – ekonomista niemiecki, Nagrodę Nobla otrzymał za osiągnięcia w dziedzinie teorii gier. Olga Tokarczuk (2018) – pisarka, poetka, eseistka, pierwsza polska, wrocławska noblistka Honorowi obywatele Wrocławia Królestwo Prus Ferdinand Heinke (1831) David Schulz (1845) August von Ende (1870) Królestwo Prus/II Rzesza Arthur Johnson Hobrecht (1872) Heinrich Robert Göppert (1875) Ernst Wachler (1875) Max von Forckenbeck (1878) Carl Friedrich Eduard Bartsch (1878) Wilhelm von Tümpling (1880) Adolph Menzel (1885) Helmut Karl Bernhard von Moltke (1890) Gustav Dickhuth (1892) Otto Theodor von Seydewitz (1894) Ferdinand Julius Cohn (1897) Julius Schottländer (1901) Wilhelm Salomon Freund (1901) Maximilian von Ysselstein (1902) Hermann von Hatzfeld-Trachenberg (1903) Otto Mühl (1907) Robert von Zedlitz-Trützschler (1909) Georg Bender (1912) Georg Kopp (1912) Wiktor II Amadeusz von Ratibor (1913) Remus von Woyrsch (1919) Republika Weimarska Gerhart Hauptmann (1922) Alfred von Scholtz (1924) Paul von Hindenburg (1927) III Rzesza Adolf Hitler (16 marca 1933) Helmuth Brückner (1933) Hermann Göring (1935) Fritz Hofmann (1936) Wilhelm Frick (1937) Josef Wagner (1938) Joseph Goebbels (1938) Polska Rzeczpospolita Ludowa Józef Stalin (1945) Władysław Gomułka (1946) Stanisław Piaskowski (1946) Stanisław Popławski (1947) Konstanty Rokossowski (1949) Rodion Malinowski (1963) Mirosław Hermaszewski (1978) Romesh Chandra (1979) III Rzeczpospolita Civitate Wratislaviensi Donatus – Honorowy Obywatel Wrocławia – nadawany jest od 1993 roku. Pierwszym wyróżniony we współczesnym Wrocławiu został prof. Alfred Jahn, rektor Uniwersytetu Wrocławskiego, geograf i polarnik. Jeśli chodzi o poprzednie wyróżnienia to w 1990 roku Rada Miejska Wrocławia przyjęła uchwałę w sprawie wykazu aktów prawa miejscowego podjętych przed 1990 rokiem i nadal obowiązujących. W tym wykazie nie ma uchwał dotyczących nadawania honorowego obywatelstwa Wrocławia przed rokiem 1945. Alfred Jahn (1993) Tadeusz Różewicz (1994) Henryk Tomaszewski (1995) Henryk Gulbinowicz (1996, tytuł odebrano w 2020) Jan Paweł II (1997) Jerzy Grotowski (1998) Wojciech Dzieduszycki (1999, zrzekł się tytułu w 2006) Jan Nowak-Jeziorański (2000) Václav Havel (2001) Norman Davies (2002) Andrzej Wajda (2003) Władysław Bartoszewski (2004) Lech Wałęsa (2005) Sylwester Chęciński (2006) Kurt Masur (2007) Dalajlama XIV (2008) Urszula Kozioł (2009) Aleksandra Natalli-Świat (2010, pośmiertnie) Władysław Stasiak (2010, pośmiertnie) Jerzy Szmajdziński (2010, pośmiertnie) Władysław Frasyniuk (2011) Eugeniusz Get-Stankiewicz (2012, pośmiertnie) Bogdan Zdrojewski (2013) Jan Miodek (2014) Ks. Stanisław Orzechowski (2015) Ojciec Ludwik Wiśniewski (2015) Adolf Juzwenko (2016) Karol Cyryl Modzelewski (2016) Kornel Morawiecki (2016) Panoramy miasta Zobacz też Toponimia Wrocławia Hotele we Wrocławiu Parki we Wrocławiu Tunele we Wrocławiu Wielki Cmentarz Cmentarz Oficerów Radzieckich we Wrocławiu Nowy Cmentarz Żydowski we Wrocławiu Stary Cmentarz Żydowski we Wrocławiu Średniowieczny cmentarz żydowski we Wrocławiu Cmentarz żydowski we Wrocławiu przy ul. Gwarnej Kamienie Stulecia b. Konsulat RP we Wrocławiu Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis Młyn Siedmiu Kół Encyklopedia Wrocławia Historia piwowarstwa we Wrocławiu Sąsiednie gminy Czernica, Długołęka, Kąty Wrocławskie, Kobierzyce, Miękinia, Oborniki Śląskie, Siechnice, Wisznia Mała Uwagi Przypisy Bibliografia W. Długoborski, J. Gierowski, K. Maleczyński: Dzieje Wrocławia do roku 1807, Warszawa 1958. Gregor Thum: Obce miasto: Wrocław 1945 i potem, Wrocław: Via Nova 2006. Tadeusz Drankowski, Olgierd Czerner: Wrocław z lotu ptaka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992. Ryszard Majewski: Wrocław godzina zero, Krajowa Agencja Wydawnicza Wrocław 1985. Karol Jonca, Alfred Konieczny: Upadek „Festung Breslau”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1963. Beata Maciejewska: Dzieje miasta Wrocław, Wrocław 2002. K. Maleczyński, M. Morelowski, A. Ptaszycka: Wrocław: Rozwój urbanistyczny, Warszawa 1956. Mariusz Urbanek: Dolny Śląsk. Siedem stron świata, Wydawnictwo MAK Wrocław 2003. Agnieszka Zabłocka-Kos: Zrozumieć miasto: Centrum Wrocławia na drodze ku nowoczesnemu city, 1807–1858. Wrocław: Via Nova, 2006. Skrypt historyczny Stowarzyszenia Historycznego Legionów Polskich i Legii Polsko-Włoskiej w Nysie, red. Marek Szczerski, Nysa 2010. M. Bukowski, M. Zlat, Ratusz Wrocławski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1958 Linki zewnętrzne Strona internetowa Wrocławia Wrocław w panoramach sferycznych Wrocław w „Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” z lat 1880–1902 (tom XIV s. 24–48) Wrocław będzie odbudowany w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej Historia żydowskiej społeczności we Wrocławiu na stronie Wirtualny Sztetl Stanisław Ciesielski, Wrocław 1956 Grzegorz Strauchold, Wrocław – okazjonalna stolica Polski. Wokół powojennych obchodów rocznic historycznych Leszek Ziątkowski, Na drodze do wolności. Solidarny Wrocław sierpień 1980 – grudzień 1981 Małgorzata Łakota-Micker, Wrocławscy Konsulowie Honorowi. Informator Miasta wojewódzkie Miasta lokowane przez Henryka I Brodatego Miasta na prawach powiatu Miasta w województwie dolnośląskim Hasła kanonu polskiej Wikipedii Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku Zbiorowości odznaczone Orderem Budowniczych Polski Ludowej

7087

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zachodni%20Brzeg

Zachodni Brzeg

Zachodni Brzeg (arab. الضفة الغربية, trb. ad-Diffa al-Gharbija; hebr. הגדה המערבית, trb. ha-Gada ha-Ma’arawit), zwany także Zachodnim Brzegiem Jordanu i Cisjordanią – część Palestyny, kontrolowana przez Izrael i stanowiąca jego jednostkę administracyjną o nazwie Judea i Samaria na zachód od doliny rzeki Jordan. Geografia Powierzchnia: 5800 km². Ludność: 2,3 miliona Palestyńczyków i ponad 700 tysięcy Żydów zamieszkujących 279 osiedli zbudowanych z inicjatywy władz Izraela po wojnie sześciodniowej w 1967 roku. Najważniejsze miasta: Jerycho, Betlejem, Dżanin, Nablus, Ramallah i Hebron. Historia Obszar Zachodniego Brzegu Jordanu w latach 1920–1947 stanowił część brytyjskiego mandatu Palestyny. W wyniku działań zbrojnych podczas pierwszej wojny izraelsko-arabskiej (1948) został włączony do Jordanii. 24 kwietnia 1950 roku Jordania ogłosiła jego aneksję, którą uznały Pakistan i Wielka Brytania. Podczas wojny sześciodniowej (1967) został zajęty przez wojska izraelskie i odtąd jest okupowany przez Izrael. W 1972 roku Jordania zaproponowała stworzenie federacji Zachodniego Brzegu i Jordanii, co zostało odrzucone przez Federację Państw Arabskich. W 1988 roku król Husajn I formalnie zrzekł się praw do tego terytorium. W 1994 roku Palestyńczycy z Jerycha i otaczającego je obszaru (ok. 60 km²) uzyskali autonomię (w ramach palestyńskiej autonomii w Strefie Gazy i mieście Jerycho). W 1995 roku nastąpiło rozszerzenie autonomii na dalsze obszary Zachodniego Brzegu Jordanu. Na tych obszarach obecnie trwają zamieszki i walki (intifada) między nieregularnymi, często uznawanymi za terrorystyczne, organizacjami palestyńskimi a armią izraelską. Zobacz też Jerozolima Autonomia Palestyńska Transjordania Przypisy Bibliografia Zachodni Brzeg Jordanu Geografia Izraela Regiony Palestyny Historia Izraela

4405238

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20Europy%20w%20Pi%C5%82ce%20No%C5%BCnej%202024

Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2024

Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2024 (niem. Fußbal-Europameisterschaft 2024, oficjalnie UEFA Euro 2024) – siedemnasty turniej o mistrzostwo Europy w piłce nożnej mężczyzn. Gospodarzem turnieju, po raz trzeci w historii, będą Niemcy – w przeszłości, mistrzostwa w 1988 roku rozgrywały się na terenie Niemiec Zachodnich oraz cztery mecze Euro 2020 były rozgrywane w Monachium. Turniej odbędzie się na 10 stadionach w 10 różnych miastach w tym, po raz pierwszy, w Lipsku. Oficjalną maskotką turnieju będzie pluszowy miś Albärt. Wybór gospodarza 8 marca 2017 roku UEFA poinformowała o złożeniu dwóch kandydatur – Niemiec i Turcji – na gospodarza turnieju. 27 września 2018 roku, w wyniku głosowania, na gospodarza turnieju wybrano Niemcy. Eliminacje Eliminacje do Euro 2024 będą odbywały się od marca 2023 roku do marca 2024. Udział w mistrzostwach wezmą 53 reprezentacje, które będą walczyć o 20 miejsc w turnieju. Zapewnione miejsce w turnieju otrzymał jego gospodarz, czyli Niemcy, a 3 miejsca zostaną przydzielone najlepszym niezakwalifikowanym drużynom z każdej dywizji Ligi Narodów UEFA. Losowanie grup eliminacji odbyło się 9 października 2022 roku we Frankfurcie nad Menem. Lista grup eliminacyjnych: Grupa A – , , , , ; Grupa B –, , , , ; Grupa C – , , , , ; Grupa D – , , , , ; Grupa E – , , , , ; Grupa F – , , , , ; Grupa G – , , , , ; Grupa H – , , , , , ; Grupa I – , , , , , ; Grupa J – , , , , , . Procedura losowania grup eliminacyjnych W pierwszej fazie eliminacji, która będzie rozgrywana od marca 2023 roku, 53 reprezentacji podzielonych zostało na 10 grup (7 pięciozespołowych i 3 sześciozespołowych). Rozstawienie drużyn przed losowaniem zostało przydzielone na podstawie wyników uzyskanych w trakcie rozgrywek Ligi Narodów, które odbyły się na przełomie 2022 i 2023 roku. Finaliści Ligi Narodów 2022/2023 (czterej zwycięzcy grup w lidze A) zostaną przydzieleni do grup pięciozespołowych, ze względu na konieczność rozegrania przez nie dodatkowych meczów w ramach turnieju finałowego Ligi Narodów 2022/2023 w marcu 2023 roku. Bezpośredni awans do Mistrzostw Europy uzyskają po dwie najlepsze drużyny z każdej z grup. To daje jednak tylko 20 reprezentacji spośród 23, które pojadą na turniej finałowy. Pozostałe trzy reprezentacje zostaną wyznaczone na podstawie wyników w fazie play-off, do której będzie można zakwalifikować się poprzez rozgrywki Ligi Narodów 2022/23. W fazie play-off uprawnieni do występu będą zwycięzcy każdej z czterech grup w każdej z lig A, B, C. Jeżeli zwycięzca danej grupy w którejkolwiek z lig zakwalifikuje się do Mistrzostw Europy podczas tradycyjnych eliminacji, prawo do udziału w fazie play-off przechodzi na kolejną drużynę w danej lidze wg rankingu Ligi Narodów. Założenie UEFA jest takie, aby o trzy wolne miejsca rozegrać trzy turnieje eliminacyjne, które rozgrywane będą metodą pucharową: mecz półfinałowy oraz mecz finałowy. Tylko zwycięzca każdego z turniejów awansuje do Mistrzostw Europy 2024. Założono również, że w każdym z turniejów rywalizowałyby ze sobą drużyny z tej samej ligi, jednak jeżeli zdarzy się tak, że z którejś ligi mniej niż 4 zespoły będą uprawnione do udziału w fazie play-off (czyli gdy co najmniej 9 drużyn awansuje bezpośrednio do finałów ME), to turniej uzupełnią zespoły z najwyższym rankingiem Ligi Narodów UEFA, które nie wywalczyły awansu bezpośrednio z eliminacji, z zastrzeżeniem, że zwycięzcy grup w swoich ligach nie mogą mierzyć się w turnieju z zespołami z wyższej ligi. Drużyny uczestniczące Zakwalifikowane drużyny Jedno miejsce w finałach Mistrzostw Europy 2024 zostało automatycznie przydzielone reprezentacji gospodarzy. Pozostałych 22 finalistów zostanie/zostało wyłonionych w eliminacjach rozegrywanych w 2023 roku. Miasta i stadiony Turniej odbędzie się na 10 stadionach w 10 niemieckich miastach: w Berlinie, Monachium, Dortmundzie, Gelsenkirchen, Stuttgarcie, Hamburgu, Düsseldorfie, Kolonii, Lipsku oraz we Frankfurcie nad Menem. Faza grupowa Za zwycięstwo przyznawane są trzy punkty, za remis jeden, o kolejności w grupie będzie decydować suma zdobytych punktów. Do 1/8 finału awansują wszyscy zwycięzcy grup, wszystkie drużyny z drugich miejsc i cztery najlepsze drużyny z trzecich miejsc. Gdy dwie lub więcej drużyn uzyskają tę samą liczbę punktów (po rozegraniu wszystkich meczów w grupie), o kolejności decydują kryteria określone przez UEFA, kolejno: Większa liczba punktów zdobytych w meczach pomiędzy tymi drużynami; Lepszy bilans zdobytych i straconych bramek w meczach pomiędzy tymi drużynami; Większa liczba bramek zdobytych pomiędzy tymi drużynami; Jeżeli po zastosowaniu kryteriów 1-3 pozostają drużyny, dla których nie rozstrzygnięto kolejności, kryteria 1-3 powtarza się z udziałem tylko tych drużyn, jeżeli kolejność jest nierozstrzygnięta, stosuje się dalsze punkty; Lepszy bilans zdobytych i straconych bramek w meczach w grupie; Większa liczba bramek zdobytych we wszystkich meczach w grupie; Większa liczba wygranych meczów we wszystkich meczach w grupie; Jeśli w ostatniej kolejce fazy grupowej, dwie drużyny zmierzą się ze sobą i każda z nich ma taką samą liczbę punktów, jak również taką samą liczbę zdobytych i straconych bramek, a wynik zakończy się remisem w meczu pomiędzy tymi drużynami, ustala się ich miejsce grupowe przez serię rzutów karnych. (Kryterium to nie jest stosowane, jeśli więcej niż dwie drużyny mają taką samą liczbę punktów.); Klasyfikacja Fair Play turnieju finałowego; Pozycja w rankingu eliminacji do turnieju głównego. Jeżeli dwie drużyny uzyskały tą samą liczbę punktów oraz tą samą liczbę bramek i grają ostatni grupowy mecz ze sobą i remisują na koniec tego meczu, to kolejność tych drużyn rozstrzygają rzuty karne (bezpośrednio po tym meczu) – pod warunkiem, że żadne inne drużyny nie uzyskały tej samej liczby punktów po zakończeniu meczów grupowych. Wcześniej wymienione kryteria stosuje się jeżeli więcej, niż dwie drużyny uzyskają tę samą liczbę punktów. 4 najlepsze drużyny, spośród tych, które zajęły 3. miejsca w grupach, ustala się na podstawie następujących kryteriów (biorąc pod uwagę wszystkie mecze grupowe), kolejno: Większa liczba zdobytych punktów; Lepszy bilans (większa różnica) bramek zdobytych i straconych; Większa liczba bramek zdobytych; Większa liczba wygranych meczów; Klasyfikacja fair play turnieju finałowego; Pozycja w rankingu eliminacji do turnieju głównego. Legenda: Pkt – liczba punktów M – liczba meczów W – wygrane R – remisy P – porażki Br+ – bramki zdobyte Br− – bramki stracone +/− – różnica bramek Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D Grupa E Grupa F Ranking drużyn z trzecich miejsc Faza pucharowa 1/8 finału Ćwierćfinały Półfinały Finał Uwagi Przypisy 2024 Przyszłe wydarzenia w sporcie - piłka nożna

40168

https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej%20Lepper

Andrzej Lepper

(ur. 13 czerwca 1954 w Stowięcinie, zm. 5 sierpnia 2011 w Warszawie) – polski polityk, rolnik i związkowiec, założyciel i pierwszy przewodniczący partii Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej i Związku Zawodowego Rolnictwa „Samoobrona”. Poseł na Sejm IV i V kadencji w latach 2001–2007, wicemarszałek Sejmu IV i V kadencji. Poseł do Parlamentu Europejskiego V kadencji (2004). Wiceprezes Rady Ministrów oraz minister rolnictwa i rozwoju wsi w rządzie Kazimierza Marcinkiewicza, a następnie w rządzie Jarosława Kaczyńskiego (od maja 2006 do września 2006 oraz od października 2006 do lipca 2007). Kandydat w wyborach prezydenckich w 1995, 2000, 2005 i 2010. Życiorys Wykształcenie i praca zawodowa W 1974 ukończył Państwowe Technikum Rolnicze w Sypniewie jako abiturient, jednak nie przystąpił do egzaminu dojrzałości. W latach 1974–1976 odbył zasadniczą służbę wojskową. W latach 1976–1977 pracował w Stacji Hodowli Roślin w Gorzynie i Państwowym Gospodarstwie Rolnym w Rzechcinie. Od 1977 do 1980 był kierownikiem gospodarstwa w Kusicach, należącego do Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej w tej miejscowości. Został wówczas najmłodszym kierownikiem PGR w Polsce. Od 1980 prowadził wraz z rodziną indywidualne gospodarstwo rolne w Zielnowie, w którym w latach 90. rozpoczął eksperymentalną hodowlę zagranicznych zwierząt, m.in. strusi i bizonów. W 2010 został (m.in. z Piotrem Rybą) wspólnikiem i członkiem zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością APA TRADE. Został także wspólnikiem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością L&W Investment. W kwietniu 2011 ustanowił jako fundator Fundację Polsko-Białoruskie Pojednanie. Działalność polityczna do 2001 W latach 70. był członkiem Związku Młodzieży Wiejskiej i Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej. Od 1978 do 1980 należał do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. We wrześniu 1991 współorganizował w Darłowie protesty rolników, którzy ponieśli straty przez powódź i którzy mieli problemy ze spłatą kredytów zaciągniętych na zakup sprzętu rolniczego. Następnie wspólnie z uczestnikami tych protestów powołał „Wojewódzki Komitet Samoobrony Rolników”, którego został przewodniczącym. W październiku tego samego roku stanął na czele powołanego w Warszawie Komitetu Obrony Rolników koordynującego protesty pod budynkiem Sejmu. Z listy komitetu wyborczego Samoobrona Rolników bez powodzenia ubiegał się o mandat poselski w wyborach parlamentarnych w tym samym roku (otrzymał 1617 głosów w okręgu słupsko-koszalińskim). W styczniu 1992 objął funkcję przewodniczącego powstałego w wyniku instytucjonalizacji komitetu protestacyjnego Związku Zawodowego Rolnictwa „Samoobrona”. W czerwcu 1992 założył partię Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej (początkowo istniejącą pod nazwą Przymierze Samoobrona), od początku nieprzerwanie zajmował stanowisko jej przewodniczącego. Do 2006 był członkiem Krajowej Rady Izb Rolniczych. Był też członkiem władz międzynarodowej federacji rolniczych związków zawodowych COPA COGECA. W latach 90. współpracował m.in. z Januszem Bryczkowskim, Bohdanem Porębą, Stanisławem Skalskim i Leszkiem Bublem. W wyborach do Sejmu w 1993 bez powodzenia kandydował do Sejmu (otrzymał 24 480 głosów), a kierowana przez niego lista „Samoobrona-Leppera” uzyskała 2,78% głosów (3,35% głosów w 44 okręgach, w których zarejestrowała listy). Dwa lata później kandydował w wyborach prezydenckich, zdobywając 1,32% poparcia. W wyborach parlamentarnych w 1997 Przymierze Samoobrona uzyskało 0,08% głosów (posiadając listy zarejestrowane w 16 okręgach), a sam Andrzej Lepper bez powodzenia ubiegał się w województwie koszalińskim o mandat senatora, uzyskując 26 614 głosów (zajął czwarte miejsce spośród dziesięciu kandydatów). Kandydując w kolejnych wyborach prezydenckich w 2000, Andrzej Lepper otrzymał poparcie na poziomie 3,05%. W latach 1998–2001 był radnym sejmiku zachodniopomorskiego I kadencji z listy Przymierza Społecznego. W 1999 został przewodniczącym międzyzwiązkowego komitetu protestacyjnego (ZZR „Samoobrona”, KZRKiOR, Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych „Solidarność”), który do 2001 prowadził akcje protestacyjne przeciwko rządowi Jerzego Buzka. Lata 2001–2005 W wyborach w 2001 uzyskał mandat poselski, otrzymawszy 44 814 głosów w okręgu koszalińskim. 19 października 2001 objął funkcję wicemarszałka Sejmu IV kadencji, jednak już 29 listopada tego samego roku został z niej odwołany, czego bezpośrednią przyczyną stały się obraźliwe wypowiedzi Andrzeja Leppera na temat ówczesnego ministra spraw zagranicznych Włodzimierza Cimoszewicza i jego ojca. W trakcie debaty w tej sprawie oskarżył z mównicy sejmowej w formie pytającej pięciu polityków Platformy Obywatelskiej i Sojuszu Lewicy Demokratycznej: Pawła Piskorskiego, Jerzego Szmajdzińskiego, Donalda Tuska, Andrzeja Olechowskiego i Włodzimierza Cimoszewicza o popełnienie czynów korupcyjnych, za co został w 2006 prawomocnie skazany. W listopadzie 2001 stanął na czele Klubu Parlamentarnego Samoobrony RP. W kwietniu 2002 wszedł w skład Komisji do Spraw Kontroli Państwowej. Uczestniczył w jej pracach do stycznia 2005, przechodząc następnie do Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej. W kwietniu 2003 został obserwatorem, a następnie przedstawicielem polskiej delegacji przy Parlamencie Europejskim. Po akcesji Polski do Unii Europejskiej 1 maja 2004 przez niespełna trzy miesiące pełnił funkcję eurodeputowanego. Od stycznia 2005 do stycznia 2008 był też delegatem do Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy i członkiem Komisji Praw Człowieka ZPRE. W Sejmie IV kadencji był upominany za naruszanie zasad etyki poselskiej, m.in. z powodu pomówień pod adresem Aleksandra Kwaśniewskiego i Leszka Balcerowicza. Wraz z grupą innych parlamentarzystów swojej partii zablokował na dłuższy czas mównicę sejmową, utrudniając pracę tej izby. W kwietniu 2005 ogłosił, że wystartuje w wyborach prezydenckich w tym samym roku. Poparcia udzieliły mu Samoobrona RP oraz powiązane z nią organizacje (Związek Zawodowy Rolnictwa „Samoobrona”, Ogólnopolska Młodzieżowa Organizacja Samoobrony Rzeczypospolitej Polskiej, Krajowe Stowarzyszenie Obrońców Polskiego Przemysłu Mięsnego), jak również kilka marginalnych partii lewicowych i narodowych, m.in. Stronnictwo Narodowe. Jego komitet wyborczy został zarejestrowany 8 sierpnia. Swój udział w wyborach zakończył w I turze, otrzymując 2 259 094 głosów (15,11%) i zajmując tym samym trzecie miejsce. Przed drugą turą wyborów zaapelował o poparcie Lecha Kaczyńskiego. Lata 2005–2007 Do Sejmu V kadencji został wybrany ponownie z okręgu koszalińskiego liczbą 33 535 głosów. 26 października 2005 powołano go na stanowisko wicemarszałka Sejmu dzięki poparciu Prawa i Sprawiedliwości, Ligi Polskich Rodzin, Polskiego Stronnictwa Ludowego oraz części posłów Sojuszu Lewicy Demokratycznej i niezrzeszonych. Funkcję tę pełnił do 9 maja 2006. W lutym 2006 został wiceprzewodniczącym eurosceptycznego zrzeszenia partii EUDemocrats. 5 maja 2006 po wejściu Samoobrony RP do koalicji rządowej z Prawem i Sprawiedliwością i Ligą Polskich Rodzin, Andrzej Lepper został mianowany wicepremierem i ministrem rolnictwa i rozwoju wsi w rządzie Kazimierza Marcinkiewicza. 14 lipca 2006 objął tożsame stanowiska w rządzie Jarosława Kaczyńskiego. 21 września tego samego roku Jarosław Kaczyński zapowiedział jego dymisję, motywując to przedstawieniem nieuzgodnionej wcześniej, długiej listy żądań budżetowych (podwyżki dla służby zdrowia, nauczycieli, nauki, rent, emerytur, dopłaty do paliwa rolniczego, ubezpieczenia rolnicze, weterynarz w każdym powiecie) i nazywając takie zachowanie warcholstwem, na co Andrzej Lepper odparował stwierdzeniem o jego chamstwie. 22 września prezydent Lech Kaczyński odwołał Andrzeja Leppera ze stanowisk rządowych. Jednak już 16 października 2006 ponownie mianował go na oba urzędy. W lutym 2007 PO złożyła wniosek o wyrażenie przez Sejm wotum nieufności wobec Andrzeja Leppera, który został odrzucony głosami koalicji rządowej. 9 lipca tego samego roku Andrzej Lepper został odwołany z funkcji rządowych w związku ze śledztwem Centralnego Biura Antykorupcyjnego i zatrzymaniem m.in. Piotra Ryby w tzw. aferze gruntowej. Po wyborach w 2007 W przedterminowych wyborach w 2007 Andrzej Lepper bez powodzenia ubiegał się o reelekcję (otrzymał 8459 głosów), lista Samoobrony RP nie przekroczyła wynoszącego 5% progu wyborczego. W 2008 bezskutecznie kandydował w wyborach uzupełniających do Senatu w okręgu krośnieńskim, uzyskując 3435 głosów (około 4,1% wszystkich oddanych) i zajmując 4. miejsce spośród 12 kandydatów. W listopadzie 2009 uzyskał status pokrzywdzonego w jednym ze śledztw dotyczących afery gruntowej. 28 stycznia 2010 została zarejestrowana partia o nazwie Nasz Dom Polska – Samoobrona Andrzeja Leppera, założona przez część działaczy Samoobrony RP. Andrzej Lepper został jej przewodniczącym. W marcu tego samego roku został ogłoszony kandydatem w wyborach prezydenckich. W maju 2010 Państwowa Komisja Wyborcza odmówiła jego rejestracji z uwagi na uprzednią karalność. Kolejnego dnia (11 maja 2010) PKW uchyliła swoją decyzję, gdyż okazało się, że informacje o karalności Andrzeja Leppera wynikały z niewykreślenia z Krajowego Rejestru Karnego wyroku skazującego uchylonego przez Sąd Najwyższy. W konsekwencji jego kandydatura została zarejestrowana. W pierwszej turze uzyskał 214 657 głosów (1,28%), zajmując 7. miejsce spośród 10 kandydatów. 30 sierpnia 2010 prokurator Prokuratury Okręgowej w Warszawie przedstawił mu zarzuty składania fałszywych zeznań w postępowaniu prokuratorskim dotyczącym przecieku z afery gruntowej. Andrzej Lepper nie przyznał się do dokonania zarzucanego mu czynu i odmówił złożenia wyjaśnień. W październiku 2010 akt oskarżenia w tej sprawie został skierowany do Sądu Rejonowego w Koszalinie. Proces rozpoczął się w kwietniu 2011. Status oskarżyciela posiłkowego otrzymał w nim Zbigniew Ziobro. 29 maja 2011 został wybrany na przewodniczącego partii Nasz Dom Polska – Samoobrona Andrzeja Leppera przez kongres tego ugrupowania. Śmierć 5 sierpnia 2011 został znaleziony martwy w biurze partii w Warszawie. W toku zakończonego postępowania prokuratorskiego ustalono, że Andrzej Lepper popełnił samobójstwo poprzez powieszenie się. Według ustaleń śledztwa polityk cierpiał na depresję wywołaną postępowaniami karnymi, upadkiem politycznym, wielotysięcznym zadłużeniem i bankructwem finansowym partii. 11 sierpnia 2011 został pochowany na cmentarzu w Krupach. W uroczystościach pogrzebowych o charakterze państwowym wzięli udział m.in. były prezydent Lech Wałęsa, a także ambasador Białorusi Wiktar Hajsionak. W dniu pogrzebu tablica z nazwą miejscowości Zielnowo została przepasana czarnym kirem. Po jego śmierci pojawiły się teorie spiskowe negujące ustalenia śledztwa. Według nich polityk miał zostać zamordowany albo ktoś miał zmusić go do popełnienia samobójstwa. Prezentował je m.in. dziennikarz Wojciech Sumliński, powołując się na funkcjonariusza Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego Tomasza Budzyńskiego i wskazując, że motywem miały być kompromitujące polityków informacje, w których posiadanie miał wejść Andrzej Lepper. Wersję o samobójstwie wykluczał Janusz Maksymiuk, współpracownik polityczny Andrzeja Leppera, wskazując na planowanie przez lidera Samoobrony nowej kampanii wyborczej. Według Tomasza Sakiewicza, redaktora naczelnego „Gazety Polskiej”, Andrzej Lepper obawiał się o swoje życie w związku z zamiarem ujawnienia nowych informacji dotyczących przecieku o akcji służb w sprawie afery gruntowej oraz chciał kilka miesięcy przed śmiercią spotkać się w tej sprawie z Jarosławem Kaczyńskim. Niektórzy dziennikarze zajmujący się sprawą śmierci Andrzeja Leppera zwracali uwagę, że została ona poprzedzona w krótkim czasie zgonami trójki jego współpracowników: prawników Róży Żarskiej i Ryszarda Kucińskiego oraz byłego doradcy Wiesława Podgórskiego. Wątek upozorowanego na samobójstwo zabójstwa polityka w biało-czerwonym krawacie (symbolu Samoobrony RP) pojawił się w filmie Służby specjalne z 2014. Spektakl Tu Wersalu nie będzie! w reżyserii Rabiha Mroué, wystawiony premierowo w Teatrze Polskim w Bydgoszczy w czerwcu 2016, opisany został jako „ilustracja myślenia spiskowego na temat śmierci Andrzeja Leppera”. Śmierci lidera Samoobrony został poświęcony jeden z odcinków programu publicystycznego Teoria spisku autorstwa Tomasza Sekielskiego. Życie prywatne Od jedenastego roku życia wychowywał się bez ojca. Był najmłodszy z dziewięciorga rodzeństwa. W młodości wyczynowo uprawiał boks. Był zawodnikiem klubu Czarni Słupsk. Wystąpił w dwóch filmach: w 2001 w komedii Jerzego Gruzy Gulczas, a jak myślisz... oraz w 2007 w filmie Mariana Eherta Kto rządzi w Auschwitz. W obu filmach grał samego siebie. W 1977 ożenił się z Ireną Leszczewską, z którą miał troje dzieci: syna Tomasza oraz córki Małgorzatę i Renatę. Odznaczenia i wyróżnienia Uzyskał tytuły doktora honoris causa zagranicznych uczelni: Międzyregionalnej Akademii Zarządzania Personelem w Kijowie (z 2004 za osiągnięcia w zbliżaniu we wzajemnych kontaktach między narodami polskim i ukraińskim) oraz Ukraińskiej Akademii Technologicznej (z 2005 za działalność na rzecz zbliżenia polsko-ukraińskiego i wkład w rozwój socjalny polskiego społeczeństwa). Trzeci przyznany przez Moskiewską Państwową Akademię Precyzyjnej Techniki Chemicznej im. Michaiła Łomonosowa odebrał 12 lutego 2007. W lutym 2007 został także honorowym profesorem Międzyregionalnej Akademii Zarządzania Personelem w Kijowie. Po uzyskaniu tegoż tytułu Amerykańsko-Żydowska Liga Przeciwko Zniesławieniu oraz polskie stowarzyszenie „Nigdy Więcej” skrytykowały go za przyjęcie tego wyróżnienia, argumentując to według nich „antysemickim charakterem uczelni”. W 2001 został w Nowym Jorku odznaczony przez Roberta Kennedy’ego Jr. Medalem im. Alberta Schweitzera przyznanym przez Instytut na rzecz Dobra Zwierząt. W 2003 został mu przyznany tytuł „Człowieka Roku” pisma „Forum Psychologiczne”. W 2005 został honorowym członkiem kierowanej przez Jana Kobylańskiego Unii Stowarzyszeń i Organizacji Polskich w Ameryce Łacińskiej. W 2006 został uhonorowany przez księdza Henryka Jankowskiego Orderem św. Brygidy. Procesy sądowe Seksafera 4 grudnia 2006 w „Gazecie Wyborczej” ukazał się artykuł zatytułowany Praca za seks w Samoobronie, który zapoczątkował tzw. „Seksaferę”. Była radna sejmiku łódzkiego, Aneta Krawczyk, stwierdziła w nim, że otrzymała pracę na stanowisku dyrektora biura poselskiego w zamian za usługi seksualne świadczone Stanisławowi Łyżwińskiemu i Andrzejowi Lepperowi. Andrzej Lepper stwierdził, że wybuch seksafery miał na celu doprowadzenie do usunięcia Samoobrony RP z koalicji i uniemożliwienie ujawnienia afer z lat 90. Zasugerował także próbę zamachu stanu, składając w tej sprawie zawiadomienie do Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. 14 grudnia 2006 wykluczył z Samoobrony RP Stanisława Łyżwińskiego, zaznaczając również, iż w przypadku uniewinnienia może on powrócić do partii. Opowiedział się za zaostrzeniem kar za molestowanie seksualne. 8 lutego 2007 badanie DNA Andrzeja Leppera wykazało, iż nie jest on ojcem najmłodszego dziecka Anety Krawczyk, wbrew temu co ta twierdziła. 8 listopada byłemu wicepremierowi prokurator Prokuratury Okręgowej w Łodzi przedstawił zarzuty żądania i przyjmowania korzyści o charakterze seksualnym od Anety Krawczyk i próby doprowadzenia do stosunku płciowego z członkinią zarządu województwa lubelskiego Agnieszką Kowal. Zastosowano wówczas wobec niego poręczenie majątkowe w wysokości 30 tys. zł i dozór policyjny. Proces karny w tej sprawie rozpoczął się przed Sądem Okręgowym w Piotrkowie Trybunalskim w maju 2008. 11 lutego 2010 nieprawomocnym wyrokiem tego sądu został skazany na karę 2 lat i 3 miesięcy pozbawienia wolności. Andrzej Lepper złożył następnie apelację od wyroku. W marcu 2011 Sąd Apelacyjny w Łodzi uchylił wyrok skazujący Andrzeja Leppera i skierował sprawę do ponownego rozpoznania przez Sąd Okręgowy. We wrześniu 2011 postępowanie to zostało umorzone ze względu na śmierć oskarżonego. Pozostałe procesy sądowe Przeciwko Andrzejowi Lepperowi wszczęto różne procesy karne i cywilne, w związku ze znieważaniem funkcjonariuszy publicznych, pomówieniami, niszczeniem mienia, organizowaniem nielegalnych blokad dróg i przejść granicznych. Sam w 2007 stwierdził, że wytoczono mu łącznie 137 procesów sądowych i postępowań przed kolegiami do spraw wykroczeń. Do 2007 wydano wobec niego sześć prawomocnych wyroków skazujących. W 1999 po niestawieniu się na rozprawie w sprawie znieważenia byłego wicepremiera Janusza Tomaszewskiego wydano za nim list gończy, na skutek którego zatrzymano go na przejściu granicznym. Poniżej znajduje się wykaz niektórych wyroków kończących procesy z udziałem Andrzeja Leppera. Sąd Rejonowy w Słupsku skazał Andrzeja Leppera na karę półtora roku pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres trzech lat próby za podżeganie do użycia siły wobec zarządcy gospodarstwa ogrodniczego w Kobylnicy w 1994, na skutek czego jego zwolennicy wychłostali tę osobę (wcześniejszego współpracownika Andrzeja Leppera i szefa sztabu Samoobrony RP w Słupsku) i ogolili mu głowę. Sąd Rejonowy w Lublinie uznał Andrzeja Leppera winnym lżenia naczelnych organów państwa i skazał go na karę 1 roku pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na dwuletni okres próby oraz 3 tys. zł grzywny. We wrześniu 2001 w trybie wyborczym nakazano mu przeproszenie polityków Polskiego Stronnictwa Ludowego (m.in. Lesława Podkańskiego) za nieprawdziwe stwierdzenia na ich temat, w tym wypowiedź, że Lesław Podkański jako minister miał doprowadzić do obniżenia poziomu produkcji cukru w Polsce. Sąd Okręgowy w Łodzi w 2002 utrzymał w mocy wyrok sądu rejonowego skazujący Andrzeja Leppera za znieważenie byłego wicepremiera Janusza Tomaszewskiego poprzez nazwanie go publicznie „bandytą z Pabianic”. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w 2002 utrzymał w mocy wyrok Sądu Okręgowego w Gdańsku skazujący Andrzeja Leppera za znieważenie prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego i dwóch byłych wicepremierów, jednocześnie zamiast kary pozbawienia wolności wymierzył mu 20 tys. zł grzywny. Sąd Rejonowy w Słubicach uznał Andrzeja Leppera w marcu 2002 za winnego zorganizowania w styczniu 1999 nielegalnej blokady na przejściu granicznym w Świecku, wymierzając mu karę roku pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania i grzywnę w łącznej kwocie 5 tys. zł. W następnym roku wyrok ten został utrzymany przez Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim. W maju 2006 Sąd Apelacyjny w Warszawie nie uwzględnił apelacji Andrzeja Leppera od wyroku za pomówienie pięciu polityków z Platformy Obywatelskiej i Sojuszu Lewicy Demokratycznej podczas wystąpienia w Sejmie, na mocy zapadłego orzeczenia lider Samoobrony RP został skazany za ten czyn na karę roku i trzech miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem wykonania tej kary na okres pięciu lat próby. W 2006 przegrał proces cywilny ze Zbigniewem Komorowskim, którego pomówił o sprowadzanie do Polski zboża skażonego nitrofenem. W październiku 2007 sąd w Zielonej Górze nakazał Andrzejowi Lepperowi przeproszenie Henryka Ostrowskiego m.in. za nieprawdziwe sugestie o jego przynależności do PZPR. W lipcu 2008 Sąd Okręgowy Warszawa-Praga skazał go w pierwszej instancji za wysypanie na tory w 2002 zboża należącego do Zbigniewa Komorowskiego na grzywnę w wysokości 25 tys. zł. Wyrok ten uprawomocnił się po oddaleniu przez Sąd Apelacyjny w Warszawie apelacji oskarżonego w marcu 2009. W grudniu 2009 ponownie rozpatrujący sprawę rzekomego znieważenia Włodzimierza Cimoszewicza przez Andrzeja Leppera (po zwróceniu mu sprawy przez Sąd Najwyższy) Sąd Okręgowy w Warszawie uchylił wyrok skazujący sądu I instancji i umorzył postępowanie w sprawie ze względu na przedawnienie karalności. Publikacje Samoobrona. Dlaczego? Przed czym, 1993. Niepokorny, 1999. Każdy kij ma dwa końce, 2001. Lista Leppera, 2002. Czas barbarzyńców, 2005. 141 dni..., 2007. Odniesienia w kulturze Tekst utworu „Pierdolę Pera” grupy muzycznej Kazik na Żywo, opublikowany na albumie Las Maquinas de la Muerte (1999), stanowi bezpośrednie odniesienie do osoby Andrzeja Leppera. W szczególności dotyczy organizowanych przez niego nielegalnych blokad dróg w latach 90. Jak stwierdził autor tekstu Kazik Staszewski, miała to być: zemsta na nim za wykorzystywanie mojej piosenki w jego poprzedniej kampanii wyborczej. Wyniki wyborcze Przypisy Bibliografia Polscy rolnicy Polscy związkowcy Polscy przedsiębiorcy Wicemarszałkowie Sejmu III Rzeczypospolitej Wicepremierzy III Rzeczypospolitej Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 1995 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2000 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2005 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2010 roku Ministrowie rolnictwa III Rzeczypospolitej Politycy Samoobrony Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego Bokserzy Czarnych Słupsk Posłowie z okręgu Koszalin Radni sejmiku województwa zachodniopomorskiego Członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Członkowie Związku Socjalistycznej Młodzieży Polskiej Polscy samobójcy Polscy doktorzy honoris causa uczelni na Ukrainie Polscy doktorzy honoris causa uczelni w Rosji Ludzie związani z Darłowem Ludzie związani ze Słupskiem Urodzeni w 1954 Zmarli w 2011

1665823

https://pl.wikipedia.org/wiki/BMW%20serii%203

BMW serii 3

BMW serii 3 – samochód osobowy klasy średniej produkowany pod niemiecką marką BMW od 1975 roku. Od 2018 roku produkowana jest siódma generacja modelu. Pierwsza generacja BMW serii 3 I zadebiutowało w 1975 roku jako następca modelu E114. Samochód nosił kod fabryczny E21 i był produkowany w latach 1975–1983. Dostępny był jako 2-drzwiowy sedan lub kabriolet. Zastąpił model 2002. Do napędu używano benzynowych silników R4 i R6. Moc przenoszona była tradycyjnie dla BMW na oś tylną. Samochód został zastąpiony przez model E30. Łącznie wyprodukowano 1 364 039 egzemplarzy. W plebiscycie na Europejski Samochód Roku 1976 samochód zajął 2. pozycję (za Simcą 1307). Rodzaje nadwozia BMW E21 Produkowano w wersji nadwoziowej coupé. Firma BAUR zaprezentowała E21 w wersji cabrio. Wyprodukowano 4500 egzemplarzy które sprzedawane były w salonach BMW. Dane techniczne Druga generacja BMW serii 3 II zadebiutowało w 1982 roku. Samochód produkowano w latach 1982–1994 pod kodem fabrycznym E30.Model był dostępny w wielu odmianach nadwoziowych i silnikowych, z których najsłabszą odmianą jest 324d, a najmocniejszą M3. BMW E30 było też dostępne w wersji z napędem na 4 koła (BMW 325ix). Auto powstawało w 4 wersjach nadwoziowych. Model M3 E30 w przeciągu niecałych 5 lat startów zdobył ponad 50 tytułów oraz 1500 pojedynczych zwycięstw co czyni go najbardziej utytułowanym samochodem klasy GT na świecie. Rzadkie były także wersje: 325i (M20), 318is (M42, wyprodukowany w ilości 41234 sztuk, model ten był pierwszym masowo produkowanym BMW z silnikiem szesnastozaworowym) oraz 320is (S14, tzw. włoska m-ka (italo M3), wyprodukowana w liczbie 3748 sztuk – 2542 dwudrzwiowych i 1206 czterodrzwiowych – tylko na rynek włoski i portugalski). Dostęp na rynku wtórnym do aut z tymi silnikami jest mocno ograniczony, przez co ich ceny stale idą w górę. Wersje silnikowe Europa: 1982–1988 316 – 1,6/1,8 l, 90 KM 1987–1991 316i – 1.6 l, 102 KM 1983–1987 318i – 1.8 l, 105 KM 1987–1991 318i – 1.8 l, 115 KM 1989–1991 318is – 1.8 l, 136 KM 1984–1985 320i – 2.0 l, 125 KM 1985–1991 320i – 2.0 l, 129 KM 1987–1990 320is – 2.0 l, 192 KM – tak zwane włoskie M3 (Italo M3) 1981–1986 323i – 2.3 l, 150 KM 1985–1991 325i – 2.5 l, 170 KM 1987–1991 325iX – 2.5 l, 170 KM 1986–1988 M3 – 2.3 l, 200 KM 1989–1991 M3 Evo – 2.3 l, 215 KM 1989–1991 M3 Evo II – 2.5 l, 238KM 1985–1990 324d – 2.4 l, 86 KM 1987–1990 324td – 2.4 l, 115 KM Inne rynki: 1984–1985 318i – 1.8 l, 101 KM – Ameryka Północna 1991 318iS – 1.8 l, 134 KM – Ameryka Północna 1984–1991 325e – 2.7 l, 121 KM – Ameryka Północna 1986–1991 325es – 2.7 l, 121 KM – Ameryka Północna 1987–1991 325i/is – 2.5 l, 168 KM – Ameryka Północna 1988–1991 325ix – 2.5 l, 168 KM – Ameryka Północna 1988–1991 M3 – 2.3 l, 192 KM – Ameryka Północna 1984–1990 333i – 3.2 l, 197 KM – Afryka Południowa Dane techniczne Trzecia generacja BMW serii 3 III zadebiutowało na rynku w 1990 roku. Samochód zastąpił drugą generację po 8 latach produkcji, otrzymując kod fabryczny E36. Gama prędko została rozbudowana do wielu odmian: limuzyna (sedan) i kombi, a także coupé, kabriolet i wyodrębniony jako oddzielny model hatchback (Compact) Samochody serii BMW E36 występowały w kilku wersjach silnikowych: 1.6 (316i, M40); 1.6 (316i, M43); 1.8 (318i, M40); 1.8 (318i, M43); 1.8 (318is, M42); 1.8 (318is, M44); 2.0 (320i, M50); 2.0 (320i, M52); 2.5 (325i, M50); 2.5 (323i, M52); 2.8 (328i, M52). Silniki wysokoprężne: 1.7 (318tds, M41); 2.5 (325td, M51); 2.5 (325tds, M51). Wersje 2.5 oraz 2.8 dysponowały mocą od 143 (2,5tds) do 193 (2,8i) koni mechanicznych. Najmocniejszą wersją BMW E36 było M3, dostępne z silnikiem S50 o pojemności 3.0L i mocy 286 KM oraz S50 o pojemności 3.2L i mocy 321 KM. Coupe/cabriolet W 1991 roku przedstawiono model Seria 3 Coupe, a dwa lata później – wersję bez dachu, czyli kabriolet. Samochody, pozbawione bezpośredniej konkurencji, pełniły rolę sportowej alternatywy dla odmiany sedan. Modele oferowano do 1999 roku, kiedy to przedstawiono następców całej gamy – model E46. Compact W 1993 roku BMW opracowało model oparty na serii 3 E36, lecz plasowany w niższej, kompaktowej klasie. Był to model seria 3 Compact, który pozwolił BMW zaznaczyć swoją obecność w segmencie C jako jedyny i pierwszy z segmentu premium. Samochód produkowano w innych latach i kierowano go do innej klienteli. Koncepcja kompaktowego hatchbacka opartego na większej serii 3 spotkała się z kontynuacją w 2000 roku. Dane techniczne Czwarta generacja BMW serii 3 IV zadebiutowało w 1998 roku. Samochód trafił na rynek po 8-letnim stażu rynkowym poprzednika, otrzymując kod fabryczny E46. Auto zachowało charakterystyczne proporcje poprzednika, jednocześnie zyskując całkowicie przeprojektowany wygląd i deskę rozdzielczą. Jego debiut rynkowy przypadł na rok 1998. Pod względem stylistycznym samochód przeszedł spore zmiany – sylwetka zyskała znacznie bardziej opływowe kształty. W kwietniu 2001 roku E46 został poddany face-liftingowi. E46 Coupe i Cabrio zostały poddane face-liftingowi w 2002 roku. Przez wszystkie lata produkcji model był wybierany do pierwszej dziesiątki najlepszych samochodów według magazynu „Car and Driver”. W 2007 roku został wycofany z produkcji. Coupe/cabrio Odmiana coupe oraz cabriolet zadebiutowało rok po premierze, w 1999 roku. Samochody, pozbawione bezpośredniej konkurencji, pełniły rolę sportowej alternatywy dla odmiany sedan. Modernizacja z 2003 roku spowodowała, że obie odmiany tak jak podstawowe wersje nadwoziowe otrzymały nowe lampy – był węższe i bardziej krągłe. Compact W 2000 roku BMW przedstawiło drugą generację opracowanego na serii 3 modelu kompaktowego. Samochód plasowany był, co za tym idzie, w niższym segmencie. Tym razem zachował nieco odrębny charakter względem wersji sedan, otrzymując inaczej stylizowany przód. Wersja Compact pozostawała w produkcji zaledwie 4 lata, kiedy to zastąpiło ją BMW serii 1 Piąta generacja BMW serii 3 V zadebiutowało po raz pierwszy pod koniec 2004 roku. Samochód zastąpił poprzednika po 6 latach produkcji, zachowując zaktualizowany styl marki przy takich samych proporcjach nadwozia. Nadano mu fabryczny kod E90 dla sedana oraz E91 dla kombi. W porównaniu z BMW E46, samochód jest dłuższy o 5 i szerszy o 8 cm. Zwiększenie wymiarów nie spowodowało znaczącego wzrostu masy. Po raz pierwszy w modelu zastosowano system iDrive połączony z zestawem GPS. Od początku paleta silnikowa była bogata, tworzyły ją silniki benzynowe 320i (150 KM), 325i (218 KM) i 330i (258 KM) oraz diesle 320d (163 KM) i 330d (231KM). Jesienią 2005 roku zaoferowano wersję kombi (E91) i napęd na cztery koła. W 2006 roku na rynek wprowadzono wersję Coupe oznaczoną symbolem (E92). W marcu 2007 roku dołączył kabriolet (E93). W 2006 roku model zajął w konkursie na Światowy Samochód Roku 1. pozycję. We wrześniu 2008 auto przeszło face lifting. Różnice w wyglądzie zewnętrznym polegały na przemodelowaniu: Przednich oraz tylnych reflektorów Zderzaków, progów Maski Lusterek Klapy bagażnika Zwiększono moc jednostek napędowych oraz wprowadzono nowe wzory felg aluminiowych. Coupe/coupe-cabrio Odmiany coupe oraz coupe-cabriolet zadebiutowało kolejno w 2006 oraz w 2007 roku. Na tle poprzedników, samochody zyskały całkowicie odrębny i unikalny charakter, co wyrażał inaczej stylizowany przód oraz zupełnie inny kształt tylnych lamp, a także inne kody fabryczne – E92 oraz E93. Po raz pierwszy wariant cabriolet zastąpiło coupe-cabrio z twardym składanym dachem. W przeciwieństwie do poprzedników, tym razem opisywane wersje pełniły rolę bardziej luksusowych wariantów. Dane techniczne Szósta generacja BMW serii 3 VI zadebiutowało pod koniec 2011 roku. Samochód zastąpił poprzednika po ponad 6 latach rynkowego stażu, uzyskując kod fabryczny F30. Premiera pojazdu odbyła się 14 października 2011 roku. Pojazd posiada charakterystyczną stylistykę, wyróżniającą się grillem łączącym się płynnie z reflektorami. Pojazd wyposażono m.in. w wyświetlacz head-up, system kamer wspomagający parkowanie, układ kontroli pasa ruchu i martwego pola, asystenta hamowania, aktywny tempomat. W połowie 2015 roku samochód przeszedł delikatny facelifting. Zmieniono reflektory i zderzaki, a także osłonę chłodnicy, w której ukrywany jest radar opcjonalnego adaptacyjnego tempomatu. Odrobinę zmieniono również wykonane w technologii LED tylne światła. Nieznacznie przeprojektowano również wnętrze, gdzie pojawiły się chromowane wstawki oraz nowa konsola środkowa z uchwytami na napoje. Ponadto zmodernizowano ofertę silnikową, tak by wszystkie jednostki spełniały normę Euro 6. W 2016 roku BMW serii 3 było najchętniej wybieranym nowym modelem BMW w Polsce i trzecim najpopularniejszym nowym samochodem klasy premium na naszym rynku. Linie stylistyczne Standardowy model można zindywidualizować pięcioma liniami stylistycznymi: Advantage Line Sport Line Modern line Luxury Line M Sport Silniki Siódma generacja BMW serii 3 VII został po raz pierwszy zaprezentowany w 2018 roku. Tradycyjnie już dla BMW, prezentując nową generację Serii 3 zaprezentowana została najpierw wersja sedan, która otrzymała tym razem kod fabryczny G20 i została zaprezentowana przed światową publicznością na Paris Motor Show. Zastępując dotychczasowy wariant po 7 latach produkcji, samochód zachował dotychczasowe, typowe dla modelu proprocje nadwozia z podłużną, nisko osadzoną maską i krótkim, ściętym tyłem. Jednocześnie, linia nadwozia zyskała łagodniejszą strukturę, a pas przedni przyozdobiły rozleglejsze niż dotychczas, dwumodułowe reflektory. Podobnie jak w przypadku poprzednika, gama siódmej generacji BMW serii 3 wraz z kolejnymi miesiącami produkcji została poszerzona o kolejne warianty. W czerwcu 2019 roku do sprzedaży trafiło 5-drzwiowe kombi o kodzie fabrycznym G21, które wyróżniło się większym niż dotychczas przedziałem transportowym mogącym pomieścić do 500 litrów bagażu przy rozłożonym drugim rzędzie siedzeń lub 1510 litrów przy złożonym. 3 Li W styczniu 2019 BMW przedstawiło specjalny wariant Serii 3 opracowany specjalnie z myślą o rynku chińskim, który wzorem poprzedniej generacji zyskał wydłużony o 110 mm rozstaw osi zapewniający większą przestrzeń w drugim rzędzie siedzeń. Model ze specjalnym sufiksem „Li” w nazwie i innym kodem fabrycznym G28 trafił do produkcji w zakładach BMW-Brilliance w Shenyang, początkowo wyłącznie dla rynku lokalnego. W lipcu 2021 chińskie, wydłużone 3 Li rozpoczęto eksportować także do Malezji. M3 We wrześniu 2020 w oparciu o siódmą generację BMW serii 3 opracowana została topowa, wyczynowa odmiana z serii BMW M3. Podobnie jak w przypadku poprzedników, samochód zyskał nie tylko obszerne modyfikacje techniczne, ale i obszerne zmiany wizualne. Pas przedni zdobiony przez kontrowersyjne, pionowe podwójne wloty powietrza i węższe, agresywnie stylizowane reflektory zapożyczono z pokrewnego M4. Podobnie jak on, samochód otrzymał też poszerzone nadkola i obszerny tylny dyfuzor. Do napędu kolejnej generacji BMW M3 wykorzystany został rzędowy, sześciocylindrowy silnik benzynowy wyposażony w dwie turbosprężarki. Moc wynosi 480 KM w przypadku odmiany wyposażonej w 6-biegową przekładnię manualną lub 510 KM w przypadku odmiany Performance wyróżniającej się 8-biegową skrzynią automatyczną. Lifting W maju 2022 roku samochód przeszedł kompleksową modernizację, która przyniosła zmiany wizualne w nadwoziu i kabinie pasażerskiej, bez większych modyfikacji w gamie jednostek napędowych. Z zewnątrz pojawiły się ostrzej zarysowane reflektory, większy i bardziej kanciasty wlot powietrza, a także nowe wzory przedniego oraz tylnego zderzaka. Rozległe zmiany przeszła także kabina pasażerska, gdzie wzorem innych nowych konstrukcji BMW zdecydowano się zastąpić dotychczasowy analogowy układ cyfrowym. Konsola centralna została okrojona z przełączników, zyskała niżej osadzone nawiewy o nowym wzorze, a deskę rozdzielczą zdominowała zakrzywiona tafla szkła pociągnięta od krawędzi kierownicy do fotela pasażera. Utworzyły ją dwa ekrany: 12,3 calowy wskaźników i dotykowy, 14,3 calowy systemu mutlimedialnego. Dotychczasową dźwigienkę wyborów trybów jazdy w skrzyni automatycznej zastąpiono też bardziej minimalistycznym przyciskiem typu selektor shift-by-wire. Linie stylistyczne Advantage Sport Line Luxury Line M Sport Silnik Wysokoprężne: i3 BMW i3 zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 2022 roku. Po 9 latach produkcji dotychczasowego elektrycznego modelu o nazwie i3, niemiecka firma zdecydowała się wygasić jego produkcję na rzecz większych modeli powiązanych konstrukcyjnie ze spalinowymi odpowiednikami. Jeszcze przed wycofaniem samochodu zadebiutowało nowe BMW i3, tym razem będące nie miejskim hatchbackiem, lecz dużą elektryczną limuzyną. Samochód powstał jako elektryczna odmiana wydłużonego, chińskiego BMW serii 3 Li, odróżniając się od niego minimalnym zakresem detali. Atrapę chłodnicy zastąpiły plastikowe zaślepki, a zderzaki, progi i imitację dyfuzora wzbogaciły niebieskie akcenty. W kabinie pasażerskiej zastosowano znany z modelu i4 większy ekran systemu multimedialnego połączony jedną taflą z cyfrowymi zegarami. Sprzedaż W przeciwieństwie do podobnej wielkości liftbacka i4, który oferowany jest na rynkach globalnych z europejskim włącznie, BMW i3 zbudowano wyłącznie z myślą o rynku chińskim. Podobnie jak pokrewne BMW serii 3 Li, samochód produkowany jest w zakładach BMW-Brilliance w Shenyang wyłącznie z myślą o rynku chińskim bez planów eksportowych. Dane techniczne Do napędu BMW i3 wykorzystany został wykorzystany już w modelach i4 i iX3 układ, który przenosi moc na tylną oś i za pomocą silnika elektrycznego rozwija odpowiednio 286 KM mocy oraz 400 Nm maksymalnego momentu obrotowego. Takie parametry pozwalają rozpędzić się do 100 km/h w 6,2 sekundy, z kolei bateria o pojemności 66,1 kWh pozwala przejechać na jednym ładowaniu do ok. 526 kilometrów według chińskiej procedury pomiarowej. Przypisy serii 3 Kombi Samochody klasy średniej Samochody tylnonapędowe Samochody hybrydowe Samochody z lat 70. Samochody z lat 80. Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

5508866

https://pl.wikipedia.org/wiki/Trzecia%20Droga%20%28Polska%29

Trzecia Droga (Polska)

Trzecia Droga (pełna nazwa: Trzecia Droga Polska 2050 Szymona Hołowni – Polskie Stronnictwo Ludowe) – polska koalicja polityczna powołana na wybory parlamentarne w 2023, zawiązana przez Polskie Stronnictwo Ludowe i Polskę 2050 Szymona Hołowni o charakterze centrowym i chadecko-liberalnym. Celem koalicji jest stworzenie alternatywy dla dominujących na scenie politycznej Prawa i Sprawiedliwości oraz Platformy Obywatelskiej, przy jednoczesnej współpracy z innymi ugrupowaniami opozycyjnymi wobec rządu skupionego wokół PiS oraz zapowiedziach powołania z nimi koalicyjnego rządu w razie wygrania wyborów. Powołanie koalicji ogłoszono 27 kwietnia 2023. Z jej list oprócz dwóch partii formalnie tworzących TD wystartowała również, z puli kandydatów PSL, grupa sojuszników tej partii w ramach Koalicji Polskiej – środowiska konserwatywne (partia Centrum dla Polski, stowarzyszenie Młoda Polska, a także m.in. kandydaci związani z partią Porozumienie i prezes Wolnościowców) oraz Unia Europejskich Demokratów. Historia Współpracę programową Polska 2050 i Polskie Stronnictwo Ludowe ogłosiły 7 lutego 2023, kiedy to liderzy partii, Szymon Hołownia i Władysław Kosiniak-Kamysz, ogłosili powołanie wspólnego zespołu programowego i zapowiedzieli opracowanie „wspólnej listy spraw do załatwienia”. Efekty prac przedstawiono 1 marca. Strony zadeklarowały chęć współpracy w zakresie sądownictwa, edukacji oraz samorządów terytorialnych. 27 kwietnia ogłoszono zawiązanie przez obie formacje koalicji wyborczej, której nazwę ujawniono 15 maja. Porozumienie zakłada powołanie po wyborach dwóch osobnych klubów parlamentarnych. 9 sierpnia PSL i Polska 2050 podpisały umowę koalicyjną. Jednocześnie oba główne podmioty koalicji powołały współpracujące ze sobą osobne sztaby wyborcze: szefem sztabu PSL został Adam Jarubas, a Polski 2050 Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz. Miesiąc później zaprezentowano hasło wyborcze TD „Dość kłótni, do przodu!” oraz szereg postulatów gospodarczych. Na konwencji gościli Irena Lipowicz i Jan Rulewski, TD wsparli również m.in. Aleksander Hall, Bogusław Sonik, Leszek Balcerowicz i John Godson, częściowo również Bronisław Komorowski. W wyborach TD zajęła 3. miejsce, uzyskując 14,4% głosów. Otrzymała 65 mandatów w Sejmie i 11 (w ramach tzw. paktu senackiego) w Senacie. W Sejmie 33 mandaty przypadły kandydatom Polski 2050, a 32 przedstawicielom PSL (z czego 5 otrzymali współpracujący z PSL w ramach Koalicji Polskiej konserwatyści – w tym 3 członkowie Centrum dla Polski). W Senacie 6 mandatów zdobyli kandydaci PSL (w tym po jednym politycy CdP i Unii Europejskich Demokratów), a 5 przedstawiciele Polski 2050. Poglądy i założenia programowe Blok zdominowany jest przez polityków o poglądach centrowych, ze skrzydłem centroprawicowym. Występują w nim głównie przekonania chrześcijańsko-demokratyczne i liberalne. Ideologicznie PSL skupia się wokół neoagraryzmu, konserwatyzmu i chrześcijańskiej demokracji, podczas gdy Polska 2050 reprezentuje głównie poglądy liberalne (częściowo socjalliberalne) z widocznymi wpływami polityki zielonej i częściowo chadecji. Partnerzy PSL w ramach Koalicji Polskiej prezentują głównie poglądy konserwatywno-liberalne (CdP, MP, związani z KP działacze Porozumienia i Wolnościowców) i socjalliberalne (UED). Zgodnie z manifestem Trzeciej Drogi, koalicja chce między innymi zwiększyć dochody w sferze budżetowej, zreformować szkolnictwo, wdrożyć politykę klimatyczną opartą na OZE, uprościć system podatkowy, odpolitycznić kadry w spółkach skarbu państwa i urzędach państwowych, rozdzielić urząd Prokuratora Generalnego od Ministerstwa Sprawiedliwości oraz rozpisać referendum na temat dopuszczalności aborcji (przy pluralizmie poglądów działaczy w jej sprawie). TD opowiedziała się za „Polską gospodarną”, przeciwstawiając ją „Polsce marnotrawnej”. Zadeklarowała wsparcie przedsiębiorców oraz rodzin, zaproponowała także program „aktywnego rolnika”. Zaprezentowała też postulaty dotyczące mieszkalnictwa i akademików, inwestycji w branżę zbrojeniową oraz wsparcia dla firm transportowych, jak również propozycje wprowadzenia dwóch niedziel handlowych w miesiącu, rodzinnego PIT oraz możliwości odliczenia składki zdrowotnej od podatku. Wśród przedstawionych 15 września 2023 dwunastu gwarancji programowych znalazły się także postulaty dobrowolnego ZUS dla mikrofirm zagrożonych niewypłacalnością, kompleksowej reformy systemu ochrony zdrowia, zrównania wynagrodzeń kobiet i mężczyzn, przywrócenia finansowania zabiegów in vitro, unowocześnienia standardów opieki okołoporodowej, zwiększenia dostępności żłobków, wprowadzenia systemu kaucyjnego w imporcie towarów rolno-spożywczych z Ukrainy, doprowadzenia do zmian w planie strategicznym wspólnej polityki rolnej, uchwalenia ustawy o asystencji osobistej, zwiększenia wynagrodzeń m.in. dla nauczycieli, pielęgniarek i ratowników medycznych oraz wydatków na modernizację wojska w polskich zakładach zbrojeniowych, a także włączenia WOT do systemu dowodzenia Sił Zbrojnych. Ugrupowania wchodzące w skład koalicji Wybory parlamentarne Przypisy Polskie Stronnictwo Ludowe Koalicje wyborcze w Polsce

42367

https://pl.wikipedia.org/wiki/Witold%20Pilecki

Witold Pilecki

Witold Pilecki herbu Leliwa ps. „Witold”, „Druh”; nazwiska konspiracyjne „Roman Jezierski”, „Tomasz Serafiński”, „Leon Bryjak”, „Jan Uznański”, „Witold Smoliński”; kryptonim T-IV (ur. w Ołońcu, zm. 25 maja 1948 w Warszawie) – rotmistrz kawalerii Wojska Polskiego, współzałożyciel Tajnej Armii Polskiej, żołnierz Armii Krajowej, więzień i organizator ruchu oporu w KL Auschwitz. Autor raportów o Holocauście, tzw. Raportów Pileckiego. Oskarżony i skazany przez władze komunistyczne Polski Ludowej na karę śmierci, stracony w 1948. Unieważnienie wyroku nastąpiło w 1990. Pośmiertnie, w 2006 odznaczony Orderem Orła Białego, a w 2013 został awansowany na stopień pułkownika. Życiorys Narodziny i młodość Urodził się w Ołońcu – mieście w Karelii, północno-zachodniej części Imperium Rosyjskiego. Pochodził z polskiej rodziny szlacheckiej pieczętującej się herbem Leliwa. Jego dziadek, Józef Pilecki, siedem lat spędził na zesłaniu na Syberii za udział w powstaniu styczniowym. Ojciec Witolda, Julian Pilecki po ukończeniu studiów w Instytucie Leśnym w Petersburgu, przyjął posadę leśnika w Karelii, co było spowodowane represjami wobec Polaków na terenach wcielonych w XVIII wieku do Imperium Rosyjskiego. Nie mogli oni obejmować posad odpowiadających ich wykształceniu. Po wstąpieniu w związek małżeński z Ludwiką Osiecimską zamieszkali w Ołońcu. Tam urodziło im się pięcioro dzieci: Maria, Józef (zmarł w wieku 5 lat), Witold, Wanda i Jerzy. Jego siostra Maria Pilecka (1899–1991) została nauczycielką i bibliotekarką. Od 1910 r. Pileccy mieszkali w Wilnie, gdzie Witold uczył się w szkole handlowej. Już przed I wojną światową należał do zakazanego przez władze rosyjskie harcerstwa, gdzie w otoczeniu przełożonych (m.in. malarza Stanisław Jarockiego i Stanisława Kościałkowskiego) oraz rówieśników (m.in. braci Mackiewiczów) uczył się pierwszych zasad konspiracji. Po wybuchu I wojny światowej i zajęciu w 1915 r. Wilna przez Niemców, przeniósł się wraz z matką i rodzeństwem do majątku stryja w Hawryłkowie niedaleko Witebska. Naukę kontynuował w Orle, gdzie po raz pierwszy zetknął się ze środowiskiem polskiej konspiracji politycznej, powiązanej z POW. Tam wszedł do Koła Polskiego, pozostającego pod zwierzchnictwem Stanisława Swianiewicza. Według wspomnień Witolda Ferchmina Pilecki przyjechał do Orła w 1915 r. W tym mieście był zastępowym zastępu „Puhaczy” (wraz z Witoldem Ferchminem, Zenonem Zdanowiczem, Hipolitem Olechnowiczem, Alfredem Brenneisenem, Norbertem Brenneisenem, Władysławem Piaseckim, Alfredem Niwińskim, Gustawem Napiórkowskim) Pierwszej Orłowskiej Drużyny Harcerskiej im. księcia Józefa Poniatowskiego, której drużynowym był Józef Skwarnicki, ojciec poety Marka Skwarnickiego. Następnie był przybocznym tej drużyny. W 1916 roku założył tam własną drużynę harcerską. W 1917 roku, po rewolucji lutowej, obaleniu caratu i powstaniu Rządu Tymczasowego harcerstwo polskie wyszło z podziemia. W tych okolicznościach wiosną 1918 roku drużyna Pileckiego dokonała napadu na magazyny wojskowe pod Orłem, zaopatrując się w niezbędne mundury i broń celem przebicia się do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego. Plan się nie powiódł, jednak dzięki rozluźnieniu frontu prawie wszyscy starsi harcerze, w tym Witold Pilecki, opuścili Orzeł i przedostali się na tereny odradzającej się Polski. Pod koniec 1918 roku Pilecki wziął udział w walkach polskiej Samoobrony, która w dniu 31 grudnia wyparła Niemców z Wilna. Po nadejściu do Wilna Armii Czerwonej kontynuował walkę w partyzanckim „pułku paniczów” pod wodzą Jerzego Dąbrowskiego „Łupaszki”. Maturę zdał w 1921 roku. Kontaktów z harcerstwem jednak nie stracił. Z raportu Komendy Harcerskiej w Kownie z 1919 r. wynika, że był drużynowym VIII drużyny im. Adama Mickiewicza w Wilnie. Wojna polsko-bolszewicka i okres międzywojenny W latach 1918–1921 służył w Wojsku Polskim, walczył podczas wojny z bolszewikami. Jako kawalerzysta brał udział w obronie Grodna. 5 sierpnia 1920 wstąpił do 211 pułku ułanów i w jego szeregach walczył w Bitwie Warszawskiej, bitwie w Puszczy Rudnickiej i jako ochotnik – w buncie Żeligowskiego. Dwukrotnie odznaczony został Krzyżem Walecznych. Po wojnie zdemobilizowany. W roku 1922 rozpoczął studia na Wydziale Rolnym na Uniwersytecie Poznańskim. W tym samym roku podjął studia na Uniwersytecie im. Stefana Batorego jako nadzwyczajny słuchacz Wydziału Sztuk Pięknych; po krótkim czasie naukę przerwał. Z tego okresu po dziś dzień w kościele parafialnym w Krupie (około 2 km na północny wschód od Sukurcz, gdzie w szkole pracowała żona Witolda, Maria Ostrowska, z którą ożenił się w 1931 r.) wiszą dwa obrazy pędzla Witolda Pileckiego. W latach 20. XX w. rodzina Pileckich odzyskała majątek Sukurcze, położony około 7 kilometrów na zachód od Lidy (przeszedł jako wiano od Domeyków) wraz ze starym polskim dworem. Majątek był oddany wcześniej w dzierżawę. Tam wychowywały się dzieci Witolda i Marii – syn Andrzej (ur. 1932) i córka Zofia (ur. 1933). W Sukurczach zaangażował się w działalność obywatelską, był m.in naczelnikiem ochotniczej straży pożarnej i prezesem mleczarni. W Wojsku Polskim został awansowany na stopień podporucznika rezerwy kawalerii ze starszeństwem z dniem 1 lipca 1925. W 1934 r. Witold Pilecki był zweryfikowany z 300. lokatą, był wówczas oficerem rezerwowym 26 pułku Ułanów Wielkopolskich w Baranowiczach i pozostawał w ewidencji Powiatowej Komendy Uzupełnień w Lidzie. Sąsiadem Pileckich był Edward Śmigły-Rydz. Tuż przed wojną z jego inicjatywy rtm. Witold Pilecki ponoć podjął współpracę z kontrwywiadem Oddziału II SG WP. II wojna światowa W sierpniu 1939 został zmobilizowany do służby w Wojsku Polskim. Po agresji III Rzeszy na Polskę walczył jako dowódca plutonu w szwadronie kawalerii dywizyjnej 19 Dywizji Piechoty Armii „Prusy”, a następnie w 41 Dywizji Piechoty na przedmościu rumuńskim. Pod jego dowództwem, w trakcie prowadzonych walk, ułani zniszczyli 7 niemieckich czołgów oraz 2 nieuzbrojone samoloty. Ostatnie walki jego oddział prowadził jako jednostka partyzancka. Pilecki rozwiązał swój pluton 17 października 1939 i przeszedł do konspiracji. Konspiracja Po zakończeniu kampanii wrześniowej przedostał się do Warszawy, został jednym z organizatorów powołanej 9 listopada 1939 konspiracyjnej organizacji Tajnej Armii Polskiej pod dowództwem majora Jana Włodarkiewicza. Następnego dnia został wybrany inspektorem organizacyjnym, a później pełnił w niej funkcję szefa sztabu, następnie inspektora głównego. Po skrystalizowaniu się struktury organizacyjnej Pilecki jednocześnie pełnił w tej organizacji dwie funkcje – szefa Oddziału I (organizacyjno-mobilizacyjnego) oraz wydziału uzbrojenia w Oddziale IV (uzbrojenia i służb specjalnych). Nadzorował i zakładał sieć tajnych skrytek na dokumenty, podziemną bibułę oraz broń palną, jedną z nich założył we własnym mieszkaniu. Zwerbował do organizacji szereg nowych członków jak np. Zygmunta Ważyńskiego. Był zwolennikiem wcielenia TAP do ZWZ, co nastąpiło na przełomie 1941/42 roku. Na początku 1940 roku Gestapo aresztowało kilku członków TAP, w tym m.in. szefa sztabu Władysława Surmackiego, Tadeusza Chrościckiego oraz szefa służby zdrowia Władysława Deringa, którzy po krótkim pobycie na Pawiaku zostali w połowie 1940 roku wysłani do obozu w Auschwitz. Dzięki informacjom wywiadowczym obóz ten stał się od tego momentu przedmiotem zainteresowania organizacji. Pod koniec sierpnia 1940 roku kierownictwo TAP zwołało naradę omawiającą bieżącą sytuację, podczas której poruszono również sprawę obozów koncentracyjnych masowo wówczas zakładanych przez Niemców w okupowanej Polsce. Na zebraniu tym przedstawiono propozycję, aby ktoś ze ścisłego kierownictwa przedostał się do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz w celu skontaktowania się z uwięzionymi członkami organizacji, zebrania informacji wywiadowczych na temat jego funkcjonowania oraz zorganizowania wewnątrz ruchu oporu. Deklarowanym celem tej akcji było uwolnienie więźniów przez ucieczkę, względnie ich odbicie. W tym czasie niewiele było wiadomo o warunkach panujących w obozie po około trzech miesiącach jego formalnego funkcjonowania (od IV 1940) do czasu przywiezienia do niego pierwszego transportu więźniów (z Tarnowa; 14 VI 1940), poza faktem, że powstał. Według różnych źródeł Pilecki był inicjatorem, pomysłodawcą tego planu, a według innych plan pojawił się w trakcie dyskusji, a rotmistrz jedynie zgłosił się do wykonania tego zadania na ochotnika. Pilecki początkowo zwlekał z decyzją, ale zdecydował się po naradzie u „Grota” Roweckiego, w której trakcie został przez mjr. Włodarkiewicza zaproponowany do tego zadania; otrzymał rozkaz od „Grota” i tym samym musiał przyjąć zadanie do wykonania. 19 września 1940 dał się ująć w łapance na Żoliborzu. Na podstawie pozostawionej w 1939 r. przez por. Serafińskiego u znajomej lekarki legitymacji ubezpieczeniowej, po podmianie zdjęcia Pilecki otrzymał urzędową kenkartę na nazwisko Tomasza Serafińskiego. Pilecki, funkcjonując pod nową tożsamością, szukał okazji do uwięzienia przez Niemców, a TAP sondował organizację oraz metody działania Gestapo oraz całego niemieckiego aparatu terroru. Okazja realizacji planu wydarzyła się w porze rannej pomiędzy godzinami 5–7 19 września 1940 roku, kiedy Niemcy na terenie Warszawy organizowali łapankę na roboty do Niemiec. Odbywały się one tego dnia w wielu miejscach miasta: na Żoliborzu, Grochowie, Kolonii Staszica i Lubeckiego. W czasie jej trwania Pilecki znajdował się w mieszkaniu swojej kuzynki Eleonory Ostrowskiej przy Alei Wojska Polskiego 40 (gdzie znajduje się pamiątkowa tablica). Niemcy użyli w tej akcji wielkich sił policyjnych, które wzmocniono siłami sprowadzonymi z Lublina. Oprócz łapania na ulicy niemiecka żandarmeria przeszukiwała również domy, zatrzymując wszystkich zdolnych do pracy mężczyzn w wieku od 18 do 40 lat. Kiedy żandarmi zapukali do mieszkania Eleonory Ostrowskiej, pytając, czy w mieszkaniu znajdują się jacyś mężczyźni, Pilecki wyszedł z pokoju i po wylegitymowaniu został przez nich zatrzymany. Pobyt w KL Auschwitz Do obozu Pilecki trafił w nocy z 21 na 22 września 1940 wraz z tzw. drugim transportem warszawskim. Jako więzień nr 4859 był głównym organizatorem konspiracji w obozie. W zorganizowanej przez niego siatce nazwanej przez Pileckiego ZOW (Związek Organizacji Wojskowej) byli między innymi: Stanisław Dubois, Xawery Dunikowski i Bronisław Czech. Pilecki wyznaczył stworzonej przez siebie organizacji następujące cele: podtrzymywanie na duchu kolegów, przekazywanie współwięźniom wiadomości z zewnątrz obozu, potajemne zdobywanie żywności i odzieży oraz jej rozdzielanie, przekazywanie wiadomości poza druty KL Auschwitz, przygotowanie własnych oddziałów do opanowania obozu podczas ewentualnego zaatakowania go z zewnątrz przez oddziały partyzanckie, z równoczesnym zrzutem broni i siły żywej (desant). ZOW został zorganizowany w systemie tzw. „piątek”. Pierwsze górne „piątki” stanowiły najważniejsze ogniwo ZOW. Ich członkami mogli być jedynie ci więźniowie, których Pilecki darzył absolutnym zaufaniem. Nazwa „piątka” była umowna, ponieważ zdarzało się, że liczyła ona więcej członków niż pięciu. Zgodnie z relacją Pileckiego: Każda z tych „piątek” nie wiedziała nic o „piątkach” innych i sądząc, że jest jedynym szczytem organizacji, rozwijała się samodzielnie, rozgałęziając się tak daleko, jak ją sumą energii i zdolności jej członków plus zdolności kolegów stojących na szczeblach niższych, a przez „piątkę” stale dobudowywanych, naprzód wypychały. W ostatnich miesiącach 1942 odrzucono system „piątkowy”, organizując ZOW na wzór wojskowy z podziałem na bataliony, kompanie i plutony posiadające wyznaczone rejony działania – zastosowanie modelu struktury wojskowej miało na celu przygotowanie się do podjęcia bezpośrednich działań zbrojnych przeciwko niemieckiej załodze obozu w Auschwitz rekrutującej się z SS. Opracowywał pierwsze sprawozdania o ludobójstwie w Auschwitz („raporty Pileckiego”) przesyłane przez pralnicze komando do dowództwa w Warszawie i przez komórkę „Anna” w Szwecji dalej na Zachód. Meldunki o sytuacji w obozie przekazywane były także do głównej kwatery AK za pomocą uciekinierów z obozu. Jedna z takich ucieczek na polecenie Pileckiego odbyła się 16 maja 1942, a dokonali jej porucznik Wincenty Gawron oraz Stefan Bielecki. Kolejną ucieczkę z meldunkami ZOW 20 czerwca 1942 zorganizowali Eugeniusz Bendera, Kazimierz Piechowski oraz porucznik Stanisław Jaster. Więźniowie ci dokonali ucieczki najbardziej spektakularnej w historii Auschwitz, wyjeżdżając uzbrojeni po zęby w przebraniu SS-manów ukradzionym samochodem marki Steyr 220 należącym do komendanta obozu Rudolfa Hoessa. Za swoją działalność konspiracyjną Pilecki jeszcze jako więzień obozu, w listopadzie 1941 został awansowany przez gen. Stefana „Grota” Roweckiego do stopnia porucznika. Ucieczka z Auschwitz W nocy z 26 na 27 kwietnia 1943 Pilecki wraz z dwoma współwięźniami zdołał uciec z obozu, byli to Jan Redzej i Edward Ciesielski. Wzdłuż toru kolejowego doszli do Soły, a następnie do Wisły, przez którą przepłynęli znalezioną łódką. U księdza w Alwerni dostali posiłek oraz przewodnika (Kazimierza Buczka). Przez Tyniec, okolice Wieliczki i Puszczę Niepołomicką przedostali się do Bochni i tam ukrywali się u państwa Oborów przy ulicy Sądeckiej. Następnie dotarli do Nowego Wiśnicza, gdzie Witold Pilecki odnalazł prawdziwego Tomasza Serafińskiego. Serafiński skontaktował go z oddziałami AK, którym przedstawił swój plan ataku na obóz w Oświęcimiu. Komenda główna AK dla zbadania sytuacji wysłała w ten rejon latem 1943 roku ppor. Stefana Jasieńskiego, który miał się zapoznać z relacjami Pileckiego. Jednak projekt ataku na obóz nie uzyskał aprobaty dowództwa, ponieważ został uznany za niemożliwy do wykonania lokalnymi siłami podziemia. Sama tylko załoga pilnująca Auschwitz złożona z SS-manów liczyła wg różnych szacunków od 2–3 tys. do 6,5–8 tys. osób. 11 listopada 1943 został awansowany do stopnia rotmistrza. Jednakże zdanie rotmistrza podczas pobytu w obozie było następujące: „Nie prosiliśmy przecież nikogo o jakąkolwiek pomoc, czekaliśmy na rozkaz – zezwolenie wszczęcia akcji samodzielnej lub – zakaz takowej”. Źródło: Raport „W”. Powstanie warszawskie W 1943–1944 służył w oddziale III Kedywu KG AK (m.in. jako zastępca dowódcy Brygady Informacyjno-Wywiadowczej „Kameleon”-„Jeż”), brał udział w powstaniu warszawskim. Początkowo walczył jako zwykły strzelec w kompanii NSZ „Warszawianka”, później dowodził jednym z oddziałów zgrupowania Chrobry II na Woli w rejonie ulic Towarowej, Pańskiej, Miedzianej i Żelaznej oraz placu Starynkiewicza – obszar ten nazwano „Reduta Witolda”; należał on do terenów najdłużej utrzymanych w rękach powstańców. W latach 1944–1945 przebywał w niewoli niemieckiej w stalagu 344 Lamsdorf (pol. Łambinowice), oflagu VII A w Murnau. Polskie Siły Zbrojne 8 maja 1945 r. wyzwolony obóz Murnau odwiedzili generałowie: Tadeusz Bór-Komorowski, p.o. Naczelny Wódz, Antoni Chruściel i Tadeusz Pełczyński. Rotmistrz Pilecki stanął do raportu u gen. Pełczyńskiego, ponieważ Pileckiemu jako żołnierzowi „NIE” nie wolno było włączać się do walk w powstaniu warszawskim i opuszczać kraju. Witold Pilecki otrzymał polecenie zgłoszenia się do Naczelnego Wodza do gen. „Bora”. Do tej rozmowy nie doszło. „Witold” został skierowany do płk. Kazimierza Iranka-Osmeckiego i polecenie czekania na dalsze rozkazy. Dnia 11 maja 1945 r. płk Iranek potwierdził polecenie oczekiwania dyspozycji. Wkrótce „Witold” otrzymał przydział do 2 Korpusu Polskiego. Został oficerem II Oddziału tej jednostki, a jego zwierzchnikiem był wówczas ppłk dypl. Stanisław Kijak, planujący stworzenie sieci wywiadowczej w kraju. 5 i 11 września Pilecki rozmawiał z gen. Władysławem Andersem o powrocie do kraju, by realizować cele organizacji „NIE”. 8 grudnia 1945 roku Witold Pilecki i Maria Szelągowska dotarli do Warszawy. Działalność po wojnie Po powrocie do Warszawy „Witold” starał się odtworzyć własne kontakty w strukturze „NIE”. Krążył po ulicach, szukał dawnych kontaktów, starał się ustalić, kto z dawnych znajomych żyje i gdzie przebywa. Koncepcja oparcia się na siatce organizacji „NIE” upadła po ustaleniu, że jego zaufani znajomi z organizacji nie żyją. Oznaczało to konieczność budowy struktury siatki od nowa w oparciu o nowych ludzi. Siatka wywiadowcza miała pracować według nowego sposobu. Współpracownicy nie składali przysięgi, nie byli oficjalnie przyjmowani, nie było łączników. Działalność konspiracyjna nie była też specjalnie nazwana. Miano unikać aktywności zewnętrznej w postaci wydawania pism, przeprowadzania zamachów na funkcjonariuszy MBP. Grupa zbierała informacje o powojennej sytuacji politycznej w Polsce, kontaktowała się z partyzanckimi oddziałami leśnymi. Prowadziła wywiad w MBP, MON i MSZ. Po nawiązaniu kontaktu przez Tadeusza Płużańskiego z Leszkiem Kuchcińskim we wrześniu 1946 informacje ustne i dokumenty z terenu MBP dostarczał kapitan Wacław Alchimowicz. Informator z MBP nigdy nie spotkał się osobiście z Pileckim. Rolę pośrednika i łącznika w kontaktach (Pilecki↔Alchimowicz) pełnił Płużański. Zebrane wiadomości przepisywali na maszynie Szelągowska i Płużański, a następnie były fotografowane i przekazywane kurierom. Tadeusz Płużański zredagował obszerną odpowiedź na wytyczne przekazane przez władze emigracyjne, a w niej zawarł nawiązanie do raportu Brzeszczota. Mylnie twierdzono, że autorem tej odpowiedzi był Witold Pilecki. „Witold” poświęcał swój czas również na gromadzenie materiałów i spisywanie wspomnień o KL Auschwitz. W czerwcu 1946 Pilecki dowiedział się, że otrzymał rozkaz opuszczenia kraju. Do września unikał kontaktu z wysłanniczką II Korpusu kpt. Jadwigą Mierzejewską. Nie opuścił kraju, bo nie miał zastępcy, któremu mógłby przekazać swoje obowiązki, a żona Maria Pilecka zdecydowanie odmówiła wyjazdu z kraju razem z dziećmi. Rozważał skorzystanie z tak zwanej amnestii w 1947 r., ostatecznie postanowił jednak nie ujawniać się. Od 1946 r. Witold Pilecki był rozpracowywany przez Departament I MBP w ramach sprawy operacyjnej o kryptonimie „Klasztor”. W 1947 r. rozpracowanie Witolda Pileckiego prowadził Departament II MBP. Komunistyczna bezpieka podejrzewała go o to, że w latach 1945–1947 „był rezydentem wywiadu” gen. Władysława Andersa na ziemiach Polski. Proces Śledztwo Został zatrzymany prawdopodobnie 8 maja 1947 (choć nie można wykluczyć, że już 5 maja był w rękach bezpieki) w mieszkaniu Heleny i Makarego Sieradzkich przy ulicy Pańskiej, do którego przyszedł, nie wiedząc o aresztowaniu jego właścicieli dzień wcześniej i utworzonym tam „kotle”. Wraz z „Witoldem” wpadł notatnik z adresami około stu osób z nim współpracujących oraz szyfr. W areszcie był torturowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa, m.in. przez jednego z najokrutniejszych śledczych Eugeniusza Chimczaka. Śledztwo przeciwko niemu nadzorował ppłk Ludwik Serkowski Do tekstu Romanowskiego pt. „Tajemnica Witolda Pileckiego” opublikowanego w „Polityce” odniósł się Instytut Pamięci Narodowej, zarzucając publicyście opieranie swojej tezy na wyrwanym z kontekstu protokole przesłuchania rotmistrza Pileckiego przez UB z 8 maja 1947 r. oraz niezapoznanie się ze znajdującymi się w archiwum IPN aktami dotyczącymi śledztwa i procesu rtm. Witolda Pileckiego i innych współoskarżonych – pominięcie powszechnie znanego faktu, że zarówno Witold Pilecki, jak i inne współpracujące z nim osoby były wcześniej rozpracowywane przez policję polityczną. IPN zarzuca również Romanowskiemu ignorancję w kwestii powszechnie dostępnej wiedzy o stalinowskich metodach śledczych, a w szczególności relacji świadków (m.in. Tadeusza Płużańskiego i Marii Szelągowskiej) o torturach wobec rotmistrza Pileckiego. Syn Tadeusza Płużańskiego tak scharakteryzował relacjonowane przez ojca tortury wobec Pileckiego: „był torturowany wręcz barbarzyńsko: zdarto mu paznokcie, z nóg, miażdżono mu jądra, nadziewano go na nogę od stołka. Katowany był w sposób nieludzki”. W trakcie ostatniego, jak się później okazało, widzenia z żoną Pilecki wyznał jej w tym kontekście: Oświęcim to była igraszka. Jego córka wspomina: Oskarżenie 3 marca 1948 przed Rejonowym Sądem Wojskowym w Warszawie rozpoczął się proces tzw. „grupy Witolda”. Rotmistrz Pilecki został oskarżony o: zorganizowanie na terenie Polski sieci wywiadowczej na rzecz gen. Andersa; przygotowywanie zbrojnego zamachu na grupę dygnitarzy MBP tzw. likwidacja „mózgów MBP” – Raport Brzeszczota; przyjęcie korzyści majątkowej od osób działających w interesie obcego rządu; zorganizowanie trzech składów broni oraz nielegalne posiadanie broni palnej, amunicji i materiałów wybuchowych; brak rejestracji w Rejonowej Komendzie Uzupełnień; posługiwanie się fałszywymi dokumentami na nazwisko Jezierski Roman i Pilecki Witold. Witolda Pileckiego oskarżono z art. 7, art. 13 § 1 i 2 w związku z art.1 § 2, art. 6 art. 4 § 1 dekretu z 13 czerwca 1946 r. oraz art. 117 § 1 i 2 Kodeksu Karnego WP, również z art. 187 Kodeksu Karnego. Zarzut o przygotowywanie zamachu na procesie stanowczo odrzucił, a co do działalności wywiadowczej, to uważał ją za działalność informacyjną na rzecz II Korpusu, za którego oficera nadal się uważał. Do pozostałych zarzutów na procesie przyznał się. Skład sędziowski Prokuratorem oskarżającym Pileckiego był major Czesław Łapiński, przewodniczącym składu sędziowskiego podpułkownik Jan Hryckowian (obaj byli dawnymi oficerami AK oraz LWP), a członkami składu sędziowskiego: sędzia wojskowy kapitan Józef Badecki i ławnik Stefan Nowacki. Skład sędziowski (tylko jeden ławnik zamiast dwóch) był niezgodny z ówczesnym prawem. Wyrok i śmierć 15 marca 1948 rotmistrz został skazany na karę śmierci. W drugiej instancji, 3 maja 1948, Najwyższy Sąd Wojskowy wyrok ten utrzymał w mocy. W składzie sędziowskim NSW zasiadali pułkownik Kazimierz Drohomirecki, podpułkownik Roman Kryże, major Leo Hochberg, porucznik Jerzy Kwiatkowski i major Rubin Szwajg. Wyrok wykonano dnia 25 maja w więzieniu mokotowskim na Rakowieckiej, poprzez strzał w tył głowy. Wykonawcą wyroku był Piotr Śmietański zwany „Katem z Mokotowa”. Witold Pilecki pozostawił żonę, córkę i syna. Po przeprowadzonych w 2012 ekshumacjach i badaniach nie ustalono miejsca pochówku, choć podejrzewa się, iż jest nim kwatera na Łączce, gdzie potajemnie chowano ofiary UB, by pamięć w Polsce po nich zginęła. Alternatywnym miejscem ukrycia zwłok może być teren więzienia przy ul. Rakowieckiej w Warszawie. Oprócz zbiorowej mogiły w kwaterze na Łączce istnieje rodzinny grób symboliczny (kwatera D22-1-2). Wyroki grupy Wraz z rotmistrzem Pileckim zostali skazani: Maria Szelągowska – kara śmierci (zamieniona na dożywotnie pozbawienie wolności); Tadeusz Płużański – kara śmierci (zamieniona na dożywotnie pozbawienie wolności); Makary Sieradzki – dożywotnie więzienie; Ryszard Jamontt-Krzywicki – 8 lat więzienia; Maksymilian Kaucki – 12 lat więzienia; Witold Różycki – 15 lat więzienia; Jerzy Nowakowski – 5 lat więzienia. Procesy odpryskowe Oprócz procesu głównego grupy „Witolda”, który był publiczny (pokazowy) i miał dostarczyć materiału propagandowego na potwierdzenie tezy o szpiegowskiej działalności grupy i współpracy oskarżonych z okupantem hitlerowskim oraz miał stać się środkiem do sterroryzowania społeczeństwa, odbyło się szereg zamkniętych procesów odpryskowych. Prócz wydania wyroków na rozprawie głównej na karę śmierci skazano przynajmniej sześć osób (wobec trzech zastosowano prawo łaski) oraz na kary więzienia przynajmniej osiem osób. Osoby powiązane z siatką Pileckiego, skazane podczas zamkniętych rozpraw: Tadeusz Czesław Bejt (Beyt) – kara śmierci – wykonano; Stanisław Kuczyński – kara śmierci – (zamieniona na dożywotnie pozbawienie wolności); Stanisław Jaworski – kara śmierci – (zamieniona na dożywotnie pozbawienie wolności); Leon Knyrewicz (Knyrowicz) – kara śmierci – wykonano; Władysław Kielim – kara śmierci – (ułaskawiony); Wacław Alchimowicz – kara śmierci – wykonano; Stanisław Furmańczyk – 6 lat więzienia (złagodzono do 3 lat); Helena Sieradzka – 7 lat więzienia (złagodzono do 3,5 lat); Stanisława Skłodowska – 8 lat więzienia; Wacława Wolańska – 6 lat więzienia; Maria Kolarczyk-Sznewel – 6 lat więzienia; Tadeusz Szturm de Sztrem – 10 lat więzienia; Barbara Otwinowska – 3 lata więzienia; Michał Glinka – 6 lat więzienia. Kwestia ułaskawienia Prośby o ułaskawienie Pileckiego skierowali do prezydenta Bolesława Bieruta, prócz obrońcy, przyjaciele oświęcimscy i żona rotmistrza Pileckiego. Bolesław Bierut nie skorzystał z prawa łaski. Bratanek Pileckiego twierdzi, że podczas rozprawy odczytano list Józefa Cyrankiewicza, w którym ówczesny premier napisał: „Gdyby oskarżony zechciał powoływać się na mnie, na moją znajomość z Oświęcimia, nie może to absolutnie w żadnym wypadku zmniejszyć jego winy i nie może spowodować złagodzenia wyroku. Oskarżony Witold Pilecki jest wrogiem Polski Ludowej, jest bardzo szkodliwą jednostką, dlatego powinien ponieść najwyższy wymiar kary”. Jednakże żadni inni świadkowie (w tym obrońcy skazanych) nie potwierdzili tego faktu, a w aktach sądowych nie ma takiego listu, ani zaś żadna inna relacja tego nie potwierdza. Rehabilitacja W 1990 roku minister sprawiedliwości Aleksander Bentkowski zwrócił się do Sądu Najwyższego o rozstrzygnięcie kwestii: czy ważne są przepisy szczegółowe i akty prawne z lat stalinowskich, które za zdradę stanu uznawały wybór innej opcji polityczno-ustrojowej. Ponieważ dekret PKWN o ochronie państwa wydany 30 października 1944 roku był sprzeczny z normami prawa międzynarodowego (działał wstecz), stąd oparte na nim wyroki były z istoty nieważne, więc podejmowanie procesów rehabilitacyjnych uznano za niezasadne. Prokuratorzy z Naczelnej Prokuratury Wojskowej w 1990 roku podjęli rewizję procesu grupy rotmistrza Pileckiego. Unieważnienie wyroku w sprawie Witolda Pileckiego oraz pozostałych zasądzonych wraz z nim w 1948 roku oskarżonych nastąpiło dnia 1 października 1990 roku. Wojskowy Sąd Najwyższy uwolnił skazanych od stawianych im ongiś zarzutów, podkreślając niesprawiedliwy charakter wydanych wyroków, które zapadły z naruszeniem prawa. Sąd Najwyższy podkreślił patriotyczną postawę niesłusznie skazanych. Witold Pilecki odznaczony został pośmiertnie Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1995). W 2002 roku przeciwko prokuratorowi Czesławowi Łapińskiemu, oskarżającemu w procesie rotmistrza, prokurator IPN wniósł akt oskarżenia. Do wydania wyroku nie doszło wobec śmierci oskarżonego w 2004 roku. Dnia 30 lipca 2006 roku, przy obchodach 62. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego, prezydent Polski Lech Kaczyński przyznał Witoldowi Pileckiemu pośmiertnie Order Orła Białego. Dnia 5 września 2013 roku minister obrony narodowej Tomasz Siemoniak awansował pośmiertnie rotmistrza Witolda Pileckiego na stopień pułkownika. Ordery i odznaczenia Order Orła Białego – 27 czerwca 2006, pośmiertnie Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – 11 stycznia 1995, pośmiertnie Krzyż Walecznych – dwukrotnie Srebrny Krzyż Zasługi Krzyż Oświęcimski – pośmiertnie Warszawski Krzyż Powstańczy – pośmiertnie Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości – 1928 Odznaka 26 pułku ułanów Gwiazda Wytrwałości – 1984, pośmiertnie Upamiętnienie Po 1989 w starania celem rehabilitacji i upamiętnienia rtm. Witolda Pileckiego zaangażowali się jego syn Andrzej i córka Zofia. 19 września 2019 r. Parlament Europejski, realizując trzeci z celów zainicjowanej przez Fundację Paradis Judaeorum w styczniu 2008 r. akcji społecznej „Przypomnijmy o Rotmistrzu” („Let’s Reminisce About Witold Pilecki”), opowiedział się za ustanowieniem 25 maja – rocznicy zamordowania rtm. Pileckiego – Europejskim Dniem Bohaterów Walki z Totalitaryzmem. Książki Oświęcim walczący Józefa Garlińskiego (Londyn, ODNOWA, 1974, angielskie wydanie Fighting Auschwitz. The resistance movement in the concentration camp, 1975) W książce Six Faces of Courage z 1978 roku historyk brytyjski, profesor Michael Foot, zaliczył Pileckiego do sześciu najodważniejszych ludzi ruchu oporu podczas II wojny światowej. W 1994 historyk Wiesław Jan Wysocki wydał biografię Rotmistrz Pilecki W 1997 roku Adam Cyra wspólnie z Wiesławem Janem Wysockim napisali książkę pt. „Rotmistrz Witold Pilecki” Została wydana przez Oficynę Wydawniczą Volumen i Fundację Pamięci Ofiar Obozu Zagłady Auschwitz-Birkenau. W 1998 Krzysztof Pilecki, bratanek Witolda opublikował biografię stryja Był sens walki i sens śmierci wydaną przez Oddział „Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej” w Bydgoszczy W 2000 historyk Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau dr Adam Cyra opublikował biografię rotmistrza pt. Ochotnik do Auschwitz. Książka wydana nakładem wydawnictwa Chrześcijańskie Stowarzyszenie Rodzin Oświęcimskich. W 2008 Jacek Pawłowicz, nakładem IPN-u wydał obszerny album fotograficzny pt. Rotmistrz Witold Pilecki, 1901–1948, z przedmową Janusza Kurtyki, ówczesnego prezesa IPN. Zestaw zdjęciowy (zdjęcia i fotokopie dokumentów między innymi ze śledztwa na UB) poprzedza obszerny wstęp prezentujący postać rotmistrza. W 2008 Kancelaria Senatu RP wydała Jednostka przeciw totalitaryzmowi – w 60. rocznicę zamordowania rotmistrza Witolda Pileckiego. Materiały z konferencji zorganizowanej przez Wicemarszałka Senatu Zbigniewa Romaszewskiego we współpracy z Komisją Praw Człowieka i Praworządności, Instytutem Pamięci Narodowej i Stowarzyszeniem „Dolnośląska Inicjatywa Historyczna”, 9 czerwca 2008 roku, opracowane przez Małgorzatę Lipińską. W 2009 profesor Wiesław Jan Wysocki napisał kolejną biografię Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948 wydaną w Warszawie przez Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej i „Rytm”. W 2010 roku Marco Patricelli wydał książkę Ochotnik. O Rotmistrzu Witoldzie Pileckim. Przełożył Krzysztof Żaboklicki. Wydawnictwo Literackie. W 2012 roku książka o Witoldzie Pileckim pt. The Auschwitz Volunteer. Beyond Bravery''' opublikowana w USA przez amerykańskie wydawnictwo Aquila Polonica została nagrodzona złotym medalem w kategorii biografie i autobiografie przez Stowarzyszenie Amerykańskich Wydawców Association of American Publishers (AAP)„Książka o Pileckim nagrodzona przez AAP”.. 29 maja 2013 roku książka ta zdobyła również srebrny medal na Benjamin Franklin Awards w Nowym Yorku w kategorii biografie organizowanym przez Independent Book Publishers Association (IBPA). W 2013 roku Roman Konik opublikował książkę Znamię na potylicy. Opowieść o rotmistrzu Pileckim w poznańskim wydawnictwie Zysk i S-ka. Mirosław Keller napisał czterotomowy poemat Rodowód polskich bohaterów poświęcony rodzinie Pileckich. Tom czwarty jest poświęcony Witoldowi Pileckiemu. W 2014 roku Adam Cyra wydał książkę pt. Rotmistrz Pilecki Ochotnik do Auschwitz. Jest to uzupełniona i poprawiona książka tego autora z 2000 roku pt. Ochotnik do Auschwitz Witold Pilecki 1901–1948. W 2014 roku Krzysztof Tracki wydał książkę pt. Młodość Witolda Pileckiego, w znacznym stopniu opartą na nieprzebadanych dotąd źródłach, m.in. metrykach przodków oraz listach Witolda do Kazimiery Daczówny z lat dwudziestych, znalezionych w Nowych Święcianach pod Wilnem. W 2016 roku Lawrence Reed, nakładem Foundation for Economic Education wydał książkę Real heroes, której 26. rozdział poświęcony jest Witoldowi Pileckiemu W tym samym roku Adam J. Koch, nakładem Freedom Publishing Books, wydał książkę Captain’s Portrait. Witold Pilecki – Martyr for Truth W 2019 roku Anna Mandrela, nakładem Stowarzyszenia Pokolenie wydała książkę pt. Duchowość i charakter Witolda Pileckiego – sylwetka ochotnika do Auschwitz. W 2019 roku brytyjski dziennikarz, Jack Fairweather, były korespondent Daily Telegraph oraz Washington Post wydał książkę po angielsku pt. The Volunteer: The true Story of the Resistance Hero Who infiltrated Auschwitz, nakładem Penguin Books-Random House. Książka zawiera nowe materiały z archiwów polskich i niemieckich szczególnie pod kątem obserwacji Pileckiego początków systematycznego mordowania polskich Żydów, co potem określono jako Holocaust. Autor zwraca uwagę na to, że te wstrząsające wiadomości i dowody dochodzące do aliantów od Pileckiego z obozu Auschwitz nie były przyjęte przez dłuższy czas jako wiarygodne. W 2019 roku Anna Mandrela, nakładem „Stowarzyszenia Marsz Niepodległości” wydała książkę pt. Kto zdradził Witolda Pileckiego? Nieznane fakty z ostatnich lat życia Rotmistrza. Książka zawiera niepublikowane dokumenty, które rtm. Pilecki wysyłał na zachód, a także agenturalne meldunki, które przyczyniły się do jego aresztowania. Jest to pierwszy tak obszerny opis działalności rtm. Witolda Pileckiego w latach 1945–1947. W 2021 roku Jarosław Wróblewski opublikował książkę „Rotmistrz”, bogato ilustrowaną biografię, podejmującą próbę całościowego ujęcia wszystkich najnowszych ustaleń na temat życia Witolda Pileckiego W grudniu 2021 roku, nakładem Muzeum Kresów i Ziemi Ostrowskiej, odbyła się premiera drugiego, rozszerzonego wydania książki Krzysztofa Trackiego Młodość Witolda Pileckiego. W Aneksie znalazły się niepublikowane dotąd w całości Wspomnienia Witolda Pileckiego (1901-1940). Książka zawiera wiele nowych ustaleń na temat obecności Pileckiego w orłowskim harcerstwie i jego losów na Wileńszczyźnie, jednocześnie burząc mity na temat rzekomych powiązań politycznych Pileckiego, ukazując go jako bohatera uniwersalnego Akcje społeczne W styczniu 2008 r. Fundacja Paradis Judaeorum zainicjowała międzynarodową akcję społeczną „Przypomnijmy o Rotmistrzu” („Let’s Reminisce About Witold Pilecki”). Zasadnicze cele tej apolitycznej inicjatywy obywatelskiej to: a) upowszechnienie „Raportu Witolda” z 1945 r., b) lobbing na rzecz superprodukcji filmowej opowiadającej losy Ochotnika do Auschwitz, c) ustanowienie 25 maja Europejskim Dniem Bohaterów Walki z Totalitaryzmem. 6 lutego 2012 r. Muzeum Holocaustu w Waszyngtonie odpowiedziało pozytywnie na wniosek Fundacji Paradis Judaeorum z sierpnia 2010 r. w sprawie uzupełnienia ekspozycji o informacje na temat dokonań Witolda Pileckiego. W latach 2008–2016 fundacja pięciokrotnie występowała do Ministra Edukacji Narodowej o wpisanie „Raportu Witolda” z 1945 r. do kanonu lektur szkolnych. Od 17 września 2008 Fundacja Paradis Judaeorum zabiega także o beatyfikację Witolda Pileckiego. 2 kwietnia 2009 w Parlamencie Europejskim odbyło się głosowanie nad projektem rezolucji „Świadomość europejska a totalitaryzm”. Trzy poprawki do projektu, wniesione przez posłankę PiS Hannę Foltyn-Kubicką zawierały propozycje wpisania nazwiska rtm. Pileckiego do rezolucji oraz ustanowienia dnia jego śmierci (25 maja) Międzynarodowym Dniem Bohaterów Walki z Totalitaryzmem. Poprawki zostały jednak odrzucone głosami większości europarlamentarzystów, zarówno zagranicznych, jak i polskich, co wywołało falę krytyki w kraju, głównie ze strony środowisk prawicowych. W 2008 roku, w 60. rocznicę mordu na Pileckim wiele instytucji państwowych i organizacji pozarządowych podjęło działania mające na celu rozpropagowanie dziejów Pileckiego. Powstały w tym czasie witryny internetowe, odsłonięto tablice pamiątkowe, ukazały się liczne artykuły prasowe. 7 maja 2008 Senat RP, na wniosek Fundacji „Żołnierzy Wyklętych”, według projektu Tadeusza Pawlickiego, podjął uchwałę w sprawie przywrócenia pamięci zbiorowej Polaków bohaterskiej postaci rotmistrza Witolda Pileckiego. Senatorowie uczcili w ten sposób 60. rocznicę śmierci jednego z największych bohaterów drugiej wojny światowej. Historii rotmistrza Pileckiego poświęcone były album i wystawa IPN prezentowana w 2011 r. podczas Międzynarodowych Targów Książki w Tajpej (Taipei International Book Exhibition – TIBE). W 2012 roku Stowarzyszenie Auschwitz Memento zorganizowało ogólnopolską akcję „Projekt: Pilecki” mającą na celu zebranie pieniędzy na film dokumentalny o rotmistrzu Pileckim. Przy okazji przeprowadzono wiele akcji przypominających jego działalność i popularyzujących tę postać wśród Polaków. Projekt ten został uznany za „Historyczne Wydarzenie Roku” w konkursie ogłoszonym przez Muzeum Historii Polski; nagrodę wręczono 26 maja 2015 roku. W 2021 r., w ramach upamiętnienia 120. rocznicy urodzin Witolda Pileckiego, Instytut Pileckiego we współpracy z PKP Intercity wykonały okolicznościowe oklejenie lokomotywy EU-44 Husarz, prowadzącej pociągi do Berlina. Prezentacja pojazdu z grafiką przedstawiającą opowieść o Witoldzie Pileckim miała miejsce 2 sierpnia 2021 r. na stacji kolejowej Warszawa Wschodnia. Na lokomotywie w językach polskim i angielskim umieszczono hasło: Jego odwaga inspiruje – His courage is inspiring. Film W 1990 powstał film dokumentalny pt. Witold, według scenariusza i reżyserii Tadeusza Pawlickiego, opowiadający o Witoldzie Pileckim. W filmie wystąpili m.in. żona rotmistrza, jego dzieci Zofia i Andrzej, współpracownicy Sieradzkiego, Płużańskiego oraz łączniczka „Nory” Ostrowska i ks. Stępień, a ponadto wypowiedział się prokurator Czesław Łapiński. W 1998 powstał dokumentalny film biograficzny pt. Ucieczka z Oświęcimia, którego twórcą był Marek Wortman, opowiadający historię ucieczki Witolda Pileckiego z obozu w Auschwitz. W 2006 Scena Faktu Teatru Telewizji przygotowała przedstawienie oparte na dokumentach z archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w reżyserii Ryszarda Bugajskiego z Markiem Proboszem w roli głównej zatytułowane Śmierć rotmistrza Pileckiego. Premiera miała miejsce na antenie TVP1 15 maja. W 2007 powstał film dokumentalny pt. Obywatel ziemski (scenariusz i reżyseria: Henryk Janas, Grzegorz Kasperek). W 2012 powstał film reportażowy pt. Generał „Nil” i rotmistrz Pilecki – w poszukiwaniu bohaterów (scenariusz: Magdalena Belka, Łukasz Frątczak). Stowarzyszenie Auschwitz Memento rozpoczęło w 2012 zbiórkę pieniędzy na film dokumentalny o Witoldzie Pileckim w związku z odmową finansowego wsparcia produkcji przez instytucje publiczne, o które organizacja starała się 3 lata. Dotacji odmówiły stowarzyszeniu m.in. Muzeum Historii Polski oraz Ministerstwo Obrony Narodowej. Koszt powstania filmu szef rady programowej stowarzyszenia Bogdan Wasztyl ocenił na 215 tys. zł. Inicjatorzy w internecie uruchomili stronę projektu projektpilecki.pl oraz profil na portalu Facebook, na których podawane były informacje o przebiegu zbiórki pieniędzy. Zbiórka miała charakter publiczny potwierdzony przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji. Organizacja Auschwitz Memento zebrała na ten cel do 26 września 2013 roku 155 840 i 01 groszy. Oświęcimskie stowarzyszenie zrealizowało już kilka historycznych filmów dokumentalnych, które były emitowane w TVP, m.in. o niemieckich zbrodniach w Piaśnicy na Pomorzu Gdańskim w 1940 podczas eksterminacji polskiej inteligencji na Pomorzu oraz o wojennych losach mieszkańców Podhala. Zdjęcia do filmu o rotmistrzu rozpoczęły się 13 maja 2014 roku. Brał w nich udział między innymi syn Witolda Pileckiego, Andrzej. Premiera filmu pt. Pilecki odbyła się 25 września 2015. Reżyserem tej dokumentalno-fabularyzowanej produkcji był Mirosław Krzyszkowski, a scenarzystami tenże twórca oraz Bogdan Wasztyl, zaś w rolę rotmistrza wcielił się aktor Marcin Kwaśny. Stowarzyszenie Auschwitz Memento z okazji 70. rocznicy ucieczki Witolda Pileckiego, Edwarda Ciesielskiego i Jana Redzeja zorganizowało rajd śladami ucieczki „Ucieczka z Auschwitz 2013”. Trasę tę przeszli członkowie zespołu „Forteca” ze Szczyrku. Uczestnikom towarzyszyła kamera. W wyniku rajdu powstał 40-minutowy film „Ucieczka z piekła. Śladami Witolda Pileckiego” w reżyserii Dariusza Walusiaka. Przedstawia on równolegle historię Witolda Pileckiego i jego towarzyszy oraz współczesnych „uciekinierów”, potomków ludzi którzy spotkali Pileckiego na drodze ucieczki i jego syna Andrzeja Pileckiego. W ramach brytyjskiej serii filmowej o charakterze dokumentalno-fabularyzowanej pt. Heroes of War. Poland powstał odcinek pt. Witold Pilecki. A Volunteer for Auschwitz (2013, reż. Joshua Whitehead) Kanał telewizji satelitarnej History zlecił firmie Sky Vision produkcję serialu dokumentalnego pt. „Unsung Heroes” dedykowanego polskim bohaterom II wojny światowej. Jeden z pięciu 50-minutowych odcinków został poświęcony Witoldowi Pileckiemu. Premiera odbyła się w lutym 2014 rokuUnsung Heroes – shooting WWII film reconstruction on a budget.. Amerykański producent Gray Financial Ventures, LLC ogłosił, że planuje nakręcić film o życiu Witolda Pileckiego pt. Operation Auschwitz. Projekt jest prowadzony przez amerykańskiego producenta Davida Aarona Graya wraz z polską firmą postprodukcyjną Opus Film, która uczestniczyła w produkcji filmu Ida. Premiera filmu zaplanowana została na 2016 rok. Teatr 29 maja 2015 w Miejskim Ośrodku Kultury w Wojkowicach (woj. śląskie) doszło do premiery spektaklu pt. „Rotmistrz Witold Pilecki”, którego reżyserem i scenarzystą była Iwona Olszówka. Sztuka była wystawiana później jeszcze trzykrotnie: ponownie w MOK-u Wojkowice 14 listopada 2015, w Siemianowickim Centrum Kultury – Bytków dnia 1 marca 2016 oraz Teatrze Dzieci Zagłębia w Będzinie 3 marca 2016. Spektakl opowiada o życiu rodzinnym Rotmistrza, jego pobycie w Auschwitz, zmaganiach podczas powstania warszawskiego oraz o powojennym procesie skazującym Witolda Pileckiego na śmierć z ręki UB. 23 października 2016 premiera Musicalu „Kryptonim Druh” w Ostrowi Mazowieckiej. Od premiery został on wystawiony 9 razy. Reżyseria i muzyka: Piotr Trentowski; Scenariusz: Michał Świderski. Pomniki 25 maja 2008 odsłonięto w Parku im. Henryka Jordana w Krakowie (III.8), jego popiersie zrealizowane w ramach projektu „Galeria Wielkich Polaków XX wieku”. 25 maja 2011 we Wrocławiu na Promenadzie Staromiejskiej przy pl. Wolności został odsłonięty pomnik poświęcony Witoldowi Pileckiemu. Uroczystość zorganizowano w 63. rocznicę śmierci rotmistrza. Pomnik zaprojektował warszawski rzeźbiarz i performer Jerzy Kalina. Artysta wykonał czarną żelazną obrączkę o średnicy 3,5 m, unoszącą się na podwyższeniu z polerowanego kamienia. Jest symbolem wierności ojczyźnie, której rotmistrz dochował; przypomina czarną biżuterię powstańczą. W środku jest inskrypcja: imię, nazwisko, stopień wojskowy, symbol AK i orzełek wojskowy oraz cytat pochodzący z listu napisanego przez Pileckiego w więzieniu w 1947 roku do nadzorującego jego śledztwo Józefa Różańskiego: „Bo choćby mi przyszło postradać me życie – Tak wolę – niż żyć, a mieć w sercu ranę”. 25 maja 2012 w Katowicach na osiedlu Witosa odsłonięto jego pomnik. 24 maja 2014 w Sobótce koło Wrocławia odsłonięto Kamień Pamięci Witolda Pileckiego. Kamień znajduje się przy ul. Armii Krajowej 13, koło Domu Turysty PTTK „Pod Wieżycą”. W górnej części kamienia zostały wyrzeźbione szabla oraz czapka wojskowa Rotmistrza. Na środku znajduje się stopień wojskowy, imię, nazwisko, daty urodzin i śmierci oraz cytat „To kamień pamięci, nie po to by Cię przygniatał, Lecz by pamiętano o Tobie przez wieki”. 13 listopada 2014 w Chorzowie Batorym odsłonięto tablicę upamiętniającą postać Pileckiego i posadzono Dąb, który nazwano „Dąb Witold”. 25 maja 2016 w Częstochowie na ścianie kamienicy przy al. Wolności 33 odsłonięto tablicę upamiętniającą jego pobyt w Częstochowie w grudniu 1945. 13 maja 2017 odsłonięto Pomnika Witolda Pileckiego w Warszawie na terenie skweru przy Alei Wojska Polskiego u zbiegu z ulicą Bitwy pod Rokitną. 17 września 2018 odsłonięto pomnik Witolda Pileckiego w Gorzowie Wielkopolskim na terenie skweru przy ul. Jagiełły, nieopodal dawnej Łaźni Miejskiej. 25 maja 2019 roku podczas Uroczystości nadania Ochotniczej Straży Pożarnej w Bieńkowicach imienia Rotmistrza Witolda Pileckiego, odsłonięto i poświęcono tablicę jego pamięci na budynku Remizy OSP w Bieńkowicach. 17 września 2019 odsłonięto pomnik Witolda Pileckiego w Gdańsku autorstwa Macieja Jagodzińskiego-Jagenmeera. 6 października 2019 r. odsłonięto płytę pamiątkową rtm. Witolda Pileckiego w Płocku, na terenie parafii św. Józefa. 25 stycznia 2022 zostało odsłonięte popiersie rotmistrza Pileckiego na Węgrzech w Balatonboglár nad Balatonem. 1 marca 2023, w Głogowie, odsłonięto pomnik poświęcony Witoldowi Pileckiemu w ramach "Alei Pamięci", obok 15 innych pomników żołnierzy podziemia antykomunistycznego. 13 maja 2023 prawie 4-metowy pomnik stanął przy nowym Centrum Usług Wspólnych w Opolu znajdującym się przy ulicy pułkownika Witolda Pileckiego. Muzyka W 2012 raper Tadek opublikował upamiętniający żołnierza utwór muzyczny „Rotmistrz Witold Pilecki”, wydany następnie na płycie Niewygodna prawda. W 2012 Lech Makowiecki z zespołem Zayazd wydał piosenkę „Ballada o rotmistrzu Pileckim”. W 2013 roku zespół Lastwar nagrał utwór „Ochotnik do piekła” dedykowany rotmistrzowi Pileckiemu. W maju 2013 roku zespół Forteca ze Szczyrku opublikował utwór „Ochotnik”. W listopadzie 2013 roku raper Evtis nagrał utwór pt. „Ochotnik” '. 1.03.2014 roku zespół Forteca opublikował płytę „Rotmistrz” zawierający osiem utworów. W maju 2014 na płycie Heroes zespołu Sabaton, ukazał się utwór Inmate 4859, który opowiada o Witoldzie Pileckim. W 2015 roku muzyk Orkiestry Reprezentacyjnej Wojska Polskiego, sierż. Piotr Flis skomponował utwór pt. „Marsz Rotmistrz”. Został on wykonany po raz pierwszy w czasie przemarszu pocztu flagowego na centralnych obchodach Narodowego Święta Niepodległości, 11 listopada 2015. W maju 2017 roku Fundacja Lampa nagrała utwór „Raport z Zaświatów” – Rotmistrzowi Witoldowi Pileckiemu. Honory Po 1990 roku, kiedy rozpoczęły się działania mające na celu rehabilitację Witolda Pileckiego, wiele osób oraz instytucji zaangażowało się w uczczenie jego pamięci. Wiele szkół przyjęło go za swojego patrona, w Oświęcimiu jego imieniem nazwano osiedle, w Białymstoku i w Warszawie ulicę, a w Opolu, Wrocławiu Szczecinie i w Rzeszowie rondo. We wrześniu 2008 w Wieluniu odsłonięto jego pomnik. W 1984 roku odznaczony został Gwiazdą Wytrwałości. 28 maja 2009 Rada m.st. Warszawy nadała rotmistrzowi Witoldowi Pileckiemu pośmiertnie tytuł Honorowego Obywatela m.st. Warszawy w upamiętnieniu jego zasług dla Ojczyzny. Dla upamiętnienia losów byłych więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych Poczta Polska wydała okolicznościową serię 4 znaczków, między innymi z jego podobizną. Witold Pilecki jako patron 6 Mazowiecka Brygada Obrony Terytorialnej – Decyzją nr 17/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 lutego 2018, brygada przyjęła wyróżniającą nazwę „Mazowiecka” i otrzymała imię rotmistrza Witolda Pileckiego 1 Parafialna Drużyna Harcerska „Quo Vadis” im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Ełku 1 Sucholeska Drużyna Harcerzy „Grań” im. rtm. Witolda Pileckiego 76 DH „Łącznicy” im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Skawinie z 2 Szczepu Harcerskiego „Memoria” w Krzęcinie 1 Międzyrzeckiej Drużyny Harcerzy „Bór” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 46 Poznańska drużyna harcerska „Koło Dziejów” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 17 TADH „Bażynowy” im. Witolda Pileckiego 18 Żarecka Drużyna Harcerska im. rtm. Witolda Pileckiego 1 Maszewska Drużyna Harcerzy „Białe Wilki” im. rotmistrza Witolda Pileckiego Szczep 14 DH i GZ Nieporęt im. rotmistrza Witolda Pileckiego 99 Przemyska Drużyna Starszoharcerska im. płk. Witolda Pileckiego 11 Skierniewicka drużyna harcerska „Nomada” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 15 TDH „Dziewięć sił” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 11 Drużyna Harcerska „Szafirowe Szeregi” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 13 Moniecka Drużyna Wędrownicza „Modus Vivendi” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 39 Drużyna Harcerska „Młode Wilki” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 301 WDH „Knieja” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 69 Gdańska Drużyna Harcerska „Wilki” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 7 Ostrzeszowska Drużyna Harcerzy „Wilki” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 9 Gliwicka Drużyna Harcerzy starszych „Lukarna” im. rotmistrza Witolda Pileckiego Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. rtm. W. Pileckiego w Oświęcimiu Chorągiew Harcerzy Ziemi Opolskiej ZHR im. rotmistrza Witolda Pileckiego 2 Gdyński Hufiec Harcerzy „Zbroja” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 18 KDH „Wieleci” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 39 DH „Młode Wilki” im. rotmistrza Witolda Pileckiego – hufiec Łask 91 WDH im. rotmistrza Witolda Pileckiego 111 DHS im. rotmistrza Witolda Pileckiego – Hufiec ZHP Ostrów Wielkopolski 9 WDH „Echo” im. rot. Witolda Pileckiego 169 WDH „Wikingowie” im. rotmistrza Witolda Pileckiego 16 DSH „Szare Płomienie” im. Rotmistrza Witolda Pileckiego. Hufiec ZHP „Doliny Liwca” w Węgrowie 128 Piastowska Drużyna Starszoharcerska „SPECE” im. płk. Witolda Pileckiego 7 DH „Brokilon” im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Dublinie Publiczne Technikum nr 4 Zespołu Szkół Mechanicznych w Opolu Zespół Szkół nr 1 im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Ostrowi Mazowieckiej Zespół Szkół Technicznych w Wodzisławiu Śląskim Zespół Szkół nr 3 w Zabrzu Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących w Katowicach Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Przodkowie Zespół Szkół nr 1 w Ostrowi Mazowieckiej Zespół Szkół im. rtm. Witolda Pileckiego w Iwoniczu Zespół Szkół Samochodowych w Radomiu Zespół Szkół Zawodowych nr 1 w Poznaniu Zespół Placówek Oświatowych im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Krasocinie (woj. świętokrzyskie) Zespół Szkół Publicznych nr 1 STO im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Warszawie Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Piotrkowie Trybunalskim II Liceum Ogólnokształcące w Mikołowie XV Liceum Ogólnokształcące w Katowicach XI Liceum Ogólnokształcące w Białymstoku IV Liceum Ogólnokształcące im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Piasecznie Ochotnicza Straż Pożarna im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Bieńkowicach (woj. małopolskie, pow. bocheński) Szkoły Podstawowe w: Olsztynku, Łodzi, Rękusach koło Ełku, Łącznie koło Morąga, w Jodłówce, Wyszynach Kościelnych koło Mławy, Przemiarowo koło Pułtuska, Grochowcach, Kozikach, Grudziądzu Stowarzyszenie im. W. Pileckiego (Warszawa) Gimnazjum im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Zakrzowie (woj. małopolskie) (nieistniejący) Gimnazjum nr 31 z Oddziałami Integracyjnymi im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Warszawie (nieistniejący) – obecnie Szkoła Podstawowa nr 395 im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Warszawie Gimnazjum nr 46 im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Łodzi (nieistniejący) Gimnazjum nr 39 im. rotmistrza Witolda Pileckiego we Wrocławiu (nieistniejący) Gimnazjum w Knyszynie Stadion Miejski w Chodczu Skwery w: Katowicach, Jadownikach koło Brzeska, Chorzowie, Otwocku, Będargowie koło Szczecina Parki im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Wieluniu i Zabrzu Ronda im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Dąbrowie Górniczej, Chrzanowie, Grudziądzu, Jaworznie, Jarosławiu, Kędzierzynie-Koźlu, Kołobrzegu, Kutnie, Lublinie, Łodzi, Mielcu, Nowym Targu, Opolu, Ostrowi Mazowieckiej, Piotrkowie Trybunalskim, Płocku, Rawiczu, Rembelszczyźnie, Rumi, Rzeszowie, Stalowej Woli, Starogardzie Gdańskim, Szczecinie, Wrocławiu i w Wągrowcu. Młodzieżowy Dom Kultury w Tomaszowie Mazowieckim Trasa WZ im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Bydgoszczy Aleja im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Kętrzynie Ulice im. Witolda Pileckiego w: Białymstoku, Bielsku-Białej, Bolesławcu, Brzezinach, Chocianowie, Częstochowie, Działdowie, Gdyni, Gorzowie Wielkopolskim, Jastrzębiu-Zdroju, Kielcach, Kłodzku, Koluszkach, Koszalinie, Krakowie, Legnicy, Łomży, Lublinie, Nowogardzie, Nowym Dworze Mazowieckim, Nysie, Olsztynie, Ostrołęce, Piastowie, Poznaniu, Puławach, Radomiu, Radomsku, Sanoku, Sulmierzycach, Skawinie, Skopaniu, Stargardzie, Środzie Wielkopolskiej, Świebodzicach, Warszawie, Wrząsowicach, Zambrowie, Zielonej Górze W Oświęcimiu nadano imię rtm. Pileckiego jednemu z osiedli liczne wystawy i koncerty poświęcone Witoldowi Pileckiemu Most im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Tarnowie Mosty im. rotmistrza Witolda Pileckiego w Malborku nad Nogatem, w ciągu dróg krajowych nr: 22 i 55 Tablica upamiętniająca rotmistrza Witolda Pileckiego w bazylice św. Jana Apostoła w Oleśnicy 3 Podgórska Drużyna Harcerzy „Wataha” im. płk. Witolda Pileckiego w Krakowie Sala Obrazowa imienia rotmistrza Witolda Pileckiego w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów (uroczystość odbyła się 28 lutego 2018) od 2022 patron ronda w Wałczu oraz ronda w Ustce (przy ulicy Darłowskiej) Zobacz też Muzeum Dom Rodziny Pileckich Jan Karski – inny świadek Holocaustu Marian Krawczyński – autor aktu oskarżenia Przypisy Bibliografia Henryk Świebocki, hasło „Pilecki Witold”, [w:] Polski Słownik Biograficzny, tom 26, W-wa 1981, s. 273–274. Pawłowicz Jacek, Rotmistrz Pilecki, 1901–1948 [album fotograficzny]. Przedm. Janusz Kurtyka. Wyd. IPN. Warszawa 1998. Romanowski Andrzej, Tajemnica Witolda Pileckiego, w: „Polityka”, 2013, nr 20, s. 46–52. Cyra Adam, Rotmistrz Pilecki. Ochotnik do Auschwitz; Wydawnictwo RM, Warszawa 2014. Cuber-Strutyńska Ewa, Witold Pilecki. Konfrontacja z legendą o „ochotniku do Auschwitz”; [w:] „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, t. 10, 2014, s. 474–494. Tracki Krzysztof, Młodość Witolda Pileckiego. Wydanie drugie rozszerzone''. Aneks: Wspomnienia (1901-1940), Muzeum Kresów i Ziemi Ostrowskiej, Ostrów Mazowiecka 2021. Linki zewnętrzne Rotmistrz Witold Pilecki, oficjalna strona Instytutu Pamięci Narodowej Akta IPN związane ze sprawą „grupy Witolda” Raport Witolda Pileckiego z Auschwitz – pełny tekst po polsku Konstanty Piekarski: Ucieczka z Piekła zawiera m.in. skany oryginalnych raportów Pileckiego z Auschwitz Andrzej M. Kobos: Witold Pilecki w piekle XX wieku Ucieczka z KL Auschwitz Akcja „Przypomnijmy o Rotmistrzu” „Oświadczenie Zofii Pileckiej-Optułowicz w sprawie działań pana Tyrpy” Odpowiedź Andrzeja Pileckiego na list dotyczący działalności Pana Michała Tyrpy Witold Pilecki – Życie i Śmierć, film dokumentalny Rotmistrz Pilecki. Cena odwagi (Mateusz Zimmerman, onet.pl 2012) O rtm. Witoldzie Pileckim Studio Republika Pośmiertny awans dla rotmistrza Witolda Pileckiego artykuł Szef wywiadu Andersa w Polsce stanął przed sądem – Dziennik Polski. 1948, nr 64 (5 III) = nr 1103 wystawa cyfrowa Muzeum Historii Polski o rotmistrzu Pileckim Raport Pileckiego z 1945 roku Klucz Pileckiego wciąż czeka na odnalezienie Rozmowa z dr. Adamem Cyrą Rotmistrzowie II Rzeczypospolitej Rotmistrzowie Polskich Sił Zbrojnych Członkowie Związku Organizacji Wojskowej Harcerze Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy Jeńcy Stalagu VIIIB/344 Lamsdorf Kedyw Obrońcy Grodna (1920) Osoby upamiętnione w warszawskim Ogrodzie Sprawiedliwych Oficerowie Kedywu AK Oficerowie Tajnej Armii Polskiej Witold Pilecki Powstańcy warszawscy Uczestnicy Bitwy Warszawskiej (1920) Uczestnicy buntu Lucjana Żeligowskiego Uczestnicy kampanii wrześniowej (strona polska) Uciekinierzy z KL Auschwitz Żołnierze formacji ochotniczych w wojnie polsko-bolszewickiej Żołnierze i działacze podziemia antykomunistycznego (1944–1956) Odznaczeni Gwiazdą Wytrwałości Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Oświęcimskim Odznaczeni Krzyżem Walecznych Odznaczeni Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej Odznaczeni Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921 Odznaczeni Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Srebrnym Krzyżem Zasługi Odznaczeni Warszawskim Krzyżem Powstańczym Więźniowie polityczni – straceni w więzieniu mokotowskim 1945–1956 Straceni przez rozstrzelanie Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie - grób symboliczny Urodzeni w 1901 Zmarli w 1948

2797003

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sejm%20Rzeczypospolitej%20Polskiej

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej (Sejm RP), Sejm – jedna z dwóch izb parlamentu Rzeczypospolitej Polskiej tradycyjnie określana jako: „izba niższa”. Izba Poselska wyłoniła się z Sejmu walnego w 1493; od uchwalenia ustawy nihil novi (1505) Sejm jest najwyższym organem władzy ustawodawczej w Polsce. W III Rzeczypospolitej Sejm stanowi pierwszą izbę polskiego parlamentu. Składa się on z 460 posłów, wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i proporcjonalnych, w głosowaniu tajnym (wybory pięcioprzymiotnikowe). Kadencja Sejmu, zgodnie z Konstytucją, trwa 4 lata; biegnie od dnia pierwszego posiedzenia nowo wybranego Sejmu i trwa do dnia poprzedzającego dzień zebrania się Sejmu następnej kadencji. Zakończenie kadencji może także nastąpić w wyniku jej skrócenia przez Prezydenta RP: obligatoryjnie (obowiązkowo), jeżeli procedura zasadnicza powoływania Rady Ministrów oraz obie procedury rezerwowe zakończą się fiaskiem, lub fakultatywnie (nieobowiązkowo), jeżeli Prezydent, w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia projektu ustawy budżetowej Sejmowi przez Radę Ministrów, nie otrzyma jej do podpisu (na wydanie postanowienia w tej sprawie przysługuje głowie państwa czas 14 dni). Bierne prawo wyborcze w wyborach do Sejmu RP uzyskuje się w wieku 21 lat. Sejm obraduje ciągle, pod przewodnictwem marszałka. Jego obrady są jawne. Posiedzenia Sejmu odbywają się zazwyczaj co drugi lub co trzeci tydzień (tzw. tydzień sejmowy). Dłuższe przerwy zdarzają się w okresie wakacyjnym oraz świąteczno-noworocznym, a także pomiędzy ostatnim posiedzeniem Sejmu poprzedniej kadencji i pierwszym posiedzeniem nowej kadencji. Urzędem wspierającym Sejm i jego organy w zakresie prawnym, organizacyjnym, finansowym i technicznym jest Kancelaria Sejmu. Kompleks budynków Sejmu i Senatu jest usytuowany na skarpie wiślanej w rejonie ulic Wiejskiej, Górnośląskiej i Piotra Maszyńskiego w Warszawie. Historia Sejmu Polskiego (do 1989) Sejm w Królestwie Polskim Słowo sejm jest polskim słowem wywodzącym się od czasownika sjąć się (rdzeń: jąć) – "zebrać się", znane jest we wszystkich językach słowiańskich. W języku staropolskim od XV w. w formie sjem i sejm, sjemu zjazd, zgromadzenie. Najwcześniejszy znany opis zawarty został w XII wieku w Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum, a dotyczył czasów legendarnych. Bartosz Paprocki za Wapowskim, Maciejem Miechowitą i Marcinem Kromerem w 1548 pisał o sejmie z roku 700, na którym od wszystkich obrano Gracusa tego, co pamiętny kopiec ma w Krakowie. Historycznie udokumentowany sejm wyznaczył Władysław I Łokietek na 26 maja 1331 w Chęcinach. Ten ogólnopolski sejm rokował do 14 czerwca tycząc wojny znanej z bitwy pod Płowcami. Wydarzenie to odnotowane jest przez wielu historyków, począwszy od Jana Długosza. W roku 1493 król Jan I Olbracht zwołał sejm walny, czyli zjazd ogólnokrajowy, na którym wyłoniła się izba poselska – osobna izba sejmowa, będąca reprezentacją szlachty wybraną na sejmikach ziemskich. W okresie I Rzeczypospolitej Sejm był przedstawicielem wyłącznie stanu szlacheckiego. Ta formuła była jednym z najważniejszych przywilejów szlacheckich. W 1505 roku podczas Sejmu w Radomiu uchwalono konstytucję Nihil novi, w której poważnie ograniczono kompetencje prawodawcze monarchy I Rzeczypospolitej na rzecz szlachty. Zakazywała ona królowi wydawania ustaw bez uzyskania zgody szlachty, reprezentowanej przez Senat i izbę poselską; król mógł wydawać samodzielne edykty tylko w sprawach miast królewskich, Żydów, lenn, chłopów w królewszczyznach i w sprawach górniczych. Trzy stany reprezentowane w Sejmie to: posłowie, senatorowie i król. Ustawy wówczas nazywano konstytucjami. W kompetencjach Sejmu było: uchwalanie konstytucji (ustaw) w sprawach wydatków i dochodów państwa, wielkości podatków, liczebności wojska oraz podejmowanie decyzji o wojnie, przymierzach politycznych i sojuszach wojskowych. Sejm był zwoływany przez króla, a w okresie bezkrólewia przez prymasa-interrexa. Wszystkie uchwalone ustawy zawiera historyczny spis prawa, konstytucji i przywilejów Królestwa Polskiego – Volumina Legum. Wydany został drukiem w latach 1732–1793 i zawiera przywileje królewskie i konstytucje sejmowe z lat 1347–1793. Sejmy były: zwyczajne, które zbierały się co 2 lata na okres 6 tygodni; nadzwyczajne, które mogły być zwołane w dowolnym terminie na okres 2 tygodni. Do czasu zawarcia unii lubelskiej w 1569 i utworzenia wspólnego polsko-litewskiego sejmu, jego sesje odbywały się w Piotrkowie, Krakowie, Toruniu, Bydgoszczy, Radomiu, Sandomierzu (sejmik generalny przy osobie króla), Lublinie, Parczewie i w Warszawie. Później w Warszawie, a co trzecia sesja w Grodnie, choć zdarzały się wyjątki. W XVII wieku Rzeczpospolita przeżywała kryzys. Jednym z jego objawów, choć nie główną przyczyną, było częste zrywanie sejmu za pomocą liberum veto. Próby zażegnania kryzysu podjął się Sejm Czteroletni z 1791 roku, który uchwalił Konstytucję 3 maja. Próba nie powiodła się i zakończyła się ostatecznym upadkiem Rzeczypospolitej. Sejm w okresie zaborów W XIX wieku pewną rolę odegrały Sejmy Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, Sejm Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz Sejm Krajowy w Galicji. W 1918 przedstawiciele Polaków żyjących w Niemczech zebrali się na Polskim Sejmie Dzielnicowym w Poznaniu. Sejm II RP W okresie międzywojennym po odzyskaniu niepodległości przez Polskę zwołano jednoizbowy Sejm Ustawodawczy, którego zadaniem było uchwalenie tzw. Małej Konstytucji, która wprowadziła ustrój republikański i system rządów parlamentarnych. Konstytucja marcowa z 1921 umocniła rolę Sejmu czyniąc z niego (obok Senatu) centralny organ w państwie (tzw. sejmokracja). Po zamachu majowym, a w szczególności po wejściu w życie konstytucji kwietniowej rola parlamentu zmalała; zwierzchnia władza należała do Prezydenta. W czasie II wojny światowej władze RP na uchodźstwie powołały Radę Narodową Rzeczypospolitej Polskiej, która jako organ mianowany przez prezydenta RP z konieczności przejęła większość funkcji parlamentu. W czasie okupacji rolę tę w kraju pełniła Rada Jedności Narodowej. Sejm PRL Po wojnie w Polsce Ludowej powstał parlament jednoizbowy, o roli fasadowej wobec rządzącej PZPR. W czerwcu 1989 odbyły się wybory do dwuizbowego Sejmu kontraktowego. Porozumienia Okrągłego Stołu zapewniły automatycznie większość kandydatom PZPR i jej koalicjantom (tylko wybory do Senatu nie miały tych ograniczeń). Sejm III RP Wybory w latach 1991 i 1993 przeprowadzono już na podstawie demokratycznych ordynacji. Zgodnie z art. 95 Konstytucji Sejm i Senat są organami państwa w zakresie władzy ustawodawczej. Organy Sejmu Konstytucyjne organy Sejmu to: Marszałek Sejmu komisje sejmowe komisje stałe komisje nadzwyczajne komisje śledcze Organy wprowadzone przez Regulamin Sejmu: Prezydium Sejmu Konwent Seniorów. Kadencja Sejmu Początek i długość kadencji Kadencja Sejmu trwa cztery lata od dnia zebrania się nowo wybranego Sejmu do dnia poprzedzającego zebranie się następnego Sejmu. Wybory zarządza Prezydent i wyznacza ich datę: nie później niż na 90 dni przed upływem czterech lat od rozpoczęcia kadencji ustępującego parlamentu (w normalnym trybie), nie później niż na 45 dni po dniu ogłoszenia skrócenia kadencji parlamentu przez Sejm lub Prezydenta. Pierwsze posiedzenie Sejmu zwołuje Prezydent: w 30 dni od daty wyborów (w normalnym trybie), w 15 dni od daty wyborów (w przypadku skrócenia kadencji parlamentu). Zakończenie kadencji Sejmu w sposób zwyczajny – upływ kadencji (4 lata), w sposób nadzwyczajny – przed upływem kadencji: na skutek uchwały Sejmu o skróceniu kadencji parlamentu podjętej przez 2/3 ustawowej liczby posłów, na skutek skrócenia kadencji parlamentu przez Prezydenta (obowiązkowo musi przed dokonaniem tej czynności zapoznać się z opinią Marszałków Sejmu i Senatu; nadto Prezydent nie może dokonać skrócenia kadencji w czasie stanu nadzwyczajnego): fakultatywnie – w sytuacji, kiedy w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia projektu ustawy budżetowej Sejmowi przez Radę Ministrów nie zostanie ona przedstawiona Prezydentowi do podpisu (Prezydent ma 14 dni na zdecydowanie o skróceniu kadencji parlamentu), obligatoryjnie – jeśli procedura zasadnicza i obie procedury powoływania Rady Ministrów zakończą się fiaskiem. Funkcje i uprawnienia Sejmu Funkcja ustawodawcza To podstawowa funkcja Sejmu, która odbywa się przez uchwalanie ustaw (w tym budżetu państwa) i uchwał, a przez to określanie podstawowych kierunków działalności państwa. Ponadto w drodze ustawy Sejm upoważnia Prezydenta do ratyfikowania i wypowiadania niektórych umów międzynarodowych. W ramach tej funkcji wyróżnić można jeszcze funkcję ustrojodawczą, tj. stanowienie norm konstytucyjnych, najważniejszych i podstawowych dla danego systemu prawa i ustroju państwa. Funkcja kreacyjna Polega na bezpośrednim powoływaniu i odwoływaniu organów konstytucyjnych państwa oraz osób, które wchodzą w skład tych organów. Podstawowym elementem sprawowania funkcji kreacyjnej jest udzielanie wotum zaufania Radzie Ministrów, a w szczególnym wypadku – prawo do samodzielnego powołania rządu (w przypadku uchwalenia wotum nieufności). Sejm wybiera i powołuje na stanowiska: zastępcy przewodniczącego i członków Trybunału Stanu sędziów Trybunału Konstytucyjnego członków Krajowej Rady Sądownictwa 2 członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji 3 członków Rady Mediów Narodowych 3 członków Rady Polityki Pieniężnej Rzecznika Praw Obywatelskich Rzecznika Praw Dziecka prezesa Najwyższej Izby Kontroli prezesa Narodowego Banku Polskiego na wniosek Prezydenta RP Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych członków Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Oprócz tego istnieją inne stanowiska państwowe, na które powołuje Marszałek Sejmu w porozumieniu z odpowiednimi organami: członków Rady Ochrony Pracy. Funkcja kontrolna Sejm (wraz z Senatem) sprawuje władzę ustawodawczą, lecz ponadto sprawuje także kontrolę nad działaniem władzy wykonawczej. Funkcja kontrolna odnosi się do rządu i podporządkowanej mu administracji, a polega na możliwości samodzielnego ustalania przez Sejm stanu faktycznego w sprawach dotyczących tych podmiotów (także stanu podstawowych dziedzin życia społecznego) i porównywania go ze stanem nakazanym przez prawo. Może również dotyczyć kontroli polityki prowadzonej w danej dziedzinie (np. polityki zagranicznej). Jednym z instrumentów kontroli rządu przez Sejm jest prawo uchwalenia konstruktywnego wotum nieufności wobec rządu lub wotum nieufności wobec konkretnego ministra. W ramach swych uprawnień Sejm może także żądać informacji w danej sprawie, ponadto obecności (na posiedzeniach Sejmu lub komisji) osób sprawujących kontrolowane urzędy. Efektami tej kontroli są: dokonywanie przez Sejm ocen postępowania, wyrażanie opinii, dezyderatów i przedstawianie sugestii, które nie są prawnie wiążące. Sejm debatuje corocznie nad wykonaniem przez rząd ustawy budżetowej, opierając się na opinii Najwyższej Izby Kontroli, a efektem dokonanej oceny jest udzielenie bądź nieudzielenie absolutorium dla rządu. Izba rozpatruje też sprawozdania Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych, jak również wysłuchuje corocznej informacji Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawie stanu przestrzegania wolności, praw człowieka i obywatela. Szczególnym rodzajem kontroli jest powołanie komisji śledczej do zbadania określonej sprawy. Dla zwiększenia skuteczności kontroli jej działanie zostało uregulowane w specjalnej ustawie, dzięki czemu może ona nakładać na obywateli i organy państwa pewne obowiązki. Komisja ma ułatwiony dostęp do dokumentów, możliwość wzywania osób na świadków, czy też lepiej współpracuje z organami śledczymi, np. prokuratorami. Spośród indywidualnych, poselskich form kontroli sejmowej wyróżnia się interpelacje oraz zapytania poselskie. Poseł kieruje je do Prezesa Rady Ministrów, ministrów, prezesa NIK lub NBP, którzy w ciągu 21 dni mają obowiązek na nie odpowiedzieć. Ponadto poseł ma prawo kierować ustnie, na posiedzeniu Sejmu, pytania w sprawach bieżących, na które ich adresaci odpowiadają bezpośrednio na sali sejmowej. Posłowie mają również prawo podjąć interwencję poselską w organie administracji rządowej i samorządu terytorialnego, w zakładzie lub przedsiębiorstwie państwowym, oraz jednostkach gospodarki niepaństwowej, dla załatwienia sprawy swych wyborców lub zapoznania się ze stanem jej rozpatrywania. Kontrola nad działalnością samorządu terytorialnego odbywa się w sposób pośredni przez kontrolę wykonywania nadzoru nad działalnością samorządu terytorialnego przez Prezesa Rady Ministrów oraz bezpośredni, gdy na wniosek Prezesa Rady Ministrów Sejm ocenia, czy organ stanowiący samorządu terytorialnego „rażąco narusza Konstytucję lub ustawy”. Informacje o pracach Sejmu Prawo do uzyskiwania przez obywateli informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne, obejmuje dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu, co zagwarantowane jest w art. 61 Konstytucji. Zgodnie z Regulaminem Sejmu i zarządzeniem Szefa Kancelarii Sejmu z marca 2006 informacja publiczna dotycząca Sejmu i jego organów oraz Kancelarii Sejmu (m.in. druki sejmowe, biuletyny z posiedzeń komisji sejmowych, opinie Biura Analiz Sejmowych, wyniki głosowań) jest na bieżąco udostępniana w Systemie Informacyjnym Sejmu na stronie internetowej www.sejm.gov.pl. Ogłaszanie przez Kancelarię Sejmu informacji w Systemie Informacyjnym Sejmu jest podstawową formą udzielania przez izbę informacji publicznej. Od 2011 przebieg obrad Sejmu, wszystkich komisji oraz wszystkich podkomisji sejmowych, których zebrania odbywają się w salach przystosowanych do nagrań audio, można także na bieżąco śledzić na stronie w zakładce Transmisje. Ich zapisy archiwalne znajdują się w zakładce Transmisje archiwalne. Nie są transmitowane posiedzenia obrad komisji, jeżeli postanowi ona o odbyciu posiedzenia zamkniętego, bądź gdy regulamin Sejmu wprost przewiduje obowiązek obrad komisji w takim trybie (dotyczy to Komisji ds. Służb Specjalnych oraz Komisji Etyki Poselskiej). Od sierpnia 2012 internetowa transmisja z posiedzeń plenarnych Sejmu jest uzupełniana tłumaczeniem na język migowy. Wszystkie materiały archiwalne (zarówno dokumentacja papierowa, jak i zapisy w formie audio) są udostępniane w czytelni głównej lub pracowni archiwum przez Bibliotekę Sejmową. W zbiorach Biblioteki są przechowywane m.in. nagrania z posiedzeń komisji i podkomisji sejmowych oraz papierowe wersje biuletynów komisji (ich wersje elektroniczne od 1993 są także dostępne na stronie internetowej Sejmu w zakładce Archiwum). Każdy obywatel, na takich samych warunkach, ma dostęp do wszystkich zasobów Biblioteki Sejmowej (z kilkoma ograniczeniami wskazanymi w rozporządzeniu Rady Ministrów z czerwca 2011). W sytuacji, gdy informacja publiczna nie została opublikowana w Systemie Informacyjnym Sejmu, jest ona udostępniana osobom zainteresowanym na ich wniosek skierowany do Biura Korespondencji i Informacji Kancelarii Sejmu. Budynki sejmowe Obrady Sejmu odbywają się w wybudowanym w latach 1925–1928 i rozbudowanym w latach 1949–1952 kompleksie sejmowym znajdującym się w Warszawie przy ulicy Wiejskiej 4/6/8, w rejonie ulic Górnośląskiej i Piotra Maszyńskiego. Dzień Sejmu Polskiego W 2015 Sejm VII kadencji podjął uchwałę o ustanowieniu dnia 1 lipca (zawarcie w 1569 unii lubelskiej) Dniem Sejmu Polskiego. Zobacz też lista posłów wielu kadencji (III RP) okręgi wyborcze do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Sejm Dzieci i Młodzieży Senat Rzeczypospolitej Polskiej Parlament Rzeczypospolitej Polskiej Przypisy Bibliografia Paweł Sarnecki (red.), Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2005 (wyd. 6) Leszek Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, Warszawa 2004 (wyd. 8) Linki zewnętrzne Strona internetowa Sejmu RP Regulamin Sejmu RP Przewodnik poselski – materiały Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu (2015) Rola Sejmu w stanowieniu i wykonywaniu prawa Unii Europejskiej – opracowanie Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu (2015) Instytucje państwowe i organy władzy w Polsce Hasła kanonu polskiej Wikipedii

44884

https://pl.wikipedia.org/wiki/Miko%C5%82aj%20Kopernik

Mikołaj Kopernik

, , (ur. 19 lutego 1473 w Toruniu, zm. przed 21 maja 1543 we Fromborku) – polski polihistor pochodzenia niemieckiego; prawnik, urzędnik, dyplomata, lekarz i niższy duchowny katolicki, doktor prawa kanonicznego, zajmujący się również astronomią i astrologią, matematyką, ekonomią, strategią wojskową, kartografią i filologią. Bywa też nazywany fizykiem i filozofem. Kopernik jest najbardziej znany jako astronom – twórca heliocentrycznego modelu Układu Słonecznego i prawdopodobnie pierwszy heliocentryk w Europie od czasów starożytnej Grecji. Autor dzieła De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) przedstawiającego szczegółowo jego wizję Wszechświata. Prace Kopernika – inaczej niż wcześniejsze koncepcje Arystarcha z Samos – dokonały przełomu i wywołały jedną z najważniejszych rewolucji naukowych od czasów starożytnych, nazywaną przewrotem kopernikańskim. Z tego powodu heliocentryzm bywa nazywany kopernikanizmem, a kosmologiczno-filozoficzny postulat odrzucenia wszelkiego geocentryzmu i antropocentryzmu – zasadą kopernikańską. Pozostałe osiągnięcia uczonego to m.in. sformułowanie ilościowej teorii pieniądza i prawa Kopernika-Greshama w ekonomii. W geometrii płaskiej rozpowszechnił twierdzenie nazywane jego imieniem, choć nie jest jego pierwszym autorem. Kopernik to również tłumacz bizantyjskiego pisarza Teofilakta Symokatty na język łaciński, autor łacińskiego poematu Septem Sidera (Siedem Gwiazd) oraz map Warmii i innych terenów Prus. Astronomiczne dzieło Kopernika wiązało się też z rewizją fizyki Arystotelesa, będącej częścią jego systemu filozoficznego – otwierając drogę do mechaniki klasycznej, teorii grawitacji Newtona i do nowożytnej metody naukowej. Kopernik pełnił kilka funkcji administracyjnych i urzędów, jak: generalny administrator biskupstwa warmińskiego po zgonie biskupa Fabiana Luzjańskiego, komisarz Warmii (1521), kanclerz kapituły katedralnej warmińskiej (1511–1513, 1520, 1524–1525, 1529), opiekun stołu kapitulnego w latach (1526–1532), zarządca kasy aprowizacyjnej (1513), poseł lub wizytator dóbr kapitulnych w latach (1511, 1521–1522, 1531–1537, 1539), kanonik warmińskiej kapituły katedralnej (od 1497), scholastyk wrocławskiej Kolegiaty Świętego Krzyża i św. Bartłomieja (1503–1538). Wybitnego torunianina uwieczniło nie tylko kilka wspomnianych terminów naukowych od jego nazwiska. Został też patronem dziesiątek szkół, co najmniej kilkunastu innych instytucji – głównie badawczych i oświatowych – oraz kilku nagród i czasopisma naukowego. Użyczył też nazwy lokalizacjom na Ziemi i w Kosmosie, taksonowi botanicznemu, pierwiastkowi chemicznemu (Cn), kilku statkom wodnym, pociągowi, samolotowi i teleskopowi kosmicznemu. Kopernika wielokrotnie upamiętniano przez sztukę – liczne obrazy, m.in. dzieło Matejki, co najmniej kilkadziesiąt pomników rozmieszczonych w kilkunastu krajach, wizerunki na banknotach, monetach i znaczkach pocztowych, serię opowiadań, co najmniej dwie powieści, dwa pełnometrażowe filmy fabularne, serial, musical oraz dwie inne kompozycje muzyczne. Kopernik i jego twórczość stały się tematem całej dziedziny badawczej zwanej kopernikologią. Życiorys Pochodzenie Mikołaj Kopernik urodził się 19 lutego 1473 w Toruniu, przy ówczesnej ul. św. Anny (później ul. Kopernika nr 15, choć według niektórych badaczy jak np. Karol Górski istnieje pogląd, że był to dom nr 17), w rodzinie kupca Mikołaja i Barbary pochodzącej z rodziny Watzenrodów (zm. po 1495 r.). Miał troje starszego rodzeństwa: brata Andrzeja (ur. ok. 1465 r.), siostry Barbarę (ur. ok. 1469 r.) oraz Katarzynę (ur. ok. 1471 r.). Ród Koperników pochodził przypuszczalnie ze śląskiej wsi Koperniki, położonej między Nysą i Prudnikiem lub z samej Nysy. W XIV wieku członkowie tej rodziny osiedlali się w miastach księstw śląskich (Ząbkowice, Nysa, Wrocław) i w Zgorzelcu, a następnie w dużych miastach Polski (Kraków – 1367, Lwów – 1439) i państwa zakonu krzyżackiego (Toruń – 1400). Ojciec astronoma Mikołaj Starszy wywodził się z krakowskiej linii rodziny, która została przyjęta do prawa miejskiego pod koniec XIV wieku. W źródłach jest po raz pierwszy poświadczony w 1448 r. jako krakowski kupiec, prowadzący handel miedzią (niem. Kupfer; można założyć, że osoby zajmujące się zawodowo miedzią zostały nazwane „Kopernikami”, przy czym przyrostek „-ik” ma charakter słowiański) z Gdańskiem. W czasie wojny trzynastoletniej, w sierpniu 1454 r., brał udział w negocjacjach finansowych pomiędzy kardynałem Zbigniewem Oleśnickim a miastami pruskimi. Około 1458 r. przeniósł się do Torunia, gdzie ok. 1460 r. zawarł małżeństwo z Barbarą Watzenrode. Rodzina Watzenrode pochodziła z Westfalii i osiedliła się w Toruniu w 1. poł. XIV wieku; nazwisko wiąże się z miejscowością Watzerath. Stanowiła część patrycjatu toruńskiego. Edukacja i młodość Edukacja początkowa W 1480 r. Kopernikowie przeprowadzili się z domu przy ulicy św. Anny do kamienicy przy Rynku Staromiejskim 36 (tzw. Kamienica Pod Lwem lub Kamienica Lazurowa); niewykluczone, że przyszły astronom urodził się właśnie w tym budynku, który już wcześniej należał do rodziny. Pomimo że nie zachowały się żadne teksty astronoma w języku polskim, bez wątpliwości znał on ten język na równi z niemieckim i łaciną. Najprawdopodobniej Mikołaj Kopernik ukończył pierwsze nauki w szkole parafialnej przy kościele św. Janów w Toruniu. Zdaniem niektórych historyków, takich jak Ludwik Birkenmajer, pod koniec XV wieku pobierał nauki we Włocławku. Nauczycielem przyszłego astronoma, wówczas jeszcze młodzieńca, mógł być kanonik włocławski Mikołaj Wodka z Kwidzyna, doktor medycyny zajmujący się również astronomią i astrologią, jeden z domniemanych konstruktorów zegara słonecznego znajdującego się na katedrze włocławskiej. Teoria ta jest jednak mało prawdopodobna, matka astronoma bowiem po śmierci męża w 1483 r. nie wyprowadziła się z Torunia. Istnieje jeszcze hipoteza, że Mikołaj wraz z Andrzejem uczęszczali do szkoły Braci Wspólnego Życia w Chełmnie, jednak jest ona kwestionowana. Studia w Krakowie Dzięki protekcji Łukasza Watzenrodego w roku 1491 Andrzej i Mikołaj Kopernikowie rozpoczęli studia w Akademii Krakowskiej (Mikołaj podpisał się Nicolaus Nicolai de Thuronia, co z łaciny oznacza: „Mikołaj, syn Mikołaja, z Torunia”). Czasy jego krakowskich studiów przypadły na okres świetności tzw. krakowskiej szkoły astronomiczno-matematycznej – wykładali tam m.in.: Marcin Król z Przemyśla, Marcin Bylica z Olkusza, Maciej z Miechowa, Jan z Głogowa czy Wawrzyniec Korwin. Jednym z nauczycieli astronomii Kopernika był wówczas Wojciech z Brudzewa, który nie prowadził zajęć na uczelni, ale wykładał prywatnie poza Akademią. Mikołaj studiował na jednym roku z Pawłem z Krosna, Piotrem Tomickim i Bernardem Wapowskim z Radochoniec, z którym przyjaźnił się do końca życia. Studia ukończył w 1495 r., bez uzyskania żadnego tytułu, gdyż utrudniłoby to kontynuowanie nauki we Włoszech, dokąd wyjechał z bratem dzięki wsparciu finansowemu Łukasza Watzenrodego. Święcenia niższe Prawdopodobnie w okresie studiów w Krakowie otrzymał tzw. niższe święcenia, ponieważ już 26 sierpnia 1495 został kanonikiem warmińskim. Wbrew powszechnej opinii nie był on jednak wyświęcony na kapłana, a założenie takie było wynikiem pomyłki XX-wiecznego kopernikologa, Lino Sighnolfiego. Odnalazł on dokument, datowany na 20 października 1497, na którym widniał napis „Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis (...), presbiter constitutus”, co się tłumaczy: „Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński (...) stawiwszy się jako ksiądz”. Powtórne badanie tego dokumentu wykazały jednak, że Sighnolfi błędnie odczytał napis, który brzmiał „Nicolaus Copernig, canonicus Vuermiensis (...), personaliter constitutus”, czyli „Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński (...) stawił się osobiście”. Innym powodem, dla którego należy wątpić w wyższe święcenia, był fakt, że kapłanom nie wolno było wówczas trudnić się medycyną. Zdaniem większości kopernikologów astronom nie objął od razu kanonikatu (albo objął, ale wobec oporu kapituły warmińskiej – zrezygnował) i faktycznie odzyskał tytuł dopiero 20 października 1497. Studia w Bolonii Dzięki staraniom wuja Łukasza w 1496 r. rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Bolonii, wpisując się w styczniu 1497 r. do albumu nacji niemieckiej bolońskiego Uniwersytetu Jurystów. Uniwersyteckie nacje były luźnymi korporacjami, grupującymi studentów według bardzo ogólnych kryteriów geograficznych, a nie narodowych. Do nacji niemieckiej zaliczano wówczas m.in. Polaków, Czechów i Węgrów. Przyjaciółmi Mikołaja z tamtego okresu byli m.in.: przyszły poeta Ermico Caiado i kanonik Erhard Truchsess. Wykładowcami przyszłego astronoma z zakresu prawa byli m.in. filozof Alessandro Achillini, latynista Antonio Urceo czy kanonista Antonio Burgos, choć tematy prawnicze niezbyt interesowały Kopernika. Słuchał wykładów Pomponacjusza. Nauczycielami, którzy wywarli na niego największy wpływ, byli: astronom Dominik Maria Novara, geograf Marek z Benewentu i malarz Francesco Francia. Według Birkenmajera lektura dzieła Novary De motu octavae spherae wywarła wpływ na myśl kopernikańską. 20 października 1497 Kopernik pełnoprawnie objął kanonię warmińską, co zapewniło mu utrzymanie do końca życia (władzę sprawował poprzez Andrzeja Cletza i Krzysztofa Tapiaua). W 1500 r. odbył wraz z bratem Andrzejem Kopernikiem podróż do Rzymu, gdzie wygłosił kilka prywatnych wykładów. Tam, w nocy z 5 na 6 listopada 1500, obserwował zaćmienie Księżyca. Studia w Padwie W 1501 r. Kopernik na krótko powrócił na Warmię, po czym 28 sierpnia 1501 uzyskał zgodę kapituły warmińskiej na rozpoczęcie kolejnych studiów medycznych na Uniwersytecie w Padwie, kontynuując studia prawnicze. Wraz z bratem Andrzejem wkrótce udał się do Italii. Wśród historyków istnieje spór, gdzie i kiedy Kopernik zaczął studia medyczne i czy skończył studia prawnicze jeszcze w Bolonii czy już w Padwie. Dominuje pogląd, że Kopernik uzyskał w Bolonii magisterium sztuki, ale studiował tam także przez rok medycynę. Po przyjeździe do Padwy wznowił studia medyczne, gdzie wykładowcami byli m.in.: Andrea Alpago, Gabriele Zerbi, Giovanni d’Aquila z Lanciano i Pietro Trapolin. Wbrew treści epitafium na grobie Kopernika we Fromborku astronom nigdy nie uzyskał stopnia doktora medycyny. Najprawdopodobniej uzyskał on stopień licencjata, który pozwalał mu na prowadzenie praktyki lekarskiej, co przemawia za twierdzeniem, że studiował medycynę przez rok w Bolonii i kontynuował studia w Padwie przez dwa lata. W Padwie Kopernik studiował także filologię grecką, której uczył się od Niccolò Leonico Tomeo i pod jego wpływem zaczął tłumaczyć z greckiego na łacinę wiersze Teofilakta Symokatty. Latem 1503 r. dobiegał koniec jego studiów i podjął się on obrony doktoratu z prawa kanonicznego na Uniwersytecie w Ferrarze – pomyślny egzamin doktorski odbył się 31 maja 1503. Przed 10 stycznia 1503 Kopernik objął scholasterię wrocławską św. Krzyża. Dorosłe życie Pobyt w Lidzbarku Warmińskim Mikołaj Kopernik powrócił do Polski pod koniec 1503 r. i w kilku następujących latach towarzyszył swojemu wujowi biskupowi warmińskiemu Łukaszowi Watzenrodemu. Dopiero w 1507 r. astronom został na stałe skierowany do Lidzbarka Warmińskiego, by wspierać swojego wuja. Brał udział prawie we wszystkich czynnościach dyplomatycznych i administracyjnych biskupa, uczestniczył m.in. w zjazdach stanów Prus Królewskich. Najprawdopodobniej był obecny na koronacji Zygmunta I Starego w katedrze wawelskiej 7 stycznia 1507, natomiast w 1509 r. uczestniczył w sejmie krakowskim. Ponieważ Kopernik był angażowany do niemal wszelkich spraw dyplomatycznych, sądowych i administracyjnych, nie pozostawało mu wiele czasu na sprawy naukowe. Zajmował się on tam głównie czytaniem, bowiem Lidzbark posiadał dobrze wyposażoną bibliotekę. W tym okresie Kopernik dokończył tłumaczenie Listów Symokatty i sporządził mapy Prus i Warmii. Prawdopodobnie Łukasz Watzenrode chciał, by jeden z jego siostrzeńców objął po nim biskupstwo, jednak Andrzej w 1507 r. zachorował na trąd i wyjechał do Włoch na leczenie. Wobec takich okoliczności biskup Watzenrode chciał przygotować Mikołaja do sakry, jednak astronom odmówił, wybierając karierę naukową. Prawdopodobne jest, że brak chęci przyjęcia święceń kapłańskich przez Mikołaja Kopernika spowodował konflikt pomiędzy nim a wujem – na tyle ostry, że w pierwszej połowie 1510 r. astronom opuścił Lidzbark i przeniósł się do Fromborka. Od 8 listopada 1510 do 8 listopada 1513 pełnił tam rolę kanclerza kapituły. 5 kwietnia 1512 uczestniczył w wyborze nowego biskupa warmińskiego Fabiana Luzjańskiego. Król Zygmunt I Stary sprzeciwił się temu wyborowi i zaczął negocjować z kapitułą warmińską. W wyniku negocjacji prowadzonych przez Jana Scultetiego ustalono, że król zaakceptuje Luzjańskiego, ale po jego śmierci kapituła ma przedłożyć królowi pełną listę kanoników, z których ten wybierze czterech faworytów. Kopernik, wraz z 7 kanonikami, podpisał 7 grudnia 1512 tzw. układ w Piotrkowie, który gwarantował kapitule prawo wyboru biskupa spośród 4 faworytów królewskich, przy czym musieli oni pochodzić z Prus. Następnie kanonicy złożyli przysięgę wierności królowi Polski. Wśród kanoników formował się opór wobec ingerencji króla, a jednym z opozycjonistów był Andrzej Kopernik, który pomimo choroby w 1512 r. powrócił do kraju. Kapituła odmówiła mu przyznania kanonii, natomiast rok później Mikołaj zrzekł się funkcji kanclerza. Pobyt w Olsztynie Nowym kanclerzem kapituły został Tiedemann Giese, natomiast sam astronom w 1516 r. został administratorem dóbr kapituły i sprawował ten urząd do 1519 r., rezydując w Olsztynie. Stąd w latach 1516–1521 zarządzał folwarkami kapituły w komornictwach olsztyńskim i melzackim. W latach 1516–1519 przeprowadził zakrojoną na szeroką skalę akcję kolonizacji opuszczonych łanów we wsiach będących w posiadaniu kapituły. Świadectwem tego są sporządzone przez niego regesty Locationes mansorum desertorum. Kiedy wybuchła wojna polsko-krzyżacka 1519–1521, 4 stycznia 1520 astronom, wraz z Janem Scultetim, został oddelegowany do negocjacji z wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego Albrechtem Hohenzollernem (bezskutecznych). Wkrótce potem, 21 stycznia, Frombork, w którym przebywał Kopernik, został napadnięty i spalony przez Krzyżaków. Wobec opuszczenia Warmii przez większość członków kapituły na barkach Kopernika spoczęło zadanie obrony zamków warmińskich. W 1520 r. został mianowany administratorem dóbr Olsztyna (rezydując na zamku w Olsztynie) i wysłał do Zygmunta Starego list z prośbą o wsparcie wojskowe, który jednak został przechwycony przez Krzyżaków. Jednakże król inną drogą dowiedział się o zagrożeniu głównej twierdzy w południowej Warmii i w końcu listopada 1520 r. nadesłał posiłki – stu zbrojnych pod dowództwem Henryka Peryka z Janowic. Kopernik zwracał się także o pomoc do Jana Scultetiego z Elbląga, którą uzyskał i dzięki temu udało się obronić miasto. Można się często spotkać z informacją, jakoby Kopernik osobiście dowodził obroną twierdzy; w rzeczywistości funkcję tę pełnił Paweł Dołuski. Albrecht Hohenzollern, przegrywając wojnę, został zmuszony do zawarcia czteroletniego rozejmu, 5 kwietnia 1521. W tym samym roku Mikołaj przestał być administratorem dóbr kapituły i 20 sierpnia został komisarzem Warmii. 18 marca 1522 na Sejmie Stanów Pruskich w Grudziądzu Kopernik wystąpił z napisaną przez siebie mową Querela Capituli contra magistrum Albertum et eius ordinem super iniuriis irrogatis 1521 sub indutiis belli (Skarga kapituły na mistrza Albrechta i jego zakon z powodu krzywd wyrządzonych w 1521 r. podczas zawieszenia broni). Na początku 1523 r., zaraz po śmierci biskupa Fabiana Luzjańskiego, Kopernik został mianowany generalnym administratorem biskupstwa warmińskiego i sprawował tę funkcję przez 8 miesięcy. 14 kwietnia 1523, spośród czterech kandydatów królewskich, kapituła wybrała nowym biskupem Maurycego Ferbera, natomiast Kopernik ponownie został kanclerzem kapituły na lata 1524–1525. Po zakończeniu kadencji został oddelegowany jako poseł na sejmik warmiński, gdzie potępił reformację, a w 1529 r. po raz ostatni pełnił funkcję kanclerza kapituły warmińskiej. Pobyt we Fromborku Po powrocie do Fromborka Kopernik mógł spokojnie oddać się pracy naukowej. Według jego biografów żył bardzo skromnie, poniżej przeciętnej pozostałych kanoników. Wśród kanoników była najliczniejsza grupa z Gdańska; z Torunia był tylko Kopernik i Snellenberg, a z Elbląga nie było nikogo. Ponadto nikt nie podzielał astronomicznych zainteresowań Mikołaja, zatem musiał się on czuć samotnie. Był za to ceniony jako ekonomista i lekarz. W swoim księgozbiorze posiadał pozycje m.in. Valescusa z Taranty czy Arnolda de Villanovy. Po śmierci biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera, zgodnie ze zwyczajem, król przesłał cztery nazwiska do kapituły, aby spośród nich wybrać nowego ordynariusza. Byli to: Jan Dantyszek (niezatwierdzony koadiutor Ferbera), Jan Timmermann (siostrzeniec Ferbera), Achacy von der Trenck, Mikołaj Kopernik. Dantyszek został niemal natychmiast wybrany (z powodu choroby objął diecezję dopiero po roku), natomiast Tiedemann Giese został biskupem chełmińskim. Po elekcji Dantyszka Kopernik poświęcił się obserwacjom nieba i zrzekł się scholasterii wrocławskiej. Wkrótce potem biskup chciał rozprawić się ze swoimi antagonistami, wśród których był Aleksander Sculteti, bliski przyjaciel astronoma. Dantyszek rzucił na niego podejrzenia o herezję i doprowadził do jego wygnania, co spowodowało jeszcze większe wyobcowanie Kopernika. Chcąc załagodzić sytuację, biskup utrzymywał korespondencję z doktorem Mikołajem, wychwalając jego dzieło. Pomimo chłodnych stosunków biskup konsekwentnie popierał teorie astronoma. Pierwszy rękopis dzieła Kopernika miał zostać oddany do druku w 1535 r. przez Bernarda Wapowskiego, lecz ten zmarł, a sam almanach zaginął. Dzięki zabiegom Dantyszka, wieści o Koperniku i teorii heliocentrycznej dotarły do Wittenbergi i zainteresowały tamtejszego profesora matematyki Jerzego Retyka. W 1539 r. Retyk przybył do Fromborka i przez kilka tygodni obserwował niebo i studiował teksty Kopernika. Przez dwa następne lata Retyk był uczniem Kopernika, zarówno w zakresie astronomii, jak i trygonometrii (którą potem sam rozwinął w pracy De lateribus triangulorum). Pierwsze wydanie Narratio prima ukazało się w Gdańsku 16–31 marca 1540 r. w oficynie Rhodego. W Bazylei w 1541 r. wyszło drukiem drugie wydanie Narratio prima, w której Retyk głosił zasady heliocentryzmu. Wiosną tego roku zmęczony astronom pojechał do Królewca, aby uleczyć radcę księcia Albrechta, Georga von Kunheima. Pod koniec 1541 r. Retyk powrócił do Wittenbergi, natomiast w połowie 1542 r. Kopernik wysłał dzieło De revolutionibus do druku w Norymberdze. Śmierć i dziedzictwo W grudniu 1542 r. astronom doznał udaru mózgu, w wyniku czego utracił mowę, a prawa strona jego ciała została sparaliżowana. Przy chorym czuwali wówczas Fabian Emmerich oraz Jerzy Donner. W czasie choroby 21 marca 1543 została wydana książka astronoma i według legendy dotarła ona do Kopernika w ostatnim dniu jego życia. Astronom zmarł przed 21 maja 1543 we Fromborku. Jego kanonię objął Michał Loitz, wieżę – Achacy von Trenck, natomiast allodium – Leonard Niederhoff. Swój bogaty księgozbiór przekazał w testamencie diecezji warmińskiej. Książki te wraz z archiwum biskupów warmińskich i księgozbiorem kapituły warmińskiej w 1626 r. trafiły w ręce Szwedów, którzy splądrowali bibliotekę przy katedrze we Fromborku. Z polecenia Gustawa II Adolfa zbiory te trafiły do biblioteki Uniwersytetu w Uppsali, która zdobyła najsłynniejsze na świecie kopernikana. Ze szwedzkiego raportu Bibliotheca Copernicana z 1914 r. wynika, że spośród 46 tomów kopernikańskich z notatkami astronoma: 39 znajduje się w bibliotece Uniwersytetu w Uppsali, dwa w bibliotece Obserwatorium Astronomicznego w Uppsali, jeden w Bibliotece Narodowej Szwecji. Zbiory te stały się obiektem polsko-szwedzkich projektów naukowych. W 1629 r. Jan Brożek odnalazł i opublikował łaciński poemat Mikołaja Kopernika Septem sidera. Życie prywatne Mikołaj Kopernik był podejrzewany o konkubinat ze swoją gospodynią Anną Schilling. Relacje współczesnych astronomowi nakazują podejrzewać, że był on bardzo oddany swojej gospodyni, co wskazuje na fakt, że łączyła ich więcej niż przyjaźń. Około 1 grudnia 1538 biskup warmiński Jan Dantyszek zwrócił się listownie do kanonika fromborskiego Feliksa Reicha, by ten w jego imieniu publicznie potępił Kopernika za związek z kobietą. Z listu Reicha do biskupa, datowanego na 23 stycznia 1539, wynika, że kanonik wzbraniał się przed sprawianiem swojemu przyjacielowi problemów, zwłaszcza że utrzymywał, iż nie zauważył niewłaściwego zachowania obojga. Dantyszek listownie kilka razy nakazywał Kopernikowi, aby usunął tę kobietę ze swojego domu, astronom jednak odwlekał tę decyzję, tłumacząc to trudnościami w znalezieniu dla niej nowego lokum. Ostatecznie w styczniu 1539 r. Anna Schilling opuściła Frombork i wyjechała do Gdańska. Badacze twórczości i życia Kopernika, profesorowie: Michał Kokowski, Krzysztof Mikulski oraz Marcin Karas podczas debaty na Uniwersytecie Jagiellońskim w styczniu 2023 roku jednoznacznie stwierdzili, że wszystkie opowieści o rzekomej konkubinie uczonego nie mają podstaw źródłowych, są konfabulacjami lub wynikiem nieodpowiedniej interpretacji informacji zawartych w źródłach historycznych. Wkład w rozwój nauki Wśród najważniejszych osiągnięć Kopernika wymienia się: opracowanie, ujęcie w naukowe ramy i rozpowszechnienie teorii heliocentrycznej (astronomia), pierwszy raz sformułowanej przez Arystarcha z Samos; sformułowanie prawa Kopernika-Greshama (ekonomia); sformułowanie twierdzenia Kopernika (geometria). Astronomia Pierwsze wydanie epokowej pracy De revolutionibus orbium coelestium, dedykowanej papieżowi Pawłowi III, wydrukowane zostało w Norymberdze w 1543 r. w nakładzie 400–500 egzemplarzy. Egzemplarz pierwszego wydania znajdował się w zbiorach Collegium Hosianum w Braniewie. W 1626 r. dzieło to wraz z innymi łupami trafiło do Szwecji. Ok. 30 lat wcześniej Kopernik przedstawił główne założenia swej teorii w dziele Commentariolus (Mały komentarz), które było znane w rękopisie wielu astronomom, ale wydrukowane dopiero w XIX wieku. Na apel Soboru Laterańskiego Kopernik w 1513 r. opracował i wysłał do Rzymu własny projekt reformy kalendarza. Wówczas też otrzymał od kapituły warmińskiej dom we Fromborku. W 1514 r. kupił na własność za 175 grzywien srebra basztę północno-zachodnią w obrębie wewnętrznych murów warowni fromborskiej. Na zapleczu swojego domu zbudował płytę obserwacyjną (pavimentum) i sporządził wzorowane na starożytnych instrumenty astronomiczne (kwadrant, triquetrum i sferę armilarną). We Fromborku przeprowadził około 30 zarejestrowanych obserwacji astronomicznych. Obserwował m.in. Marsa i Saturna, przeprowadził serię czterech obserwacji Słońca. Odkrył wówczas zmienność mimośrodu Ziemi i ruch apogeum słonecznego względem gwiazd stałych. Ekonomia W 1517 r. powstała nieoficjalnie pierwsza wersja traktatu monetarnego zidentyfikowana jako napisana przez Mikołaja Kopernika. W 1519 r. napisał on drugą wersję traktatu monetarnego, różnie nazywaną, w zależności od tłumaczenia i przekładu, m.in. Traktatem o monetach. Na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu (rozpoczętym 17 marca 1522), wygłosił publicznie traktat o monetach (21 marca). W swoim wystąpieniu zaapelował o unifikację systemu monetarnego, z jednoczesnym zachowaniem szeląga jako waluty. Chciał jednak, aby ustalić stały stosunek szeląga do grosza (60 szelągów miało się równać 20 groszom). Kilka miesięcy później gdańska mennica rozpoczęła bić nową monetę, lecz wobec protestów szlachty król wstrzymał emisję. Po hołdzie pruskim Prusy Zakonne straciły prawo do bicia własnej monety, a mennice większych miast zostały zamknięte. W lipcu 1526 r. ustalono, że zostanie wprowadzona nowa, „lepsza” moneta z wizerunkiem króla. Sprzeciwiał się temu książę Albrecht, jednak edykt królewski wydany 8 maja 1528 zarządził bicie nowej monety zgodnie z postulatami Kopernika (prawo Kopernika-Greshama). Myśl ekonomiczna, w dziedzinie nazwanej potem polityką pieniężną, została później jeszcze bardziej rozwinięta. W 1528 r. Kopernik ukończył dzieło tłumaczone jako Sposób bicia monety. Medycyna Mikołaj Kopernik był praktykującym lekarzem. Chociaż większość swojego życia ordynował typowe dla epoki, wieloskładnikowe leki (zawierające, m.in.: minerały, "róg jednorożca", zioła i żywice), miał pewne osiągnięcia w zakresie medycyny prewencyjnej. W 1519 r. podczas epidemii nieokreślonej choroby zakaźnej na wybrzeżu, z jego inicjatywy wybudowano rurociąg, dzięki czemu ludność Warmii i pomorza była zaopatrzona w świeżą wodę. Odbiór Luter i jego otoczenie Teorię Kopernika skrytykował w jednej z prywatnych rozmów Marcin Luter, uważając, że „wywraca ona astronomię do góry nogami”. Teorię krytykował również Filip Melanchton, który jednak w późniejszym okresie złagodził swoją opinię i bardziej przychylnie odnosił się do heliocentryzmu jako hipotezy matematycznej. Kościoły ewangelickie nigdy nie wytworzyły mechanizmów prześladowania uczonych promujących heliocentryzm. W kręgu uczonych związanym z Melanchtonem i Uniwersytetem w Wittenberdze rozpowszechniła się interpretacja teorii Kopernika, która odrzucała jej kosmologiczne założenia (wyjątkiem był tu Jerzy Joachim Retyk), jednak doceniała jej walory matematyczne, np. eliminację ekwantu. Członek tego kręgu, Erasmus Reinhold, profesor i w pewnym okresie rektor Uniwersytetu w Wittenberdze, entuzjastycznie oceniał matematyczny opis Kopernika i opierając się na nim, stworzył tablice astronomiczne zwane Tabulae prutenicae, których poprawność doprowadziła do szerszego zainteresowania teorią Kopernika. Inni protestanci i niekatolicy W XVI i XVII w. Kopernik miał rosnące grono zwolenników i sympatyków: Tycho Brahe; duński astronom nazywał Kopernika drugim Ptolemeuszem, jednak odrzucał jego heliocentryzm, próbując połączyć elementy jego teorii z paradygmatem geocentrycznym. Thomas Digges, angielski matematyk i astronom; był zwolennikiem heliocentryzmu i stał się jego pierwszym propagatorem w Anglii. Digges przetłumaczył kosmologiczną część De revolutionibus orbium coelestium i opublikował ją w roku 1576, dołączając do tego tekstu własną teorię nieskończonego Wszechświata, w którym nieruchome gwiazdy rozmieszczone są w różnych odległościach od Słońca. Giordano Bruno, włoski filozof; Michael Maestlin, niemiecki matematyk i astronom; Johannes Kepler, uczeń Brahego i Maestlina; ten niemiecki astronom stworzył udoskonaloną teorię heliocentryczną, uwzględniającą m.in. eliptyczny kształt orbit. Kościół katolicki 5 marca 1616 decyzją Świętego Oficjum De revolutionibus i wszystkie inne prace mówiące o ruchu Ziemi (jako realnym zjawisku, a nie tylko instrumentalnie traktowanej hipotezie), w tym dzieła Keplera, zostały umieszczone na Indeksie Ksiąg Zakazanych. Sprawę kontynuowano w 1633 r., po opublikowaniu przez Galileusza Dialogu o dwu najważniejszych układach świata, Ptolemeuszowym i Kopernikowym (1632). W dniu 22 czerwca 1633 włoski astronom został publicznie osądzony za głoszenie heretyckich poglądów, zmuszony do uznania swojej winy i skazany na areszt domowy. Dopełnieniem tego procesu była decyzja z 23 kwietnia 1634 o wciągnięciu Dialogu na Indeks. Dzieła kopernikowskie, traktujące heliocentryzm jako prawdę naukową, pozostały tam formalnie aż do 11 września 1822, kiedy to został anulowany zakaz ich wydawania, a praktycznie aż do 1835 r., gdy ukazała się nowa edycja Indeksu, w której już ich nie wymieniono. Według teologów katolickich teoria Kopernika nie była udowodniona w stopniu, który usuwałby wątpliwości natury naukowej i teologicznej. Najwybitniejsi filozofowie i astronomowie epoki: Justus Lipsius, Joseph Scaliger, Francis Bacon opowiadali się za systemem Ptolemeusza. W 1620 r. Kongregacja Indeksu Ksiąg Zakazanych uznała, że nowej teorii nie można podawać jako pewnik, zezwalając jednak na traktowanie jej jako hipotezy. Dopiero w wydaniu Indeksu przejrzanym przez Benedykta XIV z tekstu dekretów znika zapis zakazujący dzieł traktujących o heliocentryzmie, na samej liście pozostają jednak książki wpisane na tej podstawie. Odnalezienie grobu i ponowny pogrzeb Poszukiwania przed XXI wiekiem Domniemanym miejscem pochówku Kopernika była katedra we Fromborku, w której w 1580 r. biskup Marcin Kromer umieścił epitafium (na południowej ścianie, w pobliżu grobu św. Bartłomieja). Jednakże koncepcja ta została podana w wątpliwość za sprawą Melchiora Pyrnesiusa, który dwa lata później ufundował Kopernikowi epitafium w toruńskim kościele św. Janów. W XVIII wieku epitafium Kromera zostało zniszczone i zastąpione nowym. Grobu Mikołaja Kopernika poszukiwano kilkakrotnie, skupiając się na bardziej prawdopodobnym Fromborku. Pierwsze takie prace podjęło Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk w 1802 r., kolejne przeprowadzono w 1909 r. i 1939 r. Prawdopodobnie w czasie II wojny światowej poszukiwania prowadzili także Niemcy, którzy stwierdzili, że grób musi się znajdować niedaleko ołtarza znanego wtedy jako ołtarz św. Wacława (później: św. Krzyża). Wszystkie te próby zakończyły się niepowodzeniem. Odnalezienie szczątków we Fromborku Od 2004 r. podejmowane były próby odnalezienia grobu Kopernika w archikatedrze we Fromborku przez zespół prof. Jerzego Gąssowskiego oraz pracowników Instytutu Antropologii i Archeologii Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku. Zespół opierał się na zmodyfikowanej przez olsztyńskiego historyka – dr. Jerzego Sikorskiego – teorii niemieckiego badacza dziejów Kopernika, Leopolda Prowego, który zwrócił uwagę, że do XVIII wieku obowiązywał zwyczaj oddawania kanonikom pod dożywotnią opiekę poszczególnych ołtarzy w katedrze, pod którymi spoczywali po śmierci. Kopernik był kanonikiem fromborskiej katedry, z dokumentów pisanych wynikało, że jego pieczy powierzono drugi ołtarz w nawie południowej. W kalkulacjach Prowego ołtarz Kopernika miał być w nawie południowej przy drugim filarze od głównego wejścia. W świetle studiów prof. Sikorskiego Prowy pomylił się i w niewłaściwy sposób liczył on kolejność ołtarzy: należało liczyć od strony prezbiterium. Dlatego pod tym ołtarzem prowadzone były wykopaliska w 2004 r. Wtedy odkryto tam kilka grobów z różnych epok, ale w żadnym nie zidentyfikowano kości astronoma. Kontynuacja badań przy tym samym ołtarzu w 2005 r. doprowadziła do odnalezienia szkieletu, który mógł należeć do Kopernika, gdyż m.in. określono wiek zmarłego na 60–70 lat. Potwierdzenie tożsamości Rysy twarzy Przypuszczenie utwierdziła zgodność wyglądu twarzy, odtworzonej na podstawie znalezionej tam czaszki, z wyglądem twarzy astronoma, znanej z istniejących portretów. Rekonstukcję twarzy na podstawie czaszki wykonał podinspektor mgr Dariusz Zajdel, ekspert z zakresu antroposkopii kryminalistycznej z Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Policji w Warszawie. Zespół profesora Gąssowskiego ogłosił wówczas odnalezienie grobu Kopernika z „97% pewnością”. Na etapie prowadzonych badań antropometrycznych i dokumentacyjnych wykonano także trójwymiarowe (3D) skanowanie czaszki (wykonane przez antropologa mgra Sebastiana Tyszczuka i Pracownię Pomiaru Przestrzennego). Dokumentacja taka pozwoliła m.in. na wykonanie rekonstrukcji twarzy metodą plastyczną (Gierasimowa) w oparciu o model czaszki wykonany z tworzywa sztucznego w technice produkcji sterowanej numerycznie. Potwierdziła ona poprawność wcześniej wykonanej zmodyfikowanej rekonstrukcji graficznej. W nowej rekonstrukcji Kopernik ma jasne oczy. Badania genetyczne Potwierdzenie autentyczności odnalezionej czaszki początkowo zamierzano uzyskać dzięki zbadaniu DNA biskupa warmińskiego i zarazem wuja astronoma Łukasza Watzenrodego lub innych jego krewnych, jednak miejsca ich pochówków są nieznane. Ostatecznie pozytywna identyfikacja szczątków Kopernika stała się możliwa w 2008 r. dzięki należącej do astronoma księdze Stöfflera, którą po potopie Szwedzi zrabowali, a potem znalazła się w muzeum w Uppsali. Materiał genetyczny pobrany z kilku włosów znalezionych w księdze w dwóch okazał się identyczny z materiałem genetycznym osoby, której szczątki odnaleziono w katedrze fromborskiej. Syn Mikołaj odziedziczył po Barbarze Kopernik haplogrupę H. Ponowny pochówek 19 lutego 2010, w 537. rocznicę narodzin astronoma, IUPAC nadała pierwiastkowi 112 nazwę kopernik (). W tym samym dniu w bazylice katedralnej św. Janów w Toruniu odbyła się uroczysta msza, podczas której był wystawiony sarkofag z doczesnymi szczątkami Mikołaja Kopernika. Następnie sarkofag został przewieziony do Olsztyna, gdzie do 16 marca wystawiony był na widok publiczny w bazylice konkatedralnej św. Jakuba, a następnie do 21 maja na Zamku Kapituły Warmińskiej. Stamtąd 21 maja sarkofag został przewieziony do Fromborka, gdzie 22 maja w bazylice katedralnej odbyła się ponowna ceremonia pogrzebowa Mikołaja Kopernika. W drodze do Fromborka kondukt z sarkofagiem Kopernika zatrzymał się w miastach z nim związanych – Dobrym Mieście, Lidzbarku Warmińskim, Ornecie, Pieniężnie i Braniewie. Spór o narodowość Kopernika Narodowość Mikołaja Kopernika wywoływała spory między Polakami a Niemcami. Badacze reprezentujący obydwa narody starali się udowodnić, że Kopernik był ich rodakiem, na czym nierzadko cierpiała rzetelność naukowa. Niewątpliwie był on przedstawicielem ludności pogranicza; osobą niemieckojęzyczną, a równocześnie – pod względem politycznym – poddanym królów polskich. Przejawem przekonania o polskich korzeniach Kopernika jest krótki wiersz autorstwa Jana Nepomucena Kamińskiego Upamiętnienie Nazewnictwo Terminy naukowe (nie licząc lokalizacji): Kopernikanizm w astronomii; Przewrót kopernikański w historii nauki; Zasada kopernikańska w kosmologii i filozofii nauki; Twierdzenie Kopernika w geometrii płaskiej; Prawo Kopernika-Greshama w ekonomii; badania nad życiem i twórczością Kopernika bywają nazywane kopernikologią, a przedstawiciele tej dyscypliny: kopernikologami lub kopernikanistami. Rodzaj roślin z rodziny arekowatych nazwano kopernicja. W 2010 roku sztuczny pierwiastek o numerze 112 nazwano copernicium (Cn). Nazwy instytucji naukowo-oświatowych W 1918 roku w Galicji powstało Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika. W 1945 roku utworzono Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1948 roku otwarto Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. W 1970 roku Zakład Historii Nauki i Techniki PAN zaczął wydawać wielojęzyczne czasopismo naukowe „Studia Copernicana”. W 1972 roku oddano do użytku Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne w Grudziądzu im. Mikołaja Kopernika. W 1973 roku w USA, w stanie Nowy Jork, powołano stowarzyszenie Kopernik Society of Broome County. Rok później otworzyło ono w mieście Vestal obserwatorium astronomiczne i centrum nauki nazwane Kopernik Observatory & Science Center. W 1978 roku w Warszawie powstało Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika Polskiej Akademii Nauk. W 1990 roku powstała Fundacja Astronomii Polskiej im. Mikołaja Kopernika. W 1990 roku w Paryżu otwarto program studiów magisterskich typu MBA o nazwie Copernic. W 2002 roku Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Toruniu została oficjalnie nazwana „Książnicą kopernikańską”. W 2005 roku Mikołaj Kopernik został patronem centrum nauki w Warszawie. W 2008 roku w Krakowie powstało Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych i powiązane wydawnictwo Copernicus Center Press. W 2014 roku CKBI zaczęło współorganizować corocznie edukacyjny Copernicus Festival i prowadzić portal Copernicus College. W 2014 roku Komisja Europejska nazwała swój projekt monitorowania środowiska naturalnego „Copernicus”. W 2023 roku powstała Akademia Kopernikańska. Powstała internetowa baza danych Index Copernicus poświęcona czasopismom naukowym i innym instytucjom badawczym. Na jej podstawie wypracowano kontrowersyjny parametr bibliometryczny „wartość IC” (ang. IC Value). Imieniem Kopernika nazwano w Polsce co najmniej kilkadziesiąt liceów ogólnokształcących. Nazwy innych instytucji W 1751 roku w Toruniu założono fabrykę cukierniczą „Kopernik”. W 1920 roku w Warszawie powstała loża wolnomularska „Kopernik”. W 1923 roku w Bydgoszczy jedno z gimnazjów przyjęło imię Kopernika, przez co siedziba tej szkoły – później pełniąca inne funkcje – zaczęła być nazywana Copernicanum. W 1968 roku w Łodzi powstał szpital miejski, potem przekształcony w Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Kopernika. W 1971 roku w Chicago powstała polonijna Fundacja Kopernikowska. W 1983 roku w Toruniu powstała Federacja Miast Kopernikowskich. W 1995 roku powstało polskie wydawnictwo Copernicus Corporation zajmujące się fantastyką i grami. W 1998 roku w Toruniu odbył się pierwszy Copernicon – konwent miłośników fantastyki, potem oficjalnie nazwany festiwalem gier i fantastyki; W 2005 roku Międzynarodowy Port lotniczy Wrocław-Strachowice otrzymał imię Mikołaja Kopernika(angielska nazwa: Copernicus Airport Wrocław). W 2005 roku w Toruniu otwarto centrum handlowe Atrium Copernicus. W 2015 roku w Toruniu zaczęto organizować zawody lekkoatletyczne Copernicus Cup. W 2021 roku w Toruniu powołano stowarzyszenie społeczno-polityczne Instytut Copernicanum. W Toruniu powstały trzy hotele nazwane od Kopernika: dwugiazdkowy Hotel Kopernika w Zespole Staromiejskim, czterogwiazdkowy Nicolaus, czterogwiazdkowy Copernicus Toruń Hotel. Nazwy nagród W 1873 roku, z inicjatywy Rady Miejskiej Krakowa, powstała Nagroda Naukowa im. Mikołaja Kopernika, przyznawana przez Polską Akademię Umiejętności. W 2004 roku UMK w Toruniu zaczął przyznawać nagrodę Convallaria Copernicana. W 2006 roku Fundacja na rzecz Nauki Polskiej i Deutsche Forschungsgemeinschaft zaczęły przyznawać Polsko-Niemiecką Nagrodę Naukową Copernicus. Polska Akademia Nauk ustanowiła Medal im. Mikołaja Kopernika. Nazwy astronomiczne i topograficzne Jeden z kraterów na Księżycu nazwano Kopernik. Na Marsie znajduje się krater Kopernik. Nazwisko uczonego nosi planetoida – (1322) Coppernicus. W 2015 roku jedna z gwiazd w Gwiazdozbiorze Raka (55 Cancri) została nazwana „Copernicus”. Towarszyszące jej planety mają osobne nazwy, jednak zwyczajowo planety pozasłoneczne bywają też nazywane od ich gwiazdy, co wprowadza kilka „planet Kopernika” (Copernicus b, c, d, e, f). Na wyspie Spitsbergen na Morzu Arktycznym istnieje Góra Kopernika. Tamże, między Górą Kopernika a Górą Belweder istnieje Przełęcz Kopernika. Inne nazwy miejsc Najpóźniej od XVII wieku wieża we Fromborku, w której mieszkał Kopernik, nazywana jest wieżą Kopernika. W Polsce wyznaczono dwa szlaki turystyczne Kopernika: pieszy oraz drogowy. W co najmniej dwóch polskich miastach istnieją parki Kopernika: we Wrocławiu i w Gorzowie Wielkopolskim. W co najmniej kilkunastu polskich miejscowościach istnieją ulice Kopernika, a w co najmniej kilkunastu – osiedla jego imienia. W Bydgoszczy uchwałą Rady Miasta z dnia 29.09.2010 powołano Skwer Mikołaja Kopernika (Uchwała nr. LXXIV/1126/10) Statki wodne W 1849 roku na Wiśle zaczął działać statek parowy „Kopernik”. Do lat 20. XX wieku tamże służył szkolny statek parowy „Kopernik”. W 1903 roku zbudowano niemiecki prom „Mecklenburg”, później przejęty przez ZSRR, przekazany Polsce i w 1953 roku przemianowany na nazwę „Kopernik”. W 1971 roku służbę zaczął Okręt Rzeczypospolitej Polskiej „Kopernik”. W 1973 roku w Gdańsku zbudowano jacht s/y Copernicus. W 1974 roku zbudowano prom „Mikołaj Kopernik”. W 1977 roku zbudowano prom nazwany potem „Kopernik”. Inne urządzenia W 1972 roku NASA odbyło ostatnią z misji Orbitalnych Obserwatoriów Astronomicznych (ang. OAO), nazwaną OAO-3 Copernicus. Jeden z samolotów Polskich Linii Lotniczych LOT nazwano „Kopernik”; w 1980 roku w Warszawie uległ on katastrofie. Co najmniej jeden pociąg używany przez spółkę PKP Intercity nazwano „Kopernik”. Pozostałe W latach 2001–2010 Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych wprowadziło na rynek markę „Copernicus”, w ramach której wydawano publikacje z zakresu kartografii użytkowej (mapy i atlasy samochodowe, plany miast, mapy i przewodniki turystyczne). Sztuka Literatura W 1929 roku ukazała się powieść Kłos Panny Ludwika Hieronima Morstina. W 1956 roku Jan Piasecki opublikował powieść Portret z konwalią – fabularyzowaną biografię Kopernika, kierowaną do młodzieży. W tym samym roku Edward Ligocki opublikował serię opowiadań Gwiazdy nad Warmią – także mającą przybliżyć młodzieży postać Kopernika. Rok 1971 przyniósł publikację powieści Leonarda Turkowskiego Ziemia i niebo. W 1976 roku John Banville opublikował powieść Doctor Copernicus. W 1977 roku Jerzy Cepik wydał powieść Rozedrzeć tajemnicę sfer. Opowieść biograficzna o Mikołaju Koperniku. W 1980 roku Maria Dolińska opublikowała Salve sol [Witaj, Słońce]: powieść dla młodzieży – historię młodzieńczych latach Kopernika. W 2008 roku ukazała się w Polsce powieść biograficzna Tajemnica Kopernika, w której autor, Jean-Pierre Luminet, bardzo swobodnie potraktował osobę Kopernika, w historię jego życia włożył fakty niepotwierdzone przez żadną naukową bibliografię. W 2016 roku Wojciech Krzysztof Szalkiewicz, autor kilku książek o Koperniku, opublikował powieść Złoto Kopernika. Opowieść historyczno-sensacyjna z XVI i XXI wieku. W roku 2021 Wojciech Wiercioch i Jolanta Szymska-Wiercioch opublikowali książkę Rewolucja niebieska. Powieść o Mikołaju Koperniku, a w roku 2022 – drugą część zatytułowaną Zakazane księgi. Powieść o Mikołaju Koperniku. Dyptyk ten nosi nazwę Księgi Mikołajowe. Banknoty W 1924 roku Ministerstwo Skarbu wyemitowało bilet zdawkowy o nominale 20 groszy, przedstawiający pomnik Kopernika. W 1965 roku Narodowy Bank Polski wyemitował banknot o nominale 1000 zł z wizerunkiem Mikołaja Kopernika, różniący się szatą graficzną od pozostałych ówcześnie używanych banknotów, pozostający w obiegu w latach 1966–1978. Wizerunek Kopernika widniał na polskim banknocie o nominale 1000 zł, będącym w obiegu w latach 1975–1996. Monety W 1925 roku rzeźbiarz Stanisław Szukalski zaprojektował 100-złotową monetę z Kopernikiem, wyemitowaną przez Mennicę Polską w próbnych egzemplarzach kolekcjonerskich. Na początku XXI w. wyemitowano nowe wersje monety. W 1959 roku Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu 10-złotową monetę z Kopernikiem (projekt Józefa Gosławskiego). W 1967 roku NBP zaprezentował 10-złotową monetę z Kopernikiem – zmniejszoną wersję monety z 1959. W 1973 roku, z okazji 500-lecia urodzin uczonego, Niemcy Zachodnie wyemitowały srebrną monetę o nominale pięciu marek niemieckich. Również w 1973 roku wyemitowano polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 750 w nakładzie łącznym (bito ją również rok później) 101 048 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i masę 16,5 g, rant gładki. W 2017 roku NBP wyemitował monetę kolekcjonerską o nominale 10 zł upamiętniającą Kopernika ekonomistę. Wizerunki pocztowe 29 stycznia 2023 r. do obiegu wszedł znaczek pocztowy o wartości 3,90 zł, na którym przedstawiono portret Mikołaja Kopernika z Epitafium we Fromborku. Znaczek upamiętnia 550. rocznicę jego urodzin. 16 lutego 2023 roku do obiegu weszła koperta pocztowa na której przedstawiono portret Mikołaja Kopernika autorstwa Teodora de Bry oraz fragment domu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Autorem projektu jest Jarosław Ochendzan. 27 lutego 2023 r. do obiegu wszedł znaczek pocztowy o wartości 8 zł, na którym przedstawiono wizerunek Mikołaja Kopernika z obrazu Jana Matejki. Znaczek upamiętnia 550. rocznicę jego urodzin. Autorem projektu jest Joanna Fleszar-Haspert. Widowiska W 1972 roku, z okazji 500. urodzin Kopernika, nakręcono film fabularny Kopernik, a rok później – serial o tym samym tytule. W 2009 roku premierę miał fabularny film animowany Gwiazda Kopernika. W maju 2023 roku we Fromborku przedstawiono musical Kopernik. Inne dzieła wizualne W 1873 roku, z okazji 400. urodzin Kopernika, Jan Matejko namalował obraz Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem. W 1904 roku w Krakowie powstał witraż Apollo zaprojektowany przez Stanisława Wyspiańskiego. Inna nazwa dzieła to System Kopernika i prawdopodobnie jest inspirowane postacią toruńskiego uczonego. Pomniki przedstawiające Kopernika wybudowano w co najmniej kilkunastu miastach – nie tylko w Polsce, ale też w co najmniej jedenastu innych krajach: we Włoszech, w Niemczech, Austrii, Francji, Wielkiej Brytanii, USA, Kanadzie, Kolumbii, Brazylii, Argentynie i Chinach. Kopernika rzeźbili m.in. Bertel Thorvaldsen i Teodor Rygier. Oprócz pomników przedstawionych w tym artykule powstały też rzeźby umieszczone w siedzibie Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) w Krakowie oraz przy Domu Generalnym księży zmartwychwstańców w Rzymie. Muzyka W 2010 roku opublikowano Oratorium Braniewskie „Mikołaj Kopernik”. W 2011 roku Switłana Azarowa skomponowała uwerturę koncertową inspirowaną Kopernikiem (), zaprezentowaną po raz pierwszy w 2013 roku w Paryżu. Inne formy upamiętnienia Kopernik bywa też upamiętniany mniej bezpośrednio, przez odwołania do jego opus magnum – dzieła De revolutionibus (O obrotach). Rok 1973 był ogłoszony Rokiem Kopernikańskim przez UNESCO, z okazji 500-lecia urodzin uczonego. Uchwałą Senatu RP X kadencji z 16 listopada 2022, rok 2023 ustanowiono „Rokiem Mikołaja Kopernika w 550. rocznicę urodzin”. W dniach 19–24 lutego 2023 zorganizowano Pocztę Specjalną „Kopernik”. 31 maja 2023 Telewizja Polska (TVP) zorganizowała test wiedzy o Koperniku. Uwagi Przypisy Bibliografia Książki Czasopisma . Literatura uzupełniająca Pomocnik Historyczny „Biografie. Kopernik nieznany”, dodatek do Tygodnika „Polityka”, sklep.polityka.pl, 2023 [dostęp 2023-06-01]. Linki zewnętrzne Polskojęzyczne Mikołaj Kopernik, De revolutionibus orbium coelestium libri VI. Nürnberg, 1543, Polona Mikołaj Kopernik w grafice i rysunkach, Polona Mappa dell'Universo e dè due più celebri sistemi planetarj (mapa, 1779, egz. kolorowany ręcznie), Polona Kopernik Mikołaj Ur: 1473 +1543 : Hymn na cześć wielkiego człowieka i astronoma z powodu 400 rocznicy jego urodzin (nuty, 1893), Polona Nagrania na kanale Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych na YouTube [dostęp 2023-09-06]: Karolina Głowacka, Czego nie wiemy o Koperniku?, 28 listopada 2022 – wywiad z polskimi kopernikologami. Wojciech Sady, Mikołaj Kopernik i jego dzieło, 29 sierpnia 2023. Anglojęzyczne [dostęp 2023-06-01]. The Scientific Revolution dostęp 2021-11-13] Peter Adamson, The World Doesn’t Revolve Around You: Copernicus , History of Philosophy without any gaps, historyofphilosophy.net [dostęp 2023-08-20]. Biografie kanonu polskiej Wikipedii Polihistorzy Postacie renesansu Polscy odkrywcy Astronomowie I Rzeczypospolitej Polscy astronomowie XV wieku Polscy astronomowie XVI wieku Polscy astrologowie Polscy matematycy XV wieku Polscy matematycy XVI wieku Polscy geometrzy (matematycy) Polscy ekonomiści Polscy pisarze ekonomiczni (I Rzeczpospolita) Polscy pisarze nowołacińscy XVI wieku Polscy kanoniści (I Rzeczpospolita) Lekarze I Rzeczypospolitej Kartografowie I Rzeczypospolitej Polscy tłumacze literatury greckiej Polscy tłumacze na język łaciński Polscy prawnicy (Polska średniowieczna) Scholastycy kapituły kolegiackiej Św. Krzyża we Wrocławiu Urzędnicy Księstwa Warmińskiego Kanclerze warmińskiej kapituły katedralnej Kanonicy warmińskiej kapituły katedralnej Kanonicy kapituły kolegiackiej Św. Krzyża we Wrocławiu Ludzie upamiętnieni nazwami pierwiastków chemicznych Polacy upamiętnieni nazwami uniwersytetów Astronomowie upamiętnieni nazwami nagród Polscy matematycy upamiętnieni nazwami nagród Polacy upamiętnieni nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn Ludzie upamiętnieni nazwami twierdzeń Osoby upamiętnione nazwami kraterów na Księżycu Osoby upamiętnione nazwami kraterów na Marsie Osoby upamiętnione nazwami planetoid Osoby upamiętnione nazwami planet Osoby upamiętnione nazwami dziedzin badawczych Osoby przedstawione na banknotach PRL Osoby przedstawione na polskich monetach Absolwenci i studenci Akademii Krakowskiej Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Bolonii Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Ferrarze Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Padwie Ludzie związani z Olsztynem (I Rzeczpospolita) Ludzie związani z Lidzbarkiem Warmińskim (I Rzeczpospolita) Ludzie związani z Wrocławiem (Królestwo Czech) Uczestnicy wojny polsko-krzyżackiej 1519–1521 (strona polska) Polacy umieszczeni na indeksie ksiąg zakazanych Polacy pochodzenia niemieckiego Ludzie urodzeni w Toruniu Pochowani w bazylice archikatedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Andrzeja we Fromborku Urodzeni w 1473 Zmarli w 1543

5367951

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20%C5%9Awiata%20w%20Pi%C5%82ce%20No%C5%BCnej%20Kobiet%202023

Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej Kobiet 2023

Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej Kobiet 2023 – dziewiąta edycja czempionatu, mającego wyłonić mistrzynie świata w piłce nożnej. Turniej organizowały dwa państwa: Australia i Nowa Zelandia, odbywał się on w dniach 20 lipca–20 sierpnia 2023 roku. Tytułu broniły Amerykanki, które przegrały w 1/8 finału ze Szwedkami 4:5 w serii rzutów karnych. W mistrzostwach brały udział 32 drużyny podzielone na osiem grup po cztery zespoły. Zmagania turniejowe toczyły się na 10 stadionach w 9 miastach. Rywalizacja rozpoczęła się w Auckland, a zakończyła w Sydney. Procedura wyboru gospodarza Początkowo chęć zorganizowania czempionatu wyraziło dziewięć państw: (wspólnie z Koreą Północną) W późniejszym czasie Australia i Nowa Zelandia zdecydowały się na wspólną organizację mistrzostw. W czerwcu 2020 potwierdzono, że właśnie te dwa kraje zorganizują mundial w 2023 roku. W fazie finałowej głosowania oferta australijsko-nowozelandzka wygrała z ofertą kolumbijską stosunkiem głosów 22:13. Eliminacje Uczestniczki Obsada sędziowska Na podstawie: Miasta i stadiony Na podstawie: Składy Faza grupowa Na podstawie: Wszystkie godziny podane są według czasów lokalnych. Legenda do tabelek: Pkt – liczba punktów M – liczba meczów W – wygrane R – remisy P – porażki Br+ – bramki zdobyte Br− – bramki stracone +/− – bilans bramek Dwie pierwsze drużyny z każdej grupy awansowały do dalszych gier. Grupa A Grupa B Grupa C Grupa D Grupa E Grupa F Grupa G Grupa H Faza pucharowa W fazie pucharowej uczestniczyło 16 zespołów, które awansowały z fazy grupowej. Ta część rywalizacji składała się z czterech rund, w każdej rundzie odpadała połowa drużyn. Po wyłonieniu czterech najlepszych drużyn turnieju, przegrani tych spotkań rozegrali mecz o brązowy medal, zaś zwycięzcy o tytuł mistrzowski. W każdym ze spotkań fazy pucharowej mecz zakończony w regulaminowym czasie remisem musiał być rozstrzygnięty poprzez trzydziestominutową dogrywkę, jeżeli wynik nadal pozostał nie rozstrzygnięty, rozstrzygała seria rzutów karnych. 1/8 finału Ćwierćfinały Półfinały Mecz o 3. miejsce Finał   MISTRZ ŚWIATA W PIŁCE NOŻNEJ KOBIET 2023 HISZPANIA PIERWSZY TYTUŁ Strzelczynie Bramki z serii rzutów karnych nie są wliczane do klasyfikacji strzelczyń. 5 goli Hinata Miyazawa 4 gole Kadidiatou Diani Jill Roord Alexandra Popp Amanda Ilestedt 3 gole 2 gole 1 gol Gole samobójcze Alicia Barker (dla Norwegii) Laia Codina (dla Szwajcarii) Megan Connolly (dla Kanady) Valeria del Campo (dla Hiszpanii) Hanane Aït El Haj (dla Niemiec) Zineb Redouani (dla Niemiec) Ingrid Syrstad Engen (dla Japonii) Benedetta Orsi (dla Południowej Afryki) Klasyfikacja końcowa Przy ustalaniu kolejności zespołów w klasyfikacji końcowej, analogicznie jak w fazie grupowej bierze się pod uwagę: Liczbę punktów Ogólny bilans bramkowy Gole strzelone Bilans meczów bezpośrednich Klasyfikację fair-play (sumę punktów liczonych za żółte i czerwone kartki) Losowanie Uwaga: rozstrzygnięcie meczu w rzutach karnych traktowane jest jak remis. Każdemu zespołowi dolicza się zatem jeden punkt do klasyfikacji końcowej. Prawa transmisyjne w Polsce Kobiecy mundial, który odbywa się w 2023 roku w Australii i Nowej Zelandii można oglądać w Polsce dzięki platformie streamingowej Viaplay. Przypisy Piłka nożna w Australii Piłka nożna w Nowej Zelandii 2023 w piłce nożnej

3834954

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pokolenie%20Z

Pokolenie Z

Pokolenie Z (ang. Generation Z), in. zoomerzy, generacja Z, Post-Millennials, pokolenie internetowe, Pokolenie C – pokolenie ludzi urodzonych od roku 1995 do roku 2012, dopiero wkraczających na rynek pracy. Według większości źródeł to pokolenie urodzonych po 1995 roku. Nazywane jest również „generacją multitasking”, „cichym pokoleniem”, „Generation V”, „Generation C”. Są to pierwsi ludzie dorastający we w pełni scyfryzowanym społeczeństwie. The Futures Company użyło terminu Centennials, aby opisać pokolenie urodzone od 1997. Według amerykańskiego pisarza i dziennikarza Bruce Horovitza pokolenie Z zaczyna się w roku 1995. Kelley School of Business definiuje, że pokolenie Z obejmuje dzieci urodzone w latach 1997–2010. Agencja komunikacji i marketingu Frank N. Magid Associates, założona przez amerykańską konsultantkę do spraw marketingu Frank Magid, określiła tę grupę jako Pluralist Generation lub Plurals i utrzymuje, że grupa ta obejmuje dzieci urodzone od 1997 po dzisiaj. Stereotyp przedstawicieli pokolenia Z Istnienie różnic pomiędzy pokoleniem Z a innymi pokoleniami ma charakter anegdotyczny, różnice te nie zostały potwierdzone w badaniach naukowych W odróżnieniu od poprzedniej generacji, określanej mianem generacji Y, która stopniowo wkraczała do cyfrowego świata, dla pokolenia Z cyfrowy świat istnieje od zawsze, to pokolenie dorastające już w świecie nowoczesnych technologii. Uznawani są za pokolenie spędzające mało czasu w „realnym” świecie. Cechy charakterystyczne Mają wielkie plany na przyszłość, Są przedsiębiorczy, Wiedzę czerpią z Internetu, nastawieni są na szybkie wyszukiwanie informacji, Są chętni do dzielenia się wiedzą w Internecie, Są otwarci i bezpośredni, Mają ogromną potrzebę kontaktu z rówieśnikami, Dobrze znają zagrożenia czyhające w Internecie, Ważne jest dla nich dzielenie się informacjami poprzez media społecznościowe, Nie boją się podróżować, poznawać nowych ludzi, Najważniejsze jest dla nich budowanie relacji społecznych. Pokolenie Z w pracy W ciągu życia często zmieniają pracę. Najlepiej odnajdą się na stanowiskach w branży IT, biotechnologii, w komputerowej branży artystycznej, grafice, stanowiskach związanych z tworzeniem animacji komputerowych, tworzeniem gier i stron www. Mają silną potrzebę zmieniania świata Chcą tworzyć własny biznes. Ocenia się, że „to ludzie, dla których normą jest korzystanie z nowoczesnych technologii, automatyzowanie działań”. Zagrożenia i kontrowersje Mają wysokie wymagania, Mają różne poglądy na to, co znaczy lojalność w miejscu pracy. Czasami mają znikome umiejętności społeczne, ze względu na dużą ilość czasu spędzoną w cyfrowym świecie. Zobacz też pokolenie C pokolenie X pokolenie Y pokolenie Alfa Mcpraca konsumpcjonizm Przypisy Socjologia kultury

216

https://pl.wikipedia.org/wiki/Autonomia%20Palesty%C5%84ska

Autonomia Palestyńska

Autonomia Palestyńska, właściwie: Palestyńskie Władze Narodowe (arab. السلطة الوطنية الفلسطينية, As-Sulta al-Watanijja al-Filastinijja; hebr. הרשות הפלסטינית, Haraszut HaFalastinit) – tymczasowa struktura administracyjna zarządzająca obszarem Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu. Historyczną nazwą Palestyna określano obszar leżący między Morzem Śródziemnym na zachodzie, Pustynią Syryjską na wschodzie, górami Liban na północy oraz od południa wyżyną Negew. W roku 1950, dwa lata po powstaniu Izraela, Zachodni Brzeg anektowała Jordania, zaś administrację w Strefie Gazy przejął Egipt. W 1967 roku po wojnie sześciodniowej Zachodni Brzeg, Wschodnia Jerozolima oraz Strefa Gazy znalazły się pod kontrolą Izraela. W 1987 roku w strefie rozpoczęło się powstanie palestyńskie, zakończone w roku 1993. W 1993 roku na mocy porozumienia palestyńsko-izraelskiego powstały Palestyńskie Władze Narodowe; obejmowało ono Zachodni Brzeg oraz Strefę Gazy. Tereny te podzielono na 3 strefy: strefę A, obejmująca większe miasta Zachodniego Brzegu oraz Strefę Gazy strefę B, osiedla arabskie objęte militarną kontrolą Izraela strefę C, osiedla izraelskie pod całkowitą jego kontrolą oraz miejsca o znaczeniu strategicznym (np. Dolina Jordanu). W 1996 roku prezydentem Autonomii Palestyńskiej został Jasir Arafat (zmarły w 2004 roku), w styczniu 2005 roku jego następcą został Mahmud Abbas. Zgodnie z konstytucją uchwaloną w roku 1994 na czele Autonomii Palestyńskiej stoi prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Władzę ustawodawczą sprawuje jednoizbowy parlament (132 członków), wykonawczą zaś kierowany przez premiera rząd. 4 stycznia 2013 prezydent Mahmud Abbas na mocy dekretu przekształcił Autonomię Palestyńską w Państwo Palestyny. Warunki naturalne Powierzchnia Autonomii Palestyńskiej jest górzysta. Na północy leży Wyżyna Galilejska (wys. maks. 1208 m n.p.m.), w środkowej części leży Samaria, na południu zaś Judea wraz z Pustynią Judzką. Pas wyżyn rozciąga się na długości 50–60 km, skały głównie wapienne, do tego dolomity, margle i piaskowce, swój koniec ma w Dolinie Jordanu. Opady w północnej części w górach wynoszą 1000–1500 mm, na południu i wschodzie 30–100 mm. Występuje roślinność półpustynna, stepowa, makia śródziemnomorska, na północy rosną lasy dębowe. Gospodarka i demografia Wskutek kilkudziesięcioletniej wojny i okupacji Strefa Gazy i Zachodni Brzeg Jordanu są zrujnowane gospodarczo i uzależnione od Izraela i pomocy zagranicznej (kilka miliardów dolarów rocznie, otrzymane głównie od USA, UE, krajów arabskich oraz muzułmańskich). PKB na mieszkańca wynosi około 1000$ (w Strefie Gazy 600$ na mieszkańca). W 2005 roku liczba ludności wynosiła 3,5 mln osób, w tym 90% Arabów, 10% Izraelczyków. Natomiast spis z 2010 r. nie wykazuje wyznawców judaizmu. Wśród arabskich mieszkańców Palestyny przyrost naturalny wynosi 33,3‰. Religia Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: islam – 97,6%, prawosławie – 1,2%, katolicyzm – 0,6% i protestantyzm – 0,6%. Zobacz też Palestyna Palestyńczycy Organizacja Wyzwolenia Palestyny Izrael Ambasada Palestyny w Polsce konflikt izraelsko-palestyński Przypisy Bibliografia Autonomia Palestyńska Autonomia Palestyńska

4836

https://pl.wikipedia.org/wiki/Polskie%20Stronnictwo%20Ludowe

Polskie Stronnictwo Ludowe

Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) – polska partia polityczna, powstała 5 maja 1990 z połączenia PSL „Odrodzenie” (będącego kontynuacją Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego) oraz wilanowskiego PSL. Skupia w głównej mierze osoby o poglądach agrarnych, centrowych, centroprawicowych i chadeckich. W latach 1993–1997 partia współtworząca rząd koalicyjny z Sojuszem Lewicy Demokratycznej, w okresie 2001–2003 z SLD i Unią Pracy, a w latach 2007–2015 z Platformą Obywatelską. W 1992 oraz w okresie 1993–1995 ówczesny prezes PSL Waldemar Pawlak pełnił urząd premiera. PSL należy do Europejskiej Partii Ludowej. Od 2019 jest głównym podmiotem Koalicji Polskiej. Historia PSL Stronnictwo dawniej Nazwa PSL nawiązuje do tradycji sięgającej XIX wieku. Bezpośrednim protoplastą organizacji było Stronnictwo Ludowe, założone w 1895 w Rzeszowie przez niezależnych działaczy chłopskich (m.in. Jakub Bojko i Jan Stapiński), lewicowo-ludową inteligencję (Bolesław Wysłouch, Maria Wysłouchowa), część działaczy Związku Stronnictwa Chłopskiego oraz środowisko skupione wokół ks. Stanisława Stojałowskiego. Z ramienia SL w 1897 zasiedli w parlamencie austriackim w Wiedniu pierwsi posłowie niezależnego (tj. bez patronatu kleru i szlachty) ruchu ludowego. Nazwa „Polskie Stronnictwo Ludowe” funkcjonuje od 1903. Od tego czasu organizacja wprost wysuwała postulaty niepodległości Polski. W swoim programie głosiła potrzebę równouprawnienia narodowego, politycznego i społecznego Polaków. Postulowała potrzebę reformy austriackiego systemu wyborczego. Na skutek sporów wewnętrznych w 1913 doszło do podziału na Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” i Polskie Stronnictwo Ludowe Lewicę. Czołowymi działaczami byli: Karol Lewakowski, Henryk Rewakowicz, Jan Stapiński, Jakub Bojko, Bolesław Wysłouch i Wincenty Witos. Organami prasowymi: „Przyjaciel Ludu”, „Kurier Lwowski” i „Gazeta Ludowa”. Wieloletnim przewodniczącym (PSL „Piast”) i jednym ze współzałożycieli PSL był Wincenty Witos. W dwudziestoleciu międzywojennym PSL był jedną z najsilniejszych partii w Sejmie, a Wincenty Witos trzykrotnie sprawował urząd premiera. W 1915, w wyniku połączenia Narodowego Związku Chłopskiego, Związku Chłopskiego oraz ugrupowania „Zaranie”, powstała kolejna partia. Początkowo nosiła nazwę Polskie Stronnictwo Ludowe w Królestwie Polskim, ale dla odróżnienia od galicyjskiego PSL „Piast” w 1918 przybrała nazwę PSL „Wyzwolenie”. W 1931 PSL „Piast” połączyło się z PSL „Wyzwolenie” i Stronnictwem Chłopskim (składającym się ze środowisk dawnych PSL Lewicy, Związku Chłopskiego oraz Jedności Ludowej), tworząc Stronnictwo Ludowe. W czasie II wojny światowej działacze dawnego PSL współtworzyli rząd na uchodźstwie, a w kraju zorganizowali oddziały partyzanckie współpracujące z AK o nazwie Bataliony Chłopskie. Pod koniec wojny premierem rządu na uchodźstwie został Stanisław Mikołajczyk, lider SL „Roch”. Bezpośrednio po wojnie wrócił on do Polski i reaktywował partię (SL, potem PSL). W wyniku zlikwidowania przez władze stalinowskie podziemia niepodległościowego rozbiciu struktur oporu społecznego PSL Mikołajczyka stało się jedyną platformą opozycji, jaka sprzeciwiała się porządkowi wprowadzonemu przez nowe władze. PSL stało się głównym przedmiotem ataku ze strony komunistów, którzy już wcześniej zmontowali swoje Stronnictwo Ludowe. W wyniku rozłamu powstało też PSL „Nowe Wyzwolenie”, które w wyborach startowało oddzielnie. Ataki w trakcie kampanii referendalnej w 1946 oraz wyborczej w 1947 doprowadziły do rozbicia partii na nurt „konserwatywny” i „ugodowy”. W czasie kampanii przed wyborami do Sejmu Ustawodawczego w 1947, władze komunistyczne powołały Państwową Komisję Bezpieczeństwa, której zadaniem miało być koordynowanie działań aparatu represji MBP, LWP, UB, MO, ORMO i KBW wobec działaczy ludowych. Aresztowano wówczas ok. 80 tysięcy lokalnych działaczy PSL, bojówki PPR i UB zamordowały skrytobójczo 200 ludowców. Ostatecznie z powodu sfałszowania wyniku wyborów w Sejmie PSL miał 28 mandatów na 444 miejsca. Pod koniec 1948 stronnictwo liczyło tylko ok. 30 tys. członków. Prezesem szczątkowego PSL został Józef Niećko, a resztki partii połączyły się z prokomunistycznym Stronnictwem Ludowym w 1949, tworząc Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL). III Rzeczpospolita Przedostatni prezes ZSL Roman Malinowski, po wyborach parlamentarnych w 1989 i niepowodzeniu misji utworzenia rządu przez Czesława Kiszczaka, zawarł z Lechem Wałęsą porozumienie, które odebrało większość w Sejmie PZPR i umożliwiło powstanie rządu Tadeusza Mazowieckiego. Marszałkiem Sejmu był wówczas ludowiec Mikołaj Kozakiewicz (pełnił tę funkcję w latach 1989–1991). 5 maja 1990 (na Kongresie Jedności PSL) partia PSL „Odrodzenie” (będąca kontynuacją ZSL) oraz powstałe w 1989 wilanowskie PSL połączyły się, tworząc PSL. Początkowo wpływowe stanowiska w partii zajęli członkowie NSZZ RI „Solidarność”, w tym Roman Bartoszcze, który został pierwszym prezesem PSL. Na czele Rady Naczelnej stanął Roman Jagieliński. W pierwszych wolnych wyborach prezydenckich Roman Bartoszcze został kandydatem partii na prezydenta. Zdobył 1 176 175 głosów (7,15%), co dało mu przedostatnie, 5. miejsce. Po wyborach tych władzę w PSL przejęła grupa młodych działaczy, wywodzących się ze Związku Młodzieży Wiejskiej, na czele z Waldemarem Pawlakiem, który został nowym prezesem partii. Stało się to 29 czerwca 1991, w czasie Nadzwyczajnego Kongresu Stronnictwa, na którym przyjęto też statut, program i deklarację ideową partii. Przewodniczącym Rady Naczelnej został Józef Zych. Jesienią tego samego roku w pierwszych w pełni wolnych wyborach parlamentarnych utworzony przez PSL komitet wyborczy „PSL Sojusz Programowy” zdobył 8,67% głosów, co dało 48 mandatów poselskich. Wicemarszałkiem Sejmu z ramienia PSL został Józef Zych. Początkowo partia nie udzieliła poparcia rządowi Jana Olszewskiego (klub wstrzymał się od głosu), natomiast po jego powołaniu umiarkowanie go wspierała. 5 czerwca 1992 przy głosowaniu nad wotum nieufności dla rządu PSL poparło jednak ten wniosek. Następcą Jana Olszewskiego na stanowisku premiera został Waldemar Pawlak (poparty przez koalicję UD-SLD-PSL-KPN-KLD-PPG), któremu nie udało się sformować rządu, a PSL znalazło się ponownie w opozycji. W listopadzie tego samego roku odbył się III kongres partii. Koalicja SLD-PSL (1993–1997) W wyborach parlamentarnych w 1993 PSL wystartowało pod hasłami: („Żywią, bronią, gospodarują” i „Polsce potrzebny jest dobry gospodarz”). Partia zajęła drugie miejsce (uzyskując 15,4% głosów, otrzymując 132 mandaty poselskie i 36 senatorskich) i weszła w koalicję rządową z SLD. W październiku tego samego roku powołano rząd z Waldemarem Pawlakiem na czele, a marszałkiem Senatu został Adam Struzik. W następnym roku partia zdobyła około 10 tysięcy mandatów w wyborach samorządowych i większość stanowisk marszałków województw. Waldemar Pawlak był premierem rządu do marca 1995. W tym samym roku został on kandydatem PSL w wyborach prezydenckich. Zdobył 770 417 głosów (4,3%1), co dało mu 5. miejsce spośród 13 kandydatów. Marszałkiem Sejmu w latach 1995–1997 był Józef Zych. W opozycji (1997–2001) W wyborach parlamentarnych w 1997 PSL uzyskało 7,3% głosów i 27 mandatów poselskich oraz 3 senatorskie. Stosunkowo słaby wynik spowodował ustąpienie Waldemara Pawlaka i przejście partii do opozycji. 11 października 1997 na posiedzeniu Rady Naczelnej PSL na jego następcę wybrano Jarosława Kalinowskiego. Na stanowisku przewodniczącego RN Józefa Zycha zastąpił Alfred Domagalski. 20 października 1997 Franciszek Jerzy Stefaniuk został z ramienia PSL wicemarszałkiem Sejmu. W wyborach samorządowych w 1998 PSL uczestniczyło, wraz z Unią Pracy i Krajową Partią Emerytów i Rencistów, w ramach koalicji Przymierze Społeczne (pod hasłem „Nie traćcie wiary w lepszą przyszłość Polski”) zdobyło 4583 mandaty radnych, w tym 3153 do rad gmin, 1341 do rad powiatów i 89 do sejmików wojewódzkich. W dniach 24–25 marca 2000 odbył się VII Kongres PSL pod hasłem „Czas, by państwo służyło ludziom”, w którym uczestniczyło 703 delegatów. Kongres przyjął nowy program partii. Jarosław Kalinowski ponownie został wybrany na prezesa. W nowym składzie Rady Naczelnej przewodniczącym został Franciszek Jerzy Stefaniuk. W maju tego samego roku Jarosław Kalinowski został kandydatem na prezydenta RP. W wyborach prezydenckich otrzymał 269 316 wyborców (5,9%), co dało mu 5. miejsce spośród 12 kandydatów. Koalicja SLD-PSL-UP (2001–2003) W wyborach parlamentarnych w 2001 partia uzyskała 8,98% głosów, co dało jej 42 mandaty poselskie i 4 senatorskie (hasłem wyborczym było „Blisko ludzkich spraw”). Po raz drugi weszła w koalicję rządową z SLD, obejmując stanowisko wicepremiera z ministerstwem rolnictwa i rozwoju wsi (otrzymał je Jarosław Kalinowski), ministerstwo środowiska (otrzymał je Stanisław Żelichowski) i stanowisko wicemarszałka Sejmu (otrzymał je Janusz Wojciechowski). W wyborach samorządowych w 2002 partia uzyskała 4986 mandatów (10,65% wszystkich w Polsce). Z PSL związanych było 275 z 1569 wójtów i 58 z 773 burmistrzów. PSL współrządziło w wielu sejmikach wojewódzkich – w jednych z SLD, w innych (np. na Mazowszu) z opozycją wobec ówczesnego rządu. W opozycji (2003–2007) W 2003 partia została usunięta przez premiera Leszka Millera z koalicji rządowej za głosowanie przeciwko jednemu z rządowych projektów. Od tego czasu pozostawało w opozycji do rządu SLD-UP, zbliżając się do ugrupowań prawicowych. Od stycznia do kwietnia 2004 PSL współtworzyło federacyjny klub poselski z Polskim Blokiem Ludowym. 16 marca 2004 Jarosław Kalinowski ustąpił z funkcji prezesa partii, stając na czele Rady Naczelnej. Nowym prezesem został Janusz Wojciechowski. W tym samym roku w wyborach europejskich partia uzyskała 6,34%, co dało jej 4 mandaty w Parlamencie Europejskim. Po objęciu jednego z nich przez Janusza Wojciechowskiego wicemarszałkiem Sejmu z ramienia PSL został Józef Zych. W 2005 prezesem ugrupowania został Waldemar Pawlak. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku PSL otrzymało 6,96% głosów, uzyskując 25 mandatów poselskich i 2 senatorskie. Z list ugrupowania startowali m.in. kandydaci Ruchu Autonomii Śląska. Partia ponownie znalazła się w opozycji wobec rządu, a Jarosław Kalinowski został wicemarszałkiem Sejmu. W 2006 z PSL odeszło 3 z 4 eurodeputowanych, którzy założyli PSL „Piast”. W wyborach samorządowych w 2006 ludowcy otrzymali 4840 mandatów radnych w skali kraju (najwięcej spośród wszystkich komitetów). PSL uzyskało w gminach 3890 mandatów, w powiatach 867, a w sejmikach wojewódzkich 83. Listy wyborcze blokowało głównie z Platformą Obywatelską. Koalicja PO-PSL (2007–2015) Po przedterminowych wyborach w 2007 (w których zwyciężyła Platforma Obywatelska) PSL zdobyło 8,91%, co dało 31 mandatów i weszło do koalicji rządowej, w której otrzymało stanowisko wicepremiera i ministra gospodarki (został nim Waldemar Pawlak), stanowisko ministra rolnictwa i rozwoju wsi (objął je Marek Sawicki) oraz stanowisko ministra pracy i polityki społecznej (objęła je Jolanta Fedak). Hasłem wyborczym partii było „Porozumienie służy ludziom”. W 2009, w kolejnych wyborach do Parlamentu Europejskiego, PSL zdobyło 3 mandaty (7,01%). Po objęciu jednego z nich przez Jarosława Kalinowskiego wicemarszałkiem Sejmu została Ewa Kierzkowska. 10 kwietnia 2010 na pokładzie samolotu do Katynia wraz z prezydentem Lechem Kaczyńskim znaleźli się również posłowie Polskiego Stronnictwa Ludowego. W katastrofie lotniczej w Smoleńsku zginęli wówczas członkowie Rady Naczelnej PSL: Leszek Deptuła, Wiesław Woda i Edward Wojtas. W zarządzonych w związku z katastrofą przedterminowych wyborach prezydenckich kandydatem partii został Waldemar Pawlak, który otrzymał 294 273 głosów (1,75%), zajmując 5. miejsce spośród 10 kandydatów (w II turze PSL nie poparło oficjalnie żadnego kandydata). W wyborach uzupełniających do Senatu w okręgu płocko-ciechanowskim, zarządzonych po śmierci w katastrofie senator PiS Janiny Fetlińskiej, kandydat PSL Michał Boszko uzyskał pierwszy w VII kadencji Senatu mandat przypadający partii. W wyborach samorządowych w 2010 PSL uzyskało 16,3% głosów w wyborach do sejmików wojewódzkich, w których otrzymało 93 mandaty (3. wynik w skali kraju). W sejmiku świętokrzyskim partia otrzymała najwięcej mandatów. We wszystkich sejmikach PSL znalazło się w koalicjach rządzących z PO (w niektórych z nich także z innymi koalicjantami), w czterech województwach otrzymując stanowiska marszałków (w jednym województwie PSL z PO w 2013 utraciły władzę, a reprezentant PSL przestał być marszałkiem). W wyborach do rad powiatów komitet PSL uzyskał 15,88% (także trzeci wynik w skali kraju, dało to 999 mandatów), a w wyborach do rad gmin 11% głosów (4381 mandatów, najwięcej w skali kraju). PSL uzyskało w skali kraju najwięcej wójtów (428) i burmistrzów, a w Zgierzu kandydatka partii wygrała wybory na prezydenta. Partia startowała pod hasłem „Człowiek jest najważniejszy”. W marcu 2011 do klubu PSL dołączył drugi z senatorów Norbert Krajczy, wcześniej reprezentujący PiS. W wyborach parlamentarnych w 2011 PSL uzyskało 8,36% głosów na listy kandydatów do Sejmu, co było 4. wynikiem spośród komitetów wyborczych i pozwoliło na uzyskanie 28 mandatów w tej izbie. Partia uzyskała również 2 mandaty w Senacie. Wicemarszałkiem Sejmu z ramienia PSL został Eugeniusz Grzeszczak. PSL ponownie zostało partnerem PO w koalicji rządowej. Politykom Stronnictwa przypadły te same resorty, co w poprzednim rządzie. Waldemar Pawlak ponownie został wicepremierem i ministrem gospodarki, Marek Sawicki utrzymał tekę ministra rolnictwa i rozwoju wsi, a nowym ministrem pracy i polityki społecznej został Władysław Kosiniak-Kamysz. 7 grudnia 2011, w wyniku wejścia w życie traktatu lizbońskiego, mandat w Parlamencie Europejskim objął polityk PSL Arkadiusz Bratkowski. W lipcu 2012 na stanowisku ministra rolnictwa i rozwoju wsi Marka Sawickiego zastąpił Stanisław Kalemba. 17 listopada 2012 podczas XI kongresu partii na funkcji prezesa PSL Waldemara Pawlaka zastąpił Janusz Piechociński, który pokonał dotychczasowego prezesa na kongresie stosunkiem głosów 547:530. Dwa dni później Waldemar Pawlak ogłosił podanie się do dymisji (przyjętej następnie przez premiera Donalda Tuska) z funkcji wicepremiera i ministra gospodarki. Odwołany z obu funkcji został 27 listopada. 6 grudnia obydwa te urzędy objął Janusz Piechociński. Nowy prezes zaproponował współpracę z PSL nowym środowiskom politycznym. W odpowiedzi na to wezwanie w styczniu 2013 do klubu PSL dołączył poseł Andrzej Dąbrowski (który przeszedł z Solidarnej Polski), a następnie PSL podjęło kilkumiesięczną współpracę programową z partią Polska Jest Najważniejsza (tworząc konwersatorium „Centrum dla Polaków”). W ramach CdP odbyły się dwie debaty (w drugiej wzięło udział również Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe). 11 grudnia tego samego roku klub został z kolei poszerzony o czworo posłów, którzy uprzednio tworzyli koło poselskie Inicjatywa Dialogu. W styczniu 2014 PSL podjęło decyzję o nawiązaniu współpracy z SKL i Samoobroną, jednak SKL już w lutym zgłosiło akces do Polski Razem Jarosława Gowina, zaś rozmowy PSL o wspólnym starcie wyborczym z Samoobroną nie zakończyły się porozumieniem. W marcu poseł Andrzej Dąbrowski opuścił PSL (związał się następnie z PRJG). W wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 PSL uzyskało 6,8% głosów, zajmując 5. miejsce i uzyskując 4 mandaty. W wyborach samorządowych w tym samym roku PSL uzyskało 23,88% głosów w wyborach do sejmików województw, co przełożyło się na 157 mandatów. Był to 3. wynik w skali kraju (nieznacznie gorszy niż Prawa i Sprawiedliwości oraz Platformy Obywatelskiej). W czterech województwach PSL zdobyło najwięcej głosów, a w dwóch województwach najwięcej mandatów. We wszystkich oprócz podkarpackiego weszło w skład koalicji rządzącej z PO (w śląskim także z SLD i od czerwca 2015 z RAŚ), otrzymując 5 stanowisk marszałków województw (w listopadzie 2015 PSL przeszło do opozycji w województwie lubuskim). PSL zdobyło ponadto najwięcej mandatów w radach powiatów oraz w radach gmin, a 3 członków partii (w tym 1 reprezentujący KW PSL) zostało prezydentami miast. Stronnictwo zdobyło ogółem najwięcej stanowisk włodarzy. 18 grudnia 2014 do klubu parlamentarnego PSL przeszło sześciu (większość) dotychczasowych posłów koła poselskiego Bezpieczeństwo i Gospodarka, w tym jego szef Artur Dębski (jeden z tych posłów Artur Górczyński 8 kwietnia 2015 przeszedł do klubu SLD). Z początkiem lutego 2015 klub zasilił dotychczas niezależny poseł John Godson (wcześniej reprezentujący PO i Polskę Razem). Kandydatem partii w wyborach prezydenckich w 2015 został marszałek województwa świętokrzyskiego, wiceprezes partii Adam Jarubas. Zajął on 6. miejsce spośród 11 kandydatów, uzyskując 238 761 (1,6%) głosów. Przed II turą PSL zaangażowało się w kampanię wówczas urzędującego prezydenta Bronisława Komorowskiego. W opozycji (od 2015) W wyborach parlamentarnych w 2015 PSL uzyskało 5,13% głosów do Sejmu (był to 6. wynik spośród wszystkich komitetów, a 5. wśród tych, które uzyskały mandaty), zdobywając 16 mandatów poselskich. Był to najsłabszy w historii rezultat partii w wyborach parlamentarnych. W Senacie PSL zdobyło 1 mandat. 7 listopada tego samego roku Janusz Piechociński zrezygnował z funkcji prezesa partii, a na nowego szefa PSL wybrano Władysława Kosiniaka-Kamysza. Po ośmiu latach uczestnictwa w koalicji rządzącej PSL przeszło do opozycji wobec rządu PiS, Polski Razem (od 2017 Porozumienia) i Solidarnej Polski. W nowym Sejmie nie otrzymało funkcji wicemarszałka. PSL współtworzyło w maju 2016 koalicję Wolność Równość Demokracja, powołaną pod patronatem Komitetu Obrony Demokracji (przyjęło jednak w pewnym stopniu zdystansowane stanowisko wobec działań KOD). W 2016 jedyny senator PSL opuścił klub tej partii, a w 2017 i 2018 uczyniło to dwoje posłów. Wszyscy znaleźli się w klubie parlamentarnym PiS (dwóch z nich przystąpiło do Porozumienia). 22 stycznia 2018, w związku z utratą przez PSL liczby posłów potrzebnej do utrzymania klubu poselskiego, przystąpił do niego Michał Kamiński z Unii Europejskich Demokratów, której liderzy wspólnie z liderami PSL zadeklarowali chęć powołania wspólnego klubu federacyjnego. 8 lutego 2018 powołano Klub Poselski Polskiego Stronnictwa Ludowego – Unii Europejskich Demokratów, w skład którego weszli wszyscy posłowie PSL i UED (jeden z posłów UED, wiceszef klubu Jacek Protasiewicz, w grudniu tego samego roku w wyniku porozumienia trzech partii przeszedł do klubu Nowoczesnej, by został on reaktywowany). 16 października tego samego roku PSL ponownie zyskało reprezentanta w Senacie, poprzez przystąpienie do partii byłego senatora PO Jana Filipa Libickiego. W wyborach samorządowych w 2018 PSL uzyskało 12,07% głosów w wyborach do sejmików województw, co przełożyło się na 70 mandatów. Był to 3. wynik w skali kraju. 2. wynik w skali kraju PSL uzyskało w wyborach do rad powiatów i do rad gmin do 20 tys. mieszkańców, a do rad gmin powyżej 20 tys. mieszkańców 3. wynik. Członkowie PSL zdobyli najwięcej stanowisk wójtów i włodarzy ogółem (komitet partii zaś mniej niż komitet PiS). W wyborach na prezydentów miast kandydat komitetu PSL ponownie wygrał w Ciechanowie, a członek PSL także w Elblągu. W połowie regionów PSL weszło w skład koalicji rządzącej, otrzymując miejsca w zarządach województw. W mazowieckim i warmińsko-mazurskim utrzymało stanowiska marszałków. Przedstawicielka ugrupowania (wybrana z listy BS) stanęła na czele sejmiku lubuskiego. 23 lutego 2019 Rada Naczelna PSL podjęła decyzję o współtworzeniu Koalicji Europejskiej (wraz z PO, Nowoczesną, SLD i Zielonymi) na wybory do Parlamentu Europejskiego w tym samym roku. Kandydaci PSL obsadzili 17 ze 130 miejsc na jej listach wyborczych (jedno z nich przypadło przewodniczącej UED). W trzech z 13 okręgów działacze PSL zostali liderami list. Przedstawiciele PSL uzyskali 3 z 22 mandatów, jakie przypadły KE. Zdobyli 4,55% głosów w skali kraju, tj. 11,83% w ramach KE (łącznie z wynikiem szefowej UED odpowiednio 4,6% i 11,95%). 1 czerwca 2019 Rada Naczelna PSL opowiedziała się za budową wokół tej partii centrowo-chadeckiej Koalicji Polskiej, mającej wystartować w jesiennych wyborach parlamentarnych. 4 lipca klub parlamentarny PSL-UED poszerzył się o dwóch prawicowych posłów wykluczonych wcześniej z PO (m.in. Marka Biernackiego) oraz niezrzeszonego dotychczas posła Nowoczesnej, przekształcając się w klub PSL-Koalicja Polska. 8 sierpnia Polskie Stronnictwo Ludowe zawarło porozumienie z ruchem Kukiz’15, który stał się najsilniejszym poza PSL podmiotem KP. Obie formacje przyjęły wspólne postulaty dotyczące m.in. mieszanej ordynacji wyborczej, powszechnych wyborów Prokuratora Generalnego, e-votingu, możliwości odwołania posła, emerytury bez podatku, deregulacji gospodarki, ulgi podatkowej na OZE, czy też pakietu antykorupcyjnego. Koalicja Polska (w składzie której znalazły się także m.in. partie UED, Ślonzoki Razem, SD i Polska Nas Potrzebuje) wystartowała w wyborach jako komitet wyborczy PSL. Uzyskał on 8,55% głosów, zajmując 4. miejsce i zdobywając 30 mandatów w Sejmie oraz 3 w Senacie. Poza reprezentantami PSL, mandaty w Sejmie uzyskało sześcioro przedstawicieli ruchu Kukiz’15, jeden UED oraz trzy osoby niezależne w ramach KP, a w Senacie polityk UED. PSL pozostało po wyborach w opozycji. Parlamentarzyści wybrani z ramienia komitetu PSL powołali klub Koalicja Polska – PSL-Kukiz15, na czele którego stanął prezes PSL. Sekretarz PSL Piotr Zgorzelski został wicemarszałkiem Sejmu. 10 grudnia tego samego roku, w ramach klubu parlamentarnego Koalicja Polska – PSL-Kukiz15, senatorowie KP powołali koło senatorów Koalicja Polska-PSL. 14 grudnia 2019 kandydatem PSL w wyborach prezydenckich w 2020 został ogłoszony prezes partii i szef klubu parlamentarnego KP Władysław Kosiniak-Kamysz (poparły go również ugrupowania pozostające w Koalicji Polskiej, jak Kukiz’15, UED czy ŚR). W czerwcowych wyborach otrzymał on 459 365 głosów (2,36%), zajmując 5. miejsce spośród 11 kandydatów. W lipcowej II turze PSL nie udzieliło oficjalnego poparcia żadnemu z kandydatów, jednak osoby zajmujące najwyższe funkcje w partii (w tym prezes) opowiedziały się za Rafałem Trzaskowskim. W listopadzie 2020 PSL zakończyło współpracę z Kukiz’15, w związku z czym klub parlamentarny przyjął nazwę Koalicja Polska – PSL, UED, Konserwatyści. W 2021 środowisko „Konserwatystów” w klubie KP zasilili parlamentarzyści reprezentujący wcześniej PO – senator Kazimierz Michał Ujazdowski i poseł Ireneusz Raś, w 2022 założyli oni działającą w ramach KP partię Centrum dla Polski. W lipcu 2023 do środowiska „Konserwatystów” w klubie KP dołączyło troje posłów Porozumienia (w tym prezes partii Magdalena Sroka). Na kongresie PSL 4 grudnia 2021 Jarosława Kalinowskiego na funkcji przewodniczącego Rady Naczelnej zastąpił Waldemar Pawlak. 7 lutego 2023 Władysław Kosiniak-Kamysz i Szymon Hołownia ogłosili nawiązanie współpracy programowej pomiędzy Koalicją Polską i Polską 2050. 27 kwietnia tego samego roku poinformowali o zawarciu umowy koalicyjnej pomiędzy PSL i Polską 2050 o wspólnym starcie w wyborach parlamentarnych w 2023. 15 maja ogłosili nazwę koalicji: Trzecia Droga PSL–Polska 2050. Program polityczny Gospodarka Podstawy programu PSL oparte są na zasadach doktryny neoagraryzmu. PSL opowiada się w gospodarce za rozwiązaniami takimi, jak: wprowadzenie emerytur obywatelskich dla najuboższych, powiązanie stażu pracy (40 lat) z wiekiem emerytalnym, płaca minimalna w wysokości połowy średniej pensji, bezpłatne leki dla seniorów oraz szkolne podręczniki i posiłki, rozpowszechnianie odnawialnych źródeł energii, wysoka liczba miejsc w żłobkach i przedszkolach, brak VAT na artykuły dziecięce, wysokie nakłady na inwestycje w rolnictwo oraz na praktyki zawodowe. Partia postuluje też dobrowolny ZUS dla przedsiębiorców, czy też opłacanie chorobowego przez ZUS. Za priorytet ugrupowanie uznaje projekt „Emerytura bez podatku”, zakładający zniesienie podatku dochodowego od osób fizycznych oraz dla emerytów i rencistów, a także likwidację składki tychże na ubezpieczenie zdrowotne. Partia proponuje także szereg ulg dotyczących rodziny, czy programy dotyczące m.in. osób młodych i niepełnosprawnych. PSL postuluje również szereg rozwiązań w dziedzinie ekologii oraz dotyczących walki ze smogiem. Kładzie też nacisk na kwestie związane ze ochroną zdrowia, z rozwojem kultury w społecznościach lokalnych, z lokalną infrastrukturą oraz z ochotniczymi strażami pożarnymi. Ustrój i polityka zagraniczna W 2019 przyjęła do programu postulaty ustrojowe dotyczące: mieszanej ordynacji wyborczej (opartej częściowo na jednomandatowych okręgach wyborczych), obligatoryjnych i wiążących dla władzy referendów, głosowania elektronicznego, powszechnych wyborów RPO, Prokuratora Generalnego i Krajowej Rady Sądownictwa możliwości odwołania posła. Opowiada się też m.in. za pozbawieniem biernego prawa wyborczego osób skazanych za korupcję. PSL postuluje propozycję rozwiązania Senatu i powołania izby samorządowej oraz dekoncentrację administracji publicznej. Partia popierała wejście Polski do Unii Europejskiej pod warunkiem wynegocjowania korzystnych warunków. Po wejściu Polski do UE partia popiera silną integrację europejską i poszerzanie współpracy z krajami członkowskimi na zasadach partnerskich. Opowiada się za dobrymi stosunkami ze wszystkimi sąsiadami. Sprawy obyczajowe W kwestiach światopoglądowych politycy PSL zasadniczo sprzeciwiają się karze śmierci, legalizacji eutanazji i aborcji, rejestracji związków homoseksualnych, czy też legalizacji tzw. „narkotyków miękkich”. Opowiadają się natomiast za dopuszczalnością i finansowaniem metody zapłodnienia in vitro dla małżeństw (przy maksymalnie ograniczonej liczbie mrożonych zarodków), za wsparciem innych metod leczenia niepłodności, za klauzulą sumienia dla medyków, za rozwojem ulg dla rodzin wielodzietnych, za utrzymaniem lekcji religii w szkołach oraz za rozwiązaniami zawartymi w konkordacie. W partii nie ma jednak dyscypliny dotyczącej kwestii światopoglądowych. Struktura i działacze Według informacji partii, skupia ona około 100 tysięcy członków, co czyni ją największą partią w Polsce. Ma rozbudowane struktury terenowe obejmujące wszystkie województwa, 90% gmin i w około 35% wsi. Najwyższą władzą w PSL jest zwoływany co 4 lata Kongres, a między Kongresami – Rada Naczelna. Najwyższym organem wykonawczym jest Naczelny Komitet Wykonawczy. Władze partii Naczelny Komitet Wykonawczy Prezes: Władysław Kosiniak-Kamysz Wiceprezesi: Andrzej Grzyb Krzysztof Hetman Adam Jarubas Dariusz Klimczak Urszula Pasławska Adam Struzik Sekretarze: Stefan Krajewski Piotr Zgorzelski Skarbnik: Henryk Kiepura Pozostali członkowie: Gustaw Marek Brzezin Adam Dziedzic Paweł Gancarz Adam Gawrylik Jarosław Kalinowski Krzysztof Klęczar Marcin Oszańca Krzysztof Paszyk Jarosław Rzepa Zbigniew Sosnowski Stanisław Tomczyszyn Prezydium Rady Naczelnej Przewodniczący: Waldemar Pawlak Wiceprzewodniczący: Henryk Janowicz Radosław Król Czesław Siekierski Zofia Szalczyk Sekretarze: Miłosz Motyka Adam Nowak Krajowy Rzecznik Dyscyplinarny Stanisław Rakoczy Młodzieżówka Organizacją młodzieżową PSL jest powstałe w 2000 Forum Młodych Ludowców. Wcześniej z partią współpracował Związek Młodzieży Wiejskiej, który jednak całkowicie się usamodzielnił i stał się organizacją apolityczną (przy czym wciąż jego szefowie działają jednocześnie w PSL). Prezesi PSL Honorowi prezesi PSL Przewodniczący Rady Naczelnej PSL Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej IX kadencji (od 2019) Władysław Teofil Bartoszewski Paweł Bejda Andrzej Grzyb Mieczysław Kasprzak Dariusz Klimczak Władysław Kosiniak-Kamysz – szef klubu Koalicji Polskiej Stefan Krajewski Dariusz Kurzawa Jan Łopata Mirosław Maliszewski Urszula Nowogórska Urszula Pasławska Krzysztof Paszyk Jarosław Rzepa Marek Sawicki Czesław Siekierski Piotr Zgorzelski – wicemarszałek Sejmu Zbigniew Ziejewski Bożena Żelazowska Inni posłowie wybrani z list PSL w Sejmie IX kadencji: Marek Biernacki Jolanta Fedak (PSL) – do 31 grudnia 2020, zmarła Paweł Kukiz (Kukiz’15) Radosław Lubczyk (od 2 maja 2022 Centrum dla Polski) Łukasz Mejza (Bezpartyjni Samorządowcy) – od 16 marca 2021, zastąpił Jolantę Fedak Jacek Protasiewicz (Unia Europejskich Demokratów) Jarosław Sachajko (Kukiz’15) Paweł Szramka (Kukiz’15) Agnieszka Ścigaj (do 30 listopada 2020 Kukiz’15) Jacek Tomczak (od 2 maja 2022 Centrum dla Polski) Stanisław Tyszka (Kukiz’15) Stanisław Żuk (Kukiz’15) Łukasz Mejza zasiadł w Sejmie jako poseł niezrzeszony (wstąpił potem ponadto do Partii Republikańskiej). Pozostali posłowie wybrani z list PSL zostali członkami klubu Koalicji Polskiej. Agnieszka Ścigaj opuściła klub 30 listopada 2020, a pozostali posłowie reprezentujący Kukiz’15 9 grudnia 2020 (29 stycznia 2021 powołali koło Kukiz’15 – Demokracja Bezpośrednia). Aktualnie Agnieszka Ścigaj zasiada w kole Polskie Sprawy, Stanisław Tyszka w kole Konfederacji (wstąpił ponadto do partii KORWiN/Nowa Nadzieja), a Paweł Szramka w klubie Koalicji Obywatelskiej (został ponadto liderem partii Dobry Ruch; poprzednio zasiadał w kole Polskie Sprawy). Senatorowie X kadencji (od 2019) Ryszard Bober Jan Filip Libicki Inny senator wybrany z ramienia PSL w Senacie X kadencji (także zasiadający w kole Koalicja Polska – PSL): Michał Kamiński (Unia Europejskich Demokratów) – wicemarszałek Senatu Posłowie do Parlamentu Europejskiego IX kadencji (od 2019) Adam Jarubas Krzysztof Hetman Jarosław Kalinowski Wszyscy posłowie PSL należą w Parlamencie Europejskim do Europejskiej Partii Ludowej. Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VIII kadencji (2015–2019) Paweł Bejda Krystian Jarubas Mieczysław Kasprzak Eugeniusz Kłopotek Władysław Kosiniak-Kamysz – szef klubu PSL-Koalicja Polska Kazimierz Kotowski Jan Łopata Mirosław Maliszewski Urszula Pasławska Krzysztof Paszyk Marek Sawicki Zbigniew Sosnowski Genowefa Tokarska Piotr Walkowski – od 12 czerwca 2019, zastąpił Andżelikę Możdżanowską Piotr Zgorzelski Inni posłowie PSL w Sejmie VIII kadencji: Mieczysław Baszko (Porozumienie) – do 22 stycznia 2018, przeszedł do klubu Prawa i Sprawiedliwości Michał Kamiński (Unia Europejskich Demokratów) – od 22 stycznia 2018, przeszedł z koła UED; do 8 lutego 2018, w wyniku przekształcenia klubu został przedstawicielem UED w klubie PSL-UED Andżelika Możdżanowska – do 19 lipca 2017, została posłanką niezrzeszoną (następnie klub Prawa i Sprawiedliwości) Senatorowie IX kadencji (2015–2019) Jan Filip Libicki – od 16 października 2018, wybrany z ramienia Platformy Obywatelskiej Inny senator PSL w Senacie IX kadencji: Józef Zając – do 21 kwietnia 2016, został senatorem niezrzeszonym; od 15 czerwca 2016, przeszedł z Koła Senatorów Niezależnych; do 14 listopada 2016, przeszedł do klubu Prawa i Sprawiedliwości (następnie także partie Polska Razem i Porozumienie) Posłowie do Parlamentu Europejskiego VIII kadencji (2014–2019) Andrzej Grzyb Krzysztof Hetman Jarosław Kalinowski Czesław Siekierski Wszyscy posłowie PSL należeli w Parlamencie Europejskim do Europejskiej Partii Ludowej. Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VII kadencji (2011–2015) Bartłomiej Bodio – od 11 grudnia 2013, przeszedł z Inicjatywy Dialogu, wybrany z listy Ruchu Palikota Edmund Borawski Artur Bramora – od 11 grudnia 2013, przeszedł z Inicjatywy Dialogu, wybrany z listy Ruchu Palikota Krzysztof Borkowski Jan Bury – szef klubu PSL Artur Dębski – od 18 grudnia 2014, przeszedł z Bezpieczeństwa i Gospodarki, wybrany z listy Ruchu Palikota Dariusz Dziadzio – od 11 grudnia 2013, przeszedł z Inicjatywy Dialogu, wybrany z listy Ruchu Palikota Romuald Garczewski – od 13 stycznia 2015, zastąpił Jarosława Górczyńskiego John Godson – od 1 lutego 2015, wybrany z listy Platformy Obywatelskiej Marek Gos, zastąpił Adama Jarubasa Eugeniusz Grzeszczak – wicemarszałek Sejmu Stanisław Kalemba Mieczysław Kasprzak Eugeniusz Kłopotek Henryk Kmiecik – od 18 grudnia 2014, przeszedł z Bezpieczeństwa i Gospodarki, wybrany z listy Ruchu Palikota Jan Łopata Tomasz Makowski – od 18 grudnia 2014, przeszedł z Bezpieczeństwa i Gospodarki, wybrany z listy Ruchu Palikota Mirosław Maliszewski Elżbieta Nawrocka – od 18 lutego 2015, zastąpiła Mieczysława Łuczaka Krystyna Ozga Michał Pacholski – od 18 grudnia 2014, przeszedł z Bezpieczeństwa i Gospodarki, wybrany z listy Ruchu Palikota Urszula Pasławska – od 13 stycznia 2015, zastąpiła Zbigniewa Włodkowskiego Mirosław Pawlak Waldemar Pawlak Janusz Piechociński – wiceprezes Rady Ministrów i minister gospodarki Józef Racki Paweł Sajak – od 18 grudnia 2014, przeszedł z Bezpieczeństwa i Gospodarki, wybrany z listy Ruchu Palikota Marek Sawicki – minister rolnictwa i rozwoju wsi Henryk Smolarz, zastąpił Krzysztofa Hetmana Zbigniew Sosnowski Franciszek Stefaniuk Andrzej Sztorc Halina Szymiec-Raczyńska – od 11 grudnia 2013, przeszła z Inicjatywy Dialogu, wybrana z listy Ruchu Palikota Genowefa Tokarska Piotr Walkowski Piotr Zgorzelski Józef Zych Stanisław Żelichowski Inni posłowie PSL w Sejmie VII kadencji: Andrzej Dąbrowski – od 10 stycznia 2013, przeszedł z Solidarnej Polski, wybrany z listy Prawa i Sprawiedliwości; do 10 marca 2014, został posłem niezrzeszonym (następnie klub Zjednoczona Prawica i partia Polska Razem) Artur Górczyński – od 18 grudnia 2014, przeszedł z Bezpieczeństwa i Gospodarki, wybrany z listy Ruchu Palikota; do 8 kwietnia 2015, przeszedł do klubu Sojuszu Lewicy Demokratycznej Jarosław Górczyński – do 10 grudnia 2014, wybrany na prezydenta Ostrowca Świętokrzyskiego Krzysztof Hetman – nie złożył ślubowania, pozostał na stanowisku marszałka województwa lubelskiego Adam Jarubas – nie złożył ślubowania, pozostał na stanowisku marszałka województwa świętokrzyskiego Mieczysław Łuczak – do 2 lutego 2015, powołany na wiceprezesa Najwyższej Izby Kontroli Zbigniew Włodkowski – do 2 grudnia 2014, wybrany na burmistrza Orzysza Senatorowie VIII kadencji (2011–2015) Andżelika Możdżanowska – sekretarz stanu w KPRM Józef Zając Posłowie do Parlamentu Europejskiego VII kadencji (2009–2014) Arkadiusz Bratkowski – od 7 grudnia 2011, w wyniku wejścia w życie traktatu lizbońskiego Andrzej Grzyb Jarosław Kalinowski Czesław Siekierski Wszyscy posłowie PSL należeli w Parlamencie Europejskim do Europejskiej Partii Ludowej. Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej VI kadencji (2007–2011) Krzysztof Borkowski – od 24 czerwca 2009, zastąpił Jarosława Kalinowskiego Jan Bury – sekretarz stanu w Ministerstwie Skarbu Państwa Bronisław Dutka Eugeniusz Grzeszczak – sekretarz stanu w KPRM Stanisław Kalemba Jan Kamiński Mieczysław Kasprzak – sekretarz stanu w Ministerstwie Gospodarki Ewa Kierzkowska – wicemarszałek Sejmu Eugeniusz Kłopotek Adam Krzyśków Jan Łopata Mieczysław Łuczak Mirosław Maliszewski Stanisław Olas Andrzej Pałys Mirosław Pawlak Waldemar Pawlak – wiceprezes Rady Ministrów i minister gospodarki Janusz Piechociński Józef Racki Stanisław Rakoczy Wiesław Rygiel – od 5 maja 2010, zastąpił Leszka Deptułę Marek Sawicki – minister rolnictwa i rozwoju wsi Tadeusz Sławecki Aleksander Sopliński – od 23 listopada 2007, zastąpił Adama Struzika Marian Starownik – od 20 maja 2010, zastąpił Edwarda Wojtasa Franciszek Stefaniuk Andrzej Sztorc – od 5 maja 2010, zastąpił Wiesława Wodę Piotr Walkowski – od 24 czerwca 2009, zastąpił Andrzeja Grzyba Stanisław Witaszczyk Józef Zych Stanisław Żelichowski – szef klubu PSL Inni posłowie PSL w Sejmie VI kadencji: Leszek Deptuła – do 10 kwietnia 2010, zginął w katastrofie lotniczej Andrzej Grzyb – do 10 czerwca 2009, wybrany na posła do Parlamentu Europejskiego Jarosław Kalinowski – do 10 czerwca 2009, wybrany na posła do Parlamentu Europejskiego Adam Struzik – nie złożył ślubowania, pozostał na stanowisku marszałka województwa mazowieckiego Wiesław Woda – do 10 kwietnia 2010, zginął w katastrofie lotniczej Edward Wojtas – do 10 kwietnia 2010, zginął w katastrofie lotniczej Senatorowie VII kadencji (2007–2011) Michał Boszko – od 2 lipca 2010, wybrany w wyborach uzupełniających Norbert Krajczy – od 1 marca 2011, wybrany z ramienia Prawa i Sprawiedliwości Posłowie do Parlamentu Europejskiego VI kadencji (2004–2009) Mieczysław Janowski (bezpartyjny), Unia na rzecz Europy Narodów – od kwietnia 2009, wybrany z listy Prawa i Sprawiedliwości Czesław Siekierski, Europejska Partia Ludowa – Europejscy Demokraci Pozostali eurodeputowani PSL: Zbigniew Kuźmiuk, Zdzisław Podkański i Janusz Wojciechowski zostali usunięci z szeregów partii 4 lutego 2006 po przejściu do grupy UEN. Następnie założyli oni PSL „Piast”. Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej V kadencji (2005–2007) poseł, liczba głosów Edmund Borawski 5311 głosów Jan Bury 12 050 głosów Bronisław Dutka 5469 głosów Eugeniusz Grzeszczak 5181 głosów Andrzej Grzyb 7986 głosów Stanisław Kalemba 7830 głosów Jarosław Kalinowski 15 855 głosów – wicemarszałek Sejmu Mieczysław Kasprzak 7795 głosów Andrzej Kłopotek 2338 głosów – od 5 grudnia 2006, zastąpił Zbigniewa Sosnowskiego Mirosław Krajewski 11 333 głosy – od 24 sierpnia 2007, poprzednio poseł niezrzeszony, wybrany z listy Samoobrony RP Jan Łopata 8033 głosy Mieczysław Łuczak 6105 głosów Mirosław Maliszewski 6954 głosy Waldemar Nowakowski 4170 głosów – od 24 sierpnia 2007, poprzednio poseł niezrzeszony, wybrany z listy Samoobrony RP Krystyna Ozga 8250 głosów Andrzej Pałys 5055 głosów Mirosław Pawlak 6684 głosy Waldemar Pawlak 13 202 głosy Marek Sawicki 6527 głosów Tadeusz Sławecki 6879 głosów Henryk Smolarz 4534 głosy Aleksander Sopliński 2589 głosów Zbigniew Sosnowski 5937 głosów – do 26 listopada 2006, wybrany na radnego powiatu brodnickiego Franciszek Stefaniuk 8336 głosów Zbigniew Włodkowski 2842 głosy Wiesław Woda 8818 głosów Józef Zych 9566 głosów Stanisław Żelichowski 3532 głosy Senatorowie VI kadencji, członkowie Koła Senatorów Niezależnych i Ludowych (2005–2007) Aleksander Bentkowski 60 346 głosów, w Kole Senatorów Niezależnych i Ludowych od 21 grudnia 2005 do 4 listopada 2007 Lesław Podkański 79 714 głosów, w Kole Senatorów Niezależnych i Ludowych od 21 grudnia 2005 do 4 listopada 2007 Parlamentarzyści poprzednich kadencji Listy członków klubu PSL pod koniec danej kadencji (a także informacje o zmianach w trakcie kadencji) znajdują się w odpowiednich hasłach. 2001–2005 Senatorami V kadencji z ramienia PSL zasiadającymi w Kole Senatorów Ludowych i Niezależnych byli Krzysztof Borkowski, Lesław Podkański i Jerzy Smorawiński. 1997–2001 Senatorami IV kadencji z ramienia PSL zasiadającymi w Kole Senatorów Ludowych i Niezależnych byli Adam Rychliczek, Jerzy Smorawiński i Adam Struzik. 1993–1997 1991–1993 1990–1991 (kadencja 1989–1991) Liczba członków Poparcie w wyborach Wybory parlamentarne Wybory prezydenckie Wybory do Parlamentu Europejskiego Ostatnie wybory do sejmików województw (2018) Aktualni przedstawiciele w samorządzie Marszałkowie województw Obecnie Polskie Stronnictwo Ludowe wchodzi w skład koalicji rządzących w 8 województwach (przy czym nie we wszystkich z nich jest reprezentowane w zarządzie), także w 8 województwach znajduje się w opozycji. Prezydenci miast Instytut Polityczny im. Macieja Rataja Instytut Polityczny im. Macieja Rataja to think-tank Polskiego Stronnictwa Ludowego, powstały w 2012 z inicjatywy delegatów na XI Kongres PSL. Szefem Instytutu został poseł do Parlamentu Europejskiego, dr Czesław Siekierski. Instytut jest ciałem doradczym i analitycznym PSL, prowadzącym działalność seminaryjną, konferencyjną i badawczą w sferze polityk publicznych, gospodarki i kultury. Patronem Instytutu jest Maciej Rataj, związany z ruchem ludowym marszałek Sejmu RP w latach 1922–1928, a także pełniący funkcję głowy państwa w 1922 i 1926. Zobacz też Polskie Stronnictwo Ludowe (1895–1913) Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” (1913–1931) Stronnictwo Ludowe Polskie Stronnictwo Ludowe (1945–1949) Zjednoczone Stronnictwo Ludowe Polskie Stronnictwo Ludowe „Odrodzenie” Polskie Stronnictwo Ludowe (wilanowskie) Stronnictwo „Piast” Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Oficjalna witryna internetowa PSL Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Partie polskiego ruchu ludowego Polskie partie chrześcijańsko-demokratyczne Hasła kanonu polskiej Wikipedii

4566742

https://pl.wikipedia.org/wiki/Fame%20MMA

Fame MMA

Fame MMA – polska federacja organizująca gale typu freak show fight z siedzibą w Swarzędzu (k. Poznania). Pojedynki toczone są głównie na zasadach MMA, choć odbywają się także w innych dyscyplinach sportu walki, podczas których walczą celebryci, youtuberzy, raperzy, influencerzy czy inne znane osoby ze świata mediów. Federacja posiada łącznie trzech właścicieli m.in. – Wojciecha Golę, Krzysztofa Rozparę oraz Rafała Pasternaka. 20 listopada 2021 Krzysztof Rozpara zapowiedział publiczną emisję akcji. 4 października 2023 Michał Baron został wykluczony z działalności federacji w trybie natychmiastowym w związku z aferą pedofilską ujawnioną publikacją materiału Sylwestra Wardęgi na platformie YouTube. Federacja oświadczyła później, iż stara się trwale i nieodwołalnie usunąć Boxdela z powiązanych z marką Fame spółek zależnych i organów decyzyjnych. Historia Konferencje prasowe Fame MMA w ramach promocji swoich gal regularnie prowadzi konferencję prasowe przed każdą numerowaną galą, składającą się z pierwszej oraz drugiej części. Każda część odbywa się w innym terminie. Głównym prowadzącym i konferansjerem gal w latach 2018–2021 był Arkadiusz „Pan” Pawłowski, któremu podczas dwóch pierwszych gal towarzyszył piosenkarz znany pod pseudonimem „Chwytak”. Od gali Fame 8 część obowiązków Pana Pawłowskiego przejął Michał Rogoziński, a nowym konferansjerem od lutego 2021 został Hubert Mściwujewski. 20 lutego 2022 do przedsięwzięcia dołączył Sylwester Wardęga i wspólnie z Hubertem Mściwujewskim poprowadził konferencje przed edycją Fame 13. Zespół Wardęga/Mściwujewski prowadził regularnie konferencję następnych wydarzeń, aż do ostatniej przed galą Fame 16, odbytej 31 października 2022, na której to Wardęga zdradził informację o tym, że kończy mu się kontrakt z Fame MMA i nie będzie dalej kontynuował roli prowadzącego. W styczniu 2023 dwie konferencje prasowe do Fame 17 zostały poprowadzone przez stałego, Huberta Mściwujewskiego oraz nowego członka w tej roli, Roberta „Sutonatora” Pasuta. W kwietniu Fame MMA poinformowało kibiców o kolejnym nowym prowadzącym, Tomaszu „Gimperze” Działowym, który zastąpił ogłoszonego w roli zawodnika na tę galę, Roberta Pasuta. Gale Fame MMA Fame 1: Boxdel vs. Guzik Pierwsza edycja Fame MMA odbyła się 30 czerwca 2018 w Hali Widowskowo – Sportowej w Koszalinie. Main eventem gali było starcie o pas kategorii ciężkiej pomiędzy jednym z włodarzy federacji, Michałem „Boxdelem” Baronem oraz streamerem Jakubem „Guzikiem” Szymańskim. Pojedynek zwyciężył Boxdel już w pierwszej rundzie, pokonując Guzika przez TKO i tym samym zdobywając pierwszy historyczny pas mistrzowski. Co-main eventem gali był pojedynek bokserski, w którym wzięli udział Adrian „Polak” Polański oraz Daniel „Magical” Zwierzyński. Batalię po trzech rundach wygrał Polak. Niecodziennym widokiem dla fanów była walka rycerska, w której Krzysztof Olczak pokonał decyzją sędziego (29-23) Piotra Celeja. Fame 2: Rafonix vs. Magical Gala Fame MMA 2 odbyła się 13 października 2018 w Hali Arena w Poznaniu. W main evencie youtuber Marcin „Rafonix” Krasucki pokonał streamera Daniela „Magicala” Zwierzyńskiego. Z kolei w co-main evencie pas Fame MMA w wadze półśredniej zdobył Dawid Malczyński, który pokonał Adriana „Polaka” Polańskiego. Była to jedyna walka, w której decyzję musieli podejmować sędziowie. Większość pojedynków kończyła się bowiem przez TKO w pierwszej rundzie. Ciekawą walką było nietypowe dla MMA starcie dwóch na dwóch – 2 vs. 2, w której bliźniacy Piotr i Paweł Tyburscy pokonali bliźniaków Piotra i Pawła Kluk. Fame 3: IsAmU vs. DeeJayPallaside Walki w ramach Fame MMA 3 odbywały się 30 marca 2019 w Łódzkiej Atlas Arenie. W walce wieczoru Szymon „IsAmU” Kasprzyk pokonał Daniela „DeeJayaPallasida” Pawlaka. Pas wagi półśredniej obronił Dawid Malczyński w starciu z Amadeuszem „Ferrarim” Roślikiem. Pierwszą w historii Fame MMA walką kobiet był pojedynek Marty „Linkimaster” Linkiewicz z Moniką „Esmeraldą” Godlewską. Zwyciężyła ta pierwsza. Aż 5 walk musiało się zakończyć decyzją sędziów. Fame MMA 3 było pierwszą galą, podczas której odbyło się dziewięć starć pomiędzy zawodnikami, zamiast standardowych ośmiu. Fame 4: Linkimaster vs. Lil Masti Fame MMA 4 odbyło się 22 czerwca 2019 w Hali Sportowej Częstochowa. W walce wieczoru znalazła się walka kobiet. Znana z występu na z poprzedniej gali, Marta „Linkimaster” Linkiewicz zmierzyła się z piosenkarką Anielą „Lil Masti” Bogusz, znaną wcześniej jako Sexmasterka. Walkę zwyciężyła ta druga, zdobywając inauguracyjny pas mistrzowski kobiet. Na gali zawalczył również jeden z włodarzy Fame MMA – Michał „Boxdel” Baron. Przegrał on z raperem Jakubem „Kubańczykiem” Flasem. Na karcie walk znalazł się również pojedynek youtubera Adriana „Medusy” Salamona z Piotrem „Knaziem” Knasiem, znanym także jako „Klaun z Koszalina”. Walkę wygrał popularny „Medusa” przez poddanie rywala tzw. balachą w drugiej rundzie. Największym konfliktem gali było starcie Adriana „Polaka” Polańskiego z Amadeuszem „Ferrarim” Roślikiem. Batalię wygrał Adrian „Polak” Polański jednogłośną decyzją sędziów. Fame 5: Bonus BGC vs. Najman Piąta gala odbyła się 26 października 2019 w Gdańsko-Sopockiej Ergo Arenie i była zapowiadana jako „Największe wydarzenie widowiskowo-sportowe w Polsce w 2019 roku”. W walce wieczoru znaleźli się raper Piotr „Bonus BGC” Witczak oraz polski bokser wagi ciężkiej Marcin „El Testosteron” Najman. Pojedynek ten wygrał przed czasem „El Testosteron”. Najbardziej medialnym oraz oczekiwanym przez fanów starciem była walka zapowiadana jako „Super Freak Fight” – czyli starcie karła znanego z Ekipy youtubera Friza – Mateusza „Mini Majka” Krzyżanowskiego oraz youtubera Marka „Lorda Kruszwila” Kruszela. Pojedynek zwyciężył w pierwszej rundzie przez TKO popularny „Lord Kruszwil”. Podczas gali miały miejsce dwa pojedynki o pasy mistrzowskie. Dawid Malczyński drugi raz obronił pas wagi półśredniej w walce z Tomaszem Olejnikiem. Natomiast brat Dawida – Marcin Malczyński zdobył inauguracyjny pas wagi średniej, pokonując w co-main evencie znanego z występu na gali Fame MMA 2 Marka „AdBustera” Hoffmanna. Najpiękniejszy nokaut w historii Fame MMA może zanotować Kamil „Hassi” Hassan na zawodniku z Ukrainy, Olehu „Olegu” Riashentsevie. Fame 6: Zusje vs. Linkimaster Kolejna edycja, czyli Fame MMA 6 odbyła się 28 marca 2020. Początkowo miała odbyć się w Hali Sportowej Częstochowa, jednak jej lokalizacja została zmieniona na wytwórnię filmową Alvernia Studios we wsi Nieporaz, w związku z pandemią koronawirusa w Polsce. Również z tego powodu wydarzenie odbyło się bez udziału publiczności. W walce wieczoru zobaczyliśmy znaną z występu na trzeciej oraz czwartej gali Martę „Linkimaster” Linkiewicz, z debiutującą w MMA, Kamilą „Zusje” Smogulecką, znaną także jako „#twoja siostra”. Na pełnym dystansie trzech rund zwyciężyła bardziej doświadczona „Linkimaster”. Podczas co-main eventu ujrzeliśmy starcie jednego z włodarzy Fame MMA, Wojciecha Goli, z youtuberem oraz influencerem Marcinem „Rafonixem” Krasuckim. Walkę wygrał WG. Batalia polskiego pięściarza Marcina „El Testosterona” Najmana z kulturystą Piotrem „Bestią” Piechowiakiem zakończyła się sensacyjnym zwycięstwem Bestii z Sulechowa. Na gali doszło też do rozwiązania wielu konfliktów między zawodnikami. Fame 7: Popek vs. Stifler Fame MMA 7 odbyło się 5 września 2020 w hotelu DoubleTree by Hilton w Łodzi. W main evencie rękawice skrzyżowali celebryta Damian „Stifler” Zduńczyk oraz znany z walk w federacji KSW, raper Paweł „Popek Monster” Mikołajuw, który zwyciężył tę walkę przed czasem. Co-main eventem był rewanż z gali Fame MMA 4, pomiędzy Adrianem „Polakiem” Polańskim oraz Amadeuszem „Ferrarim” Roślikiem, który zakończył się kontrowersyjną dyskwalifikacją tego drugiego. Mistrz kategorii półśredniej Dawid Malczyński pokonał Wojciecha Golę. Na szali nie było jednak pasa mistrzowskiego. W karcie walk znalazło się aż 10 pojedynków, co z czasem stało się nowym standardem w Fame MMA. Fame 8: Dubiel vs. Blonsky Ósma gala Fame MMA odbyła się 21 listopada 2020 ponownie w Łodzi. Od tego wydarzenia słowo „MMA” zostało usunięte z tytułów kolejnych gal, prawdopodobnie zostało to spowodowane przez dodatkowe pojedynki w różnych dyscyplinach sportu walki (np. kickboxingu czy boksie). W walce wieczoru z udziałem dwóch youtuberów, Kacper „Blonsky” Błoński pokonał Marcina Dubiela. Co-main event w formule bokserskiej z udziałem Kasjusza „Don Kasjo” Życińskiego oraz Marcina „El Testosteron” Najmana zakończył się dyskwalifikacją tego drugiego. Podczas wydarzenia mogliśmy również oglądać walkę dwóch raperów – Filipa „Filipka” Marcinka oraz Michała „Soboty” Sobolewskiego, która zakończyła się zwycięstwem „Filipka”. W walce kobiet pomiędzy Kamilą „Zusje” Smogulecką, a Dagmarą Szewczyk, to ta pierwsza zwyciężyła poprzez ciosy pięściami w parterze. Fame 9: Let’s Play Wydarzenie „Fame 9: Let’s Play” odbyło się 6 marca 2021 w DoubleTree by Hilton Hotel Łódź. Walka wieczoru odbyła się w formule bokserskiej, w której wystąpili raperzy, m.in. Patryk „Kizo” Woziński oraz Gabrielem „Arabem” Al-Sulwim. Starcie po trzech rundach jednogłośną decyzją sędziów zwyciężył „Arab”, który częściej trafiał rywala. Drugą walką wieczoru gali był pojedynek pomiędzy znanymi youtuberami, Sylwestrem Wardęgą, oraz znanym z poprzedniej gali Kacprem „Blonskym” Błońskim. Walka skończyła się w pierwszej rundzie zwycięstwem Kacpra Błońskiego przez duszenie zza pleców. Mistrzowskie starcie o pas w wadze średniej zwyciężył raper Jakub „Kubańczyk” Flas, który wygrał pojedynek przez TKO w pierwszej rundzie, nokautując ówczesnego mistrza Marcina Malczyńskiego niskimi kopnięciami. Kolejnym zestawieniem był pojedynek pomiędzy członkiem ekipy Warszawskich Koksów, Pawłem „Ponczkiem” Sikorą oraz dziennikarzem Fame NEWS, Patrykiem „paTrykosem” Domke. Walkę zwyciężył ten pierwszy, który pokonał rywala jednogłośnie na punkty. Fame 10: Don Kasjo vs. Parke Dziesiąta jubileuszowa gala odbyła się 15 maja 2021 po raz czwarty w tym samym miejscu. W pierwszej walce pomiędzy Dawidem „Ambro” Ambroziakiem oraz Piotrem „Miejskim Drwalem” Szczurkiem zwyciężył Miejski Drwal, który w każdej z trzech rund obalał rywala i zajmował pozycję dominującą, po czym wywalczył sobie zwycięstwo jednogłośną decyzją sędziowską. Drugi pojedynek pomiędzy uczestnikami Top Model, Michałem Gałą oraz Mikołajem Śmieszkiem zwyciężył ten pierwszy, który czując zagrożenie w stójce obalał Mikołaja Śmieszka, czym po trzech rundach zapewnił sobie wygraną. W następnym starciu zwycięstwo nad Łukaszem Lupą odnotował Gabirel „Arab” Al-Sulwi, pokonując rywala w podobny sposób jak Miejski Drwal. W czwartym pojedynku gali kontrowersyjny Amadeusz „Ferrari” Roślik znokautował w drugiej rundzie ciosami w parterze Mateusza „Haribo” Gąsiewskiego, po niełatwej walce. Kolejnym pojedynkiem było rewanżowe starcie pomiędzy Alanem „Alanikiem” Kwiecińskim oraz Piotrem Pająkiem. Tym razem walka odbyła się w MMA gdzie lepszy okazał się Piotr Pająk, który pomimo otrzymywanych mocnych ciosów w stójce od rywala poddał go w drugiej rundzie duszeniem gilotynowym. W szóstej walce na tej gali spotkało się dwóch aktorów znanych z serialu Lombard. Życie pod zastaw. Pojedynek gwiazd telewizyjnych zwyciężył jednogłośnie Arkadiusz „AroY” Tańcula, wygrywając dwie pierwsze rundy z Mateuszem „Muranem” Murańskim, co przełożyło się na werdykt sędziowski. Na jubieleuszu nie zabrakło także walki mistrzowskiej kobiet, w której znana pato-influencerka Marta „Linkimaster Linkiewicz” pokonała na pełnym dystansie faworyzowaną Kamilę „Kamiszkę” Wybrańczyk. W drugiej walce o pas mistrzowski wagi półśredniej doszło do trylogii pomiędzy mistrzem Dawidem „Bocianem” Malczyńskim oraz pretendentem Adrianem „Polakiem” Polańskim. Pretendent w drugiej rundzie wygrał przez TKO, odbierając Malczyńskiemu mistrzostwo w wadze półśredniej. Co-main eventem wydarzenia było starcie dwóch członków popularnego na youtube TeamieX, w którym Marcin Dubiel poddał gilotyną w drugiej odsłonie walki Cezarego „Czaro” Nykiela. Main eventem wydarzenia była walka bokserska pomiędzy znanym z mediów, Kasjuszem „Don Kasjo” Życińskim oraz północnoirlandzkim profesjonalnym zawodnikiem MMA, Normanem „Storminem” Parke. Po pięcio-rundowej bliskiej batalii walkę zwyciężył Stormin. Stawką tego pojedynku była kilogramowa sztabka złota oraz dołożony przez Kasjusza tzw. pas mistrzowski „Króla”. Fame 11: Fight Club Gala Fame MMA 11 odbyła się 2 października 2021 roku na Arenie w Gliwicach. W pierwszej walce były hokeista, Piotr „Szeli” Szeliga pokonał przez ciężki nokaut Krzysztofa „Fericze” Ferenca w pierwszej rundzie. Drugą walką na gali Fame 11 była walka kobiet, w której to Karolina „Way of Blonde” Brzuszczyńska wygrała przez jednogłośną decyzję sędziów z Patrycją „MeLady” Wieją. W trzecim pojedynku Krystian „Krycha” Wilczak zmierzył się z Ukraińcem, Aleksandrem „Sashą” Muzheiko. Po bardzo wyrównanej walce przez niejednogłośną decyzję sędziów zwycięstwo odniósł „Krycha”. Znany z serialu Lombard. Życie pod zastaw, Arkadiusz Tańcula wygrał przez TKO w pierwszej rundzie z byłym mistrzem Fame MMA, Marcinem Malczyńskim. Kolejnym pojedynkiem na tej edycji było starcie twórców muzycznych, Piotra „Miłego Pana” Kołaczyńskiego oraz Norberta „Smolastego” Smolińskiego. Pojedynek wygrał „Miły Pan” przez poddanie werbalne w pierwszej rundzie. Walkę remisową zanotowali Maksym „Maksymalnie” Ziółkowski oraz Filip Zabielski. W następnej walce Amadeusz „Ferrari” Roślik pokonał na pełnym dystansie Filipa „Filipka” Marcinka. Kolejną walką było starcie youtubera Mikołaja „Mixera” Magdziarza ze streamerem Piotrem „Popo” Węgrzynem. Wygrał ten drugi przez TKO w drugiej rundzie. Pierwszym Co-main eventem było starcie znanego z tzw. pranków youtubera, Sylwestra Wardęgi z innym twórcą, Danielem „Dannym” Ferrerim. Tę walkę wygrał „Danny”, po tym jak rywal nie wyszedł na trzecią rundę. Drugim Co-main eventem było starcie Marcina Dubiela z Wojciechem „OjWojkiem” Przeździeckim. Pojedynek wygrał Dubiel przez TKO w pierwszej rundzie. Main Eventem wydarzenia było starcie bokserskie w rękawicach MMA Borysa „The Tasmanian Devila” Mańkowskiego z Normanem „Storminem” Parke. Po 15 minutach przez jednogłośną decyzję sędziów wygrał Mańkowski, rewanżując się Irlandczykowi z północy, za porażkę z zawodowej gali KSW 47: The X-Warriors. Fame 12: Don Kasjo vs. Polish Zombie Gala Fame 12 odbyła się 20 listopada 2021 w Ergo Arenie w Trójmieście. Pierwszą walką był pojedynek pomiędzy twórcami Freestyle’u, Kornelem „Koro” Regelem i Patrykiem „Rybą” Karasiem, w którym po trzech rundach jednogłośnie zwycięstwo odniósł Koro. W następnej walce Anna „Anna IFBB Pro” Andrzejewska pokonała Kamile „Kamiszke” Wybrańczyk. W trzecim pojedynku zawalczyli Krystian „Krycha” Wilczak oraz Maciej „Szewcu” Szewczyk. Trwającą trzy rundy batalię wygrał jednogłośną decyzją sędziów „Krycha”. Następnie zmierzyli się ze sobą strongmeni, Piotr „Bestia” Piechowiak i Krzysztof „Radzik” Radzikowski. W starciu tym decyzją sędziowską zwyciężył „Bestia”. Kolejna walka odbyła się pomiędzy Kamilą „Zusje” Smogulecką i Martą „Martirenti” Rentel. Wygrała ta pierwsza. Następnie zmierzyli się ze sobą Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka oraz Adrian „Polak” Polański, który w tym pojedynku bronił pasa mistrzowskiego w kategorii półśredniej (do 77,1 kg). Po trzech rundach przez jednogłośną decyzję sędziów wygrał „Wiewiór”, zostając tym samym nowym mistrzem tej kategorii wagowej. W co-main evencie zawalczyli Kacper „Blonsky” Błoński oraz Mateusz „Matt Fit Lovers” Janusz. Walka była wyrównana jednak, ostatecznie po trzech rundach niejednogłośną decyzją sędziów zwyciężył „Blonsky”. Po tym pojedynku ogłoszono również, ze Daniel Majewski wystąpi na 13 odsłonie gali. W main evencie rękawice bokserskie skrzyżowali ze sobą Kasjusz „Don Kasjo” Życiński oraz Marcin „The Polish Zombie” Wrzosek. Po sześciu rundach sędziowie zadecydowali o zwycięstwie „Don Kasja”. Wygrany po tej walce stoczył jeszcze jeden bój z włodarzem organizacji, Michałem „Boxdelem” Baronem. Walkę tę po trzech rundach zwyciężył ponownie Don Kasjo. Przed finałowym, dodatkowym pojedynkiem w klatce rzymskiej (3m x 3m), odbył się koncert Smolastego i Oliwki Brazil. Walka w klatce rzymskiej pomiędzy Arkadiuszem Tańculą i Jackiem „Starym Muranem” Murańskim zaplanowana była na dystans 5 rund po 2 minuty, jednak została przerwana w czwartej rundzie po wielu faulach Jacka Murańskiego, tym samym walkę zwyciężył Arkadiusz Tańcula. Fame 13: Nitro vs. Unboxall Gala Fame 13 odbyła się 26 marca 2022 w Arenie Gliwice. W walce wieczoru zmierzyli się Sergiusz „Nitro” Górski z Pawłem „Unboxallem” Smektalskim, starcie odbyło się na zasadach K-1, a walkę po trzech rundach jednogłośnie zwyciężył niefaworyzowany Unboxall. Co-main eventem wydarzenia była walka Pawła „Popka Monstera” Mikołajuwa z Normanem „Storminem” Parke, która zakończyła się niespodziewanie po 37 sekundach, przez kontuzję ręki popularnego rapera. Podczas tej edycji doszło do długo wyczekiwanej przez fanów tzw. trylogii, pomiędzy Adrianem „Polakiem” Polańskim oraz Amadeuszem „Ferrarim” Roślikiem, walka ta początkowo była zaplanowana na brak limitu czasowego w MMA, jednak ze względu na kontuzję tego drugiego zmieniono to na 3 rundy 2 minutowe, dodatkowo zawodnicy skrzyżowali rękawice meksykańskie w formule bokserskiej, a walkę na pełnym dystansie po niejednogłośnej decyzji zwyciężył Adrian Polański. Do pierwszej obrony pasa mistrzowskiego kategorii koguciej kobiet przystąpiła Marta „Linkimaster” Linkiewicz, która pokonała pretendentkę Karolinę „Way of Blonde” Brzuszczyńską. Fame 14: Gimper vs. Tromba Gala Fame 14 odbyła się 14 maja 2022 w Tauron Arena w Krakowie. W pierwszej walce zmierzyły się ze sobą Wiktoria „Wiki” Jaroniewska i Katarzyna „LalaLaluna” Alexander. Po trzech rundach decyzją sędziów na punkty wygrała niespodziewanie Jaroniewska, która zgodziła się na walkę zaledwie tydzień przed galą. W drugiej walce ujrzeliśmy Mariusza „Hejtera” Słońskiego oraz Dawid Malczyńskiego. Walka zakończyła się bezdyskusyjnym zwycięstwem Dawida Malczyńskiego, gdy obalił Słońskiego do parteru i zasypał go gradem ciosów. W trzeciej walce zmierzył się Alan „Alanik” Kwieciński i Mateusz „Muran” Murański. Po efektownych trzech rundach niejednogłośną decyzją sędziów zwyciężył Murański. W następnej walce zobaczyliśmy pojedynek Mateusza „Fit Loversa” Janusza z Adamem „AJ’em” Josefem. Pojedynek wygrał Josef, po tym jak potężym kopnięciem powalił swojego przeciwnika. W walce pas mistrzowski kategorii półśredniej do 77 kg, Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka pokonał Krystiana „Krychę” Wilczka po jednogłośnej decyzji sędziów. Następna walka odbyła się w klatce rzymskiej, do której wszedł Piotr „Szeli” Szeliga oran Norman „Stormin” Parke. W pierwszej rundzie, w której obowiązały zasady boksu Irlandczyk z północy mocno obijał swojego rywala. W drugiej rundzie, w której obowiązały już zasady MMA Parke zdominował totalnie przeciwnika i wygrał przez techniczny nokaut. W pierwszym Co-Main Evencie Agata „Fagata” Fąk zawalczyła z Moniką „Moną” Kociołek. Batalię po trzech rundach wygrała ta pierwsza. W drugim Co-Main evencie Sergiusz „Nitro” Górski zmierzył się ze Marcinem „Xayoo” Majkutem w formule K-1. Walka ta zakończyła się szybkim zwycięstwem Majkuta, gdy znokautował przeciwnika. W Main evencie zmierzyli się Tomasz „Gimper” Działowy i Mateusz „Tromba” Trąbka. Walka zakończyła się spektakularnym zwycięstwem tego drugiego w drugiej rundzie poprzez ciosy w parterze. Fame 15: Zemsta Piętnasta gala zatytułowana „Fame 15: Zemsta” odbyła się 26 sierpnia 2022 roku w łódzkiej Atlas Arenie. Walką wieczoru/Main Eventem tego wydarzenia był rewanżowy pojedynek mistrzyń Fame MMA, pomiędzy Martą „Linkimaster” Linkiewicz – posiadaczką pasa Fame MMA w wadze koguciej kobiet oraz jej pogromczynią z gali nr 4, Anielą „Lil Masti” Bogusz – posiadającą pas Fame MMA w wadze OPEN kobiet. Stawką dla zwyciężczyni tego pojedynku były te dwa pasy, a także nowo utworzony przez federację pas mistrzowski Królowej freak fights.Po 3 rundach jednogłośną decyzją sędziów wygrała „Lil Masti” W Co-Main Evencie na zasadach K-1 zmierzyli się Marcin „Xayoo” Majkut oraz youtuber – Mikołaj „Konopskyy” Tylko. Batalię po trzech rundach wygrał Xayoo. Marcin „Polish Zombie” Wrzosek pokonał Mariusza „Sariusa” Gollinga w formule bokserskiej. Kacper „Crusher” Błoński i Marcin Dubiel stoczyli także rewanżowy pojedynek, jednak to starcie odbyło się w klatce rzymskiej bez limitu czasowego. Po 17 minutach i 52 sekundach przez TKO (ciosy pięściami) wygrał Dubiel. Pierwszą walkę na tej gali stoczył Arkadiusz Tańcula z Mateuszem „Muranem” Murańskim, którego pokonał w trzeciej rundzie przez poddanie (duszenie zza pleców). Dodatkowo w klatce rzymskiej miała miejsce jeszcze jedna walka, w której Arkadiusz Tańcula pokonał po 5 rundach Jacka „Murana” Murańskiego. Fame 16: Dubiel vs Tromba Szesnasta gala odbyła się 5 listopada 2022 roku w Arenie Gliwice. W walce wieczoru zmierzyli się Marcin Dubiel z Mateuszem „Tromba” Trąbką. Walka odbyła się na zasadach MMA. Starcie rozpoczęło się od mocnej szarży byłego członka Teamu X. Trafiony Tromba został szybko zepchnięty do defensywy. W akcji pod siatką Dubiel zadał kilka mocnych ciosów. Po jednym z nich krakowianin przewrócił się na ziemię. Dubiel szybko doskoczył do rywala i wyprowadził grad ciosów, po których sędzia przerwał pojedynek. W Co-main evencie Robert „Sutonator” Pasut zmierzył się z Jackiem „Muranem” Murańskim. Starcie zakończyło się w drugiej rundzie zwycięstwem Pasuta przez TKO. Amadeusz „Ferrari” Roślik nie dał szans Mariuszowi „Hejterowi” Słońskiemu, rozprawiając się z nim już w pierwszej odsłonie pojedynku. W swoim debiucie w klatce streamer i członek grupy YFL Patryk „Bandura” Bandurski pokonał jednogłośną decyzją sędziów w formule bokserskiej Alana Kwiecińskiego. Swoją czwartą porażkę w karierze zanotował Krystian „Krycha” Wilczak, który nie dał rady Mateuszowi „Matt Meknife” Januszowi, dla którego było to pierwsze zwycięstwo w FAME MMA. W głośnym konflikcie pomiędzy Adrianem „Polakiem” Polańskim a Patrykiem „Patrykosem” Domke górą był Adrian, który zwyciężył przez jednogłośną decyzję sędziów. Drugi z członków grupy YFL, Dawid „Dzinold” Rzeźnik w swoim debiucie w FAME pokonał Szymona „Szymool” Bessera na kartach sędziowskich. Szcześcia nie miał Dariusz „Daro Lew” Kaźmierczuk. Pomimo dobrej pierwszej rundy skapitulował w drugiej odsłonie, przegrywając z raperem Filipem „Filipkiem” Marcinkiem. W jedynej walce kobiet na FAME MMA 16 Wiktoria „Wiki” Jaroniewska pokonała Martę „Martirenti” Rentel przez TKO w drugiej rundzie. W pierwszej walce na gali w Gliwicach Radosław „Wiejski Koks” Paszko jednogłośną decyzją sędziów pokonał Natana Marconia. Fame 17: Ferrari vs Łaszczyk Gala FAME MMA 17 odbyła się 3 lutego 2023 roku w krakowskiej Tauron Arenie. W pierwszej walce zmierzyły się ze sobą Wiktoria „Wiki” Jaroniewska i Klaudia „Sheeya” Kołodziejczyk. Pojedynek nie wyszedł poza pierwszą rundę. Jaroniewska szybko sprowadziła walkę do parteru, ale to dziewczyna Gimpera wykazując się sprytem i umiejętnościami grapplerskimi przetoczyła influencerkę i zaczęła bić z góry. Sędzia natychmiast przerwał pojedynek. W drugiej walce ujrzeliśmy wielki powrót Marcina „Rafonixa” Krasuckiego, który zmierzył się z Mikołajem „Mixerem” Magdziarzem. Walka zakończyła się bezdyskusyjnym zwycięstwem Rafonixa po 44 sekundach (duszenie zza pleców). W trzeciej walce Robert Karaś zmierzył się z Filipem „Filipkiem” Marcinkiem. Pojedynek odbył się na zasadach K-1 w małych rękawicach. Sędziowie przyznali jednogłośne zwycięstwo polskiemu triathloniście. W czwartej walce na FAME MMA 17 Marcin „Polish Zombie” Wrzosek doznał kontuzji ręki po jednym z ciosów Piotra Szeligi i nie był w stanie kontynuować pojedynku. Piąta walka zakończyła się zwycięstwem Alana Kwiecińskiego, który znokautował w drugiej rundzie na zasadach K-1 Maksymiliana „Wiewióra” Wiewiórkę. Początkowo „Wiewiór” miał się bić w MMA o pas kategorii średniej z Arkadiuszem Tańculą, jednak ten na kilka dni przed galą doznał kontuzji mięśnia uda. W szóstej walce Tomasz „Gimper” Działowy zmierzył się z Cezarym „Czarmagedonem” Jóźwikiem. Wydawało się, że współtwórca kanału Abstrachuje.TV zrobi niespodziankę wszystkim kibicom w Krakowie, jednak pomimo bardzo dobrego występu sędziowie przyznali jednogłośne zwycięstwo Gimperowi.W siódmej walce doszło do starcia dwóch raperów. Wacław „Wac Toja” Osiecki zmierzył się z Sebastianem „Alterboyem” Fabijańskim. Aktor i raper Fabijański pomimo bycia sporym faworytem przed tym pojedynkiem nie docenił rywala, który znokautował go już w pierwszej rundzie. W main evencie doszło do długo wyczekiwanej walki Amadeusza „Ferrariego” Roślika z zawodowym pięściarzem, Kamilem Łaszczykiem. Przez dwie rundy jeden z najpopularniejszych zawodników federacji FAME przeważał, wygrywając na punkty. Na jego nieszczęście pod koniec trzeciej odsłony dał się obalić Łaszczykowi. Sędzia przerwał pojedynek na osiem sekund przed końcem, nie widząc ze strony Roślika prób obrony przed silnymi ciosami pięściarza. Po walce wieczoru w klatce rzymskiej pojawili się jeden z włodarzy FAME MMA, Michał „Boxdel” Baron oraz prezes FEN, Paweł Jóźwiak. Z racji na większą wagę „Boxdel” z łatwością dociskał Jóźwiaka do siatki. Pod koniec pierwszej rundy „Boxel” obalił rywala. Na początku drugiej rundy Jóźwiak otrzymał minusowy punkt za nagminne łapanie się siatki. Po kilkudziesięciu sekundach sędzia ponownie upomniał prezesa FEN. W tym momencie widniało nad nim widmo porażki przez dyskwalifikację. Udało mu się jednak przetrwać, ale po zakończeniu drugiej rundy na pytanie od sędziego Piotra Jarosza, czy jest w stanie kontynuować walkę, stanowczo kiwnął głowę, że nie. Sędzia orzekł zakończenie pojedynku. Fame 18: Ferrari vs Błoński/Ferrari vs Dubiel Osiemnasta gala FAME MMA odbyła się w sobotę 20 maja w łódzkiej Atlas Arenie. Jako pierwsi do klatki weszli debiutujący youtuber zajmujący się commentary, Mateusz Spysiński i streamer, Jakub „Paramaxil” Frączek. Walka potrwała pełen dystans. Sędziowie orzekli jednogłośne zwycięstwo „Paramaxila”. Następnie doszło do pierwszej z dwóch walk kobiet na gali FAME MMA 18. Elizabeth „Lizi” Anorue zadebiutowała z Dominiką Rybak, która nie dała jej żadnych szans, pokonując ukraińską influencerkę w drugiej rundzie przez techniczny nokaut. W trzecim pojedynku swój konflikt wyjaśnili sobie Dariusz „Daro Lew” Kaźmierczuk oraz Natan „Pierzasty” Marcoń. Tak samo jak pierwsze starcie, tak i to zakończyło się po trzech rundach jednogłośnym zwycięstwem „Daro Lwa”. Udany debiut w FAME MMA zaliczył Michał „Wampir” Pasternak, który przez poddanie narożnika rywala pokonał w trzeciej rundzie Piotra Szeligę. W piątej walce doszło do starcia zawodnika walk na gołe pięści znanego ze swoich występów w organizacji Gromda, Tomasza „Zadymy” Gromadzkiego i byłego uczestnika Warsaw Shore, Alana Kwiecińskiego. Walka zakończyła się niejednogłośnym zwycięstwem Gromadzkiego. W walce o pas kategorii średniej górą okazał się Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka, który pokonał Arkadiusza Tańculę przez jednogłośną decyzję sędziów. Tym samym popularny „Wiewiór” stał się pierwszym w historii zawodnikiem FAME z podwójnym pasem. W formule K-1 Dawid „Dzinold” Rzeźnik wypunktował Roberta „Sutonatora” Pasuta. Co-main event zakończył się zwycięstwem Ewy „Kleo” Brodnickiej, która pokonała Martę „Linkimaster” Linkiewicz przez jednogłośną decyzję sędziów. Na koniec miało dojść do double main eventu, w którym Amadeusz „Ferrari” Roślik najpierw miał się bić z Kacprem Błońskim, a następnie po krótkim odpoczynku wyjść do Marcina Dubiela. Finalnie Roślik pokonał Błońskiego przez jednogłośną decyzję sędziów, ale do drugiej walki nie wyszedł. Nie zgodzili się na to medycy. Fame 19: Tańcula vs. Ferrari Dziewiętnasta gala FAME MMA odbyła się 2 września 2023 roku po raz trzeci w krakowskiej Tauron Arenie. Wydarzenie zainaugurował pojedynek Natana "Bóg Estetyki" Marconia z Mariuszem "Hejter" Słońskim. Walka nie dotrwała nawet do drugiej rundy, a swoje pierwsze zwycięstwo w FAME zanotował Marcoń, pokonując rywala przez TKO w pierwszej rundzie. Jako drugie w jedynej walce kobiet pojawiły się niepokonana Dominika Rybak oraz Klaudia "Sheeya" Kołodziejczyk, która również nie zaznała smaku porażki. Dziewczyna Gimpera dominowała rywalkę w parterze przez trzy rundy, wygrywając jednogłośną decyzją sędziów. W trzecim starciu na FAME MMA 19 doszło pierwszy raz w historii freaków do walki dwóch trenerów. Przemysław Szyszka zmierzył się z Norbertem Daszkiewiczem. Pomimo dobrej pierwszej rundy trenera Marcina Dubiela, Szyszka ostatecznie przegrał na punkty i tym samym Daszkiewicz zaliczył swoje szóste zwycięstwo z rzędu w zawodowej karierze. W czwartej walce doszło do pierwszego z trzech rewanży. Tomasz "Zadyma" Gromadzki pokonał w pierwszej rundzie Piotra Tyburskiego, który po jednym z kopnięć doznał kontuzji nogi. Następnie do klatki weszli Jakub Nowaczkiewicz oraz Robert Karaś, którzy stoczyli trzyrundową batalię w formule bokserskiej w małych rękawicach. Zwycięsko wyszedł z niej Nowaczkiewicz, który pokonał triathlonistę jednogłośną decyzją sędziów. W drugim rewanżu na gali Marcin "Polish Zombie" Wrzosek zdeklasował w K-1 Piotra "Szeli" Szeligę, wygrywając przez TKO w trzeciej rundzie. Drugą szybką porażkę w FAME zaliczył Sebastian "Alterboy" Fabijański, przegrywając w pierwszej rundzie z freestylerem, Filipem "Filipek" Marcinkiem. Trzeci rewanż i zarazem pierwszy z dwóch co-main eventów padł łupem Pawła Tyburskiego, który pokonał rapera, Alberto Simao przez TKO w rundzie II. W drugim co-main evencie rywalizowało dwóch popularnych streamerów platformy Twitch.TV. Marcin "Xayoo" Majkut mierzył się z Franciszkiem "Franio" Rusieckim. Pierwsza runda była dość wyrównana z lekką przewagą "Frania", jednak w drugiej odsłonie po silnym lewym sierpowym ze strony "Xayoo" Rusiecki skapitulował. W walce wieczoru głośny konflikt wyjaśnili sobie Amadeusz "Ferrari" Roślik oraz Arkadiusz "Aroy" Tańcula. Walka potrwała pełen dystans, a sędziowie przyznali jednogłośne zwycięstwo Tańculi. Fame MMA UK i odbyta gala Po oszałamiającym sukcesie gali w Polsce, założyciele postanowili otworzyć się na kolejny teren. Jak sami jednak mówią, nie jest to wydarzenie dedykowane Polonii zamieszkującej Wyspy Brytyjskie, a tamtejszym obywatelom. Oznacza to, że w klatce widzieliśmy i zobaczymy walki popularnych brytyjskich gwiazd internetu i telewizji. Pierwsza gala Fame MMA UK 1 odbyła się 14 grudnia 2019 roku w Utilita Arenie w Newcastle. W Main-Evencie wystąpili Sam Gowland i Marty McKenna (początkowo walką wieczoru tej gali miał być pojedynek Scotta „Scotta T” Timlina ze Stephenem „Stevie” Bearem, jednak zestawienie nie doszło do skutku). Pojedynek skończył się na korzyść Sama Gowlanda. W co-main evencie wystąpił jeden z właścicieli Fame MMA, Wojciech Gola w starciu z brytyjskim youtuberem Joelem Morrisem, znanym pod pseudonimem „JMX”. Prócz tego widownia zgromadzona na hali mogła obejrzeć rewanż z gali Fame MMA 2 pomiędzy Adrianem Polańskim, a mistrzem wagi półśredniej Dawidem Malczyńskim. Zwyciężył i tym samym zrewanżował się Adrian Polański. W lipcu 2020 roku członek zarządu federacji, Krzysztof Rozpara przyznał w wywiadzie, że pierwsza gala Fame MMA UK była porażką, a do drugiej prawdopodobnie nigdy nie dojdzie. Projekt Hype MMA i odbyta gala 28 lutego 2021 podczas II konferencji przed galą Fame 9, właściciele zapowiedzieli nowy projekt „Hype powered by Fame MMA” lub po prostu „Hype MMA”, który będą realizować ze znanym youtuberem Sergiuszem „Nitro” Górskim. Cały projekt Hype MMA jest szansą na pokazanie się mniej znanym twórcom oraz innym mniej znanym osobom ze świata mediów, dodatkowo do wygrania dla zwycięzców jest kontrakt na 5 walk podczas przyszłych gal Fame MMA, a same imprezy Hype’u miałyby odbywać się raz w miesiącu. Reguły Planami Hype MMA miała być formuła sezonowa. W jednym sezonie odbyło by się 6 gal (pięć eliminacyjnych i szósta będzie galą finałową). Na każdym z wydarzeń eliminacyjnych odbyłoby się 6 walk + super fight (super fight to poza turniejowa walka dwóch gwiazd Fame MMA). Po każdej gali zostaje 6 zwycięzców. Łącznie po 5 wydarzeniach będzie 30 zwycięzców i 30 przegranych. Spośród zwycięzców, widzowie, włodarze i zawodnicy Fame MMA, wybiorą 8 najciekawszych zawodników. Widzowie będą mogli zagłosować poprzez wypełnienie ankiety, dostępnej na stronie hypemma.tv. Włodarze zaś będą prowadzili głosowanie w formie obrad, natomiast zawodnicy Fame MMA, wypełnią zewnętrzną ankietę. Osiem wybrańców miało zmierzyć się w walkach finałowych. Na ostatniej gali sezonu, miałyby odbyć się 4 półfinały w dwóch kategoriach wagowych, a następnie 2 finały. Dwóch zawodników zakończyłoby sezon Hype MMA z kontraktem na 5 walk w Fame MMA. Spośród przegranych zostałoby wybranych dwóch tzw. Lucky Looserów, którzy zaskarbili sobie sympatię widzów, włodarzy i zawodników Fame MMA. Wybrańcy zawalczyli by o kontrakt na jedną walkę w Fame MMA. Dzika karta to natychmiastowy immunitet dla zawodnika. Miał nią rozporządzać przywódca Watahy – Sylwester Wardęga. Ten mógł ją przyznać w dowolnym etapie trwania sezonu, dowolnemu zawodnikowi – wygranemu bądź przegranemu. Wardęga taką kartę mógłby przyznać zawodnikowi tylko raz na sezon. Projekt Hype MMA zakończył się tylko na jednej gali. Gala Hype S01E01: Rafonix vs. Hejter (znana także jako – Hype powered by Fame 1, Hype MMA 1) Pierwsza i jak dotąd jedyna edycja gali Hype MMA odbyła się 17 kwietnia 2021. Podczas gali widzowie mogli obejrzeć 7 walk, w tym jedno zestawienie pomiędzy Marcinem „Rafonixem” Krasuckim, a Mariuszem „Hejterem” Słońskim było tzw. Superfightem. Dostęp do wydarzenia był darmowy dla osób, które wykupiły wcześniej galę Fame 9: Let’s Play, jednak widzowie, którzy nie wykupili poprzedniej gali, mieli możliwość tą wykupić. Na samej gali 5 pojedynków skończyło się przez TKO w pierwszych rundach, oraz jeden w trzeciej również przez techniczny nokaut. Do niecodziennej sytuacji doszło w walce Jakuba „Kuby Trenuje” Droździela, który pozbawił swojego przeciwnika tlenu, zaciskając ciasne duszenie gilotynowe Krystianowi „Krissowi” Bartosze, ten jednak nie odklepał w matę na czas, po czym stracił przytomność. Błyskawiczny nokaut w Superfight’cie zanotował Mariusz „Hejter” Słoński, który skończył Marcina „Rafonixa” Krasuckiego już w siódmej sekundzie walki. Przed Main eventowym pojedynkiem, włodarze nagrodzili bonusami finansowymi trzech zawodników m.in. – Jakuba „Kube Trenuje” Droździela, Damiana „Kalbara” Kalbarczyka oraz Pawła „Pavlloo” Szweda za swoje widowiskowe skończenia. Projekt Road to Armia 16 zawodników ALMMA (Amatorska Liga MMA) wzięło udział w turnieju, a zwycięzca otrzymał kontrakt na 3 walki w profesjonalnej federacji Armia Fight Night. Kontrakt został sfinalizowany przez Fame MMA. Patronem projektu był PZMMA (Polski Związek MMA). 1/8 turnieju odbyła się 14 maja o godz. 16:30 na kanale otwartym Fame MMA oraz na Kanale Sportowym. 1/4 turnieju odbyła się 14 maja, bezpośrednio po ceremonii ważenia Fame 10 (również na kanale otwartym Fame MMA i Kanale Sportowym). Walki półfinałowe (1/2) odbyły się podczas gali Fame 11. Finałowa walka (1/1) turnieju Road to Armia odbyła się podczas Fame 12. Fame Friday Arena 19 czerwca 2023 federacja Fame MMA zapowiedziała za pośrednictwem social mediów nowy projekt o nazwie „Fame Friday Arena”. Ma on na celu częstsze organizowanie gal w nowych miastach. Według zapowiedzi ogranizacji, pierwsze gale z cyklu Friday Arena odbędą się m.in. we Wrocławiu, Warszawie, Szczecinie, Płocku czy Bydgoszczy. Fame Friday Arena #1 Pierwsza edycja Fame Friday Arena odbyła się 21 lipca 2023 w Hali Stulecia we Wrocławiu. W walce wieczoru oraz zaległym starciu z gali High League 7 w formule kick-bokserskiej zmierzyli się topowi polscy raperzy Jakub „Kubańczyk” Flas oraz Alberto Simao. Walka ta zakończyła się niejednogłośnym zwycięstwem „Kubańczyka”. Podczas co-main eventów popularny Marcin Dubiel pokonał jednogłośną decyzją sędziów freestylowca Filipka, a Jakub Nowaczkiewicz przegrał w drugiej rundzie przez TKO z Josefem Bratanem, z którym miał się zmierzyć podczas siódmej gali High League. Michał „Wampir” Pasternak pokonał jednogłośną decyzją sędziów Piotra „Księżniczkę” Tyburskiego w pojedynku kick-bokserskim. Dariusz „Daro Lew” Kaźmierczuk po trzeciej wygranej w karierze podejmował byłego piłkarza reprezentacji Polski Piotra Świerczewskiego i ostatecznie przegrał po pierwszej rundzie przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki – przerwanie przez lekarza). Powracający do oktagonu Fame youtuber i streamer Adrian „Medusa” Salamon stoczył nietypowy pojedynek w niestandardowej formule; MMA vs BJJ z Dominikiem Jaxem, który nieoczekiwanie pokonał Salamona jednogłośną decyzją sędziów. Drugi z braci Tyburskich, Piotr podejmował zawodowego pięściarza oraz byłego zawodnika Gromdy Tomasza „Zadymę” Gromadzkiego. Starcie to zakończyło się większościowym remisem. W pozostałych walkach youtuberka Olga „Nanami Chan” Sałacka przegrała jednogłośną decyzją sędziów z Ukrainką Elizabeth „Lizi” Anorue, były mistrz Fame w kategorii półśredniej Dawid Malczyński przegrał w drugiej rundzie przez TKO z Ukraińcem Aleksandrem „Sashą” Muzheiko, a freestylowciec Kornel „Koro” Regel pokonał jednogłośną decyzją sędziów Piotra „Edzia” Bylinę. Fame Friday Arena #2 Druga edycja Fame Friday Arena odbyła się 29 września 2023 w Netto Arenie w Szczecinie. W walce wieczoru doszło do rewanżu pomiędzy Michałem „Boxdelem" Baronem a Pawłem „Prezesem FEN" Jóźwiakiem. Pojedynek zakończył się zwycięstwem włodarza Fame, który znokautował Jóźwiaka w drugiej rundzie (02:59). W pierwszym z dwóch co-main eventów mistrz dwóch kategorii wagowych Maksymilian "Wiewiór" Wiewiórka pokonał na zasadach K-1 po jednogłośnej decyzji sędziów rapera Josefa Bratana. W drugim co-main evencie Kacper „Crusher" Błoński pokonał w formule bokserskiej bez limitu czasowego Daniela "Ostrego" Ostaszewskiego. Udany powrót do klatki Fame zanotował Adrian „Polak" Polański, który pokonał jednogłośną decyzją sędziów Arkadiusza Tańculę. Do niecodziennego rozstrzygnięcie doszło w pojedynku Alana Kwiecińskiego z Dominikiem „Japońskim Drwalem" Zadorą. Były trener Kwiecińskiego przegrał w pierwszej rundzie po fantastycznym duszeniu gilotynowym ze strony „Alanika". W walce streamerów z Twitch.TV Marcin "Xayoo" Majkut nie dał żadnych szans Marcinowi „Rafonixowi" Krasuckiemu, pokonując go przez TKO w pierwszej rundzie. W jedynej walce kobiet triumfowała Agata „Fagata" Fąk, która pokonała po jednogłośnej decyzji sędziów debiutującą Martynę „Brylantynkę" Janusz. Kolejne zwycięstwo dołożył Filip Zabielski, który pokonał Roberta „Sutonatura" Pasuta przez jednogłośną decyzję sędziów. Piotr Lisek - znany polski lekkoatleta specjalizujący się w skoku o tyczce pokonał w pierwszej rundzie przez TKO Dariusza „Daro Lwa" Kaźmierczuka. Walka youtuberów zakończyła się jednogłośnym zwycięstwem Karola „Karolka" Dąbrowskiego, który pokonał Łukasza „Mandzia" Samonia. Drugą walkę w karierze zanotował Roger Salla, który pokonał w drugiej rundzie przez TKO debiutującego Andrzeja „Endi" Czysza. Fame Friday Arena #3 Trzecia edycja Fame Friday Arena odbędzie się 8 grudnia 2023. Token 4 kwietnia 2022 ogłoszono utworzenie własnego tokena użytkowego Fame. Dwa dni później został wydany whitepaper – dokument określający cel projektu, który wskazywał początkową wartości tokena na 0.01$ oraz wywołał wiele kontrowersji przez literówkę, przez co tego samego dnia został poprawiony. Kontrowersje wzbudziła również ilość tokenów, które będą dostępne na rynku. 8 kwietnia 2022 Fame ogłosił współpracę z Metahero, w ramach planowane jest stworzenie tokenów NFT skanów zawodników. 25–27 kwietnia odbyła się przedsprzedaż tokenu. 29 kwietnia token zaczął być notowany na giełdzie OKX. Za pomocą tokena możemy zakupić licencję Pay-Per-View. Za jego pomocą mają odbywać się transakcje za usługi reklamowe, sponsoringowe oraz w ten sposób będą wypłacane pensje dla zawodników. Wafelki Fame 20 lipca 2022 Wojciech Gola podczas pierwszej konferencji do gali Fame 15 zapowiedział nowe, markowe wafelki federacji o smaku czekoladowym, których premiera miała miejsce 28 lipca 2022 w sieciach sklepów Biedronka w całej Polsce. Miesiąc później (22 sierpnia), podczas drugiej konferencji do edycji nr 15, został przedstawiony drugi wariant wafelka Fame, tym razem o smaku słonego karmelu, który pojawił się 25 sierpnia. Aktualni mistrzowie Historia mistrzów Waga ciężka (do 120 kg) Waga średnia (do 83,9 kg) Waga półśrednia (do 77,1 kg) Waga kogucia kobiet (do 61,2 kg) Waga OPEN – Kobiet Waga OPEN – Królowa freak fights Nieaktualne pasy mistrzowskie Waga OPEN – Król (stworzony przez Don Kasjo) Lista gal i rozpiska Wyniki gal numerowanych Fame MMA Legenda: (c) – mistrz/mistrzyni przed walką Fame 1: Boxdel vs. Guzik Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): (Main Event) Michał „Boxdel” Baron – Jakub „Guzik” Szymański Zwycięstwo Boxdela przez TKO (ciosy pięściami) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Co-Main Event, Boks) Daniel „Magical” Zwierzyński – Adrian „Polak” Polański Zwycięstwo Polaka przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Pojedynek rycerski) Piotr Celej – Krzysztof Olczak Zwycięstwo Olczaka przez jednogłośną decyzję sędziów (29-23) po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Dawid „Ambro” Ambroziak – Dawid „Surfer” Ozdoba Zwycięstwo Ambra przez poddanie (duszenie zza pleców) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Michał Handke – Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka Zwycięstwo Handke przez TKO (ciosy pięściami) w 2 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Hubert „Ken” Korczak – Krystian „Krycha” Wilczak Zwycięstwo Krychy przez TKO (ciosy pięściami) w 2 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Marek „Maro” Wilczak – Łukasz Lupa Zwycięstwo Lupy przez KO (cios podbródkowy) w 1 rundzie Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): Michał „Łysy Bogas” Bogawski – Sebastian „Ztrolowany” Nowak Zwycięstwo Ztrolowanego przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 3 rundzie : Fame 2: Rafonix vs. Magical Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Main Event) Marcin „Rafonix” Krasucki – Daniel „Magical” Zwierzyński Zwycięstwo Rafonixa przez TKO (ciosy pięściami + złamanie nogi) w 1 rundzie Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Co-Main Event) Dawid Malczyński – Adrian „Polak” Polański Zwycięstwo Malczyńskiego przez niejednogłośną decyzję sędziów Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Marek „AdBuster” Hoffmann – Dawid „Surfer” Ozdoba Zwycięstwo AdBustera przez TKO (ciosy pięściami) w 1 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Amadeusz „Ferrari” Roślik – Sylwester „Bystrzak” Tkocz Zwycięstwo Ferrariego przez TKO (ciosy pięściami) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Piotr „Bonus BGC” Witczak – Sebastian „Ztrolowany” Nowak Zwycięstwo Ztrolowanego przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walki w kategorii ciężkiej: (2 vs. 2) Piotr Tyburski Paweł Tyburski – Piotr Kluk Paweł Kluk Zwycięstwo Tyburskich przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii superciężkiej: Artur „Waluś” Walczak – Piotr „Czapi” Czapiewski Zwycięstwo Walusia przez TKO (ciosy pięściami) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Kamil „Kasti” Stępiński – Łukasz Lupa Zwycięstwo Kastiego przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie: Fame 3: IsAmU vs. DeeJayPallaside Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Main Event) Szymon „IsAmU” Kasprzyk – Daniel „DeeJayPallaside” Pawlak Zwycięstwo IsAmU przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Co-Main Event) Dawid Malczyński (c) – Amadeusz „Ferrari” Roślik Zwycięstwo Malczyńskiego przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet w kategorii open: Marta „Linkimaster” Linkiewicz – Monika „Esmeralda” Godlewska Zwycięstwo Linkimaster przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Piotr „Bonus BGC” Witczak – Szymon „Taxi Złotówa” Wrzesień Zwycięstwo Taxi Złotówy przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki) w 1 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Filip „Filipek” Marcinek – Patryk „Ryba” Karaś Zwycięstwo Ryby przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Adrian „Polak” Polański – Kasjusz „Don Kasjo” Życiński Zwycięstwo Don Kasjo przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach (początkowo wygrana Polaka niejednogłośnie, jednak werdykt został zmieniony) Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Krystian „Krycha” Wilczak – Bartosz „Ruby” Brzeziński Zwycięstwo Krychy przez KO (kolano) w 1 rundzie Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): Krzysztof „Bodychrist” Ciesielski – Marcin „Mnich Terminator” Wójcik Zwycięstwo Mnicha Terminatora przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki) w 2 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka – Kamil „Hassi” Hassan Zwycięstwo Wiewióra przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach: Fame 4: Linkimaster vs. Lil Masti Walka o pas mistrzowski Fame MMA kobiet w kategorii open: (Main Event) Marta „Linkimaster” Linkiewicz – Aniela „Lil Masti” Bogusz Zwycięstwo Lil Masti przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): (Co-Main Event) Adrian „Medusa” Salamon – Piotr „Knaziuu” Knaś Zwycięstwo Medusy przez poddanie (dźwignia na staw łokciowy) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -74 kg: Adrian „Polak” Polański – Amadeusz „Ferrari” Roślik Zwycięstwo Polaka przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Michał „Boxdel” Baron – Jakub „Kubańczyk” Flas Zwycięstwo Kubańczyka przez TKO (ciosy pięściami) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Kick-boxing/K-1) Dawid „Ambro” Ambroziak – Kasjusz „Don Kasjo” Życiński Zwycięstwo Don Kasjo przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Patryk „Kizo” Woziński – Marcin „Mielonidas” Makowski Zwycięstwo Mielonidasa przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 3 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Filip „Filipek” Marcinek – Łukasz „Tomb” Imiełowski Zwycięstwo Filipka przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półciężkiej (do 93 kg / 205 lb): Krystian „Jongmen” Brzeziński – Kamil „Kasti” Stępiński Zwycięstwo Jongmena przez poddanie (duszenie zza pleców) w 2 rundzie : Fame 5: Bonus BGC vs. Najman Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): (Main Event) Piotr „Bonus BGC” Witczak – Marcin „El Testosteron” Najman Zwycięstwo El Testosterona przez TKO (ciosy pięściami) w 1 rundzie Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): (Co-Main Event) Marcin Malczyński – Marek „AdBuster” Hoffmann Zwycięstwo Malczyńskiego przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Super freak fight) Mateusz „Mini Majk” Krzyżanowski – Marek „Lord Kruszwil” Kruszel Zwycięstwo Lorda Kruszwila przez TKO (kopnięcie w żebra) w 2 rundzie Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): Szymon „IsAmU” Kasprzyk – Marcin „Rafonix” Krasucki Zwycięstwo IsAmU przez poddanie (duszenie zza pleców) w 1 rundzie Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Dawid Malczyński (c) – Tomasz Olejnik Zwycięstwo Malczyńskiego przez TKO (kopnięcie w wątrobę + ciosy pięściami) w 1 rundzie Walka kobiet w kategorii open: Ewelina „Ewelona” Kubiak – Monika „Esmeralda” Godlewska Zwycięstwo Ewelony przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): Krystian „Krycha” Wilczak – Kamil „Kasti” Stępiński Zwycięstwo Kastiego przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii piórkowej (do 65,8 kg / 145 lb): Kamil „Hassi” Hassan – Oleh „Oleg” Riaszeńczew Zwycięstwo Hassiego przez KO (wysokie kopnięcie w głowę) w 1 rundzie : Fame 6: Zusje vs. Linkimaster Walka kobiet w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb): (Main Event) Kamila „Zusje” Smogulecka – Marta „Linkimaster” Linkiewicz Zwycięstwo Linkimaster przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Co-Main Event) Wojciech Gola – Marcin „Rafonix” Krasucki Zwycięstwo Goli przez poddanie (duszenie zza pleców) w 1 rundzie Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): Piotr „Bestia” Piechowiak – Marcin „El Testosteron” Najman Zwycięstwo Bestii przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Jakub „Kubańczyk” Flas – Mateusz „L-Pro” Łapot Zwycięstwo Kubańczyka przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii półciężkiej (do 93 kg / 205 lb): Maciej Rataj – Kasjusz „Don Kasjo” Życiński Zwycięstwo Don Kasjo przez poddanie (duszenie gilotynowe) w 2 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Bartosz „Qbik” Kubik – Cyprian „Cypis” Racicki Zwycięstwo Cypisa przez poddanie (duszenie zza pleców) w 1 rundzie Walka w kategorii półciężkiej (do 93 kg / 205 lb): Alan „Alanik” Kwieciński – Arkadiusz „AroY” Tańcula Zwycięstwo AroYa przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): Dawid „Ambro” Ambroziak – Maciej „Szewcu” Szewczyk Zwycięstwo Ambra przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach: Fame 7: Popek vs. Stifler Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): (Main Event) Paweł „Popek Monster” Mikołajuw – Damian „Stifler” Zduńczyk Zwycięstwo Popka Monstera przez poddanie (dźwignia na staw łokciowy) w 1 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Co-Main Event) Adrian „Polak” Polański – Amadeusz „Ferrari” Roślik Zwycięstwo Polaka przez dyskwalifikację rywala (nielegalne kopnięcie w parterze) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -80 kg: Dawid Malczyński – Wojciech Gola Zwycięstwo Malczyńskiego przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki) w 2 rundzie Walka kobiet w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb): Marta „Linkimaster” Linkiewicz – Marta „Martirenti” Rentel Zwycięstwo Linkimaster przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki) w 1 rundzie Walka w umownym limicie -88 kg: Arkadiusz „AroY” Tańcula – Paweł „Tybori” Tyburski Zwycięstwo Tyboriego przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -74 kg: Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka – Kamil „Hassi” Hassan Zwycięstwo Wiewióra przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Tomasz Olejnik – Mariusz „Hejter” Słoński Zwycięstwo Hejtera przez poddanie (dźwignia na staw łokciowy) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Marcin „El Testosteron” Najman – Dariusz „Daro Lew” Kaźmierczuk Zwycięstwo El Testosterona przez poddanie (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii półciężkiej (do 93 kg / 205 lb): Marcin „Mielonidas” Makowski – Łukasz Lupa Zwycięstwo Lupy przez KO (cios pięścią) w 1 rundzie Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): Sebastian „Ztrolowany” Nowak – Maciej Rataj Zwycięstwo Rataja przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach : Fame 8: Dubiel vs. Blonsky Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): (Main Event) Marcin Dubiel – Kacper „Blonsky” Błoński Zwycięstwo Blonsky’ego przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): (Boks w rękawicach MMA, Co-Main Event) Kasjusz „Don Kasjo” Życiński – Marcin „El Testosteron” Najman Zwycięstwo Don Kasjo przez dyskwalifikację rywala (nielegalne kopnięcie) w 1 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Michał „Sobota” Sobolewski – Filip „Filipek” Marcinek Zwycięstwo Filipka przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Amadeusz „Ferrari” Roślik – Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka Zwycięstwo Wiewióra przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie -88 kg: Paweł „Tybori” Tyburski – Gabriel „Arab” Al-Sulwi Zwycięstwo Araba przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): Piotr „Szeli” Szeliga – Piotr „Bestia” Piechowiak Zwycięstwo Bestii przez poddanie (duszenie zza pleców) w 3 rundzie Walka kobiet w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb): Kamila „Zusje” Smogulecka – Dagmara Szewczyk Zwycięstwo Zusje przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Patryk „Mortalcio” Baran – Mariusz „Hejter” Słoński Zwycięstwo Mortalcia przez poddanie (duszenie zza pleców) w 3 rundzie Walka o pas mistrzowski XFC w kategorii półśredniej: (Kick-boxing/K-1) Piotr Pająk – Alan „Alanik” Kwieciński Zwycięstwo Alanika przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Gamou Fall – Maciej „Szewcu” Szewczyk Zwycięstwo Gamou przez poddanie (duszenie zza pleców) w 2 rundzie : Fame 9: Let’s Play Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): (Boks, Main Event) Patryk „Kizo” Woziński – Gabriel „Arab” Al-Sulwi Zwycięstwo Araba przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Co-Main Event) Kacper „Blonsky” Błoński – Sylwester Wardęga Zwycięstwo Blonsky’ego przez techniczne poddanie (duszenie zza pleców) w 1 rundzie Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): Marcin Malczyński (c) – Jakub „Kubańczyk” Flas Zwycięstwo Kubańczyka przez TKO (niskie kopnięcia) w 1 rundzie Walka kobiet w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb): Kamila „Zusje” Smogulecka – Kamila „Kamiszka” Wybrańczyk Zwycięstwo Kamiszki przez poddanie (duszenie zza pleców) w 2 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Patryk „paTrykos” Domke – Paweł „Ponczek” Sikora Zwycięstwo Ponczka przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Mariusz „Hejter” Słoński – Filip Zabielski Zwycięstwo Zabielskiego przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie -82 kg: Mikołaj „VanDal” Rdzanek – Jakub „Kuba Post” Postaremczak Zwycięstwo Kuby Posta przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet w limicie umownym -56 kg: Karolina „Way of Blonde” Brzuszczyńska – Anna „Anna IFBB PRO” Andrzejewska Zwycięstwo Way of Blonde przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie -79 kg: Krystian „Krycha” Wilczak – Patryk „Mortalcio” Baran Zwycięstwo Krychy przez TKO (ciosy pięściami) w 2 rundzie Walka w kategorii piórkowej (do 65,8 kg / 145 lb): Patryk „Ryba” Karaś – Oleh „Oleg” Riaszeńczew Zwycięstwo Ryby przez poddanie (duszenie zza pleców) w 3 rundzie : Fame 10: Don Kasjo vs. Parke Walka o pas mistrzowski „Króla” oraz 1 kg sztabkę złota w umownym limicie -83,9 kg: (Boks, Main Event) Kasjusz „Don Kasjo” Życiński – Norman „Stormin” Parke Zwycięstwo Stormina przez jednogłośną decyzję sędziów po 5 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Co Main-Event) Marcin Dubiel – Cezary „Czaro” Nykiel Zwycięstwo Dubiela przez poddanie (duszenie gilotynowe) w 2 rundzie Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Dawid „Bocian” Malczyński (c) – Adrian „Polak” Polański Zwycięstwo Polaka przez KO (lewy sierpowy + ciosy pięściami) w 2 rundzie Walka kobiet o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb): Marta „Linkimaster” Linkiewicz – Kamila „Kamiszka” Wybrańczyk Zwycięstwo Linkimaster przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półciężkiej (do 93 kg / 205 lb): Arkadiusz „AroY” Tańcula – Mateusz „Muran” Murański Zwycięstwo AroY’a przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Alan „Alanik” Kwieciński – Piotr Pająk Zwycięstwo Pająka przez poddanie (duszenie gilotynowe) w 2 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Amadeusz „Ferrari” Roślik – Mateusz „Haribo” Gąsiewski Zwycięstwo Ferrariego przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -90 kg: Gabriel „Arab” Al-Sulwi – Łukasz Lupa Zwycięstwo Araba przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): Michał Gała – Mikołaj Śmieszek Zwycięstwo Gały przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Dawid „Ambro” Ambroziak – Piotr „Miejski Drwal” Szczurek Zwycięstwo Miejskiego Drwala przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach : Fame 11: Fight Club Walka w umownym limicie -80 kg: (Boks w rękawicach MMA, Main Event) Borys „The Tasmanian Devil” Mańkowski – Norman „Stormin” Parke Zwycięstwo The Tasmanian Devila przez jednogłośną decyzję sędziów po 1 rundzie (15min) Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): (Co-Main Event) Marcin Dubiel – Wojciech „OjWojtek” Przeździecki Zwycięstwo Dubiela przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w umownym limicie -73 kg: (Boks w rękawicach MMA, Co-Main Event) Sylwester Wardęga – Daniel „Danny” Ferreri Zwycięstwo Danny’ego przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki) po 2 rundzie Walka w umownym limicie -82 kg: Mikołaj „Mixer” Magdziarz – Piotr „Popo” Węgrzyn Zwycięstwo Popo przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Filip „Filipek” Marcinek – Amadeusz „Ferrari” Roślik Zwycięstwo Ferrariego przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Filip Zabielski – Maksym „Maksymalnie” Ziółkowski Remis niejednogłośny Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Norbert „Smolasty” Smoliński – Piotr „Miły Pan” Kołaczyński Zwycięstwo Miłego Pana przez poddanie werbalne (kontuzja nogi) w 1 rundzie Walka w kategorii półciężkiej (do 93 kg / 205 lb): Marcin Malczyński – Arkadiusz Tańcula Zwycięstwo Tańculi przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Krystian „Krycha” Wilczak – Aleksandr „Sasha” Muzheiko Zwycięstwo Krychy przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet w limicie umownym -54 kg: Karolina „Way of Blonde” Brzuszczyńska – Patrycja „MeLady” Wieja Zwycięstwo Way of Blonde przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): Piotr „Szeli” Szeliga – Krzysztof „Fericze” Ferenc Zwycięstwo Szeliego przez KO (prawy sierpowy) w 1 rundzie Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): (Półfinały turnieju Road To Armia) Adrian „Pitbull” Wieliczko – Gracjan Miś Zwycięstwo Wieliczko przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): (Półfinały turnieju Road To Armia) Jakub „Dragon” Kaczmarski – Roger Irlik Zwycięstwo Kaczmarskiego przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach : Fame 12: Don Kasjo vs. Polish Zombie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (W klatce rzymskiej 3m x 3m, 5x2min, Extra Fight) Arkadiusz Tańcula – Jacek „Muran” Murański Zwycięstwo Tańculi przez dyskwalifikację rywala (nielegalne trzymanie się siatki podczas walki) w 4 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Boks, walka dodatkowa) Kasjusz „Don Kasjo” Życiński – Michał „Boxdel” Baron Zwycięstwo Don Kasjo przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie 87 kg: (Boks, Main Event) Kasjusz „Don Kasjo” Życiński – Marcin „The Polish Zombie” Wrzosek Zwycięstwo Don Kasjo przez jednogłośną decyzję sędziów po 6 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Co-Main Event) Kacper „Blonsky” Błoński – Mateusz „Matt Fit Lovers” Janusz Zwycięstwo Blonsky’ego przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Adrian „Polak” Polański (c) – Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka Zwycięstwo Wiewióra przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb): Kamila „Zusje” Smogulecka – Marta „Martirenti” Rentel Zwycięstwo Zusje przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii ciężkiej (do 120,2 kg / 265 lb): Piotr „Bestia” Piechowiak – Krzysztof „Radzik” Radzikowski Zwycięstwo Bestii przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Krystian „Krycha” Wilczak – Maciej „Szewcu” Szewczyk Zwycięstwo Krychy przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet w limicie umownym 60 kg: Kamila „Kamiszka” Wybrańczyk – Anna „Anna IFBB PRO” Andrzejewska Zwycięstwo Anny IFBB PRO przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie 75 kg: Patryk „Ryba” Karaś – Kornel „Koro” Regel Zwycięstwo Kora przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): (Finał turnieju Road to Armia) Jakub „Dragon” Kaczmarski – Adrian „Pitbull” Wieliczko Zwycięstwo Pitbulla przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach : Fame 13: Nitro vs. Unboxall Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): (Kick-boxing/K-1, Main Event) Sergiusz „Nitro” Górski – Paweł „Unboxall” Smektalski Zwycięstwo Unboxalla przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Co-Main Event) Norman „Stormin” Parke – Paweł „Popek Monster” Mikołajuw Zwycięstwo Stormina przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Boks w meksykańskich rękawicach) Adrian „Polak” Polański – Amadeusz „Ferrari” Roślik Zwycięstwo Polaka przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb): Marta „Linkimaster” Linkiewicz (c) – Karolina „Way of Blonde” Brzuszczyńska Zwycięstwo Linkimaster przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie 105 kg: Jakub „Japczan” Piotrowicz – Robert „Sutonator” Pasut Zwycięstwo Sutonatora przez TKO (ciosy pięściami) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA MMA) Gabriel „Arab” Al-Sulwi – Piotr „Szeli” Szeliga Zwycięstwo Szeliego przez KO (prawy prosty) w 2 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Dawid Malczyński – Paweł „Ponczek” Sikora Zwycięstwo Malczyńskiego przez poddanie (duszenie trójkątne nogami) w 1 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA MMA) Mariusz „Hejter” Słoński – Rafał „Takefun” Górniak No contest w 1 rundzie (Hejter sfaulował Takefuna palcami w oczy, w związku z tym, lekarz nie dopuścił Takefuna do kontynuowania walki) Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Jakub „Kuba Post” Postaremczak – Patryk „paTrykos” Domke Zwycięstwo Patrykosa przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach : Fame 14: Gimper vs. Tromba Walka w umownym limicie -81kg: (Main Event) Tomasz „Gimper” Działowy – Mateusz „Tromba” Trąbka Zwycięstwo Tromby przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): (Kick-boxing/K-1, Co-Main Event) Sergiusz „Nitro” Górski – Marcin „Xayoo” Majkut Zwycięstwo Xayoo przez TKO (ciosy pięściami i kopnięcie kolanem) w 1 rundzie Walka kobiet w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb): (Co-Main Event) Agata „Fagata” Fąk – Monika „Mona” Kociołek Zwycięstwo Fagaty przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (1 runda boks, w klatce rzymskiej) Norman „Stormin” Parke – Piotr „Szeli” Szeliga Zwycięstwo Stormina przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka (c) – Krystian „Krycha” Wilczak Zwycięstwo Wiewióra przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Adam „AJ” Josef – Mateusz „Matt Fit Lovers” Janusz Zwycięstwo AJ’a przez KO (kopnięcie kolanem w głowę) w 1 rundzie Walka w umownym limicie -96kg: Alan „Alanik” Kwieciński – Mateusz „Muran” Murański Zwycięstwo Murana przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Dawid Malczyński – Mariusz „Hejter” Słoński Zwycięstwo Malczyńskiego przez TKO (lewy prosty i ciosy w parterze) w 1 rundzie Walka kobiet w limicie umownym -69kg: Katarzyna „Lala Laluna” Alexander – Wiktoria „Wiki” Jaroniewska Zwycięstwo Wiki przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach : Fame 15: Zemsta Walka kobiet o pasy mistrzowski w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb) – 1. „Królowej freak fights wagi OPEN”, 2. mistrzyni Fame MMA wagi koguciej kobiet (posiadany przez „Linkimaster”) oraz 3. mistrzyni Fame MMA wagi OPEN kobiet (posiadany przez „Lil Masti”): (Main Event) Marta „Linkimaster” Linkiewicz – Aniela „Lil Masti” Bogusz Zwycięstwo Lil Masti przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA, Co-Main Event) Marcin „Xayoo” Majkut – Mikołaj „Konopskyy” Tylko Zwycięstwo Xayoo przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie -92 kg: (Boks, ring bokserski) Mariusz „Sarius” Golling – Marcin „Polish Zombie” Wrzosek Zwycięstwo Polish Zombie przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (W klatce rzymskiej, bez limitu czasowego) Kacper „Crusher” Błoński – Marcin Dubiel Zwycięstwo Dubiela przez TKO (ciosy pięściami) w 17 minucie i 52 sekundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (W klatce rzymskiej) Arkadiusz Tańcula – Jacek „Muran” Murański Zwycięstwo Tańculi przez jednogłośną decyzję sędziów po 5 rundach Walka w kategorii półciężkiej (do 93 kg / 205 lb): Arkadiusz Tańcula – Mateusz „Muran” Murański Zwycięstwo Tańculi przez poddanie (duszenie zza pleców) w 3 rundzie Walka w umownym limicie -74 kg: (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Franciszek „Franio” Rusiecki – Jakub „Paramaxil” Frączek Zwycięstwo Frania przez KO (prawy sierpowy) w 1 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Rafał „Takefun” Górniak – Filip Zabielski Zwycięstwo Zabielskiego przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walki w umownym limicie -67 kg: (2 vs. 2, bez limitu czasowego) Radosław „Warjat Radek” Kapias Patryk Woźniak – Jamil „Neffati Brothers” Neffati Jamel „Neffati Brothers” Neffati Zwycięstwo Jamila przez KO (prawy sierpowy) w 1 rundzie i Jamela przez poddanie (duszenie zza pleców) w 2 rundzie : Fame 16: Tromba vs. Dubiel Walka w umownym limicie -80 kg: (Main Event) Mateusz „Tromba” Trąbka – Marcin Dubiel Zwycięstwo Dubiela przez TKO (kolano + ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii półciężkiej (do 93 kg / 205 lb): (Co-Main Event) Robert „Sutonator” Pasut – Jacek „Muran” Murański Zwycięstwo Sutonatora przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -95 kg: (Boks w rękawicach MMA) Patryk „Bandura” Bandurski – Alan „Braveheart” Kwieciński Zwycięstwo Bandury przez jednogłośną decyzje sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Mariusz „Hejter” Słoński – Amadeusz „Ferrari” Roślik Zwycięstwo Ferrariego przez KO (cios pięścią w parterze) w 1 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Mateusz „Matt MeKnife” Janusz – Krystian Wilczak Zwycięstwo Matt MeKnife’a przez jednogłośną decyzje sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Patryk „paTrykos” Domke – Adrian „Polak” Polański Zwycięstwo Polaka przez jednogłośną decyzje sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie -85 kg: (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Dariusz „Daro Lew” Kaźmierczuk – Filip „Filipek” Marcinek Zwycięstwo Filipka przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki po drugim nokdaunie) w 1 rundzie Walka w umownym limicie -98 kg: Dawid „Dzinold” Rzeźnik – Szymon „Szymool” Besser Zwycięstwo Dzinolda przez jednogłośną decyzje sędziów po 3 rundach Walka kobiet w kategorii koguciej (do 61,2 kg / 135 lb): Marta „Martirenti” Rentel – Wiktoria „Wiki” Jaroniewska Zwycięstwo Wiki przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -87 kg: Natan „Bóg Estetyki” Marcoń – Radosław „Wiejski Koks” Paszko Zwycięstwo Wiejskiego Koksa przez jednogłośną decyzje sędziów po 3 rundach: Fame 17: Ferrari vs. Łaszczyk Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Extra Fight, W klatce rzymskiej) Paweł „Prezes FEN” Jóźwiak – Michał „Boxdel” Baron Zwycięstwo Boxdela przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki – rezygnacja) w 2 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Main Event) Amadeusz „Ferrari” Roślik – Kamil „Szczurek” Łaszczyk Zwycięstwo Szczurka przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 3 rundzie Walka w umownym limicie -90 kg: (Co-Main Event, Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Wacław „Wac Toja” Osiecki – Sebastian „Alterboy” Fabijański Zwycięstwo Wac Toji przez KO (lewy prosty) w 1 rundzie Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): Cezary „Czarmageddon” Jóźwik – Tomasz „Gimper” Działowy Zwycięstwo Gimpera przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka – Alan Kwieciński Zwycięstwo Kwiecińskiego przez KO (latające kopnięcie) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -68 kg: (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Filip „Filipek” Marcinek – Robert Karaś Zwycięstwo Karasia przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Piotr „Szeli” Szeliga – Marcin „Polish Zombie” Wrzosek Zwycięstwo Szeliego przez TKO (kontuzja ręki) w 1 rundzie Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): (Ukryta walka) Mikołaj „Mixer” Magdziarz – Marcin „Rafonix” Krasucki Zwycięstwo Rafonixa przez poddanie (duszenie bulldog) w 1 rundzie Walka kobiet w umownym limicie -64 kg: Klaudia „Sheeya” Kołodziejczyk – Wiktoria „Wiki” Jaroniewska Zwycięstwo Sheeyi przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie: Nagrody bonusowe: Walka wieczoru → Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka (10 tys. zł) – Alan Kwieciński (50 tys. zł) Fame 18: Crusher vs. Ferrari Walka w umownym limicie -81 kg: (Main Event) Kacper „Crusher” Błoński – Amadeusz „Ferrari” Roślik Zwycięstwo Ferrariego przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet w umownym limicie -62 kg: (Co-Main Event) Marta „Linkimaster” Linkiewicz – Ewa „Kleo” Brodnicka Zwycięstwo Kleo przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie -98 kg: (KickBoxing/K-1 w małych rękawicach MMA) Robert „Sutonator” Pasut – Dawid „Dzinold” Rzeźnik Zwycięstwo Dzinolda przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka o pas mistrzowski Fame MMA w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka – Arkadiusz Tańcula Zwycięstwo Wiewióra przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): Tomasz „Zadyma” Gromadzki – Alan Kwieciński Zwycięstwo Zadymy przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (KickBoxing/K-1 w małych rękawicach MMA) Michał „Wampir” Pasternak – Piotr „Szeli” Szeliga Zwycięstwo Wampira przez TKO (przerwanie przez narożnik) w 3 rundzie Walka w umownym limicie -90 kg: Natan „Pierzasty” Marcoń – Dariusz „Daro Lew” Kaźmierczuk Zwycięstwo Dara Lwa przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet w umownym limicie -58 kg: Elizabeth „Lizi” Anorue – Dominika Rybak Zwycięstwo Rybak przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Mateusz Spysiński – Jakub „Paramaxil” Frączek Zwycięstwo Paramaxila przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach: Nagrody bonusowe: Walka wieczoru → Robert „Sutonator” Pasut (10 tys. zł) – Dawid „Dzinold” Rzeźnik (50 tys. zł) Fame 19: Tańcula vs. Ferrari Walka w umownym limicie -82 kg: (Main Event) Arkadiusz Tańcula – Amadeusz „Ferrari” Roślik Zwycięstwo Tańculi przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie -79 kg: (Co-Main Event, Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach) Marcin „Xayoo” Majkut – Franciszek „Franio” Rusiecki Zwycięstwo Xayoo przez KO (lewy sierpowy) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -93 kg: (Co-Main Event 2, Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach) Paweł „Księżniczka” Tyburski – Alberto Simao Zwycięstwo Księżniczki przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki po drugim nokdaunie) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -79 kg: (Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach) Sebastian „Alterboy” Fabijański – Filip „Filipek” Marcinek Zwycięstwo Filipka przez TKO (kontuzja nogi) w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach) Piotr „Szeli” Szeliga – Marcin „Polish Zombie” Wrzosek Zwycięstwo Polish Zombie przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki po drugim nokdaunie) w 3 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Boks w małych rękawicach) Jakub Nowaczkiewicz – Robert Karaś Zwycięstwo Nowaczkiewicza przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii średniej: Piotr „Tybori” Tyburski – Tomasz „Zadyma” Gromadzki Zwycięstwo Zadymy przez TKO (kontuzja nogi) w 1 rundzie Walka w kategorii średniej: Przemysław Szyszka – Norbert Daszkiewicz Zwycięstwo Daszkiewicza przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet w umownym limicie -63 kg: Klaudia „Sheeya” Kołodziejczyk – Dominika Rybak Zwycięstwo Sheeyi przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii średniej: (Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach) Natan „Bóg Estetyki” Marcoń – Mariusz „Hejter” Słoński Zwycięstwo Boga Estetyki przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki po drugim nokdaunie) w 1 rundzie:Nagrody bonusowe: Walka wieczoru → Franciszek „Franio” Rusiecki (10 tys. zł) – Marcin „Xayoo” Majkut (50 tys. zł) Fame MMA 20 Wyniki gal Fame Friday Arena Fame Friday Arena 1: Alberto vs. Kubańczyk Walka w umownym limicie -85 kg: (Main Event, Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach MMA) Jakub „Kubańczyk” Flas – Alberto Simao Zwycięstwo Kubańczyka przez niejednogłośną decyzję sędziów Walka w umownym limicie -79 kg: (Co-Main Event 2, Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach MMA) Filip „Filipek” Marcinek – Marcin Dubiel Zwycięstwo Dubiela przez jednogłośną decyzję sędziów Walka w umownym limicie -75 kg: (Co-Main Event 1) Jakub Nowaczkiewicz – Jose „Josef Bratan” Simao Zwycięstwo Josefa Bratana przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walka w kategorii półciężkiej: (Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach MMA) Paweł „Księżniczka” Tyburski – Michał „Wampir” Pasternak Zwycięstwo Wampira przez jednogłośną decyzję sędziów Walka w umownym limicie -90 kg: Piotr „Świr” Świerczewski – Dariusz „Daro Lew” Kaźmierczuk Zwycięstwo Świra przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki – przerwanie przez lekarza) po 1 rundzie Walka w umownym limicie -100 kg: (Specjalne zasady: Jaxu walczy w pełnej formule MMA, zaś Medusa może używać tylko technik z formuły BJJ) Dominik „Jaxu” Jax – Adrian „Medusa” Salamon Zwycięstwo Jaxa przez jednogłośną decyzję sędziów Walka w kategorii średniej: Piotr „Tybori” Tyburski – Tomasz „Zadyma” Gromadzki Remis większościowy Walka kobiet w umownym limicie -59 kg: Elizabeth „Lizi” Anorue – Olga „Nanami Chan” Sałacka Zwycięstwo Lizi przez jednogłośną decyzję sędziów Walka w kategorii półśredniej: Dawid Malczyński – Aleksandr „Sasha” Muzheiko Zwycięstwo Sashy przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 2 rundzie Walka w umownym limicie -71,5 kg: Piotr „Edzio” Bylina – Kornel „Koro” Regel Zwycięstwo Kora przez jednogłośną decyzję sędziów: Nagrody bonusowe: Walka wieczoru → Paweł „Księżniczka" Tyburski (10 tys. zł) – Michał „Wampir" Pasternak (50 tys. zł) Fame Friday Arena 2: Prezes FEN vs. Boxdel 2 Walka w umownym limicie -105 kg: (Main Event, Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach MMA) Paweł „Prezes FEN” Jóźwiak – Michał „Boxdel” Baron Zwycięstwo Boxdela przez KO (prawy sierpowy) w 2 rundzie Walka w kategorii średniej: (Co-Main Event 2, Boks w małych rękawicach MMA, bez limitu czasowego, dozwolone uderzenia łokciami) Kacper „Crusher” Błoński – Daniel „Ostry” Ostaszewski Zwycięstwo Crushera przez TKO (ciosy pięściami) po 7 minutach i 46 sekundach Walka w kategorii średniej: (Co-Main Event 1, Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach MMA) Maksymilian „Wiewiór” Wiewiórka – Jose „Josef Bratan” Simao Zwycięstwo Wiewióra przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii półśredniej: Adrian „Polak” Polański – Arkadiusz Tańcula Zwycięstwo Polaka przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii średniej: Alan Kwieciński – Dominik „Japoński Drwal” Zadora Zwycięstwo Kwiecińskiego przez poddanie (duszenie gilotynowe) w 1 rundzie Walka w umownym limicie -79 kg: (Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach MMA) Marcin „Xayoo” Majkut – Marcin „Rafonix” Krasucki Zwycięstwo Xayoo przez TKO (niezdolność do kontynuowania walki - trzy nokdauny) w 1 rundzie Walka w umownym limicie -56 kg: (Kick-boxing/K-1 w małych rękawicach MMA) Agata „Fagata” Fąk – Martyna „Brylantynka” Janusz Zwycięstwo Fagaty przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie -86 kg: Filip Zabielski – Robert „Sutonator” Pasut Zwycięstwo Zabielskiego przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w umownym limicie -92 kg: Piotr Lisek – Dariusz „Daro Lew” Kaźmierczuk Zwycięstwo Liska przez TKO (ciosy pięściami w parterze) w 1 rundzie Walka w umownym limicie -95 kg: (Kick-boxing/K-1 w rękawicach MMA) Łukasz „Mandzio” Samoń – Karol „Karolek” Dąbrowski Zwycięstwo Karolka przez jednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii średniej: Roger Salla – Andrzej „Endi” Czysz Zwycięstwo Salli przez TKO (niskie kopnięcie) w 2 rundzie: Fame Friday Arena 3 Walka w kategorii/umownym limicie ?: TBA – TBA Wyniki pozostałych gal Fame Fame UK 1: Gowland vs. McKenna Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Main Event) Sam Gowland – Marty McKenna Zwycięstwo Gowlanda przez poddanie w 2 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): (Co-Main Event) Joel „JMX” Morris – Wojciech Gola Zwycięstwo JMXa przez TKO w 2 rundzie Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): Dawid Malczyński – Adrian „Polak” Polański Zwycięstwo Polaka przez niejednogłośną decyzję sędziów po 3 rundach Walka kobiet w kategorii open: Ashley „AshleyMariee” Marie – Georgia Harrison Zwycięstwo Harrison przez większościową decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): Alistair „Ally” Law – Joseph „Hendo” Henderson Zwycięstwo Hendo przez większościową decyzję sędziów po 3 rundach Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Daniel „Dapper Laughs” O’Reilly – Michael „MC Harvey” Harvey Jr. Zwycięstwo MC Harveya przez TKO w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Mike Fox – Andrew Henderson Zwycięstwo Hendersona przez TKO w 1 rundzie Walka w kategorii open (bez limitu wagowego): Casey Barker – Callum Markie Zwycięstwo Barkera przez TKO w 2 rundzie: Hype S01E01: Rafonix vs. Hejter Walka w kategorii półśredniej (do 77,1 kg / 170 lb): (Main Event, Super fight) Marcin „Rafonix” Krasucki – Mariusz „Hejter” Słoński Zwycięstwo Hejtera przez KO w 1 rundzie Walka w umownym limicie -80 kg: (Co-Main Event) Adam „Adix” Woźnicki – Paweł „Pavlloo” Szwed Zwycięstwo Pavlloo przez TKO w 3 rundzie Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): Patryk „Taksi ZRT” Malinowski – Władysław „Władek” Zijajew Zwycięstwo Taksiego ZRT przez TKO w 1 rundzie Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): Mateusz „Zakrzew” Zakrzewski – Albert „Bercik” Ghambaryan Zwycięstwo Zakrzewa przez TKO w 1 rundzie Walka w kategorii lekkiej (do 70,3 kg / 155 lb): Jakub „Bary” Barczyk – Damian „Kalbar” Kalbarczyk Zwycięstwo Kalbara przez TKO w 1 rundzie Walka w kategorii średniej (do 83,9 kg / 185 lb): Jakub „Kuba Trenuje” Droździel – Krystian „Krissu” Bartocha Zwycięstwo Kuby Trenuje przez techniczne poddanie w 1 rundzie Walka w umownym limicie -86 kg: Norbert „One Norbi” Krasnodębski – Oskar „Blecki” Lesiak Zwycięstwo Bleckiego przez TKO w 1 rundzie: Nagrody bonusowe: Poddanie wieczoru → Jakub „Kuba Trenuje” Droździel (7 tys. zł) (przyznany przez Boxdela) Nokaut wieczoru → Damian „Kalbar” Kalbarczyk (7 tys. zł) (przyznany przez Nitro) Występ wieczoru → Paweł „Pavlloo” Szwed (7 tys. zł) (przyznany przez Wojciecha Golę): Wyniki turnieju Road to Armia Legenda: UDEC – jednogłośna decyzja sędziów, SDEC – niejednogłośna decyzja sędziów, KO – nokaut, TKO – techniczny nokaut, SUB – poddanie, liczba – runda zakończenia walki Reakcje i odbiór W ciągu dwóch pierwszych edycji Fame MMA, według serwisu Sport.pl, większość osób ze środowiska MMA skrytykowało organizację, zarzucając jej psucie wizerunku prawdziwych sportowców walczących w oktagonie. W obronie projektu stanął m.in. Marcin Różalski, który stwierdził, że gala Fame MMA stworzona została dla tzw. freaków i nie należy jej mieszać z galami sportowymi. Serwis sportowy zwrócił uwagę, iż gala jest odzwierciedleniem zapotrzebowania dla walk celebrytów, podkreślając, że pierwsza edycja odniosła olbrzymi sukces wśród głównie młodych widzów, których idole mierzyli się ze sobą w oktagonie. Fame MMA stało się pierwszą w Polsce galą typu freak show fight. W 2019 powołano organizację Free Fight Federation jako odpowiedź na rosnącą popularność w internecie gali Fame MMA. Skład Sponsorzy Zobacz też Free Fight Federation High League Prime Show MMA MMA-VIP Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa organizacji Fame MMA Oficjalny sklep organizacji Fame MMA Mieszane sztuki walki w Polsce Organizacje MMA Przedsiębiorstwa założone w Polsce w 2018 Spółki akcyjne

26859

https://pl.wikipedia.org/wiki/Czarnog%C3%B3ra

Czarnogóra

Czarnogóra ( / , IPA []) – państwo w Europie Południowej powstałe po rozpadzie Serbii i Czarnogóry. Wcześniej republika związkowa Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii (1945–1992), Federalnej Republiki Jugosławii (1992–2003) oraz Serbii i Czarnogóry (2003–2006). Leży na pobrzeżu Morza Adriatyckiego i graniczy z Serbią, Kosowem, Chorwacją, Bośnią i Hercegowiną oraz Albanią. W wyniku przeprowadzonego 21 maja 2006 referendum niepodległościowego zadeklarowano zerwanie dotychczas istniejącej federacji z Serbią (Serbia i Czarnogóra). Ostatecznie parlament Czarnogóry proklamował niepodległość 3 czerwca 2006. Zgodnie z umową związkową sukcesorem dotychczas istniejącego państwa Serbii i Czarnogóry została Serbia, natomiast Czarnogóra rozpoczęła procesy akcesyjne do organizacji międzynarodowych. 28 czerwca 2006 została przyjęta do Organizacji Narodów Zjednoczonych jako 192. członek, a od 11 maja 2007 roku jest 47. państwem członkowskim Rady Europy. Od 17 grudnia 2010 r. posiada status kandydata do Unii Europejskiej. Od 5 czerwca 2017 jest 29. państwem członkowskim NATO. Etymologia Termin Crna Gora („Czarna Góra”) był używany jako określenie dużej części Czarnogóry w XV wieku. Do końca XIV wieku odnosił się tylko do niewielkiego obszaru plemienia Paštrovići, który się jednak rozszerzył w okresie dynastii Crnojewiciów w Górnej Zecie. Rejon ten był nazywany Starą Czarnogórą (Стара Црна Гора / Stara Crna Gora) w XIX wieku dla odróżnienia od nowo uzyskanych obszarów Brdy. Czarnogóra zwiększała potem swój rozmiar kilka razy do XX wieku w wyniku wojen z Osmanami, co doprowadziło do aneksji Starej Hercegowiny oraz części Metochii i południowego Sandżaku. Później granice zmieniły się nieznacznie, wyłączając Metochię i Zatokę Kotorską. Nazwy kraju typu Montenegro pochodzą od włosko-weneckiej kalki monte negro (we współczesnym włoskim byłoby monte nero), która pochodzi prawdopodobnie z czasów hegemonii Wenecji na tym obszarze w średniowieczu. Inne języki, zwłaszcza pobliskie, używają bezpośredniego tłumaczenia wyrażenia „czarna góra”. Rząd i politycy W skład rządu Czarnogóry (Vlada Crne Gore) wchodzą: premier, wicepremier oraz ministrowie. Rządzące stronnictwo to wywodząca się z dawnej partii komunistycznej Demokratyczna Partia Socjalistów Czarnogóry (Demokratska Partija Socialista Crna Gore), która pod koniec lat 90. zmieniła orientację z proserbskiej na niepodległościową. Największą siłą opozycyjną jest Ruch dla Zmian (Pokret za Promjene), ugrupowanie liberalnej centroprawicy, powstałe po ogłoszeniu niepodległości w 2006 r. z przekształcenia istniejącej wcześniej proniepodległościowej, ale zarazem niechętnej postkomunistom organizacji skupiającej uczonych, ekonomistów, intelektualistów i polityków – Grupy dla Zmian (Grupa za Promjene). Istnieją także partie mniejszości narodowych: serbskiej, albańskiej i bośniackiej, ugrupowania wyrosłe ze sprzeciwiającego się czarnogórskiej niepodległości ruchu unionistycznego oraz marginalna dziś (dysponuje jednym mandatem w parlamencie) Liberalna Partia Czarnogóry (Liberalna Partija Crne Gore), będąca pozostałością po Liberalnym Związku Czarnogóry (Liberalni Savez Crne Gore), antykomunistycznej, proniepodległościowej i sprzeciwiającej się wojnie bałkańskiej formacji założonej przez grupę dysydentów w 1990 r. i istniejącej do 2005. Parlament Parlament Czarnogóry (Skupština Crne Gore) uchwala ustawy, ratyfikuje umowy międzynarodowe, mianuje premiera, ministrów oraz sędziów wszystkich sądów, zatwierdza budżet i wykonuje wszystkie inne zadania ustalone przez konstytucję. Parlament może udzielić wotum nieufności rządowi większością głosów. Każdy poseł jest wybierany ponad 6 tysiącami głosów; od osiągnięcia tego wyniku zależy liczba posłów w parlamencie. Zgromadzenie liczy 81 posłów. Od 23 września 2020 przewodniczącym parlamentu jest Aleksa Bečić. Prezydent Prezydent Czarnogóry (Predsjednik Crne Gore) jest wybierany na pięć lat w wyborach bezpośrednich, w głosowaniu tajnym. Prezydent: reprezentuje Czarnogórę w kraju i za granicą, ogłasza ustawy, ma prawo inicjatywy ustawodawczej, ogłasza wybory parlamentarne, przedstawia parlamentowi kandydata na premiera, a także kandydatów na prezesa i sędziów trybunału konstytucyjnego, proponuje termin referendum, ułaskawia skazanych i wypowiada wojnę. Geografia Długość granic lądowych Czarnogóry wynosi 625 km. Dalsze 293,5 km przypada na granicę morską. Czarnogóra graniczy z następującymi państwami: z Chorwacją (25 km), Bośnią i Hercegowiną (225 km), Serbią (124 km), Kosowem (79 km) i Albanią (172 km). Czarnogóra zajmuje: pod względem powierzchni – 39. miejsce w Europie i 157. miejsce na świecie pod względem ludności – 38. miejsce w Europie i 164. miejsce na świecie Rozciągłość południkowa Czarnogóry wynosi 1°42′, to jest ok. 189 km. Powoduje to różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Czarnogóry. Latem na północy dzień jest dłuższy o ok. 10 min niż na południu, zimą – odwrotnie. Rozciągłość równoleżnikowa wynosi 1°55′, czyli ok. 155 km. Czarnogóra leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego (jest to czas słoneczny południka 15°). Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Czarnogóry: 41°50′N – Malda ada, gmina Ulcinj 43°32′N – Močevići, gmina Pljevlja 20°21′E – Jablanica, gmina Rožaje 18°26′E – Prijevor, gmina Herceg Novi W Czarnogórze przeważającą część powierzchni zajmują tereny górzyste m.in.: Durmitor, Lovćen i Góry Północnoalbańskie (Prokletije). W tym ostatnim znajduje się najwyższy szczyt Zla Kolata o wysokości 2534 m n.p.m. Niewielkie skrawki terenów nizinnych znajdują się u wybrzeży i nad Jeziorem Szkoderskim. Najniżej położone jest wybrzeże Adriatyku. Na terenie państwa znajdują się następujące parki narodowe: Park Narodowy Jezioro Szkoderskie (Jezioro Szkoderskie) – 40 tys. ha Park Narodowy Durmitor – 39 tys. ha Park Narodowy Lovćen – 6,4 tys. ha Park Narodowy Biogradska Gora – 5,6 tys. ha Park Narodowy Prokletije – 16,3 tys. ha W centralnej części Czarnogóry występuje klimat podzwrotnikowy kontynentalny, a wybrzeżach – śródziemnomorski, przez co notuje się 5300 mm opadów rocznie (najwięcej w Europie). Górzystość sprawia, że grunty orne zajmują zaledwie 5% powierzchni. Liczba mieszkańców w czarnogórskich miastach nie jest duża, stołeczna Podgorica ma ok. 151 tys. mieszkańców. Wiele większych miejscowości takich jak Kotor czy Budva ma charakter głównie turystyczny. Hydrografia Rzeki Sieć rzeczna Czarnogóry należy do zlewisk dwóch mórz – Adriatyckiego i Jońskiego. Główny dział wodny tworzą wysokie grzbiety Gór Dynarskich. Tara, Piva, Lim oraz ich dopływy spływają do Morza Czarnego. Do Adriatyku wody swe kierują Morača, Zeta (przez Jezioro Szkoderskie i rzekę Buna) oraz wiele krótkich i górskich rzek zasilanych przeważnie ze źródeł podziemnych. Najdłuższą przepływającą przez Czarnogórę rzeką jest Tara, która zmierza w kierunku północno-zachodnim, niemal równolegle do brzegu morskiego oraz grzbietów Gór Dynarskich. Płynące głębokimi kanionami Tara i Piva łączą się, dając początek Drinie. Odmienny bieg mają Morača i Zeta, dwie główne rzeki czarnogórskiego zlewiska Adriatyku. Zeta wpadająca do Moračy, w przeciwieństwie do Tary i Pivy, spływa na południowy wschód. Dolina Moračy położona jest prostopadle do linii brzegowej Adriatyku. Wpadająca do Jeziora Szkoderskiego Morača ma w górnym biegu bardzo duży spadek. Miejscami na odcinku 1 km poziom obniża się aż o 197 m (spadek o 19,7%). Do Adriatyku wpływa też wiele potoków, które są końcowymi odcinkami tzw. ponornic – rzek, które na znacznej długości płyną podziemnymi korytarzami. Jeziora Największym zbiornikiem wodnym w Czarnogórze jest Jezioro Szkoderskie (czar. Škadarsko jezero). Powstałe w wyniku procesów krasowych zajmuje dno wielkiego polja. Wiosną, gdy okalające je niziny ulegają zalewaniu, jezioro osiąga maksymalną powierzchnię 530 km². Jezioro to jest kryptodepresją, co oznacza, że jego dno znajduje się poniżej poziomu morza. W Durmitorze, Bjelasicy i Górach Północnoalbańskich spotyka się liczne jeziora polodowcowe, z których największe, Plavsko jezero, ma powierzchnię 1,99 km². Próbując wykorzystać potencjał energetyczny górskich rzek, utworzono także kilka jezior zaporowych. Największe z nich, Pivsko jezero, ma powierzchnię 12,5 km². Historia Najstarszym znanym historykom ludem zamieszkującym tereny obecnej Czarnogóry było iliryjskie plemię Dokleatów, od których pochodzi rzymska nazwa Duklia, określająca obszar pomiędzy rzekami Zetą i Moracą oraz między Zatoką Kotorską a Jeziorem Szkoderskim. Po podziale cesarstwa rzymskiego dzisiejsza Czarnogóra znalazła się w strefie wpływów Bizancjum. Ziemie Czarnogóry wchodziły w skład imperium rzymskiego; po podziale cesarstwa w 395 Czarnogóra znalazła się w jego wschodniej części (późniejsze Bizancjum). Zamieszkana była przez plemiona iliryjskie w VI wieku w Czarnogórze osiedlili się Słowianie – Dukljanie; niezależny kraj, zwany najpierw Duklja, potem Królestwo Zety, a następnie księstwo Zeta pozostające w zależności od Bizancjum od 1170 w składzie państwa serbskiego w latach 1498–1499 Turcy Osmańscy podbili prawie całą Czarnogórę, z wyjątkiem trudno dostępnych, wysokogórskich terenów, gdzie powstało autonomiczne małe państwo pod władzą władyków, a później od XVII wieku prawosławnych, dziedzicznych biskupów z rodu Petrowić-Niegosz W latach 1711–1714 władyka Daniel rozpoczął walkę przeciwko Turcji co doprowadziło do klęski, ale zbliżyło kraj do Rosji, która zaczęła wypłacać władykom subsydia. za rządów Piotra I Petrowicia-Niegosza (1782–1830) Czarnogóra pokonała w 1796 roku pod Krusze armię paszy skadarskiego Mahmuda Buszatlje i faktycznie uniezależniła się od Turcji oraz powiększyła dwukrotnie swe terytorium za rządów władyki Piotra II (1830–1851) nastąpił wielki rozwój kultury. W 1843 uzyskał on od Turcji obwód Grahovo. w 1851 Daniel II Petrowić-Niegosz za zgodą Rosji i Austrii został świeckim księciem Czarnogóry i rozpoczął walkę o wolną i niepodległą Czarnogórę (rozważał ścisły związek z Serbią). Stolicą było miasteczko Cetynia. 1852 Daniel II Petrowić-Niegosz zaangażował się w nieudane powstanie w Hercegowinie, ale to go nie zniechęciło i przyłączył się do kolejnego, co spowodowało turecką interwencję w roku 1858. w 1855 powstała pierwsza konstytucja Czarnogóry. w 1858 Turcja zaatakowała Czarnogórę, wysyłając do walki oddział w sile 8000 ludzi pod dowództwem Hüseyina Avni Paşy. W maju 1858 w decydującej bitwie pod Grahovacem siły czarnogórskie pod wodzą Mirko Petrovicia-Niegosza zadały klęskę Turkom, zmuszając ich do rozpoczęcia rokowań. w październiku 1859 roku ustalono przebieg granicy z Turcją, która zwróciła sporne tereny Czarnogórcom. w 1860 po próbach ustalenia granic państwa i reformy jego praw Daniel II Petrowić-Niegosz został zamordowany przez członka opozycji nowym władcą został Mikołaj I Petrowić-Niegosz 31 lipca 1862 po kolejnym konflikcie z Turcją podpisano układ pokojowy, potwierdzający wytyczone granice i uznający niepodległość nowego państwa. Akt ten umożliwił międzynarodowe uznanie Czarnogóry. w wyniku pokoju w San Stefano w 1878 do Księstwa Czarnogóry przyłączono część ziem Wielkiej Bułgarii w latach 1912–1913 Czarnogóra stanęła po stronie Grecji, Serbii i Bułgarii przeciw Turkom, znacznie powiększając terytorium w I wojnie światowej (1914–1918) brała udział po stronie Ententy, była okupowana przez wojska Austro-Węgier i Niemiec w 1918 weszła w skład Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców w 1919 w Czarnogórze wybuchło powstanie niepodległościowe, ostatecznie stłumione w 1924 w 1929 po przekształceniu Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców w Królestwo Jugosławii tereny Czarnogóry stały się częścią nowej prowincji Zeta podczas II wojny światowej (1941–1944) okupowana najpierw przez Włochy, a następnie przez Niemcy (Niezależne Państwo Czarnogórskie) w wyniku głosowania w 1949 roku weszła w skład Federacyjnej Republiki Jugosławii w 1989 wystąpienia proniepodległościowe w 1992 referendum niepodległościowe, 95,96% głosujących opowiedziało się za pozostaniem w związku z Serbią, z którą to Czarnogóra utworzyła wówczas nową Związkową Republikę Jugosławii w 1999 z powodu hiperinflacji, która dotknęła jugosłowiańskiego dinara, władze Czarnogóry wprowadziły niemiecką markę jako drugą oficjalną walutę, w roku 2000 marka stała się jedyną oficjalną walutą na terytorium Czarnogóry w 2002 marka niemiecka została zastąpiona przez euro w 2003 Związkowa Republika Jugosławii przekształcona została w luźniejszy związek pod nazwą Serbia i Czarnogóra. Ustalono, że po trzech latach każda z republik związkowych będzie miała prawo rozpisać referendum w sprawie niepodległości. 21 maja 2006 odbyło się referendum niepodległościowe. Według Państwowej Komisji Wyborczej 55,5% głosujących opowiedziało się za niepodległością Czarnogóry. Liczba głosów za secesją spełniła tym samym podwyższone wymogi stawiane przez Unię Europejską, konieczne dla uznania niepodległości państwa (próg 55%). 23 maja 2006 prezydent i premier Serbii uznali wynik referendum niepodległościowego. W kolejnych dniach akceptację deklaracji niepodległości zapowiedziały w specjalnych oświadczeniach Unia Europejska oraz m.in. Albania, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, Macedonia, Rosja i Stany Zjednoczone. 3 czerwca 2006 parlament kraju proklamował niepodległość 28 czerwca 2006 Czarnogóra została 192. członkiem ONZ w październiku 2007 zmieniła nazwę z Republika Czarnogóry na Czarnogóra 5 czerwca 2017 Czarnogóra została 29. członkiem NATO Symbole Nowa, oficjalna flaga Czarnogóry została przyjęta 12 lipca 2004 roku przez czarnogórskich prawodawców. Nowa flaga powstała na kanwie osobistego sztandaru króla Czarnogóry Mikołaja I. Był on czerwony, miał złote obramowanie, złotą farbę na ramionach krzyża oraz inicjały „НI” napisane cyrylicą (odpowiadające „NI” w alfabecie łacińskim) reprezentujące króla Mikołaja (Nikolę) I. Te inicjały zostały pominięte na współczesnej fladze. Świętem narodowym w Czarnogórze jest dzień 12 lipca, upamiętniający kongres berliński z 1878 roku, podczas którego uznano Czarnogórę za dwudzieste siódme niepodległe państwo na świecie. Również tego dnia, w roku 1941, w Czarnogórze rozpoczęto pierwsze powszechne europejskie powstanie przeciwko państwom osi. W 2004 roku czarnogórscy prawodawcy wybrali popularną ludową pieśń Oj, svijetla majska zoro na hymn narodowy. Oficjalnym hymnem Czarnogóry podczas panowania Mikołaja I była pieśń Ubavoj nam Crnoj Gori (Do naszej, pięknej Czarnogóry). Muzykę do niego skomponował syn króla, ks. Mirko Czarnogórski (1879–1918), ojciec ostatniego tytularnego króla, Michała. Popularnym czarnogórskim hymnem jest napisana przez króla Mikołaja I w latach 60. XIX wieku pieśń „Onamo, 'namo!”. Gospodarka Gospodarka Czarnogóry opiera się głównie na usługach i późno przechodzi na gospodarkę rynkową. Według Międzynarodowego Funduszu Walutowego, nominalny PKB Czarnogóry był $ 5,424 miliarda w 2019 roku  PKB PPP do 2019 był $ 12,516 mld euro, czyli 20.083 $ na mieszkańca.  Według danych Eurostatu, czarnogórski PKB na mieszkańca wyniósł 48% średniej UE w 2018 roku. Bank Centralny Czarnogóry nie jest częścią systemu euro, ale kraj używa „euro jako walutę równoległą”, jednostronnie. PKB wzrósł o 10,7% w 2007 r. I 7,5% w 2008 r.  Kraj wszedł w recesję w 2008 r. W ramach globalnej recesji, przy spadku PKB o 4%. Czarnogóra pozostała jednak celem inwestycji zagranicznych, jedynym krajem na Bałkanach, który zwiększył ilość bezpośrednich inwestycji zagranicznych.  Kraj wyszedł z recesji w połowie 2010 r., A wzrost PKB wyniósł około 0,5%.  Jednak znaczna zależność gospodarki Czarnogóry od bezpośrednich inwestycji zagranicznych pozostawia podatność na wstrząsy zewnętrzne i wysoki deficyt w eksporcie / imporcie. W 2007 r. Sektor usług stanowił 72,4% PKB, a przemysł i rolnictwo stanowiły odpowiednio 17,6% i 10%.  W Czarnogórze jest 50 000 gospodarstw rolnych, które opierają się na rolnictwie w celu wypełnienia budżetu rodzinnego. rolnictwo (uprawa oliwek, fig, winorośli, cytrusów; hodowla zwierząt) rybołówstwo przemysł spożywczy górnictwo rud cynku, ołowiu i boksytów turystyka Turystyka Czarnogóra ma zarówno malownicze wybrzeże, jak i górzysty region północny. W latach 80. kraj był znanym miejscem turystycznym. Jednak wojny jugosłowiańskie, które toczyły się w krajach sąsiednich w latach 90., okaleczyły przemysł turystyczny i na lata pogorszyły wizerunek Czarnogóry. Pod względem liczby odwiedzin Czarnogóra zajmuje 36. miejsce w Europie (spośród 47 krajów), rocznie jest odwiedzana przez 1,6 miliona turystów. Wybrzeże adriatyckie Czarnogóry ma długość 295 km, plaże 72 km. Posiada wiele dobrze zachowanych starożytnych miast. National Geographic Traveler (redagowany raz na dziesięć lat) zalicza Czarnogórę do „50 miejsc życia”, a na okładkę magazynu została wykorzystana fotografia czarnogórskiego nadmorskiego miasta Sveti Stefan. Wybrzeże Czarnogóry jest uważane za jedno z wielkich nowych „odkryć” wśród turystów na świecie. W styczniu 2010 r. New York Times sklasyfikował Czarnogórę w regionie Ulcinj South Coast, w tym obiekty Velika Plaža, Ada Bojana i hotel Mediteran z Ulcinja wśród „31 najlepszych miejsc do odwiedzenia w 2010 roku” w ramach światowego rankingu miejsc turystycznych. Czarnogóra została również wymieniona przez Yahoo Travel wśród „10 najpopularniejszych miejsc w 2009 roku” do odwiedzenia, opisując to jako „[c] obecnie uważane za drugi najszybciej rozwijający się rynek turystyczny na świecie (tuż za Chinami)”. Każdego roku jest wymieniana przez prestiżowe przewodniki turystyczne, jak na przykład Lonely Planet, jako najlepsze miejsce turystyczne wraz z Grecją, Hiszpanią i innymi popularnymi lokalizacjami. Branża turystyczna zaczęła się odradzać dopiero w 2000 roku i od tego czasu kraj odnotowuje wysoki wzrost liczby wizyt i noclegów. Rząd Czarnogóry ogłosił rozwój turystyki Czarnogóry jako priorytet. Narodową strategią jest uczynienie turystyki głównym czynnikiem przyczyniającym się do rozwoju gospodarki Czarnogóry. Podjęto szereg działań w celu przyciągnięcia inwestorów zagranicznych. Niektóre duże projekty, takie jak Porto Montenegro są już w trakcie realizacji, a inne lokalizacje, takie jak Plaża Jaz, Buljarica, Velika Plaža i Ada Bojana, mają prawdopodobnie największy potencjał do przyciągnięcia przyszłych inwestycji i stania się atrakcjami turystycznymi na Adriatyku. W 2016 roku Czarnogórę odwiedziło 1,662 mln turystów (6,5% więcej niż w roku poprzednim), przynosząc przychody na poziomie 925 mln dolarów. Infrastruktura Czarnogórska infrastruktura drogowa nie spełnia jeszcze standardów zachodnioeuropejskich. Pomimo rozległej sieci drogowej żadne drogi nie są budowane według standardów autostrady. Budowa nowych autostrad jest uważana za priorytet krajowy, ponieważ są one ważne dla jednolitego regionalnego rozwoju gospodarczego i rozwoju Czarnogóry jako atrakcyjnego obszaru turystycznego. Obecnie europejskie trasy przechodzące przez Czarnogórę to E65 i E80. Trzonem sieci kolejowej Czarnogóry jest linia kolejowa Belgrad-Bar, która zapewnia międzynarodowe połączenie z Serbią. Istnieje krajowa sieć rozgałęzień. Trasa Nikšić-Podgorica, która przez dziesięciolecia była obsługiwana jako linia towarowa, jest również otwarta dla ruchu pasażerskiego po pracach przebudowy i elektryfikacji w 2012 r. Kolej w kierunku granicy albańskiej, Podgorica – Szkodra, nie jest używana. Czarnogóra ma dwa międzynarodowe lotniska, Port Lotniczy Podgorica i Port lotniczy Tivat. Dwa porty lotnicze obsłużyły 1,1 miliona pasażerów w 2008 r. Do 2020 roku narodowymi liniami lotniczymi były Montenegro Airlines. Lotnisko Podgorica znajduje się 11 km na południe od centrum stolicy. Posiada pas startowy o długości 2500 m. W 2019 podgorickie lotnisko obsłużyło pasażerów, tymczasem port lotniczy w Tivacie . Port w Barze, główny port morski Czarnogóry, formalnie funkcjonuje od 1906 r., kiedy to rozpoczęto jego konstrukcję wg. włoskiego projektu, chociaż niewielka przystań istniała już wcześniej. Instalacje portowe, które zostały zniszczone podczas II wojny światowej, odbudowano i powiększono w latach 1950-1965. Obecnie jest przystosowany do obsługi ponad 5 milionów ton ładunku rocznie, choć rozpad byłej Jugosławii i wielkość czarnogórskiego sektora przemysłowego spowodowały, że port działał przez kilka lat ze stratą i znacznie poniżej przepustowości. Oczekuje się, że przebudowa linii Belgrad-Bar i proponowana autostrada Belgrad-Bar pozwolą wykorzystać przepustowość portu. Demografia Skład etniczny Według spisu powszechnego z 2011 roku: Czarnogórcy: 278 865 (44,98%) Serbowie: 178 110 (28,73%) Boszniacy: 53 605 (8,65%) Albańczycy: 30 439 (4,91%) Muzułmanie z narodowości: 20 537 (3,31%) Romowie: 6251 (1,01%) Chorwaci: 6021 (0,97%) pozostali: 16 031 (2,59%) nie podali narodowości: 30 170 (4,87%) Języki Językiem urzędowym w Czarnogórze jest czarnogórski, którego używa większość obywateli. Językami urzędowymi są również bardzo do niego podobne serbski, bośniacki i chorwacki a także niesłowiański język albański. Przed 2006 r. językami urzędowymi były serbsko-chorwacki w Socjalistycznej Republice Czarnogóry (do 1992r) i serbski w jekawicy (powszechny w Czarnogórze wariant "grupy serbsko-chorwackiej", w którym na miejscu serbskiego "e" występuje "je" np. mleko -> mljeko) w latach 1992–2006. Dane według spisu powszechnego z 2011 roku: serbski: 42,88% czarnogórski: 36,97% albański: 5,27% pozostałe: 10,88% brak deklaracji: 3,99% Religie Dane według spisu powszechnego z 2011 roku: prawosławni: 446 858 (72,07%) – Metropolia Czarnogóry i Przymorza (autonomiczna administratura Serbskiego Kościoła Prawosławnego) i niekanoniczny Czarnogórski Kościół Prawosławny muzułmanie (głównie sunnici): 118 477 (19,11%) katolicy: 21 299 (3,44%) ateiści: 7667 (1,24%) chrześcijanie bez określonej przynależności wyznaniowej: 1460 (0,24%) adwentyści: 894 (0,14%) agnostycy: 451 (0,07%) Świadkowie Jehowy: 319 (0,04%) protestanci: 143 (0,02%) pozostali: 6337 (1,02%) nie podali wyznania: 16 180 (2,61%) Zobacz też podział administracyjny Czarnogóry Albania Wenecka Unionizm serbsko-czarnogórski Przypisy Linki zewnętrzne Rząd Czarnogóry (Vlada Crne Gore) Prezydent Czarnogóry (Predsjednik Crne Gore) Parlament Czarnogóry (Skupština Crne Gore) Oficjalni kandydaci do Unii Europejskiej Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa należące do NATO

4751

https://pl.wikipedia.org/wiki/Podzia%C5%82%20administracyjny%20Stan%C3%B3w%20Zjednoczonych

Podział administracyjny Stanów Zjednoczonych

Stany Zjednoczone Ameryki – państwo związkowe złożone z 50 stanów, w tym 48 tzw. stanów kontynentalnych oraz stanu Alaska – oddzielonego od pozostałych stanów kontynentalnych obszarem Kanady – i stanu Hawaje, położonego na archipelagu o tej samej nazwie. W 1791 roku wydzielony został dodatkowo okręg stołeczny (Dystrykt Kolumbii, potocznie zwany Waszyngtonem), będący oficjalną stolicą państwa. Wszystkie stany USA (z wyjątkiem Alaski i Luizjany) dzielą się na hrabstwa (ang. county), których jest 3048. Podstawy ustrojowe i podziału terytorialnego Stanów Zjednoczonych określa Konstytucja Stanów Zjednoczonych z roku 1787 (ratyfikowana w 1789), w latach 1795–1992 uzupełniona o 27 poprawek. Wskutek przemian politycznych, jakie dokonywały się na obszarze dzisiejszego USA od XVIII do XX wieku, poszczególne stany różnią się datą wstąpienia do unii. W połowie XVIII wieku istniało tylko trzynaście kolonii amerykańskich, które utworzyły podwaliny dzisiejszego państwa związkowego. Były to: Connecticut, Delaware, Georgia, Karolina Południowa, Karolina Północna, Maryland, Massachusetts, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Pensylwania, Rhode Island i Wirginia. Liczyły one w sumie około półtora miliona mieszkańców. Zobacz też Historia Stanów Zjednoczonych 51. stan Przypisy Geokodowanie Listy geograficzne według państw

4191

https://pl.wikipedia.org/wiki/Napoleon%20Bonaparte

Napoleon Bonaparte

Napoléon Bonaparte (wym. fr. [napoleˈɔ̃ bɔnɑˈpaʁt], wł. Napoleone Buonaparte, ur. 15 sierpnia 1769 w Ajaccio na Korsyce, zm. 5 maja 1821 w Longwood na Wyspie Św. Heleny) – francuski mąż stanu, dowódca wojskowy i przywódca polityczny, jako Napoleon I cesarz Francuzów i głowa I Cesarstwa Francuskiego w latach 1804–1814 oraz w roku 1815, wcześniej Pierwszy Konsul Republiki Francuskiej 1799–1804, prezydent (1802–1805), a następnie król Włoch (1805–1814), protektor Związku Reńskiego (1806–1813), a przez to faktyczny zwierzchnik Księstwa Warszawskiego. Uważany za najwybitniejszego dowódcę wojskowego w historii, a także za jedną z najważniejszych postaci w historii Francji i świata. Okres wojen napoleońskich wywarł wpływ niemal w całej Europie. Młodość i początki kariery wojskowej Urodził się jako Napoleone Buonaparte w Ajaccio na Korsyce w szlacheckiej rodzinie pochodzenia włoskiego. Syn Carla Marii Buonapartego i jego żony Letycji. Miał liczne rodzeństwo: braci Józefa, Ludwika, Lucjana i Hieronima, oraz trzy siostry: Karolinę Bonaparte-Murat, Paulinę Bonaparte-Borghese i Elizę Bonaparte-Baciocchi. 21 lipca 1771 roku został ochrzczony jako katolik, w katedrze Ajaccio. Buonapartowie mieszkali w swoim rodzinnym domu, zwanym Maison Bonaparte. W styczniu 1779 został zapisany do seminarium duchownego w Autun, gdzie przez trzy miesiące uczył się języka francuskiego. Rektor seminarium, ksiądz Chardon wspominał go jako poważnego i zamyślonego. Nie nauczył się jednak poprawnej wymowy francuskiej i mówił z korsykańskim akcentem. Dzięki protekcji gubernatora Korsyki, 23 kwietnia 1779 roku został przyjęty do szkoły wojskowej w Brienne-le-Château. Był jednym z pięćdziesięciu królewskich stypendystów – na łączną liczbę stu dziesięciu uczniów. Wykładane przedmioty to między innymi matematyka, łacina, francuski, niemiecki, historia, geografia, fizyka, budowa fortyfikacji, uzbrojenie, szermierka, taniec i muzyka. Tam zyskał opinię samotnika, który wolał naukę od towarzystwa lepiej sytuowanych kolegów. Jego ulubionym zajęciem było czytanie książek. Często zaszywał się w bibliotece i studiował dzieła Polibiusza, Plutarcha, Flawiusza Arriana i Kwintusa Rufusa. Od 1784 kontynuował naukę w l’École Militaire w Paryżu. Po zakończeniu nauki w 1786 ze stopniem podporucznika został przydzielony do służby w artylerii. Po śmierci ojca, w wieku 16 lat zajął się bratem Ludwikiem, który odtąd z nim mieszkał w różnych koszarach i pobierał od niego nauki. Po wybuchu rewolucji francuskiej nie od razu opowiedział się po jej stronie. Zgłosił się do korsykańskich powstańców Paolego, w konsekwencji odmowy przyjęcia przeszedł na stronę francuską. W kwietniu 1791 został awansowany na porucznika. Kiedy Paoli w maju 1793 wywołał antyfrancuskie powstanie, rodzina Bonapartych musiała uciekać z wyspy. Oblężenie Tulonu W lipcu 1793, Bonaparte opublikował pro-republikański pamflet pt. Le souper de Beaucaire (Kolacja w Beaucaire), którym zjednał sobie wsparcie Augustyna Robespierre’a, młodszego brata lidera Rewolucji, Maksymiliana Robespierre’a. Z pomocą swojego korsykańskiego znajomego, Antoine’a Christophe’a Salicetiego, Bonaparte został zaprzysiężony kapitanem artylerii sił rewolucyjnych podczas oblężenia Tulonu. Zaadaptował plan obsadzenia artylerią wzgórza niedaleko miasta w celu dosięgnięcia nabrzeża miasta i zmuszenia do odwrotu Anglików, którzy bronili miasta z morza. Atak z tej pozycji umożliwił zajęcie miasta, jednak w trakcie natarcia Napoleon został ranny w udo. Dzięki temu sukcesowi został mianowany generałem brygady mając zaledwie 24 lata. Będąc zauważonym przez Komitet Ocalenia Publicznego, został przydzielony do wojsk artyleryjskich w Armii Włoch. Napoleon, czekając na potwierdzenie swoich apanaży z Armii Włoch, przeprowadzał inspekcje nadmorskich fortyfikacji niedaleko Marsylii. Opracował także plany ataku na Królestwo Sardynii, jako część francuskiej odpowiedzi na działania Pierwszej Koalicji. Augustyn Robespierre i Saliceti byli gotowi wysłuchać propozycji świeżo mianowanego generała. Francuska armia przeprowadziła plan Napoleona w w kwietniu 1794, zajmując tereny Królestwa Piemontu i Sardynii na wysokości górskiego miasta Ormea. Z tej pozycji Armia Francuska idąc na zachód oflankowała Armię sardyńsko-austriacką zlokalizowaną wokół Saorge. Po tej kampanii, Augustin Robespierre wysłał generała Bonaparte z misją dyplomatyczną do Genui w celu zbadania intencji Republiki wobec Francji. 13 Vendémiaire Po upadku jakobinów, z którymi był związany, znalazł się chwilowo w więzieniu, a potem przez kilkanaście miesięcy pozostawał bez przydziału. Dopiero lider Dyrektoriatu Paul Barras, który pamiętał Napoleona z okresu oblężenia Tulonu, powołał go do objęcia dowództwa nad oddziałami broniącymi Republiki w czasie rojalistycznego powstania 13 Vendémiaire (5 października 1795). Pozwoliło to Napoleonowi kolejny raz wykazać się skutecznością, przez zastosowanie w walkach ulicznych artylerii. Po tym wydarzeniu został mianowany dowódcą wojsk wewnętrznych i generałem dywizji. 9 marca 1796, mając 27 lat, poślubił owdowiałą arystokratkę Józefinę de Beauharnais, która po śmierci swojego męża była kochanką Barrasa i kilku innych wpływowych polityków. To wówczas zmienił nazwisko, nadając mu francuską pisownię i wymowę. Kilka dni po ślubie z Józefiną, Napoleon objął dowództwo nad wojskami francuskimi walczącymi z Austriakami na terytorium północnej Italii i spekulowano, że stało się tak dzięki znajomościom Józefiny. Kampanie we Włoszech i Egipcie W latach 1796–1797 Napoleon odniósł we Włoszech sukcesy militarne, pokonał Austriaków oraz Sardyńczyków i narzucił im pokój w Campo Formio w 1797 roku. Pod jego rozkazami służyły Legiony Polskie dowodzone przez generała Jana Henryka Dąbrowskiego. W 1797 roku trwała wciąż wojna Francji z Monarchią Brytyjską, ostatnim państwem I koalicji antyfrancuskiej, zawiązanej w 1793 roku przeciwko rewolucji we Francji. By zmusić Wielką Brytanię do zakończenia wojny, Napoleon Bonaparte zaproponował podbicie Indii – perły Korony Brytyjskiej. W tym celu Napoleon ruszył na Egipt, mający być przyszłą bazą wypadową do ataku na Indie. Wyprawa egipska doszła do skutku w maju 1798 roku. Wzięło w niej udział 38 tysięcy marynarzy i żołnierzy oraz 175 uczonych i artystów, którzy mieli badać kulturę i historię Egiptu. Ich zasługą było odkrycie na nowo dla Europy historii starożytnego Egiptu. Po sukcesach, jakimi było zajęcie Malty i Dolnego Egiptu z Aleksandrią, w bitwach pod Abukirem i pod piramidami, wojska ekspedycyjne spotykały same niepowodzenia: upiorny klimat, choroby tropikalne, zniszczenie floty francuskiej admirała Bruey’ego 2 sierpnia przez eskadrę angielskich okrętów admirała Nelsona u ujścia Nilu, powstanie ludności w Kairze, ingerencja wojsk tureckich, zajęcie Malty przez Anglików. Ostatecznie Francuzi zmuszeni zostali przez siły turecko-angielskie do kapitulacji w 1801 roku. Zamach stanu 18 brumaire’a Napoleon, nie czekając na ostateczne zakończenie kampanii, powrócił do Francji. Katastrofalny autorytet rządzącego wówczas we Francji dyrektoriatu dawał wielkie nadzieje wszelkiego typu spiskowcom i zamachowcom. Rząd był zbyt skorumpowany i niekompetentny, aby poradzić sobie z problemami, jakie dotknęły państwo, m.in. wojna z drugą koalicją antyfrancuską (Wielka Brytania, Turcja, Portugalia i Austria), powstania rojalistów w Prowansji i Wandei, powszechna korupcja, rozboje na drogach dokonywane przez dezerterów z armii francuskiej, blokada morska ustanowiona przez Royal Navy itp. Pomysł przejęcia władzy na drodze zamachu stanu wyszedł od księdza Emanuela Sieyèsa, który wszedł do dyrektoriatu w maju 1799 roku, razem z nim spiskował inny dyrektor , były minister spraw zagranicznych Charles Talleyrand, a także szef policji Joseph Fouché. Napoleon miał z początku jedynie poprzeć zamach wojskiem i swym autorytetem, jakim cieszył się wśród paryżan. Początkowo wybrano do tego zadania generała Jouberta, ale ten zginął w bitwie pod Novi 15 sierpnia 1799 roku, wśród konspiratorów wstawił się za Bonapartem Talleyrand. Zamach stanu miał się odbyć 16 i 17 brumaire’a (7 i 8 listopada), ostatecznie jednak przesunięto go na 9 i 10 listopada. Pierwszego dnia Napoleon spotkał się o szóstej rano z sześćdziesięcioma oficerami 17 Okręgu Wojskowego oraz adiutantami z Gwardii Narodowej, wtedy „dobitnie przedstawił im rozpaczliwe położenie Republiki i poprosił o to, aby udowodnić swoje przywiązanie do jego osoby, składając przysięgę wierności obu izbom”. Mniej więcej w tym samym czasie, w pałacu Tuileries, przegłosowano mianowanie Napoleona dowódcą 17 Okręgu Wojskowego i Gwardii Narodowej oraz przeniesiono mające się odbyć następnego dnia obrady izb ustawodawczych do Saint-Cloud. Udało się to zrobić dzięki zwołaniu obrad o niesamowicie wczesnej porze i niepowiadomieniu członków Rady Starszych przeciwnych Napoleonowi. Następnie Bonaparte przybył osobiście do izby ustawodawczej i wygłosił przemówienie, w którym odwołał się do jedności narodowej Francuzów i które zostało bardzo ciepło przyjęte. Jeszcze tego dnia ze swych stanowisk ustąpili Ducos i Sieyès. Nazajutrz 10 listopada obie izby ustawodawcze zebrały się na obradach w Saint-Cloud, przybył tam także Napoleon, by przemówić do Rady Starszych i Rady Pięciuset i przekonać ich do porzucenia konstytucji roku 3. Tego dnia bowiem przekupstwem i groźbami zmuszono pozostałych dyrektorów do ustąpienia ze stanowiska, powstała więc próżnia we władzy. Tak brzmiała jego (bardzo dobrze przyjęta) przemowa do Rady Starszych: „Jesteście na wulkanie. Republika nie ma już rządu; dyrektoriat został rozwiązany, frakcje się miotają. Nadszedł czas decyzji. Wezwaliście mnie i moich towarzyszy broni, żebyśmy wsparli waszą mądrość, ale czas jest cenny. Musimy zdecydować. Wiem, że mówimy o Cezarze, o Cromwellu, jakby obecną chwilę można było porównać do wydarzeń z przeszłości. Ale tak nie jest, a ja pragnę jedynie bezpieczeństwa Republiki i chcę wspierać decyzje, jakie zamierzacie podjąć”. Następnie próbował przemówić do Rady Pięciuset, ale nie dano mu dojść do głosu i musiał uciekać pod osłoną grenadierów. Słychać wtedy było takie okrzyki jak: „Precz z tyranem!”, „Cromwell!”, „Wyjąć go spod prawa!”. Wtedy Napoleon i Lucjan, jego brat, pozyskali wsparcie 400 żołnierzy ochraniających Ciało Prawodawcze. W tym celu musieli odegrać istne przedstawienie, w którym Lucjan mierzył szpadą w Napoleona, mówiąc, że gdyby chciał sięgnąć po władzę, osobiście by go zabił. Przekonywali żołnierzy, że większość deputowanych Rady Pięciuset została sterroryzowana przez garstkę „fanatyków na angielskim żołdzie”. Do sali wdarło się wojsko pod wodzą Murata i rozpędziło przeciwników Bonapartego, następnie Lucjan, przewodniczący posiedzeniu, zebrał ok. 50 członków Rady i przegłosował odpowiednie ustawy: Ducosa, Sieyèsa i Napoleona mianowano tymczasowymi konsulami, a także zawieszono obrady izby ustawodawczej i wyrzucono z niej 61 przeciwników nowego reżimu. Nowa konstytucja miała zostać opracowana przez komisję łącznie 50 deputowanych z obu izb ustawodawczych, ale prawdopodobnie została opracowana już wcześniej przez Sieyèsa. Rządy Napoleona Konsulat Po przejęciu władzy dyktatorskiej we Francji, Napoleon Bonaparte działał bardzo energicznie. Przede wszystkim, starając się o uzyskanie poparcia arystokracji, ogłosił amnestię dla rojalistycznych emigrantów. Mogli oni wracać do kraju, ale zarekwirowanych w trakcie rewolucji majątków im nie zwrócono. Podobnie, normując stosunki z Kościołem katolickim przez zawarcie w 1801 roku nowego konkordatu, Napoleon zastrzegł w nim nienaruszalność dokonanych rekwizycji i sprzedaży dóbr kościelnych. Poza tym, konkordat był korzystny dla Kościoła: ustalał pensje dla biskupów, wprowadzał naukę religii do szkół państwowych, ułatwiał budowę nowych kościołów, szkół kościelnych itp. Napoleon wprowadził szereg reform usprawniających funkcjonowanie państwa. Wprowadził także we Francji po raz pierwszy na świecie obowiązek nieodpłatnej nauki w szkołach publicznych dla ludzi obu płci wszystkich stanów. Przyjęcie zasady nominacji sędziów i zaostrzenie walki z rozbojami, fałszerstwami itp. zaowocowało ograniczeniem korupcji i szybkim wzrostem bezpieczeństwa publicznego. Reforma administracji państwowej, w tym ustanowienie instytucji prefektów w departamentach i merów w gminach, utrzymała się do dziś. Tak samo trwały okazał się Kodeks Cywilny z 1804 roku, uznawany przez wielu badaczy za jego największy sukces. Ustalał on podstawy ustroju: wolność osobistą, równość wszystkich obywateli wobec prawa, laicyzację, nienaruszalność własności prywatnej. Kodeks ten został przyjęty w wielu państwach, m.in. w Księstwie Warszawskim. Zreformowanie urzędów skarbowych i wprowadzenie podatków pośrednich od soli, tytoniu i alkoholi przyczyniło się do szybkiej poprawy finansów państwa, co umożliwiło np. wypłatę rent. Poważnym wsparciem dla skarbu państwa była sprzedaż w 1803 roku Stanom Zjednoczonym za 15 milionów dolarów terytorium Luizjany (Zakup Luizjany), w środkowej części Ameryki Północnej. Napoleon wiedział, że i tak nie zdołałby utrzymać tych rozległych terenów, a zarazem chciał skoncentrować armię na arenie europejskiej. Była to największa w dziejach sprzedaż nieruchomości, dzięki której Stany Zjednoczone powiększyły swe terytorium o przeszło dwa miliony kilometrów kwadratowych. Cesarz Francuzów Dla utwierdzenia swej władzy, po ogólnokrajowym plebiscycie, Napoleon koronował się 2 grudnia 1804 roku na cesarza Francuzów. Aby dodać więcej splendoru ceremonii, zażądał przybycia papieża do Paryża. W tym czasie był na tyle potężny, że na jego żądanie papież Pius VII musiał przybyć i odprawić mszę koronacyjną w katedrze Notre-Dame w Paryżu. Następnie Napoleon wyraził zgodę, aby Pius VII namaścił i pobłogosławił go. Natomiast koronę wziął z rąk papieża i sam ją sobie włożył na głowę, co miało oznaczać, że sam sobie zawdzięcza zdobycie najwyższej władzy i koronuje się na cesarza. Wcześniej koronował Józefinę na cesarzową, redukując takim postępowaniem w kulminacyjnym punkcie uroczystości rolę papieża do roli widza. Z kolei 26 maja 1805 roku w katedrze w Mediolanie koronował się na króla Włoch. Rządy Napoleona zostały zdominowane przez szereg wojen, jakie Francja prowadziła prawie bez przerwy od 1800 do 1815 roku. Było ich kilkanaście i brały w nich udział, w zmiennych koalicjach, wszystkie państwa europejskie. Fronty wojen rozciągały się od Lizbony po Moskwę i od Anglii oraz Szwecji po Italię. Napoleon walczył w Austrii, Hiszpanii oraz w Niemczech, odnosząc wielkie zwycięstwa pod Marengo, Ulm, Austerlitz, Frydlandem, Somosierrą, Wagram, ponosząc jednak klęski na morzu pod Abu Kirem oraz Trafalgarem; pokonał Prusy w bitwach pod Jeną i Auerstedt oraz Rosję w bitwach pod Frydlandem. W 1812 roku cesarz postanowił, wobec słabnącego sojuszu z Aleksandrem I i narastającego napięcia międzynarodowego, wypowiedzieć wojnę Imperium Rosyjskiemu. 24 czerwca 1812 roku Wielka Armia przekroczyła Niemen i rozpoczęła marsz na wschód. Stoczył tu dwie zwycięskie bitwy – pod Smoleńskiem i Borodino (ponieważ Napoleon miał w tym dniu wysoką gorączkę, przeciw Rosjanom Wielką Armię poprowadził marszałek Ney, za co otrzymał później tytuł „księcia Moskwy”), jednak rosyjski feldmarszałek Michaił Kutuzow kontynuował odwrót, stosując jednocześnie taktykę spalonej ziemi, a Napoleon gnał Wielką Armię dalej na wschód, licząc na rozstrzygające zwycięstwo. Cesarz miał zamiar przeczekać zimę w zbudowanej w większości z drewna Moskwie, ale stało się to niemożliwe w wyniku wielkiego pożaru miasta wywołanego na rozkaz moskiewskiego generał-gubernatora Fiodora Roztopczyna. Plany Napoleona legły w gruzach. Jego ostatnią nadzieją był szybki pokój. Nie doczekał się tego jednak i po niespełna miesiącu koczowania w Moskwie zarządził odwrót. Wycofująca się armia była atakowana przez oddziały regularnej armii rosyjskiej, Kozaków i partyzantów, czemu towarzyszył niesprzyjający klimat – mrozy dziesiątkowały wojsko francuskie, które nie było na nie przygotowane. Armia napoleońska straciła w tej kampanii najlepszy materiał ludzki, w tym znaczną liczbę żołnierzy tzw. „starej gwardii”. W wyniku podbojów i aneksji Francja do 1812 roku powiększyła swe terytorium do 750 tys. km², mając 44 mln mieszkańców. Przyłączone zostały do niej: Belgia, Holandia, prowincje niemieckie nad Morzem Północnym, Prowincje Iliryjskie na Bałkanach oraz znaczna część terenów włoskich wzdłuż zachodnich wybrzeży Półwyspu Apenińskiego, po Rzym włącznie. Ponadto w bezpośredniej zależności od Francji znajdowały się królestwa Hiszpanii, Włoch i Neapolu, niemiecki Związek Reński, szwajcarska Republika Helwecka i Księstwo Warszawskie. Napoleon Bonaparte rozwiódł się z Józefiną, ponieważ nie dała mu potomka i ożenił się z córką pokonanego cesarza austriackiego Franciszka II – Marią Ludwiką z którą miał syna, zwanego później Napoleonem II. Najstarszym synem Napoleona był Karol de Leon. Po klęsce Francuzów w kampanii moskiewskiej wojna rozgorzała ponownie w 1813 roku na terytoriach niemieckich. Napoleonowi udało się sprowadzić z Francji nową 150-tysięczną armię i początkowo odniósł zwycięstwa w bitwach pod Lützen, Dreznem i Budziszynem. Poniósł jednak klęskę w wielkiej Bitwie Narodów pod Lipskiem, rozegranej w dniach 16–19 października 1813 roku. Bitwa pod Lipskiem była największą bitwą w historii wojen napoleońskich. Poległ w niej m.in. Józef Poniatowski, który był jedynym marszałkiem polskiej narodowości. Po zdobyciu Paryża przez Sprzymierzonych 31 marca 1814 roku rozpoczęła się rosyjska okupacja miasta. Abdykacja Pod wpływem nalegań części swoich marszałków Napoleon abdykował 6 kwietnia, zrzekając się władzy na rzecz syna, powierzając regencję swej żonie Marii Ludwice. Koalicja państw zawiązana przeciwko Napoleonowi zażądała jednak bezwarunkowej kapitulacji i zrzeczenia się tronu. Bonaparte, wobec zdrady marszałka Marmonta, bezwarunkową abdykację podpisał 6 kwietnia 1814 roku, co zostało potwierdzone konwencją z 11 kwietnia (tzw. traktat z Fontainebleau, który wszedł w życie 13 kwietnia). Zesłano go na wyspę Elbę, położoną na Morzu Śródziemnym, 20 km od wybrzeża Włoch. Sto dni Napoleona Napoleon uciekł z Elby 26 lutego 1815 roku i powrócił do Francji 1 marca 1815 roku. Tak rozpoczęło się słynne 100 dni Napoleona, zakończone ostatecznie jego klęską 18 czerwca 1815 roku w bitwie pod Waterloo na terytorium Belgii. Wojny napoleońskie zakończyły się na terenie Belgii w 1815 roku kapitulacją Francji i internowaniem obalonego Napoleona na Wyspie Świętej Heleny, na południowym Atlantyku. Klęska armii Napoleona przesądzona została na polach bitewnych, ale przyczynili się do niej również sami Francuzi. Zdrada oficerów i żołnierzy, których Napoleon wyniósł dając im tytuły i zaszczyty, przesądziła o klęsce. W ostatnim okresie panowania Bonapartego dochodziło do spisków i zdrad, przykładem może być tajna współpraca byłego napoleońskiego ministra dyplomacji, księcia Charles’a Talleyranda, z carem Rosji Aleksandrem I. Zesłanie i śmierć Na zesłaniu na Wyspie Świętej Heleny Napoleon przebywał sześć lat. Zmarł 5 maja 1821 roku o godzinie 17:49, w wieku 51 lat. W 1840 roku jego zwłoki przewieziono do Paryża i złożono w sarkofagu, w Kościele Inwalidów. Przyczyny śmierci Napoleona nie były do końca jasne. Najbardziej powszechne było domniemanie, że cesarz Francuzów został otruty arszenikiem. Badania zakończone w 2007 roku przez międzynarodowy zespół złożony z naukowców ze Stanów Zjednoczonych, Kanady i Szwajcarii wykluczyły jednak tę diagnozę. Ich zdaniem Napoleon cierpiał na zaawansowanego raka żołądka i nawet dzisiejsze nowoczesne metody leczenia nie dałyby mu szans na przeżycie więcej niż roku. Badacze oparli się na wielu źródłach – nie tylko na wynikach sekcji, ale i na opisach sporządzonych przez jego lekarzy oraz relacjach osób, które towarzyszyły mu w ostatnich miesiącach życia na wyspie. Odkryto dwa wielkie wrzody żołądka, z których jeden przebijał się do wątroby i wszystko wskazuje na to, że nowotworowe zmiany zaatakowały inne narządy. Jedną z przyczyn choroby mogło być prawdopodobnie spożywanie dużej ilości żywności konserwowanej solą i mała liczba świeżych warzyw i owoców w diecie cesarza, spędzającego życie na polach bitewnych. W grę mogą wchodzić również czynniki dziedziczne – ojciec Napoleona umarł także na raka żołądka. Odmienną hipotezę postawił Arne Soerensen, emerytowany lekarz z Danii. W maju 2009 roku opublikował on książkę Nerki Napoleona, w której dowodzi, że francuski wódz miał problemy z układem moczowym już od trzeciego roku życia, zaś jego choroba miała wpływ na decyzje podejmowane w czasie bitew i ostatecznie doprowadziła do jego przedwczesnej śmierci. Odznaczenia Wielki Mistrz Orderu Legii Honorowej (fundator w 1803) Wielki Mistrz Orderu Korony Żelaznej (fundator w 1805) Wielki Mistrz Orderu Trzech Złotych Run (fundator w 1809) Wielki Mistrz Orderu Zjednoczenia (fundator w 1811) Order Orła Czarnego (1805, Prusy) Order Świętego Huberta (1805, Bawaria) Wstęga Trzech Orderów (1805, Portugalia): Krzyż Wielki Orderu Chrystusa Krzyż Wielki Orderu św. Benedykta z Avis Krzyż Wielki Orderu św. Jakuba od Miecza Order Złotego Runa (1804, Hiszpania) Krzyż Wielki Orderu Unii (1806, Holandia) Krzyż Wielki Orderu Orła Złotego (1806, Wirtembergia) Krzyż Wielki Orderu św. Józefa (1807, Würzburg) Order św. Andrzeja Apostoła (1807, Rosja) Order św. Aleksandra Newskiego (1807, Rosja) Order Domowy Korony Rucianej (1807, Saksonia) Krzyż Wielki Orderu Ludwika (1807, Hesja) Krzyż Wielki Orderu Obojga Sycylii (1808, Sycylia) Krzyż Wielki Orderu Hiszpanii (1808, Hiszpania) Order Królewski Słonia (1808, Dania) Order Lwa i Słońca I kl. (1808, Persja) Order Domowy Wierności (1809, Badenia) Krzyż Wielki Orderu Korony (1809, Westfalia) Krzyż Wielki Orderu św. Stefana (1810, Węgry) Krzyż Wielki Orderu Leopolda (1810, Austria) Order Królewski Serafinów (1810, Szwecja) Życie prywatne Mimo wielu kontrowersji, Napoleon jest z pewnością postacią inspirującą całe pokolenia artystów i historyków. Jeśli chodzi o jego matkę, Letycję, Bonaparte całe życie był pełen szacunku i pewnego typowo korsykańskiego pietyzmu dla rodzicielki, jednak zupełnie inaczej przedstawiają się jego stosunki z rodzeństwem. Jego starszy brat, Józef, nigdy nie miał szczególnych ambicji do przewodzenia rodziną, dlatego też funkcję tę przejął Napoleon. Zahorski określa Józefa jako „zero”, co wydaje się być tezą nieco przesadzoną, jednak dającą pewne wyobrażenie o Józefie. Sam Napoleon nigdy nie miał skrupułów, by całkowicie opanować życie zarówno Józefa, jak i całej reszty rodzeństwa, traktując ich szorstko i autorytatywnie (wyjątkiem tu może być Paulina Bonaparte, co do której cesarz odnosił się z wielką miłością). Można by więc sądzić, że Napoleon był władczą i nie znoszącą sprzeciwu osobowością, jednak jednostronna ocena w tym przypadku z całą pewnością jest błędna. Już markiz Armand Caulaincourt wspomina o tym, że Napoleon był „jedynym władcą, którego można było tak otwarcie krytykować”. Wydaje się być jasnym, że Napoleon zdawał sobie sprawę z konieczności korzystania z cudzych rad, mimo swojej autorytatywności. Cesarz był z pewnością również osobą cierpliwą – sam posiadał żelazną wytrzymałość na wszelkie trudy i tego samego wymagał od swojego otoczenia. Bonaparte nie przywiązywał się do ludzi, jednak można wymienić w jego życiu kilka osób, które bez wątpienia były dlań ważne (Józefina, Napoleon II, Maria Walewska, Lannes, Duroc). Niewątpliwą cechą charakteryzującą Bonapartego była również jego pracowitość i nieprzeciętna inteligencja oraz wyjątkowo wyostrzony zmysł przestrzenny, który stanowił o jego geniuszu militarnym. Swoje ostatnie chwile na wyspie św. Heleny spędził z niewielką grupą oddanych towarzyszy broni, którzy zostali zobligowani przez gubernatora wyspy Hudsona Lowe do pozostania z byłym cesarzem do samego końca. Uniemożliwiono mu przyjmowanie podarunków mogących wskazywać na jego cesarską godność oraz ograniczono wydatki do minimum. Czas wygnania dzielił między dyktowanie wspomnień oraz samotne spacery brzegiem oceanu. Charakterystyka historiograficzna Napoleon Bonaparte należy do pocztu najbardziej kontrowersyjnych postaci historycznych. Jest uważany z jednej strony za jednego z najwybitniejszych mężów stanu, wodzów, strategów, reformatorów ustroju państwowego i systemu prawa (Kodeks Napoleona, Code pénal), a z drugiej strony – za tyrana i agresora. W polskiej tradycji niepodległościowej XIX wieku, z uwagi na wiązanie z osobą Napoleona w okresie pierwszych dwóch dekad XIX wieku ogromnych nadziei społeczeństwa polskiego na odzyskanie niepodległości (zobacz: Księstwo Warszawskie), szacunek dla osoby Napoleona był przejawem patriotyzmu, miłości do ojczyzny i wyrazem poczucia tożsamości narodowej (zobacz: bonapartyzm). Upamiętnienie W Warszawie na placu Powstańców Warszawy znajduje się pomnik Napoleona. W Polsce jego imię nadano ulicom m.in. w Warszawie (dzielnica Wawer), Olsztynie koło Częstochowy, Miedznej, Kobyłce i Starym Dybowie pod Radzyminem. W Szczecinie znajduje się Wzgórze Napoleona. Twórczość List do Mattea Buttafuoca (wyd. 1791, pierwsze wznowienie 1821, ponowne wydanie 1908) Kolacja w Beaucaire (wyd. dwukrotnie w 1793, wznowienie w 1821, ponowne wydanie 1908) Clisson i Eugenia (tłum. polskie Jacek Kowalski) Hrabia Essex (wyd. w 1908) Maska proroka (wyd. w 1908) Projekt konstytucji stowarzyszenia Calotte O miłości sławy i miłości ojczyzny O Korsyce (wyd. 1908) Dialog o miłości (wyd. 1908) Miłość do Polski (wyd. 1908) Kampania w Egipcie i Syrii Traktat dla Akademii Liońskiej Obalenie „Obrony chrześcijaństwa” Rustana Monarchia czy republika (niedokończone, wyd. 1908) Kampania włoska Uwagi Przypisy Bibliografia Od i Do. Najnowsze dzieje Polski według historii pocztowej 2008 Linki zewnętrzne „Maska Proroka” – polski przekład Korsyka. W poszukiwaniu śladów. Napoleon w Toruniu Napoleon Bonaparte – dokumenty w bibliotece Polona Napoleon I Członkowie Francuskiej Akademii Nauk Francuscy generałowie Francuscy uczestnicy wojen napoleońskich Ludzie urodzeni w Ajaccio Odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Odznaczeni Orderem Avis (Portugalia) Odznaczeni Orderem Chrystusa (Portugalia) Odznaczeni Orderem Korony Rucianej Odznaczeni Orderem Korony Westfalii Odznaczeni Orderem Korony Wirtemberskiej Odznaczeni Orderem Korony Żelaznej (Włochy) Odznaczeni Orderem Królewskim Hiszpanii Odznaczeni Orderem Królewskim Serafinów Odznaczeni Orderem Leopolda (Austria) Odznaczeni Orderem Ludwika Odznaczeni Orderem Lwa i Słońca Odznaczeni Orderem Obojga Sycylii Odznaczeni Orderem Orła Czarnego Odznaczeni Orderem Słonia Odznaczeni Orderem Świętego Huberta Odznaczeni Orderem Świętego Józefa (Toskania) Odznaczeni Orderem Świętego Stefana Odznaczeni Orderem Świętego Aleksandra Newskiego (Imperium Rosyjskie) Odznaczeni Orderem Świętego Andrzeja (Imperium Rosyjskie) Odznaczeni Orderem Świętego Jakuba od Miecza (Portugalia) Odznaczeni Orderem Wierności (Badenia) Odznaczeni Orderem Zjednoczenia Odznaczeni Orderem Złotego Runa Odznaczeni Wstęgą Trzech Orderów Pochowani w Dôme des Invalides w Paryżu Pretendenci do tronu Francji Uczestnicy bitwy pod Austerlitz 1805 (strona francuska) Uczestnicy bitwy pod Lipskiem 1813 (strona francuska) Uczestnicy bitwy pod Smoleńskiem 1812 (strona francuska) Uczestnicy francuskich wojen rewolucyjnych Wielcy Mistrzowie Legii Honorowej Napoleon I Napoleon I Napoleon I Gubernatorzy wojskowi Paryża Urodzeni w 1769 Zmarli w 1821 Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn politycznych Ludzie upamiętnieni nazwami twierdzeń

3953442

https://pl.wikipedia.org/wiki/Daria%20Zawia%C5%82ow

Daria Zawiałow

Daria Barbara Zawiałow (ur. 18 sierpnia 1992 w Koszalinie) – polska piosenkarka, autorka tekstów i kompozytorka, a także dziennikarka muzyczna Radia 357 w latach 2021–2022. Za sprzedaż swoich albumów i singli odebrała jeden certyfikat podwójnie diamentowej płyty, jedną potrójnie platynową płytę, pięć podwójnie platynowych, jedenaście platynowych i pięć złotych. Życiorys W 2000 wystąpiła w programie TVP1 Od przedszkola do Opola, gdzie zaśpiewała piosenkę „Rzeka” z repertuaru Wolnej Grupy Bukowina. Brała udział w wielu konkursach i festiwalach dziecięcych i młodzieżowych. Jako nastolatka uczęszczała na zajęcia muzyczne w Mini Studiu Poezji i Piosenki w koszalińskim Centrum Kultury. Po ukończeniu gimnazjum wyjechała do Warszawy, aby tam od września 2008 podjąć naukę w liceum o profilu muzycznym. Na swoje utrzymanie zarabiała śpiewając w zespole na weselach. Ukończyła naukę w LXXV Liceum Ogólnokształcącym im. Jana III Sobieskiego w Warszawie. W 2007 zdobyła nagrodę Tukan Junior za pierwsze miejsce w konkursie Dziecięcego Konkursu Aktorskiej Interpretacji Piosenki w ramach 28. Przeglądu Piosenki Aktorskiej (PPA) we Wrocławiu. W 2009 zwyciężyła w programie Szansa na sukces, dzięki czemu wzięła udział w koncercie „Debiuty” na Festiwalu w Opolu, gdzie wykonała piosenkę „Era retuszera” Katarzyny Nosowskiej. Po udziale w programie dowiedziała się o przesłuchaniach do chórków Maryli Rodowicz; ostatecznie wygrała castingi, a w chórkach artystki śpiewała przez kolejne dwa lata. W 2011 wzięła udział w czwartym sezonie programu TVN Mam talent!. Dotarła do półfinału. W 2012, pod pseudonimem D.A.R.I.A., opublikowała utwory „Half Way to Heaven” i „Dwa światy”, które zapowiadały jej niewydany album Half Way to Heaven. W 2013 i 2014 wzięła udział w trzeciej i czwartej edycji programu X Factor, w tej ostatniej dotarła do finałowej dwunastki. W październiku 2014 wygrała konkurs Pejzaż bez Ciebie, dwa lata później (wiosną 2016) zwyciężyła w konkursie Byłaś serca biciem. W tym samym roku wygrała Przegląd Piosenki i Ballady Filmowej w Toruniu. W kwietniu 2016 wystąpiła na Scenie na Piętrze w Poznaniu w ramach Festiwalu Enea Spring Break. Została okrzyknięta „objawieniem festiwalu”. W czerwcu wzięła udział z piosenką „Malinowy chruśniak” w konkursie „Debiuty” w ramach LIII Krajowego Festiwalu Piosenki w Opolu, na którym zdobyła Nagrodę im. Anny Jantar oraz Nagrodę Polskiego Radia. 3 czerwca wydała teledysk do festiwalowej piosenki. Wideoklip uzyskał ponad 5 milionów wyświetleń w serwisie YouTube (stan na styczeń 2020). Sam utwór przez 11 tygodni z rzędu utrzymywał się na liście przebojów Programu Trzeciego Polskiego Radia. Jesienią wydała drugi singel, „Kundel bury”. Teledysk do utworu uzyskał ponad 8 milionów wyświetleń na YouTube (stan na styczeń 2020). Piosenka przebywała 27 tygodni na liście przebojów Programu Trzeciego Polskiego Radia. 30 stycznia wydała trzeci singel „Miłostki”. W lutym 2017 po raz pierwszy wykonała na żywo debiutancki materiał podczas koncertu w Studiu im. Agnieszki Osieckiej. Całość koncertu została nadana na antenie Programu Trzeciego Polskiego Radia, w koncercie gościnnie wystąpili Piotr Rogucki, Gaba Kulka i Bela Komoszyńska. 3 marca nakładem wytwórni płytowej Sony Music wydała debiutancki album studyjny pt. A kysz!, na którym umieściła 11 utworów. Z albumem zadebiutowała na 7. miejscu polskiej listy sprzedaży OLiS. Płytę promowała trasą koncertową o nazwie A kysz! Tour. 3 czerwca wystąpiła na dużej scenie Orange Warsaw Festival. 6 października wydała rozszerzoną wersję debiutanckiego albumu, wzbogaconą o utwory nagrane z Piotrem Roguckim, Gabą Kulką i Belą Komoszyńską, a także singel „Na skróty”. Nawiązała również współpracę z managementem Kayax, a pod koniec listopada wydała cover utworu Wojciecha Młynarskiego „Jeszcze w zielone gramy”, który nagrała na potrzeby ścieżki dźwiękowej do filmu Kingi Dębskiej Plan B. 28 września 2018 wydała singel „Nie dobiję się do Ciebie”, będący pierwszym utworem z jej drugiego albumu studyjnego pt. Helsinki. Płyta uplasowała się na 1. miejscu listy pięćdziesięciu najlepiej sprzedających się płyt w Polsce i uzyskała status podwójnej platynowej płyty za sprzedaż w nakładzie przekraczającym 60 tysięcy egzemplarzy. Singel „Hej Hej!” zajął 1. miejsce na liście AirPlay – Top, najczęściej granych utworów w polskich rozgłośniach radiowych. W czerwcu 2019 wydała utwór „Czy Ty słyszysz mnie?” z gościnnym udziałem schaftera i Ralpha Kaminskiego, który powstał na potrzeby projektu „Talent Is Not a Crime” marki odzieżowej Puma. W październiku została nominowana do nagród MTV Europe Music Awards 2019 w kategorii Najlepszy polski wykonawca. W kwietniu 2020 ukazał się utwór z gościnnym udziałem artystki u rapera Quebonafide pt. „Bubbletea”, natomiast w maju, w trakcie trwania pandemii COVID-19 wzięła udział razem z Michałem Kush w akcji #hot16challenge2, promującej zbiórkę funduszy na rzecz personelu medycznego. W 2020 wspólnie z Królem i Igo weszła w skład Męskie Granie Orkiestry 2020 odpowiedzialnej za stworzenie singla promującego trasę Męskiego Grania. Od stycznia 2021 do stycznia 2022 prowadziła autorską audycję muzyczną pt. Pewex na antenie Radia 357. W styczniu 2021 wydała singel „Kaonashi”, będący pierwszym utworem z jej trzeciego albumu studyjnego. Singel dotarł do 4. miejsca na liście AirPlay – Top i uzyskał status złotej płyty. 8 kwietnia wydała drugi utwór zapowiadający album – „Za krótki sen”, który nagrała z Dawidem Podsiadło. Singel uzyskał status podwójnej platynowej płyty, poza tym dotarł do 7. miejsca listy AirPlay – Top. 11 czerwca wydała album pt. Wojny i noce, którego premierę poprzedziła wydaniem tytułowego singla. W 2021 wspólnie z Dawidem Podsiadło oraz Vito Bambino utworzyła supergrupę Męskie Granie Orkiestra 2021, w ramach której nagrali singel „I Ciebie też, bardzo” promujący trasę Męskie Granie 2021, a w listopadzie odebrała Europejską Nagrodę Muzyczną MTV dla najlepszego polskiego wykonawcy. Życie prywatne 21 maja 2016 wyszła za gitarzystę Tomasza Kaczmarka (ur. 1983), znanego z występów w Całej Górze Barwinków. Para poznała się podczas udziału w czwartej edycji programu X Factor. Po ślubie przyjęła nazwisko męża, jednak karierę artystyczną kontynuuje pod nazwiskiem panieńskim. W czerwcu 2022 potwierdziła, że rozstała się z mężem. W tym samym roku poinformowała o swoim związku z Piotrem „Rubensem” Rubikiem, wokalistą oraz gitarzystą z jej zespołu. Dyskografia A kysz! (2017) Helsinki (2019) Wojny i noce (2021) Dziewczyna pop (2023) Nagrody i nominacje Przypisy Urodzeni w 1992 Ludzie urodzeni w Koszalinie Polskie wokalistki popowe Polskie wokalistki rockowe Polscy tekściarze Redaktorzy Radia 357 Polscy kompozytorzy muzyki rozrywkowej Uczestnicy polskiej edycji X Factor Uczestnicy polskiej edycji programu Mam talent! Uczestnicy Szansy na sukces Zdobywcy platynowych płyt Muzycy związani z Koszalinem

5431678

https://pl.wikipedia.org/wiki/Oppenheimer%20%28film%29

Oppenheimer (film)

Oppenheimer – amerykańsko-brytyjski film biograficzny z 2023 roku w reżyserii Christophera Nolana. Scenariusz filmu oparty został na nagrodzonej Pulitzerem książce Oppenheimer. Triumf i tragedia ojca bomby atomowej Kaia Birda i Martina J. Sherwina. Światowa premiera filmu odbyła się 11 lipca 2023 roku w kinie Le Grand Rex w Paryżu. Obsada Powyższe opracowano na podstawie materiału źródłowego. Produkcja We wrześniu 2021 roku ogłoszono, że Christopher Nolan pracuje nad nowym filmem, którego historia skupiona będzie wokół naukowca Roberta Oppenheimera. Ujawniono również, że film będzie sfinansowany i dystrybuowany przez Universal Pictures, a nie wytwórnię Warner Bros., jak to miało miejsce w przypadku wcześniejszych filmów reżysera. Przyczyną nieporozumienia były plany wytwórni, dotyczące jednoczesnej premiery produkcji Nolana w kinach i w serwisie streamingowym HBO Max. W listopadzie 2021 roku ogłoszono, że w obsadzie znajdą się: Cillian Murphy, Emily Blunt, Robert Downey Jr., Matt Damon, Rami Malek, Benny Safdie i Florence Pugh. W styczniu 2022 roku do obsady dołączyli Josh Hartnett i Jack Quaid. Zdjęcia rozpoczęły się pod koniec lutego 2022 roku w Nowym Meksyku. W drugim tygodniu kwietnia produkcja przeniosła się do Institute for Advanced Study w Princeton, New Jersey. Dodatkowe zdjęcia zrealizowano w Kalifornii. Film miał premierę kinową w lipcu 2023. Przypisy Linki zewnętrzne Amerykańskie filmy biograficzne Amerykańskie filmy z 2023 roku Brytyjskie filmy biograficzne Brytyjskie filmy z 2023 roku Filmy kręcone w Kalifornii Filmy kręcone w New Jersey Filmy kręcone w Nowym Meksyku Filmy w reżyserii Christophera Nolana Filmy wytwórni Universal Pictures

2617

https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef%20Pi%C5%82sudski

Józef Piłsudski

Józef Klemens Piłsudski (ur. 5 grudnia 1867 w Zułowie, zm. 12 maja 1935 w Warszawie) – polski działacz społeczny i niepodległościowy, żołnierz, polityk, mąż stanu; od 1892 członek Polskiej Partii Socjalistycznej i jej przywódca w kraju, twórca Organizacji Bojowej PPS (1904) i Polskiej Organizacji Wojskowej (1914), członek Komisji Wojskowej w Tymczasowej Radzie Stanu (1917), od 11 listopada 1918 naczelny wódz Armii Polskiej, w latach 1918–1922 Naczelnik Państwa, pierwszy marszałek Polski (1920); przywódca obozu sanacji po przewrocie majowym (1926), dwukrotny premier Polski (1926–1928 i 1930); wywarł decydujący wpływ na kształt polityki wewnętrznej i zagranicznej II RP. W młodości, podczas prowadzenia działalności konspiracyjnej, znany pod pseudonimami Wiktor i Mieczysław. Wśród zwolenników Piłsudskiego, zwłaszcza z czasów służby w Legionach, używano jego przydomków – Komendant, Dziadek, Marszałek oraz Ziuk. Dzieciństwo i młodość Józef Piłsudski herbu Piłsudski urodził się 5 grudnia 1867 w Zułowie na Wileńszczyźnie, w rodzinie o tradycjach patriotycznych. Ojciec, Józef Wincenty (1833–1902), był podczas powstania w 1863 komisarzem Rządu Narodowego na powiat rosieński, matka – Maria z Billewiczów (1842–1884) – pochodziła ze szlacheckiego rodu herbu Mogiła. Rodzice zawarli związek małżeński po wybuchu powstania styczniowego (23 kwietnia 1863). Po stłumieniu powstania, uchodząc przed prześladowaniem ze strony Rosjan, Józef Wincenty Piłsudski uciekł ze Żmudzi na Litwę, gdzie też kilkakrotnie zmieniał miejsce pobytu. Jesienią lub zimą 1863 nowożeńcy zamieszkali na stałe w posagowym Zułowie. Józef Wincenty Piłsudski postawił na uprzemysłowienie. Poddał majątki żony (Adamowo, Suginty, Tenenie, Zułów, razem ok. 12 000 ha) modernizacji, sprowadził specjalistów, również z zagranicy. Nad brzegiem Mery wybudował trzypiętrowy młyn, gorzelnię, wytwórnię drożdży, cegielnię i wytwórnię terpentyny. Wzniósł również nowy dwór. W majątku Zułów 5 grudnia 1867 urodził się Józef Klemens Piłsudski. Był czwartym w kolejności dzieckiem – w 1864 urodziła się Helena, w 1865 – Zofia, a w 1866 – Bronisław Piłsudski. Po Józefie, którego w rodzinie nazywano Ziukiem, urodzili się: Adam (1869), Kazimierz (1871), Maria (1873), Jan (1876), Ludwika (1879), Kacper (1881) oraz bliźnięta Piotr i Teodora (zmarli w wieku 1,5 roku, w lutym 1884). Józef został ochrzczony 15 grudnia 1867 w kościele rzymskokatolickim w majątku Sorokpol (dekanat święciański) przez księdza Tomasza Wolińskiego. Rodzicami chrzestnymi byli Józef Marcinkowski i Konstancja Rogalska. Maria Piłsudska wychowywała swoje dzieci w duchu patriotycznym, dbała też o ich wykształcenie. Dzieci uczyli sprowadzeni do dworu nauczyciele. Języków uczyły dwie bony, Niemka i Francuzka. Nieudana działalność inwestycyjna ojca doprowadziła zarządzane przez niego majątki do ruiny. Problemy rodziny pogłębił pożar, po którym w 1874 Piłsudscy przenieśli się do Wilna, zmuszeni tam do egzystencji w trudnych warunkach materialnych. W 1877 Józef, wraz z bratem Bronisławem, rozpoczął naukę w I Gimnazjum wileńskim, mieszczącym się w gmachu dawnego uniwersytetu. W gimnazjum bracia, razem z innymi uczniami, poddawani byli intensywnej rusyfikacji. Wiosną 1882 obaj bracia (wraz z innymi kolegami) założyli kółko samokształceniowe o nazwie Spójnia, zajmujące się sprowadzaniem z Warszawy polskich książek. Studia w Charkowie 2 września 1884 zmarła ciężko chora od lat Maria Piłsudska. Rok później Józef zdał maturę (najlepsze oceny z historii – czwórka i geografii – piątka, najsłabsze – z języków, z wyjątkiem francuskiego). Jesienią 1885 rozpoczął studia medyczne na Cesarskim Uniwersytecie Charkowskim. Tam zaczął działalność konspiracyjną w niepodległościowych organizacjach studenckich, trafiając m.in. w szerokie kręgi osób kojarzonych z rewolucyjną organizacją rosyjską Narodnaja Wola (uczestniczył w kilku jej spotkaniach). 2 i 3 marca 1886 brał udział w studenckiej demonstracji z okazji 25. rocznicy uwłaszczenia, znajdując się potem wśród ponad 150 zatrzymanych przez policję carską. Po zaliczeniu pierwszego roku próbował przenieść się wiosną 1886 na Cesarski Uniwersytet w Dorpacie, jednak tam odmówiono mu przyjęcia dokumentów z powodu jego uprzedniej działalności opozycyjnej. Aresztowanie i zesłanie 22 marca 1887 Józef Piłsudski został aresztowany pod zarzutem udziału w spisku na życie cara, którego autorami byli członkowie Frakcji Terrorystycznej Narodnej Woli. Piłsudski pomógł zamachowcom, będąc m.in. przewodnikiem po Wilnie jednego z głównych organizatorów zamachu, próbującego zdobyć truciznę niezbędną do zabicia cara Aleksandra III Romanowa. Inaczej było z Bronisławem, który w całą sprawę zaangażował się o wiele bardziej. Na początku kwietnia 1887 Józef Piłsudski został przewieziony do Twierdzy Pietropawłowskiej, a następnie do więzienia śledczego w Petersburgu. Chociaż Józefa ostatecznie potraktowano jako świadka w procesie spiskowców, to jednak został skazany 1 maja 1887 na pięcioletnie zesłanie w głąb Rosji. Na początku października 1887, wraz z innymi skazanymi, Piłsudski dotarł do Irkucka, gdzie miał czekać na przewiezienie do docelowego miejsca osiedlenia – Kireńska. 1 listopada w irkuckim więzieniu wybuchł bunt, Piłsudski nie brał w nim bezpośrednio udziału, ale został brutalnie pobity przez żołnierzy. Stracił wówczas dwa przednie zęby. Za rzekomy udział w buncie został skazany na dodatkowe pół roku więzienia. Do Kireńska Piłsudski dotarł 23 grudnia 1887, a przebywał w nim do lipca 1890. Spotkał tam innych zesłańców Polaków, byłych powstańców styczniowych. Zatrzymał się w domu socjalisty Stanisława Landego, gdzie poznał Leonardę Lewandowską (siostrę żony Landego), swoją pierwszą miłość. W początkach sierpnia 1890 Piłsudskiego przeniesiono do niewielkiej wsi Tunka. W osadzie tej warunki bytowe były znośniejsze niż w Irkucku. Polska Partia Socjalistyczna Do Wilna Piłsudski powrócił 1 lipca 1892. Tam wstąpił do ruchu socjalistycznego, będąc początkowo wileńskim korespondentem czasopisma konspiracyjnego „Przedświt”, pisząc pod pseudonimem Rom. Od lutego 1893, w ramach PPS, uczestniczył także w pracach tzw. Litewskiej Sekcji PPS, skupiającej prócz niego jeszcze innych działaczy z Wilna. W tym okresie utrzymywał kontakty z członkami Zagranicznego Związku Socjalistów Polskich (m.in. ze Stanisławem Mendelsonem). W maju 1893 wydał w imieniu PPS odezwę skierowaną do towarzyszy socjalistów Żydów w polskich zabranych prowincjach, w której oskarżał Żydów o narzucanie na Litwie języka rosyjskiego jako narzędzia kultury, co wzbudzało niechęć proletariatu polskiego i litewskiego, żądał przerwania rusyfikacji kraju.W 1894 został wybrany na przedstawiciela Sekcji Litewskiej w nowo powstałym Centralnym Komitecie Robotniczym PPS (CKR PPS) i został redaktorem naczelnym „Robotnika”. Przy pracy nad tym pismem, a także uczestnicząc w obradach Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW), poznał późniejszego prezydenta II RP, Stanisława Wojciechowskiego. Ze względu na aresztowania i wyjazdy działaczy Piłsudski w tym okresie był jedynym członkiem CKW sprawującym swe obowiązki bez przerwy. W łonie partii zajmował się przede wszystkim pracą przy wydawaniu pisma, ale także zapewnianiem funduszy na dalszą działalność, co wiązało się z szeregiem wyjazdów. Od maja do sierpnia 1896 Piłsudski przebywał w Londynie, jako przedstawiciel CKR PPS na IV Kongresie II Międzynarodówki Socjalistycznej (obok niego w reprezentacji Polski pod zaborami zasiadali także Ignacy Daszyński, Ignacy Mościcki, Bolesław Jędrzejowski i Aleksander Dębski). Wraz z nimi zaplanował przegłosowanie wniosku o poparcie przez delegatów walki niepodległościowej Polaków. Rezolucję poparli m.in. Karl Liebknecht i Karl Kautsky, ale przeciwna była Róża Luksemburg. Ostatecznie zmieniono tekst dokumentu na mniej zdecydowany, co wywołało sprzeciw Piłsudskiego. Działalność wydawnicza i ślub Po powrocie do kraju skupił się na pracy wydawniczej, m.in. wydając w 1898 wykradzioną przez PPS tajną broszurę autorstwa warszawskiego generała-gubernatora, Aleksandra Imeretyńskiego, którą sam przetłumaczył i dodał do niej komentarze. Był to znaczny sukces, zważywszy, że memoriał zawierał opis metod wykorzystywanych przez służby rosyjskie. Ta akcja PPS była jednym z głównych powodów odwołania Imeretyńskiego przez cara. W 1899 Piłsudski ożenił się z Marią z Koplewskich Juszkiewiczową, działaczką PPS, nazywaną przez członków partii Piękną Panią. Juszkiewiczowa należała do Kościoła ewangelicko-augsburskiego, toteż w celu zawarcia małżeństwa Piłsudski zmienił wyznanie. Przeszedł na luteranizm 24 maja w Łomży, a ślub odbył się 15 lipca 1899 w kościele we wsi Paproć Duża. Kolejne aresztowanie i ucieczka Małżonkowie przeprowadzili się do Łodzi, gdzie przy ul. Wschodniej 19 m. 4 Piłsudski podający się za prawnika prowadził umieszczoną na I piętrze tajną drukarnię „Robotnika”. Na początku 1900 nasiliły się aresztowania i rewizje w domach osób podejrzewanych o działalność konspiracyjną. W nocy z 21 na 22 lutego 1900, po zdekonspirowaniu wydawnictwa, Piłsudski został ponownie aresztowany. Wstępne śledztwo prowadzono w Łodzi, gdzie początkowo spędził wraz z żoną kilka tygodni w więzieniu carskim przy ul. Gdańskiej 13 (ówcześnie ul. Długa), ale 17 kwietnia osadzono go w celi nr 39 X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Tam oczekiwał na proces, podczas którego oskarżono go nie tylko o kolportaż nielegalnej prasy i literatury, ale także o udział w zabójstwie dwóch szpicli. W więzieniu zaczął symulować chorobę psychiczną. Opinię o zaburzeniach psychicznych, objawiających się m.in. wstrętem do osób odzianych w mundury, wystawił mu dyrektor warszawskiego szpitala dla obłąkanych Iwan Szabasznikow, którego Piłsudski oczarował długą rozmową o pięknie Syberii (dyrektor był z pochodzenia Buriatem). Wówczas przewieziono go na dalsze badania do petersburskiego szpitala Mikołaja Cudotwórcy, skąd – korzystając z pomocy polskiego lekarza (działacza PPS) Władysława Mazurkiewicza – udało mu się zbiec 14 maja 1901 w ucieczce zorganizowanej przez Aleksandra Sulkiewicza. Zapewniło mu to uznanie towarzyszy z PPS. W 1902 został wybrany do rozszerzonego składu CKR. Po krótkim pobycie w Londynie Piłsudski powrócił do kraju i zastał struktury partyjne słabe, a kasę pustą. W krótkim czasie rozpoczął zdecydowane działania, mające na celu naprawę sytuacji i zradykalizowanie działań organizacji. Od 1902 rozpoczęto wydawanie nowego czasopisma pod tytułem Walka – pisma PPS dla Litwy. Wyprawa do Japonii, współpraca z Kempeitai W lutym 1904, pod wpływem rozwoju sytuacji na Dalekim Wschodzie, Piłsudski zaczął myśleć o zorganizowaniu konspiracyjnych oddziałów bojowych. W czasie wojny rosyjsko-japońskiej (1904–1905), pragnąc wyzyskać kłopoty carskiego reżimu, działacze PPS nawiązali nieoficjalne kontakty z przedstawicielami innych ugrupowań niepodległościowych, także z Narodową Demokracją. W rozmowach z Romanem Dmowskim pośredniczyli Zygmunt Balicki i Stanisław Grabski. Socjaliści postulowali tworzenie legionów polskich w Japonii, złożonych z Polaków dezerterujących z armii rosyjskiej. Do pomysłu tego działacze ruchu narodowego podchodzili bardzo sceptycznie. PPS próbowała nawiązać kontakty z poselstwami japońskimi w Londynie i Paryżu, proponując dostarczanie im informacji wywiadowczych w zamian za poparcie sprawy niepodległości Polski na przyszłej konferencji pokojowej. To się jednak nie udało i PPS postanowił wysłać do Tokio Piłsudskiego oraz Tytusa Filipowicza. Przez Londyn, Nowy Jork, San Francisco, Vancouver i Honolulu wysłannicy PPS dotarli do Tokio, stolicy cesarstwa japońskiego. Odwiedzili tam m.in. Sztab Generalny, gdzie pod adresem rządu japońskiego wysunęli propozycje stałego subwencjonowania Organizacji Bojowej PPS, dostarczania broni, wysuwania kwestii polskiej na arenie międzynarodowej i utworzenia legionu polskiego na terenie Japonii. Rząd japoński reprezentował gen. Atsushi Murata, który od razu odrzucił koncepcję utworzenia polskich oddziałów zbrojnych. Stanowisko Polaków z punktu widzenia Japończyków nie było jednolite, ponieważ w tym samym czasie w Tokio przebywał Roman Dmowski, który rysował im obraz PPS-u jako grupy marginalnej, zajmując się jedynie sytuacją polskich jeńców z armii rosyjskiej przetrzymywanych w japońskich obozach. Dmowski i Piłsudski spotkali się nawet, ale przebieg ich wielogodzinnej rozmowy nie jest w pełni znany – jak pisał członek obozu narodowego, miał on usłyszeć od PPS-owca procesję mętnych frazesów, wygłoszonych z ogromną pewnością siebie. Następnie lider endecji przedłożył japońskiemu MSZ memoriał, w którym odradzał zaangażowanie się w wojskową współpracę z Polakami. Relacje Polskiej Partii Socjalistycznej z Japończykami obejmowały przekazywanie im informacji o sytuacji politycznej i wojskowej w Rosji w zamian za pieniądze i umożliwienie zakupu broni, przeznaczonej do akcji rewolucyjnej w Królestwie Polskim. Wraz ze swoimi najbliższymi współpracownikami Piłsudski utrzymywał poufne kontakty z japońskimi służbami Kempeitai. Organizacja bojówek i oddziałów paramilitarnych Pomimo zapowiedzi zrezygnował z udziału w konferencji stronnictw opozycyjnych i organizacji rewolucyjnych działających w Rosji w Paryżu w 1904. Na konferencji Centralnego Komitetu Robotniczego Polskiej Partii Socjalistycznej obradującej w dniach 17–20 października 1904 w Krakowie, wobec nikłych wyników rozmów z Japończykami opowiedział się za przyjęciem przez partię nowej taktyki. Nie liczono się z możliwością obalenia caratu w Rosji, ale należało wykorzystać nowe elementy, związane z wewnętrzną sytuacją w tym państwie. Postulował stosowanie taktyki czynu, polegającej na stwarzaniu wypadków ogólnokrajowych i do zmuszania społeczeństwa do liczenia się z nami. Uważał, że przejście do nowej taktyki jest koniecznością, nawet gdyby ta doprowadziła do powstania, utopionego we krwi. Taniej nas to będzie kosztowało niż dzisiejsza martwota, a nowa taktyka przede wszystkim musi godzić w wiarę potęgi Rosji. Manifestacja 13 listopada 1904 na placu Grzybowskim w Warszawie była pierwszym zorganizowanym wystąpieniem z bronią w ręku przeciwko władzy zaborczej w Królestwie Kongresowym od czasu upadku powstania styczniowego. Dała też sygnał do rewolucji. W czasie tych wydarzeń Piłsudski przebywał w Zakopanem. Po wybuchu rewolucji 1905 roku Piłsudski tworzył Organizację Spiskowo-Bojową, a następnie Organizację Bojową PPS do walki z zaborcą oraz ochrony licznych wówczas demonstracji robotniczych. W krótkim czasie liczba bojowców wzrosła do 2 tys. Dokonywali oni zamachów na carskich dygnitarzy, ataków na kasy powiatowe oraz pociągi przewożące pieniądze. Do najsłynniejszych akcji OB PPS należą: uwolnienie 10 więźniów z Pawiaka, zagrożonych karą śmierci, tzw. krwawa środa – skoordynowane zamachy na funkcjonariuszy carskich w 19 miastach Królestwa Polskiego – oraz akcja pod Rogowem, przeprowadzona przez Józefa Montwiłła-Mireckiego. Propaganda endecji oczerniała działania PPS, doszukując się w nich zwykłego bandytyzmu. Ochrana koordynowała prace wojska, policji i sądownictwa w wykrywaniu działalności bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Władze wojskowe od października 1904 do lutego 1905 posiadały informacje o istnieniu w Krakowie składów broni Polskiej Partii Socjalistycznej na cele rewolucji polskiej. Mówiono o Piłsudskim jako o organizatorze tych składów. W kwietniu 1905 obok m.in. przedstawiciela biura bolszewickiego Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji Włodzimierza Lenina wziął udział w konferencji partii socjalistycznych i rewolucyjnych Rosji w Genewie. Uchwalono tam żądanie konstytuanty dla Rosji, a także dla Finlandii i Polski jako państw suwerennych oraz dla Kaukazu, ale na zasadzie związku federacyjnego z Rosją. Oznaczało to odłożenie przez Polską Partię Socjalistyczną realizacji pełnej niepodległości na czas nieokreślony. PPS – Frakcja Rewolucyjna Rewolucja 1905 roku uzmysłowiła Piłsudskiemu, że nie da się przekształcić ruchu rewolucyjnego w powstanie antyrosyjskie. W listopadzie 1906 doszło w Wiedniu do rozłamu w PPS. Piłsudski stanął na czele PPS – Frakcji Rewolucyjnej, do której przeszła większość członków Organizacji Bojowej (OB) oraz tzw. starzy. Wkrótce PPS-FR zaczęła borykać się z problemami finansowymi, z których wyjściem były ekspropriacje. Akcja pod Bezdanami 26 września 1908 OB przeprowadziła udaną akcję pod Bezdanami, napadając na wagon pocztowy pociągu przejeżdżającego przez oddaloną 25 km od Wilna stację. Bojowcy zdobyli ponad 200 tys. rubli. Pieniądze posłużyły do spłaty długów organizacji oraz wsparcia uwięzionych i ich rodzin. Plany akcji Piłsudskiego znała jednak Ochrana już od kwietnia 1908, zdradzone przez Edmunda Tarantowicza, pseudonim Albin. Mniej więcej w tym czasie Piłsudski, przeżywający od dłuższego czasu głęboki kryzys małżeński, poznał Aleksandrę Szczerbińską. Z ich nieformalnego związku na świat przyszły dwie córki – Wanda urodzona w 1918 oraz Jadwiga, która urodziła się w 1920. Nieformalny status związku trwał aż do 1921, kiedy to 17 sierpnia zmarła pierwsza małżonka Piłsudskiego, co pozwoliło Piłsudskiemu 25 października 1921 ożenić się z Aleksandrą Szczerbińską. Związek Walki Czynnej, współpraca z Hauptkundschaftstelle Pierwsze próby nawiązania łączności z wywiadem austriackim podjął Piłsudski we wrześniu 1906 w Przemyślu, przy pośrednictwie tamtejszego biura Hauptkundschaftstelle. W czasie spotkania 29 września 1906 w sztabie X korpusu z przedstawicielami austriackiego wywiadu pod przewodnictwem płk. Franza Kanika przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej zaoferowali usługi wywiadowcze wszelkiego rodzaju przeciwko Rosji w zamian za pewne wzajemne usługi. W indeksie osobowym austriackiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 1908, przy nazwisku Piłsudskiego dokonano wpisu: służba wywiadowcza na rzecz Austrii (Kunschaftsdienst an Österreich). Jego oficerem prowadzącym był od jesieni 1908 kpt. Gustaw Iszkowski (szef HK-Stelle we Lwowie w latach 1908–1912). Od wiosny 1909 kontakt operacyjny z Piłsudskim nawiązał kpt. Sztabu Generalnego Józef Rybak, jako kierownik HK-Stelle w Krakowie (do 6 sierpnia 1914). Rybak później sprawował nadzór nad jego działaniami jako delegowany oficer Sztabu i Naczelnej Komendy Armii dla zachowania łączności z Piłsudskim i oddziałami strzeleckimi w polu. W ostatnich dniach czerwca 1908 we Lwowie z inicjatywy Piłsudskiego powstał konspiracyjny Związek Walki Czynnej, kierowany przez Kazimierza Sosnkowskiego – wówczas instruktora Organizacji Bojowej PPS. ZWC powiązany był z PPS–Frakcją Rewolucyjną, ale starał się wychodzić poza podziały partyjne – dołączały do niego inne, przeważnie niewielkie organizacje niepodległościowe, dlatego też w jego szeregach znalazł się m.in. Władysław Sikorski. Regulamin ZWC pozbawiony był partyjnej retoryki – Związek miał być w zamyśle Piłsudskiego zalążkiem późniejszej armii polskiej. Pod koniec 1908 Piłsudski otrzymał ze strony Stefana Żeromskiego i Rafała Radziwiłowicza propozycję wstąpienia do wolnomularstwa. W sierpniu 1909 Piłsudski ponownie wszedł w skład wyłonionego na zjeździe w Wiedniu CKR, stając się osobą, której wpływ na poczynania partii był decydujący. Piłsudski w tym czasie był głównym twórcą orientacji antyrosyjskiej, planującej przy pomocy Austro-Węgier doprowadzenie do uzyskania przez Polskę niepodległości (postulaty swe zawarł w Zadaniach praktycznych rewolucji w zaborze rosyjskim z 1901), w przeciwieństwie do Narodowej Demokracji, chcącej najpierw zjednoczyć ziemie polskie wszystkich zaborów pod berłem cara, a następnie dążyć do uniezależnienia się. Z czasem ZWC wiązał swą działalność z organizacjami jawnymi takimi jak Związek Strzelecki we Lwowie, Towarzystwo „Strzelec” w Krakowie i Polskie Drużyny Strzeleckie. W 1912 Józef Piłsudski został wybrany na Komendanta Głównego Związku Strzeleckiego i przyjął pseudonim Mieczysław. Szefem jego sztabu został Kazimierz Sosnkowski. W okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej – wymarzonej wielkiej wojny między zaborcami – Piłsudski zaangażował się w organizowanie rozmaitych grup paramilitarnych w Galicji. Na zjeździe zwolenników walki czynnej 25 sierpnia 1912 w Zakopanem był inicjatorem utworzenia Polskiego Skarbu Wojskowego. 1 grudnia 1912 w obliczu wybuchu I wojny bałkańskiej Komisja Tymczasowa Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych mianowała Piłsudskiego naczelnym komendantem sił wojskowych. W 1913 zorganizował w Stróży, koło Limanowej, kurs szkoły oficerskiej Związku Strzeleckiego. Był tam jednym z wykładowców, publikując także później (pod pseudonimem Z. Mieczysławski) Geografię militarną Królestwa Polskiego, w której analizował rozlokowanie wojsk rosyjskich na ziemiach polskich w perspektywie ewentualnych działań wojennych. Na początku 1914 Piłsudski przebywał w Szwajcarii, Francji i Belgii, gdzie wizytował organizowane na obczyźnie oddziały strzeleckie. Wygłosił tam również szereg odczytów na temat powstania styczniowego (w tym samym czasie wyszła w Poznaniu jego praca pt. 22 stycznia 1863) i problemów w tworzeniu polskich sił zbrojnych. Miał również wówczas przewidzieć przebieg nadchodzącej wojny. I wojna światowa Legiony Polskie 28 lipca 1914 wybuchła wojna austriacko-serbska, dająca początek I wojnie światowej. Już następnego dnia Piłsudski wydał pierwsze rozkazy mobilizacyjne. 31 lipca Marian Januszajtis-Żegota ostatecznie podporządkował jego dowództwu Polskie Drużyny Strzeleckie we Lwowie. Pod auspicjami Austrii ze „Strzelca”, „Sokoła” i Drużyn Bartoszowych powstała I Kompania Kadrowa, uformowana 3 sierpnia na krakowskich Błoniach. Liczyła ona sobie 144 żołnierzy, którymi dowodził Tadeusz Kasprzycki. Piłsudski traktował ten oddział jako kuźnię kadr dla przyszłego wojska polskiego. Kompania wymaszerowała 6 sierpnia w stronę Miechowa, w Michałowicach obalając rosyjskie słupy graniczne. Legiony Polskie podporządkowano nowej centrali wywiadu austriackiego w polu – Nachrichtenabteilung AOK z której zwierzchnikiem, gen. Oskarem Hraniloviciem von Czvetassin, Piłsudski wszedł w bezpośredni kontakt. „Komendant Główny Wojsk Polskich” 6 sierpnia 1914 na nadzwyczajnym posiedzeniu Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych Piłsudski ogłosił, że 3 sierpnia powstał w Warszawie tajny Rząd Narodowy, któremu się podporządkowuje i z ramienia którego został Komendantem Głównym Wojsk Polskich. Powstanie Rządu Narodowego było fikcją, która pozwoliła Piłsudskiemu uniezależnić się od politycznych ugrupowań Galicji, a zarazem wzmacniała jego pozycję wobec Austriaków, którym mógł podawać jako motywy swojego postępowania rozkazy rządu. KSSN podjęła uchwały, w których przyjęła do wiadomości sprawozdanie Komendanta. 12 sierpnia 1914, po wkroczeniu legionów do Królestwa Kongresowego Piłsudski wydał odezwę, w której ogłaszał się komendantem wojsk polskich, podległych utworzonemu w Warszawie Rządowi Narodowemu. Było to działanie czysto dywersyjne, mające wzniecić wybuch powstania w zaborze rosyjskim (w rzeczywistości rząd taki nigdy nie powstał). Oddziałów Piłsudskiego nie powitano jednak entuzjastycznie – postrzegano je jako grupę osób nieodpowiedzialnych, wichrzycieli i uzurpatorów. Tego też dnia doszło do poważnego kryzysu – rozczarowane władze austriackie zażądały od Piłsudskiego w ciągu 48 godzin rozwiązania oddziałów strzeleckich lub ich włączenia do zwykłych oddziałów. Sam komendant twierdził, że w łeb sobie strzeli jeżeli te zarządzenia wejdą w życie. Powołanie Naczelnego Komitetu Narodowego przez Koło Sejmowe grupujące wszystkie stronnictwa polityczne Galicji przekreśliło istnienie Rządu Narodowego. Większość nieprzychylnie nastawionych do Piłsudskiego polityków galicyjskich, podająca w wątpliwość jego zdolności wojskowe zdołała usunąć jego kandydaturę na stanowisko komendanta tworzonych Legionów Polskich. W Kielcach ludność w panice zamykała drzwi i okna przed wkraczającymi legionistami. Dodatkowo bardzo niezadowolone z poczynań Piłsudskiego było austriackie dowództwo wojskowe. Zagrożono mu odwołaniem i wcieleniem Polaków w szeregi C. K. armii. W takiej sytuacji podjął rokowania z członkami Naczelnego Komitetu Narodowego – doszło do zawarcia układu, w którym Piłsudski zrezygnował z idei powołania Rządu Narodowego w zamian za pozostawienie dowództwa nad istniejącymi już drużynami strzeleckimi w jego ręku. Ustalono, iż zwierzchność nad przyszłymi Legionami Polskimi będzie miał Komitet, będący lokalną reprezentacją parlamentarną. Przewidziano utworzenie dwóch legionów – w Zachodniej i Wschodniej Galicji, w których dowódcami będą oddelegowani z armii C.K. Polacy w stopniach pułkowników i generałów. Wobec rozwiązania Legionu Wschodniego, Piłsudski nie podporządkował się jednak zaleceniom NKN-u niewerbowania do Legionu Zachodniego mieszkańców Królestwa Polskiego. 5 września 1914 utworzył w Kielcach Polską Organizację Narodową, popieraną przez niemieckie władze wojskowe. Jednak wobec niepowodzeń wojsk niemieckich przy próbie zdobycia Warszawy, Piłsudski zmuszony był podporządkować PON NKN-owi w listopadzie 1914. Jednocześnie w październiku 1914 Piłsudski zainicjował powstanie Polskiej Organizacji Wojskowej, tajnego zrzeszenia działającego we wszystkich zaborach, którego został komendantem głównym. Po rozbiciu przez Rosjan armii austriackiego generała Dankla nakazano Piłsudskiemu powrót z I Kompanią Kadrową do Galicji. Wkrótce jednak wkroczył ponownie na teren Kongresówki, prowadząc zdecydowane działania zaczepne wobec wojsk rosyjskich, w przeciwieństwie do armii austriackiej, zachowującej się bardzo zachowawczo. Podczas rozwinięcia ofensywy przez wojska carskie, Piłsudski postanowił wykonać manewr wycofania się, niezależnie od rozkazów austriackiego dowództwa, pragnąc dotrzeć do Krakowa. Pod Uliną Małą, oddziały Komendanta wykonały ryzykowny manewr, wyrywając się z okrążenia przez wojska rosyjskie i docierając później do Krakowa (11 listopada). Cztery dni później Piłsudski został mianowany brygadierem, a 22 czerwca 1915 odznaczony austro-węgierskim Orderem Korony Żelaznej. 6 sierpnia 1915, w pierwszą rocznicę wybuchu wojny, w rozkazie do żołnierzy napisał: W drugiej połowie sierpnia 1915 Piłsudski zjawił się w Warszawie, zajętej już przez wojska niemieckie. Tam dokonał m.in. wizytacji oddziałów POW (pod dowództwem Tadeusza Żulińskiego), doprowadzając w końcu do wcielenia warszawskiego batalionu POW do I Brygady. Zablokował też werbunek do Legionów, prowadząc politykę „licytacji” – domagając się od władz niemieckich i austriackich zgody na uformowanie polskiego rządu i polskiej armii, nieznajdującej się pod obcym dowództwem. W liście z 2 września 1915 do prezesa Naczelnego Komitetu Narodowego Władysława Leopolda Jaworskiego, pisał: 9 lipca 1916 brygadier Piłsudski złożył rezygnację z dowództwa, pragnąc wyrazić swój sprzeciw wobec lekceważenia Legionów i nieuznawania ich za wojsko polskie walczące o niepodległość. Odesłano go na urlop, dymisję przyjmując dopiero 26 września. Dymisja Piłsudskiego spowodowała masowe rezygnacje ze służby wojskowej składane przez Polaków. M.in. z tego powodu 5 listopada 1916 Cesarstwo Niemieckie i Austro-Węgry wydały proklamację (tzw. Akt 5 listopada) po raz pierwszy deklarując utworzenie niezależnego państwa polskiego na ziemiach Imperium Rosyjskiego okupowanych przez wojska państw centralnych. Motywem proklamacji była chęć uzyskania milionowej armii polskiej – sojusznika w wojnie Niemiec i Austro-Węgier z Rosją. Akt 5 listopada postawił kwestię niepodległości Polski na płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej i zmusił Wielką Brytanię i Francję do wywarcia presji na carską Rosję (traktującą do tej pory kwestię polską jako sprawę wewnątrzrosyjską) w kierunku koncesji na rzecz Polski. W konsekwencji Aktu Piłsudski zaoferował generał-gubernatorowi Hansowi Hartwigowi von Beselerowi – pomysłodawcy proklamacji – swoją pomoc w organizowaniu polskiej armii u boku państw centralnych. Działalność w Tymczasowej Radzie Stanu 12 grudnia 1916 Józef Piłsudski przyjechał do Warszawy na Dworzec Wiedeński. W kilka dni później wszedł w skład Tymczasowej Rady Stanu (TRS), w której został referentem Komisji Wojskowej. 16 stycznia 1917 podporządkował POW TRS-owi. W kwietniu 1917, po ustaleniu przez Tymczasową Radę Stanu roty przysięgi dla przyszłych oddziałów polskich, zakładającej. m.in. dotrzymanie wiernie braterstwa broni z wojskami Niemiec, Austro-Węgier i sprzymierzonych państw, wraz z Wojciechem Rostworowskim i Błażejem Stolarskim wszedł do komisji, mającej przygotować tekst odezwy werbunkowej. Odezwa argumentowała m.in., że im silniejsza będzie armia polska, tym większy posłuch zyskają nasze żądania, tym większy wpływ mieć będziemy na ukształtowanie się granic państwa naszego. Sam Piłsudski jednak wstrzymał się od głosu nad wydaniem odezwy na posiedzeniu plenarnym Tymczasowej Rady Stanu. Wobec wcześniej przewidywanego przez Piłsudskiego przechylenia się szali zwycięstwa na stronę Ententy, jak również późniejszego wybuchu w Rosji rewolucji (co praktycznie eliminowało ją na jakiś czas jako wroga), doprowadził on do tzw. kryzysu przysięgowego, zalecając żołnierzom polskim, by nie składali przysięgi na wierność Niemcom. Przedtem – 2 lipca – wystąpił z TRS. Za odmowę złożenia przysięgi ok. 3300 Polaków z Królestwa internowano, a ok. 3500 żołnierzy z Galicji przeniesiono do armii austro-węgierskiej i wysłano do Włoch. Rozpoczęły się też masowe aresztowania działaczy niepodległościowych – do więzień trafili m.in. Walery Sławek, Wacław Jędrzejewicz i Adam Skwarczyński. Osadzenie w Magdeburgu Józef Piłsudski został aresztowany (razem z Kazimierzem Sosnkowskim) 22 lipca 1917. Przewieziono go do więzienia w Gdańsku, skąd przez więzienie w Spandau i twierdzę Wesel trafił do Magdeburga, gdzie przetrzymywano go w jednopiętrowym drewnianym domu, w którym wcześniej odbywali karę aresztu oficerowie tamtejszego garnizonu. W sierpniu 1918 dołączył doń Sosnkowski. W czasie osadzenia (7 lutego 1918) urodziła się pierwsza córka Piłsudskiego i Aleksandry Szczerbińskiej – Wanda. Od chwili uwięzienia jego i tak już duża popularność – jako ofiary prześladowań i symbolu walki z okupantem – jeszcze wzrosła. Coraz większe niepowodzenia na froncie zmusiły Niemców do rozważenia kwestii uwolnienia Komendanta. Wysłano do niego hrabiego Harry’ego Kesslera, który pragnął wydobyć od Piłsudskiego oświadczenie, iż nie uczyni niczego wbrew Niemcom. Ten jednak kategorycznie odrzucił ofertę podpisania „lojalki”. Uwolnienie przez Niemców Kiedy jednak w Niemczech wybuchła rewolucja listopadowa, w twierdzy zjawili się dwaj oficerowie niemieccy po cywilnemu, przewieźli Komendanta i Sosnkowskiego do Berlina, skąd specjalnym pociągiem skierowano ich do Warszawy. Najbardziej prawdopodobną przyczyną nagłego zwolnienia Piłsudskiego była obawa niemieckiego Sztabu Generalnego przed połączeniem się rewolucji niemieckiej z bolszewicką, czemu zapobiec mogło powstanie bariery w postaci państwa polskiego. Nastroje w Niemczech zmieniły się wkrótce po stłumieniu rozruchów w Berlinie, Magdeburgu, Hamburgu i innych miastach, ale państwo polskie było już faktem. Powrót i przejęcie władzy 10 listopada 1918 Piłsudski przybył do Warszawy, gdzie na dworcu przywitali go m.in. członek Rady Regencyjnej, Zdzisław ks. Lubomirski oraz dowódca Komendy Naczelnej POW, Adam Koc. Rada przewidywała funkcję ministra spraw wojskowych dla Piłsudskiego w gabinecie Józefa Świeżyńskiego, pomimo iż dominowali w nim endecy. Sam zainteresowany nic o tym nie wiedział, jednak gdy przybył do Warszawy, rząd Świeżyńskiego był już zdymisjonowany, a w jego miejsce powołano prowizorium rządowe Władysława Wróblewskiego, zarazem jednak powstawał republikański lewicowy rząd ludowy Daszyńskiego w Lublinie (popierany przez POW), a także lokalne ośrodki władzy polskiej na terenach zaborów poza Królestwem Polskim: Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie (Wincenty Witos), Rada Narodowa na Śląsku Cieszyńskim i poznańska Naczelna Rada Ludowa (m.in. Wojciech Korfanty). Dzięki temu tworzyły się struktury polskiej państwowości. Piłsudski zagwarantował niemieckim żołnierzom bezpieczny powrót do objętej rewolucją ojczyzny. W ten sposób udało się zażegnać pierwsze niebezpieczeństwo dla przyszłej niepodległości. Wezwał żołnierzy niemieckich do posłuszeństwa wobec Soldatenratu i zagwarantował im bezpieczeństwo ze strony oddziałów polskich. Tego samego dnia manifestanci z PPS próbowali wręczyć Piłsudskiemu sztandar Pogotowia Bojowego PPS. Piłsudski sztandaru nie przyjął, co skomentował: nie mogę przyjąć znaku jednej partii, mam obowiązek działać w imieniu całego narodu. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu zwierzchnictwo i naczelne dowództwo nad podległym jej Wojskiem Polskim, a 12 listopada powierzyła misję utworzenia rządu narodowego. Piłsudski postanowił w związku z tym sprowadzić do Warszawy lubelski rząd Daszyńskiego, choć stwierdził, iż nie ma stronnictwa, czy partii, która by mogła powiedzieć, że własnymi siłami da radę wszystkim trudnościom. Z tego powodu uznał za konieczne włączenie w skład rządu przedstawicieli także innych stronnictw. Nie było to jednak łatwe, ponieważ Piłsudski kojarzony był przede wszystkim jako działacz lewicowy. 14 listopada Rada Regencyjna rozwiązała się, przekazując Józefowi Piłsudskiemu, jako Naczelnemu Dowódcy WP, całość posiadanej przez siebie władzy zwierzchniej w Królestwie Polskim i zobowiązując go jednocześnie do przekazania jej przyszłemu rządowi narodowemu. W ustanowionym tego dnia dekrecie własnym Naczelny Dowódca wyznaczył jako faktyczna głowa państwa na stanowisko Prezydenta Ministrów Ignacego Daszyńskiego, używając nazwy państwa Republika Polska, jednak nadal działało prowizorium rządowe Królestwa Polskiego pod kierownictwem Władysława Wróblewskiego. Dwa dni później Piłsudski notyfikował mocarstwom powstanie niepodległego państwa polskiego, w depeszy nazywając je również Republiką Polską. Daszyński sformował rząd, który 17 listopada podał się do dymisji wobec sprzeciwu stronnictw politycznych co do osoby premiera, zarazem uczyniło to również prowizorium rządowe Wróblewskiego, zaś na ich miejsce został desygnowany Jędrzej Moraczewski jako osoba akceptowalna dla endecji (niechętnej Daszyńskiemu), który sformował Radę Ministrów o składzie zbliżonym do rządu lubelskiego, kończąc w ten sposób okres dwuwładzy i rozstrzygając kwestię ustroju państwa na rzecz republiki. Gabinet ten rozpoczął urzędowanie 18 listopada, a Piłsudski zajął w nim stanowisko ministra spraw wojskowych. Po przyjęciu, na podstawie własnego dekretu, 22 listopada, obowiązków Tymczasowego Naczelnika Państwa, Józef Piłsudski złożył dymisję ze stanowiska ministra. Dekret głosił, że Piłsudski jako tymczasowy Naczelnik Państwa obejmie najwyższą władzę Republiki Polskiej i będzie ją sprawował aż do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego, co ostatecznie zakończyło proces przechodzenia do ustroju republikańskiego. Naczelnik Państwa 26 listopada Piłsudski wydał dekret nakazujący przeprowadzenie wyborów do Sejmu Ustawodawczego (konstytuanty). Wcześniej wydał również dekret wprowadzający 8-godzinny dzień i 46-godzinny tydzień pracy. Zajął się też sprawą paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) mającego w swoim składzie m.in. Romana Dmowskiego i Ignacego Paderewskiego, uznanego przez rządy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch za namiastkę rządu polskiego na emigracji. Piłsudski, po pertraktacjach z przedstawicielem KNP Stanisławem Grabskim, udzielił Komitetowi pełnomocnictwa do reprezentowania Polski na konferencji pokojowej kończącej I wojnę światową. W skład przedstawicielstwa na rokowania pokojowe weszli także politycy z kraju (m.in. Daszyński), jak również działacze polonijni (Władysław Mickiewicz, syn Adama). W połowie grudnia Naczelnik wysłał do Francji Bolesława Wieniawę-Długoszowskiego, aby ten pozyskał generała Józefa Hallera do planu sprowadzenia jego Błękitnej Armii do kraju i użycia jej na kresach wschodnich. Wystosował także 21 grudnia list do Dmowskiego (w którym podkreślał konieczność jednolitej reprezentacji Polski wobec Ententy i życzył mu powodzenia w rokowaniach) i francuskiego marszałka Ferdinanda Focha (zapewniał w nim o pragnieniu nawiązania polsko-francuskiej współpracy wojskowej). Sam Piłsudski udał się do Lwowa, gdzie wciąż trwały walki polsko-ukraińskie. Jednocześnie do Naczelnika docierały informacje o wybuchu 27 grudnia powstania wielkopolskiego. Piłsudski nie mógł pomóc mu militarnie, ograniczył się jedynie do wysłania na zachód generała Józefa Dowbora-Muśnickiego. 13 stycznia 1919 jako Naczelnik Państwa przyjął delegację z Poznańskiego. W jego opinii Poznańskie nie było dzielnicą tak wolną jak Królestwo i Galicja, gdyż nad tą dzielnicą istniała ciągle władza Niemiec, co usankcjonowały warunki rozejmu między Koalicją a Niemcami. Zapewniał, że może tylko przedstawiać Koalicji konieczność zmiany punktu, zawieszającego do kongresu decyzję w sprawie bytu Poznańskiego. Rząd Moraczewskiego był w zamyśle tymczasowy, Piłsudski planował, że jego następcą zostanie Ignacy Paderewski. Zanim jednak tak się stało, miała miejsce nieudana próba zamachu stanu autorstwa przeciwników Naczelnika – Mariana Januszajtisa, Eustachego Sapiehy i Jerzego Zdziechowskiego. Wkrótce po tym 18 stycznia 1919 naczelnik powołał na premiera Ignacego Paderewskiego. Jednym z kolejnych dekretów Józefa Piłsudskiego był wydany 4 lutego 1919 dekret o samorządzie miejskim. 26 stycznia 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Zwyciężył w nich endecki Związek Ludowo-Narodowy, ale nie uzyskał on wystarczającej liczby głosów do obalenia rządu Paderewskiego, a tym bardziej usunięcia Piłsudskiego. 20 lutego 1919, na trzecim posiedzeniu zakończył się okres tymczasowości w obsadzie urzędu Naczelnika – Sejm przyznał Piłsudskiemu uprawnienia Naczelnika Państwa wydając Uchwałę Sejmu Ustawodawczego z dnia 20 lutego 1919 w sprawie powierzenia Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa. Uchwała ta otrzymała nazwę Małej Konstytucji. Wojna polsko-bolszewicka W stosunku do Rosji Piłsudski był zdania, że o ile przeciw Niemcom zawsze mogliśmy znaleźć sojuszników, w swym własnym interesie działających – i w ewentualnym starciu z nimi nie bylibyśmy odosobnieni, to odwrotnie wygląda sprawa w stosunku do Rosji. Z tego też powodu dążył do wyeliminowania zagrożenia dla Polski od wschodu. Planował utworzenie na tej rubieży kilku państw narodowych, które następnie miałyby wejść w skład federacji pod przewodnictwem Polski. Stanowiłyby one swoistą zaporę przed Rosją. Realizacja takich planów wymagała posiadania wystarczającego potencjału militarnego, ale w tym czasie armia polska liczyła około 200 tys. żołnierzy i wciąż oczekiwano na przybycie armii Hallera. Świadom, że ani biali ani czerwoni nie zechcą dopuścić do odrodzenia Polski, Piłsudski podjął ryzykowną wyprawę wileńską. Było to równoznaczne z rozpoczęciem wojny z Rosją bolszewicką. W pierwszą styczność bojową oddziały obu państw weszły 17 lutego 1919. Wilno po trzydniowych walkach zostało zajęte 21 kwietnia. Nie powiodła się jednak próba utworzenia rządu odrodzonego Wielkiego Księstwa Litewskiego przez wysłannika Piłsudskiego, Michała Römera. Kwestia, czy Piłsudski był rzeczywiście zwolennikiem koncepcji federacyjnych, do dzisiaj jednak dzieli badaczy. W sierpniu 1923 roku w wykładzie wygłoszonym w Wilnie Piłsudski mówił: ja twierdziłem że iść tą drogą wydaje mi się niemożliwe. Zasad federacji nie da się zastosować na tych ziemiach. Przychodzimy wszak z bronią, co jest sprzeczne z zasadami federacji. Zresztą nie widziałem tutaj tych, który by do tej federacji chcieli przystąpić. Po opanowaniu Wilna działania zostały podjęte w Galicji Wschodniej. Polska ofensywa na południowym wschodzie rozpoczęła się 14 maja. Zajęto Halicz i Stanisławów. W Paryżu zawarto układ pomiędzy Paderewskim i wysłannikiem atamana ukraińskiego Semena Petlury, mówiący o wspólnej walce z bolszewikami. Nie wszedł on jednak w życie z powodu nacisków Francji obawiającej się pogorszenia stosunków z białym generałem Denikinem. Tymczasem Piłsudski przybył na front i pokierował nowym atakiem, który rozpoczął się 28 czerwca. W jego wyniku wojska polskie opanowały Tarnopol i dotarły do rzeki Zbrucz. Siły polskie parły jednak dalej. Jednocześnie próbowano porozumieć się z bolszewikami – Józef Piłsudski wysłał listy m.in. do Juliana Marchlewskiego, w którym obiecywał zatrzymanie wojsk w zamian za utworzenie przez Armię Czerwoną neutralnego pasa o szerokości 10 km. Lenin grał jednak na zwłokę, odnosząc sukcesy w walce z siłami białych. Na przełomie sierpnia i września 1919 Biuro Szyfrów pod kierunkiem Jana Kowalewskiego złamało pierwsze klucze szyfrowe Armii Czerwonej, które umożliwiły odczytanie korespondencji bolszewickiej z frontów wojny domowej na Ukrainie, w południowej Rosji i na Kaukazie. Złamano też szyfry Armii Ochotniczej i „białej” Floty Czarnomorskiej, a także szyfry Armii URL. Dzięki temu Piłsudski miał w oparciu o dane wywiadowcze dużą wiedzę na temat sytuacji w tym regionie. Dane dostarczone przez Biuro informowały także o koncentracji wojsk bolszewickich przy wschodniej granicy Polski. W obawie przed spodziewanym atakiem Sowietów Piłsudski postanowił zintensyfikować współpracę z ukraińskimi siłami Petlury i wesprzeć jego działania w utworzeniu państwa ukraińskiego. Od 6 listopada do 22 grudnia 1919 miały miejsce tajne negocjacje polsko-bolszewickie w Mikaszewiczach na Polesiu wołyńskim, związane z tamtejszą misją rosyjskiego Czerwonego Krzyża. Stronę polską reprezentował Ignacy Boerner, posiadający pełnomocnictwa negocjacyjne Piłsudskiego, stronę bolszewicką pełnomocnik Lenina, Julian Marchlewski. Piłsudski poinstruował Boernera i Michała Stanisława Kossakowskiego w następujący sposób: Podczas rozmów Boerner zakomunikował stronie bolszewickiej warunki wstępne rozpoczęcia negocjacji pokojowych: Armia Czerwona miała się cofnąć 10 km od linii frontu, rząd bolszewicki miał się powstrzymać od agitacji na terytorium Polski, Armia Czerwona przestanie napierać na oddziały ukraińskie Semena Petlury i odda Dyneburg oddziałom łotewskim. Jak zakomunikował Marchlewskiemu Boerner: Po jesiennych atakach na rząd w grudniu 1919 ustąpił ze stanowiska premier Paderewski, co skomplikowało sytuację Piłsudskiego, gdyż uważał on Paderewskiego za łącznika Polski z Zachodem, a jego odejście mogło oznaczać utratę polskich wpływów w Waszyngtonie. Piłsudski w związku z atakami pisał do Paderewskiego tuż przed jego ustąpieniem: Kolejnym premierem został zbliżony do endecji Leopold Skulski, z tym że resorty „siłowe” nadal pozostawały pod kierownictwem ludzi Piłsudskiego. 28 lutego 1920 Piłsudskiemu urodziła się druga córka – Jadwiga. 19 marca 1920, w dniu swoich imienin, przyjął i zatwierdził stopień Pierwszego Marszałka Polski. Do Piłsudskiego zgłosili się przedstawiciele Ogólnej Komisji Weryfikacyjnej, która na mocy uchwały Sejmu przeprowadzała weryfikację całego korpusu oficerskiego armii polskiej. Komisja ta uchwaliła prosić Naczelnego Wodza, by przyjął stopień Pierwszego Marszałka Polski. Buławę marszałkowską wręczono mu uroczyście po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej 14 listopada 1920 roku. Wyprawa kijowska Piłsudski uważał, że polski marsz na Moskwę nie jest przedsięwzięciem realnym, natomiast należy bolszewikom Osobiście nie przygotowywał jednak planu wyprawy, a robili to jego współpracownicy: Julian Stachiewicz, Bolesław Wieniawa-Długoszowski i adiutant Piłsudskiego – Stanisław Radziwiłł. Jednocześnie wsparto na początku 1920 utworzenie w Warszawie, pod auspicjami rządu polskiego, rosyjskiego Komitetu Narodowego, reprezentującego tzw. „trzecią” demokratyczną Rosję, która zgadzała się na istnienie zarówno niepodległej Polski, jak i Ukrainy. Wyprawa była poprzedzona pertraktacjami z atamanem Petlurą, przedstawicielem strony ukraińskiej – w ich wyniku podpisano dwie umowy: polityczną (21 kwietnia) i wojskową (24 kwietnia), gwarantujące pomoc w utworzeniu państwa ukraińskiego ze strony Polski i pomoc militarną w walce z bolszewikami ze strony Ukrainy. Rozpoczęcie polskiego ataku Piłsudski zarządził na 25 kwietnia. Jego celem było zdobycie Kijowa i restytucja Ukrainy naddnieprzańskiej. Początkowo wojska polskie odnosiły sukcesy, biorąc tysiące jeńców i szybko zajmując kolejne tereny. 7 maja oddziały polskie i ukraińskie wkroczyły do niebronionego Kijowa. Piłsudski udał się do zajętej stolicy Ukrainy z kilkugodzinną wizytą. Po powrocie do Warszawy 18 maja witający go marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński (wysunięty przez Narodową Demokrację) przyrównał czyny Piłsudskiego do dokonań Bolesława Chrobrego. Odpowiedzią bolszewików na sukcesy armii polskiej były kontrofensywy: na północy – kierowana przez Michaiła Tuchaczewskiego, i na południu – przez Siemiona Budionnego, dowodzącego Konarmią. Uderzenie na południu doprowadziło do przerwania frontu. Piłsudski jednak nie zamierzał bronić Kijowa – oddziały polskie pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego opuściły miasto 10 czerwca 1920. Marszałek planował przemieścić jego armię w celu zaatakowania Budionnego, ale Rydz-Śmigły bądź nie zrozumiał rozkazu Piłsudskiego, bądź w ogóle rozkaz nie dotarł do niego. Konarmia ponownie przerwała front, a oddziały polskie zostały zmuszone do wycofania się. Wówczas już siły bolszewickie dysponowały znaczną przewagą liczebną. Na północy Piłsudski zakładał utrzymanie Wilna i oparcie się na starej, poniemieckiej linii umocnień. Jednak znaczna przewaga wojsk sowieckich zniweczyła ten plan. Armia Czerwona parła w kierunku Warszawy, pokonując średnio ok. 20 km dziennie. Bitwa Warszawska Kontrofensywa Armii Czerwonej wywołała krytykę opozycji skierowaną przeciwko Piłsudskiemu. 9 czerwca ustąpił rząd Skulskiego, którego miejsce zajął gabinet utworzony przez Władysława Grabskiego. 1 lipca Sejm Ustawodawczy powołał Radę Obrony Państwa (ROP), która choć działała pod przewodnictwem Piłsudskiego, to jednak ograniczała w pewnym stopniu jego władzę. Wbrew stanowisku marszałka Rada zwróciła się do alianckiej Rady Najwyższej z prośbą o pośrednictwo w rozmowach pokojowych. Ustalenia Rady były dla Polski niekorzystne, a zdaniem Piłsudskiego – kapitulanckie (m.in. ze względu na uznanie linii Curzona za wschodnią granicę Polski). Podjęto jednak negocjacje pokojowe w Baranowiczach, na które udała się delegacja nowego rządu, utworzonego przez Wincentego Witosa 24 lipca. Ataki na Piłsudskiego związane z porażkami na froncie były kontynuowane. 19 lipca na posiedzeniu ROP Roman Dmowski zarzucił mu zdezorganizowanie armii i postulował dokonanie gruntownych zmian przy pomocy oficerów przysłanych z zachodu. Nieco później ksiądz Stanisław Adamski, delegat wielkopolski, oskarżył Piłsudskiego wprost o zdradę. W odpowiedzi marszałek postawił wniosek o udzielenie mu przez ROP wotum zaufania: Ostatecznie Rada wyraziła wotum zaufania Piłsudskiemu. Pozostały do przewidywanego bolszewickiego szturmu na Warszawę czas ROP przeznaczyła na opracowanie strategii obrony. Tymczasem Piłsudski opracował plan kontrofensywy spod Brześcia, który jednak został przez bolszewików zdobyty zanim udało się przeprowadzić dyslokację oddziałów. W nocy z 5 na 6 sierpnia Piłsudski rozważał w Belwederze możliwości ofensywy, a nad ranem przeprowadził rozmowę z generałem Rozwadowskim. Doprowadziło to do opracowania rozkazu operacyjnego nr 8358/III – wspólnego dzieła Piłsudskiego, Kazimierza Sosnkowskiego, generała Tadeusza Rozwadowskiego i Maxime Weyganda. Zdefiniował on plan skoncentrowania i kontrofensywy polskiej armii znad rzeki Wieprz. Duże znaczenie dla przebiegu bitwy nad Wisłą miał kolejny rozkaz nr 10 000 z 10 sierpnia 1920, opracowany z inicjatywy szefa sztabu, generała Rozwadowskiego. W związku z nim Naczelny Wódz zrezygnował z dalszego wzmacniania Grupy Uderzeniowej, która miała atakować znad Wieprza, i kilka dodatkowych dywizji mogło wziąć udział w walkach w najbardziej dramatycznym momencie, gdy 14 sierpnia 1920 bolszewicy przerwali polskie linie obronne pod Radzyminem i 5 Armia generała Władysława Sikorskiego podczas walk nad Wkrą musiała stawić opór liczniejszym siłom radzieckim. 12 sierpnia Józef Piłsudski udał się do Kwatery Głównej w Puławach, gdzie złożył na ręce premiera Witosa dymisję z funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza. W liście do premiera zaznaczał, że jego zdaniem, skoro rozmowy pokojowe z bolszewikami nic nie dały, Polska musi liczyć na pomoc krajów Ententy, a te uzależniają ją od odejścia marszałka. Witos jednak dymisji nie przyjął. Marian Kukiel twierdził, że od 12 sierpnia Piłsudski był chory (cierpiał na uremię), był półprzytomny i trudno było mu zdobyć się na decyzje. Było to w przededniu Bitwy Warszawskiej, trwającej od 13 do 25 sierpnia 1920. W ciągu czterech początkowych dni bitwy rozwijające się uderzenie Armii Czerwonej spowodowało znaczne wysforowanie się i odsłonięcie jednego ze skrzydeł sił bolszewickich. Kontruderzenie znad Wieprza Józef Piłsudski wyprowadził kontruderzenie znad Wieprza 16 sierpnia 1920 roku siłami 5 dywizji. 4 Armia, którą osobiście dowodził składała się z 14. Dywizji Poznańskiej, 16. Dywizji Pomorskiej i 21. Dywizji Podhalańskiej. Siły jej liczyły 27 500 żołnierzy piechoty, 950 kawalerzystów, 461 karabinów maszynowych i 90 dział polowych. Dowodzona osobiście przez Piłsudskiego Grupa Uderzeniowa 16 sierpnia wyszła na tyły Armii Czerwonej i zaatakowała odsłonięte skrzydło, co zadało siłom bolszewickim decydujący cios. Oznaczało to pełne powodzenie polskiego planu. Sukces strategiczny i porażka polityczna Sukces militarny został przypieczętowany ostatecznie w bitwie nad Niemnem, która rozpoczęła się 20 września 1920. 25 września polskie oddziały zajęły Grodno, a wzięte w kleszcze resztki armii Tuchaczewskiego zostały zmuszone do wycofania się w głąb Rosji. Wkrótce po tym miał miejsce tzw. Bunt Żeligowskiego, który na polecenie Piłsudskiego upozorował niesubordynację i zajął 9 października okręg wileński, co doprowadziło do utworzenia na tym obszarze kadłubowej tzw. Litwy Środkowej. Działania wojenne oficjalnie przerwano w wyniku podpisanej 12 października 1920 w Rydze umowy o rozejmie w wojnie z bolszewikami. Stan wojny zakończył rok później traktat ryski. Sukces Polski i jej armii był pełny, jednakże zarówno traktat ryski, jak i siłowe rozwiązanie na Litwie były jednocześnie klęską koncepcji politycznej Piłsudskiego, zakładającej utworzenie z krajów dawnej Rzeczypospolitej tzw. konfederacji Międzymorza. Paradoksalnie działania Piłsudskiego doprowadziły do realizacji wizji jego największego adwersarza – Romana Dmowskiego – który opowiadał się za państwem narodowym. Stosunek do wolnomularstwa Powstanie wolnomularstwa polskiego dokonało się pod auspicjami Piłsudskiego. W czasie dwu konferencji w Belwederze z Władysławem Baranowskim, w lipcu 1919 i w październiku 1920, Józef Piłsudski z własnej inicjatywy, zaproponował mu wskazanie ludzi z najbliższego swojego otoczenia i wojska, których uważał za najodpowiedniejszych kandydatów do masonerii. Lata 1921–1925 18 marca 1921 podpisano traktat ryski z Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, który oznaczał zakończenie działań wojennych na wschodzie. Rozpoczął się okres stabilizacji i rozwoju. 17 marca przyjęto konstytucję, w której opracowaniu Piłsudski nie brał udziału. Obawiając się dążenia do dyktatury przyszłego prezydenta, którym miał według oczekiwań zostać Piłsudski, autorzy tekstu ustawy zasadniczej ograniczyli uprawnienia głowy państwa. Pomimo uchwalenia ustawy zasadniczej, Sejm Ustawodawczy przedłużył własną kadencję, a tym samym obowiązywanie „małej konstytucji”. W nocy z 16 na 17 sierpnia 1921 w Krakowie zmarła pierwsza żona Józefa Piłsudskiego, Maria. Do końca życia nie zgodziła się na rozwód, pomimo że jej mąż od dawna żył w nieformalnym związku z Aleksandrą Szczerbińską. 25 października wziął z nią ślub, a następnie razem wprowadzili się do Belwederu. Tymczasem rząd Witosa chylił się ku upadkowi w związku z kryzysem gabinetowym spowodowanym przez niezadowolenie społeczne ze stosunku władz do powstańców śląskich. Piłsudski długo nie przyjmował dymisji Witosa, ale we wrześniu zastąpił go Antoni Ponikowski, stojący na czele tzw. gabinetu fachowców. Marszałek wprowadził do niego swoich zwolenników, m.in. Kazimierza Sosnkowskiego na czele ministerstwa spraw wojskowych. 25 września 1921 Piłsudski uniknął śmierci w zamachu przeprowadzonym przez młodego Stepana Fedaka, członka Ukraińskiej Organizacji Wojskowej. Próba zamachu miała miejsce we Lwowie – Fedak oddał trzy strzały, ale ranił tylko wojewodę Kazimierza Grabowskiego. Kryzys gabinetowy w 1922 Rząd Ponikowskiego nie współpracował już z Piłsudskim tak sprawnie jak gabinet Witosa. M.in. zawarł układ z Rosją bolszewicką, na mocy którego Polska zobowiązała się wydalić Petlurę w zamian za spłatę długu względem RP. Takie postępowanie wobec atamana spotkało się z dużym niezadowoleniem Naczelnika Państwa. Piłsudski nie zgadzał się z kierunkiem prowadzenia polityki zagranicznej szefa MSZ, Konstantego Skirmunta – po zawarciu przez republikę weimarską i Rosję bolszewicką traktatu w Rapallo, marszałek zaczął wywierać nacisk na rząd, aby podał się do dymisji. Tak też się stało 6 czerwca 1922. Piłsudski twierdził, że w czasie wyborów rządzić powinien gabinet posiadający szerokie zaplecze polityczne – ekipa Ponikowskiego go nie miała, dlatego musiała odejść. Wrogowie marszałka zarzucili mu jednak, że w ten sposób dąży do uzyskania władzy dyktatorskiej. Dymisja rządu Ponikowskiego rozpoczęła najdłuższy kryzys gabinetowy II Rzeczypospolitej. 12 czerwca Piłsudski poinformował Konwent Seniorów Sejmu, że zastanawia się nad tym, w jaki sposób interpretować zapis w „Małej Konstytucji”, mówiący o tym, iż: Naczelnik Państwa powołuje rząd w pełnym składzie na podstawie porozumienia z Sejmem. Wobec tego Sejm powołał tzw. Komisję Główną, która miała wyręczyć marszałka w procedurze powoływania gabinetu. Ten jednak nie wyraził zgody na kandydata Komisji. Następnie sam na premiera desygnował Artura Śliwińskiego, którego rząd przetrwał jednak tylko do 7 lipca (wówczas to poparcie dla niego wycofali krakowscy konserwatyści). Wobec tego Sejm na kandydata na szefa rządu wybrał Wojciecha Korfantego. Jego osoby nie zaakceptował jednak Piłsudski, mimo deklarowania przez Korfantego chęci współpracy z marszałkiem. Ten ostatni zresztą zapowiedział swoje rychłe ustąpienie. Odmowa podpisu pod listą osób mających tworzyć gabinet Korfantego spowodowała, że 25 lipca zgłoszono wniosek o uchwalenie Naczelnikowi wotum nieufności, wspierany przez posłów prawicowych. Wniosek nie przeszedł – „za” było 186 posłów, „przeciw” 206. Ostatecznie pod koniec lipca rząd utworzył konserwatysta Julian Nowak. W jego gabinecie szefem MSZ został zwolennik Piłsudskiego, Gabriel Narutowicz, co było sukcesem marszałka. 5 i 12 listopada 1922 odbyły się wybory parlamentarne. Nowy Sejm i Senat były rozdrobnione, gdyż zarówno prawica, lewica, centrum, jak i ugrupowania mniejszości narodowych uzyskały zbliżoną liczbę głosów. Obie izby zgodnie z konstytucją miały następnie utworzyć Zgromadzenie Narodowe, które miało dokonać wyboru prezydenta. Już 20 listopada z Piłsudskim spotkał się Stanisław Thugutt, który namawiał go do kandydowania na najwyższe stanowisko w państwie. 4 grudnia marszałek zakomunikował jednak, że nie będzie kandydował na prezydenta RP. Jako powód podał zbyt mały zakres realnej władzy należącej do prezydenta w myśl nowej konstytucji. Piłsudski wskazywał na fakt, iż skoro głowa państwa miała funkcje przede wszystkim reprezentacyjne, to prezydentem powinna zostać osoba spoza partyjnego układu, którą zaakceptowaliby członkowie różnych partii. Jednocześnie zaproponował na to stanowisko Witosa, ale jego osobie sprzeciwiło się PSL „Wyzwolenie”, wobec czego marszałek wysunął kandydaturę swojego dawnego towarzysza konspiracyjnego – Stanisława Wojciechowskiego. W piątym głosowaniu zwyciężył jednak Gabriel Narutowicz, któremu 14 grudnia Piłsudski przekazał władzę. Wycofanie się z polityki Po wyborze prezydenta Józef Piłsudski usunął się z polityki. Zamierzał poświęcić się tylko wojsku, zachowując przewodniczenie Ścisłej Radzie Wojennej. 16 grudnia 1922, zainspirowany prawicowymi atakami na nowego prezydenta, zamachowiec Eligiusz Niewiadomski zamordował Narutowicza. Według wielu biografów marszałka, dla Piłsudskiego był to szok, który: Funkcje prezydenta przejął zgodnie z konstytucją marszałek Sejmu Maciej Rataj, który powierzył misję tworzenia rządu Władysławowi Sikorskiemu – ten przyjął ją, porozumiawszy się uprzednio z Piłsudskim, z którym ustalił, że zostanie on szefem Sztabu Generalnego. 20 grudnia nowym prezydentem został Stanisław Wojciechowski. 28 maja 1923 został powołany rząd Wincentego Witosa. 9 czerwca 1923 Prezydent Wojciechowski „przychylając się do przedstawionej mu prośby” zwolnił Piłsudskiego ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego. 13 czerwca generał broni Stanisław Szeptycki objął urząd ministra spraw wojskowych w rządzie Witosa, a pięć dni później na posiedzeniu Rady Ministrów przedstawił projekt ustawy o organizacji naczelnych władz wojskowych. 27 czerwca projekt tej ustawy został skierowany do marszałka Sejmu. Projekt zakładał, że minister spraw wojskowych miał mieć zwierzchność nad szefem Sztabu Generalnego i Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, który miał być jego zastępcą w Radzie Wojennej. 28 czerwca Sejm przyjął uchwałę stanowiącą, że „Marszałek Józef Piłsudski jako Naczelnik Państwa i Naczelny Wódz zasłużył się narodowi”. Projekt ustawy autorstwa generała Szeptyckiego był przedmiotem krytyki na posiedzeniach Ścisłej Rady Wojennej w dniach 28 i 30 czerwca oraz 2 lipca. W czasie posiedzenia rady w dniu 30 czerwca doszło do incydentu pomiędzy marszałkiem, a ministrem. 2 lipca marszałek ustąpił z funkcji przewodniczącego Biura Ścisłej Rady Wojennej, a następnego dnia wygłosił swoje słynne przemówienie w sali Malinowej warszawskiego hotelu Bristol, w którym m.in. wyraził swe obrzydzenie wobec partyjniactwa i koniunkturalizmu. Powiedział m.in. Po wygłoszeniu tego przemówienia marszałek udał się na „emigrację” do dworku w Sulejówku pod Warszawą. Tam zajął się przede wszystkim twórczością pisarską. Kiedy jednak 15 grudnia 1923 upadł gabinet „Chjeno-Piasta”, podejmujący się misji tworzenia rządu Stanisław Thugutt zaproponował Piłsudskiemu objęcie stanowiska ministra spraw wojskowych. Podobnie postąpił Władysław Grabski, gdy starania Thugutta spełzły na niczym. Piłsudski zgodził się na te propozycje, ale w zamian za zagwarantowanie apolityczności wojska – poprzez likwidację układu zaproponowanego przez Szeptyckiego. Grabski sądził jednak, iż oddanie w ręce marszałka zbyt dużej władzy mogłoby się spotkać z niezadowoleniem endeków. W efekcie Piłsudski do rządu nie wszedł. Później, gdy ministrem spraw wojskowych został Sikorski, próbował on określić nową strukturę najwyższych władz wojskowych w Polsce, wzorując się na rozwiązaniach francuskich. To również spotkało się z bardzo krytyczną reakcją marszałka, którego zdaniem pomysły Sikorskiego nie przystawały do polskiej rzeczywistości. Przewrót majowy Pogarszająca się sytuacja polityczna kraju, kolejne upadające rządy, lęk przed ponownym sprawowaniem władzy skompromitowanego rządu „Chjeno-Piasta” sprawiły, że pod koniec 1925 Piłsudski zdecydował się wrócić do czynnego uprawiania polityki. Według historyka Andrzeja Garlickiego, już od 1922 myślał o przejęciu władzy w drodze zamachu stanu. Przed 1926 rokiem Piłsudski intensywnie poszukiwał możliwości zbliżenia z konserwatystami, czyniąc im daleko idące koncesje, m.in. twierdził, że należy wstrzymać wykonanie reformy rolnej i ograniczyć ustawodawstwo socjalne. 15 listopada 1925 dworek w Sulejówku zamieszkiwany przez marszałka, odwiedziła grupa oficerów. Oficjalnym powodem wizyty były obchody rocznicy powrotu Piłsudskiego z Magdeburga. Podczas tego spotkania przemówienie wygłosił m.in. generał Gustaw Orlicz-Dreszer, w którym zadeklarował bezwarunkowe poparcie dla przyszłych działań marszałka. Kolejny kryzys gabinetowy zakończył się tymczasem 20 listopada, kiedy to Aleksander Skrzyński utworzył rząd koalicyjny, w skład którego weszli również członkowie lewicy, m.in. Jędrzej Moraczewski. Gabinet ten przetrwał jednak w kompletnym składzie tylko do kwietnia 1926, po wyjściu z niego członków PPS-u, nie zgadzających się z polityką gospodarczą ministra Jerzego Zdziechowskiego. Piłsudski był coraz bardziej poirytowany kolejnymi zmianami rządów. Postanowił wykorzystać wojsko w celu wywierania nacisku na prezydenta i Sejm. W tym celu, piłsudczyk generał Lucjan Żeligowski, pełniący funkcję ministra spraw wojskowych, powierzył marszałkowi bezpośrednie dowództwo nad kilkoma jednostkami zlokalizowanymi w okolicach Rembertowa, oficjalnie w celu odbycia ćwiczeń. 10 maja 1926 ukonstytuował się nowy rząd, pod przewodnictwem Wincentego Witosa. Wkrótce potem premier w artykule prasowym wezwał Piłsudskiego do wzięcia odpowiedzialności za państwo i powrotu. Marszałek ostro odpowiedział mu na łamach Kuriera Porannego, bardzo nisko oceniając Witosa i jego rząd. Wywiad ten został skonfiskowany, jednocześnie 11 maja w Warszawie pojawiły się doniesienia o jadących w kierunku stolicy oddziałach wojskowych z Pomorza i Wielkopolski. W odpowiedzi Piłsudski zaplanował, iż pojawi się w Warszawie na czele żołnierzy oddanych mu pod dowództwo przez Żeligowskiego. Taka demonstracja miała spowodować ugięcie się rządu. Rankiem 12 maja 1926 Piłsudski udał się w towarzystwie jedynie swego adiutanta do Warszawy w celu spotkania się z prezydentem Wojciechowskim i nakłonienia go do zmiany rządu. Do spotkania nie doszło, gdyż prezydent wyjechał do Spały. Po powrocie do Rembertowa marszałek zarządził marsz podległych mu jednostek na Warszawę. Dyslokacja rozpoczęła się tego samego dnia o godzinie 13.30. Około godziny 16. siły Piłsudskiego zajęły pozycje przy warszawskich mostach Poniatowskiego i Kierbedzia. Na moście Poniatowskiego na marszałka oczekiwał już prezydent Wojciechowski, który powiadomiony o wydarzeniach powrócił ze Spały. W trakcie rozmowy prezydent zażądał od Piłsudskiego powrotu do działań zgodnych z prawem i podjęcie negocjacji. Jak twierdzi Włodzimierz Suleja: Po niepowodzeniu rozmowy z prezydentem Piłsudski rozkazał zajęcie mostu Kierbedzia, a także wysłał Kazimierza Świtalskiego, aby ten przekonał Związek Zawodowy Kolejarzy o konieczności uniemożliwienia dotarcia do Warszawy posiłków wojskowych wiernych rządowi. Generał Rozwadowski, będący dowódcą obrony stolicy, wystosował ultimatum, w którym zażądał, aby oddziały Piłsudskiego wycofały się do godziny 18.30. Siły rządowe rozpoczęły działania zaczepne jednak wcześniej. Około godziny 19.30 marszałek mógł już pojawić się na placu Zamkowym, gdzie został owacyjnie przywitany przez tłum warszawiaków. Wieczorem z Piłsudskim spotkał się marszałek Sejmu Maciej Rataj, w celu podjęcia negocjacji. Te jednak nie powiodły się, podobnie jak rozmowy w dniu następnym. 14 maja rozegrały się decydujące walki – oddziały Piłsudskiego zagrażały już Belwederowi. Po krótkich, ale krwawych walkach (379 osób zabitych), przy znacznym poparciu społecznym, lecz wbrew prawu, Piłsudski dokonał zamachu stanu znanego jako przewrót majowy. O godzinie 17.30 rząd podał się do dymisji, a prezydent Wojciechowski złożył swój urząd. Stało się tak pomimo wiadomości o podążających w kierunku stolicy oddziałach wiernych rządowi. Uprawnienia prezydenta trafiły w ręce marszałka Sejmu, Rataja. Ten 15 maja powołał rząd Kazimierza Bartla, w którym Piłsudski objął urząd Ministra Spraw Wojskowych. Faktycznie stał się ośrodkiem decyzyjnym władzy w państwie. 22 maja wydał odezwę do żołnierzy, w której nawoływał do pojednania walczących po obu stronach: 31 maja Piłsudski został wybrany na prezydenta Rzeczypospolitej przez Zgromadzenie Narodowe, jednak godności tej nie przyjął, argumentując to zbyt małymi prerogatywami prezydenta w konstytucji marcowej. W drugim głosowaniu Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta protegowanego przez niego Ignacego Mościckiego. Był to kolejny triumf Piłsudskiego, bowiem ukonstytuowanie się nowej władzy zalegalizowało przewrót majowy. Lata 1926–1935 Po przewrocie majowym Piłsudski wprowadził system autorytarny oparty na armii i swych zwolennikach – zwany sanacją (łac. uzdrowienie). Wprawdzie nie zmienił początkowo konstytucji, ale ograniczył znacznie rolę parlamentu. 2 sierpnia Sejm przyjął nowelizację konstytucji (nowela sierpniowa), wzmacniającą wydatnie rolę prezydenta – mógł wydawać rozporządzenia z mocą ustawy i rozwiązywać obie izby parlamentu na wniosek rządu. 27 sierpnia 1926, na własny wniosek jako Ministra Spraw Wojskowych, Prezydent RP Ignacy Mościcki mianował go Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, czyli generałem przewidzianym na Naczelnego Wodza. 20 września 1926 Klub Chrześcijańskiej Demokracji zgłosił wniosek o wotum nieufności względem dwóch ministrów w rządzie Bartla – Antoniego Sujkowskiego i Kazimierza Młodzianowskiego. Wniosek został przyjęty, Bartel podał gabinet do dymisji, ale marszałek polecił prezydentowi ażeby ten powołał rząd w takim samym składzie. Nie naruszało to przepisów konstytucji, ale antyparlamentarna wymowa tego posunięcia była jasna. Kolejny rząd Bartla przetrwał jednak tylko 4 dni. Pierwszy rząd Piłsudskiego 2 października 1926 Józef Piłsudski został premierem. Ku zaskoczeniu wielu środowisk, w tym m.in. sejmowej lewicy w składzie jego gabinetu pojawili się przedstawiciele obozu konserwatywnego: Aleksander Meysztowicz (resort sprawiedliwości) i Karol Niezabytowski (ministerstwo rolnictwa). Była to demonstracja marszałka, który chciał pokazać ugrupowaniom lewicy, iż nie będzie zakładnikiem żadnej z partii, nawet tych, które udzieliły mu poparcia podczas zamachu. W czasie swoich rządów dążył do podniesienia autorytetu Głowy Państwa. Wprowadził na znak szacunku – obowiązek wysłuchiwania orędzia Prezydenta na Zamku Królewskim – nie siedząc, ale stojąc. Początkowo – w obawie przed skutkami demonstracji – z sali usuwano wszystkie krzesła. 26 października 1926 na zamku w Nieświeżu Piłsudski spotkał się z przedstawicielami polskiej arystokracji. Działania te były elementem walki marszałka z partiami politycznymi i starymi podziałami. Sam Piłsudski nie chciał być już w tym czasie, jak pisał: W czasie sprawowania funkcji szefa rządu, Piłsudski skupiał się jednak przede wszystkim na sprawach wojskowych, uważając armię za jedyną siłę zdolną do ochrony suwerenności państwa. M.in. w celu uniknięcia w siłach zbrojnych kumoterstwa i nepotyzmu, na szefa Biura Personalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych mianował pułkownika Bohdana Hulewicza, wywodzącego się z armii pruskiej. W grudniu 1926 na Litwie miał miejsce zamach stanu, w wyniku którego dyktatorem został Antanas Smetona. Rozpoczął on represyjne działania wobec mniejszości polskiej, w odpowiedzi zamknięto litewskie seminarium nauczycielskie na Wileńszczyźnie. 9 grudnia Józef Piłsudski pojawił się w Genewie, na posiedzeniu Ligi Narodów. Tam spotkał się z premierem litewskim Augustinasem Voldemarasem, na którym wymusił deklarację stwierdzającą stan pokoju pomiędzy Polską a Litwą. 4 listopada 1926 prezydent Mościcki wydał dekret, w którym za niedookreślone przestępstwa prasowe groziła kara wysokiej grzywny lub do trzech miesięcy więzienia. Akt ten, nazywany dekretem prasowym został jednak uchylony przez Sejm, a jego nowa wersja, wydana przez prezydenta w maju 1927 była o wiele łagodniejsza. Wybory w 1928 i BBWR 19 stycznia 1928 ukazała się odezwa programowa nowego, prosanacyjnego ugrupowania Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Marszałka Józefa Piłsudskiego (BBWR). Osoby, które weszły w skład BBWR, pomimo różnych orientacji politycznych, łączyło pragnienie wzmocnienia państwa i chęć udzielenia poparcia Piłsudskiemu w tworzeniu gabinetu i rządzeniu. Ugrupowanie to miało także doprowadzić do wsparcia parlamentarnego dla zmiany konstytucji. W wyborach parlamentarnych z 4 marca 1928 BBWR zwyciężył, uzyskując ok. 25% głosów, otrzymując 130 mandatów w Sejmie i 46 w Senacie (na 111). 13 marca, podczas spotkania z grupą posłów Bloku, Piłsudski opisał swoją wizję dalszych rządów, podczas których gabinet miał zajmować pozycję uprzywilejowaną względem parlamentu. Marszałek odrzucał koncepcję monopartyjności, a nową konstytucję uważał za wciąż odległą perspektywę. Podczas pierwszego posiedzenia Sejmu, w czasie odczytywania prezydenckiego wystąpienia przez marszałka, posłowie komunistyczni wznosili antyrządowe okrzyki, za co zostali siłą usunięci z sali przez policję. Felicjan Sławoj Składkowski opisywał ten incydent w następujący sposób: Ponadto marszałkiem Sejmu został nie Bartel (popierany przez Piłsudskiego), ale Daszyński z PPS. Oznaczało to rozpoczęcie otwartej wojny pomiędzy parlamentem a marszałkiem i jego zwolennikami. Okres ten to czas, w którym gwałtownie pogorszył się stan zdrowia Józefa Piłsudskiego. W kwietniu 1928 przebył udar mózgu i od tego czasu miał kłopoty z operowaniem prawą ręką. Fakt ten został objęty ścisłą tajemnicą państwową. Najprawdopodobniej wówczas marszałek był już chory na raka wątrobowokomórkowego. Z powodu złego stanu zdrowia 27 czerwca 1928 Piłsudski podał swój rząd do dymisji. Jego miejsce jako szefa gabinetu zajął po raz czwarty Kazimierz Bartel. 1 lipca, tuż po złożeniu rezygnacji, Józef Piłsudski udzielił wywiadu „Głosowi Prawdy”, w którym otwarcie wypowiedział wojnę Sejmowi, używając określeń drastycznych, a nawet wulgarnych, nazywając parlament m.in. „sejmem ladacznic” czy „sejmem korupcji”. Jego zdaniem posłowie zachowywali się Kolejna rozgrywka marszałka z Sejmem miała swój początek w tzw. sprawie Czechowicza. Minister skarbu państwa Gabriel Czechowicz został obwiniony przez opozycję parlamentarną o przekroczenie budżetu państwa za rok 1928. Kwota, o którą chodziło, pochodziła z dyspozycyjnego funduszu premiera. Została ona wykorzystana jednak przez BBWR podczas kampanii wyborczej. Sejm przegłosował wniosek o postawienie przed Trybunałem Stanu Czechowicza, nie ośmielając się jednak pociągnąć do odpowiedzialności samego Piłsudskiego. Marszałek potraktował całą sprawę jako prowokację ze strony parlamentu. Odpowiedział artykułem na łamach gazety „Głos Prawdy”, pt. Dno oka, czyli wrażenia człowieka chorego z sesji budżetowej w Sejmie. Był to jeden z najostrzejszych tekstów Piłsudskiego – personalnie, używając obelżywych wyrazów, atakował w nim przede wszystkim dwóch posłów: Hermana Liebermana (główny tenor w tej smrodliwej operetce) i Jana Woźnickiego (ciężki na umyśle, ludożerca). Pomimo to marszałek wystąpił na posiedzeniu Trybunału Stanu, biorąc na siebie wszelkie uchybienia, a także dyskredytując zupełnie konstytucję marcową. W efekcie Trybunał odesłał sprawę na powrót do Sejmu. 14 kwietnia utworzony został nowy rząd, na czele którego stanął Kazimierz Świtalski. Nazywany był on rządem pułkowników – byłych wojskowych oddanych marszałkowi, opowiadających się za siłowym rozwiązaniem problemów z opozycją. Do tego namawiali Piłsudskiego zwłaszcza Świtalski, Sławek i Prystor. W końcu czerwca z marszałkiem spotkał się Daszyński, który zaproponował utworzenie koalicji BBWR, PPS i PSL „Wyzwolenie”. Piłsudski jednak ofertę tę odrzucił. W wyniku tego, w połowie września 1929 powstał Centrolew – blok sześciu ugrupowań parlamentarnych przeciwnych sanacji. 30 października 1929 miało mieć miejsce inauguracyjne posiedzenie Sejmu. Powinien otwierać je premier Świtalski, ale był on niedysponowany, wobec czego zastąpić go miał Piłsudski. W sejmowym przedsionku pojawiła się jednak grupa oficerów oczekujących na przybycie marszałka. Posłowie potraktowali żołnierzy jako przysłanych przez niego w celu zaaresztowania członków parlamentu. Z tego powodu marszałek Sejmu Daszyński odmówił rozpoczęcia posiedzenia. Ostra rozmowa pomiędzy Piłsudskim a Daszyńskim: Sesja nie została otwarta, w odpowiedzi na co prezydent Mościcki odroczył ją o miesiąc. Ostatecznie Sejm zebrał się dopiero 5 grudnia, a konsolidacja antysanacyjnej opozycji doprowadziła do tego, iż przegłosowano wotum nieufności dla rządu Świtalskiego. Objęcie stanowiska po raz piąty przez Bartla oznaczało chwilowe złagodzenie kursu sanacji wobec parlamentu. Była to jednak zmiana tylko pozorna – kiedy parlament uchwalił wotum nieufności wobec ministra pracy i opieki społecznej Aleksandra Prystora, Piłsudski powrócił do otwartej walki z Sejmem. Nowym premierem został Walery Sławek, który nie ukrywał opinii, że z Sejmem należy się rozprawić siłą. Drugi rząd Piłsudskiego 30 czerwca 1930 w Krakowie odbył się zorganizowany przez Centrolew „Kongres Obrony Prawa i Wolności Ludu”. Rezolucja uczestników Kongresu mówiła o konieczności zakończenia dyktatury Józefa Piłsudskiego i usunięcia ze stanowiska Ignacego Mościckiego, uważanego za figuranta marszałka. Postulowano także utworzenie demokratycznego rządu, cieszącego się szerokim poparciem społecznym. 14 września Centrolew planował przeprowadzić ponad 20 antysanacyjnych demonstracji. Reakcją na te zamierzenia było ustąpienie 23 sierpnia gabinetu Sławka, którego miejsce zajął sam Józef Piłsudski. Marszałek kontynuował wyjątkowo ostrą i momentami wulgarną krytykę parlamentu na łamach „Gazety Polskiej”: Tym razem jednak nie ukrywał, iż nie cofnie się przed naruszeniem nietykalności cielesnej posłów: 29 sierpnia 1930 prezydent Mościcki, na wniosek Piłsudskiego, wydał zarządzenie o rozwiązaniu parlamentu. Oznaczało to, że od wejścia tego aktu w życie, posłów nie chronił już immunitet. „Sprawa brzeska” i wybory 1930 1 września 1930 z Piłsudskim spotkał się minister spraw wewnętrznych, Felicjan Sławoj Składkowski. Przedstawił on marszałkowi listę polityków będących jego wrogami politycznymi. Piłsudski własnoręcznie zaznaczył na tej liście osoby, które uważał za szczególnie niebezpieczne, które należy aresztować i osadzić w twierdzy brzeskiej. Byli to m.in. Wincenty Witos, Norbert Barlicki, Władysław Kiernik, Herman Lieberman, Karol Popiel, a później także Wojciech Korfanty. Uwięzieni oni zostali bez nakazu sądowego, tylko na polecenie Składkowskiego. Osadzonych bito i upokarzano, a także głodzono. Stosowano również tortury psychiczne – m.in. pozorowano egzekucje. Do dziś kwestią sporną pozostaje pytanie, czy Piłsudski polecił traktować więźniów w taki sposób, czy w ogóle wiedział o tym, co dzieje się za murami twierdzy brzeskiej. 16 i 23 listopada 1930 odbyły się wybory do parlamentu, nazywane „wyborami brzeskimi”. Sanacja otrzymała w nich większość bezwzględną – 56% w Sejmie i 69% w Senacie, ale za małą do zmiany konstytucji (wymagane 2/3). 4 grudnia 1930 Piłsudski zrezygnował ze stanowiska szefa rządu, ponownie z powodów zdrowotnych. Zastąpił go Walery Sławek, będący jednocześnie przewodniczącym BBWR-u. Sam marszałek udał się na 3,5-miesięczny odpoczynek na portugalską Maderę trwający od 15 grudnia 1930 do 29 marca 1931 (podczas pobytu towarzyszyli mu płk lek. Marcin Woyczyński, Mieczysław Lepecki i Eugenia Lewicka). Lewicka, z którą Piłsudskiego łączyły zażyłe stosunki przebywała na Maderze w tajemnicy przed żoną Piłsudskiego. Po powrocie z Madery Aleksandra Piłsudska zażądała od męża zerwania wszelkich stosunków z Lewicką, co też się stało (Lewicka zaszczuta, upokorzona i załamana popełniła samobójstwo). W maju 1931 roku Piłsudski, bez podania przyczyn, wymusza dymisję premiera Sławka i powierzenie teki premiera swojemu najbliższemu przyjacielowi Aleksandrowi Prystorowi. Krążą plotki, że przyczyną tego posunięcia była chęć załagodzenia konfliktu z żoną po romansie z Lewicką (w tym czasie Prystorowa była najbliższą przyjaciółką Aleksandry Piłsudskiej). Polityka zagraniczna Po urlopie, na pierwszym spotkaniu z przedstawicielami najwyższych władz państwowych, Piłsudski oświadczył, że ma zamiar ograniczyć swe interwencje w sprawy państwa i ponownie skupić się na najbliższym mu wojsku. Nakazał także, aby w wypadku pogorszenia się sytuacji międzynarodowej na stanowisku szefa MSZ Augusta Zaleskiego zastąpił Józef Beck. Już w tym czasie Piłsudski postulował prowadzenie polityki równowagi między Niemcami a ZSRR (polsko-sowiecki pakt o nieagresji podpisano w 1932). Planował także współpracę z aliantami zachodnimi – Francją i Wielką Brytanią oraz zaprzyjaźnionymi sąsiadami – Łotwą, Rumunią i Węgrami. Wobec zmiany położenia międzynarodowego Polski i zwiększenia wpływów w Niemczech narodowych socjalistów Piłsudski wysunął koncepcję wojny prewencyjnej. Zakładała ona postawienie ultimatum Adolfowi Hitlerowi w oparciu o rokowania rozbrojeniowe. Hitler miał zrezygnować z wszelkiej myśli o zbrojeniach i dać gwarancje przestrzegania postanowień traktatu wersalskiego. Odrzucenie ultimatum miało spowodować natychmiastowe wkroczenie zbrojne do Niemiec. Wojsko Polskie miało wejść do Prus Wschodnich i na Śląsk, we współdziałaniu z armią czechosłowacką, wojska francuskie do Nadrenii, Wirtembergii i Bawarii. Wielka Brytania miała wystąpić ze swoją flotą, wyrażając solidarność z Francją i Polską. Zakładano, że w 1932 i 1933 roku stutysięczna Reichswehra nie będzie mogła stawiać żadnego oporu. Jednak niebezpieczeństwo ze strony Niemiec narastało, zwłaszcza po tym, jak 30 stycznia 1933 do władzy doszedł Adolf Hitler. Marszałek szukał porozumienia z Niemcami. 26 stycznia 1934 podpisano polsko-niemiecką deklarację o nieagresji, mającą obowiązywać przez 10 lat. Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej 15 czerwca 1934 minister spraw wewnętrznych, Bronisław Pieracki został zamordowany przez Hryhorija Maciejkę – zamachowca z Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN). Stało się to jednym z głównych powodów wydania przez prezydenta Mościckiego 12 lipca 1934 rozporządzenia o utworzeniu w Berezie Kartuskiej obozu internowania, w którym bez wyroku sądowego przetrzymywano w trybie zarządzenia administracyjnego przede wszystkim członków Komunistycznej Partii Polski, Obozu Narodowo-Radykalnego, Ruchu Narodowo-Radykalnego i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, a także np. osoby podejrzewane o popełnienie przestępstw gospodarczych, wobec których brakowało dowodów winy. Konstytucja kwietniowa Już od zamachu majowego członkowie sanacji planowali zmianę konstytucji w tym kierunku, aby prezydent posiadał jak największy zakres władzy. 26 stycznia 1934, wykorzystując precedens konstytucyjny oraz demonstracyjną nieobecność posłów opozycji na sali sejmowej, Stanisław Car pomimo braku kworum doprowadził do tego, iż referowane przez niego na forum Sejmu tezy konstytucyjne uznano za nową konstytucję i przegłosowano ją. Piłsudski ostudził jednak zapał reformatorów, zwracając im uwagę na to, iż nie jest zadowolony z forsowania nowej ustawy zasadniczej za pomocą, jak to określił, triku. Postulował dalszą, spokojną nad nią pracę w Senacie. 23 marca 1935 Sejm uchwalił nową konstytucję. Gdy prezydent Ignacy Mościcki 23 kwietnia 1935 podpisał ustawę zasadniczą, Piłsudski miał przed sobą niecały miesiąc życia. Była ona pisana z myślą o marszałku, ale najwyższa władza w państwie stała się udziałem Mościckiego. Śmierć i pochówek Informację o jego stanie zdrowia podano oficjalnie po uroczystościach Święta Niepodległości 11 listopada 1934. Podczas uroczystości Piłsudski zasłabł, w związku z czym skrócono część oficjalną. Konsylium lekarskie postanowiło sprowadzić do Polski z Wiednia prof. Karela Wenckebacha. Przyleciał on do Warszawy wiosną 1935 samolotem pilotowanym przez Jerzego Bajana. Stwierdził chorobę nowotworową (według niektórych opracowań kiłę trzeciorzędową), a Józefowi Piłsudskiemu pozostawił jedynie kilka tygodni życia (wcześniej zaniepokojenie odnośnie do stanu wątroby J. Piłsudskiego wyrażał jego osobisty lekarz, płk Marcin Woyczyński, który ustąpił z tej funkcji w kwietniu 1935). Poza prof. Wenckebachem opiekę lekarską nad Marszałkiem sprawowali polscy lekarze: dr Antoni Stefanowski, gen. dr Stanisław Rouppert (kierownik), ppłk dr Stefan Mozołowski, płk dr Henryk Cianciara i mjr dr Felicjan Tukanowicz. 11 maja 1935 Józef Piłsudski doznał krwotoku żołądkowego, który osłabił serce. Zmarł na raka wątrobowokomórkowego (są materiały mówiące o raku żołądka z przerzutem do wątroby) w Belwederze 12 maja 1935 (w 9. rocznicę zamachu stanu), o godzinie 20.45. W chwili śmierci byli przy Józefie Piłsudskim ksiądz Władysław Korniłowicz, który miał udzielić umierającemu ostatniego namaszczenia oraz ppłk dr Stefan Mozołowski, który sporządził akt zgonu. Niezwłocznie po śmierci marszałka, 13 maja 1935 zostały wyjęte z ciała mózg i serce. Dokonali tego lekarze mjr dr Wiktor Kaliciński i dr Józef Laskowski, którzy wykonali sekcję zwłok Marszałka i pracowali nad jego konserwacją i balsamowaniem (mumifikacją). Mózg poddano badaniu w Polskim Instytucie Badań Mózgu w Wilnie, po zakończeniu pierwszego etapu badań opublikowano monografię Mózg Józefa Piłsudskiego (1938). Ogłoszona została żałoba narodowa. 17 maja została odprawiona msza żałobna celebrowana przez kard. Aleksandra Kakowskiego. Pogrzeb Józefa Piłsudskiego stał się wielką manifestacją jedności narodowej. Ciało marszałka złożono w krypcie św. Leonarda na Wawelu. Na 22 grudnia 1935 ustalono zamknięcie trumny kryształowej z ciałem Piłsudskiego w trumnie metalowej celem późniejszego złożenia do krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów. Przez pewien czas trwały spory pomiędzy władzami duchownymi a świeckimi dotyczące miejsca spoczynku Piłsudskiego. Ostatecznie, 22 czerwca 1937, na polecenie metropolity krakowskiego abpa Adama Stefana Sapiehy trumnę przeniesiono do krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów. 12 maja 1936 serce Piłsudskiego zostało złożone w grobie jego matki na cmentarzu Na Rossie w Wilnie, a następnego dnia grobowiec został zamurowany. Prace w tym miejscu trwały od 1935, a uczestniczyło w nich 1500 robotników, działających na trzy zmiany. Nagrobek zwieńczyła płyta, wykonana z 19-tonowego bloku granitu, wykopanego we wsi Bronisławka w województwie wołyńskim. Płyta została obrobiona i oszlifowana przez Bolesława Sypniewskiego w warszawskim Zakładzie Rzeźbiarsko-Kamieniarskim Sypniewski, tam też wyryto inskrypcję: „Matka i serce syna”. Na czarnej granitowej płycie nagrobnej zgodnie z wolą Piłsudskiego wykuto cytaty z Wacława (u góry) i Beniowskiego (u dołu) Juliusza Słowackiego: u góry:Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogąZa innych śladem iść tą samą drogą.MATKA I SERCE SYNAKto mogąc wybrać, wybrał zamiast domuGniazdo na skałach orła, niechaj umieSpać, gdy źrenice czerwone od gromuI słychać jęk szatanów w sosen szumie.Tak żyłem. W czerwcu 1938 został rozstrzygnięty konkurs na projekt sarkofagu Marszałka Piłsudskiego, w wyniku którego spośród kilku zgłoszonych prac został wybrany pomysł rzeźbiarza prof. Jana Szczepkowskiego. W pracach nad sarkofagiem w Milanówku brał udział asystent profesora Roman Tarkowski, natomiast do figury Marszałka pozował zięć Adam Mickiewicz. Za życia Piłsudski rozważał, kto przejmie po nim rolę przywódcy. Nie widział jednak w swoim otoczeniu godnego następcy, obawiał się także zachowania najwyższych dowódców wojskowych po swoim odejściu. Zgodnie z tymi obawami po jego śmierci rozpoczęła się rywalizacja pomiędzy grupą wojskowych skupionych wokół generalnego inspektora Sił Zbrojnych Edwarda Rydza-Śmigłego a stronnictwem pałacowym, któremu przewodził prezydent RP Ignacy Mościcki. Żaden z nich nie posiadał jednak odpowiednich cech osobowościowych, ażeby zdominować scenę polityczną w takim stopniu, w jakim uczynił to Piłsudski. Decyzją prezesa Instytutu Pamięci Narodowej z dnia 16 stycznia 2020 roku na wniosek prezesa koła Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych w Nowym Targu, grób Piłsudskiego został wpisany do prowadzonej przez IPN ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski pod numerem ewidencyjnym 332. Dorobek piśmienniczy Dorobek pisarski Józefa Piłsudskiego (w tym wszelkie przemówienia, odezwy, rozkazy, listy, wywiady itd.) został dwukrotnie zebrany przez Instytut Józefa Piłsudskiego Poświęcony Badaniu Najnowszej Historii Polski. Za pierwszym razem (w postaci 8 tomów wydanych w latach 1930–1931, uzupełnionych trzema w latach 1930–1936) były to Pisma – Mowy – Rozkazy. W latach 1937–1938 tenże instytut wydał uzupełnione i krytycznie przejrzane Pisma zbiorowe Józefa Piłsudskiego. Ta ostatnia praca została wznowiona w postaci reprintu w 1989. Rodzina i życie prywatne Pierwszą żoną Józefa Piłsudskiego była Maria z Koplewskich Juszkiewiczowa (1865–1921, członkini PPS, ps. „Piękna Pani”). Ze związku małżeńskiego (zawartego w 1883) z Marianem Juszkiewiczem miała córkę Wandę (1887–1908). Była ona protestantką, członkinią Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Wkrótce po narodzinach Wandy doszło do rozwodu Marii z Juszkiewiczem (dopuszczalnego przez kościoły protestanckie). Pragnąc zawrzeć z nią małżeństwo, Piłsudski przeszedł na luteranizm, a ślub odbył się 15 lipca 1899 w kościele protestanckim we wsi Paproć Duża. Para początkowo mieszkała w Łodzi przy ul. Wschodniej 19. W wyniku aresztowania Piłsudskiego, a następnie jego ucieczki, małżeństwo przenosiło się do Lwowa (od 1902) i Krakowa (od 1904). Po śmierci córki w sierpniu 1908 – traktowanej przez Piłsudskiego jako jego dziecko – nie powróciła do działalności politycznej. Nie wyrażała również zgody na rozwód z mężem, który w maju 1906 poznał, a następnie związał się z Aleksandrą Szczerbińską. Pierwsza żona Piłsudskiego zmarła w 1921, a jej mąż nie pojawił się na pogrzebie, wysyłając na niego brata Jana. Związek Piłsudskiego ze Szczerbińską (działaczką PPS i POW, ps. „Ola”) przez szereg lat był nieformalny, dopiero śmierć jego żony pozwoliła na zawarcie małżeństwa, co nastąpiło 25 października 1921 w Belwederze – ślubu udzielał ksiądz prałat Naczelnika Państwa, Marian Tokarzewski, świadkami byli Bolesław Wieniawa-Długoszowski i płk Eugeniusz Piestrzyński. Z tego związku marszałek miał dwie córki: Wandę (1918–2001) – lekarkę psychiatrę, w latach 1939–1990 mieszkającą w Wielkiej Brytanii, Jadwigę, nazywaną Jagodą (1920–2014) – architekt, porucznika pilota Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii i RAF, żonę Andrzeja Jaraczewskiego, matkę Krzysztofa Jaraczewskiego i Joanny Onyszkiewicz. Ze względu na brak możliwości zawarcia małżeństwa początkowo Piłsudski i Szczerbińska nie mieszkali razem – on w Belwederze, ona w dwupokojowym mieszkaniu na Pradze, a następnie przy ul. Koszykowej 70. Dopiero w 1921, po ślubie, zamieszkali w Belwederze. W 1922 przenieśli się na krótko do mieszkania przy ul. Koszykowej, a od lipca 1923 – do dworku Milusin w Sulejówku. Po zamachu majowym rodzina ponownie przeniosła się do Belwederu. Marszałek bardzo często jednak nocował w Ministerstwie Spraw Wojskowych, a później w budynku Głównego Inspektoratu Sił Zbrojnych. Nawał pracy uniemożliwiał mu częste kontakty z żoną, do rzadkości należały ich wspólne wyjazdy do Wilna na jarmark zwany Kaziukami. Piłsudski wolał także jeździć na samotny wypoczynek do Druskienik (w sierpniu i wrześniu). Po zrzeczeniu się majątku w Świątnikach (otrzymanego w ramach tzw. resztówki dla posiadaczy Krzyża Virtuti Militari), w 1930 Piłsudscy otrzymali dworek w Pikieliszkach. Stosunki pomiędzy małżonkami ochładzały się już od połowy lat 20., pod koniec życia marszałka żyli oni obok siebie – Aleksandra nie towarzyszyła mu w oficjalnych uroczystościach czy podczas podejmowania gości w Belwederze. Od 1924 Piłsudskiego łączyła znajomość z poznaną w Druskiennikach lekarką Eugenią Lewicką (1896–1931), która z biegiem lat przybierała na zażyłości. Towarzyszyła mu ona nawet podczas urlopu na Maderze w 1930, co spowodowało pojawienie się doniesień o rzekomym romansie łączącym marszałka z Lewicką. Zmarła w 1931, a w jej pogrzebie wziął udział sam Piłsudski, jak również m.in. premier Aleksander Prystor. Marszałka łączono także z Jadwigą Burhardt (1901–1965) i Kazimierą Iłłakowiczówną (1892–1983), pełniącą funkcję sekretarki Piłsudskiego w latach 1926–1935. Nawyki i zainteresowania Piłsudski był zwolennikiem skromnego i prostego stylu życia. Podróżując, odmawiał korzystania ze specjalnego wagonu kolejowego (salonki), wybierając bilet drugiej klasy. Na co dzień nosił zwykłą szarą bluzę wojskową, bez odznak i orderów. Zakazywał także przebywania w jego pobliżu ochroniarzy, stale nosił za to przy sobie rewolwer (również w nocy – kładł go obok łóżka). Cenił sobie także prostą kuchnię (nie lubił jednak m.in. bigosu czy zupy grochowej). Alkohol pił tylko w niedużych ilościach, przede wszystkim tokaj. Lubił za to palić papierosy oraz pić herbatę (nawet do 10 szklanek dziennie). Bardzo często jadł słodycze – głównie wedlowskie herbatniki i krakersy. Jedną z ulubionych rozrywek Piłsudskiego było stawianie pasjansów. Zainteresowanie to przerodziło się w prawdziwą pasję po jego powrocie z Magdeburga. Lubił również grać w szachy, jeździć konno oraz strzelać, choć czynności tych nie uważał za uprawianie sportu. Interesował się także parapsychologią, brał udział w popularnych w okresie międzywojennym seansach spirytystycznych (m.in. przeprowadzonych przez Teofila Modrzejewskiego i Stefana Ossowieckiego). Wierzył także w istnienie telepatii. Unikał za to uroczystości religijnych. Piłsudski nie przepadał również za telefonami, audycjami radiowymi, a także (początkowo) za kinematografią. Zdanie na temat filmów zmienił na początku lat 30., gdy w Belwederze i w siedzibie GISZ zainstalowano przenośne aparaty umożliwiające wyświetlanie filmów. Stał się wówczas ich pasjonatem, szczególnie lubiąc filmy o pogodnym przekazie – komedie z Flipem i Flapem czy animacje Walta Disneya. Ulubionym koniem marszałka była Kasztanka, klacz, którą otrzymał w 1914. Służyła mu ona do 1927. Piłsudski posiadał także dwa psy – pierwszym z nich był Dorek, należący do rodziny jeszcze przed zamachem majowym. Drugi został nazwany przez marszałka po prostu „Pies”. Był wilczurem specjalnie szkolonym do pilnowania dokumentów. Kult Piłsudskiego W dwudziestoleciu międzywojennym, a także po zakończeniu tego okresu historii Polski, wokół osoby pierwszego marszałka Polski budowany był swoisty kult. Polegał on na przypisywaniu Piłsudskiemu cech genialnego dowódcy, wybitnego stratega i polityka, a przede wszystkim wizjonera. Już podczas działalności w PPS i walki w Legionach w otoczeniu przyszłego marszałka pojawiły się osoby fanatycznie mu oddane, podchodzące bezkrytycznie do jego osoby i poleceń przez niego wydawanych. Z tego środowiska pochodziła grupa polityków rządząca II Rzecząpospolitą. Po odzyskaniu niepodległości popularność Piłsudskiego rosła, szczególnie w związku z wygraną w wojnie polsko-bolszewickiej i nieudolnością kolejnych rządów. Przez swych zwolenników był on wówczas uważany za jedyną osobę w Polsce, która jest w stanie wyprowadzić Polskę z kryzysu politycznego i gospodarczego. Po zamachu majowym w 1926 i wprowadzeniu rządów autorytarnych kult Piłsudskiego stał się oficjalną ideologią państwową, której rozpowszechnianie nasiliło się jeszcze po jego śmierci w 1935. Portrety Piłsudskiego wisiały wówczas na ścianach w instytucjach i urzędach państwowych. Otrzymał godność członka honorowego założonego w 1928 Związku Sybiraków, a 27 grudnia 1933 Związku Weteranów Powstań Narodowych R.P. 14/19. Marszałek był głównym tematem wielu utworów literackich, widniał na obrazach, był honorowym członkiem niezliczonej liczby organizacji, obywatelem honorowym kilkudziesięciu miast (m.in. Nowego Sącza (1916), Warszawy (gdzie został uhonorowany dwa dni po przybyciu z niewoli, 12 listopada 1918), Ciechanowa (1925) i Hrubieszowa (1935)). Jego imieniem nazywano instytucje, statki, samoloty, obiekty itd. (w tym Góry Piłsudskiego, grupę górską na Spitsbergenie). Kult osoby Piłsudskiego był ważnym elementem wychowania patriotycznego, jakiemu poddawane były dzieci i młodzież w szkołach. W 1938 Sejm uchwalił nawet specjalną ustawę, która pod karą więzienia zakazywała szkalowania imienia Józefa Piłsudskiego. Podczas okupacji niemieckiej i okresu PRL kult Piłsudskiego był zwalczany przez władze, przyczyniło się to jednak do jego wzmocnienia. W czasach PRL do tradycji piłsudczykowskiej nawiązywali przede wszystkim Leszek Moczulski i Konfederacja Polski Niepodległej, głosząc etos niepodległościowy (filozofię czynu) i traktując działalność na rzecz niepodległości jako zobowiązanie moralne. Wszystkie utwory Piłsudskiego objęte były w 1951 zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek. Po transformacji ustrojowej w Polsce w 1989 roku Piłsudski „po wielu latach niebytu powrócił jako jeden z najważniejszych symboli niepodległości” do szerokiego dyskursu, co dało możliwość odrodzenia się jego legendy i mitu. Większość osób sprawujących funkcje w życiu publicznym III RP określiła go jako jedną z najwybitniejszych postaci w historii Polski. Piłsudski stał się patronem szeregu ulic, placów i szkół. Powstało również kilkanaście jego pomników. Kontrowersje Józef Piłsudski jest postacią, której zasługi dla niepodległości Polski są powszechnie uznane, ale jednocześnie wiąże się z nim wiele kontrowersji. Najważniejsze kwestie to: Sprawa wyznania marszałka i zarzut instrumentalnego traktowania religii. Piłsudski został protestantem w celu wzięcia ślubu ze swoją pierwszą żoną (Marią Juszkiewiczową), która była rozwódką i miała dziecko ze swojego poprzedniego związku. Być może Piłsudski powrócił później do Kościoła katolickiego w celu wzięcia ślubu z inną kobietą (Aleksandrą Szczerbińską). 27 lutego 1916 w Karasinie na Wołyniu, w obecności podpułkownika Kazimierza Sosnkowskiego i porucznika Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego, kapelan 1 pułku piechoty legionów, pijar ks. Henryk Ciepichałł przyjął od chorego na grypę Józefa Piłsudskiego akt wyrzeczenia się protestantyzmu i złożenia wyznania wiary rzymskokatolickiej. Według niektórych autorów powrót Piłsudskiego do Kościoła katolickiego jest legendą, a różne przekazy opisujące, jak miałoby to wyglądać (w 1916 w Karasinie, w czasie bitwy warszawskiej lub w trakcie ślubu z drugą żoną) są niezgodne z obowiązującym wówczas prawem kanonicznym, zgodnie z którym ekskomunika odstępcy od wiary katolickiej była zastrzeżona Stolicy Apostolskiej. Nie mógł jej więc usunąć szeregowy duchowny. Istnieje spór, kto był w rzeczywistości autorem uderzenia znad Wieprza podczas Bitwy Warszawskiej. Wśród pomysłodawców wymienia się, oprócz Piłsudskiego, przede wszystkim gen. Weyganda i gen. Rozwadowskiego. Weygand jednak w rozmowie z korespondentem „L’Information” stwierdzał, że „To zwycięstwo (...) jest zwycięstwem polskim. Operacje zostały wykonane przez generałów polskich, według planu polskiego”. Weygand powiedział także, iż „W ciągu trzech dni, które Marszałek Piłsudski spędził wśród wojsk Czwartej Armii, zelektryzował je, przelał z własnej duszy w duszę walczących ufność i wolę pokonania wszelkich przeszkód. Nikt poza nim nie mógłby tego dokonać. Pod żadnym innym dowódcą wojsko polskie nie dokonałoby z tym uniesieniem zażartym tej ofensywy”. Z kolei z wymiany depesz wynika, że Rozwadowski uważał Piłsudskiego za autora planu bitwy oraz to, że Piłsudski kierował jej przebiegiem, podając swoje miejsce postoju i żądając od Rozwadowskiego meldunków o wykonaniu zadań. Józef Piłsudski oskarżany był także o współpracę i szpiegostwo na rzecz Niemiec, w czasach gdy walczył u boku państw centralnych przeciwko Rosji oraz gdy zaraz po powrocie z więzienia 11 listopada przejął władzę od Rady Regencyjnej powołanej przez okupanta. Skłonności germanofilskie były przypisywane Piłsudskiemu przez środowiska endeckie, z Romanem Dmowskim, a później Jędrzejem Giertychem na czele. Kwestia zamachu majowego. Piłsudski oskarżany jest o dążenie do wprowadzenia swojej dyktatury. Kwestia zbrojnego przewrotu, przeprowadzonego w maju 1926, w którym zginęło kilkaset osób i nigdy nie wyciągnięto konsekwencji wobec sprawców ich śmierci jest do dziś przedmiotem kontrowersji. Stworzenie obozów w Berezie Kartuskiej i w pobliżu Brześcia dla oponentów politycznych. Sprawa posła Jerzego Zdziechowskiego. W nocy z 30 września na 1 października 1926 został on brutalnie pobity we własnym mieszkaniu w Warszawie. Pobicia dokonali ludzie w mundurach, których tożsamość do dziś nie została ustalona. Zdziechowski był w opozycji względem rządów sanacji; był także jednym z głównych inspiratorów obstrukcji budżetowych. Wielu ówczesnych publicystów obwiniało (choć nie bezpośrednio) Piłsudskiego o wydanie polecenia zastraszenia Zdziechowskiego. Ofiarami pobić stali się także inni krytycy sanacji: Tadeusz Dołęga-Mostowicz, Jan Dąbski, czy Adolf Nowaczyński. Zaginięcie generała Włodzimierza Zagórskiego, oskarżanego o powiązania z aferą finansową z udziałem kapitału francuskiego. Podczas Bitwy Warszawskiej gen. Zagórski był szefem sztabu frontu północnego Józefa Hallera; jako bezpośredni i kompetentny świadek mógł być oponentem Piłsudskiego w kwestii mitologizowania roli marszałka w bitwie warszawskiej. Zaginął po zwolnieniu z więzienia wojskowego w Wilnie (gdzie siedział podobnie jak pięciu innych generałów, wśród których był Tadeusz Rozwadowski, od zamachu majowego bez przedstawienia zarzutów) i po powrocie do Warszawy w 1927. Drogę do Warszawy odbył pociągiem ubrany w dostarczone mu przy zwolnieniu cywilne, nie pasujące na niego ubranie, eskortowany przez oficera. Po przyjeździe do Warszawy zaginął. Śledztwo w sprawie i poszukiwania dziennikarskie nie dały rezultatów. Według wspomnień Wincentego Witosa został zamordowany przez fanatycznych zwolenników Piłsudskiego, a jego ciało obciążono kamieniami i wrzucono do Wisły. Zbrodni nigdy nie udowodniono. Również tutaj pojawiły się podejrzenia, że sam Piłsudski mógł nakazać usunięcie generała. Śmierć gen. Tadeusza Rozwadowskiego, wieloletniego nieprzyjaciela Piłsudskiego. Rozdźwięki między nimi powstały już w pierwszych dniach niepodległości, pogłębiły je niejasności co do autorstwa zwycięskiego planu „cudu nad Wisłą”, a ukoronowało dowodzenie wojskami wiernymi rządowi podczas przewrotu majowego. Był jednym z oficerów uwięzionych i bezprawnie przetrzymywanych w jego następstwie. Zmarł w rok po zwolnieniu z więzienia, przy pewnych poszlakach wskazujących na otrucie. Krytyka Piłsudskiego jest także spotykana wśród zwolenników lewicy, którzy zarzucają marszałkowi porzucenie socjalistycznych ideałów na rzecz konserwatyzmu (autorytarny styl rządów, układ z prawicą, brak socjalistycznych reform) oraz prześladowania lewicy. W okresie II RP popularne były prześladowania działaczy KPP, a w okresie po zamachu majowym represje dotknęły również PPS i część organizacji chłopskich. Posłowie SLD i PSL złożyli w 2009 projekt ustawy potępiającej przewrót majowy; posłowie napisali w projekcie, że w wyniku przewrotu majowego Polska znalazła się na krawędzi wojny domowej. Jego autorzy skazali na śmierć setki niewinnych ludzi: żołnierzy i mieszkańców Warszawy. Kazali Polakom strzelać do Polaków. Stworzyli w Berezie Kartuskiej obóz dla przeciwników politycznych. Zamiast służyć Narodowi podzielili go na zwalczające się obozy. Wśród radykalniej nastawionych działaczy (głównie zagranicznych) pojawiają się nawet zarzuty o faszyzm. Ordery i odznaczenia Marszałek był posiadaczem znaczącej liczby orderów i odznaczeń. Niektóre z nich wymieniono poniżej: Polskie Order Orła Białego (1921) Krzyż Wielki Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 1 – 14 czerwca 1923 „jako Wodzowi Naczelnemu za zwycięską wojnę polsko-bolszewicką” Krzyż Komandorski Orderu Wojskowego Virtuti Militari Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari – 1 stycznia 1920 Krzyż Niepodległości z Mieczami – 6 listopada 1930 „Za pracę w dziele odzyskania niepodległości” Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Walecznych (czterokrotnie) Złoty Krzyż Zasługi po raz pierwszy – 31 grudnia 1926 Złoty Krzyż Zasługi po raz drugi – 3 stycznia 1928 Złoty Krzyż Zasługi po raz trzeci – 20 stycznia 1929 Złoty Krzyż Zasługi po raz czwarty – 9 listopada 1931 Krzyż Zasługi Wojsk Litwy Środkowej Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi Znak oficerski „Parasol” (1912) Odznaka „Za wierną służbę” (1916) Krzyż harcerski (1920) Złoty Znak Związku Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej „Krzyż Kaniowski” (odznaka pamiątkowa 3 pp, 1929) Medal „Józef Piłsudski Wódz Legionów Polskich” (1916) Odznaka pamiątkowa byłych Więźniów Ideowych z lat 1914–1921 (1928) Krzyż za Obronę Śląska Cieszyńskiego I klasy Medal Pamiątkowy za Obronę Śląska Cieszyńskiego Dekret pochwalny Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego Złota Odznaka Honorowa Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej I stopnia (30 listopada 1933) Gwiazda Wytrwałości (28 listopada 1981) Zagraniczne Order Korony Żelaznej III klasy (23 czerwca 1915, Austro-Węgry) Krzyż Wielki Orderu Legii Honorowej nr 25864 (numeracja ciągła, 4 lutego 1921, Francja) Order Pogromcy Niedźwiedzia I klasy, wojenny (12 marca 1922, Łotwa) Wielka Wstęga Orderu Leopolda (7 kwietnia 1922, Belgia) Krzyż Wolności I kategorii I klasy (2 czerwca 1922, Estonia) Order Michała Walecznego III, II i I klasy (15 września 1922, Rumunia) Krzyż Wojenny Czechosłowacki (1914–1918) (7 października 1922) Wielka Wstęga Orderu Zasługi Wojskowej (30 listopada 1922, Hiszpania) Krzyż Wolności III kategorii I klasy (29 kwietnia 1925, Estonia) Medal Wojskowy (18 listopada 1927, Francja) Wielka Wstęga Orderu Białej Róży Finlandii I klasy (10 grudnia 1927, Finlandia) Wielka Wstęga i Łańcuch Orderu Świętego Aleksandra z Mieczami (10 marca 1928, Bułgaria) Order Błękitnego Płaszcza (30 kwietnia 1928, Afganistan) Wielka Wstęga Orderu Słońca (Afganistan, nadający tytuł księcia) Wielka Wstęga Kwiatów Paulowni Orderu Wschodzącego Słońca (4 lipca 1928, Japonia) Wielka Wstęga Orderu Karola I (30 listopada 1928, Rumunia) Order Krzyża Orła z Mieczami I klasy (6 czerwca 1930, Estonia) Order Krzyża Białego Związku Obrony („Kaitseliidu Valgerist”) (10 sierpnia 1930, Estonia) Krzyż Wielki Orderu Wojskowego Wieży i Miecza (20 grudnia 1930, Portugalia) Baliw Krzyża Wielkiego Honoru i Dewocji Zakonu Kawalerów Maltańskich (1930) Krzyż Wielki Orderu Krzyża Południa (4 kwietnia 1933, Brazylia) Wielka Wstęga Orderu Gwiazdy Jerzego Czarnego (Jugosławia) Krzyż Wielki Orderu Sabaudzkiego Wojskowego (Włochy) Wielka Wstęga Orderu Świętych Maurycego i Łazarza I klasy (Włochy) Medal Pamiątkowy Ochotników Włoskich Krzyż Wielki Orderu Węgierskiego Zasługi (1928) Doktoraty honoris causa Poniżej wymieniono niektóre uczelnie, które przyznały marszałkowi doktorat honorowy. W nawiasach podano datę przyznania wyróżnienia. Uniwersytet Jagielloński (28 kwietnia 1920) Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (10 listopada 1933) Uniwersytet Warszawski (2 maja 1921) Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie (wrzesień 1921) Wywód genealogiczny Zobacz też Osoby Bronisław Piłsudski Bolesław Wieniawa-Długoszowski Józef Beck Walery Sławek Felicjan Sławoj Składkowski Edward Śmigły-Rydz Ignacy Mościcki Roman Dmowski Kazimierz Sosnkowski Organizacje Polska Partia Socjalistyczna Polska Partia Socjalistyczna – Frakcja Rewolucyjna Organizacja Bojowa PPS Związek Strzelecki „Strzelec” Legiony Polskie Polska Organizacja Wojskowa Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem Wydarzenia Rewolucja 1905 roku w Królestwie Polskim wojna polsko-bolszewicka Bitwa Warszawska bunt Żeligowskiego przewrót majowy konflikt wawelski Inne Naczelnik Państwa Konstytucja kwietniowa Miejsce Odosobnienia w Berezie Kartuskiej Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku kult Józefa Piłsudskiego Kopiec Piłsudskiego w Krakowie Dom im. Józefa Piłsudskiego w Krakowie Klipa 10 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki 10 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki (moneta) 5 złotych 1934 Józef Piłsudski-Orzeł Strzelecki (moneta) 10 złotych wzór 1934 (moneta) 5 złotych wzór 1934 (moneta) 2 złote wzór 1934 (moneta) Młody Piłsudski (serial) Marszałek (spektakl) Uwagi Przypisy Bibliografia Mariusz Kolmasiak, Zułów, miejsce urodzenia Józefa Piłsudskiego, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2018. Mariusz Kolmasiak, Więzień Magdeburski. Internowanie Józefa Piłsudskiego i dalsze losy Domku Magdeburskiego, Warszawa 2018. Andrzej Garlicki, hasło: „Piłsudski, Józef Klemens (1867–1935)”, w: Polski Słownik Biograficzny t. XXVI, Kraków-Warszawa 1981, s. 311–324 wersja elektroniczna IPSB Linki zewnętrzne Związek Piłsudczyków Rzeczypospolitej Polskiej Towarzystwo Pamięci Józefa Piłsudskiego Zarząd Krajowy Archiwum Józefa Piłsudskiego online w zbiorach Instytutu Piłsudskiego w Ameryce Józef Piłsudski w serwisie Polona.pl (tu zobacz: O wartości żołnierza Legionów, Lwów, 5 sierpnia 1923) Autorzy objęci zapisem cenzury w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej Biografie kanonu polskiej Wikipedii Wodzowie Naczelni Polskich Sił Zbrojnych Członkowie Kapituły Orderu Orła Białego (II Rzeczpospolita) Członkowie Kapituły Orderu Virtuti Militari (II Rzeczpospolita) Członkowie Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych Członkowie Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu Członkowie Organizacji Bojowej PPS Członkowie Polskiego Skarbu Wojskowego Członkowie Polskiej Organizacji Narodowej Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej Członkowie Polskiej Partii Socjalistycznej – Frakcja Rewolucyjna Członkowie Rady Obrony Państwa (1920) Członkowie Tymczasowej Rady Stanu Członkowie Związku Sybiraków Członkowie Związku Weteranów Powstań Narodowych R.P. 14/19 Członkowie Związku Walki Czynnej Doktorzy honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego Działacze polskich organizacji niepodległościowych 1908–1918 Filistrzy honoris causa polskich korporacji akademickich Honorowi obywatele Białegostoku Honorowi obywatele Bełchatowa Honorowi obywatele Ciechanowa Honorowi obywatele Czeladzi Honorowi obywatele Gdyni Honorowi obywatele Hrubieszowa Honorowi obywatele Jarosławia (Polska) Honorowi obywatele Kalisza Honorowi obywatele Kielc Honorowi obywatele Krakowa Honorowi obywatele Krosna Honorowi obywatele Lwowa (II Rzeczpospolita) Honorowi obywatele Łańcuta Honorowi obywatele Łodzi Honorowi obywatele Nowego Sącza Honorowi obywatele Opoczna Honorowi obywatele Płocka Honorowi obywatele Przemyśla Honorowi obywatele Przeworska Honorowi obywatele Radomia Honorowi obywatele Rzeszowa Honorowi obywatele Sandomierza Honorowi obywatele Sanoka Honorowi obywatele Skierniewic Honorowi obywatele Sosnowca Honorowi obywatele Torunia Honorowi obywatele Żyrardowa Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy Internowani w Niemczech w czasie I wojny światowej Kandydaci na urząd prezydenta II Rzeczypospolitej Komendanci Główni Związku Strzeleckiego (1910–1914) Ludzie związani z Druskienikami Ludzie związani z Sulejówkiem Ludzie związani z Wilnem Marszałkowie Polski Ministrowie spraw wojskowych II Rzeczypospolitej Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Virtuti Militari (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Niepodległości z Mieczami Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Walecznych (czterokrotnie) Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Virtuti Militari (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej Odznaczeni Krzyżem za Obronę Śląska Cieszyńskiego I klasy Odznaczeni Medalem Pamiątkowym za Obronę Śląska Cieszyńskiego Odznaczeni Odznaką „Za wierną służbę” Odznaczeni Odznaką Pamiątkową Więźniów Ideowych Odznaczeni Orderem Orła Białego (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Orderem Sabaudzkim Wojskowym Odznaczeni Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Złotą Odznaką Honorową Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej I stopnia Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (II Rzeczpospolita) Odznaczeni Złotym Znakiem Związku Ochotniczych Straży Pożarnych Rzeczypospolitej Polskiej Odznaczeni znakiem oficerskim tzw. „Parasolem” Odznaczeni Gwiazdą Wytrwałości Osoby przedstawione na polskich banknotach Osoby przedstawione na polskich monetach Patroni Straży Granicznej III Rzeczypospolitej Józef Piłsudski Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie Polacy odznaczeni Krzyżem Wojennym Czechosłowackim (1914–1918) Polacy odznaczeni Krzyżem Zasługi Wojskowej (Hiszpania) Polacy odznaczeni Medalem Wojskowym (Francja) Polacy odznaczeni Orderem Białej Róży Finlandii Polacy odznaczeni Orderem Gwiazdy Jerzego Czarnego Polacy odznaczeni Orderem Karola I Polacy odznaczeni Orderem Korony Żelaznej Polacy odznaczeni Krzyżem Ligi Obrony Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Orła Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Południa Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Wolności (Estonia) Polacy odznaczeni Orderem Leopolda (Belgia) Polacy odznaczeni Orderem Michała Walecznego Polacy odznaczeni Orderem Pogromcy Niedźwiedzia Polacy odznaczeni Orderem Świętego Aleksandra Polacy odznaczeni Orderem Świętych Maurycego i Łazarza Polacy odznaczeni Orderem Wieży i Miecza Polacy odznaczeni Orderem Wschodzącego Słońca Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry) Polacy upamiętnieni nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi Polacy upamiętnieni nazwami uniwersytetów Polacy – odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Polacy – więźniowie polityczni w zaborze pruskim Politycy Polskiej Partii Socjalistycznej (1892–1906) Politycy sanacji Polscy dziennikarze prasowi Polscy historycy wojskowości Polscy kawalerowie maltańscy Polscy korporanci Polscy zamachowcy Polscy zesłańcy do Tunki Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim Premierzy II Rzeczypospolitej Szefowie Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Uczestnicy rewolucji w Królestwie Polskim (1905–1907) Uczestnicy wojny polsko-bolszewickiej (strona polska) Więźniowie Cytadeli Warszawskiej (Królestwo Kongresowe) Więźniowie Twierdzy Magdeburg Więźniowie twierdzy Pietropawłowskiej Więźniowie więzienia przy ul. Gdańskiej 13 w Łodzi (Królestwo Kongresowe) Urodzeni w 1867 Zmarli w 1935 Żołnierze Legionów Polskich 1914–1918

5529

https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82owenia

Słowenia

Słowenia, Republika Słowenii () – państwo położone w Europie Środkowej nad morzem Adriatyckim, graniczy od zachodu z Włochami, od północy z Austrią, od wschodu z Węgrami oraz od południa z Chorwacją. Stolicą i największym miastem kraju jest Lublana. Słowenia jest najzamożniejszym oraz najbardziej rozwiniętym, szczególnie pod względem gospodarczym, państwem byłej Jugosławii i jednocześnie jednym z najbardziej zamożnych i rozwiniętych krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Językiem urzędowym jest język słoweński. Słowenia należy do ONZ od 1992 roku, NATO od 29 marca 2004, jest też członkiem UE od 1 maja 2004 roku, od 1 stycznia 2007 państwo jest również członkiem strefy euro. Geografia Powierzchnia: ląd: 20 151 km² woda: 122 km² całkowita: 20 273 km² Długość granic lądowych: Austria: 330 km Chorwacja: 670 km Węgry: 102 km Włochy: 232 km całkowita: 1334 km Długość wybrzeża: całkowita: 46,6 km Największe miasta: Lublana: 278 tys. Maribor: 147 tys. Novo mesto: 41 tys. Celje: 42 tys. Kranj: 37 tys. Słowenia to w większości kraj wyżynny i górski: 90% jej powierzchni leży ponad 300 m n.p.m. Najwyższy szczyt to położony w Alpach Julijskich Triglav (2864 m); znajduje się on na terenie parku narodowego o tej samej nazwie. Prawie połowę kraju zajmują lasy, sprawiając, że Słowenia to jedno z najbardziej zielonych państw na świecie. Ziemie uprawne stanowią 43% ogółu powierzchni. Najdłuższe rzeki to Sawa i Drawa wpadające do Dunaju, Socza na zachodzie, Mura na północnym wschodzie, Krka na południowym wschodzie oraz Kupa, stanowiąca na pewnym odcinku granicę z Chorwacją. Największe jeziora to: okresowe jezioro Cerknica oraz górskie Bohinjsko i Bled. Na terenie Słowenii, zwłaszcza w położonej w jej południowo-zachodniej części, Krasie, licznie występują zjawiska krasowe: podziemne rzeki, jaskinie (około 7000), z których najsłynniejsza jest znajdująca się w miejscowości Postojna Postojnska jama. Mniej znane są Jaskinie Szkocjańskie. Inna jaskinia, Vilenica, co roku gości uczestników środkowoeuropejskiego festiwalu literackiego. Słowenia leży na pograniczu dwóch stref klimatycznych: strefy klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych, która obejmuje większą część kraju. Wybrzeże i duża część Przymorza, aż do doliny Soczy, posiada klimat śródziemnomorski pośredni między morskim a kontynentalnym, z ciepłą słoneczną pogodą przez większą część roku i z łagodnymi zimami. W klimacie umiarkowanym ciepłym występują cztery pory roku. Ukształtowanie terenu sprawia, że w Słowenii w jego obrębie można wyróżnić dwa odrębne obszary klimatyczne. Wschodnia część kraju ma typ klimatu kontynentalnego, z gorącymi latami i dość mroźnymi zimami, gdzie średnie temperatury stycznia wynoszą 0 °C, a czerwca 21 °C. Natomiast na północnym zachodzie dominuje klimat alpejski, z silnymi wpływami znad Atlantyku i obfitymi opadami. Podział administracyjny Krainy historyczne Słowenię tradycyjnie dzieli się na następujące regiony: 1 – Przymorze (Primorska) 2 – Kraina (Kranjska), w tym: 2a – Górna Kraina (Gorenjska) 2b – Wewnętrzna Kraina (Notranjska) 2c – Dolna Kraina (Dolenjska) 3 – Karyntia (Koroška) 4 – Styria (Štajerska) 5 – Prekmurje Warto dodać, że: Większość Karyntii i Styrii znajduje się na terytorium Austrii Część Przymorza znajduje się na terytorium Włoch Do Przymorza zaliczana jest między innymi słoweńska Istria (slovenska Istra) Do Dolnej Krainy zaliczana jest między innymi Biała Kraina (Bela Krajina) Historia Nazwa państwa oraz narodu pochodzi z okresu Republiki Weneckiej. Wywodzi się ona od etnonimu ludności słowiańskiej zamieszkującej obszar Dalmacji i Istrii oraz historycznej Slawonii, zaludniającej dorzecza między Dunajem, Drawą i Sawą i będące we władaniu weneckich dożów. Najstarsze zapisy, wymieniają również nazwę regionu jako in Sclavonis, Schiavonia, następnie Venezia Schiavonia, Schiavonia Veneta, Sclavonia, zob też Schiavoni. Słowiańscy przodkowie dzisiejszych Słoweńców przybyli na ziemie obecnie należące do Słowenii w VI wieku naszej ery. W VII wieku na dzisiejszym terytorium Austrii uformowało się słowiańskie Księstwo Karantanii. W połowie VIII wieku Karantanie przyjęli chrześcijaństwo. W 822 roku Karantania utraciła niepodległość – została włączona do imperium Franków. Zabytki z Fryzyngi, najstarsze słowiańskie manuskrypty zapisane alfabetem łacińskim, które dotrwały do dzisiejszych czasów, zostały napisane około roku 1000. W XIV wieku większość słoweńskich ziem została włączona do państw rządzonych przez Habsburgów – później przekształconych w Monarchię Austro-Węgierską, w której Słoweńcy stanowili większość w takich prowincjach jak Kraina, Gorycja i Gradiska, a także znaczny odsetek ludności w Styrii, Karyntii i Istrii. W 1848 podczas Wiosny Ludów powstał program „zjednoczonej Słowenii”. Po upadku Austro-Węgier w 1918 Słoweńcy wraz z innymi narodami południowosłowiańskimi uformowali Królestwo SHS, przemianowane na Królestwo Jugosławii w 1929. Podczas II wojny światowej ziemie słoweńskie zostały podzielone między Niemcy, Włochy i Węgry. Po wojnie, gdy odtworzono Jugosławię, Słowenia ponownie stała się jej częścią. 25 czerwca 1991 wraz z Chorwacją odłączyła się od Jugosławii, co zapoczątkowało dwa dni później w Słowenii wojnę dziesięciodniową. Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 754 z 18 maja 1992 roku Słowenia została członkiem ONZ. Słowenia dołączyła 29 marca 2004 do NATO, a 1 maja tego samego roku stała się częścią UE. 1 stycznia 2007 przyjęła walutę euro, stając się tym samym pierwszym państwem „nowej” Unii, które przyjęło wspólną europejską walutę. Ustrój polityczny Konstytucja Słowenii z 1991 roku ustanowiła parlamentarny system rządów. W skład dwuizbowego parlamentu wchodzą: Zgromadzenie Państwowe – Državni Zbor, 90 deputowanych wybieranych na czteroletnią kadencję (88 w głosowaniu bezpośrednim, 2 delegowanych – jeden przez mniejszość węgierską, drugi przez włoską) oraz Rada Państwowa – Državni Svet (40 członków), która jest organem doradczym. Członkowie Rady wybierani są na pięć lat w wyborach pośrednich, reprezentują regiony oraz grupy interesów. Prezydent, który jest jednocześnie naczelnym wodzem sił zbrojnych, wybierany jest na okres 5 lat w wyborach powszechnych. Władzę wykonawczą (oprócz prezydenta) sprawują premier i 19 ministrów. Natomiast władza sądownicza należy do dożywotnio mianowanych sędziów. Czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 lat. Inicjatywę konstytucyjną mają: 20 posłów, rząd lub 30 tys. wyborców. Inicjatywę ustawodawczą zaś: rząd, każdy z deputowanych do izby niższej oraz 5 tys. obywateli. Siły zbrojne Słowenia dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi i obroną przeciwlotniczą. Uzbrojenie sił lądowych Słowenii składało się w 2021 roku m.in. z: 44 czołgów, 305 opancerzonych pojazdów bojowych oraz 26 zestawów artylerii holowanej i samobieżnej. Marynarka wojenna Słowenii dysponowała w 2021 roku dwoma okrętami obrony przybrzeża. Słoweńskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2021 roku uzbrojenie w postaci m.in. 3 samolotów transportowych, 22 samolotów szkolno-bojowych oraz 12 śmigłowców. Wojska słoweńskie w 2021 roku liczyły 7,5 tys. żołnierzy zawodowych, 1,5 tys. rezerwistów oraz 6 tys. personelu paramilitarnego. Według rankingu Global Firepower (2021) słoweńskie siły zbrojne stanowią 88. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 545 mln dolarów (USD). Gospodarka Słowenia ma najwyższy wskaźnik PKB na osobę spośród dziesięciu państw, które wstąpiły do Unii Europejskiej w maju 2004 (18 400 $ w 2005 r.). Poziom inflacji (3,5%, 2004) zmalał do 2,5% w roku 2005 i jest zbliżony do średniego poziomu inflacji w państwach UE. Od roku 2000 postępuje prywatyzacja w takich dziedzinach jak bankowość, telekomunikacja oraz sektor użyteczności publicznej. Stopniowo znoszone są ograniczenia dla inwestorów zagranicznych. Słowenia uznawana jest za najszybciej rozwijający się kraj spośród dziesiątki nowych państw UE i jeden z najszybciej rozwijających się w ramach całej organizacji. Od 1 stycznia 2007 r. walutą krajową Słowenii jest euro, wprowadzone w miejsce obowiązującego w latach 1991–2006 tolara (kod SIT). Demografia Na podstawie spisu ludności z 2002 roku. Narodowość Słoweńcy – 83,0% Serbowie – 2,0% Chorwaci – 1,8% Bośniacy – 1,1% inne odpowiedzi – 3,1% odmowa odpowiedzi – 2,5% nieznana – 6,4% Język ojczysty słoweński – 87,8% serbsko-chorwacki – 7,8% węgierski – 0,4% albański – 0,4% inny – 1,0% nieznany – 2,7% Język używany w domu (można było wskazać dwa) słoweński – 95,6% serbsko-chorwacki – 4,3% węgierski – 0,4% włoski – 0,3% nieznany – 2,7% Religie, na podstawie spisu ludności z 2002 roku. rzymscy katolicy – 57,8% w 2002 i 71,6% w 1991 prawosławni – 2,2% w 2002 i 2,4% w 1991 protestanci – 0,8% muzułmanie – 2,6% w 2002 i 1,5% w 1991 ateiści i bezwyznaniowcy – 10,1% w 2002 i 0,4% w 1991 Język urzędowy Językiem urzędowym na obszarze całego kraju jest język słoweński. W położonych na Istrii gminach Koper (wł. Capodistria), Izola (wł. Isola d’Istria), Piran (wł. Pirano) i Ankaran (wł. Ancarano) dodatkowo język włoski; a w prekmurskich gminach Hodoš (węg. Hodos) Lendava (węg. Lendva) i Dobrovnik (węg. Dobrónak) dodatkowo język węgierski. Kultura Słowenia pod względem kulturowym związana była z państwami Europy Środkowej, głównie Austrią i północnymi Włochami, częściowo również z Węgrami. Wpływ południowosłowiańskich krajów bałkańskich, z którymi Słowenia połączona była wspólnym państwem przez siedemdziesiąt lat XX wieku, zaznaczył się w mniejszym stopniu. Mimo braku samodzielnej państwowości, w Słowenii od XVI w. rozwijała się literatura w języku słoweńskim. Intensywniejszy rozwój kultury słoweńskiej datuje się od pierwszej połowy XIX w., kiedy to, podobnie jak w przypadku niektórych innych narodów europejskich, nastąpiło przebudzenie narodowe i kulturalne. Narodowym poetą stał się romantyk France Prešeren. W XX w. udziałem kultury słoweńskiej były korzystne warunki rozwoju, z przerwą w latach II wojny światowej. W przedwojennym Królestwie Jugosławii rozwój kultury słoweńskiej był częściowo ograniczany przez tendencje unitarystyczne, natomiast w skład powojennej socjalistycznej Jugosławii Słowenia wstąpiła jako organizm wprawdzie zależny politycznie, ale całkowicie samodzielny pod względem kulturalnym. Od uzyskania niepodległości w 1991 r. władze Republiki Słowenii aktywnie wspierają rozwój kultury, wychodząc z założenia, że dokonania kulturalne mogą być istotnym atutem niewielkiego państwa i narodu. Tematykę rozwoju i funkcjonowania słoweńskiej kultury w kontekście społecznym i politycznym, szczególnie od lat 80. XX wieku, podejmuje publikacja poświęcona jednemu z ważniejszych słoweńskich fenomenów kulturowych, Neue Slowenische Kunst. Uniwersytety Lista słoweńskich uniwersytetów wraz z datami ich powstania: Uniwersytet Lublański (Univerza v Ljubljani) 1919 Uniwersytet Mariborski (Univerza v Mariboru) 1975 Uniwersytet Przymorski (Univerza na Primorskem) 2003 Uniwersytet Nowogorycki (Univerza v Novi Gorici) 2006 Na terenie Słowenii, w Portorožu, znajduje się również siedziba założonego w 2008 roku międzynarodowego Uniwersytetu Euro-Śródziemnomorskiego (EMUNI). Sport W Słowenii znajduje się jedna z największych na świecie skoczni narciarskich – Letalnica, która leży w dolinie Planica. Skocznia ta od 1979 roku regularnie gości zawody Pucharu Świata w skokach narciarskich i tutaj tradycyjnie kończy się sezon PŚ w skokach. Turystyka W 2016 roku kraj ten odwiedziło 3,032 mln turystów (12% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 2,424 mld dolarów. Najwięcej turystów przyjechało do Słowenii z Włoch, Austrii, Niemiec, Chorwacji, Korei Południowej, Wielkiej Brytanii, Serbii, Węgier, Holandii i Czech. Zobacz też rozpad Jugosławii Uwagi Linki zewnętrzne Slovenia.si Informator o Słowenii . Strona rządu Słowenii Informacje turystyczne o Słowenii Ambasada RP w Słowenii System polityczny Słowenii Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

2018627

https://pl.wikipedia.org/wiki/Elon%20Musk

Elon Musk

Elon Reeve Musk (wym. //; ur. 28 czerwca 1971 w Pretorii) – przedsiębiorca, założyciel lub współzałożyciel przedsiębiorstw PayPal, SpaceX, Tesla, Neuralink i Boring Company. Pochodzi z Południowej Afryki, mieszka i pracuje w Stanach Zjednoczonych (posiada obywatelstwo południowoafrykańskie, kanadyjskie oraz amerykańskie). Dyrektor generalny i techniczny w SpaceX, dyrektor generalny i główny architekt w Tesla Inc. W styczniu 2021 został uznany najbogatszym człowiekiem świata przez magazyn „Forbes” i agencję Bloomberg. Od października 2022 właściciel serwisu X (Twittera). Życiorys Dzieciństwo i edukacja Pochodzi z Południowej Afryki. Urodził się i wychował w stołecznej Pretorii w mieszanej narodowościowo białej rodzinie. Jego ojciec, inżynier Errol Musk, jest rodowitym Afrykanerem, natomiast matka, modelka i dietetyczka Maye Musk jest Południowoafrykanką urodzoną w Kanadzie. Kiedy miał 10 lat, dostał pierwszy komputer i nauczył się programować. Mając 12 lat, sprzedał swój pierwszy program – grę komputerową Blastar za około 500 USD. Jako nastolatek uczęszczał do Pretoria Boys High School, którą ukończył w wieku 17 lat. Krótko później, częściowo z chęci uniknięcia obowiązkowej służby wojskowej w Południowoafrykańskich Siłach Obronnych (SADF), wyemigrował do Kanady, gdzie mieszkała rodzina jego matki. Planował przeniesienie się do USA. W Kanadzie pracował u kuzyna na farmie w Swift Current, przy czyszczeniu kotłów w tartaku w Kolumbii Brytyjskiej i przy wyrębie lasów. Po dwóch latach przeniósł się do Toronto i pracował w dziale IT w banku, aplikując jednocześnie do Queen’s University. Opuścił Kanadę w 1992 roku po uzyskaniu stypendium na University of Pennsylvania. Tam uzyskał tytuł licencjata w dziedzinie ekonomii na wydziale Wharton Business School, po czym studiował tam jeszcze rok uzyskując tytuł licencjata w dziedzinie fizyki. Kariera W 1995 roku rozpoczął studia na wydziale fizyki w Stanford University, po czym po dwóch dniach je rzucił, aby założyć przedsiębiorstwo Zip2. Zip2 W 1995 roku Musk i jego brat Kimbal, korzystając z pieniędzy zebranych od niewielkiej grupy inwestorów-aniołów oraz z pomocą finansową ojca w wysokości 200 tys. USD, założyli Zip2, firmę zajmującą się oprogramowaniem sieciowym. Firma opracowała i sprzedała internetowy „przewodnik po mieście” dla branży wydawniczej. Musk uzyskał kontrakty z The New York Times i Chicago Tribune oraz przekonał zarząd do porzucenia planów połączenia się z CitySearch. Będąc w Zip2, Musk chciał zostać CEO; jednak nikt z członków zarządu na to nie pozwolił. Compaq przejął Zip2 za 307 milionów USD w gotówce i 34 miliony USD w opcjach na akcje w lutym 1999. Musk otrzymał 22 miliony USD za swój siedmioprocentowy udział w sprzedaży. X.com i PayPal W marcu 1999 r. Musk został współzałożycielem X.com, firmy świadczącej usługi finansowe i obsługującej płatności za pośrednictwem poczty elektronicznej, o wartości 10 milionów USD. Pieniądze na firmę uzyskał ze sprzedaży Zip2. Rok później X.com połączyło się z firmą Confinity, która była właścicielem PayPala, usługi transferu pieniędzy. Połączona firma skupiła się na usłudze PayPal i została przemianowana na „PayPal” w 2001 roku. Wczesny wzrost PayPal był napędzany głównie przez wirusową kampanię marketingową, w której rekrutowano nowych klientów, gdy otrzymywali pieniądze za pośrednictwem usługi. Musk został w październiku 2000 r. usunięty ze swojej funkcji dyrektora generalnego (choć pozostał w zarządzie) ze względu na nieporozumienia z pozostałym kierownictwem firmy. Musk chciał zmigrować serwery PayPala z systemu Unix do systemu Microsoft Windows, z czym nie zgadzał się zarząd. W październiku 2002 r. serwis eBay przejął PayPal za 1,5 mld USD w akcjach, z czego Musk otrzymał 165 mln USD. Przed sprzedażą Musk, który był największym udziałowcem spółki, posiadał 11,7% akcji PayPala. W lipcu 2017 r. Musk kupił domenę x.com od PayPal za nieujawnioną kwotę, stwierdzając, że ma dla niego „wielką wartość sentymentalną”. SpaceX W czerwcu 2002 roku Musk założył swoje trzecie przedsiębiorstwo, Space Exploration Technologies (SpaceX), którego jest dyrektorem generalnym i technicznym. SpaceX zajmuje się projektowaniem i konstruowaniem rakiet nośnych dla pojazdów kosmicznych, kładąc nacisk na ich niski koszt i niezawodność. Celem, który postawił sobie Musk, jest 100-krotne zmniejszenie kosztów lotów w kosmos, między innymi poprzez wielokrotne starty tych samych egzemplarzy rakiet. Pierwszą opracowaną przez przedsiębiorstwo rakietą była Falcon 1, wystrzelona po raz pierwszy 24 marca 2006 roku. Rakieta ta we wrześniu 2009 r. jako pierwsza prywatna rakieta w historii astronautyki umieściła satelitę na orbicie Ziemi. Drugą rakietą jest Falcon 9, wystrzelona po raz pierwszy 4 czerwca 2010. Jej głównym zadaniem jest wynoszenie na orbitę stworzonych również przez to przedsiębiorstwo statków kosmicznych Dragon, obsługujących zaopatrzenie Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. SpaceX pracuje również nad konstrukcją statku kosmicznego Starship, który ma być w stanie zapewnić obecność stałej kolonii na Marsie, oraz rozbudowuje konstelację satelitów Starlink, dostarczającą Internet satelitarny. 23 grudnia 2008 roku SpaceX zdobyła wart 1,6 miliarda USD kontrakt na przeprowadzenie 12 lotów zaopatrzeniowych na Międzynarodową Stację Kosmiczną, przejmując rolę wahadłowców kosmicznych po ich wycofaniu z użytku w 2011 roku. Początkowo pojazdy Dragon mają przewozić jedynie zaopatrzenie, pozostawiając transport astronautów statkom Sojuz. Augustine commission rekomendowała, aby w przyszłości transport astronautów przekazać komercyjnym przedsiębiorstwom, takim jak SpaceX. 30 maja 2020 roku o godzinie 19:22 UTC (21:22 czasu polskiego) z platformy startowej na Florydzie wystartowała rakieta Falcon 9 z astronautami Robertem Behnkenem i Douglasem Hurleyem w ramach misji dostarczenia astronautów na Międzynarodową Stację Kosmiczną przez SpaceX. 31 maja o godzinie 14:16 UTC (16:16 czasu polskiego), po kilkunastogodzinnym locie, kapsuła Dragon przycumowała do ISS, co zakończyło powodzeniem ten etap misji. W jej ramach, astronauci pozostali na stacji przez kilka miesięcy, a następnie powrócili na Ziemię. Musk postrzega badania kosmosu jako istotny krok w rozprzestrzenieniu, a nawet przetrwaniu ludzkiej świadomości. Stwierdził, że kolonizacja innych planet może stanowić zabezpieczenie przed zagrożeniami dla przetrwania gatunku: „Może nas zniszczyć uderzenie planetoidy, superwulkan, jak również zagrożenia, których dinozaury nigdy nie doświadczyły: zaprojektowany wirus, nieumyślne stworzenie mikro-czarnej dziury, katastrofalne globalne ocieplenie albo jakaś jeszcze nieznana technologia. Ludzkość ewoluowała przez miliony lat, ale w ciągu ostatnich sześćdziesięciu lat broń atomowa dała nam możliwość unicestwienia siebie. Prędzej czy później musimy rozprzestrzenić się poza tę zielono-niebieską kulę, albo wyginąć”. Tesla Motors Musk jest jednym ze współzałożycieli przedsiębiorstwa Tesla Motors i głównym architektem jej produktów. Od października 2008 r. jest jej dyrektorem generalnym. Tesla Motors wyprodukowała w pełni elektryczny samochód sportowy Tesla Roadster. Musk jest autorem głównej biznesowej strategii przedsiębiorstwa, którą jest dostarczenie niedrogich elektrycznych samochodów do masowego klienta. Tesla Roadster został stworzony jako pierwszy krok – samochód skierowany do zamożnych klientów, którzy kupując go sfinansowaliby badania i projektowanie tańszych modeli. Kolejnym modelem jest sprzedawany od 2012 roku Model S – czterodrzwiowy rodzinny sedan, w najtańszej wersji kosztujący połowę tego co Roadster. Na bazie Modelu S zaprojektowano również crossover Model X z napędem na cztery koła i dwoma silnikami elektrycznymi. Samochody będą miały 60 proc. wspólnych części. W marcu 2016 Musk zaprezentował ekonomiczny Model 3 o podstawowej cenie 35.000 dolarów, który jest przeznaczony dla masowego odbiorcy. Samochód wszedł na rynek w lipcu 2017. Musk planuje również sprzedaż elektrycznych układów napędowych, które umożliwiłyby innym przedsiębiorstwom tworzenie własnych modeli bez konieczności opracowywania ich od podstaw. W gazetach jego działania porównywane są do działań Henry’ego Forda za rewolucyjne podejście do rozwoju motoryzacji. Od 1 lutego 2016 r. przedsiębiorstwo nosi nazwę Tesla Inc. Produkuje również samochody autonomiczne. Thud W 2018 r. Elon Musk ogłosił na swoim koncie na Twitterze nowe komediowe przedsięwzięcie medialne, Thud. Musk trafił na nagłówki satyrycznego serwisu informacyjnego „The Onion” po tym, jak zatrudnił byłych pracowników serwisu. W 2014 r., przed przejęciem publikacji przez Univision, Musk wyraził zainteresowanie zakupem „The Onion”. OpenAI W grudniu 2015 roku Musk ogłosił utworzenie OpenAI, organizacji badawczej non-profit zajmującej się sztuczną inteligencją (AI). OpenAI ma na celu rozwój sztucznej inteligencji ogólnej w sposób bezpieczny i korzystny dla ludzkości. Udostępniając sztuczną inteligencję wszystkim, OpenAI chce „przeciwstawiać się dużym korporacjom, które mogą zdobyć zbyt wielką władzę dzięki posiadaniu systemów super-inteligencji poświęconych zyskom, a także rządom, które mogą wykorzystywać sztuczną inteligencję do zdobycia władzy, a nawet do uciskania swoich obywateli”. Musk stwierdził, że chce przeciwdziałać koncentracji władzy. W 2018 r. Musk opuścił zarząd OpenAI, aby uniknąć „potencjalnego przyszłego konfliktu” ze swoją rolą dyrektora generalnego Tesli, ponieważ Tesla coraz bardziej angażuje się w AI. Neuralink W 2016 r. Musk został współzałożycielem Neuralink, firmy zajmującej się rozwojem neurotechnologii. Jej celem jest integracja ludzkiego mózgu ze sztuczną inteligencją. Firma, która wciąż znajduje się we wczesnym stadium rozwoju, koncentruje się na tworzeniu urządzeń, które mogą być wszczepiane do ludzkiego mózgu w celu ułatwienia ludziom łączenia się z oprogramowaniem i pozwolenie im na dotrzymanie kroku postępowi sztucznej inteligencji. Ulepszenia te mogą poprawić pamięć lub umożliwić bardziej bezpośredni kontakt z urządzeniami komputerowymi. Musk uważa założenia Neuralink i OpenAI za powiązane: „OpenAI jest organizacją non-profit zajmującą się minimalizowaniem niebezpieczeństw związanych ze sztuczną inteligencją, podczas gdy Neuralink pracuje nad sposobami wszczepiania technologii w nasze mózgi w celu tworzenia interfejsów umysł-komputer. (...) Neuralink pozwala naszym mózgom zachować prowadzenie w wyścigu inteligencji: maszyny nie będą mogły nas prześcignąć, jeśli będziemy mieli wszystko, co mają maszyny i wszystko to, co my mamy. Przy założeniu, że to co mamy rzeczywiście daje nam przewagę. 16 lipca 2019 Elon Musk poinformował, że Neuralink doprowadził do tego, iż małpa, dzięki specjalnemu wszczepowi, mózgiem obsługiwała komputer. The Boring Company Firma górnicza zajmująca się kopaniem tuneli, z siedzibą w Los Angeles, w Kalifornii, założona 17 grudnia 2016 przez Muska. W styczniu 2018 r. sprzedała 20 tysięcy miotaczy ognia. SolarCity Musk jest również głównym inwestorem i członkiem zarządu przedsiębiorstwa SolarCity, przedsiębiorstwa produkującego ogniwa fotowoltaiczne, zarządzanej przez jego kuzyna Lyndona Rive. Główną motywacją dla badań w SolarCity, podobnie jak w Tesla Motors, jest przeciwdziałanie globalnemu ociepleniu. Obecnie firma została przejęta przez Tesla Inc. Hyperloop W dniu 12 sierpnia 2013 r. Musk zaprezentował propozycję nowej formy komunikacji między „the Greater Los Angeles Area” (grupa miast zgromadzonych wokół Los Angeles) i „the San Francisco Bay Area” (grupa miast zgromadzonych wokół San Francisco), po jego rozczarowaniu gdy projekt „California High-Speed Rail system” (Kalifornijskie Koleje Dużych Prędkości) został zaakceptowany. Nową formę komunikacji nazwał „Hyperloop”, jej zasięg obejmowałby około 560 km, od Sylmar (północna dzielnica Los Angeles) do Hayward (miasto położone we wschodniej części „the San Francisco Bay Area”) i teoretycznie umożliwiałaby podróżowanie między tymi obszarami w 30 minut lub mniej, zapewniając krótszy czas podróży niż nawet komercyjny samolot. Musk proponuje: aby stworzyć podróż tańszą niż jakikolwiek inny środek transportu dla tak długich dystansów, zastosować podciśnienie w celu zmniejszenia oporu powietrza (pozwoliłoby to na dużą prędkość jazdy przy relatywnie małej mocy), całkowicie polegać na energii słonecznej przy wszystkich wymaganiach energetycznych. Całkowity koszt systemu oszacowano na 6 miliardów dolarów. W 2015 r. Musk ogłosił konkurs projektowy dla studentów i innych osób na budowę kapsuł Hyperloop, które miały działać na sponsorowanym przez SpaceX torze o długości mili, w ramach konkursu na kapsuły Hyperloop 2015-2017. Tor został wykorzystany po raz pierwszy w styczniu 2017 r., a Musk ogłosił również, że firma rozpoczęła projekt tunelu, którego celem jest lotnisko Hawthorne Municipal. W lipcu 2017 r. Musk twierdził, że otrzymał "ustną zgodę rządu" na budowę hyperloopa z Nowego Jorku do Waszyngtonu, Wzmianka o planowanym odcinku z Waszyngtonu do Baltimore została usunięta ze strony internetowej Boring Company w 2021 r. Projekt tunelu do Hawthorne został przerwany w 2022 r. i ma zostać przekształcony w miejsca parkingowe dla pracowników SpaceX. W opinii biografa Ashlee Vance, Musk miał nadzieję, że Hyperloop "zmusi opinię publiczną i ustawodawców do ponownego przemyślenia propozycji szybkiej kolei" obecnej w Kalifornii w tamtym czasie i rozważenia bardziej "kreatywnych" pomysłów. W celu wdrożenia koncepcji Hyperloop powstało kilka firm: Hyperloop One, Hyperloop Transportation Technologies (HTT), TransPod, Hardt Hyperloop, Nevomo, Zeleros i Arrivo, The Arrival Company (która została założona przez byłych pracowników Hyperloop One). Sam Musk nie jest zaangażowany w żadną z tych firm. Działalność filantropijna Musk przewodniczy Fundacji Muska, finansującej edukację naukową, pomoc pediatryczną i badania nad czystą energią. Jest powiernikiem X PRIZE Foundation, promującej technologie odnawialnych źródeł energii. Zasiada w zarządzie Space Foundation, The Planetary Society, The National Academies Aeronautics, Space Engineering Board i Stanford Engineering Advisory Board. W 2001 roku Musk stworzył plany projektu „Mars Oasis”, którego celem byłoby umieszczenie na powierzchni Marsa miniaturowej szklarni i badanie rozwoju roślin na marsjańskim regolicie. Zawiesił ten projekt, gdy zorientował się, że koszty transportu wielokrotnie przewyższyłyby wszystkie inne koszty. Zamiast tego zdecydował się pracować nad rozwojem transportu kosmicznego i stworzył przedsiębiorstwo SpaceX. Pozostała działalność Zagrał niewielką rolę w filmie Iron Man 2. Zdjęcia do tego filmu były kręcone w fabryce należącej do SpaceX. Musk jeździł samochodem McLaren F1, który kupił za około milion USD i sprzedał w 2007 roku za około 1,5 miliona USD. Posiada także prywatne samoloty Aero L-39 Albatros oraz Dassault Falcon 900, użyty na planie filmu Dziękujemy za palenie, którego był producentem. Pojawił się również jako słuchacz przemówienia Willa Castera granego przez Johnny’ego Deppa w filmie Transcendencja. Musk wystąpił w filmie Maczeta zabija jako on sam. W jednym z odcinków serialu Teoria wielkiego podrywu pojawia się jako on sam w roli wolontariusza w stołówce dla ubogich. W szóstym odcinku pierwszego sezonu serialu Young Sheldon został poruszony wątek firmy SpaceX, a Elon Musk zagrał samego siebie. Życie prywatne Musk mieszka w Bel Air w Kalifornii. Ma pięciu synów ze swoją eksżoną, kanadyjską aktorką i pisarką Justine Musk. Jego drugą żoną była brytyjska aktorka Talulah Riley, znana z roli Annabelle Fritton w filmie Dziewczyny z St. Trinian. Rozwiódł się z nią w roku 2012. Od 2013 do 2016 roku ponownie był żonaty z Talulahą Riley. W 2017 roku spotykał się z modelką oraz aktorką Amber Heard, z którą zakończył związek w lutym 2018. W kwietniu 2018 roku związał się z kanadyjską piosenkarką i kompozytorką Claire Boucher. 4 maja 2020 para powitała swojego pierwszego syna. W grudniu 2021 roku para doczekała się drugiego dziecka, urodzonego przez surogatkę. W 2022 para się rozstała. Rodzeństwo Muska również urodziło i wychowało się w Południowej Afryce, u progu dorosłości emigrując do Ameryki Północnej. Mieszkająca w Kanadzie Tosca Musk, siostra Elona, jest założycielką Musk Entertainment i producentką kilkunastu filmów. Sam Elon Musk był producentem jej pierwszego filmu Puzzled. Kimbal Musk, brat, jest dyrektorem generalnym przedsiębiorstwa OneRiot specjalizującego się w wyszukiwaniu w sieci w czasie rzeczywistym oraz właścicielem restauracji The Kitchen w Boulder. Podobnie jak Elon, po emigracji do Ameryki Północnej, z Kanady trafił do Stanów Zjednoczonych. W trakcie programu Saturday Night Live wyznał, że ma zespół Aspergera. Majątek Kontrowersje Tesla Motors W październiku 2008 roku, po potwierdzeniu wcześniejszych doniesień, że Tesla Motors ma tylko 9 mln USD na swoich kontach, Musk zatrudnił zewnętrzne przedsiębiorstwo do przejrzenia wewnętrznych e-maili i logów z komunikatorów, a następnie zatrudnił detektywa do zebrania odcisków palców z wydruków pozostawionych przy kopiarkach w przedsiębiorstwie. W ten sposób wykrył, że pracownik Peng Zhou był źródłem przecieku o stanie majątku przedsiębiorstwa. Musk zaoferował Zhou opcję przeproszenia przedsiębiorstwa i rezygnacji ze stanowiska zamiast bycia oskarżonym. Zhou tę propozycję przyjął. Po tym incydencie Musk usiłował wykryć pracowników ujawniających wewnętrzne informacje przedsiębiorstwa przez wysyłanie im minimalnie zmodyfikowanych wersji okólników, chcąc sprawdzić, która wersja trafi do prasy. Plan się nie powiódł, ponieważ główny prawnik w przedsiębiorstwie, Craig Harding, wysłał swoją wersję do wszystkich pracowników, dodając do niej ostrzejsze warunki umowy poufności. 26 maja 2009 roku były dyrektor Tesla Motors Martin Eberhard złożył pozew przeciwko Muskowi za zniesławienie i złamanie umowy. Tematem pozwu była kwestia określenia, kto ma prawo używać tytułu „założyciela” Tesla Motors. 29 lipca 2009 roku sąd odrzucił ten wniosek. Oficjalne oświadczenie przedsiębiorstwa określiło tę decyzję jako „spójną z przekonaniem o wspólnym udziale zespołu założycieli, włączając w to aktualnego dyrektora Elona Muska i głównego inżyniera J.B. Straubela, którzy obaj byli kluczowi dla stworzenia Tesli od jej początków”. Na początku sierpnia Eberhard wycofał wniosek, a ostateczne porozumienie zostało osiągnięte 21 września. Dokładne warunki tego porozumienia nie zostały ujawnione, ale od tego czasu oficjalnymi założycielami Tesli są Martin Eberhard, Elon Musk, J.B. Straubel, Marc Tarpenning i Ian Wright. Tajlandia 2 lipca 2018 po akcji poszukiwawczej w tajlandzkiej jaskini Tham Luang została znaleziona grupa 13 turystów (12 młodych członków drużyny piłkarskiej oraz trenera). Wysoki poziom wody uniemożliwiał ich łatwe wyciągnięcie. 6 lipca Elon Musk ogłosił, że pracujący dla niego inżynierowie z firm SpaceX oraz Boring Company udali się na miejsce, by pomóc w akcji ratunkowej. Zaoferował również użycie specjalnie zaprojektowanej miniłodzi ratunkowej. W rozmowie z CNN brytyjski nurek Vernon Unsworth skrytykował pomysł Muska i powiedział, że może on „wsadzić sobie swoją kapsułę tam, gdzie boli”. W odpowiedzi na to, miliarder wypuścił serię wpisów w serwisie Twitter, w których stwierdził, że nigdy nie widział Vernona w jaskini, poprosił go o wysłanie filmu z akcji ratunkowej, po czym dodał, że film nie będzie potrzebny, bo jego kapsuła dotrze na miejsce pobytu chłopców. Wszystko podsumował słowami „Sam się o to prosiłeś, pedofilu”. Po dwóch dniach Musk przeprosił za swoje słowa. Nagrody i wyróżnienia Został umieszczony na liście tygodnika „Time” 100 osób o największym wpływie na świat w 2010 roku Został umieszczony na liście 75 najbardziej wpływowych ludzi XXI wieku stworzonej przez miesięcznik „Esquire”. Wyróżniony jako Żywa legenda lotnictwa w 2010 roku przez Fundację Kitty Hawk za stworzenie następcy kosmicznego wahadłowca (rakiety Falcon 9 wraz z pojazdem Dragon). Otrzymał nagrodę George’a Low od Amerykańskiego Instytutu Aeronautyki i Astronautyki za najwybitniejszy wkład w rozwój transportu kosmicznego w latach 2007/2008 (za opracowanie rakiety Falcon 1 – pierwszej prywatnej rakiety na paliwo ciekłe, która osiągnęła orbitę). Otrzymał nagrodę Von Brauna od National Space Society za przewodnictwo w najważniejszych osiągnięciach w podboju kosmosu w latach 2008/2009. Otrzymał nagrodę 2008 National Conservation Achievement od National Wildlife Federation za osiągnięcia przedsiębiorstw Tesla Motors i Solar City. Wyróżniony przez tygodnik „Aviation Week” w 2008 roku za najważniejsze osiągnięcie w rozwoju przemysłu kosmicznego. Wyróżniony jako Wynalazca Roku 2007 przez R&D Magazine za osiągnięcia przedsiębiorstw SpaceX, Tesla i SolarCity. Otrzymał nagrodę Automotive Executive of the Year Award w 2010 roku za osiągnięcia Tesla Motors. Jest najmłodszym w historii odbiorcą tej nagrody. Wyróżniony jako Przedsiębiorca Roku 2007 od miesięcznika „Inc.” za rozwój przedsiębiorstw Tesla i SpaceX. Otrzymał nagrodę Index Design w 2007 roku za projekt samochodu Tesla Roadster. Otrzymał doktorat honoris causa od Amherst College w Massachusetts. Otrzymał doktorat honoris causa w astronautyce od University of Surrey w Wielkiej Brytanii. W 2017 roku otrzymał doktorat honoris causa od Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie W 2019 roku otrzymał nagrodę im. Stephena Hawkinga za „Zdumiewające osiągnięcia dla ludzkości i ogromne sukcesy na polu podróży kosmicznych”. W 2021 roku został Człowiekiem Roku Tygodnika „Time” za „ogromną władzę i wpływ na rzeczywistość”. Zobacz też Twitter Przypisy Amerykańscy miliarderzy Konstruktorzy lotniczy Amerykańscy przedsiębiorcy Doktorzy honoris causa uczelni w Wielkiej Brytanii Doktorzy honoris causa uczelni w Stanach Zjednoczonych Ludzie roku tygodnika Time Amerykańscy filantropi Tesla Motors SpaceX Urodzeni w 1971 Ludzie urodzeni w Pretorii Południowoafrykańczycy

126

https://pl.wikipedia.org/wiki/Albert%20Einstein

Albert Einstein

Albert Einstein (wym. ) (ur. 14 marca 1879 w Ulm, zm. 18 kwietnia 1955 w Princeton) – fizyk teoretyk, noblista, obywatel Szwajcarii i USA pochodzenia niemiecko-żydowskiego. Profesor różnych placówek w Szwajcarii, Austro-Węgrzech, Niemczech i USA: Uniwersytetu w Zurychu, Uniwersytetu Karola w Pradze, Politechniki Federalnej w Zurychu (ETHZ), Uniwersytetu Berlińskiego i Instytutu Badań Zaawansowanych (IAS) w Princeton. Einstein zrewolucjonizował zarówno mechanikę, jak i teorię pola, głównie w wersji klasycznej, choć odegrał też kluczową rolę dla mechaniki kwantowej. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki za 1921 rok, w uznaniu za „wkład do fizyki teoretycznej, zwłaszcza opis prawa efektu fotoelektrycznego”. Einstein to twórca szczególnej teorii względności, która ulepszyła mechanikę Newtona i zastąpiła w tej korekcyjnej roli teorię eteru Lorentza. Autor wynikającej z STW równoważności masy i energii, czasem formułowanej słynnym wzorem E = mc2. Został on potwierdzony przez reakcje subatomowe, np. jądrowe; doprowadziło to do rewizji zasady zachowania masy, samego pojęcia materii i otworzyło epokę jądrowej broni oraz energetyki. Twórca ogólnej teorii względności, która połączyła newtonowskie prawo powszechnego ciążenia z nową mechaniką. Nie była to jedyna ani nawet pierwsza synteza tego typu, jednak OTW w odróżnieniu od konkurencji okazała się poprawna, zostając nowym paradygmatem w opisie grawitacji. Einstein oparł na swojej teorii pierwsze modele kosmologiczne oraz pierwsze przewidywania grawitacyjnych fal czasoprzestrzeni. Wprowadził też do niej opcjonalną stałą kosmologiczną, która później okazała się możliwym wyjaśnieniem ciemnej energii. Teoria Einsteina dzięki tym i innym wynikom doprowadziła do rozkwitu astrofizyki w XX wieku. Naukowiec przewidział również istnienie fotonu – postulując dualizm korpuskularno-falowy światła. Było to poprawne wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego, przewidujące też nowe zjawiska jak efekt Comptona, które ostatecznie potwierdziło cząstki światła. Hipoteza Einsteina umożliwiła też innym fizykom stworzenie właściwej mechaniki kwantowej – dzięki przeniesieniu tej dualistycznej koncepcji na elektron przez de Broglie’a. Jednocześnie Einstein był czołowym krytykiem najczęstszej, kopenhaskiej interpretacji kwantów i współautorem paradoksu EPR. Wprowadzone w nim pojęcie splątania kwantowego umożliwiło nie tylko badanie kwantowych fundamentów i możliwości ewentualnej rewizji tej teorii; otworzyło też całą dyscyplinę informatyki kwantowej. Odkrywca emisji wymuszonej, na której opierają się lasery. Opisał też statystykę Bosego-Einsteina i możliwość istnienia kondensatu Bosego-Einsteina – czasem nazywanego piątym stanem skupienia, łamiącego intuicyjne własności materii jak nieprzenikliwość. Einstein przysłużył się też innym dziedzinom fizyki jak klasyczna mechanika statystyczna – jego model ruchów Browna dostarczył koronnych dowodów teorii atomistycznej. Badania Einsteina nad materią skondensowaną obejmowały też teorię ciała stałego. Jego prace nad zunifikowaną teorią oddziaływań nie spełniły oczekiwań, jednak znalazły odzwierciedlenie w późniejszych, potencjalnie prawdziwych modelach pól i cząstek jak teoria strun. Dzięki tym osiągnięciom Einstein jest uważany za jednego z największych fizyków XX wieku lub największego z nich; szczyty rankingów dzieli z innymi ojcami fizyki kwantowej jak Paul Dirac, Werner Heisenberg czy Erwin Schrödinger. Jego ogólna teoria względności jest uważana za jeden z największych przełomów w fizyce XX wieku, obok wspomnianej teorii kwantów. Ponadto Einstein jest uznawany za jednego z największych fizyków w całej historii, obok Newtona, Maxwella czy Galileusza. W 1999 r. czasopismo naukowe „Physics World” w gronie 100 wiodących fizyków przeprowadziło ankietę. Jako największego fizyka wszech czasów wskazano właśnie Einsteina. W tym samym roku portal „PhysicsWeb” zorganizował sondaż, który przyznał Einsteinowi drugie miejsce. W 1999 r. Einstein był też uznany za człowieka stulecia według amerykańskiego tygodnika „Time”. Ten wybitny fizyk miał też wkład do filozofii nauki, popularyzacji fizyki i jej historii oraz zajmował się aktywizmem politycznym. Jego teorie wywarły również wpływ na rozwój XX-wiecznej matematyki, zwłaszcza geometrii różniczkowej z analizą na rozmaitościach, topologii różniczkowej i teorii grup Liego. Kariera Einsteina trwała przeszło pół wieku; przez ten czas opublikował ponad 450 prac, w tym przeszło 300 naukowych. Życiorys Dzieciństwo i rodzina Albert Einstein urodził się w piątek 14 marca 1879 r. o godzinie 11:30 w domu przy Bahnhofstrasse B nr 135 w mieście Ulm położonym w Wirtembergii na południu Niemiec. Jego matką była Paulina Einstein (z domu Koch), a ojcem – Hermann Einstein. Oboje byli Żydami. Hermann Einstein handlował pierzynami. Później jego brat Jacob namówił go do wspólnego założenia zakładu produkującego instalacje gazowe i wodno-kanalizacyjne. W 1881 r. cała rodzina przeniosła się do Monachium, gdzie powstał zakład. Tam też 18 listopada 1881 r. urodziła się Maria – jedyna siostra Einsteina. Albert Einstein pierwszy raz zetknął się z nauką, gdy miał pięć lat. Jego ojciec pokazał mu kompas, którego działanie wywarło na nim „głębokie i trwałe wrażenie”. W tym czasie Einstein rozpoczął naukę w domu. Ponieważ jego matka była muzykiem, Albert w wieku sześciu lat zaczął uczyć się gry na skrzypcach. Lekcje gry pobierał do trzynastego roku życia. Grał do późnej starości, dopóki nie zaczęło mu to sprawiać zbyt dużego trudu. Kształcenie szkolne W 1886 r. zaczął uczęszczać do szkoły powszechnej, gdzie był jednym z najlepszych uczniów. Od 1888 r. chodził do katolickiego Gimnazjum Luitpolda w Monachium, gdzie również odnosił sukcesy. Firma Einsteinów zaczęła podupadać, a w 1894 r. rodzina przeniosła się do Mediolanu. Syna pozostawiono w Monachium, pod opieką członków dalszej rodziny, dla ukończenia szkoły. Według Marii Einstein jej brat w tym okresie stał się nerwowy. Pojawiły się nawet objawy depresji. Pół roku po wyjeździe rodziców Einstein wypisał się ze szkoły i dołączył do rodziców w Mediolanie, gdzie sam przygotowywał się do wstąpienia na uniwersytet. W październiku 1895 r. przyjechał do Zurychu, gdzie przystąpił do egzaminu wstępnego na tamtejszą politechnikę (ETHZ). Potrzebował na to specjalnego pozwolenia, gdyż brakowało mu dwóch lat do minimalnego dopuszczalnego wieku. Próba zdania egzaminu zakończyła się niepowodzeniem. Powodem były słabe wyniki egzaminów z przedmiotów humanistycznych. Za radą dyrektora ETHZ Einstein postanowił spędzić rok w Aarau w Szwajcarii, by ukończyć szkołę średnią. We wrześniu 1896 r. zdał tam maturę. Uzyskał dobre oceny z niemal wszystkich przedmiotów – zwłaszcza ze śpiewu i muzyki oraz fizyki i matematyki. W tym samym roku zrzekł się obywatelstwa niemieckiego. Zrobił to najprawdopodobniej w celu uniknięcia służby wojskowej lub na znak protestu przeciwko nastrojom militarnym panującym wówczas w Niemczech. Bez przynależności państwowej przystąpił ponownie do egzaminów na ETHZ, które tym razem zdał. Jednocześnie do tej samej sekcji przyjęto Milevę Marić, która później wywarła duży wpływ na życie Einsteina. Eksperyment myślowy ze światłem Jest możliwe, że Einstein w wieku 16 lat (ok. 1895) rozważał ważny eksperyment myślowy. Wspomniał o tym publicznie po raz pierwszy ponad pół wieku później, w swoich Notach autobiograficznych z 1946. Młody Albert miał się zastanawiać, co by się stało przy ruchu z prędkością światła. Wówczas fale elektromagnetyczne takie jak światło stałyby nieruchomo w miejscu, nie wykazując żadnego ruchu. Miałoby to przeczyć zarówno intuicji, jak i równaniom Maxwella. Ta anegdota jest trudna do zinterpretowania z różnych powodów: Einstein w tym wieku prawdopodobnie nie znał jeszcze równań Maxwella. Być może stary Einstein zwrócił uwagę, że sam eksperyment myślowy znał już w wieku 16 lat, a późniejsza znajomość równań Maxwella utwierdziła go w niedorzeczności takiego wyniku. Ten wynik eksperymentu myślowego nie stanowi większego problemu dla teorii eteru. Były one wówczas powszechnie uznawane i młody Einstein prawdopodobnie w nie wierzył. Brak obserwacji „zamrożonych” fal można wytłumaczyć tym, że Ziemia porusza się względem eteru z prędkością dużo mniejszą od tej światła w próżni. Niewykluczone, że ten eksperyment myślowy odegrał dużą rolę kilka lat później, kiedy Einstein pracował nad balistyczną (emisyjną) teorią światła. Dla teorii tego typu ten eksperyment myślowy prowadzi do poważnych trudności; przez to mógł się przyczynić do porzucenia przez Einsteina tych prac i do powstania szczególnej teorii względności. Czasami przypisuje się też młodemu Einsteinowi inny eksperyment myślowy – gdyby obserwator trzymający lustro poruszał się z prędkością c względem eteru, jego obraz w lustrze by zniknął. Najprawdopodobniej te legendy to wynik nieporozumienia i zmiany pierwotnego pomysłu Einsteina, opisanego powyżej. Studia i pierwszy ślub W czasie studiów Einstein zakochał się z wzajemnością w Milevie Marić, co nie podobało się jego matce. W lipcu 1900 r. oboje zakochanych przystąpiło do zdawania egzaminów końcowych. Albert je zdał, w przeciwieństwie do Milevy. Wtedy też młody Einstein opublikował swoją pierwszą pracę naukową – dotyczyła zjawiska włoskowatości. W 1901 r. Mileva zaszła w ciążę. Na czas porodu udała się do rodzinnej Serbii i urodziła tam córkę o imieniu Lise (zdrobniale Lieserl). Oddano ją po cichu do adopcji i jej dalsze losy są nieznane. Albert najprawdopodobniej nigdy jej nie zobaczył. 21 lutego 1901 r. Einstein przyjął obywatelstwo szwajcarskie. Mając już dyplom wykładowcy nauk ścisłych, zaczął szukać pracy. Starał się bezskutecznie o asystenturę u wykładającego w ETHZ Webera, a później u Hurwitza i Wilhelma Ostwalda. Dopiero w maju 1901 r. został zatrudniony na krótko jako zastępca nauczyciela w szkole średniej w Winterthur w Szwajcarii. W tym czasie zajmował się tam ruchem materii względem eteru i kinetyczną teorią gazów. Od października 1901 r. do stycznia 1902 r. uczył w prywatnej szkole w Schaffhausen, a równolegle pracował nad swoją pracą doktorską dotyczącą kinetycznej teorii gazów. W lutym 1902 r. przeprowadził się do Berna, gdyż spodziewał się dostać stałą pracę w Szwajcarskim Urzędzie Patentowym w Bernie. Utrzymywał się z udzielania korepetycji. W czerwcu został zatrudniony na okres próbny jako ekspert techniczny trzeciej klasy w urzędzie patentowym, a trzy miesiące później zatrudniono go na stałe. 10 października 1902 r., wskutek choroby serca, zmarł ojciec Einsteina. 6 stycznia 1903 r. Albert Einstein i Mileva Marić wzięli w Bernie ślub cywilny. 14 maja 1904 r. urodził się pierwszy syn Einsteina, Hans Albert, który później również został wybitnym uczonym. Kolejny syn, Eduard, urodził się 28 lipca 1910. Cudowny rok 1905 Od młodości Einstein pracował nad uzgodnieniem elektrodynamiki Maxwella z zasadą względności. W tym celu pracował nad emisyjną teorią światła, opartą prawdopodobnie na potencjałach opóźnionych. Porzucił jednak te próby. Pewną rolę mógł w tym odegrać jego młodzieńczy eksperyment myślowy z gonieniem fali światła. Kiedy Einstein zrozumiał względność jednoczesności, prawdopodobnie pod wpływem prac Lorentza, zmienił strategię – zamiast modyfikować elektrodynamikę Maxwella, zrewidował podstawy mechaniki Newtona. To doprowadziło go potem do szczególnej teorii względności. Równolegle Einstein prowadził badania nad termodynamiką i fizyką statystyczną promieniowania. Prawdopodobnie to doprowadziło go do pojęcia cząstek światła, użytych potem przy wyjaśnieniu efektu fotoelektrycznego. Pomysł cząstek światła mógł być też związany z jego wczesnymi pracami nad teorią emisyjną. Rok 1905 jest określany jako Annus mirabilis (cudowny rok) Einsteina. Był wtedy szwajcarskim urzędnikiem patentowym, niedawnym absolwentem fizyki, a jego dorobek obejmował tylko kilka publikacji. Był przez to mało znany w środowisku fizyków. Mimo to opublikował 5 prac, z których przynajmniej część była przełomowa. Jego publikacja Zur Elektrodynamik bewegter Körper (O elektrodynamice ciał w ruchu) wprowadziła nową teorię, nazwaną później szczególną teorią względności (STW). Dzięki nowemu spojrzeniu na czas i przestrzeń STW pogodziła elektrodynamikę Maxwella z zasadą względności, bez modyfikowania tej pierwszej ani odwoływania się do budowy materii. STW wyjaśniała też obserwowaną niezależność prędkości światła w próżni od obserwatora. Einstein rozwinął STW w innej pracy z tego samego roku, gdzie poprawnie przewidział równoważność masy i energii. To ten fakt został potem wyrażony przez słynny wzór E=mc2. Einstein wyjaśnił też efekt fotoelektryczny, zaobserwowany w 1888 roku przez Philipa Lenarda. Przyjął, że światło oddziałuje z materią w postaci cząstek – nazwanych później fotonami. To właśnie to wyjaśnienie – a nie teoria względności – było potem głównym powodem przyznania mu Nagrody Nobla. Pracę Einsteina można uznać za rozwinięcie koncepcji Plancka kwantów energii, choć mogły się rozwijać niezależnie. W swoim cudownym roku Einstein napisał też rozprawę doktorską pod tytułem O nowej metodzie wyznaczania rozmiarów molekuł (przyjętą 19 sierpnia na Uniwersytecie w Zurychu) oraz wyjaśnił i opisał ruchy Browna. Mimo wielkiego znaczenia, jego prace nie zostały początkowo docenione. W 1906 r. Einstein został awansowany na stanowisko eksperta technicznego drugiej klasy, jednak nie przestawał zajmować się fizyką. W 1907 r. sformułował zasadę równoważności. Później nazwał ją „najszczęśliwszą myślą swojego życia”, ponieważ była przełomowym punktem w jego pracach nad ogólną teorią względności. Początki kariery akademickiej W grudniu 1908 r. Einstein napisał do Uniwersytetu w Bernie podanie o przyjęcie na stanowisko privatdozenta. Privatdozent nie otrzymywał wynagrodzenia z uczelni, a utrzymywał się z drobnych wpłat studentów. Był to jednak etap konieczny w karierze uczelnianej. Einstein uzyskał to stanowisko 28 lutego 1909 r. Nie pozwalało mu ono zarobić na życie, więc nie zrezygnował z pracy w urzędzie patentowym. W marcu 1909 r. Einstein został profesorem nadzwyczajnym fizyki teoretycznej na uniwersytecie w Zurychu, na którym wcześniej obronił doktorat. W tym samym roku został doktorem honoris causa Uniwersytetu Genewskiego. W latach 1909–1911 napisał jedenaście artykułów naukowych dotyczących fizyki teoretycznej. W 1910 r. pierwszy raz zgłoszono go jako kandydata do Nagrody Nobla. W 1911 r. Einstein został profesorem zwyczajnym na Uniwersytecie Niemieckim w Pradze. Półtora roku później wrócił na macierzystą ETHZ jako profesor zwyczajny. W latach 1911–1912 Einstein otrzymywał wiele ofert zatrudnienia z różnych uniwersytetów, w tym z Uniwersytetu w Utrechcie. Wiosną 1913 r. Max Planck i Walther Nernst złożyli mu potrójną propozycję: przyjęcie członkostwa Pruskiej Akademii Nauk (Preusissche Akademie der Wissenschaftlen), profesurę Uniwersytetu Berlińskiego z prawem, ale bez obowiązku wykładania, stanowisko dyrektora mającego powstać Instytutu Fizyki Cesarza Wilhelma (Kaiser Wilhem Institut für Physik, będącego obecnie Instytutem Fizyki w Berlinie). Einstein, znużony pracą wykładowcy, chciał skupić się wyłącznie na myśleniu i ofertę przyjął. W marcu 1914 r. przeprowadził się z rodziną do Berlina. Od czasu wyjazdu do Pragi w 1911 r. stosunki Einsteina z żoną Milevą zaczęły się pogarszać. W czerwcu 1914 r. doszło do separacji. W związku z tym Mileva wróciła z synami do Zurychu. Ogólna teoria względności i rozwód 25 listopada 1915 r. Einstein przedstawił swoją najważniejszą pracę: ogólną teorię względności. Jest ona uogólnieniem poprzedniej teorii, stosując zasadę względności również do niektórych ruchów z przyspieszeniem. Stwierdza równoważność grawitacji i przyspieszenia oraz opisuje różnice między geometrią euklidesową a geometrią w silnych polach grawitacyjnych. Teoria przewiduje również znacznie silniejsze niż w teorii Newtona odchylenie toru światła przechodzącego obok gwiazdy. W czasie I wojny światowej Einstein zajmował się nie tylko ogólną teorią względności. Opublikował prace na temat kosmologii i fal grawitacyjnych, znalazł nowe wyprowadzenie prawa Plancka, napisał pięćdziesiąt artykułów naukowych i wydał książkę popularyzującą teorię względności. 5 lipca 1916 r. zastąpił Maxa Plancka na stanowisku przewodniczącego Niemieckiego Towarzystwa Fizycznego (Deutsche Physikalische Gesellschaft). Sprawował tę funkcję do 31 lipca 1918 r. W 1918 r. Einstein napisał pracę o prawie promieniowania Plancka, w której przewidział istnienie emisji wymuszonej – zjawiska umożliwiającego budowę laserów. Wytężona praca w połączeniu z głodem spowodowały problemy zdrowotne Einsteina. W 1917 r. chorował na wrzody żołądka, żółtaczkę, był ogólnie wyczerpany i miał chorą wątrobę. Podczas choroby zajmowała się nim jego kuzynka, Elsa Einstein. Latem 1917 r. Albert przeprowadził się do mieszkania obok niej, a rok później oboje postanowili się pobrać. 14 lutego 1919 r. sąd w Zurychu orzekł rozwód Alberta i Milevy Einstein. Warunki określały, że Albert ma płacić alimenty, zdeponować w banku 40 000 marek niemieckich, z których odsetki miały być do dyspozycji byłej żony, a ponadto, gdyby dostał Nagrodę Nobla, miał jej przekazać całą sumę. W 1919 r. podczas zaćmienia Słońca dwie brytyjskie ekspedycje naukowe dokonały pomiaru odchylenia toru światła pochodzącego z gwiazdy znajdującej się za Słońcem i przechodzącego obok niego. Opublikowane w raporcie Arthura Eddingtona wyniki potwierdziły przewidywania ogólnej teorii względności Einsteina. Odkrycie było nagłośnione i szeroko komentowane w mediach. Einstein stał się wtedy sławny także poza gronem naukowców. Drugi ślub i Nagroda Nobla 2 lipca 1919 r. Einstein ożenił się ze swoją kuzynką Elsą Einstein. W latach 20. Einstein zaczął dużo podróżować. 3 kwietnia 1921 r. wyjechał z żoną do USA i wygłosił tam kilka wykładów. W czasie tej wizyty, 9 maja, otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu w Princeton. 30 maja wypłynął do Wielkiej Brytanii. 8 czerwca po raz kolejny został doktorem honoris causa, tym razem uczelni w Liverpoolu. Einstein dowiedział się, że planowano na niego zamach. W związku z tym 8 października 1922 r. ponownie wyjechał z Niemiec, tym razem do dalekiej Azji, aż na kilka miesięcy. Odwiedził Kolombo, Singapur, Hongkong i Szanghaj, następnie Kobe i Kioto. W tym czasie dostał Nagrodę Nobla. 2 lutego 1923 r. Einsteinowie wylądowali w Palestynie. Tam Albert zaangażował się na jakiś czas w sprawy Uniwersytetu Hebrajskiego. W latach 1925–1927 był członkiem jego Rady Zarządzającej. W drodze powrotnej z podróży wstąpili do Hiszpanii. 15 marca 1923 r. wrócili do Berlina. W 1923 r. opublikował artykuł pod tytułem Czy teoria pola stwarza możliwości rozwiązania problemu kwantowego?. Einstein już w tym czasie pracował nad teorią wielkiej unifikacji, która zdominowała jego późniejsze badania. W 1925 r. Einstein odbył kolejną podróż, tym razem do Ameryki Południowej – Argentyny, Brazylii i Urugwaju. Przeprowadzka do USA W 1930 r. Einstein drugi raz popłynął do Ameryki, przebywając od grudnia 1930 r. do marca 1931 r. oraz od grudnia 1931 r. do marca 1932 r. w Caltechu w Pasadenie. Tam spotkał się z Abrahamem Flexnerem, który chciał przedstawić członkom Caltechu projekt budowy Instytutu Studiów Zaawansowanych w Princeton. Flexner zaproponował Einsteinowi posadę w tym ośrodku, na co Einstein się zgodził. W marcu 1932 r. wrócił do Niemiec. 10 grudnia 1932 r. Einsteinowie trzeci raz wypłynęli do USA, znów do Kalifornii. 30 stycznia 1933 r. naziści doszli do władzy, a Adolf Hitler został kanclerzem Niemiec. Einstein, dowiedziawszy się o tym oświadczył, że nie wraca do Niemiec. Miał jednak kilka spraw do załatwienia w Europie, zamieszkał więc tymczasowo w Le Coq sur Mer w Belgii. W tym czasie otrzymywał oferty pracy z Jerozolimy, Oksfordu, Lejdy, Madrytu i Paryża. Wszystkie odrzucił. 7 października 1933 r. wypłynął z żoną, asystentem i sekretarką do Ameryki. 17 października 1933 r. wylądowali oni w Nowym Jorku. Do 1935 r. mieszkali przy Library Place nr 2, później przenieśli się na Mercer Street nr 112. W 1935 r. popłynęli na Bermudy, by wracając uzyskać wizy imigracyjne. W październiku 1936 r. Einstein został mianowany doktorem honoris causa Uniwersytetu Nowojorskiego. 20 grudnia tego roku zmarła jego druga żona, Elsa. 1 października 1940 r. Einstein został zaprzysiężony jako obywatel Stanów Zjednoczonych. Projekt jądrowy USA W sierpniu 1939 r. Einsteina odwiedzili Leó Szilárd i Eugene Wigner, zaniepokojeni możliwością skonstruowania przez III Rzeszę bomby atomowej. Wspólnie postanowili wysłać do ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych Franklina Delano Roosevelta list o następującej treści: Prezydent odpisał: Jednak budżet przyznany radzie na pierwszy rok wynosił zaledwie 6000$. Nie jest prawdą, iż list Einsteina był bezpośrednią przyczyną zainicjowania projektu Manhattan. Prezydent zlecił budowę bomby atomowej w październiku 1941 r. (a więc dwa lata po otrzymaniu listu) i wtedy też sekretarz wojny dowiedział się o całej sprawie. Einstein sam stwierdził: Prace unifikacyjne Ogólna teoria względności (OTW) ustaliła w fizyce zestaw praw grawitacji, a elektrodynamika Maxwella – elektromagnetyzmu. Einstein od lat 20. pracował nad jednolitą teorią pola, mającą opisywać grawitację i elektromagnetyzm jako dwa przejawy tego samego zjawiska. Przykładowo rozwijał teorię Kaluzy-Kleina. Zarówno OTW, jak i elektrodynamika opisują głównie świat makroskopowy. Za to w latach 20. pojawiła się pełna mechanika kwantowa świata mikroskopowego. Einstein już wtedy próbował przezwyciężyć tę przepaść, jednak nie przez kwantowanie grawitacji, ale nową teorię pola. W czasie pobytu w Princeton owdowiały Einstein poświęcił się jeszcze bardziej swoim bezowocnym próbom. Przez to stopniowo usuwał się z głównego nurtu badań w fizyce. W opinii wielu naukowców „zmarnował drugą połowę życia”. Przykładowo nie uczestniczył w rozwijaniu awangardowej, rodzącej się wtedy fizyki cząstek elementarnych. Dekady później okazało się, że niszowe, ambitne prace Einsteina były skazane na niepowodzenie. W tym czasie nie znano jeszcze dobrze jądrowych oddziaływań silnych ani słabych. W latach 70. powstała teoria oddziaływań elektrosłabych, unifikująca elektromagnetyzm z oddziaływaniami słabymi. Dalszym krokiem są rozwijane teorie wielkiej unifikacji, łączące oddziaływania elektrosłabe z silnymi. Unifikacja z grawitacją (superunifikacja) ma być dopiero trzecim krokiem, a nie pierwszym. Schyłek życia 31 lipca 1943 r. Einstein został konsultantem Działu Badań i Wdrożeń Biura Uzbrojenia Marynarki Wojennej Stanów Zjednoczonych z pensją 25$ za dzień i pozostał nim do 30 czerwca 1946 r. W tym samym roku otrzymał doktorat honoris causa Lincoln University. 2 sierpnia 1946 r. Einstein został przewodniczącym nowo powstałego Komitetu Nadzwyczajnego Uczonych Atomistów (Emergency Committee of Atomic Scientists), mającego za cel informowanie opinii publicznej o kwestiach politycznych dotyczących bomby atomowej oraz o pokojowym wykorzystaniu energii jądrowej. Dwa lata później został nagrodzony One World Award. W ostatnich latach życia Einstein miewał bóle w górnej części brzucha, a jesienią 1948 r. lekarz wykrył u niego guza wielkości pomarańczy. 31 grudnia laparotomia wykazała, iż był to tętniak aorty. W 1950 r. zaobserwowano powiększanie się tętniaka. 18 marca Einstein spisał testament, w którym wszystkie swoje listy, rękopisy i prawa autorskie przekazał Uniwersytetowi Hebrajskiemu. W listopadzie 1952 r. Einsteinowi zaproponowano zostanie drugim prezydentem niedawno powstałego państwa Izrael, na co się nie zgodził. W grudniu 1953 r. został rektorem honorowym Uniwersytetu Hebrajskiego oraz otrzymał nagrodę Lord and Taylor Award. Śmierć W poniedziałek 18 kwietnia 1955 roku, o godzinie 01:15 Einstein zmarł. Tego samego dnia jego zwłoki poddano kremacji w Trenton, a popioły rozsypano w nieznanym miejscu. Zanim skremowano ciało Einsteina, Thomas Stoltz Harvey, patolog szpitala w Princeton, wyjął bez pozwolenia rodziny Einsteina jego mózg. Harvey miał nadzieję, że w przyszłości neurobiologia będzie mogła odkryć, co sprawiło, że Einstein był tak inteligentny. Nagrody Nagroda Nobla Albert Einstein był nominowany do Nagrody Nobla jedenastokrotnie – prawie corocznie w latach 1910–1922, z wyjątkiem 1911 i 1915. Jego kandydaturę zgłaszało 40 różnych naukowców, w tym 12 z nich kilkukrotnie, mianowicie: jeden z nich – Warburg – 6 razy; ośmiu – Ostwald, Wien, Ehrenhaft, Naunyn, von Laue, E. Meyer, S. Meyer i Planck – po 3 razy; trzech – de Haas, Nordström i Hadamard – po 2 razy. Licząc osobno różne zgłoszenia przez tę samą osobę, Einstein otrzymał łącznie 62 nominacje. W 1922 r. Einstein otrzymał Nagrodę Nobla za rok 1921 „za zasługi dla fizyki teoretycznej, szczególnie za odkrycie praw rządzących efektem fotoelektrycznym”. W czasie wręczania nagród Einstein był za granicą, więc w jego imieniu wystąpił Rudolf Nadolny, ambasador Niemiec w Szwecji. W większości nominacji uzasadnieniem było sformułowanie przez Einsteina teorii względności. Według komitetu noblowskiego nie była ona wystarczająco potwierdzona doświadczalnie. Z tego powodu Einstein otrzymał nagrodę tak późno. Jednak komitet był pod silnym naciskiem, by przyznać nagrodę Einsteinowi. Z tego powodu komitet przyjął propozycję Oseena, by przyznać Einsteinowi nagrodę, jako uzasadnienie podając prace nad efektem fotoelektrycznym. Inne wyróżnienia Mimo oporów Komitetu Noblowskiego teoria względności została potem doceniona m.in. przez Towarzystwo Królewskie w Londynie (ang. The Royal Society of London) – w 1925 roku przyznało Einsteinowi Medal Copleya, w uzasadnieniu wprost podając teorię względności. W 1923 otrzymał niemiecki Order Pour le Mérite za Naukę i Sztukę, z którego zrezygnował w 1933. Narodowość i obywatelstwo Stan formalny Z pochodzenia Albert Einstein był niemieckim Żydem. Mimo to w ciągu całego życia był obywatelem łącznie 4 różnych krajów: Niemiec, Szwajcarii, Austrii i USA. Okresowo bywał obywatelem dwóch z nich jednocześnie, a przez pewien czas był bezpaństwowcem. Jego status zmieniał się 6 razy: Do 17. roku życia był poddanym króla Wirtembergii. 28 stycznia 1896 roku, na wniosek swojego ojca, został zwolniony z tego poddaństwa, dzięki czemu ojciec mógł złożyć prośbę o naturalizowanie syna jako obywatela Szwajcarii. Od tej daty do 21 marca 1901 Einstein pozostawał bezpaństwowcem. 21 marca 1901 roku przyznano mu obywatelstwo Szwajcarii, a dokładnie miasta Zurych. Mieszkał nie tylko w Zurychu, ale także w Bernie wraz z żoną i dwoma synami. W cudownym roku 1905, kiedy opublikował szczególną teorię względności i inne przełomowe prace, był więc formalnie Szwajcarem. Z obywatelstwa Szwajcarii nigdy nie zrezygnował. Od 1 kwietnia 1911 roku do 30 września 1912 roku, w związku z objęciem katedry fizyki teoretycznej na Uniwersytecie w Pradze, stał się poddanym cesarza Austrii, nadal pozostając jednocześnie obywatelem Szwajcarii. W kwietniu 1914 roku stał się poddanym cesarza Rzeszy Niemieckiej w związku z objęciem funkcji profesora na Uniwersytecie w Berlinie. Po zakończeniu I wojny światowej i powstaniu Republiki Weimarskiej stał się automatycznie obywatelem Niemiec, jako osoba pozostająca na państwowej służbie tego kraju. W momencie otrzymania Nagrody Nobla w 1921 był więc formalnie i Niemcem, i Szwajcarem. Obie te narodowości widnieją w oficjalnych spisach noblistów. Obywatelstwa niemieckiego został automatycznie pozbawiony przez rząd III Rzeszy w związku z jego rezygnacją z pełnienia funkcji publicznych w tym kraju i wyjazdem do Stanów Zjednoczonych w 1933 roku. Do 1940 roku pozostawał ponownie wyłącznie obywatelem Szwajcarii. 1 października 1940 roku złożył przysięgę na konstytucję i został obywatelem Stanów Zjednoczonych, pozostając aż do śmierci nadal również obywatelem Szwajcarii. Opinia Einsteina Sam Albert Einstein uważał się za niemieckojęzycznego bezpaństwowca, pochodzenia żydowskiego. Zawsze protestował przeciwko przypisywaniu jego osiągnięć któremukolwiek z państw. W 1918 r., zapytany o teorię względności, Einstein powiedział: Jego ojczystym językiem i praktycznie jedynym, którym dobrze władał, był niemiecki. Wszystkie jego publikacje i książki były napisane po niemiecku. Mimo długiego pobytu w USA jego znajomość angielskiego sprowadzała się do najprostszych zwrotów i kilkuset słów potrzebnych do codziennego funkcjonowania w tym kraju. Niektóre odkrycia Albert Einstein opublikował ponad 300 prac naukowych. Niektóre z nich to: 1905: Szczególna teoria względności, pozwalająca pogodzić względność ruchu z obserwowaną niezależnością prędkości światła w próżni od obserwatora i zawierająca słynną formułę E=mc² Opis i wyjaśnienie ruchów Browna, kolejny dowód istnienia atomów Wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego, wprowadzające pojęcie fotonu, cząstki elementarnej będącej nośnikiem oddziaływania elektromagnetycznego. Był to pierwszy krok do odkrycia dualizmu korpuskularno-falowego. Za to odkrycie przyznano Einsteinowi Nagrodę Nobla. 1907: Kwantowa teoria ciepła właściwego ciała stałego. Pokazała ona, że wzór Plancka E=hν nie stosuje się tylko do ciała doskonale czarnego, ale jest uniwersalnym prawem fizyki. 1913: Energia punktu zerowego, przewidziana wraz z Otto Sternem – minimalna energia kwantowej próżni 1915: Ogólna teoria względności (OTW), nowa teoria grawitacji tłumacząca zjawiska grawitacyjne geometrycznymi własnościami zakrzywionej przez masę lub energię czasoprzestrzeni Efekt Einsteina-de Haasa – obserwacyjny dowód związku pola magnetycznego ciał z momentem pędu ich składowych 1917: Pierwszy model kosmologiczny: cylindryczny, szybko obalony przez Prawo Hubble’a 1918: Teoria procesu emisji i absorpcji promieniowania elektromagnetycznego przez atomy. Jest ona podstawą działania laserów 1924: Statystyka Bosego-Einsteina, dotycząca rozkładu stanów kwantowych bozonów Kondensacja Bosego-Einsteina, efekt kwantowy zachodzący w układach podległych statystyce Bosego-Einsteina 1935: Paradoks EPR (paradoks Einsteina-Podolskiego-Rosena), mający udowodnić nieprawdziwość splątania kwantowego. Został on rozwinięty w latach 60. XX w. przez twierdzenie Bella. Jedne z pierwszych spekulacji o tunelach czasoprzestrzennych (most Einsteina-Rosena) Oprócz tego Einstein: znalazł równania Einsteina-Infelda-Hoffmanna – przybliżenie dla swojej ogólnej teorii względności, rozszerzające mechanikę Newtona; wraz z Leó Szilárdem opatentował urządzenie zwane lodówką Einsteina; jest współautorem spekulatywnej, niesprawdzonej teorii grawitacji, rozszerzającej OTW – teorii Einsteina-Cartana. Poglądy Krytyka interpretacji kopenhaskiej Pomimo że Albert Einstein nazywał mechanikę kwantową „najbardziej udaną teorią naszych czasów”, należał do największych krytyków jej kompletności i fundamentalnego statusu. Nie uznawał przewidywanej przez nią losowości zdarzeń (mawiał: „Bóg nie gra w kości”) i wierzył, że w przyszłości powstanie teoria, która tę losowość wyeliminuje. W liście do Maxa Borna z 1944 r. pisał: Uznawał, że świat w gruncie rzeczy zbudowany jest w sposób klasyczny i relatywistyczny, a obowiązująca w mechanice kwantowej zasada nieoznaczoności Heisenberga jedynie tymczasowo ogranicza nasze poznanie. W efekcie Einstein stał się gorącym zwolennikiem teorii ukrytych zmiennych, pojmując istnienie cząstek w sposób klasyczny i nie zgadzając się z probabilistyczną interpretacją funkcji falowych. Twierdził, że cząstka tak naprawdę posiada pęd i położenie w sensie klasycznym, natomiast niemożliwość ich jednoczesnego ustalenia wynikająca z zasady nieoznaczoności może minąć, gdy mechanikę kwantową zastąpi nowsza teoria, „uchylająca” nieoznaczoność. Takiemu postawieniu sprawy przez Einsteina sprzeciwiał się Niels Bohr i cała szkoła kopenhaska, która interpretowała mechanikę kwantową jako probabilistyczną i kompletną. Einstein zgadzał się z de Broglie’em i Bohmem, że mechanikę kwantową należy zastąpić przez teorię realistyczną, najlepiej deterministyczną. Mimo to odrzucał ich teorię fali pilotującej, ponieważ była jawnie nielokalna. Einstein nie uznawał splątania kwantowego, które nazywał „upiornym połączeniem na odległość”, powstał EPR – Paradoks Einsteina Podolskiego Rosena. Eksperyment myślowy EPR został rozwinięty matematycznie w latach 60. XX wieku poprzez nierówności Bella. Doprowadziły one uznawaną przez Einsteina teorię lokalnych ukrytych zmiennych do sprzeczności. Ostateczne potwierdzenie, że Einstein nie miał racji, przyniósł eksperyment. O ile pierwsze, niedokładne doświadczenia nad EPR (prowadzone jeszcze za życia Einsteina) nie były przekonujące, to o ostatecznej porażce uznawanej przez Einsteina teorii lokalnych ukrytych zmiennych zadecydowało doświadczenie Zeilingera w 1991 r. – wystarczająco dokładne, by ją obalić. Poglądy filozoficzne Einstein nie ukrywał zainteresowania niektórymi dziedzinami filozofii: Metodologia Einstein był przeciwnikiem stosowania zasady indukcji podczas formułowania teorii fizycznych. Wpłynęło na to sformułowanie przez niego ogólnej teorii względności. Stwierdził: Odrzucał w ten sposób podejście Newtona do sposobu tworzenia podstaw nauki. Einstein nie wierzył w możliwość pewnego udowodnienia jakiejkolwiek hipotezy naukowej, aby stała się ona pewną i niepodważalną teorią. Każde sformułowanie praw nauki uznawał za ułomne dzieło intuicji badacza. Wyznawał zasadę, że poszczególne hipotezy powinny być ciągle poddawane krytyce na podstawie nowo tworzonych idei czy efektów eksperymentów. Twierdził również, że jeśli jakiejś teorii nie można przedstawić za pomocą obrazu fizycznego, to prawdopodobnie jest ona bezużyteczna. Poniżej kilka cytatów Einsteina świadczących o jego poglądach: Inne poglądy Einstein był zafascynowany samą możliwością poznania Wszechświata. Pisał o wielkiej satysfakcji, jaką dają sukcesy w tej dziedzinie (uprawianiu nauki): Einstein był deterministą. W liście do Maksa Borna pisał tak: Jego determinizm był inkompatybilistyczny – Einstein krytykował pojęcie wolnej woli. Wbrew utartym poglądom Einstein nie wyprowadzał ze swoich teorii zasad relatywizmu. Poglądy religijne Dzieciństwo W czasach dzieciństwa Einsteina niemieckie prawo wymagało, aby każdy uczeń zdobywał religijne wykształcenie, dlatego jego względnie niepraktykujący rodzice zatrudnili korepetytora. W wieku jedenastu lat, Einstein był głęboko wierzący i we wszystkich detalach przestrzegał norm religijnych, zgodnie z doktrynami judaizmu nie jadł wieprzowiny, czytał i akceptował Biblię, a nawet tworzył i śpiewał piosenki wychwalające Boga – często dla samego siebie. Wszystko to się skończyło gwałtownie w wieku 12 lat, gdy odkrył świat nauki i uznał, że co najmniej część historii z Biblii nie może być prawdziwa. Zainteresował się matematyką, a potem fizyką. Nigdy już nie wrócił do swoich poprzednich przekonań. Dorosłość Z perspektywy religii abrahamowych, takich jak chrześcijaństwo i judaizm, Einstein był całkowicie niereligijny od 12 roku życia – w wieku 13 lat odmówił wzięcia udziału w bar micwie (odpowiednik bierzmowania), jego małżeństwa były cywilne, nie brał udziału w religijnych nabożeństwach i zdecydował się na świecki pogrzeb. Sam stwierdził, że nie akceptował żadnych kościelnych koncepcji Boga, do masowej religijnej indoktrynacji odkąd pamięta podchodził z oburzeniem, odrzucał ślepą wiarę, nie wierzył w życie po śmierci, wielokrotnie twierdził, że nie jest teistą; argumentował, że nic boskiego nie jest wymagane dla moralności, jak również nie modlił się. Własne podejście do metaforycznego stosowania przez siebie słowa „Bóg”, jak również do Biblii, Einstein zamieścił w prywatnym liście napisanym do swojego znajomego, który napisał książkę opierającą się na Biblii. W tym liście, Einstein rok przed śmiercią napisał do Erica Gutkinda: Wcześniejsze listy Twierdzenia jakoby Einstein się nawrócił krążyły jeszcze przed jego śmiercią. Wyjątkowo klarowny jest list Einsteina napisany do Guya Ranera, w którym Einstein odpowiada na doniesienia, że pewien ksiądz jezuicki twierdzi, iż rzekomo odwiódł go od ateizmu; Einstein tym samym wyjaśnia, jakie są jego przekonania w oczach chrześcijanina: W kolejnym liście do Guya Ranera, Einstein ponownie podkreśla, że idea Boga osobowego jest dla niego dziecinna (ang. childlike) oraz dodaje: Można mnie [także] nazwać agnostykiem, ale nie podzielam ofensywnego ducha profesjonalnego ateisty, którego zapał jest, w większości, wynikiem bolesnego aktu wyzwolenia się z kajdan młodzieńczej indoktrynacji religijnej. Preferuję postawę pokory korespondującą z ułomnością naszego intelektualnego rozumienia natury i naszej egzystencji. W 1940 roku Albert Einstein, w liście do Morrisa Raphaela Cohena, wstawił się za atakowanym Bertrandem Russellem – słynnym ateistą i antyteistą XX wieku, autorem popularnego eseju Dlaczego nie jestem chrześcijaninem – pisząc o nim w sposób następujący: Wielkie umysły zawsze napotykały na brutalną opozycję miernot. Ci drudzy nie są w stanie zrozumieć człowieka, który nie ulega bezmyślnie dziedzicznym uprzedzeniom, ale uczciwie i odważnie używa swojej inteligencji. Napisał również w obronie Russella wiersz. Perspektywy Treść listu z 1954 roku przeleżała w prywatnej kolekcji 50 lat i nie znali jej wiodący eksperci. W szczególności nie jest on uwzględniony w książce postrzeganej za najbardziej autorytatywną pracę naukową o relacjach Einsteina i religii – Einstein and Religion autorstwa Maxa Jammera (związanego z fundacją Templetona). Według Martíneza, liczne publiczne wypowiedzi Einsteina były lustrowane przez opinię publiczną, wobec czego nauczył się on wypowiadać w sposób, który był akceptowalny dla większej liczby osób. Spowodowało to, że przez dekady religijni apologeci cytowali wybrane jego wypowiedzi. Natomiast w tym prywatnym liście z 1954 roku, który ujrzał światło dzienne podczas aukcji w 2008 roku, Einstein zdecydował się otwarcie i dosadnie napisać o swoich poglądach. Nowa Katolicka Encyklopedia stosując pojęcie religijność wobec Einsteina, zamieszcza je w cudzysłowie, podkreślając jedynie metaforyczny sens tego wyrażenia. Martínez podsumowuje, że gdy Einstein w początkowym okresie swojego życia stracił wiarę w teologię judaizmu i chrześcijaństwa, to zamiast porzucić słownictwo religijne, zdecydował, że zredefiniuje je. W efekcie, jako religijność rozumiał poczucie zachwytu nad światem. Max Jammer w książce Einstein and Religion, która została opublikowana dziesięć lat przed wypłynięciem listu z 1954, podobnie argumentuje, że Einstein po prostu miał taki styl wypowiadania się, że używał słów związanych z religią w niekonwencjonalnym sensie i nie chodziło mu o Boga osobowego. Odmiennego zdania był Walter Issaacson, który protestował przeciwko uznawaniu wypowiedzi Einsteina za jedynie maskujących ateizm poprzez nazywanie natury metaforycznie Bogiem, chociaż zgadzał się, że taki nawet w jego rozumieniu nie ingeruje w sprawy człowieka. Że Einstein nie był ateistą argumentował również Max Jammer. Opinie te należy rozpatrywać jako potencjalnie nieaktualne, gdyż książki tych autorów były opublikowane przed 2008 rokiem. Sposób wypowiadania się Einsteina ilustruje następujący przykład: „To co mnie naprawdę interesuje, to wiedza czy Bóg mógł stworzyć świat inaczej; innymi słowy, czy wymóg logicznej prostoty dopuszcza margines swobody”. – Albert Einstein, lata 40. XX wieku. Martínez komentuje, że jeśli druga część zdania miała wyjaśniać pierwszą, to pokazuje ona prawdziwe fizyczne znaczenie tej pierwszej jako tylko powierzchownie religijne. Gdy Einstein stwierdził, że Bóg jest wyrafinowany, ale nie złośliwy; to podobnie dopowiedział, że to co naprawdę miał na myśli, to że „Natura skrywa swój sekret poprzez wzniosłość swej istoty, ale nie poprzez oszustwa.” Kosmiczna religia Niektórzy określali poglądy Einsteina mianem „kosmicznej religii” (ang. cosmic religion). Pewien rabin cytowany w książce Jammera zwrócił uwagę, iż niektórzy teologowie mówili odnośnie do poglądów Einsteina, że mogą się one okazać rodzajem panteizmu praktycznie identycznego z ateizmem. Na poparcie krytyki poglądów Einsteina, opublikowanej w 1929 roku, przez bostońskiego kardynała O’Connellego, watykański dziennik Osservatore Romano napisał, że poglądy Einsteina, to „autentyczny ateizm nawet jeśli jest zakamuflowany jako kosmiczny panteizm” w nawiązaniu do twierdzeń Einsteina, że fascynuje go panteizm Spinozy, chociaż Einstein sam nie był pewien czy to trafne określenie. To wszystko miało miejsce przed wystawieniem na aukcję prywatnego listu Einsteina napisanego w 1954 roku (a nawet przed jego napisaniem). Poglądy polityczne i gospodarcze Przed II wojną światową Einstein był zdeklarowanym pacyfistą. Nawoływał ludzi do odmowy noszenia broni, uważał, że to dobry sposób powstrzymania wojen. W artykule, zamieszczonym w czasopiśmie Forum and Century (tom 84, s. 193–194), opublikowanym również w książce „Living Philosophies” (NY, Simon and Schuster 1931), napisał m.in.: Gdy Hitler doszedł do władzy, Einstein zrewidował swoje poglądy i uznał, że Hitlera można powstrzymać jedynie siłą. Stwierdził: Po wojnie tak skomentował zimną wojnę i produkcję bomb atomowych przez USA: Einstein chciał, by powstał międzynarodowy rząd. W audycji radiowej emitowanej w maju 1946 r. mówił: Pod względem politycznym był zwolennikiem socjalizmu i krytykiem kapitalizmu. Swoje poglądy polityczne przedstawił w wydanej w 1949 roku publikacji Po co nam socjalizm?. Upamiętnienie Nazewnictwo Pierwiastek chemiczny nr 99, z rodziny aktynowców, odkryty w połowie XX w., nazwano einstein lub ajnsztajn (łac. einsteinium), w skrócie Es. W fotochemii jednostkę jednego mola fotonów nazwano einstein lub ajnsztajn, w skrócie E. 24 listopada 1961 ulicy w Warszawie, na terenie późniejszej dzielnicy Bemowo, nadano nazwę ulicy Alberta Einsteina. W 1990 roku Światowa Rada Kultury zaczęła przyznawać nagrodę Albert Einstein World Award of Science. Inne formy W 1980 roku Andy Warhol stworzył portret Alberta Einsteina. Praca należy do cyklu Dziesięć portretów Żydów XX wieku. W 2017 roku powstał 10-odcinkowy fabularyzowany serial dokumentalny o Einsteinie pod tytułem „Geniusz”, zrealizowany przez National Geographic. Publikacje książkowe Po polsku ukazało się kilka dzieł samego Einsteina oraz książek ułożonych z jego prac przez innych autorów: 1958: Istota teorii względności (z ang. The Meaning of Relativity), tłum. Andrzej Trautman, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 1962: II wydanie, PWN. 1997: III wydanie, seria „Klasycy Nauki”, Prószyński i S-ka, . 2021: nowe wydanie, przedmowa: Brian Greene, Zysk i S-ka, . 1996: Zapiski autobiograficzne, tłum. Jacek Staruszkiewicz, Znak, . 1997: Teoria względności i inne eseje, tłum. Piotr Amsterdamski, seria „Klasycy Nauki”, Prószyński i S-ka, . 1998: Ewolucja fizyki. Rozwój poglądów od najdawniejszych pojęć do teorii względności i kwantów, wraz z Leopoldem Infeldem, tłum. Ryszard Gajewski, seria „Klasycy Nauki”, Prószyński i S-ka, . 1999: Pisma filozoficzne, tłum. Kazimierz Napiórkowski, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, . 2005: 5 prac, które zmieniły oblicze fizyki, przedmowa: Roger Penrose, wstęp i komentarz: John Stachel, tłum. Piotr Amsterdamski, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, . 2008: II wydanie, . 2005: Mój obraz świata, tłum. Julian Maliniak ps. Stanisław Łukomski, Jerzy Lubienski, Arhat, . 2017: Jak wyobrażam sobie świat, tłumaczenie i opracowanie: Tomasz Lanczewski, Copernicus Center Press, . 2022: Einstein o Einsteinie. Zapiski autobiograficzne i naukowe, opracowanie: Hanoch Gutfreund i Jürgen Renn, tłum. Tomasz Lanczewski, CC Press, . Prace poświęcone Einsteinowi 1966: Borys Kuzniecow, Albert Einstein, tłum. Zdzisław Mroczek, Antoni Zambrowski, seria „Biblioteka Problemów”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe. 1979: Leopold Infeld, Albert Einstein, tłum. Ryszard Gajewski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, . 1995: John Gribbin, Michael White, Einstein: życie nauką, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, . 1995: Paul Carter, Roger Highfield, Prywatne życie Alberta Einsteina, tłum. Marek Krośniak, Prószyński i S-ka, . 1996: Peter A. Bucky, Allen Weakland, Fizyka, kobiety i skrzypce. Einstein prywatnie, tłum. Hanna Turczyn-Zalewska, Wydawnictwo Iskry, . 1997: Denis Brian, Albert Einstein. Nowe, udostępnione w ostatnich latach dokumenty z archiwum Einsteina!, tłum. Maria Zborowska, Jarosław Bielas, Wydawnictwo Amber, . 2001: Abraham Pais, Pan Bóg jest wyrafinowany... Nauka i życie Alberta Einsteina, tłum. Piotr Amsterdamski, Prószyński i S-ka, . 2005: Abraham Pais, Tu żył Albert Einstein, tłum. Marek Krośniak, Prószyński i S-ka, . 2006: Lluís Cugota, Gustavo Roldán, Nazywam się... Albert Einstein, tłum. Anna Jęczmyk, Media Rodzina, . 2008: Jeremy Bernstein, Albert Einstein i granice fizyki, tłum. Jarosław Włodarczyk, Świat Książki, . 2010: Walter Isaacson, Einstein. Jego życie, jego wszechświat, tłum. Jarosław Skowroński, Wydawnictwo W.A.B., . 2014: Dennis Overbye, Zakochany Einstein. Życie z Milevą, tłum. Julita Mastalerz, Wydawnictwo Naukowe PWN, . 2015: Jess Brallier, Kim był Albert Einstein?, tłum. Hanna Pasierska, Prószyński i S-ka, . 2018: Ètienne Klein, Podróże z Albertem Einsteinem, tłum. Paloma Korycińska, Kraków: Copernicus Center Press, . 2019: Justyna Jaciuk, Maciej Rajewski, Łukasz Tomys, Albert Einstein. Potęga i piękno umysłu. Tom I. Dzieciństwo i młodość (1879-1905), Łukasz Tomys Publishing, . 2021: Jean Claude, Maria Isabel Sanchez Vegara, Albert Einstein, seria „Mali Wielcy”, tłum. Julia Tokarczyk, Smart Books, . 2022: Torben Kuhlmann, Einstein. Niezwykła mysia podróż przez czasoprzestrzeń, tłum. Anna Kierejewska, Tekturka, . Zobacz też zagadka Einsteina Manifest Russella-Einsteina konwencja sumacyjna Einsteina Uwagi Przypisy Bibliografia Książki Rozdziały: Einstein w młodości, Cudowny rok, W cieniu Alberta Einsteina, Jeszcze dziwniejsza historia kwantu Rozdziały: Portret fizyka z czasów młodości, W cieniu Alberta Einsteina, Herr Professor Einstein Rozdziały: W cieniu Alberta Einsteina, Jak doszło do przyznania Einsteinowi Nagrody Nobla, Einstein o religii i filozofii Czasopisma Strony internetowe Linki zewnętrzne Polskojęzyczne Michał Heller, Filozoficzna droga Einsteina, kanał 44. Zjazdu Fizyków Polskich na YouTube, 9 października 2017 [dostęp 2023-04-14]. A. Einstein, Geometria a doświadczenie Dr Einstein, który nagle stał się sławny (rozdział 16 z książki Pan Bóg jest wyrafinowany… Nauka i życie Alberta Einsteina Abrahama Paisa) Esej Alberta Einsteina Anglojęzyczne Coel Hellier: Einstein the atheist on religion and God – kompleksowe omówienie poglądów Einsteina na religie. OpenCulture.com: Hear the Voice of Albert Einstein: Vintage Album Features Him Talking About E=MC2, World Peace & More Biografia Einstein, Albert (1879–1955) , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-08]. Niemieccy fizycy XX wieku Szwajcarscy fizycy XX wieku Amerykańscy fizycy XX wieku Niemieccy teoretycy względności Amerykańscy teoretycy względności Amerykańscy kosmolodzy Fizycy statystyczni Niemieccy elektrodynamicy Elektrodynamicy klasyczni Pionierzy mechaniki kwantowej Niemieccy fizycy ciała stałego Niemieccy popularyzatorzy fizyki Amerykańscy popularyzatorzy fizyki Historycy fizyki Popularyzatorzy historii Niemieccy filozofowie nauki Amerykańscy filozofowie nauki Filozofowie fizyki Pracownicy Institute for Advanced Study w Princeton Niemieccy socjaliści Syjoniści Wykładowcy Uniwersytetu Humboldtów w Berlinie Wykładowcy Uniwersytetu Karola Wykładowcy Uniwersytetu w Bernie Doktorzy honoris causa uczelni w Szwajcarii Niemieccy nobliści – fizyka Szwajcarscy nobliści – fizyka Żydowscy nobliści – fizyka Laureaci Medalu Copleya Niemieccy laureaci Medalu Maxa Plancka Laureaci Złotego Medalu Królewskiego Towarzystwa Astronomicznego Laureaci Prix Jules-Janssen Niemieccy członkowie Pruskiej Akademii Nauk Niemieccy fizycy upamiętnieni nazwami nagród Amerykańscy fizycy upamiętnieni nazwami nagród Ludzie upamiętnieni nazwami pierwiastków chemicznych Ludzie upamiętnieni nazwami jednostek wielkości Ludzie upamiętnieni nazwami zjawisk fizycznych Osoby przedstawione na izraelskich banknotach Odznaczeni cywilnym Orderem Pour le Mérite Osoby upamiętnione nazwami paradoksów Ludzie upamiętnieni nazwami równań fizycznych Absolwenci Politechniki Federalnej w Zurychu Niemieccy Żydzi Szwajcarzy pochodzenia niemieckiego Amerykanie pochodzenia niemieckiego Amerykanie pochodzenia szwajcarskiego Ludzie urodzeni w Ulm Ludzie związani z Monachium Urodzeni w 1879 Zmarli w 1955

4641117

https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksandra%20Gajewska%20%28ur.%201989%29

Aleksandra Gajewska (ur. 1989)

Aleksandra Małgorzata Gajewska (ur. 22 sierpnia 1989 w Warszawie) – polska działaczka samorządowa i polityk, posłanka na Sejm IX i X kadencji, wiceprzewodnicząca Platformy Obywatelskiej w Warszawie. Życiorys Uprawiała koszykówkę, była zawodniczką drużyny SKS 12 Warszawa, powołana do reprezentacji Polski na mistrzostwa świata szkół we Wrocławiu (2005). Ukończyła stosunki międzynarodowe i dyplomację publiczną w Collegium Civitas w Warszawie (była wiceprzewodniczącą naukowego Koła Stosunków Międzynarodowych). Zajęła się prowadzeniem własnej firmy z branży reklamowej i szkoleniowej. Działaczka Stowarzyszenia „Młodzi Demokraci” (objęła funkcję przewodniczącej w Warszawie) i Platformy Obywatelskiej, wybrana na wiceprzewodniczącą PO w Warszawie. W 2010 po raz pierwszy wybrana do Rady m.st. Warszawy. Z powodzeniem ubiegała się o reelekcję w 2014 oraz w 2018), gdy uzyskała najlepszy indywidualny wynik w mieście (i najwyższy w Polsce wynik w wyborach do rad miejskich). W 2019 została wiceprzewodniczącą tego gremium. W wyborach w 2019 uzyskała mandat posłanki na Sejm IX kadencji, kandydując z ostatniego miejsca na liście Koalicji Obywatelskiej w okręgu warszawskim i otrzymując 10 228 głosów. W Sejmie zasiadła w Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa oraz w Komisji Polityki Społecznej i Rodziny. Zainicjowała powołanie i została przewodniczącą Parlamentarnego Zespołu ds. m.st. Warszawy. W wyborach parlamentarnych w 2023, kandydując z trzeciego miejsca w tym samym okręgu, z powodzeniem ubiegała się o reelekcję, uzyskując 49 428 głosów (drugi wynik spośród kandydatów KO w okręgu). Życie prywatne Związana z Maciejem Cnotą, dziennikarzem TVN24; ma syna Aleksandra (ur. 2019). Jej matka Joanna zawarła związek małżeński z aktorem Piotrem Polkiem. Wyniki wyborcze Przypisy Polskie koszykarki Politycy Platformy Obywatelskiej Politycy i działacze Stowarzyszenia „Młodzi Demokraci” Posłowie z okręgu Warszawa Radni Warszawy Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1989 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji Absolwenci warszawskich uczelni

3568661

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kinga%20Gajewska

Kinga Gajewska

Kinga Magdalena Gajewska (ur. 22 lipca 1990 w Warszawie) – polska polityk, politolog, prawniczka i samorządowiec, zawodniczka motocrossu, posłanka na Sejm VIII, IX i X kadencji. Życiorys Ukończyła XL Liceum Ogólnokształcące z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Stefana Żeromskiego w Warszawie. Absolwentka studiów licencjackich i magisterskich politologii Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego (2014) oraz absolwentka studiów doktoranckich na tym samym wydziale (2017). W 2018 uzyskała także tytuł zawodowy magistra w zakresie prawa na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 2011–2012 była stypendystką Wolnego Uniwersytetu Berlina, ukończyła także Szkołę Liderów Politycznych. Od 2010 prowadziła własną działalność gospodarczą. W 2008 wstąpiła do Platformy Obywatelskiej, powoływana w skład władz regionalnych i powiatowych partii. Objęła funkcję przewodniczącej Stowarzyszenia „Młodzi Demokraci” w Warszawie, a następnie w województwie mazowieckim. Bez powodzenia kandydowała w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2014 (otrzymała 6221 głosów). W wyborach samorządowych w tym samym roku z listy Platformy Obywatelskiej uzyskała mandat radnej sejmiku mazowieckiego (otrzymała 10 004 głosy). W wyborach parlamentarnych w 2015 z ramienia PO kandydowała do Sejmu w okręgu podwarszawskim. Została wybrana na posłankę VIII kadencji, otrzymując 4820 głosów. W Sejmie została członkinią Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży oraz Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka, pracowała też w Komisji Cyfryzacji, Innowacyjności i Nowoczesnych Technologii (2015–2016). Została przewodniczącą Parlamentarnego Zespołu ds. Przyszłości Edukacji. W wyborach w 2019 z powodzeniem ubiegała się o poselską reelekcję, kandydując z ramienia Koalicji Obywatelskiej i otrzymując 35 912 głosów. 19 września 2023 podczas wiecu wyborczego Mateusza Morawieckiego w Otwocku wygłaszała hasła dotyczące tzw. afery wizowej z użyciem megafonu. Wówczas funkcjonariusze policji, przytrzymując posłankę za ręce, zaprowadzili i wciągnęli ją do radiowozu. Działania policjantów spotkały się z liczną krytyką, zarzucono im m.in. naruszenie immunitetu poselskiego i przekroczenie uprawnień. Policja tłumaczyła się, że interweniujący funkcjonariusze nie mieli świadomości, że osoba ta jest posłanką. Na ujawnionych nagraniach ze zdarzenia zarejestrowano przy tym osoby (w tym posła Pawła Zalewskiego), które zwracają się do policjantów z tą informacją. W wyborach parlamentarnych w 2023 po raz trzeci uzyskała mandat poselski, otrzymując 85 283 głosy. Wyniki w wyborach parlamentarnych i europejskich Życie prywatne Uprawia wyczynowo motocross. W sezonie 2013 zajęła trzecie miejsce w mistrzostwach Polski w tej dyscyplinie, w sezonie 2014 znalazła się w kadrze narodowej. Została powołana w skład Komisji ds. Kobiet Polskiego Związku Motorowego. Była współorganizatorem pierwszego Pucharu Polski Kobiet MX w 2011 oraz Mistrzostw Polski Kobiet w Motocrossie w 2013. Przez 12 lat była członkinią formacji tanecznej tańców latynoamerykańskich w zespole „BRAWKO”. W latach 1999–2003 brała udział w Mistrzostwach Polski Formacji Tanecznych w Kraśniku, zdobywając kilkakrotnie drugie wicemistrzostwo Polski w kategorii Latin, a także w Międzynarodowym Dziecięcym Festiwalu Piosenki i Tańca w Koninie, zdobywając kilkakrotnie Srebrny i Brązowy Aplauz . Uprawiała także wyczynowo zapasy kobiet jako zawodniczka warszawskich klubów AZS-AWF oraz Gwardia. W 2010 zdobyła 8. miejsce w Mistrzostwach Polski Juniorek. W 2016 zawarła związek małżeński, w 2017 rozwiodła się. W 2018 wyszła za mąż za posła Arkadiusza Myrchę, z którym ma troje dzieci: Juliusza (ur. 2019), Liliannę (ur. 2020) i Amadeusza (ur. 2021). Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Ludzie urodzeni w Warszawie Politycy i działacze Stowarzyszenia „Młodzi Demokraci” Politycy Platformy Obywatelskiej Polscy motocrossowcy Posłowie z okręgu Warszawa II Radni sejmiku województwa mazowieckiego Urodzeni w 1990 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

3492954

https://pl.wikipedia.org/wiki/Nowa%20Nadzieja%20%28polska%20partia%20polityczna%29

Nowa Nadzieja (polska partia polityczna)

Nowa Nadzieja (NN) – polska prawicowa, konserwatywno-liberalna i eurosceptyczna partia polityczna założona w styczniu 2015 przez część działaczy Kongresu Nowej Prawicy skupionych wokół Janusza Korwin-Mikkego, zarejestrowana sądownie 23 czerwca 2015 jako Koalicja Odnowy Rzeczypospolitej Wolność i Nadzieja (KORWiN). 8 października 2016 przyjęła nazwę „Wolność”, jednak po nieudanych próbach jej zarejestrowania powróciła w grudniu 2018 do używania nazwy „KORWiN”. 18 grudnia 2021 przyjęła nazwę Konfederacja Odnowy Rzeczypospolitej Wolność i Nadzieja (wciąż używając skrótu KORWiN), którą nosiła do 29 listopada 2022. Po rezygnacji Janusza Korwin-Mikkego z funkcji prezesa 15 października 2022 zastąpił go Sławomir Mentzen. Reprezentację w Sejmie partia posiadała w 2015, ponownie ma ją od 2017. W latach 2015–2019 posiadało przedstawicieli w Parlamencie Europejskim. Od stycznia 2018 ugrupowanie należy do konserwatywno-libertariańskiego Międzynarodowego Sojuszu Partii Libertariańskich (IALP). Historia 2015–2019 Powstanie partii ogłoszono 22 stycznia 2015, po utraceniu 5 stycznia 2015 prezesury w KNP przez eurodeputowanego Janusza Korwin-Mikkego. W majowych wyborach prezydenckich był on kandydatem nowej formacji. Uzyskał 3,26% poparcia (486 084 głosy), co dało mu 4. miejsce spośród 11 kandydatów. Wniosek o rejestrację partii złożyli eurodeputowani Janusz Korwin-Mikke i Robert Iwaszkiewicz oraz poseł Przemysław Wipler. W połowie września 2015 do partii przystąpili dwaj posłowie niezrzeszeni – Tomasz Górski i Jarosław Jagiełło. Ugrupowanie nie utworzyło jednak koła poselskiego. W październikowych wyborach parlamentarnych ugrupowanie zarejestrowało kandydatów we wszystkich okręgach wyborczych do Sejmu oraz w 11 ze 100 okręgów senackich. Rzecznikiem sztabu wyborczego został Tomasz Sommer. Na listach KORWiN znalazła się też niewielka grupa osób z innych partii: pięcioro członków KNP, dwóch działaczy Ruchu Narodowego, przedstawiciel Partii Libertariańskiej oraz szef Tak dla Polski. Partia zdobyła 722 999 głosów, czyli 4,76% (zajmując 7. miejsce i nie uzyskując mandatów, jednak zdobywając uprawnienie do otrzymania subwencji z budżetu państwa). W marcu 2016 kandydat partii Szczepan Barszczewski (poparty także przez KNP) zajął 4. miejsce spośród 6 kandydatów do Senatu w wyborach uzupełniających w okręgu łomżyńsko-suwalskim, uzyskując 3,07% głosów. 8 października 2016 decyzją członków zgromadzonych na kongresie partii KORWiN (zwanym założycielskim; zostały na nim wybrane władze) nazwa ugrupowania została zmieniona na „Wolność”. Skrót nazwy „KORWiN” pozostał początkowo bez zmian. 1 kwietnia 2017 rada krajowa przyjęła pełną nazwę partii „Wolność Janusza Korwin-Mikke”, od której skrótem stał się człon „Wolność”. W kwietniu 2017 jeden z założycieli i wiceprezes partii Przemysław Wipler ogłosił zakończenie działalności politycznej, opuszczając ugrupowanie. Pół roku później z partii odeszła grupa działaczy, w tym szereg liderów regionalnych i okręgowych (na czele z jednym z wiceprezesów ugrupowania Robertem Anackim). Część z nich współtworzyła potem Porozumienie. W listopadzie 2017 do ugrupowania przeszedł z KNP poseł Jacek Wilk. Należał wówczas do klubu Kukiz’15, z którego wystąpił w lutym 2018. W marcu 2018 prezes partii Janusz Korwin-Mikke odszedł z Parlamentu Europejskiego, a zwolniony przez niego mandat objął Dobromir Sośnierz – także działacz tego ugrupowania. Na wybory samorządowe w 2018 ugrupowanie powołało komitet wyborczy wyborców Wolność w Samorządzie. Prezes partii tłumaczył, że PKW odmówiła rejestracji komitetu partii z uwagi na istniejący nadal spór o nazwę między nią a Partią Wolności. Komitet wystawił listy do sejmików we wszystkich województwach (w dwóch po jednym okręgu, w pozostałych we wszystkich), a także stu kilkudziesięciu kandydatów na niższym szczeblu. Kilku kandydatów związanych z Wolnością wystartowało także bez powodzenia na prezydentów miast (z ramienia WwS startował m.in. na prezydenta Kielc lider stowarzyszenia Skuteczni, poseł Piotr Liroy-Marzec). W wyborach do sejmików KWW Wolność w Samorządzie uzyskał w skali kraju 1,59% głosów, nie wprowadzając żadnych radnych wojewódzkich. W województwie pomorskim uzyskał 2,83% głosów, a w pozostałych poniżej 2%. Pojedynczy członkowie partii skutecznie ubiegali się z list innych partii o mandaty w organach niższego szczebla (m.in. prezes okręgu lubelskiego Bartłomiej Pejo został radnym powiatu świdnickiego z listy Prawa i Sprawiedliwości, także z listy PiS mandat w radzie Wrocławia uzyskał prezes wrocławskiego oddziału partii Robert Grzechnik). Komitet WwS uzyskał 3 mandaty w radach gmin. 26 października 2018 do partii przeszedł dotychczasowy rzecznik klubu Kukiz’15 i działacz Unii Polityki Realnej, poseł Jakub Kulesza. 22 listopada tego samego roku obaj jej posłowie współtworzyli wraz z Piotrem Liroyem-Marcem koło Wolność i Skuteczni (cztery miesiące później przekształcone w koło Konfederacja). 2019–2022 6 grudnia 2018 Janusz Korwin-Mikke i prezes Ruchu Narodowego Robert Winnicki poinformowali o zawarciu przez swoje partie porozumienia o powołaniu wspólnego komitetu w wyborach do Parlamentu Europejskiego w maju 2019. W styczniu 2019 dołączyły także kierowana przez Grzegorza Brauna organizacja „Pobudka” (przekształcana później w partię Konfederacja Korony Polskiej) oraz stowarzyszenie (następnie także partia) Piotra Liroya-Marca Skuteczni. W lutym sojusz przyjął nazwę Konfederacja KORWiN Braun Liroy Narodowcy. Z czasem dołączyły do niego także założone przez Marka Jakubiaka ugrupowanie Federacja dla Rzeczypospolitej oraz utworzona przez działających jednocześnie w KORWiN polityków Partia Kierowców, która została ona wyrejestrowana przez Sąd Okręgowy w Warszawie 19 grudnia 2022. Działacze KORWiN obsadzili najwięcej miejsc na jej listach wyborczych (które zostały zarejestrowane we wszystkich okręgach), 5 z 13 z nich otwierając. Konfederacja uzyskała 4,55% głosów, nie osiągając progu wyborczego. 28 czerwca zapowiedziano start Konfederacji także w jesiennych wyborach parlamentarnych. 26 lipca 2019 poinformowano o zarejestrowaniu przez sąd koalicyjnej partii, ostatecznie pod nazwą Konfederacja Wolność i Niepodległość. W sierpniu 2019 kilka osób z kierownictwa KORWiN odeszło z ugrupowania, wiążąc się ze Skutecznymi (po opuszczeniu przez tę partię Konfederacji). W jesiennych wyborach do Sejmu działacze KORWiN obsadzili niemal połowę pierwszych miejsc na listach Konfederacji WiN, będącej jednym z pięciu komitetów ogólnopolskich. Nie znaleźli się jednak wśród kandydatów do Senatu. Spośród 11 kandydatów Konfederacji WiN, którzy zdobyli mandaty poselskie, przedstawiciele KORWiN uzyskali 5. Otrzymali je Konrad Berkowicz, Artur Dziambor, Janusz Korwin-Mikke, Jakub Kulesza i Dobromir Sośnierz. Kandydata Konfederacji WiN w wyborach prezydenckich w 2020 wyłoniły prawybory, do których przystąpiło 4 kandydatów KORWiN: Konrad Berkowicz, Artur Dziambor, Janusz Korwin-Mikke i Jacek Wilk. Jako ostatni odpadł Artur Dziambor, który przegrał z Grzegorzem Braunem z KKP i Krzysztofem Bosakiem z RN, który jako zwycięzca prawyborów został kandydatem całej Konfederacji WiN. W czerwcowym głosowaniu zajął on 4. miejsce z wynikiem 6,78% głosów. W II turze KORWiN wraz z resztą Konfederacji nie udzielił poparcia żadnemu z kandydatów. W przyjętym 18 grudnia 2021 zmienionym statucie, w pełnej nazwie partii słowo „Koalicja” zastąpiono słowem „Konfederacja”. Od 2022 8 marca 2022 posłowie Artur Dziambor, Jakub Kulesza i Dobromir Sośnierz opuścili partię, nie zgadzając się z wypowiedziami jej prezesa Janusza Korwin-Mikkego po inwazji Rosji na Ukrainę. Zapowiedzieli jednocześnie powołanie nowego ugrupowania w ramach Konfederacji WiN. 17 marca 2022 powołali partię polityczną Wolnościowcy, która została zarejestrowana poprzez przerejestrowanie istniejącej jedynie formalnie partii Konfederacja – Koalicja Propolska, zarejestrowanej w 2019 na wypadek kłopotów prawnych z rejestracją Konfederacji WiN przed wyborami parlamentarnymi (o czym poinformowali 10 maja 2022). Jej prezesem został Artur Dziambor. W czerwcu 2022 do KORWiN przystąpił radny sejmiku podkarpackiego (zasiadający do listopada tego samego roku w klubie Koalicji Obywatelskiej, dotychczasowy członek PSL) Andrzej Szlęzak (był początkowo szefem podkarpackich struktur partii). 15 października 2022 podczas kongresu partii Janusz Korwin-Mikke złożył rezygnację z funkcji prezesa partii, a na jego następcę został wybrany Sławomir Mentzen. Janusz Korwin-Mikke został jednogłośnie wybrany przez delegatów na nowo utworzone, honorowe stanowisko prezesa-założyciela partii. Na tym kongresie zmieniono też strukturę partii i wybrano nowy skład jej władz. Miesiąc później do partii KORWiN (następnego dnia również do koła Konfederacji) przystąpił poseł Stanisław Tyszka, który kilka dni wcześniej ogłosił odejście z koła poselskiego Kukiz’15 – Demokracja Bezpośrednia. 29 listopada tego samego roku KORWiN przemianowała się na Nową Nadzieję. 14 lutego 2023 prezes NN Sławomir Mentzen został współprzewodniczącym Konfederacji WiN. W lipcu 2023 Przemysław Wipler powrócił do partii. Sytuacja prawna 23 czerwca 2015 KORWiN została zarejestrowana przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Decyzja była nieprawomocna, jednak na jej mocy ugrupowanie powołało komitet wyborczy partii w wyborach w 2015, w związku z czym po przekroczeniu 3% głosów w wyborach do Sejmu przypadła mu subwencja. W 2016 Sąd Najwyższy odmówił prawomocnego zarejestrowania partii, a 22 listopada 2018 decyzję tę podtrzymał Sąd Apelacyjny w Warszawie. 18 grudnia tego samego roku prezes partii Janusz Korwin-Mikke poinformował, że po nieudanych próbach rejestracji sądownej nazwy „Wolność” (ze względu na wcześniejszą rejestrację Ruchu Wolności/Partii Wolności), ugrupowanie będzie ponownie używać nazwy „KORWiN”. W styczniu 2019 postanowienie Sądu Apelacyjnego dotyczące rejestracji partii się uprawomocniło, w związku z czym zdaniem PKW partia formalnie przestała istnieć, a Ministerstwo Finansów wstrzymało wypłatę kolejnych transz subwencji budżetowych. W tym samym roku przywrócono jednak ugrupowaniu status partii nieprawomocnie zarejestrowanej, a w 2022 jej rejestracja się uprawomocniła. W lutym 2023 nieprawomocnie, a w następnym miesiącu prawomocnie została zatwierdzona przez Sąd Okręgowy w Warszawie zmiana nazwy partii z KORWiN na Nowa Nadzieja. Program Podstawowe cele ugrupowania zostały określone w statucie partii. W październiku 2015 przedstawiono na konferencji prasowej i opublikowano na oficjalnej stronie internetowej ugrupowania program „Dumna Bogata Polska”. Większa część punktów kilkudziesięciostronicowej publikacji została wcześniej zawarta w programie Stowarzyszenia „Republikanie” Republikańska Polska. Założenia i Tezy programowe. Wśród postulatów znalazły się: uchwalenie nowej konstytucji uwzględniającej zasadę chcącemu nie dzieje się krzywda i wprowadzenie systemu prezydenckiego; wzmocnienie trójpodziału władzy poprzez wprowadzenie zakazu łączenia stanowisk we władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (zwłaszcza funkcji posła i ministra); redukcja roli Sejmu do organu decydującego o wysokości podatków i kontrolującego władzę wykonawczą oraz zmniejszenie liczby ministerstw; utworzenie wybieranej przez Senat i powoływanej przez prezydenta jedenastoosobowej Rady Stanu. Z wypowiedzi lidera formacji wynika, że przejęłaby ona od rządu inicjatywę ustawodawczą; zlikwidowanie podatków dochodowych PIT i CIT oraz podatku od spadków i darowizn, a także zniesienie obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnych i zdrowotnych przy jednoczesnym respektowaniu nabytych uprawnień; wprowadzenie do konstytucji zakazu uchwalania w czasie pokoju budżetu z deficytem; odzyskanie suwerenności, które wymaga – zdaniem partii – odstąpienia od traktatu lizbońskiego i przebudowy bazy traktatowej Unii Europejskiej; zwiększenie o połowę wydatków na obronność; przywrócenie kary śmierci. Zgodnie ze statutem ugrupowania zatwierdzanie programu politycznego lub dokumentów programowych jest kompetencją kongresu. W lipcu 2017 publikacja została zdjęta z głównej strony internetowej partii. Struktura i działacze Organy władz krajowych Nowej Nadziei to: Prezes, Zarząd Krajowy, Rada Krajowa, Sąd Partyjny i Komisja Rewizyjna. Zarząd Krajowy Prezes: Sławomir Mentzen I wiceprezes: Konrad Berkowicz Wiceprezesi: Bartłomiej Pejo Marcin Sypniewski Sekretarz: Krzysztof Rzońca Rzecznik prasowy Wojciech Machulski Prezes-założyciel Janusz Korwin-Mikke Posłowie na Sejm IX kadencji Konrad Berkowicz Janusz Korwin-Mikke Stanisław Tyszka – od 15 listopada 2022, dotychczas bezpartyjny, wybrany z listy Polskiego Stronnictwa Ludowego jako kandydat ruchu Kukiz’15 Byli posłowie na Sejm IX kadencji (od marca 2022 Wolnościowcy, do lutego 2023 zasiadali również w kole Konfederacji): Artur Dziambor – do 8 marca 2022 Jakub Kulesza – do 8 marca 2022 Dobromir Sośnierz – do 8 marca 2022 Wszyscy posłowie Nowej Nadziei zasiadają w kole Konfederacji Wolność i Niepodległość. Byli i obecni (oprócz Stanisława Tyszki) zostali także wybrani z jej list. Posłowie na Sejm VIII kadencji Jakub Kulesza – od 26 października 2018, przeszedł z Unii Polityki Realnej Jacek Wilk – od 3 listopada 2017, przeszedł z Kongresu Nowej Prawicy Obaj posłowie KORWiN zostali wybrani z list komitetu Kukiz’15 i zasiadali w kole Konfederacji Wolność i Niepodległość (Jakub Kulesza był jego przewodniczącym). Posłowie do Parlamentu Europejskiego VIII kadencji (do 1 lipca 2019) Robert Iwaszkiewicz, Europa Wolności i Demokracji Bezpośredniej Janusz Korwin-Mikke, niezrzeszony – do 1 marca 2018 Dobromir Sośnierz, niezrzeszony – od 22 marca 2018, zastąpił Janusza Korwin-Mikkego Wszyscy eurodeputowani KORWiN zostali wybrani z list Kongresu Nowej Prawicy. Posłowie na Sejm VII kadencji (do 11 listopada 2015) Tomasz Górski – od 14 września 2015, wcześniej Solidarna Polska Jarosław Jagiełło – od 16 września 2015, wcześniej Kongres Nowej Prawicy Przemysław Wipler, wcześniej Polska Razem i Kongres Nowej Prawicy Wszyscy posłowie KORWiN zostali wybrani z list Prawa i Sprawiedliwości. Młodzi dla Wolności Sekcja młodzieżowa ugrupowania nosi obecną nazwę od stycznia 2017. Skupia ona osoby w wieku od 15 do 26 lat. Aktualnie prezesem Młodych dla Wolności jest Krzysztof Rzońca (od października 2021). Wcześniej byli nimi Tomasz Bethke (do lutego 2018) i Julia Polakowska (od lutego 2018 do października 2021). Poparcie w wyborach Wybory parlamentarne Wybory prezydenckie * Członek RN, wspólny kandydat Konfederacji. Wybory samorządowe * Jako KWW Wolność w Samorządzie. Wybory do Parlamentu Europejskiego Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona partii Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Polskie partie konserwatywno-liberalne Partie eurosceptyczne Partie libertariańskie Monarchizm w Polsce Ugrupowania monarchistyczne

1898

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gda%C5%84sk

Gdańsk

Gdańsk (; ; ; ) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce w województwie pomorskim, położone nad Morzem Bałtyckim u ujścia Motławy do Wisły nad Zatoką Gdańską, największe pod względem powierzchni miasto w kraju. Centrum kulturalne, naukowe i gospodarcze oraz węzeł komunikacyjny północnej Polski, stolica województwa pomorskiego. Ośrodek gospodarki morskiej z drugim co do wielkości portem handlowym Morza Bałtyckiego. Jest historyczną stolicą Pomorza Gdańskiego i Pomorza Nadwiślańskiego (Pomorza Wschodniego) , a także całego Pomorza. Gdańsk z 486 345 mieszkańcami zajmuje szóste miejsce w Polsce pod względem liczby ludności, a pierwsze miejsce pod względem powierzchni – 683 km². Ośrodek aglomeracji trójmiejskiej, nazywaną też gdańską, wraz z Gdynią i Sopotem tworzą Trójmiasto. Jest to miasto o ponadtysiącletniej historii, którego tożsamość na przestrzeni wieków kształtowała się pod wpływem różnych kultur. Gdańsk był również największym miastem Rzeczypospolitej Obojga Narodów, miastem królewskim i hanzeatyckim, posiadał prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla, w XVI w. był najbogatszym w Rzeczypospolitej. Obywatelstwo Gdańska dawało przywilej do posiadania ziemi. Należał do niezależnego terytorium miasta Gdańska, położony był w drugiej połowie XVI wieku w województwie pomorskim. Miasto było też ważnym ośrodkiem kulturalnym. W latach 1920–1939 istniało autonomiczne miasto-państwo Wolne Miasto Gdańsk, pod ochroną Ligi Narodów. Gdańsk uznawany jest za symboliczne miejsce wybuchu II wojny światowej oraz początku upadku komunizmu w Europie Środkowej. W mieście działa wiele instytucji i placówek kulturalnych. W Gdańsku odbywają się największe na świecie międzynarodowe targi bursztynu i wyrobów bursztynowych Amberif. Geografia Warunki naturalne Miasto jest położone nad Zatoką Gdańską, u ujścia Motławy do Wisły. Gdańsk leży na Żuławach Wiślanych, nadbrzeżna jego cześć na Mierzei Wiślanej, a zachodnie jego krańce na Pobrzeżu Kaszubskim i Pojezierzu Kaszubskim. Położenie Gdańska w obrębie czterech odmiennych jednostek fizycznogeograficznych powoduje duże zróżnicowanie przestrzenne warunków środowiska przyrodniczego na jego terenie. Na ukształtowanie terenu, układ hydrograficzny i parametry klimatyczne wpływa ponadto położenie miasta w strefie nadmorskiej, charakteryzującej się specyficznym oddziaływaniem morza na środowisko przyrodnicze lądu. Rozciągłość południkowa miasta wynosi 19,1 kilometra, a równoleżnikowa 33,9 kilometra. Klimat Klimat w rejonie Gdańska uzależniony jest od morza, które działa jak pompa cieplna – latem odbiera ciepło, a zimą je oddaje. Skutkiem tego wiosna zaczyna się stosunkowo późno (w maju), temperatury powietrza latem są niższe od średniej krajowej (odczuwaną temperaturę dodatkowo obniża bryza morska) choć słońce mocno nagrzewa wodę w Zatoce Gdańskiej (do 24 °C). Jesień ciepła i pełna słońca trwa do października, zimy natomiast są raczej łagodne (w niektóre zimowe miesiące nie ma ani dnia mrozu a znaczniejszy opad śniegu nie utrzymuje się zwykle na gruncie dużo dłużej niż przez dwa tygodnie w roku). Wiatry wieją z różnych stron zależnie od pory roku. W lecie najczęściej z zachodu i północnego zachodu, zimą od lądu. Charakterystyczne dla wybrzeża są też wiatry sztormowe, które zasadniczo wieją zimą i osiągają zawrotne prędkości. Struktura użytkowania terenu Zieleń miejska Do zasobów przyrodniczych miasta należy duża powierzchnia zieleni. Tereny lasów i zieleni zajmują w Gdańsku łącznie 24% powierzchni całkowitej miasta. Do terenów zieleni zalicza się tereny leśne (4589 ha), zieleń miejską (592 ha) i ogrody działkowe (957 ha). Z terenów zieleni urządzonej największe znaczenie mają duże obszary parkowe. Na obszarze miasta znajduje się 21 miejskich, ogólnie dostępnych parków, zajmujących łącznie powierzchnię ponad 180 ha. Największymi są Park im. Ronalda Reagana (62 ha), Park im. Jana Pawła II (25 ha), Park Oruński (19 ha), Park Steffensa (13,6 ha), Park Oliwski (11,3 ha), Park Ferberów (11 ha), Park nad Opływem Motławy (11 ha), Park Brzeźnieński (ok. 10 ha) oraz m.in. Park Jelitkowski i tereny o charakterze parkowym wzdłuż al. Grunwaldzkiej we Wrzeszczu. Obszary i obiekty przyrodnicze chronione W Gdańsku znajdują się duże połacie lasu, rosnącego na obszarach o urozmaiconej rzeźbie terenu, obfitujących w liczne wzniesienia (wyniosłości morenowe) i doliny. Taka rzeźba terenu sprzyja występowaniu unikatowych dla tego regionu, podgórskich gatunków flory. W północno-zachodniej części miasta lasy te sąsiadują bezpośrednio z terenami mieszkalnymi i głównymi ośrodkami miejskimi. Obszary o dużym znaczeniu przyrodniczym i krajobrazowym znajdujące się na terenie Gdańska (w 2008 roku było to w sumie 6005 ha, czyli 22,9% powierzchni miasta) objęte są ochroną prawną w czterech obszarach chronionego krajobrazu (z których największe znaczenie ma południowa część Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i znajdujące się na jego terenie Lasy Oliwskie), pięciu rezerwatach przyrody (położonych w obrębie wyżej wymienionych obszarów chronionych), dwóch zespołach przyrodniczo–krajobrazowych oraz w obrębie trzynastu użytków ekologicznych. W granicach administracyjnych miasta znajdują się 184 pomniki przyrody: 146 pojedynczych drzew, 27 grup drzew, 1 aleja parkowa, 9 głazów narzutowych i 1 pomnik powierzchniowy – co plasuje Gdańsk w czołówce polskich miast pod względem ich liczby. Wśród drzew uznanych za pomniki przyrody najwięcej jest buków i dębów. Pomniki te miejscami skupione są blisko siebie, między innymi w rejonie starego Wrzeszcza, w parku Steffensa i w rejonie starej Oliwy. Ochrona środowiska Położenie miasta w bliskim sąsiedztwie morza i znacznych połaci lasu sprzyja czystości środowiska. W przeglądach większych aglomeracji Gdańsk plasuje się w Polsce jako najczystsze miasto zarówno pod względem czystości powietrza, jak i czystości wody dostarczanej przez sieć wodno-kanalizacyjną. Historia Nazwa Pierwsza wzmianka o Gdańsku pochodzi ze spisanego po łacinie w 999 roku Żywotu świętego Wojciecha. Opisuje on wizytę biskupa Wojciecha na tym terenie wiosną 997 i tę datę często przyjmuje się umownie jako początek dziejów miasta, chociaż już w VII wieku była tu osada rybacka. W dokumencie tym Jan Kanapariusz nazwę Gdańska zapisał w zlatynizowanej formie urbe Gyddanyzc. Miejscowość pod zlatynizowaną nazwą Gdanczk wymieniona jest w łacińskim dokumencie wydanym w Lubiniu w 1281 roku sygnowanym przez księcia pomorskiego Mściwoja II. W historycznych dokumentach nazwę miasta wzmiankowano w różnych językach oraz formach: Kdansk (1148), Gdansk (1173-86), Gdanzc (1178), Gdantz (1198), Danzk, Danzc (1209), Gdanizc (1220), Dancek, Danczk (1224), Gdancz (1235), Gdanzc (1238), in Danzeke (1248), Gdanzke (1267), Gdansk (1268), Danczk (1279), de Dancezc (1281), Gdanchek, Gdanchez (1283), Dantzig (1292), Gdantzik (1295), Gedani (1303), in civitate Gdansco (1310), Danzich (1310), Gdantczk (1325), Danzk (1342), Danczc, Gdanczk, Gdanczc (1342), Dantzigke, Dantzke (1357), Gdanczk (1434), Gdansk (1435), Gdansko (1457), Dantzigk (1471), Gdanysk (1483), in Gdanum (1510-29), Gdańsk, do Gdańska (1565), Gedanum civitas (1570), do Gdańska, pode Gdańskiem (1615), in civitate Gedanensi (1624), do Gdańska (1664), Danzig (1796-1802), Gdańsk, Danzig (1881). Nazwa doczekała się kilku teorii na temat jej pochodzenia. Według najszerzej przyjętej (Brückner, Rospond, Rudnicki) pochodzi od rozlewiska w ujściu Wisły i ma słowiańskie pochodzenie. Utworzono ją poprzez dodanie sufiksu -ьsk- do prasłowiańskiego rdzenia *-gъd oznaczającego mokry, wilgotny. Według innej teorii nazwa ma się wywodzić od niezachowanej nazwy pobliskiej rzeki (prawdopodobnie Motławy), która dziś brzmiałaby Gdania. (Nazwa Motława pochodzi z języka pruskiego, przeniesionego w okolice Pruszcza Gdańskiego zza Wisły w drugiej połowie XIII w.). Formant -sk w jęz. polskim (także innych słowiańskich) był produktywny w nazwach topograficznych i dzierżawczych i stanowi cechę charakterystyczną polskich nazw miejscowych i przestrzennych. Oboczności tego formantu (-sk[o], -ck[o]) charakterystyczne są dla bardzo dawnych nazw miejscowych nadawanych miejscowościom na terenie Polski, jak np. Bużesk, Łańsk, Płońsk, Płock, Wąchock, Rajsko, Bielsko, Kłodzko, Radomsko, Sławsko, Słupsk itp. Gdania mogła być również dzisiejszym Potokiem Siedleckim. Taki sposób tworzenia nazw grodów od rzek był w słowiańszczyźnie powszechny (por. Puck od Putnica, Mieńsk od Mienia, Pińsk od Pina i wiele innych). Jeśli zaś chodzi o nazwę Gdania, rdzeń gъd- oznaczał teren wilgotny, podmokły (por. Gdynia, Gacka ← gъdьska, Gdinj itp.), zaś szereg sufiksów -Vnьja jest dla nazw rzek i strumieni na Pomorzu typowy (por. Gdynia, Radunia, Orania). Slawiści Aleksander Brückner, Friedrich Lorentz, Witold Taszycki podają również równoległą teorię pochodzenia nazwy Gdańsk od bałtyckiej nazwy *gud oznaczającej las i spokrewnioną z pruskim gudde – las. Stąd przez dodanie sufiksu -isk do rdzenia *gudan oznaczającej leśnych ludzi znaczenie nazwy brzmiałoby osada leśna, osada leśnych ludzi. Przynależność państwowa Przez ponad tysiąc lat swojej historii miasto Gdańsk było częścią:   997–1227: Księstwa/Królestwa Polskiego 1227–1294: Księstwa Pomorskiego 1294–1308: Księstwa/Królestwa Polskiego 1308–1454: Zakonu krzyżackiego 1454–1466: ziem spornych podczas wojny trzynastoletniej 1466–1569: Korony Królestwa Polskiego 1569–1793: Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1793–1807: Królestwa Prus 1807–1814: Wolnego Miasta Gdańsk (zależnego od Cesarstwa Francuskiego) 1815–1871: Królestwa Prus 1871–1918: Cesarstwa Niemieckiego 1918–1920: Republiki Weimarskiej (w sporze między Polską a Niemcami) 1920–1939: Wolnego Miasta Gdańsk (pod protektoratem Ligi Narodów) 1939–1945: Niemiec nazistowskich (Gdańsk-Prusy Zachodnie) 1945–1989 Polski Ludowej (1952–1989 Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej) 1989–obecnie: Rzeczypospolitej Polskiej. Średniowiecze Nie wiadomo gdzie istniała pierwsza umocniona osada zbudowana przez Piastów, ponieważ gród w widłach Motławy i Wisły zbudowano dopiero w latach 50.-60. XI wieku. Zajmował on przestrzeń około 2,27 ha z szacowaną przez archeologów liczbą ok. 250 domów z 1000 mieszkańców. W 997 roku w mieście przebywał w drodze do Prus Święty Wojciech. W latach 60. XI wieku powstał u ujścia Motławy do Wisły gród obronny. Po zwycięskiej wojnie z Pomorzanami Bolesław III Krzywousty odzyskał dla Polski całe Pomorze Zachodnie i zdobył Pomorze Przednie. W latach 1217 i 1227 miały miejsce wyprawy pomorskie Leszka Białego i ustanowiono zwierzchność Polski nad Pomorzem Gdańskim. Po objęciu rządów na Pomorzu Gdańskim przez Świętopełka II, nastąpił okres uniezależnienia się regionu. W 1263 miasto otrzymało prawa miejskie wzorowane na prawie lubeckim. W roku 1271 Brandenburczycy zajęli miasto. Mściwoj II dzięki pomocy Bolesława Pobożnego odzyskał miasto szturmem w 1272 roku. 15 lutego 1282 w wyniku układu w Kępnie władca Wielkopolski, Przemysł II, uzyskał zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim. W sierpniu 1308 Brandenburczycy opanowali miasto bez grodu, obronionego przez sędziego Boguszę. Krzyżacy wezwani przez Łokietka do pomocy przy usunięciu Brandenburczyków zajęli już w październiku część grodu i po nadejściu posiłków zaatakowali miasto. 13 listopada 1308, po wycofaniu się Brandenburczyków, Krzyżacy dokonali rzezi mieszkańców. W roku 1343, w wyniku pokoju kaliskiego, Polska traci Pomorze. Król Kazimierz III Wielki zrzekł się Pomorza, chociaż nie wysłał dokumentów pokojowych zawartych między nim i Zakonem Krzyżackim, do zatwierdzenia papieżowi. W tym samym roku prawa miejskie otrzymało Główne Miasto. 31 lipca 1346 wielki mistrz krzyżacki Heinrich IV Dusemer von Arfberg wydał dokument, który zlikwidował resztki działania prawa miejskiego według wzoru lubeckiego i zastąpił je prawem chełmińskim. W 1361 Gdańsk dołączył do Związku Miast Hanzeatyckich. W 1361, 1378, 1411 i 1416 wybuchały powstania antykrzyżackie, krwawo tłumione. W 1410, po klęsce zakonu krzyżackiego w bitwie pod Grunwaldem, biedota miejska wszczęła rozruchy, w których wymordowano gości zakonu i zaciężnych, których rannych przywieziono po bitwie. Gdańska rada postanowiła uznać władzę Władysława Jagiełły, za co miasto uzyskało liczne przywileje. Rok później Jagiełło w wyniku traktatu w Toruniu uwolnił Gdańsk od złożonej mu przysięgi. Gdańsk dotknęły represje ze strony Krzyżaków. 14 marca 1440 Gdańsk przystąpił do Związku Pruskiego. 11 lutego 1454, po 146 latach, zakończył się okres panowania Krzyżaków w Gdańsku. 6 marca tego roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego, wcielił Gdańsk do Polski, udzielając mu jednocześnie przywileju bicia własnej monety. Gdańsk został zwolniony z prawa nabrzeżnego, a także dopuszczono przedstawicieli ziem pruskich do elekcji króla Polski. Gdańsk przystąpił do wojny trzynastoletniej w 1455; gdańszczanie złożyli hołd Kazimierzowi Jagiellończykowi, a 25 maja 1457 miasto otrzymało Wielki Przywilej, zapewniający swobodny przewóz towarów Wisłą z Polski, Litwy i Rusi bez konieczności kontroli oraz inne przywileje, które miały wynagrodzić miastu wkład w wojnę. Zawarcie w 1466 pokoju toruńskiego zagwarantowało Pomorzu Gdańskiemu oraz Warmii pozostanie przy Polsce. Utworzone zostało województwo pomorskie. Dzieje nowożytne (XVI–XIX wiek) W czasie wojny polsko-krzyżackiej (1519–1521), w dniach 8–10 listopada 1520 posiłkujący Krzyżaków niemieccy landsknechci ostrzelali Gdańsk z Biskupiej Górki. W 1525 miał miejsce tumult gdański – wystąpienie luterańskiego pospólstwa i plebsu przeciwko burmistrzowi Eberhardowi Ferberowi, które obaliło stary magistrat. 17 kwietnia 1526 król Zygmunt wraz z księciem pomorskim Jerzym I wkroczyli do Gdańska na czele ośmiotysięcznego wojska. Z królewskiego rozkazu buntownicy zostali ścięci i rozszerzono uprawnienia burgrabiego. 5 stycznia 1556 roku kasztelanem Gdańska został Jan Kostka, który był nim do kwietnia 1574. Król Zygmunt August specjalnym dekretem tolerancyjnym dla Gdańska z 1557 uspokoił nastroje społeczne i położył kres walkom religijnym w mieście. W roku 1568 Zygmunt August postawił Jana Kostkę na czele świeżo powołanej Komisji Morskiej. Dnia 20 czerwca 1570 sejm zatwierdził tzw. Konstytucje Gdańskie, które precyzowały zwierzchnie prawa króla polskiego i Rzeczypospolitej w Gdańsku oraz na morzu. 16 grudnia 1577 Stefan Batory po zakończeniu Wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem zakończonej porozumieniem obu stron na skutek dotkliwych strat wojsk gdańskich i niemożnością zdobycia miasta przez armie królewskie potwierdził przywileje miasta i rozszerzył tolerancję religijną na inne wyznania. Gdańsk stał się schronieniem dla obcokrajowców prześladowanych w swoich krajach za przekonania religijne, wśród których były osoby wybitne i uzdolnione. 28 listopada 1627 na redzie gdańskiej rozegrała się morska bitwa pod Oliwą. 3 maja 1660 zawarcie pokoju oliwskiego zakończyło okres potopu szwedzkiego. Gdańsk był głównym punktem oporu zwolenników Stanisława Leszczyńskiego w czasie wojny o sukcesję polską. Od lutego do września 1734, był oblegany przez Rosjan i częściowo zniszczony przez ostrzał artyleryjski. Królestwo Prus zajęło w 1772 niektóre majątki Gdańska oraz Nowy Port. 23 stycznia 1793 Prusy dokonały zaboru Gdańska. 26 maja 1807 wojska napoleońskie zdobyły miasto. 9 lipca 1807 na mocy postanowień traktatu w Tylży, utworzono pierwsze Wolne Miasto Gdańsk. Od lutego 1814 Gdańsk ponownie znalazł się pod panowaniem Prus, co zostało potwierdzone na kongresie wiedeńskim w 1815. W tym samym roku miasto weszło w skład prowincji Prusy Zachodnie, w rejencji gdańskiej jako powiat miejski (Stadtkreis). W 1829 r. miała miejsce największa w historii tego miasta powódź, która zatopiła 3/4 ówczesnej powierzchni Gdańska. Do połowy XIX wieku nastąpił ogólny upadek miasta. Po 1850, gdy utworzono połączenia kolejowe z Bydgoszczą, Szczecinem i Berlinem, a następnie z Warszawą – stopniowo sytuacja miasta się poprawiała. Historia najnowsza (XX–XXI wiek) W 1920 na mocy traktatu wersalskiego Gdańsk ponownie stał się wolnym miastem. Polska odpowiadała za politykę zagraniczną i obronną miasta, koleje, pocztę, miała także składnicę wojskową na Westerplatte, prawo swobodnego używania portu gdańskiego, a samo miasto było w unii celnej z Polską. W 1923 roku w Gdańsku mieszkało 7896 osób polskojęzycznych, co stanowiło 2,35% ogółu, choć według późniejszych szacunków ludność polska mogła stanowić nawet 15% mieszkańców miasta, a w 1939 – ok. 10%. W 1925 na terenie Wolnego Miasta została utworzona archidiecezja gdańska. W 1933, po dojściu nazistów do władzy i utworzeniu III Rzeszy, rozpoczęły się prowokacje antypolskie oraz prześladowania polskich działaczy i organizacji przez miejscowych Niemców. 1 września 1939 salwa z okrętu „Schleswig-Holstein” na Westerplatte była drugim tuż po bombardowaniu Wielunia atakiem na Polskę rozpoczynającym II wojnę światową. Na początku II wojny światowej Gdańsk stanowił silny ośrodek polskiej konspiracji, ale wielu konspiratorów zginęło na skutek denuncjacji gdańskich Niemców. Pod koniec marca 1945 wojska radzieckie i polskie wchodzące w skład II Frontu Białoruskiego przystąpiły do szturmu na miasto. 30 marca 1945 miasto zostało zdobyte i w znacznej części zniszczone. Zniszczeniu uległo m.in. 90% zabytkowego śródmieścia, przy czym szacuje się, że ok. połowy zniszczeń powstało w rezultacie nalotów lotniczych w trakcie wojny bądź ostrzału artyleryjskiego podczas walk, zaś drugą połowę stanowiło burzenie miasta przez wojska sowieckie. W rezultacie konferencji poczdamskiej Gdańsk wrócił do Polski. W celu stworzenia administracji polskiej została utworzona specjalna komisja rządowa. Ścierały się w niej dwa stanowiska. W dyskusji nad projektem dekretu o utworzeniu województwa gdańskiego 30 marca 1945 roku Władysław Gomułka był zwolennikiem ostrożnych kroków. Stanowisko zdecydowane prezentował Jakub Berman stwierdzając m.in. „Dotychczas cała koncepcja miasta Gdańska oparta była na chęci bronienia interesów mniejszości niemieckiej. My chcemy podkreślić, że Gdańsk był i będzie miastem polskim. Nie jest przypadkowe, że właśnie teraz, kiedy zwróciliśmy się o radę w tej materii, to ze strony Rządu Sowieckiego nie było żadnych zastrzeżeń, ażebyśmy dokonali jak najszybciej uroczystej inkorporacji Gdańska do Polski.”. Od 30 marca 1945 Gdańsk był stolicą województwa gdańskiego, które utworzono z północnej części województwa pomorskiego i byłego Wolnego Miasta Gdańska. 9 lipca 1945 po raz pierwszy zebrała się Miejska Rada Narodowa. Spośród pozostałych w mieście mieszkańców Wolnego Miasta, ludność niemiecka (ok. 120–130 tys. osób w połowie 1945) w zdecydowanej większości została przesiedlona do Niemiec, zaś ludność polska, zmuszona po zajęciu Wolnego Miasta przez III Rzeszę do podpisania Volkslisty, zobowiązana była poddać się procedurze weryfikacji organizowanej przez nowe władze. Od połowy 1945 Gdańsk był celem licznych transportów przymusowych wysiedleńców z Kresów Wschodnich. W listopadzie 1948 roku zwodowano rudowęglowiec „Sołdek”, pierwszy statek pełnomorski zbudowany w Polsce. Statkowi nadano imię jednego z pierwszych przodowników pracy w przemyśle stoczniowym. W 1962 Rada Państwa odznaczyła miasto Gdańsk Orderem Odrodzenia Polski I klasy. W 1970 utworzono Uniwersytet Gdański. Podczas wydarzeń Grudnia 1970 rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej. Doszło do walk ulicznych i starć z organami bezpieczeństwa, a w efekcie do podpalenia gmachu KW Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w czasie trwającego wiecu protestacyjnego. 31 sierpnia 1980 podpisano porozumienia sierpniowe kończące falę protestów robotniczych i strajków. Porozumienie gwarantowało między innymi powstanie pierwszych niezależnych związków zawodowych. Wydarzenia te przyjmuje się jako początek procesu obalenia systemu komunistycznego w Europie Wschodniej. W 1987 do Gdańska z wizytą przybył Jan Paweł II. W 1992 diecezja gdańska została podniesiona do rangi archidiecezji. 24 listopada 1994 podczas koncertu w hali Stoczni Gdańskiej wybuchł pożar, w którym śmierć poniosło 7 osób, a 300 zostało rannych. 17 kwietnia 1995 doszło do eksplozji gazu w wieżowcu mieszkalnym, w wyniku czego zginęły 22 osoby. W 1997 uroczyście obchodzono 1000-lecie Gdańska. W 2001 r. miała miejsce powódź w Gdańsku. 2 września 2002 w Dworze Artusa odbyło się uroczyste wręczenie władzom Gdańska honorowej flagi Rady Europy. Z rąk Benno Zierera, członka Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy flagę odebrali prezydent Gdańska Paweł Adamowicz oraz przewodniczący Rady Miasta Gdańska Bogdan Oleszek. Wieczorem honorową flagę Rady Europy wciągnięto na maszt na Nowym Ratuszu. Wyróżnienie stanowić miało wyraz uznania dla aktywności miasta w rozwijaniu kontaktów z zagranicznymi miastami partnerskimi oraz jest swoistą nagrodą za dokonania Gdańska w dziedzinie promocji idei jedności europejskiej. W 2007 na podstawie umowy sprawie utworzenia i prowadzenia wspólnej instytucji kultury zawartej między Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Województwem Pomorskim, Miastem Gdańsk, Niezależnym Samorządnym Związkiem Zawodowym „Solidarność” i Fundacją Centrum Solidarności powołano do życia Europejskie Centrum Solidarności. W 2014 otwarto nowo wybudowaną siedzibę muzeum znajdująca się przy placu Solidarności i Bramie nr 2 i tuż nieopodal Sali BHP. W 2008 założono Gdański Teatr Szekspirowski, budowę gmachu teatru ukończono w 2014 r. W tym samym roku utworzono Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, budowę gmachu muzeum ukończono w 2017 r. W 2009 rozpoczęto budowę Muzeum – Ośrodek Kultury Morskiej, które zakończyło się otwarciem w 2012. 13 stycznia 2019 na Targu Węglowym, podczas obchodów miejskiego finału 27. edycji WOŚP, doszło do zamachu na prezydenta miasta Pawła Adamowicza. Następnego dnia na skutek obrażeń prezydent zmarł. W 2019 Gdańsk otrzymał Nagrodę Księżnej Asturii w kategorii Zgoda. To wyróżnienie przyznawane za obronę praw człowieka, promocję i ochronę pokoju, wolności i solidarności. Znani gdańszczanie Do znanych gdańszczan należą między innymi: Paweł Adamowicz – prawnik, radca prawny, samorządowiec i polityk, w latach 1998–2019 prezydent Gdańska, Lech Bądkowski – pisarz, dziennikarz, tłumacz, działacz polityczny, kulturalny i społeczny, Abraham van den Blocke – architekt i rzeźbiarz, Izaak van den Blocke – malarz, Jan Bernard Bonifacio – humanista, bibliofil, podróżnik, fundator Biblioteki Rady Miejskiej w Gdańsku, Daniel Chodowiecki – polsko-niemiecki malarz i rysownik, Jan Dantyszek – podróżnik, dyplomata, biskup chełmiński rezydujący w Lubawie, warmiński, poeta polsko-łaciński okresu renesansu, sekretarz królewski, Gabriel Fahrenheit – fizyk i inżynier pochodzenia niemieckiego, Daniel Gralath – burmistrz, burgrabia, uczony, Günter Grass – niemiecki pisarz, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury, Jan Heweliusz – astronom, matematyk i konstruktor instrumentów naukowych, Jakob Kabrun – kupiec, dyplomata Saksonii i Księstwa Warszawskiego, Bronisław Komorowski – błogosławiony Kościoła katolickiego, polski duchowny katolicki, działacz i polityk, Franciszek Kubacz – działacz gdańskiej Polonii, przewodniczący lokalnej Macierzy Szkolnej, poseł do Volkstagu, Gotfryd Lengnich – historyk, prawnik i syndyk miejski, Anton Möller – malarz, autor obrazów alegorycznych, kompozycji o tematyce biblijnej i portretów, Krzysztof Celestyn Mrongovius – duchowny ewangelicki, kaznodzieja, filozof, językoznawca, Jerzy Owsiak – polski dziennikarz, filantrop, działacz charytatywny i społeczny, Arthur Schopenhauer – filozof niemiecki, przedstawiciel pesymizmu w filozofii, Johanna Schopenhauer – niemiecka pisarka, matka Arthura Schopenhauera, Johann Speymann – kupiec, rajca i burmistrz Gdańska, Jan Strakowski – architekt, murarz-kamieniarz, Jerzy Strakowski – architekt, syn Jana Strakowskiego, Johann Uphagen – bibliofil, historyk, miłośnik nauk, ławnik i rajca gdański, Lech Wałęsa – polityk i działacz związkowy, przywódca i bohater opozycji demokratycznej w PRL, współzałożyciel i pierwszy przewodniczący NSZZ „Solidarność”, laureat Pokojowej Nagrody Nobla, w latach 1990–1995 prezydent RP, z zawodu elektryk, Brunon Zwarra – publicysta, autor książek o historii Gdańska, więzień niemieckich obozów koncentracyjnych Architektura Gdańsk stanowi jeden z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce, pomimo że prawie całe historyczne śródmieście zostało odbudowane po II wojnie światowej, a znaczna część zabytków ruchomych uległa zniszczeniu bądź rozproszeniu. Istotne zabytki Gdańska znajdują się na Głównym Mieście (Ratusz Głównego Miasta, Dwór Artusa, Dom Uphagenów, Zielona Brama, Brama Żuraw, Fontanna Neptuna) i Starym Mieście (Wielki Młyn, Ratusz Starego Miasta, kościół św. Katarzyny, Dom Trzech Kaznodziei, Dom Opatów Pelplińskich), główne znajdują się wzdłuż Drogi Królewskiej reprezentacyjnej ulicy Gdańska – Długiej i Długi Targ. Na Głównym Mieście znajduje się również Bazylika Mariacka Wniebowzięcia NMP – największa średniowieczna świątynia z cegły na świecie. Do 1939 istniała Wielka Synagoga. Do ważnych miejsc w Gdańsku należy również Westerplatte, Twierdza Wisłoujście oraz Oliwa, gdzie znajduje się zespół archikatedralny. Zabytki architektury Gdańska pochodzą z różnych okresów. Można je zaliczyć do: budowli gotyckich – pozostałości miejskich umocnień obronnych, kilkanaście kościołów, ratusze miejskie, Wielki Młyn i Dwór Bractwa św. Jerzego. Niektóre z tych zabytków znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. budowli renesansowych – ratusz staromiejski, część kamieniczek mieszczańskich, Dwór Artusa, Zielona Brama i Katownia budowli manierystycznych – Wielka Zbrojownia, Złota Brama, Złota Kamienica, Dom Przyrodników budowli barokowych – Kaplica Królewska, część kamieniczek mieszczańskich, Pałac Opatów w Oliwie W okresie renesansu i baroku działali tutaj twórcy tacy, jak: Willem, Abraham i Izaak van den Blocke, Antoni van Obberghen, Andreas Schlüter. Demografia Liczba ludności Gdańska na przestrzeni lat. Największą populację Gdańsk odnotował w 2021 r. – według danych GUS 480 022 mieszkańców. Gospodarka Rys historyczny Gdańsk jest dużym ośrodkiem gospodarczym nad Morzem Bałtyckim. Już pierwsze przekazy dowodzące istnienia miasta, jak „Żywot świętego Wojciecha” z 997, mówią o grodzie, mieście; ówczesny Gdańsk musiał być więc ludną osadą. Gród prowadził działalność handlowo-targową, z rybołówstwem, zbieractwem bursztynu i portem morskim. W 1263 Gdańsk otrzymał prawa miejskie w wyniku silnego rozwoju za czasów Świętopełka. Największe stosunki handlowe Gdańsk utrzymywał z Lubeką, skąd przywożono sól oraz sukno, a wywożono zboże i drewno. Gdańsk rozwijał się również pod panowaniem krzyżackim. Miasto stało się członkiem Hanzy, pośredniczył w handlu zagranicznym Polski pobierając tzw. funtowe. Do gdańskiego portu przybijało coraz więcej statków, powstały wielkie spichlerze oraz wielki żuraw wybudowany w 1367. Gdańsk prześcignął inne miasta dolnej Wisły jak Elbląg, Toruń czy Chełmno. Stał się również ważnym miastem w Hanzie. Po zakończeniu wojny i podpisaniu pokoju toruńskiego nastąpił okres związku z Polską. Gdańsk uzyskał liczne przywileje: szeroką autonomię w dziedzinie finansowej, administracyjnej i sądowniczej. Przyznano prawo wydawania statutów tzw. wilkierzy – przepisów normujących życie miejskie, przede wszystkim handlowe. Ponadto Gdańsk otrzymał prawo bicia własnej monety w złocie i srebrze. W tym czasie Gdańsk wprowadził nowe cło, palowe, w celu zwiększenia swoich dochodów. Nastąpił złoty okres rozwoju gospodarczego miasta. Gdańsk stał się monopolistą w handlu zagranicznym Polski, pośrednicząc w transakcjach eksportowo-importowych. Prowadził wówczas wymianę handlową na dużą skalę, handlował z niemieckimi miastami hanzeatyckimi: Hamburgiem, Lüneburgiem, Wismarem, Rostockiem, duńskimi i szwedzkimi, skąd sprowadzano: śledzie, futra, żelazo i wywożono: sól, piwo (głównie piwo jopejskie), wino, owoce południowe i towary przemysłowe. Podobne transakcje Gdańsk zawierał na wschodnim wybrzeżu Bałtyku z Rewlem, Parnawą, Dorpatem, Rygą i Nowogrodem. Duże znaczenie miały kontakty kupców z Brugią, dokąd wywozili: zboże, drewno, futra, ołów, miedź węgierską, żelazo szwedzkie i przywozili: sukno flandryjskie, wino, oliwę, owoce południowe. Następnie przenieśli swoje kontakty handlowe do Antwerpii i Amsterdamu. Również handlowano z Anglią, Francją oraz Hiszpanią i Portugalią. Udział Gdańska w ogólnym handlu w rejonie Bałtyku osiągnął 30%. Na początku XVII Gdańsk pod względem wielkości dorównał Lubece. Na krótko przed potopem szwedzkim Gdańsk, liczący 77 000 mieszkańców, stał u szczytu rozkwitu. Następne lata obniżyły wartość handlu, Europa Zachodnia zmniejszała zapotrzebowanie na zboże z Gdańska, liczne wojny zniszczyły miasto, doszło do zaborów i utraty samodzielności. W celu zmiany koniunktury Gdańsk utworzył Izbę Handlową, oddano na cele giełdy towarowej Dwór Artusa, miasto utrzymywało agentów handlowych w stolicach większych państw i przyjmowano obcych agentów i konsulów innych państw. W XIX w. gospodarka miasta znajdowała się w recesji. Po utworzeniu połączenia kolejowego z Bydgoszczą w 1852 stopniowo sytuacja gospodarcza się poprawiała. W 1870 dodatkowo utworzono nowe połączenia kolejowe ze Szczecinem i Berlinem, a w 1877 z Warszawą. W 1873 powstała pierwsza linia tramwaju konnego do ówczesnej Oliwy. Po kolejnych decyzjach z końca XIX wieku, znoszących cła tranzytowe, nastąpił stopniowy rozwój eksportu (głównie zboża i drewna), towarzyszyła temu rozbudowa gdańskiego portu i rozbudowa przemysłu, powstawały stocznie i fabryki. W latach 1871–1897 założono pierwszą sieć kanalizacyjną, następnie rozpoczęto budowę sieci wodociągowej, ponadto miasto posiada od 1903 roku rozdzielczą sieć kanalizacji – deszczową odprowadzaną do wód otwartych, oraz sanitarną odprowadzaną do oczyszczalni. W 1853 wybudowano gazownię, w 1897 elektrownię, a w okresie od 1895–1896 pierwsze elektryczne linie tramwajowe. W połowie XIX wieku rozwijała się także nauka, w 1849 w Gdańsku działało 46 szkół elementarnych i 8 szkół średnich. W 1904 otwarto politechnikę. Dopiero koniec I wojny światowej oraz powstanie Wolnego Miasta Gdańska z wolną Polską umożliwiło wejście w kolejną fazę rozwoju miasta. W okresie Wolnego Miasta Gdańska, znaczne wpływy Republiki Weimarskiej na Wolne Miasto Gdańsk, spowodowały podjęcie decyzji o budowie portu w Gdyni przez Polskę. Port ten do II wojny światowej wyprzedził pod względem ilości przeładowanych towarów port w Gdańsku. Po wojnie nastąpiła odbudowa miasta. Odbudowano port oraz powstała zewnętrzna nowa część portu zwana Portem Północnym. Zostały odbudowane stocznie. W Gdańsku po wojnie zlokalizowano następujące stocznie: Gdańska Stocznia „Remontowa” S.A., Stocznia Gdańsk S.A., Stocznia Północna, Stocznia Wisła. Współcześnie W Gdańsku działalność gospodarczą prowadzi około 52 tys. podmiotów. Z listy 500 największych firm polskich (według przychodów ze sprzedaży) pisma Polityka swoje główne siedziby w Gdańsku w 2012 roku posiadało dziesięć firm. Są to przedsiębiorstwa z branży stoczniowej (Gdańska Stocznia „Remontowa”, Crist – największa prywatna stocznia w Polsce), petrochemicznej (Grupa Lotos w tym Petrobaltic), energetycznej (Elektrociepłownie Wybrzeże, Energa, Gdańskie Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej), odzieżowej (LPP), metalowej (Glencore), materiałów budowlanych (Mercor) i handlu detalicznego (Jysk). W Gdańsku corocznie odbywa się kilkadziesiąt imprez o charakterze targów branżowych. Wiele z nich organizują Międzynarodowe Targi Gdańskie. Długoletnią tradycję mają gdańskie targi branży morskiej Baltexpo. Poprzednio targi odbywały się najczęściej na halach wystawienniczych przy ulicy Beniowskiego w Oliwie, obecnie w nowej lokalizacji w Centrum Wystawienniczo-Kongresowym AmberExpo w Gdańsku Letnicy w sąsiedztwie stadionu. Na koniec lipca 2021 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w Gdańsku obejmowała ok. 9,1 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 3,6%. Ważniejsze centra handlowe położone w okolicach Starego Miasta: Forum Gdańsk – otwarte 26 maja 2018 przy ul. Targ Sienny 7, położone pomiędzy głównymi ulicami gdańskiego Śródmieścia – Wałami Jagiellońskimi, al. Armii Krajowej oraz ul. 3 Maja, naprzeciwko Bramy Wyżynnej, w okolicy skrzyżowania Hucisko. Bezpośrednio pod budynkiem forum znajduje się tunel (ul. Nowe Podwale Grodzkie) umożliwiający przejazd z pominięciem Huciska oraz Błędnika. Częścią budynku jest również zaadaptowany fragment Kanału Raduni. Forum zajmuje łącznie 6 hektarów, z czego 40% to dostępna całodobowo przestrzeń publiczna, zaś 2 hektary stanowią tereny zielone w postaci ogrodów. W Forum znajduje się ok. 220 lokali handlowych i usługowych (w tym m.in. ok. 140 sklepów, ok. 30 lokali gastronomicznych, 9-ekranowe kino Helios i klub fitness) oraz wielopoziomowy parking na ok. 1000 miejsc. Galeria Handlowa Madison – galeria handlowa położona przy ul. Rajskiej 10 w ścisłym centrum Gdańska, niedaleko biurowca Organika Trade i w pobliżu hotelu Mercure-Hevelius w odległości ok. 300 m od Dworca PKP/SKM Gdańsk Główny. Otwarta została 28 listopada 2003. Jej powierzchnia wynosi 33 tys. m². Posiada 100 sklepów i punktów usługowych. położone w obrębie Wrzeszcza: Galeria Bałtycka – otwarta 4 października 2007 przy al. Grunwaldzkiej 141, obecnie najpopularniejsze centrum handlowe w Gdańsku. Posiada 200 sklepów i punktów usługowych oraz 15 gastronomicznych. CH Manhattan – otwarte 5 marca 2004 o powierzchni 53 tys. m² przy al. Grunwaldzkiej 82. Posiada 120 sklepów i punktów usługowych. Galeria Metropolia – Otwarta 22 października 2016. Położona naprzeciwko Galerii Bałtyckiej i w bezpośrednim sąsiedztwie dawnego browaru oraz dworca PKP/SKM Gdańsk Wrzeszcz. Oprócz ok. 100 sklepów, funkcjonuje również: hotel (116 pokoi), kino, kraina zabaw dla dzieci, centrum odnowy biologicznej oraz klub fitness. położone w obrębie Przymorza i Zaspy: Alfa Centrum Gdańsk Galeria Przymorze – położona przy ul. Obrońców Wybrzeża 1 dwupiętrowa galeria handlowa, sąsiadująca z najdłuższym w Europie Środkowej budynkiem mieszkalnym – falowcem; po raz pierwszy drzwi dla klientów otworzyła wiosną 2009. Galeria Zaspa (dawniej Centrum handlowe ETC) położone przy obwodnicy trójmiejskiej: CH Osowa (dawniej King Cross) – obiekt otwarty 18 listopada 1998 przy ul. Spacerowej 48; sąsiaduje z obwodnica Trójmiasta. Ma powierzchnię 45 tys. m²; oferuje swoim klientom ok. 70 butików i punktów usługowych. Park Handlowy Matarnia – otwarty 23 listopada 2005 park handlowy posiada łącznie ponad 50 sklepów, zarówno z ofertą modową, jak i meblową oraz kawiarnie. Jego powierzchnia handlowo–usługowa to 69 tys. m². Tak jak CH Osowa, park ten sąsiaduje z trójmiejską obwodnicą, a kilka kilometrów dalej położony jest port lotniczy. CH Auchan – mające powierzchnię 13 tys. m², otwarte 25 marca 1998, zlokalizowane przy ul. Szczęśliwej 3 centrum złożone jest z trzech większych sklepów: Hipermarket Auchan, Leroy Merlin i Norauto. Posiada ok. 50 mniejszych sklepów i restauracji. inne dzielnice: CH Morena – ulokowane przy ul. Schuberta 102 A jest jednym z najstarszych centrów handlowych w Gdańsku. Galeria Chełm – otwarte we wrześniu 2008 przy ul. Cienistej 30 posiada dużo pustych lokali usługowych; ulokowano tam m.in. siłownię i halę sprzedażową Kaufland – dawniej znajdowało się tam Tesco. Transport Transport drogowy Gdańsk leży na skrzyżowaniu drogowych szlaków transportowych. W mieście spotykają się trasy europejskie: E28, E75 oraz E77. W gdańskim Porcie rozpoczyna się droga krajowa nr 91, krzyżują się ponadto: droga krajowa nr 7 oraz drogi ekspresowe S6 i S7. Na terenie miasta przebiega także droga krajowa nr 89. Sieć drogową uzupełnia 6 dróg wojewódzkich (218, 221, 222, 468, 472 i 501). Gdańsk posiada dwie obwodnice tranzytowe: Obwodnica Trójmiasta (północ–południe), która stanowi „przedłużenie” autostrady A1 do Gdyni. Południowa obwodnica Gdańska (wschód–zachód), która pozwala ominąć centrum miasta jadącym od strony Elbląga drogą ekspresową S7 w kierunku Gdyni, Kartuz i Szczecina. W latach 2010–2012 miasto wybudowało trasy łączące gdańskie porty z obwodnicami, są to Trasa Sucharskiego (DK89) i część Trasy Słowackiego. W kwietniu 2016 roku do ruchu został oddany ostatni z wybudowanych odcinek Trasy Słowackiego, którym jest Tunel pod Martwą Wisłą łączący Nowy Port (terminal promowy) z Wyspą Portową (Port Północny, Terminal kontenerowy DCT Gdańsk). Transport kolejowy Kolej żelazna dotarła do Gdańska 6 sierpnia 1852, gdy uruchomiono 1-torowy odcinek Tczew-Gdańsk, stanowiący fragment Pruskiej Kolei Wschodniej (Preußische Ostbahn) z Berlina poprzez Kostrzyn-Krzyż-Piłę-Bydgoszcz-Tczew do Gdańska i Królewca. W październiku 1857 Gdańsk uzyskał połączenie z Malborkiem. W 1870 oddano do użytku połączenie Słupsk-Gdańsk wybudowane przez Berlińsko-Szczecińskie Towarzystwo Kolejowe (Berlin-Stettiner Eisenbahn Gesellschaft). W latach 1876–1877, dzięki uruchomieniu linii Malbork-Iława-Działdowo-Mława, 1 września 1877 Gdańsk uzyskał połączenie kolejowe z Warszawą. Do końca II wojny światowej funkcjonowała zbudowana w 1914 linia kolejowa Gdańsk Wrzeszcz – Stara Piła. W 2015 odbudowano ją jako linię nr 248 w wariantach Wrzeszcz–Kiełpinek (odbudowa), Kiełpinek–Rębiechowo (budowa). W latach 2022–2023 odbudowano realizowany przez Pomorską Kolej Metropolitalną oraz PKP PLK odcinek Kiełpinek–Leźno–Stara Piła–Glincz, który łączy się z liniami do Kościerzyny i Kartuz. Projekt ten ma nazwę bajpasu kartuskiego i ma pełnić funkcję objazdu przy modernizacji magistrali węglowej do Gdyni. W latach 2021–2023 trwała elektryfikacja linii 248. W 2022 zakończono budowę nowego przystanku Gdańsk Firoga w gdańskiej dzielnicy Matarnia, pracę wykonała poznańska firma Torpol S.A. Lata powojenne przyniosły budowę wydzielonej, zelektryfikowanej linii SKM – w 1951 Gdańsk Główny-Gdańsk Nowy Port, w 1952 na odcinku Gdańsk Wrzeszcz-Sopot oraz w 1953 Sopot-Gdynia. Linia do Nowego Portu obecnie używana jest jedynie w ruchu towarowym. Okazjonalnie kursują nią pociągi SKM dowożące i odwożące uczestników imprez masowych na Stadionie Gdańsk. Transport publiczny Istotną rolę w transporcie publicznym w aglomeracji trójmiejskiej stanowi Szybka Kolej Miejska, której pociągi kursują przez Gdańsk, Sopot, Gdynię, do Rumi, Redy, Wejherowa i Lęborka, na odcinku Gdańsk-Gdynia z częstotliwością do 7–8 minut w szczycie, po własnym torowisku wydzielonym z sieci PKP Polskie Linie Kolejowe. Transport miejski w Gdańsku zarządzany jest przez Zarząd Transportu Miejskiego (ZTM Gdańsk), zaś przewozy realizują Gdańskie Autobusy i Tramwaje (dawniej Zakład Komunikacji Miejskiej w Gdańsku) oraz PW BP Tour Piotr Brewczak. Na zlecenie ZTM funkcjonują 73 linie autobusowe stałe dzienne, 11 linii nocnych i 2 linie sezonowe (łączna długość 767,7 km) oraz 11 linii tramwajowych, 1 okazjonalna linia nocna i 2 linie sezonowe (łączna długość 116,7 km). W Gdańsku funkcjonują także przewoźnicy niezrzeszeni z ZTM Gdańsk, którzy zapewniają komunikację z okolicznymi miejscowościami, są to m.in. Veolia Transport, P.A. Gryf, Roki-Trans, Angelus, Jurexbus i in. W ramach wakacyjnej komunikacji turystycznej, miasta Gdańsk, Sopot i Hel postanowiły o uruchomieniu (od 2006 roku) tramwajów wodnych. Promy kursują na trzech liniach, obsługiwanych jednostkami Żeglugi Gdańskiej. Od 2004 roku w ramach projektu „Gdański Projekt Komunikacji Miejskiej” gdański magistrat modernizuje istniejące torowiska tramwajowe, wymienia tabor autobusowy i tramwajowy na nowszy, ekologiczny, wygodniejszy i sprzyjający osobom niepełnosprawnym.Ponadto w ramach tego projektu udało się wybudować torowiska na Chełm („pętla Chełm Witosa”, 2007) i Orunię Górną („pętla Łostowice-Świętokrzyska”, 2012). W 2007 roku miasto Gdańsk wspólnie z trzynastoma gminami sąsiadującymi, utworzyło Metropolitalny Związek Komunikacyjny Zatoki Gdańskiej Jednym z pierwszych postanowień MZKZG była decyzja o wdrożeniu biletu metropolitalnego. Obecnie w ramach MZKZG można nabyć wspólne bilety 1-, 24-, 72-godzinne oraz miesięczne. W roku 2015 wybudowane zostało torowisko od pętli Siedlce do przystanku Gdańsk Brętowo przez Piecki-Migowo. Zostało także zmodernizowane torowisko na Przeróbce wraz z Mostem Siennickim. W Gdańsku od 1 lipca 2018 r. obowiązują darmowe przejazdy dla dzieci i młodzieży mieszkającej w Gdańsku oraz uczęszczających do szkół. Darmowe przejazdy obowiązują tylko dla posiadaczy Karty Mieszkańca Gdańska. z aktywowanym pakietem darmowych przejazdów (po weryfikacji legitymacji). Od 2019 roku osoby posiadający załadowany bilet na komunikację miejską na kartę mieszkańca Gdańska mogą korzystać z darmowych przejazdów z SKM oraz Polregio w granicach administracyjnych miasta Gdańska. W 2020 roku ukończono budowę Alei Pawła Adamowicza, która skomunikowała Jasień oraz Ujeścisko z liniami tramwajowymi. Trasa została zaprojektowana tak, aby w przyszłości ułatwić rozbudowę ulicy Jabłoniowej łączącej Ujeścisko z Szadółkami i Warszawskiej łączącej Ujeścisko z Chełmem. W 2020 ukończono kompleksowy remont torowiska na Stogach na odcinku od Trasy Sucharskiego do plaży. 3 lutego 2021 r. podpisano umowę na realizację nowej trasy tramwajowej o roboczej nazwie Nowa Warszawska na której planowane są 4 przystanki oraz nowy układ jezdny. Planowana data zakończenia inwestycji to listopad 2022 r., a puszczenie tramwajów planowane jest na I kwartał 2023 roku. Transport morski Gdańsk posiada duży port morski, będący jednocześnie największym polskim portem. W 2008 przeładowano w nim towary o łącznej masie 17,07 mln t. Zdecydowaną większość przeładunków stanowiły masowe ciekłe i suche (odpowiednio: 10,61 i 4,04 mln t). Na pozostałą część składały się: kontenery 955 tys. t, ładunki drobnicowe 871 tys. t oraz przeładowywane w technologii ro-ro 602 tys. t. Z Targu Rybnego regularnie odbywają się rejsy białej floty, obsługiwanej przez przedsiębiorstwo Żegluga Gdańska, głównie na trasach wycieczkowych po porcie, na Westerplatte oraz do Helu. W Gdańsku Nowym Porcie znajduje się ponadto terminal pasażerski, z którego odpływają promy do Nynäshamn (Szwecja) linii Polferries. Transport lotniczy Znajdujący się w granicach miasta, w dzielnicy Matarnia, Port Lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy jest trzecim (po Warszawie i Krakowie) pod względem wielkości ruchu pasażerskiego portem lotniczym w Polsce. W 2019 obsłużył 5 376 120 pasażerów. W 2011 przy al. Jana Pawła II otwarto sanitarne lądowisko Gdańsk-Zaspa, a rok później na dachu budynku Centrum Medycyny Inwazyjnej przy ul. Dębinki otwarto lądowisko Gdańsk-Szpital UCK. Trolejbusy 1 października 2018 wybrane kursy linii trolejbusowej nr 31 organizowanej przez ZKM w Gdyni, obsługiwane przez trolejbusy z napędem akumulatorowym, zostały skierowane do przystanku Sopot Ergo Arena. Na niewielkim fragmencie linia ta przebiega przez terytorium Gdańska. Bezpieczeństwo publiczne W Gdańsku znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Szpitale publiczne 7 Szpital Marynarki Wojennej Pomorskie Centrum Toksykologii Szpital Dziecięcy Polanki im. Macieja Płażyńskiego Szpital im. Mikołaja Kopernika Szpital MSWiA w Gdańsku Szpital św. Wojciecha (wraz z lądowiskiem sanitarnym) Uniwersyteckie Centrum Kliniczne (wraz z lądowiskiem sanitarnym) Wojewódzki Szpital Psychiatryczny im. prof. Tadeusza Bilikiewicza Wojewódzkie Centrum Onkologii Szpitale niepubliczne Szpital Carolina Szpital Chirurgii Jednego Dnia 1DayClinic Szpital Jednodniowy im. dr. Michała Pawlaka Szpital Swissmed Oświata i nauka Uczelnie W Gdańsku swą siedzibę ma 14 szkół wyższych w tym 6 wyższych szkół państwowych i kilka wyższych szkół niepublicznych powstałych po 1989 roku. W 2008 studiowało na nich łącznie 78 626 studentów, co czyni z Gdańska jeden z największych ośrodków akademickich w Polsce. Uczelnie publiczne: Uniwersytet Gdański (UG) – powołany 20 marca 1970, z połączenia Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Sopocie i Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku (28 584 studentów). Politechnika Gdańska (PG) – jedna z najstarszych uczelni technicznych w Polsce. Założona 6 października 1904. Jako uczelnia polska funkcjonuje od 24 maja 1945 (21 638 studentów). Gdański Uniwersytet Medyczny (GUMed) – najstarsza samodzielna uczelnia medyczna w Polsce, założona w 1945, jej historia sięga 1454 roku (4 936 studentów). Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu (AWFiS) – dwuwydziałowa uczelnia z siedzibą w Gdańsku-Oliwie. Akademia Sztuk Pięknych (ASP) – działalność rozpoczęła tuż po wojnie w 1945. Akademia Muzyczna (AMuz) – założona w 1947. 2007–2008 obchodziła jubileusz 60-lecia (655 studentów). Uczelnie niepubliczne: Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku (3878 studentów) Uniwersytet WSB Merito w Gdańsku (dawniej Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku, 3799 studentów) Gdańska Wyższa Szkoła Humanistyczna (3737 studentów) Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa z siedzibą w Poznaniu (2600 studentów) Ateneum – Szkoła Wyższa (2600 studentów). Wyższa Szkoła Zarządzania (2405 studentów) Gdańska Szkoła Wyższa (1041 studentów) Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna (556 studentów) Polsko-Japońska Akademia Technik Komputerowych Wyższe szkoły wyznaniowe: Gdańskie Seminarium Duchowne Instytucje naukowe Poza uczelniami badaniami naukowymi zajmuje się kilkanaście instytutów naukowych między innymi: nauki humanistyczne, społeczne i ekonomiczne: Instytut Bałtycki, Instytut Kaszubski, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Polska Akademia Nauk – oddział biblioteki w Gdańsku nauki przyrodnicze, techniczne i ścisłe: Towarzystwo Przyrodnicze w Gdańsku, Instytut Morski w Gdańsku, Instytut Budownictwa Wodnego PAN, oddział Instytutu Energetyki, Instytut Maszyn Przepływowych im. Roberta Szewalskiego PAN, oddział Przemysłowego Instytutu Telekomunikacji. Komercjalizacja badań naukowych Gdański Park Naukowo-Technologiczny Kultura Gdańsk jest jednym z największych ośrodków kulturalnych w Polsce. Działają tu między innymi teatry (Teatr Wybrzeże, Gdański Teatr Szekspirowski, Miejski Teatr Miniatura) Filharmonia Bałtycka, Opera Bałtycka, siedem kin, biblioteki, muzea i galerie sztuki. Odbywają się tu festiwale i imprezy cykliczne, wśród nich Festiwal Szekspirowski, Gdański Festiwal Carillonowy, Mozartiana, Solidarity of Arts, Gdańskie Noce Jazsowe, Festiwal Jazz Jantar, Siesta Festival, Jarmark św. Dominika, Festiwal Teatrów Ulicznych Feta oraz Bałtyckie Dni Kultury Żydowskiej. Pośród muzeów wyróżniają się Muzeum Gdańska, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Narodowe Muzeum Morskie w Gdańsku, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku. Działa tu zespół muzyki dawnej Cappella Gedanensis, a także chóry (Polski Chór Kameralny oraz chóry akademickie). W Gdańsku działa kilkanaście publicznych i prywatnych galerii sztuki, m.in. Gdańska Galeria Miejska, Centrum Sztuki Współczesnej „Łaźnia” oraz Galeria Wyspa. Inne ważniejsze instytucje kulturalne to Nadbałtyckie Centrum Kultury, Klub Żak, Gdański Archipelag Kultury, Pałac Młodzieży w Gdańsku, jak również Hevelianum. Do najbardziej znanych dzieł sztuki w mieście należy m.in. tryptyk Sąd Ostateczny Hansa Memlinga. Praca znajduje się w Muzeum Narodowym. Innym znanym dziełem jest obraz Ostatnia Wieczerza Macieja Świeszewskiego, który od 2016 wisi w hali przylotów gdańskiego lotniska. W dzielnicy Zaspa znajduje się Galeria Malarstwa Monumentalnego, składająca się z 59 wielkoformatowych murali. Media Stacje telewizyjne TVP3 Gdańsk Telewizja EiA TVO Gdańsk (TV Rozstaje – działalność zawieszona w 2013) Telewizja PTV W latach 1990–1996 na terenie gdańskiej dzielnicy Orunia działała pierwsza w Polsce prywatna, niezależna stacja telewizyjna Sky Orunia. Stacje radiowe Prasa Gazeta Wyborcza – oddział Trójmiasto Dziennik Bałtycki Nasze Miasto – oddział Trójmiasto Fakt – oddział Trójmiasto Pomorski Kurier Nieruchomości „Zawsze Pomorze” Herold Gdański Gazeta Gdańska Media internetowe Trojmiasto.pl Nasze Miasto Gdansk.pl Gdańsk Strefa Prestiżu iBedeker StaraOliwa.pl Wybrzeze24.pl PulsGdanska.pl Wspólnoty wyznaniowe Sport Gdańsk był gospodarzem Mistrzostw Europy w Koszykówce Mężczyzn 2009, Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2012, Mistrzostw Europy w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2013, oraz gospodarzem Mistrzostw Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014, Mistrzostw Europy w Piłce Ręcznej Mężczyzn 2016. Do gdańskich klubów sportowych zalicza się: Lechia Gdańsk Klub Sportowy Lechia Gdańsk (Ekstraklasa od sezonu 2008/2009) Rugby Club Lechia Gdańsk Gedania Gdańsk – założona w 1922 jako polski wielosekcyjny klub sportowy w Wolnym Mieście Gdańsku. Obecnie funkcjonują sekcje siatkówki, piłki nożnej i wioślarstwa. sekcja siatkówki kobiet Gedania Gdańsk (Liga Siatkówki Kobiet w sezonie 2006/07) i Energa Gedania II Gdańsk sekcja piłki nożnej (III liga w sezonie 2022/23) Gdańskie Towarzystwo Wioślarskie Gedania Jaguar Gdańsk – klub sportowy założony w 2001 roku. Polonia Gdańsk powołany 27 września 1945 – początkowo nosił nazwę „NIT”. Pierwsze mecze rozgrywano na wyspie Ostrów, a „dojazd” na żużlowe boisko odbywał się łodzią. sekcja piłki nożnej mężczyzn (A klasa gr Gdańsk II w sezonie 2019/20) Gdański Klub Żużlowy „Wybrzeże” powstały w 2006. Kontynuuje tradycje Gdańskiego Klubu Sportowego „Wybrzeże” działającego w latach 1945–2005. sekcja żużlowa (I liga od sezonu 2016) Gdański Auto Moto Klub – klub zajmujący się motocrossem, istniejący od 1946 roku; organizator zawodów rangi mistrzostw Polski, Europy i świata. GKS Stoczniowiec Gdańsk – wielosekcyjny klub sportowy Stoczniowiec Gdańsk – sekcja bokserska Stoczniowiec Gdańsk – sekcja hokeja na lodzie, swoje mecze rozgrywa w Hali Olivia łyżwiarstwo figurowe Gdański Klub Wioślarski DRAKKAR – klub powstały z przekształcenie sekcji wioślarskiej Stoczniowca Gdańsk Trefl Gdańsk – męska drużyna siatkarska z Gdańska powstała w 2005 z inicjatywy właściciela firmy Trefl S.A. – Kazimierza Wierzbickiego. sekcja siatkówki mężczyzn (Plusliga w sezonie 2019/20) GTS Gdańsk – klub siatkarski założony w 2005. sekcja siatkówki mężczyzn (II liga w sezonie 2006/07) Białe Lwy Gdańsk- klub sportowy założony w 2016 roku. Sekcje: futbolu amerykańskiego, softballu i futbolu flagowego. TKKF Stoczniowiec Gdańsk – sekcja bokserska, kick-bokserska, boksu tajskiego, tenis stołowy, tenis ziemny TKKF Rozstaje Gdańsk – sekcja LA joggingu, piłka nożna, sporty i zajęcia III wieku, kursy instruktorskie itd. UKS Jasieniak – uczniowski klub sportowy o profilu siatkarskim Żabi Kruk klub kajakowy o profilu turystycznym SMS Gdańsk – zespół piłki ręcznej mężczyzn (I liga w sezonie 2006/07) Spójnia Gdańsk AZS-AWFiS Gdańsk sekcja piłki ręcznej kobiet AZS-AWFiS Gdańsk (Ekstraklasa w sezonie 2006/07) sekcja piłki ręcznej mężczyzn AZS-AWFiS Gdańsk (I liga w sezonie 2006/07) sekcja szermierki SIETOM AZS-AWFiS Gdańsk ponadto sekcje: gimnastyki, judo, lekkiej atletyki, pływania, rugby, tenisa stołowego, wioślarstwa, żeglarstwa Champion Gdańsk sekcja kick-boxingu sekcja muay thai GKS Morena – piłkarski klub sportowy występujący w B-klasie UKS Suchanik – uczniowski klub sportowy o profilu siatkarskim Gdański Klub Żeglarski Gdańskie Boule – klub pétanque, jeden z trzech klubów bularskich z województwa pomorskiego zrzeszonych w Polskiej Federacji Pétanque Pomorski Klub Hokejowy 2014 – klub hokejowy występujący w najwyżej klasie rozgrywek Cykliczne imprezy sportowe wysokiej rangi Do cyklicznych imprez międzynarodowych wysokiej rangi sportowej (co najmniej Puchar Świata lub równoważne) należą: Dwór Artusa – zawody szermiercze we florecie kobiet, zależnie od roku Puchar Świata lub Grand Prix (rozgrywane corocznie w pierwszym kwartale roku); Junior Grand Prix Baltic Cup – zawody w łyżwiarstwie figurowym, Puchar Świata Juniorów – zob. Grand Prix Juniorów w łyżwiarstwie figurowym (rozgrywane co dwa lata, w trzecim kwartale roku). Rekreacja W Gdańsku zorganizowano 6 letnich kąpielisk morskich: Gdańsk Orle – obejmujące 100 m linii brzegowej, Gdańsk Sobieszewo – obejmujące 200 m linii brzegowej, Gdańsk Stogi – obejmujące 400 m linii brzegowej, Dom Zdrojowy Gdańsk Brzeźno – obejmujące 100 m linii brzegowej, Molo Gdańsk Brzeźno – obejmujące 500 m linii brzegowej, Gdańsk Jelitkowo – obejmujące 200 m linii brzegowej. Gdańsk oferuje też niezliczoną ilość atrakcji i ofert rekreacji dla dzieci. Wśród nich warto wymienić: Ośrodek Kultury Morskiej Hevelianum Europejskie Centrum Solidarności wraz z Wydziałem Zabaw Fun Arena na Stadionie Gdańsk Ogród Zoologiczny Spichlerz Błękitny Baranek Kraina Zabawy i Skate Plaza Loopy’s World Całoroczny stok narciarski Skimondo Sezonowe lodowiska m.in. Olivia oraz lodowisko na Placu Zebrań Ludowych Polityka i administracja Samorząd Gdańsk jest miastem na prawach powiatu. Organem uchwałodawczym samorządu jest Rada Miasta Gdańska, składająca się z 34 radnych. Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Gdańska. Obecne władze miasta Urząd miejski Prezydent miasta – Aleksandra Dulkiewicz od 11 marca 2019 I zastępca prezydenta miasta ds. zrównoważonego rozwoju i inwestycji – Piotr Grzelak od 31 maja 2022 (zastępca prezydenta miasta ds. zrównoważonego rozwoju od 12 grudnia 2014 do 31 maja 2022) Zastępca prezydenta miasta ds. rozwoju społecznego i równego traktowania – Monika Chabior od 8 marca 2021 (zastępca prezydenta miasta ds. edukacji i usług społecznych od 1 grudnia 2020 do 8 marca 2021) Zastępca prezydenta miasta ds. przedsiębiorczości i ochrony klimatu – Piotr Borawski od 7 stycznia 2019 Zastępca prezydenta miasta ds. usług komunalnych – Piotr Kryszewski od 31 maja 2022 Sekretarz miasta – Danuta Janczarek od 1991 do 1994 i od 1998 Skarbnik miasta – Izabela Kuś od 1 lutego 2020 Rada miasta Przewodnicząca rady miasta – Agnieszka Owczarczak Wiceprzewodnicząca rady miasta – Teresa Wasilewska Wiceprzewodniczący rady miasta – Piotr Gierszewski Wiceprzewodniczący rady miasta – Mateusz Skarbek Skład Rady Miasta w latach 2002–2006 Platforma Obywatelska – 15 mandatów Sojusz Lewicy Demokratycznej-Unia Pracy – 6 mandatów KW Wyborców i Sympatyków Lecha Kaczyńskiego Prawo i Samorządność – 6 mandatów Liga Polskich Rodzin – 5 mandatów Samoobrona – 1 mandat Obywatelski Komitet Bogdana Borusewicza – 1 mandat Skład Rady Miasta w latach 2006–2010 Platforma Obywatelska – 21 mandatów Prawo i Sprawiedliwość – 13 mandatów Skład Rady Miasta w latach 2010–2014 Platforma Obywatelska – 26 mandatów Prawo i Sprawiedliwość – 7 mandatów Sojusz Lewicy Demokratycznej – 1 mandat Skład Rady Miasta w latach 2014–2018 Platforma Obywatelska – 22 mandaty Prawo i Sprawiedliwość – 12 mandatów Skład Rady Miasta w latach 2018–2023 Koalicja Obywatelska – 15 mandatów (przewodniczący klubu Cezary Śpiewak-Dowbór) Prawo i Sprawiedliwość – 12 mandatów (przewodniczący klubu Kazimierz Koralewski) Wszystko dla Gdańska – 7 mandatów (przewodnicząca klubu Beata Dunajewska) Polityka Mieszkańcy Gdańska wybierają posłów na Sejm z okręgu wyborczego nr 25. Mieszkańcy Gdańska wspólnie z mieszkańcami Sopotu wybierają 1 senatora (okręg wyborczy nr 65). Posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 1. Mieszkańcy Gdańska wybierają 7 z 33 radnych do Sejmiku Województwa Pomorskiego (okręg wyborczy nr 3). Konsulaty W Gdańsku funkcjonują konsulaty następujących krajów: Konsulat Generalny Chińskiej Republiki Ludowej w Gdańsku (al. Grunwaldzka 1) Konsulat Generalny Republiki Federalnej Niemiec w Gdańsku (al. Zwycięstwa 23) Konsulat Generalny Federacji Rosyjskiej w Gdańsku (ul. Batorego 15) Konsulat Generalny Węgier w Gdańsku (ul. Doki 1) Konsulat Generalny Ukrainy w Gdańsku (ul. Chrzanowskiego 60A) Konsulat Honorowy Austrii w Gdańsku (ul. Stągiewna 5/2) Konsulat Honorowy Ludowej Republiki Bangladeszu w Gdańsku (ul. Grunwaldzka 186) Konsulat Honorowy Republiki Bułgarii w Gdańsku (ul. Ołowiana 3A) Konsulat Honorowy Republiki Chile w Gdańsku (ul. Obrońców Westerplatte 14, 81-519 Gdynia) Konsulat Honorowy Republiki Estonii w Gdańsku (ul. Strzelecka 7) Konsulat Honorowy Federalnej Demokratycznej Republiki Etiopii w Gdańsku (ul. Jaśkowa Dolina 17) Konsulat Honorowy Republiki Francuskiej w Gdańsku (ul. Wrocławska 82, 81-530 Gdynia) Konsulat Honorowy Królestwa Hiszpanii w Gdańsku (ul. Podleśna 27) Konsulat Honorowy Indonezji w Gdańsku (ul. Doki 1) Konsulat Honorowy Republiki Islandii w Gdańsku (ul. Słowackiego 30, 81-872 Sopot) Konsulat Honorowy Republiki Kazachstanu w Gdańsku (ul. Targ Rybny 11) Konsulat Honorowy Republiki Litewskiej w Gdańsku (ul. Heweliusza 11) Konsulat Honorowy Republiki Łotewskiej w Gdańsku (ul. 3 Maja 19) Konsulat Honorowy Meksyku w Gdańsku (ul. Grunwaldzka 472d Olivia Six) Konsulat Honorowy Republiki Mołdawii (ul. Piwna 36-39) Konsulat Honorowy Królestwa Niderlandów w Gdańsku (ul. Wały Piastowskie 1) Konsulat Honorowy Republiki Peru w Gdańsku (ul. Długi Targ 11/12) Konsulat Honorowy Republiki Seszeli w Gdańsku (ul. Na Wzgórzu 36) Konsulat Honorowy Sri Lanki w Gdańsku (ul. Chmielna 26) Konsulat Honorowy Królestwa Szwecji w Gdańsku (ul. Bielańska 5) Konsulat Generalny Turcji w Gdańsku (ul. Podwale Staromiejskie 104/1) Konsulat Honorowy Wielkiej Brytanii w Gdańsku (ul. Opacka 16) Konsulat Honorowy Wschodniej Republiki Urugwaju w Gdańsku (ul. Kubacza 7) Podział administracyjny Gdańsk, decyzją Rady Miasta, podzielony jest na 35 jednostki pomocnicze zwane dzielnicami. Mieszkańcy dzielnic mają prawo tworzyć samorząd lokalny – rady dzielnic. W Gdańsku każda dzielnica posiada swoją radę. Współpraca międzynarodowa Miasta partnerskie: Astana – Kazachstan (od 1996) Brema – Niemcy (od 1976) Bytów – Polska (od 2007) Cleveland – USA (od 1990) Kalmar – Szwecja (od 1991) Marsylia – Francja (od 1992) Nicea – Francja (od 1999) Odessa – Ukraina (od 1996) Rotterdam – Holandia (od 1998) Sefton – Wielka Brytania (od 1993) Wilno – Litwa (od 1998) Turku – Finlandia (od 1987) Miasta współpracujące z Gdańskiem Barcelona – Hiszpania (od 1990) Gandawa – Belgia (od 2009) Helsingør – Dania (od 1992) Newcastle upon Tyne i Gateshead – Wielka Brytania (od 2001) Nowopołock i Połock – Białoruś (od 2009) Omsk – Rosja (od 2008) Palermo – Włochy (od 2005) Rouen – Francja (od 1992) Szanghaj – Chiny (od 2004) Rijeka – Chorwacja (od 2015) Gdańsk jest członkiem założycielem Związku Miast Bałtyckich, a także siedzibą Sekretariatu tej organizacji od początku jej istnienia, czyli od 1991. Po rosyjskiej agresji na Ukrainę w 2022 roku miasto zerwało współpracę z rosyjskimi Petersburgiem i Królewcem. Honorowi obywatele miasta Tytuł Honorowego Obywatela Gdańska nadają władze miasta (najczęściej Rada Miasta) osobom, które szczególne dla niego się zasłużyły, niezależnie od miejsca ich zamieszkania. Zobacz też Encyklopedia Gdańska Wolne Miasto Gdańsk (764) Gedania Uwagi Przypisy Bibliografia Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa. Wyd. Z.P. POLIMER  Koszalin 2010, , s. 79, 90, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96 i 97 Linki zewnętrzne Gdańsk w Bibliografii historii polskiej Miasta w województwie pomorskim Miasta wojewódzkie Miasta na prawach powiatu Miasta królewskie I Rzeczypospolitej Hasła kanonu polskiej Wikipedii Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku Ośrodki luteranizmu w I Rzeczypospolitej Terytorium miasta Gdańska (I Rzeczpospolita)

5438200

https://pl.wikipedia.org/wiki/Interkontynentalne%20turnieje%20kwalifikacyjne%20w%20pi%C5%82ce%20siatkowej%20m%C4%99%C5%BCczyzn%20do%20Letnich%20Igrzysk%20Olimpijskich%202024

Interkontynentalne turnieje kwalifikacyjne w piłce siatkowej mężczyzn do Letnich Igrzysk Olimpijskich 2024

Kwalifikacyjne turnieje interkontynentalne do Letnich Igrzysk Olimpijskich 2024 do Igrzysk Olimpijskich w Paryżu odbyły się w dniach 30 września do 8 października 2023 roku. Brały w nich udział 24 reprezentacje narodowe. System rozgrywek W turniejach interkontynentalnych udział biorą 24 reprezentacje. Zespoły podzielono na 3 grupy. Turniej interkontynentalny liczy 24 zespołów, po 8 drużyn w każdej grupie. W każdym turnieju drużyny rozgrywają między sobą po jednym spotkaniu. Do turnieju olimpijskiego awansują drużyny z pierwszego i drugiego miejsca w grupie. Losowanie Ceremonia losowania fazy grupowej odbyła się podczas uroczystej gali, zorganizowanej 17 marca 2023 w Lozannie. Losowanie przeprowadzono stosując tzw. „system serpentyny”. Wcześniej wszystkie drużyny przydzielono do 7 koszyków, utworzonych na podstawie rankingu FIVB z 12 września 2022. Drużyny uczestniczące Hale sportowe Ranking FIVB Ranking FIVB siatkarzy Faza grupowa Grupa A Rio de Janeiro W nawiasach podano godziny meczów zgodnie z czasem środkowoeuropejskim Wyniki |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |} Grupa B Tokio W nawiasach podano godziny meczów zgodnie z czasem środkowoeuropejskim Wyniki |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |} Grupa C Xi’an W nawiasach podano godziny meczów zgodnie z czasem środkowoeuropejskim Wyniki |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |- |colspan="12" style="background:#f6f6f6;"| |} Przypisy Piłka siatkowa na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2024 2023 w piłce siatkowej

3882152

https://pl.wikipedia.org/wiki/Polsat%201

Polsat 1

Polsat 1 – kanał polonijny Telewizji Polsat, uruchomiony 18 grudnia 2015 roku, będący zastąpieniem Polsat 2 za granicą. Jest przeznaczony dla odbiorców polskiego pochodzenia, przebywających za granicą. 6 kwietnia 2020 Polsat 1 zmienił swój logotyp oraz oprawę graficzną wraz z sąsiednimi kanałami Polsatu. 30 sierpnia 2021 nastąpiła ponowna zmiana logotypu i oprawy graficznej, wraz z 24 kanałami Grupy Polsat, w tym Polsat 1. Oferta programowa W ofercie kanału znajdują się seriale zarówno Polsatu, jak i zagraniczne, m.in.: Bóg mnie pokochał, Chirurdzy, Daleko od noszy. Reanimacja, Detektywi w akcji, Dlaczego ja?, Dzień, który zmienił moje życie, Dziwny anioł, Jednostka 19, Malanowski i Partnerzy, Miłość na zakręcie, Miodowe lata, Na krawędzi, Niania w wielkim mieście, Pamiętniki z wakacji, Pielęgniarki, Powiedz tak!, Przyjaciółki, Skazane, Ślad, Świat według Kiepskich, To nie koniec świata, Trudne sprawy, W rytmie serca, Zameldowani, Zawsze warto, Zdrady, programy hobbystyczne, np.: Ewa gotuje, Magicy z ulicy, SuperLudzie, Taaaka ryba; programy rozrywkowe, np.: Chłopaki do wzięcia, Cztery wesela, Disco Gramy, Disco Polo. 25 lat później, Galileo, Gwiazdy kabaretu, Joker, Joke Show, Kabaret na żywo, Lepiej późno niż wcale, Love Island. Wyspa miłości, Moje disco, moje wszystko, My3, Nasz nowy dom, Ninja Warrior Polska, Rinke za kratami, STOP Drogówka, Śpiewajmy razem. All Together Now, The Story of My Life – Historia naszego życia, Tylko Jeden, Wyjdź za mnie; oraz programy skierowane do Polonii mieszkającej w Stanach Zjednoczonych, np.: Oblicza Ameryki. Logo Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Polsat 1 - co zaoferuje i gdzie dostępny?, SATKurier.pl. Oficjalna strona kanału Polsat 1 Polsat Polskojęzyczne stacje telewizyjne

7078

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamach%20z%2011%20wrze%C5%9Bnia%202001%20roku

Zamach z 11 września 2001 roku

Zamachy z 11 września 2001 roku, często potocznie określane jako 11 września – seria czterech skoordynowanych ataków terrorystycznych, przeprowadzonych przez paramilitarną islamską organizację terrorystyczną Al-Ka’ida przeciwko USA rano we wtorek 11 września 2001 roku na terytorium Stanów Zjednoczonych za pomocą uprowadzonych samolotów pasażerskich. Sprawcami byli przedstawiciele organizacji Al-Ka’ida, którzy po opanowaniu samolotów skierowali je na obiekty dwóch wież World Trade Center oraz budynku Pentagonu. W każdej z grup napastników w każdym z samolotów był jeden, który był przeszkolony w pilotowaniu maszyn powietrznych. Celem zamachowców było skierowanie samolotów na budynki będące symbolem Stanów Zjednoczonych i ich potęgi oraz spowodowanie przez to masowych strat w ludziach i całkowitej lub częściowej destrukcji budynków. Dwie z uprowadzonych maszyn uderzyły w bliźniacze wieże World Trade Center, a trzecia uderzyła w zachodnie skrzydło Pentagonu. W przypadku czwartego samolotu atak nie powiódł się z uwagi na obronne zachowanie pasażerów na jego pokładzie, wskutek czego maszyna rozbiła się na polu w Pensylwanii. Pierwszy samolot, linii American Airlines, uderzył w północną wieżę World Trade Center o godz. 8:46 rano. Około 17 minut później na przełomie godziny 9:02 i 9:03, drugi samolot, linii United Airlines, uderzył w południową wieżę World Trade Center. Oba 110-piętrowe budynki zawaliły się w ciągu godziny i 41 minut, powodując niemalże całkowite zawalenie się lub poważne uszkodzenie całego pozostałego kompleksu World Trade Center leżącego pod wieżami, w tym budynku World Trade Center 7. Trzeci z samolotów, linii American Airlines, lecący z portu lotniczego Dulles International Airport, został uprowadzony nad Ohio. O 9:37 rozbił się na zachodnim skrzydle Pentagonu (siedziby koordynacji działań amerykańskich wojsk) w hrabstwie Arlington w Wirginii, powodując częściowe zawalenie się skrzydła. Ostatni z uprowadzonych samolotów, linii United Airlines, leciał w okolicach Waszyngtonu. Kiedy jego pasażerowie dowiedzieli się o atakach na budynki w Nowym Jorku i Waszyngtonie, zaatakowali napastników, próbując przejąć kontrolę nad samolotem; ostatecznie samolot rozbił się na polach nieopodal Shanskville w Pensylwanii o 10:03 rano. Śledczy uważają, że miał on trafić w Kapitol lub Biały Dom. W bezpośrednim następstwie ataku od razu zaczęto wysnuwać podejrzenia o dokonanie zamachu względem terrorystów Al-Ka’idy. Rząd USA w odpowiedzi na ataki zadeklarował tak zwaną wojnę z międzynarodowym terroryzmem i inwazję na Afganistan w celu obalenia rządu talibów mających powiązania z Al-Ka’idą i ukrywających jej liderów. Wojna w tym kraju toczyła się od 2001 do 2021 roku. W 2004 roku lider Al-Ka’idy Osama bin Laden przyznał się do ataków. Ataki miały być zemstą za poparcie USA dla Izraela w działaniach przeciwko krajom arabskim i Palestynie, obecność żołnierzy USA w krajach arabskich i sankcje na Irak. Lider Al-Ka’idy został zastrzelony przez siły USA w Pakistanie w 2011 roku. Zniszczenie World Trade Center i okolicznych budynków wywołało daleko idące konsekwencje także w międzynarodowym handlu. Wiele krajów wprowadziło po atakach ustawy antyterrorystyczne i wzmocniły siły i kompetencje działania służb porządkowych i agencji wywiadowczych. W USA i Kanadzie ruch powietrzny został bezpośrednio po atakach zawieszony do 13 września, a giełda Wall Street została zamknięta do 17 września. Po atakach wybuchła panika w Nowym Jorku i okolicach – ludzie próbowali się rozpaczliwie ewakuować z jego centrum i z centr innych dużych miast w USA. Oczyszczanie z licznych gruzów terenu zawalonych wież trwało 8 miesięcy i zostało zakończone w maju 2002 roku, a Pentagon był remontowany przez około rok. Odnowienie World Trade Center zajęło kilkanaście lat. Rozpoczęcie odbudowy pierwszej wież, w zmodyfikowanej wersji, rozpoczęto w listopadzie 2006 roku, a otwarto ją oficjalnie w listopadzie 2014 roku po kilku przeróbkach naniesionych w trakcie odbudowy. Łącznie w zamachu zginęło 2996 osób – 2977 osób cywilnych oraz wielu funkcjonariuszy policji i innych służb przybyłych na miejsce i 19 zamachowców-samobójców, a więcej niż 25 000 zostało rannych, ponadto straty finansowe poniesione w wyniku zamachów wyniosły więcej niż 10 miliardów dolarów w infrastrukturze i w wyniku zniszczenia mienia. Jest to największa zbrodnia dokonana przez człowieka w okresie pokoju w wyniku niespodziewanego ataku w stylu masowego zabójstwa i zamachu terrorystycznego w historii ludzkości. Po zamachach wzniesiono wiele miejsc upamiętnienia, w tym National September 11 Memorial & Museum w Nowym Jorku, Pentagon Memorial w stanie Wirginia, i pomnik upamiętniający katastrofę na polach w Pensylwanii nieopodal miejsca tej katastrofy. Przebieg Zamachów dokonało 19 porywaczy, którzy kupili bilety na 4 loty krajowe amerykańskich linii lotniczych. Po przejęciu kontroli nad samolotami skierowali je na znane obiekty na terenie USA. Dwa spośród porwanych samolotów – Boeingi 767 – rozbiły się o bliźniacze wieże World Trade Center w Nowym Jorku (zob. katastrofa lotu American Airlines 11 i katastrofa lotu United Airlines 175), które po kilkudziesięciu minutach uległy zawaleniu na skutek naruszenia stalowej konstrukcji nośnej budynków, co było efektem uderzenia samolotów i spowodowanych w ten sposób intensywnych i rozległych pożarów. Trzeci samolot, Boeing 757, zniszczył część Pentagonu (zob. katastrofa lotu American Airlines 77), a ostatni (opóźniony) Boeing 757 linii United Airlines nie dotarł do celu – rozbił się na polach w pobliżu Shanksville w Pensylwanii ok. 15 min. lotu od Waszyngtonu (zob. katastrofa lotu United Airlines 93). Przypuszcza się, że samolot miał uderzyć w Biały Dom lub Kapitol, choć nie ma na to jednoznacznych dowodów. Maszyna nie doleciała do celu, gdyż pasażerowie, którzy dowiedzieli się o losie innych samolotów, zaatakowali porywaczy; w rezultacie walki, która się wywiązała, doszło do rozbicia się samolotu na niezaludnionym terenie – szczątkowe informacje o ostatnich minutach tego wydarzenia pochodzą z rozmów telefonicznych pasażerów i odtworzenia danych zarejestrowanych w czarnej skrzynce samolotu. Na podstawie zapisów rozmów telefonicznych i zeznań świadków (rodzin i rozmówców) dokonano rekonstrukcji wydarzeń sfilmowanej w dramacie dokumentalnym „Lot 93”. Ofiary Ustalono ostatecznie, iż łącznie, w wyniku czterech zamierzonych katastrof lotniczych, w zamachu zginęły 2973 osoby, nie licząc 19 porywaczy i 26 osób nadal oficjalnie uznawanych za zaginione. W zamachu zginęło sześcioro Polaków: Maria Jakubiak, Dorota Kopiczko, Jan Maciejewski, Łukasz Milewski, Anna Pietkiewicz, Norbert Szurkowski (syn Ryszarda Szurkowskiego). W pierwszą rocznicę zamachu odsłonięto w Parku Skaryszewskim w Warszawie płytę poświęconą ich pamięci. Bardzo duże straty poniosły służby miejskie, głównie straż pożarna i policja – w trakcie akcji ratunkowej zginęło ponad 300 funkcjonariuszy. Po zamachu okazało się, że liczbę ofiar zwiększył przestarzały i niewydajny system komunikacji służb ratunkowych oraz sprzeczne polecenia wydawane cywilom w płonących wieżowcach przez ochronę i straż pożarną. Klatki schodowe wieżowców nie były wyposażone w instalacje ciśnieniowe eliminujące dym. Zaczęto je montować w niektórych budynkach dopiero po ataku. Wiele osób zmarło kilka lat po zamachu z powodu wdychania trującego azbestu, który pozostał w nowojorskim powietrzu tuż po zawaleniu się budynków. Azbest został zakazany w budownictwie tylko w niektórych krajach świata (m.in. w Niemczech w 1993, we Francji i w Polsce w 1997). USA początkowo zakazały azbestu w 1989, ale następnie odwołały ten zakaz w 1991. Ostateczna liczba ofiar jest o 40 osób mniejsza w stosunku do poprzedniej wersji, która już znalazła się w niektórych encyklopediach. Ustalając liczbę ofiar i ich tożsamość, po raz pierwszy w historii posłużono się na masową skalę badaniami materiału genetycznego, które były praktycznie jedynym sposobem identyfikacji szczątków ofiar. Zamach na World Trade Center był pierwszą skuteczną operacją tego typu i pociągnął za sobą więcej ofiar i strat materialnych niż jakikolwiek inny akt terroru w dotychczasowej historii Stanów Zjednoczonych i świata. Sprawcy Winą za zamachy obarczono organizację Al-Ka’ida dowodzoną przez Osamę bin Ladena. 29 października 2004 roku arabska telewizja satelitarna Al-Dżazira nadała wystąpienie Osamy bin Ladena, w którym wziął on na siebie odpowiedzialność za zamachy z 11 września 2001 roku i zagroził ich powtórzeniem. Oświadczył, że ataki terrorystyczne na USA to przejaw walki o wolność. Wojna z terroryzmem Ataki z 11 września były bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia tak zwanej „wojny z terroryzmem”, której pierwszym etapem był atak na rządzony przez talibów Afganistan, gdzie przebywał Osama bin Laden oraz zaostrzenie środków bezpieczeństwa (m.in. na lotniskach) i wprowadzenie w wielu krajach ustaw antyterrorystycznych, które w niektórych przypadkach ograniczają prawa obywatelskie. Zamach był również przyczyną poważnego kryzysu branży lotniczej i turystyki, pociągnął też za sobą poważne zmiany w procedurach bezpieczeństwa w USA i na całym świecie. Reakcja społeczności międzynarodowej Niemalże cały świat przyglądał się fali ataków terrorystycznych w USA. Do Waszyngtonu napływały kondolencje i zapewnienia o gotowości do niesienia pomocy. Atmosfera świętowania panowała jedynie wśród części Palestyńczyków na Zachodnim Brzegu Jordanu, gdzie na ulicach pojawiły się grupy ludzi śpiewające „Bóg jest wielki”. Niektórzy strzelali w powietrze. Natomiast przywódca Autonomii Palestyńskiej potępił ataki i powiedział, że jest nimi „zupełnie zszokowany”. „Wysłałem kondolencje prezydentowi, rządowi i narodowi amerykańskiemu” – oświadczył Jasir Arafat. Prezydent Rosji Władimir Putin wyraził współczucie dla narodu amerykańskiego i nazwał ataki „straszliwymi tragediami”. Za dusze ofiar modlił się papież Jan Paweł II. Watykan wydał oświadczenie, w którym podkreślono, że „Ojciec Święty jest na bieżąco informowany o tej ogromnej tragedii”. „Od pierwszej chwili papież modli się do Boga o wieczny odpoczynek dla licznych ofiar oraz prosi o pocieszenie dla rodzin ofiar” – głosiło oświadczenie. „Zgroza” – to słowo, które dominowało w oświadczeniach szefów Komisji Europejskiej. „Straszliwe tragedie w Nowym Jorku i Waszyngtonie przepełniają mnie zgrozą” – oświadczył przewodniczący organu wykonawczego UE, Romano Prodi. Szef brytyjskiego rządu Tony Blair zwołał nadzwyczajne posiedzenie gabinetu. Jako „zło naszych czasów” określił zmasowany terroryzm, popełniony przez „fanatyków, którzy są obojętni na świętość życia ludzkiego”. Królowa Elżbieta II zapewniła, że śledzi rozwój wypadków „z rosnącym niedowierzaniem i jest zupełnie zszokowana”. Ofiarowała Amerykanom „swoje myśli i modlitwy”. Prezydent Francji Jacques Chirac nazwał zamachy „potwornymi”. „Nie ma na to innego słowa” – dodał. 14 września był dniem żałoby narodowej we Francji. Kanclerz Niemiec Gerhard Schröder oświadczył, że „rząd z najwyższą mocą potępia te ataki terrorystyczne”. Szef rządu zwołał w tej sprawie posiedzenie Federalnej Służby Bezpieczeństwa. W Polsce żałobę narodową ogłosił prezydent Aleksander Kwaśniewski. Obowiązywała ona od środy 12 września do piątku 14 września włącznie. Prezydent Iranu Mahmud Ahmadineżad w 2010 r. był gościem 65. sesji Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku. W swojej wypowiedzi oskarżył Stany Zjednoczone o ataki z 11 września na WTC i o zbrodnie na świecie. Kiedy stwierdził, że amerykański rząd stoi za zamachami, przedstawiciele USA wyszli z sali na znak protestu, a po nich – delegaci kilku innych państw. Nowe śledztwo Pomimo iż oficjalne śledztwo, które dotyczyło zamachów z 11 września zakończyło się w 2003 roku, są osoby, według których nie zostało ono przeprowadzone właściwie i nie odpowiedziało na wiele pytań. Osoby te domagają się ponownego otwarcia dochodzenia i rozpoczęcia śledztwa, które wyjaśniłoby wszystkie pozostałe wątpliwości. Upamiętnienia National September 11 Memorial & Museum Pentagon Memorial Odniesienia w kulturze masowej Zamach z 11 września stał się inspiracją dla twórców kultury i sztuki dla upamiętnienia tego wydarzenia. Film Fahrenheit 9/11 – kontrowersyjny film dokumentalny Michaela Moore’a z 2004 roku, który ukazuje relacje pomiędzy rządem USA a organizacjami terrorystycznymi. World Trade Center – film fabularny z 2006 roku w reżyserii Olivera Stone’a, przedstawiający fabularyzowany przebieg zamachu i będący jednocześnie ekranizacją prawdziwej historii policjantów Johna McLoughlina i Williama J. Jimeno, ostatnich ludzi, którym udało się wydostać ze strefy zero. 102 minuty, które zmieniły Amerykę (2008) – dokument ukazujący w czasie rzeczywistym zamachy w Nowym Jorku, nakręcone wyłącznie przez świadków zdarzenia. Lot 93 – film dramatyczno-katastroficzny z 2006 roku, który opowiada o prawdziwych wydarzeniach, jakie wydarzyły się podczas lotu samolotu linii United Airlines. Pasażerowie jednego z czterech uprowadzonych samolotów 11 września 2001 roku ryzykują życie, by stawić opór. Lot 93 z Newark – film ten także jest poświęcony temu co wydarzyło się 11 września 2001 roku, we wnętrzu samolotu linii United Airlines, który prawdopodobnie miał uderzyć w Biały Dom, lecz nie doleciał i rozbił się na terenach Pensylwanii. Rejs 93 lotu do historii – film dokumentalny z 2005 roku opowiada o takim samym wątku fabuły co filmy Lot 93 oraz Lot 93 z Newark Strasznie głośno, niesamowicie blisko – film dramatyczny z 2011 roku Kości – odcinek 6. sezonu 8. 11 września, dzień z życia ameryki - dokument produkcji National Geographic Fotografia The Falling Man – zdjęcie przedstawiające mężczyznę spadającego z wieży World Trade Center Tourist Guy – zdjęcie przedstawiające mężczyznę stojącego na szczycie jednej z wież WTC, rzekomo zrobione na kilka sekund przed pierwszym atakiem, stała się źródłem miejskiej legendy Muzyka Literatura Sławomir M. Kozak „Operacja Dwie Wieże”, wyd. Oficyna Aurora, Warszawa 2007 Mitchell Zuckoff „11 września. Dzień, w którym zatrzymał się świat", wyd. Poznańskie, Poznań 2021 Zobacz też zamach na World Trade Center w 1993 wojna z terroryzmem zabójstwo Henryka Siwiaka Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Wydanie specjalne serwisu BBC 11 września 2001 roku w Nowym Jorku – Maciej Swuliński, galerie zdjęć i relacja bezpośredniego świadka wydarzeń 11 września Katastrofy lotnicze w Stanach Zjednoczonych World Trade Center 2001 w Stanach Zjednoczonych Katastrofy lotnicze z udziałem samolotu Boeing 757 Katastrofy lotnicze z udziałem samolotu Boeing 767

2237198

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dzieci%20Ulm%C3%B3w

Dzieci Ulmów

{{Biogram infobox |imię i nazwisko = |imię i nazwisko org = |pseudonim = |grafika = nie |opis grafiki = |podpis = |data urodzenia = |miejsce urodzenia = |imię przy narodzeniu = |data śmierci = |miejsce śmierci = |miejsce spoczynku = sarkofag w bocznym ołtarzu poświęconym Matce Bożej kościoła św. Doroty w Markowej |zawód = |narodowość = polska |Alma Mater = |uczelnia = |stanowisko = |rodzice = JózefWiktoria Niemczak |małżeństwo = |dzieci = |odznaczenia = |commons = |www = https://ulmowie.pl/ }} Dzieci Ulmów – siedmioro polskich dzieci rolników Wiktorii i Józefa Ulmów z Markowej, męczennicy, błogosławieni Kościoła katolickiego. Wraz z rodzicami zostały zamordowane w czasie II wojny światowej przez Niemców w odwecie za ukrywanie dwóch żydowskich rodzin. Były to w kolejności od najstarszego: Stanisława (ur. 18 lipca 1936) Barbara (ur. 6 października 1937) Władysław (ur. 5 grudnia 1938) Franciszek (ur. 3 kwietnia 1940) Antoni (ur. 6 czerwca 1941) Maria (ur. 16 września 1942) NN (ur. 24 marca 1944) Okoliczności śmierci Prawdopodobnie w drugiej połowie 1942 Józef i Wiktoria Ulmowie przyjęli pod swój dach ośmioro żydowskich uciekinierów z rodzin Goldmanów/„Szallów”, Grünfeldów i Didnerów. Wiosną 1944 zostali zadenuncjowani przez granatowego policjanta, Włodzimierza Lesia, który wcześniej zagarnął majątek rodziny „Szallów” i zamierzał pozbyć się jego prawowitych właścicieli. 24 marca 1944 niemieccy żandarmi z posterunku w Łańcucie rozstrzelali małżeństwo Ulmów i szóstkę ich dzieci. Razem z nimi zginęli również wszyscy ukrywani Żydzi. Zostali pierwotnie zakopani przed domem, a następnie ciała ich wydobyto i złożono do czterech trumien. Pogrzeb odbył się 11 stycznia 1945 pod przewodnictwem proboszcza parafii św. Doroty w Markowej ks. Ewarysta Dębickiego, po czym zostali pochowani początkowo na cmentarzu w Markowej. W dniach 30 marca – 1 kwietnia 2023 została dokonana ekshumacja ich szczątków, a następnie po beatyfikacji zostały one złożone do specjalnie przygotowanego sarkofagu, w bocznym ołtarzu poświęconym Matce Bożej kościoła św. Doroty w Markowej. Los rodziny Ulmów stał się symbolem martyrologii Polaków mordowanych przez Niemców za niesienie pomocy Żydom. Proces beatyfikacyjny Z inicjatywy proboszcza parafii św. Doroty w Markowej – ks. Stanisława Leji podjęto starania w celu wyniesienia ich na ołtarze. Po rozpoznaniu grupy męczenników II wojny światowej (w tym rodziny Ulmów) 17 września 2003 biskup pelpliński Jan Bernard Szlaga rozpoczął proces beatyfikacyjny na szczeblu diecezjalnym w ramach procesu drugiej grupy 122 męczenników II wojny światowej w diecezji pelplińskiej. Odtąd przysługiwał im tytuł Sług Bożych. Wcześniej 23 lutego 2003 Stolica Apostolska wyraziła zgodę na rozpoczęcie tego procesu (tzw. nihil obstat). W archidiecezji przemyskiej odbył się proces rogatoryjny w celu zebrania zeznań świadków oraz dokumentacji dotyczącej męczeństwa rodziny Ulmów, który zakończył się 25 kwietnia 2008. Proces na szczeblu diecezjalnym zakończył się 24 maja 2011. 10 maja 2014 Stolica Apostolska wydała dekret o ważności procesu diecezjalnego. Ze względu na wzrastającą opinię o męczeństwie rodziny Ulmów oraz podkreślenia przykładu ich życia i tragicznej śmierci, metropolita przemyski, abp Adam Szal 31 stycznia 2017 zwrócił się do Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych o wyłączenie tego procesu z procesu grupy męczenników II wojny światowej. W tej sytuacji 20 lutego 2017 w archidiecezji przemyskiej otwarto nowy proces beatyfikacyjny Sług Bożych – Józefa i Wiktorii Ulmów oraz ich 7 dzieci, jako męczenników z powodu nienawiści do wiary. Postulatorem procesu został mianowany ks. dr Witold Burda. W czasie etapu diecezjalnego zostało przesłuchanych 11 świadków, z których dwie osoby byli to m.in. ich bliscy krewni. W lipcu 2020 ukończono prace nad liczącym 500 stron dokumentem tzw. Positio o męczeństwie Rodziny Ulmów, który złożono w 2021. Następnie było ono 16 lutego 2021 przedmiotem oceny kolegium konsultorów historycznych Dykasterii Spraw Kanonizacyjnych, po czym 22 lutego 2022 odbyła się sesja konsultorów teologicznych, która zaakceptowała dokumentację procesu. 6 grudnia 2022 odbyła się sesja biskupów i kardynałów Dykasterii Spraw Kanonizacyjnych, która pozytywnie zaopiniowała propozycję wyniesienia ich na ołtarze jako męczenników, po której papież Franciszek promulgował 17 grudnia tegoż roku dekret o ich męczeństwie, otwierając drogę do ich beatyfikacji. 14 lutego 2023 abp Adam Szal wyznaczył dzień 10 września 2023 jako datę uroczystości beatyfikacyjnej. 5 września 2023 Stolica Apostolska wydała oświadczenie, w którym prefekt Dykasterii Spraw Kanonizacyjnych kard. Marcello Semeraro stwierdził, iż siódme dziecko Ulmów urodziło się w chwili ich męczeństwa. Uroczystej mszy świętej beatyfikacyjnej, która odbyła się na stadionie w Markowej przy specjalnie zbudowanym ołtarzu przewodniczył kard. Marcello Semeraro, który w wygłoszonej homilii powiedział m.in.: W uroczystości beatyfikacji uczestniczyli m.in.: prymas Polski abp Wojciech Polak, przewodniczący Episkopatu Polski abp Stanisław Gądecki, naczelny rabin Polski Michael Schudrich, prezydent RP Andrzej Duda i premier Polski Mateusz Morawiecki. Beatyfikacyjny wizerunek błogosławionych namalował Oleg Czyżowski. Relikwiarz w formie monstrancji zawierający relikwie całej rodziny Ulmów zaprojektowała rzeźbiarka Agnieszka Stopyra-Żugaj. Specjalną pieśń na tę uroczystość „Błogosławiona Rodzino Ulmów” skomponował ks. dr hab. Mieczysław Gniady do słów Moniki Maziarz. Ich wspomnienie liturgiczne zostało wyznaczone na dzień 7 lipca (dzień zawarcia sakramentu małżeństwa przez rodziców). Upamiętnienie 24 marca 2004 odsłonięto w Markowej pomnik im poświęcony, na którym widnieje następujący napis Od 23 marca 2006 Szkoła Podstawowa w Markowej nosi imię Sług Bożych rodziny Ulmów. Przy głównym wejściu do szkoły wmurowano tablicę pamiątkową o następującej treści: 24 marca 2010 w Warszawie Instytut Pamięci Narodowej zaprezentował specjalną wystawę „Samarytanie z Markowej. Ulmowie – Polacy zamordowani przez Niemców za pomoc Żydom” im poświęconą 15 marca 2012 Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu okolicznościowe monety Polacy ratujący Żydów – rodzina Ulmów, Kowalskich, Baranków: srebrną o nominale 20 zł z ich podobizną w nakładzie 40 000 sztuk oraz złotą o nominale 2 zł z podobizną Wiktorii Ulmy z dzieckiem na ręku w nakładzie 800 000 sztuk Uchwałą Rady Miasta Łańcuta z dnia 17 grudnia 2013 jedna z ulic w tym mieście otrzymała imię Rodziny Ulmów. Również w Ostrołęce jedna z ulic nosi ich imię. Ponadto od 2017 jedno z rond w Rzeszowie nosi ich imię 17 marca 2016 zostało uroczyście otwarte przez prezydenta Polski Andrzeja Dudę Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej w Markowej Od 6 sierpnia 2016 w Markowej działa Fundacja im. Rodziny Ulmów „SOAR”, mająca na celu upamiętnienie ich bohaterstwa i odwagi, a także innych Polaków ratujących Żydów Z inicjatywy prezydenta RP Andrzeja Dudy od 2018 dzień 24 marca został ustanowiony jako Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką, który nawiązuje do tragicznej historii Józefa i Wiktorii Ulmów oraz ich dzieci, którzy to 24 marca 1944 zostali zamordowani przez Niemców Poczta Polska 24 marca 2019 wprowadziła do obiegu znaczek pocztowy o nominale 3,30 zł z wizerunkiem rodziny Ulmów w nakładzie 160 000 sztuk w serii Polacy ratujący Żydów (wraz z kopertą FDC) oraz 10 września 2023 z okazji ich beatyfikacji inny znaczek pocztowy o nominale 3,90 zł w nakładzie 120 000 sztuk, projektu Jarosława Ochendzana (wraz z kopertą FDC) Od 30 sierpnia 2023 dworzec PKP w Łańcucie nosi imię rodziny Ulmów. Na terenie tego dworca odsłonięto tablicę pamiątkową oraz mural autorstwa Arkadiusza Andrejkowa im poświęcony. Z okazji ich beatyfikacji odbyło się szereg okolicznościowych przedsięwzięć im poświęconych, m.in.: 7 września 2023 na pl. Grzybowskim w Warszawie zaprezentowano widowisko „Kantata dla Aniołów”; 9 września 2023 w Filharmonii Podkarpackiej w Rzeszowie odbyło się misterium multimedialne „Przerwane dzieciństwo”; od 10 września do 10 listopada 2023 w czterech miastach (Gdańsku, Warszawie, Pelplinie i Wałbrzychu) odbędą się koncerty „Nie ma większej miłości – w hołdzie Rodzinie Ulmów”; od 8 września do 15 października 2023 w galerii „Okno na Kulturę” w Warszawie zaprezentowana została wystawa „Ulmowie. Nie ma większej miłości”, a od 13 lipca 2023 w holu głównym Dworca Centralnego w Warszawie prezentowana jest wystawa „Samarytanie z Markowej” Filmografia Powstało kilka filmów dokumentalnych im poświęconych: Zobacz też Święci i błogosławieni Kościoła katolickiego Polscy święci i błogosławieni Modlitwa za pośrednictwem świętego Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Polacy i obywatele polscy straceni przez Niemcy nazistowskie za ukrywanie osób narodowości żydowskiej Urodzeni w XX wieku Zmarli w 1944 Dzieci Ulmów Polscy męczennicy chrześcijańscy

1936964

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%81%C3%B3d%C5%BA

Łódź

(, , Lodsch) – miasto na prawach powiatu w środkowej Polsce, w historycznej ziemi łęczyckiej. Siedziba władz województwa łódzkiego, powiatu łódzkiego wschodniego oraz gminy Nowosolna, przejściowa siedziba władz państwowych w 1945 roku. Ośrodek akademicki (19 uczelni), kulturalny i przemysłowy. Przed przemianami polityczno-gospodarczymi w 1989 r. centrum przemysłu włókienniczego i filmowego. Od 1910 siedziba diecezji śląsko-łódzkiej Kościoła Starokatolickiego Mariawitów. Siedziba rzymskokatolickiej diecezji łódzkiej od 1920 roku, metropolii łódzkiej od 2004 roku. Od 1948 roku siedziba prawosławnej diecezji łódzko-poznańskiej. Ważny ośrodek życia religijnego, ekumenicznego i dialogu międzyreligijnego. Łódź jest czwartym miastem w Polsce pod względem liczby ludności (658 444 mieszkańców; po Warszawie, Krakowie i Wrocławiu) i czwartym pod względem powierzchni (293,25 km²; po Warszawie, Krakowie i Szczecinie). Miasto należy do Unii Metropolii Polskich i Związku Miast Polskich, Związku Powiatów Polskich, a także do stowarzyszenia Eurocities oraz Stowarzyszenia Zdrowych Miast Polskich. Położenie Łódź znajduje się w środkowej części województwa łódzkiego. Miasto jest położone na Wzniesieniach Łódzkich oraz Wysoczyźnie Łaskiej. Według danych z 1 stycznia 2011 powierzchnia miasta wynosi 293,25 km². Rozciągłość granic miasta południkowa (na południku 19°) wynosi 19,5 km (10′29″), a równoleżnikowa (na równoleżniku 51°) wynosi 17′49″. Łódź graniczy z miastami: Aleksandrów Łódzki, Konstantynów Łódzki, Zgierz, Pabianice, oraz z gminami: Aleksandrów Łódzki, Andrespol, Brójce, Ksawerów, Nowosolna, Pabianice, Rzgów, Stryków, Zgierz. Aglomeracja łódzka liczy około 1,1 mln mieszkańców. Krzyżują się tu linie kolejowe z Warszawy i Koluszek, Torunia i Kutna, Poznania i Ostrowa Wielkopolskiego, oraz drogi krajowe z Gdańska i Torunia, z Konina, Wrocławia, Piotrkowa Trybunalskiego i Częstochowy oraz z Warszawy. W odległości ok. 10 km od miasta znajduje się skrzyżowanie transeuropejskich autostrad A1 i A2. Historycznie obszar dzisiejszego miasta należał do ziemi łęczyckiej. W okresie I Rzeczypospolitej teren ten znajdował się w województwie łęczyckim. W sierpniu 2003 roku z inicjatywy czytelników „Gazety Wyborczej” w Łodzi, zlokalizowano geograficzny środek miasta. Przeprowadzone pomiary wykazały, że geograficzny środek Łodzi znajduje się 100 metrów na południe od skrzyżowania ulic: J. Tuwima i Przędzalnianej. Środowisko naturalne Łódź leży na wysokości od 163,6 m n.p.m. (na terenie Grupowej Oczyszczalni Ścieków) do 284 m n.p.m. w rejonie ulicy Kasprowicza (Nowosolna). Teren zamknięty granicami administracyjnymi miasta opada w kierunku z północnego wschodu na południowy zachód, zgodnie z nachyleniem zachodniego stoku Garbu Łódzkiego, na dziale wodnym I rzędu Wisły i Odry. Przez Łódź przepływa 19 większych lub mniejszych rzek i strumieni: Ner, Łódka (dawniej nazywała się Ostroga) i jej dopływ Bałutka, Dobrzynka, Gadka, Jasień i jego dopływy: Karolewka, Olechówka (oraz jej dopływ Augustówka) i Lamus, Jasieniec – dopływy Neru, źródłowy odcinek Bzury i jej pierwszy prawobrzeżny dopływ Łagiewniczanka, Sokołówka (również dopływ Bzury) i jej dopływy: Brzoza, Aniołówka, Wrząca i Zimna Woda, a także – po włączeniu Nowosolnej – Miazga (dopływ Wolbórki). Są to niewielkie cieki i w centrum miasta w większości płyną ukryte w podziemnych kanałach. Klimat Nazwa miasta Dawniej miejscowość nosiła nazwę Łodzia. Źródła historyczne zanotowały następujące formy nazwy: Lodza i Lodzia (1332), villa Lodza (1387), Lodza, Stara Lodza, villa Lodzya, in oppido Lodzya, in villa Lodzya antiqua (1511–1523), Lodzya oppidum (1534), Lodzia (1552), w Lodzii (1564–1565), Lodzya antiqua (1576), Lodz (1783), Łódź (1827), Łódź (1884). Językoznawcy wywodzą nazwę od słowa łódka, łódź – oznaczającego małą jednostkę pływającą. Wywód taki podaje Kazimierz Rymut w VI tomie naukowego opracowania polskiego nazewnictwa pt. „Nazwy miejscowe Polski”. Pochodzenie nazwy „Łódź” stało się przedmiotem polemik i na ten temat istnieje również kilka hipotez, według których nazwa miasta wywodzi się od: szlacheckiego nazwiska rodowego „Łodzic”, a herb miasta od jego wizerunku, na którym przedstawiona jest łódź; staropolskiego imienia męskiego „Włodzisław”; staropolskiego określenia wierzby szarej – „łozy”; rzeki Łódki – hipoteza jest całkowicie błędna, bo to rzeka wzięła nazwę od miasta „Poszczególni autorzy mocno różnili się w swoich poglądach na temat pochodzenia nazwy Łodzi. Byli natomiast zgodni co do jednego, iż nie wywodzi się ona od miejscowej rzeczki, Łódki jak to głosiła tutejsza tradycja”. Nazwa rzeki „pojawia się dopiero w XIX w., a poprzednio Łódka znana była jako Starowiejska lub Stara” czasem po prostu „rzeka” lub „Ostroga”; łodzi jako środka komunikacji. Równie nieuzasadniona wydaje się ta ostatnia hipoteza choć przez Łódź przepływa około 20 większych lub mniejszych rzek oraz strumieni, które obecnie pozostają niewidoczne z zewnątrz, ponieważ są niewielkimi ciekami i w większości płyną przez miasto ukryte w podziemnych kanałach. Odegrały one w przemysłowym rozwoju miasta istotną rolę. W 1822 roku w granicach Łodzi działało 15 młynów wodnych umiejscowionych na tych rzeczkach, a łatwy dostęp do wody stał się jedną z podstawowych przyczyn budowania na ich bazie foluszy, a później lokalizowania w mieście szeregu fabryk włókienniczych. „Szkopuł w tym, że na całym obszarze średniowiecznego miasteczka Łodzia nie można się doszukać akwenu ani nawet strumienia, mogącego posłużyć do transportu wodnego. Brak także jakichkolwiek śladów w starych dokumentach i rejestrach, aby ktokolwiek z mieszkańców trudnił się szkutnictwem, czy choćby nawet ciesielstwem związanym z dłubaniem w pniach drzew najprostszych czółen”. „Nazwa ta nie może być kojarzona z łodzią, obiektem pływającym po wodzie, gdyż żaden z funkcjonujących tam cieków nie nadawał się do spławu”. „Łódź nie leżała nad spławną rzeką”. Napływająca w XIX w. ludność niemiecka używała nazwy miasta w formie „Lodz” bądź „Lodsch”. W okresie II wojny światowej, po włączeniu miasta w granice III Rzeszy, okupant zmienił – 11 kwietnia 1940 – nazwę na Litzmannstadt, na cześć Karla Litzmanna, niemieckiego generała znanego ze zwycięskich działań w tzw. bitwie pod Łodzią w listopadzie 1914 r. Łódź bywa nazywana „polskim Manchesterem” z racji dominującego tu niegdyś przemysłu tekstylnego. Historia Łódź rolnicza Miejscowość ma metrykę średniowieczną. Łódź początkowo była małą wsią leżącą w granicach historycznej ziemi łęczyckiej, którą władali książęta łęczyccy. Pierwsza wzmianka znajduje się w dokumencie sygnowanym przez księcia ziemi łęczyckiej i dobrzyńskiej Władysława Garbatego z 1332 r., który związany był z nadaniem kilku wsi, w tym również wsi o nazwie Lodza („Łodzia”), w wieczyste posiadanie biskupom kujawskim. Prawa miejskie nadane zostały miejscowości w Przedborzu nad Pilicą 29 lipca 1423 r., a wraz z nimi pozwolenie na organizowanie targów. Do końca XVII w. Łódź rozwijała się jako małe miasteczko rolnicze, będące własnością biskupstwa włocławskiego (Łódź była prywatnym miastem duchownym (vel kościelnym) – jako Łodzia jest wymieniana wśród miast biskupstwa włocławskiego w powiecie brzezińskim województwa łęczyckiego w końcu XVI wieku). Stała się ona wtedy lokalnym ośrodkiem handlowym oraz rzemieślniczym. Mieściło się tu osiem młynów oraz warsztaty kołodziejów, bednarzy, szewców, cieśli i rzeźników. W 1424 r. biskup włocławski Jan Pella określił obowiązki i przywileje mieszkańców Łodzi, a od 1471 r. rozpoczęto prowadzenie ksiąg miejskich. W 1496 r. król Jan I Olbracht potwierdził przywileje królewskie na odbywanie dwóch jarmarków rocznie i cotygodniowego targu w mieście Lodzya. W szczytowym okresie rozwoju „Łodzi rolniczej”, na początku XVI wieku, miasto liczyło 70 rodzin mieszczańskich i około 30 domostw (1534 r. – pierwszy spis ludności). Okres potopu szwedzkiego w połowie XVII w. doprowadził do upadku i częściowego wyludnienia. W 1739 r. w Łodzi mieszkało 97 rodzin. W 1777 r. Łódź liczyła 265 mieszkańców, a w mieście stało 66 domów. Do II rozbioru Polski Łódź znajdowała się w województwie łęczyckim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Po II rozbiorze Polski w 1793 r. Łódź trafia do zaboru pruskiego. W tym czasie liczyła jedynie 250 mieszkańców, a obszar zabudowany obejmował obecne Stare Miasto. Ze względu na niewielkie rozmiary pruskie władze w 1794 roku rozważały odebranie miejscowości praw miejskich i przekształcenie jej ponownie w wieś. W 1798 roku, wskutek sekularyzacji dóbr kościelnych, stała się miastem rządowym. Od 1807 roku należała do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku do Królestwa Polskiego (Kongresówki), które należało do Imperium Rosyjskiego (zabór rosyjski), choć wojska rosyjskie na terenie Łodzi przebywały już od 1813 roku. Łódź przemysłowa W 1820 na podstawie dokumentu z dnia 18 września, sygnowanego przez księcia namiestnika Józefa Zajączka, rząd Królestwa Polskiego włączył Łódź do grona osad przemysłowych w kalisko-mazowieckim okręgu przemysłowym i przeznaczył jej rolę ośrodka tkackiego i sukienniczego. Stało się to na wniosek ówczesnego prezesa Komisji Województwa Mazowieckiego – Rajmunda Rembielińskiego. Za powstaniem osady fabrycznej przemawiały warunki naturalne i prawne: państwowa własność ziemi – możliwość wydzielania działek osadnikom, duże zalesienie – drewno jako materiał budowlany i opałowy, liczne drobne rzeczki o dużym spadku (m.in. Ostroga/Łódka, Jasień, Olechówka) – energia do napędu maszyn. Miasto liczyło wówczas ok. 800 mieszkańców, a decyzja ta była początkiem okresu rozwoju „Łodzi przemysłowej”. Industrializacja oparta była przede wszystkim na napływających do miasta rzemieślnikach różnych specjalności włókienniczych, którzy zachęcani byli licznymi przywilejami. Aby sprostać potrzebom osadników, władze miejskie – w latach 1821–1823 – rozplanowały i wytyczyły osadę sukienniczą „Nowe Miasto”. Ulokowano ją na południe od istniejącego „Starego Miasta”, a najważniejszym jej elementem był centralnie położony, ośmioboczny rynek, z czterema wylotowymi ulicami na jego osiach (Nowy Rynek – dzisiejszy plac Wolności). Od 1823 do połowy XIX w. do Łodzi przybywali głównie niemieckojęzyczni tkacze z Wielkopolski, Śląska, Saksonii, Czech, Brandenburgii i Moraw. Rejony te posiadały długą tradycję rzemiosła tkackiego, która jednak powoli chyliła się ku upadkowi wskutek procesów industrializacji, jak i utraty rynków zbytu związanej z nowym podziałem politycznym Europy po 1815. W latach 1824–1827 wytyczono osadę „Łódka”, położoną na południe od „Nowego Miasta”, wzdłuż osi, którą stanowiła ulica Piotrkowska. Po regulacji fabryczna Łódź składała się z sześciu części rozlokowanych na pięciowiorstowej długości. W jej skład wchodziły: Stare Miasto, osada sukiennicza zwana „Nowym Miastem”, osada tkacka, osada prządnicza, Osada Szlązaki oraz Nowa Dzielnica. Tabella Miast, Wsi, Osad, Królestwa Polskiego wydana w 1827 informuje o 97 domach w Łodzi i 939 mieszkańcach miasta. Gwałtowny rozwój Łodzi przeobraził ją w ciągu kilkudziesięciu lat z małej mieściny (liczącej w 1830 r. 4 tys., a w 1865 r. 40 tys. ludności) w przemysłową metropolię z 300 tys. mieszkańców w 1900 r. i 500 tys. w 1914 r. Około 50% ludności Łodzi stanowili Polacy, 40% Żydzi, prawie 10% Niemcy i 1-2% pozostali. Było to zatem miasto wielonarodowe z występującymi problemami wewnętrznymi pomiędzy przedstawicielami różnych narodowości, które władza rosyjska specjalnie dodatkowo skłócała. Łódź wielkoprzemysłowa Początki Łodzi wielkoprzemysłowej związane są z powstaniem kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego, kiedy w mieście powstały wielkie manufaktury, m.in. kompleks fabryczny Ludwika Geyera, rozwijający się od 1828 r. – z pierwszą na terenach Królestwa Polskiego i jedną z pierwszych na terenach Imperium Rosyjskiego maszyną parową (1839 r. – znany dziś jako „Biała Fabryka”). W latach 30. XIX w. było to największe przedsiębiorstwo przemysłowe w Królestwie Polskim. Łódź eksportowała swoje wyroby głównie do Rosji i Chin. Okres po upadku powstania listopadowego (1831 r.) przyniósł bariery celne i pewną stagnację. W 1850 miasto było już dość znaczne i funkcjonowali w nim liczni rzemieślnicy: „13 bednarzy, 2 brukarzy, 4 blacharzy, 7 felczerów, 6 cieśli, 6 czapników, 4 dekarzy, 1 folusznik, 3 garbarzy, 5 gwoździarzy, 2 introligatorów, 1 kominiarz, 1 konował, 1 kotlarz, 10 kowali, 48 krawców, 8 kołodziejów, 2 koszykarzy, 2 kapeluszników, 2 mechaników, 21 muzykantów, 4 modniarki, 22 młynarzy, 2 mosiężników, 4 mydlarzy, 9 murarzy, 32 piekarzy, 3 piernikarzy, 2 piwowarów, 10 powroźników, 4 praczki, 2 postrzygaczy, 2 pompiarzy, 8 rymarzy, 33 rzeźników, 1 rękawicznik, 10 ślusarzy, 5 szklarzy, 5 szwaczek, 39 szewców, 31 stolarzy, 7 sztycharzy, 3 szmuklerzy, szczotkarz, 10 tokarzy, 2 waciarzy, 3 zegarmistrzów, złotnik, 15 zdunów”. W sumie w mieście miało swoją siedzibę 18 cechów rzemieślniczych, a także dwie apteki (pierwsza apteka powstała w 1829 przy Rynku Nowego miasta - dzisiaj Plac Wolności 7, która w 1840 została przeniesiona przez nowego właściciela magistra farmacji Bogumiła Zimmermanna pod adres aktualnie Plac Wolności 2), cukiernia, kawiarnia, trzech lekarzy oraz siedem ówczesnych hoteli – tzw. domów zajezdnych. Kolejny okres koniunktury napędził w drugiej połowie XIX w. rozwój rynku wewnętrznego, otwarcie w 1865 r. linii kolejowej Fabryczno-Łódzkiej do Koluszek na trasie kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, napływ taniej siły roboczej (po uwłaszczeniu chłopstwa) i ponowne otwarcie eksportu po zniesieniu przez Rosję granicy celnej w 1851 r. (pomiędzy tzw. ziemiami zabranymi wcielonymi bezpośrednio w skład Rosji i rosyjską Kongresówką), oraz wprowadzenie w 1877 r. tzw. złotych ceł w Cesarstwie Rosyjskim, do którego przynależała Łódź. W tym czasie rosły fortuny przemysłowe Scheiblerów, Grohmanów, Poznańskich. Powstały pierwsze miejscowe banki (w 1872 r. z inicjatywy Karola Scheiblera – Bank Handlowy w Łodzi oraz Towarzystwo Kredytowe Miejskie w Łodzi), udzielające głównie kredytów handlowych. Rósł też udział lokalnego kapitału w bankach warszawskich. Łódź stała się miejscem wielkich szans, głównie dla Żydów, Niemców, Polaków i Rosjan – przysłowiową Ziemią Obiecaną (jest to publicystyczne określenie Łodzi, będące tytułem powieści W. Reymonta). Ich ślady są ciągle czytelne w dzisiejszym mieście w postaci zespołów pofabrycznych, zabytków architektonicznych, świątyń czy cmentarzy. W roku 1902 uruchomiono prywatną Kolej Warszawsko-Kaliską, łączącą Łódź z Warszawą przez Łowicz na wschodzie oraz przez Sieradz z Kaliszem na zachodzie. Przedłużenie w 1906 linii z Kalisza do Ostrowa Wielkopolskiego dało Łodzi bezpośrednie połączenie z niemiecką siecią kolejową. Jednocześnie miasto było w tym okresie areną powtarzających się strajków i rozruchów robotniczych, przeradzających się nieraz w krwawe zajścia. Jednym z pierwszych był strajk w 1872 r. w fabryce Karola Scheiblera. W 1892 r. nastąpił tzw. bunt łódzki przeciwko niesprawiedliwości wobec pracowników wdrożonej przed zaborcę rosyjskiego zakończony interwencją wojska. Do największych starć doszło w czasie Rewolucji 1905 roku na ziemiach polskich należących do Rosji, w czasie której m.in. dokonano zamachu na fabrykanta Juliusza Kunitzera. Mimo swoich rozmiarów i pojedynczych inwestycji Łódź pozostawała w ogromnej mierze ignorowana przez centralne władze rosyjskie i rażąco niedoinwestowana pod względem infrastruktury transportowej, technicznej i społecznej. Kilkusettysięczne miasto posiadało jedynie godność siedziby powiatu, podlegając gubernatorowi rezydującemu w kilkunastokrotnie mniejszym Piotrkowie. Nie istniały połączenia kolejowe w kierunku północno-zachodnim (Konin, Poznań), północnym (Kutno, Toruń) oraz południowym (Piotrków, Częstochowa, Zagłębie Dąbrowskie). Brak było sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, szkolnictwo stało na niskim poziomie. W 1845 otwarto natomiast szpital, sfinansowany przez miasto Łódź, rząd, darczyńców prywatnych oraz z tzw. ceduł muzycznych („podatek od zabaw”) opłaconych w Łodzi, Zgierzu, Konstantynowie i Aleksandrowie (placówka w założeniu miała służyć mieszkańcom tych właśnie miast, którzy mieli też swoich przedstawicieli w radzie nadzorczej). Łódź podczas I wojny światowej 5 grudnia 1914, po klęsce poniesionej przez wojska rosyjskie w bitwie pod Łodzią, administracja rosyjska rozpoczęła ewakuację z miasta. 6 grudnia do Łodzi wkroczyły wojska niemieckie, rozpoczynając niespełna czteroletni okres okupacji miasta. W dniu 15 lutego 1916 wizytował Łódź król saski Fryderyk August. Spotkał się tu z generałem gubernatorem Felixem von Barthem. Po dłuższej rozmowie z nim przespacerował się po tworzonym parku im. księcia J. Poniatowskiego, a następnie spotkał się na kolacji z przedstawicielami łódzkiego establishmentu w hotelu „Grand”. W wyniku grabieżczej polityki okupanta niemieckiego (m.in. rekwizycje metali kolorowych) doszło do ogromnej dewastacji łódzkich fabryk. W połączeniu z utratą wschodnich rynków zbytu przyczyniło się to do znaczącego upadku przemysłu włókienniczego; zaczął się on podnosić z tych zniszczeń dopiero około połowy lat 30. Łódź – okres międzywojenny W listopadzie 1918 r. Łódź weszła w skład tworzącego się państwa polskiego. Stanowiąc drugi co do wielkości ośrodek miejski w Polsce, Łódź po raz pierwszy w historii uzyskała rangę ośrodka administracji regionalnej, stając się siedzibą władz wojewódzkich. W 1924 r. wybudowano brakujące połączenie kolejowe w kierunku północnym, łącząc Łódź z Toruniem i Gdańskiem przez Zgierz, Łęczycę i Kutno. Ze względu na silną pozycję mniejszości narodowych w mieście (w 1931 r. wśród 357 tys. mieszkańców Łodzi było 59% Polaków, 31,7% Żydów oraz 8,9% Niemców) i jego przemysłowy charakter Łódź pozbawiona była poważniejszego wsparcia inwestycyjnego ze strony państwa polskiego, co zrzuciło cały ciężar rozwoju infrastruktury na barki lokalnego samorządu. Magistrat jako pierwszy wprowadził w 1919 r. powszechny obowiązek szkolny, sfinansował budowę sieci szpitali i nowoczesnych szkół podstawowych, a w r. 1930 wydatnie wsparł utworzenie w Łodzi jednego z pierwszych w Europie muzeów sztuki współczesnej. Do 1939 r. nie ulokowano jednak w Łodzi uniwersytetu ani żadnej innej państwowej instytucji kulturalnej o większym znaczeniu. Jedną z głównych inwestycji transportowych kraju – magistralę węglową – wytyczono w latach 1928–1933 35 km na zachód od Łodzi, zaprzepaszczając szanse na dogodne połączenie miasta z południem kraju. W okresie międzywojennym Łódź była jednym z miast, w których duże wpływy mieli komuniści. W 1934 roku na unieważnioną listę komunistyczną w wyborach do Rady Miejskiej oddanych zostało ok. 40 tys. głosów. Od początku 1936 roku dość dobrze układała się współpraca łódzkich organizacji PPS oraz nielegalnej KPP. W kolejnych wyborach do Rady Miejskiej we wrześniu 1936 roku na wspólną listę socjalistyczno-komunistyczną padło prawie 95 tys. głosów co dało 34 mandaty w 72-osobowej Radzie. W pierwszej połowie 1936 roku w mieście doszło do ekscesów o podłożu antysemickim. Łódź podczas II wojny światowej Łódź została zajęta przez wojska niemieckie 8 września 1939 r. Dekret kanclerza Rzeszy Adolfa Hitlera – z 8 października 1939 r. – o nowym podziale i administracji ziem zagarniętych Rzeczypospolitej Polskiej nie rozstrzygał losów Łodzi. Początkowo planowano stworzyć w Łodzi stolicę Generalnego Gubernatorstwa, lecz determinacja miejscowych Niemców, wsparta działaniami miejscowych niemieckich czynników partyjnych i gospodarczych, legła u podstaw decyzji Hitlera o wcieleniu miasta do Rzeszy. Uroczyste ogłoszenie tego aktu nastąpiło 9 listopada 1939 roku. Początkowo Łódź znalazła się w rejencji kaliskiej, ale już z początkiem 1940 r. otrzymała niemieckie prawa miejskiego samorządu oraz uprawnienia miasta wydzielonego. Również z Kalisza do Łodzi przeniesiono siedzibę rejencji, tworząc rejencję łódzką. Z dniem 11 kwietnia 1940 r. zmieniona została nazwa miasta na Litzmannstadt, na cześć niemieckiego generała Carla von Litzmanna, dzięki którego manewrowi w listopadzie 1914 r. wojska niemieckie odniosły zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Łodzią; była to jedna z trzech największych bitew I wojny światowej na froncie wschodnim (dwie pozostałe: pod Tannenbergiem (Grunwaldem) oraz pod Gorlicami). Po włączeniu Łodzi do Rzeszy (9 listopada 1939) ulice miasta otrzymały nowe, niemieckie nazewnictwo (korygowane później trzykrotnie: w 1940, 1941 i 1942). Między innymi po ucieczce Rudolfa Hessa do Anglii jego ulicę (ob. al. marsz. J. Piłsudskiego) zmieniono na Ostland Strasse. W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. okupanci przeprowadzili tzw. Intelligenzaktion Litzmannstadt będącą regionalną częścią akcji przeprowadzonej przez Niemców w całej okupowanej Polsce w ramach tzw. Intelligenzaktion – „Akcji Inteligencja”. Była ona wymierzona w polską elitę intelektualną mieszkającą w regionie łódzkim. W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. w lasach lućmierskich rozstrzelano ok. 500 osób, a do grudnia w sumie wymordowano w nich około 1500 intelektualistów, urzędników oraz duchownych. W sumie podczas okupacji, w lesie koło Lućmierza, Niemcy zamordowali ok. 30 tys. osób. Byli to głównie więźniowie narodowości polskiej i żydowskiej z Radogoszcza i getta łódzkiego. Nazistowska administracja odizolowała całą żydowską ludność miasta (ok. 160 tys. osób) w getcie utworzonym formalnie w lutym 1940 r. (ostatecznie zamkniętym 30 kwietnia) na Bałutach w północnej, najbardziej zaniedbanej dzielnicy. W 1941 wysiedlono do niego Żydów z okolicznych wsi i miasteczek, z gett tam likwidowanych oraz 20 000 Żydów z Europy zachodniej. Dodatkowo krótko umieszczono tu ok. 5000 Cyganów, którzy niedługo potem zostali wywiezieni i zgładzeni w Chełmnie n. Nerem. W sumie przez łódzkie getto przeszło około 200 000 ludzi. W niezwykle trudnych warunkach bytowych, dziesiątkowani przez choroby i głód, zostali w dwóch etapach, w 1942 i w sierpniu 1944 niemal w całości wymordowani. Najpierw w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem (1942), a podczas likwidacji getta w sierpniu 1944 zgładzeni w komorach gazowych Auschwitz-Birkenau. Getto łódzkie było pierwszym w pełni odizolowanym od świata zewnętrznego gettem na terenie Polski (pierwsze w Piotrkowie Tryb; X 1939), największym po warszawskim (ok. 200 tys. – ok. 400 tys.) i ostatnim zlikwidowanym przez nazistów na ziemiach polskich (VIII 1944). Końca okupacji niemieckiej w Łodzi doczekało 877 osób, ale w innych miejscach około 10 000 i jest to największa liczba Żydów ocalałych z holocaustu. Deportacje przesiedleńcze, wywózki na roboty przymusowe i prześladowania spotkały także ludność polską. W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności miasta zmniejszyła się do 488 284 (styczeń 1945), wobec 680 000 (według stanu na 1 września 1939). Pierwsze wysiedlenia z Łodzi miały miejsce już w październiku 1939 roku. Lokowano ich m.in. w obozie przesiedleńczym na Radogoszczu. W końcu grudnia okupant m.in. wysiedlił z osiedla im. „Montwiłła” Mireckiego część jego mieszkańców. Akcję powtórzono na przełomie 14–15 stycznia 1940 roku, kiedy to Niemcy wysiedlili ok. 5 tysięcy pozostałych mieszkańców osiedla. W miejsca po wysiedlonych Polakach Niemcy prowadzili zasiedlanie w ramach akcji zwanej „Heim ins Reich” Niemcami przywiezionymi ze ZSRR, Rumunii, Litwy, Łotwy i Estonii. W okresie okupacyjnym w mieście znajdowały się: system niemieckich obozów przesiedleńczych, getto dla Żydów, kilka więzień, w tym więzienie na Radogoszczu, obóz dla dzieci i młodzieży polskiej (tzw. obóz przy ul. Przemysłowej). Miejsca zbrodni nazistowskich dokonanych na Żydach i Polakach upamiętnia w regionie łódzkim Szlak pamięci ofiar hitlerowskiego ludobójstwa. Łódź powojenna Zdobycie Łodzi przez wojska Armii Czerwonej nastąpiło 19 stycznia 1945 roku w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej. Miasto zostaje zajęte przez oddziały 8 Gwardyjskiej Armii wchodzącej w skład I Frontu Białoruskiego (dla ich uczczenia na cmentarzu żołnierzy radzieckich w parku im. Poniatowskiego przy ul. Żeromskiego wzniesiono Pomnik Wdzięczności). Z uwagi na mniejsze zniszczenia oraz centralne położenie miasta, w nowych granicach Polski, Łódź pełniła tymczasową funkcję stolicy, co było spowodowane całkowitym zniszczeniem Warszawy. W czasie II wojny światowej ludność Łodzi zmniejszyła się z 670 do 300 tys. mieszkańców, co było spowodowane wymordowaniem przez Niemców ludności żydowskiej i wysiedleniem dużej części Polaków oraz powojennymi wyjazdami Niemców. Znacznym zniszczeniom uległ przemysł, zniszczonych było wiele budynków, a maszyny zniszczone lub rozkradzione. Mimo trudności reaktywowano produkcję w łódzkich zakładach w szybkim tempie. Miasto ponownie stało się siedzibą władz województwa. W 1945 poszerzono granice miasta; do Łodzi włączone zostały m.in. Brus, Charzew, Chocianowice, Chojny, Cyganka, Grabieniec, Lublinek, Łagiewniki, Łodzianka, Mikołajew, Modrzew, Moskule, Odzierady, Olechów, Radogoszcz, Retkinia, Rokicie, Ruda Pabianicka, Sikawa, Smulsko, Stoki, Wiskitno, Złotno. Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obozy pracy nr 135, 163 i 168 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Łodzi. Dopiero w okresie powojennym w Łodzi utworzono pierwsze uczelnie akademickie. Dekretami władz państwowych z dnia 24 maja 1945 roku powołano do życia Uniwersytet Łódzki i Politechnikę Łódzką. W roku 1945 założono także Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych w Łodzi oraz Państwowe Konserwatorium Muzyczne – od 1946 działające jako Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna, a od 1982 Akademia Muzyczna. W 1949 r. wyłączono z uniwersytetu wydziały stomatologiczny, lekarski i farmaceutyczny, tworząc Akademię Medyczną. W latach 1958–2002 działała w Łodzi Wojskowa Akademia Medyczna (WAM), kształcąca oficerów służby zdrowia (lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów i psychologów) dla potrzeb wojska. Akademia stała się jedną z największych na świecie tego typu placówek, wyróżniając się spośród innych uczelni medycznych specyficzną atmosferą, łączącą dyscyplinę wojskową z wysokim poziomem nauczania. W 1958 utworzono Państwową Wyższą Szkołę Teatralną i Filmową im. Leona Schillera. Placówkę uruchomiono w wyniku połączenia dwóch łódzkich uczelni – Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, powstałej w 1948 r. i Państwowej Wyższej Szkoły Aktorskiej (powstałej w 1949 r. w miejsce Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie z siedzibą w Łodzi, przemianowanej w 1954 r. na Państwową Wyższą Szkołę Teatralną im. Leona Schillera). W 1945 powstała Wytwórnia Filmów Fabularnych (WFF), która wkrótce stała się największym ośrodkiem produkcji filmowej w Polsce. W 1967 otwarto Powszechny Dom Towarowy „Uniwersal”, a w 1972 Spółdzielczy Dom Handlowy „Central”. W latach 1945–1989 (m.in. w ramach „Programu Rozwoju i Modernizacji Łodzi” z 1973 r.) zmodernizowano ponad 140 łódzkich zakładów przemysłowych (m.in. Zakłady Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju (Uniontex), im. Juliana Marchlewskiego (Poltex), im. 1 maja i im. Armii Ludowej (ALBA); Zakłady Przemysłu Wełnianego im. 9 maja i im. Gwardii Ludowej). Oddano do użytku 70 dużych inwestycji – to np. zakłady: tekstylne „Vera”, Zakłady Przemysłu Pończoszniczego „Feniks”, Zakłady Przemysłu Jedwabniczego „Pierwsza”, Kombinat Tekstylno-Odzieżowy „Teofilów”, produkujący dywany „Dywilan”, przemysłu odzieżowego „Próchnik”, „Wólczanka”, włókien sztucznych „Chemitex-Anilana”, aparatury radiowej „Unitra-Fonica”, fabryka zegarków „Poltik”, fabryka osprzętu samochodowego „Polmo”, zakłady farmaceutyczne „Polfa”, zakłady przemysłu gumowego „Stomil”, fabryka transformatorów i aparatury trakcyjnej „Elta”. W 1960 miasto odznaczono Orderem Budowniczych Polski Ludowej. W 1988 otwarto Instytut „Centrum Zdrowia Matki Polki”. W 2015 niektóre obszary miasta zostały uznane za „Pomnik historii” pod wspólną nazwą „Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego”. Łódź starała się o organizację EXPO w 2023, ostatecznie przegrała z Buenos Aires. Miasto zostało gospodarzem „Zielonego Expo” (International Horticultural Exhibition) w 2024. Status Łodzi Demografia Rozwój demograficzny Wraz z rozwojem przemysłu w mieście, wzrastała także liczba mieszkańców Łodzi. Z małej osady jeszcze na początku XIX wieku, Łódź stała się w 1850 roku drugim po Warszawie miastem, pod względem liczby mieszkańców w Królestwie Polskim. W przeciągu stulecia liczba ludności zwiększyła się w Łodzi 600-krotnie, z niecałego tysiąca w 1815 do 600 tys. w 1915 roku (po dołączeniu stutysięcznych Bałut). Tak szybki wzrost demograficzny w XIX wieku, jest nieporównywalny w skali całej Europy. Największą populację Łódź odnotowała w 1988 r. – według danych GUS 854 003 mieszkańców. Rok później, po wyborach parlamentarnych w Polsce i wprowadzeniu gospodarki wolnorynkowej nastąpiła likwidacja wielu zakładów pracy. Ujemne saldo migracji w połączeniu z występującym od 1985 ujemnym przyrostem naturalnym skutkuje systematycznym spadkiem liczby ludności. W 2007 Łódź straciła na rzecz Krakowa drugie miejsce w Polsce pod względem liczby ludności. Według corocznego zestawienia GUS, m.in. wszystkich miast Polski, Łódź jest czwartym miastem w kraju pod względem liczby ludności i czwartym pod względem powierzchni. Wykres liczby ludności miasta Łódź na przestrzeni lat Piramida wieku mieszkańców Łodzi w 2014 roku: Podział administracyjny Łódź pod względem administracyjnym jest jednolitą gminą miejską na prawach powiatu. W Łodzi nie ma dzielnic – dla celów administracyjnej obsługi ludności do 2012 r. istniał podział na 5 rejonów działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi, który w zasadzie pokrywał się z istniejącym w latach 1960–1992 podziałem na 5 dzielnic administracyjnych – ich powierzchnie przedstawia tabela (stan na 31 grudnia 2003). Po reformie organizacyjnej Urzędu Miasta Łodzi z 21 marca 2012 r. dotychczasowe delegatury zostały włączone do struktury organizacyjnej urzędu jako Oddział ds. Obsługi Mieszkańców w ramach Wydziału Zarządzania Kontaktami z Mieszkańcami w Departamencie Obsługi i Administracji. ¹ Rejon działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi Na obszarze Łodzi istnieje 36 osiedli administracyjnych: Stanowią one jednostki pomocnicze gminy, nie posiadają osobowości prawnej. Administracja samorządowa Jednostką organizacyjną miasta Łodzi jest Urząd Miasta Łodzi. Przedmiotem działalności urzędu jest świadczenie pomocy prezydentowi Miasta Łodzi w zakresie realizacji uchwał Rady Miejskiej w Łodzi i zadań miasta Łodzi określonych przepisami prawa. Strukturę organizacyjną i zasady funkcjonowania Urzędu określa regulamin organizacyjny nadany przez prezydenta miasta w drodze zarządzenia. Kierownikiem Urzędu jest prezydent Miasta Łodzi. W skład Urzędu wchodzą: departamenty, wydziały i równorzędne komórki organizacyjne; w skład wydziałów wchodzą oddziały, zespoły i samodzielne stanowiska pracy. Siedziba Siedzibą Urzędu Miasta Łodzi jest były pałac Juliusza Heinzla, przy ul. Piotrkowskiej 104, wybudowany w 1880 według projektu Otto Gehliga. W 1952 roku budynek przy ul. Piotrkowskiej 104 został wywłaszczony przez komunistyczne władze, a nieruchomość przekazana do dyspozycji Skarbu Państwa, który w 1990 roku oddał budynek gminie Łódź. Administracja rządowa W Łodzi siedzibę ma Wojewoda Łódzki oraz Łódzki Urząd Wojewódzki. Ponadto Łódź jest siedzibą następujących jednostek, wchodzących w skład centralnej administracji rządowej: Centrum Egzaminów Medycznych, Biuro do spraw Substancji Chemicznych, Centralny Ośrodek Badań Jakości w Diagnostyce Laboratoryjnej, Krajowe Centrum Ochrony Radiologicznej w Ochronie Zdrowia. Tym samym Łódź jest 2. miastem (po Warszawie), w którym ulokowano najwięcej jednostek wchodzących w skład centralnej administracji rządowej. Architektura Zabytki Prawa miejskie nadano Łodzi za czasów panowania króla Władysława Jagiełły w 1423, jednak dopiero zaliczenie Łodzi do grona osad fabrycznych w 1820, spowodowało przemianę dotąd rolniczego miasta. Do Łodzi przybyli przedsiębiorcy i w krótkim czasie nastąpił wówczas intensywny rozwój urbanistyczny miasta i jego architektury. W mieście istnieje wiele obiektów uznanych za zabytkowe, w rejestrze zabytków znajduje się ich ponad 350, a w gminnej ewidencji zabytków prawie 2 tysiące. Zdecydowana większość wywodzi się z XIX oraz XX wieku. Zlokalizowane są w wielu różnych miejscach, choćby przy ul. Piotrkowskiej, reprezentacyjnej ulicy Łodzi, która sama znajduje się w rejestrze zabytków. Wzdłuż niej znaleźć można m.in. klasycystyczną „Białą Fabrykę Geyera” (obecnie Centralne Muzeum Włókiennictwa), uznaną w 2013 przez miesięcznik National Geographic Traveler za jeden z „7 nowych cudów Polski”, neogotycką bazylikę archikatedralną (jeden z najwyższych kościołów w Polsce, ponad 100 m wysokości), wzorowaną na niemieckim gotyckim kościele w Ulm (Ulmer Münster), czy eklektyczny pałac Juliusza Heinzla, w którym znajduje się Urząd Miasta Łodzi. Oprócz tego ważnymi zabytkami są również zespoły pofabryczne rodzin Poznańskich i Scheiblerów. W tym pierwszym usytuowane są m.in. neobarokowy pałac Izraela Poznańskiego (zwany „łódzkim Luwrem”, obecnie Muzeum Miasta Łodzi), jego była monumentalna przędzalnia (obecnie hotel) oraz reszta obiektów pofabrycznych (dziś Centrum Manufaktura). W drugim kompleksie istnieje również przędzalnia na Księżym Młynie (obecnie lofty) oraz neorenesansowy pałac Edwarda Herbsta (Muzeum Sztuki w Łodzi), w którym obejrzeć można oryginalne wnętrza i wyposażenie mieszkalne, typowe dla łódzkiej elity przemysłowej przełomu XIX i XX wieku. W marcu 2015 decyzją Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego krajobraz Łodzi trafił na listę „Pomników historii” jako „wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego” (Wikinews). Łódzki „pomnik historii” obejmuje: układy urbanistyczne pl. Wolności, ul. S. Moniuszki i ul. Piotrkowskiej wraz z zespołem fabryczno-rezydencjonalnym Ludwika Geyera, części zespołu fabryczno-rezydencjonalno-mieszkalnego Karola Wilhelma Scheiblera (Księży Młyn), część zespołu fabryczno-rezydencjonalnego Izraela Poznańskiego oraz zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej i cmentarz żydowski przy ul. Brackiej. „Pomniki historii” ustanawiane są w Polsce od 1994 roku. Przed Łodzią to wyróżnienie nadano 58 najcenniejszym zabytkom. Założenia urbanistyczne Nowe Miasto z l. 20. XIX w. z centralnie położonym placem Wolności w kształcie ośmiokąta foremnego i otaczającymi go z 4 stron ulicami – Północną, Zachodnią, Południową (dziś ul. Rewolucji 1905 r. i ul. A. Próchnika) oraz Wschodnią Ulica Piotrkowska – jeden z najdłuższych deptaków Europy, a wzdłuż niego eklektyczne i modernistyczne kamienice z XIX i XX w. Pasaż Meyera – prywatna ulica z eklektycznymi rezydencjami z 1886 r. (obecnie ul. Stanisława Moniuszki) Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego z l. 1928–1931 – jedno z pierwszych osiedli socjalnych w Polsce wzniesionych według zasad architektury i urbanistyki modernistycznej Architektura sakralna Bazylika archikatedralna św. Stanisława Kostki, 1901–1912 r. (wieża 1927 r.), neogotycka – ul. Piotrkowska 265 Kościół rzymskokatolicki św. Doroty w Mileszkach, wzniesiony po 1543 r., przebudowany w 1766 r., drewniany, spalony w 2015 – ul. Pomorska 445 Zespół kaplic drewnianych – ul. Wycieczkowa 75: Kaplica św. Antoniego, 1676 r. Kaplica św. Rocha, początek XVIII w. Zespół klasztorny oo. Franciszkanów – ul. Okólna 185: Kościół św. Antoniego, 1723 r., barokowy Klasztor oo. Franciszkanów, 1746 r., barokowy Kościół rzymskokatolicki św. Józefa, 1768 r., drewniany – ul. Ogrodowa 22 (w 1888 r. przeniesiony ze Starego Miasta) Kościół rzymskokatolicki Podwyższenia Świętego Krzyża, 1880 r., neoromański – ul. Sienkiewicza 38 Kościół rzymskokatolicki Najświętszego Imienia Jezus oo. jezuitów (do 1945 r. kościół luterański św. Jana), 1884 r., neoromański – ul. Sienkiewicza 60 Kościół rzymskokatolicki Zesłania Ducha Świętego (do 1945 r. kościół luterański św. Trójcy), 1891 r., neorenesansowy – pl. Wolności Kościół rzymskokatolicki Wniebowzięcia NMP, 1897 r., neogotycki – pl. Kościelny Kościół rzymskokatolicki św. Kazimierza, 1925–1936 r. (fasady 2001–2005 r.), neoklasycystyczny – ul. Niciarniana 7 Kościół rzymskokatolicki Matki Boskiej Zwycięskiej, 1926–1938 r. (wieża 1950 r.), modernistyczno-neoklasycystyczny – ul. Łąkowa 42 Kościół rzymskokatolicki św. Teresy, 1950–1963 r., modernistyczno-neoklasycystyczny – ul. Kopcińskiego 1/3 Kościół św. Wojciecha Biskupa Męczennika w Łodzi – 1902–1924 r. (wieże wzorowane na Kościele Mariackim skończone w 1938 r.), neogotycki – ul. Rzgowska 242 Kościół Ewangelicko-Augsburski św. Mateusza, 1909–1928 r., neoromański – ul. Piotrkowska 283 Kościół Ewangelicko-Reformowany, 1932 – ul. Radwańska 37 Sobór św. Aleksandra Newskiego, 1884 r., neobizantyjska – ul. Kilińskiego 56 Cerkiew św. Olgi – ul. Piramowicza 12 Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny – ul. Telefoniczna 4 Kościół starokatolicki mariawitów pw. św. Franciszka z Asyżu, 1907 w stylu neogotyckim – ul. Franciszkańska 27 Kościół w skansenie łódzkiej architektury drewnianej Synagoga Reicherów, 1902 – ul. Rewolucji 1905 r. 28 Architektura rezydencjonalna Pałace rodziny Poznańskich: Pałac Izraela Poznańskiego, 1898 r., neobarokowy – ul. Ogrodowa 15 (obecnie Muzeum Miasta Łodzi) Pałac Maurycego Poznańskiego, 1896 r., neorenesansowy – ul. Więckowskiego 36 (obecnie Muzeum Sztuki w Łodzi) Pałac Karola Poznańskiego, 1904 r., eklektyczny – ul. Gdańska 32 (obecnie Akademia Muzyczna w Łodzi) Pałac Maksymiliana Goldfedera, 1892 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 77 Pałac Juliusza Kindermanna, 1907 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 137/139 Pałac Gustawa Adolfa Kindermanna, 1910 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 151 (Prokuratura Apelacyjna w Łodzi) Pałac Ewalda Kerna, 1896–1898 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 179 Pałac Juliusza Heinzla, 1882 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 104 (obecnie siedziba Urzędu Miasta Łodzi) Pałac Roberta Schweikerta, 1913 r., neobarokowo-modernistyczny – ul. Piotrkowska 262/264 (obecnie Instytut Europejski) Pałac Scheiblerów, wzniesiony w stylu klasycystycznym 1844 r., przebudowany w stylu neorenesansowym w l. 1891, 1894 i 1897 – ul. Piotrkowska 266/268 (Wydział Organizacji i Zarządzania Politechniki Łódzkiej) Pałac braci Steinertów, 1896 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 272. Pałac Karola Scheiblera, 1865 r., neorenesansowy – pl. Zwycięstwa 1 (obecnie Muzeum Kinematografii w Łodzi) Rezydencja Edwarda Herbsta, 1876 r., neorenesansowa – ul. Przędzalniana 72 (obecnie filia Muzeum Sztuki w Łodzi) Pałac Roberta Biedermanna, 1878 r., neorenesansowy – ul. Kilińskiego 2 (siedziba Grupy Atlas) Pałac biskupi, 1924 r., neoklasycystyczny – ul. ks. Skorupki 1 Pałac Arnolda Stillera, 1893 r., w stylu neorenesansu północnego – ul. Jaracza 45 Pałac Jakuba Hertza, 1892 r., przebudowany po 1945 r. – al. Kościuszki 4 (obecnie rektorat Uniwersytetu Medycznego) Pałac Rudolfa Kellera, 1890 r., neorenesansowy – ul. Gdańska 49/51 Dom Reinharda Bennicha z 1904 r. przy ul. Gdańskiej 89 Secesyjny pałacyk Elektrowni Łódzkiej przy ul. Gdańskiej 107 Willa Teodora Milscha przy ul. Kopernika 46 Secesyjna willa Reinholda Richtera z 1904 r. przy ul. ks. Skorupki 6/8 (obecnie rektorat Politechniki Łódzkiej) Willa Józefa Richtera, 1889 – ul. ks. Skorupki 10/12 Willa Zygmunta Richtera, 1888 – ul. Wólczańska 199 Secesyjna willa Leopolda Kindermanna z 1903 r. przy ul. Wólczańskiej 31/33 (obecnie siedziba Miejskiej Galerii Sztuki) Neorenesansowa willa Henryka Grohmana z 1892 r. przy ul. Tymienieckiego 24/26 (obecnie Muzeum Książki Artystycznej) Willa Jakuba Kestenberga, 1903 r., secesyjna – ul. Sterlinga 26 Secesyjna willa Leona Kaufmana z 1911 r. przy ul. Żeromskiego 96 Dworek Ludwika Geyera z 1833 r. przy ul. Piotrkowskiej 286 Kamienica wielkomiejska Jakuba Lando (modernistyczna) z 1939 r. – pl. Komuny Paryskiej 3 Kamienica Scheiblerów – Piotrkowska 11 Kamienica Dawida Sendrowicza – Piotrkowska 12 Dom bankowy Wilhelma Landaua – Piotrkowska 29 Kamienica Dawida Szmulewicza – Piotrkowska 37 Kamienica Oszera Kohna – Piotrkowska 43 Kamienica Hermana Konstadta – Piotrkowska 53 Kamienica pod Gutenbergiem Jana Petersilgego, 1896 r., eklektyczna – ul. Piotrkowska 86 Kamienica Teodora Steigerta – Piotrkowska 90 Biurowiec Siemensa – Piotrkowska 96 Kamienica Szai Goldbluma – Piotrkowska 99 Kamienica Schychtów – ul. Piotrkowska 128 Dom firmy „Krusche-Ender” – ul. Piotrkowska 143 Kamienica Schmidtów – ul. Piotrkowska 225 Kamienica Karla Königa – ul. Piotrkowska 252/254 Kamienica „Solidarności” – Piotrkowska 260 (Instytut Europejski w Łodzi) Kamienica Jana Starowicza „Pod Góralem” – ul. Piotrkowska 292 Realizowany od 2011 projekt Mia100 kamienic zakłada sukcesywną modernizację i odnowienie łódzkich kamienic. Architektura przemysłowa Tkalnia Ludwika Geyera z lat 1835–1837, tzw. Biała Fabryka – ul. Piotrkowska 282/284 (obecnie Centralne Muzeum Włókiennictwa) Zespół fabryczny Izraela Poznańskiego z lat 1872–1897 – ul. Ogrodowa (obecnie centrum handlowe „Manufaktura”) Eklektyczne zespoły fabryczne Karola Scheiblera z lat 1855–1914 na pl. Zwycięstwa 2, przy ul. ks. W. Tymienieckiego oraz Kilińskiego Zespół osiedli robotniczych Karola Scheiblera z lat 1873–1900; tzw. Księży Młyn przy ul. Księży Młyn, Przędzalnianej, Fabrycznej, ks. W. Tymienieckiego Elektrownia EC1 przy ul. Targowej 1/3 – pierwsza miejska elektrownia w Łodzi uruchomiona w 1907 r. Fabryka Fryderyka Wilhelma Schweikerta – ul. Wólczańska 215 „Beczki Grohmana” – ul. Targowa 46; brama prowadząca do eklektycznej tkalni Grohmana (1896 r.) Fabryka Adolfa Daube – ul. Wólczańska 128/130 Browar Anstadta – ul. Pomorska 34 Fabryka Franciszka Ramischa – ul. Piotrkowska 138/140 (Off Piotrkowska) Dom Tytusa Kopischa – ul. Tymienieckiego 5 (obecnie wydział Urzędu Miasta Łodzi), najstarszy zachowany obiekt fabryczny w Łodzi Fabryka Adama Ossera – ul. Kilińskiego 222 Fabryka Markusa Silbersteina – ul. Piotrkowska 242/250 Fabryka Winklera i Gaertnera – ul. Sienkiewicza 82/84 Dom robotników Juliusza Heinzla – ul. Tuwima 23/25 Fabryka Ernesta Wevera – ul. Kopernika 1/3 Budynki użyteczności publicznej Ratusz miejski, 1827 r., klasycystyczny – pl. Wolności 1 (obecnie Archiwum Państwowe) Szpital Kliniczny nr 3 im. dr. Seweryna Sterlinga, dawniej Żydowski Szpital im. Izraela i Leony Poznańskich, 1890 – ul. Sterlinga 1/3 Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 2 im. WAM w Łodzi – Centralny Szpital Weteranów, dawniej IV Szpital Okręgowy im. gen. dyw. dra med. Felicjana Sławoja Składkowskiego, 1937 – ul. S. Żeromskiego 113 Collegium Anatomicum, 1897 – ul. Narutowicza 60 Szpital im. Józefa Babińskiego, 1902 – ul. Aleksandrowska 159 Szpital im. Heleny Wolf, 1930 – ul. Łagiewnicka 34/36 Budynek centrali telefonicznej PAST, 1928 – al. Kościuszki 12 Zespół budynków straży pożarnej z 1878 r. przy ul. ks. W. Tymienieckiego 30 Lecznica „Pod koniem” – pierwsza placówka tego typu w Polsce, założona w 1891 roku przez Hugo Warrikoffa oraz Alberta Kwaśniewskiego Budynek Izby Skarbowej, 1929 – al. Kościuszki 83 Bank Państwa w Łodzi, 1906–1908 r., eklektyczny – al. Kościuszki 14 (obecnie NBP) Bank Handlowy, 1910–1912 r., eklektyczny – al. Kościuszki 15 (obecnie PKO) Budynek Banku Wzajemnego Kredytu Przemysłowców Łódzkich (neoklasyczny) z 1911 r. – ul. Franklina Delano Roosevelta 15 Gmach Towarzystwa Kredytowego Miejskiego, 1881 – ul. Pomorska 21 Gmach Pocztowej Kasy Oszczędności, 1925 – ul. Narutowicza 45 Dom Towarzystwa Akcyjnego Ludwika Geyera – Piotrkowska 74 Magazyn Konfekcyjny Emila Schmechela „Dom Buta” – Piotrkowska 98 Esplanada, 1909 – dawny Dom Handlowy Hugo Schmechela i Juliana Rosnera – ul. Piotrkowska 100a Łódzki Dom Kultury, dawniej Dom-Pomnik im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, 1939 – ul. Traugutta 18 Kino Gdynia, 1908 – ul. Tuwima 2 Hotel Polonia Palast, 1912 – ul. Narutowicza 38 Budynek Gimnazjum Polskiego, 1909 (obecnie I LO im. M. Kopernika) – ul. Więckowskiego 41 III Liceum Ogólnokształcące im. Tadeusza Kościuszki, 1885 – ul. Henryka Sienkiewicza 46 IV Liceum Ogólnokształcące im. Emilii Sczanieckiej, 1903 – ul. Pomorska 16 Gmach Niemieckiego Gimnazjum Reformowanego, 1910 – al. Kościuszki 65 Szkoła Zgromadzenia Kupców, 1907–1910 r., secesyjny, jeden z pierwszych betonowych budynków w Królestwie Kongresowym – ul. Narutowicza 68 (obecnie siedziba rektoratu Uniwersytetu Łódzkiego) Architektura modernistyczna Od lat 20. XX wieku w Łodzi zaczęto wznosić budynki o cechach modernistycznych. Wiele z tych budynków uznano za zabytki. Przykładami budynków w tym stylu są: realizacje przedwojenne budynek Sądu Okręgowego przy pl. Dąbrowskiego 5 (arch. Józef Kaban) Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego przy al. Unii Lubelskiej budynek YMCA Łódź przy ul. Moniuszki 4a (arch. W. Lisowski) Gmach PZU przy al. Kościuszki 57 (arch. W. Ryttel) realizacje powojenne Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego przy ul. Jana Matejki 32/38 (arch. E.R. Orlik, E. Budlewski) osiedle Doły w rejonie ul. Spornej (arch. K. Krygier, S. Krygier, R. Furmanek) Spółdzielczy Dom Handlowy „Central” przy ul. Piotrkowskiej 165/169 (arch. M. Gintowt, M. Krasiński) gmach Akademii Sztuk Pięknych im. Władysława Strzemińskiego przy ul. Wojska Polskiego 121 (arch. B. Kardaszewski, W. Nowakowski) Cmentarze W Łodzi znajduje się wiele cmentarzy. Najstarsze, z dużą ilością cennej architektury sepulkralnej, to zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej (katolicki, prawosławny i ewangelicki) oraz położona w północnej części miasta nekropolia żydowska (42 ha, ponad 200 tys. pochowanych), z największą na świecie żydowską budowlą cmentarną jednego z czołowych łódzkich fabrykantów XIX wieku (Mauzoleum Izraela Poznańskiego). Zieleń miejska Najstarszym parkiem w Łodzi jest park Źródliska o powierzchni 17,2 ha, który założono w 1840 roku. Na terenie parku Źródliska zlokalizowana jest łódzka palmiarnia będąca organizacyjnie częścią Łódzkiego Ogrodu Botanicznego – położonego w pobliżu parku im. Józefa Piłsudskiego. Na terenie miasta znajdują się również lasy komunalne zarządzane przez „Leśnictwo Miejskie Łódź”, m.in. Las Łagiewnicki oraz lasy na Lublinku i w Rudzie Pabianickiej. Las Łagiewnicki jest częścią Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. W Łagiewnikach istnieje jeden z dwóch łódzkich rezerwatów przyrody – rezerwat „Las Łagiewnicki”. Drugim rezerwatem jest leżący na Polesiu rezerwat „Polesie Konstantynowskie”. Udział parków, zieleńców i terenów zieleni osiedlowej w powierzchni ogółem miasta wynosi 5,7% (wg stanu na 31.12.2019 r.). Turystyka Atrakcje turystyczne Ulica Piotrkowska (dług. 4,2 km), szczególnie na odcinku od pl. Wolności do skrzyżowania z al. J. Piłsudskiego. Układ urbanistyczny ulicy Piotrkowskiej jest wpisany do rejestru zabytków. Księży Młyn – dzielnica, która przetrwała w sposób niemal kompletny w stanie z okresu rozkwitu przemysłowej Łodzi; między ul. Tymienieckiego, Przędzalnianą, Fabryczną, Kilińskiego Centrum Manufaktura – największy obiekt handlowo-usługowo-rozrywkowo-kulturalny w Polsce Pałac Izraela K. Poznańskiego (Muzeum Miasta Łodzi) – największa rezydencja fabrykancka w Polsce Cmentarz Żydowski – jedna z największych nekropoli żydowskich w Europie Off Piotrkowska (ul. Piotrkowska 138/140) Muzeum Kanału „Dętka” – podziemny, owalny zbiornik na wodę, wybudowany w 1926 r. z myślą o płukaniu sieci kanalizacyjnej w centrum miasta Biała Fabryka L. Geyera (Centralne Muzeum Włókiennictwa) oraz znajdujący się obok Skansen Łódzkiej Architektury Drewnianej Wielkoformatowe murale – Galeria Urban Forms Galeria Wielkich Łodzian – grupa plenerowych rzeźb z brązu w ciągu ul. Piotrkowskiej (pomiędzy pl. Wolności a al. J. Piłsudskiego), upamiętniających sławne osoby związane z Łodzią, według zamysłu i realizacji łódzkiego performera – Marcela Szytenchelma, Aleja Gwiazd, na chodniku po obu stronach ul. Piotrkowskiej, pomiędzy ulicą 6 Sierpnia a pasażem Rubinsteina. Pomnik Łodzian Przełomu Tysiącleci, w ciągu bruku fragmentu ul. Piotrkowskiej (od ul. J. Tuwima do al. J. Piłsudskiego). Aquapark Fala – największy aquapark w Polsce. Łódzkie ZOO – założone w 1938 r. na terenach będących pozostałością Puszczy Łódzkiej. Łódź Bajkowa – szlak spacerowy śladami małych pomników przedstawiających postaci z seriali dla dzieci Studia Małych Form Filmowych Se-ma-for. Łódzki Ogród Botaniczny – gdzie na powierzchni 64 ha rosną gatunki flory rodzimej oraz liczne rośliny obcego pochodzenia, zebrane w 9 działach tematycznych: flora polska, ogród japoński, systematyka roślin zielonych, alpinarium, arboretum, rośliny ozdobne, rośliny lecznicze i przemysłowe, biologia roślin i dział zieleni parkowej. Palmiarnia Łódzka – zlokalizowana w najstarszym parku miejskim w Łodzi (Źródliska). Spadkobierczyni kolekcji roślin – przede wszystkim palm – z oranżerii fabrykantów i carskich urzędników. Las Łagiewnicki – las miejski, położony na powierzchni 1205,45 ha, z wydzielonym fragmentem mającym status rezerwatu i ośrodkiem rekreacyjno-wypoczynkowym „Arturówek” oraz szlakami dla turystów. Jeden z największych kompleksów leśnych znajdującym się w granicach miasta w Europie. Parki w Łodzi – w Łodzi znajduje się ponad 30 parków, które pełnią wiele funkcji ekologicznych i społecznych i są nieocenionym elementem struktury miasta. Rudzka Góra – z trasami dla rowerów górskich, 800-metrowym torem saneczkowym i znajdującą się u jej podnóża stylową bacówką. Największy mural w Polsce w momencie ukończenia (w 2021), przedstawiający Geralta z Rivii, położony przy ul. Piotrkowskiej 182. Centrum Nauki i Techniki EC1 – interaktywna, różnorodna tematycznie ekspozycja zlokalizowana w budynkach dawnej Elektrowni Łódzkiej. Podmiejskie linie tramwajowe 43 (łącząca Łódź z Konstantynowem Łódzkim i Lutomierskiem) – przebiegająca wśród pól i wzniesień, z przejazdem przez jeden z nielicznych w Polsce kratownicowy most tramwajowy z lat 30. XX w. na rzece Ner przed Lutomierskiem (zdjęcia), w letnie niedziele obsługiwana taborem zabytkowym, 46 (łącząca Łódź ze Zgierzem i Ozorkowem) – najdłuższa w Polsce i druga z najdłuższych w Europie (długość 29 km), również ciekawy widokowo most tramwajowy w Ozorkowie. Kamień upamiętniający pierwszy mecz ligowy na ziemiach polskich (3 kwietnia 1927), rozegrany między ŁKS i Klubem Turystów przy ul. Wodnej 34, zakończony wynikiem 2:0 dla ŁKS. Hotele Gospodarka Przemysł włókienniczy, który stworzył potęgę Łodzi, ma coraz mniejsze znaczenie. Z liczących się w tej branży, pozostały m.in. Redan S.A., Monnari i Zakłady Tekstylno-Konfekcyjne Teofilów. Obecnie szczególne znaczenie dla miasta mają rozwój nowych technologii, infrastruktury oraz pozyskiwanie inwestorów w trzech branżach: centra usług dla zaplecza biznesowego (tzw. BPO – Business Process Outsourcing), logistyka i AGD. Swoje siedziby w Łodzi mają firmy należące do mBank, centra usług biurowych GE Money Bank i Infosys. W Łodzi powstała i działa Grupa Atlas. Łódzką domeną stała się produkcja sprzętu AGD. W Łodzi zainwestowali m.in. Merloni Indesit i Bosch/Siemens oraz ich poddostawcy. W ciągu ostatnich lat w Łodzi zainwestowali też: Gillette (największa na świecie fabryka tej firmy jest w Łodzi), VF Corporation, ABB, Pelion Healthcare Group (wcześniej działająca pod nazwą Polska Grupa Farmaceutyczna), Hutchinson, Ericpol, TP SA czy Comarch. Accenture utworzyło w Łodzi swoje centrum, a bank Citi Handlowy Centrum Operacji. W 2007 roku amerykańska firma informatyczna Dell wybudowała w mieście fabrykę. Powstały też centra handlowo-rekreacyjne, m.in. „M1”, „Galeria Łódzka”, „Sukcesja” i „Manufaktura” (zajmująca powierzchnię 27 ha). W marcu 2010 roku otwarto centrum handlowe „Port Łódź”, którego głównym najemcą jest IKEA. „Manufaktura” i „Port Łódź” należą do największych centrów handlowych w Polsce. Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna Łódzki Okręg Przemysłowy Transport Transport drogowy Łódź stanowi węzeł komunikacyjny. Przez miasto i w jego pobliżu przebiegają autostrady, drogi ekspresowe i drogi krajowe: A1: Gdańsk – Toruń – Łódź – Częstochowa – GOP – Rybnik – granica państwa (Gorzyczki) A2: granica państwa (Świecko) – Poznań – Konin – Łódź – Warszawa – Mińsk Mazowiecki S8: Wrocław – Łódź – Warszawa – Białystok S14: Pabianice – Konstantynów Łódzki – Aleksandrów Łódzki – Zgierz DK14: Łowicz – Stryków – Łódź – Zduńska Wola – Sieradz – Złoczew – Walichnowy DK72: Konin – Turek – Poddębice – Łódź – Brzeziny – Rawa Mazowiecka DK91: Gdańsk – Toruń – Łódź – Piotrków Trybunalski – Częstochowa – Podwarpie Dworce autobusowe Dworzec Autobusowy Centralny (nieistniejący, obecnie zastępuje go dworzec kolejowo-autobusowy Łódź Fabryczna) Dworzec Autobusowy Łódź Kaliska Dworzec Autobusowy Północny Transport kolejowy Pierwszą „łódzką” stacją były Rokiciny na Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej otwarte w 1846 roku. Była to najbliższa stacja kolejowa w okolicach Łodzi. Komunikację z oddalonymi o 30 km Rokicinami zapewniały wozy konne. Na terenie miasta pociągi pojawiły się w 1866 roku, na tak zwanej linii fabryczno-łódzkiej – odnodze Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej od stacji w Koluszkach. W Łodzi znajduje się 19 stacji i przystanków kolejowych. Jedynym łódzkim dworcem czołowym jest Łódź Fabryczna, pozostałe to przelotowo-czołowe lub przelotowe. Od 16 października 2011 roku do 11 grudnia 2016 roku dworzec Łódź Fabryczna, w związku z przebudową na stację podziemną, był zamknięty. Stacje i przystanki kolejowe Na terenie województwa łódzkiego działa Łódzka Kolej Aglomeracyjna (ŁKA). Przewoźnik rozpoczął swoją działalność w 2014 r. Linie ŁKA są obsługiwane przez składy typu Flirt 3 i Newag Impuls. Transport miejski Głównym przewoźnikiem komunikacji miejskiej w Łodzi jest MPK Łódź Sp. z o. o.. Jednak część linii jest obsługiwana przez ZPK Markab i BP Tour. Podstawą komunikacji miejskiej jest 58 linii autobusowych (w tym 7 nocnych) i 19 linii tramwajowych (w tym 3 podmiejskie). Tabor autobusowy jest w 100% niskopodłogowy, w dodatku relatywnie nowy – w zasadzie co roku dochodzi do wymiany części pojazdów co sprawia, że autobusy jeżdżące w barwach MPK Łódź są jednymi z najmłodszych w Polsce (średni wiek wszystkich pojazdów to ca. 7 lat). Coraz większy procent autobusów wyposażonych jest w klimatyzację. Po ulicach Łodzi jeżdżą niskopodłogowe tramwaje typu Bombardier Cityrunner, Pesa Tramicus 122N Pesa Swing 122NaL Duewag NF6D i Moderus Gamma.Większość taboru tramwajowego stanowią pojazdy Konstal 805Na, z których część przeszła modernizację w Zakładzie Techniki MPK-Łódź (najświeższy projekt i wzór wagonu zaprezentowano w czerwcu 2011 roku). Łódzkie tramwaje należą do najstarszych w Polsce. W momencie ich uruchomienia 23 grudnia 1898 r. były pierwszymi elektrycznymi na obszarze zaboru rosyjskiego i dziesiątymi na obszarze całego Cesarstwa Rosyjskiego. W Łodzi nigdy nie kursowały tramwaje konne, choć były takie plany. Od 1 lipca 2008 roku kursuje Łódzki Tramwaj Regionalny (na osi północ-południe), który działa w granicach miasta, a docelowo miał połączyć Zgierz, Łódź i Pabianice. Ze względów finansowych sąsiednie gminy wycofały się z inwestycji. Całkowity jej koszt może przekroczyć 265 mln zł – połowę tej sumy wyłożył Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, jednak nadal pozostałe koszty okazały się zbyt duże dla budżetów Zgierza, Pabianic i gminy Ksawerów. Drugą osią jest Trasa W-Z (wschód-zachód). Punktem przesiadkowym dla obu ciągów tramwajowych jest Dworzec Tramwajowy Centrum. Transport lotniczy Miasto posiada lotnisko międzynarodowe – port lotniczy Łódź-Lublinek im. Władysława Reymonta. W 1991 przy ul. Rzgowskiej oddano do użytku sanitarne pierwsze lądowisko przy szpitalu Centrum Zdrowia Matki Polki, w 2008 przy ul. Pabianickiej lądowisko przy szpitalu im. Mikołaja Kopernika, a w 2020 drugie lądowisko przy szpitalu Centrum Zdrowia Matki Polki. Drogi i szlaki rowerowe Długość dróg rowerowych w Łodzi wynosi około 190 km, a długość ścieżek dla rowerzystów na terenach parków i w lasach miejskich około 14 km (1 stycznia 2019). Przez obszar miasta przebiegają trasy ośmiu szlaków rowerowych, m.in. szlaku po Parku Krajobrazowym Wzniesień Łódzkich i Łódzkiej Magistrali Rowerowej. Bezpieczeństwo publiczne W Łodzi znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Opieka zdrowotna Łódź jest jednym z większych ośrodków medycznych w Polsce. Posiada szpitale i kliniki o znaczeniu krajowym (w tym Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki oraz kierowany przez UM Centralny Szpital Weteranów) oraz znaczną liczbę państwowych i prywatnych przychodni i ośrodków zdrowia. Wykaz szpitali państwowych i publicznych (2015): Instytut „Centrum Zdrowia Matki Polki”, ul. Rzgowska 281/289 Szpital Ginekologiczno-Położniczy Szpital Pediatryczny Instytut Medycyny Pracy imienia prof. dra med. Jerzego Nofera w Łodzi, ul. św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8 Szpital Instytutu Medycyny Pracy Szpital MSWiA, ul. Północna 42 Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, ul. Czechosłowacka 8/10 Instytut Stomatologii (d. Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 6), ul. Pomorska 251 Uniwersytecki Szpital Kliniczny Nr 1 im. Norberta Barlickiego, ul. Kopcińskiego 22 Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 2 im. WAM w Łodzi – Centralny Szpital Weteranów, ul. Żeromskiego 113 Szpital Kliniczny im. gen. dyw. B. Szareckiego (d. Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 5 im. gen. dyw. Szareckiego), pl. Hallera 1 Szpital Kliniczny im. dr. Seweryna Sterlinga (d. Uniwersytecki Szpital Kliniczny nr 3 im. dr. Sterlinga), ul. Sterlinga 1/3 Uniwersytecki Szpital Kliniczny Nr 4 im. Marii Konopnickiej, ul. Sporna 36/50 Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. dr. Władysława Biegańskiego, ul. Kniaziewicza 1/5 Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. Mikołaja Pirogowa, ul. Wólczańska 195 ul. Wileńska 37 (dawny szpital im. Maurycego Madurowicza) Wojewódzkie Wielospecjalistyczne Centrum Onkologii i Traumatologii im. Mikołaja Kopernika, ul. Pabianicka 62 Ośrodek Pediatryczny im. Janusza Korczaka, al. Piłsudskiego 71 Regionalny Ośrodek Onkologiczny, ul. Paderewskiego 4 Specjalistyczny Psychiatryczny Zespół Opieki Zdrowotnej, ul. Aleksandrowska 159 Wojewódzki Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej Centrum Leczenia Chorób Płuc i Rehabilitacji w Łodzi, ul. Okólna 181 (zob. Las Łagiewnicki) Wojewódzkie Centrum Ortopedii i Rehabilitacji Narządu Ruchu im. dr. Z. Radlińskiego, ul. Drewnowska 75 – działające od 2014 w strukturach Centralnego Szpitala Klinicznego Uniwersytetu Medycznego w Łodzi I Szpital Miejski im. dr. Emanuela Sonnenberga, ul. Pieniny 30 – włączony w strukturę USK nr 2 im. WAM w Łodzi II Szpital Miejski im. dr. Ludwika Rydygiera, ul. Sterlinga 13 Miejskie Centrum Medyczne im. dr. Karola Jonschera w Łodzi, ul. Milionowa 14 ul. Przyrodnicza 7/9 dawny IV Szpital Miejski im. dr. Henryka Jordana w Łodzi ZOZ dla Szkół Wyższych PaLMA, ul. Lumumby 14 Kultura Łódź to również ośrodek kulturalny, pełen różnego rodzaju imprez muzycznych, teatralnych, literackich, plastycznych i filmowych. Tu rokrocznie odbywa się kilkadziesiąt festiwali i przeglądów (m.in. Explorers Festiwal czy Festiwal Nauki, Techniki i Sztuki). W mieście funkcjonuje 20 placówek muzealnych, z unikalnym w Europie Centralnym Muzeum Włókiennictwa, oraz Muzeum Sztuki – posiadającym najbogatsze w Polsce zbiory sztuki współczesnej. Działa też wiele teatrów (m.in. Teatr Wielki, Teatr Muzyczny, teatry dramatyczne, teatry dla dzieci), Filharmonia (w wybudowanym w 2004 futurystycznym gmachu, nawiązującym jednak fasadą do dawnego budynku filharmonii), kina i galerie. Licznie odwiedzanym przez publiczność wydarzeniem artystycznym są Łódzkie Spotkania Baletowe. Co dwa lata – na scenie łódzkiego Teatru Wielkiego – prezentowane są najnowsze trendy w światowym balecie. Centrum kulturalnym miasta jest linia ulic Piłsudskiego – Piotrkowska – Kościuszki/Zachodnia, aż do Pałacu Poznańskiego i usytuowanej tuż za nim – na terenach dawnego imperium włókienniczego fabrykanta Izraela Poznańskiego – „Manufaktury”. W tych starych budynkach z czerwonej cegły powstało centrum handlu, usług, biznesu, nauki, mody, kultury i sztuki. Na Piotrkowskiej, wraz z przecinającymi ją ulicami, obok dużej liczby małych pubów i restauracji, a latem ogródków piwnych, których tradycje sięgają XIX w., znajdują się salony mody, kina, teatry, filharmonia, galerie sztuki, muzea. Coraz więcej jest także luksusowych sklepów i banków. Łódź kandydowała do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016 (w 2010 nie została zakwalifikowana do II etapu konkursu). Łódzkie galerie sztuki (np. Galeria Wschodnia, Atlas Sztuki, Galeria Willa lub Ośrodek Propagandy Sztuki) prezentują sztukę różnych dyscyplin, m.in. sztukę akcji, performance, instalacje, sztukę wideo, multimedia, fotografie, film, sztukę obiektu. Łódź w kulturze i sztuce Łodzi swoją twórczość poświęciło wielu polskich poetów i pisarzy, m.in.: Miastu Łodzi swoje wiersze z cyklu Kwiaty polskie poświęcił poeta Julian Tuwim, Władysław Broniewski wiersz „Łódź”, Mieczysław Jastrun wiersze „Łódź” oraz „Radogoszcz”, Jarosław Iwaszkiewicz wiersz „Zamieć w Łodzi”, Wiktor Dłużniewski poświęcił wiersz pt. „Paweł Łodzia Kubowicz”, Tadeusz Chróścielewski poświęcił miastu wiersze „Narodziny miasta”, „Młodość miasta” oraz „Wywód o ziemi obiecanej”, Jan Sztaudynger zadedykował jej wiersze „Łódzka mitologia”, „Do Łodzi”, „Łódzkie gorzkie powietrze”, „Łódź czeka kogoś”, „O rachityczna Łodzi”, Konrad Frejdlich poświęcił miastu wiersz „Łódź”, Marian Piechal wiersze „Do Łodzi”, „Plac wolności w Łodzi”, „Radogoszcz”, Tadeusz Peiper wiersz „Kronika dnia”, Konstanty Dobrzyński wiersze „Łódź w nocy”, „Na Chojnach” oraz „Dwa miasta”, Grzegorz Timofiejew wiersz „Łódź”. Łodzi poświęconych zostało także wiele powieści. Najsłynniejszą jest Ziemia obiecana Władysława Reymonta. Z kolei Israel Joszua Singer przedstawił Łódź z perspektywy żydowskiej w powieści Bracia Aszkenazy. Łódzkie legendy Legenda o Januszu Piotrowicu – legenda o powstaniu Łodzi Legenda o rycerzu pustelniku – legenda o powstaniu herbu Łodzi Legenda o Janie Mulinowiczu – legenda związana z ulicą Kolumny Muzyka Duże koncerty muzyczne urządza się głównie w Atlas Arenie, Klubie Wytwórnia czy na obszarze Off Piotrkowska. Mniejsze koncerty odbywają się natomiast w wielu klubach muzycznych, pubach lub w plenerze (np. na ul. 6 Sierpnia). Przez wiele lat, w okresie 2001–2014, jednym z najbardziej znaczących klubów muzycznych była znajdująca się przy ul. Limanowskiego Dekompresja. Od roku 1886 do dziś funkcjonuje Stowarzyszenie Śpiewacze „Harmonia”, które reprezentuje Łódź na wielu koncertach w Polsce, jak i na świecie (np. w czerwcu 2007 wyjechali na koncerty do Austrii, w listopadzie 2009 do Czech). Od 1915 na terenie Łodzi działała Łódzka Orkiestra Symfoniczna, następnie przekształcona w 1949 w Filharmonię Łódzką im. Artura Rubinsteina. Na terenie Łodzi odbywa się rocznie wiele konkursów i festiwali muzycznych, do większych można zaliczyć: Rubinstein Piano Festival Letnia Akademia Jazzu Soundedit Domoffon Festiwal Vena Festival Międzynarodowy Konkurs i Festiwal Indywidualności Muzycznych im. Aleksandra Tansmana Festiwal Muzyki w Starym Klasztorze Ogólnopolski Studencki Przegląd Piosenki Turystycznej Yapa Łódzkie Spotkania z Piosenką Żeglarską „Kubryk” Zespoły muzyczne Z Łodzi pochodzi wiele znanych zespołów muzycznych, między innymi: Chóry Literatura W mieście działa Dom Literatury w Łodzi, który regularnie organizuje spotkania z autorami, spotkania poetyckie, warsztaty pisarskie, spotkania dyskusyjne, koncerty muzyczne i podobne. Wydaje również książki, głównie tomiki poezji młodych, jak i również bardziej znanych poetów. Przy czym, publikacje ukazują się w większości w języku polskim, ale także w języku angielskim. Dom Literatury ściśle współpracuje z łódzkim oddziałem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. W Łodzi odbywa się regularnie wiele festiwali i konkursów związanych z literaturą, m.in. Ogólnopolski Konkurs Poetycki im. Jacka Bierezina, Puls Literatury, Salon Ciekawej Książki czy Ogólnopolski Konkurs na Prozę Poetycką im. Witolda Sułkowskiego. Co roku wręczana jest Nagroda Literacka im. Juliana Tuwima. Festiwale i przeglądy Rokrocznie w Łodzi odbywa się kilkadziesiąt festiwali i przeglądów, m.in.: Łódzkie Spotkania Baletowe, Festiwal Łódź Czterech Kultur, Międzynarodowy Festiwal Fotografii, Light Move Festival, Międzynarodowy Festiwal Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych, Łódź Biennale, Międzynarodowy Festiwal Komiksu i Gier, Łódź Design Festival, Forum Kina Europejskiego „Cinergia”, Transatlantyk. Kinematografia Miasto było określane mianem „HollyŁódź”. W łódzkiej Wytwórni Filmów Fabularnych zrealizowano w drugiej połowie XX w. większość polskich filmów fabularnych. Tradycje, tej zlikwidowanej wytwórni, z powodzeniem kontynuuje studio Opus Film. W Wytwórni Filmów Oświatowych powstają filmy edukacyjne i znakomite dokumenty np. nagrodzony Europejską Nagrodą Filmową Felix Usłyszcie mój krzyk Macieja Drygasa. W słynnym Studio Małych Form Filmowych Se-ma-for powstawały znakomite animowane seriale dla dzieci Miś Uszatek, Przygody Misia Colargola, Zaczarowany ołówek, Kot Filemon, a także Plastusiowy pamiętnik czy Opowiadania Muminków. W Se-ma-forze Zbigniew Rybczyński zrealizował film Tango, za który otrzymał Oscara. Po likwidacji państwowego Semafora, jego tradycje przejęła spółka realizatorów Se-ma-for Produkcja Filmowa. Powstał tu między innymi znakomicie przyjęty na całym świecie lalkowy film Piotruś i wilk. Film ten zdobył Oscara w kategorii animowanego krótkiego metrażu za rok 2007. Tu istnieje Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna, gdzie pierwsze swoje zawodowe kroki stawiali m.in. Andrzej Wajda, Roman Polański, Krzysztof Kieślowski, Jan Machulski i Jerzy Antczak. 31 października 2017 dyrektor generalny UNESCO Irina Bokowa ogłosiła listę 64 miast przyjętych do Sieci Miast Kreatywnych UNESCO (UCCN), wśród których znalazła się Łódź, otrzymując tym samym tytuł Miasta Filmu. Razem z nią tytuł Miasta Filmu otrzymały również Bristol, Yamagata, Qingdao i Terrassa. Łódź wielokrotnie użyczała swoich ulic jako planów filmowych, które zostały zidentyfikowane i opisane w publikacji M. Kronenberga, M. Wawrzyniak i A. Jonas pt. Przewodnik po filmowej Łodzi. Kina 1 sierpnia 1896 na terenie parku Helenów miał miejsce pierwszy łódzki pokaz filmowy. W 1899 w kamienicy przy ul. Piotrkowskiej 120 powstało pierwsze stałe łódzkie kino. W 1908 zbudowano pierwszy obiekt od początku przeznaczony dla potrzeb pokazów filmowych – kino Odeon. W 1913 w parku Helenów otworzono pierwsze kino „w plenerze”, a w 1929 Splendid został pierwszym w Łodzi stałym kinem dźwiękowym. W 1914 było w Łodzi siedemnaście stałych kin, pod koniec okresu międzywojennego trzydzieści, a w roku 1973 trzydzieści pięć. W 1960 powstał Miejski Zarząd Kin w Łodzi. W 1967 oddano do użytku, po modernizacji, kino Bałtyk, które było wówczas najnowocześniejszym kinem w Polsce. Pierwszy łódzki multipleks rozpoczął działalność w 2001 (Silver Screen). Teatry W Łodzi w wielu miejscach można obcować ze sztuką teatralną. Działają tu teatry dramatyczne, muzyczne, eksperymentalne, lalkowe. Znajduje się tu także Teatr Wielki, będący drugim pod względem wielkości gmachem operowym w kraju i jednym z największych w Europie – ponad 1300 miejsc na widowni. Zainaugurował on swoją działalność w 1967 r. i do tej pory przygotował ponad 240 premier. W bieżącym repertuarze Teatru Wielkiego znajduje się kilkanaście oper, baletów, operetek – od klasyki po dzieła współczesne. Muzea Wśród licznych placówek muzealnych, które znajdują się w Łodzi, są m.in.: Muzeum Sztuki – z unikatową w skali Europy, gromadzoną od lat 30. XX w. kolekcją sztuki nowoczesnej Centralne Muzeum Włókiennictwa – posiadające (w zabytkowym gmachu Białej Fabryki Ludwika Geyera) największą w Polsce kolekcję tkaniny artystycznej Muzeum Miasta Łodzi (w pałacu Izraela Poznańskiego, jednego ze współtwórców XIX-wiecznej potęgi przemysłowej miasta) Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne – z zabytkami regionu łódzkiego oraz kolekcją numizmatyczną – z monetami, wśród których wiele prezentowanych ocalało tylko w kilku lub kilkunastu egzemplarzach na świecie jedyne w Polsce Muzeum Kinematografii, prezentujące na wystawie stałej zabytkowy sprzęt filmowy, rekwizyty ze słynnych filmów oraz lalki i rysunki montażowe znanej polskiej wytwórni filmów rysunkowych i lalkowych – Se-ma-fora; samym w sobie jest ciekawe miejsce funkcjonowania tego muzeum – pałac Karola Scheiblera działające przy studiu filmowym Se-ma-for Muzeum Animacji, w którym można obejrzeć lalki, dekoracje, sprzęt zdjęciowy, aranżację planów filmowych lalkowych i rysunkowych oraz pójść na projekcję filmową jedno z nielicznych w Polsce muzeum komunikacji miejskiej, posiadające liczny zabytkowy tabor oraz bogate zbiory zdjęć i dokumentów; część zabytkowego taboru jest eksploatowana w przejazdach turystycznych dla zainteresowanych dziejami Łodzi podczas II wojny światowej, Holocaustu łódzkich Żydów i Romów, są trzy oddziały Muzeum Tradycji Niepodległościowych – oddział „Radogoszcz”, w okupacyjnym więzieniu policyjnym, miejscu największej zbrodni nazistowskiej podczas przechodzenia wojsk rosyjskich przez obszar Polski (styczeń 1945), oddział „stacja Radegast”, miejsce, które spełniało tę samą rolę co warszawski Umschlagplatz, oraz „Kuźnia Romów”, pozostałość po obozie „Cyganów” z pogranicza austro-węgierskiego (tzw. Burgenland) krótko funkcjonującego na terenie łódzkiego getta, których po kilku miesiącach wywieziono do miejsca zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof an Nehr). Centrum Nauki i Techniki EC1 – interaktywna ekspozycja umieszczona w oryginalnych wnętrzach elektrowni cieplnej z początku lat 30. XX w. Oświata i nauka W Łodzi funkcjonuje oddział Polskiej Akademii Nauk. W mieście istnieje obecnie (2012) 28 uczelni (6 państwowych i 22 niepubliczne) oraz szereg instytutów badawczo-naukowych. Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN Instytut Biologii Medycznej PAN Instytut Archeologii i Etnologii PAN – Ośrodek Badań nad Dawnymi Technologiami Instytut „Centrum Zdrowia Matki Polki” Instytut Medycyny Pracy imienia prof. dra med. Jerzego Nofera Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii – placówka PAN pod auspicjami UNESCO Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Gastronomicznego i Artykułów Spożywczych Instytut Biopolimerów i Włókien Chemicznych Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego – Zakład Jakości Żywności i Zakład Technologii i Techniki Chłodnictwa Instytut Energetyki – Oddział Techniki Cieplnej Instytut Przemysłu Skórzanego Instytut Technologii Bezpieczeństwa „Moratex” Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Maszyn Włókienniczych „Polmatex-Cenaro” Instytut Włókiennictwa Wojskowy Ośrodek Badawczo-Wdrożeniowy Służby Mundurowej Narodowy Instytut Samorządu Terytorialnego Zakład Astrofizyki Narodowego Centrum Badań Jądrowych (Pracownia Fizyki Promieniowania Kosmicznego) Oddział Instytutu Pamięci Narodowej Łódzki Regionalny Park Naukowo-Technologiczny („Bionanopark Łódź”) Biblioteki Na terenie miasta działają biblioteki prowadzone przez szkoły, instytucje naukowe, samorząd województwa łódzkiego, a także samorząd Łodzi. Część łódzkich bibliotek tworzy Łódzką Akademicką Sieć Biblioteczną. Lista bibliotek szkół wyższych: Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego, Biblioteka Politechniki Łódzkiej, Biblioteka Uniwersytetu Medycznego, Biblioteka Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej, Biblioteka Akademii Muzycznej, Biblioteka Akademii Sztuk Pięknych, Biblioteka i Ośrodek Informacji Filmowej PWSFTviT; prowadzi internetową bazę danych poświęconą kinematografii polskiej – filmpolski.pl, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego. Lista innych bibliotek: Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi, Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Łodzi, Biblioteka Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN, Biblioteka Instytutu Medycyny Pracy im. prof. Jerzego Nofera, Biblioteka Miejska w Łodzi. Religia Pierwszym łódzkim biskupstwem była powstała w 1910 kustodia łódzka Kościoła Katolickiego Mariawitów, jej ordynariuszem był bp Leon Maria Andrzej Gołębiowski. Od 10 grudnia 1920 r. istnieje rzymskokatolicka diecezja łódzka. Erygowana została przez papieża Benedykta XV bullą „Christi Domini”. Jan Paweł II 25 marca 1992 r. bullą „Totus Tuus Poloniae Populus” podniósł Łódź do rangi archidiecezji podległej bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. 24 lutego 2004 r. ustanowiona została metropolia łódzka Kościoła rzymskokatolickiego. W Łodzi swoją siedzibę ma również diecezja łódzko-poznańska Kościoła prawosławnego – jedna z 6 diecezji w Polsce, utworzona w 1948 roku (zajmuje największą powierzchnię). W Łodzi znajduje się także siedziba diecezji śląsko-łódzkiej Kościoła Starokatolickiego Mariawitów. Oprócz tego na terenie miasta znajdują się także parafie i zbory innych wyznań katolickich i protestanckich (w tym dwa zbory Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego), siedziba gminy żydowskiej, ośrodki zen szkoły Kwan Um, buddyzmu Diamentowej Drogi oraz innych związków wyznaniowych. W mieście działalność kaznodziejską prowadzi również 30 zborów Świadków Jehowy. Wiele kościołów zostało wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych Łodzi. Sport Pierwsze organizacje sportowe w Łodzi tworzyły się już w XIX wieku. 2 czerwca 1824 powstało Łódzkie Towarzystwo Strzeleckie, założone przez niemieckich majstrów i rzemieślników – w 1845 w parku Źródliska w 1859 otworzono stałą strzelnicę z siedzibą organizacji. W 1887 miłośnicy jazdy na welocypedach stworzyli Towarzystwo Cyklistów, a w 1892 w parku helenowskim zbudowano tor kolarski. W 1906 powstał tam tor o długości 400 m, który zaczął konkurować z podobnym obiektem na Dynasach, stając się szybko wiodącym centrum sportów rowerowych. Wkrótce został uznany za najnowocześniejszy i największy tor kolarski w zaborze rosyjskim (z tego względu zorganizowano tam 8 września 1912 międzynarodowe zawody kolarskie z udziałem rowerzystów z Niemiec, Francji, Stanów Zjednoczonych i Związku Południowej Afryki). W latach 90. XIX wieku powstały również kluby gimnastyczne (Towarzystwo Gimnastyczne „Siła” w 1896, Stowarzyszenie Sportowe „Union” w 1897) oraz Towarzystwo Zachęty Wyścigów Konnych (od 1907 w Rudzie Pabianickiej – w pobliżu obecnej ulicy Konnej – istniał tor wyścigów konnych). W 1903 założono Łódzkie Towarzystwo Zwolenników Gry Szachowej. Do pionierów łódzkiej gimnastyki należał Aleksander Surowiecki, który prowadził lekcje w prywatnym zakładzie gimnastyki mieszczącym się przy ówczesnej ul. Mikołajewskiej, a obecnie Sienkiewicza. Jedną z pierwszych organizacji sportowych, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Łodzi założyli członkowie Towarzystwa Krzewienia Oświaty 20 grudnia 1905 roku. Jej celem była popularyzacja sportu oraz aktywności fizycznej wśród szerokich kręgów społeczeństwa polskiego. W dwudziestoleciu międzywojennym wychowankami łódzkiego Sokoła byli m.in. mistrz Europy w boksie z 1937 roku Henryk Chmielewski oraz Józef Pisarski, wielokrotny mistrz Polski w boksie i wicemistrz Europy z 1939, olimpijczyk. 16 maja 1912 został otwarty nowy stadion Łódzkiego Klubu Sportowego, na którym zorganizowano masową imprezę sportową pd nazwą „Igrzyska Olimpijskie w Łodzi”. Wybuch I wojny światowej nie ograniczył rozwoju sportu w Łodzi. W marcu 1915 środowisko kupieckie niemieckich mieszkańców miasta powołało Towarzystwo Sportowe „Sturm”, w ramach którego działały sekcje lekkiej atletyki i piłki nożnej. W czerwcu 1916 niemieckie mieszczaństwo zorganizowało również Łódzkie Towarzystwo Gimnastyczne „Polonia” z sekcjami gimnastyczną i piłki nożnej. Dużą aktywność na polu sportu przejawiała też łódzka społeczność żydowska. 1 kwietnia 1915 założone zostało Żydowskie Towarzystwo Sportowo-Gimnastyczne „1913 Roku”, liczące ok. 800 członków – głównie młodzież. Uprawiano tam gimnastykę, piłkę nożną, kolarstwo i tenis ziemny. W dniach 25–26 grudnia 1916 w hali Hazomir odbył się I Zjazd Żydowskich Towarzystw Gimnastycznych, podczas którego powołano Centralny Związek Żydowskich Towarzystw Gimnastyczno-Sportowych z siedzibą w Łodzi. Środowisko polskie natomiast zorganizowało 7 sierpnia 1916 Polskie Towarzystwo Gimnastyczne, w ramach którego uprawiano gimnastykę, lekkoatletykę, kolarstwo, łyżwiarstwo, szermierkę i tenis. Kluby sportowe działające w Łodzi: Ludzie związani z Łodzią Prezydenci Łodzi Zob. sekcję #Administracja samorządowa Laureaci Nagród Miasta Łodzi Nagroda Miasta Łodzi jest przyznawana od 1927 roku. Odznaczeni Odznaką „Za Zasługi dla Miasta Łodzi” Odznaczeni Honorową Odznaką Miasta Łodzi Honorowi Obywatele Miasta Łodzi Łodzianie Roku Laureaci Nagrody Literackiej im. Juliana Tuwima Łodzianie – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (lista niepełna) Andrzeja Górska Jan Karski Zofia Libich Michał Lityński Franciszek Walicki Inni Współpraca międzynarodowa Miasta partnerskie Spis miast, które zawarły porozumienie o partnerstwie z Łodzią: Zobacz też hejnał Łodzi gwara łódzka powiat łódzki wykaz zabytków w Łodzi Uwagi Przypisy Bibliografia Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół nr 39\520\0 obejmujący lata 1938–1944 Łódź. Dzieje miasta, red. Ryszard Rosin, t. 1: do roku 1918, red. Bohdan Baranowski, Jan Fijłek. Łódź-Warszawa: PWN, 1980, wyd. 2 1989. . Dorota Berbelska: Willa Herbsta w Łodzi – odtworzenie rezydencji przemysłowca z przełomu XIX/XX wieku, [w:] „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, z. 29 (326), 1998, s. 157–170 Waldemar Bieżanowski: Łódka i inne rzeki łódzkie. Łódź: Zora, 2003. . Waldemar Bieżanowski: Z dziejów kanalizacji i wodociągów łódzkich. Łódź: Zora, 2005. . Oskar Flatt: Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym. Warszawa: Drukarnia Gazety Codziennej, 1853. Wydanie z 2002, Łódź, wyd. „Grako” . Andrzej Rukowiecki: Łódź 1939–1945. Kronika okupacji. Łódź: Wydawnictwo „Księży Młyn”, 2012. . Leszek Skrzydło: Rody fabrykanckie. Łódź: Oficyna Bibliofilów, 2000. . Krzysztof Stefański: Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi. Łódź: Zora, 2000. . Krzysztof Stefański: Ludzie którzy zbudowali Łódź. Leksykon architektów i budowniczych miasta (do 1939 roku). Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy Michał Koliński, 2009. . Henryk Woch: Ruch oporu w Łodzi w latach II wojny światowej, „histmag.org”, 1 grudnia 2008 Mirosław Zbigniew Wojalski: Działo się w Łodzi..., wyd. II. Łódź: Zora, 1996. . Praca zbiorowa, Łódź 2000. W drodze do przyszłości. Łódź: 1997. . Praca zbiorowa, Łódź – Księży Młyn. Historia ludzi, miejsca i kultury. Łódź: Muzeum Sztuki, 1998. . Wojciech Źródlak (i inni): Łódzkie tramwaje 1898–1998. Łódź: Wyd. EMI-PRESS, 1998. . Wojciech Źródlak (i inni): Łódzka podmiejska komunikacja tramwajowa 1901–2001. Łódź: Wyd. EMI-PRESS, 2001. . „Kocham Łódź”; piątkowy dodatek do dziennika „Dziennik Łódzki”; dostępny również w wydaniach internetowych – kwartalnik społeczno-kulturalno-historyczny Linki zewnętrzne Strona miasta Łodzi www.lodz.travel – Turystyczny Portal Łodzi Historie Łódzkie – łódzka strona historyczna Secesyjna Łódź Nieistniejące budowle Łodzi Mapa Łodzi Wirtualny spacer po Łodzi Miastograf – „Cyfrowe Archiwum Łodzian” – Stowarzyszenie Topografie Zdjęcia Łodzi na stronie fotopolska Łódź – centrum polskiego przemysłu bawełnianego – kronika PAT w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona Miasta biskupów włocławskich (województwo łęczyckie) Miasta lokowane przez Władysława II Jagiełłę Miasta w Polsce lokowane w XV wieku Miasta w województwie łódzkim Miasta wojewódzkie Miasta na prawach powiatu Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Hasła kanonu polskiej Wikipedii Zbiorowości odznaczone Orderem Budowniczych Polski Ludowej Ziemia łęczycka

5518484

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zielona%20granica%20%28film%29

Zielona granica (film)

Zielona granica – polski dramat filmowy z 2023 roku w reżyserii Agnieszki Holland, zainspirowany sytuacją na polsko-białoruskiej granicy. Zdjęcia kręcono na Podlasiu. Fabuła Film opowiada o sytuacji uchodźczej na polsko-białoruskiej granicy. W kolejnych częściach, noszących odrębne tytuły, przedstawia trzy perspektywy: uchodźców, Straży Granicznej i polskich aktywistów. Obsada Produkcja Zielona granica została zrealizowana w koprodukcji polsko-czesko-francusko-belgijskiej. Film wyprodukowali Marcin Wierzchosławski (Metro Films), Fred Bernstein (Astute Films) i Agnieszka Holland. Współproducentami filmu byli Blick Productions, Marlene Film Production i Beluga Tree. Film otrzymał wsparcie od Eurimages, Czeskiego Funduszu Filmowego, Centre National du cinéma et de l’image animée (CNC), Sofica La Banque Postale Image 17, Centre du Cinema et de L’Audiovisuel de la Federation Wallonie Bruxelles, Canal+ Polska, Telewizji Czeskiej i ZDF/ARTE. Agnieszka Holland podjęła decyzję o rozpoczęciu prac nad filmem we wrześniu 2021 roku, wraz z Gabrielą Łazarkiewicz-Sieczko i Maciejem Pisukiem, dokumentując sytuację na granicy polsko-białoruskiej w celu napisania scenariusza. Jak powiedziała Holland podczas Festiwalu w Wenecji, spotykali się ze strażnikami granicznymi, którzy udzielali anonimowo wywiadów, ponieważ nie chcieli zostać rozpoznani. Jedną z głównych ról, Bashira, zagrał syryjski aktor, reżyser, aktywista i uchodźca . Wcześniej był aresztowany w Syrii za udział w demonstracjach przeciwko dyktatorowi Baszszarowi al-Asadowi. Po kierowanych do niego groźbach śmierci opuścił Syrię i po pobycie w Libanie, Jordanii, Egipcie oraz Turcji uzyskał azyl we Francji. Rolę Leili – uchodźczyni z Afganistanu – zagrała francuska aktorka i reżyserka pochodzenia irańskiego , która wraz z rodziną wyemigrowała z Iranu po wybuchu rewolucji islamskiej. Agnieszka Holland chciała rozpocząć zdjęcia zaraz po zakończeniu scenariusza, jednak brak finansów spowodował rok opóźnienia. Zdecydowano, że film zostanie nakręcony w czerni i bieli, ponieważ sądzono, że „będzie to metaforyczne i nawiązujące do przeszłości, drugiej wojny światowej, na wzór dokumentu”,, a także pozwoli na lepszą kontrolę wizualną i artystyczną, co miało znaczenie ze względu na harmonogram zdjęć i montażu. Główne zdjęcia kręcono 24 dni w trzech jednostkach (główna jednostka była holenderska). Wielu członków ekipy filmowej otrzymywało niewielkie pensje, a część nie otrzymała żadnego wynagrodzenia. Agnieszka Holland stwierdziła, że fabuła filmu opiera się na faktach, nic nie zostało zmyślone, a bohaterowie zostali skomponowani, jednak są zainspirowani prawdziwymi ludźmi. Zdjęcia kręcono m.in. w Chojnowskim Parku Krajobrazowym. Holland zrezygnowała z wysłania filmu na Festiwal Polskich Filmów Fabularnych, żeby uniknąć dodatkowych kontrowersji. W obliczu nagonki na Zieloną granicę część laureatów nagród na tym festiwalu wyraziła symboliczne poparcie dla Holland. Upowszechnienie Film miał swoją premierę 5 września 2023 w konkursie głównym na 80. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji. Został także wybrany do prezentacji na festiwalach filmowych w Nowym Jorku (), Toronto (Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Toronto), Vancouver (Vancouver International Film Festival) i Pusan (Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Pusan). Polskim dystrybutorem filmowym zostało Kino Świat. Premiera kinowa w Polsce odbyła się 22 września 2023. Film rozesłano w 254 kopiach, a pokazywany był w 230 kinach. W pierwszy weekend po premierze (22–24 września) film obejrzało 137 435 widzów, co stanowi najlepsze otwarcie polskiego filmu w 2023. Film jeszcze przed premierą wywołał w Polsce wiele emocji, a MSWiA stworzyło specjalny spot, który miał być emitowany przed seansem. OKO.press poinformowało jednak, że spot ten „praktycznie nigdzie nie był wyświetlany”. Odbiór Ocena międzynarodowa Film spotkał się z pozytywną reakcją krytyki filmowej. W serwisie Rotten Tomatoes 88% recenzji Zielonej granicy zostało uznanych za pozytywne, a średnia z 17 ocen wyniosła 7.8/10. Na agregatorze Metacritic film zyskał status „powszechnie uznanego” z wynikiem 85/100 na podstawie 9 recenzji. Peter Bradshaw z brytyjskiego dziennika „The Guardian” uznał Zieloną granicę za „cios w splot słoneczny”, który jest jednak „ważnym filmowym świadectwem tego, co dzieje się obecnie w Europie”. Jo-Ann Titmarsh z „London Evening Standard” pochwaliła Holland za to, że mocno okazała swoje „słuszne oburzenie”, nie pozwalając zarazem, aby ten wyraz sprzeciwu zdominował film. Podobnego zdania był Rodrigo Perez z „The Playlist”, który uznał film Holland „słusznym, mistrzowskim dziełem, prawdopodobnie najlepszym od czasu Europa, Europa”. Jessica Kiang na łamach „Variety” opisała Zieloną granicę jako „chwytający za serce dreszczowiec”, który „owija swoją krytykę społeczną drutem kolczastym dosadnego, inteligentnego rzemiosła filmowego, aby wywołać właśnie takie emocje”. Kiang doceniła przede wszystkim „fenomenalnie napisane postacie”, które w połączeniu z „oszałamiająco naturalnymi występami aktorskimi całej obsady” sprawiają wrażenie, że są to „ludzie, których znamy, a nie tylko archetypy ofiar użytych do zilustrowania kryzysu”. David Mouriquand w recenzji dla Euronews uznał, że film Agnieszki Holland przywołuje na myśl niegdyś również wyświetlaną na festiwalu w Wenecji Aidę (2020) w reżyserii Jasmilii Žbanić. Mouriquand stwierdził, że Zielona granica przypomina ten film sposobem „w jaki Holland zręcznie zawęża zakres narracji, nie umniejszając przy tym skali rzeczywistego okrucieństwa”; napisał też, że „obydwa dzieła są oszałamiającymi i pełnymi współczucia filmami, które nie przeistaczają się w melodramaty, a zamiast tego skupiają się na odłamkach światła zabiegających desperacko o spojrzenie sponiewieranej ludzkości”. Leslie Felperin z portalu „The Hollywood Reporter” określiła Zieloną granicę jako „głęboko poruszający, doskonale zrealizowany, wielowątkowy dramat”, który stanowi jeden filmowy krok w kierunku naprawienia nierównowagi pomiędzy eksponowaniem sytuacji uchodźców na granicy polsko-białoruskiej, a sytuacją ukraińskich uchodźców przybywających do Polski, w wyniku Inwazji Rosji na Ukrainę. Ocena w Polsce Przed ogólnopolską premierą dzieło Agnieszki Holland zebrało w większości pozytywne recenzje od polskich krytyków filmowych. Przychylnie wypowiadali się o filmie m.in. Tomasz Raczek czy Karolina Korwin Piotrowska, a także Jakub Popielecki, który na łamach Filmwebu uznał, że Zielona granica stała się przykładem „obywatelskiego kina szybkiego reagowania” na podobieństwo Człowieka z żelaza (1981) Andrzeja Wajdy. Zdaniem Anity Piotrowskiej z „Tygodnika Powszechnego” Holland starała się zniuansować przekaz, ukazując wielość postaw. Strażnicy to nie tylko sadyści, czego przykładem jest postać Janka; członkowie organizacji pozarządowej są „zdeterminowani, często zdesperowani, czasem impulsywni, irytujący, nieprzebierający w słowach”. Także w epilogu portret Polaków (pomagających uciekającym Ukraińcom) jest daleki od negatywnego. Karol Grabias z „Więzi” przekonywał, że w filmie Holland „to Unia Europejska, a nie Polska, jest […] głównym oskarżonym, a szczególnie jej nominalny humanitaryzm i przywiązanie do praw człowieka”. Zdaniem Grabiasa Zielona granica pokazuje, że reżyserka „nie wierzy w moralną naturę dużych kolektywów: państwa, instytucji międzynarodowych, zachodniego mieszczaństwa z jego bezobjawową demokracją”, a jedynymi aktywistami darzonymi przez nią sympatią są anarchizujący młodzieńcy. Jakub Majmurek argumentował, że „Holland najpierw rysuje jasne granice, dzielące bohaterów na «naszych» i «onych», a potem podaje je w wątpliwość, pokazuje, że to wszystko nie jest wcale takie proste”. Film spotkał się jednakże z krytyką ze strony polskich mediów prawicowych i przedstawicieli polskich władz, którzy zarzucili, iż film nie przedstawia prawdy, a jedynie rosyjską propagandę. Jarosław Kaczyński m.in. stwierdził, że film wpisuje się w przemysł pogardy wobec Polski. Zbigniew Ziobro, jedyny z polityków wspomniany w filmie z nazwiska, stwierdził, że Agnieszka Holland wpisuje się w rosyjską propagandę, nawiązując do tradycji najgorszych propagandowych filmów, w których lubowała się zwłaszcza III Rzesza. Na zarzuty Zbigniewa Ziobry odpowiedział listem otwartym współtwórca scenariusza filmu Maciej Pisuk, który napisał: „uczycie nienawiści, uruchamiacie w ludziach zło”. Odpowiedziała również sama Holland, która nazwała działania polityków PiS-u „kampanią nienawiści przeciwko twórcy i filmowi”, przyrównując takie zachowanie do tego co się „działo w czasach stalinowskich, w 1968 roku” i oświadczając, że „jest czymś haniebnym, że w wolnym, demokratycznym kraju politycy robią nagonkę na film i jego twórcę, niezależnie od tego, czy im się podoba, czy nie”. Wypowiedź Zbigniewa Ziobry skrytykował także Jacek Bromski, prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich, określając ją jako „skandaliczną, przekraczającą wszelkie granice przyzwoitości i niespotykaną w cywilizowanym świecie”. Polska Akademia Filmowa wydała oświadczenie, w którym zaprotestowała przeciwko atakowi na wolność słowa i ekspresji twórczej oraz lżeniu Agnieszki Holland. W datowanym na 25 września 2023 r. oświadczeniu społeczności Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie napisano z kolei: „W związku z ostatnimi wydarzeniami związanymi z premierą filmu Zielona granica, a w szczególności wobec aktu zrównania obsady aktorskiej filmu (wśród której są członkowie naszej społeczności akademickiej, w tym osoby studiujące w Akademii) z kolaborantami hitlerowskimi, Rektor, Senat i Społeczność Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie wyrażają stanowczy sprzeciw wobec agresywnych i nieodpowiedzialnych wypowiedzi osób publicznych, w szczególności polityków”. Film jednoznacznie skrytykowała Straż Graniczna RP oraz środowiska związkowe tej formacji. Rzeczniczka SG stwierdziła, że „(...) film Zielona granica trzeba traktować jako kompletnie oderwaną od rzeczywistości wizję reżyserki”. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Funkcjonariuszy SG określił film jako „produkt propagandowy, dokładnie dostrojony do ideologicznej nuty prezentowanej przez środowiska wrogie polskiej racji stanu [...]”. Poparcie dla tych argumentów wyraził prezydent Andrzej Duda, który, choć filmu nie widział powtórzył po Straży Granicznej hasło tylko świnie siedzą w kinie będące odniesieniem do bojkotu kin w Warszawie w czasie II wojny światowej. Duda powiedział: „się nie dziwię w sytuacji, jeżeli prawdą jest to, co oni [reprezentanci Straży Granicznej] mówią, że jest to film, który oczernia polską Straż Graniczną, który pokazuje ich niemalże jako sadystów, że jest to film antypolski, pokazuje zafałszowany obraz działania polskich służb”. Oprócz tego dodał: „Ja na ten film się nie wybieram. Poczekam, aż w jakiejś telewizji go pokażą”. Do krytyki filmu ze strony polskich władz i Straży Granicznej odniósł się też przewodniczący opozycyjnej Koalicji Obywatelskiej Donald Tusk, uznając, że politycy partii rządzącej „rozpętali kampanię dość ohydną w tej kwestii” oraz że „jeśli ktoś obraził funkcjonariuszki i funkcjonariuszy Straży Granicznej to jest PiS, to jest władza, która wpuściła blisko 300 tysięcy ludzi za opłacone, a czasem poprzez korupcję wizy”. Tusk określił ponadto przedstawicieli rządu „dziwakami”, ponieważ ci zajmują się recenzowaniem filmu, którego nie widzieli. Córka Agnieszki Holland Kasia Adamik w wywiadzie dla serwisu Plejada.pl przyznała, że jej matka musi poruszać się z ochroną i ograniczać swoją aktywność. Według niej jest to m.in. wynikiem hejtu ze strony mediów rządowych oraz polityków władzy, w tym słów wypowiadanych przez Mateusza Morawieckiego, prezesa PiS Jarosława Kaczyńskiego, prezydenta Andrzeja Dudę oraz ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego Zbigniewa Ziobrę, „który niemal codziennie, w trakcie każdej konferencji prasowej, bardzo agresywnie podżega do hejtu, uruchamia go i nakręca”. Na portalu Filmweb jeszcze przed polską premierą, która odbyła się 22 września 2023, film oceniło (w zdecydowanej większości negatywnie) ok. 5,5 tys. osób. Łukasz Muszyński, zastępca redaktora naczelnego serwisu Filmweb, uznał to za „zmasowany atak”. Jego zdaniem: „Biorąc pod uwagę, że film był pokazywany do tej pory jedynie na festiwalu w Wenecji, mamy prawo podejrzewać, iż większość oceniających nie widziała go”. Serwis zablokował w związku z tym czasowo możliwość oceniania Zielonej granicy oraz dodawania komentarzy pod newsami i recenzjami krytyków. Nagrody i nominacje Film otrzymał Nagrodę Specjalną Jury na 80. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji w 2023 roku, a także nagrody specjalne: nagrodę ARCA CinemaGiovani za najlepszy film, Premio CinemaSarà, nagrodę Zielona Kropla (ang. Green Drop Award), Nagrodę Funduszu Narodów Zjednoczonych na rzecz Dzieci (UNICEF), Sorriso Diverso Venezia Award za najlepszy film nieanglojęzyczny, UNIMED Award – nagroda dziedzictwa kultury, a także była nominowana do nagrody głównej – Złotego Lwa. Organizatorzy XXVII edycji festiwalu przyznali Zielonej granicy Nagrodę Fuoricampo (Agnieszka Holland ma ją odebrać 13 listopada 2023 roku w Filmotece Watykańskiej), uznając, że film ten potrafił lepiej niż jakikolwiek inny „wskrzesić i wyrazić temat poszukiwania najgłębszego sensu życia oraz wstrząsnąć sumieniami poprzez ujawnienie tego, co w cieniu, i wydobycie na światło tego, co można odkryć w ludzkiej duszy poza ekranem”. Festiwal organizuje fundacja Ente dello Spettacolo, pod patronatem watykańskiej Dykasterii ds. Kultury i Edukacji oraz Dykasterii ds. Komunikacji. Film został nominowany do Złotego Kłosa na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Valladolid, który ma się odbyć w październiku 2023 roku. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Polskie dramaty filmowe Polskie filmy z 2023 roku Filmy kręcone w województwie mazowieckim Filmy kręcone w województwie podlaskim Filmy nagrodzone Nagrodą Specjalną Jury Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Wenecji Filmy w reżyserii Agnieszki Holland Filmy oparte na faktach

16287

https://pl.wikipedia.org/wiki/Hezbollah

Hezbollah

Hezbollah (, Ḥizb Allāh, „partia Boga”) – libańska partia polityczna radykalnych szyitów, utworzona w 1982. Od początku była wspierana i finansowana przez Iran, Syrię, a także przez dotacje jej zwolenników. Organizacja określa się jako antyimperialistyczna. Hezbollah jest uważany za organizację terrorystyczną przez Stany Zjednoczone, Izrael, Kanadę, Argentynę, Wielką Brytanię, Holandię, Australię, Ligę Państw Arabskich oraz Radę Współpracy Zatoki Perskiej. Stany Zjednoczone zaczęły określać Hezbollah jako organizację terrorystyczną po jego atakach na amerykańskie bazy wojskowe i ambasadę amerykańską w Libanie w czasie wojny libańskiej w latach osiemdziesiątych. Natomiast Unia Europejska wpisała na listę organizacji terrorystycznych zbrojne skrzydło Hezbollahu (w reakcji m.in. na zamach w Burgasie z 2012 roku), utrzymując zarazem dialog ze współtworzonym przez Hezbollah libańskim rządem. Nazwa Organizacji Hezbollah pochodzi od słów „Partia Boga” i są to słowa z Koranu (58.22): Początki Hezbollahu Hezbollah powstał w 1982 roku, podczas libańskiej wojny domowej, kiedy to władze irańskie wysłały do okupowanego przez wojska izraelskie Libanu 1200-osobowy kontyngent instruktorów z elitarnych oddziałów Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej. Mieli oni za zadanie tworzenie antyizraelskiego ruchu oporu w południowym Libanie. Rozpoczął też indoktrynację, wspieranie finansowe, szkolenie i uzbrajanie miejscowej ludności. Wkrótce organizacja zaczęła skupiać wokół siebie miejscowych ochotników, pomniejsze partie szyickie oraz niektórych członków milicji Amal. W libańskiej wojnie domowej Hezbollah walczył z Siłami Obronnymi Izraela i podlegającą im Armią Południowego Libanu. Początkowo współpracował z Amal i Syrią, ale w lutym 1987 r. doszło do starć z Syryjczykami, a w maju 1988 r. wybuchła otwarta wojna między Hezbollah i Amal. Kierownictwo i struktura organizacji Duchowym ojcem Hezbollahu był zmarły 4 lipca 2010 szejk Mohammed Hussein Fadlallah natomiast obecnym przywódcą jest Hasan Nasr Allah. Organizacja kierowana jest przez szurę, czyli radę, w skład której wchodzi dwunastu duchownych, wraz z wyspecjalizowanymi komitetami zajmującymi się sprawami ideologicznymi, politycznymi, propagandowymi, wojskowymi i sądowymi. W głównych rejonach działania Hezbollahu (dolina Bekaa, południowy Bejrut i południowy Liban) istnieją mniejsze rady i komitety podlegające radzie głównej, która przekazuje im ogólne dyrektywy do swych pomniejszych organów, zaś te formułują konkretne decyzje i dopilnowują wykonania ich w terenie. Państwo w państwie Na terenie Libanu Hezbollah zbudował swego rodzaju państwo w państwie, które znajduje się de facto poza kontrolą władz Libanu. Hezbollah zajmuje się ekstensywnym programem rozwoju socjalnego. Prowadzi przynajmniej cztery szpitale, 12 klinik, 12 szkół i dwa centra agro-gospodarcze. Pomoc medyczna organizowana przez Hezbollah jest tańsza niż w większości szpitali prywatnych w Libanie. Ta charytatywna działalność Hezbollahu istnieje jednak wyłącznie dzięki hojnemu wsparciu zagranicznemu – partia nie musi, tak jak legalny rząd Libanu, bilansować wydatków i martwić się o braki funduszy w swoim budżecie. Ideologia Ideologia Hezbollahu jest silnie antyizraelska i antyzachodnia. Po pojawieniu się na scenie politycznej w 1985 roku, partia przedstawiła swój manifest. Zakładał on: ustanowienie w Libanie republiki islamskiej na wzór Iranu; doprowadzenie do wycofania się z terytorium Libanu sił ONZ, głównie amerykańskich i francuskich; zwalczanie wszelkich wpływów świata zachodniego; doprowadzenie do wycofania się wojsk izraelskich, następnie zniszczenie państwa Izrael (którego Hezbollah postrzega jako tzw. „małego szatana”) i ustanowienie rządów islamskich nad Palestyną, a zwłaszcza nad Jerozolimą. Działalność polityczna Hezbollah jest najbardziej wpływową partią szyicką w Libanie. Cieszy się poparciem przede wszystkim ubogiej ludności wiejskiej i miejskiej. Jednak ze względu na skomplikowaną ordynację wyborczą, dyskryminującą szyitów, partia ta zdobywa jedynie kilkanaście mandatów w 128-osobowym libańskim parlamencie. Hezbollah wraz ze świeckim Amalem utworzył prosyryjski Blok Rozwoju i Oporu, który wszedł razem z chrześcijańskim Blokiem Zmian i Reform w skład tzw. Sojuszu 8 Marca. Przewodniczącym klubu parlamentarnego jest Mohammad Raad. Działalność terrorystyczna Zamachy Hezbollah postrzega terroryzm jako metodę walki słabych i uciśnionych przeciwko silniejszym agresorom. Tego typu działalność prowadził głównie podczas wojny domowej. Wtedy celem ataku nie były tylko siły izraelskie, ale również wojska i placówka ONZ. W kwietniu 1983 roku dokonano zamachu terrorystycznego na ambasadę USA w Bejrucie, w którym zginęło 49 osób. Hezbollah obwinia się także o atak na koszary Korpusu Amerykańskiej Piechoty Morskiej. Zginęło wówczas 240 żołnierzy marines. W tym samym czasie przeprowadzono ataki na francuskich spadochroniarzy w Bejrucie (60 zabitych) oraz dowództwo armii izraelskiej w Tyrze (50 zabitych). Niektórzy przypisują Hezbollahowi udział w zamachu na ambasadę Izraela w Buenos Aires w roku 1992, mimo że nie ma na to niezbitych dowodów. Porwania Od 1984 roku Hezbollah rozpoczął dokonywać na szeroka skalę porwań. Porywanymi okazywali się obywatele amerykańscy, francuscy, brytyjscy i niemieccy. Część z nich została później zwolniona, jednakże niektórych z nich (np. amerykańskiego pułkownika Higginsa) stracono. Walka zbrojna Hezbollah dysponuje własnymi oddziałami zbrojnymi zwanymi Al-Muqawama al-Islamiyya (pol. Opór Islamski). W skład struktury militarnej wchodzi osiem pionów wojskowych wraz z własną służbą zdrowia i obsługą baterii katiuszy. Po wyciągnięciu wniosków z wcześniejszej klęski Palestyńczyków, których taktyka opierała głównie na prowadzeniu wojny pozycyjnej, Hezbollah obrał walkę partyzancką. Jego oddziały są w ciągłym ruchu i przeprowadzają ataki nocą. Bojownicy są wyposażeni w najnowocześniejszy sprzęt (m.in. w noktowizory). Dużą rolę odgrywają siły rakietowe i artyleria. W latach 90. rozpoczęto silne ostrzeliwanie stref bezpieczeństwa oraz północnego Izraela. Walka Hezbollahu z Izraelem miała na celu spowodowanie wycofania się wojsk izraelskich z Libanu (co nastąpiło do 2000 r.). Od tego roku ramię militarne Hezbollahu pozostało w południowym Libanie deklarując cel ochrony kraju, uwolnienie libańskich więźniów w Izraelu i odzyskanie terytorium farmy Shebaa, które obecnie jest okupowane przez Izrael (według ONZ obszar ten nigdy nie należał do Libanu, gdyż jest częścią Syrii). Liderzy Hezbollahu deklarują także solidarność z palestyńskim ruchem oporu i wspierają destrukcję państwa izraelskiego. 12 lipca 2006 roku w odpowiedzi na izraelską operację w Strefie Gazy nazywaną „summer rain” (czyli ‘letni deszcz’) Hezbollah uprowadził (z terytorium Izraela) dwóch izraelskich żołnierzy. Incydent ten sprowokował wojska izraelskie do ataku na cele w Libanie (faktyczne i domniemane siedziby Hezbollahu, elementy infrastruktury komunikacyjnej Libanu, takie jak mosty, lotniska, drogi), co doprowadziło do intensywnego konfliktu. Jesienią 2012 Hezbollah zaangażował się w konflikt w Syrii po stronie sił rządowych, przeciw tamtejszym powstańcom i radykalnym islamistom sunnickim. Bojówki zbrojnego ramienia Hezbollahu specjalizowały się w walkach miejskich oraz zabójstwach. Na terenie Syrii na początku interwencji operowało 2 tys. szyickich bojowników. W 2013 liczba bojowników wzrosła do 10 tys. W zamian za wsparcie rząd w Syrii uzbroił Hezbollah w rakiety dalekiego zasięgu Scud-B oraz ciężką broń. Oficjalnie bojówki libańskie przyznały się do interwencji w Syrii podczas zwycięskiej bitwy o Al-Kusajr, która była największym sukcesem szyickich bojówkarzy. Na froncie walczyło ok. 3-5 tys. bojowników szyickich, z czego do maja 2013 poległo ponad stu. Oprócz pogranicza syryjsko-libańskiego bojownicy Hezbollahu walczyli również w Hims, pod Damaszkiem i w Aleppo. Interwencja Hezbollahu w Syrii zmieniła charakter wojny domowej ze społeczno-politycznej na religijną między szyitami i sunnitami oraz alawitami. Konflikt ten narasta także w samym Libanie, gdzie sytuacja jest coraz bardziej napięta i dochodzi do wybuchów przemocy, które mogą zmusić Hezbollah do wycofania się z Syrii i obrony swoich libańskich pozycji przed sunnitami. Zobacz też Al-Manar II wojna libańska Hasan Nasr Allah konflikt izraelsko-palestyński Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa , www.psz.pl [dostęp 2011-04-02] Sylwetka , www.globalsecurity.org [dostęp 2011-04-02] Użycie dronów. Organizacje terrorystyczne według Departamentu Stanu USA Organizacje muzułmańskie

2076

https://pl.wikipedia.org/wiki/Hiszpania

Hiszpania

Hiszpania, Królestwo Hiszpanii (hiszp. España, Reino de España) – państwo w zachodniej części Europy Południowej, położone głównie na Półwyspie Iberyjskim, obejmujące także Baleary na Morzu Śródziemnym, Wyspy Kanaryjskie na Oceanie Atlantyckim oraz mniejsze wysepki i tereny w północnej Afryce. Składa się z 17 regionów autonomicznych i dwóch miast autonomicznych. Stolicą i największym miastem jest Madryt, duże znaczenie mają również Barcelona i Walencja. Państwo ma powierzchnię 505 944 km², będąc czwartym co do wielkości państwem w Europie, po Rosji, Ukrainie i Francji. Ludność oscyluje na poziomie 50 mln. Dominuje w nim klimat subtropikalny. Na zachodzie Hiszpania graniczy z Portugalią, na południu z należącym do Wielkiej Brytanii Gibraltarem, oraz przez plazas de soberanía z Marokiem. Na północnym wschodzie, przez Pireneje, państwo graniczy z Francją i Andorą. Północno-zachodnia i południowo-zachodnia część leży nad Oceanem Atlantyckim, pozostała część wybrzeża leży nad Morzem Śródziemnym. Hiszpania ma długą historię i bogate dziedzictwo kulturowe. Przez setki lat była częścią Starożytnego Rzymu, w XV wieku stworzyła własne Imperium Hiszpańskie, jedne z największych imperiów w historii świata – imperium, nad którym nigdy nie zachodzi słońce. Dzisiejsza Hiszpania jest krajem rozwiniętym o bardzo wysokim wskaźniku rozwoju społecznego i dobrej jakości życia (10. miejsce na świecie). Jest członkiem Unii Europejskiej (od 1986 roku) oraz kilkudziesięciu organizacji międzynarodowych, w tym ONZ, NATO, OBWE, WTO, OEI i Unii Łacińskiej. Obowiązującą walutą jest euro. Znajduje się tu 47 obiektów wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO (3. miejsce na świecie). Jest drugim najczęściej odwiedzanym państwem na świecie, w 2017 roku Hiszpanię odwiedziło 82 mln turystów. Etymologia Nazwa Hiszpania (hiszp. España) wywodzi się od nazwy Hispania, którą Rzymianie nadali części Półwyspu Iberyjskiego. Alternatywną nazwą była Iberia – nazwa preferowana przez greckich pisarzy w odniesieniu do tej samej przestrzeni, wywodziła się ona od rzeki Iber (hiszp. Ebro) lub od słowa, które Grecy słyszeli od miejscowych ludów, również na południu półwyspu. Jednakże łacińskie pochodzenie terminu Hispania doprowadziło do sformułowania kilku teorii na temat jego pochodzenia. «Hispania» wywodzi się od fenickiej nazwy i-spn-ja, terminu którego stosowanie jest odnotowane w dokumentach dopiero począwszy od drugiego tysiąclecia p.n.e. Fenicjanie byli przedstawicielami pierwszej wyższej cywilizacji zamieszkującej Półwysep Iberyjski, przybyli tu z terenów dzisiejszej Syrii. To oni założyli na terenie dzisiejszej Hiszpanii miasto Gadir (dzisiejszy Kadyks), najstarsze miasto Europy Zachodniej. Po pokonaniu Kartagińczyków przez Rzymian, osadnicy nazwali te tereny wyspą góralków/góralkową, gdyż po przypłynięciu zobaczyli tu mnóstwo królików i pomylili je z góralkami, które znali z Afryki, wówczas to wzięli je za znane z Palestyny góralki, które w języku fenickim, należącym do grupy języków semickich, musiały nazywać się, podobnie jak w biblijnym języku hebrajskim właśnie אי שפנים (/Hi-szfanim), w liczbie mnogiej szaphanim. Określili oni wówczas tereny te jako tierra abundante en conejos – ziemia bogata w króliki. Na monecie z Galby widnieje uosobienie Hiszpanii z królikiem u stóp. Fenickie Iszaphanim zlatynizowało się do Hispania już w czasach starożytnych. Stąd współczesne określenia Hiszpanii, które wyewoluowały od tej właśnie nazwy. Inna teoria pochodzenia nazwy wskazuje na preromańską nazwę Sewilli – Hispalis. Inne hipotezy zakładają, że zarówno nazwy Hispalis, jak Hispania pochodzą od nazw dwóch legendarnych królów Hiszpanii – Hispalo i jego syna Hispano lub Hispan, odpowiednio syna i wnuka Heraklesa. W kat. i wal. Królestwo Hiszpanii to Regne d’Espanya, arag. Reino d’España, bask. Espainiako Erresuma, okc. Regne d’Espanha, ast. Reinu d’España, est. Réinu d’España. Historia Począwszy od IX wieku p.n.e. Półwysep Iberyjski był terenem ekspansji licznych ludów i państw: Celtów, Fenicjan, Greków czy też Kartagińczyków. W II wieku p.n.e. na półwyspie pojawili się Rzymianie. W V wieku na tereny obecnej Hiszpanii wdarli się Wizygoci i stworzyli tam własne królestwo. W roku 711 z obszarów północnej Afryki na Półwysep Iberyjski przedostały się wojska arabskie pod wodzą Tarika, które błyskawicznie podbiły prawie cały półwysep. Niewielkie królestwa chrześcijańskie na północy rozpoczęły rekonkwistę, która zaowocowała ostatecznym wyparciem Maurów w 1492. Przywódcą i pierwszym królem, zgodnie z tradycją, był don Pelayo, prawdopodobnie szlachcic wizygocki, który razem z innymi schronił się w górach Asturii przed napierającymi z południa wojskami muzułmańskimi. Jako początek procesu rekonkwisty uznaje się bitwę w wąwozie Covadonga (722), w której oddział (około 300 ludzi) pod wodzą don Pelayo pokonał dzięki zaskoczeniu i pułapce kilkukrotnie większe siły przeciwnika. Rozbity oddział muzułmański miał charakter rozpoznawczy, a jego „klęska” nie miała dla najeźdźców większego znaczenia. W ten sposób powstało pierwsze minikrólestwo chrześcijańskie, które rozpoczęło powolne wypieranie najeźdźców muzułmańskich. Z tych drobnych państw chrześcijańskich z czasem wyłoniły się dwa silne królestwa: Kastylia i Aragonia. Rozkwit i ekspansja powstałej z połączenia obu tych państw Hiszpanii były przede wszystkim związane z podbojami kolonialnymi w Ameryce i zdobyciem wielkich bogactw. Dzięki mocarstwowej polityce kraj stał się supermocarstwem w Europie Zachodniej. Stracił jednak tę pozycję na skutek osłabienia, upadku gospodarczego i wyniszczających (przegrywanych) wojen z Francją Ludwika XIV. Problemy z następstwem tronu w XVIII wieku doprowadziły do wojny o sukcesję hiszpańską, która w znacznym stopniu osłabiła państwo. Około 1825 hiszpańskie imperium kolonialne przestało praktycznie istnieć. Spowodowane to było długim złym zarządzaniem koloniami i niesprawiedliwym ładem społecznym, a także inwazją napoleońską w 1808, przez co idee wolnościowe rewolucji francuskiej rozprzestrzeniły się w kraju i w hiszpańskiej Ameryce. Hiszpania na krótko dostała się pod wpływy Francji. Wkrótce powróciła dynastia Burbonów i stopniowo kraj stawał się biednym prowincjonalnym królestwem. Na początku XX wieku Hiszpanią rządziło kilku dyktatorów – częste niepokoje społeczne skompromitowały monarchię i w 1931 proklamowano republikę. W latach 1936–1939 kraj ogarnęła wojna domowa. W jej wyniku władzę w kraju przejęli nacjonaliści pod wodzą generała Francisco Franco. Po śmierci Franco w 1975, władzę przejął wyznaczony przez niego na następcę książę Jan Karol I z dynastii Burbonów. Przywrócono monarchię (formalnie istniała już od lat 40., a Franco pełnił funkcję regenta), a król wprowadził w kraju reformy demokratyczne. W 1982 Hiszpania wstąpiła do NATO, a w 1986 stała się członkiem Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (która później została przekształcona w Unię Europejską). Ustrój polityczny Hiszpania jest dziedziczną monarchią parlamentarną. Do 19 czerwca 2014 roku królem był Jan Karol z dynastii Burbonów. Wstąpił na tron w 1975 roku po śmierci generała Francisco Franco. Król, mimo iż cieszy się ogromnym autorytetem w społeczeństwie (nawet wśród komunistów), zwłaszcza po udaremnieniu próby zamachu stanu 23 lutego 1981, nie ma w swych rękach żadnej realnej władzy. Mianuje szefa rządu, który zawsze wywodzi się ze zwycięskiego ugrupowania. W wyjątkowych sytuacjach może wygłaszać orędzia do narodu. Jest również najwyższym dowódcą wojska. Obecnym królem Hiszpanii jest Filip VI, zaś królową Letycja. Władza ustawodawcza jest zapewniona przez bikameralny parlament – Kortezy Generalne, który składa się z Kongresu Deputowanych (Congreso de Diputados) z 350 członków, wybieranego w wyborach powszechnych na okres 4 lat i Senatu, składającego się z 266 członków, z których 208 jest bezpośrednio wybieranych przez ludzi i 58 mianowanych przez regionalne legislatury, na okres również 4 lat. Premierem Hiszpanii od 2 czerwca 2018 jest Pedro Sánchez. Siły zbrojne Siły zbrojne istnieją pod nazwą Fuerzas Armadas Españolas, a ich najwyższym dowódcą jest król, natomiast dowódcą operacyjnym jest szef sztabu (Jefe del Estado Mayor de la Defensa). Zasadnicza służba wojskowa we wszystkich rodzajach wojsk trwa 9 miesięcy. Siły Zbrojne są aktywnymi członkami NATO, Eurokorpusu oraz Grup Bojowych Unii Europejskiej. Zgodnie z Art. 8 Konstytucji Hiszpańskiej składają się z: sił lądowych, marynarki wojennej (w tym także piechoty morskiej), sił lotniczych, Guardia Civil. Budżet wojskowy obejmuje 0,84% PKB. Liczebność wojska: liczba żołnierzy czynnych – 177 950, liczba rezerwistów – 328 500, liczba jednostek paramilitarnych (jednostki specjalne, Guardia Civil itp.) – 72 600. Łącznie w armii służy 579 050 żołnierzy. Polityka społeczna Realizowana w Hiszpanii polityka społeczna obejmuje swym zakresem zabezpieczenie i pomoc społeczną, ochronę zdrowia i politykę oświatową. Zabezpieczeniem społecznym są objęci wszyscy pracujący. Składki na fundusz ubezpieczeniowy są obowiązkowe, także dla pracujących na własny rachunek. Fundusz jest również dotowany z budżetu państwa, są z niego wypłacane emerytury i renty oraz zasiłki macierzyńskie, chorobowe, dla osób bezrobotnych czy ludzi starych oraz na wypadek śmierci. Opieka zdrowotna jest odpłatna, lecz częściowo refinansowana z funduszu ubezpieczeniowego. W przypadku leczenia szpitalnego i stosowania leków zwrot kosztów jest całkowity. Oświata Nauczanie jest bezpłatne i obowiązkowe dla dzieci w wieku 6–16 lat. Nauka w szkole podstawowej (Educación Primaria) trwa 6 lat, w szkole średniej (Educación Secundaria) również 6 lat w dwóch cyklach: I – 4-letni (Educación Secundaria Obligatoria lub ESO), będący kontynuacją szkoły podstawowej i II – 2-letni (Bachillerato), przygotowujący do studiów i zakończony maturą (Prueba de Acceso a la Universidad, PAU lub potocznie selectividad). Geografia Hiszpania to kraj wyżynny i górzysty. W skład Hiszpanii wchodzą Baleary na Morzu Śródziemnym, Wyspy Kanaryjskie na Oceanie Atlantyckim oraz tzw. terytoria suwerenne (hiszp.: plazas de soberanía), w skład których wchodzą dwie hiszpańskie posiadłości w Afryce Północnej (enklawy), Ceuta i Melilla, oraz liczne niezamieszkane wyspy. Do Hiszpanii, a dokładniej do Katalonii, należy także otoczone przez terytorium francuskie miasteczko Llívia. Najdalej wysuniętym na północ punktem kraju jest przylądek Estaca de Bares w Galicji, na południe – Punta Saltos na kanaryjskiej wyspie Hierro, na wschodzie – Punta Esperó na Minorce. Długość wybrzeża Hiszpanii wynosi ok. 4900 km (2. miejsce w Europie, po Rosji). Długość granic: z Andorą – 63 km, Francją – 646 km, Gibraltarem – 1,2 km, Portugalią – 1224 km, Marokiem – 18,5 km. Budowa geologiczna Centralna część Hiszpanii zbudowana jest z masywów paleozoicznych, częściowo przykrytych osadami mezozoicznymi i kenozoicznymi, które występują w rozległych nieckach. Od północnego wschodu i południowego wschodu graniczą z nimi alpejskie pasma fałdowe Pirenejów i Gór Betyckich. Góry Hiszpania jest krajem wyżynno-górskim (około 90% obszaru zajmują wyżyny i góry). Centralną część kraju zajmuje wyżyna zwana Mesetą Iberyjską, która wznosi się średnio do 600 m n.p.m. Góry Kastylijskie dzielą ją (najwyższy szczyt Almanzor – 2592 m n.p.m.) na dwie części: Starą i Nową Kastylię. Mesetę otaczają góry: od północy Góry Kantabryjskie z najwyższym szczytem Torre de Cerredo (2648 m n.p.m.), od północnego wschodu Góry Iberyjskie z kulminacją Moncayo (2313 m n.p.m.). Na granicy z Francją rozpościerają się niedostępne Pireneje z kulminacją Aneto (3404 m n.p.m.), które wraz z Górami Iberyjskimi i niższymi Górami Katalońskimi otaczają nizinną Kotlinę Aragońską. Innymi ważniejszymi łańcuchami górskimi są: Sierra Morena, Góry Toledańskie i Góry Betyckie z wysoko położonym masywem Sierra Nevada. Najwyższe szczyty w Hiszpanii: Wody lądowe Głównymi rzekami Hiszpanii są: Tag, Ebro (najdłuższa w Hiszpanii), Gwadiana, Duero i Gwadalkiwir – płyną one w głębokich dolinach oraz mają zmienne stany wód. Duero jest najobfitszą w wodę rzeką na Płw. Iberyjskim, ale i jej wody znacznie opadają w lecie. Istnienie progów uniemożliwia żeglugę, lecz stwarza możliwości wykorzystania energetycznego. Dopływy są wykorzystywane dla celów irygacyjnych, co jednak możliwe jest dzięki budowie zbiorników retencyjnych. Największy z nich znajduje się na Esli w pobliżu jej ujścia do Duero. Tag, z kolei jest najdłuższą rzeką półwyspu (~1010 km), lecz jest ona mało zasobna w wodę. Na odcinku 50 km tworzy granicę między Hiszpanią a Portugalią. Wody Tagu spływają na zachód głęboko wciętą (100–150 m) doliną. Niskie stany w porze letniej i duże spadki terenu uniemożliwiają żeglugę na tej rzece. Gwadiana w swym górnym biegu jest rzeką typowo krasową – miejscami zanikającą i miejscami pokazującą się w jeziorach krasowych. Gleby Pokrywa glebowa Hiszpanii jest bardzo zróżnicowana. Północne obszary pokryte są glebami brunatnymi, a w Górach Kantabryjskich, występuje kompleks gleb bielicowych o niewykształconym profilu. W wielu miejscach Galicji (zwłaszcza w dorzeczu górnego Minho, o dużej wilgotności) rozpowszechnione są: gleby piaszczyste, szkieletowe i zabagnione, a nawet torfowiska. Ogromne regiony pozostałej części Hiszpanii pokryte są glebami brązowymi (cynamonowymi) i brunatnymi śródziemnomorskimi. Flora Północną część kraju porastają lasy liściaste, zaś na południu dominują lasy iglaste. Na południu i w środkowej części kraju występuje roślinność śródziemnomorska z enklawami wiecznie zielonych lasów z dębem korkowym, oliwką i pinią. Na suchym obszarze południowo-wschodnim rośnie trawa stepowa, głównie ostnica mocna. W górach występują piętra roślinne. Na Wyspach Kanaryjskich roślinność jest swoista, z dużym udziałem endemitów, m.in. z draceną smoczą, roślinami gruboszowatymi i wawrzynowatymi. Fauna Podobnie jak w przypadku flory, tak i w faunie znajdują się przedstawiciele środkowoeuropejskiej i północnoafrykańskiej fauny. Na północy kraju przeważają gatunki środkowoeuropejskie. W Pirenejach można spotkać dzikie świnie, wilki, kozice czy rysie. Z ptaków drapieżnych obecne są orły i sępy. W górach centralnej części Hiszpanii występują lisy, borsuki, krety i różnorodne gryzonie. W tym samym rejonie, na stepowych nizinach występują zające, króliki i populacja różnorodnych gryzoni. Na południu Hiszpanii występują reprezentanci północnoafrykańskiej fauny, zwierzęta takie jak jeżozwierz, przepiórka, łasica pospolita, szakal oraz wiele gatunków jaszczurek. Na Gibraltarze występuje jedyny gatunek małp europejskich – magota gibraltarska. Rzeki kraju obfitują w różnorodne gatunki ryb takie jak: pstrągi, łososie – w rzekach w regionie Kantabrii, płocie czy świnki. W przybrzeżnych rejonach mórz napotkać można tu dorsze, makrele i tuńczyki. Miejscowe zwierzęta, niespotykane nigdzie indziej w Europie, to m.in. żeneta i koziorożec pirenejski. Licznie występują tu ptaki. Podział administracyjny Hiszpania dzieli się na 17 wspólnot autonomicznych (Comunidades Autónomas), które cieszą się dużą autonomią (głównie w kwestiach szkolnictwa, podatków itd.), oraz dwa miasta autonomiczne (Ciudad Autónoma). Oto one: Andaluzja (Andalucía) (Aragón) (Asturias) Baleary (Islas Baleares) Estremadura (Extremadura) Galicja (Galicia) (Cantabria) Kastylia-La Mancha (Castilla-La Mancha) (Castilla y León) (Cataluña) (País Vasco) La Rioja (La Rioja) Madryt (Comunidad de Madrid) Murcja (Región de Murcia) Nawarra (Navarra) Walencja (Comunidad Valenciana) Wyspy Kanaryjskie (Canarias) Integralną część Hiszpanii stanowią tzw. hiszpańskie posiadłości w Afryce Północnej: Ceuta (Ceuta) Melilla (Melilla) Wspólnoty autonomiczne Hiszpanii dzielą się na 50 prowincji. Klimat Klimat Hiszpanii jest zróżnicowany od chłodnego i deszczowego na północnym zachodzie, po gorący i suchy na równinach Andaluzji. Wynika to z ukształtowania terenu. Centrum kraju charakteryzuje się klimatem kontynentalnym. Jest to teren otoczony pasmami górskimi, w związku z czym nie dociera tam wilgotne powietrze i jest bardzo sucho. Występują duże amplitudy temperatur dziennych, jak i rocznych. Latem na całym obszarze kraju z wyjątkiem północnego wybrzeża, jest gorąco i słonecznie. Średnie temperatury wynoszą +12 °C w styczniu i +25 °C w lipcu, roczna ilość opadów sięga 250 mm. Madryt, leżący na wysokości 660 m n.p.m., ma średnie temp. +5 °C w styczniu i +24 °C w lipcu. Północ kraju jest terenem zdecydowanie wilgotnym. Występują tam spore opady, a temperatury są umiarkowane. Niewielkie amplitudy miesięczne wskazują na łagodne zimy (od +6 °C do +10 °C) i chłodne lata (średnio poniżej +22 °C). Obszar wybrzeża na wschodzie i południu kraju przejawia cechy klimatu śródziemnego z wpływem klimatu morskiego, im bardziej na południe tym bardziej gorący klimat. Jest to teren raczej suchy, z gorącym latem (ponad +22 °C) i łagodną zimą (od +6 °C na północno-wschodnim wybrzeżu do ponad +10 °C na południu). Strefy klimatyczne w Hiszpanii: Strefy klimatyczne: podzwrotnikowa i umiarkowana Klimaty: śródziemnomorski, kontynentalny i morski Język W Hiszpanii status urzędowego ma język: kastylijski (potocznie zwany hiszpańskim) oraz regionalnie także: kataloński, baskijski, galicyjski i aranejski. Zgodnie z zapisem w konstytucji Hiszpanii, każdy obywatel tego kraju ma obowiązek znać język kastylijski. Język kataloński jako urzędowy występuje w Katalonii i na Balearach. Poza tym używany jest w Pasie Zachodnim (Aragonia) i w comarce Carche na terenie Murcji. Na terenie wspólnoty autonomicznej Walencja, używany jest wariant języka katalońskiego – walencjański. Język galicyjski jako urzędowy występuje tylko w Galicji. Ponadto używany jest w prowincjach León i Zamora, jednak nie ma tam statusu urzędowego. Język baskijski jako urzędowy występuje w Kraju Basków i na północy Nawarry. W gminach doliny Arán w katalońskiej prowincji Lleida, obowiązuje język aranejski, wariant oksytańskiego. Występują także liczne języki i dialekty romańskie, które nie mają statusu urzędowych w żadnej z hiszpańskich gmin. Są to: asturleoński, w skład którego wchodzą: asturyjski (używany w Asturii), kantabryjski (używany w Kantabrii), leóński (używany w prowincjach: León i Zamora), estremadurski (używany w Estremadurze) aragoński (używany w Aragonii) portugalski (niegdyś używany w niektórych gminach na terenie Estremadury, graniczących z Portugalią; obecnie praktycznie nieużywany) Demografia Dane ogólne Hiszpania liczyła 40 499 799 mieszkańców 1 stycznia 2000, zaś 1 stycznia 2009 już 46 661 950. Gęstość zaludnienia wynosi 91,4 os./km², jest niższa niż w większości krajów Europy Zachodniej, a jej rozmieszczenie na terytorium kraju jest nierównomierne. Obszary najgęściej zaludnione znajdują się na wybrzeżu i wokół Obszaru Metropolitarnego Madrytu, podczas gdy reszta interioru jest słabo zaludniona. Gęstość zaludnienia jest różna w zależności od prowincji. Największa gęstość zaludnienia występuje w granicach wielkich miast. Imigracja Hiszpania, podobnie jak prawie wszystkie kraje Europy borykałaby się z ujemnym przyrostem naturalnym, gdyby nie imigranci, których przyciąga dynamicznie rozwijająca się gospodarka tego kraju. Rocznie przybywają ich tysiące – głównie z Afryki i dawnych hiszpańskich kolonii. W 2009 r., 11,4% mieszkańców (5,4 mln) było obcokrajowcami. Największymi mniejszościami są: Rumuni (673,017 tys.), Marokańczycy (769,050 tys.), Ekwadorczycy (135,045 tys.), Kolumbijczycy (165,608 tys.), Boliwijczycy (ok. 99,220 tys.) i Brytyjczycy (240,934 tys. – 761 tys.) oraz ludność z pozostałych krajów afrykańskich, a nawet z krajów dalekiej Azji (418,602 tys.), w tym Chińczycy (215,748 tys.). Często próby przedostania się biednych ludzi z Afryki kończą się tragedią – toną w Morzu Śródziemnym lub Oceanie Atlantyckim. W Hiszpanii widoczna jest tendencja przybywania tu i osiedlania się ludności z krajów UE i z całej Europy, wśród nich są m.in. Brytyjczycy (240 934), Francuzi (98 558), Niemcy (110 852), Portugalczycy (89 005), Włosi (206 066), Polacy (52 212), Turcy (105 tys.), Ukraińcy (100 tys.), Szwedzi (60 tys.). Miasta Z wyjątkiem Madrytu, Sewilli i Saragossy, największe aglomeracje miejskie występują wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego i Atlantyku. Najludniejsze miasta i aglomeracje Hiszpanii – liczba ludności w zależności od centrum administracyjnego (hiszp. municipio), zespołu miejskiego i obszaru metropolitalnego (metropolii miejskiej): Osadnictwo Osiedla wiejskie odznaczają się w Hiszpanii bardzo dużą różnorodnością; w zależności od okolicy zmieniają się materiał, z którego zbudowane są domy, a także ich wielkość i układ przestrzenny. Z jednej strony występuje więc osadnictwo całkowicie rozproszone, a z drugiej – skupione, w którym nierzadkie są przykłady wsi liczących powyżej 2 tys. domów (np. tzw. pueblos blancos). Rozmieszczenie i typy wsi zależą przede wszystkim od warunków przyrodniczych. Możliwość zaopatrzenia w wodę decyduje jednoznacznie o lokalizacji wsi, których większość leży w dolinach rzek. Niekiedy wpływ mają tu także czynniki przyrodnicze, historyczne oraz ekonomiczne. Formy osiedli pochodzą z różnorodnych okresów, a centralnie położonymi ośrodkami są stolice prowincji. Religie Przez wieki Hiszpania uważana była za bastion katolicyzmu w Europie. Tereny dzisiejszej Hiszpanii były jednymi z najszybciej schrystianizowanych w Europie – w IV wieku. Na początku VIII wieku od strony południa miała miejsce inwazja arabska obejmująca niemal cały Półwysep Iberyjski. W I połowie VIII wieku od północy rozpoczęła się Rekonkwista – wypieranie muzułmańskich Maurów z Półwyspu. Po opanowaniu całej Hiszpanii, czyli po roku 1492 jej monarchowie Ferdynand II Katolicki i Izabela I Katolicka rozpoczęli prześladowania muzułmanów i żydów zmuszając ich do konwersji na chrześcijaństwo. Doprowadziło to ostatecznie do wyrugowania wyznawców innych niż rzymski katolicyzm wyznań. W XVI wieku do Hiszpanii zaczęły szybko przenikać idee Reformacji, ale władcy opowiedzieli się po stronie Kościoła rzymskokatolickiego. W tym samym czasie rozpoczęły się podboje obu Ameryk i przymusowe nawracanie lub mordowanie ludności kolonizowanych terenów. Do początku XIX wieku Hiszpania pozostawała bastionem europejskiego katolicyzmu z szeroko praktykowaną Inkwizycją, lecz za czasów wojen napoleońskich i wojen domowych będących jej skutkiem zniesiono ją. Republikańskie rządy Francji próbowały narzucić laicki model państwa w Hiszpanii, co tylko częściowo się udało. W XIX wieku Hiszpania stała się monarchią parlamentarną z trójpodziałem władzy. Na skutek trendów modernizacyjnych, rewolucji przemysłowej, upowszechniającego się liberalizmu polityczno-gospodarczego i demokratyzacji życia społecznego pozycja Kościoła i rola religii zaczęły słabnąć, zwłaszcza w Katalonii, choć procesy te były dużo słabsze, niż w pozostałych krajach europejskich. Na początku XX wieku w północnej, dobrze rozwiniętej gospodarczo i zaawansowanej technologicznie Hiszpanii upowszechniały się: dążenie rewolucyjne, socjalizm, antyklerykalizm i liberalizm obyczajowy. W latach 30. zaostrzył się konflikt między konserwatystami skupionymi wokół monarchii i Kościoła a republikanami opowiadającymi się za laicką republiką w całej Hiszpanii. Doprowadziło to do wybuchu wojny domowej, w czasie której instytucja Kościoła rzymskokatolickiego i duchowieństwo doznały bardzo dużych prześladowań ze strony sił republikańskich, anarchistycznych i socjalistycznych. Po wygranej przez generała Francisco Franco wojnie Hiszpania stała się na powrót państwem wyznaniowym, w którym Kościół rzymskokatolicki miał uprzywilejowaną pozycję, a niemal całe życie społeczne i obyczajowe podporządkowane było ideom narodowego katolicyzmu. Przywrócono kary za kontakty homoseksualne. Rozwody, antykoncepcja, aborcja i edukacja seksualna zostały zakazane. Płacenie podatków na rzecz prywatnych szkół katolickich i nauczanie lekcji religii katolickiej stało się obowiązkowe w szkołach bez względu na wyznanie. Stan ten utrzymywał się do połowy lat 70., kiedy to po śmierci generała Franco przywrócono monarchię konstytucyjną i zagwarantowano wolność sumienia, świeckość i neutralność światopoglądową państwa. W 1982 roku wybory do parlamentu wygrała Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza sprawując bez przerwy władzę przez 14 lat. W okresie rządów Partii Socjalistycznej nadal trwał dynamiczny rozwój gospodarki, wzrósł konsumpcjonizm, doszło do sekularyzacji i liberalizacji życia społecznego i obyczajowego. W nowoczesnym i zamożnym społeczeństwie hiszpańskim Kościół i religia przestały być uważane za instytucje zaspokajające potrzeby wiernych. Powszechne były także nastroje antyklerykalne oskarżające Kościół o nacjonalizm i wspieranie dyktatury Franco. Kościół zaczął systematycznie tracić na znaczeniu, a jego wpływy na życie publiczne i społeczne maleć. W ostatnich latach procesy laicyzacji i sekularyzacji pogłębiły się. Według Centrum Badań Socjologicznych w 2014 roku 68,8% Hiszpanów zdeklarowało przynależność do Kościoła rzymskokatolickiego (76% w 2006 roku), 1,9% to wyznawcy pozostałych religii (głównie protestantyzmu, prawosławia, islamu, buddyzmu, hinduizmu i sikhizmu), a 26,1% zdeklarowało ateizm, agnostycyzm lub bezwyznaniowość (19% w 2006 roku). Pozostałe 3,1% nie określiło swej przynależności religijnej. W 1975 roku 61% Hiszpanów uczęszczało systematycznie do kościoła na niedzielne nabożeństwa, w 2002 roku 25%, podczas gdy w 2009 roku już tylko 15%. 58% Hiszpanów zdeklarowało, że nigdy nie chodzi do kościoła. Według sondażu Eurobarometr w 2010 roku 59% Hiszpanów przyznało się do wiary w Boga osobowego, 20% do wiary w nieokreśloną siłę wyższą, a 19% zdeklarowało brak wiary. Według tego samego ośrodka badawczego w 2008 roku zaledwie 3% Hiszpanów uznało religię za jedną z trzech najważniejszych wartości, podczas gdy średnia europejska wyniosła 7%. Według Instytutu Gallupa aż 59% Hiszpanów przyznało, że religia nie odgrywa ważnej roli w ich życiu. Odbiciem malejącej roli Kościoła i religii w Hiszpanii są drastyczny kryzys powołań i niedobór duchowieństwa, upowszechniający się relatywizm moralny, daleko posunięta tolerancja wobec antykoncepcji, aborcji, eutanazji, kohabitacji czy małżeństw homoseksualnych. Szczególnie młode pokolenie krytyczne jest wobec postaw i doktryn Kościoła odnośnie do etyki seksualnej i życia małżeńsko-rodzinnego. Młode pokolenie także w największym stopniu skłania się ku indywidualnej wierze bądź bezwyznaniowości. W 2005 roku zaledwie połowa młodzieży utożsamiała się z katolicyzmem, z czego jedynie 10% było zaangażowanych religijnie, a niespełna 4% systematycznie praktykowało. Z drugiej strony w obliczu gwałtownej laicyzacji życia publicznego, reform rządzącej ówcześnie PSOE i napływu muzułmańskich imigrantów, widoczna była także aktywna działalność organizacji katolickich mobilizujących prawicowe ugrupowania polityczne i zwolenników odnowy moralnej i tradycyjnych wartości rodzinnych i katolickich. Ruchy te jednak wydają się być w mniejszości. Gospodarka Do lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia Hiszpania była jednym z najuboższych krajów Europy Zachodniej. Masowy napływ turystów spowodował wielki wzrost inwestycji i napływ kapitału zagranicznego, który wzmógł się jeszcze po przystąpieniu do Unii Europejskiej. Hiszpania była przez ostatnie pół wieku jednym z najszybciej rozwijających się gospodarczo państw Europy. W 2009 PKB wyniósł 1052 mld euro, czyli 23,5 tys. euro na mieszkańca. Hiszpania uporała się w ostatnich latach ze zmorą, jaką była znaczna inflacja (od 1990 spadła z ponad 9% do ok. 2,5–3% w 2011) i masowym bezrobociem. W IV kwartale 2011 wynosiło ono 21,3% wobec 21,6% w 1978. Bezrobocie w lipcu 2018 roku wynosiło 15,1%. Hiszpania jest 15. co do wielkości gospodarką na świecie. Hiszpania jest znaczącym uczestnikiem handlu zagranicznego, wielkie banki mają swe siedziby gł. w Madrycie, Barcelonie, Walencji i Bilbao. W gospodarce Hiszpanii bardzo dużą rolę odgrywa obcy kapitał zagraniczny – głównie inwestycje amerykańskie, brytyjskie, francuskie, to właśnie one doprowadziły do szybkiego uprzemysłowienia Hiszpanii. Hiszpania jest zaliczana do grupy państw wysoko rozwiniętych, co potwierdza wysoki PKB. Pod względem potencjału ekonomicznego Hiszpanie stanowią wielką czołówkę Europy wraz z dużymi krajami kontynentu. Są już dziewiątą potęgą gospodarczą świata i stali się ważnym motorem napędowym europejskiej gospodarki. Produkt krajowy brutto Hiszpania ma już wyższy niż należąca do G7 Kanada. Relatywnie niskie ceny wpływają na wysoką siłę nabywczą porównywalną do Włoch i Francji. Przemysł Najważniejszą gałęzią gospodarki jest wysoko rozwinięty przemysł, zgrupowany w kilku wielkich okręgach. Hiszpania jest ważnym producentem samochodów osobowych (m.in. SEAT) i ciężarowych (Barcelona i Lleida, Walencja, Madryt, Valladolid, La Coruña). Kilka wielkich koncernów ulokowało tutaj swoje zakłady (VW, grupa PSA, Ford). Produkcja samochodów osobowych wyniosła ponad 1,9 mln sztuk (2000). W Walencji, Bilbao, Barcelonie, Kadyksie oraz La Coruñi są duże stocznie, a co za tym idzie, jest tutaj wysoko rozwinięty przemysł stoczniowy (3% produkcji światowej – 6. miejsce). Rozwinięty jest przemysł metalurgiczny (huty w Oviedo, Gijón, El Ferrol de Caudillo koło Bilbao i in.), w Asturii kopalnie węgla. Różnorodny przemysł elektrotechniczny (sprzęt gospodarstwa domowego, komputery, półprzewodniki) rozwinął się w większych miastach (np. Barcelona, Madryt, Sewilla, Malaga). Dzięki importowi paliw płynnych oraz znacznym zasobom energii wodnej Hiszpania produkuje ok. 185 TWh energii elektrycznej (4612 kWh na mieszkańca). Wielkim atutem jest rozwinięty przemysł włókienniczy oraz rolno-spożywczy (produkcja cukiernicza; wina – ponad 34 mln hl, 4. miejsce w świecie; konserw rybnych itp.), rozrzucony po całym kraju. Energia Hiszpania to jeden z liderów w produkcji energii słonecznej. Wsparcie rządu i obowiązywanie tzw. systemu feed-in tariff, dzięki któremu producenci energii ze źródeł odnawialnych mogą ją odsprzedawać po z góry ustalonych, preferencyjnych cenach, sprawiły, że na Półwyspie Iberyjskim w szybkim tempie powstawały w ostatnich latach nowe elektrownie słoneczne. W 2011 roku moc zainstalowanych elektrowni słonecznych wyniosła 4,2 GW. Sektor energetyczny wytwarza około 5% PKB brutto kraju. Zapotrzebowanie na energię w Hiszpanii począwszy od 2002 r. wzrosło o około 3,5% rocznie, z niewielkimi zmianami, jak w 2003 roku zanotowano wzrost o około 7%. Wraz ze wzrostem konsumpcji wzrasta zapotrzebowanie na energię od 211.500 GWh w 2002 r. do 253.600 w roku 2006. W 2008 roku 50% energii produkowanej w Hiszpanii było pochodzenia jądrowego 15 368 toe, 15% pochodziło z węgla, 6% z energii mechanicznej płynącej wody i 29% z pozostałych źródeł energii odnawialnej. W 2009 r. Hiszpania była największym producentem energii słonecznej oraz na trzecim miejscu wśród państw wytwarzających energię wiatrową. Produkcja energii wodnej w Hiszpanii osiągnęła w 2010 r. wartość 2220 MW i była to druga co do wielkości wartość produkcji w UE po Włoszech. Według raportu koncernu Ernst & Young Hiszpania wraz z takimi państwami jak m.in.: USA, Chiny i Indie znalazła się w gronie państw najbardziej atrakcyjnych na świecie pod względem inwestowania w odnawialne źródła energii. Rolnictwo W rolnictwie dominującą rolę odgrywają hodowla bydła, trzody i drobiu na rozległych pastwiskach (Kastylii, Asturii czy Estremadury), a także uprawa winorośli, zbóż, oliwek oraz owoców cytrusowych. Pod względem eksportu owoców cytrusowych Hiszpania znajduje się w ścisłej światowej czołówce. Poza innymi owocami cytrusowymi, tj. pomarańczami i mandarynkami prowadzi się uprawy kasztanów, migdałów, granatów i bananów, głównie na obszarach śródziemnomorskich. Lasy (głównie w regionach górskich) dostarczają drewna i owoców leśnych. Rolnictwo przynosi 8% dochodu narodowego brutto. Produkty pochodzenia rolniczego stanowią poważną pozycję eksportową Hiszpanii dostarczając niemalże 1/5 wpływów z eksportu. Na płaskowyżu Meseta uprawia się: pszenicę i jęczmień. Kukurydza rośnie dobrze na wilgotniejszych terenach północnego zachodu, a na terenach, na których możliwe jest nawadnianie, uprawia się ryż. Warzywa hodowane są w nawadnianych dolinach, wzdłuż nizinnego wschodniego wybrzeża. Gaje oliwne rosną na suchych obszarach na południu kraju. Hiszpania jest drugim na świecie producentem oliwy z oliwek. Winogrona uprawiane są w dolinie rzeki Ebro, na Mesecie, na nizinach śródziemnomorskich oraz wewnątrz kraju m.in. w Andaluzji. Hodowla jest stosunkowo mniej ważną gałęzią produkcji rolnej, chociaż i ona ma w kraju wielowiekowe tradycje. Największe pogłowie posiadają stada owiec, znacznie mniejsze zaś bydła i kóz. Lasy 31% powierzchni kraju, szczególnie na terenach górzystych, zajmują lasy. Największe kompleksy leśne znajdują się w północnej, wilgotnej części Hiszpanii (lasy liściaste i mieszane), zaś na południowym zachodzie przeważają lasy dębowe z dębem korkowym. W Hiszpanii funkcjonuje wiele tartaków, na szeroką skalę produkowana jest również żywica. W kraju znajduje się 13 parków narodowych (hiszp. parque nacional), największym z nich jest Doñana, który obejmuje jedyne w swoim rodzaju siedliska ptaków wędrownych z południa Afryki, zaś Cabañeros chroni unikatowe w Europie lasy wiecznie zielonych dębów ostrolistnych i korkowych. W Hiszpanii znajduje się także największy w Europie las palmowy – El Caracol niedaleko Elche. Rybołówstwo Duże znaczenie posiada rybołówstwo (1,4 mln ton ryb), zwłaszcza na wybrzeżu atlantyckim – La Coruña w Galicji, Jerez de la Frontera w Andaluzji, ale także Málaga. W Vigo, w północnej części kraju znajduje się Agencja Kontroli Rybołówstwa UE, której zadaniem jest szkolenie inspektorów oraz organizacja wspólnych inspekcji z kilku państw członkowskich, a także ma ona zapewnić zgodność z wymogami dotyczącymi połowów, wprowadzonymi w trosce o zachowanie zasobów rybnych. Prawie połowę ryb i owoców morza (mariscos) łowionych w Hiszpanii dostarcza flota galicyjska. Hiszpania wspólnie z Francją, Danią, Wielką Brytanią oraz Niderlandami dokonuje 60% połowów całej UE. Ponadto Hiszpanii przypada w udziale 25% łącznego tonażu rybackiej floty wspólnotowej (481 000 ton). Największe porty rybackie znajdują się nad Zatoką Biskajską i na terenie Galicji. Transport Sieć transportowa Hiszpanii uległa znaczącym przeobrażeniom po II wojnie światowej, dzięki dewizom napływającym od turystów zagranicznych. Drogi liczą ogółem ponad 370 tys. km – 73,2 km na 100 km² powierzchni. Wielki postęp zanotowano w budowie nowoczesnych magistral obsługujących narastający ruch turystyczny – 31 grudnia 2007 było w Hiszpanii 14 689 km autostrad (autopistas) i dróg ekspresowych (autovías), co łącznie sprawia, że państwo to ma największą sieć w Europie i trzecią co do wielkości na świecie po USA i Chinach. Hiszpania jest krajem wysoko zmotoryzowanym – w tym samym czasie było ponad 14,7 mln samochodów osobowych (36,7 pojazdu na 100 mieszkańców) oraz ponad 1,8 mln ciężarowych. Długość linii kolejowych wynosi obecnie ~16 tys. km, w tym 8,5 tys. km linii zelektryfikowanych, hiszpańskie koleje Renfe również obejmują szybką kolej – AVE. Wraz z otwarciem trasy dla pociągów dużej prędkości na linii Madryt – Walencja w grudniu 2010 Hiszpania stała się krajem, który ma najdłuższą sieć szybkich kolei w Europie, a drugi co do wielkości system szybkich kolei na świecie. Transport morski odgrywa dużą rolę w gospodarce kraju, zwłaszcza w handlu zagranicznym, gdyż większość towarów jest przywożona lub wywożona drogą morską. Najważniejsze porty morskie to: Algeciras, Kadyks, Kartagena, Walencja, Tarragona, Barcelona, Bilbao, La Coruña. Bezprecedensowy rozwój nastąpił w dziedzinie przewozów lotniczych. Port lotniczy Madryt-Barajas i port lotniczy Barcelona są jednymi z najważniejszych portów lotniczych w Europie, każdy z nich obsługuje ok. 50 mln pasażerów rocznie. Inne ważniejsze lotniska to port lotniczy Palma de Mallorca (28 mln pasażerów), port lotniczy Malaga (19 mln pasażerów), port lotniczy Alicante (14 mln pasażerów), port lotniczy Gran Canaria (13 mln pasażerów) i port lotniczy Teneryfa-Południe (11 mln pasażerów). Łącznie 25 portów lotniczych w Hiszpanii obsługuje powyżej 1 mln pasażerów rocznie, natomiast wszystkie 49 portów lotniczych obsługiwanych przez Aena obsłużyło w 2017 roku ponad 249 mln pasażerów. Górnictwo i energetyka Hiszpania jest krajem obfitującym w rudy i kruszce. Kopaliny użyteczne są różnorodne i dość znaczne. W Górach Kantabryjskich na północy znajdują się złoża węgla kamiennego i wysokiej jakości rudy żelaza, dzięki czemu w miastach leżących na wybrzeżu rozwinął się przemysł ciężki. Węgiel brunatny wydobywa się we wschodniej części kraju – centralna Katalonia. W górach Sierra Morena i Sierra Nevada eksploatuje się złoża rud metali, przede wszystkim: miedzi, cynku (Chalkopiryty) i ołowiu. Dzięki bogatym złożom rtęci w okolicach Almadén, Hiszpania zajmuje 1. miejsce na świecie w jej wydobyciu. Na tym samym obszarze wydobywa się również rudy tytanu, antymonu i manganu. Ponadto rudy manganu występują także w Górach Kantabryjskich i Iberyjskich. W Galicji znajdują się rudy wolframu. Na wybrzeżach znajdują się też niewielkie złoża ropy naftowej. Sole potasowe występują głównie w północno-wschodniej Katalonii, a także w północno-zachodniej części Kotliny Aragońskiej. 43% energii kraju pochodzi z elektrociepłowni wykorzystujących paliwa importowane: 41% produkowane jest przez hydroelektrownie w Pirenejach i inne; 16% energii pochodzi z elektrowni atomowych. Turystyka Burzliwa historia, która pozostawiła ślad w postaci bardzo wielu zabytków i licznych, bogatych w eksponaty muzeów oraz jeden z najcieplejszych klimatów na kontynencie sprzyjają masowej turystyce, która stanowi jeden z filarów gospodarki przynoszących znaczne dochody. Liczba turystów zagranicznych odwiedzających Hiszpanię systematycznie wzrasta. Wypoczywają oni głównie na wybrzeżu śródziemnomorskim (Costa de la Luz – Costa del Sol – Costa Blanca – Costa del Azahar – Costa Dorada – Costa Montanesa – Costa Vasca – Costa Verde – Rias Altas – Rias Bajas) czy na Balearach. Dużą popularnością cieszą się także Wyspy Kanaryjskie z ich subtropikalną roślinnością i interesującymi zjawiskami wulkanicznymi. Ponadto ożywiony ruch turystyczny spowodował, że porty lotnicze w Las Palmas i na Majorce stały się jednymi z największych portów lotniczych Europy. Najcenniejsze zabytki posiadają miasta: Madryt (obok zabytków architektonicznych mieszczą się tu liczne zbiory sztuki, czy słynne muzeum Prado), Toledo, Barcelona, Burgos, Salamanka (z najstarszym uniwersytetem w kraju), Saragossa. W zabytki z czasów rzymskich obfitują Tarragona i Sagunto, z czasów arabskich Sewilla, Kordoba, a szczególnie Grenada (Alhambra) i Generalife – perła architektury mauretańskiej. Ośrodkiem pielgrzymkowym o europejskiej sławie jest Santiago de Compostela. Z dochodów z turystyki sfinansowano m.in.: budowę dróg oraz przemysł lokalny. W 2017 roku kraj ten odwiedziło 82 mln turystów (8,6% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 68 mld dolarów. Tym samym Hiszpania jest drugim najczęściej odwiedzanym państwem przez turystów na świecie (po Francji) i także na drugim miejscu pod względem przychodów z turystyki (po USA). Przedsiębiorstwa Poniższa tabela przedstawia największe firmy hiszpańskie w 2011, według ranking5000.com: Kultura Malarstwo Do wybitnych malarzy hiszpańskich należą m.in. Pablo Picasso, Francisco Goya, Diego Velázquez czy Salvador Dalí. Literatura Dzieje literatury hiszpańskiej są ściśle związane z historią ziem położonych na Półwyspie Iberyjskim. Okres tworzenia pisanych dzieł kultury obfitował w pojawianie się w tekstach literackich różnorodnych wpływów. Panowanie rzymskie, arabskie, czy też literatura przybyłych na półwysep Żydów kształtowało w pewnym stopniu przyszłą literaturę hiszpańską. Przed powstaniem pierwszych dzieł w języku hiszpańskim na terenie współczesnej Hiszpanii rozwijały się literatura w języku łacińskim, a także literatura hispano-arabska oraz judeo-arabska. Początek literatury hiszpańskiej stanowi bogata twórczość wędrownych żonglerów (anonimowy epos rycerski Pieśń o Cydzie z ok. 1140 r.) i wykształconych klerków (głównie duchownych, poezja Gonzalo de Berceo). Na rozwój prozy w XIII wieku wpłynął król Alfons X Mądry. Poezję XIV wieku reprezentowali: J. Ruiz i P. López de Ayala, prozę – Juan Manuel, zaś XV wieczna proza miała charakter satyr. Ukształtował się też romans rycerski (Amadís de Gaula). Rozwinęła się anonimowa twórczość poetycka w formie romancy. Następnie w literaturze hiszpańskiej rozwijały się takie kierunki jak: romans przygodowo-sentymentalny czy teatr. W II połowie XVI wieku w poezji hiszpańskiej zapanował duch ascezy i mistycyzmu, pojawiły się 2 szkoły: salamantyjska, której przedstawicielem był Luis de León i sewilska, którą reprezentował Francisco de Herrera starszy. W epoce wielkich odkryć geograficznych i podbojów kolonialnych powstawała literatura związana z podbojem Ameryki: kroniki Hernána Cortésa czy Bernala Díaz del Castillo. Na przełomie XVI i XVII w. tworzył Miguel de Cervantes – autor Don Kichota – pierwszej wybitnej powieści nowożytnej, która do dziś uważana jest za najważniejszą książkę kręgu kulturowego języka hiszpańskiego. Ogólnie podsumowując cała literatura hiszpańska przedstawia niezwykłe bogactwo literackie. Niemalże co roku na Półwyspie pojawiają się nowe sensacje literackie, takie jak m.in.: Klub Dumas czy Flamandzka szachownica Arturo Péreza. Inni współcześni twórcy literatury hiszpańskiej to m.in.: Matilde Asensi, Julia Navarro, urodzony na Kubie José Carlos Somoza czy Carlos Ruiz Zafón. Jednym z najbardziej znanych bestsellerów hiszpańskich jest powieść Żołnierze spod Salaminy Javiera Cercasa. Wciąż tworzą tacy autorzy jak Javier Marías, czy Enrique Vila-Matas. Bardzo dobrze ma się też nurt tzw. literatury kobiecej, reprezentowany przez Rosę Montero, Lucíę Etxebarríę, Almudenę Grandes czy Soledad Puertolas, tworzące teksty skupiające się na problemach współczesnych kobiet. Muzyka Muzyka hiszpańska przez wiele stuleci kształtowana była przez liczne, zmieniające się wraz z upływem czasu, wpływy kulturowe. W epoce średniowiecza tzw. śpiew wizygocki (liturgiczny) przeobraził się w tzw. mozarabski, aż ostatecznie przeważyły w nim elementy muzyki chrześcijańskiej. W XVI wieku nastąpił rozkwit religijnej polifonii wokalnej, a także muzyki organowej i lutniowej. W XVII wieku powstała forma opery tzw. zarzuela, która podlegała ciągłym ewolucjom w następnych stuleciach w popularną hiszpańską tonadillę i sainete. Muzyka hiszpańska poddana była w owym czasie oddziaływaniu trendów neapolitańskich (działalność włoskiego śpiewaka, kastrata – Farinellego). Dopiero w XIX wieku muzycy hiszpańscy podjęli próbę wyzwolenia się spod obcych wpływów i wskrzeszenia tradycyjnej, narodowej opery (F. Pedrell). Powstawały liczne konserwatoria, które kontynuowały rozwój szkoły narodowej. Jej cechami charakterystycznymi są powrót do korzeni ludowych oraz specyficzne dla muzyki hiszpańskiej zróżnicowanie regionalne, wynikające z przemieszania kulturowego w Hiszpanii (m.in. kultura arabska, żydowska czy cygańska). Powstało wiele narodowych tańców, charakterystycznych dla Hiszpanii takich jak: flamenco, czy paso doble. Hiszpania słynie także ze znanych na cały świat wykonawców operowych, np. José Carreras, Plácido Domingo i Montserrat Caballé. Sławni wokaliści hiszpańscy to Julio Iglesias, Enrique Iglesias czy w ostatnich latach Álvaro Soler. Film Filmografia hiszpańska jest bardzo bogata, w kraju powstaje wiele bardziej czy mniej znanych filmów. Dużym uznaniem na świecie cieszyli i cieszą się hiszpańscy reżyserzy: Luis Buñuel, Carlos Saura, Pedro Almodóvar, Víctor Erice, Alejandro Amenábar, Jaume Balagueró, Alberto Rodríguez, Fernando León de Aranoa, Imanol Uribe czy Ramón Salazar. Wiele filmów nie tylko hiszpańskich, lecz także produkcji amerykańskiej kręconych jest w Hiszpanii. Znaną hiszpańską aktorką jest Penélope Cruz, natomiast znani aktorzy to Antonio Banderas czy Javier Bardem. Obecnie bardzo popularnymi gatunkami filmowymi, których realizacji podejmują się hiszpańscy reżyserzy, są horror i thriller-dreszczowiec. W Hiszpanii corocznie odbywają się międzynarodowe festiwale filmowe, z których dwa najważniejsze organizowane są w San Sebastián oraz Valladolid (znany jako Seminci). Media Spośród prasy największym dziennikiem ukazującym się w Hiszpanii jest gazeta o profilu socjaldemokratycznym El País, wydawana przez najpotężniejszy koncern mediowy Grupo PRISA, założony przez Jesusa de Polanco (inne media należące do koncernu to m.in. dziennik sportowy As, radio Cadena SER, platforma telewizji cyfrowej Digital+). Innymi największymi dziennikami wydawanymi w kraju są m.in.: konserwatywno-liberalne El Mundo, konserwatywno-monarchistyczny ABC oraz La Razón o zbliżonym do ABC profilu. W Barcelonie ukazuje się dodatkowo La Vanguardia, redagowana w części po katalońsku. Wśród prasy sportowej prymat dzierżą dzienniki „Marca” oraz wspomniany As. Ponadto w Hiszpanii ukazuje się wiele gazet lokalnych np. Diario de Sevilla, Diario de Mallorca. Największą hiszpańską stacją telewizyjną jest publiczna Televisión Española (TVE), emitująca przede wszystkim programy TVE1 oraz TVE2. Do prywatnych stacji telewizyjnych należą m.in.: Antena 3, Telecinco, Veo TV, Canal+. Sport Hiszpania odnosi znaczące sukcesy w piłce nożnej. W 2010 reprezentacja wywalczyła mistrzostwo świata w piłce nożnej, a trzy razy (1964, 2008 i 2012) zdobyła mistrzostwo Europy. Hiszpańska liga Primera División, według rankingu UEFA, jest najlepszą ligą w europejskiej piłce nożnej. Najbardziej utytułowanymi klubami z Hiszpanii są Real Madryt, FC Barcelona, Atlético Madryt, Valencia CF, Athletic Bilbao oraz Sevilla FC. Z Hiszpanii pochodzą także utytułowani kolarze – Alberto Contador – trzykrotny zwycięzca Tour de France (2007, 2009, 2010), Giro d’Italia (2008, 2011) oraz trzykrotny Vuelta a España (2008, 2012, 2014), a także Miguel Indurain. Hiszpanie mają także jedną z najlepszych ekip w koszykówce. Znanymi graczami są bracia Gasol (Pau i Marc), a także Ricky Rubio, José Calderón, Serge Ibaka czy Sergio Rodríguez. Z kraju pochodzi też tenisista Rafael Nadal, rywalizujący z Rogerem Federerem i Novakiem Djokoviciem o miano najlepszego tenisisty globu. Hiszpanem jest też Fernando Alonso, kierowca wyścigowy, dwukrotny mistrz świata Formuły 1. W sportach samochodowych należy także wymienić takie nazwisko jak Carlos Sainz. Hiszpanie mają także długoletnią tradycję golfa, silnie związaną z regionem Murcji. Najbardziej utytułowani gracze tej dyscypliny to Seve Ballesteros oraz Sergio García. Nie osiągają dużych sukcesów w sportach zimowych choć zdobywali medale na igrzyskach olimpijskich w narciarstwie alpejskim i snowbardingu. Święta Najważniejsze Święta i uroczystości w Hiszpanii: Zobacz też władcy Hiszpanii Słupy Heraklesa korrida kuchnia hiszpańska rewolucja hiszpańska 1936 roku Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Strona rządu – Gobierno de España Oficjalna strona internetowa premiera Hiszpanii i inne oficjalne źródła informacji Oficjalna strona króla Hiszpanii Strony internetowe poświęcone Hiszpanii Kraje iberyjskie Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

6111

https://pl.wikipedia.org/wiki/Tlen

Tlen

Tlen (O, ) – pierwiastek chemiczny o liczbie atomowej 8, niemetal z grupy tlenowców w układzie okresowym. Stabilnymi izotopami tlenu są (stanowi ponad 99% tlenu naturalnego), oraz . Tlen w stanie wolnym występuje w postaci cząsteczek dwuatomowych oraz trójatomowych – ozonu (głównie w ozonosferze). Wykryto jednak także cząsteczki cztero- i ośmioatomowe. Tlen jest paramagnetykiem. Ciekły tlen ma barwę niebieską. Stały tlen znany jest w sześciu odmianach alotropowych, do których należy tzw. „czerwony tlen” i tlen metaliczny, stabilne w warunkach bardzo wysokich ciśnień. Występowanie Tlen jest najbardziej rozpowszechnionym pierwiastkiem na Ziemi – zawartość tlenu w jej skorupie wynosi 46,4%. Stanowi też 20,95% objętości atmosfery ziemskiej (23,25% wagowych). W postaci związków z innymi pierwiastkami wchodzi w skład hydrosfery (gdzie jego zawartość wynosi około 89% – woda) i litosfery jako tlenki (np. krzemionka (piasek) zawiera ok. 53% tlenu). W przyrodzie obieg tlenu odbywa się w cyklu zamkniętym. Rozpuszczalność tlenu w wodzie słodkiej wynosi 8,3 mg/l, a w wodzie słonej (3,5% soli) 6,6 mg/l (25 °C, 1 atm.). Tlen jest około dwa razy lepiej rozpuszczalny w wodzie niż azot. Rozpuszczalność powietrza w wodzie wynosi 23 mg/l (25 °C, 1 atm.); powietrze rozpuszczone w wodzie zawiera 35,6% tlenu. Historia Uznaje się, że tlen został odkryty przez Carla Scheelego przed 1773, ale odkrycie nie zostało opublikowane do 1777. W tym czasie za odkrywcę tlenu od dwóch lat uznawany był Joseph Priestley, który ogłosił jego odkrycie w Royal Society 23 marca 1775. Otrzymał on tlen 1 sierpnia 1774, ogrzewając tlenek rtęci(II) i zbierając wydzielający się gaz. Historyk alchemii Roman Bugaj wskazał, że tlen został odkryty już w XVII wieku przez Michała Sędziwoja, który nazywał go, między innymi, „pokarmem żywota” (łac. ) i „duchem świata” (łac. ). Sędziwój wiedział, że „pokarm żywota, ukryty w powietrzu” jest niezbędny do życia i że przedostaje się z powietrza do krwi. Otrzymał go w drodze rozkładu saletry potasowej, który zachodził podczas jej prażenia; swoje doświadczenie opisał w dziele Dwanaście traktatów o kamieniu filozofów (1604). Stwierdził, że saletra jest ciałem złożonym, zawierającym „duch świata” (tak nazwał tlen, uznając go za kamień filozoficzny), umożliwiającym życie ludzi i zwierząt. Ciekły tlen po raz pierwszy otrzymali profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego Zygmunt Wróblewski i Karol Olszewski 5 kwietnia 1883. Wcześniej, w 1877, mgłę skroplonego tlenu zaobserwowali niezależnie Szwed Raoul Pictet i Francuz Louis-Paul Cailletet. Łacińska nazwa tlenu oxygenium (z greckiego oksy, kwaśny, i gennao, rodzę), wprowadzona została przez Antoine’a Lavoisiera. Jako pierwszy uznał on tlen za pierwiastek chemiczny. Polską nazwę „tlen” (od słowa „tlić”) zaproponował Jan Oczapowski przed rokiem 1851 i została ona zaakceptowana przez większość polskiego środowiska chemicznego w ciągu ok. 10 lat. Wcześniejsza polska nazwa „kwasoród” była dosłownym tłumaczeniem łacińskiej, a wprowadził ją Jędrzej Śniadecki. W przyrodzie Tlen jest pierwiastkiem biogennym. Jest niezbędny organizmom tlenowym do przeprowadzenia fosforylacji oksydacyjnej będącej najważniejszym etapem oddychania. Niektóre organizmy beztlenowe giną w obecności niewielkich ilości wolnego tlenu. Organizm przeciętnego dorosłego człowieka zużywa w ciągu minuty około 200 ml (0,3 g) tlenu. Oddychanie czystym tlenem jest dość niebezpieczne, ponieważ podnosi on ciśnienie krwi i wywołuje kwasicę. Niedobór tlenu staje się niebezpieczny dla życia, gdy jego zawartość w powietrzu spada poniżej 10–12%. Zwierzęta wykorzystują go w procesie oddychania tlenowego w celu otrzymania energii: ADP ATP Otrzymywanie w warunkach laboratoryjnych poprzez podgrzewanie nadmanganianu potasu w temperaturze powyżej 230 °C: poprzez termiczny rozkład azotanu potasu w temperaturze powyżej 400 °C, ale nie większej niż 440 °C: poprzez termiczny rozkład chloranu potasu w temperaturze powyżej 550 °C: poprzez ogrzewanie tlenku rtęci(II): poprzez rozkład wodnego roztworu nadtlenku wodoru (wody utlenionej lub perhydrolu) pod wpływem ciepła lub katalizatora, na przykład dwutlenku manganu: w wyniku reakcji nadmanganianu potasu z nadtlenkiem wodoru: w wyniku elektrolizy wody: Zastosowanie Tlen jest stosowany w medycynie, do sporządzania mieszanek oddechowych do nurkowania, w przemyśle jako utleniacz (na przykład w palnikach acetylenowo-tlenowych). Związki tlenu Tlen wchodzi w skład wielu związków chemicznych o dużym znaczeniu przemysłowym: tlenków (w szczególności tlenku wodoru (wody) oraz dwutlenku węgla), nadtlenków (w szczególności nadtlenku wodoru), kwasów tlenowych, zasad. Jest też składnikiem większości związków organicznych o znaczeniu biologicznym, przykładowo białek i tłuszczów. Oprócz anionów tlenkowych (występujących też w tzw. podtlenkach), ozonkowych, ponadtlenkowych i nadtlenkowych znane są związki, w których tlen występuje w podsieci kationowej. Jest to kation dioksygenylowy w związku (heksafluoroplatynian dioksygenylu). Kation ten może być stabilizowany przeciwjonem anionowym o silniejszych właściwościach ox-bas od tlenu lub red-ac od kationu oksygenylowego. Zobacz też tlen singletowy dziura ozonowa katastrofa tlenowa Uwagi Przypisy Pierwiastki chemiczne Leki z listy leków podstawowych Światowej Organizacji Zdrowia

795

https://pl.wikipedia.org/wiki/Chorwacja

Chorwacja

Chorwacja, Republika Chorwacji (, ) – państwo leżące na pograniczu Europy Środkowej i Europy Południowej, nad Morzem Adriatyckim i graniczące od południa z Bośnią i Hercegowiną oraz Czarnogórą, od wschodu z Serbią oraz Węgrami i Słowenią od północy. Od południowego zachodu ma dostęp do Morza Adriatyckiego. Od 1 lipca 2013 należy do Unii Europejskiej jako 27. członek wspólnoty (wcześniej 28.). Od 1 stycznia 2023 w strefie euro i Schengen. Historia Do I wieku n.e. na terenie Chorwacji znajdowała się rzymska prowincja Iliria (łac. Illyricum). W I wieku n.e. została ona podzielona na dwie prowincje: Dalmację i Panonię. Na początku VII wieku na tereny dzisiejszej Chorwacji przybyły plemiona Chorwatów. W 803 roku tereny Chorwacji Dalmatyńskiej zostały podbite i włączone do imperium Karola Wielkiego. Od VII do VIII wieku najeżdżały je plemiona Ostrogotów, Awarów i Słowian. W późniejszym czasie tereny Chorwacji stały się miejscem rywalizacji o wpływy: papiestwa, Wenecji i Węgier. W 925 powstało Królestwo Chorwacji. W 1102 doszło do unii personalnej z Węgrami. Od XIV wieku i końca panowania Andegawenów na Węgrzech (1308–1395) nastąpił okres walk wewnętrznych. Po bitwie pod Mohaczem w 1526 Chorwacja dostała się pod panowanie Habsburgów. Część ziem znalazła się pod panowaniem Turków osmańskich, a stopniowy ich napór spowodował zajęcie praktycznie całego terytorium. W XVIII wieku wpływy tureckie słabły, a w latach 1809–1813 Napoleon utworzył Prowincje Iliryjskie. W XIX wieku Chorwacja znalazła się w Cesarstwie Austriackim, a później w strefie wpływów Węgier (po 1867 w Krajach Korony Świętego Stefana, czyli węgierskiej części państwa). W części austriackiej pozostała Dalmacja, cieszyła się tam jednakże autonomią (własny sejm). Austriacy starali się wyzyskiwać konflikty węgiersko-chorwackie dla umocnienia dynastii habsburskiej (np. Chorwaci pomogli w stłumieniu powstania węgierskiego w 1848–1849). W XIX wieku nasiliły się tendencje niepodległościowe. Po I wojnie światowej i rozpadzie Austro-Węgier w 1918 roku Chorwacja weszła w skład Królestwa SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweńców), a w 1929 w skład Jugosławii. W czasie II wojny światowej w roku 1941 faszystowskie ugrupowanie ustaszy na czele z Ante Paveliciem przejęło władzę, ogłosiło niepodległość i powstało Niepodległe Państwo Chorwackie (NDH). Terytorium Chorwacji sprzymierzonej wówczas z Niemcami obejmowało Chorwację właściwą (choć nie całą, część terytorium przyłączono do Włoch) oraz tereny dzisiejszej Bośni i Hercegowiny. W maju 1945 NDH zostało zlikwidowane przez armię jugosłowiańską. Od 1945 po zakończeniu II wojny światowej Chorwacja została włączona do Jugosławii Josipa Broz-Tity (który sam był z pochodzenia Chorwatem). W 1991 proklamowano niepodległość; rozpoczęła się wojna z Jugosławią (de facto z Serbią, wspomaganą przez oddziały czarnogórskie). W kwietniu 1992 do Chorwacji wkroczyły siły pokojowe ONZ. Konflikt rozwiązano po trzech latach (układ w Dayton). Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 753 z 18 maja 1992 roku Chorwacja została członkiem ONZ. Chorwacja rozpoczęła zabiegi o członkostwo w NATO. Od początku lat 90. do śmierci w 1999 krajem w sposób autorytarny rządził Franjo Tuđman, przywódca nacjonalistycznej Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej (HDZ). W 2000 w wyborach wygrały siły umiarkowane i nastąpiła demokratyzacja kraju: prezydentem został Stjepan Mesić, dawny antykomunistyczny opozycjonista. Rząd utworzyła koalicja zreformowanych postkomunistów z ludowcami, chadekami i partią liberalną, a na jego czele stanął Ivica Račan. Gabinet zabiegał o zbliżenie Chorwacji do struktur europejskich. W 2003 HDZ powróciła do władzy. Dwa lata później Chorwacja rozpoczęła negocjacje w sprawie przyjęcia do Unii Europejskiej. W 2009 kraj dołączył do NATO. W 2011 zakończyły się negocjacje akcesyjne do UE. Traktat akcesyjny podpisano 9 grudnia 2011. 22 stycznia 2012 66,27% Chorwatów opowiedziało się za członkostwem w UE. 1 lipca 2013 Chorwacja dołączyła do UE. Do 31 grudnia 2022 roku walutą Chorwacji była kuna. 1 stycznia 2023 roku kraj przystąpił do strefy euro i strefy Schengen. Geografia Granice i punkty skrajne Całkowita długość granicy lądowej: 2237 km. Długość wybrzeża: 5835 km (łącznie z wyspami). Długość granic z sąsiadującymi państwami: Bośnia i Hercegowina – 956 km, Słowenia – 600 km, Węgry – 348 km, Serbia – 314 km, Czarnogóra – 19 km. Najwyższy punkt: Troglaw 1913 m n.p.m. w paśmie Troglaw. Najniższy punkt: Morze Adriatyckie 0 m. Linia brzegowa Chorwacji Chorwacja ma bardzo urozmaicone, wyjątkowe w skali świata wybrzeże. Ten typ, z licznymi podłużnymi wyspami ustawionymi równolegle do linii brzegowej, został nazwany dalmatyńskim od nazwy chorwackiego wybrzeża. Parki narodowe Park Narodowy Wysp Briońskich (Nacionalni Park Brijuni) Park Narodowy Kornati (Nacionalni Park Kornati) Park Narodowy Krka (Nacionalni Park Krka) Park Narodowy Mljet (Nacionalni Park Mljet) Park Narodowy Paklenica (Nacionalni Park Paklenica) Park Narodowy Jezior Plitwickich (Nacionalni Park Plitvička jezera) Park Narodowy Risnjak (Nacionalni Park Risnjak) Park Narodowy Welebitu Północnego (Nacionalni Park Sjeverni Velebit) Podział administracyjny Chorwacji Chorwacja podzielona jest na 20 żupanii (chorw. županija) + 1 miasto wydzielone (Zagrzeb). Ustrój polityczny Chorwacja jest wielopartyjną republiką parlamentarną na podstawie konstytucji z 1990 roku (zmodyfikowanej w 1999 i 2001 roku), z silną pozycją parlamentu. Do 2000 roku pozostawała krajem autorytarnym. Mimo że wśród Słowian Chorwaci cieszą się najstarszą tradycją państwowości, to Republika Chorwacji jest jednym z najmłodszych państw europejskich. Jej konstytucja została uchwalona 22 grudnia 1990 r., a państwo zostało uznane za samodzielne przez międzynarodową wspólnotę 15 stycznia 1992 r. System prawa został przystosowany do współczesnego ustawodawstwa europejskiego. Chorwacja stała się krajem demokracji parlamentarnej, którego system polityczny opiera się na poszanowaniu praw człowieka, rządach prawa, równouprawnieniu wspólnot narodowych, nienaruszalności własności osobistej, sprawiedliwości społecznej i wielopartyjności. W Chorwacji funkcjonuje 18-związkowy system partyjny. Do najbardziej liczących się partii politycznych należą Chorwacka Wspólnota Demokratyczna, Chorwacka Partia Socjalliberalna, Partia Socjaldemokratyczna oraz Partia Prawa. Kraj administracyjnie dzieli się na 21 żupanii. Głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, z prawem powoływania rządu, łącznie z premierem – szefem rządu. Chorwacki model demokracji parlamentarnej opiera się na podziale władzy. Władza ustawodawcza należy do jednoizbowego parlamentu – Zgromadzenia Chorwackiego (Saboru) – złożonego z różnej liczby członków (w zależności od ilości głosujących), wahającej się jednak od 100 do 160 deputowanych. Sabor działa na zasadzie sesyjności. Pierwsza sesja trwa od 15 stycznia do 30 lipca, druga od 15 września do 15 grudnia. Każda sesja rozpoczyna się od odśpiewania hymnu Chorwacji „Nasza piękna Ojczyzno” (Lijepa naša domovino). Osiem dni przed rozpoczęciem obrad nowej sesji każdy z przedstawicieli Saboru otrzymuje od przewodniczącego zarys harmonogramu posiedzeń, który obejmuje wnioski parlamentarzystów i rządu oraz projekty aktów normatywnych, będących przedmiotem debat i głosowań na posiedzeniach plenarnych. Deputowani mają możliwość składania wniosków o uzupełnienie porządku obrad, zgłaszając projekty ustaw do czasu rozpoczęcia sesji. Przewodniczący Saboru ma obowiązek przedłożyć te propozycje na forum izby w terminie do 30 dni (wnioski o materii ustawowej) lub do 15 dni (wnioski w innych sprawach). Pierwsze posiedzenie nowo wybranego parlamentu odbywa się nie później niż dwudziestego dnia od chwili ogłoszenia oficjalnych wyników wyborów. Członkowie Saboru wybierają wówczas następujące organy parlamentu: prezydium Saboru, w skład którego wchodzą przewodniczący i zastępcy przewodniczącego, sekretarza, komitety oraz komisje. Każdy członek Saboru posiada immunitet formalny i immunitet materialny. Immunitet formalny chroni deputowanego przed zatrzymaniem przez organy ścigania (wyjątkiem jest tutaj ujęcie deputowanego na gorącym uczynku za czyny zagrożone karą pozbawienia wolności powyżej pięciu lat) oraz przed wszczęciem postępowania karnego za popełnione przestępstwa. Immunitet obejmuje także prawo odmowy zeznań w charakterze świadka we wszystkich rodzajach spraw sądowych. Immunitet materialny chroni deputowanego także po zakończeniu sprawowania mandatu przedstawicielskiego. Obejmuje sposób głosowania i treść wypowiedzi reprezentantów w trakcie posiedzeń plenarnych parlamentu oraz jego organów wewnętrznych. W myśl regulaminu chorwackiego Saboru deputowani mają prawo tworzyć kluby parlamentarne na podstawie przynależności politycznej lub etnicznej. Klub parlamentarny może zostać utworzony przez: partię polityczną posiadającą co najmniej trzech deputowanych w parlamencie; co najmniej trzech przedstawicieli niezrzeszonych; deputowanych wybranych jako przedstawicieli mniejszości narodowych; dwie lub więcej partii politycznych, które mają co najmniej trzech deputowanych w parlamencie. Władzę wykonawczą sprawuje rząd na czele którego stoi premier. Siły zbrojne Chorwacja dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Chorwacji składało się w 2014 roku z: 92 czołgów, 763 opancerzonych pojazdów bojowych, 27 dział samobieżnych, 50 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 60 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Chorwacji dysponowała w 2014 roku 9 okrętami obrony przybrzeża oraz jednym okrętem obrony przeciwminowej. Wojska chorwackie w 2014 roku liczyły 21,3 tys. żołnierzy zawodowych oraz 102,7 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) chorwackie siły zbrojne stanowią 46. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 958 mln dolarów (USD). Demografia Chorwację zamieszkuje prawie 4,5 mln mieszkańców (4 493 312 w 2007). Istnieje tendencja spadkowa spowodowana głównie emigracją zarobkową do krajów zachodnich, ujemnym przyrostem naturalnym oraz emigracją Serbów do rodzinnego kraju – Serbii. Znaczna większość mieszka w miastach (64%); na wsi mieszka 36%. Struktura etniczna Główne skupiska mniejszości narodowych znajdują się w następujących regionach: Albańczycy – Zagrzeb, Istria; Bośniacy – Zagrzeb, Istria, Primorje; Czesi – zachodnia Slawonia (miasta Daruvar i Grubišno Polje oraz gmina Končanica), Moslavina (miasta Pakrac, Lipik); Niemcy i Austriacy – Osijek, Zagrzeb Polacy – Zagrzeb, Rijeka Rusini – wschodnia Slawonia; Serbowie – Slawonia (zwłaszcza wschodnia), Kordun, Banovina, Zagrzeb, Rijeka; Słowacy – wschodnia i środkowa Slawonia (miasta Ilok i Našice); Słoweńcy – Zagrzeb, Primorje, Istria; Ukraińcy – Zagrzeb, żupania sisacko-moslawińska, żupania brodzko-posawska, żupania vukowarsko-srijemska; Węgrzy – Baranja; Włosi – zachodnia i południowa Istria, Rijeka, Cres, Lošinj, Moslavina. Język W tym samym spisie przy pytaniu o język ojczysty uzyskano następujące rezultaty: chorwacki – 95,60%, serbski – 1,23%, włoski – 0,43%, albański – 0,40%, bośniacki – 0,39% romski – 0,34% węgierski – 0,24%, słoweński – 0,22%, serbsko-chorwacki – 0,18% czeski – 0,15% inny – 0,60%, brak danych – 0,22%. Językiem urzędowym państwa jest język chorwacki, jednak w gminach (općina) zamieszkanych co najmniej w 1/3 przez mniejszości, językami urzędowymi są również języki tych mniejszości. Obecnie status taki mają język serbski w 21 gminach, język węgierski w dwóch gminach, język włoski w dwóch gminach, język czeski w jednej gminie i język słowacki w jednej gminie: Religia Natomiast, jeśli chodzi o wyznania, wyniki spisu były następujące: katolicy – 87,2%, prawosławni – 5,59%, muzułmanie – 3%, protestanci – 1,13%, gł. luteranie, zielonoświątkowcy i kalwini Świadkowie Jehowy – 0,12%, żydzi – 0,05%, pozostali – głównie ateiści Największe miasta Gospodarka Gospodarka Chorwacji bazuje przede wszystkim na usługach oraz w mniejszym stopniu na przemyśle lekkim. W okresie letnim również turystyka staje się znaczącym źródłem przychodów państwa. Szacowany dochód PKB na jednego mieszkańca z zachowaniem parytetu siły nabywczej w 2006 roku wyniósł 13 400 $, co stanowiło ok. 50% średniego dochodu w Unii Europejskiej, w tym samym roku. Chorwacja jest krajem post-socjalistycznym, przed rozpadem Jugosławii była drugą, po Słowenii, republiką pod względem rozwoju gospodarczego i poziomu życia mieszkańców. W późnych latach 80. rozpoczął się proces ekonomicznej transformacji i przestawienia gospodarki centralnie planowanej na wolnorynkową. Na początku procesu transformacji pozycja gospodarki chorwackiej, ze względu na jej wysoki poziom w stosunku do innych państw post-komunistycznych, była uprzywilejowana. Gospodarka kraju poważnie ucierpiała na skutek likwidacji przemysłu ciężkiego i znacznych zniszczeń wojennych, poważnym problemem była również utrata wolnego dostępu do rynków państw byłej Jugosławii. Rolnictwo Rolnictwo chorwackie jest stosunkowo dobrze rozwinięte, znajduje w nim zatrudnienie 2,7% ludności zawodowo czynnej, wytwarzając aż 8,2% krajowego PKB. Prawie 57% terytorium Chorwacji zajmują grunty orne, łąki i pastwiska. Daje to przeciętny wskaźnik 0,67 ha użytków rolnych na 1 mieszkańca. Najlepsze warunki dla rozwoju rolnictwa posiada Sławonia oraz Chorwacja właściwa. Produkuje się tam głównie pszenicę, kukurydzę, buraki cukrowe, słonecznik, len, konopie, tytoń, a także drzewa owocowe (śliwa). Prawie w całej Chorwacji popularna jest uprawa winorośli, przy czym najwyżej cenione są wina dalmackie. W Dalmacji i Istrii rozwija się również uprawa oliwek, figowców i drzew cytrusowych. Na obszarach nizinnych hoduje się bydło, trzodę chlewną i drób, w Górach Dynarskich także owce, kozy, osły i muły. Na wybrzeżu rozwija się rybołówstwo i przetwórstwo rybne (głównie sardynki i tuńczyki), u wybrzeży Półwyspu Istria prowadzi się hodowlę ostryg. Poważne znaczenie gospodarcze ma eksploatacja lasów, które zajmują ponad 1/3 powierzchni kraju. Przemysł Główną rolę w gospodarce Chorwacji odgrywa przemysł przetwórczy o zróżnicowanej strukturze gałęziowej, do najważniejszych gałęzi należą: hutnictwo żelaza (huta w Sisaku) i aluminium (huty w Lozovacu i Razine), przemysł stoczniowy (skupiony w dużych portach morskich jak Rijeka, Split i Pula), oraz chemiczny i petrochemiczny (włókna sztuczne, farmaceutyki, nawozy sztuczne, środki czystości i kosmetyki), skupiony w miastach Sisak, Osijek i Split. Duże znaczenie ma także przemysł maszynowy (m.in. fabryki obrabiarek w Zagrzebiu, maszyn rolniczych w Osijeku i urządzeń energetycznych w Karlovacu), elektrotechniczny, cementowy (Split, płw. Istria). Przemysł włókienniczy (tekstylny i odzieżowy), skórzany i obuwniczy, ulokowany w centralnej części kraju, w Karlovacu, Zagrzebiu i Osijeku, a także w porcie Zadar. Przemysł spożywczy, głównie winiarski, mięsny oraz przetwórstwa owocowo-warzywnego. W Zagrzebiu ponadto skupia się przemysł poligraficzny, elektroniczny i farmaceutyczny. Niezwykle istotne dla gospodarki chorwackiej jest wybrzeże Dalmacji. Rijeka odgrywa znaczącą rolę jako port tranzytowy dla towarów z Austrii i Węgier, zyskała również poważne znaczenie w świecie jako stocznia. Split, duży port morski, a także centrum produkcji tworzyw sztucznych. Produkcja energii elektrycznej jest w znacznym stopniu oparta na wyzyskiwaniu hydroenergetycznych zasobów rzek górskich (m.in. kaskadowe hydroelektrownie na rzekach Cetina i Krka). W latach 70. wybudowano we współpracy ze Słowenią elektrownię atomową w Kršku, znajdującą się na terytorium Słowenii, około 20 km od granicy. Kraj posiada niewielkie własne zasoby surowcowe, stosunkowo duże pokłady boksytów (duże pokłady boksytów występujące na półwyspie Istria i w Dalmacji dały podstawę rozwoju hutnictwa aluminium z centrum w Szybeniku), mniejsze miedzi, węgla brunatnego oraz złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, nadto nieznaczne złoża manganu, cynku i ołowiu, azbestu oraz węgla kamiennego. Złoża ropy naftowej i gazu ziemnego odkryte w 1960 roku w pełni zaspokajają wewnętrzne potrzeby kraju, czyniąc Chorwację samowystarczalną pod względem energetycznym. Turystyka Do 1990 roku, kiedy to rozpadła się Jugosławia, ten dział gospodarki przynosił największą część dewizowych dochodów państwa. Turystyka skupiała się głównie na wybrzeżu dalmatyńskim i w Istrii, znajdowały się tam liczne uzdrowiska i kąpieliska morskie. Wewnątrz kraju ruch turystyczny był relatywnie niewielki. Konflikty zbrojne związane z rozpadem Jugosławii znacznie ograniczyły ruch turystyczny. Wojna domowa zdewastowała dużą część infrastruktury turystycznej, także zabytkowe miasta jak Pula, Split czy Dubrownik, pełne atrakcji turystycznych, uległy poważnym zniszczeniom. Od 1997 roku przemysł turystyczny jest powoli odbudowywany, a sama Chorwacja staje się coraz bardziej popularnym celem przyjazdów wśród turystów odwiedzających zabytkowe miejscowości. Głównym celem przyjazdu turystów do Chorwacji jest wybrzeże Adriatyku i tutejsze nadmorskie kurorty. Wysoki sezon trwa tu od połowy czerwca do połowy września, chociaż pierwsi turyści przyjeżdżają już z początkiem maja. Miasta położone w głębi lądu – mimo iż często także są urokliwe – cieszą się niewielkim zainteresowaniem ze strony turystów. W nadmorskich miejscowościach dominują plaże żwirowe lub kamieniste. Popularne są także tzw. betonowe plaże, gdzie do morza schodzi się po drabinkach. W całej Chorwacji znajduje się zaledwie kilkanaście plaż piaszczystych. Kamieniste wybrzeże sprzyja czystości wody. Adriatyk ma tutaj wyjątkowo przejrzysty, turkusowy kolor. Plaże w miastach i wakacyjnych kurortach są zazwyczaj dobrze zagospodarowane i utrzymane w czystości. Popularnością cieszą się także urokliwe, nadmorskie zatoczki znajdujące się poza popularnymi kurortami. Od lat sześćdziesiątych XX wieku Chorwacja jest popularnym celem wakacyjnych wyjazdów wśród naturystów. Pół wieku temu przyjeżdżało tu około 100 000 naturystów rocznie. W 2014 r. liczba ta sięgnęła 300 000. Chorwacja – wraz z Hiszpanią – szczyci się faktem, że posiada najwięcej w świecie plaż i kempingów naturystycznych. Tego typu obiekty zlokalizowane są głównie w regionie Istria, chociaż w dużej części nadmorskich kurortów wydzielono oficjalne plaże naturystyczne. Obecnie turystyka jest znów ważnym i dochodowym działem gospodarki. Obywatele Unii Europejskiej mogą przekroczyć granicę i przebywać na terenie kraju do 90 dni bez posiadania paszportu, legitymując się jedynie dowodem osobistym. W 2016 roku kraj ten odwiedziło 13,809 mln turystów (8,9% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 9,634 mld dolarów. Kultura W Chorwacji swój wpływ zaznaczają kultury zachodnioeuropejska, śródziemnomorska oraz słowiańska. Niewątpliwe piętno na zwyczajach panujących w tym kraju odcisnęły lata podporządkowania europejskim mocarstwom. Północna część Chorwacji jest bardzo zbliżona pod względem kulturowym do Polski oraz innych krajów Europy Środkowej. W części nadmorskiej swe wyraźne wpływy wywiera kultura śródziemnomorska. Tradycyjnie więc po południu przychodzi czas na sjestę, a życie zaczyna się wieczorem. Język Osobne artykuły: Język chorwacki, Język serbsko-chorwacki Film Osobny artykuł: Kinematografia chorwacka Architektura W Chorwacji można znaleźć obiekty związane z antyczną cywilizacją rzymską takie jak: Pałac Dioklecjana, ruiny rzymskie w Zadarze, ruiny starożytnego miasta Salony czy też miasto Pula, w którym znajdziemy: Forum, świątynie Augusta i Romy oraz amfiteatr. Później pojawiła się także architektura związana z Bizancjum, czego przykładem jest Bazylika Świętego Eufrazjana w Porecu. Kolejnym okresem w Chorwacji są wieki ciemne, gdy dominowała architektura przedromańska. Zachowanymi do naszych czasów przykładami są: kościół św. Krzyża w Ninie, kościół Świętego Donata w Zadarze, kościół Świętej Trójcy w Splicie, kościół Świętego Dunata na wyspie Krk, oraz kościół Chrystusa Zbawiciela w Cetinie. W XII wieku Chorwacja wpadła w zależność od Węgier oraz Wenecji. Początek tego okresu to czasy architektury romańskiej, reprezentowanej przez: katedrę Świętej Anastazji w Zadarze, katedrę w Splicie, katedrę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Rab. Następnie zaczął pojawiać się gotyk, początkowo powstawały budowle romańsko-gotyckie, takie jak: katedra Świętego Wawrzyńca w Trogirze oraz kościół Franciszkanów w Puli. W Dalmacji pojawił się specyficzny rodzaj sztuki gotyckiej: gotyk wenecki, jest on reprezentowany przez Pałac Rektora i Pałac Sponza w Dubrowniku czy też Pałac Ćipiko w Trogirze. Wpływy kultury węgierskiej można znaleźć w Zagrzebiu w katedrze Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz kościele Świętego Marka. Kolejnym stylem architektonicznym jaki pojawił się w Chorwacji jest renesans. Stworzono wtedy katedrę w Szybeniku czy też Kaplicę św. Jana Trogirskiego. Obiekty Unesco W Chorwacji znajdują się następujące obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO: Zespół bazylikalny Eufrazjana na Starym Mieście w Poreču, Pałac Dioklecjana w Splicie, Stare Miasto w Trogirze, wraz z Katedrą Trogirską, Katedra św. Jakuba w Szybeniku, Stare Miasto w Dubrowniku, krajobraz kulturowy wyspy Hvar (Równina Starego Gradu), Park Narodowy Jeziora Plitvickie (NP Plitvička Jezera). Weneckie dzieła obronne z okresu XVI i XVII wieku: Forteca św. Mikołaja w Szybeniku, System obronny wraz z bramą lądową w Zadarze, Wydarzenia kulturalne Wydarzenia kulturalne w Chorwacji: Letni Festiwal w Dubrowniku (Dubrovačke ljetne igre) Splickie Lato (Splitsko Ljeto) Letni festiwal w Zagrzebiu (Zagrebački Ljetni Festival) Międzynarodowy Festiwal Dziecięcy w Szybeniku (Međunarodni Dječji Festival) Wieczory Muzyczne w kościele św. Donata w Zadarze (Muzički Večeri u sv. Donata) Festiwal Filmowy w Puli (Filmski Festival Pula) Muzyczne i Kulturalne Lato na Istrii Lato na wyspie Krk Vinkovačka Jesen Wieczory Barokowe w Varaždinie (Barokni Večeri) Karnawał w Rijece Lost Theory Festival (festiwal muzyki psychedelic trance) Święta Poniższa tabela przedstawia listę oficjalnych świąt oraz dni wolnych od pracy w Chorwacji przyjętych przez Zgromadzenie Chorwackie 18 listopada 2002 roku. Krainy historyczne w Chorwacji północne: Međimurje Hrvatsko zagorje Prigorje środkowe: Kordun Banovina Žumberačko gorje zachodnie: Istria Kvarner Kvarnerić Gorski Kotar południowe: Lika Dalmacja wschodnie: Moslavina Slawonia Baranja Srijem Sport Liczba osób czynnie uprawiających sport w Chorwacji przekracza 400 tysięcy. Niespełna 323 tysiące z nich (prawie 269 tysięcy mężczyzn i ponad 54 tysiące kobiet) jest członkami chorwackich związków sportowych, a prawie 24 tysiące bierze udział w oficjalnych międzynarodowych zawodach sportowych. Najpopularniejszą dyscypliną sportu jest piłka nożna – w Chorwackim Związku Piłki Nożnej zarejestrowanych jest ponad 118 tysięcy zawodników, co czyni go największym spośród wszystkich związków sportowych w Chorwacji. Do popularnych dyscyplin sportowych w tym kraju należą także piłka ręczna, koszykówka, tenis, narciarstwo alpejskie oraz lekkoatletyka, a także piłka wodna i kręgle. Najstarsze zachowane informacje o zawodach sportowych na terenie dzisiejszej Chorwacji pochodzą z XVI wieku. Dotyczą one regat tradycyjnych chorwackich łodzi o nazwie falkuša, które w 1593 roku w liczbie 73 ścigały się na trasie z Komižy do Palagružy, będąc tym samym najstarszymi wyścigami drewnianych łodzi na świecie. Sport na terenie dzisiejszej Chorwacji zaczął się rozwijać od początku XX wieku. Mimo tego, iż Chorwacja nie była wówczas niepodległym państwem, w 1909 roku powstała Chorwacka Unia Sportowa. 2 lata wcześniej swój pierwszy mecz rozegrała reprezentacja Chorwacji w piłce nożnej. W kolejnych latach Chorwaci zaczęli odnosić pierwsze sukcesy międzynarodowe, reprezentując jednak barwy innych krajów. Chorwaci do czasu uzyskania niepodległości brali także udział w igrzyskach olimpijskich. Startowali w nich jednak jako reprezentanci Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, a później Jugosławii, a zgodnie z przepisami Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego spadkobiercą ich rezultatów jest Serbia. W sumie do momentu uzyskania niepodległości chorwaccy sportowcy zdobyli 45 medali olimpijskich, w tym 15 złotych. Nieco ponad miesiąc po ogłoszeniu przez Chorwację niepodległości, 10 września 1991 roku, powstał Chorwacki Komitet Olimpijski oraz 29 chorwackich związków sportowych. 2 dni po uznaniu tego kraju przez Wspólnotę Europejską za w pełni niepodległe i suwerenne państwo, 17 stycznia 1992 roku, Chorwacki Komitet Olimpijski został oficjalnie członkiem Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego, który zaprosił Chorwatów do udziału w Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w 1992 roku, odbywających się w Albertville i Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1992 roku, odbywających się w Barcelonie. Pierwsze olimpijskie medale Chorwacja zdobyła podczas tych drugich zawodów. Od 1992 roku kraj ten bierze udział w każdych kolejnych igrzyskach olimpijskich. Dotychczas (sierpień 2012 roku) zdobył 21 medali letnich igrzysk (5 złotych) oraz 10 medali igrzysk zimowych (4 złote). W 2018 roku na Mistrzostwach Świata w Rosji reprezentacja Chorwacji w piłce nożnej mężczyzn zdobyła wicemistrzostwo, a najlepszym zawodnikiem turnieju wybrany został chorwacki piłkarz Luka Modrić. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

44886

https://pl.wikipedia.org/wiki/NATO

NATO

Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego ( – NATO; – OTAN, zwyczajowo NATO lub Sojusz Północnoatlantycki) – międzynarodowa organizacja polityczno-wojskowa utworzona na mocy podpisanego 4 kwietnia 1949 Traktatu północnoatlantyckiego, obowiązującego od 24 sierpnia 1949. Głównym celem istnienia NATO w chwili utworzenia była obrona militarna przed atakiem ze strony ZSRR i jego państw satelickich, od 1955 zorganizowanych w strukturę Układu Warszawskiego. Po rozpadzie ZSRR i rozwiązaniu Układu Warszawskiego w 1991 roku, pełni rolę stabilizacyjną, podejmując działania zapobiegające rozprzestrzenianiu konfliktów regionalnych. Pełni także rolę gwaranta bezpieczeństwa zewnętrznego państw członkowskich. Sojusz opiera się na zasadzie kolektywnej obrony, zgodnie z jego podstawowym założeniem, że napaść zbrojna na jednego z członków uważana jest za atak przeciw wszystkim członkom. Zadania i cele Podstawowym aktem prawnym, będącym podstawą działania NATO jest podpisany 4 kwietnia 1949 roku w Waszyngtonie Traktat północnoatlantycki, zwany też traktatem waszyngtońskim. Umowa jest dokumentem złożonym z 14 artykułów określających najważniejsze zobowiązania sojuszników wobec siebie z osobna, jak i sojuszu jako całości. Szczególnie ważny z punktu widzenia aspektu obronności jest artykuł 5, stanowiący, że każdy atak zbrojny z zewnątrz zwrócony przeciwko jednemu lub kilku państwom członkowskim traktowany będzie jako atak przeciwko wszystkim sygnatariuszom umowy. Zawarta w tym artykule formuła casus foederis jest szczególnym rodzajem solidarności wojskowej między członkami Sojuszu. NATO jest organizacją stawiającą sobie za cel zbiorową ochronę swoich członków, jako podstawę zachowania pokoju i umocnienia bezpieczeństwa międzynarodowego. Z prawnomiędzynarodowego punktu widzenia NATO jest międzynarodową organizacją opartą na sojuszniczym systemie bezpieczeństwa. Zgodnie z traktatem waszyngtońskim każde państwo członkowskie zobowiązuje się przyczyniać do rozwoju pokojowych i przyjaznych stosunków międzynarodowych oraz dbać o zachowanie bezpieczeństwa własnego, oraz innych członków sojuszu i wzmacniać swoje siły zbrojne. Głównym celem Sojuszu jest zagwarantowanie – środkami politycznymi i militarnymi – wolności i bezpieczeństwa wszystkim państwom członkowskim. Do osiągnięcia tego celu NATO wykonuje podstawowe zadania w zakresie bezpieczeństwa: zapewnia fundament trwałego bezpieczeństwa w Europie, opartego na rozwoju instytucji demokratycznych i pokojowym rozwiązywaniu konfliktów zapewnia środki odstraszania i obrony przed jakąkolwiek formą ataku na terytorium każdego państwa członkowskiego rozwija bezpieczeństwo międzynarodowe poprzez stałą i aktywną współpracę ze wszystkimi państwami partnerskimi należącymi do programu Partnerstwo dla Pokoju (PdP), oraz Euroatlantyckiej Rady Partnerstwa wysyła swoje misje wojskowe do państw, na terytorium których toczy się konflikt zbrojny, celem zażegnania tego konfliktu. Niemniej jednak istotnym zapisem traktatu jest artykuł 3 zobowiązujący każdą z jego stron z osobna do umacniania swoich własnych i kolektywnych zdolności obronnych: Zasięg terytorialny sojuszu Zgodnie z art. 6 traktatu zasięg terytorialny paktu obejmuje terytorium którejkolwiek ze stron w Europie lub Ameryce Północnej, algierskie departamenty Francji, terytorium Turcji oraz wyspy pod jurysdykcją którejkolwiek ze stron na obszarze północnoatlantyckim na północ od zwrotnika Raka. Zobowiązania traktatu obowiązują także w razie ataku na siły zbrojne, okręty lub samoloty którejkolwiek ze stron znajdujące się na tych terytoriach, lub nad nimi albo na jakimkolwiek innym obszarze w Europie, na którym w dniu wejścia w życie traktatu stacjonowały wojska okupacyjne którejkolwiek ze stron, lub na Morzu Śródziemnym czy obszarze północnoatlantyckim na północ od zwrotnika Raka. Państwa członkowskie W 2023 roku NATO liczy 31 państw członkowskich. Najmłodszym państwem członkowskim jest Finlandia, która przystąpiła do sojuszu 4 kwietnia 2023 roku. Kandydatami do członkostwa w sojuszu są Bośnia i Hercegowina oraz Szwecja. Każde z państw przystępuje do NATO dobrowolnie, po przeprowadzeniu debaty publicznej oraz stosownej ratyfikacyjnej procedury parlamentarnej. Traktat północnoatlantycki gwarantuje swoim członkom suwerenne prawa, ale także nakłada zobowiązania międzynarodowe, które należy bezwzględnie respektować. Państwa goszczące Państwa goszczące to kraje niebędące członkami NATO, które jednak zobowiązały się do umożliwienia siłom NATO działania ze swojego terytorium, jeśli zajdzie taka potrzeba. Państwem goszczącym jest Szwecja. Państwa członkowskie przez pewien czas nieuczestniczące w strukturach wojskowych NATO Grecja – od 14 sierpnia 1974 do 20 października 1980; Francja – wystąpiła w 1966 r., częściowo powróciła w 1995, powróciła całkowicie w 2009 (podczas szczytu NATO w Strasburgu i Kehl); Hiszpania – od momentu przystąpienia do 1997 r. Historia 4 marca 1947: Wielka Brytania i Francja podpisały traktat z Dunkierki. 17 marca 1948: Benelux, Francja i Wielka Brytania podpisały traktat brukselski, będący prekursorem traktatu waszyngtońskiego. 11 czerwca 1948: uchwalenie rezolucji Vandenberga przez Senat Stanów Zjednoczonych. Wzywała do tworzenia bloków militarnych. 4 kwietnia 1949: podpisanie w Waszyngtonie Traktatu północnoatlantyckiego, ustanawiającego NATO. 24 sierpnia 1949: wejście umowy w życie i powstanie Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego. wrzesień 1950: w czasie posiedzenia Rady NATO w Nowym Jorku przyjęto koncepcję tzw. wysuniętej obrony (forward strategy) zakładającej w wypadku wojny przeniesienie działań bojowych na terytorium państw bloku wschodniego. USA wysunęły propozycję remilitaryzacji Niemiec i włączenia ich w skład sojuszu. Propozycja ta została uznana przez państwa socjalistyczne za przyjęcie kursu konfrontacji i dążenie do odrodzenia militaryzmu niemieckiego. październik 1950: Komitet Obrony NATO zaakceptował plan utworzenia sił sojuszniczych złożonych z 50 dywizji, w tym: 20 francuskich, 10 amerykańskich, 10 włoskich, 5 brytyjskich i 5 z państw Beneluksu. 1951: Rada NATO postanowiła przyśpieszyć proces rozbudowy sił lądowych sojuszu, które miały stanowić tzw. tarczę zabezpieczającą przed ewentualnym atakiem. USA i Wielka Brytania miały utworzyć siły tzw. „miecza” złożone ze strategicznego lotnictwa bombowego dysponującego bombami jądrowymi. 18 lutego 1952: przyjęcie do sojuszu Grecji i Turcji. grudzień 1952: Rada NATO przyjęła zasady doktryny wojennej sojuszu oparte na amerykańskiej doktrynie odstraszania. kwiecień 1954: na sesji Rady NATO w Paryżu uznano, że dla zrównoważenia radzieckiej przewagi w wojskach lądowych konieczne jest oparcie strategii sojuszu na użyciu taktycznej broni jądrowej. W skład sił NATO w Europie weszły amerykańskie jednostki uzbrojone w taką broń. październik 1954: na posiedzeniu Rady NATO podjęto decyzję o zakończeniu okupacji Niemiec Zachodnich, przyznaniu im prawa do odbudowy sił zbrojnych oraz przyjęciu RFN do sojuszu (tzw. układy paryskie). grudzień 1954: na sesji Rady NATO przyjęto amerykańską strategię „zmasowanego odwetu”, zakładającą użycie broni jądrowej na dużą skalę w razie ewentualnego konfliktu. maj 1955: zakończono proces ratyfikacji układów paryskich, co zostało uznane przez państwa „bloku wschodniego” za pretekst do utworzenia Układu Warszawskiego, który miał być odpowiedzią na remilitaryzację RFN i przyjęcie jej do NATO. maj 1957: na posiedzeniu Rady NATO potwierdzono koncepcję użycia broni jądrowej w ewentualnym konflikcie. Środki przenoszenia broni jądrowej miały posiadać nie tylko siły zbrojne USA, ale i pozostałe państwa sojuszu, w tym RFN. kwiecień 1958: na konferencji ministrów obrony narodowej państw NATO zatwierdzono plan rozbudowy sił sojuszu (MC-70) zakładający wzmocnienie sił w Europie przez 12 dywizji niemieckich, 4 francuskie i 2 brytyjskie. Przewidywano rozbudowę baz rakietowych i wprowadzenie na uzbrojenie środków przenoszenia broni jądrowej. 1959–1960: USA rozmieściły w Europie Zachodniej wyrzutnie rakiet średniego zasięgu z głowicami jądrowymi. W Wielkiej Brytanii rozlokowano 66 wyrzutni, a we Włoszech 30 wyrzutni rakiet typu „Thor”. W Turcji zainstalowano 15 wyrzutni rakiet typu Jupiter. Te ostatnie sprowokowały ZSRR do rozmieszczenia rakiet średniego zasięgu na Kubie, co było przyczyną kryzysu kubańskiego. grudzień 1961: na sesji Rady NATO w Paryżu omawiano problem przekształcenia sojuszu w „czwartą potęgę atomową”, co oznaczało możliwość swobodnego dostępu do broni nuklearnej wszystkich państw NATO. maj 1962: na sesji Rady NATO w Atenach, USA i Wielka Brytania odrzuciły plan przekształcenia NATO w „czwartą potęgę atomową”, którego rzecznikiem była Republika Federalna Niemiec. Podkreślono potrzebę rozbudowy sił konwencjonalnych przez państwa sojuszu. 1966: Charles de Gaulle podjął decyzję o wycofaniu Francji ze struktur militarnych NATO. Doprowadziło to do przeniesienia głównej siedziby NATO z Paryża do Brukseli (Belgia) 16 października 1967 roku. O ile w Brukseli mieści się od tamtej pory siedziba polityczna sojuszu, główne dowództwo wojskowe osadzone zostało na południe od Brukseli, w mieście Mons. 1967: przyjęcie jako oficjalnej strategii NATO amerykańskiej doktryny „elastycznego reagowania” zakładającej użycie broni jądrowej w przypadku braku możliwości odparcia ewentualnej agresji siłami konwencjonalnymi. Jednocześnie odwrócono rolę „tarczy” i „miecza”. Funkcję „tarczy” odgrywały strategiczne siły nuklearne, a „miecza” – siły konwencjonalne wzmocnione taktyczną bronią jądrową. grudzień 1970: przyjęcie przez Radę NATO dziesięcioletniego planu rozbudowy sił zbrojnych sojuszu (AD-70) zakładającego rozbudowę armii państw Europy Zachodniej. kwiecień 1974: państwa NATO przyjęły Deklarację Atlantycką, w której głównym postulatem było ograniczenie dominacji USA i rozszerzenie współpracy państw NATO. 1981: od 1976 USA zaczęły lansować wspólną doktrynę militarną sił konwencjonalnych. Oparta była na założeniach tzw. aktywnej obrony. W 1981 doktryna ta jako tzw. doktryna bitwy powietrzno-lądowej została oficjalnie przyjęta przez USA. 1982: przyjęcie do sojuszu Hiszpanii. 1984: w Sztokholmie odbyła się konferencja w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa w Europie, NATO było stroną rozmów rozbrojeniowych. kwiecień 1991: podczas sesji Rady NATO przyjęto deklarację o partnerstwie z krajami Europy Środkowej i Wschodniej. październik 1996: w Detroit prezydent Bill Clinton zapowiedział rozszerzenie sojuszu w 50. rocznicę jego utworzenia i rychłe zaproszenie kandydatów z Europy Środkowo-Wschodniej do negocjacji. 27 maja 1997: podczas szczytu NATO w Paryżu podpisano Akt stanowiący o wzajemnych stosunkach, współpracy i bezpieczeństwie między NATO a Federacją Rosyjską. 8 lipca 1997: trzy państwa należące niegdyś do Układu Warszawskiego – Polska, Czechy i Węgry – zostały zaproszone do przystąpienia do NATO. 12 marca 1999: przyjęcie do NATO – Polski, Czech i Węgier. 24 marca 1999: NATO zaangażowało się w konflikt zbrojny w Kosowie. Podjęcie interwencji militarnej (11-tygodniowej) miało na celu zakończenie sześcioletniej masakry ludności cywilnej na Bałkanach. 12 września 2001: po raz pierwszy w historii NATO uruchomiło procedury związane z artykułem piątym, który mówi, że atak na dowolne państwo należące do NATO równy jest z atakiem na cały sojusz. Stanowiło to odpowiedź na atak na Stany Zjednoczone z 11 września 2001. 21 listopada 2002: podczas szczytu w Pradze (Czechy), siedem nowych państw otrzymało zaproszenia do rozpoczęcia negocjacji odnośnie do ich przystąpienia do Sojuszu. Były to: Estonia, Łotwa, Litwa, Słowenia, Słowacja, Bułgaria i Rumunia. 10 lutego 2003: w NATO nastąpił kryzys po tym, gdy Francja i Belgia zawetowały uruchomienie specjalnych procedur mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa Turcji na wypadek wojny w Iraku. Niemcy odmówiły skorzystania z przysługującego im prawa zablokowania procesu, ale poparły weto. 16 kwietnia 2003: NATO wyraziło zgodę na przejęcie w sierpniu dowództwa nad Międzynarodowymi Siłami Wspierającymi Bezpieczeństwo (ISAF) w Afganistanie. Decyzję taką podjęto na prośbę Niemiec i Holandii, które dotychczas dowodziły operacją ISAF. 19 ambasadorów NATO podjęło decyzję jednomyślnie. Przekazanie dowództwa nastąpiło 11 sierpnia. Była to pierwsza w historii sytuacja, w której NATO prowadziło operację poza regionem północnego Atlantyku. Pierwotnie kontrolę nad misją ISAF miała przejąć Kanada. 19 czerwca 2003: nastąpiła znacząca restrukturyzacja dowództwa NATO. 29 marca 2004: Bułgaria, Estonia, Łotwa, Litwa, Rumunia, Słowacja i Słowenia stały się państwami członkowskimi NATO. 26 kwietnia 2005: NATO przychyliło się do prośby Unii Afrykańskiej o wsparcie logistyczne misji w Darfurze. 1 kwietnia 2009: Albania i Chorwacja dołączyły do Sojuszu. 3 kwietnia 2009: Francja powróciła do struktur NATO. 4 kwietnia 2009: wybrano Andersa Fogha Rasmussena na nowego szefa NATO. 28 marca 2014: wybrano Jensa Stoltenberga na nowego szefa NATO. 5 czerwca 2017: Czarnogóra została 29. członkiem sojuszu – decyzję oficjalnie podjęto na szczycie NATO w Brukseli 25 maja. 27 marca 2020: Macedonia Północna została 30. członkiem NATO. 4 kwietnia 2023: Finlandia została 31. członkiem NATO. Skład sił zbrojnych NATO u schyłku zimnej wojny w 1991 r. Źródło: The Military Balance 1990–1991 Liczba żołnierzy etatowych w 2023 roku Strategie NATO Strategia wojenna NATO oparta była głównie na amerykańskich koncepcjach strategicznych wynikających z oceny zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego. Pierwszą z nich była strategia zmasowanego odwetu przyjęta w USA w 1950 roku, a zaadaptowana przez sojusz NATO w 1957 roku. Zakładała ona wykonanie uderzeń jądrowych na państwa Układu Warszawskiego w odpowiedzi na poważniejszy atak militarny. Dopuszczała również wykonanie uprzedzającego ataku jądrowego w przypadku stwierdzenia zagrożenia bezpieczeństwa państw sojuszu. Szczególną rolę w wojnie miało odgrywać lotnictwo strategiczne oraz okręty podwodne uzbrojone w pociski balistyczne SLBM, przy czym te ostatnie z przyczyn technicznych uznawane były za broń wyłącznie odwetową. Dla zapewnienia skuteczności i szybkości działań rozbudowano system baz wojskowych rozmieszczonych wokół państw „bloku wschodniego”. Od 1953 roku na terenie Europy rozlokowano broń nuklearną w postaci rakiet średniego zasięgu i bomb jądrowych. Koalicyjny charakter strategii wojennej przejawiał się głównie w podziale zadań. Amerykańskie siły zbrojne miały wykonać strategiczne uderzenia jądrowe, operacje morskie miały być realizowane przez floty wojenne USA i państw europejskich, natomiast działania bojowe na terenie Europy miały być prowadzone głównie przez siły lądowe i lotnictwo taktyczne europejskich państw NATO. Przełamanie monopolu atomowego USA przez ZSRR oraz wprowadzenie na uzbrojenie Układu Warszawskiego międzykontynentalnych pocisków rakietowych skłoniło USA do zmiany strategii. W 1961 roku opracowano strategię elastycznego reagowania, która została przyjęta przez NATO w 1967 roku. Zakładała ona możliwość prowadzenia działań wojennych zarówno z wykorzystaniem broni jądrowej, jak i bez niej. W przypadku ataku państw UW przewidywano prowadzenie działań o charakterze konwencjonalnym, a w sytuacji ich niepowodzenia wykorzystanie taktycznej broni jądrowej na ograniczoną skalę. Strategiczna broń jądrowa miała być użyta dopiero po jej zastosowaniu przez ZSRR. Główną rolę w ewentualnym uderzeniu odegrać miał amerykański potencjał jądrowy, którego wykorzystanie określały plany operacyjne SIOP (Single Integrated Operational Plan). Przewidywały one różne warianty uderzeń o ograniczonym lub masowym charakterze w celu osiągnięcia założonych celów wojennych. Zakończenie zimnej wojny przyniosło zmianę koncepcji strategicznej NATO. W 1991 została przyjęta tzw. nowa koncepcja strategiczna. Zakładała ona utrzymanie wystarczających sił konwencjonalnych i nuklearnych zdolnych do odstraszania ewentualnych agresorów i prowadzenie działań zapobiegających ewentualnym konfliktom zbrojnym na świecie. Skoncentrowano się też na zagwarantowaniu bezpieczeństwa państw sojuszu w warunkach różnorodnych i wielokierunkowych zagrożeń międzynarodowych (konflikty etniczne i terytorialne, rozprzestrzenianie broni masowego rażenia i technologii uzbrojenia, przerwanie dostaw surowców strategicznych, terroryzm i sabotaż). W 1999 koncepcja ta uległa aktualizacji w oparciu o doświadczenia misji NATO w byłej Jugosławii. Nowa koncepcja strategiczna wprowadziła pojęcie „operacji spoza artykułu 5”, którymi są przede wszystkim operacje reagowania kryzysowego, czyli działania przy użyciu sił zbrojnych skierowane na usuwanie przyczyn sytuacji kryzysowych lub kryzysów zagrażających regionalnemu lub światowemu bezpieczeństwu oraz powodujących naruszenie praw człowieka. Podobnie jak w operacjach pokojowych, siły interweniujące powinny działać w sposób bezstronny – nie są bowiem stroną w konflikcie. W teorii problemu w ujęciu Sojuszu Północnoatlantyckiego przez pojęcie operacji reagowania kryzysowego rozumiane są sojusznicze, wielonarodowe i wielofunkcyjne działania militarne i niemilitarne wychodzące w swych celach militarnych poza artykuł 5 traktatu waszyngtońskiego. Broń jądrowa w NATO Broń jądrowa stanowiła ważny element strategii sojuszu będąc istotną częścią realizacji założeń jego doktryny wojennej. Początkowo jedynym państwem NATO, które dysponowało tą bronią były Stany Zjednoczone. W chwili powstania sojuszu posiadały one 235 bomb jądrowych. W 1953 do państw nuklearnych NATO dołączyła Wielka Brytania, a w 1964 Francja. Potencjał tych państw rósł stosunkowo wolno i ustabilizował się dopiero w połowie lat siedemdziesiątych na poziomie 350 i 250 ładunków jądrowych. Początkowo broń jądrowa stanowiła „miecz” sojuszu, który miał być użyty do odparcia ewentualnej agresji. Rolę „tarczy” spełniały siły konwencjonalne. W 1967, po przyjęciu przez NATO amerykańskiej doktryny elastycznego reagowania, siły jądrowe przejęły rolę „tarczy”, którą z czasem określano jako „parasol jądrowy”. Do dyspozycji NATO wydzielono ponad 65% ładunków jądrowych USA, które rozlokowane były na terenie Europy oraz zainstalowane na okrętach podwodnych. Pod koniec lat siedemdziesiątych z posiadanych przez Amerykanów 24 tys. ładunków jądrowych do NATO wydzielono 15818 ładunków. Obejmowały one: 624 głowice na okrętach podwodnych, 660 ładunków przenoszonych przez strategiczne samoloty bombowe i 14534 ładunki operacyjne i taktyczne. Z tych ostatnich na terenie RFN zmagazynowano ok. 10 tys. ładunków, z czego połowę stanowiły jądrowe pociski artyleryjskie. Około 2500 ładunków miały wykorzystać w razie wojny wojska RFN. Pozostałą część arsenału jądrowego NATO stanowił potencjał Wielkiej Brytanii obejmujący: 192 głowice pocisków balistycznych na okrętach podwodnych i 158 ładunków operacyjno-taktycznych oraz Francji posiadającej 250 ładunków jądrowych. W 2002 roku państwa o potencjale nuklearnym NATO miały w swoich arsenałach 11041 ładunków jądrowych, w tym 2089 strategicznych. Organizacja i działanie W ramach ustaleń na konferencji NATO (Praga 2002), w 2003 zmianie uległa struktura ośrodków decyzyjnych sojuszu. Nowa struktura odchodzi od geograficznego podziału dowództw na rzecz podziału kompetencyjnego. Funkcje operacyjne zostały podzielone pomiędzy nowo powołane Sojusznicze Dowództwo Operacji (ACO) i Dowództwo Sił Sojuszniczych NATO ds. Transformacji (ACT). Rada Północnoatlantycka (NAC, czyli Rada Ministerialna) – jedyny organ traktatowy NATO Komitet Planowania Obronnego (DPC) Grupa Planowania Nuklearnego (NPG) Komitet Wojskowy NATO (MC) Sojusznicze Dowództwo Operacji (ACO) Dowództwo Sił Sojuszniczych NATO ds. Transformacji (ACT) Wysoki Komitet Planowania Centralnego na Sytuacje Nadzwyczajnych Zagrożeń (SCEPC) Zarząd planowania żeglugi oceanicznej (PBOS) Zarząd planowania europejskiego transportu śródlądowego (PBEIST) Komitet planowania lotnictwa cywilnego (CAPC) Komitet planowania ds. żywności i rolnictwa (FAPC) Komitet planowania przemysłowego (IPC) Komitet planowania ds. ropy naftowej (PPC) Wspólny komitet medyczny (JMC) Komitet planowania łączności cywilnej (CCPC) Komitet Ochrony Cywilnej (CPC) Sekretarze generalni NATO Najwyższe stanowisko polityczne w Sojuszu, które zgodnie z przyjętą praktyką obsadzane jest przez cywilnych polityków europejskich z państw będących członkami NATO. Operacje pokojowe i stabilizacyjne NATO Operacje powietrzne lotnictwa NATO: Deny Flight i Deliberate Force – wykonania rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 781 i 816 o strefach zakazanych dla lotnictwa zwaśnionych stron wojny na terenie byłej Jugosławii oraz ochrony konwojów z pomocą humanitarną, a także wsparcia powietrznego dla lądowych sił pokojowych Narodów Zjednoczonych UNPROFOR, prowadzone między 12 kwietnia 1993 roku a 20 września 1995. Misja pokojowa IFOR w Bośni i Hercegowinie prowadzona między 20 grudnia 1995 a 20 grudnia 1996. Misja pokojowa SFOR w Bośni i Hercegowinie prowadzona między 21 grudnia 1996 a 2 grudnia 2004. Kampania lotnicza przeciw Jugosławii od 24 marca do 10 czerwca 1999. Obecność Kosovo Force (KFOR) w Kosowie od 12 czerwca 1999. Zabezpieczenie Cieśniny Gibraltarskiej po 11 września 2001 w ramach operacji Active Endeavour. Obecność Międzynarodowych Sił Wspierających Bezpieczeństwo (ISAF) w Afganistanie od grudnia 2001. Wsparcie logistyczne Unii Afrykańskiej w Darfurze w 2005. Zobacz też Major non-NATO ally Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym Szanghajska Organizacja Współpracy Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku NATO-bis Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Witryna internetowa NATO Sojusze wojskowe Organizacje międzynarodowe

6985

https://pl.wikipedia.org/wiki/Si%C5%82y%20Zbrojne%20Rzeczypospolitej%20Polskiej

Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej

Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej (także: Wojsko Polskie) – siły i środki wydzielone przez Polskę do zabezpieczenia jej interesów i prowadzenia walki. Siły zbrojne są podstawowym elementem systemu obronnego państwa, przeznaczonym do skutecznej realizacji polityki bezpieczeństwa i obronnej. Zgodnie z obowiązującą Strategią Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Siły Zbrojne RP utrzymują gotowość do realizacji trzech rodzajów misji: zagwarantowanie obrony państwa i przeciwstawienie się agresji, udział w procesie stabilizacji sytuacji międzynarodowej oraz w operacjach reagowania kryzysowego i operacjach humanitarnych, wspieranie bezpieczeństwa wewnętrznego i pomoc społeczeństwu, stojąc w ten sposób na straży suwerenności Polski oraz jej bezpieczeństwa i pokoju. Mogą brać udział w zwalczaniu klęsk żywiołowych, działaniach antyterrorystycznych, akcjach poszukiwawczych, a także ratowania życia ludzkiego. Biorą też udział w oczyszczaniu terenów z materiałów niebezpiecznych pochodzenia wojskowego i unieszkodliwiają je. Najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej jest Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, w czasie pokoju sprawujący tę funkcję za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej kierującego bezpośrednio Siłami Zbrojnymi RP, będącego członkiem Rady Ministrów działającej pod kierownictwem jej Prezesa, odpowiadającej za całokształt wewnętrznego i zewnetrznego bezpieczeństwa oraz obronności państwa, a także zarządzania kryzysowego, z kolei dowodzenie w imieniu Ministra Obrony Narodowej Siłami Zbrojnymi w czasie pokoju leży w gestii Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, będącego zarazem organem pomocniczym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w procesie kierowania obroną państwa oraz osobą przewidzianą do mianowania w czasie wojny na stanowisko Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych RP. Do 1991 r. Siły Zbrojne RP wchodziły w skład wojsk Układu Warszawskiego, następnie w 1999 r. stały się częścią struktur wojskowych Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego, a w 2004 r. także wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony Unii Europejskiej. Według rankingu Global Firepower (2023) Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej stanowią 20. siłę militarną na świecie, wyprzedzając tym samym Siły Zbrojne Niemiec (25 miejsce), i Siły Zbrojne Hiszpanii (21 miejsce). Roczny budżet na cele obronne Polski wynosi 20,66 mld dolarów, co stawia Polskę na 18 miejscu na świecie pod tym względem. Wojsko Polskie jest też trzecią najsilniejszą armią w Unii Europejskiej (po Francji i Włoszech), oraz szóstą najsilniejszą armią w NATO. Historia Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej Od 1990 r. Siły Zbrojne RP przechodzą restrukturyzację i modernizację. Na początku 1990 roku, podczas uzgodnień z dowództwem Zjednoczonych Sił Zbrojnych Układu Warszawskiego, usankcjonowano zmiany, jakie zaszły w składzie Sił Zbrojnych PRL. W składzie Frontu Nadmorskiego utrzymywano nadal dwie armie, jeden korpus i odwód ogólnowojskowy. Lotnictwo dysponowało dywizją lotnictwa myśliwskiego, dwoma dywizjami lotnictwa myśliwsko-bombowego, pułkiem lotnictwa rozpoznania taktycznego i dwoma pułkami śmigłowców bojowych. Marynarka Wojenna wydzielała flotyllę okrętów i dwie flotylle obrony wybrzeża Po rozwiązaniu w 1991 r. Układu Warszawskiego, uznano potrzebę utrzymywania dotychczasowego potencjału militarnego w celu zapewnienia skutecznego odstraszania potencjalnego przeciwnika. Wstrzymano redukcję wojska. W wojskach lądowych przyjęto, że każdy z czterech okręgów wojskowych wystawi korpus ogólnowojskowy. Okręgi: Pomorski OW, Śląski OW i Warszawski OW miały wystawić korpusy z trzema dywizjami zmechanizowanymi, a Krakowski Okręg Wojskowy miał wystawić korpus w składzie dywizji kawalerii powietrznej oraz trzech samodzielnych brygad. Siły Powietrzne wystawiały korpus lotnictwa operacyjnego i dwa korpusy obrony powietrznej. W Marynarce Wojennej funkcjonowały trzy flotylle. W 1999 r. Siły Zbrojne RP stały się częścią struktur wojskowych Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego. W 2001 roku wprowadzono nową strukturę Sił Zbrojnych RP na wypadek wojny. W Wojskach Lądowych były to dwa korpusy zmechanizowane z dwiema dywizjami zmechanizowanymi. W Siłach Powietrznych wystawiono korpusy obrony powietrznej, w Marynarce Wojennej nie wprowadzono żadnych zmian. Odwód naczelnego dowódcy stanowiły mobilne brygady i oddziały rodzajów wojsk. W 2004 r. Siły Zbrojne RP weszły w skład struktur wojskowych wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony Unii Europejskiej. Rozwiązano jedno dowództwo 1 Korpusu. Wojska Lądowe na wypadek wojny mogły wystawić jeden korpus ogólnowojskowy w składzie trzech-czterech dywizji. Siły Powietrzne dwa skrzydła lotnictwa taktycznego, a Marynarka Wojenna dwie flotylle. W razie prowadzenia wspólnych działań z wojskami NATO, polskie dywizje i jednostki wsparcia weszłyby w skład korpusów wielonarodowych. Siły Powietrzne i Marynarka Wojenna mogłyby zachować autonomiczność, bądź wejść w skład większych zgrupowań sojuszniczych. Od 2005 do uzbrojenia Polski stopniowo dołączają wielozadaniowe myśliwce F-16, samoloty transportowe CASA C-295M i C-130 Hercules, transportery opancerzone KTO Rosomak, czołgi podstawowe Leopard 2, lekkie śmigłowce SW-4 oraz przeciwpancerne pociski rakietowe SPIKE. Od 11 lutego 2009 roku w Polsce nie stosuje się przymusowego poboru do wojska, a 22 stycznia 2010 roku zakończył się proces całkowitego uzawodowienia armii. Siły Zbrojne RP przeszły z modelu wielkiej armii poborowej do mniejszej armii, składającej się z żołnierzy zawodowych oraz ochotników. Wojska operacyjne Sił Zbrojnych RP brały i biorą udział w wielu operacjach zagranicznych ONZ, NATO i UE. Zadania i struktura Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej Zadania Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej „Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic. Siły Zbrojne zachowują neutralność w sprawach politycznych oraz podlegają cywilnej i demokratycznej kontroli” (z Konstytucji RP r. I, art. 26, p. 1 i p. 2). „Siły Zbrojne ponadto mogą brać udział w zwalczaniu klęsk żywiołowych i likwidacji ich skutków, działaniach antyterrorystycznych, akcjach poszukiwawczych oraz ratowania życia ludzkiego, a także w oczyszczaniu terenów z materiałów wybuchowych i niebezpiecznych pochodzenia wojskowego oraz ich unieszkodliwianiu”. Zwierzchnictwo Najwyższym zwierzchnikiem Sił Zbrojnych RP jest Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, który swoje zadania w tym zakresie wykonuje przy pomocy Biura Bezpieczeństwa Narodowego. W czasie pokoju Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej sprawuje zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi RP za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej. Organem pomocniczym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w procesie kierowania obroną państwa jest Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, który przewidziany jest do mianowania w czasie wojny na stanowisko Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych RP. Za całokształt bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnetrznego, obronności oraz zarządzania kryzysowego w kraju odpowiada przed Sejmem RP politycznie Rada Ministrów pod kierownictwem jej Prezesa, która koordynuje działania poszczególnych służb przy pomocy Rządowego Centrum Bezpieczeństwa. W jej skład wchodzi Minister Obrony Narodowej, który w czasie pokoju bezpośrednio kieruje Siłami Zbrojnymi RP przy pomocy Ministerstwa Obrony Narodowej, w którego strukturach działa Sztab Generalny Wojska Polskiego. System dowodzenia Siłami Zbrojnymi RP w czasie pokoju dowodzi w imieniu Ministra Obrony Narodowej Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, który pod względem pełnionej funkcji jest najwyższym stanowiskiem służbowym wśród żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową, toteż podlegają mu m.in.: Dowódca Generalny Rodzajów Sił Zbrojnych Dowódca Operacyjny Rodzajów Sił Zbrojnych, Szef Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych, Ponadto za pośrednictwem Szefa Sztabu Generalnego wykonywane jest przez ministra zwierzchnictwo nad Dowódcą Garnizonu Warszawa . Poza zakresem zwierzchnictwa Szefa Sztabu pozostawali natomiast w 2023 r. m.in.: Dowódca Wojsk Obrony Terytorialnej — do czasu osiągnięcia gotowości bojowej przez ten rodzaj sił zbrojnych, Dowódca Komponentu Wojsk Obrony Cyberprzestrzeni, Komendant Główny Żandarmerii Wojskowej, Szef Agencji Uzbrojenia szereg organów wojskowych inspekcji . W latach 2014-2018 rola SG WP polegała głównie na planowaniu strategicznym i doradzaniu Ministrowi ON, wskutek reformy wdrożonej 1 stycznia 2014 r. Skład bojowy Łączna liczebność żołnierzy SZRP na luty 2022 roku wynosiła ~163 100 na co składa się: 115 500 żołnierzy zawodowych (02.2022) ~1 000 żołnierzy Narodowych Sił Rezerwowych (02.2022) ~8 000 kandydatów na żołnierzy zawodowych (02.2022) 35 957 żołnierzy Terytorialnej Służby Wojskowej (04.2023) ~3 600 żołnierzy Służby Przygotowawczej (02.2022) Ponadto wojsko ma do dyspozycji około 1,7 miliona rezerwistów oraz 45 376 pracowników cywilnych. W skład Sił Zbrojnych RP wchodzą jako ich rodzaje: W skład Sił Zbrojnych RP wchodzą także jako specjalistyczny komponent: W skład Sił Zbrojnych RP wchodzi także, jako jako ich wyodrębniona i wyspecjalizowana służba – organ ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, kontrolujący także dyscyplinę wojskową: Ponadto instytucjami centralnymi Ministerstwa Obrony Narodowej pozostającymi poza strukturami rodzajów wojsk Sił Zbrojnych RP są m.in.: Dowództwo Garnizonu Warszawa, któremu podlegają jednostki zabezpieczenia na obszarze stolicy, z wyłączeniem jednostek zlokalizowanych w dzielnicy Wesoła stanowiącej siedzibę osobnego garnizonu, a także kilka jednostek łączności i dowodzenia zlokalizowanych poza Warszawą, Agencja Uzbrojenia. Wojskowe służby specjalne Dostarczanie informacji wywiadowczych i zapewnianie bezpieczeństwa w zakresie obronności państwa, wykonują na rzecz Ministra Obrony Narodowej i ogólnie Sił Zbrojnych RP Rzeczypospolitej Polskiej wojskowe służby specjalne: Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Wywiadu Wojskowego. W czasie pokoju są to służby mundurowe odrębne od Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, natomiast w razie ogłoszenia powszechnej albo częściowej mobilizacji lub wprowadzenia stanu wojny stają się ich częścią, podobnie jak Straż Graniczna. Bezpośrednie zwierzchnictwo nad szefami obydwu służb w imieniu Prezesa Rady Ministrów sprawuje Minister Obrony Narodowej, natomiast zapewnianie współdziałania z pozostałymi służbami specjalnymi stanowi formalnie kompetencję Rady Ministrów, która w praktyce delegowana jest na ministra – koordynatora służb specjalnych, wspomaganego przez Kolegium ds. Służb Specjalnych, odbywając się w oparciu o Kancelarię Prezesa Rady Ministrów i Rządowe Centrum Bezpieczeństwa. Kontrola cywilna wykonywana jest z kolei przez Komisję ds. Służb Specjalnych Sejmu RP. Wojska Lądowe Główne zadania Wojska Lądowe przeznaczone są do zapewnienia obrony przed atakiem lądowo-powietrznym w dowolnym rejonie Polski, na każdym kierunku, w obliczu każdej formy zagrożenia. Wojska Lądowe podzielone są na następujące rodzaje wojsk: wojska pancerne i zmechanizowane, wojska aeromobilne, wojska rakietowe i artylerii, wojska obrony przeciwlotniczej, wojska inżynieryjne, wojska chemiczne, wojska łączności i informatyki, oraz inne oddziały i pododdziały rozpoznania i walki elektronicznej, pododdziały działań psychologicznych i pododdziały logistyczne. W Wojskach Lądowych istnieje system logistyczny zabezpieczający proces szkolenia pokojowego, funkcjonowania jednostek wojskowych oraz ich przygotowania do prowadzenia działań bojowych. W Wojskach Lądowych można wyróżnić także jednostki piechoty górskiej. Struktura i organizacja Wojsk Lądowych odpowiadają standardom NATO. Z dniem 1 stycznia 2012 przestały funkcjonować ostatnie 2 okręgi wojskowe: Śląski Okręg Wojskowy i Pomorski Okręg Wojskowy, znosząc dawny system administracji wojskowej. Trzonem Wojsk Lądowych są 4 dywizje ogólnowojskowe: 3 zmechanizowane (12, 16, 18) i 1 pancerna (11), oraz brygady – powietrznodesantowa (6) i kawalerii powietrznej (25). Do roku 2008 w Wojskach Lądowych istniały Brygady Obrony Terytorialnej. 1 stycznia 2017 roku powstał odrębny rodzaj wojsk: Wojska Obrony Terytorialnej. Uzbrojenie i wyposażenie Siły Powietrzne Głównymi zadaniami Sił Powietrznych jest prowadzenie operacji mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych Rodzajów Sił Zbrojnych. Składają się z Wojsk Lotniczych, Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Wojsk Radiotechnicznych. Ich prekursorem były siły powietrzne Błękitnej Armii podczas I wojny światowej. Do 1 lipca 2004 nosiły nazwę: Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej (WLOP), które z kolei zostały utworzone 1 lipca 1990 przez połączenie dwóch rodzajów sił zbrojnych: Wojsk Lotniczych i Wojsk Obrony Powietrznej Kraju. Marynarka Wojenna Marynarka Wojenna przeznaczona jest do obrony interesów państwa na polskich obszarach morskich, morskiej obrony wybrzeża oraz udziału w lądowej obronie wybrzeża we współdziałaniu z innymi rodzajami sił zbrojnych w ramach strategicznej operacji obronnej. Na podstawie umów międzynarodowych, Marynarka Wojenna zobowiązana jest do utrzymywania zdolności do realizacji zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa zarówno w obszarze Morza Bałtyckiego, jak i poza nim. Podstawowymi zadaniami Marynarki Wojennej są obrona i utrzymanie morskich linii komunikacyjnych państwa podczas kryzysu i wojny oraz niedopuszczenie do blokady morskiej kraju. W czasie pokoju Marynarka Wojenna wspiera działania Straży Granicznej w obszarze morskich wód terytorialnych i wyłącznej strefy ekonomicznej. Lotnictwo Marynarki Wojennej stanowi ponadto lotniczą służbę SAR, odpowiedzialną za operacje lotnicze podczas działań ratownictwa morskiego, uzupełniając Morską Służbę Poszukiwania i Ratownictwa, która nie dysponuje własnym lotnictwem. Wojska Specjalne Wojska Specjalne są przeznaczone do prowadzenia szeroko pojętej walki specjalnej (działania specjalne, kontrterroryzm, działania nieregularne, działania podjazdowe i inne), a także do obrony, działań ochronno-obronnych. Działać mogą zarówno na terytorium Polski, jak i poza jej granicami w okresie pokoju, kryzysu i wojny. Działają jako wojska operacyjne samodzielnie, bądź z innymi Rodzajami Sił Zbrojnych RP, a także biorą udział w sojuszniczych operacjach. Zadania prowadzone samodzielnie lub we współdziałaniu z innymi rodzajami sił zbrojnych mogą mieć znaczenie operacyjne lub strategiczne. Tworzą moduły zadaniowe, w których skład wchodzą wyselekcjonowani, wyszkoleni i wyposażeni żołnierze, przygotowani do realizacji działań w warunkach najwyższego ryzyka. Wojska Obrony Terytorialnej Główne zadania: prowadzenie działań obronnych we współdziałaniu z wojskami operacyjnymi oraz wsparcie elementów układu pozamilitarnego; prowadzenie samodzielnych działań niekonwencjonalnych, przeciwdywersyjnych i przeciwdesantowych; udział w zabezpieczeniu przyjęcia i rozwinięcia sojuszniczych sił wzmocnienia w nakazanych rejonach; realizacja przedsięwzięć z zakresu: zarządzania kryzysowego, zwalczania klęsk żywiołowych oraz likwidacji ich skutków, ochrona mienia, akcje poszukiwawczo-ratownicze; prowadzenie działań informacyjnych. Uposażenie żołnierzy zawodowych Sił Zbrojnych RP Żołnierze zawodowi Sił Zbrojnych RP otrzymują za pełnione obowiązki miesięczne uposażenie (wynagrodzenie). Na uposażenie polskiego żołnierza zawodowego składają się: uposażenie zasadnicze dodatki należności pieniężne. Uposażenie zasadnicze zależne jest od stanowiska służbowego i stopnia etatowego. Najniższe uposażenie zasadnicze otrzymuje szeregowy (w 2021: 4110 zł brutto/miesięcznie), najwyższe – Szef Sztabu Generalnego WP (w 2021: 16 830 zł brutto/miesięcznie). Do comiesięcznego uposażenia zasadniczego doliczane są dodatki. Na podstawie wielokrotnie zmienianego rozporządzenia szefa MON z 2004 roku oraz innych aktów prawa, do uposażenia zasadniczego doliczane było siedem różnych rodzajów dodatków. Dodatek za długoletnią służbę wynosił na podstawie rozporządzenia z 2004 roku 300 zł, plus procent kwoty uposażenia zasadniczego odpowiadający liczbie lat stażu (od min. 3 do maks. 30 proc. uposażenia zasadniczego). Dodatek specjalny otrzymywali m.in. piloci za wykonywanie lotów, marynarze za służbę na morzu, żołnierze GROM, saperzy, nurkowie itp. za przeprowadzane akcje. Trzecim dodatkiem był dodatek z tytułu zajmowanego stanowiska. Dotyczył on m.in. lekarzy wojskowych, kontrolerów ruchu lotniczego, szefów i dowódców jednostek organizacyjnych. Odrębny dodatek przysługiwał żołnierzom jednostek specjalnych (GROM, Formoza, komandosi, oddział specjalny ŻW) oraz orkiestrze i kompanii reprezentacyjnej. Z kolei dodatek motywacyjny dotyczył tylko szeregowych i podoficerów, którzy posiadali I, II, III lub mistrzowską klasę kwalifikacji. Szósty dodatek pobierali pracownicy uczelni wojskowych na stanowiskach wybieralnych. Ostatnim, siódmym, był dodatek wyrównawczy dla sędziów i prokuratorów wojskowych (równał ich wynagrodzenie do kwot uposażenia na równorzędnych stanowiskach cywilnych). Rozporządzenie dotyczące dodatków dla żołnierzy z 2004 roku utraciło moc w listopadzie 2014. Wtedy w życie weszło nowe, nieobowiązujące już rozporządzenie szefa MON. Zgodnie z nim żołnierzom zawodowym przysługiwało pięć różnych dodatków: specjalny, służbowy, za długoletnią służbę wojskową, motywacyjny oraz funkcyjny. Dodatek specjalny obliczano stosując mnożniki kwoty bazowej, która wynosi 1500 zł. Oprócz uposażenia zasadniczego i dodatków żołnierz zawodowy w 2014 r. mógł liczyć na należności pieniężne. Były to m.in. zasiłek na zagospodarowanie, gratyfikacja urlopowa, zapomogi, nagrody uznaniowe i jubileuszowe, odprawa, dodatek wojenny czy należności za podróże służbowe. W 2016 i 2023 r. wydano kolejne rozporządzenia dot. dodatków do uposażenia żołnierzy zawodowych. Szkolnictwo Sił Zbrojnych RP Kadrę Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej nauczają i szkolą placówki szkolnictwa wojskowego. Między innymi: Wojskowa Akademia Techniczna w Warszawie, Lotnicza Akademia Wojskowa w Dęblinie, Akademia Marynarki Wojennej w Gdyni, Akademia Wojsk Lądowych we Wrocławiu Akademia Sztuki Wojennej w Warszawie, nad którymi sprawuje nadzór Minister Obrony Narodowej. Operacje wojskowe Sił Zbrojnych poza terytorium Polski Siły Zbrojne RP biorą obecnie udział w następujących operacjach wojskowych innych niż wojna poza granicami kraju (stan na marzec 2015): Afganistan: PKW Afganistan w operacji Resolute Support – ok. 120 żołnierzy (w tym 44 poniosło śmierć), Bośnia i Hercegowina: PKW Bośnia i Hercegowina w operacji EUFOR Althea – ok. 50 żołnierzy (w tym 1 poniósł śmierć), Estonia, Litwa i Łotwa: PKW Orlik w operacji Baltic Air Policing – ok. 120 żołnierzy, Kosowo: PKW Kosowo w operacji KFOR – ok. 230 żołnierzy (w tym 3 poniosło śmierć). Zobacz też Historia wojska polskiego Wojsko Polskie (II RP) Ludowe Wojsko Polskie Stopnie wojskowe w Polsce Polska w NATO Przypisy Bibliografia http://ksiazkihistoryczne.pl/historia-polski-xx-w-wojsko-polskie-w-systemie-bezpieczenstwa-panstwa-1945-2010/p,321869 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (). Ustawa z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny (). Ustawa z dnia 27 lutego 2003 r. o utworzeniu Akademii Obrony Narodowej () (uchylona). Ustawa z dnia 20 maja 2016 r. o utworzeniu Akademii Sztuki Wojennej (). Ustawa z dnia 29 sierpnia 2002 r. o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej () Linki zewnętrzne Oficjalna strona Ministerstwa Obrony Narodowej Oficjalna strona o SZ RP Oficjalna strona Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Oficjalna strona Dowództwa Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych Oficjalna strona Marynarki Wojennej (archiwalna) Oficjalna strona Dowództwa Operacyjnego Sił Zbrojnych Hasła kanonu polskiej Wikipedii

65953

https://pl.wikipedia.org/wiki/Order%20Odrodzenia%20Polski

Order Odrodzenia Polski

Order Odrodzenia Polski, Polonia Restituta (PR) – drugie pod względem starszeństwa polskie państwowe odznaczenie cywilne (po Orderze Orła Białego), nadawane za wybitne osiągnięcia na polu oświaty, nauki, sportu, kultury, sztuki, gospodarki, obronności kraju, działalności społecznej, służby państwowej oraz rozwijania dobrych stosunków z innymi krajami. Ustanowione przez Sejm Rzeczypospolitej ustawą z dnia 4 lutego 1921 jako najwyższe odznaczenie państwowe po Orderze Orła Białego. Na straży honoru Orderu stoi Kapituła Orderu. Dekretem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z dnia 20 grudnia 1921 został ustanowiony Statut Orderu „Odrodzenia Polski”. Rozporządzeniem z 23 kwietnia 1923 Prezydent Stanisław Wojciechowski ustanowił nowy Statut Orderu „Odrodzenia Polski”. 2 maja 1923 rozporządzenie zostało opublikowane w Monitorze Polskim nr 100, a dekret z 1921 utracił moc obowiązującą. Noszony na czerwonej wstędze z białymi pasami po bokach, przez prawe ramię (w I klasie), na szyi (w II i III klasie) lub na lewej stronie piersi (IV i V klasa). W polskim systemie orderowo-odznaczeniowym Order Odrodzenia Polski występuje po Orderze Orła Białego oraz Orderze Wojennym Virtuti Militari, a przed Orderem Krzyża Wojskowego, Orderem Krzyża Niepodległości i Orderem Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Klasy Order dzieli się na 5 klas. (*) do 1960 roku w kraju i do 1990 na uchodźstwie: Wielka Wstęga W II Rzeczypospolitej W pracach ustawodawczych Komisji Konstytucyjnej Sejmu RP, nazwa tego orderu miała brzmieć „Bene Merenti” (Dobrze Zasłużonym), ale ostatecznie przyjęto nazwę „Polonia Restituta” (Polska Odrodzona). Na mocy ustawy z dnia 4 lutego 1921 roku o ustanowieniu orderu „Odrodzenia Polski” miał on cztery klasy. Nowy podział, na pięć klas wraz z tytułami przysługującymi kawalerom, wprowadzony został rok później. Zgodnie z tą ustawą, kawalerom Orderu Odrodzenia Polski przysługiwały tytuły: pierwszej klasy: Kawalera wielkiej wstęgi orderu „Odrodzenia Polski”; drugiej klasy: Kawalera Krzyża Komandorskiego z gwiazdą orderu „Odrodzenia Polski”; trzeciej klasy: Kawalera Krzyża Komandorskiego orderu „Odrodzenia Polski”; czwartej klasy: Kawalera Krzyża Oficerskiego orderu „Odrodzenia Polski”; piątej klasy: Kawalera orderu „Odrodzenia Polski”. Wymiar krzyża wynosił: w klasie I – 69 mm, w klasach II i III – 58 mm, w klasie IV – 50 mm i w klasie V – 41 mm. Ustawa nie podawała wymiarów krzyża I klasy, podając jedynie, że zamieszczony wzór jest „wielkości naturalnej”. Pozostałe klasy miały być wykonane według tego samego wzoru, ale proporcjonalnie mniejsze, z długością krzyża pomiędzy końcami przeciwległych ramion jak podano wyżej. W okresie II Rzeczypospolitej Order Odrodzenia Polski był zwykle nadawany w dwóch terminach świąt państwowych: 3 maja i 11 listopada. Na uchodźstwie Do 1990 w wersji przedwojennej także nadawane przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. W Polsce Ludowej W 1944 dekretem PKWN z dnia 22 grudnia order ten został włączony do systemu odznaczeń nowego, socjalistycznego państwa (Polski Ludowej). Zachowano jego kształt i barwy, pozbawiając jednak godło korony, a na rewersie krzyża zmieniono rok na „1944”. Ustawą z 1960 order został drugim w hierarchii odznaczeń odznaczeniem państwowym (po Orderze Budowniczych Polski Ludowej). Ustawa ta zmieniła nazwę pierwszej klasy na Krzyż Wielki orderu Odrodzenia Polski (wcześniej była to Wielka wstęga orderu Odrodzenia Polski). Pozostałe klasy pozostały niezmienione. Nowy opis odznaki orderu zawierała uchwała Rady Państwa z 29 lutego 1960. Ta sama uchwała ustanawiała nowe starszeństwo dla orderu. W latach 1982–1992, zgodnie z zapisami ustawy Karta Nauczyciela, nauczycielom nadawany był Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, ale wyłącznie z tytułu trzydziestoletniej szczególnie wyróżniającej pracy pedagogicznej. Z tego tytułu nadano go 63 416 osobom. Podobne przepisy obowiązywały w okresie PRL również dla innych grup zawodowych (górników, hutników, stoczniowców, portowców), określając lata nieprzerwanej i wyróżniającej się pracy oraz klasę orderu lub odznaczenia (przykładowo górnicy otrzymywali już po 20 latach pracy Order Sztandaru Pracy II klasy – wyższy od Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski w systemie orderowo-odznaczeniowym PRL). Do 1987 przyznano: I klasy – 190 szt. II klasy – 1031 szt. III klasy – 9757 szt. IV klasy – 36 602 szt. V klasy – 567 005 szt. Łącznie w latach 1944–1992 (do końca obowiązywania ustawy z okresu PRL) przyznano 681 949 Orderów Odrodzenia Polski. W III Rzeczypospolitej Współczesny wygląd Orderu Odrodzenia Polski ustalony został rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 listopada 1992 r. w sprawie opisu, materiału, wymiarów wzorów rysunkowych oraz sposobu i okoliczności noszenia odznak orderów i odznaczeń: „Odznaką Orderu Odrodzenia Polski jest krzyż równoramienny, złocony, zakończony na rogach ramion kulkami. W środku krzyża, na okrągłej, czerwonej, emaliowanej tarczy, umieszczony jest biało emaliowany orzeł według wzoru określonego w ustawie z dnia 1 sierpnia 1919 r. o godłach i barwach Rzeczypospolitej Polskiej. Kontury, korona, dziób i szpony orła są złocone. Na otoku, pokrytym szafirową emalią, umieszczony jest złocony napis „POLONIA RESTITUTA”. Na odwrotnej stronie ramiona krzyża są złocone, z obramowaniem. W środku krzyża, na okrągłej, czerwono emaliowanej tarczy, w ornamentowanym obramowaniu, umieszczona jest złocona data „1918”. Wymiar krzyża wynosi: w klasie I – 68 mm, w klasach II i III – 60 mm, w klasie IV – 55 mm i w klasie V – 44 mm. W klasie I Orderu krzyż zawieszony jest na czerwonej, wielkiej wstędze szerokości 100 mm z białymi paskami po bokach, szerokości 5 mm. W klasach II i III krzyże zawieszone są na czerwonej wstędze, szerokości 45 mm z białymi paskami po bokach, szerokości 3 mm. W klasie IV krzyż zawieszony jest na czerwonej wstążce, szerokości 36 mm z białymi paskami, szerokości 2 mm z umieszczoną pośrodku wstążki rozetką, o średnicy 30 mm upiętą z tejże wstążki. W klasie V krzyż zawieszony jest na takiej samej wstążce, bez rozetki. W klasach I i II odznaką Orderu jest ponadto gwiazda orderowa srebrzona, o średnicy 75 mm z ośmiu pęków promieni. W środku gwiazdy, na okrągłej, biało emaliowanej tarczy, umieszczony jest złocony monogram „RP”, na otoku pokrytym szafirową emalią złocony napis „POLONIA RESTITUTA”. Współczesną wersję odznaczenia opracował rzeźbiarz i medalier Edward Gorol. Wielcy Mistrzowie Orderu Kapituła Orderu Odrodzenia Polski Na straży honoru Orderu stoi Kapituła Orderu. Pierwsza Kapituła Orderu Odrodzenia Polski została powołana 2 sierpnia 1921 w składzie: Jan Karol Kochanowski (Kanclerz Kapituły), Kajetan Olszewski (Sekretarz Kapituły), Bernard Chrzanowski (Skarbnik Kapituły), Jan Dąbski, Władysław Raczkiewicz, Michał Siedlecki, Włodzimierz Tetmajer i Leon Wyczółkowski (członkowie). 5 września 1936 prezydent Ignacy Mościcki powołał na trzyletnią kadencję nowy skład Kapituły, której kanclerzem został gen. dyw. Kazimierz Sosnkowski. Obecnie Kapituła OOP składa się z Wielkiego Mistrza Orderu i ośmiu członków Kapituły, powoływanych przez Wielkiego Mistrza na pięć lat. Zgodnie z ustawą o orderach i odznaczeniach, Prezydent RP z urzędu staje się Kawalerem Orderu Odrodzenia Polski klasy I i przewodniczy Kapitule jako Wielki Mistrz Orderu. Starszeństwo Starszeństwo, czyli kolejność noszenia orderów i odznaczeń regulowana jest ustawami prawa. Więcej o tym można przeczytać w artykule o polskim systemie orderowo-odznaczeniowym. Order Odrodzenia Polski w każdej z epok zajmował jedno z najwyższych miejsc. Poniżej znajduje się szczegółowy opis każdej z klas orderu i jej miejsca w hierarchii odznaczeń państwowych. Statystyki III Rzeczpospolita (od 1990) Zbiorcze zestawienie nadań Orderów Odrodzenia Polski od 1990 z podaniem liczby oraz procentowego udziału nadań poszczególnych klas Orderu w danym okresie: (*) – obejmuje również nadania dokonane przez Bronisława Komorowskiego, gdy jako marszałek Sejmu pełnił obowiązki prezydenta(**) – Krzyże Wielkie Orderu Odrodzenia Polski, które z urzędu otrzymują prezydenci RP Lech Wałęsa (1990–1995) Prezydentura Lecha Wałęsy: Aleksander Kwaśniewski – I kadencja (1996–2000) Prezydentura Aleksandra Kwaśniewskiego – I kadencja: Aleksander Kwaśniewski – II kadencja (2001–2005) Prezydentura Aleksandra Kwaśniewskiego – II kadencja: Lech Kaczyński (2005–2010) Prezydentura Lecha Kaczyńskiego: Bronisław Komorowski (2010–2015) Prezydentura Bronisława Komorowskiego: Marszałek Bronisław Komorowski w czasie, gdy pełnił obowiązki Prezydenta (kwiecień–lipiec 2010): Andrzej Duda – I kadencja (2015–2020) Prezydentura Andrzeja Dudy – I kadencja: Andrzej Duda – II kadencja (2020–) Prezydentura Andrzeja Dudy – II kadencja Odznaczeni Odznaczeni Orderem Odrodzenia Polski I Klasy Odznaczeni w latach 1921–1939 Układ chronologiczny, układ alfabetyczny zob. :Kategoria:Odznaczeni Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski (II Rzeczpospolita) bez ustalonej daty Vilhelms Munters Kārlis Ulmanis Odznaczeni w latach 1939–1990 przez władze RP na uchodźstwie Układ chronologiczny, układ alfabetyczny zob. :Kategoria:Odznaczeni Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski (władze RP na uchodźstwie). bez ustalonej daty Stanisław Bobrowski Tadeusz Komorowski Odznaczeni w latach 1944–1989 przez władze Polski Ludowej Układ chronologiczny, układ alfabetyczny zob. :Kategoria:Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa). Polacy Obcokrajowcy Instytucje i miejscowości Cieszyn 1980 Gdańsk Gniezno Kraków Uniwersytet Jagielloński 1964 Bez ustalonej daty Wasilij Czujkow Iwan Koniew Włodzimierz Sokorski Odznaczeni po 1990 r. (lista pełna) Zobacz też polskie odznaczenia państwowe Polacy, którzy odmówili przyjęcia lub zwrócili ordery i odznaczenia w III Rzeczypospolitej Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Hasła kanonu polskiej Wikipedii

4647213

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lewica%20%282019%29

Lewica (2019)

Lewica – polski projekt polityczny o charakterze lewicowym, utworzony przed wyborami parlamentarnymi w 2019. Po wyborach reprezentowany do grudnia 2021 i od marca 2023 w Sejmie IX kadencji i Senacie X kadencji przez Koalicyjny Klub Parlamentarny Lewicy (od grudnia 2021 do marca 2023 jedynie w Sejmie przez KK Poselski Lewicy). Historia 19 lipca 2019 wspólny start w wyborach parlamentarnych zapowiedziały Sojusz Lewicy Demokratycznej, Wiosna i Lewica Razem. Dzień później do porozumienia dołączyła także Polska Partia Socjalistyczna. Potem poinformowano także o poszerzeniu sojuszu o Unię Pracy, Twój Ruch, Inicjatywę Feministyczną i Polską Partię Internetową, a także kilka organizacji niepartyjnych (m.in. Stowarzyszenie „Ordynacka” czy Związek Zawodowy Rolnictwa i Obszarów Wiejskich „Regiony”) oraz o przyjęciu przez koalicję nazwy „Lewica”. UP i IF ostatecznie wycofały się z uczestnictwa w projekcie. 6 sierpnia, w związku z chęcią uniknięcia konieczności przekroczenia w wyborach do Sejmu 8-procentowego progu dla koalicji przy stworzeniu wrażenia komitetu koalicyjnego, doszło do zmiany formalnego skrótu Sojuszu Lewicy Demokratycznej z „SLD” na „Lewica”, aby pod tą nazwą porozumienie ugrupowań lewicowych wystąpiło w wyborach. Do rejestracji nowego skrótu nie doszło jednak przed upływem terminu rejestracji komitetów wyborczych, w związku z czym koalicja przystąpiła do wyborów jako KW Sojusz Lewicy Demokratycznej, jednak posługując się logotypem z napisem „Lewica”. Na listach SLD, spośród członków innych partii, znalazło się ponad 200 działaczy Razem, około 100 Wiosny, po kilku PPS i TR, a ponadto przedstawiciel Komunistycznej Partii Polski, lider PPI oraz pojedynczy członkowie Ruchu Sprawiedliwości Społecznej i Nowoczesnej. W odbywających się 13 października wyborach komitet uzyskał 2 319 946 głosów, tj. 12,56% głosów ważnych, zajmując 3. miejsce za PiS i KO. Pozwoliło to na wprowadzenie do parlamentu 49 posłów i 2 senatorów. W Sejmie mandaty uzyskało 24 przedstawicieli SLD, 19 Wiosny i 6 Razem, zaś w Senacie znalazło się po jednej osobie z Wiosny i PPS. Na sześć dni przed rozpoczęciem nowej kadencji Sejmu powołano władze przyszłego klubu parlamentarnego (do którego zdecydowały się przystąpić wszystkie partie wybrane z list SLD). Na przewodniczącego klubu wybrano sekretarza Wiosny Krzysztofa Gawkowskiego, na pierwszą wiceprzewodniczącą Marcelinę Zawiszę (Lewica Razem), a na sekretarza Dariusza Wieczorka (SLD). Powołano też 7 wiceprzewodniczących (po trzy osoby z SLD i Wiosny oraz jedną z Razem). Anna Maria Żukowska (rzeczniczka SLD) została wybrana na rzecznika prasowego klubu. Klub przyjął nazwę „Koalicyjny Klub Parlamentarny Lewicy (Razem, Sojusz Lewicy Demokratycznej, Wiosna Roberta Biedronia)”. 12 listopada 2019 wicemarszałkiem Sejmu z ramienia Lewicy został szef SLD Włodzimierz Czarzasty, a wicemarszałkiem Senatu wiceszefowa Wiosny Gabriela Morawska-Stanecka. Po wyborach rozpoczęto działania mające prowadzić do połączenia SLD i Wiosny. 14 grudnia tego samego roku odbyły się obrady ciał statutowych SLD i Wiosny, po których poinformowano, że z połączenia obu ugrupowań powstanie partia Nowa Lewica. Sąd Okręgowy w Warszawie zaakceptował nieprawomocnie 27 stycznia 2020 przerejestrowanie SLD na Nową Lewicę (decyzja ta uprawomocniła się w marcu 2021), pod którym to szyldem miała powstać wspólna formacja. 19 stycznia 2020 wspólnym kandydatem SLD, Wiosny i Razem w wyborach prezydenckich w tym samym roku został ogłoszony prezes Wiosny Robert Biedroń. 1 lutego poparła go także PPS. W czerwcowych wyborach zajął on 6. miejsce spośród 11 kandydatów, uzyskując 2,22% głosów. Przed II turą Robert Biedroń poparł kandydata KO Rafała Trzaskowskiego, jednak Lewica, ani żadna partia wchodząca w jej skład, nie udzieliła mu oficjalnego poparcia (specjalne stanowisko w sprawie niepopierania żadnego z kandydatów zajęła PPS). 8 września 2020 KKP Lewicy opuściła dotychczasowa posłanka Wiosny Hanna Gill-Piątek, przechodząc do formacji Polska 2050. 11 stycznia 2021 w Parlamencie Europejskim powstała delegacja Nowej Lewicy, w której znaleźli się zarówno eurodeputowani SLD (Nowej Lewicy), jak i Wiosny. Nie przystąpili do niej jednak pozostający członkiem SLD Leszek Miller oraz bezpartyjni przedstawiciele Lewicy Marek Belka i Włodzimierz Cimoszewicz (którzy przestali tym samym reprezentować SLD). Przewodniczącym delegacji został Robert Biedroń. Trzej byli premierzy, którzy nie przystąpili do tej delegacji, pozostali w dotychczasowej delegacji, która przyjęła nazwę Lewica dla Europy. Na jej czele stanął Leszek Miller, który wystąpił z SLD/Nowej Lewicy w marcu 2021. 21 marca 2021 KKP Lewicy opuściła kolejna posłanka, jego wiceszefowa Monika Pawłowska, przechodząc z Wiosny do Porozumienia. 11 czerwca 2021 zgromadzenie ogólne Wiosny (której działacze zgłosili akces do Nowej Lewicy) podjęło decyzję o samorozwiązaniu partii. 17 lipca 2021 zarząd Nowej Lewicy podjął decyzję o powołaniu dwóch frakcji w partii: SLD i Wiosna. 9 października 2021 odbyła się konwencja zjednoczeniowa partii politycznej Nowa Lewica, podczas której wybrano dwóch współprzewodniczących partii (zostali nimi ostatni szefowie jednoczących się partii, Włodzimierz Czarzasty z SLD i Robert Biedroń z Wiosny) oraz 14 wiceprzewodniczących partii (po 7 z obu frakcji). 14 grudnia 2021 klub parlamentarny opuściło pięcioro parlamentarzystów (troje posłów i oboje senatorów), którzy na czele z liderem PPS Wojciechem Koniecznym utworzyli Koło Parlamentarne PPS. Klub przyjął wówczas nazwę „Koalicyjny Klub Poselski Lewicy (Nowa Lewica, Razem)”. 5 lutego 2023 przemianowało się ono na Koło Parlamentarne Lewicy Demokratycznej (reprezentujące Stowarzyszenie Lewicy Demokratycznej, odwołujące się do tradycji dawnej partii SLD), a Wojciech Konieczny został senatorem niezrzeszonym. 8 marca 2023 powrócił on do KKP Lewicy, w związku z czym klub odzyskał status klubu parlamentarnego i przyjął nazwę „Koalicyjny Klub Parlamentarny Lewicy (Nowa Lewica, PPS, Razem)”. 7 czerwca 2023 NL i KKP Lewicy opuściła posłanka Karolina Pawliczak, a dwa i pół miesiąca później posłanka Beata Maciejewska. 27 listopada 2022 współprzewodniczącymi Lewicy Razem, którą do tej pory kolegialnie kierował zarząd krajowy, zostali Adrian Zandberg i Magdalena Biejat. 27 lutego 2023 NL i Razem wraz PPS i UP podpisały porozumienie dotyczące wspólnego startu w wyborach parlamentarnych w 2023 oraz w wyborach samorządowych i do Parlamentu Europejskiego w 2024. W sierpniu 2023 do koalicji dołączyła także Socjaldemokracja Polska. Do wyborów parlamentarnych Lewica przystąpiła jako komitet wyborczy partii NL (z jego list poza kandydatami ogłoszonych uczestników porozumienia wystartowali również członkowie Wolności i Równości oraz wyrejestrowanego RSS). W wyborach na listy NL do Sejmu oddano 1 859 018 głosów, tj. 8,61% głosów ważnych. Pozwoliło to na zajęcie 4. miejsca i uzyskanie 26 mandatów w Sejmie oraz 9 w Senacie. W Sejmie 19 mandatów uzyskali przedstawiciele NL (12 frakcji SLD i 7 frakcji Wiosna), a 7 reprezentanci Razem. W Senacie mandaty otrzymało 5 członków NL (4 z SLD i 1 z Wiosny), 2 Razem oraz po 1 PPS i UP. Postulaty programowe Podwyższenie płacy minimalnej do 2700 złotych brutto w 2019 roku, prawne uznanie związków partnerskich, zwiększenie liczby lekarzy o ponad 50 tysięcy do 2025 roku, stworzenie bezpłatnego miejsca w żłobku dla każdego dziecka, refundacja programu in vitro, likwidacja Funduszu Kościelnego, likwidacja klauzuli sumienia, wprowadzenie kas fiskalnych dla księży, refundacja nowoczesnej antykoncepcji, likwidacja Instytutu Pamięci Narodowej, Polskiej Fundacji Narodowej i Rady Mediów Narodowych, reforma Trybunału Konstytucyjnego, sądów powszechnych, prokuratury i Krajowej Rady Sądownictwa, legalna aborcja do 12 tygodnia na żądanie kobiety, rozszerzanie wykorzystania odnawialnych źródeł energii, większe dofinansowanie nauki i ochrony zdrowia, wycofanie lekcji religii ze szkół, przywrócenie niezależności instytucjom prawa. Parlamentarzyści Posłowie KKP Lewicy Byli posłowie: Hanna Gill-Piątek (Wiosna) – do 8 września 2020, została posłanką niezrzeszoną, następnie koła Polski 2050, ponownie niezrzeszoną i klubu Koalicji Obywatelskiej Robert Kwiatkowski (Nowa Lewica) – do 14 grudnia 2021, przeszedł do koła Polskiej Partii Socjalistycznej, późniejszego Koła Parlamentarnego Lewicy Demokratycznej Beata Maciejewska – do 24 sierpnia 2023, została posłanką niezrzeszoną Karolina Pawliczak (Nowa Lewica) – do 7 czerwca 2023, została posłanką niezrzeszoną, następnie klubu Koalicji Obywatelskiej Monika Pawłowska (Wiosna) – do 21 marca 2021, została posłanką niezrzeszoną, następnie koła Porozumienia i klubu Prawa i Sprawiedliwości Andrzej Rozenek – do 14 grudnia 2021, przeszedł do koła Polskiej Partii Socjalistycznej, późniejszego Koła Parlamentarnego Lewicy Demokratycznej Joanna Senyszyn (Nowa Lewica) – do 14 grudnia 2021, przeszła do koła Polskiej Partii Socjalistycznej, późniejszego Koła Parlamentarnego Lewicy Demokratycznej Senatorowie KKP Lewicy Była senator: Gabriela Morawska-Stanecka (Nowa Lewica) – wicemarszałek Senatu, do 13 grudnia 2021, przeszła do koła Polskiej Partii Socjalistycznej, późniejszego Koła Parlamentarnego Lewicy Demokratycznej, następnie do klubu Koalicji Obywatelskiej Eurodeputowani Lewicy Byli (delegacja Lewica dla Europy, wcześniejsza delegacja SLD) Marek Belka Włodzimierz Cimoszewicz Leszek Miller – przewodniczący Wszyscy deputowani LdE zostali wybrani z list Koalicji Europejskiej. Uwagi Wybory Wybory parlamentarne Wybory prezydenckie Kompozycja Obecni członkowie koalicji Zobacz też Sojusz Lewicy Demokratycznej – Unia Pracy Lewica i Demokraci Lewica (klub poselski) SLD Lewica Razem Zjednoczona Lewica Przypisy Koalicje wyborcze w Polsce Porozumienia partii i ugrupowań III Rzeczypospolitej Sojusz Lewicy Demokratycznej Partia Razem Polska Partia Socjalistyczna Twój Ruch Unia Pracy Socjaldemokracja Polska Wiosna (partia polityczna)

4966

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pozna%C5%84

Poznań

Poznań, Stołeczne Miasto Poznań (, , ) – miasto na prawach powiatu w zachodniej Polsce, położone na Pojezierzu Wielkopolskim, nad rzeką Wartą, u ujścia Cybiny. Historyczna stolica Wielkopolski, od 1999 r. siedziba władz województwa wielkopolskiego i powiatu poznańskiego. Piąte pod względem liczby ludności miasto w Polsce (546 859 mieszkańców w grudniu 2021 r.) i ósme pod względem powierzchni (261,9 km²). Poznań wraz z powiatem poznańskim i gminami Oborniki, Skoki, Szamotuły i Śrem tworzy aglomerację poznańską, zamieszkałą przez ponad 1,2 mln osób. W 2018 think tank Globalization and World Cities (GaWC), badający wzajemne stosunki pomiędzy miastami świata w kontekście globalizacji, uznał Poznań za metropolię globalną (Gamma-). Poznań często plasuje się w czołówce miast o bardzo wysokiej jakości edukacji i bardzo wysokim standardzie życia. Zajmuje również wysokie miejsce pod względem bezpieczeństwa i jakości opieki zdrowotnej. Miasto Poznań wielokrotnie zdobyło także nagrodę „Superbrands” za markę miasta bardzo wysokiej jakości. Miasto jest istotnym węzłem drogowym i kolejowym, funkcjonuje tu również międzynarodowy port lotniczy Poznań-Ławica. Poznań jest ośrodkiem przemysłu, handlu, logistyki i turystyki. Funkcjonują tu Międzynarodowe Targi Poznańskie – największe i najstarsze centrum wystawiennicze w Polsce. Poznań to ośrodek akademicki, naukowy i kulturalny. W 25 szkołach wyższych studiuje ponad 110 tys. osób. Działają tu m.in.: opera, filharmonia, balet, teatry, kina, muzea, galerie sztuki, orkiestry i zespoły folklorystyczne. W Poznaniu co pięć lat odbywa się Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy im. Henryka Wieniawskiego – najstarszy konkurs skrzypcowy na świecie. Poznań jest także siedzibą m.in.: Chóru Stuligrosza, Instytutu Zachodniego oraz najwyższego taktycznego dowództwa US Army w Europie. W podpoznańskim obserwatorium astrogeodynamicznym, jako jedynym w Polsce, współtworzy się europejski system lokalizacyjny Galileo. Poznań był jednym z ośrodków stołecznych i religijnych państwa Piastów w X i XI wieku, w przeszłości pełnił funkcję siedziby władców Polski, był też jedną z najbardziej rozwiniętych twierdz w ówczesnej Polsce. Stolica Wielkopolski była jednym z miast królewskich Korony Królestwa Polskiego oraz stolicą Polski w latach 1290–1296. Poznań jest jednym z najstarszych lokowanych miast w Polsce – nadanie praw miejskich w 1253 r. Miasto posiadało prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla. W poznańskiej katedrze znajduje się symboliczny grobowiec pierwszych władców Polski – Mieszka I oraz Bolesława I Chrobrego. Na wyspie Ostrów Tumski mieści się siedziba kurii archidiecezji poznańskiej – najstarszej w Polsce, mieściła się tu także druga najstarsza uczelnia wyższa w Polsce. Gród Ostrów Książęcy, dziś Ostrów Tumski, razem z dwoma podgrodziami: Ostrowem za Cybiną (dzisiejsza Śródka) i Św. Michałem (później Św. Jan) tworzyły najstarszą część dzisiejeszego Poznania. Miejsce obrad sejmików elekcyjnych województwa poznańskiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku. Pod Poznaniem miały miejsce popisy szlachty województwa poznańskiego I Rzeczypospolitej. W 2008 r. zespół najstarszych dzielnic miasta uznano za pomnik historii. Z Poznaniem związanych jest 5 powstań wielkopolskich: z 1794 r., z 1806 r., z 1846 r., z 1848 r. oraz z lat 1918–1919. Dwa z nich (z 1806 r. i z lat 1918–1919) zakończyły się pełnym zwycięstwem Polaków i są zaliczane obok powstania sejneńskiego z 1919 r. oraz dwóch powstań śląskich z 1920 r. i z 1921 r. do pięciu zwycięskich powstań narodowych w historii Polski. Zwycięstwo z 1806 r. miało bezpośredni wpływ na powstanie Księstwa Warszawskiego, natomiast o okresie pomiędzy zwycięskimi powstaniami wielkopolskimi opowiada serial: Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy. Na mocy podpisanego w tym samym roku w Poznaniu pokoju Saksonia stała się królestwem. 14 Wielkopolska Dywizja Piechoty z Poznania za walkę w wojnie polsko-bolszewickiej otrzymała order Virtuti Militari. Dzięki pracom poznańskich kryptologów rozpracowano szyfr niemieckiej maszyny szyfrującej Enigma. W Poznaniu miało też miejsce pierwsze i jedyne powstanie okresu PRL (Poznański Czerwiec 1956), który był główną przyczyną powstania węgierskiego 1956. Poznań jest jedynym miastem wymienionym w słowach polskiego hymnu. Patronami miasta Poznania są apostołowie Piotr i Paweł, święci Kościoła katolickiego. Święto miasta, jako dzień jego patronów, obchodzone jest 29 czerwca. Geografia Położenie Poznań znajduje się w środkowo-zachodniej Polsce, w środkowej części województwa wielkopolskiego. Miasto położone jest na obszarze trzech mezoregionów fizjograficznych: zachodnia część na Pojezierzu Poznańskim, wschodnia na Równinie Wrzesińskiej, a najstarsza część miasta znajduje się na dnie zorientowanego wzdłuż osi północ-południe Poznańskiego Przełomu Warty. Te trzy obszary są częściami makroregionu Pojezierze Wielkopolskie. Poznań położony jest w dolinie rzeki Warty, a także w dolinach mniejszych cieków: Bogdanki, Cybiny i Głównej. Według danych z 1 stycznia 2012 r. powierzchnia miasta wynosi 261,91 km². Rozciągłość granic administracyjnych Poznania na osi północ-południe wynosi ok. 22 km, a na osi wschód-zachód ok. 21 km. Poznań stanowi centralną część aglomeracji poznańskiej. Miasto graniczy z 11 gminami powiatu poznańskiego, w tym z dwoma miastami – Luboniem i Swarzędzem. Ukształtowanie terenu i geologia Ponad 56% obszaru Poznania znajduje się na terenach wysoczyznowych, położonych powyżej 80 m n.p.m. – około 36% powierzchni na wyższych terasach rzecznych oraz w obrębie rynien glacjalnych, a ok. 8% na terasie zalewowej doliny Warty. Najwyżej położonym punktem na terenie miasta jest Góra Moraska (154 m n.p.m.), która znajduje się w jego północnej części. Najniżej położonym obszarem jest dolina Warty (50 m n.p.m.). Teren Poznania i jego okolic charakteryzuje się Większość powierzchni miasta pokryta jest warstwami utworów glacjalnych moreny ablacyjnej i dennej stadiału poznańskiego zlodowacenia bałtyckiego. W większości są to gliny piaszczyste lub piaski lodowcowe, dlatego w rejonie Poznania przeważają gleby piaszczyste i gliniasto-piaszczyste. Tylko na dolnych terasach doliny Warty na powierzchni występują trzeciorzędowe iły facji poznańskiej (tzw. iły poznańskie). Stosunki wodne Poznań położony jest w zlewni Warty i jej dopływów: Bogdanki, Cybiny, Głównej, Głuszynki-Kopli, Strumienia Junikowskiego i Różanego Potoku. Miasto posiada kilka większych jezior oraz kilkadziesiąt mniejszych zbiorników wodnych, zarówno pochodzenia naturalnego, jak i utworzonych sztucznie na terenach rekreacyjnych. Naturalne jeziora polodowcowe to Jezioro Kierskie i Strzeszyńskie, natomiast największymi zbiornikami sztucznymi są: Kilka mniejszych zbiorników istnieje także w zlewniach potoku Czapnicy i Różanego Potoku, a także w Dębinie. Duża liczba stawów znajduje się też na obszarach parkowych (np. w Parku Sołackim czy w Nowym Zoo). Na obszarze Poznania silnie zmieniono sieć hydrograficzną. Nie tylko zredukowano liczbę odnóg Warty, ale również zasypywano małe cieki, a niektóre, jak dolny bieg Bogdanki, Segankę czy Wierzbak wprowadzono do kanalizacji miejskiej. Mimo to dna dolin tych dopływów nadal stanowią kliny zieleni. Na terenie Poznania znajdują się bogate zasoby wód podziemnych w warstwach trzecio- i czwartorzędowych. Należy do nich Wielkopolska Dolina Kopalna, stanowiąca strategiczny rezerwuar wody pitnej. Stwierdzono również występowanie termalnych wód artezyjskich o temperaturze 45–51 °C, znajdujących się na głębokościach 1100–1300 m, oraz wód termalnych bogatych w substancje mineralne o temperaturze 150 °C na głębokości 4000 m. Klimat W Poznaniu przeważają wpływy mas powietrza polarnomorskiego, napływającego znad Oceanu Atlantyckiego. Znacznie mniejsze znaczenie mają masy powietrza polarno-kontynentalnego oraz zwrotnikowego. W rejonie Poznania najczęściej występują wiatry zachodnie o prędkościach od 2 do 10 m/s. Rejon Poznania należy do obszarów o najmniejszych opadach w Polsce. Na podstawie danych z lat 1971–2000 obliczono, że średnioroczna wysokość opadu atmosferycznego wynosi 634 mm, przy największym średnim miesięcznym opadzie w lipcu (76 mm). Najniższa średnia miesięczna temperatura powietrza w Poznaniu wynosi −1,0 °C dla stycznia. Najwyższa średnia miesięczna temperatura powietrza wynosi 18,2 °C dla lipca. Tereny zielone System przyrodniczy miasta opiera się na pierścieniowo-radialnym układzie terenów zieleni w formie klinów, odchodzących od centrum w kierunku peryferii. Wyróżnia się pięć klinów zieleni: wschodni w Dolinie Cybiny, rozpoczynający się kompleksem rekreacyjnym nad Jeziorem Maltańskim; zachodni w Dolinie Bogdanki, rozpoczynający się Parkiem Sołackim i Wodziczki; północny w Dolinie Warty, rozpoczynający się w okolicach Szeląga; południowy w Dolinie Warty, rozpoczynający się terenami sportowo-rekreacyjnymi na południe od ul. Królowej Jadwigi; południowo-zachodni, w skład którego wchodzi kompleks leśny na rubieżach miasta wraz z Laskiem Marcelińskim, ogródkami działkowymi i zielenią na Cmentarzu Junikowskim oraz zieleń zlokalizowana wzdłuż cieków Strumień Junikowski i Górczynka, a także nad tzw. Szachtami. System klinów uzupełniany jest przez pierścieniowy układ terenów zieleni, na który składają się zespoły parków w pasie tak zwanych plant (Ring Stübbena) oraz zieleń znajdująca się na terenie pierścienia fortów. Zwornikiem systemu klinowego miasta jest Park Cytadela, w pobliżu którego zaczynają się aż trzy z nich (wschodni, zachodni i północy). Łąki i pastwiska zajmują obszar 645 ha, a parki i zieleńce mają powierzchnię 552 hektarów. Tereny zieleni zajmują łącznie ponad 70 km², co stanowi 27% powierzchni miasta. Lasy W 2013 w Poznaniu znajdowało się 4121 ha obszarów leśnych (15,8% powierzchni miasta), z czego 2467 ha stanowiły lasy komunalne. Zasoby leśne współtworzą m.in. 23 uroczyska, 4 punkty widokowe oraz 84 km dróg i ścieżek rekreacyjnych. Ochrona przyrody W celu ochrony najcenniejszych miejsc przyrodniczych ustanowiono na terenie miasta dwa rezerwaty przyrody: Meteoryt Morasko i Żurawiniec, trzy zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: „Morasko”, „Michałówka” i „Głuszyna”, oraz obszar chronionego krajobrazu Dolina Cybiny. Dodatkowo samorząd utworzył użytki ekologiczne: Fort V, Wilczy Młyn, Główna, Olszak I, Traszki Ratajskie, Użytek ekologiczny „Bogdanka I” i „Bogdanka II” oraz Strzeszyn. Ze względu na występowanie siedlisk nietoperzy ochroną w ramach Sieci Natura 2000 objęto zabytkowe fortyfikacje Twierdzy Poznań. W granicach administracyjnych miasta znajdują się również fragmenty większych obszarów objętych Siecią Natura 2000 – Biedrusko oraz Dolina Samicy. W okolicach Poznania znajdują się ponadto park narodowy i trzy parki krajobrazowe: Puszcza Zielonka, Promno oraz Rogaliński Park Krajobrazowy. Symbole miasta Do symboli Poznania należą: herb Poznania flaga Poznania hejnał Poznania sztandar Miasta Poznania – poświęcony 29 czerwca 2000 roku pieczęć Poznania. łańcuch prezydenta Poznania Wygląd symboli sankcjonuje Statut Miasta Poznania wraz z załącznikami. Historia Nazwa miasta Miasto ma metrykę średniowieczną i jest notowane od X wieku. Poznań jako ośrodek życia politycznego jest jednym z pierwszych polskich miast, odnotowanych na kartach historii. Ponieważ w owych czasach łacina była językiem używanym przez wykształconą część społeczeństwa, są to zapisy w formie zlatynizowanej. Pierwszy znany zapis znajduje się w kronice Thietmara pod rokiem 970 w formie episcopus Posnaniensis (biskup poznański). W tej samej kronice pod rokiem 1005 znajdujemy określenie ab urbe Posnani (z miasta Poznania). Miasto w formie Poznan notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116. Obecnie językoznawcy zgadzają się, że nazwa Poznań wywodzi się od staropolskiego imienia męskiego Poznan lub Poznamir i oznaczała pierwotnie gród Pozana lub Poznamira. Utworzono ją poprzez dodanie do imienia Poznana przyrostka dzierżawczego *-jь, który jeszcze w czasach przedpiśmiennych zlał się z poprzedzającą go literą n zmiękczając ją do współczesnego ń. O ile wyjaśnienie nazwy nie nastręcza naukowcom problemu, samo imię Poznan nie jest do końca jasne. Źródła historyczne nie dostarczają informacji o konkretnej osobie, której imieniem nazwano gród nad Wartą. Najprawdopodobniej ów Poznan odegrał w historii miasta znaczącą rolę. Nie jest też pewne, czy to słowiańskie imię wywodzące się od czasownika „poznać” należy do tzw. grupy imion imiesłowowych, takich jak Miłowan i Biegan, czy też powstało jako skrócenie imienia dwuczłonowego np. Poznamir. Legenda głosi, że nazwa grodu wzięła początek od miejsca, gdzie spotkali się po wielu latach trzej bracia - Lech, Czech i Rus bez problemu rozpoznając się nawzajem. Dla zachowania tradycji przy uroczystych okazjach używana jest nazwa Stołeczne Miasto Poznań. Jako nominativus Poznań pojawia się w 1236 jako Posnania i 1247 jako Poznania. Poza tym istnieją zapisy z 1146 i 1244 roku w formie in Poznan, które pozwalają na wysnucie wniosku, że nazwa Poznań nie zmieniła się na przestrzeni dziejów. Powstania Miasto Poznań już od 1794 roku związane jest z powstaniami narodowowyzwoleńczymi. Miały one miejsce w latach: 1794, 1806, a także 1846 oraz 1848 i latach 1918–1919. Dwa z nich (z 1806 r. i z lat 1918–1919) zakończyły się pełnym zwycięstwem Polaków i są zaliczane obok powstania sejneńskiego z 1919 r. oraz dwóch powstań śląskich z 1920 r. i z 1921 r. do pięciu zwycięskich powstań narodowych w historii Polski. Zwycięstwo z 1806 r. miało bezpośredni wpływ na powstanie Księstwa Warszawskiego, natomiast o okresie pomiędzy zwycięskimi powstaniami wielkopolskimi opowiada serial: Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy. Na mocy podpisanego w tym samym roku w Poznaniu pokoju Saksonia stała się królestwem. Poznań stał się miejscem jedynego powstania w PRL-u. Poznański Czerwiec 1956 był główną przyczyną powstania węgierskiego 1956. Czasy Piastów Pierwsze ślady ludzi na terenie dzisiejszego Poznania pochodzą z okresu około 8900–8000 roku p.n.e. Byli to łowcy reniferów. Względnie stałe osady powstały na przełomie V i IV tysiąclecia p.n.e. Około 2200 p.n.e. na tych ziemiach pojawiła się ludność indoeuropejska, z V wieku n.e. pochodzą ślady osadnictwa niezaprzeczalnie słowiańskiego, zaś w VIII wieku pojawili się tu Polanie. Z tego okresu pochodzi też prawdopodobnie gród na Ostrowie Tumskim, który stał się zaczątkiem dzisiejszego miasta. W X wieku gród znalazł się pod panowaniem Piastów, którzy uczynili go jednym z ośrodków stołecznych w swoim państwie obok Gniezna, Giecza i Ostrowa Lednickiego. Pierwotnie miasto leżało nad brzegiem Cybiny i prawym brzegiem Warty. Na pobliskim wzgórzu stała tam wówczas świątynia pogańska i zamek książęcy. Poznań wiąże się również z początkami państwowości polskiej. Jest to jedno z hipotetycznych miejsc chrztu Mieszka I w 966 roku. W 968 swą siedzibę umieścił tu Jordan, pierwszy biskup Polski, w pierwszej polskiej katedrze w której znajdują się groby pierwszych władców Polski. W czasach panowania Bolesława Chrobrego był to także gród o bardzo ważnym znaczeniu militarnym. Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116 we fragmencie opisującym polskie siły bojowe rozmieszczone w poszczególnych grodach notuje, że Bolesław miał w Poznaniu „1300 pancernych i 4000 tarczowników”. Funkcje stołeczne gród pełnił do 1039, gdy został – wraz z innymi miastami Wielkopolski i Śląska – spalony przez Brzetysława I. Co prawda Poznań stracił swe znaczenie polityczne, jednak nadal pozostał prężnym ośrodkiem gospodarczym. Kolejny okres rozkwitu przypada na czas rozbicia dzielnicowego, gdy gród na Ostrowie Tumskim stał się stolicą wielkopolskiej linii Piastów. W 1231 Władysław Odonic lokował prawobrzeżną osadę targową Śródka na prawie niemieckim. Była to pierwsza w Wielkopolsce lokacja miejska (Gniezno w 1239, Powidz w 1243, Lądek w 1250). Synowie Odonica, książęta Przemysł I i Bolesław Pobożny, mając dalekosiężne plany restytucji królestwa, w 1253 dokonali drugiej lokacji miejskiej na lewym brzegu Warty na prawie magdeburskim. Prace zapoczątkowane przez dziada i ojca kontynuował Przemysł II, który jako pierwszy od 200 lat władca został koronowany w Gnieźnie na króla Polski (1295), a za swą siedzibę obrał lewobrzeżne nowe miasto Poznań. Jego rezydencją stał się zamek książęcy ojca na Wzgórzu Przemysła. Po tragicznej śmierci króla (1296) nastąpił blisko stuletni zastój w rozwoju miasta. Do dziś można jeszcze znaleźć pozostałości murów miejskich. Czasy Jagiellonów oraz I Rzeczypospolitej Kolejny pomyślny okres w historii Poznania nastąpił po wstąpieniu na tron Władysława II Jagiełły (1386). Otwarcie szlaku łączącego Litwę z Europą oraz zamknięcie dla polskich towarów Gdańska sprawiły, że Poznań stał się węzłem, w którym przecinały się szlaki handlowe. Poznań uzyskał prawo składu w 1394 roku. Z czasem wokół miasta rozwinęła się sieć konkurujących z nim miasteczek, należących głównie do duchowieństwa i szlachty, tworzących razem z Poznaniem prężnie rozwijającą się konurbację. Miasto położone było w 1580 roku w powiecie poznańskim województwa poznańskiego. Trwające kilkaset lat korzystne warunki dla rozwoju miasta przerwał w 1655 potop szwedzki. W krótkim okresie pokoju, który po nim nastąpił, Poznań usiłował się podnieść, ale kolejne konflikty zbrojne, jak wielka wojna północna, wojna o sukcesję polską, wojna siedmioletnia oraz konfederacja barska sprawiły, że miasto pustoszyły różne armie. Nadzieję na pokój przyniosła dopiero elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego, lecz również na początku jego panowania o miasto walczyli barzanie z wojskami pruskimi, a następnie rosyjskimi, które opuściły miasto dopiero w 1775 roku. Kilka kolejnych lat to kolejny okres pomyślności, związany z działalnością komisji dobrego porządku i reformami Sejmu Czteroletniego. Jednak zostały one zniweczone przez konfederację targowicką i II rozbiór Polski, w wyniku którego Poznań znalazł się pod panowaniem pruskim. Okres rozbiorów W pierwszym okresie pruskiego panowania, nowe władze dokonały integracji konurbacji w jeden organizm miejski oraz stworzyły podstawy do rozbudowy Poznania w kierunku zachodnim. Klęska Prus i zwycięskie powstanie w 1806 uczyniły Poznań jednym z głównych miast Księstwa Warszawskiego. Trwające jednak wojny napoleońskie nie sprzyjały rozwojowi miasta. Po klęsce Napoleona w wyniku ustaleń kongresu wiedeńskiego Poznań znalazł się od 1815 roku ponownie pod pruskim panowaniem, tym razem jako stolica autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W tym samym roku miasto staje się stolicą rejencji poznańskiej w Prowincji Poznańskiej, a trzy lata później powiatem grodzkim (Stadtkreis). W nowym ładzie pokongresowym Poznań stał się miastem frontowym Prus. W 1828 roku władze ustanowiły w mieście twierdzę, która miałaby chronić Prusy przed atakiem ze wschodu. Podjęcie decyzji o fortyfikacji Poznania ukierunkowało jego rozwój aż do końca XIX w. Rozbudowę miasta podporządkowano funkcji obronnej – Poznań stał się miastem peryferyjnym, ominęły go procesy intensywnej urbanizacji i industrializacji. Powstałe wokół miasta fortyfikacje nie pozwalały na rozwój przestrzenny, a liczne tereny wewnątrz murów zarezerwowane były na cele wojskowe (koszary, place manewrowe, składy artylerii). Mimo formalnej autonomii regionu, polityka pruska prowadziła do wypierania ludności polskiej Poznania i Wielkopolski z życia społecznego i gospodarczego. Wyrazem niezadowolenia społeczności polskiej było poparcie powstania listopadowego w 1830 roku oraz zrywy zbrojne z 1846 i 1848 roku. W wyniku tego władze pruskie najpierw drastycznie ograniczyły autonomię a później w 1848 roku całkowicie ją zniosły. Poznań został stolicą prowincji. Brak możliwości siłowej walki z zaborcą doprowadził do powstania nowego rodzaju oporu: pracy organicznej. Polacy w celu przeciwdziałania wypieraniu ich z życia społecznego zaczęli się samoorganizować. Powstały organizacje kultywowania polskości czy rozwoju nauki. Z fundacji prywatnej lub społecznej powstawały nowoczesne instytucje publiczne, których władze pruskie nie mogły zapewnić lub celowo ograniczały Polakom do nich dostęp. W latach 1822–1828 z fundacji hrabiego Edwarda Raczyńskiego powstała pierwsza publiczna biblioteka na ziemiach zaboru pruskiego. Następnie w latach 1838–1842 utworzona przez Polaków Spółka Akcyjna Bazar zbudowała hotel, który był centrum polskiego życia społeczno-kulturalnego w Poznaniu. Wobec braku wyższego szkolnictwa w mieście w 1857 roku polska elita powołała do życia Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk prowadzące badania naukowe między innymi nad historią Polski. W związku z ograniczeniami dotyczącymi wystawiania polskich sztuk w Teatrze Miejskim w 1875 roku po długoletnich staraniach wybudowany został ze składek Teatr Polski. II wojna światowa W bombardowaniach Poznania 1 września zginęło 155 cywilów i 46 żołnierzy. 5 września w godzinach porannych wysadzono mosty na Warcie, zaś miasto zostało zajęte bez walki 10 września. W czasie II wojny światowej Poznań wcielono do III Rzeszy w granice utworzonej z Wielkopolski tzw. Kraju Warty. Z miasta wysiedlono większość Polaków do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian sprowadzono Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich. Niewygodni politycznie Polacy byli torturowani i mordowani w katowniach Gestapo przy ul. Młyńskiej (wyroki śmierci wykonywano w nim przez gilotynowanie i powieszenie) i „Domu Żołnierza” (w 1944 przebywał w nim także osobisty sekretarz namiestnika Rzeszy Greisera, aresztowany po tym jak stwierdził iż Niemcy przegrają wojnę, oraz kilku generałów włoskich i jeńców amerykańskich) przy ul. Ritterstrasse 21. Wokół Poznania mieściło się także kilka niemieckich obozów pracy dla Żydów z Polski i Niemiec, m.in. w Krzesinach (ok. 10 tysięcy więźniów), Smochowicach (ok. 2 tys. osób, wywiezionych następnie do obozu w Krzesinach-Piotrowie), Dębcu (ok. 2 tys. ludzi wywiezionych do Auschwitz). W okresie 1940–1945 w obozie jenieckim na terenie poznańskiego Junikowa przebywało także ok. 7 tys. Francuzów, Brytyjczyków i żołnierzy sowieckich. W czasie okupacji niemieckiej w Poznaniu i Wielkopolsce działały także polskie organizacje konspiracyjne, prowadzące działalność dywersyjną, wywiadowczą i sabotażową – m.in. ZWZ-AK, Bataliony Chłopskie i GL/AL. W latach 1940–1942 do Poznania przyłączono okoliczne wsie takie jak Antoninek, Kobylepole, Chartowo, Żegrze, Szczepankowo, Spławie, Głuszyna, Marlewo, Minikowo, Fabianowo, Kotowo, Junikowo, Ławica, Smochowice, Krzyżowniki, Psarskie, Strzeszyn, Podolany i Naramowice. Było to największe rozszerzenie miasta w całej jego historii. Przyłączono w sumie 15 278,99 ha, co dało dwukrotne zwiększenie obszaru Poznania. W styczniu i lutym 1945 toczyły się o Poznań ciężkie walki (zwłaszcza o Cytadelę Poznańską) między Armią Czerwoną a siłami niemieckimi. Obroną miasta przekształconego w twierdzę dowodził gen. Ernst Gonell. Atakującym miasto Rosjanom (oddziałom 8 Armii Gwardyjskiej dowodzonej przez gen. Wasilija Czujkowa) pomagali poznaniacy, tzw. cytadelowcy, którzy dowozili amunicję, pomagali przy budowie przepraw przez fosę w Forcie Winiary. Miasto zostało zdobyte 23 lutego 1945. Zniszczenia wojenne sięgały 55%. Niemal całkowicie została zniszczona staromiejska część miasta i większość zabytkowych budowli, urządzenia zakładów wodociągowych, kanalizacyjnych, gazowni, elektrowni oraz sieci przemysłowych. Wszystkie mosty (z wyjątkiem Mostu Dworcowego) zostały zerwane, a urządzenia komunikacji miejskiej i kolejowej poważnie uszkodzone. Pozostałe zabytkowe dzielnice mieszkalne m.in.: Jeżyce, Łazarz, Wilda, Sołacz nie uległy zniszczeniom. Architektura i urbanistyka Warunki naturalne zlewisk rzek Warty i Cybiny były głównym czynnikiem kształtującym strukturę funkcjonalno-przestrzenną. W średniowieczu warowny gród książęcy Poznań znajdował się na Ostrowie Tumskim. W 1253 roku lokowano Poznań w innym miejscu, na zachodnim brzegu Warty, gdzie obecnie znajduje się ok. 60% potencjału współczesnego miasta, średniowieczne Stare Miasto oraz XIX-wieczne śródmieście. Wschodnia część Poznania została włączona w granice miasta po 1900 roku. W roku 2008 Poznań – historyczny zespół miasta uznano za pomnik historii. Obejmuje on Stare Miasto oraz obszar na północ od ulicy Królowej Jadwigi i ulicy Towarowej, na południe od ulicy Północnej, między linią kolejową a Wartą, a także południową część Ostrowa Tumskiego, Zagórze oraz Fort Winiary (Park Cytadela). Obszar miasta rozdziela dolina rzeki Warty. W Poznaniu ponad Wartą wzniesiono 7 mostów drogowych oraz 3 mosty kolejowe, natomiast nad Cybiną – 2 mosty drogowe oraz 2 mosty kolejowe. Najwyższym wieżowcem w mieście jest Collegium Altum o 22 kondygnacjach i całkowitej wysokości wraz z masztem 103,35 m. Budynek pełni funkcję ośrodka edukacyjnego dla Uniwersytetu Ekonomicznego. W Poznaniu znajduje się układ fortyfikacji zbudowanych w XIX i na początku XX wieku, zwany Twierdzą Poznań, będącym trzecim co do wielkości systemem tego typu w Europie. Zachowało się 15 z 18 fortów i szereg obiektów wspomagających, umieszczonych w pierścieniu o średnicy 9,5 km oraz obwodzie 30 km. Na terenie miasta istnieje też kilka reliktów twierdzy poligonalnej z pocz. XIX w., która pozostawiła trwały ślad w postaci układu ulic i parków miejskich. Gospodarka Poznań należy do największych ośrodków gospodarczych w kraju. Stanowi ważne centrum przemysłu, handlu, logistyki i turystyki biznesowej. Obraz makroekonomiczny W 2011 wartość produktu krajowego brutto (PKB) wytworzonego w Poznaniu wyniosła 42,1 mld zł, co stanowiło piąty wynik w kraju, po Warszawie (204,1 mld), Krakowie (45,6 mld), podregionie katowickim (42,8 mld) i Trójmieście (42,5 mld). Wielkość ta większa jest od wartości PKB m.in. Wrocławia (38,1 mld), Łodzi (35,4 mld), czy Szczecina (19,6 mld). W 2011 Poznań wytworzył 2,8% PKB Polski, co jednocześnie stanowiło 29,5% PKB wytworzonego w województwie wielkopolskim. W 2017 wartość PKB wytworzonego w Poznaniu wyniosła 55,8 mld zł, co stanowiło 2,8% PKB Polski. Poziom bezrobocia w Poznaniu jest najniższy w kraju. Pod koniec kwietnia 2022 stopa bezrobocia w mieście wyniosła 1,4% (4,8 tys. osób bez pracy); taki sam współczynnik odnotowano w powiecie poznańskim – 1,4% (2,9 tys. osób bezrobotnych). Podobnie niski poziom bezrobocia stwierdzono jedynie w Sopocie (1,7%) i we Wrocławiu (również 1,7%). W 2005 r. miasto było zaliczane do najbardziej atrakcyjnych miejsc do inwestowania w Polsce. Według informacji podawanych przez inwestorów szacuje się, że wartość skumulowanych bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach 1990–2010 wyniosła w Poznaniu 6,6 mld USD. Budżet miasta w 2013 roku zamknął się dochodami w wysokości ok. 2,66 mld zł (2664 mln) oraz wydatkami w wysokości ok. 2,69 mld zł (2693 mln). Deficyt budżetu wyniósł 29 mln zł. Zadłużenie miasta na koniec roku wyniosło ok. 1,85 mld zł (1849 mln), co stanowiło 69,41% dochodów miasta . Według zewnętrznych ocen przeprowadzanych przez agencję ratingową Moody’s Investors Service, pod względem wiarygodności dla inwestorów Poznań nieznacznie ustępuje znacznie większej Warszawie. W marcu 2013 miasto po raz kolejny otrzymało ocenę na poziomie A3 z prognozą stabilną. Oznacza ona, że Poznań posiada bardzo wysoką zdolność do wywiązywania się z zaciągniętych zobowiązań finansowych, a wiarygodność ta nie powinna ulec zmianie w najbliższym czasie. W listopadzie 2013 Poznań otrzymał ocenę wiarygodności finansowej agencji Fitch Ratings na poziomie A- z prognozą stabilną odpowiadającą ratingowi Polski. Ocena ta odpowiada wcześniej nadanemu ratingowi Moody’s A3. Rating miasta od 2006 utrzymuje się na niezmiennym poziomie. Przedsiębiorstwa Pod koniec 2012 r. w Poznaniu zarejestrowanych było 102 513 podmiotów gospodarczych. 3099 z nich to spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego. W powiecie poznańskim działało kolejne 50 810 firm z czego 947 to podmioty zagraniczne. Wśród największych przedsiębiorstw wedle rankingów wymienia się: Bridgestone – 2000 pracowników, Politechnika Poznańska – 2000 pracowników, Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne – 2500 pracowników, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza – 5000 pracowników, Volkswagen – 11000 pracowników, Pekabex – 2000 pracowników, Aluplast – 550 pracowników, H.Cegielski – 500 pracowników, Lisner – 1000 pracowników, Allegro – 3000 pracowników. Centrum targowe Poznań jest najstarszym ośrodkiem wystawienniczym w Polsce. Targi Poznańskie powołano do życia w 1921 r. na wzór targów lipskich. Osiem lat później odbyła się na nich największa wystawa dwudziestolecia międzywojennego w Polsce – Powszechna Wystawa Krajowa. Prezentowała ona dokonania pierwszego dziesięciolecia odrodzonego po zaborach kraju. Obecnie Międzynarodowe Targi Poznańskie to największy w kraju i jeden z większych w Europie ośrodków targowych. Dysponują one ponad 110 tys. m² powierzchni wystawienniczej zlokalizowanej w 16 pawilonach oraz blisko 35 tys. m² powierzchni ekspozycyjnej na terenie otwartym. Znajdujące się w samym centrum miasta Targi posiadają 23 hektary terenu wystawowego. Według międzynarodowego rankingu, przeprowadzonego przez niemieckie zrzeszenie przedsiębiorstw targowych, MTP zajmują 42. miejsce na świecie i 30. miejsce w Europie (według powierzchni wystawienniczej w styczniu 2012 r.). W 2014 r. na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich odbyło się 69 imprez targowych, w których uczestniczyło 11,3 tys. wystawców z 67 krajów świata. Imprezy te odwiedziło łącznie 651 tys. osób. Na Targach Poznańskich zlokalizowane jest Poznańskie Centrum Kongresowe (Poznań Congress Center). Głównym obiektem centrum jest trzypoziomowy Pawilon 15 o powierzchni 13 tys. m². Największe z pomieszczeń – reprezentacyjna Sala Ziemi – gościć może jednorazowo 2 tys. osób. PCC przystosowane jest do organizacji kongresów i eventów dla ponad 11 tys. uczestników. W 2014 r. zorganizowano 199 wydarzeń, w których uczestniczyło ponad pół miliona osób z całego świata. Transport W Poznaniu zbiega się 5 dróg krajowych (w tym autostrada) oraz 7 dróg wojewódzkich. Poznański Węzeł Kolejowy, przez który przebiega 8 linii kolejowych, jest jednym z największych i najruchliwszych w kraju. Znajdujące się w mieście lotnisko obsłużyło w 2018 r. blisko 2,5 mln pasażerów. W obrębie miasta 44% podróży wykonywanych jest komunikacją miejską, 39% – samochodem, a 4% rowerem (najwyższy wskaźnik w Polsce). Transport drogowy W poznańskim węźle drogowym zbiega się pięć dróg o znaczeniu krajowym: droga ekspresowa S5, S11, autostrada A2 wraz z równoległą do niej drogą krajową 92 oraz droga krajowa 32 kończąca swój bieg w podpoznańskim Stęszewie. Autostrada A2 ma status trasy europejskiej E30, natomiast S5 – trasy E261. Na terenie Poznania lub u jego granic swój bieg kończy również siedem dróg wojewódzkich: nr 184 z Wronek, nr 194 z Gniezna (fragment dawnej drogi nr 5), nr 196 z Wągrowca, nr 307 z Bukowca, nr 311 z Czempinia i nr 430 z Mosiny. Ponadto przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 433 (dawny miejski odcinek drogi nr 11 po wybudowaniu ekspresowej obwodnicy S11). Od 1 grudnia 2011 Poznań ma bezpośrednie połączenie autostradowe z krajami Europy Zachodniej, a od 6 czerwca 2012 także ze stolicą kraju. 4 czerwca 2012 otwarto Wschodnią obwodnicę Poznania w ciągu drogi ekspresowej S5 (od węzła „Poznań Wschód” do węzła „Gniezno Południe”). Od 19 grudnia 2014 Zachodnia obwodnica Poznania przebiega w sposób ciągły (od węzła „Poznań Zachód” do węzła „Poznań Północ”). Stanowi fragment drogi ekspresowej S11. Układ drogowy miasta opiera się na promienisto-pierścieniowym systemie ulic. Składają się na niego pierścienie drogowe zwane ramami oraz promieniście rozchodzące się od centrum ulice wylotowe. W procesie kształtowania struktury urbanistycznej miasta wykształciły się trzy ramy komunikacyjne. Obecnie I rama oraz II rama istnieją w całości, zaś III rama fragmentarycznie. I rama ulokowana jest najbliżej centrum i pełni funkcję jego obwodnicy. II rama, na której opiera się większość ruchu tranzytowego oraz wewnątrzmiejskiego znajduje się na obierzach śródmieścia stanowiąc jego umowną granicę. Nieistniejąca jeszcze III rama komunikacyjna pomyślana została jako szybka wewnątrzmiejska obwodnica, która miałaby przejąć większość ruchu międzydzielnicowego oraz ciężki ruch docelowy. Jej powstanie zostało odłożone w czasie ze względu na olbrzymie koszty inwestycji. Budowę 36-kilometrowej bezkolizyjnej trasy ekspresowej otaczającej miasto wyceniono w 2008 r. na 9,14 mld złotych. Wszystkie drogi publiczne w Poznaniu, z wyjątkiem autostrady i drogi ekspresowej, zarządzane są przez Zarząd Dróg Miejskich – jednostkę budżetową podległą prezydentowi miasta. Instytucja ta sprawuje opiekę nad 1927 ulicami o łącznej długości 1040 km, z których 86,3% (898 km) posiada utwardzoną nawierzchnię. Drogi krajowe mają długości 52 km, drogi wojewódzkie – 13 km, a drogi powiatowe – 269 km. Reszta to drogi gminne o całkowitej długości 706 km. ZDM zarządza również 136 obiektami inżynierskimi (20 mostów, 69 wiadukty, 35 przejść podziemnych, 12 kładek dla pieszych), blisko 46 tys. punktów świetlnych oraz kanalizacją deszczową o długości 567 km. Jednostka ta odpowiedzialna jest również za 304 sygnalizacje świetlne, z których większość podłączona jest do Centrum Sterowania Ruchem. Poznańska Strefa Płatnego Parkowania dysponuje 9,4 tys. miejsc parkingowych obsługiwanych przez 422 parkomaty. Miejski odcinek autostrady A2 mierzący 13 km (tzw. południowa obwodnica Poznania) zarządzany jest przez spółkę Autostrada Wielkopolska w imieniu Skarbu Państwa. Ze względu na wzmożony ruch panujący na autostradowej obwodnicy (przekraczający 60 tys. pojazdów na dzień), zaplanowano dobudowanie trzeciego pasa jezdni w obydwu kierunkach. Rozbudowy trasy dokonano w 2019 roku. Na skraju poznańskiego osiedla Kiekrz przebiega odcinek drogi ekspresowej S11, zarządzany przez Generalną Dyrekcję Dróg Krajowych i Autostrad. Bezkolizyjnie i bez możliwości wjazdu lub zjazdu przecina go droga powiatowa relacji Kobylniki – Sady. Pod Poznaniem na terenie powiatu poznańskiego przebiega również kilka dróg wojewódzkich które stanowią pewną alternatywę dla przejazdu przez miasto. Są to drogi: nr 306, nr 308, nr 431, nr 432 oraz nr 434. Transport kolejowy Poznański Węzeł Kolejowy jest jednym z największych, najruchliwszych i mających największe znaczenie w kraju. W węźle zbiega się 8 linii kolejowych prowadzących w 9 kierunkach: do Warszawy, Ostrowa Wielkopolskiego, Wrocławia, Wolsztyna, Berlina, Szczecina, Piły, Wągrowca i Gniezna. Pięć z nich to linie znaczenia państwowego. W samym Poznaniu znajduje się 12 czynnych stacji i przystanków osobowych. Uzupełnieniem głównego układu torowego PWK jest system linii obwodowych pozwalający pociągom towarowym ominąć stacje Poznań Główny. We wschodniej części miasta, na obwodnicy kolejowej, znajduje się stacja towarowa Poznań Franowo, będąca drugą najbardziej obciążoną ruchem pociągów stacją rozrządową w Polsce. W rejonie Poznania funkcjonuje również 6 kolejowych terminali przeładunkowych. Centralnym punktem węzła jest stacja Poznań Główny, gdzie krzyżuje się większość linii kolejowych przebiegających przez miasto. Odprawianych jest na niej średnio w ciągu doby 300 pociągów, a z dworca rocznie korzysta ok. 17,2 mln pasażerów. W połowie 2012 r. otwarto budynek nowego dworca zlokalizowany nad peronami wschodnimi (1–3). Jest on częścią tzw. zintegrowanego centrum komunikacyjnego, które (poza nowym dworcem kolejowym) składa się z terminala autobusowego, parkingów dla samochodów i rowerów oraz dużej galerii handlowej. Z połączonych dworców korzystać będzie rocznie ok. 24,5 mln pasażerów. Dzięki dogodnej lokalizacji Poznania w strukturze sieci kolejowej mieszkańcy miasta mają możliwość bezpośredniego dojazdu pociągami dalekobieżnymi do większości ważniejszych ośrodków w kraju. W stolicy Wielkopolski zatrzymują się pociągi międzynarodowe do Berlina i Moskwy, a także pociąg relacji Moskwa-Berlin-Paryż obsługiwany przez Koleje Rosyjskie. Do Poznania prowadzi sieć połączeń regionalnych i aglomeracyjnych dowożących mieszkańców województwa do pracy i szkoły. W godzinach szczytu pociągi te kursują co 30–60 minut. Większość składów regionalnych obsługiwana jest przez Przewozy Regionalne. Pociągi na trasach Poznań-Gołańcz, Poznań-Wolsztyn oraz Zbąszynek-Poznań-Kutno uruchamiane są przez spółkę samorządową Koleje Wielkopolskie. W grudniu 2012 r. wprowadzony został bilet aglomeracyjny pod nazwą „Bus-Tramwaj-Kolej – Jeden Bilet” umożliwiający wykupienie wspólnego biletu okresowego na komunikację miejską oraz trasy kolejowe do 30 km od Poznania. Początki kolei żelaznych w Poznaniu sięgają I połowy XIX w. Dnia 10 sierpnia 1848 r. uruchomiono linię kolejową Stargard – Poznań łączącą miasto ze Szczecinem i dalej z Berlinem. Jej końcowym punktem był dworzec Poznań Jeżyce, który funkcjonował w rejonie dzisiejszych ul. Zwierzynieckiej i Gajowej (obecnie teren Starego Zoo). W 1879 r. obiekt został zamknięty ze względu na powstanie Dworca Centralnego (przemianowanego później na Poznań Główny). Transport lotniczy Miasto posiada międzynarodowy port lotniczy Poznań-Ławica. W marcu 2013 r. dolecieć można było z niego do 25 lotnisk zlokalizowanych głównie w krajach Europy Zachodniej. Dodatkowo w sezonie letnim 2013 z Poznania odlatywały samoloty czarterowe do 36 popularnych kurortów. W 2012 r. Ławica obsłużyła blisko 1,6 mln pasażerów, dzięki czemu uplasowała się na 6. pozycji w Polsce pod względem wielkości ruchu lotniczego. W latach 2011–2013 dzięki środkom europejskim Port Lotniczy na Ławicy został rozbudowany. Obecnie posiada zespół terminali pasażerskich mogący obsłużyć do 3,5 mln pasażerów rocznie. Odprawa regularnego ruchu pasażerskiego odbywa się w dwóch terminalach pasażerskich: T2 – odloty i T3 – przyloty. Dodatkowo w starym terminalu pasażerki (T1) funkcjonuje wydzielony terminal General Aviation. Lotnisko posiada również towarowy terminal cargo. Na Ławicy znajdują się dwie bazy, z których startują śmigłowce – Lotniczego Pogotowia Ratunkowego oraz Sekcji Lotnictwa Komendy Wojewódzkiej Policji w Poznaniu. W działającym przy terminalu T1 ośrodku szkoleniowym Aero Poznań utworzono Europejskie Centrum Symulatorowe Cirrus Aircraft. Jest ono wyposażone w symulator lotu, który oddaje warunki identyczne z prawdziwym pilotowaniem samolotu. W północno-wschodniej części lotniska trwa budowa nowej 34-metrowej wieży kontroli ruchu lotniczego wraz z ośrodkiem radiokomunikacyjnym. Na poznańskich Krzesinach znajduje się 31 Baza Lotnictwa Taktycznego, w której stacjonują myśliwce F-16. Ponadto pod Poznaniem znajduje się lotnisko sportowe. W Kobylnicy funkcjonuje ośrodek szkolenia Aeroklubu Poznańskiego (lotnisko Poznań-Kobylnica), a w Gądkach działa prywatny Airport Biernat (lądowisko Żerniki). W gminie Pobiedziska (na byłym lotnisku wojskowym) powstało lądowisko Poznań-Bednary. Historia lotnictwa w Poznaniu rozpoczęła się ponad 100 lat temu. Dnia 26 sierpnia 1913 r. w podpoznańskiej wówczas Ławicy nastąpiło oficjalne otwarcie Stacji Lotniczej Poznań. Było to pruskie lotnisko wojskowe mające wzmocnić stacjonujący w mieście IV Korpus Armii. Na powierzchni ok. 300 ha znajdowało się trawiaste pole wzlotów, przy którym wzniesiono koszary, warsztaty oraz trzy hale mogące pomieścić 30 maszyn. Jedną z nich był samolot o nazwie Poznań, ufundowany w ramach publicznej zbiórki zorganizowanej przez gazetę „Posener Tageblatt”. W roku 1921 uruchomiono z Poznania pierwsze loty pasażerskie w ruchu komercyjnym (do Gdańska i Warszawy), które były realizowane przez przedsiębiorstwo „Aero-Targ”. Publiczny transport zbiorowy Podstawą transportu publicznego na terenie miasta jest 18 linii tramwajowych, które uzupełnia 50 linii autobusowych normalnych i 65 linii autobusowych podmiejskich. W nocy komunikacja publiczna opiera się na 24 liniach autobusowych oraz jednej linii tramwajowej. Większość linii nocnych kursuje co 30 minut, a ich centralnymi punktami przesiadkowymi są Rondo Kaponiera i Poznań Główny (dworzec kolejowo-autobusowy). Sieć połączeń nocnych jest druga co do wielkości w kraju i pierwsza, w której większość linii nocnych kursowała co 30 min. W 1995 zakupiono 122 autobusy niskopodłogowe firm MAN i Neoplan. Była to pierwsza tak duża dostawa autobusów niskopodłogowych w kraju, dzięki czemu obie firmy zainstalowały swe linie produkcyjne koło Poznania (odpowiednio w Sadach i w Bolechowie). Po przekształceniach własnościowych w Bolechowie powstał następnie Solaris Bus & Coach sp. z o.o., który w niedługim czasie osiągnął międzynarodowy sukces. Jesienią 2013 r. trasy tramwajowe tworzyły siatkę połączeń o łącznej długości 70,5 km. Rozchodzą się one promieniście z centrum Poznania w kierunku 14 pętli tramwajowych zlokalizowanych w pobliżu większych osiedli mieszkaniowych, zakładów produkcyjnych, cmentarzy oraz centrów handlowych. W 2012 r. uruchomiono 2,5-kilometrową trasę tramwajową z Osiedla Lecha na Franowo, natomiast w roku 2013 otwarto 2-kilometrowe przedłużenie PST do Dworca Zachodniego. Pod koniec 2012 r. trasy autobusowe w Poznaniu tworzyły siatkę połączeń o długości 296 km. Linie autobusowe przebiegają przez wszystkie dzielnice miasta, z największym zagęszczeniem w rejonie większych osiedli mieszkaniowych na Grunwaldzie, Piątkowie i Ratajach. Kończą one swój bieg na licznych pętlach autobusowych oraz w 4 nowoczesnych dworcach autobusowych stanowiących centra przesiadkowe. Z badań dostępności transportu publicznego w Poznaniu przeprowadzonych w 2008 r. wynika, że sieć połączeń komunikacji zbiorowej miasta należy uznać za stosunkowo dobrą, choć wymagającą pewnych usprawnień. Od tego czasu dokonano licznych zmian w siatce połączeń, a także zrealizowano wiele inwestycji. W chwili obecnej komunikacja autobusowa nadal nie obsługuje wszystkich obszarów, na których rozwija się zabudowa mieszkaniowa, w tym przede wszystkim budownictwo jednorodzinne. Problem ten dotyczy głównie Junikowa, Krzyżownik, Naramowic / Umultowa, Osiedla Warszawskiego / Antoninka, Szczepankowa i Starołęki. Na mapie dostępności do tramwaju również występują tzw. „białe plamy”. Należą do nich m.in.: nowe osiedla na Naramowicach oraz Osiedle Kopernika. Organizatorem lokalnego transportu zbiorowego na terenie Poznania jest Zarząd Transportu Miejskiego. Większość linii komunikacyjnych obsługiwana jest przez Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Poznaniu. Podstawą taryfy biletowej są bilety czasowe umożliwiające przesiadkę oraz bilety okresowe. Na liniach autobusowych obowiązują również bilety przystankowe. Taryfa biletowa komunikacji publicznej podzielona jest na trzy strefy – miejską A oraz obejmujące gminy podmiejskie B i C. Bilety można zakupić: w 70 biletomatach stojących przy najruchliwszych przystankach komunikacji miejskiej, w 25 punktach sprzedaży (punkty ZTM i kioski Ruch-u), w mobilnych biletomatach montowanych w autobusach oraz poprzez telefon komórkowy. W listopadzie 2010 r. powołano Związek Międzygminny „Transport Aglomeracji Poznańskiej” który zajmuje się organizacją wspólnego transportu publicznego w podpoznańskich gminach. Obecnie trwa proces integracji podmiejskich linii autobusowych z systemem miejskim. Miasto Poznań na podstawie porozumień międzygminnych przejmuje odpowiedzialność za kolejne linie autobusowe – ZTM obsługuje m.in. wszystkie połączenia w Luboniu oraz gminach Komorniki i Suchy Las. Zimą 2013 r. funkcjonowało 29 linii aglomeracyjnych (27 dziennych i 2 nocne), które wybiegały poza obszar stolicy Wielkopolski. Gminy graniczące z Poznaniem posiadają również własnych przewoźników. Na początku 2013 r. po Poznaniu kursowało 227 składów tramwajowych oraz 320 autobusów. Stolica Wielkopolski była pierwszym dużym miastem, które masowo zaczęło kupować nowoczesny niskopodłogowy tabor autobusowy. Obecnie wszystkie autobusy jeżdżące liniowo w barwach MPK są niskopodłogowe. Tabor tramwajowy również wymieniany jest na niskopodłogowy – w styczniu 2013 r. po poznańskich torowiskach jeździło 70 pojazdów niskopodłogowych oraz 13 pojazdów w części niskopodłogowych. Jesienią 2013 r. poznańskie MPK posiadało 5 zajezdni: Głogowska (dla ok. 85 tramwajów), Madalińskiego (dla ok. 45 tramwajów), Forteczna (dla ok. 60 tramwajów), Pusta (dla ok. 195 autobusów) i Kacza (dla ok. 125 autobusów). W 2014 r.otwarto nową zajezdnie na Franowie, która pomieści 150 tramwajów. Po jej całkowitym uruchomieniu w 2014 r. zamknięte zostaną zajezdnia przy ul. Madalińskiego oraz tory odstawcze przy ul. Budziszyńskiej. Początki zorganizowanej komunikacji miejskiej w Poznaniu sięgają końca XIX wieku. Dnia 30 lipca 1880 r. na poznańskich ulicach pojawił się pierwszy tramwaj konny obsługujący linię z Dworca Centralnego do Starego Rynku. Tego samego roku Poznańskie Towarzystwo Kolei Konnej uruchomiło zajezdnię tramwajową przy dzisiejszych ul. Zwierzynieckiej i Gajowej. Składała się ona z wozowni, stajni, kuźni z podkowalnią oraz budynku mieszkalnego. W 1898 roku tramwaj konny został zastąpiony tramwajem elektrycznym. Kursowały wówczas 3 linie. W 1925 r. uruchomiono w Poznaniu miejską komunikację autobusową na liniach o niewielkim ruchu pasażerskim, na których komunikacja tramwajowa nie opłacała się. Linia trolejbusowa, która powstała w 1930 roku (ze Śródki do ul. Wiejskiej), była pierwszą w Polsce i zarazem jedyną w kraju do 1939 r. Transport rowerowy Poznań leży na europejskiej sieci szlaków rowerowych EuroVelo zaprojektowanej przez Europejską Federację Cyklistów. Przebiega tędy trasa EV9 z Gdańska nad Morzem Bałtyckim do Puli nad Morzem Adriatyckim. Pod koniec 2014 na terenie Poznania znajdowało się 134 km dróg rowerowych, co stanowiło 12,9% łącznej długości ulic w mieście. Drogi rowerowe, pieszo-rowerowe oraz wyznaczone specjalne pasy ruchu łączą ze sobą dwie największe dzielnice mieszkaniowe leżące po przeciwnych stronach śródmieścia – Rataje i Piątkowo. Stolica Wielkopolski posiada sieć tras bezkolizyjnie wyprowadzających rowerzystów z miasta. Można nimi dojechać m.in. nad jeziora Rusałka i Strzeszyńskie, a dalej do Szamotuł i Międzychodu; do rezerwatu Meteoryt Morasko; Piastowskim Traktem Rowerowym do Gniezna; a Ziemiańskim Szlakiem Rowerowym do Wielkopolskiego Parku Narodowego oraz dalej do Kościana i Rawicza. Z Malty dotrzeć można do Kalisza i Ostrowa Wielkopolskiego. Ze Starołęki dojechać można natomiast do Kórnika i Rogalina, a z ul. Bukowskiej – do Lusowa. W mieście wisi ok. 700 znaków prowadzących szlaki rowerowe do centralnego punktu, którym jest skrzyżowanie ul. Jana Pawła II i Abpa Baraniaka nad Jeziorem Maltańskim. Miejsce to nazwano Poznańskim Węzłem Rowerowym. W stolicy Wielkopolski zamontowano 14 publicznych stojaków rowerowych. Darmowe parkingi strzeżone dla rowerzystów znajdują się na 8 parkingach buforowych Poznańskiej Strefy Płatnego Parkowania. W sezonie letnim 2017 działało w Poznaniu 88 wypożyczalni rowerów: 15 należących do systemu Poznański Rower Miejski zarządzanego przez firmę Nextbike, 2 wypożyczalnie MaltaBike, wypożyczalnia Malta Ski, wypożyczalnia ZTM, darmowa wypożyczalnia Enea oraz wypożyczalnia rowerów elektrycznych domu towarowego Kupiec Poznański. Administracja Poznań jest miastem na prawach powiatu. Mają w nim siedzibę władze województwa oraz powiatu poznańskiego. Miasto jest centrum administracyjnym dla Wielkopolski, zlokalizowana jest w nim urzędów o zasięgu regionalnym. Poznań pełni również część ponadregionalnych funkcji administracyjnych dla Polski północno-zachodniej. Administracja samorządowa Poznań posiada status miasta na prawach powiatu. Oznacza to, że gmina miejska wykonuje zadania powiatu. Organem stanowiącym samorządu jest Rada Miasta Poznania, składająca się z 37 radnych, którzy są wybierani w 7 okręgach wyborczych. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta. Obecnie w kadencji 2018–2023 funkcję tę sprawuje Jacek Jaśkowiak. Miasto jest siedzibą władz województwa wielkopolskiego. Mieszkańcy wybierają 6 z 39 radnych do Sejmiku Województwa Wielkopolskiego. Poznań jest też siedzibą władz powiatu poznańskiego. Poznań jest członkiem Związku Miast Polskich i Unii Metropolii Polskich. Podział administracyjny Od 2011 obszar Poznania jest podzielony na 42 jednostki pomocnicze miasta, zwane osiedlami. Mieszkańcy każdej jednostki pomocniczej wybierają radę osiedla, a ich organem wykonawczym jest zarząd osiedla. Reprezentują one lokalne wspólnoty mieszkańców przy realizacji zadań samorządu miejskiego. Do zadań własnych osiedli należy dbanie o ład i porządek przestrzeni lokalnej oraz utrzymanie lokalnej infrastruktury miejskiej. W celu obsługi działalności osiedli w strukturach Urzędu Miasta powołano Wydział Wspierania Jednostek Pomocniczych Miasta. Sprawuje on również nadzór nad ich działalnością. W latach 1954–1976 oraz 1984-90 miasto było podzielone na 5 dużych dzielnic: Grunwald, Jeżyce, Nowe Miasto, Stare Miasto, Wilda. Pomimo nieaktualności podział ten bywa stosowany przez mieszkańców. Występuje również w statystyce oraz działalności niektórych urzędów. Współpraca międzynarodowa W Poznaniu znajduje się ok. 30 urzędów konsularnych. Większość z nich to instytucje honorowe. Jedyną regularną placówką jest Konsulat Generalny Federacji Rosyjskiej. W mieście ulokowane są również 2 konsulaty kierowane przez honorowych konsulów generalnych. Są to placówki Albanii i Turcji. Natomiast Stany Zjednoczone posiadają agencję konsularną, która zastąpiła istniejący do 1989 roku konsulat generalny. Samorząd miasta nawiązał szereg bliskich, bezpośrednich kontaktów z miastami partnerskimi. Pierwsze porozumienia o współpracy Poznań zawarł z czeskim Brnem w 1966 roku. W 1979 roku miasto zawarło dwie kolejne umowy o współpracy z fińskim Jyväskylä oraz niemieckim Hanowerem, jednak większość porozumień partnerskich Poznań zawarł w latach 90 XX wieku. Obecnie posiada 14 miast partnerskich oraz jedno miasto zaprzyjaźnione – gruzińskie Kutaisi. Poznań utrzymuje najbliższe partnerstwo z Hanowerem, Rennes i Nottinghamshire. Administracja rządowa W Poznaniu siedzibę ma Wojewoda Wielkopolski, który jest przedstawicielem administracji rządowej w regionie. Podległy mu urząd wojewódzki wraz z jednostkami administracji zespolonej szczebla wojewódzkiego tworzy regionalny kompleks administracji rządowej. Od 29 stycznia 2021 roku urząd wojewody sprawuje Michał Zieliński. W wyborach parlamentarnych poznaniacy wybierają w okręgu wyborczym nr 39 10 posłów do Sejmu RP. Miasto stanowi samodzielny jednomandatowy okręg wyborczy do senatu. Poznaniacy wybierają posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego nr 7. Wymiar sprawiedliwości Obszar miasta podzielony jest pomiędzy 3 różne sądy rejonowe. Są to sądy rejonowe dla dzielnic: Grunwald i Jeżyce, Nowe Miasto i Wilda oraz Stare Miasto. Ich właściwość miejscowa poza tytularnymi dzielnicami wychodzi poza granice miasta obejmując gminy ościenne. Sąd Rejonowy Grunwald i Jeżyce zajmuje się sprawami z gmin (lub ich części) Dopiewo, Komorniki oraz Tarnowo Podgórne. Sąd Rejonowy Nowe Miasto i Wilda odpowiada za sprawy z gmin Czerwonak, Luboń, Puszczykowo i Swarzędz. Natomiast Sąd Rejonowy Stare Miasto jest właściwy dla spraw z gmin Murowana Goślina oraz części gminy Suchy Las. W Poznaniu znajduje się sąd okręgowy w którego okrąg właściwości to 12 sądów rejonowych z centralnej i północno-zachodniej Wielkopolski. W mieście zlokalizowany jest również sąd apelacyjny, którego obszar apelacji obejmuje sądy okręgowe w Poznaniu, Koninie i Zielonej Górze. Mieści się tutaj również wojewódzki sąd administracyjny, który jest pierwszą instancją w postępowaniach sądowo-administracyjnych dla całej Wielkopolski. Granicom właściwości sądów odpowiada struktura prokuratur powszechnych. Utworzono cztery prokuratury rejonowe: Grunwald i Jeżyce, Nowe Miasto, Stare Miasto oraz Wilda. Prokuratury okręgowa i apelacyjna mają zasięg działania zgodny z właściwością odpowiadających im sądów. Poznań jest jedynym obok Warszawy centrum sądownictwa wojskowego. Znajduje się tutaj wojskowy sąd garnizonowy (odpowiednik sądu rejonowego) oraz wojskowy sąd okręgowy posiadający zwierzchnictwo nad sądami garnizonowymi w Gdyni, Poznaniu, Szczecinie i Wrocławiu. Sądom wojskowym towarzyszy odpowiadająca im organizacja prokuratury wojskowej: wojskowa prokuratura garnizonowa oraz wojskowa prokuratura okręgowa. Przy ul. Młyńskiej, znajduje się areszt śledczy. Posiada on oddziały znajdujące się przy ul. Nowosolskiej oraz w Baranowie i Komornikach. Natomiast tuż przy granicy miasta w podpoznańskich Koziegłowach zlokalizowany jest zakład karny. Demografia Według stanu w dniu 31 grudnia 2012 r. Poznań zamieszkiwało 550 742 osoby (piąte miejsce w kraju), a gęstość zaludnienia wynosiła 2103 osoby na kilometr kwadratowy. W Poznaniu mieszkało 15,9% ludności województwa wielkopolskiego, co jednocześnie stanowiło 1,4% mieszkańców Polski. Pod koniec grudnia 2012 r. całą aglomerację poznańską (Poznań, powiat poznański oraz gminy Oborniki, Skoki, Szamotuły i Śrem) zamieszkiwały łącznie 1 009 028 osoby. Z badań przeprowadzonych w 2011 r. wynika, że średnia długość życia mężczyzn zamieszkujących Poznań wynosi 74,9 lat. Przeciętna poznanianka żyje dłużej od mężczyzny o 6,5 roku umierając w wieku 81,4 lat. Długość trwania życia mieszkańców Poznania jest zbliżona do długości dożywania ludności Warszawy (75,4/82,0), Krakowa (75,6/81,9), Trójmiasta (75,1/81,8) i Wrocławia (74,0/81,6), wyższa natomiast od przeciętnej długości życia w Szczecinie (72,8/81,1), konurbacji katowickiej (70,6/78,5), czy Łodzi (70,1/78,4). W latach 2008–2011 przychodziło na świat rocznie ok. 5,8–6,2 tys. dzieci urodzonych przez poznanianki. W 2011 r. współczynnik dzietności dla Poznania wynosił 1,24. Podobne wyniki odnotowano w konurbacji katowickiej (1,26) i Warszawie (1,26); niższe natomiast w Trójmieście (1,20), Krakowie (1,16), Wrocławiu (1,16), Łodzi (1,14) czy Szczecinie (1,10). Dla zastępowalności pokoleń współczynnik ten powinien wynosić 2,10–2,15. Najwyższa jak dotąd liczba ludzi mieszkała w Poznaniu na początku lat 90. Według danych GUS z 1990 r. w mieście zameldowanych było wówczas 590,1 tys. mieszkańców. Od tego momentu liczba ta wolno i stopniowo maleje. Ma to związek z przenoszeniem się mieszkańców do miejscowości w podpoznańskich gminach, a także z ogólnym trendem ujemnego przyrostu naturalnego. Odwrotna sytuacja ma miejsce w powiecie poznańskim – tam w ciągu ostatnich 17 lat liczba mieszkańców wzrosła o 43,2% z poziomu 240,7 tys. osób w 1995 r. do 344,7 tys. w roku 2012. Piramida wieku mieszkańców Poznania w 2014 roku. W 2019 w Poznaniu, mieszkało około 11 tys. Ukraińców. GUS 20 września 2022 r. opublikował wyniki spisu powszechnego z 2021 r. według którego liczba mieszkańców Poznania wzrosła w stosunku do roku 2020 i wynosiła 546 859 mieszkańców (dane te nie uwzględniają m.in. obywateli Ukrainy, którzy masowo przyjechali do stolicy Wielkopolski po 24 lutego 2022 r. oraz osób pracujących tymczasowo w Poznaniu, którzy nie są ujmowani w rejestrach urzędowych): -1,4% w porównaniu do 2011 r. (8 najmniejszy spadek wśród miast), +2,8% zmiana wobec ludności szacowanej metodą bilansową (według stanu na 31 grudnia 2020 r.). Wykres liczby ludności miasta Poznań na przestrzeni ostatnich 4 stuleci: Struktura demograficzna mieszkańców Poznania według danych GUS z dnia 20 września 2021 r.: Turystyka Poznań jest na czwartym miejscu pod względem odwiedzin przez turystów miastem w Polsce. W 2012 r. z zarejestrowanych obiektów noclegowych skorzystało tu łącznie 621,8 tys. turystów, w tym z zagranicy – 175,0 tys. osób. Z badań ruchu turystycznego wynika, że ok. 38% turystów przyjeżdża do miasta w celach biznesowych – osoby te uczestniczą w targach, konferencjach, spotkaniach biznesowych i szkoleniach. Kolejną najliczniejszą grupę tworzą turyści odwiedzający Poznań w celu zwiedzania, wypoczynku i rekreacji – stanowią oni ok. 30–35% ruchu turystycznego. Pod koniec lipca 2012 r. na terenie Poznania i powiatu poznańskiego znajdowały się 154 całoroczne obiekty noclegowe (w tym 77 hoteli). Dysponowały one łącznie 11,7 tys. miejsc noclegowych (w hotelach – 7,7 tys. miejsc). W Poznaniu znajduje się 6 punktów informacji turystycznej (m.in. na dworcu kolejowym i lotnisku oraz na targach). Dodatkowo w mieście zainstalowano 7 turystycznych infokiosków multimedialnych. Atrakcje turystyczne Przez Poznań przebiegają trasy turystyczne: Trakt Królewsko-Cesarski, Szlak Piastowski, Szlak Romański, Trasa Kórnicka oraz Wielkopolska Droga św. Jakuba. Wokół miasta wytyczono tzw. Pierścień Rowerowy Dookoła Poznania, połączony z centrum siedmioma szlakami dojazdowymi. W mieście wdrażany jest nowy produkt turystyki kulturowej – Trakt Królewsko-Cesarski – wiodący przez miejsca związane z osobami władców (królami i cesarzami). Trasę poprowadzono tak, aby pokazać zmiany w architekturze i rozwoju Poznania na przestrzeni wieków. Trakt jest oznakowany na całej długości – zarówno dla pieszych, jak i podróżujących tramwajem (do obsługi ruchu turystycznego na tej trasie dostosowana została linia tramwajowa nr 17) Głównym deptakiem prowadzącym na Stare Miasto jest ulica Półwiejska. Znajduje się przy niej centrum handlu i sztuki Stary Browar uznane w 2008 r. przez Międzynarodową Radę Centrów Handlowych (ICSC) za „najlepsze centrum handlowe na świecie”. Na Starym Rynku można znaleźć wzorcowy przykład architektury renesansowej – ratusz z trykającymi się na jego wieży dwoma koziołkami. Z wieży ratusza miejskiego, codziennie o godz. 12.00 jest odgrywany na trąbce hejnał Poznania. Innymi ciekawymi budynkami na rynku są m.in. domki budnicze, Waga miejska, czy Odwach. Kolejnym cennym zabytkiem jest barokowa fara i przylegający do niej dawny kompleks kolegium jezuickiego. Na wzgórzu nad Starym Rynkiem góruje Zamek Królewski wraz z fragmentem murów obronnych. Od 2011 roku trwa odbudowa historycznego kompleksu. Obiekt zostanie udostępniony zwiedzającym latem 2015 r. Na szczycie zamkowej wieży powstaną dwa tarasy widokowe (kryty dolny i otwarty górny), z których zobaczyć można będzie panoramę Starego Miasta. Najstarszą częścią Poznania jest Ostrów Tumski, będący dawniej jednym z ośrodków władzy polskiego państwa. Znajduje się tam najstarsza w kraju katedra będąca miejscem pochówku pierwszych władców Polski oraz domniemanym miejscem chrztu Polski. Na wyspie archeolodzy odkryli pozostałości książęcego palatium z X wieku oraz kaplicę Dąbrówki. W 2012 r. otwarto tam Rezerwat Archeologiczny „Genius Loci”, w którym zobaczyć można m.in. jedyny na świecie zachowany fragment wału obronnego z X wieku (wał grodu Mieszka I). W 2014 roku zakończyła się budowa centrum ICHOT „Brama Poznania”, które powstało na poznańskiej Śródce, nad brzegiem Warty. Jest to multimedialne muzeum prezentujące wirtualnie wykreowaną przeszłość grodu na Ostrowie Tumskim oraz ponad tysiącletnią historię państwa polskiego. W mieście zobaczyć można liczne zabytkowe kościoły, secesyjne kamienice, pomniki, a także monumentalne budowle dawnej Dzielnicy Cesarskiej wzniesione wokół Parku Wieniawskiego – m.in. Zamek Cesarski, Aula i Collegium Minus UAM oraz opera. Dla osób spragnionych obcowania z przyrodą swoje podwoje otwierają dwa ogrody zoologiczne (Stare i Nowe Zoo), ogród botaniczny, park Wilsona z palmiarnią oraz inne zabytkowe parki. Do dnia dzisiejszego na terenie Poznania zachowało się 15 fortów wzniesionych przez Niemców w XIX wieku. Są one pozostałością systemu fortyfikacji dawnej Twierdzy Poznań. Obecnie turyści zwiedzać mogą trzy obiekty – Fort Va przy ul. Lechickiej, Fort III w Nowym Zoo na Malcie oraz Fort VII, w którym funkcjonuje Muzeum Martyrologii Wielkopolan. Na terenie dawnego Fortu Winiary odbywają się co roku inscenizacje historyczne upamiętniające wyzwolenie Poznania. To plenerowe widowisko organizowane jest przy współudziale kilkudziesięciu grup rekonstrukcyjnych z całego kraju. Wiosną 2013 r. udostępniony został dla zwiedzających prezydencki schron przeciwatomowy z lat 60. Obiekt ten, należący do Wielkopolskiego Muzeum Walk Niepodległościowych, znajduje się na poznańskich Krzyżownikach. W północnej części Poznania odwiedzić można rezerwat przyrody Meteoryt Morasko. Znajduje się tam 7 kraterów powstałych w wyniku upadku meteorytów (największy z nich ma średnicę 85–95 m). Jest to także miejsce występowania rzadkich odmian roślin i zwierząt. Wizytówką miasta są tereny rekreacyjne wokół Jeziora Maltańskiego. Oprócz licznych tras rowerowych i spacerowych wokół toru regatowego zlokalizowano tam m.in.: całoroczny stok narciarski Malta Ski wzniesiony na Kopcu Wolności, pole do minigolfa, Bula Park, 2 parki linowe (Pyrland Park i Explorer Park), całoroczną kolejkę górską Adrenaline, ogród zoologiczny (Nowe Zoo), park wodny Termy Maltańskie (aquapark, baseny sportowe, kompleks saun i centrum Spa), centrum handlowe Galeria Malta oraz place zabaw i punkty gastronomiczne. W sezonie letnim po akwenie pływa podświetlana fontanna tryskająca na wysokość 60 m, wzdłuż północnego brzegu jeziora kursuje kolejka wąskotorowa Maltanka, a przy stoku narciarskim działają – letni tor saneczkowy, kino letnie oraz kąpielisko. Zimą natomiast od strony ul. Jana Pawła II funkcjonuje kryte lodowisko. W Poznaniu znajdują się także zabytki architektury przemysłowej (m.in. Stary Browar, Stara Gazownia, czy Stara Rzeźnia) oraz nowoczesne obiekty sportowe (m.in. piłkarski Stadion Miejski, tor regatowy Malta, kompleks basenów sportowych w Termach Maltańskich, czy wyścigowy Tor Poznań). Odwiedzić tu można również najstarsze i zarazem największe centrum wystawiennicze w Polsce – Międzynarodowe Targi Poznańskie. W sezonie letnim po mieście kursują zabytkowe pojazdy – tramwaj turystyczny Konstal N na linii nr 0 oraz autobusy turystyczne Jelcz 043 (tzw. „ogórek”), Jelcz PR110, Ikarus 280, Ikarus 260 i DAF MB200 na linii nr 100. Zainteresowani mogą również skorzystać z lotów widokowych nad Poznaniem samolotem An-2. Popularny „Antek” startuje z lotniska Aeroklubu Poznańskiego w Kobylnicy. Każdego roku odbywają się w Poznaniu liczne festyny i jarmarki, w których uczestniczą tłumy mieszkańców oraz turystów. Do imprez, które na stałe wpisane są do kalendarza, należą m.in.: Kaziuk (marzec), Dni Ułana (kwiecień), Jarmark Świętojański (czerwiec), Warkocz Magdaleny (lipiec), Ogólnopolski Festiwal Dobrego Smaku (sierpień), Dni Pyrlandii (wrzesień), Jarmark Franciszkański (wrzesień), Święto Chleba (wrzesień), Imieniny ulicy Święty Marcin (listopad) i Betlejem Poznańskie (grudzień). W podpoznańskich gminach na turystów również czekają liczne atrakcje. Należą do nich m.in.: park linowy Cascader Park w Kobylnicy, baza Moto-Armii w Golęczewie (przejażdżki pancernym sprzętem militarnym po poligonie), skansen miniatur Szlaku Piastowskiego oraz zrekonstruowana drewniana forteca z okresu wczesnego średniowiecza w Pobiedziskach, kompleks pałacowy w Rogalinie (pałac, wozownia, galeria malarstwa, park ze słynnymi „dębami rogalińskimi”), kompleks zamkowy w Kórniku (zamek, oficyny, wozownia, największe w Polsce arboretum), Wielkopolski Park Etnograficzny w Dziekanowicach, Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka z wieżą widokową na Dziewiczej Górze, Park Orientacji Przestrzennej w Owińskach, Wielkopolski Park Narodowy, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie ze swoimi oddziałami – Muzeum Przyrodniczo-Łowieckim w Uzarzewie oraz Skansenem i Muzeum Pszczelarstwa w Swarzędzu, a także zabytkowe kościoły, w tym obiekty drewniane (powstałe między XIII, a XIX wiekiem). Oświata i szkolnictwo wyższe Szkoły oraz placówki wychowawcze W 2017 roku w Poznaniu działało: 105 żłobków i klubów dziecka (ponad 4 tys. miejsc); 317 placówek wychowania przedszkolnego w tym 243 przedszkoli – zapewniające opiekę dla 20,9 tys. dzieci. W roku szkolnym 2017/2018 na terenie miasta funkcjonowało: 116 szkół podstawowych, 17 szkół specjalnych, 74 licea ogólnokształcące, 26 techników i szkół artystycznych m.in. liceum plastyczne, 22 branżowych szkół I stopnia, 62 szkół policealnych. Do szkół podstawowych w roku szkolnym 2017/2018 uczęszczało 36,9 tys. uczniów, do gimnazjów – 9,9 tys. uczniów, do szkół ponadgimnazjalnych – 27,5 tys. uczniów, a do szkół policealnych – 9,5 tys. uczniów. W Poznaniu działa Szkoła Podoficerska Wojsk Lądowych oraz Szkoła Aspirantów Państwowej Straży Pożarnej. Szkoły wyższe W roku akademickim 2017/2018 w Poznaniu działało 25 uczelni (8 publicznych i 17 niepublicznych), na których studiowało łącznie 110 346 osób. W tym samym roku absolwentami poznańskich uczelni zostało 32 531 osób. W stolicy Wielkopolski funkcjonuje m.in. pięć uniwersytetów; niemal 3/4 studentów kształci się na uczelniach publicznych. W rankingu uczelni akademickich przeprowadzonym w 2018 przez miesięcznik edukacyjny „Perspektywy” najwyżej oceniony został Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (4. miejsce), następnie Politechnika Poznańska (17. miejsce), Uniwersytet Ekonomiczny (17. miejsce), Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego (21. miejsce) oraz Uniwersytet Przyrodniczy (27. miejsce). W badaniu uwzględniono ponad 90 uczelni z całego kraju. Największe uczelnie według danych z 2015 to: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza (39 tys. studentów), Politechnika Poznańska (ponad 20 tys. studentów), Uniwersytet Przyrodniczy (ponad 10 tys. studentów), Uniwersytet Ekonomiczny (ponad 10 tys. studentów) i Wyższa Szkoła Bankowa (9 tys. studentów). W 2017 w Poznaniu studiowało ponad 4 tys. cudzoziemców. W rejonie Poznania działa 18 placówek naukowo-badawczych Polskiej Akademii Nauk, należą do nich m.in.: Instytut Chemii Bioorganicznej PAN wraz z Poznańskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym, Instytut Dendrologii PAN, Instytut Fizyki Molekularnej PAN, Instytut Genetyki Człowieka PAN, Instytut Genetyki Roślin PAN, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, czy Centrum Badań Kosmicznych PAN z towarzyszącym mu Obserwatorium Astrogeodynamicznym w Borówcu. Kultura i sztuka W Poznaniu działają liczne instytucje kulturalne, w tym m.in.: opera (Teatr Wielki im. Stanisława Moniuszki), 8 teatrów z własną sceną (m.in. Teatr Muzyczny, Teatr Animacji, Teatr Nowy i Teatr Polski), 8 teatrów bez profesjonalnej sceny (m.in. Platforma Artystyczna O.B.O.R.A., Teatr Biuro Podróży, czy Teatr Strefa Ciszy), w baraku przy ul. Grunwaldzkiej działa Centrum Rezydencji Teatralnej „Scena Robocza” powstałe z inicjatywy Teatru Strefa Ciszy – jest to miejsce realizacji repertuaru teatrów nie posiadających własnej sceny przy ul. Za Cytadelą otwarto Ośrodek Edukacji Teatralnej dla dzieci – znajduje się tam sala widowiskowo-edukacyjna, której gospodarzami są Łejery oraz Centrum Sztuki Dziecka w Poznaniu Filharmonia Poznańska im. Tadeusza Szeligowskiego, 12 kin (w tym 5 wielosalowych multipleksów oraz kino IMAX 3D) 28 muzeów (m.in. Makiety Dawnego Poznania, Muzeum Bambrów Poznańskich, Galeria Malarstwa i Rzeźby Muzeum Narodowego, Muzeum Instrumentów Muzycznych, Muzeum Powstania Poznańskiego, czy Centrum Wycieczkowe Lech), ponad 40 galerii sztuki (z największą – Galerią Miejską Arsenał), 20 chórów (m.in. Chór Akademicki UAM, Poznańskie Słowiki, czy Poznański Chór Katedralny). W mieście funkcjonują również liczne orkiestry, zespoły muzyczne i folklorystyczne. Działa tu m.in. Orkiestra Kameralna Polskiego Radia Amadeus pod dyrekcją Agnieszki Duczmal, reprezentacyjna Orkiestra Miasta Poznania przy MPK, a także balet (Polski Teatr Tańca) prezentujący swoje spektakle widzom na całym świecie. W stolicy Wielkopolski mieści się również TV Studio Filmów Animowanych produkujące animowane filmy lalkowe i rysunkowe. Poznań jest ważnym ośrodkiem wydawniczym i literackim. Miasto wraz Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza przyznaje od 2015 Poznańską Nagrodę Literacką. Instytucje kulturalne w Poznaniu: muzea w Poznaniu teatry w Poznaniu kina w Poznaniu W zabytkowym gmachu Drukarni Concordia powstało pierwsze w Polsce centrum designu i kreatywności – Concordia Design. W Poznaniu działa najstarszy w kraju squat – Rozbrat. Jest to centrum kultury alternatywnej oraz miejsce spotkań aktywistów poznańskiej sekcji Federacji Anarchistycznej, grup Rytmy Oporu i Jedzenie Zamiast Bomb. W ramach funkcjonowania tego ośrodka organizowane są liczne koncerty, dyskusje i spotkania z działaczami społecznymi oraz happeningi i protesty społeczne. Wśród imprez cyklicznych odbywających się na Rozbracie wyróżnić można m.in. Festiwal Sztuki DIY (Do It Yourself). W stolicy Wielkopolski odbywają się liczne festiwale, w tym najbardziej rozpoznawalne – Malta Festival (teatralny), Ale Kino! (filmów dla dzieci i młodzieży), Animator (filmów animowanych), Off Cinema (filmów niezależnych), Art & Fashion Festival (mody i sztuki), Pyrkon (fantastyki), Międzynarodowy Festiwal Rzeźby Lodowej, Poznań Poetów (poetycki), czy Festiwal Fabuły (prozatorski). Co 5 lat organizowane są w Poznaniu międzynarodowe konkursy skrzypcowe oraz lutnicze im. Henryka Wieniawskiego, a co dwa lata międzynarodowy festiwal chóralny Universitas Cantat. Poznań kandydował do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016, jednak w 2010 r. nie został zakwalifikowany do II etapu konkursu. Historia kultury muzycznej w Poznaniu Powstanie biskupstwa uczyniło z Poznania pierwszy ośrodek chorału, wprowadzonego tu przez benedyktynów. Jednym z biskupów poznańskich był Jan Łodzia, uważany za bardzo muzykalnego, twórca polskiej sekwencji. W 1400 roku po raz pierwszy wzmiankowano o organach w Poznaniu. Z XV wieku istnieją przekazy o wykonywaniu misteriów w kościele Bożego Ciała. W XVI wieku głównymi ośrodkami muzyki religijnej były katedra i kolegiata. Muzykę świecką pielęgnowała rodzina Górków, której członkowie byli mecenasami Hermanna Fincka. Zadedykował on im swój traktat Musica practica (1556). Przedstawiany jako wybitny kompozytor tego okresu jest Jan Brant zw. „Posnaniensis”. Przed 1650 powstał stały zespół muzyczny w katedrze, złożony z 5 śpiewaków i 8 instrumentalistów. W najbogatszych kościołach działały kapele, np. w 1774 roku 12-osobowa kapela kolegiacka. W latach 1783–1784 w budynku kolegium jezuickiego odbyły się pierwsze przedstawienia operowe, wykonane przez zespół Wojciecha Bogusławskiego. Od wczesnych lat 90. XX w. Poznań, obok takich miast jak Katowice, Szczecin, Warszawa, czy Kielce jest ważnym ośrodkiem kultury i muzyki hip-hopowej w kraju. Ogólnopolską popularność zyskali liczni wykonawcy, w tym, m.in. Slums Attack, Nagły Atak Spawacza, Peja, Pięć Dwa Dębiec, Killaz Group, Ski Skład, WSRH, K.A.S.T.A., Beat Squad, Shellerini, Rafi, Paluch, Mezo oraz Medi Top Glon. Sport Jedną z pierwszych organizacji sportowych w mieście było Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Poznaniu założone 2 czerwca 1886 roku z inicjatywy Ignacego Andrzejewskiego. W stolicy województwa organizowane są liczne międzynarodowe i ogólnopolskie imprezy sportowe. Na poznańskim Torze Regatowym Malta cyklicznie odbywają się zawody Pucharu Świata, Mistrzostw Europy i Świata w wioślarstwie, kajakarstwie oraz kajak-polo, a także ogólnopolskie zawody smoczych łodzi. Na stałe do kalendarza tenisistów wpisał się Międzynarodowy Turniej Tenisowy ATP Poznań Open. Na basenie olimpijskim Term Maltańskich organizowane są zawody pływackie, a w halach MTP oraz na Hipodromie Wola odbywają się międzynarodowe i krajowe zawody konne w skokach przez przeszkody. Na Torze Poznań organizowane są natomiast zawody Wyścigowych Samochodowych Mistrzostw Polski oraz Wyścigowych Motocyklowych Mistrzostw Polski. Każdej jesieni w Poznaniu odbywa się bieg maratoński Poznań Maraton im. Macieja Frankiewicza. W 2012 na starcie biegu stanęło 5,7 tys. osób z 31 krajów. Zmierzyli się oni z dystansem 42,2 km. W 2015 ruszyła pierwsza edycja zawodów triatlonowych Challenge Poznań. Wybrane imprezy sportowe zorganizowane w Poznaniu: Mistrzostwa Świata Par na Żużlu 1991 Mistrzostwa Europy U-19 w Piłce Nożnej 2006 Akademickie Mistrzostwa Świata w Futsalu 2006 Młodzieżowe Mistrzostwa Europy w Szermierce 2006 Mistrzostwa Europy Weteranów w Lekkiej Atletyce 2006 Akademickie Mistrzostwa Europy w Tenisie 2009 Mistrzostw Europy w Koszykówce Mężczyzn 2009 Akademickie Mistrzostwa Europy w Koszykówce 2010 Mistrzostwa Świata w Kajakarstwie 2010 Halowe Mistrzostwa Świata w Hokeju na Trawie 2011 Światowe Regaty Wioślarskie Masters 2011 Mistrzostwa Świata w Kajakarstwie Niepełnosprawnych 2012 Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2012 GAC World Tour – Polish Open 2012 (międzynarodowy turniej tenisa stołowego z cyklu ITTF Pro Tour) IV Memoriał Macieja Frankiewicza 2013 (międzynarodowe zawody w skokach przez przeszkody o randze CSI4*) Puchar Świata w Kajakarstwie 2013 Mistrzostwa Świata Bezdomnych w Piłce Nożnej 2013 1 runda Indywidualnych mistrzostw świata juniorów na żużlu 2017 W 2006 i 2007 r. przez Poznań przebiegała trasa wyścigu kolarskiego Tour de Pologne. Stolica Wielkopolski ubiegała się o organizację Letnich Igrzysk Olimpijskich Młodzieży 2010 oraz Letniej Uniwersjady w 2007, 2009 i 2011 r. Miasto przegrało jednak rywalizację z Singapurem, Bangkokiem, Belgradem oraz chińskim Shenzhen. W 2011 r. funkcjonowało w Poznaniu 105 młodzieżowych centrów sportu, które skupiały 4,5 tys. młodych sportowców. Poznański oddział Akademickiego Związku Sportowego tworzyło 26 klubów mających ponad 300 sekcji sportowych, rekreacyjnych i turystycznych. Zrzeszonych w nich było ponad 6 tys. studentów. Najbardziej utytułowaną drużyną w mieście jest KKS Lech Poznań – ośmiokrotny mistrz Polski w piłce nożnej, pięciokrotny zdobywca Pucharu Polski i sześciokrotny Superpucharu Polski. Drużyna Warty Poznań zdobyła dwukrotnie tytuł Mistrza Polski w piłce nożnej. Pozostałymi I-ligowymi zespołami sportowymi z Poznania są: KS Enea Energetyk Poznań (siatkówka kobiet) PSŻ Poznań (żużel) Polonia Poznań (piłka nożna kobiet), Inea AZS Poznań (koszykówka kobiet), MUKS Poznań (koszykówka kobiet), AZS Politechnika Poznań (koszykówka mężczyzn), WKS Grunwald Poznań (piłka ręczna mężczyzn), KS AZS-AWF Poznań (piłka ręczna kobiet), PTH Poznań (hokej na lodzie) WKS Grunwald Poznań (hokej na trawie), AZS Politechnika Pocztowiec Poznań (hokej na trawie), KS AZS-AWF Poznań (hokej na trawie), KS Warta Poznań (hokej na trawie), Alstal Waterpolo Poznań (piłka wodna), KS Posnania Poznań (rugby), Armia „Poznań” (futbol amerykański), Kadet Futsal Team Poznań (futsal mężczyzn) AZS UAM Poznań (futsal kobiet). Rekreacja W Poznaniu wyznaczono cztery letnie kąpieliska: kąpielisko Malta na Jeziorze Maltańskim (obejmujące 200 m linii brzegowej), kąpielisko Krzyżowniki, na Jeziorze Kierskim (75 m linii brzegowej), kąpielisko Strzeszynek, na Jeziorze Strzeszyńskim (50 m linii brzegowej), kąpielisko Rusałka, na jeziorze Rusałka (100 m linii brzegowej). Od 2012 r. w starym korycie Warty (przy ul. Ewangelickiej, w sąsiedztwie KontenerArt) uruchamiana jest plaża miejska. Oprócz korzystania z leżaków, można tam zagrać w siatkówkę plażową, czy badmintona. Dostępne są piłki, deski i fresbiee. Na plaży odbywają się wystawy, warsztaty oraz imprezy muzyczne, oprócz niej działają jeszcze sezonowo w Poznaniu trzy inne plaże miejskie nad Wartą, a są to: Plaża Wilda, Plaża Rataje, Plaża Szeląg. Euro 2012 Poznań był jednym z miast-gospodarzy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej „Euro 2012”, które odbyły się w dniach od 8 czerwca do 1 lipca 2012 r. Podczas turnieju piłkarska reprezentacja Portugalii korzystała z centrum pobytowego w podpoznańskiej Opalenicy. Wśród mieszkających tam piłkarzy był m.in. Cristiano Ronaldo. Na Stadionie Miejskim w Poznaniu zorganizowano trzy mecze fazy grupowej turnieju: Irlandia-Chorwacja (10 czerwca), Włochy-Chorwacja (14 czerwca) oraz Włochy-Irlandia (18 czerwca). Spotkania te obejrzało na trybunach 106,4 tys. osób (34% stanowili Polacy, 29% – Irlandczycy, 15% – Chorwaci, 12% – Włosi, a 3% – Niemcy). Władze miasta szacują, że podczas trwania fazy grupowej turnieju Poznań odwiedziło ok. 125 tys. zagranicznych turystów – 70 tys. Irlandczyków, 40 tys. Chorwatów oraz 15 tys. Włochów. W centrum prasowym akredytowało się ponad 400 dziennikarzy z całego świata. Gościom pomagało 540 wolontariuszy, a porządku strzegło każdego dnia blisko 1,4 tys. policjantów. W poznańskiej strefie kibica zlokalizowanej na pl. Wolności wystąpiło ponad 60 artystów. Przez cały okres mistrzostw bawiło się tam łącznie 705 tys. osób (2. miejsce w kraju), najwięcej w dniu meczu Polski z Rosją – 60,5 tys. osób. Tysiące ludzi kibicowały i bawiły się również na pobliskim Starym Rynku, wokół hali Arena (w Carlsberg FanCamp) oraz nad Jeziorem Maltańskim (w Malta Fun Zone). Media Stacje telewizyjne TVP3 Poznań (Telewizja Poznań) Fanklub TV (dawniej: Lech TV) Stacje telewizyjne kablowe Telewizja WTK Telewizja SM GRUNWALD TVK Winogrady (dawniej Winogradzka Telewizja Kablowa) Ratajska Telewizja Kablowa ONTV Stacje radiowe Radio Poznań (dawna nazwa: Radio Merkury) – 100,9 FM Radio Afera – 98,6 FM Radio Eska Poznań – 93 FM Radio Emaus – 89,8 FM Radio Złote Przeboje – 88,4 FM Meloradio – 90,6/99,4 FM Rock Radio – 105,4 FM MC Radio – 102,7 FM RMF Classic Poznań - 103,9 FM RMF Maxxx Poznań – 93,5 FM Radio Vox FM – 107,4 FM Radio Pogoda – 103,4 FM Prasa Głos Wielkopolski Kwartalnik Językoznawczy Poradnik Gospodarski Króluj nam Chryste Przewodnik Katolicki Życie Uniwersyteckie IKS Poznański Informator Kulturalny, Sportowy i Turystyczny Wspólnoty wyznaniowe Poznań jest siedzibą kurii archidiecezji poznańskiej Kościoła rzymskokatolickiego, która powstała z pierwszego biskupstwa misyjnego w Polsce, ustanowionego w 968 roku. Główną świątynią tego Kościoła w mieście jest bazylika archikatedralna Świętych Apostołów Piotra i Pawła, położona na Ostrowie Tumskim. Drugą świątynią w Poznaniu jest kolegiata MB Nieustającej Pomocy, św. Marii Magdaleny i św. Stanisława Biskupa, zwana również poznańską farą. Działa tutaj przeorat św. Józefa Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X. W Poznaniu znajduje się parafia greckokatolicka pw. Opieki Matki Bożej, która należy do eparchii wrocławsko-koszalińskiej. Nabożeństwa tej parafii odbywają się w cerkwi Opieki Matki Bożej. Miasto posiada dwie wspólnoty starokatolickie: polskokatolicką parafię św. Kazimierza (powstała w 1947 i odbywa swoje nabożeństwa w kościele św. Kazimierza) oraz parafię reformowanych katolików pod wezwaniem Świętych Cyryla i Metodego (powstałą w 2007 roku, nabożeństwa odbywają się w kaplicy na osiedlu Powstańców Warszawy 9A). W Poznaniu mieszkają także wierni Kościoła Starokatolickiego Mariawitów przynależący do parafii św. Mateusza i św. Rocha w Nowej Sobótce. Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny posiada w Poznaniu cerkiew pw. św. Mikołaja (konkatedralną i jednocześnie parafialną), która należy do diecezji łódzko-poznańskiej. Kościół Ewangelicko-Augsburski ma jedną parafię, skupioną wokół kościoła Łaski Bożej. Na terenie tej parafii w zielonym pawilonie przy ul. Obozowej 5 odbywają się niektóre nabożeństwa Kościoła ewangelicko-reformowanego, którego grupę diasporalną obsługuje ks. Tadeusz Jelinek z parafii ewangelicko-reformowanej w Żychlinie. Kościół Świętego Krzyża przy ul. Ogrodowej jest świątynią parafii Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego. W Poznaniu znajduje się kilka wspólnot należących do kościołów pentekostalnych. Kościół Zielonoświątkowy w RP posiada tu trzy zbory: Zbór w Poznaniu, zbór „Kościół Lifehouse” oraz zbór „Dom Chleba”. W mieście działalność prowadzi także Kościół Boży w Chrystusie, do którego należą Wspólnota Poznań Centrum oraz placówka „Sól Ziemi” w Poznaniu, podległa zborowi w Kutnie. Kościół Chrześcijan Baptystów skupia tu 10 zborów. Należą do nich: I Zbór w Poznaniu „Wspólnota Nowego Przymierza”, II Zbór w Poznaniu „Koinonia”, III Zbór w Poznaniu „Kościół 5N”, IV Zbór w Poznaniu „Wspólnota Genesis”, Zbór „Amazing Grace”, Zbór „Droga Życia”, Zbór „Kościół na Skale”, Zbór „Nowe Życie”, Zbór „Wspólnota Kaleb” i Poznan International Church. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP posiada zbór w Poznaniu, znajduje się tu również siedziba jego diecezji zachodniej. Działa tu też zbór Kościoła Reformowanego Adwentystów Dnia Siódmego. W Poznaniu swoje zbory posiadają również takie kościoły protestanckie jak: Chrześcijańska Wspólnota Braterska, Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna (placówka misyjna w Poznaniu), Konfederacja Ewangelicznych Kościołów Reformowanych (Ewangeliczny Zbór Reformowany w Poznaniu), Kościół Chrześcijański Arka, Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP (zbór „Emmanuel”), Mesjańskie Zbory Boże (punkt misyjny w Poznaniu podległy zborowi w Warszawie) i Zbór Ewangeliczny „Agape”. W mieście działa także Jednota Braci Polskich oraz kongregacja Religijnego Towarzystwa Przyjaciół (kwakrów) i zbór Kościoła Nowoapostolskiego. W dniach od 29 grudnia 2009 do 2 stycznia 2010 roku Poznań stał się etapem Pielgrzymki Zaufania przez Ziemię, której organizatorem była ekumeniczna Wspólnota Taizé. W Poznaniu działalność prowadzi 27 zborów Świadków Jehowy (w tym zbór języka migowego oraz cztery zbory innojęzyczne: angielski, dwa rosyjskie i ukraiński, zgromadzające się w ośmiu Salach Królestwa. Z pozostałych wyznań restoracjonistycznych w Poznaniu działają: chrystadelfianie, Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (gmina w Poznaniu), Świecki Ruch Misyjny „Epifania” (zbór w Poznaniu) oraz niezależna wspólnota epifanijna „Chrześcijańska Społeczność”. W mieście znajduje się dom modlitw Muzułmańskiego Związku Religijnego. Drugą muzułmańską grupą wyznaniową w Poznaniu jest Liga Muzułmańska w RP mająca swój meczet. Działa tu również Gmina Wyznaniowa Żydowska w Poznaniu, należąca do Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich, która posiada w mieście swoją synagogę. W Poznaniu odbywają się praktyki Ligmincha Polska. W mieście znajduje się także świątynia buddyjska Engakuin (Sōtō Zen i Ningma) oraz ośrodek buddyzmu Diamentowej Drogi. Bezpieczeństwo publiczne Poznań oraz powiat poznański posiadają wspólne jednostki organizacyjne Policji i Państwowej Straż Pożarnej – działają one na obszarze 2161 km² zamieszkałym przez blisko 900 tys. osób. Komenda Miejska PSP w Poznaniu zatrudnia łącznie 495 funkcjonariuszy. Zabezpieczenie operacyjne miasta i powiatu poznańskiego stanowi 9 jednostek ratowniczo-gaśniczych (JRG), których większość posiada własną specjalizację. Działania ratownicze wspomaga również 68 ochotniczych straży pożarnych, wśród których jest grupa ratownictwa specjalistycznego oraz jednostka ratownictwa wodnego działająca w krajowym systemie ratowniczo-gaśniczym. Ponadto funkcjonują tu 2 zakładowe jednostki ochrony przeciwpożarowej (przy porcie lotniczym i w Miejskim Przedsiębiorstwie Komunikacyjnym) oraz jednostka Wojskowej Ochrony Przeciwpożarowej w Krzesinach. Przy ul. Bobrzańskiej w Poznaniu (JRG 7) mieści się nowoczesne Stanowisko Analizowania i Prognozowania Zagrożeń Komendy Miejskiej PSP, które pełni funkcje w obszarze ratownictwa, ochrony ludności i zarządzania kryzysowego. Jest ono połączone siecią teleinformatyczną z podobnymi placówkami w Kaliszu, Koninie, Lesznie i Pile. W 2012 r. na terenie Poznania straż pożarna odnotowała 4249 zdarzeń, spośród których wyróżnić można było 1656 pożarów, 2154 miejscowe zagrożenia oraz 439 fałszywych alarmów. Komenda Miejska Policji w Poznaniu zatrudnia ok. 1800 policjantów, posiada 7 komisariatów zlokalizowanych w mieście oraz 15 komisariatów i 2 rewiry dzielnicowe obsługujące gminy powiatu poznańskiego. W 2014 r. na terenie Poznania policja odnotowała 22,7 tys. przestępstw. W badanym okresie dominowały przestępstwa kryminalne (84,1%), w tym głównie kradzieże, włamania i przestępstwa narkotykowe. Na kolejnych miejscach uplasowały się przestępstwa gospodarcze (10,6%) oraz drogowe (3,5%) – stwierdzono m.in. 298 wypadków drogowych. Wskaźnik wykrywalności sprawców poznańskich przestępstw w 2014 r. wynosił 52,1% i jest niższy niż w latach 2013 i 2012. Przy urzędzie miejskim działa komenda Straży Miejskiej Miasta Poznania, której podlega 5 referatów dzielnicowych. Jednostki te zatrudniają ok. 300 strażników. W 2012 r. instytucja ta ukarała mandatami karnymi 43,1 tys. osób na łączną kwotę 4,5 mln zł. Wylegitymowano również 58,7 tys. osób, udzielono 11,5 tys. upomnień-pouczeń, założono 19,4 tys. blokad na koła niewłaściwie zaparkowanych pojazdów, usunięto 119 wraków samochodowych, a także skierowano 599 osób do Izby Wytrzeźwień. Z funduszy Urzędu Miasta Poznania od 2000 r. wdrażany jest system monitoringu wizyjnego, mający poprawić bezpieczeństwo oraz wykrywalność przestępstw. W połowie 2013 r. w użyciu było 395 kamer. Obraz z monitoringu oglądają i analizują pracownicy 6 Centrów Dozoru utworzonych w komisariatach policji. Dodatkowo obraz z kamer dociera do: Komendy Miejskiej Policji, Centrum Sterowania Ruchem ZDM, dyspozytorni MPK, Centrum Zarządzania Kryzysowego oraz do siedziby Straży Miejskiej. W 2011 r. uruchomiono w Poznaniu SMS-owy system przekazywania ostrzeżeń o sytuacjach kryzysowych zagrażających zdrowiu i życiu oraz konieczności ewakuacji z określonych rejonów miasta. W Poznaniu znajduje się centrum powiadamiania ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999. Szpitale Pod koniec 2014 r. w Poznaniu działało 19 szpitali cywilnych dysponujących łącznie 5,7 tys. łóżek. Nad zdrowiem pacjentów czuwało m.in. 3,4 tys. lekarzy, 4,2 tys. pielęgniarek oraz 0,8 tys. położnych. Poznańskie szpitale mają znaczenie ponadlokalne – hospitalizowani są tu także mieszkańcy Wielkopolski oraz pozostałej części kraju. W 2012 r. leczyło się tutaj 303,1 tys. osób, a przeciętny okres pobytu wynosił 4,4 doby. W Poznaniu funkcjonuje 5 szpitali klinicznych (przy ulicach: Długiej, Przybyszewskiego, Polnej, 28 Czerwca 1956 r., Szpitalnej). Zapewniają one zaspokojenie potrzeb zdrowotnych mieszkańców w zakresie najbardziej specjalistycznych usług i procedur medycznych. Są one zapleczem dydaktycznym i naukowym dla Uniwersytetu Medycznego, który jest jednocześnie ich organem założycielskim. Podstawę ochrony zdrowia na terenie miasta zapewniają 4 szpitale ogólne, w tym dwa podległe samorządowi miasta – im. Fr. Raszei przy ul. Mickiewicza i im. J. Strusia przy ul. Szwajcarskiej, a także Szpital Wojewódzki przy ul. Juraszów oraz prywatny szpital Centrum Medyczne HCP przy ul. 28 Czerwca 1956 r. Przy ul. Dojazd znajduje się ogólny szpital resortowy MSWiA. Zabezpieczenie medyczne uzupełniają szpitale specjalistyczne, w tym: szpital dziecięcy, szpital rehabilitacyjny dla dzieci, Wielkopolskie Centrum Onkologii oraz Wielkopolskie Centrum Pulmonologii i Torakochirurgii, które posiada oddziały w Poznaniu i Ludwikowie koło Mosiny. W Puszczykowie działa podległy samorządowi powiatu poznańskiego wieloprofilowy Szpital im. T. Dąbrowskiego. W Poznaniu istnieje 7 szpitali prywatnych – Centrum Medyczne HCP, Certus, Klinika Grunwaldzka, Klinika Promienista, Klinika Pro Bono, Med-Polonia i Medica Celsus. W 4 szpitalach – im. J. Strusia, Wojewódzkim, HCP oraz im. T. Dąbrowskiego (Puszczykowo) – funkcjonują Szpitalne Oddziały Ratunkowe (tzw. SOR-y). Dodatkowo w Szpitalu Miejskim im. Strusia utworzono jedno z czternastu w kraju Centrów Urazowych. Ratownictwo medyczne Państwowe Ratownictwo Medyczne świadczy w stolicy Wielkopolski usługi medyczne poprzez niesienie pierwszej pomocy, prowadzi również ambulatoria oraz transporty chorych. Rejonowa Stacja Pogotowia Ratunkowego w Poznaniu dysponuje 8 podstacjami i miejscami wyczekiwania na terenie miasta oraz 9 podstacjami i miejscami wyczekiwania na obszarze powiatu poznańskiego. Instytucja ta podlega Samorządowi Województwa Wielkopolskiego. W mieście działa również prywatne pogotowie ratunkowe MediFast obsługujące przede wszystkim klientów prywatnych ubezpieczalni, centrów medycznych i szpitali. Na poznańskim lotnisku Ławica znajduje się regionalna baza Lotniczego Pogotowia Ratunkowego (baza HEMS). W rejonie Poznania działają 3 profesjonalne lądowiska dla helikopterów LPR (lądowisko Poznań-Szpital Wojewódzki, lądowisko Poznań-Szwajcarska przy Szpitalu im. J. Strusia oraz lądowisko przy Szpitalu im. T. Dąbrowskiego w Puszczykowie), kolejne zostanie otwarte przy Centrum Medycznym HCP. Powstanie lądowisk w tych czterech placówkach jest warunkiem koniecznym do funkcjonowania w nich Szpitalnych Oddziałów Ratunkowych obsługujących mieszkańców Poznania i powiatu poznańskiego. W 2012 r. opiekę ambulatoryjną w ramach kontraktów z NFZ świadczyło 677 placówek zlokalizowanych w Poznaniu. Bezpieczeństwa nad zbiornikami wodnymi w rejonie Poznania strzegą 3 drużyny ratownicze należące do Wielkopolskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego (WOPR). Ludzie związani z miastem W Poznaniu urodził się prezydent Republiki Weimarskiej, Paul von Hindenburg. W Poznaniu urodziło się wielu ludzi związanych z polską kinematografią m.in. Emilia Krakowska, Hanna Stankówna, Roman Wilhelmi, Zofia Czerwińska, Andrzej Szczytko czy Daria Trafankowska. Z Poznania pochodzi wielu ludzi ze świata polskiej muzyki m.in. Anna Jantar, Urszula Sipińska, Hanna Banaszak, Halina Frąckowiak czy Krzysztof Grabowski Odznaczenia i nagrody Miasto Poznań zostało uhonorowane: Orderem Budowniczych Polski Ludowej przyznanym miastu 16 kwietnia 1966 roku. Krzyżem Grunwaldu I klasy przyznanym 18 grudnia 1978 roku podczas obchodów rocznicy powstania wielkopolskiego. Nagrodą Ministra Środowiska i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej „Lider Polskiej Ekologii” w roku 2002 i 2009 – Poznań jest jedynym miastem, które zostało dwukrotnie uhonorowane tą nagrodą. Odniesienia Poznań jest jedynym miastem, którego nazwa została wymieniona w hymnie Polski: „Jak Czarniecki do Poznania (…)”. Nazwę Poznań oraz Posen noszą lub nosiły następujące okręty, statki i samoloty: samolot Poznań – Boeing 767 należący do PLL LOT (chrzest samolotu miał miejsce w 1996 r. w porcie lotniczym Poznań-Ławica) ORP Poznań – okręt transportowo-minowy typu Lublin z 1991 roku MS Poznań – kontenerowiec z 1982 roku SS Poznań – masowiec z 1927 roku SS Poznan – statek handlowy z 1913 roku SMS Posen – pancernik typu Nassau z 1910 roku Model Mercedesa z 1912 roku nosił nazwę Mercedes 10/20 HP Posen. Nazwę Poznań, Poznan lub Posen noszą lub nosiły miejscowości: Poznan w Ohio, w Stanach Zjednoczonych; Posen w Illinois, w Stanach Zjednoczonych; Posen w Michigan, w Stanach Zjednoczonych; Posen w Nebrasce, w Stanach Zjednoczonych, obecnie Farndale; Poznań, wieś na Ukrainie; Poznań, wieś w województwie lubelskim, w Polsce. Jedna z ulic w australijskim Adelaide w dzielnicy Noarlunga nosi nazwę Poznan Crescent, jest ona przecznicą odchodzącą od ulicy Warsaw Drive. W pobliżu znajdują się również ulice upamiętniające inne polskie miasta: Lublin Crescent, Lodz Crescent, Krakow Crescent, a także Vistula Crescent. Zobacz też Poznaniacy gwara poznańska Bambrzy Poznańska legenda o skradzionych hostiach synagogi Poznania 15 Pułk Ułanów Poznańskich poznańskie osiedla sprzed 1945 Stary Marych Przypisy Bibliografia Raporty o stanie miasta praca zbiorowa, Poznań. Dzieje, ludzie kultura, Poznań 1953. K. Malinowski (red.), Dziesięć wieków Poznania, t. 1, Dzieje społeczno-gospodarcze, Poznań 1956. praca zbiorowa, Poznań, Poznań 1958. praca zbiorowa, Poznań. Zarys historii, Poznań 1963. Cz. Łuczak, Życie społeczno-gospodarcze w Poznaniu 1815–1918, Poznań 1965. J. Topolski (red.), Poznań. Zarys dziejów, Poznań 1973. Zygmunt Boras, Książęta Piastowscy Wielkopolski, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1983. Topolski Jerzy (red.) Dzieje Poznania, Warszawa-Poznań 1988, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, . Alfred Kaniecki, Dzieje miasta wodą pisane, Wydawnictwo Aquarius, Poznań 1993, . Witold Maisel (red.), Przywileje miasta Poznania XIII-XVIII wieku. Privilegia civitatis Posnaniensis saeculorum XIII-XVIII. Władze Miasta Poznania, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydawnictwa Źródłowe Komisji Historycznej, Tom XXIV, Wydawnictwo PTPN, Poznań 1994. Wojciech Stankowski, Wielkopolska, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1999. praca zbiorowa Poznań, przewodnik po zabytkach i historii, pod red. Janusza Pazdera, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2003. Linki zewnętrzne 1000-lecie Poznania w kronice PKF w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej Informator Urzędu Miasta Poznania Miasta królewskie I Rzeczypospolitej (województwo poznańskie) Miasta na prawach powiatu Miejscowości odznaczone Orderem Krzyża Grunwaldu Miasta posiadające prawo składu Miasta wojewódzkie Miasta wojewódzkie I Rzeczypospolitej Miasta wojewódzkie II Rzeczypospolitej Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku Miasta w województwie wielkopolskim Miejsca obrad sejmików I Rzeczypospolitej Hasła kanonu polskiej Wikipedii Miasta polskie lokowane na prawie magdeburskim Zbiorowości odznaczone Orderem Budowniczych Polski Ludowej

2077

https://pl.wikipedia.org/wiki/Holandia

Holandia

Holandia (, wym. ), oficjalnie Królestwo Niderlandów () – państwo położone w zachodniej Europie i południowej części Ameryki Północnej (Karaiby), będące monarchią konstytucyjną, złożone z czterech krajów składowych: Holandii (część europejska), Aruby, Curaçao i Sint Maarten oraz trzech gmin zamorskich: Bonaire, Saba i Sint Eustatius (część karaibska). Jest członkiem Unii Europejskiej (UE), Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) i Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO). Europejska część Holandii stanowi obszar gęsto zaludniony, a około jednej czwartej tego terytorium leży poniżej poziomu morza – na terenie depresji. W Holandii mają swoją siedzibę: Stały Trybunał Arbitrażowy, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, Międzynarodowy Trybunał Karny oraz Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii. Etymologia nazwy państwa Nazwa Holandia (w języku niderlandzkim: Holland) wywodzi się z wczesnego średniowiecza; pierwszy raz w źródłach pojawiła się w IX w. Jest pochodzenia germańskiego, prawdopodobnie pochodzi od dwóch słów języka staroniderlandzkiego holt („lesisty”) i lant („kraj”), opisujących początkowo ziemie wokół Haarlemu. W XI wieku pojawia się w najstarszych kronikach holenderskich Annales Egmundenses, gdzie określa księstwo Holandii. Kwestia nazewnictwa w języku polskim Nazwą krótką zalecaną przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej jest „Holandia”, a w wersji pełnej oficjalnej „Królestwo Niderlandów”. Nazwa „Niderlandy” we współczesnym języku polskim stosowana jest zazwyczaj dla krainy historycznej – odnosi się do krajów dawniej pozostających we władaniu Habsburgów (Niderlandy Habsburskie, Niderlandy Hiszpańskie, Niderlandy Austriackie). Po powstaniu niepodległego państwa holenderskiego w języku polskim stosowane początkowo były różne nazwy pochodzące od formy Nederland, od formy Holland oraz formy opisowe (np. Stany Skonfederowane). Po powstaniu współczesnego państwa holenderskiego w 1830 roku w języku polskim używano niemal wyłącznie nazwy Holandia (w różnych wariantach zapisu), zaś nazwa „Niderlandy” wyszła praktycznie z użycia w tym znaczeniu. Wyjątkiem jest skrócona nazwa państwa „Niderlandy”, zalecana do stosowania w dokumentach Unii Europejskiej. W październiku 2019 r. władze holenderskie postanowiły, że zrezygnują z anglojęzycznego określenia „Holland”, dotychczas stosowanego w marketingu dotyczącym tego kraju, na rzecz nazwy „The Netherlands”, a wprowadzanie zmiany rozpoczęto z początkiem roku 2020. Zmiana ta ma charakter wewnątrzkrajowy i dotyczy holenderskich instytucji, uniwersytetów, urzędów i ambasad itd., nie wiąże się zaś z apelem do innych państw o zastosowanie analogicznej zmiany w ich językach. Nie wpłynęło to na zmianę zalecanej krótkiej nazwy tego państwa w języku polskim. Geografia Wody Kraj leży w dorzeczu trzech rzek: Renu, Mozy i Skaldy. Poza nimi wymienić można trzy mniejsze rzeki: IJssel (125 km), Waal (82 km) i Amstel (31 km). Długą tradycję (od VIII wieku) ma tu osuszanie terenów nadmorskich, jezior i zatok, poprzez tworzenie polderów. W 1932 r. w wyniku odcięcia tamą Afsluitdijk (dł. 32 km) zatoki Zuiderzee od Morza Północnego powstał zbiornik IJsselmeer (1 100 km²). Do największych przedsięwzięć, mających na celu ochronę wybrzeży Zelandii, należy realizacja zadań w ramach Planu Delta. Jego wykonanie w latach 1958–1986 pozwoliło na odgrodzenie tamami i groblami (wyposażonymi w śluzy) ujść Renu, Mozy i Skaldy Wsch. od M. Północnego. W wyniku osuszania powierzchnia kraju zwiększyła się z 33,6 tys. km² (1960) do 41,5 tys. km² (1992). Ważne szlaki komunikacyjne stanowią kanały śródlądowe (długość ok. 5 tys. km) m.in. Księżniczki Małgorzaty, Overijssel i Amsterdam-Ren. Gleby Na obszarze De Peel między Brabancją Północną a Limburgią występują gleby torfowisk wysokich. Na obszarze nizin nadmorskich gleby torfowisk niskich. Na północ od Renu – gleby bielicowe. W pd.-wsch. części kraju na niewielkiej powierzchni – gleby płowe. W zachodniej części ciemne gleby ziemne powstałe na podłożu piaszczystym. Na terenach polderów – marsze oraz gleby brunatne oraz gleby płowe; większość z nich została w ten sposób wysuszona, wskutek czego zyskano gleby urodzajne. Klimat Klimat Holandii jest morski, umiarkowany i ciepły. Średnia temperatura stycznia wynosi od +1 °C na wschodzie do +3 °C na zachodzie. Natomiast w lipcu od +17 °C do +19 °C, w głębi kraju do +20 °C. Mała amplituda roczna temperatur jest wynikiem zachodnich i południowo-zachodnich wiatrów, które łagodzą upały i chłody zimowe. Średnia roczna suma opadów wynosi 750 mm. Częstym zjawiskiem są mgły. Historia Prehistoria Pierwsze narzędzia kamienne używane przez ludzi w okresie 180–200 tys. lat temu odnaleziono w okolicach Weluwe (Geldria). Najstarsze szczątki ludzkie pochodzą sprzed 30 tys. lat (Twenthe, Overijsel). Pierwotnie ziemie te zamieszkiwały ludy pokrewne dzisiejszym Baskom. Starożytność Zamieszkane przez ludność celtycko-germańską tereny dzisiejszych Niderlandów zostały w pierwszym stuleciu przed naszą erą włączone wraz z resztą Galii do Imperium Rzymskiego przez Juliusza Cezara (51 p.n.e.). Za Oktawiana Augusta (30 p.n.e. – 14 n.e.) obszary te podporządkowane zostały dwóm prowincjom: Galii Belgijskiej i Germanii Dolnej. Granicę Cesarstwa stanowił Ren, jednak wpływy i władza Cesarstwa Rzymskiego rozciągały się również na żyjące dalej plemiona (np. Batawów, Kanninefatów, Matiaków czy Fryzów). Antyrzymskie powstania (Fryzów w 28 n.e. czy Batawów pod wodzą Juliusza Cywilisa w 69–70 n.e.) zakończyły się wzmocnieniem zależności od Rzymu. Aż do okresu wędrówki ludów tereny te przeżywały rozkwit gospodarczy i demograficzny. Rzymski rodowód ma wiele miast dzisiejszej Holandii, np. Utrecht (rzymskie Trajectum), Nijmegen (Ulpia Noviomagus) czy Lejda (prawd. Lugdunum Batavorum). Średniowiecze Wraz z biegiem stuleci powstawały coraz to nowe samodzielne hrabstwa (w VIII w. było ich prawie 50) i księstwa. W XV wieku większość terytoriów została zjednoczona (za pomocą podbojów i małżeństw dynastycznych) przez Burgundów. W 1477 Holandia, a wraz z nią terytoria obecnej Belgii i Luksemburga, przeszła pod panowanie Habsburgów (od 1556 ich linii hiszpańskiej). Republika Zjednoczonych Prowincji W marcu 1572 doszło do wybuchu powstania przeciw Hiszpanii. Wynikiem rewolty było podpisanie 23 stycznia 1579 unii utrechckiej. Zakładała ona m.in. utworzenie wspólnej armii i jednolitego systemu pieniężnego, przy jednoczesnym zachowaniu szerokiej autonomii poszczególnych prowincji. Był to początek procesu, w wyniku którego doszło do rozbicia kraju na 2 części, z których powstały później 2 państwa – Belgia i Holandia. Nowe państwo przybrało charakter kalwiński. Po zamordowaniu Wilhelma Orańskiego (1584) tytuł namiestnika oraz naczelne dowództwo otrzymał jego syn Maurycy z Nassau, który kontynuował wojnę z Hiszpanią. Holandia odebrała jej liczne kolonie w Indiach, Afryce i Ameryce. 9 kwietnia 1609 podpisano dwunastoletni rozejm, po którym rozpoczęła się kolejna wojna. W pokoju westfalskim 1648 Hiszpania uznała niepodległość Zjednoczonych Prowincji. Od końca XVI w. Prowincje przeżywały rozkwit – do miast holenderskich przeniósł się handel zamorski, powstały nowe kompanie handlowe, między innymi takie jak: Holenderska Kompania Wschodnioindyjska, Holenderska Kompania Zachodnioindyjska. Republika Zjednoczonych Prowincji brała udział wraz z potęgami ówczesnej Europy (Anglią, Francją) w kolonizacji Ameryki Północnej. W Holandii działali też sławni uczeni i artyści: Rembrandt, Grotius, Christiaan Huygens. Obszar północnych Niderlandów protestanckich stanowi obecnie terytorium Holandii (oficjalna nazwa: Królestwo Niderlandów). Głową państwa jest król z dynastii orańskiej (Oranje-Nassau), potomek po kądzieli Wilhelma Orańskiego. Od końca XVIII wieku Potęga Holandii znacznie zmalała w XVIII wieku w wyniku wojen z Hiszpanią, Francją i Anglią. W tym też czasie utracono część zamorskich kolonii, co z kolei przyczyniło się do gospodarczej zapaści. W latach 1806–1810, w wyniku wojen napoleońskich, Niderlandy podporządkowane były Francji jako marionetkowe Królestwo Holandii. W 1810 Holandia została nawet przejściowo wcielona do Francji. W 1815 Holandia została połączona z Niderlandami Południowymi (dzisiejszą Belgią) w Królestwo Zjednoczonych Niderlandów pod przywództwem Wilhelma Holenderskiego. Wspólne państwo nie przetrwało jednak długo: już w 1830 Belgowie w wyniku rewolucji odłączyli się od królestwa, by utworzyć własne państwo. W 1814 uchwalono konstytucję, co dało początek liberalnym przemianom. Nadszedł kolejny wiek, a wraz z nim dwie wojny światowe. Wobec obu tych konfliktów Holandia ogłosiła neutralność, co jednak nie uchroniło jej od inwazji III Rzeszy w 1940 roku podczas II wojny światowej, w efekcie której państwo okupowano do 1945 roku. W czasie wojny działał emigracyjny rząd w Londynie, na czele którego stała królowa Wilhelmina. Po wojnie kolonie holenderskie zyskały niepodległość lub szeroką autonomię. W 1949 roku po konflikcie zbrojnym z Niderlandami niepodległość zyskała największa kolonia: Indonezja. Po II wojnie światowej Holandia zerwała z tradycyjną polityką neutralności, przystępując w 1949 do NATO, w 1957 do EWG, poprzedniczki dzisiejszej Unii Europejskiej. Ustrój polityczny Królestwo Niderlandów tworzą cztery kraje. Od 16 marca 1815 roku jest monarchią konstytucyjną, czyli na czele państwa stoi monarcha (od 2013 roku król Wilhelm-Aleksander). Król Niderlandów mianuje szefa rządu, wywodzącego się najczęściej ze zwycięskiego ugrupowania – jest on szefem egzekutywy. Do zadań króla, oprócz reprezentowania państwa na zewnątrz, należy wygłaszanie corocznego orędzia, w którym przedstawia główne cele i zamierzenia rządu na najbliższy rok (nie ma on jednak prawa samodzielnie dokonywać w nich zmian). Premier kieruje polityką wewnętrzną i zagraniczną państwa. Rolę władzy ustawodawczej odgrywa dwuizbowy parlament – Stany Generalne (Staten-Generaal), przy czym faktyczne znaczenie posiada jedynie izba niższa (Tweede Kamer). Senat (Eerste Kamer) pełni funkcję reprezentacyjną i ewentualnie może opóźniać wejście w życie ważnych ustaw. Do 10 października 2010 roku Królestwo Niderlandów składało się z Holandii, Antyli Holenderskich i Aruby. Tego dnia nastąpiła likwidacja Antyli, Curaçao oraz Sint Maarten, zarazem stały się one krajami składowymi królestwa, a Bonaire, Saba i Sint Eustatius gminami zamorskimi kraju Holandia. Scena polityczna Ze względu na system wielopartyjny i dużą liczbę partii holenderskich od XVIII wieku żadna partia nie była w stanie osiągnąć pełnej większości w parlamencie. Z grubsza można powiedzieć, że system polityczny był tradycyjnie zdominowany przez trzy bloki: chrześcijańskich demokratów z Chrześcijańsko-Demokratycznym Apelem i do pewnego stopnia Unii Chrześcijańskiej jako przedstawicieli, socjaldemokratów z Partią Pracy jako największą partią oraz liberalnych demokratów z Partią Ludową na rzecz Wolności i Demokracji jako największą stroną. Od 2010 funkcję szefa rządu pełni Mark Rutte, stojący na czele Partii Ludowej na rzecz Wolności i Demokracji (VVD), wchodzącej w koalicję z Apelem Chrześcijańsko-Demokratycznym (CDA), Demokratami 66 (D66) i Unią Chrześcijańską (CU). zielony: w rządzie; niebieski: popierający Podział administracyjny Królestwa Niderlandów Holandia podzielona jest na 12 prowincji, które dzielą się z kolei na 380 gmin oraz na trzy gminy specjalne położone na Karaibach. Święta państwowe W Holandii obchodzi się jedynie dwa święta państwowe: Dzień Króla (Koningsdag) – od 2014 roku obchodzony 27 kwietnia, w dniu urodzin obecnie panującego monarchy Wilhelma Aleksandra. Do momentu abdykacji królowej Beatrix (co miało miejsce 30 kwietnia 2013) obchodzono Dzień Królowej, ustalony na dzień 30 kwietnia. Dzień Wyzwolenia (Bevrijdingsdag) – 5 maja, poprzedzony obchodami Dnia Poległych (Dodenherdenking) wieczorem 4 maja. Siły zbrojne Holenderska Organizacja Obrony (Defensie van Nederland) podlega Ministerstwu Obrony, a składa się z wojsk lądowych (Koninklijke Landmacht), sił powietrznych (Królewskie Holenderskie Siły Powietrzne) oraz marynarki wojennej (Koninklijke Marine). W skład marynarki wchodzą także Marine Luchtvaartdienst i Korps Mariniers. Do sił zbrojnych zalicza się ponadto Królewską Policję Wojskową. Obowiązkowa służba wojskowa jest zawieszona, a wojsko składa się wyłącznie z ochotników. Holandia całkowicie zrezygnowała ponadto z posiadania broni pancernej. Wojska holenderskie liczą (2014) 47,7 tys. żołnierzy służby czynnej oraz 32,2 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2016) holenderskie siły zbrojne stanowią 39. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 9,8 mld dolarów (USD). Gospodarka Wielu historyków uważa, że to właśnie w Holandii narodził się kapitalizm. Współcześnie Holandia jest gospodarką rynkową z przeważającą własnością prywatną, ale o wysokim poziomie redystrybucji dochodów poprzez podatki, w 2006 wynoszącym 39% PKB. Holandia jest nominalnie szesnastą gospodarką świata, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej dwudziestą drugą. PKB per capita (2007 szacunkowo) wynosiło nominalnie 39 000 dolarów – 17. miejsce na świecie, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej (2006 szacunkowo) 31 700 dolarów – 18. miejsce. Holandia ma też stosunkowo niski wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynoszący 30,9 (2005). Holandia jest trzecim – po Stanach Zjednoczonych i Francji – eksporterem żywności, mimo iż w rolnictwie zatrudnionych jest tylko 3% społeczeństwa (2005 szacunkowo). Jest także ósmym na świecie wydobywcą gazu ziemnego – 77,3 mld m³ (2006). Port w Rotterdamie jest drugim na świecie, a pierwszym w Europie pod względem tonażu przeładowywanych towarów. Znane marki holenderskie to DAF Trucks, ING Groep, KLM, AkzoNobel, Heineken, Just Eat Takeaway, Nationale-Nederlanden, Philips, Randstad Holding i Royal Dutch Shell. Ważną rolę w gospodarce Holandii odgrywają tulipany. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 15,007 mln turystów (7,8% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 13,211 mld dolarów. Demografia Holandia jest 24. najgęściej zaludnionym krajem świata. Oficjalna liczba 396 osób na 1 km² rośnie aż do 485, jeśli wziąć pod uwagę, że 18,4% powierzchni zajmują zbiorniki wodne. Według rządowego biura statystycznego CBS Statline 80,9% obywateli Holandii ma pochodzenie wyłącznie holenderskie, 8,7% – inne europejskie, 2,2% tureckie, 1,9% marokańskie, 6,3% – inne. Jednak statystyka ta nie obejmuje całego Królestwa Niderlandów, tj. dodatkowo Aruby i Antyli Holenderskich, w których większość stanowią osoby pochodzenia afrokaraibskiego. W Holandii nie ma obecnie miast o wielkości 1 mln mieszkańców lub większych, ale ‘cztery wielkie miasta’ (jak się mówi o Amsterdamie, Rotterdamie, Hadze i Utrechcie) wraz z otaczającymi je mniejszymi miejscowościami można uznać pod wieloma względami za jedno miasto. Aglomeracja ta nazywana jest Randstad („koło miast”) z rolniczym „zielonym sercem” (het Groene Hart) pośrodku. Dla porównania, 70 lat temu Holandia posiadała 2 miasta z ludnością ponad 500 tys., 4 miasta z ludnością 100–500 tys., 12 miast z ludnością 50–100 tys., 28 miast z ludnością 20–50 tys. i 86 miast z ludnością 10–20 tys. Język Językiem urzędowym jest język niderlandzki, a we Fryzji od niedawna także fryzyjski. Holendrzy uczą się od dziecka języków obcych, gdyż mają świadomość, że zasięg ich rodzimego języka jest niewielki. 90% Holendrów zna angielski, a wysoką znajomość mają również niemiecki (ok. 60%) i francuski (ok. 25%). W Europie język niderlandzki jest używany przez około 22 miliony ludzi. Poza Holandią jest językiem urzędowym Belgii, Surinamu, Antyli Holenderskich i Aruby. Z tego języka wywodzi się także używany przez 60% białych (ok. 6 milionów ludzi) w Południowej Afryce (a ponadto również w Namibii) język afrikaans, który jest w pewnym stopniu zrozumiały dla każdego znającego niderlandzki, przy czym szacuje się, że jako drugim językiem posługuje się nim w Afryce Południowej ok. 10 mln ludzi, gdyż był on językiem nauczanym w szkołach. Różnice między afrikaans a niderlandzkim dotyczą głównie wymowy, pisowni i pewnej części słownictwa. Holendrzy kultywują rodzime dialekty. Za rodzime dialekty uważa się takie, których użytkownicy są w stanie porozumieć się między sobą. Określa się je mianem lingua communis. Przykładowo takim właśnie dialektem jest dialekt limburski, pretendujący do uzyskania miana holenderskiego języka urzędowego, obok niderlandzkiego i fryzyjskiego. Dialektem tym lub też według osób traktujących go jako pierwszy język ojczysty, nazywanym językiem limburskim posługuje się ludność autochtoniczna (około 1,6 mln na terenach Belgii i Holandii oraz 0,5 mln w Niemczech), zamieszkująca okolice Kolonii, Maastricht – Mestreech, Akwizgranu oraz Eindhoven, aż do zachodniej części Zagłębia Ruhry po Düsseldorf – regionów obejmujących jedno z królestw powstałych po podpisaniu traktatu z Verdun w 843 r. przez wnuków Karola Wielkiego. Nie zmienia to faktu, że dialektów jest mnóstwo. Bywa, że język mówiony sąsiedniej wioski to inny dialekt. Rodzimymi dialektami posługują się często również ludzie wykształceni. Miasta Najludniejsze miasta Holandii (stan na 01.01.2021): Religia W 2009 roku najważniejszymi religiami były chrześcijaństwo – katolicyzm (24,7%, spadek z 40,5% w 1971 roku) i protestantyzm (10,8%, spadek z 35,9% w 1971 roku), a ponadto islam – 5–6% (wzrost z 0,4% w 1971 roku). Dwoma największymi kościołami w Holandii są Kościół rzymskokatolicki i Kościół Protestancki w Holandii (PKN); pozostałe kościoły liczą niewielu wiernych. Do najważniejszych należą Kościoły reformowane, Świadkowie Jehowy, Kościół Anglii, Zjednoczone Kościoły Ewangeliczne i Zielonoświątkowe, Molukański Kościół Ewangelicki, Bracia morawscy, Unia Baptystyczna, Bractwo Mennonitów, Kościół starokatolicki, Kościół Apostolski, Kościół Luterański, Kościoły prawosławne, Armia Zbawienia i inne (łącznie około 4% wiernych). Ponad połowa Holendrów formalnie nie należy do żadnej wspólnoty religijnej (w 1971 roku 23,6%), a po uwzględnieniu zarejestrowanych chrześcijan, ale nie identyfikujących się ze swą wspólnotą religijną, może być to liczba jeszcze większa. Ponadto znaczna większość formalnych chrześcijan spłyca postawy religijne i nie uczestniczy w praktykach religijnych. Szacuje się, że jedynie 20% mieszkańców Holandii co najmniej raz w roku odwiedza jakąś świątynię w celach religijnych, przy czym zaledwie 8–9% katolików i 5–6% protestantów czyni to regularnie. W Holandii znaczna część dawnych świątyń katolickich i protestanckich pełni inne funkcje niż sakralne: są wśród nich muzea, biblioteki, galerie sztuki, dyskoteki, parking dla rowerów itd. Do lat sześćdziesiątych XX wieku większość stanowili protestanci, a dokładniej kalwiniści. Trzecią część stanowili katolicy. Północne, środkowe i wschodnie prowincje były tradycyjnie protestanckie, podczas gdy na południu większość stanowili katolicy. Do dzisiaj w Holandii istnieją małe grupy ortodoksyjnych kalwinistów. W Holandii nie ma podatku kościelnego. Inne wyznania religijne to hinduiści (1,5–2%), buddyści (1,5%) i żydzi (0,2%). Oświata W Holandii szkoły wyższe są podzielone na dwie kategorie: uniwersytety (universiteit) oraz szkoły wyższe zawodowe (tzw. HBO albo hogeschool). Niektóre holenderskie uniwersytety to Erasmus Universiteit Rotterdam, Radboud Universiteit Nijmegen, Rijksuniversiteit Groningen, Technische Universiteit Delft, Technische Universiteit Eindhoven, Universiteit van Amsterdam, Universiteit Leiden, Maastricht University, Universiteit Twente, Universiteit Utrecht, Universiteit van Tilburg, Vrije Universiteit, Wageningen University & Research centre. Kultura Literatura XVII-wieczny dramaturg Joost van den Vondel nazywany jest „niderlandzkim Szekspirem”. Za twórcę nowoczesnej prozy niderlandzkiej uznaje się Eduarda Douwesa Dekkera, który publikował pod pseudonimem Multatuli. Harry Mulisch, Gerard Reve i Willem Frederik Hermans stanowią według wielu krytyków „wielką trójkę współczesnej literatury niderlandzkiej”. Powieść Odkrycie nieba Harry’ego Mulischa została uznana w internetowym rankingu za „najlepszą książkę niderlandzką wszech czasów”. Ważną postacią jest Johan Huizinga, autor Jesieni średniowiecza. W Holandii tworzyli także Erazm z Rotterdamu, Christiaan Huygens i Spinoza. Długo w Holandii przebywał Kartezjusz. Pisali oni jednak po łacinie. W tym czasie Holandia posiadała znakomitych filologów klasycznych, którzy tłumaczyli dzieła starożytnych autorów na niderlandzki. Malarstwo Znani malarze holenderscy to między innymi Rembrandt van Rijn, Vincent van Gogh, Hieronim Bosch, Jan Vermeer van Delft, Frans Hals, Gabriël Metsu, George Hendrik Breitner, Piet Mondrian, Karel Appel i Guillaume Cornelis Beverloo (Corneille). Film Następujące filmy produkcji holenderskiej zostały uhonorowane statuetką Oscara: Glas (1958) Berta Haanstry, Atak Fonsa Rademakersa, Antonia (1995) w reżyserii Marleen Gorris oraz Charakter (1997) zrealizowany przez Mike’a van Diema. Obyczajowość W Holandii legalne są prostytucja, aborcja, eutanazja i małżeństwa między osobami tej samej płci. Ponadto zdepenalizowane są tzw. „miękkie narkotyki” (ich zażywanie tolerowane jest w przeznaczonych do tego lokalach). Media W Holandii telewizja i radio publiczne są silnie zdecentralizowane. Ich zbiorcza nazwa to Nederlandse Publieke Omroep. Do końca lat osiemdziesiątych nie było w tym kraju telewizji prywatnej. Kanały telewizji publicznej to: NPO 1, NPO 2, NPO 3. Pierwszym prywatnym kanałem był RTL 4, a drugim RTL 5. Dla zagranicy przeznaczone są BVN i Radio Nederland Wereldomroep. Rankingi W 2007 Holandia zajęła w rankingu The Economist 3. miejsce na świecie pod względem rozwoju demokracji. Pod względem HDI Holandia zajmuje 4. miejsce na świecie (2013) Pod względem HPI Holandia zajmuje 3. miejsce na świecie. Zobacz też Niderlandy (region historyczny) władcy Holandii dynastia Orańska-Nassau Nowa Holandia dialekty języka niderlandzkiego Kuchnia holenderska Polonia w Holandii Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

44915

https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82ochy

Włochy

Włochy, Republika Włoska () – państwo położone w Europie Południowej, głównie na Półwyspie Apenińskim, będące członkiem Unii Europejskiej oraz wielu organizacji, m.in.: ONZ, NATO, należące do grupy siedmiu najbardziej uprzemysłowionych i bogatych państw świata – G7. Nazwa państwa Nazwa Włochy pochodzi od celtyckiego plemienia Wolków zamieszkującego w starożytności tereny południowej Francji (prowincji Gallia Narbonensis). W językach germańskich nazwa tego ludu przyjęła się jako Walh („obcy”). Następnie została ona zapożyczona przez polszczyznę w formie Wałch lub Wołch, która na zasadzie przestawki fonetycznej przybrała formę Włoch. Wkrótce Włochami zaczęto określać mieszkańców całego Półwyspu Apenińskiego. Z kolei formą wyrazu Włoch w liczbie mnogiej nazwano państwo zajmujące ten półwysep. Nazwa bałkańskiej grupy etnicznej – Wołochów – ma tę samą etymologię. Nazwa Włochy lub podobne używana jest w polszczyźnie oraz w językach łużyckich (Włóska, Włoska), a historycznie także w czeskim (Vlachy). W innych językach nazwa Włoch (m.in. po włosku) jest wyrażona mniej lub bardziej przekształconą formą nazwy Italia. W Polsce termin ten jest również powszechnie używany, lecz najczęściej jako określenie terenu dzisiejszych Włoch w starożytności. Historia W epoce żelaza tereny Włoch zamieszkiwali Ligurowie i Sykulowie, a także liczne inne plemiona italskie, celtyckie i iliryjskie. W okresie starożytności tereny Włoch znalazły się pod panowaniem Rzymian. Przed okresem rzymskim tereny Włoch były zamieszkiwane przez Fenicjan i Greków. Od średniowiecza do Risorgimento, pomimo że Półwysep Apeniński był spójny pod względem językowym i kulturowym, jego historia składała się z dziejów niezależnych republik i księstw oraz obcych posiadłości i stref wpływów. W 1861 roku doszło do zjednoczenia ziem włoskich, w wyniku którego powstało Królestwo Włoch, na którego tronie zasiadł Wiktor Emanuel II. W początkach XX wieku Włochy stały się państwem faszystowskim. II wojna światowa Podczas drugiej wojny światowej Benito Mussolini postanowił zachować neutralność. Nie był do końca przekonany, czy się przyłączyć do wojny, lecz sukcesy Trzeciej Rzeszy przekonały go, by szybko działać, gdyż kolonie francuskie i brytyjskie (np. Algieria, Tunezja, Egipt czy Indie) zostaną szybko zdobyte. Dlatego 10 czerwca 1940 roku Włochy dołączyły do wojny po stronie Niemiec. We wrześniu tego roku Królestwo Włoch, Trzecia Rzesza oraz Cesarstwo Wielkiej Japonii podpisały tzw. pakt trzech. 28 października, po drugim arbitrażu wiedeńskim, głównie na skutek chęci zrealizowania idei przywrócenia Cesarstwa Rzymskiego, Mussolini i jego wojska wkroczyły do Grecji. Włoski atak został odparty, a Grecy do końca grudnia 1940 roku zajęli połowę Albanii. W tym samym czasie w Afryce Włosi zostali zepchnięci aż do El Agheila. W lutym przybył Afrika Korps pod dowództwem Erwina Rommla. Punktem zwrotnym kampanii afrykańskiej była II bitwa pod El Alamein. W lipcu 1943 roku alianci desantowali się na Sycylii, a w maju 1945 Włochy zostały zdobyte. Upadek monarchii Po II wojnie światowej w referendum konstytucyjnym Włosi opowiedzieli się za zmianą ustroju państwa na republikę, na której czele stoi prezydent Włoch. Polityka Ustrój Ustrój demokratyczny, republika z dwuizbowym parlamentem (kadencja pięcioletnia): Izbą Deputowanych (400 miejsc) Senatem (200 miejsc + senatorowie dożywotni). Obie izby parlamentu wybierane są w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym. Jest 27 sztucznie wytyczonych okręgów w wyborach do Izby Deputowanych, a w wyborach do Senatu okręgami są regiony. Głową państwa jest Prezydent Republiki wybierany na 7-letnią kadencję przez Zgromadzenie Narodowe – wspólnie obradujące obie izby parlamentu, wraz z reprezentantami regionów (1 z Valle d’Aosta, z pozostałych 19 regionów po 3). Ustrój państwa można określić jako odmianę systemu parlamentarnego, w której wzmocniono jednak rolę prezydenta – dysponuje on na przykład swobodnym prawem desygnowania premiera – co jest istotne w systemie wielopartyjnym; w przypadku dymisji rządu może jej nie przyjąć i rozwiązać parlament. System polityczny panujący we Włoszech powszechnie zaliczany jest do mało stabilnych. Zaprzysiężony w październiku 2022 rząd Giorgii Meloni jest 68. rządem po zakończeniu II wojny światowej. Włoski system partyjny Włoski system należy do wielopartyjnych. Scena polityczna jest mocno rozdrobniona, jednak aktualnie najważniejsze partie skoncentrowane są w dwóch obozach – rządzącej koalicji centroprawicowej, w skład której wchodzą Bracia Włosi, Liga (wł. Lega), Forza Italia i mniejsi sojusznicy oraz w pozostającej w opozycji do rządu koalicji centrolewicowej złożonej z Parti Demokratycznej (wł. Partito Democratico) i pomniejszych sojuszników. W parlamencie zasiadają także przedstawiciele antyestablishmentowego Ruchu Pięciu Gwiazd, liberalnej Akcji – Italia Viva. Przywódcy Włoch Geografia Państwo leżące w Europie Południowej, posiadające na swoim terytorium dwie enklawy: San Marino na północy i Watykan na terenie stolicy kraju, Rzymu. Włochy cechuje wyżynny i górzysty krajobraz. Praktycznie cały kraj reprezentuje klimat podzwrotnikowy i roślinność śródziemnomorska. Całkowita granica lądowa Włoch wynosi 1932,2 km. Sąsiadują z Francją – 488 km granicy, Szwajcarią – 740 km, Austrią – 430 km i Słowenią – 232 km. Wewnątrz terytorium Włoch znajdują się ponadto dwa państwa enklawy: San Marino (39 km granicy) i Watykan (3,2 km). Wyspy Pelagijskie to skrawek włoskiego terytorium położony blisko kontynentu Afryki, pod względem fizycznogeograficznym należący do tej części świata. Linia brzegowa jest dość dobrze rozwinięta, długość wybrzeża wynosi aż 7600 km. Oblewają je wody kilku akwenów Morza Śródziemnego: Morze Liguryjskie, Morze Tyrreńskie, Morze Jońskie i Morze Adriatyckie. Zachodnie wybrzeże półwyspu jest rozczłonkowane wieloma zatokami (Gaecka, Neapolitańska, Salerno) i skalistymi przylądkami. Na północy i południu wybrzeże jest przeważnie górzyste, zaś w części środkowej – nizinne. Wybrzeże wschodnie, adriatyckie jest w większości wyrównane z wąskim pasem nizin nadmorskich, na południowym wschodzie leży szeroka Zatoka Tarencka i nizinny Półwysep Salentyński. Łączna powierzchnia wysp włoskich wynosi około 50 tys. km² (1/6 pow. kraju), największe z nich to Sycylia (25,4 tys. km²) i Sardynia (23,8 tys. km²). Górzysta Sycylia, oddzielona od Półwyspu Apenińskiego wąską Cieśniną Mesyńską, stanowi przedłużenie Apeninów. Na obszarze Włoch znajdują się dwa łańcuchy górskie, są to Alpy na północy i Apeniny ciągnące się niemal całej długości Półwyspu Apenińskiego, którego nazwa wzięła się od tychże gór. Alpy stanowią wygięty ku północy łuk, którym biegnie północna granica Włoch. Góry i wyżyny stanowią około 77% powierzchni kraju. Najwyższym punktem Włoch jest Monte Bianco di Courmayeur (4748 m n.p.m.), położony w najwyższym masywie Europy – Mont Blanc. Duża rozciągłość południkowa kraju, równoleżnikowy (Alpy) i południkowy (Apeniny) przebieg łańcuchów górskich, stanowiących bariery klimatyczne, oraz bliskość Afryki – powodują znaczne zróżnicowanie klimatu. Włochy niemal w całości leżą w strefie klimatu podzwrotnikowego, w jego śródziemnomorskim typie, wyjątek tu stanowi centralna część Niziny Padańskiej, gdzie większy wpływ ma kontynentalizm. Klimat umiarkowany występuje w pasie Alp, gdzie charakterystyczną cechą jest występowanie piętrowości klimatycznej. Wysoko w Alpach panuje górska odmiana klimatu, a w najwyższych partiach – typowy klimat alpejski o cechach zbliżonych do subpolarnego. Terytorium Włoch należy do zlewiska Morza Adriatyckiego, Tyrreńskiego oraz Liguryjskiego i Jońskiego. Sieć rzeczna Włoch jest gęsta, zwłaszcza w części północnej, odwadnianej przez Pad – najdłuższą rzekę Włoch (652 km). Pad na długości około 600 km płynie przez Nizinę Padańską, gdzie jest zasilany zasobnymi w wodę dopływami alpejskimi (Ticino, Adda, Oglio i inne) oraz apenińskimi (najdłuższy Tanaro). Z Alp do Morza Adriatyckiego spływa także Adyga (długość 410 km) i Piawa. Na Półwyspie Apenińskim i wyspach rzeki są krótkie, o wysokich jesienno-zimowych stanach wód i bardzo niskich w okresie letnim. Podczas lata część z nich całkowicie wysycha. Najdłuższe rzeki Półwyspu Apenińskiego to: Tyber (405 km), Arno, Reno, Ombrone i Volturno, Sycylii – Salso, Sardynii – Tirso. Podział administracyjny Włochy podzielone są na 20 regionów (5 z nich na prawach szczególnych), 107 prowincji (z których 2 są autonomiczne) i 8092 gminy. Regiony: ¹ Do regionu Lombardia należy także włoska eksklawa w Szwajcarii o nazwie Campione d’Italia. Miasta Do najludniejszych miast włoskich należy Rzym, Mediolan oraz Neapol. Gospodarka Według danych z 2014 r. Włochy są ósmą gospodarką świata i czwartą gospodarką Europy. Włochy zajmują pierwsze miejsce na świecie w produkcji win (zaraz po nich jest Francja); duży udział mają też w zbiorze winogron. Kraj jest wysoko rozwinięty. Górnictwo odgrywa coraz mniejszą rolę z powodu wyczerpania złóż. Największe znaczenie ma przemysł środków transportu. Istotny jest przemysł motoryzacyjny – Włosi produkują między innymi samochody marki Fiat, Ferrari, Maserati, Iveco, Lancia, Alfa Romeo, Pagani i Lamborghini, jak również wysokiej klasy motocykle Ducati. Duży udział w gospodarce Włoch ma rolnictwo i przetwórstwo żywności, przemysł odzieżowy, a także branża turystyczna. Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 50,7 mln turystów (4,4% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 39,449 mld dolarów. Tym samym Włochy znalazły się na 5. miejscu na świecie pod względem liczby przybywających turystów i na 7. miejscu pod względem przychodów z turystyki. Na potrzeby obsługi ruchu turystycznego zbudowano ogromną liczbę obiektów noclegowych, restauracji i barów, a coroczne wydatki promocyjne i reklamowe wynoszą ponad 230 mln euro. Baza noclegowa osiągnęła 2 mln łóżek w obiektach o rozmaitym standardzie. Włochy jako jeden z nielicznych krajów basenu Morza Śródziemnego przez cały rok czerpie dochody z turystyki. W sezonie wakacyjnym ruch turystyczny skupia się wokół miejscowości nadmorskich i jezior (głównie jezioro Garda, jezioro Como i jezioro Maggiore), natomiast zimą chętnie odwiedzane są alpejskie kurorty narciarskie. Przez cały rok trwa także turystyka miejska. Tylko trzy włoskie miasta: Rzym, Wenecję i Mediolan każdego roku odwiedza po 7 milionów turystów Demografia Włochy należą do najludniejszych państw Europy (czwarte miejsce na kontynencie) o wysokiej, lecz zróżnicowanej gęstości zaludnienia. Na 1 km² przypada średnio prawie 200 osób, ale w niektórych regionach wskaźnik ten jest znacznie wyższy, np. w Lombardii wynosi on ok. 388 mieszk./km², w Ligurii – 291, w Lacjum – 303, a w Kampanii – nawet 425. Wyraźnie słabiej zaludnione są obszary na południu: Basilicata – tylko 60 mieszk./km², a Moliza – 73; wysoką gęstość zaludnienia ma zaś Apulia – 209 osób na km². Najrzadziej zaludniona jest wysokogórska Dolina Aosty – 38. Z dwóch głównych wysp Sycylię zasiedla 195 mieszk./km², a Sardynię zaledwie 68 mieszk./km². Włochy, mające niegdyś jeden z wyższych wskaźników przyrostu naturalnego w Europie, od piętnastu lat borykają się z przewagą zgonów nad urodzeniami. W 2015 wskaźnik urodzeń na 1000 mieszkańców wyniósł 8,74, zaś zgonów 10,19, co dało naturalny ubytek ludności na poziomie 0,4 promila. Obecnie dzięki imigrantom przybywającym z różnych stron świata pragnących zalegalizować swój pobyt, liczba ludności kraju ciągle wzrasta. W 2017 przekraczała 60 mln. Dzięki znacznemu postępowi medycyny oraz opieki zdrowotnej Włochy szczycą się jednym z najniższych wskaźników śmiertelności niemowląt, który spadł poniżej 5 na 1000 urodzeń żywych (3,29 na 1000 urodzeń, 3,49 dla chłopców i 3,08 dla dziewcząt) oraz najdłuższym – po Szwecji przeciętnym trwaniem życia spośród wszystkich krajów UE; mężczyźni żyją średnio 78,5 lat, zaś kobiety 82,7 lat (dane z 2003 roku). Struktura wiekowa ludności wykazuje szybki wzrost udziału ludności starszej niż 65 lat (poprodukcyjnej) i jednocześnie spadek udziału dzieci i młodzieży w ogólnym zaludnieniu kraju. W 2003 roku osoby mające 19 lat i mniej stanowiły 18,9% ogółu mieszkańców, od 20 do 39 lat – 29,7%, w wieku od 40 do 64 lat – 32,4% i w wieku 65 lat i powyżej aż 19,0%. W 2009 roku około 21,1% Włoszek w wieku 40–44 lat nie miało potomstwa (w 1990 było to nieco ponad 10%), w 2009 u mężczyzn w tym samym wieku odsetek ten wyniósł 30,8%. Według szacunków z 2015 roku na jedną kobietę przypadało 1,43 narodzonego dziecka; pod tym względem Włochy zajęły 208. miejsce na świecie. W 2014 roku bezrobocie wyniosło 12,7% społeczeństwa, w 2013 – 12,2%. Struktura zatrudnienia była następująca (w procentach; dane za lata 2003/1990): przemysł 24,6/26,8, budownictwo 6,9/7,3, handel 15,4/14,8, transport i łączność 6,2/5,9, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 4,8/8,3, inne działy gospodarki 42,1/36,9. Włochy należą do krajów o najwyższym w świecie poziomie edukacji, czego przejawem jest bardzo duża liczba studentów wynosząca w 2003 roku 1,86 mln, czyli 32,6 na tysiąc mieszkańców; w największych ośrodkach akademickich jak Rzym, Mediolan, Turyn, Neapol, Padwa czy Bolonia z najstarszym uniwersytetem na świecie studiuje po kilkadziesiąt tysięcy osób. W tym samym roku użytkownikami komputerów było 15,7 mln osób. Wskaźnik urbanizacji rośnie powoli ze względu na ostre tempo wyludniania się największych miast i przenoszeniem się ludności na przedmieścia – formalnie wiejskie. Statystyka włoska ponadto nie publikuje oficjalnych danych o zespołach miejskich, tylko o gminach w ich ścisłych granicach administracyjnych, niezależnie od statusu prawnego. W 2003 roku w miastach mieszkało prawie 68% ludności, przy czym wskaźnik koncentracji ludności w największych miastach jest wyraźnie mniejszy niż w innych podobnej wielkości krajach Unii. Od połowy lat 80.XX w. Włochy notują znaczny napływ imigrantów, głównie z Albanii (Apulia), krajów arabskich północnej Afryki oraz Ameryki Południowej, którzy zasiedlili zwłaszcza Rzym i jego peryferia oraz okolice Mediolanu i Turynu, a także inne miasta na północy kraju. Liczba imigrantów w 2003 roku wyniosła 1,126 mln, czyli 2% ludności, z czego około 32 tysiące stanowili Polacy. Wspomniana migracja ludności większych miast jest bardzo ciekawym zjawiskiem powodującym – niekiedy drastyczny – spadek zaludnienia głównych miast na rzecz osiedli podmiejskich. Imigranci Włochy dopiero w latach 80. XX wieku stały się krajem będącym celem wielu imigrantów. Obecnie nielegalna imigracja stanowi duży problem dla rządu włoskiego, bowiem kraj ten posiada linię brzegową o długości 7600 km, którą trudno jest zupełnie uszczelnić. Każdego roku przybywają tutaj tysiące imigrantów z Afryki, Chin, Indii, Turcji, Filipin, Albanii i innych. Dziesiątki ludzi ginie podczas ciężkiej morskiej przeprawy. W samym roku 2005 do Włoch przybyło około 1 miliona nielegalnych imigrantów. W sumie na wyżej wymienione państwa przypada 38% spośród ogółu przyznanych pozwoleń na stały pobyt. Duży wpływ na liczbę imigrantów przybywających do Włoch mają uchodźcy; takie wydarzenia jak konflikty na Bałkanach czy w basenie Morza Śródziemnego nie pozostają bez wpływu na ruchy imigracyjne. W 2005 roku zanotowano 95 500 wniosków o azyl. W obecnych czasach coraz większy napływ ludności napływa tutaj z takich krajów jak: Afganistan, Iran czy Irak. Oczywistym wydaje się fakt, iż sprawa imigracji legalnej i nielegalnej będzie ciągle powracać, ponieważ mimo że obecnie imigranci stanowią około 2,5% społeczeństwa włoskiego, ich liczba ciągle rośnie. W 2007 włoski rząd oszacował, że w kraju żyje już ponad 1 milion muzułmanów. Innymi licznymi grupami imigrantów mieszkających we Włoszech są: obywatele dawnej Jugosławii (800 tys.), Albańczycy (~500 tys.), Azjaci (360 tys.), Rumuni (320 tys.), ludność z Europy Wschodniej (300 tys.), ludność z Ameryki Południowej (280 tys.), Afrykańczycy (220 tys.), Francuzi (180 tys.), Chińczycy (140 tys.), Ukraińcy (107 tys.), Niemcy (100 tys.), Polacy (60 tys.) oraz pozostałe grupy ludzi, których liczba ogółem szacowana jest na około 270 tys. W 2015 najliczniejszą grupę uchodźców napływających do Włoch stanowili Syryjczycy, Libańczycy oraz Erytrejczycy, podstawowym motywem emigracji jest wojna i przemoc w kraju rodzimym. Religia Prawie całą ludność stanowią katolicy – 87,6% (licząc wszystkich ochrzczonych), z których niewielu regularnie praktykuje. Przez długi czas o stanie praktyk religijnych obowiązywały dane, że około 30% Włochów uczestniczy w niedzielnych nabożeństwach przynajmniej raz w tygodniu, a kolejne 20% przynajmniej raz w miesiącu. Dane te pochodziły z ośrodków sondażowych, w których respondenci sami określali własne zaangażowanie religijne. Jednakże badania przeprowadzone przez Patriarchat Wenecji w 619 kościołach wykazały, że jedynie 15% wiernych każdej niedzieli uczestniczy we mszach, a 8% przynajmniej raz w miesiącu, co daje razem 23%. W północnej części kraju (włoski Tyrol) żyje kilkadziesiąt tysięcy protestantów, a w całym kraju około 650 tysięcy (1,1%), głównie zielonoświątkowców. Pozostałymi największymi wspólnotami chrześcijańskimi są prawosławni (2,3%) i Świadkowie Jehowy (0,7%). Napływ imigrantów z Albanii i krajów arabskich spowodował wzrost liczby muzułmanów do 1,5 miliona (2,4%), a ich skupiskami są Apulia, Basilicata, Rzym, Genua i Mediolan. Coraz liczniejsi stają się także wyznawcy religii wschodnich, głównie sikhizmu, hinduizmu i buddyzmu (łącznie 0,7%). Ponadto w Rzymie i Mediolanie mieszkają znaczniejsze grupy wyznawców judaizmu – w sumie w całych Włoszech 44 tysiące. 3,4 miliona Włochów (5,8%) formalnie nie należy do żadnej wspólnoty religijnej. Grupy etniczne i języki Prawie całą ludność rodzimą stanowią Włosi, mówiący licznymi dialektami i odmianami języka włoskiego. Ponadto państwo włoskie uznaje istnienie następujących rodzimych mniejszości językowych: Siły zbrojne Włoskie Siły Zbrojne składają się z czterech rodzajów wojsk: lądowych (Esercito Italiano), sił powietrznych (Aeronautica Militare), marynarki wojennej (Marina Militare) oraz Korpusu Karabinierów. Według rankingu Global Firepower (2014) włoskie siły zbrojne stanowią 12. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 34 mld dolarów (USD). Oświata W szkolnictwie włoskim dużą wagę przywiązuje się do integracji młodzieży niepełnosprawnej z pełnosprawną, która jest szeroko realizowana na wszystkich szczeblach systemu szkolnego. Liceum jest nieobowiązkowe. Służba zdrowia W 1978 roku uruchomiono we Włoszech system publicznej opieki zdrowotnej. W kraju tym przeznacza się 9% PKB na opiekę zdrowotną (średnia OECD to 8,9%). Według raportu WHO z 2000 roku, włoska służba zdrowia zajmuje drugie miejsce na świecie pod względem jakości i 3. pod względem wydajności, jeden lekarz przypada na zaledwie 176 osób. Dane statystyczne dotyczące zachorowań i długości życia należą do najlepszych na świecie. Szacowana długość życia to 82 lata, odpowiednio 79 dla mężczyzn, a 85 dla kobiet, wskaźnik umieralności noworodków to 3 na 1000. Według rankingu CIA z 2012 roku, włoska oczekiwana długość życia jest najwyższą w Europie wśród dużych państw (dłuższą oczekiwaną długość życia ma Monako, San Marino i Andora). Kultura Włochy są krajem prawie jednonarodowościowym. Jedynie pewne wymieszanie kultur można zauważyć na terenach przygranicznych w północnej części kraju, gdzie oprócz włoskiego obowiązują języki niemiecki, słoweński lub francuski (w zależności od graniczącego państwa). Duże zwarte skupiska osób o innej narodowości występują w Południowym Tyrolu, odrębnością odznaczają się zwłaszcza wyspy, a mieszkańcy Sardynii uważani są przez niektórych za odrębny naród. Jednak to właśnie Sardynia była inicjatorką zjednoczenia kraju w XIX wieku. Rytm życia rodzinnego wyznaczony jest przez zwyczaje i tradycje religijne. Nie ma tu jednak zbyt wielu świąt ogólnonarodowych, za to jest bardzo dużo świąt lokalnych, które obchodzone są niezwykle hucznie. Najczęstszą okazją są dni patronów miejscowości. Podczas wszystkich świąt najbardziej rozpowszechnioną tradycją są procesje. Obnoszone są wtedy relikwie i podobizny świętego. Całości towarzyszy wrzawa, muzyka oraz występy, przypominające spektakl teatralny. Największe uroczystości obchodzone są podczas Wielkanocy, począwszy od Wielkiego Piątku. Wówczas to procesje przemierzają ulice i obnoszą figury ukrzyżowanego Chrystusa. Wśród uczestników wyróżniają się zakapturzone postacie w habitach, śpiewające pokutne pieśni. Uroczystości te odbywają się głównie na zachodnim wybrzeżu Sycylii oraz w miastach południa, np. w Tarencie, Reggio. Natomiast w Wielką Sobotę przez ulice Nocera Tirinesa w Kalabrii przechodzi procesja biczowników. Przed Bożym Narodzeniem w Neapolu odbywają się targi szopek. Tradycja żywej szopki pochodzi od św. Franciszka z Asyżu, który jako pierwszy ją stworzył. Obchodzi się tu również dzień Wszystkich Świętych. Zwyczaje nakazują, aby w ten dzień dzieci otrzymywały prezenty od rodziców w imieniu zmarłych krewnych. Słynny jest również karnawał w Wenecji, który trwa przez pięć dni przed Środą Popielcową. Jest to wielka parada kostiumów i ręcznie wykonywanych masek. Na ten tydzień przyjeżdża do Wenecji wielu turystów, których głównym celem jest uczestniczenie w tych uroczystościach. Pomimo że Włochy są państwem praktycznie jednonarodowościowym, częściej odczuwane jest ich przywiązanie do danego regionu niż do całego kraju. Odmienność poszczególnych regionów przejawia się w lokalnych tradycjach kulturowych, standardzie życia, dialektach, a także w krajobrazie. Kultura i tradycja artystyczna Włoch wywarła ogromny wpływ na sztukę i kulturę innych krajów Europy. Niemal każdy zna takie nazwiska jak Leonardo da Vinci, Michał Anioł czy Botticelli. Ich dzieła, często nawet niekojarzone ze swoimi autorami, weszły na stałe do kanonu sztuki: „Mona Lisa”, Kaplica Sykstyńska lub Pieta. Florencja, Rzym, Wenecja to miasta, do których zdąża wielu Europejczyków chcących poznać swoje kulturowe korzenie. Język Język włoski jest, pod względem słownictwa, bliski łacinie. Współczesny włoski dużo zawdzięcza takim pisarzom, jak Dante Alighieri i Alessandro Manzoni, którzy za standard obrali język wyedukowanych Toskańczyków. Dzisiaj mówi się, że najlepsza mowa to la lingua toscana in bocca romana (toskański w rzymskich ustach). Aż do niedawna obok oficjalnego języka włoskiego istniało ponad 1,5 tysiąca dialektów. Językiem włoskim na świecie posługuje się ponad 100 milionów ludzi. Muzyka Włochy uważane są za ojczyznę europejskiej muzyki artystycznej i przez wiele stuleci pełniły rolę centrum życia muzycznego w Europie. Tam najefektowniej rozwinęła się muzyka wokalna, we Włoszech powstała opera, ale także liczne gatunki muzyki instrumentalnej początek miały właśnie we Włoszech. W XVII i XVIII wieku najwięcej muzyków zatrudniano – zwłaszcza na bogatych dworach – właśnie z Włoch. Podobnie jak dzisiaj po angielsku, w całej Europie śpiewano najczęściej po włosku. Siedemnastowieczną Italię – pisze w Historii muzyki Danuta Gwizdalanka – szczęśliwie omijała większość nieszczęść, jakie rujnowały północną część Europy, a przede wszystkim wojny religijne. Włoscy książęta znaczną część ambicji politycznych mogli więc angażować w walkę o prestiż, prowadzoną bronią pokojową, acz czasem niemniej kosztowną od armat: spektakularnym mecenatem artystycznym. Średniowiecze Na Półwyspie Apenińskim, a zwłaszcza w Rzymie, powstały zręby liturgii, której podstawą był jednogłosowy śpiew. Pod koniec VI w. uporządkował rozmaite śpiewy liturgiczne papież Grzegorz I i z tego powodu nosi on nazwę chorał gregoriański. W następnych stuleciach powstawały ciągle jednak nowe śpiewy, w tym sekwencje takie jak Dies irae oraz Stabat Mater. Renesans i barok Najbardziej popularnym gatunkiem muzyki w XVI w. był madrygał śpiewany na ogół na 4 lub 5 głosów. Z upływem czasu stawał się coraz bardziej wirtuozowski, zwłaszcza że na najbogatszych dworach madrygały wykonywali zawodowi śpiewacy i śpiewaczki. Inny, znacznie poważniejszy charakter miała muzyka kościelna, której głównym przedstawicielem był Giovanni Pierluigi da Palestrina, kompozytor i śpiewak papieski. Ogromnie ważnym ośrodkiem muzycznym stała się w renesansie Wenecja, w której rozkwitała muzyka religijna pisana dla bazyliki św. Marka, ale także świecka – komponowana na potrzeby bogatych i lubiących się bawić wenecjan. Z tego też powodu to właśnie w Wenecji rozpoczęła się efektowna historia europejskiej muzyki instrumentalnej. Przełom stylistyczny, jaki dokonał się w muzyce eur. ok. 1600, był niemal całkowicie dziełem kompozytorów włoskich. Do przełomu tego przyczyniła grupa filozofów, artystów i miłośników muzyki we Florencji zwana Cameratą, która na wzór antycznego dramatu stworzyć chciała podobny gatunek teatralno-muzyczny. „Wynalazek” ich udoskonalił Claudio Monteverdi w Mantui i tak powstała opera. Opera rozkwitała przede wszystkim w Wenecji, gdzie powstały pierwsze w Europie publiczne teatry operowe. Ważny był Rzym, gdzie jednak losy sztuki zazwyczaj zależały od upodobań papieży, a wielu z nich sprzeciwiało się „grzesznej rozrywce”. Specjalnie piętnowano obecność kobiet na scenie, co spowodowało upowszechnienie się śpiewu kastratów. U schyłku XVII w. prym w sztuce operowej zdobył Neapol, a przyczynił się do tego swymi dziełami Alessandro Scarlatti. Opery w stylu neapolitańskim pisywano i wystawiano w całej Europie. Rozkwitała też muzyka instrumentalna. Na instrumenty klawiszowe komponował m.in. Girolamo Frescobaldi. W Wenecji i Bolonii przybywało znakomitych skrzypków. W północnych Włoszech rodziny lutnicze Stradivarich, Amatich, Guarnerich budowały instrumenty uważane do dzisiaj za niedoścignione. Pisywano utwory solowe (sonata da chiesa, sonata da camera), concerti grossi na orkiestry oraz koncerty dla solistów z towarzyszeniem orkiestry (najsławniejsze – Antonio Vivaldi). Dla włoskiej muzyki barokowej najważniejsza była opera i styl koncertujący. W praktyce instrumentalnej dominowały instrumenty smyczkowe. Ideałem piękna pozostawał jednak głos śpiewaka – sprawny technicznie, lecz nade wszystko obdarzony wielką siłą wyrazu. Wiek XIX i XX W początkach XIX w. włoscy kompozytorzy operowi nadal byli poszukiwani w całej Europie. O życiu muzycznym w Paryżu decydował Luigi Cherubini, w Niemczech – Giuseppe Spontini. Największą karierę zrobił Gioacchino Rossini, który spopularyzował lżejszą operę buffa, jak popularny do dzisiaj Cyrulik sewilski. Włochem był też najpopularniejszy wirtuoz pierwszej połowy XIX wieku – Niccolò Paganini. W drugiej połowie XIX wieku muzyka instrumentalna wyraźnie ustępowała przed operą, w której najważniejszym twórcą był Giuseppe Verdi. Do ogromnej popularności jego oper we Włoszech przyczyniały się akcenty patriotyczne w librettach, wspierające walkę narodu włoskiego o niepodległość. Na przełomie XIX i XX wieku włoska opera, nie tracąc światowej już teraz popularności, uległa kolejnej zmianie – powstał weryzm, który przedstawiał na scenie sceny z życia zwykłych ludzi, a nawet epizody o charakterze kryminalnym. Najpopularniejszym kompozytorem takich oper był Giacomo Puccini. W pierwszej połowie XX wieku we Włoszech nastąpiło ożywienie zainteresowania muzyką instrumentalną (np. Ottorino Respighi). W drugiej połowie Mediolan, w którym powstało jedno z pierwszych studiów muzyki elektronicznej, stał się ważnym ośrodkiem awangardy, której głównymi reprezentantami byli kompozytorzy (Luigi Nono, Luciano Berio). Sport Najpopularniejszym sportem we Włoszech jest piłka nożna. Włosi zdobywali Mistrzostwo świata w piłce nożnej mężczyzn czterokrotnie (1934, 1938, 1982, 2006), dwukrotnie zajęli drugie miejsce (1970, 1994), a raz trzecie (1990). Z kolei w Mistrzostwach Europy triumfowali dwukrotnie (1968, 2020), dwukrotnie zajęli w nich drugie miejsce (2000, 2012), a raz trzecie (1988). Włosi mają w dorobku dużo tytułów w Formule 1 za sprawą teamu Ferrari, który piętnastokrotnie zdobywał tytuły wśród kierowców i szesnastokrotnie wśród konstruktorów. Włosi odnoszą też sukcesy w sportach zimowych głównie w narciarstwie alpejskim oraz w biegach narciarskich, biathlonie, short tracku i łyżwiarstwie oraz saneczkarstwie. co sprawia, że co roku we Włoszech odbywają się zawody najwyższej rangi tych dyscyplinach. Posiadają również wiele ośrodków i obiektów sportowych zarówno rekreacyjnych, nastawionych na turystów, jak i specjalistycznych, przeznaczonych dla profesjonalistów. Także w sportach letnich sportowcy i zespoły tego kraju osiągają wartościowe wyniki zarówno na arenach europejskich, jak i światowych. Zobacz też Półwysep Apeniński San Marino Watykan Zjednoczone Królestwo Włoch Włosi Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Presidenza della Repubblica – oficjalna strona Prezydenta Włoch Parlamento – oficjalna strona włoskiego parlamentu Governo Italiano – portal włoskiego rządu Język Włoski dla Polaków Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych G8

293

https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam%20Mickiewicz

Adam Mickiewicz

Adam Bernard Mickiewicz (ur. w Zaosiu lub Nowogródku, zm. 26 listopada 1855 w Stambule) – polski poeta, działacz polityczny, publicysta, tłumacz, filozof, działacz religijny, mistyk, organizator i dowódca wojskowy, nauczyciel akademicki. Obok Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego uważany za największego poetę polskiego romantyzmu (zaliczany do grona tzw. Trzech Wieszczów) oraz literatury polskiej, a nawet za jednego z największych na skalę europejską. Określany też przez innych jako poeta przeobrażeń oraz bard słowiański. Członek i założyciel Towarzystwa Filomatycznego, mesjanista związany z Kołem Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. Jeden z najwybitniejszych twórców dramatu romantycznego w Polsce, zarówno w ojczyźnie, jak i w zachodniej Europie porównywany do Byrona i Goethego. W okresie pobytu w Paryżu był wykładowcą literatury słowiańskiej w Collège de France. Znany przede wszystkim jako autor ballad, powieści poetyckich, dramatu Dziady oraz epopei narodowej Pan Tadeusz uznawanej za ostatni wielki epos kultury szlacheckiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Narodowy poeta Polski, Litwy i Białorusi. Działacz niepodległościowy, organizator polskich oddziałów do walki z Rosją, bonapartysta. Jego dzieła L’Église officielle et le messianisme oraz L’Église et le Messie umieszczone zostały w Indeksie ksiąg zakazanych Kościoła katolickiego (index librorum prohibitorum) dekretami z 1848. Życiorys Dzieciństwo i młodość Adam Mickiewicz urodził się 24 grudnia 1798. Został ochrzczony 12 lutego 1799 w kościele Przemienienia Pańskiego w Nowogródku. Był synem Mikołaja Mickiewicza herbu Poraj, adwokata sądowego w Nowogródku i komornika mińskiego, oraz Barbary z Majewskich, córki ekonoma z pobliskiego Czombrowa. Jego braćmi byli Aleksander i Franciszek Bronisław Mickiewiczowie. W latach 1807–1815 uczęszczał do dominikańskiej szkoły powiatowej w Nowogródku. W 1812 miały miejsce dwa ważne wydarzenia w jego życiu: ciężko rozchorował się i w połowie maja umarł jego ojciec, a latem przez Nowogródek przeszły wojska napoleońskie (oddziały pod dowództwem cesarskiego brata i króla Westfalii Hieronima oraz korpus księcia Józefa Poniatowskiego) maszerujące na Rosję. W domu Mickiewiczów prawdopodobnie zatrzymał się szef poczty polowej. Kilka miesięcy później ta sama Wielka Armia, pokonana przez Rosjan, zatrzymała się również w Nowogródku. W 1815 Mickiewicz wyjechał do Wilna w celu podjęcia studiów. Studiował nauki humanistyczne na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim – czołowej uczelni dla ziem Rzeczypospolitej zajętych przez Imperium Rosyjskie. Studia podjął na Wydziale Nauk Fizycznych i Matematycznych, uczęszczając jednocześnie na wykłady Wydziału Nauk Moralnych i Politycznych oraz Literatury i Sztuk Wyzwolonych. Trudna sytuacja materialna rodziny po śmierci ojca skłoniła go do podjęcia nauki w uniwersyteckim Seminarium Nauczycielskim, co gwarantowało później zatrudnienie w szkołach carskich. Studia ukończył w 1819 ze stopniem magistra. Jeszcze w czasie studiów, w 1817, wraz z Tomaszem Zanem i grupą przyjaciół założył Towarzystwo Filomatyczne, które z czasem przekształciło się w spiskową organizację narodowo-patriotyczną. Towarzystwo Filomatyczne, założone w 1822 Zgromadzenie Filaretów oraz Promieniści służyły organicznej pracy edukacyjno-patriotycznej polskiej młodzieży wileńskiej tamtego okresu. Organizacje te w 1822 roku liczyły już ponad 200 członków. Ich aktywność, cele i coraz wyraźniejsze proniepodległościowe aspiracje nie uszły czujnej uwadze carskich służb policyjnych. Okres końca lat 20. XIX wieku był też świadkiem niespełnionej wielkiej młodzieńczej miłości Mickiewicza do Maryli Wereszczakówny z Tuhanowicz w powiecie nowogródzkim. Młoda Maryla pochodziła z zamożnej i wpływowej szlachty litewskiej, zaś młody Adam ze szlachty zaściankowej. Mimo ich wzajemnego uczucia i przyjacielskich stosunków Mickiewicza z rodziną Maryli, rodzice wymogli na niej wypełnienie wcześniej zawartych zaręczyn z hr. Puttkamerem. Ślady tej niespełnionej miłości znaleźć można w znanych wierszach Mickiewicza: Do M... („Precz z moich oczu...”) i Do przyjaciół, posyłając im balladę „To lubię” („Ja na dobranoc żegnając Marylę, taką straszyłem balladą” w jednej z dwu wersji ostatniej zwrotki). Więzienie, zesłanie i emigracja W 1819 Mickiewicz rozpoczął pracę jako nauczyciel w gimnazjum w Kownie, gdzie mieszkał do 1823, początkowo w domu dyrektora szkoły Stanisława Kostki Dobrowolskiego, w folwarku Kartofliszki, a następnie na kwaterze w budynku szkoły; w gimnazjum uczył literatury, historii i prawa. Napisał wówczas rozprawę, za którą w 1822 otrzymał tytuł magistra filozofii. Często chodził na spacery do doliny na Zielonej Górze, którą później nazwano Doliną Mickiewicza. Wówczas też został zainicjowany w stopniu czeladnika do masonerii. W 1823 został aresztowany i uwięziony w klasztorze bazylianów w Wilnie (od jesieni 1823 do marca 1824), a następnie skazany za udział w tajnych młodzieżowych organizacjach na zesłanie w głąb Rosji na posadę nauczyciela z prawem wyboru miejsca pobytu. W latach 1824–1827 przebywał w Petersburgu, Odessie, Moskwie oraz na Krymie. W Moskwie został przypisany jako urzędnik generał-gubernatora Dmitrija Golicyna. Nauczał polskiego u kilku moskiewskich rodzin, wśród jego uczniów była poetka Karolina Jaenisch, której talent docenił polski poeta. Para zaręczyła się w 1827 (Mickiewicz zerwał zaręczyny w 1829, oferując w zamian "wieczną przyjaźń"). Mickiewicz utrzymywał kontakty z poetami rosyjskimi: Aleksandrem Puszkinem, Aleksiejem Chomiakowem oraz Wasilijem Żukowskim. W Rosji zetknął się ze środowiskiem przyszłych dekabrystów, poznał Bestużewa, Rylejewa. Zmuszony przez rosyjską cenzurę do poczynienia pewnych skreśleń w Konradzie Wallenrodzie, w przedmowie do drugiego wydania nazwał cara Mikołaja I Ojcem tylu ludów. Cały okres patriotycznej młodości wileńsko-kowieńskiej i zesłania w głąb Rosji zaowocował później, napisanymi podczas pobytu w Dreźnie, Dziadami cz. III. Szczególnie końcowy Ustęp Dziadów części III (Do przyjaciół Moskali) miał charakter osobisty. Mickiewicz zwrócił się w nim bezpośrednio do poznanych w Rosji dekabrystów oraz przypuszczalnie Aleksandra Puszkina. Następnie Mickiewicz podróżował po Europie – początkowo w 1829 roku udał się do Niemiec, Szwajcarii, potem do Włoch i ponownie do Szwajcarii. W grudniu 1830, będąc w Rzymie dowiedział się o wybuchu antyrosyjskiego powstania. Rzym opuścił 19 kwietnia 1831 w towarzystwie swoich rosyjskich przyjaciół, przez Genuę i Genewę dotarł w maju do Paryża. Z Paryża udał się do Drezna, gdzie przebywał w sierpniu 1831. W drugiej połowie 1831 przyjechał do Wielkopolski z najprawdopodobniej pozorowanym zamiarem przekroczenia granicy i udania się do ogarniętego powstaniem Królestwa Polskiego, lecz ostatecznie pozostał w Dreźnie do roku 1832. Pobyt w Paryżu Z Drezna udał się do Paryża, gdzie osiadł na stałe i spędził ponad 20 lat. Był członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich w Paryżu w 1832. W 1834 ożenił się z Celiną Szymanowską, z którą miał sześcioro dzieci – córki Marię i Helenę oraz czterech synów: Władysława (1838–1926), Józefa (1850–1938, urzędnika Assistance Publique w Paryżu), Aleksandra i Jana. Prawnukiem Adama Mickiewicza był dziennikarz francuski, Jerzy Górecki. W Paryżu nawiązał współpracę z działaczami emigracyjnymi, pisał artykuły i pisma publicystyczne. W latach 1839–1840 był profesorem literatury łacińskiej w szwajcarskiej Lozannie, a w 1840 objął katedrę języków słowiańskich w Collège de France, gdzie wygłosił tzw. prelekcje paryskie. Na wykłady Mickiewicza uczęszczali twórcy, działacze i myśliciele, w tym George Sand. W latach 1841–1844 był prezesem Wydziału Historycznego Towarzystwa Literackiego w Paryżu. Ze względu na pozycję społeczną i aktywność w polskich środowiskach patriotycznych Adama Mickiewicza uznaje się za czołowego reprezentanta tzw. Wielkiej Emigracji. W Paryżu zaprzyjaźnił się z fotografem Michałem Szweycerem. W 1841 związał się z reprezentantem nurtu polskiego mesjanizmu – Andrzejem Towiańskim i został jego głównym propagatorem oraz przywódcą założonego przez Towiańskiego Koła Sprawy Bożej. W 1844 władze francuskie zawiesiły Mickiewicza w czynnościach profesora z powodu politycznej wymowy wykładów (wychwalanie Napoleona) oraz propagowania towianizmu. W swoich wykładach głosił poglądy jawnie antykatolickie (Wykład IV) – krytykował Kościół katolicki za sprzeniewierzenie się zasadom chrześcijaństwa. W jego przemowach pobrzmiewały też wątki prorosyjskie. W 1847 Mickiewicz zerwał stosunki z Towiańskim. W czasie Wiosny Ludów (1848) utworzył we Włoszech legion polski. Po powrocie do Paryża został współzałożycielem i redaktorem pisma Trybuna Ludów (La Tribune des Peuples). Na skutek interwencji ambasady rosyjskiej w Paryżu, pismo zamknięto za głoszenie radykalnych poglądów społecznych. Utworzenie II. Cesarstwa Francuskiego prawdopodobnie rozpaliło nadzieje Mickiewicza na konflikt z autokratyczno-despotyczną Rosją i ponowne zainteresowanie się Europy sprawą Polski. Jego ostatni utwór jest przypuszczalnie napisaną po łacinie odą na cześć Napoleona III. W 1851 został poddany nadzorowi policyjnemu. Od 1852 pracował w Bibliotece Arsenału. Ostatnie lata życia We wrześniu 1855 – podczas wojny krymskiej, po śmierci żony i zostawieniu nieletnich dzieci – wyjechał do Konstantynopola, aby tworzyć oddziały polskie (Legion Polski), a także oddział złożony z Żydów, pod nazwą Legion Żydowski, do walki z carską Rosją. Zamieszkiwał w domu wdowy po kapitanie wojsk tureckich, gdzie zmarł. Nagły zgon nastąpił podczas epidemii cholery (prawdopodobnie na tę chorobę, choć pojawiły się też sugestie, że mógł zostać otruty arszenikiem lub doznać udaru mózgu). Nie tylko niejasna przyczyna śmierci wywoływała kontrowersje. Powodem „potępieńczych swarów” nad trumną poety stało się jego miejsce spoczynku – tymczasowe, ponieważ zakładano, że ostatecznie jego ciało spocznie w ojczyźnie. Proponowano konstantynopolski kościół św. Benedykta lub grób w tworzonej właśnie osadzie polskiej, nazwanej później Adampolem, książę Czartoryski przesądził jednak o pochówku we Francji. Zabalsamowane zwłoki umieszczono w trzech trumnach: cynkowej i dwóch drewnianych. Zanim jednak wyprawiono je w drogę do Francji, minął ponad miesiąc. Dnia 30 grudnia 1855 ciało Mickiewicza wyruszyło z Konstantynopola na pokładzie francuskiego parowca Eufrat. Do Marsylii przybyło 7 stycznia 1856 Następnie zostało przewiezione do Paryża i pochowane na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency, 4 lipca 1890 przeniesione na Wawel, co dało sposobność do manifestacji patriotycznej. Twórczość Adam Mickiewicz debiutował w 1818 wierszem „Zima miejska” na łamach „Tygodnika Wileńskiego”. Najwcześniejszy okres twórczości Mickiewicza, trwający od debiutu do 1824, określa się mianem okresu wileńsko-kowieńskiego. Pozostawał on wówczas pod wpływem Woltera, którego tłumaczył na język polski; młody poeta głosił sceptycyzm poznawczy, zakłamanie historii i wolę racjonalnego poznania. Wynika z tego, że osobowość i światopogląd młodego Mickiewicza, podobnie zresztą jak młodego Juliusza Słowackiego, dorastały w uwielbieniu literatury klasycznej. Prócz tego znaczna większość jego twórczości z lat 1818–1821 była w gruncie rzeczy poetyckim manifestem wciąż na nowo określanego Towarzystwa Filomatycznego. W 1820 napisał wiersz „Oda do młodości”, utwór przynależący jeszcze do poetyki postklasycyzmu, ale wyłamujący się z ideałów oświecenia (pierwodruk w antologii poetów współczesnych Polyhymnia, wydanej we Lwowie w 1827). Oda nawoływała do czynnej walki, wyrażała wiarę w moc rewolucyjnego przekształcania rzeczywistości, siłę młodości i zbiorowości. Dzięki temu w XIX wieku bywała często śpiewana podczas powstań narodowych. Przetłumaczona została na prawie wszystkie języki europejskie, wywołując w swoim czasie sporo kontrowersji, np. we Francji. Podobnie ideały ojczyzny, nauki, cnoty, męstwa, pracy i zgody głosiła napisana w rok wcześniej oda klasyczna Hej, radością oczy błysną. Pod koniec roku 1820 drukiem ukazał się kolejny ze znanych wierszy wczesnego Mickiewicza: Pieśń filaretów, którego treść odnosiła się z rewolucyjnym przesłaniem do wszystkich kręgów filareckich (filologów, historyków, chemików, matematyków). Początek utworu był naśladownictwem burszowskiej pieśni niemieckiej: Hej, użyjmy żywota! Wszak żyjem tylko raz; Niechaj ta czara złota Nie próżno wabi nas. A. Mickiewicz, Pieśń Filaretów Wszystkie trzy pieśni szczególny nacisk kładą na ideał wspólnoty, zwłaszcza w sensie duchowym, oraz gwałtowny aktywizm społeczny. Klasyczna harmonia w szczególny sposób łączy się tutaj z dynamizmem życia, co sygnalizuje przynależność utworów do czasów pośredniczących między dwoma epokami. W 1822 powstał zbiór Ballad i romansów, uważany powszechnie nie tylko za właściwy debiut Mickiewicza, ale również za dzieło oficjalnie rozpoczynające epokę romantyzmu w Polsce. Sporo kontrowersji wywołała w swoim czasie ballada otwierająca cykl, Romantyczność, zwłaszcza śmiałym przełożeniem ludowości nad postęp cywilizacyjny, kreacją nowego typu wzoru moralnego (młoda wiejska dziewczyna zdradzająca skrajną nierównowagę emocjonalną) oraz dość jednostronnie odczytywaną krytyką ówczesnego autorytetu naukowego, profesora samego poety, Jana Śniadeckiego. Był to świadomy i bezpośredni wkład Mickiewicza w polemikę między Kazimierzem Brodzińskim, prekursorem romantyzmu w literaturze polskiej, a Śniadeckim. Zamysł fabularny Romantyczności znalazł w późniejszym czasie rozwinięcie w postaci epizodu z życia Gustawa w IV części Dziadów. Ballady i romanse, oprócz ballad (poważnych i ironicznych), zawierały również przypowiastki sentymentalne. Utwory zbioru cechowały: typowo romantyczny zwrot w stronę folkizmu i niesamowitości, mocno zaakcentowane moralne przesłanie oraz przekonanie o transcendentnych, metafizycznych powiązaniach między dobrem a złem – zbrodnią i karą. Sentencjonalne, ludowe wyobrażenie moralności było u wczesnego Mickiewicza stale obecne, co najdobitniej pokazuje obrzęd gusła w II części Dziadów. Dalsze wiersze z okresu kowieńsko-wileńskiego z lat 1822–1824 są w dużej mierze swobodnymi przeróbkami utworów Lorda Byrona, Jeana Paula oraz Jeana de La Fontaine’a. Wśród nich znalazł się jednak jeszcze jeden szeroko omawiany wiersz poety – Do Joachima Lelewela. W napisanym w 1822 poemacie poświęconym znanemu wówczas działaczowi politycznemu, Joachimowi Lelewelowi, Mickiewicz starał się trzeźwo ocenić dziedzictwo rewolucji francuskiej oraz rolę rewolucji w ogóle, jako faktu społecznego mającego wpływ na przebieg dziejów. Inną próbą podważenia despotyzmu był poemat heroikomiczny Kartofla – utwór głoszący apoteozę nauki, postępu, rozumu i pracy. Dość wymowna jest tu apostrofa do Adama Chreptowicza, reprezentanta arystokracji litewskiej, „uprawcy ziemlanki”. W 1834 wydał w Paryżu ostatnie wielkie dzieło swego życia – Pana Tadeusza. Ten poemat epicki składa się z 12 ksiąg. Po śmierci autora wydano jego bolesny epilog do poematu. Pan Tadeusz stał się najbardziej popularnym w kolejnych pokoleniach dziełem literatury polskiej. Być może jednym z nielicznych marzeń autora (o dotarciu pod strzechy), które się spełniło. Szereg fragmentów tego dzieła wszedł na stałe do polskiego języka potocznego i literackiego, a poszczególne jego części znane są, jako wręcz osobne „dzieła” poetyckie (Inwokacja, Koncert Wojskiego, Epilog i inne). Znany malarz i ilustrator epoki romantyzmu, Michał Elwiro Andriolli był autorem szczególnie popularnych ilustracji do Pana Tadeusza i Konrada Wallenroda. Koncepcja dramatu słowiańskiego 4 kwietnia 1843 na Collège de France, w ramach tzw. prelekcji paryskich, Adam Mickiewicz wygłosił Lekcję XVI, określaną jako ostatnia teoria dramatu romantycznego w literaturze europejskiej. Wykład dotyczył konkretnie analizy Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, która pozwoliła na wyciągnięcie szerszych niż literackie, bo również historiozoficznych wniosków. Całość składała się na koncepcję tzw. dramatu słowiańskiego. Mickiewicz za Percym Bysshe Shelleyem, Samuelem Taylorem Coleridgem, Johannem Gottfriedem Herderem, Gottholdem Ephraimem Lessingiem, Jakobem Michaelem Reinholdem Lenzem oraz Johannem Heinrichem Merckiem głosił, iż odnowa współczesnego teatru nastąpić powinna poprzez zaakcentowanie jego pierwiastków narodowych. Związek Mickiewicza z polskim romantyzmem i klasycyzmem Powszechnie zwykło się uznawać Adama Mickiewicza za prawodawcę polskiego romantyzmu, szczegółowa analiza jego dzieł i postawy artystycznej (podobne jak u Goethego, Hugo czy Byrona) wykazuje jednak pośrednictwo wieszcza między oświeceniowym klasycyzmem a romantyzmem. Alina Witkowska zauważa, że pomimo powszechnego przekonania podsyconego kontrowersyjną Romantycznością, Mickiewicz nie tylko nie negował dziedzictwa oświecenia, ale nawet wybierał z niego najcenniejsze zdobycze, jak np. kunsztowność formy czy wolteriański racjonalizm. Adam Czerniawski zwraca z kolei uwagę na mimetyczność utworów poety. W Światach umownych pisze: Dodatkowym dowodem na klasyczną mimetyczność czy wręcz realizm utworów Mickiewicza mają być w opinii Czerniawskiego programowe cytaty; „widzę i opisuję” z Pana Tadeusza, „i wszystko wiernie odbijam” z Liryków lozańskich, czy „sceny historyczne i charaktery osób działających skreślił sumiennie, nic nie dodając i nigdzie nie przesadzając” z III cz. Dziadów. Wierność realiom u Mickiewicza (przeciwstawiona romantycznemu uwielbieniu niesamowitości i fantastyki) wynikała jednak z poczucia narodowego obowiązku, co zauważa Marian Ursel porównując twórczość autora Dziadów ze wczesną twórczością Słowackiego. Do podobnych wniosków dochodziła również europejska krytyka literacka: Bliskość Mickiewicza poetyce klasycyzmu widoczna jest również w jego zamiłowaniu do pisania bajek w duchu La Fontaine’a i Ignacego Krasickiego, tworzonych zwłaszcza w latach 1832–1834. Z drugiej jednak strony, jak zauważają badacze literatury, romantyzm polski jest mickiewiczowski, ponieważ niemal wszystko powstawało za przykładem Mickiewicza, przeciw Mickiewiczowi, wobec Mickiewicza. Okres towiańszczyzny Wielu badaczy twórczości Mickiewicza zwróciło uwagę na fakt, że genialny talent poetycki autora Romantyczności przygasł bardzo w drugim okresie paryskim. Wiązało się to z zaangażowaniem się Mickiewicza w aktywność polityczną, społeczną, a zwłaszcza jego silny związek z Andrzejem Towiańskim. Własna wiara Mickiewicza w jego osobistą odpowiedzialność za losy polskie, chęć służenia sprawie polskiej poprzez organizację Legionu polskiego, oddziałów polskich podczas wojny na Krymie, połączone z mistyczną sektą religijną Towiańskiego – uniemożliwiły mu skupienie się na czystej twórczości literackiej. Jego związki z Towiańskim posłużyły nie tylko wyobcowaniu się i niechęci w środowisku innych światłych twórców (jak Słowacki), ale i były bezpośrednią przyczyną utraty pracy w Collège de France, a co się z tym wiązało – wpływu na europejskich artystów i myślicieli. Julian Krzyżanowski twierdzi wręcz, że „Z chwilą powstania poematu soplicowskiego i jego bolesnego epilogu – genialny poeta skończył się w Mickiewiczu na zawsze”. Mickiewicz jako prekursor fantastyki naukowej Antoni Smuszkiewicz w jednej z pierwszych polskich monografii dotyczącej literatury fantastycznonaukowej wykazuje pośredni wpływ nieopublikowanej Historii przyszłości Mickiewicza na powstanie tego gatunku. Dzieło nie zostało nigdy opublikowane, a rękopis zaginął; sporo informacji dostarczają o nim jednak liczne pozostawione zapiski i listy do przyjaciół poety. Antoni Edward Odyniec w liście do Juliana Korsaka nazwał Historię przyszłości Don Kichotem swojego czasu. Badacze literatury uznają, że nieopublikowane dzieło Mickiewicza mogło zrewolucjonizować literaturę światową; najprawdopodobniej wyprzedzało ono wizje Juliusza Verne’a, Herberta George’a Wellsa i Jerzego Żuławskiego, a nawet prześcigało je w naukowo-technicznych i społecznych spekulacjach. Mickiewicz w pisaniu Historii przyszłości (niektóre fragmenty powstały w języku francuskim) inspirował się twórczością dwóch rosyjskich prozaików: Jana Tadeusza Bułharyna i Władimira Odojewskiego. Działalność przekładowa Adam Mickiewicz wcześnie zajął się działalnością przekładową. Już w 1817 „spolszczył” dwie powiastki Woltera, Éducation d’un prince i Gertrude, ou Éducation d’une fille, którym nadał tytuły Mieszko, książę Nowogródka i Pani Aniela, a także poemat tegoż samego autora Dziewica z Orleanu. Tłumaczenia te były w istocie parafrazą francuskich utworów, z przesunięciem akcentu na bardziej hermetyczną, narodową tematykę. Lata 1819–1829 w twórczości Mickiewicza obfitowały w liczne dalsze lub bliższe oryginałowi parafrazy, które autor podpisywał jako wiersze swojego autorstwa, sygnalizując tylko źródło inspiracji. Tak powstały: Do Pryska z Horacego, Amalia, Rękawiczka oraz Światło i ciepło z Friedricha Schillera, bajka Pies i wilk i Zając i żaba z Jeana de La Fontaine’a, Nowy rok z Jeana Paula, Pożegnanie Childe Harolda, Ciemność, Sen i Eutanazja z George Gordona Byrona, fragment dramatu Podróżny, Znaszli ten kraj... i Pieśń Lotty nad grobem Wertera Johanna Wolfganga Goethego, The Meeting of the Waters Thomasa Moore’a, luźne interpretacje sonetów Francesco Petrarki, arabska pieśń Almotenabby na podstawie tłumaczenia Josepha Louisa Lagrange, Nauka i Co to jest? Johanna Wilhelma Ludwiga Gleima, Olimpia I z Pindara. Ważne miejsce zajmuje tu również Ugolino, przekład fragmentu Boskiej komedii Dantego Alighieri, dokonany ok. 1827. Charakter przekładu ballady Schillera ma również pieśń Dziewicy w II części Dziadów. W okresie rosyjskim Mickiewicz zainteresował się europejskim dramatem historycznym, czego owocem były dwa fragmenty przekładów Friedricha Schillera Don Carlosa, kroniki 1798–1824 oraz Romea i Julii Szekspira. Tłumaczenie pierwszego z nich datuje się na lata między 1821 a 1823. Pierwodruk ukazał się jednak dużo później, bo w 1834 i 1835 roku w Wilnie z inicjatywy Józefa Krzeczkowskiego, prawdopodobnie bez zgody autora. Z kolei data przekładu fragmentu Romeo i Julii jest nie do końca znana. W. Bruchnalski wskazuje tu rok 1827. Fragment opublikowany został przez Antoniego Edwarda Odyńca w 1830 roku na łamach noworocznika Melitele. W późniejszym czasie przedrukowany został w VIII tomie Poezyj w 1836, a następnie w IV tomie Pism w 1844. W latach 1830–1840 Mickiewicz ogłosił drukiem Do H***, naśladowanie z Goethego, Arymana i Oromaza z Zenda Westy, kolejne bajki La Fontaine’a – Chłop i żmija i Koza, kózka i wilk, Exegi Munimentum Aere Perennius z Horacego. W 1840 powstał przekład Mickiewicza początkowych fraz Sofijówki Stanisława Trembeckiego na język łaciński. Ostatnim i zarazem najważniejszym przekładem Mickiewicza było tłumaczenie Giaura Byrona na język polski, opublikowane wraz z tłumaczeniem Korsarza tegoż autora, dokonanym przez Antoniego Edwarda Odyńca, w Paryżu w 1834. Z powodów politycznych datę publikacji zmieniono na przedpowstaniową, 1829. Mickiewiczowski przekład Giaura, podobnie jak fragment Boskiej komedii, uznawany jest za oficjalną wersję tego tekstu w Polsce. Działalność publicystyczna W 1849 w Paryżu Mickiewicz wydawał i redagował „La Tribune des Peuples” (Trybunę Ludów), międzynarodowy dziennik polityczny, głoszący idee Wiosny Ludów. Mesjanizm polski Obok czysto literackiej spuścizny i testamentu Adama Mickiewicza, jednym z ważniejszych i wyjątkowo trwałym zapisem poety było stworzenie przez niego zrębów prądu filozoficzno-historycznego, znanego jako mesjanizm polski. Jakkolwiek za twórcę historiozoficznego prądu mesjanistycznego, a w szczególności mesjanizmu polskiego uznaje się Józefa Hoene-Wrońskiego, to właśnie Mickiewicz spopularyzował ten pogląd i połączył go z pierwiastkami narodowej historii, mistyki religijnej. To mickiewiczowskie sformułowania zasad mesjanizmu w Księgach narodu Polskiego pozwoliły czytelnikom w Niemczech, Włoszech, Irlandii, na Ukrainie i Węgrzech wyraźnie postrzec i odczytać rewolucyjne hasła wolnościowo-wyzwoleńcze. Tenże program, bardziej niż jakikolwiek ściśle rozumiany prąd literacki dał podstawy nie tylko wizji Polski męczeńsko-odkupicielskiej, która miała być jutrzenką wolności narodów, ale dał podstawy do utrwalenia się i ważności postaci wieszcza narodowego. Tak widziany wieszcz to nie zwykły poeta czy pisarz – to autentyczny prorok religii mesjanistycznej. Dawało to wyraz w wielu określeniach mesjanizmu polskiego używanych przez samego Mickiewicza, jak np. „Polska – Chrystusem Narodów” itp. Spuścizna i pamięć w sferze publicznej Już w pierwszych latach po śmierci Mickiewicza jego sława i wpływ, jaki wywarł nie tylko na społeczeństwo polskie, ale również na artystów i myślicieli w Europie, zaowocowały publicznym okazywaniem jego zasług i symbolicznym hołdom poecie. Jednym z wcześniejszych i z najbardziej znanych jest dzieło głośnego francuskiego rzeźbiarza Emila Bourdelle’a: pomnik Adama Mickiewicza przedstawiający go w formie Pielgrzyma. Imię poety nosi Dolina Mickiewicza w Kownie. W 1886 we Lwowie zawiązało się Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza. W 1898 odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza w Krakowie, co stało się okazją do wielkiej manifestacji patriotycznej, w tym samym roku odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie. 26 listopada 1900, w 45. rocznicę śmierci wieszcza, odsłonięto pomnik w Tarnowie. Symboliczny grób poety znajduje się w powstałym w 1955 Muzeum Adama Mickiewicza w Stambule. Syn poety Władysław Mickiewicz założył w 1903 Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu, gromadzące pamiątki po ojcu i niektóre rękopisy jego utworów; znajduje się ono w gmachu Biblioteki Polskiej w Paryżu. W 1904 ustawiono kolumnę Adama Mickiewicza we Lwowie. W 1938 utworzono Muzeum Adama Mickiewicza w Nowogródku. W 1950 założono Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. W 1960 odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza w Szczecinie. W 1975 utworzono Muzeum Adama Mickiewicza w Śmiełowie. Imię poety nosi założony w 2000 Instytut Adama Mickiewicza. W Poznaniu znajdują się pomnik Adama Mickiewicza oraz Uniwersytet noszący jego imię. W 2016 odsłonięto pomnik, ławeczkę Adama Mickiewicza w Orzyszu (autor pomnika Piotr Bogdaszewski). Wiele miast w Polsce oraz niektóre miasta europejskie związane z życiem Adama Mickiewicza ma ulice, parki, place i budynki publiczne nazwane jego imieniem. W Tatrach istnieją Wodogrzmoty Mickiewicza. Poza granicami współczesnej Polski pomniki Mickiewicza można znaleźć m.in. we Lwowie, Odessie, Iwano-Frankiwsku, Drohobyczu, Truskawcu, Zbarażu, Dobromilu, Podhajcach, Kołomyi, Borysławiu (Ukraina), Wilnie, Solecznikach, Burbiszkach (Litwa), Mińsku, Grodnie, Brześciu, Lidzie, Nowogródku (Białoruś), Petersburgu, Zielenogradsku (Rosja), Paryżu (Francja), Karlowych Warach (Czechy), Weimarze (Niemcy), Burgasie (Bułgaria). Jego wizerunek został przedstawiony na polskiej monecie o nominale 10 zł, emitowanej w latach 1975-76. Moneta ta została wybita z miedzioniklu w nakładzie łącznym 55 mln egzemplarzy, miała średnicę 25 mm i wagę 7,7 g, rant ząbkowany. Ponadto, w 1978 wyemitowano z jego wizerunkiem polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 30 000 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki. Dzieła Oda do młodości – napisana 26 grudnia 1820 roku w Wilnie, gdzie szybko zyskała popularność wśród studentów tamtejszego uniwersytetu. Poezje t. 1 – wydane w Wilnie w roku 1822; zawierały Ballady i romanse, a także przedmowę O poezji romantycznej. Ten tom poezji miał przełomowe znaczenie w literaturze polskiej, zapoczątkowując nurt romantyczny oparty na ludowości, poezji ludowej, obyczajach i wyobrażeniach ludu; Poezje t. 2 – wydane w roku 1823, zawierały Grażynę oraz II i IV część Dziadów; Sonety – wydane w roku 1826 w Moskwie; obejmowały Sonety krymskie oraz Sonety odeskie, jak również przekład Sonetu V (Widok gór ze stepów Kozłowa) na język perski; Konrad Wallenrod – wydane w roku 1828 w Petersburgu; W Dreźnie powstała III część Dziadów – najwybitniejszy polski dramat romantyczny, napisany wiosną 1832 roku; Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego – broszura polityczna z 1832 roku; Pan Tadeusz, czyli ostatni Zajazd na Litwie – epopeja napisana w Paryżu w latach 1832–1834, wydana w 1834 roku. W Panu Tadeuszu Mickiewicz przedstawił romantyczną i pełną nostalgii wizję Polski szlacheckiej; Konfederaci barscy (fr. Les confédérés de Bar) – dramat z 1836 roku; Jakub Jasiński albo dwie Polski (fr. Jacques Jasiński ou les deux Polognes) – dramat z 1836; Prelekcje paryskie – cykl wykładów Mickiewicza na temat literatury słowiańskiej wygłoszony w Collège de France w latach 1840–1844; pierwsze wydania były redagowane przez Mickiewicza; Liryki lozańskie wydane dopiero pośmiertnie; I część Dziadów – Mickiewicz rozpoczął pisanie tej części najprawdopodobniej w 1821 roku, jednakże nigdy jej nie ukończył. Po raz pierwszy, Dziady cz. I trafiły do druku w 1860 w Paryżu, wchodząc w skład pośmiertnego wydania najważniejszych dzieł artysty; Historia przyszłości – traktat prekursorski wobec osiągnięć europejskiej fantastyki naukowej. Mickiewicz zniszczył rękopisy dzieła, zachowało się jedynie kilka kart oraz relacje przyjaciół autora; Zobacz też Tylko pod krzyżem, tylko pod tym znakiem… – wiersz błędnie przypisywany Adamowi Mickiewiczowi Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Adam Mickiewicz – życie i twórczość Czterdzieści i cztery Ks. Paweł Smolikowski CR, Stosunek Adama Mickiewicza do X.X. Zmartwychwstańców, Kraków 1898 Kolekcja dotycząca Adama Mickiewicza w zbiorach Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona.pl Absolwenci i studenci Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego Biografie kanonu polskiej Wikipedii Członkowie Towarzystwa Filomatów Członkowie Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu Członkowie Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich Członkowie Zgromadzenia Filaretów Ludzie związani z Nowogródkiem (Imperium Rosyjskie) Ludzie związani z Kownem (Imperium Rosyjskie) Adam Osoby przedstawione na polskich monetach Osoby upamiętnione nazwami planetoid Pisarze związani z Paryżem Pisarze związani z Wilnem Pisarze związani ze Stambułem Pochowani na cmentarzu w Montmorency Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie Polacy umieszczeni na indeksie ksiąg zakazanych Polacy upamiętnieni nazwami uniwersytetów Polacy upamiętnieni nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi Polacy w Imperium Osmańskim 1795–1918 Polacy w Saksonii 1795–1918 Polacy w Wiośnie Ludów Polscy autorzy fantastyki Polscy bajkopisarze XIX wieku Polscy dramaturdzy XIX wieku Polscy myśliciele polityczni Polscy poeci XIX wieku Polscy pisarze francuskojęzyczni Polscy pisarze romantyzmu Polscy publicyści XIX wieku Polscy futurolodzy Polscy tłumacze literatury angielskojęzycznej Polscy tłumacze literatury francuskojęzycznej Polscy tłumacze literatury łacińskojęzycznej Polscy tłumacze literatury niemieckojęzycznej Polscy tłumacze literatury włoskiej Polscy wolnomularze Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim Sonetyści Urodzeni w 1798 Zmarli w 1855 Zmarli na cholerę

15311

https://pl.wikipedia.org/wiki/Maroko

Maroko

Maroko, Królestwo Marokańskie (, trb. Al-Mamlaka al-Maghribijja; tamazight , trb. Tagldit N Lmaġrib) – państwo położone w północno-zachodniej Afryce ze stolicą w Rabacie, należące do państw Maghrebu. Maroko od północy otacza Morze Śródziemne, a od zachodu Ocean Atlantycki. Na wschodzie graniczy z Algierią, a na południu ze spornym terytorium Sahary Zachodniej. Maroko rości sobie również prawo do hiszpańskich eksklaw Ceuty, Melilli i Peñón de Vélez de la Gomera oraz kilku małych wysp u wybrzeży kontrolowanych przez Hiszpanię. Zajmuje powierzchnię 446 300 km² lub 710 850 km² z populacją około 37 milionów. Oficjalną i dominującą religią jest islam, a językami urzędowymi są arabski i berberyjski; powszechnie używa się również marokańskiego dialektu arabskiego i francuskiego. Marokańska tożsamość i kultura jest żywą mieszanką kultur berberyjskich, arabskich i europejskich. Stolicą kraju jest Rabat, a największym miastem Casablanca. Geografia Granice Maroka Od wschodu graniczy z Algierią, a od północy z Hiszpanią (Hiszpańskie posiadłości w Afryce Północnej w tym Ceutą i Melillą). Formalnie na południu graniczy z Saharą Zachodnią, choć Maroko próbuje administrować tym regionem. Granice lądowe liczą łącznie 2362 km, w tym z poszczególnymi państwami: Algieria – 1900 km (granica lądowa zamknięta dla ruchu), Sahara Zachodnia – 444 km Hiszpania (Plazas de soberanía): 18,5 km Długość wybrzeża morskiego – 1835 km. Najniższy punkt: Sabcha Tah – 55 m p.p.m., najwyższy punkt: Dżabal Tubkal – 4167 m n.p.m. Fauna Świat zwierzęcy Maroka zalicza się do palearktycznej strefy zoogeograficznej. Ma w sobie jednak sporo specyfiki. Podobnie jak w szacie roślinnej, tak i faunie, działalność człowieka wpłynęła negatywnie na przetrwanie i rozprzestrzenienie się gatunków. Jeszcze w IV wieku w Maroku żyły krokodyle, hipopotamy, bawoły, żyrafy, słonie, dziś już ich nie ma. Ostatni lew został zastrzelony na przełomie XIX i XX wieku. Maroko można podzielić na cztery strefy zoogeograficzne. Strefa górska W Atlasie Średnim i Wysokim spotkać można wiele gatunków motyli – tych największych i najbardziej kolorowych, które pojawiają się tutaj zwykle w kwietniu. Należą do nich kleopatra, rusałka wierzbowiec i kardynał. Spotyka się także skromniejsze gatunki: skalnik bryzeida, polowiec hiszpański, dostojki, skalniki, ogończyki i modraszki. W Parku Narodowym Tubkal widywany jest też marokański czerwończyk (Lycaena phoebus phoebus). Wśród owadów występujących na wyższych wysokościach na uwagę zasługuje modraszek amandus spotykany późnym latem na wysokości 600 m n.p.m. Na wysokości 1700 m n.p.m. pojawia się bielinek pomarańczowy. Oprócz motyli bezkręgowce reprezentowane są w tej strefie przez modliszki z rodzaju Eremiaphila. Płazem, którego można spotkać w górach, jest endemiczna żaba kolorowa występująca w Atlasie Wysokim, w północnej części kraju na wysokości powyżej 2000 m n.p.m. występuje zaś ropucha zielona (Pseudepidalea viridis). Na zalesionych stokach Atlasu Średniego spotkać można wiele gatunków gadów. Najpowszechniej występującymi są: jaszczurka zielono- i niebieskooka oraz kameleon. Spośród ptaków na terenach górskich spotkać można ścierwnika, kilka gatunków jaskółek (dymówka czy oknówka zwyczajna) oraz jerzyki. W strefie górskiej występują: małpa makak berberyjski, lamparty (rzadko spotykane), hieny, króliki. W północnej części kraju powszechnie występują dziki i lisy. W okolicach Tubkalu spotkać można ryjkonosa. Strefa przyatlantycka W strefie przyatlantyckiej występuje wiele gatunków owadów, są jednak one stosunkowo mało dokuczliwe i nie występują tak masowo jak na przykład komary w Polsce. Płazy reprezentowane są przede wszystkim przez żabę zieloną. Z ptaków najpopularniejsze są: przepiórki, kuropatwy (europejska i tzw. czerwona), szpaki, bociany (lęgowe i przelotne), sójki, kosy drozdy. Na rozlewiskach i bagnach spotyka się duże ilości ptactwa wodnego, przelotnego i lęgowego (gęsi, kaczki, pelikany, flamingi, pardwy i łyski czubate). Wśród ptactwa wodno-błotnego zobaczyć też można perkozy (perkoz dwuczuby, perkozek zwyczajny i perkoz rdzawoszyi), szablodzioby, czaple złotawe, warzęchy. Na wybrzeżu ponadto występują: petrele (pięć odmian) i rybitwy (sześć odmian). Ze ssaków występuje dzik, zając, szakal. Rzeki i jeziora obfitują w ryby (karp, szczupak, sandacz i inne). Przybrzeżne wody Atlantyku są bogate w sardynki, tuńczyki, makrele, sole, dorady itp. Strefa wschodniomarokańska Wśród fauny przedsaharyjskiej i saharyjskiej występują węże, jaszczurki, skorpiony, dropie, sępy, lisy, szakale, hieny, zające, rysie pustynne (karakale) i gazele. Najpopularniejszymi gatunkami zwierząt są jednak algierska jaszczurka piaskowa i scynk długonogi, który występuje głównie na piaszczystych ergach. Strefa południowomarokańska Strefa ta ma saharyjsko-tropikalny charakter fauny. Występują tu kobry, żmije rogate, wąż podkowiasty (osiągający 2 metry długości), malpolon, skorpiony, jaszczurki (piaskowe). Ptaki reprezentowane są przez stepówkę (rudogardłą, piaskową, białobrzuchą, czarnobrzuchą), kulona, skowronki (siedem odmian), sikory (lazurową sosnówkę). Wśród ssaków najczęściej spotkać można: gazele, szakale, niekiedy też gepardy, fenki (lisy pustynne), które z kolei polują na skoczki egipskie należące do grupy gatunków prowadzących nocny tryb życia. Demografia Maroko zamieszkuje 37 076 584 mieszkańców (stan na 2021). Szacuje się, że od 41% do 80% mieszkańców ma berberyjskie pochodzenie. Znaczna część ludności identyfikuje się jako Haratyni i Gnawa (lub Gnaoua), zachodnioafrykańscy lub mieszani rasowo potomkowie niewolników, oraz Moryskowie, europejscy muzułmanie wypędzeni z Hiszpanii i Portugalii w XVII wieku. Według spisu ludności z 2014 roku, w kraju przebywało około 84 000 imigrantów. Spośród tych większość była pochodzenia francuskiego, a następnie z różnych krajów Afryki Zachodniej i Algierii. Jest też wielu zagranicznych mieszkańców pochodzenia hiszpańskiego. Niektórzy z nich to potomkowie osadników kolonialnych, którzy pracują głównie dla europejskich firm międzynarodowych, inni są żonaci z Marokankami lub są emerytami. Przed uzyskaniem niepodległości Maroko było domem dla pół miliona Europejczyków; którzy w większości byli chrześcijanami. Również przed uzyskaniem niepodległości Maroko było domem dla 250 000 Hiszpanów. Niegdyś znacząca mniejszość żydowska w Maroku znacznie zmniejszyła się od swojego szczytowego poziomu 265 000 w 1948 roku, spadając do około 2 500 dzisiaj. Maroko ma liczną diasporę, z czego większość przebywa we Francji, w której mieszka prawdopodobnie ponad milion Marokańczyków. Istnieją również duże społeczności marokańskie w Hiszpanii (około 700 000 Marokańczyków), Holandii (360 000) i Belgii (300 000). Inne duże społeczności można znaleźć we Włoszech, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Izraelu, gdzie uważa się, że Żydzi marokańscy stanowią drugą co do wielkości żydowską podgrupę etniczną. Religie Struktura religijna w 2021 roku, według World Christian Database: muzułmanie – 99,68%, brak religii – 0,13%, bahaiści – 0,1%, chrześcijanie – 0,08%: katolicy (18,2 tys.), protestanci, zielonoświątkowcy i niezależne kościoły (10,6 tys.), niestowarzyszeni (1,5 tys.), żydzi – 0,006%. Przynależność religijna w kraju została oszacowana przez Centrum Badawcze Pew w 2010 roku i wykazała, że muzułmanie stanowią 99% populacji Maroka, przy czym wszystkie pozostałe grupy stanowią mniej niż 1%. Spośród osób wyznających islam praktycznie wszyscy są muzułmanami sunnickimi, a muzułmanie szyiccy stanowią mniej niż 0,1%. Pomimo tego, że większość Marokańczyków jest związana z islamem (~100% według Arab Barometer w 2018 roku), prawie 15% mimo to określa się jako niereligijni według ankiety z 2018 roku przeprowadzonej dla BBC przez sieć badawczą Arab Barometer. Inna ankieta Arab Barometer z 2021 roku wykazała, że 67,8% Marokańczyków identyfikuje się jako religijni, 29,1% jako trochę religijni, a 3,1% jako niereligijni. Z ankiety Gallup International z 2015 roku wynika, że 93% Marokańczyków uważa się za religijnych. Języki arabski (urzędowy), berberyjski (tamazight) (w 2011 został wpisany do konstytucji jako język państwowy), francuski (głównie w turystyce, biznesie i dyplomacji). Polityka i ustrój Maroko jest dziedziczną monarchią konstytucyjną. Głową państwa jest od 23 lipca 1999 król Muhammad VI. Premier powoływany jest przez monarchę. Jest dwuizbowy parlament składający się z Izby Radców (Madżlis el-Mustaszarin) i Izby Reprezentantów, do którego odbywają się wybory. Siły zbrojne Maroko dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Maroka składało się w 2014 roku z: 1348 czołgów, 2120 opancerzonych pojazdów bojowych, 448 dział samobieżnych, 192 zestawów artylerii holowanej oraz 72 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Maroka dysponowała w 2014 roku 70 okrętami obrony przybrzeża, 6 fregatami oraz jedną korwetą. Marokańskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 88 myśliwców, 145 samolotów transportowych, 82 samolotów szkolno-bojowych oraz 139 śmigłowców. Wojska marokańskie w 2014 roku liczyły 195,8 tys. żołnierzy zawodowych oraz 150 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) marokańskie siły zbrojne stanowią 65. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 3,4 mld dolarów (USD). Gospodarka Bogactwa naturalne: fosforyty, fosforany, rudy żelaza, mangan, ołów, cynk. PKB: 4000 dolarów USA na mieszkańca (według parytetu siły nabywczej w 2008 roku). Transport i łączność Sieć komunikacyjna jest dobrze rozwinięta. Linie kolejowe (połączone z liniami Algierii) mają długość 1,9 tys. km (z tego ponad 50% jest zelektryfikowanych). Linie kolejowe łączą porty z ośrodkami wydobycia fosforytów i dużymi miastami wnętrza kraju. Długość dróg kołowych wynosi 57,7 tys. km (56% utwardzonych). Główne porty morskie mieszczą się w: Casablanca, Asfi, Al-Muhammadija, Agadir, Al-Dżurf al-Asfar. Główny morski port pasażerski znajduje się w Tangerze. Maroko ma 8 międzynarodowych portów lotniczych, a największe znajdują się w Casablance i w Rabacie. Nowoczesna, choć niezbyt gęsta sieć telefoniczna, w Maroku jest około 1,3 mln abonentów telefonii stacjonarnej. W użytkowaniu znajduje się 9,6 mln telefonów komórkowych. Geografia i klimat Maroko leży w zachodniej części Atlasu. Przez środek kraju przebiega pasmo Atlasu Wysokiego (najwyższy szczyt: Dżabal Tubkal, 4167 m n.p.m.), równolegle do niego ciągnie się Atlas Średni (Dżabal Bu Nasr, 3340 m n.p.m.) na północy i Antyatlas (Imkut, 2531 m n.p.m.) na południe. Wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego wznoszą się góry Ar-Rif (Dżabal Tidighin, 2456 m n.p.m.). Na północ od Atlasu Średniego rozciąga się Meseta Marokańska (200–1500 m n.p.m.). W południowej i południowo-wschodniej części kamieniste i piaszczyste pustynie Sahary. Nad Oceanem Atlantyckim i w dolnym biegu Wadi Muluja niewielkie niziny aluwialne (Gharb, Dakkala, Sus). Klimat podzwrotnikowy, na wybrzeżach morskich, w głębi kraju suchy i skrajnie suchy (odmiana górska). Średnia temperatura w styczniu +10 do +12 °C, w lipcu +24 do +28 °C. Roczna suma opadów w Atlasie Średnim do 1000 mm, na południowej i południowo-wschodniej poniżej 200 mm. W górach Atlasu zimą występują opady śniegu. Na wybrzeżu atlantyckim częste mgły (wpływ chłodnego Prądu Kanaryjskiego). Doliny rzeczne i niższe partie stoków wykorzystywane są do uprawy cytrusów, oliwek i winnej latorośli. Na wiosnę między kwietniem a czerwcem powiewa gorący, porywisty, pustynny wiatr niosący pył i piasek, który zwiększa temperaturę i obniża wilgotność. Posiada kilka regionalnych nazw: chamsin, sirocco, chergui. Rzeki w północnej i zachodniej części (głównie Wadi Umm ar-Rabija, Wadi Muluja), o zmiennych stanach wód, są wyzyskiwane do nawadniania i do celów energetycznych. Na południu i wschodzie jedynie nieliczne rzeki okresowe (najdłuższa Wadi Dara), które płyną wąwozami po czym giną w piaskach Sahary. Tworzone są również zbiorniki retencyjne. Na przeważającymi terenie panują stepy i półpustynie, a na północy zarośla makii (wrzosiec drzewiasty, drzewo świętojańskie, pistacja kleista), a w oazach palmy daktylowe. W górach częściowo zachowane lasy (8% powierzchni kraju), głównie cedry, dąb korkowy, endemiczne drzewo żelazne – argania. Do najczęściej spotykanych gatunków fauny można zaliczyć: fenki, dromadery, skorpiony, lisy, mangusty, a na zboczach Atlasu muflony. Historia Maroka Tereny Maroka są siedzibą koczowniczych plemion berberyjskich. Historia Maroka sięga IV wieku p.n.e., kiedy istniało tam państwo mauretańskie (berberyjskie). Przejęte przez Rzymian po upadku Kartaginy, pozostawały przez wieki pod jej władaniem. Później na krótko ziemie te zostały przejęte przez Bizancjum, by stać się ostatecznie domeną świata arabskiego i islamu. Rządzone przez następujące po sobie arabskie i berberyjskie dynastie. W XIX wieku Maroko było areną ścierających się wpływów potęg kolonialnych takich jak Francja, Wielka Brytania, a także przez krótki czas Niemcy (konflikty marokańskie). W wyniku porozumienia w Fezie z 1912 roku Maroko stało się protektoratem Francji, a w 1956 roku uzyskało niepodległość. Na tle dokonanych przez francuskich kolonizatorów przesunięć granic w 1963 doszło do nieudanej wojny o Tindouf z Algierią (Maroko uważało tę algierską prowincję za swoją własność, utraconą w chwili uzyskania niepodległości). Północna część była protektoratem hiszpańskim (Maroko Hiszpańskie). W latach 1957-58 dochodziło też do konfliktów z Hiszpanią o hiszpańską enklawę Ifni, ostatecznie włączoną w skład Maroka w 1969. Niepodległe Maroko jest monarchią, która ma ugruntowaną pozycję w świecie arabskim. Od szeregu lat istnieje nierozstrzygnięty problem dawnej kolonii hiszpańskiej Sahary Zachodniej, który musiał być zażegnany przez siły ONZ. W 1987 Maroko złożyło wniosek jako kandydat Unii Europejskiej. Odmówiono mu szans na członkostwo, m.in. z powodu nierozwiązanego konfliktu z Saharą Zachodnią. Od tego czasu pozostaje krajem stowarzyszonym. Turystyka Ośrodki turystyczne Najbardziej popularnymi regionami turystycznymi są wybrzeża Morza Śródziemnego oraz Oceanu Atlantyckiego. Oprócz licznych mniejszych kąpielisk nadmorskich znajduje się w Maroku kilka większych miast, o wysokich walorach turystycznych: Rabat, Casablanca, Tanger, Marrakesz i Agadir. Do godnych odwiedzenia można również zaliczyć trzy dawne stolice królewskie: Fez, Marrakesz i Meknes. Na południu kraju wartym odwiedzenia jest Tiznit, gdzie na lokalnym targu oferowane są wyroby biżuterii berberyjskiej oraz przejazdy na dromaderze. W Kulmim istnieją targi wielbłądów. Mało wykorzystane są dwie górskie miejscowości Azru i Ifran w Atlasie Średnim, a także Ifrane – ośrodek sportów zimowych. Dzięki dogodnym połączeniom promowym turyści z Francji i Hiszpanii stanowią większość w ogólnym udziale odwiedzających ten kraj. Turystyka stanowi coraz większe znaczenie w gospodarce Maroka, które jest w czołówce państw afrykańskich (po Egipcie i Tunezji) pod względem wielkości ruchu turystycznego. Zawdzięcza to głównie dość dobrze rozwiniętej bazie turystycznej i niskiej sezonowości, a także coraz większej europeizacji kraju. Lista obiektów z Maroka na Światowej Liście Dziedzictwa UNESCO w Afryce liczy dziewięć pozycji. Kuchnia marokańska Kuchnia marokańska uważana jest za jedną z najbardziej zróżnicowanych kuchni na świecie. Jest to wynik wielowiekowej interakcji Maroka ze światem zewnętrznym. Kuchnia Maroka to przede wszystkim fuzja kuchni mauretańskiej, europejskiej i śródziemnomorskiej. W kuchni marokańskiej szeroko stosowane są przyprawy. Choć są importowane do Maroka od tysięcy lat, wiele składników, takich jak szafran z Tetuan, mięta i oliwki z Meknes, a także pomarańcze i cytryny z Fezu, jest uprawianych w kraju. Kurczak jest najczęściej spożywanym mięsem. Najczęściej spożywanym czerwonym mięsem jest wołowina; jagnięcina jest popularna, ale stosunkowo droga. Podczas ramadanu spożywana jest harira – zupa ze świeżej kolendry, soczewicy, fasoli i jagnięciny. Tażin (tagine) to mięso (baranina, wołowina, drób) z cebulą i innymi warzywami oraz różnymi dodatkami jak zioła i przyprawy, które są duszone w specjalnym glinianym naczyniu. Równie popularnym nie tylko w Maroku jest kuskus, tradycyjna potrawa piątkowa. Na deser podawane są ghoriba, czyli ciastka z migdałami lub sezamem z dodatkiem kufasy. Do popicia Marokańczycy przyrządzają mieszankę herbaty zielonej (zazwyczaj jest to gunpowder) z miętą i cukrem; znana jest w Polsce pod nazwą marokańska, lub tuareg. Podział administracyjny Maroko, wraz z Saharą Zachodnią, podzielone jest na 12 regionów. Obecny podział administracyjny obowiązuje od 4 września 2015 roku. Tanger-Tetuan-Al-Husajma Region Wschodni Fez-Meknes Rabat-Sala-Al-Kunajtira Bani Mallal-Chunajfira Casablanca-Sattat Marrakesz-Safi Dara-Tafilalt Sus-Massa Kulmim-Wad Nun Al-Ujun-As-Sakija al-Hamra Ad-Dachla-Wadi az-Zahab Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalny portal internetowy Królestwa Maroko Parlament Maroko gor:Maroko Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Afryce

3577

https://pl.wikipedia.org/wiki/Miasta%20w%20Polsce

Miasta w Polsce

Miasta w Polsce – miejscowości podstawowe w Polsce o charakterze miejskim, posiadające prawa miejskie. Według stanu na 1 stycznia 2023 na terenie Polski jest 979 miast, w tym 302 samodzielne gminy miejskie, w tym 107 miast prezydenckich, w tym 66 miast na prawach powiatu, w tym 37 miast o liczbie mieszkańców powyżej 100 000, w tym 18 miast będących siedzibami władz wojewódzkich, w tym 11 miast będących siedzibami sądu apelacyjnego, w tym jedno ponadmilionowe miasto, objęte dedykowaną ustawą regulującą jego ustrój. W polskich miastach organem wykonawczym będącym jednocześnie organem administracji publicznej jest prezydent miasta lub burmistrz. Organem stanowiącym i kontrolnym jest rada miejska lub rada miasta i gminy. Miasta prezydenckie, w tym miasta na prawach powiatu, wojewódzkie i będące siedzibami sądu apelacyjnego Spośród 37 miast powyżej 100 000 mieszkańców 18 jest siedzibą wojewody lub sejmiku wojewódzkiego i nosi nieformalne określenie miasta wojewódzkiego. 11 spośród nich jest siedzibą sądu apelacyjnego i innych ponadregionalnych instytucji, stanowiąc główne ośrodki administracyjno-gospodarcze kraju, wśród nich jego stolicę jako jedyne miasto o ponadmilionowej populacji i jedyne, odnośnie którego obowiązuje dedykowana tzw. ustawa warszawska regulująca niektóre szczegółowe zagadnienia nieujęte w ustawach o samorządzie gminnym i samorządzie powiatowym. Następujące gminy miejskie zarządzane są przez prezydenta miasta (kursywą oznaczono miasta na prawach powiatu, pogrubioną czcionką miasta wojewódzkie, a gwiazdką* miasta będące siedzibami sądu apelacyjnego): 1 miasto powyżej 1 000 000: Warszawa* 1 miasto od 750 000 do 1 000 000: Kraków* 3 miasta od 500 000 do 750 000: Wrocław*, Łódź*, Poznań* 6 miast od 250 000 do 500 000: Gdańsk*, Szczecin*, Bydgoszcz, Lublin*, Białystok*, Katowice* 26 miast od 100 000 do 250 000: Gdynia, Częstochowa, Radom, Rzeszów*, Toruń, Kielce, Sosnowiec, Gliwice, Olsztyn, Zabrze, Bielsko-Biała, Bytom, Zielona Góra, Rybnik, Ruda Śląska, Opole, Tychy, Gorzów Wielkopolski, Elbląg, Płock, Dąbrowa Górnicza, Wałbrzych, Włocławek, Tarnów, Chorzów, Koszalin 45 miast od 50 000 do 100 000: Kalisz, Legnica, Grudziądz, Jaworzno, Słupsk, Jastrzębie-Zdrój, Nowy Sącz, Jelenia Góra, Siedlce, Mysłowice, Konin, Piła, Piotrków Trybunalski, Inowrocław, Lubin, Ostrów Wielkopolski, Suwałki, Stargard, Gniezno, Ostrowiec Świętokrzyski, Siemianowice Śląskie, Głogów, Pabianice, Leszno, Żory, Zamość, Pruszków, Łomża, Ełk, Tomaszów Mazowiecki, Chełm, Mielec, Kędzierzyn-Koźle, Przemyśl, Stalowa Wola, Tczew, Biała Podlaska, Bełchatów, Świdnica, Będzin, Zgierz, Piekary Śląskie, Racibórz, Legionowo, Ostrołęka 25 miast od 35 000 do 50 000: Świętochłowice, Wejherowo, Zawiercie, Skierniewice, Starachowice, Wodzisław Śląski, Starogard Gdański, Puławy, Tarnobrzeg, Kołobrzeg, Krosno, Radomsko, Otwock, Skarżysko-Kamienna, Ciechanów, Kutno, Sieradz, Zduńska Wola, Świnoujście, Żyrardów, Bolesławiec, Nowa Sól, Knurów, Oświęcim i Sopot Statystyki miast w Polsce W roku 1997 w miastach mieszkało 61,89% ludności Polski i był to najwyższy wynik w historii. Polskie miasta należą do następujących przedziałów wielkości pod względem liczby mieszkańców (według danych Głównego Urzędu Statystycznego z 20 lipca 2023): 1 miasto powyżej 1 000 000, 4 miasta od 500 000 do 999 999, 6 miast od 250 000 do 499 999, 26 miast od 100 000 do 249 999, 47 miast od 50 000 do 99 999, 90 miast od 25 000 do 49 999, 214 miast od 10 000 do 24 999, 186 miast od 5000 do 9999, 221 miast od 2500 do 4999, 167 miast od 1000 do 2499, 17 miast poniżej 1 000. Najludniejsze miasta w Polsce Największe miasta w Polsce według liczby mieszkańców (stan na 20 lipca 2023): Największe miasta w Polsce pod względem powierzchni Największe miasta w Polsce według powierzchni (stan na 20 lipca 2023): Najstarsze miasta w Polsce na prawie niemieckim W XIII wieku lokowano 230 miast. Na Śląsku 128, w Wielkopolsce 38, w Małopolsce 29, w ziemiach łęczyckiej i sieradzkiej 17, na Kujawach i w ziemi dobrzyńskiej 9, na Pomorzu Gdańskim 5 i na Mazowszu 4. Najnowsze miasta w Polsce Prawa miejskie regularnie nadawane są kolejnym miejscowościom. Po 1990 roku nowe miasta nie zostały utworzone jedynie w latach 1995, 1999, 2002, 2012 i 2013. Najnowszymi miastami w kraju są: 1 stycznia 2023 prawa miejskie otrzymały: Bodzanów, Czarny Dunajec, Dąbrowice, Jadów, Jastrząb, Jeżów, Książ Wielki, Latowicz, Łopuszno, Miasteczko Krajeńskie, Miękinia, Piekoszów, Rozprza, Ujazd i Włodowice. 1 stycznia 2022 prawa miejskie otrzymały: Bolimów, Cegłów, Iwaniska, Izbica, Jedlnia-Letnisko, Kaczory, Lutomiersk, Nowe Miasto, Olsztyn i Pruszcz 1 stycznia 2021 prawa miejskie otrzymały: Budzyń, Dubiecko, Goraj, Kamieniec Ząbkowicki, Kamionka, Koźminek, Sochocin, Solec nad Wisłą, Wiskitki i Wodzisław. 1 stycznia 2020 prawa miejskie otrzymały: Czerwińsk nad Wisłą, Piątek, Lututów i Klimontów. 1 stycznia 2019 prawa miejskie otrzymały: Koszyce, Lubowidz, Nowa Słupia, Nowy Korczyn, Oleśnica, Opatowiec, Pacanów, Pierzchnica, Szydłów i Wielbark. 1 stycznia 2018 prawa miejskie otrzymały: Józefów nad Wisłą, Łagów, Otyń, Radoszyce, Sanniki, Tułowice i Wiślica. 1 stycznia 2017 prawa miejskie otrzymały: Mielno, Morawica, Opatówek i Rejowiec. 1 stycznia 2016 prawa miejskie otrzymały: Jaraczewo, Lubycza Królewska, Siedliszcze i Urzędów. 1 stycznia 2015 prawa miejskie otrzymały: Chocz i Stopnica. 1 stycznia 2014 prawa miejskie otrzymały: Dobrzyca, Modliborzyce, Mrozy, Stepnica i Zaklików. Lista miast w Polsce w porządku alfabetycznym Poniższa lista zawiera miasta w Polsce w porządku alfabetycznym. W nawiasach kod województwa według ISO 3166-2:PL (z użyciem polskich znaków). Skróty nazw województw: DŚ – dolnośląskie KP – kujawsko-pomorskie LU – lubelskie LB – lubuskie ŁD – łódzkie MA – małopolskie MZ – mazowieckie OP – opolskie PK – podkarpackie PD – podlaskie PM – pomorskie ŚL – śląskie ŚK – świętokrzyskie WN – warmińsko-mazurskie WP – wielkopolskie ZP – zachodniopomorskie Indeks A – B – C – Ć – D – E – F – G – H – I – J – K – L – Ł – M – N – O – P – R – S – Ś – T – U – W – Z – Ż A Aleksandrów Kujawski (KP) Aleksandrów Łódzki (ŁD) Alwernia (MA) Andrychów (MA) Annopol (LU) Augustów (PD)    (wróć do indeksu) B    (wróć do indeksu) C    (wróć do indeksu) Ć Ćmielów (ŚK)    (wróć do indeksu) D    (wróć do indeksu) E Elbląg (WN) Ełk (WN)    (wróć do indeksu) F Frampol (LU) Frombork (WN)    (wróć do indeksu) G    (wróć do indeksu) H Hajnówka (PD) Halinów (MZ) Hel (PM) Hrubieszów (LU)    (wróć do indeksu) I Iława (WN) Iłowa (LB) Iłża (MZ) Imielin (ŚL) Inowrocław (KP) Ińsko (ZP) Iwaniska (ŚK) Iwonicz-Zdrój (PK) Izbica (LU) Izbica Kujawska (KP)    (wróć do indeksu) J    (wróć do indeksu) K    (wróć do indeksu) L    (wróć do indeksu) Ł    (wróć do indeksu) M    (wróć do indeksu) N    (wróć do indeksu) O    (wróć do indeksu) P    (wróć do indeksu) R    (wróć do indeksu) S    (wróć do indeksu) Ś    (wróć do indeksu) T    (wróć do indeksu) U Ujazd (ŁD) Ujazd (OP) Ujście (WP) Ulanów (PK) Uniejów (ŁD) Urzędów (LU) Ustka (PM) Ustroń (ŚL) Ustrzyki Dolne (PK)    (wróć do indeksu) W    (wróć do indeksu) Z    (wróć do indeksu) Ż    (wróć do indeksu) Zobacz też dane statystyczne o miastach w Polsce aglomeracje w Polsce miasta w Polsce o największym wzroście i spadku ludności miasta w II Rzeczypospolitej najstarsze miasta Polski nowe miasta w Polsce miejscowości w Polsce pozbawione praw miejskich miejscowość statystyczna dawne osiedla typu miejskiego w Polsce prezydenci miast w Polsce w kadencji 2018–2023 Związek Miast Polskich konurbacja – aglomeracja – obszar metropolitalny – megalopolis najmniejsze miasto Polski Przypisy Bibliografia World Gazetteer Polski

27486

https://pl.wikipedia.org/wiki/Freddie%20Mercury

Freddie Mercury

Freddie Mercury (ur. jako Farrokh Bulsara 5 września 1946 w Stone Town, zm. 24 listopada 1991 w Londynie) – brytyjski muzyk, piosenkarz rockowy i autor tekstów. Powszechnie uznawany za jednego z najlepszych wokalistów w historii muzyki popularnej. Karierę muzyczną rozpoczął w zespole Ibex, później przemianowanym na Wreckage. Od 1970 wokalista zespołu Queen, uznawanego za jedną z najlepszych i najbardziej wpływowych grup muzycznych wszech czasów. Z zespołem nagrał i wydał 14 albumów studyjnych: Queen (1973), Queen II (1974), Sheer Heart Attack (1974), A Night at the Opera (1975) A Day at the Races (1976), News of the World (1977), Jazz (1978), The Game (1980), Hot Space (1982), The Works (1984), A Kind of Magic (1986), The Miracle (1989), Innuendo (1991) i Made in Heaven (1995), ponadto napisał wiele przebojów, m.in. „Killer Queen”, „Bohemian Rhapsody”, „Crazy Little Thing Called Love” czy „We Are the Champions”. Od 1984 także artysta solowy, nagrał dwa albumy: Mr. Bad Guy (1985) i Barcelona (1988) w duecie z Montserrat Caballé; pierwszą płytę promował przebojami „I Was Born to Love You” i „Living on My Own”, a drugą tytułowym hitem. Życiorys Początki Urodził się jako Farrokh Bulsara 5 września 1946 w szpitalu rządowym w Stone Town na Zanzibarze, ówczesnej kolonii brytyjskiej. Jego rodzice, brytyjski urzędnik Bomi oraz Jer Bulsara, byli Parsami z Gudźaratu i wyznawcami zaratusztrianizmu. Z początku mieszkał w Zanzibarze, potem także w Indiach (z ciotką i babką Farrokha), a w 1964 osiedlił się z całą rodziną w Wielkiej Brytanii. Przez długi czas mieszkali w Feltham. W dorosłym życiu jego rodzice przeprowadzili się do Nottingham, żeby być bliżej swojej córki Kashmiry, młodszej o sześć lat od brata. Ich ojciec zmarł 26 grudnia 2003 w wieku 95 lat, a matka – 13 listopada 2016 w wieku 94 lat. Jako pierwszy publiczny występ Farrokha można uznać pozowanie do zdjęcia, za które fotograf na Zanzibarze otrzymał miejscową nagrodę za najlepszą fotografię 1947. W wieku pięciu lat Bulsara zaczął uczęszczać do szkoły prowadzonej przez brytyjskie zakonnice. Następnie został wysłany do dużej brytyjskiej szkoły z internatem w Panchgani, gdzie nazywano go „Freddie”. Szkołę charakteryzowała dyscyplina, czego przykładem była kara obcięcia chłopcu długich włosów z powodu bójki z kolegą. W okresie szkolnym wykazywał talent muzyczny i dzięki swojej ciotce uczył się gry na fortepianie. Następnie zaczął grać w swoim pierwszym rock and rollowym zespole – The Hectics – który współtworzyli z nim: Derrick Branche, Bruce Murray, Farang Irani i Victory Rana. W szkole interesował się także sztuką oraz sportem – krykietem, boksem oraz biegami długodystansowymi. W wieku 10 lat wygrał szkolny turniej tenisa stołowego, poza tym angażował się w zajęcia chóru oraz teatru. Choć nie widywał często swoich rodziców, to w przeciwieństwie do wielu innych gwiazd muzyki rockowej dobrze wspominał czasy szkolne. Uczęszczał do Cathedral and John Connon School oraz St. Mary’s High School w Bombaju. W 1963 wrócił do Zanzibaru, by kontynuować naukę w szkole przy klasztorze św. Józefa. W 1964, w wieku 18 lat, ze względu na wojnę domową w Zanzibarze wraz z rodzicami i młodszą siostrą Kashmirą wyjechał do Anglii i zamieszkał w Feltham, w Hounslow – mieście aglomeracji zachodniego Londynu. W przeciwieństwie do rodziców, był zadowolony z przeprowadzki do Europy – już w Zanzibarze interesował się zachodnim światem muzyki i mody. W 1964 ukończył Isleworth Polytechnic (obecnie West Thames College), gdzie wystąpił w sztuce Arnolda Weskera pt. The Kitchen. Następnie rozpoczął studia w Ealing College of Art na wydziale grafiki. W 1969 uzyskał dyplom ze sztuki grafiki i projektowania. W tym czasie zarabiał jako sprzedawca w sklepie z używaną odzieżą w Kensington Market w Londynie, gdzie pracował razem z Rogerem Taylorem. Wcześniej w czasie wakacji dorabiał w dziale cateringu na lotnisku Heathrow, które znajdowało się blisko jego domu. Przed Queen Podczas nauki w Ealing Art College poznał Tima Staffela, a dzięki niemu w 1968 – pozostałych członków zespołu Smile, czyli Briana Maya oraz Rogera Taylora. Zespół był pod wpływem wykonawców, takich jak Jimi Hendrix, Led Zeppelin i Cream. Mercury dobrze czuł się w otoczeniu członków grupy, coraz częściej przebywał w ich towarzystwie, bywał na koncertach, doradzał im, a sam po raz pierwszy od przyjazdu do Anglii zaczął grać. Pierwszą poważną próbą wokalisty był zespół Ibex, którego członkami byli również Mike Bersin, John „Tupp” Taylor i Mick „Miffer” Smith. Debiutancki występ nowego wokalisty miał miejsce 23 sierpnia, a wśród zagranych piosenek był cover Elvisa Presleya „Jailhouse Rock”. W listopadzie 1969 zmienili nazwę na Wreckage. W lutym 1970, po odpowiedzi na ogłoszenie prasowe i przesłuchaniu, dołączył do mało znanej grupy Sour Milk Sea (pozostali jej członkowie to Chris Dummett, Jeremy Gallop, Paul Milne i Robert Tyrell). W związku z nieporozumieniami na tle muzycznym rozpadła się ona w ciągu około dwóch miesięcy. Niewiele później, w związku z brakiem rozwoju Smile, Staffel odszedł do grupy Humpy Bong. Mercury przekonał dwójkę pozostałych członków zespołu, że powinni razem kontynuować granie, dołączył do nich, zaproponował nową nazwę formacji – Queen – i stworzył jej logo. Na gitarze basowej początkowo grał Mike Grose, następnie Barry Mitchell, a w lutym 1971 po przesłuchaniach do grupy na stałe dołączył John Deacon. Po napisaniu piosenki „My Fairy King” z debiutanckiego albumu zespołu przybrał pseudonim artystyczny Freddie Mercury. Jak twierdzi Brian May, Freddie oznajmił członkom zespołu, że w utworze jest mowa o jego własnej matce. Postanowił zmienić nazwisko Bulsara na Mercury, bo uważał, że nowe nazwisko, nawiązujące do rzymskiego boga, lepiej pasuje do gwiazdy muzyki, którą zamierzał zostać. Queen stali się szeroko rozpoznawalni po sukcesie utworu „Bohemian Rhapsody”, który uznawany jest za jeden z najlepszych w historii rocka. Mercury, wielokrotnie pytany o przesłanie utworu, twierdził, że nie lubi tego tłumaczyć, lub odpowiadał, że nie wie. W rzeczywistości piosenka była wynikiem fascynacji Mercury’ego Włochami i kulturą włoską. Na scenie Mercury, choć był nieśmiały i skryty, to na scenie był energicznym i charyzmatycznym wykonawcą, uznawanym za jednego z najlepszych showmanów w historii muzyki rockowej. Nie uważał się za lidera zespołu Queen, twierdząc, że wszyscy jego członkowie są równi, ale to na nim skupiona była uwaga publiczności. Wspólnie z Mayem, Taylorem i Deaconem zagrał ponad 700 koncertów na całym świecie, a do ich najsłynniejszych występów z Queen należą m.in.: koncert na stadionie Wembley w ramach trasy Magic Tour (11 i 12 lipca 1986), występ za żelazną kurtyną w Budapeszcie (27 lipca 1986) oraz rekordowe pod względem zgromadzonej publiczności (231 tys. widzów) show w Ameryce Południowej (São Paulo, 20 marca 1981), a także 20-minutowy występ na charytatywnym widowisku Live Aid (1985), który to zaliczany jest do najlepszych koncertów w historii muzyki rockowej. Bezpośrednio po nim Elton John żartobliwie powiedział, że Queen „zdominowali cały koncert”, a organizator koncertu Bob Geldof wiele lat później stwierdził, że „Mercury urodził się właśnie po to, żeby zagrać przed 1,6 mld ludzi, którzy oglądali koncert w telewizji”. 9 sierpnia 1986 w Knebworth Park zagrał ostatni koncert z Queen, na którym było obecnych 150 tys. widzów. Jest autorem większości piosenek Queen, w tym pierwszego utworu zespołu, który znalazł się na brytyjskiej liście przebojów („Seven Seas of Rhye”), pierwszego wielkiego hitu („Killer Queen”) oraz najsłynniejszego utworu grupy („Bohemian Rhapsody”). Spośród 17 utworów umieszczonych na składance przebojów Greatest Hits (1981) jest autorem 10 piosenek, tj.: „Seven Seas of Rhye”, „Killer Queen”, „Bohemian Rhapsody”, „Somebody to Love”, „Good Old-Fashioned Lover Boy”, „We Are the Champions”, „Bicycle Race”, „Don’t Stop Me Now”, „Crazy Little Thing Called Love”, „Play the Game”). Pisał utwory rockowe i popowe, ale również w stylu disco i rockabilly. Momentem przełomowym w jego karierze był sukces singla „Bohemian Rhapsody”. Kolejne albumy i utwory Queen trafiały na szczyty list przebojów na całym świecie. Był zafascynowany baletem, a jego tanecznym idolem był Wacław Niżyński. 7 października 1979 na zaproszenie Dereka Deana i Wayne’a Eaglinga wystąpił z tancerzami Royal Ballett podczas gali dobroczynnej w London Coliseum, na której zatańczył i zaśpiewał na żywo „Bohemian Rhapsody” i „Crazy Little Thing Called Love”, co publiczność nagrodziła owacjami na stojąco. Podczas prób do występu poznał garderobianego Petera Freestone’a, który został później jego asystentem. Kurt Cobain w pożegnalnym liście, który napisał przed swoją śmiercią w 1994, napisał: Działalność solowa Mr. Bad Guy Pozostając członkiem Queen, planował nagrać solowy album, co uczynił po chwilowym zawieszeniu działalności zespołu pod koniec 1982. Na początku 1983 rozpoczął pracę nad materiałem w studiu Musicland w Monachium. W tym czasie poznał Giorgio Morodera, który zaproponował mu współpracę przy nagraniu ścieżki dźwiękowej do reedycji niemego filmu Fritza Langa, Metropolis (1926). Efektem współpracy był utwór „Love Kills”, który został wydany jako singel 10 września 1984. 9 kwietnia 1985 wydał utwór „I Was Born to Love You”, którym zapowiadał swój debiutancki album pt. Mr. Bad Guy, wydany 20 dni później. Mercury określił album „bardzo osobistym” i sam skomponował nań wszystkie 11 utworów. Płytę nagrał we współpracy z Reinholdem Mackiem. Materiał zamieszczony na płycie był różnorodny – od dyskotekowego „Living on My Own” po monumentalny „Made in Heaven” (z teledyskiem nawiązującym do piekła Dantego). Album poniósł komercyjną porażkę, rozchodząc się w zaledwie 160 tys. egzemplarzy. Barcelona W lutym 1983 usłyszał katalońską śpiewaczkę operową Montserrat Caballé w operze Un ballo in maschera Giuseppe Verdiego. Oczarowany jej głosem, zapragnął ją poznać, a ich pierwsze spotkanie odbyło się dopiero dwa lata później w hotelu Ritz w Barcelonie. Mercury wówczas zaprezentował jej utwór „Exercises in Free Love” (napisany z Mikiem Moranem), na co Caballé odpowiedziała propozycją nagrania wspólnej płyty. Przedtem spotkali się ponownie w posiadłości Mercury’ego o nazwie Garden Lodge, a spotkanie zakończyli improwizowanym koncertem. Nagrania albumu odbywały się w Town House Studios. Rejestracja materiału przebiegała zupełnie inaczej, niż wyobrażała to sobie śpiewaczka – była bowiem przekonana, że w krótkim czasie nagra kilka napisanych i gotowych piosenek, poza tym nie wiedziała, że w momencie rozpoczęcia nagrań materiał nie będzie gotowy, a to ze względu na styl pracy Mercury’ego, który na bieżąco tworzył i poprawiał nagrywane kompozycje w celu uzyskania jak najlepszego efektu. Ostatecznie zgodziła się na tę metodę, po latach uznała, że Mercury „wydobył z jej głosu więcej, niż wydawało się to możliwe”, a samą płytę uznała za „jeden ze swoich największych sukcesów zawodowych”. Choć w kolejnych latach otrzymywała liczne propozycje o podobnym charakterze, konsekwentnie je odrzucała, twierdząc, że więź łącząca ją z Mercurym była „wyjątkowa”. Po nagraniu albumu Mercury mówił w wywiadach, że zalicza Caballé do „bardzo wąskiego grona przyjaciół”. 30 maja 1987 Mercury i Caballé wystąpili premierowo z utworem „Barcelona” podczas festiwalu Ibiza ’92 urządzonego z okazji ogłoszenia decyzji o organizacji w Barcelonie Letnich Igrzysk Olimpijskich 1992. Koncert odbył się w klubie „Ku Club” w San Antonio przed publicznością liczącą ok. 500 osób. W październiku 1987 nakręcili w Londynie oficjalny teledysk do piosenki, Mercury był już wówczas w pogarszającym się stanie zdrowia spowodowanym AIDS. Kontynuowali także nagrania całego albumu. Barcelona ukazała się w październiku 1988. Inne projekty W 1973, w czasie, gdy zespół Queen pracował nad debiutanckim albumem, Mercury uczestniczył w projekcie producenta Robina Geoffreya Cable’a. Pod nazwą Larry Lurex nagrał dwa utwory: „I Can Hear Music” (cover The Ronettes i The Beach Boys) i „Goin’ Back” (hit Dusty Springfield). W 1986 nagrał dwa utwory do musicalu rockowego Dave’a Clarka Time, który wystawiany był w Dominion Theatre w Londynie. Znajomość z Clarkiem zaowocowała jeszcze utworem „In My Defence”, który w maju 1986 trafił na 32. miejsce na liście przebojów. W kwietniu 1988 wystąpił w Dominion Theatre podczas charytatywnego przedstawienia Time, z którego dochód został przekazany fundacji Terrence Higgins Trust na rzecz badań nad AIDS. W lutym 1987 wydał singel „The Great Pretender”, który stał się przebojem, m.in. dotarł do czwartego miejsca na liście UK Singles Chart. W teledysku wystąpili z nim Roger Taylor i Peter Straker, a wszyscy ubrani byli w stylu drag queens. Aby uczynić klip jeszcze efektowniejszym, planował przelot nad białymi klifami w Dover, ale pomysł ten porzucono z powodów logistycznych. Współpracował z Michaelem Jacksonem, z którym nagrał utwory: „There Must Be More to Life Than This”, „State of Shock” i „Victory”. Pierwsze dwie piosenki wyciekły do internetu, z czego pierwszy z nich został wydany wiele lat później jako singel na albumie Queen Forever). Mercury mógł także zaśpiewać w najlepiej sprzedającym się albumie wszech czasów, czyli „Thrillerze”, jednak z powodów różnych zobowiązań obojga wokalistów, a także braku czasu, do nagrania nie doszło, czego Mercury potem żałował. Z podobnych powodów zespół The Jackson 5 nagrał utwór „State of Shock” z Mickiem Jaggerem. Mercury wziął udział w nagraniach także kilku innych artystów, takich jak: Eddie Howell („Man from the Manhattan”), Ian Hunter („You Nearly Did Me In”), Billy Squier („Emotions in Motion”, „Lady with the Tenor Sax”, „Love is the Hero”), Roger Taylor („Killing Time”) i zespołu The Cross („Heaven for Everyone”). Był również producentem albumu Petera Strakera pt. This One’s on Me. 16 listopada 1992 wydana została pośmiertna płyta The Freddie Mercury Album zawierająca siedem remiksów solowych nagrań Mercury’ego oraz cztery utwory z jego poprzednich płyt. Album był promowany przez remiks piosenki „Living on My Own”, który trafił na pierwsze miejsce listy przebojów w USA. W 2000 na brytyjskim rynku ukazało się wydawnictwo pt. Freddie Mercury: Solo składające się z 10 płyt CD (z prawie wszystkimi solowymi dokonaniami Mercury’ego włącznie z utworami w wersjach demo i instrumentalnych) oraz dwóch płyt DVD (z filmem Untold Story i zbiorem teledysków artysty The Freddie Mercury Video Collection). 11 października 2019 ukazał się box Never Boring zawierający reedycje solowych albumów wokalisty. Charakterystyka muzyczna Zasłynął z charakterystycznej i niezwykłej dla rockowych wokalistów barwy głosu oraz skali, która wynosiła cztery oktawy. Choć śpiewał czysto technicznie oraz w różnych stylach, to utrzymywał, że nigdy nie uczył się śpiewu. Jego naturalnym głosem był baryton, lecz śpiewał tenorem. Podczas występów na żywo śpiewał zazwyczaj niższym głosem niż podczas nagrań studyjnych. Na prośbę Montserrat Caballé zaśpiewał barytonem utwór „Ensueño” z płyty Barcelona. Jego głos zmieniał się z biegiem lat – obniżał się i był bardziej chrypliwy, na co wpływ miały m.in. papierosy, które Mercury zaczął palić podczas sesji do albumu The Game w 1979. Stałym elementem jego występów scenicznych była zabawa polegająca na powtarzaniu przez publiczność wokaliz śpiewanych przez Mercury’ego. Przez wiele lat borykał się ze zdrowotnymi skutkami zawodowego śpiewania, tzn. guzkami głosowymi. Odmawiał jednak interwencji chirurgicznej i wspierał się parowym inhalatorem oraz pastylkami na gardło. Grał na fortepianie, syntezatorach oraz organach (w studiu). Choć nie był wirtuozem instrumentów klawiszowych, to jego kompozycje na tym instrumencie były oryginalne, ze szczególnym naciskiem na rytm. Odkąd został fanem Jimiego Hendriksa w latach 60., zaczął uczyć się gry na gitarze akustycznej, ale nie był zadowolony z efektów. Na koncertach, przed utworem „Crazy Little Thing Called Love”, podczas którego grał na tym instrumencie, często mówił do mikrofonu, że nie umie grać, np. „Ta gówniana gitara nigdy nie wygrywa takich akordów, jakie chcę” (Live at Wembley Stadium) czy „Dziesięć lat temu umiałem zagrać na gitarze trzy akordy. Teraz, w 1982, znam trzy akordy na gitarze” (Queen on Fire – Live at the Bowl). Wizerunek Na początku kariery myślał o usunięciu tyłozgryzu, ale nie uczynił tego z powodu braku czasu i obaw o zmianę głosu, jednak w późniejszych latach żałował, że nie poddał się operacji. Często żartował ze swojego wyglądu, mówiąc: Poza zębami jestem idealny. Potwarzał też, iż z piosenkarzami Rodem Stewartem i Eltonem Johnem powinni założyć zespół o nazwie Zęby, Włosy i Nos. Od początku kariery scenicznej przywiązywał dużą wagę do swojego wizerunku. Na scenie oraz podczas innych wystąpień publicznych pojawiał się w rzucających się w oczy, często kiczowatych strojach, m.in. w kostiumach z głębokimi wycięciami i falbanami oraz pokrytych cekinami. Wiele kreacji projektował sobie sam, inspirując się m.in. stylem tancerza baletowego Wacława Niżyńskiego, a niektóre stroje zaprojektowały dla niego m.in. Zandra Rhodes i Diana Moseley. Nosił makijaż i malował paznokcie lewej dłoni. W 1980 zmienił wizerunek – ściął włosy i zapuścił wąsy, które nosił w tamtym okresie prawie każdy członek środowiska gejów, w którym obracał się Mercury. I choć w odpowiedzi na zmianę wizerunku fani przysyłali mu maszynki do golenia i żyletki, zarost z czasem stał się nierozerwalnym elementem jego wizerunku; wąsy Mercury’ego zostały nagrodzone w klasyfikacji All Media Guide w kategorii Best overall i zostały odczytywane jako „czyste machismo, ostentacyjne wyuzdanie lub po prostu coś brytyjskiego”. Po zachorowaniu na AIDS ukrywał ślady po wypalaniu mięsaków Kaposiego pod mocnym makijażem, poza tym zapuścił krótki zarost. Wskutek choroby znacznie stracił na wadze. 12 grudnia 1969 podczas jednego z koncertów z zespołem Wreckage odkręcił podstawę statywu mikrofonu, która utrudniała mu poruszanie się po scenie, po czym użył połowy statywu, co w późniejszym okresie kariery stało się jego kolejnym znakiem rozpoznawczym. Życie prywatne Ulubionym instrumentem Mercury’ego był fortepian. Jedną z muzycznych inspiracji Mercury’ego był gitarzysta Rory Gallagher i jego zespół Taste. Spośród muzyków cenił również Jimiego Hendriksa, The Jacksons, Johna Lennona, Lizę Minnelli, George’a Michaela oraz Arethę Franklin. Był kolekcjonerem sztuki, szczególnie podobały mu się prace Salvadora Dalego i styl art déco. Cenił twórczość pisarki Beatrix Potter. Uwielbiał oglądać czarno-białe filmy, jego ulubionym gatunkiem filmowym były komedie, ulubionymi reżyserami – bracia Marx, aktorami – Burt Reynolds i Timothy Dalton, a ulubionym filmem – Pół żartem, pół serio. Kibicował reprezentacjom Anglii i Brazylii w piłce nożnej mężczyzn. Jego ulubionymi kwiatami były frezje i azalie, a kosmetykami – Lancaster. Uwielbiał grać w Scrabble. Był uzależniony od używek. Najbardziej lubił pić szampana Vintage Crystal i wódkę Stolicznają, poza tym palił papierosy Silk Cut Mild i brał kokainę. Autorzy filmu dokumentalnego Freddies Millions (2004) wyliczyli, że Mercury w ciągu swojego życia wydał 500 tys. funtów na narkotyki. Aby zachować anonimowość, podczas rezerwacji miejsc w hotelu używał nazwiska Alfred Mason, tę taktykę stosowali także pozostali członkowie Queen. Lubił nadawać żeńskie przydomki osobom ze swojego otoczenia – Peter Freestone nazywany był „Phoebe”, Joe Finelli – „Liza”, Brian May – „Maggie” (od tytułu piosenki Roda Stewarta „Maggie May”), Roger Taylor – „Elizabeth” (na cześć aktorki Elizabeth Taylor), a John Deacon – „Belisha”, zaś dla siebie przeznaczył imię „Melina” na cześć Meliny Mercouri, greckiej aktorki i piosenkarki. Zwracając się do innych osób, także podczas wywiadów, używał zwrotów „skarbie” i „kochanie”; mówił tak do kolegów już podczas edukacji w Indiach, czym zadziwiał nauczycieli. Był miłośnikiem kotów, sam był posiadaczem kilku, które nazwał: Oscar, Tiffany, Delilah, Goliat, Miko, Romeo i Lily. Dwóm pierwszym kotom dedykował swój pierwszy solowy album pt. Mr. Bad Guy, a z myślą o ulubionej kotce napisał i wydał w 1990 utwór „Delilah”, który został wydany na albumie Innuendo. Według swojego wieloletniego asystenta, Petera Freestone’a, kotom poświęcał więcej uwagi niż ludziom. Związki Deklarował się jako osoba biseksualna, choć w niektórych wywiadach określał siebie również jako geja. Przez sześć lat związany był z Mary Austin, którą poznał dzięki Brianowi Mayowi. Liczne kontakty homoseksualne, w tym także przypadkowe, m.in. z Kennym Everettem, które miał w tym okresie, przyczyniły się do rozpadu związku w 1977; mimo rozstania z Austin pozostali przyjaciółmi. Był związany także ze swoim kucharzem Joe Fannellim i romansował z niemieckim restauratorem Winnie’em Kirkenbergerem. W 1985 związał się z irlandzkim fryzjerem Jimem Huttonem, z którym był do końca swojego życia; Hutton przez sześć lat mieszkał z Mercurym i opiekował się nim podczas śmiertelnej choroby, a w 1994 ukazała się jego książka pt. Freddie Mercury i ja, w której opisał swoje życie z artystą. W początkowym okresie związku z Huttonem flirtował także z innymi mężczyznami. Swoich kochanków obdarowywał drogimi prezentami. Do czasu zachorowania na AIDS uprawiał seks bez zabezpieczeń. Majątek Wynajmował mieszkanie przy Holland Road. W drugiej połowie lat 70. przeprowadził się do własnego, dwupoziomowego mieszkania przy Stafford Terrace 12 w Kensington. Miał apartamenty również w Nowym Jorku i Monachium. Choć mieszkał przez dwa lata w Bawarii, nie posługiwał się językiem niemieckim. Przez wiele lat, z powodów podatkowych, mógł przebywać w Anglii tylko 60 dni w roku. Wiele czasu spędzał także w Montreux, gdzie Queen nagrywał w swoim Mountain Studios. Mieszkał wtedy w położonym nad Jeziorem Genewskim domu, który z powodu dużej liczby łabędzi w pobliżu nazywano „The Cygnets” (Taylor nazywał go nawet „Duckingham Palace”, nawiązując do królewskiego Pałacu Buckingham). W ostatnich latach życia mieszkał w Garden Lodge, georgiańskim 28-pokojowym domu z dużym ogrodem, który to kupił od bankierskiej rodziny Hoare za 500 tys. funtów wypłaconych w gotówce. Twierdził, że z powodu braku czasu dom kupił jedynie na podstawie zdjęć. Pod koniec lat 80. wykupił za 300 tys. funtów dwa domy, które graniczyły z jego posiadłością, a kiedyś do niej należały, i zaczął je przebudowywać. Pod koniec życia kupił apartament na dachu budynku La Tourelle w Montreux, lecz nie zdążył go urządzić. Szczególną sławą cieszyły się imprezy organizowane przez Mercury’ego w Garden Lodge. Tradycją było nieliczenie się z kosztami przez gospodarza, który płacił za najdroższe jedzenie, trunki oraz używki. 39. urodziny wokalisty w monachijskim klubie „Henderson’s” zostały przedstawione w klipie do utworu „Living on My Own”. Koszt tamtej tematycznej, czarno-białej imprezy wyniósł 50 tys. funtów, a Mercury miał na sobie kurtkę zaprojektowaną przez Davida i Elizabeth Emanuelów, którzy stworzyli także m.in. suknię ślubną księżnej Diany. Autorzy filmu Freddies Millions (BBC 3, 2004) twierdzą, że w ciągu swojego życia Mercury wydał na organizację imprez blisko 5 mln funtów. Był zafascynowany japońską kulturą i obyczajami. Zgodnie z relacją Jima Huttona, podczas wakacji w tym kraju miał wydać ponad 1 mln funtów, z czego podczas półgodzinnej wizyty w sklepie „Seibu” wydał kolejne 250 tys. funtów, a kolejne pół miliona funtów kosztowały go zakupy lokalnych antyków i ozdób. Choć z większości z nich nigdy nie korzystał, kupował je z myślą o swoim domu Garden Lodge, którego urządzaniem zajmował się pod koniec życia. Na terenie posiadłości zorganizował przydomowe oczko wodne z karpiami koi. Posiadał samochody, choć nimi nie jeździł oraz nie miał prawa jazdy. W jego kolekcji znajdował się m.in. Mercedes 450 SEL Saloon i Rolls-Royce Silver Shadow 1, który w 2013 został kupiony na licytacji przez Wierkę Serdiuczkę. Choroba Jim Hutton w swojej książce Mercury and Me podał, że Freddie Mercury dowiedział się, że jest chory na AIDS wiosną 1987. Pomimo widocznych objawów choroby, m.in. mięsaków Kaposiego na dłoniach i twarzy, zaprzeczał, że cokolwiek mu dolega. Aby ukryć mięsaki Kaposiego i ślady ich wypalania, nosił makijaż oraz krótki zarost. Wskutek choroby miał coraz poważniejsze problemy z chodzeniem i znacznie stracił na wadze. Na kilka tygodni przed śmiercią przestał przyjmować leki, oprócz tych o działaniu przeciwbólowym. Również z powodu choroby miał prawie zupełnie stracić wzrok, czemu jednak zaprzeczył jego życiowy partner Jim Hutton w książce Freddie Mercury i ja. Po raz ostatni wystąpił publicznie z Montserrat Caballé 8 października 1988 na La Nit Festival, imprezie zorganizowanej na cześć przejęcia flagi olimpijskiej przez Barcelonę. Razem z orkiestrą filharmonii barcelońskiej odtworzyły trzy utwory ze wspólnej płyty: „How Can I Go On”, „The Golden Boy” i „Barcelona”. W związku z problemami z głosem Mercury’ego zastosowano playback, co z powodu złego odtworzenia taśmy od razu wyszło na jaw. Ostatnim teledyskiem, w jakim wystąpił Mercury, był klip do utworu „These Are the Days of Our Lives”, na którym wyraźnie widać, jak choroba zmieniła ciało artysty. Aby zapewnić mu komfort, ekipę techniczną ograniczono do minimum, a twarz pokryto grubą warstwą makijażu. 14 października 1991 został wydany singel Queen o wymownym tytule „The Show Must Go On”. Z powodu stanu Mercury’ego w teledysku skompilowano stare nagrania wideo. Mercury unikał rozmów na temat AIDS. Po poinformowaniu tylko kilku swoich przyjaciół o chorobie, nie rozmawiał już z nimi na ten temat. 4 maja 1986 na łamach dziennika „The Sun” ukazał się artykuł pt. AIDS zabija dwóch kochanków Freddiego opatrzony komentarzem Paula Prentera, który ujawnił gazecie za 32 tys. funtów, że Mercury lęka się przed zachorowaniem. Artysta uznał wyznanie menedżera za zdradę i wkrótce po tym zerwał z nim znajomość. Dopiero dzień przed śmiercią, 23 listopada 1991, wydał oświadczenie, w którym napisał o swojej chorobie. Tekst komunikatu stworzył dzień wcześniej wspólnie ze swoim menedżerem Jimem Beachem, napisał: Śmierć Zmarł w swoim domu Garden Lodge w Londynie 24 listopada 1991 ok. godz. 19:20 na grzybicze zapalenie płuc w związku z osłabieniem odporności wywołanym AIDS. Miał 45 lat. Zwłoki zostały skremowane w londyńskim krematorium 27 listopada. Podczas pogrzebu, który odbył się trzy dni po śmierci, odtworzono utwory Arethy Franklin „You’ve Got a Friend” i arię z opery Verdiego w wykonaniu Montserrat Caballé. Ceremonia miała charakter prywatny, uczestniczyło w niej 35 osób, w tym rodzina, członkowie Queen i najbliżsi przyjaciele artysty, m.in. Elton John. Uroczystość trwała ok. 25 minut i odbyła się zgodnie z zasadami zaratusztrianizmu. Miejsce pochowania urny z prochami artysty nie jest powszechnie znane. Legenda głosi, że prochy Mercury’ego zostały wrzucone do Jeziora Genewskiego, inna wersja głosi, że znajduje się ona pod fałszywym nazwiskiem na jednym z cmentarzy w Anglii. Jim Hutton w książce Freddie Mercury i ja stwierdził, że urna najprawdopodobniej spoczęła pod wiśnią w ogrodzie jego domu Garden Lodge w Londynie, co miało być życzeniem jego partnera wyrażonym na kilka miesięcy przed śmiercią. Mercury przekazał w testamencie: po 500 tys. funtów swojemu życiowemu partnerowi Jimowi Huttonowi, kucharzowi Joe Fannelliemu i osobistemu asystentowi Peterowi Freestone’owi oraz po 100 tys. funtów kierowcy i ochroniarzowi Terry’emu Giddingsowi. Połowę pozostałego majątku oraz przyszłych dochodów zapisał Mary Austin, a po 25% – swojej matce Jer oraz siostrze Kashmirze. Austin odziedziczyła również jego dom Garden Lodge w Kensington w Londynie, gdzie zamieszkała ze swoją rodziną. Po śmierci artysty fani pokryli mur otaczający jego dom setkami napisów, a na chodniku położyli morze kwiatów, co wykorzystano potem w klipie Heaven for Everyone. Choć mur jest regularnie czyszczony, cały czas pojawiają się na nim napisy osób, które chcą uczcić Mercury’ego. Śmierć Mercury’ego uświadomiła milionom osób na całym świecie, że AIDS jest realnym zagrożeniem, i zwiększyła poziom wiedzy na temat choroby oraz wirusa HIV. Choć w testamencie wokalista nie przekazał pieniędzy na cele charytatywne lub walkę z AIDS, był osobą bardzo hojną, nie tylko dla swoich przyjaciół. Mary Austin ujawniła, że przed śmiercią wokalista przeznaczał spore kwoty na rzecz walki z tą chorobą. 20 kwietnia 1992 na stadionie Wembley w Londynie zorganizowano The Freddie Mercury Tribute Concert, który miał na celu uczczenie pamięci artysty oraz zebranie środków na walkę z AIDS. Dochód z imprezy przekazano fundacji założonej przez trzech pozostałych członków zespołu – The Mercury Phoenix Trust. Koncert obejrzało 72 tys. ludzi na stadionie oraz kilkaset milionów przed telewizorami. Popularność i wpływ na popkulturę W listopadzie 1996 w Montreux został odsłonięty pomnik Mercury’ego autorstwa czeskiej rzeźbiarki Ireny Sedleckiej. Zdjęcie rzeźby zostało umieszczone na okładce albumu Queen Made in Heaven, który został wydany po śmierci Mercury’ego. Sława i popularność wokalisty znajduje swoje odbicie w wielu plebiscytach i głosowaniach: Dwa utwory autorstwa Mercury’ego – „We Are the Champions” i „Bohemian Rhapsody” – zostały w dwóch różnych głosowaniach uznane za najlepsze utwory w historii. W milenijnym głosowaniu, w którym wzięło udział 600 tys. Brytyjczyków (Music of the Millenium Poll), w kategorii „najlepszy utwór” zwyciężył „Bohemian Rhapsody”. Mercury zajął szóste miejsce w głosowaniu na najlepszego męskiego wokalistę, a zespół Queen w kategorii „najlepszy zespół” ustąpił pola jedynie grupie The Beatles. W 2006 azjatycka edycja magazynu „Time” określiła go jako jednego z najbardziej wpływowych Azjatów ostatnich 60 lat. W 2002 zajął 58. miejsce w głosowaniu na 100 największych Brytyjczyków pod patronatem BBC. Na liście najlepszych wokalistów XX wieku śpiewających w języku angielskim, stworzonej przez radio BBC, Mercury zajął 10. miejsce, najwyższej spośród wokalistów hardrockowych. Natomiast na liście MTV 22 najlepszych głosów ostatnich 25 lat znalazł się na miejscu drugim. W 2006 został sklasyfikowany na 6. miejscu listy 100 najlepszych wokalistów wszech czasów według Hit Parader. Jego zdjęcie znalazło się na jednym z milenijnych znaczków pocztowych wyemitowanych przez brytyjską Pocztę Królewską. Znaczek wzbudził kontrowersje, ponieważ w tle widać perkusistę Rogera Taylora, a obowiązujące wówczas zasady nie pozwalały umieszczać na znaczkach osób żyjących, z wyjątkiem członków brytyjskiej rodziny królewskiej. Wizerunek wokalisty znalazł się również na znaczkach w kilkunastu innych krajach. Dopóki rodzice Mercury’ego mieszkali w swoim starym domu, docierały do nich listy od fanów artysty, zaadresowane jedynie „Mama i tata Freddiego Mercury’ego, Feltham”. Wiele z solowych singli wokalisty stanowi gratkę dla kolekcjonerów na całym świecie. Oryginalna płyta singla japońskiej edycji „Guide Me Home” jest warta ok. 1000 funtów. W 2010 ogłoszono, że powstanie film fabularny opowiadający historię zespołu Queen, skupiający się głównie na wokaliście i frontmanie grupy. Początkowo rolę Mercury’ego miał zagrać Sacha Baron Cohen, lecz ostatecznie w roli frontmana został obsadzony Rami Malek, znany m.in. z filmu Noc w muzeum. Film nosi tytuł Bohemian Rhapsody (pochodzący od jednego z najpopularniejszych utworów grupy), którego światowa premiera odbyła się 24 października 2018 w Wielkiej Brytanii, a film w Polsce ukazał się 2 listopada 2018. Bohemian Rhapsody zarobił ponad 216 mln dol. w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie oraz ponad 687 mln dol. w innych krajach świata, a łączny przychód ze sprzedaży biletów wyniósł blisko 904 mln dol. (przy budżecie wynoszącym około 52 mln), czyniąc produkcję najbardziej dochodowym filmem biograficznym w historii kinematografii. Imieniem i nazwiskiem Mercury’ego nazwano m.in.: gatunek żółtej róży; gwiazdę w gwiazdozbiorze Kasjopei. Jej dane to RA: 0h 02m 0.65s DEC: 65° 24' 00"; asteroidę (17473) Freddiemercury. W 2006 ustanowiono nagrodę Freddie Mercury Award for Live Music. Jako pierwsi dostali ją członkowie zespołu The Who. Obchody 60-lecia jego urodzin w Zanzibarze wzbudziły protesty islamskiej organizacji UAMSHO, która podnosiła kwestię homoseksualizmu artysty oraz to, że nie był muzułmaninem. W rezultacie imprezy rocznicowe zostały odwołane. 25 listopada 2019 na warszawskim Ujazdowie otwarto Aleję Freddiego Mercury’ego, która znajduje się niedaleko Ambasady Wielkiej Brytanii i ulic Johna Lennona i Georga Harrisona. 24 lutego 2020 w Feltham, gdzie Mercury się wychował, otwarto ulicę Freddie Mercury Close. Dyskografia Koncerty solowe 01 grudnia 1973 Kursaal, Southend w Anglii, występ z Mott the Hoople (utwór „All The Young Dudes”). 7 października 1979 Londyn, występ z Royal Ballet przy akompaniamencie Royal Philharmonic Orchestra („Crazy Little Thing Called Love”, „Bohemian Rhapsody”). 8 stycznia 1982 Hogs Grunt Pub, Cricklewood, Anglia, występ z Taxi („Jailhouse Rock”). 19 listopada 1982 Apollo Theatre, Manchester, występ z Eltonem Johnem („Whole Lotta Shakin’ Goin’ On”, „I Saw Her Standing There”, „Twist & Shout”). Marzec 1987, Niemcy, występ w programie Vier Gegen Willy show („The Great Pretender”); playback. 29 maja 1987 Ku Klub, Ibiza, Festiwal Ibiza 92, występ z Montserrat Caballé („Barcelona”); playback. 14 kwietnia 1988 Dominion Theatre, Londyn, musical Time, występ charytatywny („Born to Rock’n’Roll”), „In My Defence”, „It’s in Every One of Us” z Cliffem Richardem, „Time”). 8 października 1988 Plaça de Carles Buigas, Barcelona, występ z Montserrat Caballé w ramach festiwalu La Nit („Barcelona”, „The Golden Boy”, „How Can I Go On”); playback, koncert wydany na DVD. Instrumenty używane przez Mercury’ego Klawiszowe Fortepiany: Baldwin SD10 (koncertowy – Concert Grand) Bechstein D (koncertowy) Bechstein S (salonowy – Baby Grand) Bösendorfer Imperial (koncertowy) Kawai RX7 (koncertowy) Steinway D (koncertowy) Steinway S (salonowy) Biały fortepian salonowy, marka nieznana Yamaha C1 (salonowy) Yamaha C7 (koncertowy) Yamaha CFIIIS (koncertowy) Chappell Fortepian, marka nieznana Pianina elektryczne: Roland RD1000 Wurlitzer EP200 Yamaha CP80 syntezatory i samplery: E-mu Emulator II+ Fairlight CMIIIS Korg M1 Kurzweil K250 Oberheim OB8 Oberheim OBX Oberheim OBXA Roland Jupiter 8 Yamaha DX7 Inne klawiszowe: Organy Hammonda Klawesyn (nieznana marka) Gitary Ovation, 12-strunowa Biały Fender Telecaster Inne Mikrofon Shure 565D Przypisy Uwagi Bibliografia Lesley-Ann Jones Freddie Mercury – biografia definitywna, wyd. ALFA-WERO, Warszawa 1999, . Linki zewnętrzne Strona oficjalna Laureaci Ivor Novello Awards Członkowie Queen Brytyjskie barytony Brytyjscy pianiści Brytyjscy gitarzyści rockowi Brytyjscy perkusiści rockowi Brytyjscy wokaliści rockowi Brytyjczycy pochodzenia indyjskiego Urodzeni w 1946 Zmarli w 1991 Zmarli na choroby zakaźne Zdobywcy platynowych płyt Ludzie urodzeni w Zanzibarze (mieście)

5502926

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zmarli%20w%20sierpniu%202023

Zmarli w sierpniu 2023

Sierpień 2023 31 sierpnia Curtis Fowlkes – amerykański trębacz i wokalista jazzowy Gayle Hunnicutt – amerykańska aktorka Jan Jongbloed – holenderski piłkarz Silvina Luna - argentyńska aktorka Marti Maraden - kanadyjska aktorka pochodzenia amerykańskiego Piotr Wolański – polski naukowiec, profesor nauk technicznych 30 sierpnia Mohamed Al-Fayed – egipski biznesmen, działacz sportowy, prezes klubu piłkarskiego Fulham F.C. Giennadij Sapunow – rosyjski zapaśnik Jack Sonni – amerykański gitarzysta rockowy, członek zespołu Dire Straits 29 sierpnia Nancy Buirski - amerykańska reżyserka filmowa Stanisław Papież – polski polityk i dziennikarz, poseł na Sejm IV i V kadencji (2001–2005, 2006–2007) 28 sierpnia Rabban al-Qas – iracki duchowny chaldejski, biskup Amadija (2001–2021) Len Chandler – amerykański muzyk country Andrzej Zajączkowski – polski reżyser i scenarzysta filmów dokumentalnych 27 sierpnia Maurice Fréchard – francuski duchowny rzymskokatolicki, arcybiskup Auch (1996–2004) Barbara Gierak-Pilarczyk – polska lekarka i samorządowiec Denyse Plummer – trynidadzka piosenkarka Alojz Rakús – słowacki polityk i lekarz psychiatra, minister zdrowia Czechosłowacji (1990–1992) Don Sundquist – amerykański polityk, gubernator stanu Tennessee (1995–2003) 26 sierpnia Geraldo Majella Agnelo – brazylijski duchowny rzymskokatolicki, biskup Toledo (1978–1982), arcybiskup metropolita São Salvador da Bahia (1999–2011), kardynał Bob Barker – amerykański aktor, prezenter prowadzący teleturnieje Bosse Broberg – szwedzki muzyk i trębacz jazzowy Bertrand Marchand – francuski piłkarz, trener Gleb Panfiłow – rosyjski reżyser i scenarzysta filmowy Zbigniew Pawłowicz – polski lekarz, chirurg, polityk, poseł na Sejm VIII kadencji (2015–2019) i senator RP VII kadencji (2007–2011) Andrzej Precigs – polski aktor i samorządowiec 25 sierpnia Siergiej Fiłatow – rosyjski działacz społeczny, polityk Bohdan Lapis – polski historyk Diane de Margerie – francuska pisarka i tłumaczka Agnieszka Strzemińska – polska dziennikarka i prezenterka radiowa 24 sierpnia Andrzej Kasprzak – polski koszykarz, olimpijczyk (1968, 1972) Bernie Marsden – brytyjski gitarzysta, wokalista i kompozytor, członek zespołu Whitesnake Arleen Sorkin – amerykańska aktorka, scenarzystka i prezenterka telewizyjna Bray Wyatt – amerykański wrestler 23 sierpnia Stefania Bajer – polska działaczka konspiracji niepodległościowej w czasie II wojny światowej, dama orderów Robert Hale – amerykański śpiewak operowy (bas-baryton) Joseph Hart – amerykański duchowny rzymskokatolicki, biskup Cheyenne (1978–2001) Barbara Matys-Wysiadecka – polska działaczka konspiracji niepodległościowej w czasie II wojny światowej, dama orderów, stulatka Hersha Parady – amerykańska aktorka Eugeniusz Patyk – polski nauczyciel, polityk, senator RP III kadencji (1993–1997) Jewgienij Prigożyn – rosyjski oligarcha, właściciel fabryki trolli, oraz Grupy Wagnera Dmitrij Utkin – rosyjski podpułkownik wywiadu wojskowego GRU, założyciel Grupy Wagnera 22 sierpnia Tom Courtney – amerykański lekkoatleta, średniodystansowiec, podwójny mistrz olimpijski (1956) Pastor Cuquejo – paragwajski duchowny rzymskokatolicki, arcybiskup Asunción (2002–2014) Toto Cutugno – włoski piosenkarz, zwycięzca 35. Konkursu Piosenki Eurowizji Martin Laciga – szwajcarski siatkarz plażowy Fernando Legal – brazylijski duchowny rzymskokatolicki, biskup Limeira (1985–1989) i São Miguel Paulista (1989–2008) Alexandra Paul – kanadyjska łyżwiarka figurowa, startująca w parach tanecznych, a następnie prawniczka i trenerka łyżwiarstwa figurowego Irena Woźniacka – polska piosenkarka 21 sierpnia Eric Prescott – angielski rugbysta Andy Rankin – angielski piłkarz 20 sierpnia Aivars Lazdenieks – łotewski wioślarz Rusi Petrow – bułgarski zapaśnik, mistrz świata (1971) Bill Vukovich Jr. – amerykański kierowca wyścigowy 19 sierpnia Gloria Coates – amerykańska kompozytorka muzyki poważnej Howard Hubbard – amerykański duchowny rzymskokatolicki, biskup Albany (1977–2014) Ron Cephas Jones – amerykański aktor Józef Kański – polski muzykolog, krytyk muzyczny, pianista Carlo Mazzone – włoski piłkarz, trener Jean-Claude Nallet – francuski lekkoatleta, sprinter, płotkarz Václav Patejdl – słowacki wokalista, kompozytor, członek zespołu Elán Noura Bint Faisal Al Saud – saudyjska księżniczka Marek Szaruga – polski samorządowiec i nauczyciel, burmistrz Kcyni (2014–2023) John Warnock – amerykański informatyk, grafik komputerowy, przedsiębiorca, współzałożyciel firmy Adobe Systems 18 sierpnia James L. Buckley – amerykański polityk, doradca Departamentu Stanu USA (1982) Ray Hildebrand – amerykański piosenkarz znany z duetu Paul & Paula Al Quie – amerykański politolog, polityk, gubernator stanu Minnesota (1979–1983) Jørn Riel – duński pisarz 17 sierpnia Karol Joseph Bobko – amerykański inżynier, pilot wojskowy, astronauta John Devitt – australijski pływak, mistrz olimpijski (1956, 1960) Bobby Eli – amerykański multiinstrumentalista, autor tekstów, kompozytor, aranżer Felicja Jagodzińska – polska śpiewaczka, aktorka i wykładowczyni akademicka David Ostrosky – meksykański aktor Guillermo Timoner – hiszpański kolarz torowy i szosowy 16 sierpnia Beriz Belkić – bośniacki ekonomista, polityk, przewodniczący Prezydium Bośni i Hercegowiny (2002), premier kantonu Sarajewo (1998–2001) Jan Greber – polski aktor Mariano Moreno García – hiszpański duchowny rzymskokatolicki, prałat Cafayate (2008–2014) Jerry Moss – amerykański producent muzyczny, współzałożyciel wytwórni płytowej A&M Records Michael Parkinson – brytyjski dziennikarz radiowy i telewizyjny Renata Scotto – włoska śpiewaczka operowa (sopran), reżyser operowa Giennadij Żydko – rosyjski dowódca wojskowy, generał pułkownik 15 sierpnia Léa Garcia – brazylijska aktorka Jan Jeda – polski samorządowiec i działacz opozycji antykomunistycznej w PRL, burmistrz Nowego Miasta Lubawskiego (1990–1994) Liam MacDaid – irlandzki duchowny rzymskokatolicki, biskup Clogher (2010–2016) 14 sierpnia Louis Mexandeau – francuski historyk, nauczyciel, polityk, minister poczty (1981–1986) László Zarándi – węgierski lekkoatleta, sprinter 13 sierpnia Patricia Bredin – angielska aktorka, reprezentantka Wielkiej Brytanii w konkursie Eurowizji 1957 Thierry Despont – francuski architekt Constantino Méndez – hiszpański prawnik, polityk, sekretarz stanu ds. obrony (2008–2011) 12 sierpnia Atanas Gołomeew – bułgarski koszykarz Andrzej Kaznowski – polski ekonomista, dyplomata i samorządowiec, prezydent Gdańska (1973–1977) Wolfgang Żmudziński – polski prawnik, notariusz, nestor notariatu polskiego 11 sierpnia Mike Ahern – australijski polityk, premier Queenslandu (1987–1989) Jalila Hafsia – tunezyjska pisarka, dziennikarka i działaczka feministyczna Tom Jones – amerykański pisarz Darren Kent – brytyjski aktor Lizeta Nikolaou – grecka piosenkarka Gregg Tafralis – amerykański lekkoatleta, kulomiot 10 sierpnia José Vicente Huertas Vargas – kolumbijski duchowny rzymskokatolicki, biskup Garagoa (2000–2017) Antonella Lualdi – włoska aktorka i piosenkarka Klaus Rost – niemiecki zapaśnik Aleksandr Wiktorienko – rosyjski pilot, podpułkownik lotnictwa, kosmonauta Vincentius Sutikno Wisaksono – indonezyjski duchowny rzymskokatolicki, biskup Surabai (2007–2023) Stan Waterman - amerykański reżyser, producent filmowy 9 sierpnia Miha Halzer – słoweński kolarz górski María Cangá – ekwadorska judoczka Ita Ever – estońska aktorka Peppino Gagliardi – włoski piosenkarz, kompozytor Joseph Henry Ganda – sierraleoński duchowny rzymskokatolicki, biskup Kenema (1970–1980), arcybiskup Freetown (1980–2007) Brice Marden – amerykański malarz abstrakcyjny Aleksandar Matanović – serbski szachista, dziennikarz, działacz szachowy Harry Notenboom – holenderski polityk i ekonomista, deputowany krajowy i europejski Robbie Robertson – kanadyjski gitarzysta i wokalista rockowy, członek i lider zespołu The Band, poeta, aktor Véronique Trillet-Lenoir – francuska lekarka, onkolog, samorządowiec, polityk, eurodeputowana (2019–2023) Fernando Villavicencio - ekwadorski polityk, dziennikarz, kandydat w wyborach prezydenckich 8 sierpnia Federico Bahamontes – hiszpański kolarz szosowy Julija Borisowa – rosyjska aktorka Bryan Cassidy – brytyjski polityk i prawnik, poseł do Parlamentu Europejskiego II, III i IV kadencji (1984–1999) Dušan Kaprálik – słowacki aktor Julian Mazurek – polski samorządowiec i działacz opozycji antykomunistycznej w PRL, burmistrz Radzynia Podlaskiego (1990–1991) Luis Alberto Parra Mora – kolumbijski duchowny rzymskokatolicki, biskup Mocoa-Sibundoy (2003–2014) Jamie Reid – brytyjski artysta i anarchista, twórca okładek dla zespołu Sex Pistols Sixto Rodriguez – amerykański wokalista i gitarzysta z pogranicza rocka i folku, aktywista polityczny Rosemary Squires – angielska piosenkarka jazzowa 7 sierpnia DJ Casper – amerykański didżej, hypeman i twórca piosenek Kostis Gimossoulis – grecki poeta i nowelista William Friedkin – amerykański reżyser filmowy i telewizyjny, laureat Oscara Mario Tronti – włoski filozof, nauczyciel akademicki, polityk 6 sierpnia Harold Hyman – amerykański historyk David LaFlamme – amerykański piosenkarz i skrzypek rockowy Wieniamin Mandrykin – rosyjski piłkarz Roger Pirenne – belgijski duchowny rzymskokatolicki, biskup Batouri (1994–1999), arcybiskup Bertoua (1999–2009) 5 sierpnia Jørgen Bitsch – duński działacz motoryzacyjny, prezes Duńskiego Związku Motorowego (2007–2023) Hélène Carrère d’Encausse – francuska historyczka, eurodeputowana (1994–1999) Nermin Crnkić – bośniacki piłkarz Philippe Curval – francuski dziennikarz, pisarz science-fiction Jerzy Gwizdała – polski ekonomista, zastępca prezydenta Gdańska (1998–2001), rektor Uniwersytetu Gdańskiego (2016–2020) Tristan Honsinger – amerykański wiolonczelista jazzowy Arthur Schmidt – amerykański montażysta filmowy 4 sierpnia Luis Alarcón – chilijski aktor Boniface Alexandre – haitański polityk Walter Charles – amerykański aktor Tudor Deliu – mołdawski dziennikarz, nauczyciel, polityk John Gosling – brytyjski klawiszowiec, członek zespołu The Kinks Paweł Lis – polski waterpolista, reprezentant kraju 3 sierpnia Józefa Ciesielska – polska superstulatka będąca jednocześnie najstarszą żyjącą Polką Carl Davis – brytyjski kompozytor i dyrygent Sunil Dev – indyjski krykiecista Mark Margolis – amerykański aktor Elvira Petrozzi – włoska zakonnica, założycielka Wspólnoty Cenacolo Bob Murdoch – kanadyjski hokeista Zygmunt Szweykowski – polski muzykolog, profesor nauk humanistycznych Wendell B – amerykański piosenkarz R&B 2 sierpnia Charles Balentine – amerykański koszykarz Laurence Deonna – szwajcarska dziennikarka Peter Dixon – angielski rugbysta Janusz Kubiakowski – polski samorządowiec i urzędnik, członek zarządu województwa świętokrzyskiego Vincent Speranza – amerykański weteran II wojny światowej Antoni Studziński – polski perkusista, członek zespołu Melomani Krzysztof Tur – polski pisarz, tłumacz i autor opracowań graficznych 1 sierpnia David Le Batard – amerykański artysta grafik Henri Konan Bédié – iworyjski polityk, prezydent Wybrzeża Kości Słoniowej (1993–1999) Tony Brien – irlandzki piłkarz Franz Csandl - austriacki bokser, olimpijczyk (1972) Geneviève de Fontenay – francuska kierowniczka konkursów piękności, przewodnicząca Komisji Miss France Bogdan Grzeloński – polski dyplomata i historyk, dr hab., ambasador RP Kanadzie Tibor Lendvai – węgierski kolarz torowy, olimpijczyk (1964) Jerzy Lipka – polski ciężarowiec Andrzej Siwiński – polski regionalista, autor przewodników turystycznych Robbie Shepherd – szkocki dziennikarz Jan Kanty Szreniawski – polski prawnik administratywista, profesor nauk prawnych Jadwiga Wileńska – polska dziennikarka i reportażystka Krzysztof Wolf – polski działacz opozycji antykomunistycznej w PRL, kawaler orderów Henryk Zieliński – polski działacz studencki, jeden z liderów strajku na Politechnice Warszawskiej w marcu 1968 data dzienna nieznana Leszek Domalewski – polski gitarzysta basowy, członek zespołu Kasa Chorych. Stanisław Kędzia – polski waterpolista Przypisy 2023.08

147948

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bogus%C5%82aw%20Wo%C5%82osza%C5%84ski

Bogusław Wołoszański

Bogusław Wołoszański (ur. 22 marca 1950 w Piotrkowie Trybunalskim) – polski dziennikarz, pisarz i popularyzator historii, autor książek o tematyce historycznej, pomysłodawca oraz twórca programu Sensacje XX wieku, poseł na Sejm X kadencji. Życiorys Rodzina i wykształcenie Syn Mariana (1908–2004) i Ireny z domu Malinowskiej (1908–1992). Jego ojciec był nauczycielem oraz dyrektorem internatu liceum w Piotrkowie Trybunalskim; w trakcie kampanii wrześniowej służył w 25 pułku piechoty, później podczas okupacji niemieckiej był członkiem Armii Krajowej (pseudonim „Orzeł”). Bogusław Wołoszański w 1971 ukończył studia prawnicze na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczył w seminarium doktoranckim prowadzonym przez profesora Stanisława Ehrlicha. W 1971 podjął dalszą naukę w podyplomowym dwuletnim Instytucie Dziennikarstwa UW. W 1979 rozpoczął dzienne studia reżyserskie na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego, z których zrezygnował z powodów rodzinnych i zawodowych. Działalność zawodowa Po ukończeniu studiów otrzymał nakaz pracy w radzie narodowej w Wieluniu. W 1971 podjął współpracę z redakcją młodzieżową Telewizji Polskiej, gdzie m.in. prowadził program rozrywkowy Telewizyjny Ekran Młodych. W latach 1973–1983 był zatrudniony w redakcji międzynarodowej TVP. W 1983 został zastępcą dyrektora dyrekcji programów oświatowych. We wrześniu tego samego roku rozpoczął pracę nad programem Sensacje XX wieku. W 1985 wyjechał jako korespondent radia i telewizji do Londynu, gdzie pracował przez trzy lata. W 1988 objął stanowisko zastępcy dyrektora TVP1 oraz szefa redakcji międzynarodowej. Wprowadził na antenę programy Raport oraz 7 dni świat, którego przez pewien czas był jednym z prowadzących. Obok audycji na temat aktualnych wydarzeń w polityce międzynarodowej w dalszym ciągu przygotowywał programy z cyklu Sensacje XX wieku. W 1990 ukazała się pierwsza oparta na tym cyklu publikacja książkowa. W 1992 powrócił do redakcji oświatowej, gdzie m.in. przygotowywał program Encyklopedia II wojny światowej. Od 1998 pracował w Agencji Produkcji Audycji Telewizyjnych. W latach 90. zajął się również regularnie pisaniem książek, poświęconych wydarzeniom XX wieku, a także prowadzeniem wraz z żoną działalności wydawniczej. W 2001 podjął współpracę z Radiem Zet, w którym prowadził audycję Sensacje XX wieku. W 2002 był gospodarzem i współautorem telewizyjnych spotów informacyjnych Unia bez tajemnic nagranych w ramach rządowej kampanii informacyjnej poświęconej integracji europejskiej. W sierpniu 2005 odszedł z TVP. Napisał scenariusz na potrzeby ekranizacji swojej książki Twierdza szyfrów. Na tej podstawie powstał wyprodukowany przez niego trzynastoodcinkowy serial Tajemnica twierdzy szyfrów, który wyreżyserował Adek Drabiński. W późniejszych latach na antenie Polsat Play prowadził programy popularnonaukowe Skarby III Rzeszy oraz Tajna historia XX wieku. W 2015 nawiązał współpracę z Telewizją Polską oraz stacją National Geographic, dla których ponownie realizował Sensacje XX wieku. W tym samym roku premierę miał pięcioodcinkowy cykl Przewodnik historyczny Bogusława Wołoszańskiego. Działalność polityczna Od 1976 był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1985 podpisał zobowiązanie do współpracy z Departamentem I MSW, co – jak sam relacjonował – umożliwiło mu następnie wyjazd do Londynu, gdzie realizował program Sensacje XX wieku. Figurował jako kontakt operacyjny o pseudonimach „Ben” i „Rewo”. W 1988 oficer prowadzący oficjalnie zamknął dokumentację dotyczącą tego kontaktu operacyjnego. Złożył w związku z tym w 2023 oświadczenie lustracyjne potwierdzające współpracę. W wyborach parlamentarnych w 2023 kandydował do Sejmu z pierwszego miejsca na liście Koalicji Obywatelskiej w okręgu piotrkowskim. Uzyskał mandat posła X kadencji, otrzymując 35 202 głosy. Życie prywatne Żonaty z Hanną, związaną z branżą wydawniczą. Ma dwoje dzieci: Hannę i Michała. Odznaczenia i wyróżnienia Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1998) Nagroda im. Bolesława Prusa (2000) Tytuł honorowego obywatela Piotrkowa Trybunalskiego (2001) Wiktor (1993), Super Wiktor (1998) Dobosz Powstania Wielkopolskiego, nagroda honorowa TPPW 1918/1919 (2003). Twórczość Książki Sensacje XX wieku (Novum, 1990) Sensacje XX wieku: II wojna światowa (Magnum, 1994) Sensacje XX wieku: po II wojnie światowej (Magnum, 1995) Ten okrutny wiek (Colori, 1995) Ten okrutny wiek. Cz. 2 (Colori, 1996) Encyklopedia II wojny światowej, t. 1–2 (Amber, 1997) Tajna wojna Hitlera (Colori, 1997) Straceńcy (Colori, 1998) Tajna wojna Stalina (Colori, 1999) Droga do piekła: Stalin 1941–1945 (2000) Władcy ognia (Colori, 2001) Tajna wojna Churchilla (Colori, 2002) Twierdza szyfrów (Wyd. „Wołoszański”, 2004, powieść) Operacja Talos (yd. „Wołoszański”, 2005, powieść) Sieć: ostatni bastion SS (Wyd. „Wołoszański”, 2006, powieść) Testament Odessy (Wyd. „Wołoszański”, 2008, powieść) Honor żołnierza 1939 (Wyd. „Wołoszański”, 2010) Wojna, miłość, zdrada (Wyd. „Wołoszański”, 2010) Największy wróg Hitlera (Wyd. „Wołoszański”, 2012) Wiek krwi (Wyd. „Wołoszański”, 2016) SS: nowy początek (Wyd. „Wołoszański”, 2019) Zabić Amerykę (Wyd. „Wołoszański”, 2021) Zeszyty z cyklu Sensacje XX wieku (1994–1996) Pojedynek na pustyni: Rommel contra Montgomery (1) Piekło i niebo: opowieść o samolotach które pokonały Japonię (2) Skazani: 6 tysięcy żołnierzy wysłanych na śmierć (3) Śmierć marszałka: jak zginął Michaił Tuchaczewski (4) Zemsta OAS: tajna organizacja, która chciała zniszczyć Francję (5) Tajemnica „Overlord” (6) Kryptonim: „Cycero” (7) Czarna orkiestra (8) Komandosi (9) Sprawa Żukowa (10) Śmiertelny pojedynek Chruszczow-Beria (11) Narodziny siły: tajna historia radzieckiej bomby atomowej (12) Na krawędzi: kryzys kubański 1962 (13) Korea w ogniu: miejsce, od którego mógł zapłonąć świat (14) U-2 zaginął: lot samolotu szpiegowskiego, który zmienił politykę mocarstw (15) Programy telewizyjne Sensacje XX wieku (1983–2005, 2015) Encyklopedia II wojny światowej (1991–1996) Skarby III Rzeszy (2012–2013) Tajna historia XX wieku (2014–2016) Przewodnik historyczny Bogusława Wołoszańskiego (2015) Audycje radiowe Sensacje XX wieku (2001–2002) Przypisy Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego Członkowie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Honorowi obywatele polskich miast Laureaci nagrody Wiktory Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Ludzie urodzeni w Piotrkowie Trybunalskim Osobowości telewizyjne związane z Polsatem Osobowości telewizyjne związane z TVP Polscy dziennikarze telewizyjni Polscy pisarze XX wieku Polscy pisarze XXI wieku Polscy popularyzatorzy historii Posłowie z okręgu Piotrków Trybunalski Tajni współpracownicy Służby Bezpieczeństwa PRL Urodzeni w 1950 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

4591235

https://pl.wikipedia.org/wiki/Marek%20Papszun

Marek Papszun

Marek Papszun (ur. 8 sierpnia 1974 w Warszawie) – polski piłkarz i trener piłkarski, nauczyciel, szkoleniowiec Dolcanu Ząbki, GKP Targówek, KS Łomianki, Legionovii Legionowo, w latach 2014–2016 Świtu Nowy Dwór Mazowiecki oraz w latach 2016–2023 Rakowa Częstochowa. Mistrz Polski, dwukrotny zdobywca Pucharu Polski, dwukrotny zdobywca Superpucharu Polski, a także trener roku 2020, 2021 i 2022 w Polsce w plebiscycie Piłki Nożnej i trener sezonu 2020/2021 i 2022/2023 w Ekstraklasie. Życiorys Odbył studia wyższe z historii na Wyższej Szkole Humanistycznej w Łowiczu. Tematem jego pracy była „Historia piłkarstwa warszawskiego po II wojnie światowej, w latach 1945–1946”, której promotorem został Marian Orzechowski. Ukończył studia podyplomowe w zakresie wychowania fizycznego, był nauczycielem szkolnym obu przedmiotów. Wczesna kariera W 2006 był trenerem Dolcanu Ząbki. W latach 2009–2016 pracował w klubach: GKP Targówek, KS Łomianki, Legionovia Legionowo oraz Świt Nowy Dwór Mazowiecki. Z Legionovią awansował w 2013 do II ligi. Raków Częstochowa 18 kwietnia 2016 rozpoczął pracę w drugoligowym Rakowie Częstochowa. Wraz z klubem awansował w 2017 do I ligi, a dwa lata później do Ekstraklasy. 2 maja 2021 Raków pod jego wodzą zdobył Puchar Polski, po wygranym 2:1 meczu z Arką Gdynia. W tym samym sezonie drużyna osiągnęła wicemistrzostwo Polski. W Plebiscycie Piłki Nożnej otrzymał tytuł trenera 2020, a Raków Częstochowa tytuł drużyny 2020. Został także wybrany trenerem sezonu 2020/2021 Ekstraklasy. 17 lipca 2021 Raków zdobył Superpuchar Polski, po meczu wygranym w rzutach karnych 4:3 z Legią Warszawa. W sezonie 2021/2022 Raków ponownie zdobył Puchar Polski i wicemistrzostwo Polski. 9 stycznia 2022 roku przedłużył umowę z klubem, do końca sezonu 2022/2023. 9 lipca 2022 prowadzony przez niego Raków obronił Superpuchar Polski, wygrywając 2:0 z Lechem Poznań. Wprowadził klub do fazy play-off Ligi Konferencji Europy UEFA w sezonie 2022/2023, w której to odpadł po dogrywce z czeską Slavią Praga. 19 kwietnia 2023 podczas konferencji prasowej poinformowano, że Marek Papszun zakończy swoją współpracę z klubem i będzie prowadził zespół do końca sezonu 2022/2023. W sezonie 2022/2023 doprowadził Raków do finału Pucharu Polski, bez straty gola, eliminując Zagłębie Sosnowiec, Pogoń Szczecin, Motor Lublin i Górnika Łęczna, ostatecznie przegrywając 2 maja 2023 na Stadionie Narodowym z Legią Warszawa (0:0 po dogrywce, 5:6 po rzutach karnych). W tymże sezonie wywalczył również mistrzostwo Polski, zapewniając sobie tytuł na trzy kolejki przed końcem sezonu. Po odejściu z Rakowa 26 lipca 2023 został ekspertem w Canal+ Sport. Po zwolnieniu Fernando Santosa we wrześniu 2023 był jednym z kandydatów do objęcia stanowiska selekcjonera reprezentacji Polski. Osiągnięcia jako trener Klubowe KS Łomianki Mistrzostwo Ligi Okręgowej: 2010/2011 Legionovia Legionowo Mistrzostwo III ligi: 2012/2013 Raków Częstochowa Mistrzostwo Polski: 2022/2023 Mistrzostwo I ligi: 2018/2019 Mistrzostwo II ligi: 2016/2017 Wicemistrzostwo Polski: 2020/2021, 2021/2022 Puchar Polski: 2020/2021, 2021/2022 Finalista Pucharu Polski: 2022/2023 Superpuchar Polski: 2021, 2022 Indywidualne Plebiscyt Piłki Nożnej Trener Roku: 2020, 2021, 2022 Gala Ekstraklasy Trener sezonu: 2020/2021, 2022/2023 Plebiscyt PZP Najlepszy trener I ligi: 2018, 2019 Najlepszy trener Ekstraklasy: 2021 Przypisy Bibliografia Polscy nauczyciele historii Polscy nauczyciele wychowania fizycznego Polscy piłkarze Polscy trenerzy piłkarscy Trenerzy piłkarzy Legionovii Legionowo Trenerzy piłkarzy Świtu Nowy Dwór Mazowiecki Trenerzy piłkarzy Rakowa Częstochowa Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1974

62629

https://pl.wikipedia.org/wiki/Roman%20Giertych

Roman Giertych

Roman Jacek Giertych (ur. 27 lutego 1971 w Śremie) – polski polityk i prawnik, adwokat. W latach 1989–1994 prezes Młodzieży Wszechpolskiej, od 2006 do 2007 prezes Ligi Polskich Rodzin, w latach 2001–2007 i od 2023 poseł na Sejm IV, V i X kadencji, w latach 2006–2007 wicepremier oraz minister edukacji narodowej w rządach Kazimierza Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego. Życiorys Wykształcenie i działalność do 2006 Wychowywał się w Kórniku, gdzie ukończył szkołę podstawową i liceum ogólnokształcące. Został absolwentem historii na Wydziale Historycznym (1994) i prawa na Wydziale Prawa (1995) Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1996 rozpoczął aplikację adwokacką w Warszawie, którą ukończył w 2000. Opublikował książki takie jak Kontrrewolucja młodych, Lot orła i Możemy wygrać Polskę. Wybór felietonów z Radia Maryja 1997–1999. Pisał artykuły publikowane w „Bastionie”, „Ładzie”, „Najwyższym Czasie!”, „Rycerzu Niepokalanej” i „Wszechpolaku”. Prowadził w Warszawie własną kancelarię adwokacką. W 1989 założył deklarującą narodowe wartości Młodzież Wszechpolską, nawiązującą swoją nazwą do przedwojennego Związku Akademickiego Młodzież Wszechpolska. Początkowo pełnił funkcję jej prezesa, w 1994 został prezesem honorowym. Był członkiem Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego i Stronnictwa Narodowego, którego działacze w 2001 utworzyli Ligę Polskich Rodzin. W wyborach parlamentarnych w 1993 kandydował do Sejmu z listy Unii Polityki Realnej, cztery lata później współtworzył i startował na posła z ramienia Bloku dla Polski. W wyborach parlamentarnych w 2001 został wybrany z listy LPR na posła IV kadencji z okręgu podwarszawskiego (otrzymał 13 261 głosów). Od lipca 2004 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego sejmowej komisji śledczej badającej tzw. aferę Orlenu. Ponownie uzyskał mandat poselski w wyborach w 2005, kandydując z okręgu warszawskiego i otrzymując 35 512 głosów. W Sejmie pełnił funkcję przewodniczącego Komisji do Spraw Służb Specjalnych. Na początku V kadencji był inicjatorem wprowadzenia jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka, którą potocznie nazwano „becikowym”. Był przewodniczącym kongresu LPR, w marcu 2006 został wybrany na prezesa partii w miejsce Marka Kotlinowskiego. Wicepremier i minister edukacji narodowej Od 5 maja 2006 do 13 sierpnia 2007 sprawował funkcje wicepremiera i ministra edukacji narodowej w rządach Kazimierza Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego. Jego nominacja na ministra doprowadziła w maju 2006 do manifestacji studenckich, które odbyły się m.in. w Gdańsku, Krakowie, Łodzi, Rzeszowie, Szczecinie i Warszawie. W czerwcu z inspiracji Inicjatywy Uczniowskiej odbył się protest grupy uczniów przed ministerstwem, którego uczestnicy spalili kukłę symbolizującą ministra. Powodem tych demonstracji były kontrowersje związane z poglądami Romana Giertycha o charakterze nacjonalistycznym. Inicjatywy te zostały przez niego samego określone jako „protesty lewackich ugrupowań”. Zorganizowano także zbieranie podpisów pod listem otwartym dotyczącym jego odwołania (zebrano około 138 tysięcy podpisów). Powstała także inicjatywa „Giertych musi odejść” postulująca jego odwołanie, która organizowała w ciągu pierwszych miesięcy manifestacje i marsze protestacyjne w całej Polsce, m.in. pod hasłem „Początek Roku – Koniec Giertycha”. W czerwcu 2006 podjął decyzję o odwołaniu szefa Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli Mirosława Sielatyckiego. Jako uzasadnienie tej decyzji podał wydanie przez CODN podręcznika dla nauczycieli Kompas – edukacja o prawach człowieka w pracy z młodzieżą. Celem tej publikacji, stworzonej w 2002 z inicjatywy Rady Europy i przetłumaczonej na blisko 20 języków, była promocja praw człowieka. Według Romana Giertycha podręcznik miał służyć „promocji homoseksualizmu” w szkole. Przeciwko decyzji ministra protestowali m.in. pracownicy CODN, Polska Izba Książki, Amnesty International i sekretarz generalny Rady Europy Terry Davis. Jako minister przywrócił do szkół obowiązek przystąpienia na maturze do egzaminu z matematyki. W lipcu 2006 ogłosił częściową „amnestię maturalną” dla absolwentów, którzy w tym samym roku nie zdali |matury. Rzecznik praw obywatelskich zaskarżył wprowadzające ją rozporządzenie do Trybunału Konstytucyjnego, który 16 stycznia 2007 uznał amnestię maturalną za niezgodną z Konstytucją RP. 3 listopada 2006 na konferencji prasowej w Gimnazjum nr 2 w Gdańsku zaprezentował szczegóły rządowego programu, mającego działać na rzecz ukrócenia przemocy i agresji w polskich szkołach. W 2007 parlament z inicjatywy jego partii wprowadził do ustawy o systemie oświaty obowiązek noszenia mundurków szkolnych przez uczniów szkół podstawowych i gimnazjów (określony jako „jednolity strój”). 1 marca 2007, podczas nieformalnego spotkania ministrów edukacji państw Unii Europejskiej, Roman Giertych zaproponował stworzenie „Wielkiej Karty Praw Narodów”, mającej zawierać m.in. obejmujący całą Europę zakaz przeprowadzania aborcji i „propagandy homoseksualnej”. Słowa te wywołały oskarżenia ministra o homofobię. Jednocześnie podczas tego wystąpienia Roman Giertych zasugerował, jakoby prezentowane przez niego stanowisko było poglądem całego polskiego gabinetu, czemu jednak zaprzeczył rzecznik prasowy rządu Jan Dziedziczak. Działalność polityczna w latach 2007–2015 Po rozpadzie koalicji rządowej 13 sierpnia 2007 został odwołany z urzędów wicepremiera i ministra. 24 października 2007, po przegranych przedterminowych wyborach parlamentarnych (otrzymał w nich 6394 głosy w okręgu lubelskim, a LPR nie osiągnęła wyborczego progu), zrezygnował z funkcji prezesa partii i zapowiedział odejście z polityki. Przed wyborami do Parlamentu Europejskiego w 2009 współpracował z ugrupowaniem Libertas Polska. W późniejszym czasie zrezygnował z członkostwa w LPR. Deklarował potem niejednokrotne głosowanie w wyborach na Platformę Obywatelską. W lutym 2013, m.in. razem z Kazimierzem Marcinkiewiczem i Michałem Kamińskim, założył think tank Instytut Myśli Państwowej, którego został prezesem. W wyborach parlamentarnych w 2015 bez powodzenia jako niezależny (przy poparciu m.in. części polityków PO) kandydował do Senatu w okręgu wyborczym nr 41, przegrywając z Konstantym Radziwiłłem. Dalsza działalność zawodowa Po odejściu z parlamentu w 2007 wrócił do praktyki adwokackiej. Reprezentował Ryszarda Krauzego, pomawianego o układy z gangiem w procesie, w którym w pierwszej instancji uwzględniono powództwo, nakazując Telewizji Polskiej i Anicie Gargas przeprosiny przedsiębiorcy. Był także pełnomocnikiem Radosława Sikorskiego w sprawie obraźliwych komentarzy na forum internetowym serwisu tygodnika „Wprost”. Zawarł pierwszą ugodę w sprawie dotyczącej katastrofy smoleńskiej, na mocy której wdowa po zmarłym funkcjonariuszu Biura Ochrony Rządu otrzymała 250 tysięcy złotych zadośćuczynienia od Skarbu Państwa. Był pełnomocnikiem rodziny aktorki Anny Przybylskiej w wygranym procesie z wydawcą portalu internetowego Pudelek.pl o naruszenie dóbr osobistych. Jako adwokat reprezentował także Donalda Tuska i członków jego rodziny. Był m.in. pełnomocnikiem Michała Tuska w wygranym procesie z wydawcą „Faktu”, a także w sprawie dotyczącej rzucenia kamieniem w okno jego mieszkania. Był też pełnomocnikiem Katarzyny Tusk w procesie, w wyniku którego Sąd Apelacyjny w Warszawie nakazał przeproszenie jej na internetowym portalu „Faktu”. Reprezentował Donalda Tuska w sprawach przed prokuratorami, komisją śledczą ds. Amber Gold i komisją śledczą ds. VAT, a także w sprawie naruszenia dóbr osobistych przez Patryka Jakiego. Reprezentował Geralda Birgfellnera w sprawie dotyczącej przedsiębiorstwa Srebrna i jego sporu z Jarosławem Kaczyńskim, a także Leszka Czarneckiego w sprawie tzw. afery KNF. Działalność polityczna od 2015 W okresie rządu Prawa i Sprawiedliwości brał udział w protestach organizowanych przez Komitet Obrony Demokracji. W wyborach prezydenckich w 2020 poparł Szymona Hołownię. Wraz z Jackiem Dubois i Mikołajem Pietrzakiem skierował do MTK zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa przez ministra sprawiedliwości i prokuratora generalnego Zbigniewa Ziobrę oraz przez prokuratora krajowego Bogdana Święczkowskiego, zarzucając im masowe zatrzymania przeciwników politycznych. 20 grudnia 2021 agencja prasowa Associated Press, powołując się na informacje uzyskane przez laboratorium Citizen Lab, podała, że w trakcie kampanii wyborczej do parlamentu w 2019 telefon Romana Giertycha został zhakowany przy użyciu będącego w posiadaniu instytucji rządowych oprogramowania Pegasus. Według medialnych doniesień inwigilacja miała mieć związek ze śledztwem prowadzonym w sprawie spółki Polnord. W 2023 Roman Giertych zainicjował powstanie „Sieci na Wybory”, koordynującej akcje przeciwników PiS w mediach społecznościowych. W tym samym roku ogłosił wystartowania w wyborach do Senatu. Polska 2050 zaproponowała wystawienie go jako kandydata w ramach paktu senackiego, jednak koncepcja ta nie uzyskała aprobaty innych podmiotów wchodzących w skład porozumienia. Ostatecznie polityk ogłosił, że nie wystartuje w wyborach. 27 sierpnia 2023 Donald Tusk zapowiedział start Romana Giertycha w wyborach do Sejmu z listy Koalicji Obywatelskiej w okręgu kieleckim, w którym pierwsze miejsce na liście PiS objął Jarosław Kaczyński. Otrzymał ostatnie miejsce na liście KO w tym okręgu. W wyborach dostał 23 622 głosy, uzyskując mandat poselski. Postępowania sądowe i prokuratorskie W marcu 2005 w wywiadzie dla dziennika „Rzeczpospolita” nazwał Adama Michnika „byłym partyjnym aparatczykiem”, za co wytoczono mu proces o naruszenie dóbr osobistych. We wrześniu 2007 Sąd Apelacyjny w Warszawie prawomocnie nakazał Romanowi Giertychowi przeproszenie Adama Michnika i zapłatę 10 tysięcy złotych na rzecz Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Laskach. W 2009 Roman Giertych wygrał proces wytoczony wydawcy dziennika „Fakt” o ochronę dóbr osobistych. W 2017 ostatecznie wygrał przed Sądem Najwyższym wytoczoną przez siebie sprawę związaną z odpowiedzialnością wydawców za treść komentarzy pod artykułami w portalach internetowych. Zastępca prokuratora generalnego Bogdan Święczkowski skierował wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego wobec Romana Giertych za wypowiedziane pod koniec 2016 słowa krytyki pod adresem Zbigniewa Ziobry i prokuratury. Sprawa ta została umorzona w 2017 przez Sąd Dyscyplinarny przy Izbie Adwokackiej w Warszawie. Prokurator generalny zaskarżył to rozstrzygnięcie do działającej od marca 2019 Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego. Rozpatrywany w maju 2019 wniosek był pierwszą tego rodzaju sprawą w tej izbie. Roman Giertych ocenił postępowanie jako próbę „zastraszania adwokatów przez najwyższe organy prokuratury”. Wskazał też, że jego zdaniem było powiązane z jego działalnością jako pełnomocnika Donalda Tuska i Geralda Birgfellnera. W lutym 2020 kasacja prokuratora generalnego została ostatecznie oddalona. 15 października 2020 został zatrzymany przez funkcjonariuszy Centralnego Biura Antykorupcyjnego. Podczas wieczornego przeszukania w jego domu stracił przytomność, wskutek czego trafił do szpitala. Wcześniej przeszukano też siedzibę jego kancelarii adwokackiej. 16 października 2020 – według prokuratora – został mu przedstawiony zarzut wyprowadzenia kwoty blisko 92 milionów złotych z giełdowej spółki deweloperskiej. Skuteczność tej czynności była następnie podważana. Wskazywano, że z przebywającym wtedy w szpitalu adwokatem nie było kontaktu, a prowadząca czynność prokurator wprost zapisała w protokole, że Roman Giertych śpi. Następnego dnia poznański sąd rejonowy odmówił zastosowania tymczasowego aresztowania wobec pięciu innych osób zatrzymanych w tej sprawie (w tym przedsiębiorcy Ryszarda Krauzego), motywując tę decyzję brakiem przesłanek uprawdopodobniających popełnienie przestępstwa. W listopadzie 2020 sąd wstrzymał wykonalność zastosowanych przez prokuratora środków zapobiegawczych (w tym zakazu wykonywania zawodu adwokata). W następnym miesiącu sąd, uwzględniając zażalenie, uchylił decyzję o zastosowaniu tych środków, wskazując na brak dowodów popełnienia przestępstwa. Stwierdził także, że Roman Giertych nie uzyskał statusu podejrzanego w sprawie wobec braku skutecznego ogłoszenia zarzutów. Również w grudniu 2020 sąd uwzględnił zażalenie na przeszukanie kancelarii adwokackiej, oceniając tę czynność za niezgodną z prawem. Roman Giertych wyjechał z Polski i zamieszkał we Włoszech W grudniu 2021 prokurator z Prokuratury Regionalnej w Lublinie wystąpił do sądu z wnioskiem o tymczasowe aresztowanie Romana Giertycha, motywując to jego wielokrotnym niestawiennictwem na wezwania celem przedstawienia kolejnych zarzutów. W marcu 2022 sąd nie uwzględnił tego wniosku, ponownie wskazując na brak przesłanek ogólnych stosowania środków zapobiegawczych w postaci dużego prawdopodobieństwa popełnienia przestępstwa. W kwietniu 2022 Sąd Okręgowy w Lublinie utrzymał w mocy tę decyzję. W kwietniu 2022 sąd uchylił decyzję prokuratora o odmowie wszczęcia postępowania w sprawie przekroczenia uprawnień przez prokuratorów zaangażowanych w sprawę. Sprawa zatrzymania Romana Giertycha była przedmiotem zainteresowania organizacji praw człowieka i instytucji europejskich. W lipcu 2021 Komisja Europejska w swoim sprawozdaniu wskazała ją jako przykład naruszania reguł praworządności. Helsińska Fundacja Praw Człowieka w swoim raporcie Stan oskarżenia. Prokuratura w latach 2016–2022 z marca 2022 określiła ją jako „sztandarowy przykład wskazujący na upolitycznienie działań prokuratury”. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy w deklaracji z czerwca 2022 uznało działania wobec adwokata za przejaw represji politycznych wobec przeciwników rządu. Życie prywatne Pochodzi z rodziny polityków związanych z ruchem narodowym. Jest synem Macieja Giertycha, wnukiem Jędrzeja Giertycha i prawnukiem Włodzimierza Łuczkiewicza, a także bratankiem Wojciecha Giertycha. Jest mężem Barbary, z którą ma czworo dzieci (Marię, Karolinę, Leona i Alicję). Odznaczenia W 2006 otrzymał Srebrny Medal „Za zasługi dla obronności kraju”. Publikacje Kontrrewolucja młodych, Ad Astra, Warszawa 1994, . Za błękitną kurtyną: polski wywiad na tropie masonów, Fulmen-Poland, Warszawa 1996, (Roman Giertych wypierał się autorstwa, które przypisał mu Michał Karnowski; książka została wydana pod pseudonimem „Roman Bertowski”). Lot orła, Fundacja „Nasza Przyszłość”, Szczecinek 2000, . Możemy wygrać Polskę. Wybór felietonów z Radia Maryja 1997–1999, Ostoja, Krzeszowice 2001, . Między prawem a polityką, Wydawnictwo Debiuty, Poznań 2013, . Kronika dobrej zmiany, Eco Redonum, Warszawa 2017, . W obronie Konstytucji, Eco Redonum, Warszawa 2018, . Kronika podłej zmiany, Eco Redonum, Warszawa 2019, . Kariera Prokuratora Żółcia, Eco Redonum, Warszawa 2020, . Przypisy Linki zewnętrzne Absolwenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Ludzie urodzeni w Śremie Ludzie związani z Kórnikiem Ministrowie edukacji III Rzeczypospolitej Odznaczeni Srebrnym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Politycy Stronnictwa Narodowego (1989–2001) Polscy adwokaci Posłowie z okręgu Warszawa II Posłowie z okręgu Warszawa Prezesi Ligi Polskich Rodzin Prezesi Młodzieży Wszechpolskiej Urodzeni w 1971 Wicepremierzy III Rzeczypospolitej Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji Posłowie z okręgu Kielce

1933928

https://pl.wikipedia.org/wiki/%C5%BBydzi

Żydzi

Żydzi (dosł. „chwalcy Jahwe” lub „czciciele Jahwe” z hebr. Jehudim, יהודים, jid. Jidn, ייִדן, ladino ג׳ודיוס Gjudios) – naród semicki, zamieszkujący w starożytności Palestynę (określany wtedy jako Hebrajczycy albo Izraelici), posługujący się wówczas językiem hebrajskim, a w średniowieczu i czasach nowożytnych mieszkający w diasporze na całym świecie i posługujący się wieloma różnymi językami, w rezultacie czego niestanowiący jednolitej grupy religijnej i etnicznej. Hebrajczycy wchodzili prawdopodobnie w skład grupy Habiru, którą w II tysiącleciu p.n.e. tworzyły ludy przybyłe do Syropalestyny z obszarów Mezopotamii. Uważa się, iż termin Hebrajczycy pochodzi właśnie od nazwy Habiru. Na podstawie przekazu biblijnego nazwa „Hebrajczycy” jest wywodzona od postaci Hebera. Wiele emocji i dyskusji wzbudza kwestia przynależności rasowej, narodowościowej, a nawet antropologicznej Żydów. I tak np. dla żydów ortodoksyjnych Żydem jest tylko osoba, która ma ortodoksyjną matkę lub przeszła konwersję na judaizm. Za Żydów uważa się jednak wiele osób, które nie są żydami ortodoksyjnymi. Kto jest Żydem (hebr.? מיהו יהודי) jest pytaniem, na które nie da się jednoznacznie odpowiedzieć, gdyż może to być identyfikacja kulturowa, etniczna lub religijna. Wiele osób, które uważają się z jakichś powodów za Żydów, nie jest uznawanych przez inne grupy lub instytucje. Dotyczy to na przykład żydów reformowanych, którzy nawet pomimo etnicznego pochodzenia żydowskiego czasem nie są uznawani przez żydów ortodoksyjnych. Według prawa izraelskiego Żydem jest osoba, która ma ortodoksyjną żydowską matkę, chociaż prawo do obywatelstwa bez oficjalnego uznania takiej osoby za Żyda ma każda osoba, która ma przynajmniej jednego dziadka, który był ortodoksyjnym Żydem. Nazwa i zapis Żydzi zamieszkujący Izrael są nazywani Izraelczykami; określenie to jednak oznacza także wszystkich obywateli tego kraju (łącznie z Arabami), a czasem także wszystkich mieszkańców Izraela. Zgodnie z zasadami języka polskiego, w którym nazwy narodowości zapisywane są wielką literą, a nazwy wyznawców poszczególnych religii – małą, członków narodu żydowskiego, niezależnie od ich wyznania, nazywa się Żydami, natomiast wyznawców judaizmu – żydami. Istnieją zatem Żydzi niebędący żydami ze względów religijnych: słynnym polskim przykładem był rzymskokatolicki ksiądz karmelita Daniel Rufeisen, który miał z tego powodu problemy z przyznaniem obywatelstwa izraelskiego. Źródłosłów Określenie Żyd, Żydzi pochodzi od imienia Juda, Judejczyk – jednego z 12 synów biblijnego patriarchy Jakuba oraz późniejszej nazwy jednego z 12 pokoleń Izraela. Plemiona Judy oraz Symeona zamieszkały w południowej części Palestyny, gdzie też znajdowała się Jerozolima, późniejsza stolica całego Izraela, a następnie, po podziale państwa Salomona, Królestwa Judy. Judejczycy uważali się za bardziej godnych potomków Izraela, gdyż posiadali starożytną stolicę Dawida, świątynię Jahwe oraz w większym stopniu niż ich pobratymcy z północy zachowywali przepisy prawa mojżeszowego. Pod koniec VIII wieku p.n.e. północne Królestwo Izraela zostało rozbite przez Asyryjczyków, którzy także uprowadzili ludność hebrajską sprowadzając na jej miejsce inne narody. Wówczas Judejczycy stali się jedynym pokoleniem Izraela zamieszkującym tereny Ziemi Obiecanej oraz jedynymi Izraelitami, którzy posiadali własne państwo. Od tego momentu pozostałe pokolenia Izraela znajdujące się w diasporze są już rzadko wspominane przez Stary Testament, zaś określenie Judejczyk zaczyna być tożsame ze słowem Izraelita, Hebrajczyk. Także w VIII wieku przed Chrystusem w annałach Tiglat-Pilesera III pojawiają się najstarsze wzmianki o Judzie i rządzących nią królach. O królestwie Judy mówią także dokumenty Sanheriba, Asarhaddona, Assurbanipala oraz Nabuchodonozora II. Pod koniec VII wieku p.n.e. Nabuchodonozor II rozpoczął przesiedlenia ludności judejskiej na tereny Babilonu, zaś w roku 587 p.n.e. zburzył Jerozolimę, świątynię i uprowadził pozostałych Judejczyków. To właśnie w okresie niewoli babilońskiej termin Judejczyk, Żyd stał się tożsamym ze słowem Izraelita, Hebrajczyk, tak iż mianem Żydów zaczęto określać wszystkie 12 pokoleń, a nie tylko samych Judejczyków. Trend ten można zaobserwować w Starym Testamencie, gdzie słowa Judejczyk i Judejczycy zastępują słowa Izraelici w księgach spisanych po upadku Królestwa Judy. Słowo jehudi (Judejczyk = Żyd) występuje sporadycznie jeszcze przed niewolą babilońską (2Krl 16,6; 25,25; Jr 32,12; 34,9; 36,14.21.23 38:19), lecz w księgach Nehemiasza i Estery pojawia się aż 61 razy, kilkakrotnie używa go Jeremiasz po upadku Jerozolimy, prorok Zachariasz posługuje się nim określając Izraelitę (Za 8,23). Słowo jehudai (Judejczycy = Żydzi) pojawia się dopiero w księdze Daniela (3,8.12) i jest wielokrotnie użyte w księdze Ezdrasza (4,12.23; 5,1.5; 6,7.8.14). W Nowym Testamencie wszyscy Izraelici często określani są mianem Judejczyków (Żydów), pomimo iż wielu nie pochodziło z plemienia Judy. Apostoł Paweł pochodzący z pokolenia Beniamina (Flp 3,5) nazywał siebie Judejczykiem, czyli Żydem (Dz 21,39; 22,3; Gal 2,15), co wskazuje na fakt, iż już w I wieku n.e. słowo Judejczyk było przez samych Izraelitów używane jako określenie Hebrajczyka. Wszystkie imiona, które biblijny Jakub-Izrael nadawał swoim 12 synom, posiadały duchowe znaczenie, co dotyczy także imienia J(eh)uda. Z języka hebrajskiego tłumaczy się je jako chwała, wychwalony, wysławiony (w odniesieniu do Boga Jahwe). Żyd (Judejczyk) oznacza więc czciciela lub chwalcę Boga Jahwe i takie tłumaczenie imienia potwierdza opis z Księgi Rodzaju 29,35. Antropologia fizyczna W XIX i pierwszej połowie XX wieku toczono dyskusje na temat struktury antropologicznej Żydów. Wyrażano różne stanowiska – od istnienia odrębnej rasy żydowskiej do antropologicznego podobieństwa z ludnością danego kraju. W okresie międzywojennym problem ten poddała analizie lwowska szkoła antropologiczna, gł. poprzez badania Salomona Czortkowera i syntezę J. Czekanowskiego. Obydwa powyższe skrajne stanowiska zostały odrzucone i wśród Żydów wyróżniono trzy formacje antropologiczne: orientalną, kaukaską i środkowoeuropejską. W orientalnej wyodrębniono dwa odłamy: Sefardim jerozolimscy (wraz ze zbliżonymi do nich Żydami syryjskimi, mezopotamskimi i kurdystańskimi) będącymi szczątkiem formacji archaicznej z terenu Palestyny oraz Żydzi z Jemenu i Egiptu (z domieszką rasy czarnej). Formacja środkowoeuropejska charakteryzowała się wedle tej teorii silnym występowaniem cech typowych dla ludności tej części Europy. Formacja kaukaska wykazywała silne związki z ludami kaukaskimi i perskimi. Według J.Czekanowskiego różnice pomiędzy formacjami antropologicznymi Żydów w różnych regionach były skutkiem wchłonięcia przez ludność żydowską elementów ludności autochtonicznej jeszcze przed wyizolowaniem Żydów w średniowiecznych gettach. Współcześnie odchodzi się od podobnych teorii jako potencjalnie rasistowskich. Najstarsze dzieje Żydów Podstawowym źródłem pisanym dla wczesnej historii Żydów jest Biblia, która określa ich jako naród wybrany przez Boga Jahwe. Żydzi mieli pochodzić od Abrahama, który około 1800 r. p.n.e. przywędrował z Ur w Mezopotamii do ziemi Kanaan (obecnie Palestyna oraz państwo Izrael). Podczas trójpokoleniowego pobytu w Kanaanie Żydzi zaczęli posługiwać się językiem starokananejskim (będącym punktem wyjścia do języka hebrajskiego), choć wg Biblii byli pierwotnie Aramejczykami. W późniejszym okresie Żydzi przebywali w Egipcie do 1200 p.n.e., gdy pod wodzą Mojżesza powrócili podzieleni na 12 plemion do ziemi Kanaan jako Ziemi Obiecanej przez Boga. Około 1050 p.n.e. zjednoczeni przez króla Saula pokonali plemiona filistyńskie. Za panowania królów Dawida i Salomona królestwo przeżywało rozkwit kulturalny i gospodarczy, stając się lokalnym mocarstwem. Król Dawid zdobył Jerozolimę i ustanowił ją stolicą królestwa (rok 1003 p.n.e.). Po śmierci Salomona doszło do podziału państwa na dwa królestwa: Judę ze stolicą w Jerozolimie i Izrael ze stolicą w Samarii. Królestwa te istniały równolegle, aż do podbicia Izraela przez Asyrię. W VI w. p.n.e. Judę zdobyła Babilonia, a Żydzi zostali uprowadzeni w tzw. niewolę babilońską. To wydarzenie zapoczątkowało rozproszenie – żydowską diasporę. Do Judei wróciła bowiem tylko niewielka część wysiedlonych Żydów, i to dopiero za króla Persji Cyrusa II Wielkiego. Reszta pozostała nad Eufratem, tworząc świetnie prosperującą społeczność. Wielu uczonych uważa, iż nazwa Hebrajczycy pochodzi od terminu Habiru, starożytnego określenia wędrownych plemion semickich przybyłych do Palestyny zza Eufratu, którzy za czasów Amenhotepa IV spustoszyli miasta-państwa Kanaanu. Najstarszą inskrypcją wymieniającą Izrael wśród narodów Kanaanu jest Stela Merneptaha z XIII wieku p.n.e., zaś pierwsze wzmianki o Izraelu jako państwie znajdują się na Steli Meszy z IX wieku p.n.e. Żydzi w diasporze Palestyńska wspólnota żydowska przez kolejne stulecia podlegała, wraz z całym krajem, władzy imperium perskiego, następnie Aleksandra Wielkiego, Ptolemeuszów egipskich i ostatecznie syryjskich Seleucydów – aż do powstania Machabeuszy w 167 r. p.n.e., w którego efekcie powstało niezależne królestwo żydowskie. Przez całą drugą połowę pierwszego tysiąclecia p.n.e. rozwijała się świadomość narodowo-religijna Żydów w oparciu o religię judaizmu, która została skodyfikowana w tym okresie. Głównym centrum religijnym Żydów jest od tego czasu Jerozolima, gdzie stała Świątynia Jerozolimska. Po stu latach królowie żydowscy jako wasale poddali się Rzymianom. W I i II w n.e., po dwóch kolejnych powstaniach żydowskich, Rzymianie zdziesiątkowali ludność żydowską i zlikwidowali niepodległe królestwo. Od tej pory przeważająca większość Żydów żyje poza Palestyną. Ludność żydowska w diasporze w wyniku rozproszenia w różnych warunkach życiowych i w różnym otoczeniu rozpadła się na kilka odrębnych grup etniczno-kultowych: Aszkenazyjczyków, Sefardyjczyków, Żydów orientalnych, posługujących się różnymi językami (jidysz, ladino, dialekty judeo-romańskie). Pomimo rozproszenia, Żydzi zachowali swoją kulturę przez blisko dwa tysiące lat. Elementem łączącym Żydów rozsianych po całym świecie był judaizm – monoteistyczna religia, której przykazania obejmowały nie tylko kwestie wiary, lecz szczegółowo regulowały wszystkie aspekty życia codziennego. Judaizm stanowił podstawę świadomości narodowej Żydów i stanowił wyznacznik żydowskości – w przypadku Żydów wyznanie ściśle pokryło się z narodowością. Żydzi rozproszyli się po całym znanym wówczas świecie. Kolonie żydowskie powstały w całej Europie, w nieprzyjaznym Rzymianom imperium perskim, na Kaukazie, w zachodnich Chinach, w Etiopii, w Arabii, w Afryce – zarówno w prowincjach rzymskich, jak i na jej wschodnim wybrzeżu. Nauki Mahometa wykazują wpływ teologii żydowskiej. Był to również okres żydowskiego prozelityzmu – najbardziej znanym jego przykładem jest Kaganat Chazarski. Istniejące od VI do X wieku na stepach między Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim państwo Chazarów, ludu pochodzenia tureckiego, przyjęło judaizm jako wyznanie państwowe. Niektórzy autorzy, na przykład Artur Koestler, popierali kontrowersyjną tezę, według której po upadku państwa Chazarów uchodźcy chazarscy, tzw. później żydzi chazarscy, przybyli do Europy i dali początek Żydom aszkenazyjskim. Inni, jak profesor Uniwersytetu w Tel-Awiwie Shlomo Sand, negują w ogóle narodową odrębność Żydów wskazując na liczne różnice antropologiczne i kulturowe pomiędzy poszczególnymi grupami. Jednocześnie neguje wypędzenie Żydów z Palestyny przez Rzymian. Diaspora europejska W średniowieczu najliczniejsza była diaspora europejska. Głównymi ośrodkami osadnictwa żydowskiego były Nadrenia, w której duże skupiska Żydów pojawiły się w okresie rządów Karola Wielkiego (stąd aszkenazim, hebr. „Niemcy”) oraz Andaluzja – muzułmańska Hiszpania (stąd sefardim, hebr. „Hiszpanie”), gdzie warunki dla Żydów do przybycia Almorawidów w 1086 r. były tak korzystne, że często sprawowali najważniejsze funkcje państwowe. Diaspora andaluzyjska uległa częściowo rozproszeniu (po reszcie Europy, Afryce północnej i po Bliskim Wschodzie) po wypędzeniu Żydów z Hiszpanii i Portugalii w latach 1492–1497, a częściowo uległa asymilacji. Natomiast w Polsce Żydzi masowo osiedlali się od XIII wieku. W połowie XVI wieku na ziemiach polskich żyło już ok. 80 proc. ogółu Żydów świata. W krajach feudalnej Europy chrześcijańskiej Żydzi stanowili odrębną grupę ludności, w istocie odrębny stan – rządzili się własnymi prawami, mieli własne sądy, władze samorządowe, zwykle cieszyli się ochroną panującego, ponieważ jako „słudzy Skarbu” (servici camerae) zapewniali mu dopływ gotówki z podatków. Żydzi skupiali się w miastach, gdzie osiedlali się w gettach – odrębnych dzielnicach, nieraz z własnymi murami i władzami. Należy podkreślić, że getta stanowiły skupiska dobrowolne i otwarte, podobnie, jak skupiska innych grup narodowościowych (np. Ormian). W diasporze częste były akty wrogości wobec Żydów, szczególnie w okresach klęsk żywiołowych, za które ich winiono. Przybierały one zwykle formę pogromów – ruchawek tłumu, mordującego Żydów i rabującego dzielnice żydowskie. Ponadto oskarżano Żydów o mordy rytualne (sprawa Szymona z Trydentu) i profanacje. Aż do czasów reżimu Hitlera w Europie nie zdarzały się natomiast prześladowania w formie represyjnego ustawodawstwa – bo nie należy za takie uważać systemu feudalnego prawa, w którym każda grupa ludności („nacja”, „stan”) miała właściwe dla siebie przywileje i ograniczenia. Wyjątkiem była Rosja, gdzie carowie nakładali na Żydów dalej idące ograniczenia i dopuszczali do pogromów. Do XX wieku ogólne nastawienie chrześcijan do Żydów, których wciąż uważano za „nieprzyjaciół Chrystusa”, było nieprzyjazne, a niekiedy otwarcie wrogie. Niedługo po odkryciu Nowego Świata zaczęło się osadnictwo żydowskie w Ameryce. W drugiej połowie XIX i XX wieku wśród Żydów europejskich powstały dwie przeciwstawne koncepcje: dążenie do asymilacji Żydów w miejscu ich zamieszkania oraz odrodzenia więzi narodowych i utworzenia własnego państwa (syjonizm). Narastające nastroje antysemickie w Europie oraz wzrastająca popularność ruchu syjonistycznego przyczyniły się do zapoczątkowania, a potem do emigracji kolejnych grup Żydów do Palestyny. W XIX i XX wieku dokonały się dwie duże migracje Żydów – do USA i do Izraela. Diaspory według wielkości Stany Zjednoczone są współcześnie siedzibą pierwszej co do wielkości diaspory żydowskiej; wedle badań opublikowanych w 2018 roku liczba Żydów w poszczególnych państwach wynosiła (wielkości przybliżone): Stany Zjednoczone: 5,7 mln (w 2007 ponad połowa nie należała do żadnej wspólnoty religijnej) Francja: 453 tys. Kanada: 390,5 tys. Wielka Brytania: 290 tys. Argentyna: 180 tys. Rosja: 172 tys. Niemcy: 116 tys. Ponadto wg danych z 2007 r.: Australia: 104 tys. Brazylia: 96 tys. Polska: ok. 8 tys. (2011) II wojna światowa W okresie II wojny światowej ówczesna narodowo-socjalistyczna (nazistowska) III Rzesza podjęła masową eksterminację Żydów, zmierzając do ich całkowitego wyniszczenia („ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej”, niem. Endlösung der Judenfrage). W (przymusowych tym razem) gettach, w niemieckich obozach koncentracyjnych, obozach zagłady i po prostu na ulicach wymordowano ich ok. 6 mln (Holocaust, Szoah). Wydarzenia te nasiliły emigrację żydowską do Palestyny. Powstanie współczesnego Izraela W latach 1945–1948 w brytyjskiej wówczas Palestynie doszło do wojny domowej między Żydami z jednej a Brytyjczykami i Arabami z drugiej strony. Po wycofaniu się Brytyjczyków (wymuszonym między innymi przez terroryzm bojówek żydowskich) i utworzeniu państwa Izrael walka przekształciła się w regularną wojnę między armią izraelską i armiami arabskich państw ościennych. Wojna ta zakończyła się izraelskim zwycięstwem i ukształtowaniem państwa Izrael w granicach, które społeczność międzynarodowa uznaje do dzisiaj. Po 1967 pod kontrolą Izraela znalazły się też Jerozolima Wschodnia, Zachodni Brzeg i Strefa Gazy. Obecnie Izrael zamieszkuje ponad 5,5 mln Żydów spośród żyjących na świecie około 17 mln. Wielu Żydów mieszkających w Izraelu czy USA nie ma według prawa tego kraju oficjalnego statusu Żyda. Zobacz też Przypisy Linki zewnętrzne Strona Społeczności Żydowskiej w Polsce Izrael – serwis poświęcony Izraelowi i narodowi żydowskiemu The 614th Commandment Society. Judaizm: informacje, artykuły, eseje, pytania, odpowiedzi Ludy starożytnego Bliskiego Wschodu Kultury ze standardowej próby etnograficznej

3544

https://pl.wikipedia.org/wiki/Maria%20Sk%C5%82odowska-Curie

Maria Skłodowska-Curie

Maria Salomea Skłodowska-Curie (ur. 7 listopada 1867 w Warszawie, zm. 4 lipca 1934 w Passy) – polsko-francuska uczona zajmująca się fizyką doświadczalną i chemią fizyczną, podwójna noblistka – laureatka Nagrody Nobla z fizyki (1903) i chemii (1911). W 1891 Maria Skłodowska wyjechała z Królestwa Polskiego do Paryża, by podjąć studia na Sorbonie (w XIX wieku kobiety nie mogły studiować na ziemiach polskich); następnie rozwinęła tam swoją karierę naukową. Była prekursorką nowej gałęzi chemii – radiochemii. Do jej dokonań należą: rozwinięcie teorii promieniotwórczości, technik rozdzielania izotopów promieniotwórczych oraz odkrycie dwóch nowych pierwiastków – radu i polonu. Z jej inicjatywy prowadzono także badania nad leczeniem raka za pomocą promieniotwórczości. Nagrodą Nobla została wyróżniona po raz pierwszy w 1903 – z fizyki, wraz z mężem Pierre’em Curie i z Henrim Becquerelem, za badania nad odkrytym przez Becquerela zjawiskiem promieniotwórczości. Po raz drugi została nagrodzona w 1911 – z chemii za odkrycie polonu i radu, wydzielenie czystego radu i badanie właściwości chemicznych pierwiastków promieniotwórczych. Należy do grona jedynie czterech osób, które otrzymały Nagrodę Nobla więcej niż raz. Wśród nich jest jedną z dwóch, które otrzymały nagrody w różnych dyscyplinach. W tej czwórce jest też jedyną kobietą oraz jedynym uczonym uhonorowanym w dwóch różnych naukach przyrodniczych. Mimo polskiej narodowości i sentymentów do kraju, nigdy nie otrzymała polskiego obywatelstwa. Maria Skłodowska-Curie to pierwsza kobieta, która spoczęła w paryskim Panteonie w dowód uznania zasług naukowych. Z mężem Pierre’em Curie miała dwie córki, które dożyły dorosłości: Ève Curie i Irène Joliot-Curie. Życiorys Dzieciństwo i młodość w Królestwie Polskim Maria Skłodowska urodziła się w Warszawie (wtedy znajdującej się w Królestwie Polskim, będącym częścią Imperium Rosyjskiego) jako piąte i ostatnie dziecko w rodzinie nauczycielskiej, wywodzącej się z drobnej szlachty. Jej ojciec Władysław, pochodził z rodziny, która miała prawo do posługiwania się herbem Dołęga, zaś matka z rodziny z herbem Topór. Dziadek Józef Skłodowski był szanowanym lubelskim i kieleckim pedagogiem, wójtem Piekoszowa. Ojciec Władysław Skłodowski był nauczycielem matematyki i fizyki oraz dyrektorem kolejno dwóch warszawskich gimnazjów męskich, zmuszony przez władze carskie prowadził również w domu stancję dla chłopców. Matka Bronisława Boguska, była przełożoną warszawskiej pensji dla dziewcząt z dobrych domów. Oboje rodzice wychowywali swoje dzieci w duchu głębokiego patriotyzmu. Rodzeństwem Marii byli: Zofia (1861–1876), Józef (1863–1937) – znany warszawski lekarz, Bronisława (1865–1939) – lekarka i działaczka społeczna i Helena (1866–1961) – nauczycielka. Kiedy Maria miała 9 lat, jej najstarsza siostra Zofia zmarła na tyfus. Dwa lata później, w wieku 42 lat zmarła jej matka, która od lat chorowała na gruźlicę. Ojciec był ateistą, matka zaś głęboko wierzącą katoliczką. Po śmierci siostry i matki Maria wpadła w depresję, straciła też wiarę w Boga i stała się ateistką, a według Reida agnostyczką. Gdy Maria miała 10 lat rozpoczęła naukę na pensji dla dziewcząt, którą wcześniej prowadziła jej matka. Następnie kształciła się w III Żeńskim Gimnazjum Rządowym, które ukończyła w 1883 ze złotym medalem. Kolejny rok spędziła na wsi u ziemiańskiej rodziny jej ojca, gdzie regenerowała siły fizyczne i psychiczne po bolesnych przeżyciach związanych ze śmiercią matki i siostry. Po powrocie do Warszawy udzielała korepetycji z matematyki, fizyki, języków obcych (znała polski, rosyjski, niemiecki, angielski, francuski). W Warszawie Maria poznała Bronisławę Piasecką – nauczycielkę, którą przepełniały idee pozytywizmu. Pod jej wpływem Maria wraz z siostrami – Bronią i Helą wstąpiły na Uniwersytet Latający. Był to czas, kiedy młode Skłodowskie poznały wybitnych profesorów, którzy przekazali im zakazaną przez władzę wiedzę. W wieku około 16 lat, ostatecznie zadeklarowała się jako ateistka zamieszczając w swoim pamiętniku racjonalistyczną krytykę przeciwko instytucjonalnemu oszukiwaniu w Kościele, jak również fragmenty obrazoburczej książki „Żywot Jezusa” autorstwa byłego księdza Josepha Ernesta Renana. Kienzler podsumowuje: „Odtąd w jej życiu miejsce wiary i Boga zastąpiła nauka”. Zafascynowane nauką, Maria i Bronia zawarły umowę, w myśl której najpierw na studia do Paryża wyjedzie starsza z nich, a młodsza będzie pracować w kraju na jej utrzymanie. Po zakończonych studiach we Francji, Bronia miałaby utrzymywać Marię. W związku z tym została guwernantką najpierw w prawniczej rodzinie z Krakowa, a następnie u ziemiańskiej rodziny Żorawskich, mieszkających w majątku ziemskim w Szczukach. Tam Maria uczyła dwie córki Żorawskich, a w wolnych chwilach, za zgodą Żorawskiego, uczyła wiejskie dzieci czytania, pisania i liczenia. W Szczukach Maria poznała syna Żorawskich, Kazimierza, wtedy młodego studenta matematyki. Młodzi zakochali się w sobie i dość szybko zaręczyli. Rodzice Kazimierza jednak stanowczo odrzucili pomysł ślubu ich syna z ubogą guwernantką, a sam Kazimierz nie potrafił się im przeciwstawić. Upokorzona Maria pracowała w Szczukach jeszcze piętnaście miesięcy. Żyjąc nadzieją na małżeństwo, raz jeszcze spotkała się z Kazimierzem w Zakopanem. Spotkanie potwierdziło jednak tylko obawy Marii, że do małżeństwa nie dojdzie. Ostatecznie zerwała znajomość z młodym Żorawskim. W 1889 upokorzona i odtrącona Maria, po czterech latach żalu, bólu, samotności i ciężkiej pracy powróciła do Warszawy. Tutaj zaczęła uzupełniać swoją wiedzę z chemii i fizyki na Uniwersytecie Latającym, m.in. uczestnicząc w laboratoriach Muzeum Przemysłu i Rolnictwa przy Krakowskim Przedmieściu. Pomagali jej cioteczny brat Józef Boguski, były asystent Dymitra Mendelejewa, oraz chemik Napoleon Milicer, były współpracownik Roberta Bunsena. To właśnie ci uczeni nauczyli młodą Skłodowską analizy chemicznej, którą później mogła wykorzystać przy pracach umożliwiających jej wyizolowanie radu i polonu. Na początku 1890, zgodnie z wcześniejszą umową, Bronisława, która kilka miesięcy wcześniej poślubiła Kazimierza Dłuskiego (także lekarza), zaprosiła ją do swojego paryskiego mieszkania, oferując pełne utrzymanie. Maria jeszcze przez rok się wahała, dokształcała, udzielała korepetycji, aż na początku 1891 zdecydowała się wyjechać do Paryża. Studia na Sorbonie i Pierre Curie Maria Skłodowska rozpoczęła naukę na Sorbonie w listopadzie 1891. Jako przedmiot studiów wybrała matematykę i fizykę. Jej nauczycielami akademickimi byli Paul Appel, Henri Poincaré oraz Gabriel Lippmann – wybitni uczeni o światowej sławie. Życie i czas w Paryżu Maria dzieliła pomiędzy naukę i grę w amatorskim teatrze. To właśnie w czasie studiów podczas jednego z przedstawień pt. „Polska, która kruszy kajdany” poznała i zaprzyjaźniła się z 7 lat starszym pianistą – Ignacym Janem Paderewskim. 28 lipca 1893 otrzymała licencjat z fizyki z pierwszą lokatą, a rok później licencjat z matematyki z drugą lokatą. Po ukończonych studiach, Gabriel Lippmann pomógł Marii otrzymać stypendium naukowe nad badaniami naukowymi związanymi z magnetycznymi właściwościami różnych rodzajów stali. W tym samym czasie Maria poznała u prof. Józefa Wierusza-Kowalskiego skromnego naukowca – Pierre’a Curie. Był on o osiem lat starszy od Marii, był wspólnie z bratem Jacques’m odkrywcą piezoelektryczności, autorem „prawa Curie” i zasady symetrii, konstruktorem piezokwarcu i „wagi Curie”. Maria i Pierre szybko znaleźli wspólne tematy do rozmów. 26 lipca 1895 Maria Skłodowska i Pierre Curie zawarli cywilny związek małżeński. Podczas ceremonii towarzyszyli im tylko najbliższa rodzina i kilku przyjaciół. W podróż poślubną pojechali na rowerach – prezencie ślubnym od jednego z przyjaciół. Odkrycie polonu i radu W 1896 Henri Becquerel (1852–1908), fizyk francuski, rozpoczął badania nad solami uranu (siarczanem potasu-uranylu K2[UO2(SO4)2](H2O)2), które wykazują silną fosforescencję. 2 marca 1896 na posiedzeniu Akademii Nauk ogłosił, że minerał zawierający uran emituje nowe, nieznane promieniowanie bez uprzedniego naświetlania. Becquerel przeprowadził kilka doświadczeń, na podstawie których stwierdził m.in. że uran i jego związki chemiczne w stanie krystalicznym, rozpuszczone czy też stopione samorzutnie emitują promieniowanie, które zaczernia kliszę fotograficzną, jonizuje powietrze i przenika przez nieprzezroczyste ciała. Ponadto stwierdził (błędnie), że promieniowanie uranowe jest zbliżone właściwościami do zwykłego światła i podobnie jak ono ulega odbiciu, załamaniu i polaryzacji. Z końcem 1897 Maria Skłodowska-Curie poszukując tematu do rozprawy w celu uzyskania stopnia doktora podjęła pierwsze badania naukowe z promieniami Becquerela. W tym samym roku, 12 września przyszła na świat pierwsza córka Marii i Pierre’a – Irène, późniejsza laureatka Nagrody Nobla z chemii (była drugą kobietą wyróżnioną tą nagrodą w dziedzinie chemii). Maria podejmując prace naukowe nad promieniowaniem odkrytym przez Becquerela zastosowała przede wszystkim zamiast kliszy fotograficznej używanej przez uczonego bardzo czuły elektrometr, skonstruowany przez Pierre’a i jego brata Jacques’a Curie. Dzięki temu wynalazkowi stwierdziła, że natężenie promieni Becquerela zależy od zawartości uranu w próbce i jest do niej proporcjonalne. To spostrzeżenie umożliwiło jej wyciągnięcie słusznego wniosku, że jest ono właściwością atomową uranu. Kolejnym osiągnięciem Marii było udowodnienie, że poza uranem także tor emituje promieniowanie. Następnie Maria Curie dowiodła, że emisja promieniowania niektórych minerałów zawierających uran (blenda smolista, chalkolit czy autunit) jest znacznie silniejsza niż wynikałoby to z zawartości uranu w ich składzie. Ponieważ znała skład chemiczny chalkolitu stwierdziła, że tylko uran jest pierwiastkiem promieniotwórczym w tym minerale. Wysunęła więc słuszną hipotezę, że minerał ten musi zawierać domieszkę nowego, nieznanego pierwiastka chemicznego. Maria otrzymała w laboratorium chalkolit i udowodniła tym samym, że syntetyczny chalkolit emituje słabsze promieniowanie. Był to dowód eksperymentalny na istnienie nowego pierwiastka chemicznego. Do badań Marii dołączył Pierre Curie. Małżonkowie Curie opracowali metodę wskaźników promieniotwórczych, dzięki czemu określili zdolność promieniowania nowego pierwiastka. Za pomocą przemian chemicznych wyodrębnili nowy, nieznany dotąd pierwiastek chemiczny. 18 lipca 1898 przedstawili dzieło naukowe, w którym donosili o odkryciu polonu (symbol Po, liczba atomowa 84), pierwiastka nazwanego na cześć Polski. Na kolejny sukces małżonkowie Curie nie musieli zbyt długo czekać. 26 grudnia 1898 wspólnie z Gustavem Bémontem donieśli o odkryciu kolejnego pierwiastka chemicznego – radu (symbol Ra, liczba atomowa 88). Małżonkowie Curie zbadali promieniowanie emitowane przez rad i polon, stwierdzając m.in., że związki promieniotwórcze świecą, sole radu wydzielają ciepło, zabarwiają porcelanę i szkło, promieniowanie przechodzi przez powietrze i pewne ciała, że może przekształcić tlen cząsteczkowy () w ozon (). Pierre Curie poddał swoje ramię kilkugodzinnemu działaniu radu, a powstałą trudno gojącą się ranę obserwował i opisał. Za swoje prace małżonkowie Curie zostali wyróżnieni licznymi nagrodami m.in. Plante, Lacaze, Gegner, Osiris, Medalem Davy'ego. W 1903 Maria przedstawiła tezy swojej rozprawy doktorskiej pt. „Badanie ciał radioaktywnych”. W sierpniu tego roku urodziła drugą córkę, która zmarła po porodzie.W 1903 Maria i Pierre Curie otrzymali wspólnie z Becquerelem Nagrodę Nobla z fizyki za badania nad zjawiskiem promieniotwórczości. 6 grudnia 1904 Maria urodziła trzecią córkę, Ève – przyszłą biografkę matki, pianistkę i działaczkę pokojową. Śmierć Pierre’a Curie W czwartek 19 kwietnia 1906 Pierre Curie, wracając z zebrania Stowarzyszenia Profesorów Wydziałów Nauk Ścisłych, zginął potrącony przez konny wóz ciężarowy; miał wtedy 47 lat. Zrozpaczona Maria przez rok prowadziła tzw. „Dziennik żałobny”, w którym opisywała ból, żal i pustkę, jaka jej pozostała po śmierci ukochanego męża, przyjaciela, towarzysza. W maju 1906 38-letnia Maria dostała katedrę fizyki po mężu. Pierwszy wykład prowadziła 5 listopada 1906. Została tym samym pierwszą kobietą profesorem na paryskiej Sorbonie. Druga Nagroda Nobla i skandal z Paulem Langevinem Po śmierci Pierre’a Maria oddała się całkowicie pracy: otrzymała rad w stanie metalicznym, opracowała i udoskonaliła metody izolowania i otrzymywania nowych substancji, podała definicję międzynarodowego wzorca radu. Brała także czynny udział w konferencjach i spotkaniach międzynarodowych m.in. w konferencji Solvaya. Wspólnie z grupą przyjaciół stworzyła szkołę, gdzie dzieci uczono w nowatorski sposób (w laboratoriach, muzeach, teatrach). W 1911 Maria zgłosiła swoją kandydaturę do Francuskiej Akademii Nauk, ale przepadła w głosowaniu. Warto w tym miejscu podkreślić, że Maria była laureatką Nagrody Nobla, trzykrotną laureatką Akademii Nauk w Paryżu, posiadała doktoraty honorowe uniwersytetów m.in. w Edynburgu, Genewie, Manchesterze, była członkiem Akademii Nauk w Petersburgu, Bolonii, Pradze, członkiem Akademii Umiejętności w Krakowie. Zwyciężyły jednak seksistowska postawa wobec kobiet i ksenofobiczna postawa wobec cudzoziemców. Pierwszą kobietę członkowie Akademii Nauk przyjęli ponad pół wieku później, w 1962. Była nią Marguerite Perey, doktorantka Marii Skłodowskiej-Curie.Wkrótce po porażce w Akademii ujawniony został romans Marii Skłodowskiej-Curie z fizykiem francuskim Paulem Langevinem, który trwał około roku, w latach 1910–1911. Langevin był żonaty i porzucił swoją rodzinę. Maria Skłodowska-Curie w oczach prasy, zwłaszcza brukowej, była osobą rozbijającą rodzinę Langevinów, w dodatku była od Paula o 4 lata starsza, a poza tym była cudzoziemką. Michel Langevin, wnuk Paula, ożenił się wiele lat później z Hélène Joliot, wnuczką Marii Skłodowskiej-Curie. Oboje byli, podobnie jak ich rodzice i dziadkowie, naukowcami (w ich przypadku – fizykami nuklearnymi). Hélène Langevin-Joliot jest obecnie emerytowaną dyrektorką badań w Centre national de la recherche scientifique w Paryżu. Maria była zdeklarowaną niewierzącą i pochodziła z Polski, która przez większość Francuzów była utożsamiana z bliżej nieokreślonym terytorium pod berłem rosyjskiego cara, gdzie znaczny procent ludności stanowili Żydzi – snuto przypuszczenia, że badaczka jest Żydówką (co w tamtych czasach było w ksenofobicznych kręgach Francji uważane za mocno podejrzane – nie ucichły bowiem jeszcze resentymenty, które kilkanaście lat wcześniej doprowadziły do sprawy Dreyfusa), pomimo że w rzeczywistości pochodziła ze szlacheckiego polskiego rodu Dołęga-Skłodowskich, a w dzieciństwie została ochrzczona w wierze katolickiej. Domniemania paryskich brukowców oparte były na tym, że Maria Skłodowska-Curie nosiła po babce drugie imię Salomea, które w Polsce było popularnym imieniem chrześcijańskim, zaś we Francji kojarzyło się z Salomé, używanym przez Żydówki. 7 listopada 1911 Szwedzka Akademia Nauk przyznała Marii drugą, tym razem samodzielną Nagrodę Nobla z chemii za odkrycie polonu i radu. Została pierwszym człowiekiem wyróżnionym tą nagrodą dwukrotnie i pierwszą kobietą laureatką Nobla w dziedzinie chemii. Instytut Radowy Po otrzymaniu drugiej Nagrody Nobla, Maria przekonała rząd Francji do przeznaczenia środków na budowę prywatnego Instytutu Radowego – Institut du Radium (obecnie Institut Curie), który został wzniesiony w 1914 i w którym prowadzono badania z zakresu chemii, fizyki i medycyny. Instytut ten stał się kuźnią noblistów – wyszło z niego jeszcze czworo laureatów nagrody Nobla, w tym córka Marii Skłodowskiej-Curie, Irène, i zięć Frédéric Joliot-Curie. W Instytucie prowadzono podstawowe prace i badania nad promieniotwórczością i radioizotopami. I wojna światowa Gdy 1 sierpnia 1914 wybuchła I wojna światowa, siedemnastoletnia Irène i dziesięcioletnia Ève przebywały z dala od Paryża i matki. Były na wakacjach w l’Arcouest pod opieką przyjaciół Marii. Maria Skłodowska-Curie pozostała w Paryżu, by strzec Instytutu Radowego i próbki radu. Rząd ogłosił, że rad znajdujący się w Instytucie Radowym stanowi dobro narodowe i należy go ochronić. Uczona wywiozła rad na czas wojny do Bordeaux. Maria nie mogąc służyć Polsce, postanowiła służyć Francji. Zebrała aparaty rentgenowskie z paryskich pracowni i zorganizowała specjalne samochody ciężarowe z aparaturą, tzw. „małe Curie” (w lipcu 1916, jako jedna z pierwszych kobiet, uzyskała prawo jazdy na ciężarówki, by móc te samochody prowadzić). Były to pionierskie działania z zakresu diagnostyki zdrowia. Dzięki jej pracy i wytrwałości można było wykonywać zdjęcia rentgenowskie w polowych warunkach. Marii towarzyszyli lekarze wojskowi i Irène, która razem z matką szkoliła techników radiologów. Ta działalność uratowała wielu żołnierzy od pewnej śmierci. Była także członkinią Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Dwudziestolecie międzywojenne W maju 1921, dzięki amerykańskiej dziennikarce Marii Meloney, Maria wraz z córkami wyruszyła w podróż do Stanów Zjednoczonych, gdzie dzięki zbiórce pieniędzy wśród Polonii amerykańskiej oraz amerykańskich milionerów otrzymała pieniądze na zakup grama radu do Instytutu Radowego. Oprócz wymarzonego grama radu Maria dostała dodatkową gotówkę na wyposażenie laboratorium. Kluczyk do szkatułki z cennym radem wręczył Marii prezydent USA Warren Harding. W 1926 Irène poślubiła Frédérica Joliot. Małżeństwo Joliot-Curie dokonało w 1934 wielkiego odkrycia – sztucznej radioaktywności, za co w 1935 oboje otrzymali Nagrodę Nobla z chemii. Pod koniec lat dwudziestych zdrowie Marii Skłodowskiej-Curie zaczęło się coraz bardziej pogarszać. Maria zaczęła tracić słuch i wzrok. W 1929 Maria Meloney zaprosiła Marię Curie jeszcze raz do Stanów Zjednoczonych. Tym razem za zebrane pieniądze Maria kupiła gram radu dla Instytutu Radowego w Warszawie (obecnie Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie). Kluczyk do szkatułki z radem wręczył tym razem prezydent USA Herbert Hoover. Maria przekazała cenny dar swojej siostrze Bronisławie. Szpital został otwarty przez obie siostry w maju 1932. W 1934 Maria zaczęła czuć się coraz gorzej: miała wysoką temperaturę, pojawiły się dreszcze. Lekarze zdiagnozowali grypę, później gruźlicze zmiany w płucach. Zaproponowali wyjazd do sanatorium. Maria wraz z córką Ève jako pielęgniarką wyjechała do sanatorium Sancellemoz w Passy. Tam na miejscu lekarze znaleźli prawdziwą przyczynę osłabienia Marii – niedokrwistość aplastyczną (miała także chorobę popromienną wywołaną przez promieniowanie jonizujące) o przebiegu piorunującym. Maria Skłodowska-Curie zmarła tam 4 lipca 1934 o godz. 4 rano. Pogrzeb odbył się 6 lipca 1934 w gronie rodziny i najbliższych przyjaciół. Maria spoczęła obok Pierre’a na cmentarzu w Sceaux. 20 kwietnia 1995 szczątki Marii i Pierre’a Curie zostały przeniesione do Panteonu w Paryżu. Wyróżnienia i nagrody Maria Skłodowska-Curie w 1909, podobnie jak jej mąż wcześniej, odmówiła przyjęcia francuskiego Krzyża Kawalerskiego Orderu Legii Honorowej, ale w 1919 przyjęła odznaczenie hiszpańskim Krzyżem Wielkim Orderu Cywilnego Alfonsa XII. 11 listopada 2018 otrzymała pośmiertnie Order Orła Białego. Uhonorowana została również doktoratami honorowymi: Politechniki Lwowskiej – 1912, Uniwersytetu Columbia – 1921, Uniwersytetu Poznańskiego – 1922, Uniwersytetu Jagiellońskiego – 1924, Politechniki Warszawskiej – 1926. W lutym 1924 jednomyślną decyzją warszawskiej rady miejskiej otrzymała honorowe obywatelstwo Warszawy. W maju 1928 została wyróżniona honorowym obywatelstwem szkockiego miasta Glasgow. Upamiętnienie Filmy Do tej pory powstało kilka filmów biograficznych o Marii Skłodowskiej-Curie: Curie-Skłodowska (ang. Madame Curie) – amerykański film z 1943 w reżyserii Mervyna LeRoya. W rolę Marii Skłodowskiej wcieliła się Greer Garson. Obraz powstał na podstawie książki Ève Curie „Maria Curie”. Maria Skłodowska-Curie podtytuł W stulecie wielkiej uczonej – film biograficzny w reżyserii Stanisława Grabowskiego z 1967. Stworzono go w związku z setną rocznicą urodzin Marii Curie w dniu 7 listopada 1967. Marie Curie – miniserial telewizyjny w reżyserii Johna Glenistera z 1977. Rolę Marii Curie odegrała Jane Lapotaire. Maria Curie – biograficzny miniserial telewizyjny z 1990 w reżyserii Michela Boisronda. Rolę Marii Curie odegrała Marie-Christine Barrault. Maria – film biograficzny w reżyserii Krzysztofa Szmagiera z 1998. Powstał on z inicjatywy Komitetu Obchodów 100-lecia Odkrycia Polonu i Radu. Palmy Pana Schutza – francuski film biograficzny z 1997 w reżyserii Claude’a Pinoteau z Isabelle Huppert w roli Marii Skłodowskiej-Curie. Maria Skłodowska-Curie – film biograficzny w reżyserii Bohdana Rączkowskiego z 2004. Maria – film dokumentalno-fabularyzowany w reżyserii Alicji Albrecht z 2011. W roli Marii Skłodowskiej-Curie Joanna Szczepkowska. Film zawiera wspomnienia wnuczki uczonej – Heleny Langevin-Joliot, wypowiedzi jej polskich i francuskich biografów, zdjęcia i krótkie archiwalne fragmenty filmowe. Znaczną część stanowią nastrojowe sceny fabularyzowane, ilustrowane listami i wspomnieniami uczonej. Śladami Marii Skłodowskiej-Curie – film dokumentalno-fabularyzowany w reżyserii Krzysztofa Rogulskiego z 2011. W roli Marii Skłodowskiej-Curie Elisabeth Duda. W filmie zaprezentowano m.in. wywiady z wnuczką Marii Skłodowskiej-Curie, prof. Hélène Langevin-Joliot oraz z pierwszą francuską astronautką, Claudie Haignere. Maria Skłodowska-Curie (fr. Marie Curie) – biograficzny film fabularny w reżyserii Marie Noëlle z 2016, nakręcony w koprodukcji francusko-niemiecko-polsko-belgijskiej. W roli Marii Skłodowskiej-Curie Karolina Gruszka. Skłodowska (ang. Radioactive) – biograficzny film fabularny w reżyserii Marjane Satrapi z 2019. W roli Marii Skłodowskiej-Curie Rosamund Pike. Sztuki teatralne Promieniowanie – sztuka Kazimierza Brauna Radiation – a passion of Marie Curie – sztuka amerykańskiego aktora i reżysera Alana Aldy Blanche i Marie – sztuka na podstawie powieści Opowieść o Blanche i Marie autorstwa Per Olov Enquista Madame Curie – opera Elżbiety Sikory do libretta Agaty Miklaszewskiej, premiera 15 listopada 2011 Amaterasu – sztuka Piotra Skotnickiego podsumowująca rok Marii Curie; Teatr Polskiego Radia, premiera 4 stycznia 2012 Patronat szkół Maria Skłodowska-Curie jest patronką wielu placówek naukowych i edukacyjnych w Polsce i we Francji, m.in. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Pomniki Maria Skłodowska-Curie została symbolicznie upamiętniona inskrypcją na grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Popiersie Marii Skłodowskiej-Curie stoi w Parku im. Henryka Jordana w Krakowie (IV.8). W czerwcu 2014 odsłonięto w Warszawie rzeźbę wykonaną z brązu poświęconą uczonej. Monety i banknoty Maria Skłodowska-Curie była kilkukrotnie upamiętniana na monetach i banknotach, m.in. polskich, francuskich i hiszpańskich. Po raz pierwszy jej wizerunek umieszczono na pieniądzach w 1967 roku, w 100-lecie jej urodzin. Widniał na trzech polskich monetach, z czego dwie nie trafiły do szerszego obiegu. Trzecia, o nominale 10 zł, należała do serii „Wielcy Polacy”. W 1974 roku wykonano inną, srebrną monetę o nominale 100 zł. Awers zawierał kompozycję profilu noblistki i trzech promieni radu (alfa, beta i gamma). W 1979 roku wprowadzono złotą monetę o nominale 2000 zł, wzorowaną na poprzedniej. W latach 1989–1996 w obiegu był banknot o nominale 20 000 zł z wizerunkiem polskiej noblistki, zaprojektowany przez Andrzeja Heidricha. W 1998 roku wydano okolicznościowe monety o nominałach 2 zł i 20 zł, przedstawiające Marię Skłodowską-Curie wraz z mężem Pierre’em i z symbolami odkrytych przez nich pierwiastków. Na rewersie widnieje model atomu. 25 listopada 2011 Narodowy Bank Polski wydał banknot kolekcjonerski o nominale 20 zł dla uczczenia setnej rocznicy przyznania Nagrody Nobla Marii Skłodowskiej-Curie w dziedzinie chemii. Nie ukazała się jednak okolicznościowa moneta. W trzech pierwszych przypadkach podano jej podwójne nazwisko, ale z odstępem zamiast dywizu, pisząc Maria Skłodowska Curie. W 1984 we Francji noblistkę uwieczniono na srebrnych i złotych monetach 100-frankowych, samodzielnie. W 1995 wyemitowano banknot o nominale 500 franków z podobizną Marii i Pierre’a Curie. W obydwu sytuacjach podano tylko francuskie nazwisko, po mężu, pisząc Marie Curie. W 2011, w 100-lecie przyznania jej nagrody Nobla z chemii, okolicznościową monetę wydał Bank Hiszpanii. Znaczki pocztowe Maria Skłodowska-Curie, zarówno sama, jak i z mężem, była upamiętniana na znaczkach pocztowych wydawanych przez poczty francuską, polską, szwedzką i Monako. Znaczki francuskie – zawsze pomijające nazwisko panieńskie Marii: 1938: upamiętnienie małżeństwa Curie z okazji 40. rocznicy odkrycia radu. Oprócz tego wydano 20 odmian tego znaczka dla kolonii francuskich na wszystkich kontynentach. 1967: z okazji 100. urodzin Marii 2011: z okazji 100-lecia nagrody Nobla z Chemii Oprócz tego w 1998 upamiętniono odkrycie radu, jednak nie wspomniano jego odkrywców. Znaczki polskie – zawsze z nazwiskiem panieńskim: 1947: znaczek z serii „Kultura polska” 1948: reedycja w zmienionym kolorze 1951: znaczek z okazji I Kongresu Nauki Polskiej 1963: znaczek z serii o sławnych Polakach 1967: Seria 3 znaczków, w tym 1 odwołujący się do nobla z chemii 1982: znaczek w serii o noblistach polskich 1992: upamiętnienie odkrycia radu; pominięcie męża Marii Pierre’a 2011: upamiętnienie 100-lecia nagrody Nobla z chemii 2017: z okazji 150. urodzin Znaczki szwedzkie: 1963: upamiętnienie nagrody Nobla z fizyki z Pierre’em Curie i z Henrim Becquerelem 1971: upamiętnienie nagrody Nobla z chemii 2011: upamiętnienie 100-lecia nagrody Nobla z chemii Oprócz tego w 1967, w 100. rocznicę urodzin Marii, Poczta Monako wyemitowała znaczek z Marią Skłodowską-Curie, zawierający jej nazwisko panieńskie. Inne Skłodowskit i cuproskłodowskit, dwa krzemiany uranylu nazwane od nazwiska Marii Skłodowskiej-Curie przez belgijskich mineralogów, którzy odkryli je w Kongo (pierwszy w 1924, drugi w 1933). Góra Curie-Skłodowskiej na Spitsbergenie, nazwana tak w 1934. Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie przy ul. Freta 16. Zostało otwarte w stulecie urodzin noblistki w 1967. W 1928 roku Maria Skłodowska-Curie otrzymała honorowe obywatelstwo miasta Glasgow w Szkocji. W 1995 Maria Skłodowska-Curie została pierwszą kobietą pochowaną pod kopułą Panteonu w Paryżu w uznaniu jej zasług. Sejm i Senat RP uchwaliły ustanowienie roku 2011 Rokiem Marii Skłodowskiej-Curie. 26 maja 2011 otwarto w Warszawie ścieżkę edukacyjną poświęconą uczonej. W 2012 drzewo posadzone w 1932 przez Marię Skłodowską-Curie w ogrodzie Instytutu Radowego uznano za pomnik przyrody, nadając mu nazwę „Maria”. W wydanej w 2015 roku grze komputerowej Fallout 4 jedna z postaci nosi imię Curie i została nazwana na cześć badaczki. W wydanej w 2018 roku niezależnej grze komputerowej Beholder 2 pojawia się postać drugoplanowa nosząca imię Maria Curie. W 2019 roku powstała Polsko-Francuska Nagroda Naukowa im. Marii Skłodowskiej i Pierre’a Curie, przyznawana przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej i francuskie Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego, Badań Naukowych i Innowacji we współpracy z Francuską Akademią Nauk. W 2021 ukazała się gra karciana Akademia Superbohaterów o polskich naukowcach i naukowczyniach przygotowana przez Tomasza Rożka w ramach projektu Akademia Superbohaterów. Jedną z bohaterek jest Skłodowska-Curie. Drzewo genealogiczne Uwagi Przypisy Bibliografia Książki Czasopisma Literatura Maria Curie i córki, Listy, Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2011, . Linki zewnętrzne Polskojęzyczne Wiki-książka Maria Skłodowska-Curie w Wikipedii Obcojęzyczne Biografie kanonu polskiej Wikipedii Absolwentki i absolwenci Uniwersytetu Latającego Polscy fizycy XIX wieku Polscy fizycy XX wieku Polscy fizycy doświadczalni Polscy fizycy jądrowi Francuscy fizycy XIX wieku Francuscy fizycy XX wieku Francuscy fizycy jądrowi Odkrywcy pierwiastków chemicznych Polscy chemicy Polscy odkrywcy Wykładowcy Uniwersytetu Paryskiego Polscy guwernanci i guwernantki Francuscy nobliści – fizyka Nobliści – chemia Wielokrotni laureaci Nagrody Nobla Członkowie Rosyjskiej Akademii Nauk Członkowie Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce Członkowie Towarzystwa Naukowego we Lwowie Doktorzy honoris causa Politechniki Lwowskiej Doktorzy honoris causa Politechniki Warszawskiej Doktorzy honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego Polscy doktorzy honoris causa uczelni w Stanach Zjednoczonych Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Polacy odznaczeni Orderem Cywilnym Alfonsa XII Polacy – Kawalerowie Legii Honorowej Polacy upamiętnieni nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi Polscy fizycy upamiętnieni nazwami nagród Ludzie upamiętnieni nazwami pierwiastków chemicznych Polacy upamiętnieni nazwami uniwersytetów Maria Skłodowska-Curie Polacy we Francji 1795–1918 Pochowani w paryskim Panteonie Osoby upamiętnione nazwami kraterów na Księżycu Osoby upamiętnione nazwami kraterów na Marsie Osoby upamiętnione nazwami planetoid Osoby przedstawione na banknotach PRL Osoby przedstawione na francuskich banknotach Osoby przedstawione na polskich monetach Ludzie urodzeni w Warszawie (Królestwo Kongresowe) Urodzeni w 1867 Zmarli w 1934 Członkowie Akademii Umiejętności

1851525

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rak%C3%B3w%20Cz%C4%99stochowa

Raków Częstochowa

RKS Raków Częstochowa – klub sportowy z Częstochowy, założony w 1921 pod nazwą Racovia. Nazwa pochodzi od dzielnicy Raków, gdzie znajduje się siedziba klubu. Od sezonu 2019/20 męska drużyna piłkarska występuje w Ekstraklasie. Mistrz Polski w 2023 roku, dwukrotny wicemistrz Polski, oraz zdobywca Pucharu Polski i Superpucharu Polski w latach 2021 i 2022. Historia Chronologia nazw marzec 1921 – Klub Sportowo-Footbolowy Racovia 1927 – RKS (Robotniczy Klub Sportowy) Raków Częstochowa 1951– Koło Zrzeszenia Sportowego „Stal” przy Hucie „Częstochowa” 8 czerwca 1957 – RKS Raków 11 lipca 2002 – KS Raków Częstochowa 1 lipca 2011 – RKS Raków Częstochowa Historia 1921–1945 W 1921 r. w wyniku starań działaczy Organizacji Młodzieżowej Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, związanej z PPS, powstał Klub Sportowo-Footbolowy „Racovia”. Patronat nad nim objął Komitet Dzielnicowy PPS i lokalny oddział Związku Zawodowego Metalowców. Nie został on jednak zarejestrowany w Związku Okręgowym Piłki Nożnej w Krakowie ani w Kielcach z powodu negatywnego nastawienia częstochowskiego starostwa wynikającego z braków w statucie klubu. Założycielami byli dr Jan Baścik, Marian Federak, Jan Łoboda, Józef Kaźmierczak, Antoni Kiełbasiński, Wacław Sabczyk. Pierwsze boisko powstało na drewnianym torze wyścigów kolarskich, zbudowanym przy ul. Limanowskiego i Syrokomli, który dyrekcja Huty Częstochowa udostępniła klubowi w zamian za opiekę nad tym obiektem. Zawodnicy występowali zwykle w zielonych koszulkach z czarnymi wyłogami oraz w czarnych spodenkach. W 1924 roku „Racovia” rozpoczęła udział w rozgrywkach mistrzowskich z klubami częstochowskimi. Wobec braku rejestracji 20 lipca 1925 roku klub został samorozwiązany W 1927 roku klub został reaktywowany jako Robotniczy Klub Sportowy Raków, jednak nie został zarejestrowany – nie występuje w wykazie stowarzyszeń województwa kieleckiego i Księdze Jubileuszowej PZPN. Klub reaktywowali działacze: Józef Baranowski, Feliks Bekier, Antoni Gładysz, i Władysław Pachołek. Pomimo braku rejestracji klub funkcjonował i występował w rozgrywkach, awansując z klasy C, przez klasę B do klasy A. Piłkarze występowali w czerwonych spodenkach oraz w niebieskich koszulkach z wyhaftowanymi literami RKS Raków. W okresie kryzysu gospodarczego klub przeżywał trudności finansowe, zawodnicy musieli pokrywać koszty strojów i dojazdów z własnych środków, w celu zdobycia środków na funkcjonowanie drużyny założono zespół muzyczny i teatr amatorski. Po wyborach brzeskich doszło do zaostrzenia sytuacji politycznej, rządowe bojówki splądrowały wówczas lokal PPS, w odpowiedzi na co fanatyczny członek partii dokonał zabójstwa działacza obozu rządowego Antoniego Furmańczyka i trzy inne osoby. Klub Raków, jako podporządkowany PPS, był wówczas bliski zamknięcia. W 1935 roku dyrektor Huty Częstochowa inż. Tomasz Szwejkowski przeznaczył środki na zakup sprzętu i urządzenie boiska. W okresie międzywojennym i okupacyjnym najbardziej wyróżniającymi się zawodnikami Rakowa byli Marian Federak i Józef Trauc. W 1937 roku zespół awansował do częstochowskiej A klasy, wysuwając się na czoło tabeli. W czasie II wojny światowej klub nie istniał z powodu polityki okupanta. W niemieckich obozach koncentracyjnych zginęli byli prezesi Marian Federak i Konstanty Zawadzki. Z rąk Niemców zginęli także piłkarze Mieczysław Andre i Stanisław Frocisz. Józef Trauc, który współtworzył tajną drużynę Rakowa, został postrzelony w kolano, co okupił trwałym kalectwem. 1945–1994 Po wojnie zaczęto szybką rozbudowę osiedla Raków, stawiając nowe bloki. Wówczas zlikwidowano boisko, w związku z czym zawodnicy zbudowali własnymi siłami żwirowe boisko w pobliżu obecnego. Klub reaktywowany przez Władysława Pachołka, Józefa Baranowskiego, Jana Łobodę i Franciszka Ślęzaka związał się z Hutą Częstochowa, która wsparła go finansowo. Powstały sekcje: bokserska, szachowa, tenisa stołowego i piłki siatkowej męskiej. Oficjalnie sekcję piłki nożnej odtworzono w klubie dopiero w 1949 roku. Z inicjatywy Mariana Zdunkiewicza powstał Społeczny Komitet Budowy Stadionu. Po rozpoczęciu prac przy budowie obecnego kompleksu klubowego zawodnicy własnymi siłami zbudowali prowizoryczne boisko na Dąbiu. Obecnie (XXI wiek) funkcjonujący stadion oddano do użytku 22 lipca 1955 roku. W pierwszych latach po wojnie klub z powodu polityki państwa występował pod nazwą „Stowarzyszenie Sportowe Stal Raków”. Przy klubie funkcjonowały sekcje: koszykówki kobiet (1956–1970), koszykówki mężczyzn (1958–1970), lekkoatletyczna (1960–1972), piłki ręcznej kobiet (1967–1970) i powstała w 1970 roku sekcja brydża sportowego. Statut klubu pochodzi z 1964 roku. Drużyna piłkarska klubu sukcesywnie umacniała swoją pozycję, awansując od juniorów do Ligi Zagłębiowskiej. 5 sierpnia 1962 roku Raków wygrał 2:0 z Górnikiem Radlin w ostatnim barażowym meczu o awans do II ligi. Mecz rozegrano na stadionie Victorii Częstochowa przy 15 tysięcznej widowni. W sezonie 1966/67 trzecioligowy zespół awansował do finału Pucharu Polski. 9 lipca 1967 roku o godz. 17:00 w finale w Kielcach RKS przegrał po dogrywce 0:2 z Wisłą Kraków. Poziom meczu był wyrównany, w pierwszej połowie Raków miał pięć szans na zdobycie bramki, a Wisła ani jednej. Wśród trzech królów strzelców turnieju znalazł się Bernard Burczyk. W 1972 roku w półfinale Pucharu Polski RKS przegrał z Legią Warszawa. Pierwszy mecz został rozegrany na Stadionie Miejskim w Częstochowie przy 18 tysięcznej publiczności. W 1985 drużyna juniorów Rakowa trenowana przez Zbigniewa Dobosza i Andrzeja Lewandowskiego wygrała ogólnopolską spartakiadę młodzieży w kategorii piętnastolatków. Przez wiele lat, do 1991 roku, trenerem drużyny piłkarskiej był były piłkarz Rakowa, Jan Basiński. W 1993 roku juniorska drużyna klubu pod kierownictwem Gotharda Kokotta zajęła 2 miejsce w rozgrywkach juniorów młodszych (U-17). Zawodnik klubu Jacek Magiera zdobył Mistrzostwo Europy w piłce nożnej do lat 16 oraz zajął 4. miejsce na Mistrzostwach Świata w piłce nożnej do lat 17. W sezonie 1993/1994 siatkarze klubu zajęli 3 miejsce w Pucharze Polski. 1994–2023 W latach 1994–1998 zespół piłkarski występował w I lidze, w sezonie 1995/96 kończąc rozgrywki ligowe na 8. miejscu. W 1995 roku Raków dotarł do ćwierćfinału Pucharu Polski (uległ warszawskiej Legii), a rok później również w ćwierćfinale przegrał z Ruchem Chorzów. W 2001 roku klub spadł do IV ligi. 11 lipca 2002 roku powołano do życia Klub Sportowy Raków. W tym samym roku zlikwidowano sekcję siatkarską klubu. W sezonie 2002/2003 zawodnik Tomasz Czok zdobył 15 goli, zostając królem strzelców grupy śląskiej I IV ligi. W sezonie 2003/2004 zespół dotarł do ćwierćfinału Pucharu Polski, gdzie przegrał z Jagiellonią Białystok. W 2005 roku po wygranym dwumeczu z Koszarawą Żywiec KS Raków Częstochowa awansował do III ligi (od 2008 roku II liga). Królem strzelców w grupie w sezonie 2004/2005 został Tomasz Czok strzelając 23 bramki. 1 lipca 2011 roku utworzono spółkę akcyjną RKS Raków Częstochowa, która przejęła sekcję piłki nożnej KS Raków Częstochowa. W 2011 roku obchodzono 90-lecie istnienia klubu. Z tej okazji rozegrano towarzyski mecz z Wisłą Kraków, wygrany przez Raków 1:0. W 2014 roku właścicielem klubu został przedsiębiorca Michał Świerczewski. W sezonie 2016/17 zespół pod kierownictwem Marka Papszuna zwyciężył w II lidze i zapewnił sobie awans do I ligi. Drużyna rezerw grała wówczas w IV lidze. W Plebiscycie Piłki Nożnej Andrzej Niewulis otrzymał tytuł pierwszoligowca roku 2018. 10 kwietnia 2019 roku w półfinale Pucharu Polski zespół przegrał z Lechią Gdańsk. 24 kwietnia 2019 roku Raków pokonał na własnym stadionie 2:0 drużynę Podbeskidzia Bielsko-Biała w meczu 30 kolejki I ligi, dzięki czemu po 21 latach przerwy awansował do Ekstraklasy. W Plebiscycie Piłki Nożnej Marek Papszun otrzymał tytuł trenera roku 2020, a Raków Częstochowa tytuł drużyny roku 2020. W 2021 roku klub sportowy obchodził 100-lecie istnienia. Z tej okazji 29 marca 2021 roku w meczu 22 kolejki Ekstraklasy z Górnikiem Zabrze drużyna zagrała w sznurowanych zielono-czarnych koszulkach, nawiązujących do pierwszych barw klubu. W sezonie 2020/2021 zespół zagrał w finale Pucharu Polski. 2 maja 2021 roku w meczu na Arenie Lublin RKS Raków wygrał 2:1 z Arką Gdynia. Rakowianie przegrywali 0:1 po golu Mateusza Żebrowskiego w 57 minucie, ale zaprezentowali wspaniały finisz. W 81. minucie wyrównał Ivi López, a o zwycięstwie przesądził David Tijanić strzelając drugiego gola w 89. minucie. Raków zdobył Puchar Polski, przez co był uprawniony do startu w kwalifikacjach do Ligi Konferencji Europy UEFA. Królem strzelców turnieju został Vladislavs Gutkovskis. 10 maja 2021 roku w meczu 29 kolejki Ekstraklasy Raków na własnym stadionie wygrał 1:0 z Piastem Gliwice, przez co na kolejkę przed końcem rozgrywek został srebrnym medalistą Mistrzostw Polski. Marek Papszun został wybrany trenerem, a Kamil Piątkowski młodzieżowcem sezonu 2020/2021 Ekstraklasy. Po zakończeniu sezonu Kamil Piątkowski przeszedł do mistrza Austrii Red Bull Salzburg za kwotę 5 milionów euro, a David Tijanić do Göztepe SK za kwotę 2 milionów euro. 17 lipca 2021 roku Raków zagrał w Warszawie mecz o Superpuchar Polski z mistrzem Polski Legią Warszawa. Ponieważ w podstawowym czasie gry był remis 1:1, o zwycięstwie zadecydowały rzuty karne, po których wygrał Raków 4:3. W kwalifikacjach do Ligi Konferencji Europy UEFA drużyna w dwumeczach pokonała Sūduvę Mariampol (0:0, k. 4:3) i Rubin Kazań (1:0), lecz w rundzie play-off przegrała z KAA Gent (1:3). Raków rozgrywał swoje mecze domowe na Stadionie Miejskim w Bielsku-Białej. 2 maja 2022 roku drużyna Rakowa obroniła tytuł zdobywcy Pucharu Polski wygrywając na Stadionie Narodowym w Warszawie 3:1 z Lechem Poznań. Gole dla drużyny strzelili Vladislavs Gutkovskis, Mateusz Wdowiak i Ivi López. Mateusz Wdowiak został jednym z królów strzelców turnieju. 21 maja 2022 roku w meczu 34 kolejki Ekstraklasy Raków na własnym stadionie wygrał 3:0 z Lechią Gdańsk, przez co zespół drugi raz z rzędu zdobył wicemistrzostwo Polski. Królem strzelców ekstraklasy został Ivi López zdobywając dla klubu 20 bramek. Ponadto został wybrany najlepszym pomocnikiem i najlepszym piłkarzem sezonu 2021/2022 Ekstraklasy. Vladan Kovačević otrzymał tytuł najlepszego bramkarza sezonu. 9 lipca 2022 roku Raków zagrał w Poznaniu mecz o Superpuchar Polski z mistrzem Polski Lechem Poznań. Raków wygrał 2:0. Gole dla drużyny strzelili Bogdan Racovitan i Mateusz Wdowiak. W kwalifikacjach do Ligi Konferencji Europy UEFA drużyna w dwumeczach pokonała FK Astanę (6:0) i Spartak Trnawę (3:0), lecz w rundzie play-off przegrała ze Slavią Praga (2:3). W Plebiscycie Piłki Nożnej 2022 Marek Papszun został po raz trzeci wybrany trenerem roku. W sezonie 2022/2023 Raków trzeci raz z rzędu zagrał w finale Pucharu Polski, w którym po bezbramkowym remisie przegrał z Legią Warszawa 5:6 w serii rzutów karnych. 7 maja 2023 roku Pogoń Szczecin wygrała na swoim boisku 2:1 z Legią Warszawa. Ten wynik sprawił, że na trzy kolejki przed końcem sezonu Raków zapewnił sobie pierwsze w historii mistrzostwo Polski. Podczas Gali Ekstraklasy podsumowującej sezon 2022/2023 Vladan Kovačević został po raz drugi z rzędu wybrany bramkarzem sezonu, Fran Tudor otrzymał tytuł obrońcy sezonu, a Marek Papszun został wybrany trenerem sezonu. Sezony ligowe I poziom – 8 sezonów, II poziom – 17 sezonów, III poziom – 47 sezonów, IV poziom – 9 sezonów, V poziom – 2 sezony Historyczne mecze Finał Pucharu Polski (1967) Finał Pucharu Polski (2021) Mecz o Superpuchar Polski (2021) Finał Pucharu Polski (2022) Mecz o Superpuchar Polski (2022) Finał Pucharu Polski (2023) Statystyki Stan na 27 października 2023 Drużynowe Raków zajmuje 31 miejsce w tabeli wszech czasów Ekstraklasy mając następujący bilans: Raków zajmuje 30 miejsce w tabeli wszech czasów I ligi mając następujący bilans: Mecze w europejskich pucharach Raków zajmuje 216 miejsce w rankingu klubowym UEFA, mając następujący bilans: Mecze w Pucharze Polski na poziomie centralnym Derby Częstochowy Mecze Rakowa z innymi częstochowskimi drużynami. Nie uwzględniono meczów rozegranych przed 1939 rokiem. Mecze derbowe w latach 1945–1968 ściągały na trybuny tysiące kibiców. Duże emocje budziły mecze rozgrywane w latach 1957–1962 pomiędzy Rakowem, Skrą i Victorią (od 1960 także Budowlanymi) w walce o awans do II ligi. Rywalizację tę wygrał ostatecznie Raków. Najwyżej sklasyfikowany klub z Częstochowy Indywidualne Reprezentanci w barwach Rakowa Wytłuszczono piłkarzy, którzy grali w klubie, występując w reprezentacji kraju. Hubert Pala – 3 mecze (1960) Adam Fedoruk – 18 meczów (1990-1994) Paweł Skrzypek – 10 meczów (1996-1997) Jacek Krzynówek – 96 meczów (1998-2009) Tomasz Kiełbowicz – 9 meczów (2000-2007) Michał Gliwa – 1 mecz (2011) Aghwan Papikian – 2 mecze (2013-2014) Felicio Brown Forbes – 4 mecze (2014-) Maciej Wilusz – 4 mecze (2014) Mateusz Zachara – 2 mecze (2014) Vladislavs Gutkovskis – 43 mecze (2016-) Walerian Gwilia – 44 mecze (2016-) Srđan Plavšić – 2 mecze (2016-2017) Marko Poletanović – 1 mecz (2016) Fran Tudor – 3 mecze (2017) Jarosław Jach – 2 mecze (2017) Adnan Kovačević – 11 meczów (2019-) Tomáš Petrášek – 3 mecze (2020-) David Tijanić – 1 mecz (2020-) Stratos Svarnas – 6 meczów (2020-) Gustav Berggren – 1 mecz (2020-) Arciom Rachmanau – 2 mecze (2021-) Kamil Piątkowski – 3 mecze (2021-) Deian Sorescu – 7 meczów (2021-) Janis Papanikolau – 3 mecze (2022-) Michał Skóraś – 1 mecz (2022-) Europejskie puchary Sukcesy Drużynowe Spartakiada młodzieży 1. miejsce: 1985 Mistrzostwo Polski juniorów starszych (U-18) 3. miejsce: 2023 Mistrzostwo Polski juniorów młodszych (U-17) 2. miejsce: 1993 Indywidualne Plebiscyt Piłki Nożnej: Drużyna Roku 2020, 2021 Trener Roku 2020, 2021, 2022 – Marek Papszun Pierwszoligowiec Roku 2018 – Andrzej Niewulis Stadion Obiekt został oddany do użytku 22 lipca 1955 r. Był modernizowany w 2018 roku oraz w latach 2020–2021. Pojemność: 5500 (trybuna zachodnia zadaszona – 1000), Oświetlenie: 1600 lx, Wymiary płyty głównej boiska: 105 × 68 m, Dojazd na stadion: liniami autobusowymi i tramwajowymi do przystanku Stadion Raków Zawodnicy Jednym z najbardziej znanych wychowanków klubu jest Jakub Błaszczykowski – wielokrotny reprezentant Polski. Oprócz niego w kadrze narodowej występował wychowanek klubu Jerzy Brzęczek, srebrny medalista na Igrzyskach Olimpijskich w Barcelonie w 1992; zawodnicy Rakowa Paweł Skrzypek i Kamil Piątkowski, byli zawodnicy klubu Jacek Krzynówek, Tomasz Kiełbowicz oraz Mateusz Zachara. Wychowankami klubu są również: Krzysztof Kołaczyk, Jacek Magiera, Piotr Malinowski, Maciej Gajos, Maksymilian Rogalski. W latach 1958–1961 zawodnikiem Rakowa był skoczek o tyczce Włodzimierz Sokołowski, wielokrotny mistrz i rekordzista Polski, olimpijczyk. Obecny skład Stan na 22 sierpnia 2023 Piłkarze na wypożyczeniu Trenerzy Jan Basiński sprawował funkcję trenera pięciokrotnie. Najdłużej podczas jednej kadencji (na podstawie posiadanych danych) trenował Raków Marek Papszun – ponad siedem lat. W okresie jego pracy klub osiągnął swoje największe sukcesy: mistrzostwo, dwukrotne wicemistrzostwo, Puchar oraz Superpuchar Polski. Prezesi klubu Sponsorzy klubu Stroje piłkarskie Kibice Wśród znanych osób, które kibicują Rakowowi są m.in. Artur Barciś, Muniek Staszczyk, Ireneusz Bieleninik i Dawid Celt. Stowarzyszenie Wieczny Raków Kibice klubu działają w założonym w 2010 r. stowarzyszeniu Wieczny Raków. Przyjaźnią się z kibicami klubów Chemik Kędzierzyn-Koźle oraz Fehérvár FC. Hymn kibiców Maskotka Maskotką drużyny jest rycerz Medalik. Po raz pierwszy pojawiła się na stadionie Rakowa 10 października 2022 r. podczas wygranego 1:0 meczu ekstraklasy z Miedzią Legnica. Imię maskotki zostało wybrane przez kibiców klubu w głosowaniu. Druga drużyna Rozgrywki ligowe W sezonie 1965/1966 zespół występował w A Klasie grupie Sosnowiec, w sezonach 1995/1996, 1996/1997, 1997/1998 brał udział w rozgrywkach "starej" III ligi, w sezonie 1998/1999 występował w IV lidze. Po sezonie 1999/2000 zdecydowano o likwidacji drużyny rezerw. W 2006 roku zespół awansował do A klasy, w 2008 roku do ligi okręgowej, w 2013 roku do IV ligi, a w 2022 roku do III ligi. Puchar Polski W sezonach 1980/1981, 1998/1999 i 1999/2000 rezerwy Rakowa dotarły do I rundy Pucharu Polski, w sezonie 1981/1982 do II rundy, a w sezonie 1996/1997 do IV rundy (1/16 finału). W sezonach 1997/1998 i 2000/2001 zespół odpadł w rundzie wstępnej. W sezonach 2011/2012, 2019/2020 oraz 2021/2022 druga drużyna wygrała rozgrywki pucharowe w podokręgu Częstochowa. W sezonie 2019/2020 zespół przegrał w finale na szczeblu województwa śląskiego. Kluby partnerskie W Projekcie Klubów Filialnych Rakowa uczestniczy 28 klubów z województw śląskiego, wielkopolskiego, łódzkiego, świętokrzyskiego, podkarpackiego, lubelskiego, pomorskiego i małopolskiego. Wśród nich Victoria Częstochowa, Rozbark Bytom, Unia Racibórz, Stal Gorzyce, Sokół Sokołów Małopolski, Neptun Końskie, Polonia Chodzież. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona klubu Aktualne wyniki Rakowa na Flashscore.pl https://sportowefakty.wp.pl/pilka-nozna/1058951/wiecej-takich-ludzi-to-on-zbudowal-wielki-rakow Raków Częstochowa Kluby piłkarskie w Częstochowie

2691587

https://pl.wikipedia.org/wiki/Fernando%20Santos

Fernando Santos

Fernando Manuel Fernandes da Costa Santos (ur. 10 października 1954 w Lizbonie) – portugalski piłkarz i trener piłkarski. Jako piłkarz Estoril Praia i CS Marítimo na pozycji obrońcy występował w Primeira Divisão. Karierę trenerską rozpoczął wprowadzając Estoril Praia do Primeira Divisão. Jako trener FC Porto, w sezonie 1998/1999 zdobył Mistrzostwo Portugalii, a następnie w sezonach 1999/2000 oraz 2000/2001 Puchar Portugalii. W latach 1999–2000 dwukrotnie zdobył z klubem także Superpuchar Portugalii. W sezonie 2000/2001 jako trener AEK Ateny zdobył z klubem Puchar Grecji. Następnie trenował także drużyny Panathinaikosu AO, Sportingu CP, SL Benfiki oraz PAOK FC. W latach 2010–2014 pełnił funkcję selekcjonera reprezentacji Grecji, którą poprowadził podczas Mistrzostw Europy 2012 i Mistrzostw Świata 2014. W latach 2014–2022 był selekcjonerem reprezentacji Portugalii, z którą zdobył Mistrzostwo Europy 2016, wygrał rozgrywki Ligi Narodów UEFA 2018/2019, sięgnął po brązowy medal Pucharu Konfederacji 2017 oraz prowadził podczas Mistrzostw Świata 2018 i 2022 oraz Mistrzostw Europy 2020. Od 24 stycznia 2023 do 13 września 2023 pełnił funkcję selekcjonera reprezentacji Polski. Trener roku 2016 i 2019 na świecie według Międzynarodowej Federacji Historyków i Statystyków Futbolu. Młodość i wykształcenie Wychował się w Lizbonie. Jego rodzice to Maria de Lurdes Fernandes Santos i Francisco Santos. Ojciec Fernando był sprzedawcą akcesoriów samochodowych, miał także przemysł samochodowy, dlatego chciał, by jego syn został inżynierem. Początkowo jego ojciec stawał na drodze do jego piłkarskiej kariery. Dopiero, gdy Fernando dostał się do Benfici, ojciec zgodził się na jego występy w tym klubie, pod warunkiem, że nie obleje on szkolnych egzaminów. W 1977 ukończył studia inżynierskie na kierunku technologia elektryczna i telekomunikacyjna na Instituto Superior de Engenharia de Lisboa. Następnie przez 18 lat pracował jako dyrektor w hotelach w Portugalii. Kariera piłkarska Karierę rozpoczął w wieku 16 lat dołączając do młodzieżowej drużyny Operario Lisboa, skąd w 1971 trafił do akademii SL Benfica. Na profesjonalnym poziomie debiutował w seniorskiej drużynie Estoril, którą następnie reprezentował na trzech najwyższych poziomach rozgrywek w Portugalii. W Primeira Liga zadebiutował 7 września 1975, grając pełne 90 minut w wygranym 2:0 u siebie meczu z Farense. Swój pierwszy sezon zakończył kolejnymi 12 występami, pomagając swojemu zespołowi zająć ósme miejsce w ligowej tabeli. Swoje pierwsze gole w najwyższej klasie rozgrywkowej strzelił w sezonie 1978/79, w którym opuścił tylko jeden mecz ligowy, ostatecznie zajmując 11. miejsce. Sezon 1979/80 spędził w CS Marítimo, gdzie był również pierwszym wyborem. W 1980 powrócił do Estoril i grał tam przez kolejne osiem lat (pięć spędził w Segunda Liga). W 1987, w wieku 33 lat, zakończył piłkarską karierę. Jako piłkarz Estoril Praia i CS Marítimo rozegrał 161 meczów z czego większość jako piłkarz Estorilu i strzelił 2 bramki w Primeira Divisão. Łącznie w seniorskiej karierze rozegrał 242 mecze strzelając 4 gole. Występował głównie na pozycji obrońcy. Kariera trenerska Pierwsze drużyny W 1987 roku objął Estoril Praia, gdzie pracował do 1994 roku. Pod jego wodzą klub awansował o dwie klasy rozgrywkowe, do ekstraklasy. Jako że w 1977 roku uzyskał tytuł inżyniera, pracę trenerską do 1998 roku łączył z pracą szefa działu technicznego Hotelu Palacio w Estoril. W 1994 został trenerem Estreli da Amadora, a w 1998 przeniósł się do FC Porto, z którym wygrał mistrzostwo kraju i superpuchar w pierwszym sezonie. W kolejnym sezonie wygrał Puchar Portugalii i superpuchar, a także doszedł do ćwierćfinału Ligi Mistrzów. W 2001 przejął AEK Ateny i doprowadził klub do zwycięstwa w Pucharze Grecji. Kolejnym zespołem, który prowadził, był Panathinaikos AO. W sezonie 2003/2004 objął Sporting CP. W kolejnym sezonie powrócił do AEK Ateny i doszedł do półfinału Pucharu Grecji, a w lidze zajął trzecie miejsce. SL Benfica 20 maja 2006 roku ogłoszono, że Santos obejmie SL Benficę. Benfica pod jego wodzą zajęła trzecie miejsce, 2 dwa punkty za mistrzem kraju. 20 sierpnia 2007 roku, po remisie 1:1 na wyjeździe przeciwko Leixões SC, został zwolniony i zastąpiony przez José Antonio Camacho. PAOK FC Santos powrócił do Grecji i jej najwyższej klasy rozgrywkowej na początku września 2007 roku, wiążąc się trzyletnim kontraktem z PAOK FC. W nim połączył siły z dyrektorem piłkarskim i byłym reprezentantem Teodorosem Zagorakisem, zajmując z drużyną drugie miejsce w sezonie 2009/2010. 19 maja 2010 roku Santos ogłosił na konferencji prasowej swoją decyzję o opuszczeniu drużyny z Salonik. Reprezentacja Grecji 1 lipca 2010 roku został selekcjonerem reprezentacji Grecji, podpisując dwuletni kontrakt z piłkarską federacją tego kraju. Z grecką drużyną awansował na Mistrzostwa Europy 2012, na których wyszedł z grupy, odpadając w ćwierćfinale po przegranym 2:4 meczu przeciwko Niemcom, oraz na Mistrzostwa Świata 2014, które dla reprezentacji Grecji zakończyły się na meczu 1/8 finału, przegranym po rzutach karnych 3:5 z Kostaryką (w regulaminowym czasie było 1:1). 30 czerwca 2014 roku, dzień po meczu z Kostaryką, kontrakt Santosa z grecką federacją piłkarską wygasł. Reprezentacja Portugalii 23 września 2014 roku zatrudniono go na stanowisko selekcjonera reprezentacji Portugalii, która uczestniczyła wówczas w eliminacjach do Mistrzostw Europy 2016. Z portugalską kadrą narodową ostatecznie wywalczył awans na turniej. 10 lipca 2016 roku zdobył z rodakami mistrzostwo Europy. W finałowym spotkaniu rozgrywanego we Francji turnieju jego podopieczni pokonali gospodarzy 1:0 po golu Édera w dogrywce. Zwycięstwo było poprzedzone remisami z Islandią, Austrią i Węgrami w fazie grupowej, które dały Portugalii awans do fazy pucharowej z trzeciego miejsca w grupie. Następnie Portugalia pokonała po dogrywce Chorwację 1:0, po rzutach karnych Polskę (w regulaminowym czasie było 1:1), a w półfinale Walię 2:0. W 2017 roku wywalczył brązowy medal w Pucharze Konfederacji, pokonując z Portugalią w rozegranym 2 lipca w Moskwie meczu o 3. miejsce Meksyk 2:1. Dwa lata później wygrał z kolei z portugalską reprezentacją rozgrywki inauguracyjnej edycji Ligi Narodów UEFA, w których finale, rozegranym 9 czerwca w Porto, piłkarze Santosa pokonali 1:0 Holandię po golu Gonçalo Guedesa. W 2022 roku wraz z żoną i wspólnikiem został zobowiązany przez sąd do zwrotu 4,5 miliona dolarów, w związku unikaniem obowiązku podatkowego poprzez otrzymywanie wynagrodzenia wypłacanego przez Portugalską Federację Piłki Nożnej, za pośrednictwem stworzonej przez siebie firmy Femacosa. Stwierdził, że nie był świadomy nielegalności tego procesu. Ze stanowiska selekcjonera został zwolniony 15 grudnia 2022 roku, po Mistrzostwach Świata w Katarze, w których z Portugalią doszedł do ćwierćfinału. Reprezentacja Polski 24 stycznia 2023 roku został oficjalnie zaprezentowany jako selekcjoner reprezentacji Polski, zastępując na stanowisku Czesława Michniewicza. Z polską kadrą narodową walczył w eliminacjach do Mistrzostw Europy. 24 marca 2023 zadebiutował w meczu z Czechami, który zakończył się przegraną Polaków 1:3. 16 czerwca 2023, Polska pod jego przewodnictwem pokonała w meczu towarzyskim Niemców 1:0 (drugi raz w historii). W pięciu spotkaniach eliminacyjnych, zaliczył: 2 wygrane (1:0 z Albanią, 2:0 z Wyspami Owczymi) i 3 porażki (1:3 z Czechami, 2:3 z Mołdawią, 0:2 z Albanią). Krytykowany za brak stylu w grze, nieprawidłową selekcję piłkarzy, niepojawianie się na ważniejszych meczach polskich klubów, kompromitujące wyniki w eliminacjach, 13 września 2023 został odwołany ze stanowiska. Był drugim po Zbigniewie Bońku najkrócej urzędującym selekcjonerem od 2002 roku. Sukcesy trenerskie FC Porto Mistrzostwo Portugalii: 1998/1999 Puchar Portugalii: 1999/2000, 2000/2001 Superpuchar Portugalii: 1999, 2000 AEK Ateny Puchar Grecji: 2002 Reprezentacja Portugalii Mistrzostwo Europy 2016 Mistrzostwo Ligi Narodów UEFA 2018/2019 Puchar Konfederacji w piłce nożnej 2017: 3. miejsce Indywidualne Trener Roku Superleague Ellada: 2001/2002, 2004/2005, 2008/2009, 2009/2010 Trener Dekady Superleague Ellada: 2000–2010 Najlepszy trener sportowy w Grecji: 2011, 2013 Trener Roku w Europie – Alf Ramsey Award: 2016 Trener Roku na świecie według IFFHS: 2016, 2019 Trener Roku FIFA: 2016 (3. miejsce) Globos de Ouro – Najlepszy trener męski: 2017 PFA Platinum Quinas: 2019 Odznaczenia Wielki Oficer Orderu Zasługi (Portugalia): 2016 Życie prywatne Żonaty z Guilherminą Santos. Mają dwoje dzieci, syna Luisa, ekonomistę, oraz córkę Catię. Jest katolikiem. Porozumiewa się w języku portugalskim, angielskim i greckim. Zobacz też Mecze reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn prowadzonej przez Fernando Santosa Przypisy Portugalscy piłkarze Portugalscy trenerzy piłkarscy Piłkarze CS Marítimo Piłkarze GD Estoril Praia Trenerzy piłkarzy FC Porto Trenerzy piłkarzy Sportingu CP Trenerzy piłkarzy AEK Ateny Trenerzy piłkarzy Panathinaikosu AO Trenerzy piłkarzy SL Benfica Trenerzy piłkarzy PAOK FC Selekcjonerzy reprezentacji Grecji w piłce nożnej mężczyzn Selekcjonerzy reprezentacji Portugalii w piłce nożnej mężczyzn Trenerzy Mistrzów Europy w Piłce Nożnej Portugalscy inżynierowie Absolwenci uczelni w Portugalii Odznaczeni Orderem Zasługi (Portugalia) Selekcjonerzy reprezentacji Polski w piłce nożnej mężczyzn Ludzie urodzeni w Lizbonie Urodzeni w 1954

737675

https://pl.wikipedia.org/wiki/Grzegorz%20Braun

Grzegorz Braun

Grzegorz Michał Braun (ur. 11 marca 1967 w Toruniu) – polski polityk skrajnie prawicowy, reżyser, scenarzysta, nauczyciel akademicki i publicysta oraz monarchista. Kandydat na urząd Prezydenta RP w wyborach w 2015, poseł na Sejm IX i X kadencji, prezes partii politycznej Konfederacja Korony Polskiej i jeden z liderów federacyjnej partii Konfederacja Wolność i Niepodległość. Życiorys W 1990 roku ukończył studia polonistyczne na Uniwersytecie Wrocławskim. Podjął pracę na tej uczelni i do 2007 prowadził tam zajęcia z dziennikarstwa. W 1993 ukończył studia podyplomowe na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego. W latach 1990–1994 był publicystą i członkiem redakcji kwartalnika „Fronda”. Później zaś pracował m.in. dla Radia Wrocław. Jako reżyser filmowy ma w dorobku ponad 20 tytułów, wśród nich m.in. stworzony w 2005 film dokumentalny pt. Plusy dodatnie, plusy ujemne o kontaktach Lecha Wałęsy z SB. Jest także współtwórcą telewizyjnych cyklów Stół z powyłamywanymi nogami oraz Errata do biografii, ujawniającego agenturalne wątki w życiorysach znanych Polaków. Został publicystą m.in. w miesięczniku „Opcja na Prawo” oraz w dwumiesięczniku „Magna Polonia”. Działalność polityczna Od 1987 współorganizował akcje Pomarańczowej Alternatywy. W związku ze swoją działalnością opozycyjną był rozpracowywany przez Służbę Bezpieczeństwa. W 1988 i 1989 był uczestnikiem i jednym z organizatorów strajków studenckich na Uniwersytecie Wrocławskim. Działał też w ruchu Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka. W wyborach parlamentarnych w 2007 został ogłoszony jako kandydat Unii Polityki Realnej do Senatu, jednak nie zebrał wymaganej do startu liczby podpisów. W wyborach prezydenckich w 2010 znalazł się w komitecie poparcia Jarosława Kaczyńskiego. W wyborach samorządowych w tym samym roku bez powodzenia kandydował do rady miasta Wrocławia z listy komitetu Polski Wrocław. 24 stycznia 2015 ogłosił decyzję o kandydowaniu na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w wyborach w 2015. W przeprowadzonych 10 maja wyborach zajął 8. miejsce spośród 11 kandydatów, zdobywając głosy (0,83% głosów ważnych). Zapowiedział oddanie głosu w II turze na Andrzeja Dudę. Na wybory parlamentarne w tym samym roku powołał KWW Grzegorza Brauna „Szczęść Boże!”, który wystartował w części okręgów do Sejmu i wystawił jednego kandydata do Senatu. Sam Grzegorz Braun nie kandydował. Po wyborach prezydenckich w 2015 wystąpił z inicjatywą o nazwie „Pobudka”, stawiając za cel realizację programu pracy organicznej na rzecz wolności, bezpieczeństwa, oraz emancypacji duchowej, intelektualnej i materialnej Polaków. Hasłem „Pobudki” jest „Kościół – Szkoła – Strzelnica – Mennica”. Jest także członkiem rad nadzorczych fundacji Osuchowa i „Ojczyzna, Rodzina, Własność”. 25 stycznia 2019 ogłosił swój start w przedterminowych wyborach prezydenta Gdańska. W głosowaniu 3 marca uzyskał 11,86% głosów, zajmując 2. miejsce spośród 3 kandydatów. 7 stycznia 2019 przystąpił wraz z Pobudką do powołanej na wybory do Parlamentu Europejskiego w tym samym roku koalicji, która przyjęła potem nazwę Konfederacja KORWiN Braun Liroy Narodowcy. Startował z jej listy w okręgu podkarpackim, zdobywając głosy, jednak komitet nie przekroczył progu wyborczego. W czerwcu 2019 roku zapowiedział powołanie własnej partii Konfederacja Korony Polskiej, która stała się członem zarejestrowanej w następnym miesiącu federacyjnej partii Konfederacja Wolność i Niepodległość (KKP zarejestrowano w styczniu 2020). W wyborach parlamentarnych w 2019 otwierał listę Konfederacji WiN w okręgu rzeszowskim, zdobywając głosów i uzyskując mandat posła na Sejm RP IX kadencji. Zasiadł w jednolitym kole poselskim tej formacji. Brał udział w zorganizowanych przez nią prawyborach mających wyłonić kandydata w wyborach prezydenckich w 2020, przegrywając w ostatecznej rozgrywce z Krzysztofem Bosakiem z Ruchu Narodowego. W 2021 roku ogłosił swoją kandydaturę w przedterminowych wyborach na urząd prezydenta Rzeszowa. W wyborach, które odbyły się 13 czerwca 2021 r., zajął czwarte miejsce uzyskując 9,1% głosów. Poglądy polityczne Grzegorz Braun twierdzi iż popiera w całości tradycyjną naukę Kościoła katolickiego w sprawach moralnych. Jest zwolennikiem całkowitego zakazu aborcji oraz zapłodnienia in vitro, które określa mianem „niegodziwej procedury”. Opowiada się za karą śmierci (dla „morderców, zdrajców stanu, szpiegów i dezerterów”). Jest monarchistą i krytykiem demokracji. Popiera pomysł formalnej intronizacji Jezusa Chrystusa na króla Polski. Przy wielu okazjach opowiadał się za wolnością obyczajową obywatela i między innym aktów homoseksualnych, jednak w marcu 2019 oficjalnie opowiedział się za ich karaniem. Opowiadał się również przeciwko projektowi nowelizacji ustawy o ochronie zwierząt zwanej potocznie „Piątka dla zwierząt”. Współpracuje z Organizacją Monarchistów Polskich, dla której wygłaszał prelekcje ideowe podczas spotkań w Warszawie i Wrocławiu. Jest przeciwnikiem Unii Europejskiej, którą określa „eurokołchozem”. Wypowiada się również jako teoretyk, jego zdaniem pożądanych, zmian ustrojowych w Polsce oraz ewolucji od demokracji do monarchii. Mówi o sobie, że jest daleki od anarchizmu oraz że jest państwowcem, przy czym jest przeciwnikiem biurokratyzmu. Jego zdaniem narody cywilizowane to te, które „potrafią z jednej strony realizować interesy narodowe, mając na uwadze dobro wspólne, a z drugiej strony potrafią szanować jednostkę”. Rasizm i szowinizm, które jego zdaniem wynikają z oderwania od źródeł cywilizacji łacińskiej nazywa „odchyłem” oraz „przejawem myślenia plemiennego”. Takie postawy są jego zdaniem „dzikie” i „niecywilizowane”. W kwestiach gospodarczych odnosi się do zasady pomocniczości. Nie jest więc za tym, żeby państwo zajmowało się gospodarką „poza zapewnianiem równości dostępu do rynku”. Wyjątki przewiduje jednak też „w tych sferach gospodarki, w których waży się kwestia bezpieczeństwa państwa” (np. zbrojeniowego, energetycznego, surowcowego czy klimatycznego). Jego zdaniem państwo istnieje również w celu dopilnowania, aby „nie padali Polacy ofiarą zmów kartelowych”. Podzielał teorie spiskowe, że pandemia COVID-19 nie istnieje i jest tylko wymysłem mediów mainstreamowych i polityków, promował książkę „Fałszywa Pandemia. Krytyka naukowców i lekarzy” wydaną przez jego fundacje „Osuchowa”. Wielokrotnie uczestniczył i przemawiał podczas protestów przeciwko obostrzeniom wprowadzonym przez rząd Zjednoczonej Prawicy, interweniował w obronie przedsiębiorców, którzy, wbrew zakazom, otwierali swoje lokale podczas pandemii. Konsekwentnie odmawiał zakrywania ust i nosa, co doprowadziło do konfliktów m.in. z marszałkami Sejmu prowadzącymi obrady. W czerwcu 2022 był (obok Mirosława Piotrowskiego i Włodzimierza Korab-Karpowicza) jednym z sygnatariuszy Apelu o pokój w Europie Środkowej ogłoszonego podczas marszu „Dmowski na zamek”, zorganizowanego przez Olszańskiego. Jego autorzy, odnosząc się do trwającej wówczas inwazji Rosji na Ukrainę, stwierdzili, że przyczynami tej wojny były „strach Rosji przed rozszerzeniem się NATO oraz strach państw sąsiednich przed potęgą Rosji”, a także „wprowadzenie zmian w ustawie językowej na Ukrainie, dyskryminujących językową mniejszość rosyjską”. Oświadczenie to zostało uznane za proputinowskie m.in. przez portale Niezalezna.pl oraz OKO.press. Wyniki wyborcze Kontrowersje We wrześniu 2012 roku Prokuratura Rejonowa Warszawa-Wola podjęła decyzję o przedstawieniu reżyserowi zarzutów mających związek z incydentem na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie podczas ekshumacji jednej z ofiar katastrofy smoleńskiej. Zarzut naruszenia nietykalności cielesnej policjanta, wdarcia się na teren cmentarza i nieopuszczenie go pomimo żądania, został przedstawiony 3 stycznia 2013. Prawomocnym wyrokiem sądowym z lutego 2015 został skazany na karę grzywny za atak na policjanta, wyłamanie mu kciuka, a także znieważenie go przez wyzwanie funkcjonariusza od „bandytów”, co miało miejsce w 2008 we Wrocławiu, gdy brał udział w pikiecie narodowo-radykalnej i nacjonalistycznej partii politycznej Narodowe Odrodzenie Polski. Co roku w Uroczystość Trójcy Przenajświętszej, czyli w niedzielę poprzedzającą Uroczystość Bożego Ciała, uczestniczy w warszawskiej manifestacji wiary i modlitwy organizowanej przez Rycerstwo Chrystusa Króla pod wodzą ks. Piotra Natanka, który w 2011 otrzymał od kardynała Stanisława Dziwisza karę suspensy. Grzegorz Braun znany jest z ostrej krytyki protestantyzmu, a przede wszystkim Marcina Lutra. W 2018 na terenie pustelni ks. Piotra Natanka w Grzechyni wziął udział w dyskusji o protestantyzmie, reformacji i filmie reżysera zatytułowanym Luter i rewolucja protestancka, wraz z duchownym i Agnieszką Jezierską – rzekomą mistyczką, która ma otrzymywać objawienia od Matki Bożej i Jezusa. Podczas spotkania prelegenci wypowiadali się przeciw dialogowi ekumenicznemu, podważając zasadność soboru watykańskiego II oraz inne deklaracje i porozumienia zawarte między kościołem rzymskokatolickim i niektórymi wspólnotami protestanckimi. Środowiska liberalne i lewicowe wielokrotnie krytykowały Grzegorza Brauna za wypowiedzi na temat Żydów i judaizmu, zarzucając mu antysemityzm. Powieść Olgi Tokarczuk „Księgi Jakubowe” uznał za „antypolską, antykatolicką fantasmagorię”, w której Tokarczuk „dokonała pośmiertnego mordu rytualnego” na biskupie Kajetanie Sołtyku, według Brauna bohaterze narodowym. Dodatkowo Braun głosi opinie zgodne z teorią spiskową o Judeopolonii, twierdząc, że w Polsce przygotowywana jest tajna infrastruktura przeznaczona pod przenosiny władz izraelskich oraz masowe przesiedlenia Żydów z Izraela do Polski. W czerwcu 2020 roku na posiedzeniu Sejmu zgłosił poprawkę do prezydenckiej o Polskim Bonie Turystycznym. Grzegorz Braun zgłosił poprawkę o treści „Żeby wszyscy byli zdrowi, piękni bogaci, a Pani Minister Emilewicz, aby miała własny helikopter do rozrzucania pieniędzy nad Polską na każde wezwanie”. Część mediów krytykowała poprawkę jako naruszanie powagi Sejmu. We wrześniu 2021 roku po zakończeniu sejmowego wystąpienia publicznie zagroził Ministrowi Zdrowia Adamowi Niedzielskiemu, kierując do niego słowa „Będziesz pan wisiał”, co wywołało falę oburzenia na sali plenarnej i doprowadziło do przerwania obrad. Prezydium Sejmu wymierzyło posłowi najwyższą możliwą karę w postaci obniżenia mu uposażenia o 50% i odebranie diety poselskiej na 6 miesięcy. Jednakże już po 4 dniach od wymierzenia kary przez Prezydium Sejmu sympatycy polityka zorganizowali internetową zrzutkę, co poskutkowało szybkim zebraniem ponad 120 tysięcy złotych, które Braun przeznaczył na „działania służące gromadzeniu użytecznych procesowo dowodów przestępstw i zbrodni popełnianych w zw. z COVID-19”. W marcu 2022 wtargnął na teren Instytutu Kardiologii im. Prymasa Tysiąclecia Kardynała Stefana Wyszyńskiego i szarpał się z dyrektorem instytutu Łukaszem Szumowskim. Po spaleniu kopii Statutu kaliskiego przez Wojciecha Olszańskiego politycy Konfederacji potępili antysemicki czyn, tymczasem Braun wziął w obronę Olszańskiego i był przeciwny wyciąganiu konsekwencji wobec organizatorów wydarzenia, motywując swoje stanowisko obroną wolności zgromadzeń i wypowiedzi oraz podważając istnienie podstawy prawnej do ich ukarania. Po agresji Rosji na Ukrainę posłowie Konfederacji potępili akt agresji, natomiast Braun dokonał wpisu na Twitterze, w którym domagał się aby nie otwierać terytorium RP i nie przyjmować uchodźców. We wrześniu 2022 partia Grzegorza Brauna organizowała w Warszawie marsz i pikietę pod hasłem „Stop ukrainizacji Polski”. Zapraszając na tę pikietę, Grzegorz Braun powiedział: „Stop ukrainizacji Polski. Przypomnimy słowa ambasadora Ukrainy w Niemczech o równej winie ludobójców spod znaku OUN-UPA i naszych pomordowanych Rodaków”. Akcja Brauna – choć z niewielkim społecznym oddźwiękiem – została jednak wykorzystana przez rosyjską propagandę w celu kreowania obrazu Polski, sprzeciwiającej się proukraińskiej postawie Warszawy. Tuba propagandowa Kremla – kanał Rossija 1 – obszernie relacjonowała niewielki antyukraiński marsz zorganizowany przez Grzegorza Brauna. Zajęła się tym Olga Skabiejewa, prowadząca program „60 minut”. Michał Marek twierdzi: „Kluczowe rosyjskie portale informacyjne, portale alternatywne oraz siatki kanałów Telegram równocześnie eksponowały przekaz o rzekomo masowym „buncie” Polaków względem obecności w kraju ludności ukraińskiej. 29 września 2022 roku podczas głosowania Sejmu nad potępieniem pseudoreferendów na Ukrainie, wstrzymał się od głosu. Tego samego dnia Sejm na wniosek Komendanta Głównego Policji, stosunkiem głosów 361 za, 20 przeciw i 27 wstrzymujących się, wyraził zgodę na uchylenie Grzegorzowi Braunowi immunitetu w związku z popełnionym przez niego wykroczeniem drogowym na odbywającej się rok wcześniej manifestacji. W styczniu 2023 dokonał zniszczenia choinki stanowiącej element wystroju budynku Sądu Okręgowego w Krakowie. 30 maja 2023 roku przerwał odbywający się w siedzibie Niemieckiego Instytutu Historycznego, wykład prof. Jana Grabowskiego o Holokauście. Zniszczył mikrofon i głośnik oraz obrażał profesora, nakazując mu opuszczenie kraju. Oskarżył go o „działanie na szkodę narodu polskiego”, nazywając wykład „atakiem na naszą wrażliwość historyczną” oraz uzasadniając swoją interwencję „zagrożeniem bezpieczeństwa publicznego”. Wobec Grzegorza Brauna sejmowa Komisja Etyki Poselskiej podjęła rekordową liczbę prawomocnych uchwał, wynoszącą obecnie 16. Procesy sądowe Jest współtwórcą telewizyjnego cyklu Errata do biografii, ujawniającego agenturalne wątki w życiorysach znanych Polaków. Program był emitowany na antenach TVP. W kwietniu 2007 ogłosił, że znany językoznawca, profesor Jan Miodek, był konfidentem SB, za co został mu wytoczony proces, który przegrał. Wrocławski Sąd Apelacyjny oddalił apelację Grzegorza Brauna, podobnie jak Sąd Najwyższy, który wyrokiem z 10 września 2009 dodatkowo nakazał Grzegorzowi Braunowi przeprosić Jana Miodka w prasie ogólnopolskiej i Radiu Wrocław. 29 maja 2010 Grzegorz Braun złożył skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, powołując się na artykuł 10 (prawo do wolności słowa) Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Postępowanie rozpoczęło się 14 marca 2013 i zakończyło się w listopadzie 2014 wyrokiem Trybunału stwierdzającym, że polskie postępowania sądowe bezspornie naruszyły wolność wypowiedzi i skazującym Polskę na wypłacenie odszkodowania i zadośćuczynienia Grzegorzowi Braunowi. Życie prywatne Syn reżysera Kazimierza Brauna i Zofii z domu Reklewskiej, wnuk Wincentego Sebastiana Reklewskiego, bratanek byłego przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji i byłego prezesa TVP Juliusza Brauna, brat aktorki Moniki Braun oraz Justyny Braun. 6 grudnia 2014 roku w kościele św. Klemensa Hofbauera w Warszawie wziął ślub w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego z Aleksandrą Gruziel, montażystką filmową, m.in. produkcji autorstwa męża. Mają dwoje dzieci. Jest związany z polskim środowiskiem tradycjonalizmu katolickiego, ze wspólnotami takimi jak Instytut Dobrego Pasterza czy Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X. Oprócz polskiego, w stopniu komunikatywnym posługuje się językiem czeskim i angielskim. Filmografia Publikacje Grzegorz Braun opublikował kilkanaście książek: 2011: Towarzysz generał idzie na wojnę (Rafael, Kraków; ) 2014: Kto tu rządzi? (wspólnie z Janem Pińskim, Bollinari Publishing House, Warszawa; ) 2016: Stałe warianty gry (Prohibita, Warszawa; ) 2016: Rok w kondominium (Agencja SGK) 2017: Iskry Boże (Prohibita) 2017: Świat według Brauna (Stowarzyszenie Kultury Chrześcijańskiej im. Ks. Piotra Skargi, Kraków) 2018: Gietrzwałd 1877. Nieznane konteksty geopolityczne (Fundacja Osuchowa) 2018: Układy i układanki (Prohibita, Warszawa; ) 2018: Remanenty historyczne (Prohibita) 2019: System. Od Lenina do Putina (Fronda, Warszawa) 2020: A nie mówiłem? (IZI Books, Warszawa) 2020: Nowa Normalność (wspólnie z Tomaszem Sommerem, 3S Media, Warszawa) Nagrody i wyróżnienia 1999: Wielka ucieczka cenzora – Ogólnopolski Niezależny Przegląd Form Dokumentalnych „Nurt”, Kielce 2000: Wielka ucieczka cenzora – Nagroda Dyrektora I Programu TVP, Mały Przegląd Form Dokumentalnych, Szczecin 2008: Defilada zwycięzców – Nagroda Radia Kielce za „artyzm dźwięku w formie dokumentalnej”, Ogólnopolski Niezależny Przegląd Form Dokumentalnych „Nurt”, Kielce 2008: Oskarżenie – Nagroda Główna „Złoty Opornik” za „koncepcję artystycznego przedstawienia dramatu żołnierzy Drugiej Konspiracji i skonfrontowanie jej ze stanowiskiem oprawców”, Ogólnopolski Festiwal Filmowy „Niepokorni Niezłomni Wyklęci”, Ciechanów 2012: Eugenika – Nagroda Feniks za „ważny, choć niekiedy wstrząsający w swoim wyrazie, głos na temat ochrony godności ludzkiego życia”, Stowarzyszenie Wydawców Katolickich, Warszawa Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Grzegorz Braun – strona prywatna Posłowie z okręgu Rzeszów Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2015 roku Polscy poloniści Polscy publicyści Polscy reżyserzy filmowi Polscy scenarzyści filmowi Polscy tradycjonaliści katoliccy Politycy Konfederacji Wolność i Niepodległość Uczestnicy ruchu Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka Wykładowcy Uniwersytetu Wrocławskiego Absolwenci Uniwersytetu Śląskiego Absolwenci Uniwersytetu Wrocławskiego Ludzie związani z Radiem Maryja Ludzie urodzeni w Toruniu Urodzeni w 1967 Propagatorzy teorii spiskowych Polscy biografowie Politycy Konfederacji Korony Polskiej Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

1665956

https://pl.wikipedia.org/wiki/BMW%20serii%205

BMW serii 5

BMW serii 5 – samochód osobowy klasy wyższej produkowany pod niemiecką marką BMW od 1972 roku. Od 2023 roku jest produkowana ósma generacja modelu. Pierwsza generacja BMW serii 5 I – zadebiutowało w 1972 roku jako pierwszy model BMW oznaczony cyfrą 5. Auto oznaczone kodem fabrycznym E12 wyprodukowano łącznie w 699 094 egzemplarzach. Samochód produkowano z przeznaczeniem na rynek europejski, japoński oraz amerykański. Rynek europejski Rynek japoński Rynek amerykański Dane techniczne Druga generacja BMW seria 5 II – zadebiutowało w 1980 roku jako druga generacja oznaczona kodem fabrycznym E28. Łącznie wyprodukowano 722 328 egzemplarzy modelu. Produkcja modelu oznaczonego jako E28 trwała od 1980 roku do 1988 roku. Ta generacja mimo wyglądu upodabniającego ją do „starszej siostry”, generacji E12 modelu serii 5, została wyposażona w szereg zmian, jakie marka BMW poczyniła w zakresie jakości wykonania oraz wyposażenia. W skład tych zmian weszła między innymi redukcja masy pojazdu – E28 jest lżejsze od 60 do 90 kg (w zależności od wersji), w stosunku do swojej poprzedniczki. Najważniejszymi zmianami dotyczącymi silnika są przede wszystkim udoskonalone instalacje paliwowe oraz zapłonowe. Seria E28 przeszła także zmiany w zakresie poprawienia bezpieczeństwa podróżujących, zmieniając położenie zbiornika paliwa – został on ulokowany za tylną osią pojazdu. Samochód produkowano z przeznaczeniem na rynek europejski, japoński, amerykański oraz południowoafrykański. Rynek europejski Rynek japoński Rynek amerykański Rynek południowoafrykański Historia 1981 – rozpoczęcie produkcji modelu oznaczonego jako E28. Produkcja ruszyła w fabryce Dingolfing, w której w 1972 roku rozpoczęto produkcję pierwszej generacji serii 5 oznaczanej jako E12, której produkcję zakończono w 1981 roku wprowadzając wcześniej wspomnianą drugą serię oznaczaną jako E28. 1982 – zmiana wtrysku na LE Jetronic w modelach 520i (samochody z jednostką napędową o pojemności 2000 cm³). 1983 – wprowadzenie do produkcji nowego modelu e28 oznaczanego jako 525e (e – „eta”) o pojemności 2700 cm³, charakteryzującego się wysokim momentem obrotowym i wysoką ekonomicznością. 1985 – zastąpienie silnika o pojemności 1800 cm³ (90 KM) na silnik 1800 cm³ (105 KM), który uzyskał wysoki popyt m.in. dzięki temu, że został wymyślony, by odzyskać podatek dla firm na samochody o pojemności niższej niż 1800 cm³. 1986 – ten rok jest datowany jako ostatnie zmiany produkcyjne. Niektóre zmiany to: przyciemniane szyby, lampy przeciwmgielne, welurowa tapicerka i tylne zagłówki. Zmiany dotyczyły także zmian technicznych np. wieloklinu na drążku kierowniczym, innego oznaczenia diodowego na wskaźniku okresowej inspekcji i zmiany oleju, a także wielu innych. 1988 – ostatni rok produkcji modelu E28. W tym roku produkcja ogranicza się do modelu 518i. Dane techniczne Trzecia generacja BMW serii 5 III – zadebiutowała w 1987 roku zyskując kod fabryczny E34. Przez 8 lat produkcji wyprodukowano w dwóch zakładach marki 1 331 056 sztuk. Z początku paleta silnikowa była ograniczona do pięciu silników: M20B20/B25 520i i 525i (napędzane paskiem rozrządu) – odpowiednio 129 KM i 170 KM, M30B30/B35 530i oraz 535i – odpowiednio 188 KM (197 KM bez katalizatora) i 211 KM (220 KM), M21D24 524td – 115 KM. Samochód ten uznawany był za jeden z najbezpieczniejszych w swojej klasie, za sprawą zamontowanych poduszek powietrznych dla kierowcy i pasażera, ABS-owi i solidnej konstrukcji. Sztywność skrętna nadwozia wzrosła w stosunku do poprzedniego modelu E28 o 70%, natomiast sztywność giętna o 34%. Samochód spełniał ówczesne amerykańskie normy bezpieczeństwa tj. po uderzeniu przodem w sztywną barierę przy prędkości 56 km/h (35 mil) oraz uderzeniu w tył przy prędkości 48 km/h (30 mil) wszystkie drzwi dały się otworzyć bez użycia narzędzi, a przedział pasażerski pozostał nienaruszony. Droga hamowania z prędkości 100 km/h wynosiła poniżej 40 metrów dla wersji 518 i 520i do 42 metrów dla wersji 535, co stanowiło najlepszy wynik wśród samochodów produkcyjnych typu sedan w roku 1990. W maju 1990 roku zastąpiono jednostki M20 (12 zaworowe) na M50 (24 zawory, napędzane łańcuchem rozrządu) modelach 520i (150 KM) i 525i (192 KM). Od jesieni 1992 roku dostępne były silniki V8 (M60B30, 3 litry/160 kW i M60B40, 4 litry/210 kW). W E34 występują trzy silniki Diesla: 524td (M21D24, 2,4 l/115 KM) do 1991 r., 525tds (M51D25, 2,5 l/143 KM), 525td (M51D25, 2,5 l/115 KM) od 1993 roku. Wiele z silników E34 zostało nagrodzone w konkursie Engine Of The Year (EOTY). Wersja 518g była fabrycznie zasilana instalacją gazową. Skrzynie były manualne i automatyczne (produkowane przez firmę ZF). Manualne posiadały 5 przełożeń, jedynie wersja 540 (bardzo rzadko spotykana) – 6 biegów. Automaty: 4 biegowe (4HPxx) oraz 5 biegowe (5HPxx) W 1991 roku wprowadzono wersję iX – z napędem na 4 koła. Dostępne były 2 nadwozia – sedan i kombi. Do napędu posłużył silnik M50B25 2,5 192 KM. Była możliwość wyboru między skrzynią automatyczną i manualną. Powstało 9366 egzemplarzy modelu E34 525iX. We wrześniu 1991 roku rozpoczęto produkcję wersji nadwoziowej kombi touring z unikatowym wtedy podwójnym szyberdachem. Od 1988 w sprzedaży była także wersja M5. BMW E34 przeszło trzy faceliftingi, pierwszy we wrześniu 1990 roku – wprowadzono silniki M50 z 24 zaworami, które zastąpiły starsze konstrukcje M20. Silnik M21 został zastąpiony przez M51 w dwóch wariantach – TD i TDS z intercoolerem. Skrzynie automatyczne 4 biegowe, zastąpiono 5 biegowymi. Drugi lifting objął zmianę min. lusterek, zastosowano inne materiały we wnętrzu. Standardowo dla wszystkich modeli wprowadzono poduszkę powietrzną kierowcy i ABS. W silnikach M50 zastosowano system zmiennych faz rozrządu VANOS. Silniki M30 ustąpiły miejsca modelom z silnikami V8. 530i v8 i 540i posiadały szerszy grill i inną maskę, niż inne wersje. Trzeci miał miejsce w połowie 1994 roku, zastosowano wówczas przednią atrapę (grill, tzw. nerki) na tzw. szeroki oraz klapę silnika do każdej wersji silnikowej. Silnik M43 zastąpił silnik M40 w wersji 518i. Wprowadzone wersję wyposażenia Executive – m.in. dokładki progowe i listwy dolne drzwi jak w wersji M-Technik, lakierowane doły zderzaków, 16" felgi, drewniane wykończenie. Dodano drugi air-bag do listy wyposażenia dla wszystkich wersji. Łącznie sprzedano 1 331 056 egzemplarzy. Samochód był produkowany z przeznaczeniem na pięć rynków: europejski, japoński, tajlandzki, amerykański oraz południowoafrykański. Rynek europejski Rynek japoński Rynek tajlandzki Rynek amerykański Rynek południowoafrykański Silniki Silniki-Benzynowe | Osiągi 0–100 km/h dla skrzyń manualnych | * – ogranicznik prędkości Silniki-Diesla | Osiągi 0–100 km/h dla skrzyń manualnych Silniki-Benzynowe / ALPINA | Osiągi 0–100 km/h dla skrzyń manualnych Alpina B10 W 1991 roku firma Alpina wypuściła model Alpina B10 Biturbo bazujący na BMW 535i serii E34. Silnik ten wspomagany przez dwie turbosprężarki osiągał moc 360 KM i pozwalał rozpędzić Alpinę do 291 km/h. W 1993 roku Alpina B10 BiTurbo kosztowała 160 000 DM. Podwozie zawieszenie przednie: wahacz poprzeczny, amortyzator teleskopowy zawieszenie tylne: wahacz wzdłużny, sprężyna śrubowa hamulce przód/tył: tarczowe/tarczowe ABS Wyposażenie standardowe radiomagnetofon wraz z 6 głośnikami dwustrefowe ogrzewanie poduszka powietrzna kierowcy (po 1990) ABS wspomaganie kierownicy centralny zamek (w tym zamek bagażnika oraz wlewu paliwa) elektrycznie sterowane lusterka Wyposażenie dodatkowe komputer pokładowy zmieniarka CD tempomat kontrola trakcji (ASC, ASC+T) siedzenia oraz lusterka z pamięcią ustawienia drewniane wykończenia szpera 25% alarm ruchu wewnątrz pojazdu i w trakcie podnoszenia auta zawieszenie M Technic antena w tylnej szybie szyberdach elektryczny Wymiary i ciężary rozstaw osi: 2761 mm rozstaw kół przód/tył: 1470/1495 mm masa własna: 1445–1720 kg DMC: 1955–2280 kg pojemność bagażnika: 460 dm³ (sedan), 460/1450 dm³ (touring) pojemność zbiornika paliwa: 80–110 litrów Czwarta generacja BMW serii 5 IV zadebiutowało w marcu 1995 roku jako następca produkowanego 8 lat poprzednika. Samochód zyskał kod fabryczny E39. Produkcja modelu rozpoczęła się latem 1995 roku. Wiosną 1997 roku rozpoczęto produkcję wersji kombi modelu E39, co skutkowało zakończeniem produkcji poprzedniej wersji serii 5 E34. We wrześniu 1998 roku zmodernizowano silnik M52, rezygnując z powłoki tulei cylindrów nikasil na rzecz tulei stalowych (M52TU), oraz przeprowadzono lifting elektroniki. We wrześniu 2000 roku przeprowadzono drobny lifting modelu mający na celu odmłodzenie auta. Obejmował on takie detale jak reflektory przednie (wykorzystano soczewkowe światła mijania, oraz pozycyjne światła typu „Angel Eyes”), lampy tylne, listwy boczne, halogeny przednie (okrągłe zamiast owalnych) i drobne zmiany w kształcie przedniego zderzaka, wprowadzono także nową generacje benzynowych rzędowych szóstek serii M54 (B22, B25, B30), rezygnując jednocześnie z serii M52. Model E39 był oferowany w dwóch wersjach nadwozia: sedan z bagażnikiem o pojemności 460 l i półką na narzędzia umieszczoną w klapie bagażnika oraz wersja kombi (Touring), która oferowała 410 litrów pojemności bagażnika (1525 l przy złożonej kanapie tylnej). Bagażnik wersji Touring nie był zbyt duży, ale oferował regularne kształty przestrzeni bagażowej oraz często oferowany był z osobno otwieraną tylną szybą oraz z wysuwaną podłogą. W 2003 roku wraz z zakończeniem produkcji E39 światło dzienne ujrzał następca, czyli model E60. BMW M5 W 1998 roku BMW przy współpracy z „M GmbH” postanowiło wprowadzić wersję specjalną oznaczoną jako M5. Wersja oferowana była tylko jako sedan. Istniała również wersja Touring w jednym prototypowym egzemplarzu – miała być odpowiedzią BMW na Audi S6 C5 Avant i Mercedesa-Benza W210 E55 AMG T. Model M5 wyróżniał się od wersji „cywilnej” zmienionymi detalami. Przedni zderzak posiadał wielki wlot powietrza, tylny zderzak natomiast miejsce na sportowy układ wydechowy i delikatny dyfuzor. W oczy rzucały się również duże chromowane 18-calowe koła z aluminiowymi felgami, kryjącymi za sobą duże hamulce. Największą zaletą wersji M5 jest silnik. Miał on pojemność 4,9 l i osiągał moc 400 KM i moment obrotowy wynoszący równo 500 Nm. Wyniki te przekładały się na osiągi: przyśpieszenie do 100 km/h wynosiło 5,3 s, a wskazówka prędkościomierza zatrzymywała się przy 250 km/h (prędkość ograniczona elektronicznie – po zdjęciu ogranicznika auto mogło rozwijać prędkości rzędu 300 km/h). Samochód był produkowany z przeznaczeniem na jedenaście rynków: europejski, egipski, indonezyjski, meksykański, malezyjski, filipiński, rosyjski, tajlandzki, amerykański, wietnamski oraz południowoafrykański. Rynek europejski Rynek egipski Rynek indonezyjski Rynek meksykański Rynek malezyjski Rynek filipiński Rynek rosyjski Rynek tajlandzki Rynek amerykański Rynek wietnamski Rynek południowoafrykański i – silnik benzynowy, d – silnik Diesla, P – wersja Protection (opancerzona) Dane techniczne (w nawiasach okrągłych) – automatyczną skrzynią biegów [w nawiasach kwadratowych] – wersja Touring [(w podwójnych nawiasach)] – wersja Touring z automatyczną skrzynią biegów – wersja po liftingu Piąta generacja BMW serii 5 V zadebiutowało w 2003 roku, zastępując produkowanego 8 lat poprzednika. Samochód zyskał kod fabryczny E60 dla wersji sedan oraz E61 dla kombi. Jego zawieszenie składa się niemal wyłącznie z aluminiowych komponentów. W zawieszeniu zastosowano stabilizatory różnej grubości, regulowane amortyzatory i aktywny układ kierowniczy. Oprócz sedana BMW oferuje wersję Touring (kombi). Paleta silnikowa została gruntownie odświeżona, paletę modelową stanowią silniki benzynowe 520i, 523i, 525i, 528i, 530i, 540i, 545i, 550i oraz diesle 520d, 525d, 530d, i 535d. Topowa wersja serii 5 to model M5, został on wyposażony w silnik V10 o pojemności 5,0 l. Jest to jeden z najszybszych sedanów produkowanych seryjnie na świecie. Przy M5 pracowało kilkuset wykwalifikowanych inżynierów pod okiem wieloletniego pracownika działu Motorsport, a zarazem niegdyś kierowcy testowego – prof. dr. hab. inż. Hansa Stermllicha. W 2006 roku do BMW serii 5 dołączono opcjonalnie asystent kierowcy Nightvision znany z BMW serii 7. Kamera na podczerwień rejestruje drogę i otoczenie zanim oświetlą je reflektory i pokazuje je na ekranie umieszczonym w kokpicie. Delikatny facelifting model serii 5 przeszedł w 2007 roku. Dodatkowo od 2007 roku na rynek wyłącznie amerykański była produkowana wersja benzynowa podwójnie doładowana 535i. Samochód był produkowany z przeznaczeniem na dziewięć rynków: chiński, europejski, egipski, indonezyjski, indyjski, malezyjski, rosyjski, tajlandzki oraz amerykański. Dane techniczne Podwozie zawieszenie przednie: podwójny wahacz poprzeczny, kolumna resorująca, stabilizator poprzeczny zawieszenie tylne: oś wielowahaczowa, kolumna resorująca, stabilizator poprzeczny hamulce przód/tył: tarczowe wentylowane/tarczowe wentylowane ABS i ASR Wymiary i ciężary rozstaw kół przód/tył: 1558/1582 mm DMC: 2010–2300 kg pojemność bagażnika: 520 dm³ (sedan), 500/1615 dm³ (kombi) Szósta generacja BMW serii 5 VI zaprezentowano w 2009 roku jako następcę wytwarzanego od 7 lat poprzednika. E60. Design auta zaczerpnięto z największej limuzyny produkowanej przez BMW – serii 7 (F01). Od 2011 roku dostępna była też wersja M5, wyposażona silnik o pojemności 4,4 l i mocy od 560 do 600 koni mechanicznych. Premiera szóstej generacji serii 5 o kodzie fabrycznym F10. odbyła się w 2009 roku podczas specjalnie zorganizowanego wydarzenia na Stadionie Olimpijskim w Monachium. Za projekt nadwozia odpowiedzialny jest Adrian van Hooydonk, szef designerów BMW, jednak dużą rolę w pracach nad wyglądem F10 miał Polak, Jacek Frohlich. Auto w wersji sedan produkowane było od stycznia 2010, dopiero w maju tego samego roku w salonie samochodowym w Lipsku premierę miała odmiana kombi (Touring). Seria 5 szóstej generacji produkowana była z przeznaczeniem na rynek europejski oraz amerykański. Trzy lata później, w połowie 2013 model został poddany liftingowi, obniżono wloty powietrza z przodu, minimalnie zmieniono grill. Standardowym wyposażeniem wszystkich wersji stały się światła ksenonowe, a w lusterkach pojawiły się kierunkowskazy. Rynek europejski Rynek amerykański Dane techniczne Siódma generacja BMW serii 5 VII zostało zaprezentowane po raz pierwszy w 2016 roku. Samochód trafił do produkcji w lutym 2017 roku z kodem fabrycznym G30. Samochód (w wersji BMW 520d Efficient Dynamics Edition) osiągnął współczynnik czołowego oporu aerodynamicznego równy 0,22, co czyni je najbardziej opływową, seryjnie produkowaną limuzyną. Auto stworzono na nowej modułowej platformie podłogowej Clar, wykorzystaną wcześniej przez największą limuzynę BMW, model G11. Stworzono również odmiany hybrydowe typu plug-in, zarówno na bazie limuzyny, jak i kombi, pod nazwą 530e iPerformance, które wyposażono w zaawansowane systemy wspomagające kierowcę. Początkowo samochód oferowany był z silnikami 520d, 530d, 530i, 540i. Następnie w marcu 2017 do gamy jednostek dołączył najmocniejszy motor M550i, hybryda plug-in 530e o łącznej mocy 252 KM oraz model 520d EED o zmniejszonym współczynniku oporu powietrza. Najnowsze silniki: 525d, 540d, M550d dostępne są od lipca 2017. Podczas 87. Salonu Samochodowego w Genewie premierę miała odmiana kombi, która trafiła do oferty w maju bieżącego roku. W tym samym miesiącu, co odmianę Touring zaprezentowano chińską wersję G38, której rozstaw osi zwiększono 133 mm względem europejskiego wariantu. Standardowe wyposażenie obejmuje liczne systemy z zakresu wspomagania kierowcy – asystent wymijania i ostrzegania przed pojazdami nadjeżdżającymi z boku, asystent zmiany pasa ruchu i utrzymania toru jazdy (działa do prędkości 210 km/h), a także inteligentny tempomat. Auto posiada również funkcję zdalnego parkowania za pomocą smartfona. We wszystkich wersjach (z wyjątkiem 520d) seryjnie montowana jest 8-biegowa automatyczna skrzynia biegów. Silniki Ósma generacja BMW serii 5 VIII zadebiutował oficjalnie 24 maja 2023 roku. Samochód trafił do produkcji latem 2023 roku z kodem fabrycznym G60. Po raz pierwszy w historii modelu ósma generacja nie ma w sobie, poza odmianą M5, silnika V8. Paleta jednostek napędowych jest bardzo bogata. Pod maskę trafiły silniki zarówno benzynowe oraz diesle, jak i hybrydy plug-in. W sierpniu 2023 roku zaprezentowano wydłużoną odmianę L przeznaczoną na rynek chiński. Na początku 2024 roku zostanie zaprezentowana odmiana kombi Touring z kodem G61. Auto rozmiarami i wymiarami jest zbliżone do poprzednika. Samochód trafił do sprzedaży jesienią 2023 roku. i5 BMW i5 zostało zaprezentowane oficjalnie podobnie jak spalinowe G60 24 maja 2023 roku. Po raz pierwszy w historii modelu ósma generacja jest w 100% elektryczna. Latem 2023 roku zaprezentowano też wydłużoną elektryczną odmianę L przeznaczoną na rynek chiński. Będzie też elektryczne M5 i Touring, które zostaną pokazane na początku 2024 roku. Pod maską elektrycznego samochodu można znaleźć trzy silniki: eDrive40 jeden silnik elektryczny o mocy 355 KM. xDrive40 dwa silniki elektryczne o mocy 500 KM M60 dwa silniki elektryczne o mocy 608 KM. Przypisy serii 5 Kombi Samochody klasy średniej-wyższej Samochody tylnonapędowe Samochody hybrydowe Samochody z lat 70. Samochody z lat 80. Samochody z lat 90. Samochody z lat 2000–2009 Samochody z lat 2010–2019 Samochody z lat 2020–2029

3317346

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bezpartyjni%20Samorz%C4%85dowcy

Bezpartyjni Samorządowcy

Bezpartyjni Samorządowcy – polski ruch polityczny działający głównie na szczeblu samorządowym, obejmujący zasięgiem początkowo województwo dolnośląskie, a następnie cały kraj. Od grudnia 2020 jego zasadnicza część skupiona jest w ramach związku stowarzyszeń Ogólnopolska Federacja „Bezpartyjni i Samorządowcy”. Od 2023 ruch reprezentuje partia polityczna Bezpartyjni Samorządowcy – Łączy nas Polska (została ona zarejestrowana w 2022 przez inne środowisko). Historia Ruch regionalny Przed wyborami samorządowymi w 2014 część działaczy stowarzyszenia Obywatelski Dolny Śląsk sprzeciwiająca się zawarciu przez jego prezesa Rafała Dutkiewicza (prezydenta Wrocławia) porozumienia z Platformą Obywatelską, powołała komitet Bezpartyjni Samorządowcy. Zdobył on 4 mandaty w sejmiku dolnośląskim, które otrzymali: Paweł Kukiz, Robert Raczyński, Aldona Wiktorska-Święcka i Patryk Wild (który uzyskał tym samym reelekcję). Robert Raczyński został jednak ponownie wybrany na prezydenta Lubina (startując z własnego komitetu), a mandat po nim przypadł Tymoteuszowi Myrdzie. Radni z list BS pozostali w sejmiku niezrzeszeni. Komitet BS wystawił dwoje kandydatów na prezydentów miast (Aldonę Wiktorską-Święcką we Wrocławiu oraz Wiesława Gierusa w Jeleniej Górze), jednak nie weszli oni do II tury. Oprócz Roberta Raczyńskiego prezydentem miasta spośród kandydatów związanych z BS pozostał także startujący z własnego komitetu Piotr Roman w Bolesławcu. W radzie Wrocławia jedyny mandat dla BS otrzymał Sebastian Lorenc. Paweł Kukiz wystartował w wyborach prezydenckich w 2015, zajmując 3. miejsce z wynikiem 20,8% głosów. Zainicjował następnie ruch mający startować w wyborach parlamentarnych w tym samym roku (przyjął on nazwę Kukiz’15). W połowie lipca środowisko BS zakończyło jednak współpracę z Pawłem Kukizem i wraz z bezpartyjnymi działaczami samorządowymi z innych regionów oraz Ruchem Obywatelskim na rzecz Jednomandatowych Okręgów Wyborczych (także wspierającym wcześniej Pawła Kukiza) powołało komitet JOW Bezpartyjni, który zarejestrował kandydatów jedynie w kilku okręgach wyborczych (wśród sygnatariuszy deklaracji programowej inicjatywy znaleźli się przedstawiciele BS: Robert Raczyński, Piotr Roman, Patryk Wild i Tymoteusz Myrda). Związany z tym środowiskiem senator Jarosław Obremski powołał natomiast własny komitet, skutecznie ubiegając się o reelekcję (poparły go m.in. PiS i Polska Razem). Ponownie zasiadł w Kole Senatorów Niezależnych, jednak w maju 2016 przeszedł do klubu PiS. W wyniku zdobycia mandatu poselskiego przez Pawła Kukiza, jego miejsce w sejmiku zajęła Ewa Zdrojewska. 7 marca 2016 klub Bezpartyjni Samorządowcy powstał w sejmiku województwa lubuskiego. Utworzyli go radni stowarzyszenia Lepsze Lubuskie (Sławomir Kowal, przewodniczący klubu Łukasz Mejza oraz wybrany z listy PSL Józef Kruczkowski, który rok później przeszedł jednak do klubu PiS) wraz z byłymi radnymi SLD (Edwardem Fedką i Franciszkiem Wołowiczem). 31 marca 2016 w sejmiku dolnośląskim związani z Rafałem Dutkiewiczem radni ODŚ (Janusz Marszałek, Jerzy Michalak, Marek Obrębalski, Ewa Rzewuska i przewodniczący sejmiku Paweł Wróblewski) odeszli z klubu Platformy Obywatelskiej. Ponadto PO opuścili inni radni tej partii – Michał Bobowiec, wiceprzewodniczący sejmiku Julian Golak, Czesław Kręcichwost, Ryszard Lech i marszałek województwa Cezary Przybylski. Wraz z trójką radnych wybranych z list BS (Tymoteuszem Myrdą, Patrykiem Wildem i Ewą Zdrojewską), a także innym radnym niezrzeszonym Kazimierzem Janikiem (wybranym z listy SLD Lewica Razem), powołali oni klub Bezpartyjnych Samorządowców, który stał się największym klubem w sejmiku i w koalicji z Polskim Stronnictwem Ludowym przejął władzę w województwie, odsuwając od niej PO. Tymoteusz Myrda zastąpił przedstawiciela tej partii na stanowisku wicemarszałka województwa. Szefem klubu został Patryk Wild. Do klubu BS nie przystąpiła wybrana z ich listy Aldona Wiktorska-Święcka. 27 czerwca 2016 doszło do poszerzenia koalicji rządzącej, do której dołączyły Platforma Obywatelska i Sojusz Lewicy Demokratycznej (znajdujące się od pewnego czasu we wspólnym klubie radnych z PSL). Z klubu BS odeszli następnie radni wybrani z list BS (odwołany z funkcji wicemarszałka województwa Tymoteusz Myrda, Patryk Wild i Ewa Zdrojewska), którzy stali się niezrzeszeni, a wkrótce powołali Klub Radnych Bezpartyjnych wraz z byłą radną PSL Grażyną Cal i Aldoną Wiktorską Święcką, która została przewodniczącą klubu. 14 lipca 2016 dotychczasowy klub BS (liczący 11 członków) przyjął nazwę Dolnośląski Ruch Samorządowy. Powołano także następnie związane z Rafałem Dutkiewiczem stowarzyszenie o tej nazwie. Ruch ogólnopolski 14 marca 2017 ogłoszono powstanie Ruchu Samorządowego „Bezpartyjni”, będącego w znacznej mierze kontynuacją ruchu JOW Bezpartyjni z 2015. Ruch, mający na celu wystawienie ogólnopolskiego komitetu w wyborach samorządowych w 2018, współtworzyło ok. 60 samorządowców z województw dolnośląskiego, lubuskiego, zachodniopomorskiego, kujawsko-pomorskiego, podlaskiego, śląskiego, łódzkiego i wielkopolskiego. Pod szyldem ruchu zgromadzili się m.in. samorządowcy tworzący w wyborach w 2014 komitety, takie jak dolnośląscy Bezpartyjni Samorządowcy, Lepsze Lubuskie i Bezpartyjni Pomorze Zachodnie, które wprowadziły swoich przedstawicieli do sejmików województw. Wśród założycieli Ruchu Samorządowego „Bezpartyjni” znaleźli się m.in. prezydenci Szczecina (Piotr Krzystek), Zielonej Góry (Janusz Kubicki), Lubina (Robert Raczyński) i Bolesławca (Piotr Roman), radni wojewódzcy z sejmików dolnośląskiego (z wówczas z Klubu Radnych Bezpartyjnych), lubuskiego (ze związanego z LL klubu Bezpartyjni Samorządowcy) i zachodniopomorskiego (radna z listy BPZ), burmistrz Ścinawy, przewodniczący rad miejskich Szczecina (Jan Stopyra) i Augustowa oraz Patryk Hałaczkiewicz z RO na rzecz JOW. W wyborach w 2018 komitet BS zarejestrował listy do sejmików we wszystkich województwach, zyskując (jako jeden z 10 komitetów) miano ogólnopolskiego. Listy sejmikowe BS pojawiły się w 62 z 85 okręgów wyborczych. Mniejszą liczbę list komitet wystawił w wyborach do poszczególnych rodzajów rad. BS wystawili także po kilku kandydatów na prezydentów miast, burmistrzów i wójtów. Niektórzy związani z ruchem kandydaci wystartowali także pod nazwami lokalnych komitetów. W województwie dolnośląskim Bezpartyjni Samorządowcy połączyli siły z DRS (jednak bez najbliższych współpracowników Rafała Dutkiewicza, którzy powołali w wyborach do sejmiku komitet Z Dutkiewiczem dla Dolnego Śląska), z którym w czerwcu tego samego roku utworzyli wspólny klub radnych BS w sejmiku, pod przewodnictwem Czesława Kręcichwosta (liczący pod koniec kadencji 12 osób i będący największym klubem w sejmiku). W województwie mazowieckim pod szyldem BS startowało powstałe w 2001, kierowane przez Konrada Rytela stowarzyszenie Mazowiecka Wspólnota Samorządowa (startująca od 2002 w każdych wyborach samorządowych – w tym w 2002 jako część Inicjatywy Społecznej Wspólnota Samorządowa i w 2010 jako część Krajowej Wspólnoty Samorządowej). Z kolei w województwie opolskim BS w ramach porozumienia z lokalnym stowarzyszeniem Przyjazny Samorząd Powiatu Namysłowskiego zarejestrował jedną listę w wyborach do sejmiku (dzięki czemu zyskał uprawnienia komitetu ogólnopolskiego). W wyborach do sejmików BS uzyskali w skali kraju 5,28%, w 5 województwach przekraczając próg wyborczy i zdobywając mandaty (łącznie 15). W województwie dolnośląskim uzyskali 14,98% głosów, zdobywając 6 mandatów. W wyniku ich decyzji do władzy w tym województwie doszło PiS, w koalicji z którym Cezary Przybylski z BS utrzymał fotel marszałka województwa. W zachodniopomorskim BS uzyskali 13,7% głosów. Nie weszli do zarządu województwa, jednak poparli marszałka Olgierda Geblewicza z PO, a ich przedstawicielka Maria Ilnicka-Mądry została przewodniczącą sejmiku. Własny klub udało im się powołać także w lubuskim, gdzie przy wyniku 13,17% zdobyli 4 mandaty (jednak wybrana z ich listy radna Wioleta Haręźlak przystąpiła do klubu PSL, stając na czele sejmiku). BS znaleźli się tam w opozycji, podobnie jak w mazowieckim i wielkopolskim, gdzie ich komitet zdobywał nieco ponad 6% głosów, a jego przedstawiciele uzyskali po jednym mandacie. KWW BS zdobył 2 stanowiska burmistrzów i 1 wójta, a także 36 mandatów w radach powiatów, 53 w radach gmin i 1 w radach dzielnic Warszawy. Związani z ruchem kandydaci startowali jednak także pod innymi nazwami komitetów – byli wśród nich m.in. prezydenci miast, którzy uzyskali reelekcję: lider ruchu Robert Raczyński, a także Piotr Krzystek, Janusz Kubicki i Piotr Roman. 2 marca 2019 część działaczy ruchu razem z ekonomistą i prawnikiem Robertem Gwiazdowskim założyła ruch polityczny Polska Fair Play (odciął się od tego lider BS Robert Raczyński). PFP wystartowała w wyborach do Parlamentu Europejskiego w Polsce w tym samym roku, jednak zarejestrowała listy jedynie w części okręgów. Po wyborach zakończyła działalność. Bezpartyjni Samorządowcy zadeklarowali samodzielny start w wyborach parlamentarnych w tym samym roku (po tym, jak w sprawie wspólnego startu z nimi nie porozumiały się PSL i Kukiz’15). Przystąpili do wyborów jako KWW Koalicja Bezpartyjni i Samorządowcy, rejestrując listy do Sejmu w 19 z 41 okręgów wyborczych, a także 15 kandydatów do Senatu (na 100 okręgów). Z list komitetu wystartowała m.in. Federacja dla Rzeczypospolitej, której lider, poseł niezrzeszony Marek Jakubiak, otworzył krakowską listę do Sejmu. Z drugiego miejsca wystartował tam z kolei Gniewomir Rokosz-Kuczyński z Chrześcijańskiej Demokracji III RP. Listę w okręgu siedleckim otworzył były eurodeputowany i wojewoda bialski Marek Czarnecki, zaś liderem listy w okręgu elbląskim został były poseł Wojciech Penkalski. Wśród kandydatów do Senatu znaleźli się m.in. lider RO na rzecz JOW Patryk Hałaczkiewicz, czy też świętokrzyscy wykładowcy akademiccy – politolog Kazimierz Kik i były policjant Dariusz Loranty. W wyborach nie zdecydowało się wystartować środowisko Bezpartyjnych zachodniopomorskich. Bezpartyjni z województwa lubuskiego przystąpili natomiast do Koalicji Polskiej, w związku z czym Łukasz Mejza (działający wcześniej w Polsce Fair Play) znalazł się w wyborach do Sejmu na ostatnim miejscu tamtejszej listy PSL (przegrał mandat z liderką listy Jolantą Fedak, po której śmierci kilkanaście miesięcy później zastąpił ją w Sejmie, zostając posłem niezrzeszonym; w 2021 jako niezrzeszony przystąpił do współrządzącej Partii Republikańskiej). KWW KBiS uzyskał w wyborach do Sejmu 0,78% głosów (zajmując 6. miejsce, jako najsilniejszy komitet nieogólnopolski), przekraczając 3% w okręgach wrocławskim i wałbrzyskim. W wyborach do Senatu także żaden kandydat KBiS nie uzyskał mandatu. W skali kraju otrzymali oni 1,82% głosów (5. wynik spośród wszystkich komitetów). Ogólnopolska Federacja „Bezpartyjni i Samorządowcy” W grudniu 2020, jako związek stowarzyszeń, zarejestrowano Ogólnopolską Federację „Bezpartyjni i Samorządowcy”. W jej komitecie założycielskim znalazły się stowarzyszenia: Lokalni (Marcina Marandy), MWS (Konrada Rytela), Centrum Społecznej Demokracji (Marka Wocha) i Bezpartyjni Samorządowcy (Romana Kozłowskiego). Jej przewodniczącym został Robert Raczyński, wiceprzewodniczącym Marcin Maranda, sekretarzem Marek Woch, a skarbnikiem Konrad Rytel. W marcu 2021 doszło do rozłamu w klubie BS w sejmiku dolnośląskim. Marszałek województwa Cezary Przybylski wraz z Tymoteuszem Myrdą i Markiem Obrębalskim powołali reprezentujący OF „BiS” klub Bezpartyjni i Samorządowcy. Pozostali czterej radni pozostali w klubie BS; w lutym 2022 Michał Bobowiec przeszedł z niego do klubu BiS. W kwietniu 2022 do OF „BiS” dołączyło Lubuskie Forum Samorządowe pod przewodnictwem Tomasza Możejki, a we wrześniu tego samego roku stowarzyszenie Teraz Lubuskie kierowane przez Jarosława Nieradkę, zrzeszające trzech bezpartyjnych radnych klubu BS w sejmiku lubuskim (Sławomira Kowala, Wacława Maciuszonka i Sławomira Muzykę). Związało się z nią także stowarzyszenie Samorządne Pomorze, kierowane przez radnego sejmiku pomorskiego Dariusza Męczykowskiego z klubu Dla Pomorza (wybranego z listy PSL). W maju 2023 do OF „BiS” przystąpiło świętokrzyskie stowarzyszenie Bezpartyjni i Niezależni, pod przewodnictwem Kamila Suchańskiego. Miesiąc później powstał związany z nim klub BS w sejmiku świętokrzyskim, powołany przez byłych radnych PiS (m.in. byłego posła Waldemara Wronę; za ich sprawą odwołano z funkcji przewodniczącego sejmiku z tej partii). 5 lipca 2023 poinformowano, że ruch związany z OF „BiS” wystartuje w wyborach parlamentarnych w tym samym roku z ramienia komitetu partii Bezpartyjni Samorządowcy – Łączy nas Polska, której przewodniczącym został Tymoteusz Myrda. Partia ta została zarejestrowana jako CyberPolska 17 lutego 2022 (jej głównym administratorem był Oskar Kida), a 14 września tego samego roku została przemianowana na nazwę, która początkowo plagiatowała ruch BS (jej sekretarzem krajowym został wówczas Sławomir Trzewik, w 2023 zastąpił go Marek Czachara), jednak władanie nią przejęli w 2023 działacze OF „BiS” („oryginalnych” BS). Ugrupowanie zarejestrowało w wyborach komitet ogólnopolski. Z ramienia BS do parlamentu wystartowały głównie osoby bezpartyjne (w tym senator klubu PiS Ewa Gawęda, która opuściła tę partię), a także grupa członków BS-ŁnP, przedstawiciele partii Odpowiedzialność (w tym jej prezes), szefowie partii Bezpartyjni i Wspólnie dla Zdrowia, wiceszef partii IV Rzeczpospolita, a także pojedynczy członkowie Porozumienia, Dobrego Ruchu, PO, FdR i PSL. Ogólnopolska Koalicja Samorządowa 12 grudnia 2020 powstała alternatywna wobec OF „BiS” Ogólnopolska Koalicja Samorządowa. Jej przewodniczącym został wójt Tarnowa Podgórnego Tadeusz Czajka, wiceprzewodniczącymi Piotr Krzystek i Janusz Kubicki, sekretarzem Andrzej Sitnik (prezydent Siedlec), skarbnikiem Ludomir Handzel (prezydent Nowego Sącza), a pozostałymi członkami zarządu Marian Błachut (burmistrz Czechowic-Dziedzic), Jacek Szydło (członek zarządu powiatu olsztyńskiego, były wieloletni wójt Dywit) i (w kwietniu 2023) Patryk Hałaczkiewicz (wówczas wiceburmistrz Kątów Wrocławskich). W kwietniu 2022 OKS zawarła porozumienie o współpracy z Polską 2050 Szymona Hołowni. 8 grudnia tego samego roku klub BS w sejmiku dolnośląskim przemianował się na klub Dolnośląskiej Koalicji Samorządowej, będącej częścią OKS (cztery dni później w wyniku odejścia wybranego z listy PSL Mirosława Lubińskiego reprezentacja DKS w sejmiku utraciła jednak status klubu, jednak po jego powrocie do klubu 9 maja 2023 reaktywowano klub, tym razem pod nazwą Koalicja Samorządowa). Przypisy Linki zewnętrzne Strona Bezpartyjnych i Samorządowców Strona Ogólnopolskiej Koalicji Samorządowej Partie i ugrupowania III Rzeczypospolitej Samorząd terytorialny w Polsce

2574

https://pl.wikipedia.org/wiki/Jerozolima

Jerozolima

Jerozolima ( trl. Yerushalayim trb. Jeruszalajim; arab. القدس, trl. Al-Quds, trb. Al-Kuds oraz اورشليم trl. Ūrushalīm, trb. Uruszalim, także بيت المقدس, trl. Bayt al-Maqdis lub Bayt al-Muqaddas, trb. Bajt al-Makdis lub Bajt al-Mukaddas, – zobacz też: nazwy Jerozolimy) – największe miasto Izraela, stolica administracyjna Dystryktu Jerozolimy i stolica państwa Izraela według izraelskiego prawa. Znajduje się tutaj oficjalna siedziba prezydenta, większość urzędów państwowych, Sąd Najwyższy, parlament i inne. Organizacja Narodów Zjednoczonych i większość państw nie uznają Jerozolimy jako stolicy Izraela, pozostawiając tę kwestię sporną do wyjaśnienia podczas przyszłych negocjacji izraelsko-palestyńskich. Autonomia Palestyńska planuje utworzenie we Wschodniej Jerozolimie stolicy swojego państwa. Większość z państw nie ma ambasady w Jerozolimie; a swoje ambasady posiada w Tel Awiwie. W grudniu 2017 prezydent Donald Trump oficjalnie uznał Jerozolimę za stolicę Izraela i wydał Departamentowi Stanu polecenie rozpoczęcia procedury przenoszenia amerykańskiej ambasady do tego miasta, na mocy uchwalonej w 1995 ustawy o ambasadzie w Jerozolimie. W tym samym miesiącu taką samą decyzję ogłosił prezydent Gwatemali Jimmy Morales, a w 2019 Jerozolimę za stolicę Izraela uznał rząd Republiki Nauru. Jest to największe miasto w kraju pod względem powierzchni (123 km²) i ludności (970 000 mieszkańców). Leży wśród gór Judei, rozciągających się pomiędzy Morzem Śródziemnym a Morzem Martwym. Miasto posiada długowiekową historię i stanowi centralny punkt dla judaizmu, chrześcijaństwa oraz ważny punkt dla islamu. Współczesne miasto powstało wokół Starego Miasta. Nowoczesne żydowskie dzielnice rozciągają się w kierunku zachodnim, w stronę aglomeracji Gusz Dan, natomiast dzielnice arabskie rozciągają się po stronie wschodniej (Wschodnia Jerozolima) w kierunku Ramallah i Betlejem. Nazwy miasta Dokładne pochodzenie hebrajskiej nazwy miasta Jerozolimy pozostaje niejasne, uczeni wysnuwają różne interpretacje. Niektórzy wskazują, że słowo Jeruszalaim składa się z dwóch słów: jerusza (spadek, miasto) i szalom (pokój). Dlatego uważa się, że nazwa miasta oznacza „miasto pokoju”. Hebrajskie słowo szalom posiada pokrewny wyraz, którym jest Szlomoh – Salomon, który był królem Izraela i budowniczym Świątyni Jerozolimskiej. Ewentualnie, drugim znaczeniem tego słowa mogłoby być Salem, czyli pierwotna nazwa miasta podana w Księdze Rodzaju 14,18. Jeszcze inni cytują listy amarneńskie, gdzie pojawia się akadyjska nazwa miasta Urušalim, wyraz pokrewny z hebrajskim Ir Szalem. Być może ma to związek z bóstwem Shalim, które występuje w mitologii ugaryckiej. Interpretacja żydowska podana jest w religijnym tekście Genesis Rabba. Przytacza on historię przybycia Abrahama do miasta Salem. Zaraz po przybyciu poprosił on króla i arcykapłana Melchizedeka o pobłogosławienie go. Melchizedek pobłogosławił wówczas Abrahama w imieniu Najwyższego Boga (wskazuje to, że był on tak jak Abraham monoteistą). To spotkanie Abrahama z Melchizedekiem zostało upamiętnione poprzez zmianę nazwy miasta: do członu Salem dodano zwrot Jeru (Abraham nadał taką nazwę górze, na której ofiarował syna Izaaka. Obecnie góra ta nazywa się Moria i leży w Jerozolimie. Znaczenie wyjaśnione w Księdze Rodzaju: tam będzie objawiony Bóg, przed Salem). W ten sposób powstała obecna nazwa miasta: Jeruszalaim, co oznacza miasto Salem albo założony przez Salem. Końcówka słowa w liczbie mnogiej -ajm pozwala w gramatyce hebrajskiej interpretować dwa aspekty miasta, podobnie jak dwa wzgórza. Jednak wymowa ostatniej sylaby -ajm w liczbie mnogiej wydaje się dodatkiem późniejszych czasów, sprzed napisania Septuaginty. Geografia Jerozolima jest usytuowana na południowym krańcu płaskowyżu położonego pomiędzy Wzgórzami Jerozolimskimi, które wznoszą się na około 200 metrów ponad miasto. Po stronie wschodniej wznosi się Góra Oliwna, a po stronie północno-wschodniej Góra Skopus. Jerozolima ze wszystkich stron otoczona jest dolinami (Cedron, Hinnom i Tyropeon). Dolina Cedron rozciąga się na wschód od Starego Miasta, rozdzielając właściwe miasto od Góry Oliwnej. Wzdłuż południowej strony Starego Miasta znajduje się Dolina Hinnom, która jest właściwie stromym wąwozem. Natomiast Dolina Tyropeon rozpoczyna się po stronie północno-zachodniej i ciągnie się w kierunku południowo-wschodnim. Dzieli ona miasto na dwie części znajdujące się na dwóch wzgórzach: po stronie wschodniej Wzgórze Świątynne i po stronie zachodniej pozostałą część miasta. Współcześnie Dolina Tyropeon jest prawie niewidoczna, ponieważ przez ostatnie tysiąclecia nagromadziły się w niej wielkie ilości różnych szczątków i gruzów. Jerozolima znajduje się w odległości 60 km na wschód od aglomeracji Tel Awiwu i wybrzeża Morza Śródziemnego, 32 km na zachód od Morza Martwego. Sąsiednimi miastami są: Betlejem i Bajt Dżala na południu, Abu Dis i Ma’ale Adummim na wschodzie, Mewasseret Cijjon na zachodzie, Ramallah i Giwat Ze’ew na północy. W mieście nie istnieje problem zanieczyszczenia przemysłowego. Większość zanieczyszczeń to spaliny samochodowe i śmieci komunalne. Prawo budowlane nakłada wymóg, by wszystkie budynki w Jerozolimie były pokryte naturalnym kamieniem. Podnosi to koszty budownictwa, jednak nadaje miastu charakterystyczny wygląd, odmienny od innych miast Izraela. Jedynie budynki wzniesione w latach 50. XX wieku odbiegają od tego wyglądu. Dzielnice położone w głębokich dolinach są naturalnymi obszarami zieleni. Na zachód od miasta rozciąga się obszar leśny. Przy głównych drogach założono parki. Wokół Starego Miasta wybudowano promenady. Klimat Jerozolima ma klimat śródziemnomorski, który charakteryzuje się gorącymi i bezdeszczowymi latami oraz chłodnymi i deszczowymi zimami. W prawie każdą zimę występują opady śniegu. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń, ze średnią temperaturą maksymalną 12 °C w ciągu dnia i z minimalną średnią temperaturą 6 °C w nocy. Najbardziej upalnymi miesiącami są lipiec i sierpień. Występuje duża różnica pomiędzy temperaturą dnia i nocy, w Jerozolimie zazwyczaj wieczory są chłodne nawet latem. Największe opady deszczu występują pomiędzy październikiem a majem. Suma rocznych opadów atmosferycznych wynosi 500–600 mm. Wschodnia Jerozolima otrzymuje mniejsze opady, gdyż znajduje się na krawędzi Pustyni Judzkiej. Historia Badania archeologiczne wskazują, że na terenie obecnej Jerozolimy (wzgórze Ofel) istniało osadnictwo ludzkie już w epoce miedzi (IV tysiąclecie p.n.e.). W epoce brązu istniała stała osada ludzka. Ann Killebrew opisała Jerozolimę z przełomu II i I tysiąclecia p.n.e. jako duże miasto otoczone murem obronnym. Niektórzy archeolodzy, wliczając w to Kathleen Kenyon, sądzą, że Jerozolima jako miasto została założona przez ludy semickie około XXVI wieku p.n.e. Według żydowskiej tradycji miasto zostało założone przez Sema i Ebera, przodków Abrahama. Relacja biblijna przedstawia Jebuzytów zamieszkujących w Jerozolimie do końca XI wieku p.n.e., kiedy to żydowski król Dawid podbił miasto i założył w nim stolicę Królestwa Izraela (ok. 1003 p.n.e. przeniósł stolicę z Hebronu). Okres Świątyni Zgodnie z opisem biblijnym, król Dawid panował do 970 p.n.e., a następnie na tronie zasiadł jego syn Salomon, który wybudował Świątynię na Górze Moria w mieście. Świątynia Salomona (później nazywana Pierwszą Świątynią) odgrywała decydującą rolę w historii Izraela jako miejsce przechowywania Arki Przymierza. Miasto stało się centrum religijnym, kulturowym, politycznym, gospodarczym i militarnym Izraela. Po śmierci króla Salomona nastąpił rozłam Królestwa Izraela na dwa odrębne państwa: Izrael i Judę. Jerozolima została stolicą Królestwa Judy. Gdy w 722 p.n.e. Asyryjczycy podbili Królestwo Izraela, do Jerozolimy napłynęły tłumy uchodźców z północy. Około 586 p.n.e. Babilończycy podbili Królestwo Judy i zdobyli Jerozolimę, burząc Świątynię Salomona. W 538 p.n.e., po pięćdziesięciu latach niewoli babilońskiej, król perski Cyrus II Wielki zezwolił Żydom na powrót do swojej ojczyzny i odbudowę Jerozolimy ze Świątynią. Budowa Drugiej Świątyni została ukończona w 516 p.n.e. W ten sposób Jerozolima ponownie stała się stolicą Judy i centrum żydowskiej wiary. Kiedy macedoński król Aleksander Macedoński podbił Persję, Judea z Jerozolimą znalazły się pod kontrolą grecką, przechodząc ostatecznie pod panowanie Ptolemeuszy. W 198 p.n.e. Judeę i Jerozolimę zdobyli Seleucydzi, którzy podjęli próbę hellenizacji Żydów. Doprowadziło to w 167 p.n.e. do wybuchu żydowskiego powstania Machabeuszów i utworzenia w 152 p.n.e. Królestwa Machabeuszy ze stolicą w Jerozolimie. Wojny żydowsko-rzymskie W 63 p.n.e. Jerozolima została podbita przez rzymskiego wodza Pompejusza, który zaingerował w spór między braćmi, Hyrkanem i Arystobulem. Miasto było długo oblegane, nie zostało jednak zniszczone. Pod panowaniem Rzymu w I wieku p.n.e. do władzy w Judei doszedł król Herod Wielki, który zasłynął z rozbudowy i upiększania Jerozolimy. Rozbudował on Świątynię, wzmacniając dziedziniec kamiennymi bryłami o masie dochodzącej do 100 ton. W mieście wybudowano liczne pałace i wieże. W 6 r. Jerozolima wraz z okolicą przeszła pod bezpośrednie rządy Rzymian, jako Province Iudaea. Potomkowie Heroda Wielkiego zostali jednak władcami Judei do 96 roku. Według spisanej tradycji chrześcijańskiej i tekstów historycznych , podczas panowania jednego z jego synów, Heroda Antypasa, gdy rzymskim prefektem Judei był Poncjusz Piłat, w Jerozolimie uwięziono podczas żydowskiego święta Pesach Jezusa z Nazaretu, którego następnie ukrzyżowano. Miejsce ukrzyżowania i przypuszczalny grób Chrystusa do dzisiaj otaczane czcią są przez chrześcijan na terenie Starego Miasta. Panowanie Rzymian nad Judeą zostało poddane próbie podczas wojen żydowskich. W maju 66 XII legion rzymski dowodzony przez Wespazjana przystąpił do tłumienia powstania żydowskiego. Kulminacyjnym momentem walk było oblężenie Jerozolimy w 70 (miasto padło 8 września 70). Całe miasto wraz ze Świątynią zostało zburzone. W 132 rzymski cesarz Hadrian postanowił odbudować Jerozolimę jako miasto hellenistyczne ze świątynią Jowisza i nazwą Colonia Aelia Capitolina. W IV wieku cesarz Konstantyn I Wielki wybudował w mieście liczne obiekty kultu chrześcijańskiego, w tym bazylikę Grobu Świętego. Od tego czasu aż do VII wieku Żydzi nie mieli prawa wstępu do Jerozolimy. Po podziale Cesarstwa rzymskiego (395 r.) miasto znalazło się w Bizancjum. Wojny rzymsko-perskie Na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci Jerozolima przeszła pod panowanie Persji, a następnie ponownie wróciła do Rzymian. Perski władca Chosrow II Parwiz na początku VII wieku zajął Syrię i Judeę z miastem Jerozolimą, nazwaną przez Persów Dej Houdkh. Jerozolima została zdobyta w 614 po 21 dniach oblężenia. Żydowscy bojownicy dołączyli do Persów walcząc przeciwko chrześcijanom. Miasto zostało odzyskane przez Bizancjum w 629. Panowanie muzułmanów W 638 Jerozolima została zdobyta przez, będących od niedawna muzułmanami, Arabów. Wraz z arabskim podbojem Żydzi odzyskali prawo wstępu do miasta. Kalif Umar ibn al-Chattab podpisał traktat z chrześcijańskim patriarchą Sofroniuszem, zapewniając go, że wszystkie chrześcijańskie miejsca Jerozolimy wraz z ludnością będą chronione zgodnie z muzułmańskimi zasadami wiary. Umar nakazał wówczas wybudowanie na Wzgórzu Świątynnym Kopuły na Skale i meczetu Umara. Rok 750 to początek rządów Abbasydów w Jerozolimie. W 1009 zburzona została bazylika Grobu Pańskiego. W 1072 miasto zdobyli Turcy seldżuccy. Królestwo Jerozolimskie W 1095 papież Urban II wezwał do krucjaty, mającej na celu wyzwolenie Ziemi Świętej. Armia krzyżowców zdobyła Jerozolimę w 1099 i wymordowała muzułmańskich oraz żydowskich mieszkańców. Krzyżowcy uczynili z Jerozolimy stolicę Królestwa Jerozolimskiego. W 1187 Saladyn, kurdyjski sułtan Egiptu i Syrii, pokonał krzyżowców i zdobył Jerozolimę. Miasto zostało odzyskane przez krzyżowców w 1229, a ostatecznie utracone przez chrześcijan w 1244. Rok 1260 to początek panowania egipskich Mameluków w Jerozolimie. W Imperium Osmańskim W 1517 Jerozolimę zdobyli Turcy, którzy utrzymali panowanie nad tym rejonem do XX wieku. W XVI i XVII wieku odbudowano mury obronne miasta. Był to okres rozkwitu regionalnego handlu i gospodarki Jerozolimy, jednak już w XVIII–XIX wieku nastąpiło osłabienie związane ze stopniowym upadkiem potęgi Imperium Osmańskiego. Na początku XIX wieku w Jerozolimie pojawiły się liczne międzynarodowe misje oraz konsulaty, co było momentem przełomowym we współczesnej historii miasta. W tym okresie wybudowano pierwsze dzielnice mieszkaniowe położone poza murami Starego Miasta. Wybudowali je w latach 40. XIX wieku angielscy i niemieccy protestanci, którzy chcieli przynieść ulgę miastu cierpiącemu od przeludnienia i złych warunków sanitarnych. Na krawędzi niemieckiej kolonii powstały bogate wille tureckie, dając początek nowym arabskim dzielnicom. W tym okresie do Palestyny napłynęła pierwsza fala żydowskich imigrantów z Europy, którzy założyli nowe żydowskie dzielnice w Jerozolimie. Nastąpiło ożywienie budownictwa i kultury, które trwało nieprzerwanie aż do wybuchu I wojny światowej. Mandat Palestyny Panowanie osmańskie nad Jerozolimą zakończyło się w grudniu 1917, kiedy miasto zajęły wojska brytyjskie. Na mocy międzynarodowych porozumień powojennych Palestyna weszła w skład brytyjskiego mandatu na Bliskim Wschodzie. Powstał w ten sposób Mandat Palestyny. Pod brytyjskim panowaniem powstały nowe podmiejskie dzielnice na północnych i zachodnich przedmieściach Jerozolimy, a w 1925 otworzono Uniwersytet Hebrajski. W 1947 w ONZ-owskich planach podziału Palestyny zalecono ustanowienie z miasta i okolic strefy neutralnej pod międzynarodową kontrolą. I wojna izraelsko-arabska Plan ONZ nie został jednak zrealizowany, ponieważ żydowska Hagana i jordański Legion rozpoczęły walki o przejęcie kontroli nad Jerozolimą. 28 maja 1948 Jordańczycy zdobyli Stare Miasto i wygnali stamtąd wszystkich Żydów (część została jeńcami, część przekazano Międzynarodowemu Czerwonemu Krzyżowi, a część wygnano do zachodnich dzielnic miasta kontrolowanych przez Izraelczyków). I wojna izraelsko-arabska spowodowała ogromne wysiedlenia ludności arabskiej i żydowskiej w okolicach Jerozolimy. Ze Starego Miasta zostało usuniętych siłą 1500 Żydów, którzy schronili się w dzielnicach zachodnich. Arabska miejscowość Lifta (obecnie dzielnica Jerozolimy) została zajęta przez Izraelczyków, a jej mieszkańcy wywiezieni ciężarówkami do Wschodniej Jerozolimy. Wysiedlenia Arabów objęły także wioski Dajr Jasin (gdzie doszło do ich masakry), En Kerem i al-Maliha. Koniec wojny przyniósł podzielenie Jerozolimy na dwie części: wschodnia należała do Transjordanii, a zachodnia do Izraela. Linia demarkacyjna przecinała centrum miasta. W 1949 Izrael uznał Zachodnią Jerozolimę za swoją stolicę. Natomiast Transjordania złamała warunki Porozumienia o Zawieszeniu Broni z 1949 i odmówiła Żydom prawa dostępu do świętych miejsc judaizmu we Wschodniej Jerozolimie. Wiele z tych miejsc zostało zniszczonych lub sprofanowanych. Ograniczenia w dostępie dotyczyły także społeczności chrześcijańskiej i chrześcijańskich miejsc świętych w mieście. Status miasta po wojnie W następstwie wojny sześciodniowej w 1967 wojska izraelskie zajęły Wschodnią Jerozolimę. W 1980 Izraelczycy ogłosili zjednoczenie Jerozolimy jako stolicy państwa Izraela. Jednakże te działania zostały skrytykowane przez społeczność międzynarodową. ONZ potępiło tę decyzję w rezolucji nr 478, która domagała się uznania suwerenności Jerozolimy „bez mocy prawnej”. Ponadto palestyńscy Arabowie zaczęli domagać się uznania Wschodniej Jerozolimy za stolicę swojego państwa. Status prawny miasta pozostaje nadal nierozstrzygnięty. Status Jerozolimy 30 lipca 1980 izraelski parlament Kneset uchwalił ustawę Podstawowe Prawo Jerozolimy, która stwierdza, że zjednoczona Jerozolima jest stolicą Izraela, co oznacza, że jest ona siedzibą prezydenta, parlamentu, rządu i Sądu Najwyższego, oraz że święte miejsca wszystkich religii są tu nietykalne, a Izrael zobowiązuje się zapewnić swobodny dostęp do nich. Społeczność międzynarodowa nie uznaje tego aktu i ambasady większości państw znajdują się w Tel Awiwie. Pretensje do Wschodniej Jerozolimy zgłaszają Palestyńczycy, uznający ją za stolicę ich przyszłego niepodległego państwa. Konstytucja Organizacji Wyzwolenia Palestyny z 1968 określiła Jerozolimę jako „siedzibę OWP”. Spór o status Jerozolimy jest jednym z powodów konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Demografia Zgodnie z danymi Izraelskiego Centrum Danych Statystycznych w 2007 w mieście żyło 743 tys. mieszkańców, z czego 68% Żydzi, 30% Arabowie (muzułmanie) oraz 2% chrześcijanie (w tym chrześcijańscy Arabowie). W 2005 w Jerozolimie osiedliło się 2850 imigrantów, w większości ze Stanów Zjednoczonych, Francji i krajów byłego ZSRR. Jednak liczba emigrantów wyjeżdżających z miasta przewyższa liczbę napływających imigrantów. W 2005 ponad 10 tys. Żydów osiedliło się w Jerozolimie, podczas gdy ponad 16 tys. wyjechało z miasta. Wzrost populacji miasta wynika w większości z dużej liczby urodzeń, zwłaszcza w społeczności arabskiej i ultraortodoksyjnych Żydów. Wskutek tego liczba urodzeń w Jerozolimie (4,02) jest dużo wyższa niż w innych miastach Izraela (Tel Awiw 1,98; średnia w kraju 2,90). Średnia wielkość rodziny w Jerozolimie wynosi 3,8 osób. Osiedla mieszkaniowe Jerozolima posiada liczne osiedla mieszkaniowe: Abu Tur, at-Tur, Amerykańska Kolonia, Arnona, Atarot, Bab-a-Zahara, Baka, Batte Ungarin, Bajit We-Gan, Bet ha-Kerem, Bet Hanina, Bet Safafa, Beit Israel, Bucharim, East Talpijjot, En Kerem, Etz Chayim, Ezrat Tora, French Hill, French Compound, German Colony, Ge’ula, Gilo, Giwat Masua, Giwat Oranim, Giwat HaMatos, Giwat HaVradim, Giwat Mordechaj, Giwat Ram, Giwat Szappira, Giwat Sza’ul, Greek Colony, Katamon, Har Homa, Har Nof, Ir Dawid, Ir Ganim, Issawiya, Jabel Mukaber, Jebel Batan al-Hawa, Katamon, Kerem Awraham, Kirjat Belz, Kiryat Yovel, Kirjat Mattersdorf, Kiryat Menachem, Kiryat Moshe, Kirjat Szemu’el, Machane Yehuda, Machane Israel, Malha, Mamilla, Mazkeret Mosze, Meah Shearim, Mekor Chayim, Mekor Baruch, Mishkenot Sha’ananim, Moca, Mount Scopus, Mount of Olives, Mount Zion, Musrara, Nachalat Shiva, Nachlaot, Newe Granot, Neve Sha’anan, Newe Ja’akow, Nayot, Pat, Pisgat Ze’ev, Ramat Denya, Ramat Eszkol, Ramat Sharett, Ramat Szelomo, Ramot, Ramot Polin, Rassco, Rechawia, Romema, Russian Compound, San Simon, Sanhedria, Sheikh Jarrah, Shmuel haNavi, Szu’afat, Silwan, Stare Miasto, Sur Bahir, Talbija, Talpijjot, Tel Arza, Umm Tuba, Unsdorf, Wadi al-Dżauz, Jefeh Nof, Yemin Moshe, Zichron Moshe, Zichron Yosef. Zgodnie z półoficjalnymi planami izraelskich władz Jerozolimy z 2011 r. większość nowych osiedli żydowskich miała zostać zbudowana po stronie zielonej linii należącej do Wschodniej Jerozolimy (na tzw. „terytoriach okupowanych”). Władze miejskie Jerozolimska Rada Miejska liczy 31 wybieranych członków, z których jeden jest burmistrzem. Burmistrz sprawuje władzę przez okres pięciu lat i mianuje sześciu swoich zastępców. Poza burmistrzem i jego zastępcami, członkowie Rady Miejskiej nie otrzymują żadnych pensji i pracują społecznie”. Większość obrad Rady Miejskiej jest zamkniętych, ale każdego miesiąca odbywa się jedna sesja otwarta dla publiczności. W Radzie Miejskiej szczególnie silną pozycję posiadają religijne stronnictwa polityczne, które posiadają większość głosów. Obecny burmistrz Jerozolimy, Mosze Li’on (pierwszy sefardyjski burmistrz miasta) został wybrany 13 listopada 2018 roku z wynikiem 51,46%. Na urzędzie najdłużej zasiadał Teddy Kollek, przez 28 lat. Kultura Jerozolima to miejsce na styku Izraela z Arabią, miejsce, w którym przenikają się kultury Zachodu i Wschodu. Silne arabskie wpływy obecne w części miasta tworzą specyficzną egzotyczną atmosferę. Jerozolima jest znana na świecie przede wszystkim ze względu na swoje religijne znaczenie, jest również siedzibą wielu instytucji kulturalnych. Najważniejszym jest Muzeum Izraela, które jest głównym muzeum prezentującym sztukę w Jerozolimie. Przyciąga ono każdego roku niemal milion gości, z czego jedna trzecia to turyści zagraniczni. Kompleks muzealny zajmuje obszar o powierzchni 20 akrów i obejmuje kilka budynków z ekspozycjami. W Sanktuarium Zwojów prezentowane są dokumenty znad Morza Martwego. Skrzydło młodzieżowe, w którym realizuje się szeroki program edukacyjny, odwiedza każdego roku 100 tys. dzieci. Muzeum posiada także ogród rzeźby. Innym znanym muzeum jest Muzeum Archeologiczne Rockefellera, pierwsze muzeum archeologiczne na Bliskim Wschodzie, powstałe w 1938. Obecnie znajduje się we Wschodniej Jerozolimie. Dom Ticho, w śródmieściu Jerozolimy, mieści bogatą kolekcję judaików zgromadzoną przez dr. Avrahama Alberta Ticho, który otworzył w 1912 pierwszą poradnię okulistyczną w mieście. Na terenie Starego Miasta znajdują się muzea Ortodoksyjnego Patriarchatu Jerozolimskiego, Patriarchatu Ormiańskiego oraz Muzeum Archeologiczne Franciszkańskiego Studium Biblijnego przy klasztorze Biczowania na Via Dolorosa. Jednym z ważniejszych muzeów miejskich jest Muzeum Cytadeli Dawida, w którym umieszczono makiety miasta i kopie historycznych eksponatów z różnych epok. W pobliżu domu prezydenta znajduje się Instytut Sztuki Islamskiej. Inną wiodącą placówką kulturalną Jerozolimy jest Instytut Jad Waszem, który przyznaje tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. Znajduje się tu narodowy pomnik ofiar Holocaustu oraz największa na świecie biblioteka z informacjami o Holocauście (około 100 000 książek i artykułów). Kompleks Instytutu obejmuje nowoczesne muzeum przedstawiające historię ludobójstwa narodu żydowskiego, prezentujące także eksponaty z historii poszczególnych rodzin i jednostek. Jeden z pomników upamiętnia 1,5 mln żydowskich dzieci, które zginęły z rąk nazistów. Instytut jest placówką muzealną, kulturalną, oświatową i badawczą. Jedną z czołowych orkiestr grających w mieście jest Orkiestra Symfoniczna Jerozolimy, która funkcjonuje od lat 40. XX wieku. Występowała ona w wielu miastach całego świata, wliczając w to Wiedeń, Frankfurt i Nowy Jork. Najbliższe otoczenie Starego Miasta jest centrum kulturalnym Jerozolimy, w którym znajdują się Teatr Chana oraz Kino Jerozolimy. Innymi ważnymi obiektami są Międzynarodowe Centrum Kongresowe (Binyanei HaUma), Centrum Gerard Behar w śródmieściu, Centrum Muzyczne Jerozolimy w Yemin Moshe oraz Targ Music Center w En Kerem. Palestyński Teatr Narodowy, założony w 1984, działa we Wschodniej Jerozolimie i przedstawia sztukę arabską. Przy Uniwersytecie Hebrajskim założono Jerozolimskie Ogrody Botaniczne. Na terenie kampusu znajduje się także Biblioteka Narodowa oraz budynek archiwów Alberta Einsteina. Z innych obiektów na szczególną uwagę zasługuje biblijne zoo, w którym zgromadzono zwierzęta wspominane w Biblii. Zoo znajduje się w południowej części miasta i jest finansowane przez rodzinę Tisch. Doroczne wydarzenia kulturalne Festiwal Poezji (marzec) Targi Książki (kwiecień) Festiwal Sztuki i Rzemiosł Arabskich (maj) Dzień Jerozolimy (maj) – trwa przez trzy dni. Festiwal Izraelski (maj-czerwiec) – odbywa się corocznie od 1961. Występują na nim krajowi i międzynarodowi artyści, muzycy i teatry uliczne. Festiwal Sztuki i Rzemiosł (lipiec-sierpień) Festiwal Teatrów Lalek (sierpień) Tydzień Artystów (sierpień) Festiwal Muzyki Dawnej (wrzesień-październik) Marsz Jerozolimski (październik) Maraton (październik) Międzynarodowy Festiwal Filmowy Festiwal Filmów Żydowskich Edukacja W Jerozolimie swoją siedzibę ma kilka uczelni, z Uniwersytetem Hebrajskim (założony w 1925) na czele. W zarządzie szkoły zasiadali intelektualiści o żydowskich korzeniach, tacy jak Albert Einstein i Zygmunt Freud. Kilku laureatów Nagrody Nobla jest absolwentami tego uniwersytetu, ostatni z nich to: Awram Herszko, David Gross i Daniel Kahneman. Uniwersytet mieści w swoich murach Bibliotekę Narodową, która zawiera ponad 5 mln książek. Biblioteka jest jednym z największych na świecie strażników książek na temat narodu żydowskiego. Uniwersytet posiada trzy kampusy: na Górze Skopus, w osiedlu Giv’at Ram i medyczny kampus przy Szpitalu Hadassah En Kerem. W 1984 powstał Palestyński Uniwersytet Al-Quds. Jest on przedstawiany jako „jedyny arabski uniwersytet w Jerozolimie”. Uniwersytet znajduje się w południowo-wschodniej części miasta i zajmuje powierzchnię 47 akrów. Innymi wyższymi uczelniami w Jerozolimie są Jerusalem Academy of Music and Dance i Bezalel Academy of Art and Design. Jerusalem College of Technology, założony w 1969, naucza inżynierii oraz najnowszych nauk programistycznych i informatycznych. Dodatkowo w mieście znajduje się wiele innych szkół religijnych oraz świeckich. Religia Jerozolima odgrywa ważną rolę dla trzech wielkich religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu oraz kilku mniejszych grup religijnych. Rocznik statystyczny z 2000 wymienia w mieście: 1204 synagogi, 158 kościołów i 73 meczety. Co jakiś czas dochodzi do różnych tarć i kontrowersji, zwłaszcza wokół Wzgórza Świątynnego. Jerozolima była świętym miastem Żydów od X wieku p.n.e. To tutaj znajdowała się Świątynia Jerozolimska, o której Biblia wspomina 632 razy. Dzisiaj Zachodni Mur (pozostałości Świątyni) jest świętym miejscem Żydów. Synagogi na całym świecie tradycyjnie skierowane są w kierunku Jerozolimy, również codzienne modlitwy żydowskie odmawiane są w kierunku Jerozolimy. Wielu Żydów zawiesza na ścianach swoich domów obrazki miasta, aby wskazywać kierunek modlitwy. Największymi synagogami Jerozolimy są: Wielka Synagoga chasydów z Bełza oraz Wielka Synagoga. Chrześcijaństwo szanuje Jerozolimę nie tylko za wielką rolę, jaką odegrało to miasto w Starym Testamencie, lecz także za jego znaczenie w życiu Jezusa Chrystusa. Zgodnie z biblijnymi opisami, Jezus został zaniesiony do Jerozolimy wkrótce po urodzeniu, a późniejsze jego życie bardzo często przeplatało się ze Świątynią Jerozolimską. Przypuszczalne miejsce ostatniej wieczerzy Jezusa znajdowało się na Górze Syjon, w budynku, w którym mieści się grobowiec króla Dawida. Innym ważnym miejscem dla chrześcijaństwa jest Golgota, miejsce ukrzyżowania Jezusa. Ewangelia Jana przedstawia to miejsce jako znajdujące się poza miastem, jednak niedawne odkrycia archeologiczne wskazują, że Golgota znajdowała się blisko poza obrębem dawnych murów miejskich, a obecnie w obrębie miasta. Szczególnym miejscem jest bazylika Grobu Świętego, do której chrześcijanie pielgrzymują od dwóch tysięcy lat. Jerozolima szczególną rolę pełni także w proroctwach biblijnych. Jerozolima jest uważana za trzecie święte miasto islamu. Muzułmanie wierzą, że Mahomet odbył Miradż – „nocną podróż” na cudownym wierzchowcu Al-Burāq z Mekki do Najdalszego Meczetu znajdującego się w Jerozolimie (Al-Masğid al-Aqsà). W Jerozolimie Mahomet miał dostąpić wniebowstąpienia w towarzystwie archanioła Dżibrila ze skały, na której dziś znajduje się Kopuła na Skale. Obecnie te dwie budowle wznoszące się na Wzgórzu Świątynnym są szczególnie ważnymi miejscami dla wszystkich muzułmanów na całym świecie. Gospodarka Historycznie, gospodarka Jerozolimy opierała się prawie wyłącznie na obsłudze turystycznego ruchu religijnych pielgrzymów, którzy przybywali do świętych miejsc chrześcijaństwa, judaizmu i islamu w mieście. Te święte miejsca są najczęściej odwiedzanymi przez zagranicznych turystów punktami w mieście, większość odwiedza Stare Miasto i Zachodni Mur. Jednak w ostatnim półwieczu stało się jasne, że przyszłość Jerozolimy nie może opierać się wyłącznie na religii. Zgodnie z danymi Izraelskiego Centrum Danych Statystycznych w 2006 średni dochód na pracującego w Jerozolimie wyniósł 5940 NIS. Są to dochody niższe, niż w pozostałych miastach Izraela. Wynika to ze specyfiki ludności arabskiej i grup żydowskich ortodoksów. Roczniki statystyczne wskazują także postępujący rozwój gospodarczy miasta od 1967, jednak Wschodnia Jerozolima przez cały czas pozostaje zacofana względem Zachodniej Jerozolimy. Pomimo to procent zatrudnienia w rodzinach arabskich (76,1%) jest wyższy niż w rodzinach żydowskich (66,8%). Podczas brytyjskiego pełnomocnictwa w Palestynie prawo zezwalało wznosić nowe budynki z zachowaniem szczególnego historycznego charakteru miasta. Te przepisy budowlane obowiązują do dnia dzisiejszego. Jest to decydujący czynnik, który odpycha ciężki przemysł od Jerozolimy. Jedynie około 2,2% ziemi miasta jest przeznaczone pod przemysł i infrastrukturę. W związku z tym, jedynie 8,5% populacji miasta jest zatrudnione w sektorze przemysłu (średnia kraju wynosi 15,8%). Większość populacji znajduje zatrudnienie w edukacji (17,9% – średnia kraju 12,7%), służbie zdrowia (12,6% – średnia kraju 10,7%), administracji publicznej (8,2% – średnia kraju 4,7%), pomocy społecznej (6,4% – średnia kraju 4,7%) i turystyce (6,1% – średnia kraju 4,7%). W ostatnich latach coraz więcej przedsiębiorstw high-tech przeprowadza się do Jerozolimy, dostarczając w 2006 12 tys. miejsc pracy. W północnej części miasta utworzono strefę przemysłową Har Hocwim, w której swoje siedziby wybudowały między innymi Intel, Teva Pharmaceutical Industries i Telecom ECI. Transport Przez centrum miasta przebiega główna droga Talpijjot-Atarot, która mniej więcej dzieli Jerozolimę na część wschodnią i zachodnią. Druga główna droga to Herzl Boulevard, która zaczyna się na północnych przedmieściach i biegnie na południe przez Górę Herzla i pomnik Muzeum Jad Waszem. Inne ważne trakty komunikacyjne łączą poszczególne dzielnice z głównymi drogami i autostradą. Planowana jest budowa nowej obwodnicy, która połączyłaby północne i zachodnie dzielnice miasta. Centralny dworzec autobusowy jest równocześnie dworcem międzynarodowym. Blisko 100 linii autobusowych rozchodzi się stąd po całym mieście, dzielnicach podmiejskich i Izraelu. Arabskie autobusy utrzymują komunikację z terenami Autonomii Palestyńskiej. Izraelskie koleje Rakewet Jisra’el utrzymują połączenia z dwiema stacjami kolejowymi w Jerozolimie: Jerozolima Malha (obok centrum handlowego Kanyon Malha) i Jerozolima Biblijne Zoo. Po siedmiu latach prac budowlanych linia została uruchomiona 9 kwietnia 2005. Planuje się uruchomienie w 2016 linii szybkiej kolei łączącej Jerozolimę z Tel Awiwem. Najbliższym lotniskiem jest port lotniczy Atarot, który był używany do krajowych połączeń lotniczych. Jednak od wybuchu palestyńskiego powstania Intifady w 2001 port lotniczy jest zamknięty ze względów bezpieczeństwa. Cały ruch lotniczy został przeniesiony na międzynarodowy port lotniczy im. Dawida Ben Guriona. Jerozolima jest połączona z portem lotniczym drogą ekspresową nr 1 , która biegnie do nadmorskiej aglomeracji Gusz Dan, położonej wokół Tel Awiwu, a także linią kolejową z nowej stacji kolejowej im. Icchaka Nawona sprzed dworca autobusowego. Turystyka Jerozolima stanowi fascynujące połączenie starego i nowego. Szczególnie wyjątkowa jest Wschodnia Jerozolima, której częścią jest Stare Miasto znajdujące się na Liście światowego dziedzictwa UNESCO. Licznie przybywają tutaj pielgrzymki z całego świata. Stare Miasto jest otoczone murami obronnymi, które mają długość 4,5 km i są wzmocnione 35 basztami oraz cytadelą. Obecnie otwartych jest siedem bram miejskich. W Dzielnicy Chrześcijańskiej znajduje się około 40 świętych miejsc chrześcijaństwa, z których najważniejszym jest bazylika Grobu Świętego. Bazylika jest sercem dzielnicy. Wokół niej wybudowano inne kościoły i klasztory. Dzielnica Muzułmańska stanowi gęsto zaludniony labirynt uliczek, na których znajdują się setki hałaśliwych straganów, typowych dla arabskiego Bliskiego Wschodu. Przez środek dzielnicy przebiega droga krzyżowa Via Dolorosa, droga którą szedł Jezus niosąc krzyż na Golgotę w dniu swojej śmierci. Najważniejszą częścią tej dzielnicy dla muzułmanów jest Wzgórze Świątynne z Kopułą na Skale i meczetem Al-Aksa. Dzielnica Żydowska jest najbardziej zadbaną i najspokojniejszą dzielnicą Starego Miasta, w której znajdują się liczne synagogi oraz Ściana Płaczu. Natomiast Dzielnica Ormiańska jest dzielnicą kościołów i klasztorów odizolowanych od całego świata. Każdego roku do miasta przyjeżdża ponad milion turystów. Do obsługi tak dużego ruchu turystycznego w Jerozolimie powstała cała sieć hoteli, restauracji itp., z których znaczna część znajduje się w Zachodniej Jerozolimie. Sport Najbardziej popularnymi sportami w Jerozolimie są piłka nożna i koszykówka. W Jerozolimie jest jeden z najpopularniejszych klubów Izraela, Beitar Jerozolima. Wśród kibiców drużyny znajduje się kilku byłych i obecnych wpływowych polityków, którzy często są obecni na meczach. Drugą drużyną piłkarską jest Hapoel Jerozolima. Prowadzą one rozgrywki na stadionie Teddy Kollek. Jerozolimską koszykówkę reprezentuje klub Hapoel Jerusalem BC. W Jerozolimie jest także Centrum Tenisowe z kortami na otwartym powietrzu. Osoby związane z miastem Historyczne Jezus Chrystus Melchizedek – kapłan Boga Najwyższego, król Szalemu (Salemu, obecnej Jerozolimy). Salomon – postać biblijna, król Izraela, syn i następca króla Dawida. Józef Flawiusz – żydowski historyk pochodzący z rodu kapłańskiego, urodzony w Jerozolimie. Cyryl Jerozolimski – biskup, doktor Kościoła, urodzony w Jerozolimie. Izaak Luria – żydowski uczony i mistyk, urodzony w Jerozolimie. Jest uważany za twórcę nowożytnej Kabały. Papież Teodor I – był Grekiem z Jerozolimy, synem biskupa Teodora. Duńska królowa Bodil, żona Eryka I, która zmarła na Górze Oliwnej w Jerozolimie w 1103 podczas pielgrzymki do Ziemi Świętej, i została tutaj pochowana. Wilhelm z Tyru – średniowieczny kronikarz urodzony w Jerozolimie, autor dzieła, w którym opisywał dzieje I krucjaty oraz Królestwa Jerozolimskiego. Al-Hadżdż Muhammad Amin al-Husajni – wielki mufti Jerozolimy, arabski działacz i publicysta nacjonalistyczny i antyżydowski, emigrant polityczny. Współczesne Mili Awital – izraelsko-amerykańska aktorka, urodzona w Jerozolimie. Awraham Burg – izraelski polityk, urodzony w Jerozolimie. Eliahu Inbal – wybitny dyrygent orkiestrowy, urodzony w Jerozolimie. Natalie Portman (właściwie Natalie Hershlag) – amerykańska aktorka, urodzona w Jerozolimie. Amos Oz – izraelski pisarz, eseista i publicysta piszący w języku hebrajskim, urodzony w Jerozolimie. Dawid Grossman – izraelski pisarz, autor przede wszystkim książek dla dzieci, urodzony w Jerozolimie. Icchak Rabin – premier i polityk izraelski, były generał, laureat pokojowej Nagrody Nobla z 1994, urodzony w Jerozolimie. Edward Said – lewicowy intelektualista, profesor amerykański pochodzenia palestyńskiego, wykładowca na Uniwersytecie Columbia, urodzony w Jerozolimie. Dalja Icik – izraelska polityk, członkini Knesetu z listy partii Kadima i minister komunikacji w rządzie Ehuda Olmerta, w 2006 wybrana jako pierwsza kobieta na przewodniczącego (speakera) parlamentu, urodzona w Jerozolimie. Icchak Nawon – piąty prezydent państwa Izraela, urodzony w Jerozolimie. Miasta partnerskie Fez, Maroko Marsylia, Francja Nowy Jork, Stany Zjednoczone Praga, Czechy Oświęcim, Polska Zobacz też archeologia Kustodia Ziemi Świętej Ziemia Święta (kwartalnik) Konflikt izraelsko-palestyński Przypisy Bibliografia Hans Köchler, The Legal Aspects of the Palestine Problem with Special Regard to the Question of Jerusalem. Vienna: Braumüller 1981, . Linki zewnętrzne Zdjęcie satelitarne Jerozolimy Google Maps Mapa Jerozolimy Israel Wonders City of David Z Jerozolimy do Tel-Awiwu w bazie Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej – reportaż z 1939 roku Dystrykt Jerozolimy Miasta w Palestynie Stolice państw w Azji Miasta w starożytnym Izraelu Miasta biblijne Święte miejsca islamu Miejsca związane z życiem Jezusa

3857623

https://pl.wikipedia.org/wiki/Agnieszka%20Dziemianowicz-B%C4%85k

Agnieszka Dziemianowicz-Bąk

Agnieszka Ewa Dziemianowicz-Bąk (ur. 20 stycznia 1984 we Wrocławiu) – polska pedagożka, filozofka, badaczka społeczna, doktor nauk humanistycznych, działaczka społeczna i polityczna, posłanka na Sejm IX i X kadencji. Życiorys Wykształcenie, działalność naukowa i zawodowa Absolwentka Liceum Ogólnokształcącego nr III im. Adama Mickiewicza we Wrocławiu (2003). Ukończyła pedagogikę na Wydziale Nauk Historycznych i Pedagogicznych (2008) oraz filozofię na Wydziale Nauk Społecznych (2009) na Uniwersytecie Wrocławskim. W 2009 rozpoczęła studia doktorskie w Instytucie Filozofii UWr. W 2018 uzyskała stopień naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie filozofii na podstawie napisanej pod kierunkiem profesora Adama Chmielewskiego pracy pt. Reprodukcja – Opór – Upełnomocnienie. Radykalna krytyka edukacji we współczesnej zachodniej myśli społecznej. Autorka artykułów i publikacji naukowych. W maju 2010 podjęła stałą współpracę z Ośrodkiem Myśli Społecznej im. Ferdynanda Lassalle’a we Wrocławiu. W latach 2010–2016 pracowała jako asystentka naukowa w Instytucie Badań Edukacyjnych w Warszawie, gdzie zajmowała się badaniem i analizą polityki edukacyjnej. Badała działalność oświatową samorządów, działała w organizacjach aktywizujących młodzież z małych miejscowości oraz zakładała przedszkola na terenach wiejskich. Działalność polityczna Od września 2015 do lutego 2019 była działaczką Partii Razem (od grudnia 2015 jako członkini Zarządu Krajowego). W czasie kampanii przed wyborami parlamentarnymi w 2015 koordynowała pracę dolnośląskiego biura prasowego partii. Brała udział w organizacji tzw. czarnego protestu przeciwko ograniczeniu prawa do wykonywania aborcji w Polsce. Od 2017 reprezentowała Partię Razem w założonym przez Janisa Warufakisa paneuropejskim ruchu DiEM25. W wyborach samorządowych w 2018 otwierała okręgową listę swojego ugrupowania do sejmiku dolnośląskiego, nie została wówczas wybrana na radną. W lutym 2019 wystąpiła z Partii Razem, tłumacząc swoją decyzję brakiem akceptacji dla przyjętej przez tę partię strategii przed wyborami do Parlamentu Europejskiego w tym samym roku. W sierpniu 2019 została wybrana do zespołu koordynacyjnego DiEM25. W kwietniu 2019 założyła inicjatywę „Wrocław Wspiera Nauczycieli”, która w trakcie trwającego strajku generalnego w oświacie, zainicjowanego przez Związek Nauczycielstwa Polskiego, organizowała m.in. demonstracje i wiece poparcia dla postulatów strajkujących we Wrocławiu. Agnieszka Dziemianowicz-Bąk w swoich wypowiedziach podkreśla również sprawy wolności osobistych, równouprawnienia osób LGBT czy dostępu kobiet do aborcji. Była organizatorką wystosowania do rządu i ministra edukacji narodowej apelu o pilną realizację postulatów strajkowych nauczycieli, pod którym podpisało się około 50 tys. osób. W 2019 została kandydatką w wyborach parlamentarnych z ostatniego miejsca na liście Sojuszu Lewicy Demokratycznej w okręgu wrocławskim (z rekomendacji Wiosny). W wyborach otrzymała 14 257 głosów, uzyskując mandat posłanki IX kadencji. W Sejmie została członkinią Komisji do Spraw Unii Europejskiej oraz Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży, a także przewodniczącą Parlamentarnego Zespołu ds. Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego. W marcu 2020 podczas trwającej pandemii COVID-19 w ramach swojego biura poselskiego zainicjowała „Poselską Pomoc Pracowniczą”, ośrodek wsparcia dla pracowników poszkodowanych przez kryzys gospodarczy i nieuczciwych pracodawców. W lipcu zadeklarowała rozszerzenie działalności poprzez powołanie Biura Interwencji Obywatelskich. W 2020 była współprzewodniczącą sztabu Roberta Biedronia podczas kampanii przed wyborami prezydenckimi. We wrześniu 2021 przystąpiła do Nowej Lewicy, dołączając do frakcji SLD. W wyborach w 2023 z powodzeniem ubiegała się o poselską reelekcję w okręgu gdyńskim, otrzymując 30 631 głosów. Wyróżnienia Umieszczenie wraz z Barbarą Nowacką na liście FP Top 100 Global Thinkers opracowanej przez amerykański magazyn „Foreign Policy” (2016) Nagroda „Korony Równości” w kategorii „życie polityczne” przyznana w plebiscycie Kampanii Przeciw Homofobii za zaangażowanie w walkę o równe prawa dla społeczności LGBTQI (2020) Życie prywatne Córka Remigiusza oraz Mirosławy. Jest zamężna; zamieszkała w Kotlinie Kłodzkiej. Wyniki wyborcze Przypisy Absolwenci Liceum Ogólnokształcącego nr III im. Adama Mickiewicza we Wrocławiu Absolwenci Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego Ludzie urodzeni we Wrocławiu Politycy Partii Razem Politycy partii Wiosna Politycy SdRP i SLD Polscy filozofowie XXI wieku Polscy pedagodzy Polskie feministki i feminiści Posłowie z okręgu Gdynia Posłowie z okręgu Wrocław Urodzeni w 1984 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

44916

https://pl.wikipedia.org/wiki/Zwi%C4%85zek%20Socjalistycznych%20Republik%20Radzieckich

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR, Związek Radziecki, również Związek Sowiecki, Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich, skr. ZSRS, ; Sowietskij Sojuz, Sojuz Sowietskich Socyalisticzeskich Riespublik, SSSR) – historyczne pierwsze państwo komunistyczne na świecie, położone częściowo w Europie wschodniej i północno-wschodniej, a częściowo w Azji, ze stolicą w Moskwie, istniejące w latach 1922–1991. Miało powierzchnię 22 mln km², rozciągało się od Morza Bałtyckiego i Czarnego do Pacyfiku. Nominalnie Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich był federacją narodowych republik radzieckich, w praktyce był krajem o mocno scentralizowanej władzy i gospodarce. Ustrój polityczny i gospodarczy państwa był dyktaturą monopartyjną, w którym władzę sprawowała RKP(b)/WKP(b)/KPZR według koncepcji tzw. „dyktatury proletariatu”. W okresie dyktatorskich rządów Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina został wprowadzony system totalitarny, który po śmierci Stalina (w 1953) przekształcił się w autorytaryzm. Kolejną zmianę w systemie władzy ZSRR przyniosła pieriestrojka, w wyniku której w kraju (od 1990) zapanował ustrój semiprezydencki. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich został utworzony 30 grudnia 1922 (po zakończeniu wojny domowej w Rosji) na mocy traktatu założycielskiego ZSRR zawartego przez rządzone wspólnie przez bolszewików, ale formalnie niepodległe: Rosyjską FSRR, Ukraińską SRR, Białoruską SRR i Zakaukaską FSRR. Spośród 18 republik związkowych wchodzących w różnych okresach w skład ZSRR jedynie Białoruska SRR i Ukraińska SRR posiadały (obok samego ZSRR) podmiotowość międzynarodową i były założycielami Organizacji Narodów Zjednoczonych, a także członkami większości organizacji wyspecjalizowanych ONZ. Rosyjska FSRR odgrywała rolę dominującą w całej historii ZSRR. W niej, jako największej republice związkowej, żyła ponad połowa populacji kraju. ZSRR przestał istnieć w wyniku zawarcia porozumienia białowieskiego (8 grudnia 1991) i deklaracji o rozwiązaniu ZSRR przyjętej w Moskwie przez Radę Republik Najwyższej Rady ZSRR (26 grudnia 1991)[3]. Dawne związkowe republiki radzieckie zaczęły tworzyć samodzielne państwa. Na mocy dwóch traktatów z Ałmaty (21 grudnia 1991) Rosji przysługuje stałe miejsce ZSRR w Radzie Bezpieczeństwa ONZ i wszystkich innych organizacjach międzynarodowych[5]. Jednocześnie jako sukcesora ZSRR i jego międzynarodowych zobowiązań wyznaczono Wspólnotę Niepodległych Państw[6][7][8][9][10]. Część byłych republik radzieckich kontynuuje współpracę w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw, Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej i innych organizacji. Geografia W okresie od powstania (1922) do wybuchu II wojny światowej (1939) ZSRR graniczył z Finlandią, Estonią, Łotwą, Polską i Rumunią w Europie; Turcją, Iranem, Afganistanem, Chinami i Japonią w Azji. Mongolska Republika Ludowa i Tuwińska Republika Ludowa były marionetkowymi państwami buforowymi ZSRR w Azji. Po zakończeniu II wojny światowej ZSRR miał prawie 20 tys. kilometrów długości granicy lądowej z dwunastoma krajami: Norwegią, Finlandią, Polską, Czechosłowacją, Węgrami, Rumunią, Turcją, Iranem, Afganistanem, Chinami, Mongolią, Koreą Północną i Japonią. Maksima geograficzne Najwyższy punkt – Pik Komunizmu 7495 m n.p.m. Najniższy punkt – Kotlina Karagije 132 m p.p.m. Główne rzeki – Ob-Irtysz, Amur, Lena, Jenisej, Wołga Największe jeziora – Morze Kaspijskie, Morze Aralskie (obecnie niemalże całkowicie wyschnięte), Bajkał, Bałchasz, Ładoga, Onega Związek Radziecki a Związek Sowiecki Ponieważ w oryginalnej nazwie państwa występuje przymiotnik советский (sowietskij) o wyżej wymienionym znaczeniu, w języku polskim powstał problem oddania znaczenia tej nazwy. Dla oficjalnej nazwy państwa początkowo stosowano formę Związek Socjalistycznych Republik Rad lub skrót Z.S.R.R. (bez tworzenia przymiotnika), natomiast w przypadku potrzeby użycia przymiotnika pospolitego stosowano formę sowiecki. W 1938 r. Wiktor Sukiennicki wydał nakładem wileńskiego Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej opracowanie Ewolucja ustroju Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Był to jednak jednostkowy eksperyment językowy i autor w publikacjach po II wojnie światowej posługiwał się już wyłącznie określeniem Sowiety, Związek Sowiecki itp. W okresie PRL zaczęto posługiwać się przymiotnikiem radziecki, który w polszczyźnie funkcjonował w innym znaczeniu od okresu staropolskiego (został on po raz pierwszy odnotowany ok. 1455-1460 roku w znaczeniu „związany z funkcją radcy miejskiego”), przy czym forma sowiecki była tępiona przez komunistyczną cenzurę (Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk), natomiast używana powszechnie w wydawnictwach emigracyjnych i podziemnych. Odgórne narzucenie formy radziecki odnotował już w 1950 Stanisław Westfal. Ograniczenia cenzuralne zniesiono z likwidacją cenzury w Polsce w 1990 r. Współcześnie stosowane są obie formy – uważane za poprawne i synonimiczne, aczkolwiek według Mirosława Bańki, forma sowiecki ma konotację negatywną. Argumentem językowym na rzecz użycia w języku polskim słowa sowiecki, również w nazwie państwa, jest fakt występowania tego zapożyczenia (od rosyjskiego przymiotnika советский lub rzeczownika совет) w wielu językach (np. niem. Sowjetunion, ang. Soviet Union, fr. Union soviétique, czes. Sovětský Svaz). Z kolei przytoczone zapożyczenia, będące rusycyzmami, są wskazywane jako niepożądane przejawy zastępowania słów rodzimych wyrazami obcymi. Ponadto można wskazać inny przypadek, gdy stosuje się powszechnie nazwę rodzimą, mianowicie w języku ukraińskim w odniesieniu do ZSRR stosuje się określenie radianśkyj (радянський). Podobnie jak w polszczyźnie, w języku ukraińskim funkcjonują również przymiotniki sowitśkyj (совітський) i sowiećkyj (совєцький). Są to rusycyzmy uznawane za nacechowane pejoratywnie i pokazujące dystans mówiącego. Słowa sowiecki używano w aktach urzędowych ogłaszanych w oficjalnych publikatorach przed II wojną światową (np. Związek Socjalistycznych Sowieckich Republik w Dz. U. z 1930 r., Nr 68, poz. 538; Związek Sowieckich Socjalistycznych Republik Rad w Dz. U. z 1933 r., Nr 17, poz. 115). Obecnie polski ustawodawca konsekwentnie używa w ogłaszanych aktach normatywnych formy Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich jako nazwy byłego państwa. W języku urzędowym dopuszcza się użycie innej nazwy wyłącznie na zasadzie cytatu wcześniejszego aktu urzędowego, w którym użyto nazwy poprzedniej. Historia Utworzenie ZSRR Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich został utworzony 30 grudnia 1922 roku. Największym członem państwowym, który wszedł w skład ZSRR, była powstała w wyniku rewolucji październikowej Rosyjska FSRR. Kolejnymi państwami, które weszły w skład państwa związkowego, były rządzone przez bolszewików republiki narodowe: Ukraińska SRR, Białoruska SRR i Zakaukaska FSRR. Utworzenie ZSRR poprzedziły sukcesy bolszewików w wojnie domowej w Rosji, nieudana próba poszerzenia rewolucji na Zachód (klęska w wojnie z Polską) i stabilizacja gospodarcza Rosyjskiej FSRR. Doszło do niej poprzez zarzucenie doktryny komunizmu wojennego, wprowadzenie Nowej Polityki Ekonomicznej i uznanie ograniczonego sektora prywatnego za legalny[17]. Od początku istnienia ZSRR jednopartyjną władzę w państwie objęła Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików). Partia ta wpłynęła na powstanie odrębnej ideologii komunizmu przez utworzenie w 1919 roku Międzynarodówki Komunistycznej. Lenin wymógł przekształcenie czterech republik radzieckich (Ukrainy, Białorusi, Rosji i Zakaukazia) w konfederację, występując przeciwko planowi Stalina włączenia pozostałych republik do Rosyjskiej FSRR jako republik autonomicznych. Od Rosyjskiej FSRR bolszewicy zaczęli odłączać coraz większe obszary zamieszkiwane w różnej mierze przez inne narodowości niż rosyjska, przekształcając je w nowe radzieckie republiki związkowe. W maju 1923 roku CKW RFSRR zdecydował się na oderwanie od Rosji i przekazanie Białoruskiej SRR większej części guberni witebskiej, mohylewskiej i niewielką część guberni smoleńskiej. W roku 1926 przekazano Białorusi powiaty homelski i rzeczycki. W 1924 roku została zlikwidowana Turkiestańska ASRR pozostająca do tej pory w składzie Rosyjskiej FSRR. Na jej miejsce powstały: Turkmeńska SRR, Uzbecka SRR i Tadżycka ASRR (od 1929 roku Tadżycka SRR). Z byłej Turkiestańskiej ASRR w składzie Rosyjskiej FSRR pozostawały wyłącznie Kara-Kirgiski OA i Karakałpacki OA. W 1936 roku odłączono od Rosji kolejne obszary: Kazachską ASRR, Kirgiską ASRR i Karakałpacką ASRR. W 1954 roku decyzją Chruszczowa obwód krymski został odłączony od Rosyjskiej FSRR i przekazany Ukraińskiej SRR z okazji trzechsetnej rocznicy ugody perejasławskiej, traktowanej jako zjednoczenie Ukrainy z Rosją. Na czele nowego państwa stanął dotychczasowy premier Rosyjskiej FSRR, Włodzimierz Lenin. Funkcję nominalnej głowy państwa sprawować mieli rotacyjnie przedstawiciele wszystkich republik. W pierwszych latach istnienia kraju ograniczono rewolucyjny terror, zachowując jednak dyktaturę partii. W ostatnich latach życia Lenina gospodarka kraju została odbudowana z okresu zapaści gospodarczej wywołanej długoletnimi wojnami i nieudolną polityką gospodarczą. Nowa Polityka Ekonomiczna Lenina łączyła współistnienie firm prywatnych i państwowych; model ten nazywany jest gospodarką mieszaną. Odchodzono od nacjonalizacji, a w części inwestycji NEP-u, ZSRR wsparty został przez zagranicznych inwestorów, zwłaszcza amerykańskich. Po raz pierwszy od rewolucji kraj prowadził zorganizowaną wymianę technologiczną z innymi państwami. Za priorytet NEP uważał politykę rolną. Ziemia należała wyłącznie do prywatnych właścicieli, gdyż idea skolektywizowania rolnictwa spotkała się z silną opozycją. Polityka NEP-u poskutkowała szybką odbudową kraju, w 1928 roku, produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej. Stosunki międzynarodowe do 1945 Od początku lat 20. XX wieku rozpoczęto proces otwierania się na zagranicę (np. układ w Rapallo z Republiką Weimarską). Jednymi z pierwszych państw, które do końca 1923 roku uznały istnienie ZSRR były: Finlandia, Łotwa, Niemcy, Polska, Turcja, Iran, Afganistan i Mongolia. W chwili utworzenia ZSRR posiadał dwa państwa będącego jego klientami. Były to Mongolska Republika Ludowa i Tuwińska Republika Ludowa. Jednym z nielicznych państw, z którym ZSRR nawiązał bliższe kontakty w okresie międzywojennym, były Chiny rządzone przez Sun Jat-sena. ZSRR w 1923 roku zrezygnował z roszczeń względem Chin, a w styczniu spisano Manifest Sun-Joffe regulujący stosunki między krajami. Kolejnym państwem, z którym ZSRR utrzymywał ciepłe relacje, był Meksyk. W 1933 roku Stany Zjednoczone Ameryki uznały istnienie ZSRR i nawiązały oficjalne kontakty dyplomatyczne z władzą sowiecką. W latach 30. zawarto szereg porozumień amerykańsko-radzieckich dotyczących m.in. pomocy humanitarnej i wymiany gospodarczej. Do 1939 roku i w latach 1941–1945 ZSRR był traktowany jako sojusznik państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek faszyzmu i nazizmu do komunizmu. Stalinizacja państwa Trocki jeszcze w 1923 roku, a więc za życia Lenina, skrytykował dotychczasowy kształt partii. W październiku 1923 w liście otwartym do Komitetu Centralnego zarzucił przywódcom partii, że zarzucili demokratyczne procedury wewnątrzorganizacyjne. Krytykował nadmierne skupienie władzy w centralnych organach partyjnych i wzywał do nadania demokracji partyjnej podstaw prawnych. W grudniu 1923 opublikował artykuł Nowy kierunek (Nowy kurs), w którym sugerował ściślejszą kontrolę nad rosnącą partyjną biurokracją. Choroba i śmierć (21 stycznia 1924) niekwestionowanego przywódcy partii – Lenina spowodowały zaciętą walkę o władzę w rządzącej partii, która w 1925 roku zmieniła nazwę na Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) – (WKP(b)). Początkowo najbliżsi współpracownicy Lenina – Grigorij Zinowjew i Lew Kamieniew w sojuszu ze Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii – Lwa Trockiego, typowanego przez Lenina jako swojego następcę. Na XIII Zjeździe partii w maju 1924 roku odczytano testament lidera rewolucji. Treść testamentu nie spodobała się Stalinowi ze względu na poddanie go krytyce przez Lenina. KC bolszewików mimo to pozwolił mu dalej pełnić urząd sekretarza generalnego partii. Lew Trocki krytykował stalinowską politykę „budowy socjalizmu w jednym kraju” i cały system ZSRR, który według niego zahamował proces rewolucji. Zwolennicy Trockiego z pozycji skrajnej lewicy krytykowali ZSRR i władzę partii. W listopadzie 1927 roku KC partii wydalił z partii Trockiego i jego zwolenników. W 1929 roku działacz ten wydalony został z terenów ZSRR oraz pozbawiony obywatelstwa. Od 1929 do 1933 Trocki przebywał w Turcji, we Francji od 1933 do 1935, w Norwegii od 1935 do 1937, a na końcu swego życia w Meksyku. Przebywając na wygnaniu, kontynuował swoją działalność. W 1936 wydał pracę Zdradzona rewolucja. W 1938 r. na emigracji utworzył IV Międzynarodówkę, grupującą zwolenników orientacji trockistowskiej. Następnie Stalin zawarł sojusz ze zwolennikami rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideologiem NEP-u Nikołajem Bucharinem, szefem rządu Aleksiejem Rykowem i przywódcą związków zawodowych Michaiłem Tomskim. W 1929 sojusz ten upadł, a władzę przejęli zwolennicy Stalina, którzy podjęli decyzję dokończenia przekształceń rewolucyjnych: kolektywizacji rolnictwa, wprowadzenia gospodarki planowej i uprzemysłowienia kraju. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku Stalinowi udało się zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego. Towarzyszyło temu przekształcenie ZSRR w państwo w pełni totalitarne, oparte na terrorze, a także propagandzie wychwalającej osobę Stalina. Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934 (zwanego „zjazdem zwycięzców”) niemożliwa była jakakolwiek opozycja, a nawet krytyka, Stalin podejrzewał swoich współpracowników o spiskowanie przeciw niemu. „Wielka czystka”, którą zainicjowało tajemnicze morderstwo popularnego działacza Siergieja Kirowa, pochłonęła tysiące działaczy partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego, Zinowjewa i Kamieniewa (ich poglądy określano jako „odchylenie lewicowe”), następnie zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano jako „odchylenie prawicowe”), a w końcu zwolenników Stalina, których podejrzewano o nadmierną niezależność („centrowość”). W 1934 roku Armia Czerwona i niedobitki wojsk białych (które ewakuowały się na tereny Chin) dokonały inwazji na islamski Sinciang, gdzie utworzyły prorosyjski, sekularystyczny rząd. Do ponownej interwencji białych i ZSRR doszło w 1937 roku, gdy stłumili oni w Sinciangu rebelię islamistyczną. Okres stalinizmu Wielki terror Stalin przejął i rozwinął po rządach Lenina policję polityczną oraz zalążek systemu obozów pracy przymusowej Gułag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym, począwszy od 1933 r., przebywało na stałe 10 milionów więźniów. Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937 r., doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików – działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego Armii Czerwonej (rozstrzelano 35 tys. z 80 tys. oficerów), a także pracowników NKWD (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarza Nikołaja Jeżowa protegowanych poprzednika – Genricha Jagody, a za czasów Berii – protegowanych Jeżowa). Stalin zorganizował intrygę, która posłużyła do zamordowania marszałka Michaiła Tuchaczewskiego – w 1936 przekonał Niemców do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a niemieckimi generałami. Materiały spreparowało hitlerowskie Gestapo, a do ZSRR dostarczył je podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generał Nikołaj Skoblin. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie i zamordowano 12 czerwca. Stalin, za pomocą całkowicie mu posłusznego szefa NKWD, Nikołaja Jeżowa, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych – osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Jego podpis figuruje na ponad 400 listach tylko z lat 1937–1939, zawierających nazwiska 44 000 ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona szeregowych członków partii, w niektórych rejonach kraju zabito wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. zjazd partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror objął jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli kraju – w 1989 eksperci radzieckiego Centrum Praw Człowieka Memoriał odkopali w pobliżu Czelabińska na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000 ludzkich szkieletów. Postępy w „zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępami w budowie socjalizmu” ukoronowało przyjęcie 25 listopada 1936 tzw. „stalinowskiej Konstytucji ZSRR”. Na jej mocy z RSFSR wyodrębniono republiki radzieckie: Kazachską i Kirgiską, a Zakaukaską SFSR podzielono na Azerbejdżańską SRR, Gruzińską SRR i Armeńską SRR (1936). Republiki Turkmeńska, Uzbecka i Tadżycka powstały już w latach dwudziestych (1925–1929). Decyzje te miały jednak małe znaczenie ze względu na ciągłe ograniczanie niezależności ich władz. Industrializacja Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji, Stalin przejął władzę dyktatorską. Najważniejszym posunięciem władz była kolektywizacja rolnictwa – przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa (kołchozy). Spowodowało to klęskę głodu oraz załamanie produkcji rolnej (z powodu uwięzienia wielu opornych chłopów, chronicznego niedofinansowania państwowego rolnictwa oraz braku motywacji chłopów do pracy), ale poprzez terror i zajadłą propagandę demonizującą bogatych chłopów – tzw. kułaków – fakt ten spotkał się ze słabą reakcją ludności miejskiej oraz był niedoceniany przez międzynarodową opinię publiczną. Kulminacją wymierzonej przeciwko chłopom akcji stał się wielki głód na Ukrainie, który spowodował śmierć sześciu milionów osób. Ekonomicznym skutkiem kolektywizacji był zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%. Drugą kampanią było forsowne uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich, w przeciwieństwie do kolektywizacji doprowadziło ono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, ruch stachanowski), obawa przed uznaniem za „szkodnika” albo „bumelanta” i uwięzieniem oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki przyniosły zbudowanie wielu obiektów przemysłowych i rozwój gospodarczy. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, a głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo, hutnictwo, energetyka, maszynowy). Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego, polityka kolektywizacji zakończyła się natomiast klęską, która przyczyniła się do śmierci milionów ludzi. Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed II wojną światową mocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu, gospodarka ZSRR była centralnie planowa i prawie w całości państwowa. Kierunki polityki gospodarczej ustalano pod wojsko. Szybki rozwój nastąpił kosztem ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą „pracuj więcej, jedz mniej” i ofiarami poniesionymi w okresie Wielkiego Terroru. Do 1942 roku, wzrost gospodarczy wynosił średnio 20% rocznie. Wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego i surowców, w wyniku czego na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna, co trwało do czasu utworzenia RWPG. Stalin przekształcił ZSRR z kraju rolniczego w potęgę przemysłową, dzięki czemu kraj stał się nowym supermocarstwem po wojnie. Początek II wojny światowej ZSRR był traktowany w latach 30. jako potencjalny sojusznik zachodnich państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek faszyzmu do komunizmu. Wolty w polityce sowieckiej dokonał Stalin, gdy 23 sierpnia 1939, kiedy został zawarty pakt Ribbentrop-Mołotow. W jego wyniku ZSRR po agresji na Polskę okupował wschodnie tereny II Rzeczypospolitej, a w czerwcu 1940 Łotwę, Litwę, Estonię, część Rumunii (po dwudziestoczterogodzinnym ultimatum wystosowanym przez rząd ZSRR (w konsekwencji ustaleń paktu Ribbentrop-Mołotow) po klęsce Francji, sojusznika Rumunii, 26 czerwca 1940 wobec rządu Rumunii z żądaniem natychmiastowego opuszczenia terytorium północnej Bukowiny i Besarabii). Okupowane i anektowane terytoria zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Niepodległość obroniła natomiast Finlandia (mimo strat terytorialnych). Stalin ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszu z Niemcami, od 1939 dostarczając Niemcom surowców strategicznych i zaopatrzenia do prowadzenia wojny na zachodzie Europy (kampania francuska 1940), przekazując także Gestapo osoby niepożądane na terenie ZSRR (m.in. niektórych działaczy komunistycznych, aresztowanych przez NKWD w czasie wielkiego terroru). Niemcy nie mogli pogodzić się z ekspansjonistycznymi celami Stalina, przedstawionymi przez Wiaczesława Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 i wykraczającymi poza zakres przewidzianych w pakcie stref wpływu (poza przewidzianą do zajęcia Finlandią i nie przewidzianą do zajęcia w pakcie Ribbentrop-Mołotow Bukowiną północną, Stalin wykazywał m.in. zainteresowanie Bułgarią, kontrolą przejścia z Morza Czarnego na Morze Śródziemne czy swobodą przejścia przez cieśniny duńskie, co powodowało dla Niemiec zagrożenie dla kontroli nad rumuńskimi polami naftowymi), przeprowadzanie przymusowych wysiedleń ludności niemieckojęzycznej z krajów nadbałtyckich, a także intensyfikacja zbrojenia armii spowodowały podjęcie, a następnie przyspieszenie prac nad planem agresji na ZSRR. Już miesiąc po opanowaniu ostatniego państwa nadbałtyckiego Hitler wydał dyrektywę nr 21 (18 grudnia 1940 roku), pomimo tego, że cały czas trwała bitwa o Anglię. Aby zabezpieczyć się przed ewentualną agresją III Rzeszy, rozpoczęto pośpieszną budowę umocnień nazwanych Linią Mołotowa. Wojna z Niemcami Początek wojny 22 czerwca 1941 wojska niemieckie rozpoczęły realizację Planu „Barbarossa” – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawiły, że konflikt przedłużył się na kolejne cztery lata. Do działań przeciwko ZSRR Hitler skoncentrował 3 000 000 żołnierzy 3580 czołgów i 7184 działa artyleryjskie. Rumunia wystawiła 13 dywizji i 9 brygad. ZSRR na zachodzie dysponował jedynie 2 517 054 żołnierzami. Armia ZSRR posiadała łącznie 20 500 czołgów (z czego mniej więcej połowa znajdowała się na zachodzie). Inwazja hitlerowska rozpoczęła się 22 czerwca o godzinie 3.15. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z tych żołnierzy uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom. 22 czerwca 1941 roku, samoloty Luftwaffe przypuściły zmasowane naloty na lotniska znajdujące się przy granicy. Nad 66 lotnisk, wybranych jako priorytetowe cele do zniszczenia, wysłano 637 bombowców i 231 myśliwców. Straty Radzieckich Sił Powietrznych w pierwszym dniu wyniosły ok. 2000 samolotów zniszczonych na ziemi, w powietrzu, uszkodzonych i porzuconych bądź zniszczonych przez własne załogi w czasie odwrotu. W wyniku walk z radzieckimi samolotami, które zdążyły wystartować i ognia artylerii przeciwlotniczej, która zdołała otworzyć ogień do nieprzyjacielskich samolotów, Luftwaffe straciła 61 samolotów, zaś lotnictwo rumuńskie 11 samolotów. 22 czerwca 1941 roku, odbyła się bitwa pod Rosieniami. Poskutkowała ona zajęciem przez Niemców mostów na Mituwie, dzięki czemu przez rzekę udało się szybko przerzucić cały korpus pancerny. W wyniku tej operacji Niemcy dotarli do rzeki Dubissy. 291. Dywizja Piechoty rozbiła radziecką 67. Dywizję Strzelecką i wieczorem zdobyła linię kolejową Lipawa – Ryga. Port w Lipawie został w ten sposób odcięty. Rano wojska radzieckie przygotowały kontruderzenie w rejonie Szawli. W natarciu miały wziąć udział 2., 23. i 28. Dywizja Pancerna oraz 48. i 25. Dywizja Strzelecka. Już na początku września natarcie niemieckie straciło impet. Wiele czołgów Niemcy utracili, a uzupełnień nie było. Rozporządzenia nakazywały kontynuowanie natarcia na Leningrad. XXXVIII Korpus z 18. Armii zajął rejon Peterhofu. Armia Czerwona zajmowała silne pozycja obronne, posiadali w tym rejonie 155 bunkrów. Oddziały niemieckiej 291. i 58. Dywizji Piechoty (na kierunku Duderhofu) poniosły znaczne straty. 1. Dywizja Pancerna zajęła Strelnię i wyszła nad Zatokę Narewską. Niemcy znajdowali się ok. 5 km od Leningradu. XXXIX Korpus zajął Szlisselburg (8 września) oraz dotarł do jeziora Ładoga. 122. Dywizja Piechoty w rejonie Iżony przecięła linię kolejową Leningrad – Moskwa. Leningrad znalazł się w okrążeniu. Oddziały radzieckiej 42. Armii były systematycznie spychane do miasta. W kotle leningradzkim Niemcy zamknęli 17 dywizji strzeleckich oraz 2 bataliony piechoty morskiej. Znalazły się tam 42., 55. i 8. Armia. Dodatkowo w mieście utknęła w pułapce cała Flota Bałtycka, z okrętami liniowymi „Marat” i „Oktiabrskaja Riewolucja” na czele. Niemcy rozpoczęli ostrzał artyleryjski oraz systematyczne bombardowanie miasta i portu. 21 września został uszkodzony pancernik „Oktiabrskaja Riewolucja”, a 23 września łupem Junkersów Ju 87 Stuka padł „Marat”, który trafiony bombami osiadł na dnie basenu portowego. Rozpoczęły się długotrwałe walki pozycyjne i trzyletnie oblężenie miasta. Zbrodnie nazistowskie Niemcom udało się pojmać znaczną liczbę broniących kraju żołnierzy. Nawet do 3,3 miliona jeńców radzieckich zostało zgładzonych Pomimo faktu, że III Rzesza pozostawała sygnatariuszem szeregu konwencji regulujących status jeńców wojennych, stosunek Niemców do wziętych do niewoli żołnierzy przeciwnika opierał się przede wszystkim na rasistowskich założeniach ideologii nazizmu. Najniżej w hierarchii jenieckiej nazistów znajdowali się natomiast wzięci do niewoli czerwonoarmiści. Według Hitlera i innych przywódców Niemiec wojna była starciem przeciwstawnych ideologii i ras, której celem było „zniszczenie azjatycko-barbarzyńskiego bolszewizmu” oraz zdobycie tzw. „przestrzeni życiowej na Wschodzie” (niem. Lebensraum). Według założeń „Generalnego Planu Wschodniego”, terytoria ZSRR miały w ciągu 25 lat zostać „oczyszczone” ze Słowian oraz nie nadających się do zgermanizowania przedstawicieli innych narodowości. „Zbędny” materiał ludzki miał zostać przesiedlony za Ural albo eksterminowany w sposób bezpośredni lub pośredni (poprzez niewolniczą pracę). „Oczyszczone” w ten sposób tereny miały stać się obszarem niemieckiej i germańskiej kolonizacji. Założenia „Generalnego Planu Wschodniego”, jak również tezy rasowe i polityczne zawarte w Mein Kampf, skazywały narody ZSRR na biologiczne wyniszczenie, wysiedlenie lub niewolniczą pracę na rzecz nowych panów. Po wyzwoleniu większość jeńców, którzy wrócili do ZSRR została zesłana do łagrów a ci, którzy je przeżyli byli dyskryminowani jako zdrajcy. Punkt zwrotny w wojnie i zwycięstwo ZSRR W 1943 r. (bitwa stalingradzka, później bitwa na łuku kurskim) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji. Następnie Armia Czerwona dotarła do terytorium Niemiec (na linię Łaby), wschodniej Austrii, wybrzeży Adriatyku i północnej granicy Grecji. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego. Wojskowi radzieccy wzięli też udział w walkach poza krajem. Pod koniec wojny poza granicami ZSRR przetransportowani na tereny Francji jeńcy radzieccy 8 maja 1944 roku wzięli udział w masowej ucieczce (łącznie uciekło wówczas 70 osób) i założyli dwie formacje zbrojne: męską „Za Ojczyznę” („За Родину”) i żeńską „Ojczyzna” („Родина”), na której czele stanęła Nadieżda Lisowiec, a po niej – Rozalija Fridzon. W 1944 roku radzieccy partyzanci działali na terenie Polski i Czechosłowacji. Popełniane przez Stalina błędy militarne kompensowane były częściowo poświęceniem społeczeństwa i konkretnych żołnierzy, umiejętnościami dowódców radzieckich, a także pomocą amerykańską w sprzęcie wojskowym, paliwie i surowcach w ramach Lend-Lease Act. Wszystko to skutkowało jednak niezwykle wysokimi stratami ludzkimi, a znaczenie pomocy zagranicznej było po wojnie pomniejszane lub pomijane milczeniem. Stalin kilkakrotnie spotkał się z premierem Wielkiej Brytanii, Winstonem Churchillem, oraz prezydentami USA, Franklinem Delano Rooseveltem i Harrym Trumanem (konferencja teherańska, konferencja jałtańska, konferencja poczdamska), deklarując przywiązanie do demokracji i wolę współdziałania po wojnie w zamian za realne ustępstwa partnerów. Po wojnie zerwał jednak umowy, narzucając dominację ekonomiczną, ideologiczną i polityczną ZSRR krajom Europy Wschodniej. W maju 1945 roku wojska radzieckie i polskie zajęły Berlin a nazistowskie Niemcy podpisały bezwarunkową kapitulację. W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 10,6 mln żołnierzy oraz 11-15,9 mln cywilów. Liczba ta była wielokrotnie prezentowana jako dowód największego zaangażowania ZSRR w zwycięstwo nad III Rzeszą, jednak część historyków (m.in. Borys Sokołow) uważa, że świadczy ona raczej o nieudolności radzieckiego dowództwa i taktyce „zarzucania Niemców mięsem armatnim”, która, choć okazała się skuteczna, skutkowała poważnymi kosztami społecznymi. Budowa bloku wschodniego Tereny Europy Środkowo-Wschodniej zajęte przez Armię Czerwoną zostały włączone do bloku wschodniego poprzez wciągnięcie ich w strefę wpływów ZSRR, krajami takimi stały się Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Węgierska Republika Ludowa, Bułgarska Republika Ludowa, Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, Rumuńska Republika Ludowa i Ludowa Republika Albanii (która jednak opuściła blok wschodni). Władze bloku wschodniego przyjęły gospodarkę planową i stłumiły rzeczywisty lub potencjalny sprzeciw wobec ich rządów. ZSRR starał się rozszerzyć swoją strefę wpływów już od 1946 roku. Przy wsparciu ZSRR, w Iranie ogłoszono utworzenie separatystycznej Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu i Republiki Kurdyjskiej. USA i Wielka Brytania zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację w sprawie Iranu i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie 26 marca 1946 układu, na mocy którego wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran. Przepaść między ZSRR a Zachodem pogłębiła w dalszym stopniu grecka wojna domowa i zorganizowany przez Sowietów zamach stanu w Czechosłowacji. Wydarzenia te zapoczątkowały okres w historii świata znany jako zimna wojna. W 1948 roku wybuchł kryzys jugosłowiański, w wyniku którego radziecka partia komunistyczna zerwała stosunki z Komunistyczną Partią Jugosławii. W styczniu 1949 roku ZSRR zgrupował państwa bloku wschodniego w instytucje o nazwie Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Do dużego wzmocnienia ZSRR doszło, gdy w 1949 roku Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza Mao Zedonga pokonała w toczącej się z przerwami od lat 30. wojnie domowej siły Kuomintangu Czang Kaj-szeka wspierane przez USA. W miejsce dotychczasowej Republiki Chińskiej, Mao utworzył Chińską Republikę Ludową, z którą to ZSRR szybko utworzył sojusz. Zapalnym punktem zimnej wojny był Półwysep Koreański podzielony na komunistyczną Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną i prozachodnią Republikę Korei. ZSRR popierał KRLD, ale nie był w stanie jej kontrolować. W 1950 roku wojska KRLD dokonały inwazji na obszar Korei Południowej, co było skutkiem wcześniejszych napięć między oboma państwami koreańskimi. Chiny jawnie wsparły zbrojnie KRLD, a ZSRR zajął dwuznaczne stanowisko. Stalin odmówił większego wsparcia sił Korei Ludowo-Demokratycznej, oferując jedynie pomoc zaopatrzeniową i lotniczą. Śmierć Stalina i walka o władzę w partii Ważnym momentem w historii ZSRR była śmierć Stalina – dyktator umarł 5 marca 1953 próbując wytrzeźwieć w saunie po długiej libacji z Nikitą Chruszczowem. Po śmierci Stalina były rozpowszechniane różne teorie spiskowe, że „został zamordowany przez Ławrientija Berię”, „otruty warfaryną”, czy „zastrzykiem adrenaliny”. Po śmierci Stalina, w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (nazwa nadana w 1952 roku) rozpoczęła się ponowna walka o władzę. Nowym premierem został Gieorgij Malenkow. Znaczne wpływy miał jednak Beria. Szef służb bezpieczeństwa rozpoczął szereg potężnych reform; starał się przy tym ukryć własne zbrodnie, przerzucając odpowiedzialność za nie na zmarłego dyktatora. Jednymi z kluczowych decyzji Berii była amnestia, która objęła ponad milion więźniów i propozycja likwidacji NRD, która miała być według Berii włączona w skład zjednoczonych, neutralnych Niemiec. Jeden z przywódców partii, Nikita Chruszczow, uznał zjednoczeniowy pomysł za antykomunistyczny. W celu zablokowania go, Chruszczow sprzymierzył się z Malenkowem i rozpoczął kampanię przeciwko Berii, który miał rzekomo planować wojskowy zamach stanu. 26 czerwca 1953 roku Beria został aresztowany na posiedzeniu Prezydium, a następnie osądzony i stracony wraz z pięcioma bliskimi współpracownikami w grudniu 1953 roku. Jego odsunięcie było ostatnim w historii ZSRR odsunięciem od władzy polityka poprzez egzekucję. Śmierć Berii nie zakończyła batalii o władzę. Władzę objęło kolektywne kierownictwo – Chruszczow, Malenkow i Nikołaj Bułganin. Malenkow przedstawiał odmienną od Chruszczowa wizję państwa. Za zwycięstwem Chruszczowa przemówiła zapoczątkowana przez niego Kampania zagospodarowania nieużytków. Miała ona na celu podniesienie produkcji rolnej w ZSRR w latach 1954–1960 poprzez zaoranie nieużytków rolnych, głównie stepów, która początkowo była dużym sukcesem. Na posiedzeniu Komitetu Centralnego rządzącej partii w styczniu 1955 roku, Malenkow został oskarżony o udział w sprawie leningradzkiej i ułatwienie Berii dojścia do władzy. Na posiedzeniu Rady Najwyższej w następnym miesiącu został zdymisjonowany jako premier, a ku zdziwieniu zachodnich obserwatorów, zastąpił go Nikołaj Bułganin. Chruszczow jeszcze przed tym wydarzeniem umocnił swoje wpływy wśród lokalnych przywódców partyjnych. Wraz z dymisją Malenkowa, Chruszczow stał się w praktyce najważniejszą osobą w partii. Sam Malenkow pozostał w rządzie, pełniąc o wiele mniej znaczącą funkcję ministra energetyki. Era Chruszczowa XX Zjazd KPZR i destalinizacja W 1955 r. premierem ZSRR został Nikołaj Bułganin. W następnym roku Nikita Chruszczow na XX Zjeździe KPZR potępił zbrodnie dokonane pod rządami Józefa Stalina. Treść referatu, jaki Chruszczow wygłosił na zjeździe partii, nie wpłynął znacząco na postawy radzieckiego społeczeństwa, wywołał jednak Poznański Czerwiec i powstanie węgierskie 1956. Pod wpływem tych wydarzeń obrońcy Stalina zorganizowali protesty w Gruzji, skąd pochodził dyktator. Protesty przerodziły się w trwające cztery dni zamieszki, w trakcie których protestujący Gruzini domagali się dymisji Chruszczowa i zastąpieniu go przez Mołotowa. Po jeszcze większym rozpropagowaniu treści referatu poprzez spotkania partyjne, na których był on odczytywany, radzieccy komuniści potępili Stalina w jeszcze większym stopniu. Niektórzy z nich wezwali nawet do wielopartyjnych wyborów i potępienia samego Chruszczowa. Z drugiej strony zwykli mieszkańcy często lekceważyli informacje o zbrodniach reżimu stalinowskiego i bronili dyktatora, widząc w destalinizacji niepotrzebne grzebanie w historii. Przeciwna Chruszczowowi mniejszość w Prezydium zjednoczyła się w celu odrzucenia reformy Chruszczowa, zmierzającej do decentralizacji kontroli nad przemysłem. W pierwszej połowie 1957 roku, Malenkow, Mołotow i Kaganowicz rozpoczęli działania zmierzające do odwołania Chruszczowa. 18 czerwca na posiedzeniu Prezydium kilku ze stalinowskich przedstawicieli partii zaproponowało odsunięcie Chruszczowa od władzy. Chruszczow wkrótce dowiedział się o planach stalinistów. Określił ich jako Antypartyjna grupa Malenkowa, Kaganowicza, Mołotowa, Bułganina i Szepiłowa, a na Plenum Centralnego Komitetu KPZR oskarżył o frakcyjność i udział w zbrodniach stalinowskich. Trzech z nich zostało wydalonych z KC i Prezydium, Mołotow został wysłany do Mongolii jako ambasador, a reszta objęła stanowiska w obiektach przemysłowych i instytutach znajdujących się daleko od Moskwy. Po wygłoszeniu referatu na XX Zjeździe, zintensyfikował liberalizację ustrojową. Jeszcze pod koniec 1955 roku tysiące więźniów politycznych z łagrów zostało wypuszczonych na wolność, a po powrocie do domu opowiedziało swoje doświadczenia życia obozowego. Pozwolił obywatelom na wyjazdy na Zachód, podczas gdy Stalin pozwolił jedynie niewielkiej grupie mieszkańców kraju na wyjazdy poza jego granice (oraz niewielkiej liczbie turystów na odwiedzenie Związku Radzieckiego). Chruszczow nie tylko pozwolił Sowietom na zagraniczne podróże (w samym roku 1957 odbyło je 700 tysięcy obywateli), ale też pozwolił obcokrajowcom na odwiedzenie Związku Radzieckiego. ZSRR dzięki polityce otwarcia stał się przedmiotem ogromnego zainteresowania zagranicznych turystów. Nowy rząd zniósł specjalne trybunały prowadzone przez służby bezpieczeństwa. Trybunały te, znane jako trojki, często ignorowały procedury prawne. Za rządów Chruszczowa nie doszło do istotnych procesów politycznych. Dysydenci byli zazwyczaj karani jedynie poprzez usunięcie z partii. W 1958 otworzył posiedzenie Komitetu Centralnego, na którym po raz pierwszy prace komisji były podane do informacji publicznej. Polityka zagraniczna Chruszczowa Świat socjalistyczny Tajny referat w połączeniu ze śmiercią polskiego przywódcy Bolesława Bieruta wywołał w Polsce i na Węgrzech znaczną falę liberalizacji ustrojowej. Chruszczow zgodził się uznać nowe władze Polski w zamian za zapewnienie ze strony Gomułki o utrzymaniu dotychczasowych relacji polsko-radzieckich. Sytuacja w Polsce na tyle ośmieliła rząd Węgrów, że ci zdecydowali otwarcie przeciwstawić się Moskwie. Masowe demonstracje w Budapeszcie z dnia 23 października przerodziły się w powstanie. Władzę nad powstaniem objęła komunistyczna Węgierska Partia Pracujących z reformatorskim premierem Imre Nagy. Stacjonujące w mieście wojska radzieckie starły się z siłami węgierskimi. W walkach zginęły setki osób. Nagy wezwał do zawieszenia broni i wycofania się wojsk radzieckich. Chruszczow początkowo przystał na jego warunki pod warunkiem, że Węgry nie zerwą sojuszu z ZSRR. Sytuacja na krótko uspokoiła się. Do ponownych walk doszło po tym, gdy 30 października Nagy zapowiedział przeprowadzenie pluralistycznych wyborów, a następnego dnia opuszczenie Układu Warszawskiego. 3 listopada, dwóch członków rządu Nagya powołało na Ukrainie samozwańczy rząd tymczasowy i poprosiło ZSRR o interwencję celem obalenia Nagy. 4 listopada wojsko radzieckie przystąpiło do pacyfikacji wystąpień na Węgrzech. Nagy został aresztowany, a następnie stracony. ZSRR poprawił relacje z Jugosławią. Chruszczow stanął na czele radzieckiej delegacji do Belgradu w 1955 roku. Rozzłościło to ChRL, odrzucającą liberalną wersję komunizmu wdrażaną przez Jugosłowian. Stosunki dyplomatyczne między ZSRR i Kubą zostały oficjalnie przywrócone w maju 1960 roku. Dwa lata później Aleksandr Aleksiejew został mianowany radzieckim ambasadorem na wyspie, a rządzony przez Fidela Castro kraj stał się jednym z członków bloku wschodniego po inwazji w Zatoce Świń. Ustanowienie bliskich relacji między Kubą a ZSRR doprowadziło do pogorszenia relacji z USA. Relacje między państwami uległy znacznemu pogorszeniu na skutek amerykańskiej inwazji w Zatoce Świń, a także na skutek wznowienia wyścigu kosmicznego spowodowanego przez radziecką misję Wostok 1 (pierwszy lot kosmiczny człowieka w kosmos). W odpowiedzi na to pierwsze wydarzenie, Chruszczow zagroził Amerykanom umieszczenie na Kubie radzieckich rakiet, co poskutkowało wybuchem kryzysu kubańskiego. Celem zakończenia kryzysu, 3 czerwca 1961 roku odbył się szczyt wiedeński, skutkujący krótkotrwałym złagodzeniem napięć Wschód-Zachód poprzez zakończenie kryzysu kubańskiego i chwilowego odroczenia sprawy Berlina. Chruszczow w ramach porozumienia zgodził się na usunięcie rakiet w zamian za zobowiązanie USA, że nie dokonają one więcej ataku na Kubę, a rząd wycofa swoje MRBM z Turcji i Włoch. Dużym kłopotem dla ZSRR stała się postawa Chin. Mao Zedong dążył do przywrócenia Chinom niektórych terenów odebranych im przez rosyjskich carów, jednocześnie chcąc otrzymać od ZSRR pomoc materialną. Chruszczow po przejęciu władzy zwiększył pomoc udzielaną Chinom. Radziecki przywódca w trakcie wizyty w Chinach w 1954 roku zgodził się oddać Chińczykom bazy marynarki wojennej Lüshunkou i Dalian. Chruszczow zgodził się na ten krok pomimo złości, jaką wywołały u niego nalegania Mao, aby Sowieci pozostawili Chińczykom umiejscowiony w portach sprzęt wojskowy. Dużym problemem w relacjach ChRL-ZSRR pozostawały względy ideologiczne – Chińczycy stali na stanowisku, że komunizm należy rozszerzać drogą militarną, Chruszczow natomiast sądził, że najważniejsze jest doścignięcie przez państwa socjalistycznego warunków życia, jakie panują na Zachodzie. Stosunki między krajami gwałtownie pogorszyły się w 1956 roku. Mao rozgniewał się tym, że Chruszczow wygłosił Tajny referat bez uprzedniego poinformowania go o nim. Dwa lata później, w trakcie wizyty Chruszczowa w Pekinie, Mao odrzucił jego propozycję współpracy wojskowej. Wkrótce po tym wywołał drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej, licząc na storpedowanie działań Chruszczowa zmierzających do polepszenia relacji z USA. Widząc radykalną politykę Mao, Sowieci w 1959 roku wycofali się z pomocy względem Chin. Kryzys w relacjach ZSRR-ChRL odbił się na sytuacji w Europie. Albania opowiedziała się po stronie Chin i zerwała sojusz ze Związkiem Radzieckim. Wzrost napięcia w relacjach z Zachodem Chruszczow początkowo złagodził politykę zagraniczną, ograniczając stan napięcia z USA. Taki stan rzeczy nie potrwał długo, ZSRR i USA prowadziły bowiem politykę remilitaryzacji atomowej i opracowywania broni dalekiego zasięgu. W sierpniu 1957 roku ZSRR z powodzeniem uruchomił pierwszy na świecie międzykontynentalny pocisk batalistyczny (ICBM), a w październiku pierwszego satelitę, Sputnika. Wysłanie Sputnika w orbitę rozpoczęło wyścig kosmiczny między ZSRR a USA. Kulminacyjnym momentem wyścigu kosmicznego był projekt Apollo. Kryzys berliński w 1961 roku spowodowany był procesem ograniczenia migracji ludności z terenów NRD do Niemiec Zachodnich poprzez Berlin Zachodni. Mimo to setki tysięcy osób wyemigrowało z NRD do RFN. Emigracja spowodowała drenaż mózgów z NRD do RFN. W odpowiedzi na emigrację, w czerwcu 1961 roku ZSRR wydał ultimatum wzywające do wycofania wojsk alianckich z Berlina Zachodniego, a po odrzuceniu wniosku, w dniu 13 sierpnia NRD rozpoczęła wznoszenie muru berlińskiego, który skutecznie zamknął drogę bezpiecznego przedostania się do Niemiec Zachodnich. Era Breżniewa Chruszczow został odsunięty od władzy 14 października 1964 roku na plenum KC. Jego następcą został Leonid Breżniew, który objął stanowisko pierwszego sekretarza. Premierem został Aleksiej Kosygin. Breżniew odrzucił doktrynę Chruszczowa, praktycznie w każdej dziedzinie, z wyjątkiem kontynuacji sprzeciwu wobec stalinowskich metod terroru i przemocy politycznej. Choć Breżniew zastąpił Chruszczowa na urzędzie sekretarza generalnego partii komunistycznej, nie przejął pełni władzy należącej do polityka. Władza była sprawowana kolektywnie. Aby nie dopuścić żadnego polityka do tak dużej konsolidacji władzy, jak to miało miejsce w przypadku Chruszczowa, jeszcze w 1964 r. plenum KC zakazało jednoczesnego pełnienia funkcji sekretarza generalnego i premiera przez jedną osobę. Breżniew, w odróżnieniu od Chruszczowa, nigdy nie podejmował decyzji pochopnie czy szybko, a wszystkie decyzje konsultował z najważniejszymi oficjelami. W czasach kolektywnych rządów, Breżniew popadł jeszcze w latach 60. w spór z Kosyginem. Breżniew i bardziej twardogłowi członkowi partii nie zgadzali się z forsowanymi przez premiera wolnorynkowymi reformami oraz jego łagodnym podejściem do reform praskiej wiosny. Większą władzę zdobył dopiero w późniejszym czasie, po śmierci Kosygina w 1980 (Kosygina na stanowisku premiera zastąpił bliski współpracownik Breżniewa, Nikołaj Tichonow). Liberalizacja gospodarki i późniejsza stagnacja W latach 60. i 70. doszło do poprawy sytuacji gospodarczej kraju. Radzieckie rolnictwo rosło średnio o 3% rocznie, także przemysł odnotował znaczny wzrost. Ósmy plan pięcioletni (1966–1970) przyczynił się do 138% wzrostu liczby fabryk i kopalń w porównaniu do roku 1960. Choć Biuro Polityczne w tym czasie stało się agresywnie antyreformatorskie, liberalnemu Kosyginowi udało się przekonać tę instytucję, jak i Breżniewa, do zastosowania w kraju reform gospodarczych na wzór Węgier. Rządzący na Węgrzech János Kádár wprowadził w swoim kraju szereg wolnorynkowych reform (Nowy Mechanizm Ekonomiczny). Śladem Węgier i ZSRR poszła też Polska pod kierownictwem Edwarda Gierka, który otworzył polską gospodarką na Zachód. Reformy w tym kraju zostały poparte przez Breżniewa. Tempo modernizacji w niektórych z państw socjalistycznych spowodowało nawet, że stały się one gospodarczo bardziej zaawansowane aniżeli ZSRR. Polityk nie był natomiast pozytywnie nastawiony do zmian gospodarczych w Czechosłowacji Alexandera Dubčeka. Liberalizacja gospodarki szła w parze z jej centralizacją – w 1966 roku rząd zniósł regionalne komitety ekonomiczne. W kolejnych latach rząd zezwolił na dopuszczenie w rolnictwie większego stopnia prywatnej działalności. Dekrety z 1977 i 1981 r. zwiększyły powierzchnie prywatnych gruntów uprawnych do pół hektara. Za czasów Breżniewa prywatne grunty stanowiły 30% krajowej produkcji rolnej. Pozytywne rezultaty zwiększenia zakresu prywatnej działalności wywołały głosy o potrzebie zupełnej dekolektywizacji, które zostały przez partię odrzucone z powodu interesów ideologicznych i politycznych. W dziewiątej pięciolatce po raz pierwszy w historii kraju wyprodukowano więcej produktów konsumenckich aniżeli dóbr przemysłowych. Dobra konsumpcyjne takie jak zegarki, meble czy radia były produkowane wręcz w nadmiarze. Polityka ta została stopniowo zahamowana przez twardogłowych polityków. Szybkie tempo rozwoju pierwszego okresu władzy Breżniewa przyczyniło się do polepszenia stopy życiowej obywateli ZSRR. Na reformie Kosygina zyskali szczególnie mieszkańcy mniejszych republik związkowych, zwłaszcza Estonii i Gruzji, a w o wiele mniejszym stopniu Rosji. W latach 1928–1973 Związek Radziecki gospodarczo rósł w tempie, które prawdopodobnie pozwalałoby mu prześcignąć w niedalekiej przeszłości Europę Zachodnią i Stany Zjednoczone Ameryki. W 1973 roku proces ten został ostatecznie zahamowany, a w kraju rozpoczął się okres gospodarczej stagnacji, w którym gospodarka rozwijała się w niewielkim stopniu. Na stagnację gospodarczą, która rozpoczęła się w 1973 roku wpłynął m.in. wyścig zbrojeń między USA a ZSRR, czy włączenie się ZSRR do udziału w handlu międzynarodowym przy jednoczesnym ignorowaniu zmian zachodzących w społeczeństwach zachodnich. Gdy stagnacja jeszcze bardziej pogłębiła się pod koniec lat 70., premier Kosygin przygotował nowy program gospodarczy, mający zwiększyć obowiązki i odpowiedzialność poszczególnych resortów nad gospodarką. Próba reform została zatrzymana wraz ze śmiercią Kosygina. W efekcie jedenasta pięciolatka okazała się porażką, gospodarka osiągnęła tempo wzrostu wynoszącego jedynie 4%. Rządowi udało się uniknąć kryzysu gospodarczego dzięki wymianie handlowej z Europą Zachodnią i światem arabskim. Relacje z Zachodem Największą innowacją polityki zagranicznej Breżniewa było détente, czyli polityka odprężenia. Pomimo pewnej eskalacji zimnej wojny w ostatnich latach rządów Chruszczowa, przez pierwsze lata rządów Breżniewa relacje radziecko-zachodnie były pozytywne, o czym świadczy Partial Nuclear Test Ban Treaty, SALT I, wymiana handlowa z USA, Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz instalacja czerwonego telefonu między Moskwą a Waszyngtonem. Epoka Breżniewa charakteryzowała się zintensyfikowaną wymianą handlową ze światem zachodnim, podpisywaniem umów dotyczących kontroli zbrojeń, przedwczesnym zapobieganiom kryzysom, budową systemu bezpieczeństwa europejskiego i rozmowami na temat praw człowieka. Z drugiej strony Breżniew dążył do utrzymania wyrównanej siły militarnej pomiędzy USA i ZSRR – wydatki na zbrojenia wzrosły w latach 1965–1970 o 40%. W 1982 roku, a więc w roku śmierci przywódcy, 15% PKB przeznaczono na armię. Dobra współpraca z państwami Europy Zachodniej zaowocowała wezwaniem do zwołania konferencji europejskiej (XXIV Zjazdu KPZR), która zaowocowała podpisaniem przez 33 państwa w Helsinkach Aktu końcowego KBWE oraz układu SALT II. W połowie lat 70. stało się jasne, że polityka ldétente nie udała się. Przyczyną porażki tej polityki okazała się wojna wietnamska i wsparcie finansowe dla Wietkongu ze strony ZSRR. Wojna zakończyła się sukcesem bloku wschodniego. Wietnam, Kambodża i Laos znalazły się bowiem poza strefą wpływów USA i stopniowo nawiązały z ZSRR sojusze. Przepaść między ZSRR a USA pogłębiła porażka w wyborach prezydenckich Geralda Forda i zwycięstwo Jimmy’ego Cartera. W czasie prezydentury Cartera amerykańska polityka zagraniczna okazała się bardziej wrogo nastawiona do Związku Radzieckiego i całego bloku wschodniego (choć prezydent ten podjął próbę zatrzymania finansowania niektórych najbardziej represyjnych klientów reżimów antykomunistycznych) oraz zwiększeniem przez Amerykanów wydatków na armię. Breżniew a świat komunistyczny Pierwszym kryzysem dla ekipy Breżniewa była seria liberalizujących reform w Czechosłowacji. W lipcu 1968 roku Breżniew publicznie skrytykował czechosłowackie przywództwo jako rewizjonistyczne i antyradzieckie, a w sierpniu pozwolił na interwencję Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Interwencja i doktryna Breżniewa wywołała protesty dysydentów w różnych krajach bloku wschodniego oraz rządu Rumunii Nicolae Ceaușescu. W 1969 roku miał miejsce radziecko-chiński graniczny konflikt nad Ussuri. Dopiero na początku lat 80. Chińczycy i Sowieci wydali wzajemne oświadczenia, wzywające do normalizacji stosunków między oboma państwami. Warunkami podanymi Sowietom przez Chińczyków było zmniejszenie radzieckiej obecności wojskowej na granicy chińsko-radzieckiej, zakończenie poparcia dla wietnamskiej interwencji w Kambodży oraz wycofanie żołnierzy z Afganistanu i Mongolii. Breżniew nie przyjął tych warunków, jednak w trakcie przemówienia z Taszkentu w marcu 1982 roku wezwał do normalizacji stosunków. W 1979 r. ZSRR dokonał interwencji w Afganistanie, co spowodowało nowy wyścig zbrojeń i pogorszenie stosunków z państwami Zachodu. Transformacja ustrojowa Po śmierci Leonida Breżniewa na czele ZSRR stanął Jurij Andropow. Był on zagorzałym antystalinistą i przewodniczącym KGB przez większość rządów Breżniewa. W trakcie rządów wyznaczył on na kierownicze stanowiska w KGB kilku reformatorów, z których wielu stało się później najważniejszymi współpracownikami Michaiła Gorbaczowa. Andropow zapoczątkował nowy etap liberalizacji ustrojowej, pozwalając m.in. na większą wolność prasy i mediów. Choć okres jego rządów był krótki, to udało mu się wywrzeć wpływ na dalszą liberalizację systemową poprzez wprowadzenie na ważne stanowiska kolejnych reformatorów – Michaiła Gorbaczowa, Nikołaja Ryżkowa i Jegora Ligaczowa. Poczynił też duży postęp w walce z korupcją. Sam Andropow jako swojego następcę widział Gorbaczowa, co zostało jednak zakłócone przez zwolenników konserwatywnego Konstantina Czernienko. Gdy Andropow zmarł 9 lutego 1984 roku, jego następcą został Czernienko, który jednak nie był w stanie skonsolidować władzy i objąć kontroli nad organizacją partyjną, która pozostała w strefie wpływów Gorbaczowa. Czernienko zmarł 10 marca 1985 roku, a dzień później jego następcą wybrany został Gorbaczow. Gorbaczow objął władzę w ZSRR w chwili stagnacji. Pomimo tego ZSRR pozostawał jednak państwem bardzo stabilnym, które bez reform Gorbaczowa było w stanie wkroczyć w XXI wiek. Nowy sekretarz przeprowadził znaczące przetasowanie personelu kierownictwa KPZR, zmuszając starych konserwatystów do rezygnacji z urzędu i wprowadzając do władz partii szereg działaczy młodego pokolenia. Gorbaczow rozpoczął program liberalizacji strefy życia publicznego, wzywając do ustanowienia pluralizmu socjalistycznego obejmującego wolność słowa i demokratyzację systemową. Polityka ta znana była jako głasnost, czyli jawność. Z reform Gorbaczowa niezadowoleni byli zarówno konserwatyści partyjni, jak i liberałowie skupieni wokół Borysa Jelcyna (który w 1987 roku został odwołany ze stanowiska I sekretarza Komitetu Miejskiego w Moskwie za krytykę rządu). W 1988 roku Gorbaczow poszedł na dalsze ustępstwa względem liberałów, a na 19. Konferencji Partii w tym samym roku skrytykował konserwatywnych przywódców partyjnych – Jegora Ligaczowa, Andrieja Gromyko i Michaiła Sołomiencewa, konserwatyści z kolei skrytykowali Gorbaczowa i jego reformatorów. Konferencja była pierwszym tak istotnym konfliktem wewnątrzpartyjnym od lat 20. Pod koniec lat 80. KPZR zgodziła się na start w wyborach kandydatów niezależnych. W 1989 roku odbyły się demokratyczne wybory, w których obywatele zagłosować mogli zarówno na kandydatów niezależnych (zdobyli oni 20% miejsc), jak i kandydatów wystawionych przez KPZR, konkurujących ze sobą. Większość w wyborach zdobyli przeciwnicy dalszych reform. Jednocześnie podtrzymano system jednopartyjny i nie zgodzono się na działalność innych partii. Jeszcze w tym samym roku grupa parlamentarzystów KPZR i niezależnych zawiązało opozycyjną grupę parlamentarną o nazwie Międzyregionalna Grupa Deputowanych. Grupa stała się tym samym pierwszą opozycją parlamentarną w historii Związku Radzieckiego. W marcu 1990 roku Rada Najwyższa ZSRR zdecydowała o zakończeniu monopolu KPZR i zezwoliła na działalność innych partii. Tym samym ZSRR stał się liberalną demokracją. Na mocy demokratycznych przemian Gorbaczow wybrany został na stanowisko prezydenta ZSRR i stał się niezależny od Biura Politycznego partii. Rozpad ZSRR Demokratyzacja i zwiększenie praw poszczególnych republik spowodowało wzrost tendencji niepodległościowych. W efekcie w 1991 roku odbyło się referendum, w którym większość mieszkańców republik związkowych, biorących udział w głosowaniu, opowiedziało się za likwidacją dotychczasowej formuły związku i utrzymaniem jedności w inny sposób. Konserwatywne kręgi KPZR były niezadowolone z wyniku referendum. Przeprowadziły w sierpniu nieudany pucz moskiewski (puczyści na swojego lidera wybrali Giennadija Janajewa), który obalił co prawda na krótko Gorbaczowa, jednak puczystom nie udało się zatrzymać rozpadu ZSRR. Po tym, jak Gorbaczow powrócił do władzy, zrezygnował z przewodzenia partii i oddał swoje stanowisko partyjne Wołodymyrowi Iwaszko. 29 sierpnia tego samego roku partia została rozwiązana po wezwaniu Gorbaczowa do jej samorozwiązania, a parlament rosyjski zadecydował o jej likwidacji, prawnym zakazaniu działalności i zasekwestrowaniu jej majątku. Podobne decyzje podejmowano równolegle w pozostałych republikach radzieckich. Gorbaczow zrezygnował z prezydentury 25 grudnia. 8 grudnia Borys Jelcyn, Leonid Krawczuk i Stanisłau Szuszkiewicz podpisali układ białowieski o likwidacji ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. 25 grudnia 1991 zdjęto z masztu flagę ZSRR, a 26 grudnia 1991 ZSRR przestał istnieć z mocy prawa. Podział administracyjny W dniu swojego rozpadu ZSRR dzielił się na: 15 republik związkowych 20 republik autonomicznych 8 obwodów autonomicznych 10 okręgów autonomicznych 6 krajów 121 obwodów Największe miasta ZSRR Polityka Przywódcy ZSRR Struktura państwa ZSRR zgodnie z konstytucją z 1924 był państwem federalnym, w którym władze lokalne sprawowały Rady (Sowiety) Deputowanych Robotniczych i Żołnierskich (na wsi Rady Deputowanych Chłopskich). Na poziomie władz gubernialnych (obwodowych, krajowych), w republikach autonomicznych, w republikach związkowych i na poziomie związkowym formalną władzę stanowiły zjazdy delegatów deputowanych, przy czym deputowani chłopscy mieli prawo do wybierania kilkakrotnie mniejszej liczby delegatów niż deputowani robotniczy. W Związku Radzieckim istniały trzy hierarchie władzy: część prawodawcza reprezentowana przez Radę Najwyższą Związku Radzieckiego, rząd reprezentowany przez Radę Ministrów i Komunistyczną Partię Związku Radzieckiego (KPZR), jedyną legalną partię i najwyższego decydenta w państwie. Partia Na czele Partii Komunistycznej stał Komitet Centralny, wybrany na Zjeździe lub Konferencji Partii. Z kolei Komitet Centralny wybierał Politbiuro (zwane Prezydium w latach 1952–1966), de facto najwyższy urząd w ZSRR. W zależności od poziomu konsolidacji władzy było albo Politbiuro jako ciało kolektywne, albo sekretarz generalny, zawsze będący członkiem Politbiura, który skutecznie wiódł partię i kraj (oprócz okresu szczególnej władzy jednostkowej Stalina, raczej sprawowanej bezpośrednio poprzez jego pozycję w Radzie Ministrów niż później po 1941 roku w Politbiurze). Nie było kontroli ze strony ogółu członków, gdyż kluczową zasadą organizacji partii był centralizm demokratyczny, wymagający ścisłego podporządkowania się wyższym ciałom władzy. Wybory były przeprowadzane bez walki wyborczej, poprzez głosowanie na kandydatów zaproponowanych z góry. Partia utrzymywała swoją dominację nad państwem głównie poprzez kontrolę nad nomenklaturą. Wszyscy wyżsi urzędnicy państwowi i większość deputowanych Rady Najwyższej byli członkami KPZR. Oprócz sterowania samą partią, Stalin w latach 1941–1953, Malenkow w latach 1953–1955 i Chruszczow w latach 1958–1964 byli też premierami. Po wymuszonym odsunięciu Chruszczowa od władzy takie podwójne urzędowanie było zabronione, lecz później sekretarze generalni, przynajmniej przez jakiś okres piastowania stanowiska, zajmowali w dużej mierze ceremonialne stanowisko przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej, nominalnej głowy państwa. Instytucje na niższych poziomach były nadzorowane i czasami urzędnicy usuwani przez organizacje partyjne wyższego szczebla. W praktyce jednak stopień kontroli nad partią mógł być sprawowany poprzez stan biurokracji, szczególnie po śmierci Stalina, i daleki od totalnej, podczas gdy biurokracja dążyła do swoich celów, które czasami były sprzeczne z celami partii. Pomimo faktu, że istnienie frakcji było oficjalnie zabronione, dochodziło do pewnych konfliktów ideologicznych. Rząd Rada Najwyższa (sukcesor Zjazdu Rad i Centralnego Komitetu Wykonawczego) była nominalnie najwyższym urzędem państwowym przez większość historii radzieckiej, z początku działającym jako narzędzie do zatwierdzania i wdrażania wszystkich decyzji podejmowanych przez partię. Władza i funkcje Rady zostały rozszerzone pod koniec lat pięćdziesiątych, a potem w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, włączając do zakresu kompetencji tworzenie nowych komisji państwowych i komitetów. Uzyskała dodatkowe uprawnienia do zatwierdzenia pierwszego Planu Pięcioletniego i radzieckiego budżetu państwowego. Rada Najwyższa wybierała Prezydium do sprawowania władzy pomiędzy sesjami plenarnymi (Prezydium pełniło też rolę kolegialnej głowy państwa), zazwyczaj zwoływanymi dwa razy do roku, i powoływała Sąd Najwyższy, Prokuratora Generalnego oraz Radę Ministrów (przed 1946 rokiem znaną jako Rada Komisarzy Ludowych), kierowaną przez przewodniczącego (premiera) i zarządzającą ogromną biurokracją odpowiedzialną za administrowanie gospodarką i społeczeństwem. Struktury państwowe i partii poszczególnych republik wchodzących w skład ZSRR szeroko rywalizowały ze strukturami instytucji centralnych, chociaż w RFSRR, w odróżnieniu od innych republik, przez większość historii nie było republikańskiej struktury KPZR. Republika była rządzona bezpośrednio przez Partię aż do 1990 roku. Władze lokalne zorganizowane były podobnie jak komitety partyjne w lokalne Rady i komitety wykonawcze. Podczas gdy system państwa był nominalnie federalny, partia była jednolita. Państwowy urząd bezpieczeństwa (KGB i jej poprzedniczki) odgrywał znaczącą rolę w polityce radzieckiej. Był wykorzystywany podczas terroru stalinowskiego. Po śmierci Stalina struktury bezpieczeństwa zostały wzięte pod ścisłą kontrolę partii. Podczas urzędowania Jurija Andropowa jako przewodniczącego KGB w latach 1967–1982 i sekretarza generalnego w latach 1982–1984, urząd brał udział w zwalczaniu opozycji politycznej i utrzymywał rozbudowaną sieć informatorów, umacniając się jako aktor polityczny w pewnym sensie niezależny od struktury państwowo-partyjnej. Kulminacją była kampania antykorupcyjna, biorąca za cel wyższych urzędników partyjnych w późnych latach siedemdziesiątych i wczesnych osiemdziesiątych. Oddzielenie władzy i reforma Konstytucje ZSRR, ogłaszane w 1918, 1924, 1936 i 1977 roku, nie ograniczały władzy państwowej. Nie istniało żadne formalne rozdzielenie władzy pomiędzy partią, Radą Najwyższą i Radą Ministrów reprezentujących rządzące ośrodki decyzyjne. System był rządzony mniej prawnie, a bardziej poprzez nieformalne zebrania, nie istniał też żaden określony mechanizm sukcesji. Walki o władzę miały miejsce w Politbiurze po śmierci Lenina i Józefa Stalina, jak i po odsunięciu od władzy Chruszczowa, spowodowane decyzjami i Politbiura i Komitetu Centralnego. Wszyscy liderzy Związku Radzieckiego przed Gorbaczowem zmarli w swoim miejscu pracy, oprócz Gieorgija Malenkowa i Chruszczowa, obu odsuniętych od kierowania partią w wyniku walk wewnętrznych. Między rokiem 1988 i 1990, w obliczu opozycji, Michaił Gorbaczow wprowadził reformy pozbawiające władzy oficjeli partyjnych i czyniące Radę Najwyższą mniej od nich zależną. Wprowadzono Zjazd Deputowanych Ludowych, większość członków którego wybrano w wyborach powszechnych w marcu 1989 roku. Tak wybrany Zjazd obrał Radę Najwyższą, która stała się pełnoetatowym parlamentem, dużo silniejszym niż dotychczas. Po raz pierwszy od lat dwudziestych odmówiono zatwierdzania propozycji partii i Rady Ministrów. W 1990 roku Gorbaczow wprowadził i objął stanowisko prezydenta Związku Radzieckiego, koncentrując władzę wokół swojego biura wykonawczego niezależnego od partii i przejął osobisty nadzór nad rządem, teraz pod zmienioną nazwą jako Gabinet Ministrów ZSRR. Wzrastały napięcia pomiędzy państwowymi urzędnikami Gorbaczowa, reformistami kierowanymi w Rosji przez Borysa Jelcyna oraz kontrolującymi nowo wybraną Radę Najwyższą Rosyjskiej FSRR i zwolennikami twardej linii w partii. W dniach 19–21 sierpnia 1991 roku ich grupa wszczęła próbę zamachu stanu. Po nieudanym puczu, Rada Państwa Związku Radzieckiego stała się najwyższym organem władzy państwowej w okresie przemian. Gorbaczow zrezygnował z funkcji sekretarza generalnego, pozostając jedynie na stanowisku prezydenta na końcowe miesiące istnienia ZSRR. Republiki związkowe Pod koniec swojego istnienia, w 1991 r., ZSRR składał się z piętnastu republik związkowych. W latach wcześniejszych liczba republik tworzących ten kraj była inna – początkowo były tylko 4: Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR, Białoruska SRR i Zakaukaska FSRR. W latach następnych, podnosząc status niektórych dotychczasowych republik autonomicznych, tworzono nowe republiki: Turkmeńska (1925), Uzbecką (1925) Tadżycką (1929), Kazachską (1936), Kirgiską (1936). W 1936 r. zlikwidowano Zakaukaską FSRR, a tworzące ją Armeńska SRR, Azerbejdżańska SRR i Gruzińska SRR weszły bezpośrednio w skład ZSRR. W 1940 r. po aneksji państw bałtyckich powstały Litewska SRR, Łotewska SRR i Estońska SRR. W tym samym roku podniesiono status 2 innych republik autonomicznych: z obszarów Karelskiej ASRR oraz większości ziem zdobytych na Finlandii w trakcie wojny zimowej powstała Karelo-Fińska SRR. Z części wchodzącej dotychczas w skład Ukraińskiej SRR Mołdawskiej ASRR oraz ziem przejętych od Rumunii utworzono Mołdawską SRR. W 1940 r. na ZSRR składało się 16 republik związkowych. W roku 1956 Karelo-Fińską SRR ponownie włączono do Rosyjskiej FSRR pod nazwą Karelska ASRR. Największą z republik, zarówno pod względem ludności, powierzchni, jak i siły polityczno-gospodarczej, była Rosyjska Federacyjna SRR. W skład niektórych republik związkowych (głównie Rosyjskiej FSRR, ale też Gruzińskiej SRR, Uzbeckiej SRR i Azerbejdżańskiej SRR) wchodziły też inne jednostki polityczno-administracyjne, tworzone dla mniejszości narodowych zamieszkujących ZSRR: republiki autonomiczne (w 1991: 20), obwody autonomiczne (1991: 8), oraz okręgi narodowościowe (od 1978 r. – okręgi autonomiczne) (1991: 10); prócz tego ZSRR z punktu widzenia administracyjnego dzielił się 6 krajów i 123 obwody. Zaznaczyć należy, że jedynie republiki związkowe posiadały zapisane w konstytucji prawo do wystąpienia ze składu ZSRR i skorzystały z niego w 1991 r. Republiki autonomiczne prawa takiego nie posiadały, aczkolwiek niektóre z nich (zwłaszcza Czeczenia, w czasach ZSRR część Czeczeńsko-Inguskiej ASRR), korzystając z chaosu politycznego, jaki powstał po rozpadzie Związku Radzieckiego, próbowały (bezskutecznie) uzyskać niepodległość. Polityka informacyjna ZSRR od samego początku przykładał ogromną wagę do kształtowania zagranicznej opinii publicznej. Ściśle reglamentował dostęp zachodnich dziennikarzy, stosując na szeroką skalę techniki dezinformacji, propagandy oraz utrzymując rozbudowaną siatkę agentów wpływu. Nie istniała niezależna prasa, funkcjonowała ścisła cenzura mediów, zaś do kraju wpuszczani byli dziennikarze i pisarze znani z komunistycznych sympatii, w których starano się ich utwierdzać podczas starannie planowanych, propagandowych wycieczek po ZSRR. Wielu z nich publikowało później relacje o charakterze panegirycznym. Dzięki temu przez wiele lat informacje o naruszeniach prawa człowieka w ZSRR były traktowane sceptycznie, zaś ustrój komunistyczny w wydaniu radzieckim cieszył się poparciem wielu zachodnich intelektualistów. Część z odwiedzających ZSRR sympatyków publikowała krytyczne komentarze (Malcolm Muggeridge, Gareth Jones, Bertrand Russell, André Gide). Spotykały się one jednak z agresywnymi zaprzeczeniami władz ZSRR oraz krytyką proradzieckiej prasy, która zarzucała im wyolbrzymianie chwilowych „wypaczeń” ustroju radzieckiego, służenie agenturze państw imperialistycznych lub szkodzenie sprawie światowego ruchu robotniczego. Społeczeństwo Ostatnie lata istnienia Imperium Rosyjskiego i pierwsze lata od powstania ZSRR wiązały się ze spadkiem liczby ludności. Związane było to z dużą liczbą zgonów z okresu wojny światowej, wojny domowej i powojennej klęski głodu, a od czasów stalinizacji też z represjami tego okresu. Liczba zgonów związanych ze stratami w wojnach i klęskach wyniosła 18 milionów, a w latach 30., 10 milionów. W wyniku wojny obronnej 1941-45 zginęło 26 milionów mieszkańców kraju. Współczynnik urodzeń w ZSRR spadł z 44 na tysiąc w 1926 roku do 18 w 1974 roku. Związane to było z urbanizacją i rosnącym wiekiem zawierania małżeństw. Współczynnik zgonów spadł z 23,7 na tysiąc w 1926 do 8,7 w 1974 roku. Pod względem położenia geograficznego, liczba urodzeń w południowych republikach Azji Środkowej i na Zakaukaziu była znacznie wyższa niż na północy kraju. Zjawisko to związane było z wolniejszym tempem urbanizacji i tradycyjnym wczesnym zawieraniem małżeństw przez południowców. Obyczajowość Zaraz po rewolucji bolszewickiej, duży wpływ na obyczajowość państwa i społeczeństwa miała bolszewicka feministka Aleksandra Kołłontaj, która została komisarzem ludowym ds. społecznych. W początkowych latach istnienia sowieckiej Rosji jej polityka obyczajowa była bardzo liberalna, co było realizacją planów jeszcze sprzed rewolucji, które zakładały przemianę dotychczasowej obyczajowości w nową, pozbawioną elementów rzekomo charakterystycznych dla państw burżuazyjnych. Jedną z podstaw tej polityki była emancypacja kobiet, Kołłontaj sama była pierwszą w historii kobietą na stanowisku odpowiadającym ministerialnemu. Zaraz po rewolucji, w grudniu 1917 roku, wprowadzono nowe prawo dotyczące małżeństw cywilnych i rozwodów, które znacząco ułatwiło procedury w tym zakresie dzięki rejestracji małżeństwa i rozwodu w nowo powstałych urzędach stanu cywilnego. 18 listopada 1920 r. zalegalizowano bezpłatną aborcję na życzenie kobiety, a w 1922 roku nowy kodeks karny odstąpił od karania za homoseksualizm. W tym czasie pojawiały się także na obrzeżach polityki postulaty wprowadzenia wolnej miłości i niczym nieograniczonych kontaktów seksualnych, ale władze tłumiły te projekty. Zmiany w obyczajowości były także krytykowane przez Lenina, który uznał, że zaszły one za daleko. Dopiero po jego śmierci nastąpiła jednak debata nad tymi zagadnieniami, a tzw. sprawa czubarowska stała się dla partyjnych konserwatystów i Stalina pretekstem do odwołania liberalnych reform. Opieka zdrowotna W 1917 roku, przed powstaniem bolszewickim, pod względem warunków zdrowotnych obszary Rosji były znacznie w tyle za krajami rozwiniętymi. W 1918 roku powołano Ludowy Komisariat Zdrowia. Ochrona zdrowia miała być kontrolowana przez państwo i bezpłatna dla wszystkich obywateli. Już w okresie po rewolucji wzrosła średnia długość życia, jak uważał twórca ZSRR, Lenin, „Albo wszy pokonają socjalizm, albo socjalizm pokona wszy”. W okresie po rewolucji zwiększyła się długość życia, na przełomie lat 1926–1927 średnia długość życia wzrosła do 44,4 roku (w porównaniu do 32,3 lat trzydzieści lat wcześniej – w okresie carskim). W latach 1958–1959 średnia długość życia wzrosła do 68,6 lat. Wzrost ten postrzegany był przez wielu jako dowód na to, że system socjalistyczny był lepszy od systemu kapitalistycznego. W latach 60. długość życia w ZSRR przekroczyła średnią w USA i przez większość lat utrzymywała się na dość stabilnym poziomie. W latach 70. długość zmniejszyła się nieco, prawdopodobnie na skutek nadużywania alkoholu przez wielu mieszkańców. Oprócz tego w latach 70. zwiększył się wskaźnik umieralności niemowląt, związane to było z mniejszym wzrostem urodzeń w europejskiej, bogatszej części kraju i ze zwiększonym wzrostem urodzeń na biedniejszym południu. Artykuł 42. konstytucji z 1977 roku zapewniał wszystkim obywatelom prawo do bezpłatnej ochrony zdrowia i korzystania ze wszelkich instytucji zdrowotnych. Na XIX Zjeździe WKP(b)/KPZR w październiku 1952, minister zdrowia, Jewgenji Chazow oświadczył, że ZSRR ma najwięcej lekarzy i szpitali ze wszystkich państw świata. Oświata System oświaty był mocno scentralizowany i powszechnie dostępny dla wszystkich obywateli. Konstytucja zapewniała wszystkim obywatelom prawo do pracy i swobodnego kształcenia zawodowego. Stawiano na kształcenie specjalistyczne w dziedzinie inżynierii oraz propagowano wyższość dziedzin matematyczno-przyrodniczo-społecznych nad humanistycznymi. Zarys historyczny Przed 1917 rokiem dostęp do edukacji w carskiej Rosji był mocno ograniczony i niedostępny lub ledwo dostępny dla dzieci z rodzin chłopskich i robotniczych. Według szacunków z 1917 roku, 75–85% mieszkańców Imperium było analfabetami. Pierwszym Komisarzem ds. Edukacji został Anatolij Łunaczarski. Łunaczarski kładł duży nacisk na eliminację analfabetyzmu. Osoby, które umiały pisać i czytać, automatycznie zatrudniane były jako nauczyciele, przez co pewien czas w edukacji kładziono większy nacisk na ilość, a nie jakość nauczycieli. W 1940 roku Józef Stalin ogłosił, że analfabetyzm został wyeliminowany. W następstwie II wojny światowej system edukacji został gwałtownie poszerzony. Kampanię upowszechniania dostępu do nauki kontynuował Nikita Chruszczow. W 1960 roku prawie wszystkie dzieci w ZSRR miały dostęp do edukacji, a wyjątkami były osoby zamieszkujące odległe obszary kraju. Według statystyk z 1986 roku, na 10 000 mieszkańców było 181 studentów, dla porównania w USA było ich 517. We wczesnym okresie istnienia ZSRR, według ideologii wówczas głoszonej przez partię komunistyczną, edukacja miała stać się fundamentem budowy tzw. nowego człowieka. Religia Religiami liczącymi w ZSRR największą liczbę wyznawców były chrześcijaństwo oraz islam. Wśród chrześcijan przeważało prawosławie, a największym kościołem był Rosyjski Kościół Prawosławny. Wśród muzułmanów 90% stanowili sunnici, społeczność szyicka istniała w Azerbejdżanie. Mniejsze grupy religijne stanowili katolicy, żydzi, buddyści oraz szereg kościołów i innych grup protestanckich. W okresie Imperium Rosyjskiego, Rosyjski Kościół Prawosławny posiadał status oficjalnego kościoła panującej monarchii i dysponował znacznym wpływem na władze państwowe. W bezpośrednim okresie po utworzeniu państwa radzieckiego doszło do walki z tymże Kościołem. Powodem tego było przekonanie rewolucjonistów, że Kościół był sojusznikiem dawnej rządzącej elity. Radzieckie prawo gwarantowało wolność wyznania, co zostało zagwarantowane na mocy konstytucji, równocześnie rządząca partia uważała religię za niezgodną z duchem materializmu naukowego. W praktyce administracja interpretowała to prawo na różne sposoby i ograniczała działalność grup religijnych. Po rewolucji Na mocy rozporządzenia Rady Komisarzy Ludowych z 1918 roku, Rosja Radziecka stała się państwem świeckim. Zlikwidowano nauczanie religii w szkołach, zezwalając przy tym na nauczanie religii prywatnie. Kurs wobec organizacji religijnych zaostrzono w okresie stalinizacji kraju, w latach 20. i 30. zamknięto tysiące świątyń. Do 1940 roku zamknięto 90% cerkwi, synagog i meczetów działających w 1917 roku. Sam Stalin, uważając, że antyradzieckość należy do przeszłości, zmienił swoje nastawienie do religii pod koniec lat 30. gdy odszedł od antyreligijnych tez z czasu po rewolucji i przeszedł na pozycje bardziej umiarkowane. Jeszcze bardziej postawę administracji zmieniła inwazja III Rzeszy na ZSRR. Organizacje religijne poparły działania wojenne Armii Czerwonej, a rząd zezwolił na otwarcie szeregu świątyń. Radio Moskwa zaczęło nadawanie programów religijnych, a w Moskwie w 1943 roku odbyło się historyczne spotkanie między Stalinem a metropolitą Sergiuszem, locum tenens Patriarchatu Moskiewskiego, który został następnie wybrany na patriarchę moskiewskiego i całej Rusi. Zaraz po inwazji, Sergiusz potępił Rosjan, którzy podjęli kolaborację z wrogiem i wezwał prawosławnych we wszystkich okupowanych państwach Europy do wspólnej walki z Niemcami. Do listopada 1944 roku otwartych zostało 200 cerkwi. W okresie liberalizacji stosunku do religii zaobserwowano wzrost aktywności religijnej obywateli wszystkich wyznań. Po wojnie W 1946 roku na pseudosoborze lwowskim anulowano postanowienia unii brzeskiej i oficjalnie przyłączono Ukraiński Kościół Greckokatolicki do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Postawa wobec kościołów zmieniła się w latach destalinizacji, gdy I sekretarzem KC KPZR został Nikita Chruszczow. W okresie odwilży i odejścia od stalinizmu podkreślono ateizm w programie edukacyjnym, a liczne publikacje państwowe promowały takie poglądy. W tym okresie liczba czynnych cerkwi spadła z 20 000 do 10 000, a liczba synagog z 500 do 97, liczba meczetów zmniejszyła się z 1500 do 500. Autonomię instytucji religijnych zwiększono ponownie w okresie Breżniewa. Relacje między Kościołem Prawosławnym a władzami polepszyły się do tego stopnia, że rząd Breżniewa dwukrotnie uhonorował patriarchę Aleksego I Orderem Czerwonego Sztandaru Pracy. Przeprowadzona w 1982 roku ankieta wykazała, że 20% ludności państwa określa się jako aktywnie praktykujących. Relacje z kościołem poprawiły się jeszcze bardziej w okresie rządów Gorbaczowa, w 1989 roku legalną działalność mógł wznowić Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. W 1991 roku 20% populacji stanowili prawosławni należący do Cerkwi Rosyjskiej, 10% muzułmanie, 7% członkowie innych chrześcijańskich związków wyznaniowych (w tym członkowie różnych wyznań protestanckich, Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego, Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego oraz katolicy), 1% żydzi. W tym samym czasie 60% deklarowało ateizm. Narodowości Związek Radziecki był bardzo zróżnicowanym etnicznie państwem, w którym mieszkało ponad 100 różnych grup etnicznych. Każdy obywatel ZSRR miał własną przynależność etniczną, wybieraną przez jego rodziców w chwili gdy ukończył szesnaście lat. Jeśli rodzice nie podjęli takiej decyzji to dziecko automatycznie otrzymywało przydział do narodu ojca. W rewolucji październikowej brali udział przedstawiciele wszystkich narodów dawnego Imperium Rosyjskiego. Nieproporcjonalnie duży udział mniejszości narodowych można tłumaczyć dyskryminacją w czasach carskich. Lenin nie ufał Rosjanom, wolał opierać się na Łotyszach (z których złożona była jego gwardia przyboczna), Żydach, Gruzinach albo Polakach. Sam zresztą, jako delegat na zjazd partyjny, demonstracyjnie w rubryce narodowość wpisał: „bez narodowości”. Taka polityka spowodowała dość duży udział przedstawicieli mniejszości we władzach, w CzeKa, w nowym aparacie państwowym i nomenklaturze. W obszarach, w których dominowały mniejszości narodowe prowadzono politykę korienizacji, tzn. wprowadzania języków narodowych do szkół i urzędów w miejsce rosyjskiego, m.in. utworzono dwie polskie autonomie: Marchlewszczyznę i Dzierżowszczyznę, zaś na terenie Ukraińskiej SRR prowadzono szeroko zakrojoną politykę ukrainizacji. Nikita Chruszczow w 1961 stwierdził, że powstał nowy naród – naród radziecki. W 1991 roku całkowitą liczbę ludności szacowano na 293 miliony. Według szacunków z 1990 roku, większość stanowili Rosjanie (50,78%), za nimi byli Ukraińcy (15,45%) i Uzbecy (5,84%). Stalinizm Polityka wspierania mniejszości narodowych uległa zmianie w latach 30. w obliczu planów wojennych. Stalin, nawiązując do tradycji carów, polecił przywrócić część rosyjskiej tradycji w wojskowości, kulturze i życiu społecznym. Akcja ta osiągnęła kulminację w latach 40. jako kampania antykosmopolityczna: skierowana w pierwszym rzędzie przeciwko Żydom, ale także obejmująca wynajdywanie rzekomego pierwszeństwa i wyższości Rosjan w różnych dziedzinach nauki i kultury. Rozpoczęto także preferowanie szkolnictwa rosyjskojęzycznego i rusyfikację. W okresie kolektywizacji okazało się, że chłopi niektórych narodowości stawiali większy opór niż rosyjscy. Wywołało to odwet ze strony władz: głód na Ukrainie miał charakter eksterminacji, wielu działaczy partyjnych stracono pod zarzutem burżuazyjnego nacjonalizmu, rozstrzelano lub zastraszono wielu ukraińskich artystów. Również Polacy stali się obiektem prześladowań: wielu zesłano, polskie okręgi autonomiczne, gazety i szkoły zamknięto. Prześladowanie całych narodów stało się ważnym elementem polityki wewnętrznej w latach II wojny światowej. W całości aresztowano i zesłano narody, które zdaniem władz wykazywały się niedostatecznie lojalną postawą: Niemców nadwołżańskich zamieszkujących ówczesną Niemiecką Nadwołżańską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką, Tatarów krymskich, Czeczenów, Inguszy i innych. Zdziesiątkowano świeżo przyjętych w skład ZSRR Estończyków, Łotyszy i Litwinów, a także Polaków na ziemiach przyłączonych do ZSRR w 1939 r. Język Rząd kierowany przez Lenina dał małym grupom językowym własne systemy piśmienne. Rozwój systemów mniejszych języków okazał się sukcesem, choć niektóre błędy nie zostały poprawione ze względu na różnice między poszczególnymi dialektami w ramach jednego języka. Gdy danemu językowi przyznano system zapisu, automatycznie osiągał on status języka urzędowego. Istniały przypadki, w których rząd wycofywał się z wielojęzycznej polityki, miało to miejsce szczególnie w czasach stalinowskich, gdy najmniej używane języki przestały być nauczane w szkołach, a zamiast tego uczniowie uczyli się w języku rosyjskim. Najczęściej używanym językiem kraju był język rosyjski, który de facto pełnił rolę „języka komunikacji etnicznej” używanego do komunikowania się między poszczególnymi grupami etnicznymi. Oficjalnie status języka urzędowego całego kraju uzyskał dopiero w 1990 roku. W 1990 roku 75% mieszkańców mówiło w językach słowiańskich, 8% w językach indoeuropejskich innych niż słowiańskie, 12% w językach ałtajskich, 3% w językach uralskich, 2% w językach kaukaskich. Kultura Kultura ZSRR w ciągu siedemdziesięciu lat istnienia państwa przechodziła kilka etapów. Początkowo z nowym państwem utożsamiali się zarówno artyści awangardowi (futuryzm, konstruktywizm, abstrakcjonizm), którzy byli przekonani, że rewolucja w sztuce jest związana z rewolucją społeczną, jak i twórcy o przekonaniach komunistycznych, preferujących tradycyjne formy (określający się jako „proletariaccy”). W kraju założono liczne czasopisma kulturalne przeznaczone dla klasy robotniczej, takie jak m.in. Kultura proletariacka, w której publikowano wiersze autorstwa robotników. Jeszcze w 1917 roku, za czasów istnienia Rosji Radzieckiej utworzono organizację kulturalną Proletkult. Inspiracją tejże organizacji miały być dokonania białoruskiego pisarza fantastyki naukowej Aleksandra Bogdanowa sprzed czasów rewolucji październikowej. Bogdanow założył grupę Naprzód, która zajmowała się promowaniem kultury wśród robotników. Jednym z inicjatorów utworzenia Proletkult był dramaturg Anatolij Łunaczarski. Na cześć Łunaczarskiego w latach 70. jego imieniem nazwano planetoidę (2446) Lunacharsky. Do utworzenia Proletkultu doszło na spotkaniu we wrześniu 1917 roku, w którym udział wzięło dwieście organizacji kulturalnych. Pomysł tejże organizacji starano się też przenieść do innych państw, na II kongresie Międzynarodówki Komunistycznej w 1920 powołano do życia Międzynarodowe Biuro Proletkultu, które jednak wkrótce zawiesiło działalność. Grupa została rozwiązana w okresie stalinizmu w 1932 roku. Do 1929 roku panowała względna wolność, przez co artyści eksperymentowali z różnymi stylami. Na skutek tego miało dojść do utworzenia charakterystycznego stylu sztuki radzieckiej. Sam Lenin chciał, aby sztuka stała się szeroko dostępna, z drugiej strony wielu artystów krytykujących bolszewików musiało opuścić kraj. Rząd promował różne trendy. W sztuce, literaturze, edukacji pojawiły się radykalne eksperymenty. W tym czasie aktywni byli komunistyczni pisarze, tj. Maksim Gorki i Władimir Majakowski. Na początku lat 30. władze potępiły zbyt daleko idące poszukiwania jako formalizm i określiły preferowany wzorzec jako realizm socjalistyczny (według formuły socjalistyczna w treści, ludowa w formie). Utworzono wtedy oficjalne związki pisarzy, kompozytorów, architektów itp., zrzeszające uznanych artystów – partyjnych oraz tolerowanych poputczików. Artyści, których prace miały wydźwięk niezgodny z państwową ideologią albo krytykujących władze, pozbawiano możliwości tworzenia. Jednocześnie w kraju pozostawała część niezależnych artystów, tj. Michaił Bułhakow, twórca książki Mistrz i Małgorzata. Dużym wpływem cieszył się film. Najwybitniejszym reżyserem tego okresu był Siergiej Eisenstein. Po okresie stalinowskim, w wyniku odwilży 1956 r., pojawili się kolejni niekonformistyczni twórcy, jak Bułat Okudżawa, Włodzimierz Wysocki, a także duchowni, jak duszpasterz inteligencji moskiewskiej, ks. Aleksandr Mień. Zniesiono cenzurę i ponownie zezwolono na uprawianie sztuki eksperymentalnej. Rząd rozluźnił nacisk na socrealizm, a w literaturze coraz więcej twórców przestało kłaść główny nacisk na problemy budowy socjalizmu. Zamiast tego zajęto się problemami dnia codziennego. W tym czasie tworzył m.in. Jurij Trifonow. W architekturze ery Chruszczowa skoncentrowano się na wzornictwie funkcjonalnym i zrezygnowano z bardzo mocno zdobionego stylu epoki stalinowskiej. W drugiej połowie lat 80., w okresie polityki pieriestrojki i głasnosti prowadzonej przez Michaiła Gorbaczowa, znacznie rozszerzono swobody wypowiedzi w mediach, jak i kulturze. Teatr Rewolucja rosyjska wytworzyła dla teatru rosyjskiego masową widownię. Rząd zachęcał do tworzenia nowych form teatru, a w 1918 roku został on znacjonalizowany i podporządkowany Ludowemu Komisariatowi Oświaty. Po rewolucji założono wiele nowych teatrów m.in. Arenę Proletkultu w 1918, Wielki Teatr Dramatyczny w 1919 (Piotrogród), Teatr im. Meyerholda w 1920 i Teatr Rewolucji w 1922 (Moskwa). Zakładano teatry mniejszości narodowych, teatry młodzieży, robotnicze i dla dzieci. Oprócz klasyki do repertuaru wprowadzono przedstawienia współczesne. Pierwszą prawdziwie radziecką sztuką ogłoszono Misterium-buffo Władimira Majakowskiego, dzieło to stało się elementem nowej dramaturgii. W tym czasie powstało kilka systemów sztuki aktorskiej. Najbardziej znane były metoda Stanisławskiego i Meyerholda. Drugi z twórców metod zrezygnował z tradycyjnych iluzjonistycznych dekoracji malowanych na płótnie. Spektakl odbywał się na tle kubistycznych czy też konstruktywistycznych dekoracji. Metoda Meyerholda zakładała nowatorskie techniki treningu aktorskiego, zwane przez niego biomechaniką, które były wypadkową inspiracji teatrem Wschodu, sportem i naukową refleksją nad ludzkim ciałem. Meyerhold w swoich dziełach inspirację czerpał z technik cyrkowych i farsowych chwytów komedii dell’arte. Zrezygnował z klasycystycznego podziału na scenę i widownię. Między widzów wypuszczał podesty do grania, na których umieszczano metalowe sekwencje wykorzystywane przez aktorów, statystów natomiast umieszczał zarówno na scenie i widowni. W czasie spektaklów niekiedy korzystano z produkcji filmowych. Warstwę dźwiękową tworzył jazz, łoskot maszyn czy gra na akordeonie. Teatr nawiązujący do kultury proletariackiej miał promować idee rewolucji bolszewickiej, a obszarem twórców tego nurtu było organizowanie imprez masowych i świąt rewolucyjnych. Do stylistyki teatru proletkulturackiego nawiązywali inni twórcy spoza ZSRR, np. w okresie międzywojennym Erwin Piscator i Bertolt Brecht w Niemczech, a w okresie nazizmu w tymże kraju do teatru proletkultu nawiązywały masowe widowiska. W USA elementy tegoż teatru przyjął Clifford Odets i jego Group Theatre z Nowego Jorku. W latach stalinizmu rozwinęły się tendencje realistyczne oparte na modelu Stanisławskiego. Zarzucono też model teatru kultury proletariackiej. Pod koniec istnienia ZSRR nastąpiła ostra polaryzacja stanowisk, narodziły się nowe struktury życia teatralnego i nowe formy organizacyjne teatru, tj. teatry impresaryjne i antrepryzy. Inspiracją dla nowych artystów stali się twórcy z lat 70. i 80. Gospodarka Związek Radziecki stał się pierwszym krajem, który przyjął gospodarkę planową, gdzie produkcja i dystrybucja towarów była scentralizowana i kierowana przez rząd. Od restrykcyjnego planowania władze odeszły po stratach wojennych okresu wojny domowej, przyjęto wówczas bardziej liberalną gospodarkę mieszaną, która utrzymała się do czasów stalinizmu. Do ponownej liberalizacji doszło w okresie destalinizacji, a w okresie Gorbaczowa doszło do transformacji gospodarczej w stronę kapitalizmu. ZSRR duży nacisk kładł na naukę i technologię, najwybitniejsze radzieckie osiągnięcia w dziedzinie technologii, jak np. produkcja pierwszego na świecie sztucznego satelity, były owocem prac wojska. Historia gospodarcza Komunizm wojenny Pierwszym wariantem gospodarki przyjętym przez RFSRR (a więc największego z tworów, które znalazły się w 1922 roku w składzie ZSRR) był komunizm wojenny, zakładający nacjonalizację przemysłu, eliminację obiegu pieniądza oraz likwidację prywatnych przedsiębiorstw. Komunizm wojenny miał pełnić tymczasową funkcję. Polityka ta wzorowana była na polityce Niemiec z okresu I wojny światowej oraz na koncepcjach teoretycznych Louisa Blanca. Koncepcja komunizmu wojennego opracowana została przez przedstawicieli partyjnej skrajnej lewicy – Nikołaja Bucharina, Aleksandrę Kołłontaj, Waleriana Obolenskiego, Jewgienija Prieobrażenskiego, Jurija Piatakowa, Karola Radka i Waleriana Kujbyszewa. Lenin i Trocki postulowali o wiele bardziej umiarkowane programy gospodarcze, a sam Lenin uważał, że w ZSRR panować powinien kapitalizm państwowy, który dopiero później zostałby przekształcony w socjalizm. Radykalna lewica uważała, że Lenin i Trocki rezygnując z budowy komunizmu, zdradzili rewolucję. W efekcie Lenin ustąpił skrajnej lewicy i zgodził się na wdrażanie komunizmu wojennego. Gospodarką kierować miała utworzona w grudniu 1917 Najwyższa Rada Gospodarki Narodowej, której przewodniczącym został Aleksiej Rykow. W rzeczywistości politykę rady kreował Jurij Łarin. Polityka ta zakładała monopolizację produkcji, nacjonalizację przedsiębiorstw powyżej 5 osób, wymianę pieniężną zamienić miała wymiana towarowa (znaczenie pieniądza zostało zniszczone na skutek szalejącej w Rosji hiperinflacji), a według niektórych planów miał on zostać zlikwidowany w ogóle. Wprowadzono też obowiązek pracy. Nowa Polityka Ekonomiczna Polityka komunizmu wojennego załamała się na skutek strat spowodowanych przez wojnę domową. W 1921 roku komunizm zastąpiono Nową Polityką Ekonomiczną, w ramach której ponownie zalegalizowano wolny handel i wprowadzono prywatną własność w mniejszych przedsiębiorstwach. Efektem polityki NEP-u było przekazanie drobnych przedsiębiorstw w ręce prywatne oraz spółdzielcze. Sam Lenin uważał NEP jako odwrót od socjalizmu, pozostanie przy NEP-ie argumentował tym, że był to inny od dotychczas znanego rodzaj kapitalizmu – kapitalizm państwowy, będący ostatnim etapem kapitalizmu przed ewolucją w socjalizm. Dla Lenina i jego zwolenników NEP był środkiem tymczasowym. Polityka ta wzbudziła dużą niechęć wśród lewicowej opozycji wewnątrz partii bolszewickiej, która krytykowała politykę gospodarczą za rezygnację z kontroli państwa i wprowadzenie elementów kapitalistycznych. Po śmierci Lenina, Lew Trocki i Józef Stalin nie zgadzali się w jaką stronę powinna iść gospodarka. Trocki, wspierany przez partyjną lewicę, wierzył, że socjalizm w Rosji musi zostać zachowany, a państwo powinno przejąć całość gospodarki. Stalin natomiast uważał, że ZSRR powinien zachować gospodarkę kapitalistyczną w czym został poparty przez konserwatywnych członków partii. Stalin wygrał walkę o przywództwo w partii, a po pokonaniu trockistów zmienił swoje poglądy gospodarcze i wdrożył pierwszy plan pięcioletni. Stalinizm W okresie przejęcia władzy przez Stalina i pokonania Lewicowej Opozycji, w okresie 1928–1929 porzucono politykę NEP-u i rozpoczęto politykę pełnego planowania i kolektywizacji rolnictwa. Nowa polityka już w 1930 roku przyczyniła się do zwiększenia kapitału towarowego i zdolności przemysłu ciężkiego. Jednym z głównych motorów industrializacji stało się przygotowanie do wojny, co związane było z brakiem zaufania do zewnętrznego świata kapitalistycznego. W konsekwencji ZSRR został przekształcony z państwa agrarnego w potęgę przemysłową. W efekcie po II wojnie światowej kraj stał się nowym supermocarstwem. Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed II wojną światową mocarstwa wojskowo-przemysłowego. Zgodnie z założeniami komunizmu gospodarka była planowana, a plany pięcioletnie opracowywał Gospłan – Państwowy Komitet Planowania. Gospodarka została prawie w całości znacjonalizowana. Kierunek polityki nie był wytyczany przez zapotrzebowanie społeczne, lecz przez potrzeby wojska. Rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie realizowane było kosztem konsumpcji i ograniczenia spożycia. W celu zwiększenia wydajności rozpowszechniono „socjalistyczne współzawodnictwo pracy”, co w praktyce wymuszało na pracownikach stałe przekraczanie norm. W systemie tym przedsiębiorstwa (państwowe i spółdzielcze) były ubezwłasnowolnione, nie realizując własnej polityki produkcji, sprzedaży czy cenowej, a jedynie wykonując zadania ustalane przez Gospłan. Pieniądz stracił swoją funkcję określania wartości towarów (była ona ustalana centralnie za pomocą cen urzędowych) i stał się nominalnym narzędziem księgowym. W latach 1928–1942, podczas rządów Stalina, wzrost gospodarczy określano na średnio 20% rocznie. Wzrosła produkcja surowców przemysłu ciężkiego. W 1928 roku poziom ich produkcji osiągnął 111% w porównaniu do 1913 roku, w 1933 roku wyniósł już 281%, a w 1938 już 658%. Największy przyrost ilościowy zaobserwował przemysł – stalowy i węgla kamiennego, energii i artykułów chemicznych. Niemniej jednak oficjalne statystyki były zawyżane. Na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna, co trwało do czasu utworzenia RWPG. Według Stevena Rosefielda w okresie stalinizmu poziom życia obywateli kraju zmniejszył się ze względu na despotyzm Stalina. W wyniku II wojny światowej radziecka infrastruktura i gospodarka doznały ogromnych zniszczeń i wymagały obszernej rekonstrukcji. Okres powojenny Od 1930 roku do lat 80. polityka gospodarcza zmieniła się w niewielkim stopniu. Gospodarka była planowana poprzez plany pięcioletnie. Wszystkie kluczowe decyzje podejmowane były przez przywódców politycznych. Po utworzeniu bloku wschodniego, eksport i transakcje zewnętrzne ZSRR gwałtownie wzrosły. Wpływ gospodarki światowej na ZSRR był ograniczany poprzez ustalanie cen krajowych i państwowy monopol na handel zagraniczny. Kierunki polityki gospodarczej wyznaczały władze centralne, preferując wydatki wojskowe, prestiżowe projekty (m.in. program kosmiczny) oraz przemysł środków produkcji; minimalizowano natomiast wydatki na konsumpcję. System określano jako „gospodarkę planową” lub „nakazowo-rozdzielczą”, to znaczy gospodarka miała działać według całościowego planu, który wyznaczał poszczególnym przedsiębiorstwom zadania i przydzielał środki na ich realizację. Głównym narzędziem był plan roczny (plany pięcioletnie piatiletki miały głównie orientacyjno-prognostyczny charakter). Sporządzenie planu realizował Państwowy Komitet Planowania Gospłan, a jego rozwinięcia dokonywały branżowe ministerstwa (w latach 1957–1965 lokalne rady gospodarcze tzw. sownarchozy). W czasie wyścigu zbrojeń okresu zimnej wojny, gospodarka obciążona była wydatkami wojskowymi, na rzecz których mocno lobbowała biurokracja. W tym czasie kraj stał się największym eksporterem broni do Trzeciego Świata. Znaczna ilość radzieckich zasobów przeznaczana była na pomoc dla innych państw socjalistycznych. Większość podstawowych usług była finansowana przez państwo, były to m.in. edukacja i opieka zdrowotna. W sektorze produkcji nad produkcją dóbr konsumpcyjnych dominował przemysł ciężki i obronny. Choć statystyki gospodarcze i tempo rozwoju trudno dokładnie oszacować, przez większą część istnienia kraju, do lat 80., gospodarka rozwijała się. W latach 50. i 60. gospodarka doświadczyła relatywnie szybkiego wzrostu, a ZSRR doganiał gospodarki Zachodu. Tempo rozwoju spadło w latach 70., choć gospodarka rozwijała się nadal. Pieriestrojka W 1987 roku w ramach pieriestrojki, Gorbaczow starał się zreformować i ożywić gospodarkę kraju. Zliberalizował on kontrolę rządu nad przedsiębiorstwami, choć dalej pozostawały one państwowe. W 1987 roku ekonomista Nikołaj Szmielow, w opublikowanym na fali pieriestrojki artykule, podsumował gospodarkę ZSRR jako „deficytową, niezbilansowaną praktycznie we wszystkich dziedzinach, niemożliwą do sterowania, nie poddającą się planowaniu oraz odrzucającą postęp technologiczny” oraz wskazał następujące kluczowe problemy, które do tego prowadzą: głęboko zakorzenione administracyjne spojrzenie na gospodarkę, przekonanie o wszechwiedzy organizacji i niechęć do samodzielnych ocen stanu gospodarki na każdym ze szczebli; lęk przed naruszeniem dogmatów ideologicznych i zarzutami o wprowadzanie rozwiązań „kapitalistycznych”. Gospodarka ZSRR z czasem coraz bardziej pogrążała się w zadłużeniu zewnętrznym – m.in. wobec Klubu Londyńskiego w wysokości ponad 70 mld dolarów (spłacone w 2010 roku), Paryskiego (ponad 20 mld dolarów, spłacone w 2006 roku) – oraz wewnętrznym – w 2012 roku nadal niespłacone pozostawały obligacje o wartości 789 mld dolarów. Przez większy okres po II wojnie światowej aż do rozwiązania kraju, gospodarka radziecka według wskaźnika PKB była drugą co do wielkości na świecie, a od połowy lat 80. do 1989 roku była trzecią gospodarką świata. W ujęciu per capita PKB, ZSRR znalazł się za krajami tzw. Pierwszego Świata (bogatego zachodu). Transport Lotnictwo W ZSRR znajdowało się 7192 lotnisk, z czego 1163 posiadało nawierzchnie utwardzane, a 33 miało pasy startowe o długości więcej niż 3659 metrów. Lotniska nie były jednak dostatecznie nowoczesne. Jedynym w pełni skomputeryzowanym lotniskiem był port lotniczy Moskwa-Szeremietiewo. Za wszystkie linie lotnicze odpowiedzialne było Ministerstwo Lotnictwa Cywilnego. Aerofłot miał monopol na cały transport powietrzny. W latach 20. i 30. realizowano Pierwszy Plan Pięcioletni dla lotnictwa cywilnego. Jego celem miało być „pozbycie się jego zależności względem zagranicy”. Cel nie został osiągnięty, a przemysł lotniczy przez większą część istnienia kraju dostosowywał do lotnictwa radzieckiego wzorce przyjęte na Zachodzie. W wyniku planu zwiększono jednak liczbę maszyn i personelu lotniczego. Przed wprowadzeniem planu istniało dwanaście fabryk maszyn lotniczych, w wyniku planu ich liczba wzrosła do 31, a liczba samolotów wzrosła z 608 do 2509. Większość badaczy pozostaje zgodna co do tego że po 1959 roku rozwój Aerofłotu był imponujący jednakże w dziedzinie innowacji technologicznych Aerofłot pozostawał w tyle za konkurencją z Zachodu. Dekret prezydencki z 1990 roku pozwolił na otworzenie w czerwcu 1990 roku działalności linii lotniczej ASDA a wkrótce zezwolono na działanie w ZSRR linii lotniczych pochodzących z zagranicy co poważnie osłabiło pozycję Aerofłotu. Na początku lat 90. od Aerofłotu odłączyły się sekcje republikańskie choć linia przetrwała do czasów obecnych. Rurociągi W chwili największego rozwoju, kraj posiadał sieć rurociągową o długości 82 000 km do transportu ropy naftowej i 265 000 km do gazu ziemnego. Pod koniec lat 70. rurociągi ZSRR były najdłuższymi na całym świecie. Dystans transportu wzrósł z 80 km w roku 1970 do 1910 km w 1980 i 2350 km w roku 1988. Problemem stała się konserwacja rurociągów, co prowadziło do częstych awarii. Najbardziej znanymi rurociągami były: Zorza Polarna (transportowała ropę z Komi do Brześcia), Sojuz (z Orenburga do Użhorodu) i Export (z Urengoju do państw, tj. Austria, Włochy, Niemcy Zachodnie, Francja, Belgia i Holandia). Transport kolejowy ZSRR posiadał 147 400 kilometrów nieprzemysłowych linii kolejowych. Wśród nich znajdowało się 53 900 kilometrów linii zelektryfikowanych. Po zakończeniu II wojny światowej transport kolejowy ZSRR stał się jednym z najbardziej rozwiniętych na świecie i pozostawił w tyle odpowiedniki w krajach Pierwszego Świata. Linie rozrastały się przez cały okres istnienia państwa, w okresie 1965-80 nawet o 639 kilometrów na rok (w tym samym roku na zachodzie stan transportu kolejowego pogarszał się lub ulegał stagnacji). Po raz pierwszy w historii Rosji zbudowano infrastrukturę kolejową na Syberii. W latach 80. wydajność kolei w ZSRR przewyższyła wydajność w USA. Linie kolejowe w ZSRR były wówczas najczęściej używanymi na świecie. Metro W czasach ZSRR metro uznane było za najszybszy i najtańszy środek transportu miejskiego. Wybudowano 20 systemów metra na terenie całego kraju, a kolejnych 9 pozostawało w trakcie konstrukcji w chwili rozwiązania kraju. Kolejne 20 stacji budowanych było w 1985 roku. Transport drogowy Kraj posiadał sieć dróg o długości 1 757 000 km. W tym utwardzonych było 1 310 600 km dróg, natomiast 446 400 kilometrów stanowiły drogi gruntowe. W porównaniu do Zachodu, transport drogowy odgrywał stosunkowo małą rolę w gospodarce. Według Martina Croucha, transport drogowy stanowił jedynie 14% rozmiaru transportu kolejowego. Dopiero pod koniec istnienia kraju władze położyły większy nacisk na budowę i utrzymywanie dróg. W latach 80. w sektorze transportowym zatrudnionych było 13 milionów pracowników, z czego 8,5 miliona pracowało w transporcie drogowym. W 1982 roku inwestycje w tej branży wzrosły trzykrotnie w stosunku do roku 1960 i ponad trzydziestokrotnie do 1940. W 1975 r. jedynie 8% wiejskich domostw posiadało samochód. W latach 70. produkcja samochodów znacznie wzrosła. W latach 1924–1971 ZSRR wyprodukował 1 milion pojazdów, już pięć lat później osiągając liczbę 2 milionów. Obywatele ZSRR dwa razy częściej niż mieszkańcy państw zachodu korzystali z autobusów, pociągów i metra. Przez większość czasu swojego istnienia, transport autobusowy w ZSRR kontrolowany był przez regionalne lub republikańskie oddziały Ministerstwa Transportu. Jako że kolej była bardziej przyjazna środowisku i zużywała mniej paliwa, władze skupiały się na budowie pojazdów napędzanych elektrycznie. W połowie lat 80. utworzono program dotyczący sprężonego gazu do napędzania autobusów. Do 1988 r. 1,2 procent autobusów napędzane było gazem, natomiast 30 procent korzystało z oleju napędowego. Transport wodny Państwo posiadało 26 głównych portów (z których 11 było portami rzecznymi). Portów łącznie było 70, lecz nie dorównywały one światowym standardom. W północno-wschodniej części ZSRR większość portów zostało zamkniętych z powodu zimnego klimatu. ZSRR miał linię brzegową o długości 42 777 kilometrów i 1565 statków marynarki handlowej. Przemysł morski należał do Ministerstwa Marynarki Handlowej. Imperium Rosyjskie skupiało się na powstawaniu nowych obiektów budowy okrętowej, a nie na powiększaniu swojej marynarki handlowej. Politykę tę kontynuowano w przedwojennym ZSRR. 85 procent statków handlowych floty rosyjskiej zostało zbudowanych za granicą. W czasach reżimu stalinowskiego marynarka handlowa była ignorowana, a ZSRR handlował głównie ze swoimi sąsiadami. Później ZSRR zaczął handlować także z państwami Azji. W 1953 roku rozpoczęto handel z krajami niekomunistycznymi, których większość znajdowała się na innych kontynentach. Marynarka handlowa powiększyła się z 2 milionów we wczesnych latach 50. do 12 milionów nośności statku w 1968 r. Do 1974 r. wartość ta sięgnęła 14,1 miliona (co stanowiło około 3 procent sumy światowej). Ze 114 milionów ton przewiezionych przez marynarkę handlową w 1974 r., 90 milionów stanowił eksport i import. Mimo że radziecka marynarka handlowa była w porównaniu do zachodu Europy i USA przestarzała technologicznie, wciąż przyciągała ona znaczną ilość ładunku. Pod rządami Gorbaczowa kraj stał się największym na świecie kupcem nowych statków. Ze względu na wielkość swojej floty, Związek Radziecki opowiadał się za tradycyjnymi wolnościami na morzu. Święta państwowe 1 stycznia, Nowy Rok 23 lutego, Dzień Armii Czerwonej 8 marca, Dzień Kobiet 12 kwietnia, Dzień Kosmonautyki 1 maja, Święto Pracy 9 maja, Dzień Zwycięstwa 7 października, Święto Konstytucji 7 listopada, Dzień Rewolucji Październikowej Sąsiedzi ZSRR Nostalgia za ZSRR Nostalgia za ZSRR jest częstym zjawiskiem we współczesnej Rosji i pozostałych krajach Wspólnoty Niepodległych Państw oraz Rosjan urodzonych poza granicami ZSRR (w tym w Izraelu, USA, Kanadzie itd.). Nostalgia obejmuje tęsknotę za systemem politycznym, społecznym, bezpieczeństwem socjalnym epoki, kulturą okresu lub po prostu za estetyką epoki. Często nostalgia za ZSRR związana jest ze wspomnieniami z dzieciństwa i młodości. Zjawisko nostalgii za ZSRR jest zjawiskiem kontrowersyjnym, które obejmuje szeroki wachlarz poglądów. Według badań przeprowadzonych w 2011 roku, jeden na pięciu Rosjan pragnie ponownie żyć w Związku Radzieckim. Liczba ta wzrosła z 16% do 20%. Liczba Rosjan, którzy chcą utworzenia federacji z Ukrainą, Białorusią i Kazachstanem, wynosi 37%. Obszar postradziecki Sukcesja po ZSRR w odniesieniu do 15 państw poradzieckich jest złożona. Jako sukcesora ZSRR i jego międzynarodowych zobowiązań wyznaczono Wspólnotę Niepodległych Państw[6][7][8][9][10]. Wyjątkowe znaczenie ma Federacja Rosyjska, która zachowała wszystkie nieruchomości poradzieckich ambasad, stałe miejsce ZSRR w Radzie Bezpieczeństwa ONZ i wszystkich innych organizacjach międzynarodowych[5]. Za sukcesorów ZSRR zasadniczo nie są uważane kraje bałtyckie, które de iure zachowały oficjalną ciągłość z republikami sprzed włączenia ich do ZSRR w 1940 roku. Pozostałe 11 krajów uważanych jest za niepodległe państwa będące następcami ZSRR. Idea nowego Związku została wprowadzona w życie w postaci Związku Rosji i Białorusi, który jest w fazie luźnej konfederacji i składa się na razie tylko z dwóch byłych republik radzieckich. Państwo Związkowe Rosji i Białorusi powstało 2 kwietnia 1997 roku na bazie stworzonego wcześniej (2 kwietnia 1996 roku) Stowarzyszenia Rosji i Białorusi. Idea jego utworzenia należała do prezydenta Białorusi Aleksandra Łukaszenki. W połowie lat 90. przez pewien czas rozważano (lecz wówczas nie uzgodniono) propozycję prezydenta Kazachstanu Nursułtana Nazarbajewa z 29 marca 1994 roku, aby stworzyć Związek Euroazjatycki z pięciu republik (Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tadżykistan). W 2011 roku prezydent Władimir Putin powrócił do idei Związku Euroazjatyckiego na bazie Rosji, Białorusi i Kazachstanu W 2014 roku Władimir Putin aneksją Krymu przystąpił do próby odzyskania wpływów rosyjskich tamże. Może to być uznane za kolejną próbę odbudowy ZSRR. Mimo fali sprzeciwu międzynarodowego, kontrola nad półwyspem nie została zwrócona stronie ukraińskiej. Co więcej, Rosja rozpoczęła liczne działania hybrydowe mające na celu destabilizację Ukrainy. Wszystko to zakończone zostało rozpoczęciem 24 lutego 2022 roku pełnoskalowej inwazji na Ukrainę. Zobacz też premierzy ZSRR prezydent ZSRR konstytucja ZSRR Operacja polska NKWD (1937–1938) Wielki głód na Ukrainie Zbrodnia katyńska Przypisy Bibliografia Ambler, John; Shaw, Denis J.B.; Symons, Leslie: Soviet and East European transport problems. 1985. . Davies, Robert William; Harrison, Mark; Wheatcroft, S.G.: The Economic transformation of the Soviet Union, 1913-1945. 1994. . Hanson, Stephen (2006). „The Brezhnev Era”. w: Suny, Ronald Grigor. The Cambridge History of Russia 3. Cambridge University Press. . Heller M. (М.Я. Хеллер), Niekricz A. (А.М. Некрич): Historia Rosji 1917-1995 Utopia u władzy. 4 t. . Highman, Robert D.S.; Greenwood, John T.; Hardesty, Von: Russian aviation and air power in the twentieth century. 1998. . Kornberg, Judith; Faust, John (2005). China in World politics: Policies, Processes, Prospects. UBC Press. . World Bank and OECD: A Study of the Soviet economy. Cz. 3. 1991. . Громов, Н.Н.; Панченко, Т.А.; Чудновский, А.Д.: Единая Транспортная Система (Unified Transportation System). Москва: 1987. Шафиркин, Б.И, „Единая Транспортная Система СССР и бзаимодействие пазличных видов транспорта” (Unified Transportation System of the USSR and interaction of various modes of transportation), Москва, Высшая школа, 1983. Ambler, John; Shaw, Denis J.B.; Symons, Leslie (1985). Soviet and East European Transport Problems. Taylor & Francis. . Comrie, Bernard (1981). The Languages of the Soviet Union. Cambridge University Press (CUP) Archive. . Rayfield, Donald (2004). Stalin and His Hangmen: An Authoritative Portrait of a Tyrant and Those Who Served Him. Viking Press. . Simon, Gerard (1974). Church, State, and Opposition in the U.S.S.R.. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. . Wilson, David (1983). The Demand for Energy in the Soviet Union. Taylor & Francis. . World Bank and OECD (1991). A Study of the Soviet economy 3. International Monetary Fund. . Palat, Madhavan K. (2001). Social Identities in Revolutionary Russia. UK: Palgrave. . Medvedev, Roy; Medvedev, Zhores (1978), Khrushchev: The Years in Power, W.W. Norton & Co. Taubman, William (2003), Khrushchev: The Man and His Era, W.W. Norton & Co., . Tompson, William J. (1995), Khrushchev: A Political Life, St. Martin’s Press, . Zubok, Vladislav (2007), A Failed Empire: The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbachev, University of North Carolina Press, . Brown, Archie (2009). The Rise & Fall of Communism. Bodley Head. . Service, Robert (2009). History of Modern Russia: From Tsarism to the Twenty-first Century. Penguin Books Ltd. . McCauley, Martin (1997). Who’s who in Russia since 1900. Routledge. . McCauley, Martin (2008). Russia, America and the Cold War, 1949–1991. Pearson Education. . Maciej Korkuć, Związek Sowiecki czy Radziecki? Sowiety czy rady? w: „Arcana” nr 120, Kraków 2014 wersja elektroniczna Stanisław Westfal, Radziecki czy sowiecki, „Kultura” 1950/07/33-08/34 s.204-209 wersja zdigitalizowana Linki zewnętrzne ZSRR w Bibliografii historii polskiej Adam Pragier, Polska a ZSRR Mapa ZSRR, granic, Republiki i terytorium Związku Radzieckiego Państwa historyczne w Europie Państwa historyczne w Azji Historyczne państwa na terenie Ukrainy Historyczne państwa na terenie Rosji Byli członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa – założyciele Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa Układu Warszawskiego Członkowie RWPG Byłe Artykuły na Medal Historyczne państwa na terenie Białorusi

4860

https://pl.wikipedia.org/wiki/Premierzy%20Polski

Premierzy Polski

W Polsce oficjalnym tytułem premiera (szefa rządu) od 1921 roku (tj. od wejścia w życie części przepisów Konstytucji marcowej) jest prezes Rady Ministrów. W latach 1917–1921 szefa rządu oficjalnie określano jako „prezydenta ministrów”. Zgodnie z obowiązującą Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku prezesem Rady Ministrów jest osoba powołana przez prezydenta Rzeczypospolitej w trybie art. 154 ust. 1 zd. 2, art. 154 ust. 3 zd. 2 lub art. 155 ust. 1 zd. 1 Konstytucji RP (, ze zm.), która sprawuje obowiązki do czasu powołania nowego prezesa Rady Ministrów w przepisanym trybie. Polska pod zaborami (do 1918) Prezesi Rady Ministrów Księstwa Warszawskiego (1807–1815) Prezesi Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego (1815–1830) Prezesi Rządu Narodowego Królestwa Polskiego (1830–1831) Prezesi Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (1846) Prezesi Komitetu Narodowego w Poznaniu (1848) Prezesi Rządu Narodowego (1863–1864) Zwierzchnicy władz wykonawczych w okupowanym Królestwie Polskim (1917–1918) Prezydenci Ministrów Królestwa Polskiego oraz kierownicy ministrów w prowizoriach rządowych. Polska okresu międzywojennego (1918–1939) Premier Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej Premierzy II Rzeczypospolitej (1918–1939) Polskie władze na emigracji (1939–1990) Premierzy Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie (1939–1990) Od 5 lipca 1945 rządy te nie miały uznania międzynarodowego. Przewodniczący Egzekutywy Zjednoczenia Narodowego (1955–1972) Rzeczpospolita Polska/Polska Rzeczpospolita Ludowa (1944–1989) Prezesi Rady Ministrów Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej W okresie Polski Ludowej obowiązywały trzy akty rangi konstytucyjnej regulujące procedurę wyłaniania nowego rządu: od 21 lipca 1944 do 20 lutego 1947 Ustawa z dnia 21 lipca 1944 r. o utworzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. od 31 grudnia 1944 do 20 lutego 1947 Ustawa z dnia 31 grudnia 1944 roku o powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej. od 20 lutego 1947 do 21 lipca 1952 Ustawa konstytucyjna z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej. od 22 lipca 1952 do 31 grudnia 1989 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r. Przerywana pogrubiona linia oznacza poszczególne kadencje sejmu. III Rzeczpospolita (od 1989) Prezesi Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej W III Rzeczypospolitej obowiązywały trzy akty rangi konstytucyjnej regulujące procedurę wyłaniania nowego rządu: od 7 kwietnia 1989 do 7 grudnia 1992 Konstytucja PRL z 1952 (od 31 grudnia 1989 jako Konstytucja RP) w wersji po noweli kwietniowej, wedle której proces powołania nowego rządu oparty był na stosownych uchwałach Sejmu (podejmowanych samoistnie bądź na wniosek Prezydenta RP) w sprawie odwołania urzędującego prezesa Rady Ministrów z jednoczesnym powołaniem nowego prezesa Rady Ministrów z misją składania wniosków co do składu Rady Ministrów. Do wyłącznej kompetencji Sejmu należało dymisjonowanie urzędującego rządu i jednoczesne powierzanie mu dalszego sprawowania obowiązków do czasu wyłonienia nowego składu Rady Ministrów. Misja kompletowania składu nowego rządu przez premiera kończyła się z chwilą podjęcia przez Sejm uchwały wyrażającej nowemu gabinetowi wotum zaufania w składzie przedstawionym przez premiera. Uchwały te publikowane w Monitorze Polskim wchodziły w życie z chwilą ich podjęcia. Poszczególni ministrowie byli odwoływani uchwałami Sejmu. Nowo powołany prezes Rady Ministrów do czasu skompletowania własnego składu Rady Ministrów stał na czele dotychczasowej Rady Ministrów. od 8 grudnia 1992 do 16 października 1997 tzw. Mała Konstytucja, która stanowiła, że nowy rząd powoływany i odwoływany był zarządzeniem Prezydenta RP, po którym Rada Ministrów winna uzyskać w Sejmie wotum zaufania. od 17 października 1997 Konstytucja RP reguluje proces powołania rządu w tzw. systemie trzech kroków oraz konstruktywnym wotum nieufności. Do powołania nowej Rady Ministrów niezbędne jest postanowienie Prezydenta RP. Wotum zaufania udzielane jest przez Sejm i jest warunkiem niezbędnym do dalszego sprawowania władzy przez Radę Ministrów. Przerywana pogrubiona linia oznacza poszczególne kadencje Sejmu. Długość urzędowania premierów Premierem najdłużej sprawującym swój urząd na przestrzeni lat był Józef Cyrankiewicz, który w ramach pięciu gabinetów RP i PRL urzędował dni. W okresie międzywojennym najdłużej urzędującym premierem był Felicjan Sławoj Składkowski (1233 dni), wśród premierów rządu na uchodźstwie Antoni Pająk (3565 dni), a w III RP Donald Tusk ( dni). Najkrócej urzędującym premierem był gen. Jan Nepomucen Umiński, który stanowisko prezesa Rządu Narodowego stracił tego samego dnia, w którym je uzyskał. Obecnie urzędujący premier swój urząd sprawuje pełnych dni (według stanu na ). Żyjący byli premierzy Obecnie żyje 12 byłych premierów Polski. Najstarszym jest urodzony w 1940 Jerzy Buzek. Ostatnia śmierć byłego premiera, Edwarda Babiucha, miała miejsce 1 lutego 2021. Babiuch był najdłużej żyjącym byłym premierem Polski w historii (93 lata). Jerzy Buzek (ur. 1940), poseł do Parlamentu Europejskiego IX kadencji z ramienia KE (PO) Hanna Suchocka (ur. 1946), honorowa przewodnicząca Europejskiej Komisji na rzecz Demokracji przez Prawo Leszek Miller (ur. 1946), poseł do Parlamentu Europejskiego IX kadencji z ramienia Lewicy dla Europy Jarosław Kaczyński (ur. 1949), wiceprezes Rady Ministrów, prezes PiS oraz poseł na Sejm X kadencji Włodzimierz Cimoszewicz (ur. 1950), poseł do Parlamentu Europejskiego IX kadencji z ramienia Lewicy dla Europy Jan Krzysztof Bielecki (ur. 1951) Marek Belka (ur. 1952), poseł do Parlamentu Europejskiego IX kadencji z ramienia Lewicy dla Europy Ewa Kopacz (ur. 1956), wiceprzewodnicząca Parlamentu Europejskiego IX kadencji z ramienia EPL oraz wiceprzewodnicząca PO Donald Tusk (ur. 1957), przewodniczący PO oraz poseł na Sejm X kadencji Waldemar Pawlak (ur. 1959), przewodniczący Rady Naczelnej PSL, senator XI kadencji oraz prezes Zarządu Głównego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych Kazimierz Marcinkiewicz (ur. 1959) Beata Szydło (ur. 1963), wiceprezes PiS oraz poseł do Parlamentu Europejskiego IX kadencji Zobacz też prezydenci Polski Prezydium Rady Ministrów Rada Ministrów w Polsce składy rządów polskich Uwagi Przypisy Listy polityków sv:Polens regeringschef#Lista över Polens premiärministrar

3539461

https://pl.wikipedia.org/wiki/Taco%20Hemingway

Taco Hemingway

Taco Hemingway (dawniej FV), właśc. Filip Tadeusz Szcześniak (ur. 29 lipca 1990 w Kairze) – polski raper oraz autor tekstów. Członek duetu Taconafide i właściciel wytwórni 2020. Według certyfikatów ZPAV sprzedał w Polsce ponad 585 tys. płyt co czyni go drugim najlepiej sprzedającym się raperem po Liroyu oraz najlepiej sprzedającym się raperem XXI w. w Polsce. Trzynastokrotnie nominowany do nagrody Fryderyka, w tym cztery razy laureat w kategorii Album roku hip-hop oraz jako jedyny artysta zdobył tę nagrodę trzy razy z rzędu. Jest także jedynym raperem nominowanym i nagrodzonym w kategorii Utwór roku. Pierwszy polski artysta, którego utwory zostały odtworzone ponad miliard razy na platformie streamingowej Spotify. Został umieszczony na 10. miejscu na liście Najbardziej wpływowych Polaków 2019 według tygodnika „Wprost”. Zaczął nagrywać w 2011, wtedy też wypuścił – pod pseudonimem Foodvillain – anglojęzyczny mixtape pt. Who Killed JFK. Rok później przyjął pseudonim Taco Hemingway, pod którym wypuścił anglojęzyczny minialbum pt. Young Hems. W 2014 wydał drugi minialbum, tym razem nagrywany w języku polskim, pt. Trójkąt warszawski. Płyta przyniosła muzykowi rozgłos, dzięki czemu dołączył do wytwórni Asfalt Records, pod której szyldem wydał reedycję Trójkąta Warszawskiego oraz nowy minialbum pt. Umowa o dzieło. Te, jak i następne płyty wydane w owej wytwórni, przyniosły raperowi rozgłos, on sam szybko stał się jednym z najpopularniejszych muzyków w Polsce. Mimo ogromnej popularności raper mało udziela się medialnie, rzadko udziela wywiadów oraz nie występuje w reklamach. Muzyk nie przykłada także większej uwagi do nagród i nie odebrał żadnego z przyznanych mu wyróżnień. Życiorys Dzieciństwo i początki kariery Urodził się 29 lipca 1990 w Kairze. Kiedy miał trzy lata, przeprowadził się z rodzicami z Egiptu do Kantonu w Chinach. Uczęszczał tam najpierw do amerykańskiego, a potem chińskiego przedszkola, gdzie miał problemy komunikacyjne ze względu na barierę kulturową i językową. Po skończeniu przedszkola w 1996 przeprowadził się z rodziną do Warszawy. Nie miał problemów z nauką, od najmłodszych lat uczył się mówić w dwóch językach jednocześnie. Jak mówił w wywiadzie z Metro Warszawa, z matką i ze swoją starszą o pięć lat siostrą rozmawiał po angielsku, a z ojcem – po polsku. Pasją do rapu zaraził go ojciec, z którym od najmłodszych lat słuchał twórczości artystów tego gatunku, zaś pasję do pisania tekstów zaczerpnął od matki. Ukończył Prywatne Gimnazjum nr 1 w Warszawie i XXXIII Liceum Ogólnokształcące Dwujęzyczne im. Mikołaja Kopernika w Warszawie, gdzie poznał swojego przyszłego producenta Macieja „Rumaka” Ruszeckiego oraz projektanta graficznego Łukasza Partykę. W 2004 rozwiedli się jego rodzice. Jego matka zaczęła pracę w Brukseli jako specjalistka od HR-u, a ojciec wraz z nową rodziną wyprowadził się do Hiszpanii i zaczął pracę jako kurator sądowy. Raper zaś rozpoczął studiowanie kulturoznawstwa na Uniwersytecie Warszawskim, którego został absolwentem. W 2012 podjął studia magisterskie na Wydziale Antropologii Uniwersytetu Londyńskiego. Podczas studiów w Londynie napisał teksty do swojego mixtape’u pt. Who Killed JFK. Zaczął publikować swoje pierwsze piosenki na kanale fvkilledjfk w serwisie YouTube, używając wówczas pseudonimu Foodvillain. Raper bezskutecznie próbował zająć się także tworzeniem muzyki. Rapował po angielsku na nielegalnie pobranych beatach MF Dooma w piwnicy swojego kolegi. W tekstach nawiązywał do twórczości raperów takich jak np. Childish Gambino czy Jay-Z. Sam projekt nie spotkał się z większym rozgłosem. 2011–2016: Young Hems, Trójkąt warszawski i Umowa o dzieło 26 grudnia 2013 za pośrednictwem serwisu Bandcamp udostępnił swój anglojęzyczny minialbum pt. Young Hems. Artysta przyjął pseudonim Taco Hemingway, który zaczerpnął z gry piłkarskiej FIFA, w której grał pod takim pseudonimem. Materiał nagrywany był w Brukseli w piwnicy w ówczesnym domu jego mamy. Płyta ponownie nie uzyskała większego rozgłosu. Raper początkowo zatrudnił się w branży reklamowej, lecz porzucił ją na rzecz zostania tłumaczem języka angielskiego, a w międzyczasie pisał swój drugi minialbum. 19 grudnia 2014 ukazał się jego drugi, ponownie wydany nakładem własnym minialbum, zatytułowany Trójkąt warszawski. Płyta została udostępniona bezpłatnie w formie digital stream na kanale YouTube oraz bezpłatnie do pobrania na oficjalnej stronie rapera. Dzień po premierze płyty artysta zagrał swój pierwszy koncert w Cafe Kulturalna w Warszawie. Radiowa premiera kawałków z Trójkąta miała miejsce w grudniowej sobotniej audycji Tony z betonu w radiowej Trójce, dla której artysta udzielił również wywiadu. W styczniu opublikował na swoim kanale utwór „Tunarzywo” który został nagrany w 2013 roku. 27 marca 2015 zagrał koncert w Klubokawiarni Chłodna 25, który był „oficjalną” premierą płyty. W kwietniu 2015 udzielił wywiadu dla Polskiego Radia Koszalin w audycji Rapnejszyn. Tego samego roku miał wystąpić w akcji promocyjnej portalu PopKiller pt. „Młode Wilki 2015”, jednakże odmówił z braku czasu. 6 czerwca 2015 miejsce miała premiera cyfrowa pierwszego singla pt. „6 zer” wraz z teledyskiem, w reżyserii Łukasza Partyki oraz Jonasza Tołopiły. Singiel okazał się pierwszym większym sukcesem komercyjnym rapera i kluczem do popularności w Polsce. 27 czerwca 2015 ukazał się trzeci minialbum muzyka, zatytułowany Umowa o dzieło. Materiał został udostępniony bezpłatnie w cyfrowych formach: na kanale YouTube oraz za pośrednictwem oficjalnej strony rapera. Taco początkowo wysyłał swoje płyty do wytwórni Prosto oraz Alkopoligamii, jednak z braku odpowiedzi wysłał nagrania do Marcina „Tytusa” Grabskiego – właściciela oficyny Asfalt Records. Tam płyty spotkały się z zainteresowaniem wydawcy co ostatecznie zaowocowało podpisaniem kontraktu wydawniczego. 19 sierpnia 2015 do sprzedaży trafiły reedycje płyt Trójkąt warszawski i Umowa o dzieło, które zyskały ogromny rozgłos, docierając odpowiednio do 3. i 2. miejsca polskiej listy przebojów – OLiS, obie sprzedając się w ilości ponad 10 tys. kopii w dniu premiery. Albumy zostały świetnie przyjęte przez słuchaczy oraz zdobyły same pozytywne opinie krytyków. Album Umowa o dzieło osiągnął do 2017 status złotej płyty. Z kolei pochodząca z albumu Umowa o dzieło piosenka „Następna stacja” zajęła 1. miejsce Listy Przebojów Programu Trzeciego Polskiego Radia i utrzymywała się na nim przez kilka tygodni. Tego samego roku wyruszył w pierwszą trasę koncertową po Polsce, pod nazwą Następna Stacja Tour. W tym samym roku po raz pierwszy wystąpił na Open’er Festival, na pobocznej scenie. W 2016 został laureatem najważniejszej polskiej nagrody muzycznej – Fryderyka, za album Umowa o dzieło w kategorii Album roku Hip-Hop. Raper nie zjawił się na gali odebrania nagród i jak zdradził w utworze „Żywot” w momencie przyznawania nagrody grał w grę komputerową Wiedźmin 3: Dziki Gon. 5 lipca 2016 wydał singiel „Deszcz na betonie”, który zapowiadał album Marmur. Singiel okazał się hitem w wielu rozgłośniach radiowych, osiągając sukcesy na listach przebojów, m.in. docierając do 1. miejsca radia UWM FM oraz radia RDC. Trafił również na listy przebojów w Polskim Radiu III, Radiu Poznań oraz Radiu Szczecin. 2016–2018: Wosk, Marmur i Szprycer W lutym 2016 zaczął pisać teksty na swój pierwszy album studyjny. Również w lutym udzielił wywiadu dla strony Sport.pl, na temat piłki nożnej, gdzie powiedział m.in. o tym, że od dwudziestego roku życia jest fanem drużyny Tottenham Hotspur. W 2016 bez zapowiedzi ukazał się czwarty minialbum rapera pt. Wosk za darmo do pobrania na stronie internetowej rapera. Album spotkał się z dobrym przyjęciem krytyków muzycznych, recenzenci jednak zwrócili uwagę na mniej błyskotliwe teksty niż poprzednio oraz na to, że raper miejscami potrafi przynudzać. Utwór z albumu, pt. „Wiatr”, stał się największym przebojem z płyty osiągając prawie 10 milionów wyświetleń w serwisie YouTube. 2 listopada wydał pierwszy album studyjny, zatytułowany Marmur, który trafił do sprzedaży 2 grudnia wraz z poprzednią płytą rapera, tj. Wosk. Płyty zadebiutowały kolejno na 3. i 14. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS. Albumy uzyskały pozytywne, choć trochę słabsze niż poprzednich płyt, oceny krytyków i środowiska. Do lutego 2017 sprzedano ponad 15 000 kopii albumu Marmur, który uzyskał status złotej płyty. Utwór z tego albumu, pt. „Święcące prostokąty” dotarł do 23. miejsca listy Przebojów Programu Trzeciego Polskiego Radia. Tego samego roku raper wyruszył w drugą trasę koncertową Marmur Tour. Raper Sokół w wywiadzie dla Gazety.pl pochwalił Taco Hemingwaya, dodając że docenia jego pracę. W 2017 po raz kolejny został nominowany do nagrody Fryderyka za album Marmur, w kategorii Album roku Hip-Hop, przegrał jednak z płytą Życie po śmierci, rapera O.S.T.R. W 2017 raper po raz drugi wystąpił na Open’er Festival, tym razem na głównej scenie, gdzie na ostatnim utworze „Następna stacja” z powodu zalania przez deszcz sprzętu producenta artysta musiał dokończyć utwór bez podkładu muzycznego. W lipcu 2017 zapowiedział nowy minialbum. 30 lipca 2017 ukazały się singiel pt. „Nostalgia”, do którego powstał klip oraz cyfrowo jego nowy minialbum pt. Szprycer, który w wersji fizycznej miał premierę 25 sierpnia. Płyta zadebiutowała na 1. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS. Raper zmienił stylistykę na albumie, przez co został słabo przyjęty przez środowisko oraz krytyków. Utworem „Nostalgia” raper po raz kolejny trafił na listy przebojów radiowych. Płyta, tak jak każda poprzednia, była udostępniona za darmo do pobrania na stronie internetowej rapera. Po premierze płyty raper wyruszył w trasę koncertową 2017 Tour, podczas której zagrał koncerty w 13 miastach sprzedając łącznie ponad 23 tys. biletów. Zwieńczeniem trasy był występ w warszawskim Torwarze, gdzie raper wypełnił całą halę ponad 6 tysiącami osób. W tym samym okresie nagrał także utwór z Otsochodzi pt. „Nowy kolor” wraz z teledyskiem. Piosenka stała się hitem, klip w kilka miesięcy od premiery obejrzało ponad 25 milionów osób na platformie YouTube. Utwór również został wybrany singlem roku 2017 według takich serwisów jak Glamrap, Newonce oraz Interia. Piosenka także dotarła do 4. miejsca na liście przebojów Radia Poznań. Ostatecznie została nominowana do nagrody Fryderyki 2019 w kategorii Przebój roku oraz pokryła się statusem diamentowej płyty. W październiku raper wypuścił limitowaną liczbę koszulek, bluz i czapek, wzorowanych na motywach jego płyt. W 2017 wyszedł również remix utworu „Marsz, marsz” pt. „Gdybyś nie istniała” autorstwa Szustego, który w kilka miesięcy stał się najpopularniejszym utworem artysty na platformie YouTube. W grudniu program Saturday Night Live Polska stworzył parodię utworu „Nostalgia”, wraz z teledyskiem. 6 marca 2018 płyta Szprycer została nominowana do nagrody Fryderyka w kategorii Album roku hip-hop i wygrała plebiscyt. Raper po raz kolejny nie pojawił się na gali odebrania nagród. Również do marca 2018 płyta sprzedała się w ponad 30 tys. kopii, zdobywając status platynowej. 2018–2019: Taconafide, Café Belga i Flagey W marcu 2018 ogłosił, że nagra wspólną płytę z Quebonafide. 16 marca 2018 ukazał się pierwszy singiel duetu Taconafide pt. „Art-B” na kanale wytwórni QueQuality. Wraz z premierą wystartował preorder albumu. Raperzy zapowiedzieli wspólną, ogólnopolską trasę koncertową promującą płytę pt. Ekodiesel Tour. Artyści w dwa tygodnie wyprzedali bilety na koncert w Torwarze oraz w szybkim tempie wyprzedali resztę koncertów na wielkich halach w Polsce. Jest to największy sukces komercyjny dotyczący koncertów w historii polskiego rapu. 22 marca 2018 wydali drugi singiel pt. „Tamagotchi” wraz z teledyskiem. Piosenka okazała się wielkim sukcesem komercyjnym docierając do 22. miejsca listy najlepiej sprzedających się singli w Polsce – AirPlay. Utwór pobił rekord Eda Sheerana w kategorii najczęściej słuchanego singla w serwisie Spotify w Polsce. Sam utwór utrzymywał się tydzień na 1. miejscu karty czasu serwisu YouTube osiągając ponad 10 mln wyświetleń w dziesięć dni, ostatecznie uzyskał wynik ponad 100 mln wyświetleń. Utwór również okazał się wielkim przebojem radiowym, trafiając na szczyty listy przebojów w wielu rozgłośniach, m.in. radiu Eska, Radiu Szczecin, Radiu Trójka czy RMF FM. Dzień później, 23 marca producent Supremé na swoim Instagramie zapowiedział utwór pt. „Girø”, który pojawi się na płycie. 27 marca zostały ujawnione dodatki do edycji limitowanej oraz zagadkowe grafiki zapowiadające gościnne występy na albumie. 1 kwietnia 2018 na instagramowym koncie Taconafide pojawiła się cała tracklista albumu, zatytułowanego Soma 0,5 mg, a także materiału bonusowego o nazwie 0,25 mg. Ujawniono również producentów oraz gości na dodatkowym CD, którymi okazali się: Bedoes, Kękę, Paluch, Kaz Bałagane, Dawid Podsiadło oraz Białas. Singiel Tamagotchi ustanowił również rekord na Spotify jako najczęściej słuchany utwór w przeciągu tygodnia, osiągając 1 797 617 odsłuchów (wcześniej rekord należał do Eda Sheerana z wynikiem 767 383 odtworzeń). 4 kwietnia 2018 ukazał się kolejny singiel pt. „Metallica 808” na kanale Taco. 9 kwietnia 2018 premierę ma czwarty singiel pt. „Kryptowaluty” na kanale wytwórni QueQuality. 13 kwietnia 2018 miała miejsce premiera całej płyty Soma 0,5 mg, która w całości została opublikowana na youtubowych kanałach Taco i QueQuality oraz na serwisach streamingowych. Parę dni po premierze na serwisach streamingowych został również udostępniony dodatkowy materiał dodawany do płyty. Cała płyta trafiła na pierwsze Top 15 w serwisie Spotify. Płyta zebrała mieszane oceny krytyków, większość zarzuciła, iż projekt jest nastawiony na sukces komercyjny. Album zadebiutował na 1. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS, sprzedając się w ponad 30 tys. egzemplarzy zdobywając tym samym status platynowej płyty. Płyta była również najlepiej sprzedającym się albumem w Polsce w kwietniu oraz w maju w 2018 roku. 4 lipca 2018 roku albumowi przyznano status podwójnej platynowej płyty, za sprzedaż 60 tys. egzemplarzy. Płyta była również najlepiej sprzedającym się krążkiem pierwszego półrocza w Polsce. 6 lipca raper trzeci raz wystąpił na Open’er Festival w Gdyni tym razem z raperem Quebonafide, jako Taconafide. Muzycy zapowiedzieli uprzednio, że będzie to ich ostatni koncert w duecie. Według medialnych relacji, raperzy zgromadzili kilkudziesięciotysięczną publiczność, porównywalną z największymi gwiazdami wieczoru, zespołem Gorillaz, a zarazem największą spośród polskich wykonawców w historii Open’era. W zinie dodawanym do zamówienia przedpremierowego raper zapowiedział, że wyda w tym roku jeszcze dwa solowe projekty. Od połowy 2018 raper częściowo przeprowadził się z powrotem do Londynu do swojej dziewczyny. Pierwszy z nich, to drugi studyjny album artysty zatytułowany Café Belga, został wydany bez zapowiedzi 13 lipca 2018. Drugi z nich to minialbum dodawany do albumu, pt. Flagey. Muzyk po raz kolejny zadebiutował z płytą na 1. miejscu polskiej listy przebojów – OLiS. Album dwa tygodnie po premierze otrzymał status złotej płyty. Album zebrał zróżnicowane oceny, w większości pozytywne, krytycy chwalili iż album jest lepszy w porównaniu do poprzednich dzieł artysty, czyli Szprycera i Somy 0,5 mg. Pochodzący z albumu Café Belga utwór „Fiji” trafił na listy przebojów radiowych radia RMF Maxxx i Eska oraz dotarł na 26. miejsce listy najlepiej sprzedających się singli w Polsce – AirPlay. Pod koniec 2018 roku raper wyruszył w swoją kolejną trasę koncertową pt. Cafe Belga Tour odwiedzając największe miasta Polski. Wraz z trasą ruszyła limitowana kolekcja ubrań dostępna na stronie sklepowej, wytwórni Asfalt Records. W październiku 2018 roku raper został nominowany do nagrody MTV Europe Music Awards w kategorii Najlepszy polski wykonawca, jako grupa Taconafide. Też w październiku tego samego roku, album Soma 0,5 mg rozszedł się w ponad 90 tys. egzemplarzy zdobywając status potrójnej platynowej płyty. Również album Café Belga do końca października rozszedł się w ponad 30 tys. kopii tym samym zdobywając status platynowy. Zdaniem mediów, do końca 2018 roku album Soma 0,5 mg sprzedał się w około 100 tys. egzemplarzy płyt, a w 2019 roku przyznano jej status diamentowy za sprzedaż ponad 150 tys. kopii. W 2019 roku raper dostał aż siedem nominacji do nagrody Fryderyków, w tym album Soma 0,5 mg wygrał w kategorii album roku hip-hopu. 2019–2023: Pocztówka z WWA, lato ’19, Jarmark, Europa i club2020 Choć w piosence Café Belga zapowiadał możliwą przerwę od muzyki w 2019 roku, 7 lutego w internecie ukazało się zdjęcie na którym można było zobaczyć rapera podczas sesji nagraniowej w studiu. 9 lutego 2019 roku do internetu wyciekł fragment nowego utworu muzyka, który to wytwórnia Asfalt Records próbowała bezskutecznie usuwać. 12 lutego tego samego roku wystąpił gościnnie w singlu Bedoesa pt. „Chłopaki nie płaczą”, a dziennik Newonce umieścił jego zwrotkę w rankingu „5 kawałków, które przesunęły granice tego, co wolno, a czego nie w polskim rapie”. W kwietniu tego samego roku, na profilu instagramowym studia nagraniowego w którym pracuje raper, pojawił się wpis który potwierdził powstawanie nowej płyty. W maju 2019 roku, artysta razem z Dawidem Podsiadło ogłosił koncert na Stadionie Narodowym w Warszawie. Taco dodał również, że jest to jedyny jego koncert w tym roku. Wydarzenie zdobyło duży rozgłos i już w niemal 3 godziny artyści wyprzedali wszystkie bilety, czyli 73 tys. miejsc zapełniając cały stadion. Tym samym muzycy pobili rekord Polski i sprzedali więcej biletów niż Metallica czy Coldplay. 16 lipca 2019 roku raper zapowiedział premierę nowego albumu pt. Pocztówka z WWA, lato '19 na 9 sierpnia oraz ruszyła przedsprzedaż albumu. Muzyk na instagramie napisał, że pomimo zapowiadanej przerwy, nie mógł się powstrzymać i jak co roku wyda nowy album w lato. Po raz pierwszy na płycie raper zaprosił gości, pojawili się inni muzycy tacy jak Pezet, Dawid Podsiadło, Schafter, Kizo, Ras i Rosalie. Dnia 23 lipca 2019, około godziny 22, album niespodziewanie został wydany w wersji elektronicznej w serwisie YouTube oraz w serwisach streamingowych m.in. takich jak Spotify, jak zawsze raper udostępnił cały album do pobrania za darmo w standardzie MP3 na swojej stronie internetowej. Raper zadebiutował na pierwszym miejscu polskiej listy sprzedaży – OLiS po raz czwarty z rzędu i utrzymywał się na pierwszym miejscu przez trzy tygodnie. Album w przedsprzedaży sprzedał się w 15 000 egzemplarzy, a 21 sierpnia 2019 roku otrzymał certyfikat złotej płyty od ZPAV. Płyta zebrała generalnie dobre oceny krytyków. Utwory z płyty pt. „W piątki leżę w wannie” oraz „Sanatorium” trafiły na listy przebojów w polskich radiach. 15 sierpnia artysta wystąpił gościnnie w singlu Kizo, pt. „Niebieski Bentley”. Raper również wystąpił gościnnie na albumie Pezeta, Muzyka Współczesna w utworze „2K30”. 30 października 2019 roku album uzyskał status platynowy za sprzedaż ponad 30 tys. egzemplarzy. W październiku raper pojawił się na 10. miejscu Najbardziej wpływowych Polaków 2019 według dziennika Wprost. 6 listopada 2019 roku artysta wystąpił gościnnie w singlu Schaftera, pt. „bigos” do którego również ukazał się teledysk. Utwór zdobył 1. miejsce na kartach czasu w platformach Youtube oraz Spotify. Również w listopadzie wystąpił gościnnie w dwóch utworach na płycie Bedoesa, pt. Opowieści z doliny smoków. Z początkiem roku 2020 ruszył w szóstą trasę koncertową pt. Pocztówka z Polski Tour. Z uwagi na epidemię COVID-19, trasa została przełożona na późniejszy termin. Album Pocztówka z WWA zdobył nominacje do wielu nagród m.in. do Fryderyków 2020 czy Bestsellerów Empiku 2019 oraz był dziesiątą pod względem sprzedaży płytą w Polsce. W trakcie trwania pandemii COVID-19 wziął udział w akcji #hot16challenge2, promującej zbiórkę funduszy na rzecz personelu medycznego. Sam przekazał na ten cel 100 tysięcy złotych. W swojej zwrotce zapowiedział, że może wyda kilka płyt w lipcu. 25 czerwca 2020 roku pojawiło się zdjęcie rapera ze studia Nagrywaka, zapowiadając że nowa płyta jest w trakcie tworzenia. 3 lipca wystąpił gościnnie w singlu Artura Rojka pt. A miało być jak we śnie, do którego został zrealizowany klip. W lipcu 2020 roku raper wspólnie z grupą Pro8l3m założył wydawnictwo muzyczne noszące nazwę 2020. 10 lipca 2020 roku, dzień przed ciszą wyborczą, ukazuje się singiel pt. „Polskie tango”, który przedstawia polską mentalność, wyraża zmartwienie stanem kraju i nawiązuje do sytuacji politycznej w Polsce, krytykując ją. Singiel jest zapowiedzią albumu pt. Jarmark, zapowiedzianego na lato 2020 roku. Singiel pobił dzienny rekord odtworzeń w Polsce na Spotify, który poprzednio również należał do jego utworu „W piątki leżę w wannie”, zdobywając przy tym ponad 560 tys. odtworzeń. W serwisie YouTube zdobył ponad 2,5 mln wyświetleń w 24 h od publikacji również bijąc rekord. 28 lipca raper za pomocą serwisu Instagram ogłosił, że premiera płyt została przesunięta z lipca na przełom sierpnia/września. 29 lipca 2020 w urodziny rapera wyszedł singiel „Michael Essien Birthday Party”, zapowiadając nowy album pt. Europa, który wraz z Jarmarkiem wyjdzie 4 września 2020. Tego samego dnia ruszyła również przedsprzedaż albumów. 28 sierpnia 2020 roku raper znów niespodziewanie wydał album pt. Jarmark, udostępniając go w serwisach streamingowych oraz za darmo do pobrania na swojej stronie internetowej. 4 września 2020 roku album Europa trafił do sprzedaży w wersji fizycznej wraz z albumem Jarmark, w sklepach w całej Polsce oraz został udostępniony w serwisach streamingowych oraz za darmo do pobrania na stronie internetowej. Artysta po raz piąty z rzędu zadebiutował na pierwszym miejscu listy OLiS z albumem Jarmark, na drugim miejscu znalazł się album Europa. Wraz z płytami, razem na liście znalazło się aż siedem albumów artysty, czym raper zrównał rekord Czesława Niemena co do ilości albumów w jednym notowaniu OLiS. Albumy uzyskały status złotej płyty 24 września 2020 roku. Album zebrał mieszane oceny, krytycy zarzucali raperowi że z poruszanych przez niego ciężkich tematów na płycie Jarmark, takich jak polityka kraju czy polski kościół, artysta za często rzuca truizmami i banałami, nie mając nic ciekawego do powiedzenia. Z kolei niektórzy krytycy chwalili rapera, że w końcu ktoś z popularnego świata muzycznego próbuje poruszać takie tematy i nauczać młodzież. Album Europa zebrał średnie oceny, krytycy zarzucali, że album jest nierównomierny, miejscami ciekawy, a z kolei później robi się już miejscami miałki. W tym samym roku dostał dwie nominacje do Fryderyków 2021, za album Jarmark w kategorii Album roku hip-hop oraz za „Polskie tango” w kategorii Utwór roku, w której zwyciężył. W 2020 roku udzielił wywiadu wraz z PRO8L3M dla serwisu newonce, gdzie stwierdził, że chce się teraz głównie zająć wydawaniem oraz pomaganiem nowym młodym artystom, w swojej nowej wytwórni. W grudniu 2022 roku dograł się grupie 2115 do utworu "Dresscode" który okazał się hitem i zdobył wysokie miejsca na listach przebojów. Wszedł w skład supergrupy club2020, składającej się z artystów związanych z jego wytwórnią 2020. 10 marca 2023 odbyła się premiera nagranego przez grupę albumu club2020. Album promowała seria filmów dokumentujących jego nagrywanie, zaś sama płyta powstawała w Plenum, specjalnie w tym celu zaaranżowanej przestrzeni w Stoczni Gdańskiej. Album zadebiutował na 1. miejscu list OLiS, a największym przebojem z albumu okazał się singel "Malibu Barbie" który dotarł do 2. miejsca listy OLiS str. oraz 1. miejsca Radia Eska, a także uzyskał status platynowej płyty. Oprócz tego raper wziął udział w nagraniach do teledysków singli "club2020" oraz "Malibu Barbie". Ostatecznie album otrzymał status platynowej płyty za sprzedaż 30 tyś. kopii. 30 czerwca 2023 odbył się koncert clubu2020 na mainstage Open’er Festivalu w Gdyni, a 3 lipca raper po raz czwarty wystąpił na głównej scenie Open’er Festivalu, gdzie z powodu złych warunków pogodowych i nieobecności Dua Lipy, zaśpiewał jej utwór "Levitating". 2023–obecnie: 1-800-Oświecenie Pod koniec lipca 2023 roku media obiegła plotka, jakoby raper miał powrócić z albumem. Po trzy letniej przerwie w solowej karierze, 17 sierpnia 2023 z zaskoczenia odbyła się premiera podwójnego singla „Gelato” i „Makarena Freestyle”. Do obu utworów pojawiły się teledyski, w tym teledysk do „Gelato” w którym zawarto sporo nawiązań do poprzednich płyt rapera, został wyreżyserowany przez partnerkę rapera, Igę Lis. Tym samym muzyk zapowiedział na 22 września 2023 premierę albumu 1-800-Oświecenie. Tego samego dnia ruszyła też przedsprzedaż albumu, pomimo przeciążonej strony i trudności z zamówieniem albumu, w mniej niż 24 godziny rozszedł się w 15 tys. egzemplarzy osiągając status złotej płyty. Single pomimo wzbudzenia ogromnego zainteresowania, spotkały się z mieszanym odbiorem wśród niektórych krytyków i fanów. Mimo to singel "Gelato" zdobył wysokie miejsca w kilku radiach w Polsce. O północy 22 września na Youtube oraz Spotify opublikowano pełną wersję albumu. Album zadebiutował na 1. miejscu list OLiS i spędził na nim 3 tygodnie, wyrównując rekord swojej płyty Pocztówki z WWA, lato '19. Na platformie Spotify pobił rekord Maty i został najczęściej streamowany artysta w ciągu jednego dnia oraz jego album został najczęściej streamowany album w ciągu jednego dnia. Wszystkie utwory z płyty trafiły do Top 30 OLiS Streaming oraz Top Spotify Poland. Po 2 tygodniach album zdobył status platynowy, a po 3 pokrył się statusem podwójnej platyny sprzedając się w nakładzie 60 tys. sztuk. Album spotkał się z lepszym odbiorem krytyków niż dwa poprzednie nagrania, a utwór "Całe lata" trafił do rozgłośni radiowych. Styl muzyczny Jak wymienia w wywiadach, wpływ na jego styl rapowania mieli wykonawcy tacy jak m.in.: Kanye West, Kendrick Lamar, Drake, MF Doom, Eminem, Childish Gambino, Action Bronson, , Tyler, the Creator i The Notorious B.I.G., a także: Sokół, Pezet, Małpa, Łona, Fisz i Ten Typ Mes. Podczas pisania swoich tekstów zwraca uwagę na sylabizm oraz rymy potrójne lub poczwórne. Rapowanie Taco na pierwszym albumie było kojarzone bardziej z recytowaniem, niż z samym rapowaniem. Jego albumy często są spójne tematycznie, płyty takie jak Trójkąt warszawski czy Marmur opowiadają jedną zwartą historię. Motywem przewodnim twórczości rapera jest storytelling, czyli opisywanie otaczającej rzeczywistości. Izabela Stackiewicz w swojej recenzji albumu Marmur dla strony WPolityce.pl stwierdziła, że „Taco Hemingway ma szansę stać się pomostem między światem pop, rapem i poezją”. Dziennikarz Marek Fall w recenzji płyty Umowa o Dzieło dla serwisu Onet.pl, stwierdził, że „jego piosenki spodobały się nawet tym, którzy na co dzień nie słuchają rapu”. Sam raper w jednym z utworów stwierdził, że jest połączeniem Czesława Miłosza i The Notoriousa Biggiego. Artysta często przywiązuje uwagę do miejsca podczas pisania tekstów. Raper często wspomina i opisuje Warszawę, szczególnie na takich albumach jak Umowa o dzieło, Trójkąt warszawski czy Szprycer. Wyjątkami są albumy Marmur, Café Belga oraz EP Wosk, gdzie rapuje również o Trójmieście, Brukseli czy Londynie. Na albumie Marmur stworzył swoje alter-ego muzyczne, które w przeciwieństwie do niego chce być wielką gwiazdą muzyczną i tworzyć albumy mające przede wszystkim zapewnić pieniądze i sukcesy. Od albumu Szprycer zmienił swój styl rapowania i powiększył swój warsztat artystyczny o śpiew. Również od tamtej pory nakłada efekty Auto-Tune na swój głos. Zmianie uległa tematyka tekstów, które stały się bardziej lekkie i imprezowe, wpisujące się w nurt muzyki komercyjnej. Zmieniła się także warstwa muzyczna – Taco odszedł od oldschoolowych, samplowanych produkcji i zaczął wybierać na swoje albumy bardziej energiczne, nowoczesne brzmienia. Na następnych albumach, takich jak Café Belga czy Pocztówka z WWA, Lato '19, raper zaczął łączyć pop i trap z rapem alternatywnym. W swoich tekstach zaczął również umieszczać wątki polityczne, co jest szczególnie zauważalne na płycie Pocztówka z WWA, Lato '19, gdzie muzyk rapuje o problemach politycznych które dotykają Polaków. W 2020 roku artysta wydaje płytę Jarmark, która, w przeciwieństwie do jego innych albumów, jest prawie w całości albumem poświęconym poglądom polityczno-światopoglądowym rapera, atakuje w nim polskie partie prawicowe, jak i lewicowe, Kościół oraz influencerów których oskarża o ogłupianie społeczeństwa. Rapuje w nim także o wpływie pornografii oraz narkotyków na polską młodzież. Powraca także do storytellingów znanych z takich albumów jak Marmur czy Trójkąt Warszawski. Wizerunek medialny Znany jest z tego, że mało udziela się medialnie. Dotychczas w swojej karierze nie udzielił żadnego wywiadu przed kamerą, jednakże udzielił kilku wywiadów radiowych, na początku swojej działalności m.in. dla Polskiego Radia Koszalin oraz Trójki. W 2015 odmówił wywiadu dla portalu NaTemat.pl, wyjaśniając, że nie rozmawia z dziennikarzami z powodu szukania na siłę skandali i przypinania mu łatek „korporapera”. Sporadycznie udziela się również w mediach społecznościowych, takich jak Instagram czy Facebook oraz nie reklamuje żadnych marek. Nie pojawia się też na galach rozdania nagród; w 2015 oraz 2018 nie odebrał wygranej statuetki podczas gali rozdania Nagród Muzycznych Fryderyka. W utworze „515” wyjaśnił, że „nie biega po galach, bo nie jest celebrytą”. Każdy album rapera można pobrać za darmo z jego własnej strony internetowej. W 2019 wytłumaczył, iż jest spowodowane to tym, że jako dziecko nabywał wiele razy nielegalnie albumy muzyczne i przy premierze Trójkąta warszawskiego, przyrzekł sobie, że każdy jego album będzie można pobrać za darmo. W 2018 wokalista zespołu Lady Pank, Janusz Panasewicz, w wywiadzie dla serwisu Onet.pl stwierdził, że „ktoś taki, jak Taco Hemingway, powinien częściej zabierać głos w sprawach politycznych w swoich utworach”. Raper jednak już w utworze „Wosk” zaznaczył, że nie zamierza rapować o polityce. Odwołania do kwestii politycznych umieścił jednak w utworach na albumie Pocztówka z WWA, Lato '19. W lipcu 2020 wydał „Polskie Tango” (singiel promujący nową płytę Jarmark), w którym przedstawił jawne nawiązania do polityki. W 2018 do wydanej płyty Café Belga został dołączony wywiad w formie pisanej, przeprowadzony w Brukseli z dziennikarzem Markiem Fallem. W 2018 media plotkarskie obiegła informacja, jakoby raper miał zakończyć wieloletni związek ze swoją dziewczyną Katarzyną Kundą, o której wspominał wiele razy w swoich piosenkach np. takich jak „515” czy „900729”. Doniosły również o tym, że muzyk zaczął spotykać się z modelką Igą Lis, córką Tomasza Lisa i Kingi Rusin. Parę dni później Internet obiegły zdjęcia, na których widziano parę razem. Na albumie Café Belga raper wspomniał o dziewczynie w kilku utworach, a w ostatniej anglojęzycznej piosence wyznał jej miłość oraz skrytykował media plotkarskie za wtrącanie się do jego życia. Zarapował tam prześmiewczo, w przetłumaczeniu na polski: „Powiem to teraz i upewnijcie się, że nie mamroczę... Jestem w niej zakochany... Proszę bardzo, wrzuć to do swojego artykułu”. W wywiadzie dla książki To nie jest hip-hop. Rozmowy II, przyznał, że po zdobyciu większej popularności niemal przestał wychodzić z domu. Pod koniec 2020 trafił na nagłówki mediów, jakoby miał wziąć dużą kwotę z tarczy antykryzysowej jako zapomogę dla artystów poszkodowanych pandemią COVID-19, portale zarzuciły mu branie pieniędzy od rządu, który krytykował w utworach. Hemingway wydał oświadczenie, w którym zaprzeczył plotkom oraz skrytykował artystów, którzy pobrali pieniądze, a także rząd, dodając, że są bardziej wymagające pomocy obszary w polskiej gospodarce. Nagrody i wyróżnienia Pomimo tego, że raper był wielokrotnie nagradzany, nie odebrał żadnej z przyznanych nagród i nie przykłada do nich większych wartości. W utworze „Pokédex” potwierdził to wersami „Nie odbiera człowiek głupich nagród. Nie skaczę po gali, jakbym wypił soczek z gumijagód”. Artysta w swojej karierze został pięciokrotnie nominowany do Nagrody Muzycznej Fryderyka w kategorii Album roku hip-hop, w tym trzykrotny laureat nagrody za album Umowa o dzieło, Szprycer oraz Soma 0.5 mg. Oprócz tego muzyk zdobył nominacje do nagrody Yach Film za utwór „6 zer” w kategorii Innowacja oraz nominacje do Paszportów Polityki w kategorii Muzyka Popularna. Wielokrotnie nominowany w wielu kategoriach w plebiscytach Onet – Najlepsi oraz Plebiscyt WuDoo & Hip-Hop. Pięciokrotnie nominowany do nagrody Cover awArts za Najlepszą okładkę roku, w tym dwukrotnie na pierwszym miejscu (za albumy Szprycer i Marmur) oraz dwa razy zajmował 2. miejsce (za albumy Trójkąt warszawski oraz Wosk). Został wybrany Człowiekiem roku według konkursu Wdechy 2015. Oprócz tego został Najpopularniejszym Polskim Artystą, a album Szprycer Najpopularniejszym Polskim Albumem w 2017 według statystyk serwisu muzycznego Spotify. W kwietniu 2018 raper otrzymał Fryderyka za album Szprycer. Tak jak w poprzednich latach, artysta nie zjawił się na odebraniu nagród, lecz w tym przypadku było to usprawiedliwione koncertem w Poznaniu. W październiku 2018 roku raper został nominowany do nagrody MTV Europe Music Awards w kategorii Najlepszy Polski wykonawca, jako grupa Taconafide. Według podsumowania 2018 roku przez Spotify, Soma 0,5 mg zajęła pierwsze miejsce w rankingu najczęściej słuchanych albumów, zaś Tamagotchi – pierwsze w zestawieniu najczęściej słuchanych utworów. Na liście najchętniej słuchanych wykonawców duet Taconafide zajął trzecie miejsce, zaś sam Taco pierwszą pozycje. Portal Glamrap.pl wybrał Taco Hemingway najlepszym raperem roku 2018. W 2019 udało mu się otrzymać aż siedem nominacji do nagrody Fryderyków, w tym w kategorii album roku hip-hopu, za albumy Café Belga i Soma 0.5 mg. Płyta Soma 0,5 mg okazała się laureatem plebiscytu. W tym samym roku otrzymał również aż 12 nominacji na gali Popkillerów 2019, zdobywając nagrodę za Grupa roku, Wydanie roku oraz Kooperacja roku. W październiku 2019 z Dawidem Podsiadło pojawił się na 10. miejscu na liście Najbardziej wpływowych Polaków 2019 według tygodnika „Wprost”. W 2020 po raz kolejny wygrał Fryderyka za album Pocztówka z WWA, lato ’19 w kategorii Album roku hip-hop, jako jedyny artysta który wygrał Fryderyka trzy razy z rzędu. Tego samego roku album Trójkąt Warszawski został nominowany do Popkillerów 2020 w kategorii Album dekady. W 2021 uzyskał nominacje do nagrody Fryderyka w kategorii Utwór roku za singiel „Polskie tango”, tym samym stając się pierwszym raperem nominowanym w tej kategorii. W kwietniu 2021 został pierwszym polskim artystą, którego utwory zostały odtworzone ponad miliard razy na platformie streamingowej Spotify. Dyskografia Albumy studyjne Marmur (2016) Café Belga (2018) Pocztówka z WWA, Lato '19 (2019) Jarmark (2020) Europa (2020) 1-800-Oświecenie (2023) Soma 0,5 mg (2018; w ramach Taconafide) 0,25 mg (2018; w ramach Taconafide) club2020 (2023, w ramach club2020) club2020 Mixtape (2023, w ramach club2020) Minialbumy Young Hems (2013) Trójkąt warszawski (2014) Umowa o dzieło (2015) Wosk (2016) Szprycer (2017) Flagey (2018) Trasy koncertowe Następna stacja Tour (2015) Marmur Tour (2016) 2017 Tour (2017) Ekodiesel Tour (w ramach Taconafide) (2018) Café Belga Tour (2018) Pocztówka z Polski Tour (2020) 2020/2021/2022 Tour (2022) Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa artysty Absolwenci Wydziału Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego Laureaci Fryderyków Ludzie urodzeni w Kairze Polscy wokaliści popowi Polscy raperzy Urodzeni w 1990 Zdobywcy diamentowych płyt Polscy właściciele wytwórni muzycznych Polscy tekściarze

4963975

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mistrzostwa%20%C5%9Awiata%20w%20Lekkoatletyce%202023

Mistrzostwa Świata w Lekkoatletyce 2023

19. Mistrzostwa Świata w Lekkoatletyce – zawody lekkoatletyczne, które odbyły się w stolicy Węgier, Budapeszcie, pomiędzy 19 i 27 sierpnia 2023 roku<ref name="MSPZLA">{{Cytuj | url = https://pzla.pl/imprezy/5358-19-mistrzostwa-wiata | tytuł = 19 Mistrzostwa Świata | opublikowany = pzla.pl | data dostępu = 2020-12-10 | język = pl}}</ref>. Początkowo planowano, że mistrzostwa zostaną rozegrane pomiędzy 26 sierpnia i 3 września 2023 roku, ale w 2019 roku Rada World Athletics przesunęła imprezę na obecną datę. Miasto było też gospodarzem mistrzostw Europy (w 1966 oraz 1998 roku)). Areną zmagań sportowców był nowo powstały stadion, czyli Narodowe Centrum Lekkoatletyczne w Budapeszcie. Władze międzynarodowej lekkoatletyki pierwszy raz wybrały organizatora mistrzostw wg nowych procedur, bez formalnego procesu dla kandydatów. Wśród innych miast gotowych przeprowadzić zawody było Nairobi, ale Kenia ostatecznie zdecydowała się ubiegać o prawo goszczenia kolejnej edycji imprezy (zaplanowanej na rok 2025). Program Opracowano na podstawie materiału źródłowego'': Mężczyźni Kobiety Mieszane Rezultaty Mężczyźni Kobiety Mieszane Klasyfikacja medalowa Ogólna Multimedaliści Zobacz też Halowe Mistrzostwa Świata w Lekkoatletyce 2023 Przypisy !

491777

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ch%C5%82opi%20%28powie%C5%9B%C4%87%29

Chłopi (powieść)

Chłopi – powieść społeczno-obyczajowa Władysława Stanisława Reymonta publikowana w odcinkach w latach 1902–1908 w „Tygodniku Ilustrowanym”, wydana w latach 1904–1909 w Warszawie w wydawnictwie „Gebethner i Wolff”. Pisarz otrzymał za ten utwór literacką Nagrodę Nobla w 1924. Powieść ukazuje życie społeczności zamieszkującej wieś Lipce na przestrzeni czterech pór roku. Geneza utworu W okresie, w którym powstawała powieść, tematyka chłopska była popularna w sztuce i literaturze. Tego typu wątki pojawiały się również we wczesnych utworach Reymonta. Jednocześnie niektórzy badacze sugerują, że bezpośrednim impulsem do napisania powieści chłopskiej mogła być dla pisarza powieść Ziemia (1887) Emila Zoli – Chłopi mieliby, zgodnie z tą hipotezą, być polemiką z utworem francuskiego powieściopisarza. Reymont nie znał jednak języka francuskiego w stopniu umożliwiającym mu swobodne czytanie tego utworu, mógł się więc zaznajomić z nim najwyżej za sprawą relacji przyjaciół. Oba utwory łączy też niewiele elementów: tematyka chłopska, opisy prac i uroczystości wiejskich oraz podział akcji na cztery pory roku. Zbieżności te wynikać jednak mogą z samej tematyki tych dzieł. Okoliczności powstania i publikacji powieści Pierwsza wersja powieści była gotowa już w 1901 roku, jednak niedługo przed oddaniem tekstu do druku Reymont postanowił przeredagować początek powieści. Przeglądając rękopis, uznał jednak, że całość utworu nie jest zgodna z jego zamierzeniami. Niezadowolony pisarz zdecydował się więc zacząć pracę od nowa i spalić napisaną już powieść. Zniszczeniu uległo w sumie 11 tys. wierszy. Pierwszą wersję utworu mogło znać zaledwie kilka osób, jedną z nich był prawdopodobnie Julian Ochorowicz. Właściwa wersja Chłopów powstawała w latach 1901–1908. Duża część powieści pisana była w czasie pobytu pisarza w Paryżu, gdzie, jak twierdził Reymont, łatwiej było mu się skupić na pracy niż na ziemiach polskich. Reymont narzucił sobie dużą dyscyplinę pracy, codziennie pisząc zaplanowaną część powieści chłopskiej, jednocześnie pracował również nad innymi utworami. Powieść po raz pierwszy ukazywała się w druku w odcinkach w „Tygodniku Ilustrowanym” od 18 stycznia 1902 do 26 grudnia 1908 z dedykacją dla Zenona Przesmyckiego. W formie książkowej utwór ukazywał się partiami – pierwsze dwa tomy zostały wydane w 1904 roku, tom trzeci – w 1906, natomiast czwarty – w 1909. Pierwsze wydanie zawierało podtytuł Powieść współczesna. Kompozycja i konstrukcja powieści Miejsce akcji Akcja powieści dzieje się we wsi Lipce, miejscowość ta nie odpowiada jednak rzeczywistej wsi o takiej nazwie, obecnie nazywanej Lipcami Reymontowskimi. Przede wszystkim nie zgadza się topografia okolicy. W powieści brakuje również wzmianki o warszawsko-wiedeńskiej linii kolejowej, która przebiegała tuż obok rzeczywistych Lipiec i odgrywała znaczącą rolę w życiu wsi. Z kolei rozplanowanie powieściowej wsi było typowe dla wielu ówczesnych tego typu miejscowości na ziemi łódzkiej, a nie tylko dla rzeczywistych Lipiec. Czas w powieści Akcja utworu obejmuje dziesięć miesięcy – rozpoczyna się pod koniec września, a kończy pod koniec lipca. Nie jest znany dokładny rok, w którym toczy się akcja, jednak jest kilka przesłanek, dzięki którym można go lokować: Parobek Borynów, Pietrek, w rozmowie z żebrakiem mówi, że był na wojnie „z Turkiem”. Ostatnia przed I wojną światową wojna rosyjsko-turecka miała miejsce w latach 1877-1878. Jako że w wojsku carskim służba trwała pięć lat, a Pietrek wrócił z wojska niecały rok przed tą rozmową, na podstawie tej przesłanki należałoby datować akcję powieści najpóźniej na 1883 rok. Również Franciszek Ziejka, na podstawie pośredniego wnioskowania z wydarzeń politycznych w imperium rosyjskim uważał, że najprawdopodobniejszym czasem akcji jest przełom lat 1883/84. W części II ("Zima") pojawia się wzmianka, że Święto Trzech Króli przypadało w poniedziałek. Pozwala to domniemywać, że mowa o roku 1890, 1896, 1902 lub późniejszym w tym cyklu. Nieco dalej narrator wspomina, iż Popielec wypadał w marcu. Jedyny między powstaniem styczniowym a I wojną światową rok spełniający wszystkie wymienione powyżej warunki to rok 1908. Używanie przez bohaterów kosy, która zaczęła w Polsce wypierać sierp ok. roku 1890, sugerowałoby, że toczy się ona po tej dacie. Należy jednak pamiętać, że autor mógł celowo lub nieświadomie wprowadzić nieprawidłowości dotyczące dat. Powieść podzielona jest na cztery pory roku, w każdej części znajdują się opisy charakterystycznych dla tego okresu świąt liturgicznych, zwyczajów i prac gospodarskich. Jednoczesne osadzenie akcji w rytmie jednego roku kalendarzowego i liturgicznego oraz nieokreślenie dokładnego historycznego momentu, w którym ma on miejsce, pozwalały pisarzowi na osiągnięcie efektu ciągłego trwania i pozahistoryczności wydarzeń. W utworze występują jednak aluzje do konkretnych wydarzeń historycznych, m.in. do udziału chłopów w powstaniu styczniowym. Za wątek patriotyczny i wpisanie akcji Chłopów w historyczny czas Polski (rozciągający się aż do początków polskości) odpowiada postać Rocha, opowiadającego legendy o podłożu historycznym. Jest to również jedyna postać, która w utworze odwołuje się do zdarzeń mogących mieć miejsce w przyszłości. Czas powieściowy wydłuża się niejednokrotnie w powieści dla konkretnych bohaterów, np. kiedy Antek pracuje w tartaku, do Godów brakuje tylko pięciu dni, ale narrator pisze, że bohaterowi ciężko mijały dzień za dniem, tydzień za tygodniem. Czas wewnętrzny Antka wydłuża się w stosunku do czasu realnego, ponieważ znajduje się on w trudnej sytuacji psychologicznej. Narracja Kazimierz Wyka w eseju Próba nowego odczytania „Chłopów” Reymonta wyróżnił trzy typy narracji w Chłopach i przyporządkował je trzem różnym narratorom, każdemu z nich przypisując inną rolę: Wsiowy gaduła – narrator pochodzący z opisywanego środowiska, lubujący się w dokładnych i szerokich opisach, posługuje się gwarą. Nawiązuje do tradycji gawędy. Jest najczęściej pojawiającym się w powieści Reymonta typem narratora. Odpowiada przede wszystkim za warstwę fabularną utworu, ale także czasem za warstwę obyczajowo-obrzędowo-liturgiczną. Stylizator młodopolski – posługuje się językiem poetyckim i inteligenckim Młodej Polski. Odpowiada za te jej warstwy, które dotyczą porządku życia i śmierci oraz rytmu przyrody. Realistyczny obserwator – posługuje się językiem prozy realistycznej, wykształconym głównie w dobie pozytywizmu. Najrzadziej występuje w powieści. Jego obecność przejawia się po trosze we wszystkich jej warstwach. Wcześniejsi badacze (m.in. Maria Rzeuska, Julian Krzyżanowski, Lech Budrecki) wyróżniali w Chłopach jedynie dwa typy narratora: chłopskiego (opisującego wydarzenia z punktu widzenia osoby wewnątrz wsi) i inteligenckiego (posługującego się zewnętrznym wobec opisywanego środowiska punktem widzenia). Bohaterowie Maciej Boryna – najbogatszy gospodarz we wsi, ma (na początku powieści) 58 lat, dwukrotny wdowiec, dużo wymagający od siebie i innych, pracowity, pazerny, skąpy. Nieformalny przywódca gromady, uczestnik powstania styczniowego. W trakcie akcji żeni się po raz trzeci z młodą Jagną. Duża różnica wieku sprawia, że Jagna szybko zaczyna go darzyć niechęcią i zdradza m.in. z Antkiem. Podczas bitwy o las ciężko ranny po uderzeniu w głowę przez Borowego. Kilka tygodni leży bez świadomości, w końcu umiera. Jagna (Agnieszka) Paczesiówna – osiemnastoletnia córka Dominikowej, urodziwa i utalentowana plastycznie. Ma duże powodzenie u mężczyzn i wdaje się w liczne romanse. Zmuszona przez matkę wychodzi dla majątku za Borynę, ale nie kocha go, dlatego też zdradza z Antkiem i innymi. Ostatecznie zostaje pohańbiona i wygnana ze wsi przez społeczność. Antek (Antoni) Boryna – trzydziestoletni syn Macieja, ożeniony z Hanką Bylicówną. Ma podobny do ojca porywczy charakter. Z początku gardzi żoną i zdradza ją z Jagną (de facto macochą). Osadzony w więzieniu za zabójstwo Borowego docenia to, co prawie stracił i w końcu zaczyna kochać Hankę i podziwiać ją. Mają trójkę dzieci. Po śmierci ojca obejmuje jego stanowisko przywódcy gromady. Hanka (Anna) Borynowa z domu Bylicówna – żona Antka. Pochodzi z biednej rodziny. Z początku nie ma własnego zdania, nielubiana przez teścia i męża. Upokorzona i pozostawiona sama na gospodarce nabiera pewności siebie, staje się zaradna, chytra i dumna, przejmuje majątek po teściu i wypędza Jagnę. Wprawia Antka w podziw i odzyskuje jego miłość. Magda – córka Boryny, siostra Antka, żona kowala Michała, upomina się o swoje wiano. Kowal Michał – mąż Magdy, zięć Boryny. Człowiek zapobiegliwy i chytry, zabiega o majątek. Ubiera się po miejsku, prenumeruje gazetę. Józka Borynianka – małoletnia córka Boryny, zajmuje się gospodarstwem. Dominikowa (Marcjanna Paczesiowa) – wdowa, matka Jagny i dwóch dorosłych synów, których despotycznie wykorzystuje. Wiejska znachorka, a jednocześnie dewotka. Szymek i Jędrzych Paczesiowie – synowie Dominikowej. Długi czas wysługują się jej bez słowa protestu, w końcu Szymek, na którego małżeństwo matka nie chce dać zgody, wdaje się z nią w awanturę i odchodzi z domu. Jędrzej boi się matki, ale w końcu przystaje do brata. Kuba (Jakub) Socha – parobek Borynów, pracowity, z oddaniem zajmuje się inwentarzem i dba o Witka, chadza też kłusować. Postrzelony w nogę przez Borowego w czasie kłusowania, nie chcąc iść do szpitala, sam obcina sobie nogę. Umiera w stajni wskutek wykrwawienia w noc wesela Macieja Boryny. Uczestnik powstania styczniowego. Witek – sierota, parobek Borynów, ma umiejętności manualne – konstruuje różne urządzenia mechaniczne, interesuje się też naturą, łapie i oswaja ptaki oraz drobne zwierzęta. Bylica – ojciec Hanki i Weronki. Stary człowiek, czuje się ciężarem dla dzieci, przez co w końcu odchodzi z domu i zostaje żebrakiem. Kupuje wnukom zabawki i lubi tabakę. Rocho – działacz oświatowy i patriotyczny, ścigany przez Rosjan. Autorytet moralny. Zjawia się we wsi co trzy lata, uczy dzieci pisania i czytania, dorosłym opowiada moralizujące historie. Człowiek bardzo religijny. Brał udział w powstaniu styczniowym. Jagustynka – stara, uboga chłopka, wypędzona przez dzieci po zapisaniu im ziemi. Pracowita i jednocześnie gderliwa, skora do zaczepek i złośliwa, ale potrafi być też dobra i szczera. Jambroży – kościelny, zna się na wielu rzeczach i często jest wzywany we wszelkiej potrzebie. Bardzo stary człowiek („dziad może stuletni”), ma drewnianą nogę. Uczestnik licznych wojen w całej Europie, gdzie stracił nogę, a także powstania styczniowego. Pan Jacek – krewny dziedzica, uczestnik powstania styczniowego. Ranny w powstaniu został ocalony przez Kubę, potem leczył się „w ciepłych krajach”. Po powrocie szuka Kuby, niestety, odnajduje tylko jego grób. Jacek to niezwykły człowiek, bezinteresownie pomaga materialnie Lipczanom, przez co często jest uznawany za człowieka niespełna rozumu. Mateusz Gołąb – brat Nastki, zalotnik Jagny i Tereski. Ponadtrzydziestoletni stary kawaler. Awanturnik i wiejski donżuan, ale człowiek bardzo utalentowany – potrafi zbudować dom, wóz i wiele innych rzeczy. Nastka Gołębianka – siostra Mateusza, narzeczona, potem żona Szymka Paczesia. Tereska Płoszka – ma męża w wojsku carskim, przez co zwana jest „żołnierką”. Daje się omamić Mateuszowi i wdaje się z nim w romans, po powrocie męża przeżywa tragedię rodzinną. Wójt Piotr Rakoski – urzędnik, człowiek krzykliwy i despotyczny. Zalotnik Jagny, sprzeniewierza państwową kasę (m.in. na prezenty dla Jagny), przez co zostaje aresztowany, a jego majątek przepada. Ksiądz – nazywany przez mieszkańców Lipiec „dobrodziejem”, proboszcz miejscowej parafii. Dobry i pobożny, choć materialista. Unika kłopotów i trudnych decyzji. Jasio – syn organisty, uczeń, potem młody kleryk, w którym podkochuje się Jagna. Jagata (Agata) – żebraczka pochodząca z Lipiec, okresowo wędrująca „w świat”; wszystko, co uzbiera, zachowuje na godny pogrzeb. Młynarz – lokalny bogacz i wyzyskiwacz. Organista – ojciec m.in. Jasia, należy do nielicznej miejscowej inteligencji. Organiścina – żona organisty, matka Jasia. Hipokrytka i intrygantka. Wykrywa romans Jagny z synem i doprowadza do wygnania jej ze wsi. Weronka – z domu Bylicówna, żona Stacha, siostra Hanki, kłótliwa i interesowna, okrutna wobec ojca. W czasie burzy jej chata ulega zniszczeniu, a zostaje odbudowana dzięki darowiźnie pana Jacka. Nieszczęście sprawia, że staje się pokorniejsza. Jankiel – Żyd, prowadzi karczmę. Dziedzic – szlachcic, właściciel lokalnego majątku, który jest w sporze z Lipczanami o las. Krewny pana Jacka. Pietrek – parobek Borynów, przyjęty w miejsce Kuby. Wrócił z branki, uczestnik wojny z Turkami. Borowy – sługa dziedzica, silny człowiek. Jest bezpośrednim sprawcą śmierci Kuby i Boryny. Ginie podczas bitwy o las z ręki Antka. Bartek Kozioł – ubogi, głupkowaty chłop, który żyje z kradzieży, jego żona wdaje się w bójkę z wójtową. Adaptacje filmowe W 1922 na podstawie powieści nakręcono film pt. Chłopi; W 1972 powstał serial telewizyjny pt. Chłopi. Rok później stworzono kinową wersję serialu. W 2023 miał swoją premierę animowany film Chłopi. Kontrowersje Wójt gminy Lipce Reymontowskie napisał list protestacyjny do Piotra Glińskiego, ministra kultury i dziedzictwa narodowego, ze skargą na studentów Akademii Sztuk Teatralnych we Wrocławiu na kwestię Całe Lipce w mojej cipce, wypowiedzianą podczas spektaklu Chłopi, w reżyserii Sebastiana Majewskiego, którego premiera miała miejsce w listopadzie 2019 r. Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Pierwsze wydania Chłopów: Tom 1, Tom 2, Tom 3, Tom 4 w bibliotece Polona Historia chłopów w Polsce Polskie powieści obyczajowe Powieści Władysława Reymonta Powieści z 1909 Hasła kanonu polskiej Wikipedii

2910444

https://pl.wikipedia.org/wiki/Instagram

Instagram

Instagram – fotograficzny serwis społecznościowy hostingu zdjęć, połączony z aplikacją o tej samej nazwie (dostępną na systemy operacyjne iOS i Android), który umożliwia użytkownikom edycję zdjęć i filmów, stosowanie do nich filtrów cyfrowych oraz udostępnianie ich w różnych serwisach społecznościowych. Charakterystyczną cechą aplikacji był nadawany zdjęciom kwadratowy kształt, podobnie jak w aparatach fotograficznych marki Kodak serii Instamatic, aparatach do fotografii błyskawicznej firmy Polaroid oraz w średnioformatowych aparatach formatu 6x6 w przeciwieństwie do proporcji obrazu 4:3, który jest wykorzystywany przez większość aparatów fotograficznych oraz urządzeń mobilnych dysponujących funkcją foto. 27 sierpnia 2015 roku udostępniono możliwość umieszczania zdjęć i filmów w innych formatach obrazu. W kwietniu 2012 roku serwis został kupiony przez Facebook za około 1 mld USD (pracowało wówczas nad nim zaledwie 13 pracowników). Po pewnym czasie zmieniono regulamin – nowe przepisy wskazują na możliwość sprzedaży zdjęć użytkowników przedsiębiorstwom zewnętrznym. Ocenia się, że było to jedną z głównych przyczyn spadku liczby aktywnych użytkowników – o ile we wrześniu 2012 z aplikacji i strony internetowej korzystało około 100 mln użytkowników, to w styczniu 2013 było ich około 90 mln. We wrześniu 2017 roku Instagram posiadał aż 800 milionów aktywnych użytkowników miesięcznie, w tym 500 mln odwiedzających każdego dnia. Stałym problemem Instagrama są fałszywe konta, wykorzystywane do generowania spamu na platformie. Mimo sukcesywnego usuwania ich przez administratorów, na przełomie czerwca i lipca 2015 roku liczbę nieautentycznych profilów oszacowano na ponad 20 milionów spambotów. 9 grudnia 2012 Instagram wyłączył wsparcie dla zdjęć publikowanych na Twitterze (od tego dnia nie istnieje możliwość wyświetlania na Twitterze fotografii wykonanych za pomocą programu Instagram). W pierwszym tygodniu lipca 2015 roku rozpoczęto przesyłanie zdjęć na serwery Instagrama o rozdzielczości 1080x1080. Był to pierwszy etap zastąpienia standardowego formatu 640x640, obecnego od początków działalności platformy. Instagram nie ogłosił w oficjalnym komunikacie przejścia na 1080 pikseli. Zmiana jakości zdjęć została zauważona przez użytkowników w kodzie źródłowym strony i dotyczyła wyłącznie aplikacji mobilnej. 20 lipca 2015 roku na internetowej wersji Instagrama została wprowadzona wyszukiwarka, umożliwiająca wyszukiwanie hasztagów, profili użytkowników i lokalizacji. W opcjach wyszukiwania zawarto również geotagi i przegląd najpopularniejszych postów. Zmiana mechanizmów wyszukiwania przeprowadzona została sukcesywnie na poszczególnych rynkach. Obecnie największą liczbę obserwujących ma profil serwisu (352 mln) oraz profile gwiazd popkultury i sportu takich jak Cristiano Ronaldo, Ariana Grande, Dwayne Johnson, Kylie Jenner, Selena Gomez, Kim Kardashian West, Lionel Messi, Beyoncé i Neymar. Najczęściej używanym hashtagiem w 2019 był #love. W Polsce najpopularniejszy jest Robert Lewandowski (25,5 mln) oraz jego żona Anna Lewandowska (4 mln). Od kilku lat sukcesywnie przybywa użytkowników tego portalu, w czerwcu 2018 roku ich liczba przekroczyła 1 miliard osób, z czego w Polsce, według danych z grudnia 2018 roku, jest ich ok. 6,8 mln osób. 19 maja 2020 roku serwis zaoferował funkcję Zakupy na Instagramie. Zakupy na Instagramie to zestaw funkcji, które ułatwiają użytkownikom robienie zakupów z poziomu aplikacji dzięki zdjęciom i filmom z produktami marek. 15 sierpnia 2020 roku aplikacja uruchomiła możliwość komunikacji z użytkownikami komunikatora Facebook Messenger. Od 2021 roku, Instagram jest w pełni zintegrowany z Facebookiem oraz WhatsApp. Zbliżonym do Instagrama projektem jest We Heart It. Co najmniej od 2017 wskazuje się na wyjątkową na tle innych mediów społecznościowych szkodliwość Instagrama, w tym jego możliwy wpływ m.in. na zdrowie psychiczne młodzieży. Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Oficjalna strona internetowa Przedsiębiorstwa z siedzibą w San Francisco Fotografia cyfrowa Amerykańskie serwisy społecznościowe Meta Platforms Oprogramowanie fotograficzne

1823657

https://pl.wikipedia.org/wiki/Neymar

Neymar

Neymar, właśc. Neymar da Silva Santos Júnior (ur. 5 lutego 1992 w Mogi das Cruzes) – brazylijski piłkarz, występujący na pozycji napastnika w saudyjskim klubie Al Hilal oraz w reprezentacji Brazylii. Karierę seniorską rozpoczął w Santosie FC, w którym zadebiutował w 2009. W ciągu pięcioletniego pobytu w brazylijskim klubie dwukrotnie zdobył Campeonato Paulista, raz Copa do Brasil i Copa Libertadores. W 2013 przeniósł się do FC Barcelony, z którą zdobył potrójną koronę w sezonie 2014/2015, wygrywając Primera División, Copa del Rey i rozgrywki Ligi Mistrzów UEFA. W 2017, za rekordową kwotę, został zakupiony przez Paris Saint-Germain. Z paryskim klubem cztery razy zdobywał mistrzostwo Francji, trzy razy Puchar Francji, dwa razy Puchar Ligi Francuskiej i trzy razy Superpuchar Francji, a w sezonie 2019/2020 został finalistą Ligi Mistrzów UEFA. W reprezentacji Brazylii występuje od 2010, a z 124 meczami i 77 golami jest najskuteczniejszym piłkarzem, razem z Pelé. Srebrny medalista Igrzysk Olimpijskich 2012. W 2013 Brazylia wygrała Puchar Konfederacji, a Neymar dostał Złotą Piłkę dla mvp turnieju. Złoty medalista Igrzysk Olimpijskich 2016. Uczestnik Mistrzostw Świata 2014, 2018 i 2022. Finalista Copa América 2021, uczestnik edycji z 2011, 2015 i 2016. Dwukrotny laureat 3. miejsca w plebiscycie Złotej Piłki w 2015 i 2017. W latach 2011 i 2012 został Południowoamerykańskim Piłkarzem Roku. Sześciokrotny zwycięzca Samba Gold (2014, 2015, 2017, 2020, 2021 i 2022). Kariera klubowa Santos FC Karierę piłkarską zaczynał w Santosie. Od 2009 był podstawowym zawodnikiem pierwszej drużyny. Neymar w wieku 17 lat zadebiutował w meczu przeciwko Oeste 7 marca 2009 roku – Santos wygrał 2:1, kolejny mecz zagrał przeciwko Mogi Mirim tydzień później, podczas którego zdobył swoją pierwszą bramkę w pierwszej drużynie. Został uznany za najbardziej utalentowanego piłkarza z Ameryki Południowej. W półfinale Campeonato Paulista 2009 w pierwszym meczu przeciwko SE Palmeiras na Estádio Vila Belmiro zdobył gola na wagę zwycięstwa. W finale jednak Santos przegrał z Corinthians São Paulo 4:2 w dwumeczu. Występami w Santosie został porównywany do jego idoli takich jak Robinho czy Pelé. Swoimi umiejętnościami przyciągnął uwagę takich europejskich klubów, jak Manchester United, Real Madryt, FC Barcelona oraz Chelsea. 15 kwietnia 2010 zdobył 5 bramek przeciwko Guarani FC w wygranym meczu przez jego drużynę 8:1 w Copa do Brasil. Neymar wraz z Santosem wygrał mistrzostwa stanu São Paulo w 2010, gdzie strzelił 14 bramek w 19 meczach i otrzymał nagrodę dla najlepszego gracza. Po końcowym gwizdku meczu Ceará – Santos Neymar wdał się w sprzeczkę z obrońcą Ceary João Marcosem. Chwilę później do akcji wkroczyła policja, wtedy też odpychający Neymara kolega z drużyny Marquinhos został uderzony gumową pałką przez jednego z policjantów. 15 września 2010 w meczu przeciwko Atlético Goianiense (wygranym 4:2) trener Santosu Dorival Júnior nie pozwolił Neymarowi egzekwować rzutu karnego (zawodnik nie wykorzystał w sezonie już kilku), który został podyktowany po faulu na nim. Neymar głośno wyraził wtedy swoje niezadowolenie z decyzji trenera, a telewizyjne kamery zarejestrowały jego niestosowne zachowanie. Neymar później przeprosił, ale szkoleniowiec chciał go zawiesić na 15 dni. Gwiazdor Santosu nie zagrał w następnej kolejce z Guarani FC, a zarząd klubu zażyczył sobie, by przywrócić go do składu na mecz z Corinthians. Júnior początkowo się zgodził, ale później zmienił zdanie i został zwolniony. Następny trener Santosu Marcelo Martelote przywrócił Neymara do składu. 5 lutego 2012, w dniu 20. urodzin w meczu z Palmeiras strzelił swojego 100. gola w seniorskiej karierze. 26 maja 2013 rozegrał ostatni mecz w barwach Santosu. FC Barcelona Transfer 26 maja 2013 Neymar ogłosił, że od nowego sezonu będzie zawodnikiem FC Barcelony. Brazylijczyk podpisał kontrakt na 5 lat. Na konto jego byłego klubu – Santosu ma wpłynąć 55% kwoty transferowej. Resztę otrzymała firma DIS (40%) i TEISA (5%), które były współwłaścicielami karty zawodniczej piłkarza. Podczas konferencji prasowej (24 stycznia 2014) ujawniono, że całkowita kwota transferu wyniosła 86,2 miliona euro. Sezon 2013/2014 Zadebiutował 30 lipca 2013 na PGE Arenie w Gdańsku w towarzyskim meczu z Lechią Gdańsk, zmieniając w 79. minucie Alexisa. 18 sierpnia 2013 w wygranym 7:0 meczu z Levante zadebiutował w Primera División. Swoją pierwszą bramkę strzelił 21 sierpnia 2013 w zremisowanym meczu o Superpuchar Hiszpanii, w którym jego drużyna zmierzyła się na wyjeździe z Atlético Madryt. Barcelona przegrywała po golu Davida Villi, lecz w 58. minucie spotkania Neymar doprowadził do wyrównania. Ta bramka dała Barcelonie zwycięstwo w dwumeczu (na Camp Nou padł remis 0:0). 18 września 2013 zadebiutował w Lidze Mistrzów UEFA w barwach FC Barcelony, w wygranym meczu przeciwko AFC Ajax (4:0), w którym zaliczył asystę przy trafieniu Gerarda Piqué. 24 września 2013 w meczu z Realem Sociedad (1:4) strzelił swoją pierwszą ligową bramkę. 26 października wystąpił w El Clásico (meczu FC Barcelony z Realem Madryt). Jego drużyna wygrała 2:1, a Neymar strzelił gola i zanotował asystę przy trafieniu Alexisa Sáncheza. 11 grudnia 2013 w meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów z Celticem (6:1) zdobył swoje trzy pierwsze bramki w rozgrywkach. 3 dni później zanotował swój pierwszy dublet w lidze w meczu 16. kolejki z Villarealem (2:1). 26 marca 2014 w meczu 30. kolejki z Celtą Vigo drugi raz skompletował dwie bramki, a jego zespół wygrał 3:0. W sezonie 2013/2014 rozegrał 41 meczów, w których strzelił 15 goli i zanotował 15 asyst. Sezon 2014/2015 13 września 2014, w meczu 3. kolejki La Liga przeciwko Athletic Bilbao (2:0), Neymar strzelił swoje pierwsze dwie bramki w sezonie 2014/2015. 27 września strzelił hat-tricka w spotkaniu przeciwko Granadzie, zakończonym wygraną 6:0. 25 października strzelił jedyną bramkę dla Dumy Katalonii w przegranym 1:3 spotkaniu z Realem Madryt. 8 stycznia 2015 w meczu 1/8 finału Pucharu Króla z Elche CF strzelił dwa gole i zaliczył asystę, a Barcelona wygrała to spotkanie 5:0. 24 stycznia zanotował dublet goli i asyst w meczu 20. kolejki Primera División przeciwko Elche CF (6:0). Cztery dni później, w meczu ćwierćfinałowym Copa del Rey przeciwko Atlético Madryt (3:2) strzelił dwa gole. W meczu półfinału tychże rozgrywek, który został rozegrany 4 marca 2015 przeciwko Villareal, Neymar strzelił dwie bramki, a jego zespół wygrał 3:1. 21 kwietnia 2015 Neymar strzelił swoją 30. bramkę w sezonie, trafiając dwukrotnie w meczu ćwierćfinału Ligi Mistrzów UEFA z Paris Saint-Germain. 30 maja zdobył bramkę w finale Pucharu Króla z Athletic Bilbao (3:1). Z łącznie 7 golami został królem strzelców edycji 2014/2015 Copa del Rey. 6 czerwca wyszedł w podstawowym składzie na finał Ligi Mistrzów UEFA przeciwko włoskiej drużynie Juventusu. Mecz zakończył się zwycięstwem Dumy Katalonii 3:1, a Brazylijczyk strzelił trzeciego gola dla Barçy. Z 10 trafieniami został królem strzelców edycji 2014/2015 ex aequo z Lionelem Messim i Cristiano Ronaldo. Łącznie w sezonie 2014/2015 zdobył 39 goli oraz zaliczył 10 asyst w 51 meczach. Sezon 2015/2016 Pierwszy mecz sezonu 2015/2016 rozegrał 29 sierpnia, a Barcelona pokonała Málagę 1:0. W następnym spotkaniu, rozegranym 12 września przeciwko Atlético Madryt w Primera División (2:1), strzelił pierwszą bramkę w sezonie. 17 października 2015 w meczu 8. kolejki z Rayo Vallecano (5:2), Neymar strzelił cztery gole i zanotował asystę przy bramce Luisa Suareza. 4 listopada zdobył dwa gole przeciwko BATE Borysów (3:0) w Lidze Mistrzów UEFA. 8 listopada ponownie zdobył dublet – tym razem w starciu ligowym z Villarealem (3:0). 21 listopada zdobył gola i zanotował asystę w meczu z Realem Madryt, który Barcelona wygrała 4:0. 28 listopada kontynuował passę trzech ligowych spotkań z golem zdobywając dwie bramki w meczu z Realem Sociedad (4:0). 20 grudnia wystąpił w finale Klubowych Mistrzostw Świata przeciwko River Plate (3:0), w którym dwukrotnie zanotował asystę. 6 stycznia 2016 został laureatem 3. miejsca w plebiscycie Złotej Piłki, ustępując Lionelowi Messiemu oraz Cristiano Ronaldo. 12 marca 2016 strzelił dwa gole przeciwko Getafe (6:0) w ramach 29. kolejki La Ligi. 22 maja 2016 strzelił gola w finale Pucharu Króla z Sevillą, który ostatecznie zakończył się zwycięstwem Dumy Katalonii 2:0. Ogólnie w sezonie 2015/2016 wystąpił w 49 meczach, strzelając 31 goli i notując 25 asyst. Sezon 2016/2017 1 lipca 2016, FC Barcelona poinformowała o przedłużeniu kontraktu z Brazylijczykiem do 2021. Klauzula odstępnego miała wynosić w pierwszym roku 200 mln euro, rok później 222 mln, a następnie 250 mln euro. Sezon rozpoczął od zanotowania asysty w przegranym 1:2 meczu 2. kolejki La Liga z Deportivo Alavés. 13 września 2016 w meczu fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA z Celticem (7:0) zdobył gola i zanotował 4 asysty. 24 września w meczu ligowym przeciwko Sportingowi Gijón strzelił dwa gole, a jego zespół wygrał spotkanie 5:0. 14 lutego 2017 r. wystąpił w przegranym 4:0 meczu 1/8 finału Ligi Mistrzów z Paris Saint-Germain. 8 marca w meczu rewanżowym z PSG zdobył dwa gole oraz zanotował dwie asysty i tym samym pomógł swojemu zespołowi wygrać spotkanie 6:1; Neymara wybrano mvp spotkania, a później FC Barcelona uznała mecz za swój najlepszy w historii. 2 kwietnia 2017 w wygranym meczu 29. kolejki Primera División z Granadą (4:1), zdobył swojego 100. gola w 177. występie dla Barcelony. 14 maja w meczu 37. kolejki ligi hiszpańskiej przeciwko UD Las Palmas (4:1) zanotował hat-tricka. 27 maja w wygranym 3:1 finale Pucharu Króla z Deportivo Alavés strzelił swoją ostatnią, 105. bramkę dla FC Barcelony w 186. występie. Łącznie w sezonie 2016/2017 rozegrał 45 meczów, w których strzelił 20 bramek i zanotował 26 asyst. Paris Saint-Germain 3 sierpnia 2017 podpisał pięcioletni kontrakt z francuskim klubem Paris Saint-Germain. Kwota transferu wynosiła 222 miliony euro i była najwyższa w historii futbolu. Paryżanie wiązali z nim duże nadzieje w kwestii zdominowania rozgrywek europejskich. To on miał poprowadzić klub z Paryża do pierwszego w historii triumfu w Lidze Mistrzów. W swoim pierwszym sezonie wygrał mistrzostwo Francji, Puchar Francji i Puchar ligi Francuskiej. Wystąpił wtedy w 30 spotkaniach i zdobył 28 bramek we wszystkich rozgrywkach. 21 maja 2022 w meczu z FC Metz (5:0) strzelił swoją 100. bramkę dla Paris Saint-Germain, tym samym zostając trzecim piłkarzem w historii (po Romário i Cristiano Ronaldo), który zdobył 100 bramek dla trzech różnych klubów. Kariera reprezentacyjna Do reprezentacji młodzieżowej po raz pierwszy został powołany przez trenera Lucho na MŚ U-17 w 2009. W debiucie strzelił gola, ale Brazylia odpadła w fazie grupowej. Po dobrym występie na tej imprezie, Pelé i Romário zasugerowali selekcjonerowi Dundze, by wziął Neymara na Mistrzostwa Świata do RPA. Ten jednak umieścił go tylko na liście rezerwowej. Kierowca Formuły 1 Felipe Massa publicznie skrytykował to posunięcie mówiąc: Dunga odparł, że zarówno Neymar i jak jego kolega z klubu Ganso są: Brazylia zakończyła turniej na ćwierćfinale, ulegając 2:1 Holandii. Po turnieju Dunga podał się do dymisji, a brazylijski związek piłkarski ją przyjęła. 26 lipca 2010 nowy selekcjoner Mano Menezes powołał Neymara na towarzyski mecz „Canarinhos” z USA. Neymar otworzył wynik spotkania, strzelając w 29. minucie gola głową po dośrodkowaniu André Santosa. Brazylia wygrała 2:0. W swoim drugim meczu kadry Neymar zagrał od początku z Argentyną w Dosze. Zszedł z boiska w 76. minucie, a Brazylia przegrała 1:0. Trzecim występem Neymara w Seleção było towarzyskie spotkanie ze Szkocją, w którym zdobył 2 bramki (tę drugą z rzutu karnego). W 2013 został powołany przez Luiza Felipe Scolariego na Puchar Konfederacji. Neymar otrzymał złotą piłkę oraz zdobył 4 gole, a Brazylia zwyciężyła w finale Hiszpanię 3:0, zdobywając puchar. W ćwierćfinale mistrzostw świata 2014 – po faulu Juana Zúñigi – Neymar doznał kontuzji – pęknięcia trzeciego kręgu lędźwiowego. 18 czerwca 2015, tuż po końcowym gwizdku sędziego w meczu Brazylia – Kolumbia, Neymar otrzymał czerwoną kartkę za uderzenie głową Jeisona Murillo. Życie prywatne Neymar ma syna Daviego Luccę oraz córkę Mavie. Jest członkiem chrześcijańskiego Kościoła zielonoświątkowego „Igreja Batista Peniel”, dla którego płaci dziesięcinę i często w wywiadach telewizyjnych mówi o Bogu. Statystyki Klubowe (aktualne na 19 lutego 2023) Reprezentacyjne (aktualne na 9 grudnia 2022) Sukcesy Santos FC Mistrzostwo stanu São Paulo: 2010, 2011, 2012 Puchar Brazylii: 2010 Copa Libertadores: 2011 Recopa Sudamericana: 2012 FC Barcelona Mistrzostwo Hiszpanii: 2014/2015, 2015/2016 Puchar Króla: 2014/2015, 2015/2016, 2016/2017 Superpuchar Hiszpanii: 2013 Liga Mistrzów UEFA: 2014/2015 Klubowe mistrzostwo świata: 2015 Paris Saint-Germain Mistrzostwo Francji: 2017/2018, 2018/2019, 2019/2020, 2021/2022, 2022/2023 Puchar Francji: 2017/2018, 2019/2020, 2020/2021 Puchar Ligi Francuskiej: 2017/2018, 2019/2020 Superpuchar Francji: 2018, 2020, 2022 Reprezentacyjne Copa América (2. miejsce): 2021 Igrzyska olimpijskie: Złoto (2016), Srebro (2012) Puchar Konfederacji: 2013 Mistrzostwo Ameryki Południowej U-20: 2011 Indywidualne Król strzelców Pucharu Króla: 2014/2015 (7 goli) Król strzelców Ligi Mistrzów UEFA: 2014/2015 (10 goli) Król asyst Ligi Mistrzów UEFA: 2015/2016, 2016/2017 Król strzelców Copa Libertadores: 2012 Król asyst Copa Libertadores: 2012 Król strzelców Campeonato Paulista: 2012 Król strzelców Pucharu Brazylii: 2010 Król strzelców Mistrzostw Ameryki Południowej U-20: 2011 Król asyst Klubowych Mistrzostw Świata: 2015 Wyróżnienia Złota Piłka dla najlepszego zawodnika Pucharu Konfederacji 2013 Brązowa piłka Klubowych mistrzostw świata: 2011 Brązowy But dla trzeciego najlepszego strzelca Pucharu Konfederacji 2013 Najlepszy zawodnik mistrzostw stanu São Paulo: 2010, 2011, 2012 Najlepszy zawodnik ligi brazylijskiej: 2011 Najlepszy piłkarz w Brazylii: 2011 Najlepszy piłkarz Ligue 1 UNFP: 2018 Południowoamerykański Piłkarz Roku: 2011, 2012 Najlepszy zawodnik Copa Libertadores: 2011 Najlepszy młody piłkarz roku (World Soccer): 2011 Nagroda Puskása: 2011 (najpiękniejsza bramka 2011 roku) Jedenastka Roku według L’Équipe: 2014 Samba Gold: 2014, 2015, 2017, 2020, 2021, 2022 Najlepszy zawodnik z kontynentu amerykańskiego według LFP: 2015 3. miejsce w plebiscycie Złotej Piłki FIFA: 2015, 2017 3. miejsce w plebiscycie The Guardian na najlepszego piłkarza świata: 2015 Drużyna Marzeń Pucharu Konfederacji: 2013 Drużyna Marzeń Mistrzostw świata: 2014 Drużyna Turnieju Copa América: 2021 Drużyna Roku UEFA: 2015, 2020 Drużyna Roku FIFPro: 2015, 2017 Drużyna Roku IFFHS: 2017 Drużyna Roku Campeonato Brasileiro Série A: 2010, 2011, 2012 Drużyna Sezonu Ligi Mistrzów UEFA: 2014/2015, 2019/2020, 2020/2021 Drużyna Sezonu Ligue 1 UNFP: 2017/2018, 2018/2019, 2020/2021 Piłkarz miesiąca Primera División: Listopad 2015 Piłkarz miesiąca Ligue 1 UNFP: Styczeń 2020, Sierpień 2022 Piłkarz dekady CONMEBOL według IFFHS (2. miejsce): 2011–2020 Drużyna dekady CONMEBOL według IFFHS: 2011–2020 Rekordy Najskuteczniejszy zawodnik w historii reprezentacji Brazylii: 77 goli Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Neymar na oficjalnej stronie Paris Saint-Germain Reprezentanci Brazylii w piłce nożnej Piłkarze ze 100 i więcej występami w reprezentacji Brazylijscy medaliści olimpijscy Piłkarze Santosu FC Piłkarze FC Barcelona Piłkarze Paris Saint-Germain F.C. Piłkarze Al-Hilal (Rijad) Zdobywcy Pucharu Europy i Ligi Mistrzów Zdobywcy Pucharu Konfederacji w piłce nożnej Królowie strzelców Pucharu Europy i Ligi Mistrzów UEFA Królowie strzelców Copa Libertadores Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2012 Medaliści Letnich Igrzysk Olimpijskich 2016 Piłkarze nożni na Letnich Igrzyskach Olimpijskich 2016 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2014 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022 Uczestnicy Copa América 2011 Uczestnicy Copa América 2015 Uczestnicy Copa América 2021 Uczestnicy Pucharu Konfederacji w piłce nożnej 2013 Piłkarze roku w Ameryce Południowej Ludzie urodzeni w Mogi das Cruzes Urodzeni w 1992 Mistrzowie Ameryki Południowej U-20 w Piłce Nożnej Uczestnicy Mistrzostw Ameryki Południowej U-20 w Piłce Nożnej 2011

73028

https://pl.wikipedia.org/wiki/Real%20Madryt

Real Madryt

Real Madryt (, wym. ) – hiszpański klub sportowy powstały w 1902. Słynie głównie z sukcesów istniejącej od chwili założenia drużyny piłki nożnej, która 35 razy zdobyła mistrzostwo Hiszpanii, 14 razy Puchar Europy/Ligę Mistrzów, a także wiele innych trofeów, w tym przyznany w 2000 przez FIFA tytuł najlepszego klubu w XX wieku. Od 1947 drużyna rozgrywa domowe spotkania na stadionie Santiago Bernabéu, nazwanym na cześć byłego prezesa, za którego czasów klub zdobył najwięcej trofeów. Klub odegrał ważną rolę w historii hiszpańskiej i światowej piłki nożnej – to z inicjatywy jego działaczy powstał Puchar Króla. Klub reprezentował również Hiszpański Związek Piłki Nożnej, stając się jednym ze współzałożycieli FIFA w 1904. W 1928 znalazł się w pierwszym zestawie drużyn tworzących Primera División, zaś w 1955 stał się jedną z drużyn biorących udział w pierwszej edycji Pucharu Europy, którą następnie wygrał, broniąc to trofeum cztery razy z rzędu. Jest również jedynym klubem w historii, który po zmianie nazwy tych rozgrywek na Liga Mistrzów UEFA w 1992 zdobył to trofeum trzy razy z rzędu (2016, 2017, 2018). Klub zajmuje pierwsze miejsce w tabeli wszech czasów ligi hiszpańskiej. Na świecie powszechnie znana jest też jego rywalizacja z FC Barcelona, zwana El Clásico. Od 1931 Real Madryt posiada też utytułowaną drużynę koszykarską, która zdobyła 35 tytułów mistrza kraju i odniosła dziesięć triumfów w Eurolidze. W przeszłości istniały także inne sekcje, m.in. siatkówki, tenisa i piłki ręcznej. Historia Początki Realu Madryt sięgają końca XIX wieku, kiedy to około 1896 grupa absolwentów Oxbridge założyła drużynę Foot Ball Sky, rozgrywającą mecze w każdy niedzielny poranek. W 1900 klub rozdzielił się na dwie drużyny – New Foot-Ball de Madrid i Español de Madrid, w którym funkcję prezesa pełnił Julián Palacios. To właśnie ta drużyna została dwa lata później, 6 marca 1902, oficjalnie zarejestrowana przez Juana Padrósa Rubió jako Madrid Foot Ball Club (niektóre źródła podają datę 18 marca 1902). Członkami pierwszego zarządu drużyny byli oprócz Rubio też: Enrique Varela (wiceprezes), Manuel Mendía (sekretarz), José de Gorostizaga (skarbnik) oraz Antonio Neyra, Mario Giralt, Carlos Mertens, Álvaro Spottorno i Arturo Meléndez (członkowie zarządu). Przed powstaniem ligi Pierwszy mecz Madrid FC rozegrał trzy dni później, 9 marca 1902 na boisku przy ulicy noszącej obecnie imię Filipa II. Drużyna nie grała jednak wówczas z zewnętrznym przeciwnikiem – był to tylko wewnętrzny mecz mający pomóc w wyłonieniu podstawowej jedenastki oraz rozreklamowaniu nowo powstałej ekipy. Zmierzyły się w nim składy „czerwony” (J. Giralt, Meléndez, Molera, Salvador, Valcárcel, Spottorno, Stampher, J. Palacios, Varela, Celada, Bueno) i „niebieski” (Meléndez, J. Padrós, Spottorno, Gorostizaga, Mendía, Páramo, Neyra, A. Giralt, F. Palacios, Martens, Rodero), a zakończyło się wynikiem 1:0 dla „niebieskich”. Kilkanaście dni później Madrid FC zyskał pierwszego trenera – został nim Irlandczyk Arthur Johnson, autor instrukcji, jak grać w piłkę, opublikowanej w Heraldo del Sport. Oficjalnymi siedzibami klubu stały się zaś zaplecze sklepu Al Capricho należącego do braci Padrós oraz tawerna La Taurina, z której zawsze wyruszali na mecze. Już w kwietniu klub przedstawił burmistrzowi Madrytu propozycję zorganizowania turnieju piłkarskiego dla uczczenia koronacji króla Alfonsa XIII – to właśnie z tego turnieju później wyewoluował Copa del Rey, czyli Puchar Króla. W jego pierwszej edycji, rozegranej w dniach 13–15 maja, wzięło udział pięć drużyn. I już pierwszego dnia turnieju odbył się mecz o prawo gry w finale między późniejszym Realem Madryt a przybyłym ze stolicy Katalonii FC Barcelona, który w następnych latach stał się największym rywalem Los Blancos. Spotkanie ze starszym o trzy lata i mającym już wówczas w składzie wielu obcokrajowców klubem z Barcelony zakończyło się przegraną gospodarzy 1:3. Barcelona w finale przegrała z Vizcayą, zaś Madrid FC w meczu z przegranym drugiego półfinału, którym był Club Español Foot Ball, zwyciężył 3:2, wygrywając tym samym Copa de la Gran Peña, pierwsze trofeum w swojej historii. W następnej edycji udało się mu już dojść do finału tych rozgrywek, ale tam uległ Athleticowi Bilbao 2:3. W styczniu 1904 Carlos Padrós zrezygnował ze stanowiska prezesa Madryckiej Federacji Klubów Futbolowych (Federación Madrileña de Clubes de Foot-Ball) i zajął miejsce brata, Juana, na stanowisku prezesa Madrid FC. Jeszcze w tym samym miesiącu Madrid dzięki fuzji z drużynami Moderno i Amicale zyskał do składu francuskich zawodników tego drugiego. Pierwszy Puchar Hiszpanii (będący wówczas także mistrzostwem Hiszpanii) Madrid zdobył 18 kwietnia 1905, pokonując w finale Atheltic 1:0 po golu Prasta. Kilka miesięcy później, 23 października, odbył się pierwszy mecz międzynarodowy Madridu – dla uczczenia wizyty Émile’a Loubeta w Hiszpanii Carlos Padrós zorganizował mecz z paryskim Galia Sport, który zakończył się remisem 1:1. W latach 1906–1908 Madrid FC również triumfował w Pucharze Hiszpanii, co dało mu łącznie cztery zwycięstwa z rzędu, tracąc trofeum dopiero w 1909 na rzecz Club Ciclista San Sebastián. Również w 1908 zmienił się prezes klubu – stanowisko to zajął Adolfo Meléndez, a jego poprzednik, Carlos Padrós, został mianowany honorowym prezesem na zawsze. Następny ważny dzień w historii klubu nastąpił 31 października 1912, kiedy to na ziemi dzierżawionej klubowi przez Laureano Garcíę Comiso za 1000 peset miesięcznie otwarto nowy stadion – O’Donnell. W tym samym sezonie występować w białych barwach zaczął młody napastnik, Santiago Bernabéu, choć akurat wtedy rozpoczynał się słabszy okres dla klubu z Madrytu, który trwać miał do drugiej połowy dekady, kiedy to 15 maja 1917 odzyskał prymat na krajowej arenie, pokonując w finale Arenas Club de Getxo 2:1. 29 czerwca 1920 król Alfons XIII nadał klubowi tytuł Królewski () – Madrid Foot Ball Club zmienił się w ten sposób w Real Madrid Club de Fútbol, zmieniono bowiem także drugi człon dotychczasowej nazwy na hiszpański. Niespełna pół roku później Real Madryt rozpoczął swoje pierwsze zagraniczne tournée, w ramach którego rozegrał mecze w Lizbonie, Porto, Turynie, Livorno, Bolonii i Genui. W następnych latach Real Madryt dwukrotnie zmieniał stadion – najpierw 29 kwietnia 1923 otwarto Ciudad Lineal (w meczu otwarcia gospodarze pokonali Real Unión 2:0 po golach José Maríi Ubedy), a następnie, 17 maja 1924, Estadio Chamartín. Inaugurację tego spotkania uświetnił mecz z Newcastle United, a honorowego pierwszego kopnięcia piłki dokonał syn królewski, Gonzalo. Od założenia ligi do zakończenia wojny domowej Rozgrywki ligowe w Hiszpanii zainaugurowano 10 lutego 1929 meczem Realu Madryt przeciwko CE Europa z Barcelony. Zakończyło się ono zwycięstwem Los Blancos 5:0 (cztery gole Lazcano, jeden gol Morery), dzięki czemu klub z Madrytu stał się pierwszym w historii liderem Primera División. Sezon zakończył jednak na drugim miejscu, z dwoma punktami straty do FC Barcelona. Najlepszymi strzelcami drużyny zostali Jaime Lazcano (ściągnięty na mocy samodzielnej decyzji ówczesnego sekretarza klubu, Santiago Bernabéu, za 6000 peset wbrew zaleceniom zarządu) i Gaspar Rubio – po jedenaście trafień w siedemnastu meczach. Pierwszy tytuł mistrza Hiszpanii zdobyty w lidze przyszedł dopiero w sezonie 1931/1932 – mając w składzie takich graczy jak Jacinto Quincoces, Manuel Olivares Lapeña czy Ricardo Zamora, którego we wrześniu 1930 ściągnięto z Espanyolu za 150 tysięcy peset, Real Madryt zdobył w osiemnastu meczach 28 punktów, nie ponosząc przy tym ani jednej porażki. Dwa lata później Los Blancos odzyskali krajowy puchar, pokonując w finale Valencię 2:1. 21 czerwca 1936 miało miejsce wydarzenie z pozoru mało znaczące, które jednak z czasem urosło do miana legendy – Ricardo Zamora w swoim ostatnim oficjalnym meczu w barwach Realu Madryt obronił bardzo silny strzał José Escoli w końcówce finałowego meczu Pucharu Hiszpanii z FC Barcelona, kiedy to Los Blancos, grając w dziesięciu, bronili prowadzenia 2:1. W wojnie domowej klub poniósł ciężkie straty – zginęło lub musiało opuścić Madryt wielu członków klubu, w tym ówczesny prezes, Rafael Sánchez Guerra, a stadion, zamieniony na tymczasowe więzienie, uległ zniszczeniu. Na szczęście dla Realu Madryt, zarząd pod kierunkiem Pedro Paragesa i Adolfo Meléndeza był w stanie rozpocząć długotrwały proces odbudowy potęgi klubu. Długo nie był jednak w stanie wygrać ligi, a za czasów następcy Meléndeza, Antonio Santosa Peralby, zajął w sezonie 1942/1943 10. miejsce – wówczas najsłabsze w historii Los Blancos. W ostatnich tygodniach pełnienia funkcji przez Santosa Peralbę Real Madryt rozegrał kolejny mecz, który przeszedł do legendy. W półfinale krajowego pucharu Los Blancos mierzyli się z Barceloną i w pierwszym meczu na Camp de Les Corts przegrali 0:3, ale rewanżu, 13 czerwca 1943, odnieśli najwyższe zwycięstwo w swojej historii, pokonując Blaugranę aż 11:1. Mecz ten budzi kontrowersje, z powodu rzekomego szantażu jakiego miałyby dokonanać frankistowskie służby policyjne: przed rozpoczęciem gry dyrektor służb specjalnych wszedł do szatni Barçy – [...] – przypomniał zawodnikom, że wielu z nich dopiero co wróciło do Hiszpanii z wychodźstwa wojennego dzięki amnestii, która wybaczała ucieczkę. W finale Real Madryt przegrał jednak z Athletikiem Bilbao 0:1. Prezesura Santiago Bernabéu Trzy miesiące później, 15 września 1943, klub zyskał nowego prezesa – na stanowisko jednogłośnie wybrano Santiaga Bernabéu, człowieka mającego już za sobą pracę w klubie jako piłkarz, menadżer i dyrektor, który w ciągu trzydziestu pięciu lat prezesury stał się najlepszym i odnoszącym największe sukcesy prezesem w historii Realu Madryt, początkowo sam, a następnie wspólnie z Raimundem Saportą budując potęgę klubu. W ciągu kilku miesięcy rozpoczął realizację planów budowy nowego stadionu – grunty na ten cel zakupiono w czerwcu następnego roku, a już 27 października 1944 rozpoczęły się prace. Trwały do grudnia 1947, a pierwszym przeciwnikiem Realu Madryt na nowym stadionie był portugalski klub Os Belenenses; mecz zakończył się zwycięstwem gospodarzy 3:1. 1 września 1950 ukazał się pierwszy numer „Biuletynu informacyjnego Realu Madryt” (), który na najbliższe 40 lat stał się organem prasowym klubu i kibiców Realu Madryt. Na okładce pierwszego numeru pojawił się krótki list od prezesa Bernabéu: Obecnie oficjalnym wydawnictwem prasowym klubu jest „Magazyn Realu Madryt” (hiszp. Revista Real Madrid). W sezonie 1951/1952, w trakcie którego klub świętował 50. rocznicę istnienia (w ramach obchodów rozegrano mecz z Club Deportivo Los Millonarios z Alfredo Di Stéfano w składzie), Real Madryt ukończył ligę na trzecim miejscu, 2 punkty za Athletikiem i 5 za Barceloną. Jedynym sukcesem Los Blancos okazał się tytuł króla strzelców dla Pahiño, który w 27 meczach zdobył 28 goli, jednego więcej niż Ladislao Kubala. W 1953 zawodnikiem Realu Madryt został Argentyńczyk Alfredo Di Stéfano. Stało się to po długim sporze z FC Barcelona, do którego zawodnik ten trafił najpierw. Oba kluby zapłaciły poprzedniej drużynie Di Stéfano kwotę odstępnego, wobec czego ostatecznie Królewska Hiszpańska Federacja Piłkarska poprosiła FIFA o rozsądzenie kwestii, którego klubu zawodnikiem jest Argentyńczyk. Ta najpierw oznajmiła, iż „Di Stéfano nie może zagrać w żadnym klubie hiszpańskim do chwili, gdy jego sytuacja [...] nie zostanie całkowicie wyjaśniona”, a następnie poprosiła o arbitraż byłego prezesa RFEF, Armado Muñoza Calero, który zaproponował, aby Di Stéfano rozegrał sezony 1953/1954 i 1955/1956 w barwach Realu Madryt, a 1954/1955 i 1956/1957 w barwach Barcelony. Oba kluby oprotestowały takie rozwiązanie i odwołały się do Narodowej Delegacji Sportów, która zadecydowała o zakazie dalszego transferowania do hiszpańskich klubów piłkarzy z zagranicy. Di Stéfano zaś, po rezygnacji Barcelony i za zgodą krajowej Federacji, ostatecznie trafił do Madrytu, gdzie zadebiutował 22 września 1953 (dzień po oficjalnym potwierdzeniu transferu) w towarzyskim meczu z nieistniejącym już FC Nancy. Pierwszy sezon z Di Stéfano w składzie zakończył się tytułem mistrzowskim dla Los Blancos, a sam Don Alfredo zdobył trzy gole w meczu z Valencią, który ostatecznie zapewnił klubowi pierwsze miejsce w lidze. Sam Di Stéfano został królem strzelców z 27 bramkami na koncie. W następnej edycji rozgrywek ligowych Real Madryt obronił mistrzostwo, a Di Stéfano zdobył 25 goli z łącznie 80 strzelonych przez klub. Triumfy w Pucharze Mistrzów We wrześniu 1955 rozpoczęła się pierwsza edycja Pucharu Mistrzów – w pierwszym meczu w historii rozgrywek Sporting CP i FK Partizan zremisowały 3:3, a pierwszy mecz Realu Madryt, rozegrany 8 września, zakończył się zwycięstwem 2:0 nad Servette FC w Genewie; bramki strzelali Miguel Muñoz w 74. minucie i Héctor Rial w 89. W rewanżu Los Blancos wygrali 5:0 po golach Di Stéfana (dwa), Joseíta, Riala i Molownego. Następnie klub eliminował kolejno: Partizan w 1/4 finału (4:0 i 0:3) oraz A.C. Milan (4:2 i 1:2). W finale rozegranym 13 czerwca 1956 Real Madryt zmierzył się ze Stade de Reims z Raymondem Kopą w składzie. Mecz zakończył się zwycięstwem drużyny hiszpańskiej 4:3 po golach Di Stéfana (14'), Riala (30', 79') i Marquitosa (67') dla Realu Madryt oraz Leblonda (6'), Templina (10') i Hidalga (62') dla Reims. W następnym sezonie Real Madryt, już z Kopą we własnej drużynie, nie tylko odzyskał mistrzostwo Hiszpanii, kończąc sezon z pięcioma punktami przewagi nad Sevillą, ale też drugi raz z rzędu zagrał w finale Pucharu Mistrzów. Wyeliminowawszy w półfinale Manchester United (3:1 i 2:2), w finale rozegranym 30 maja 1957 na Estadio Santiago Bernabéu przy obecności 124 tysięcy widzów na trybunach Los Blancos pokonali Fiorentinę 2:0 po golach Di Stéfana w 70 i Francisca Gento w 76 minucie. Kolejny rok przyniósł obronę obu trofeów – w lidze klub o trzy punkty wyprzedził Atlético Madryt (Di Stéfano, Rial i Marsal strzelili razem 48 goli), zaś w finale Pucharu Mistrzów zmierzył się z Milanem na stadionie Heysel. Wszystkie gole zdobyte w regulaminowym czasie gry padły w ciągu dziesięciu minut; strzelali je kolejno: 0:1 Juan Schiaffino (69'), 1:1 Di Stéfano (74'), 1:2 Grillo (78'), 2:2 Rial (79'). Mecz został rozstrzygnięty w dogrywce dzięki bramce Francisca Gento w 107. minucie. Sezon 1957/1958 był ostatnim w piłkarskiej karierze Miguela Muñoza (rozegrał w jego trakcie tylko cztery mecze ligowe, ostatni w marcu przeciwko Sportingowi Gijón). W jego miejsce po długich i trudnych negocjacjach sprawdzono Węgra Ferenca Puskása. Ten w pierwszym roku gry w Madrycie strzelił 21 goli w 24 meczach ligowych, ale Real Madryt zajął w końcowej klasyfikacji drugie miejsce, 4 punkty za FC Barcelona. Zdobył za to już czwarty z rzędu Puchar Mistrzów – finałowym przeciwnikiem znów był Stade de Reims, ale tym razem Los Blancos nie pozwolili Francuzom strzelić ani jednego gola, sami zaś zdobyli dwa. Dzięki trafieniom Mateosa i Di Stéfana (król strzelców ligi hiszpańskiej z 23 bramkami) mecz w Stuttgarcie zakończył się zwycięstwem Realu Madryt. W sezonie ligowym 1959/1960 sytuacja się powtórzyła – Real Madryt znów zajął drugie miejsce, wyprzedzony przez FC Barcelona, choć tym razem oba klub zdobyły po tyle samo punktów (46), ale ekipa z Katalonii wygrała rywalizację dzięki lepszemu bilansowi bramek. Los Merengues okazali się za to lepsi w Pucharze Mistrzów, pokonując Barcelonę w półfinale (3:1 u siebie po dwóch golach Di Stéfana i jednym Puskása oraz również 3:1 na wyjeździe po dwóch trafieniach Puskása i jednym Genta). W meczu finałowym (18 maja 1960 na Hampden Park) rywalem Madrytu był Eintracht Frankfurt. Choć pierwszą bramkę strzelili Niemcy (Richard Kress w 18. minucie), do przerwy wynik brzmiał 3:1 dla Realu Madryt (dwa razy Di Stéfano, raz Puskás). W 26 minut drugiej połowy Real Madryt strzelił kolejne trzy bramki, a zdobywcą wszystkich był Puskás. Minutę po trafieniu na 6:1 gola zdobył Erwin Stein, następnie na 7:2 podwyższył Di Stéfano, a wynik trafieniem na 7:3 ustalił Stein w 76. minucie. Dla trenowanego już wówczas przez swojego byłego piłkarza, Miguela Muñoza, Realu Madryt był to piąty z rzędu triumf w europejskich rozgrywkach. We wrześniu tego samego roku Real Madryt pokonał w dwumeczu urugwajski Club Atlético Peñarol, zdobywając pierwszy w historii Puchar Interkontynentalny. Lata 60 XX w. Świetna passa Realu Madryt w Pucharze Klubowych Mistrzów Europy dobiegła końca w następnym sezonie – już w drugiej rundzie (czyli 1/8 finału) klub został wyeliminowany przez FC Barcelona (2:2 w Madrycie, 2:1 dla gospodarzy w Barcelonie). Barcelona ostatecznie doszła do finału, gdzie stosunkiem 3:2 pokonała ją SL Benfica. W lidze hiszpańskiej Madryt zajął za to pierwsze miejsce z aż dwunastoma punktami przewagi nad Atlético, zaś Ferenc Puskás z 28 golami w 28 meczach został królem strzelców. Był to pierwszy z serii pięciu tytułów mistrza Hiszpanii dla Los Blancos. W tym samym roku, dokładnie 8 lutego 1961, Real Madryt po raz pierwszy zagrał na słynnym stadionie Maracanã – przeciwnikiem Los Blancos był Club de Regatas Vasco da Gama. Do przerwy goście prowadzili 2:0 po golach Luisa del Sola i Canário, ale w drugiej połowie Vasco da Gama wyrównał do 2:2 i takim wynikiem zakończyło się spotkanie. 2 maja 1962 Real Madryt znów zagrał w finale najbardziej prestiżowych europejskich rozgrywek piłkarskich, ale tym razem nie sprostał lizbońskiej Benfice – mimo że dwa pierwsze gole były golami dla Los Blancos (zdobywcą obu był Puskás, który przed przerwą zdobył jeszcze jednego gola), spotkanie ostatecznie zakończyło się rezultatem 5:3 dla Benfiki. Klub ostatecznie zdobył jednak podwójną koronę, dodając do mistrzostwa kraju Puchar Hiszpanii wywalczony w lipcu (po raz pierwszy od 15 lat) w meczu z Sevillą. 18 maja 1963 klub otwiera nowy kompleks sportowy – Ciudad Deportiva (hiszp. „Miasto Sportowe”), w którym odtąd trenować będą także piłkarze młodzieżowi. 20 sierpnia tego samego roku wenezuelskie komando antyrządowe Fuerzas Armadas de Liberación Nacional postanowiła porwać Alfredo Di Stéfano. Udało im się uzyskać pożądany rozgłos, a sam piłkarz został po pewnym czasie uwolniony. Niedługo potem Real Madryt znów grał w finale Pucharu Mistrzów, ale tam uległ włoskiemu Internazionale. Końcowy wynik: 3:1 dla drużyny Helenio Herrery. Był to ostatni mecz Alfredo Di Stéfano w barwach Realu Madryt. Zawodnik znany jako Blond Strzała odszedł do Espanyolu wskutek sporu z trenerem Miguelem Muñozem popieranym przez prezesa Bernabéu, mimo że ten drugi oferował Di Stéfano pozostanie w klubie na stanowisku pozaboiskowym. W kwietniu 1965 Real Madryt zapewnił sobie wywalczenie wspomnianego piątego tytułu mistrza kraju z rzędu. Był to zarazem debiutancki sezon w klubie dla pierwszych z grupy piłkarzy zwanych generacją yé-yé lub hippisami – pierwszymi jej przedstawicielami w Madrycie byli Grosso, Pirri, Sanchís, De Felipe, Morollón. Rok później Królewscy musieli co prawda uznać wyższość lokalnego rywala, Atlético, w lidze (jeden punkt straty; najlepszy strzelec zespołu, Grosso, uzyskał tylko 11 goli), ale za to odzyskali najcenniejsze europejskie trofeum – Puchar Mistrzów. Finał, rozegrany znów na Heysel, zakończył się zwycięstwem 2:1 nad belgradzkim Partizanem. Odzyskawszy Puchar Europy, Real Madryt mógł znów skoncentrować się na walce o ligę hiszpańską. Na arenie międzynarodowej odpadł już w ćwierćfinałowym dwumeczu z Interem, ale w Primera División zajął pierwsze miejsce, które następnie obronił dwa razy z rzędu. Lata 70 XX w. Walka o przedłużenie serii tytułów mistrzowskich do czterech nie powiodła się – Los Blancos zajęli zaledwie piąte miejsce (ekipy z miejsc 3. – 6. miały po tyle samo punktów, trzydzieści pięć). Udało się za to pokonać Valencię w finale Copa del Generalísimo, dzięki czemu klub mógł wystąpić w Pucharze Zdobywców Pucharów. W maju roku następnego prowadzony wciąż przez Miguela Muñoza Real Madryt doszedł do finału tych rozgrywek – pierwszy i przedostatni raz w historii – gdzie nie sprostał Chelsea F.C. W pierwszym meczu w Pireusie padł remis 1:1, w powtórzonym finale londyńczycy wygrali 2:1 po golach Dempseya i Osgooda. Jedyny gol dla Realu Madryt padł po strzale Fleitasa. Był to zarazem ostatni mecz w karierze Francisco Gento. W 1972 Real Madryt zdobył kolejne, piętnaste już mistrzostwo Hiszpanii, ale w następnym ukończył rozgrywki na zaledwie czwartym miejscu. Kiedy po 18. kolejce sezonu 1973/1974, w której przegrał z broniącym się przed spadkiem Club Deportivo Castellón, klub znalazł się na siódmej pozycji w tabeli, Santiago Bernabéu rozwiązał umowę z Muñozem. Na jego miejsce zatrudniony został Luis Molowny, również od lat związany z klubem, ale nie pomógł wiele. Real Madryt zakończył sezon na ósmym miejscu, ponosząc jeszcze – już pod batutą Molownego – pamiętną porażkę 0:5 na własnym stadionie z FC Barcelona Rinusa Michelsa. Luis Molowny musiał pożegnać się ze stanowiskiem. 5 lipca 1974 jego następcą został Miljan Miljanić, któremu w trzy sezony udało się zdobyć dwa mistrzostwa Hiszpanii i jeden Puchar Hiszpanii (dublet w 1975). Miljanić odszedł we wrześniu 1977, po sezonie, w którym Real Madryt zajął dziewiąte miejsce w lidze (najniższe od 1948), a na stanowisko powrócił Luis Molowny. Tym razem pozostał w klubie dłużej, do czerwca 1979, i z lepszym skutkiem – dwukrotnie wygrał ligę. W międzyczasie miały miejsce dwa ważne wydarzenia pozasportowe. Najpierw w 1977 klub obchodził 75 rocznicę istnienia, która jednak nie była obchodzona zbyt radośnie ze względu na fatalne wyniki sportowe (dokładnie w „urodziny” Real Madryt zremisował 1:1 z Valencią i zajmował 7. miejsce w tabeli, zaś z Pucharem Mistrzów pożegnał się już w drugiej rundzie, po dwumeczu Club Brugge. Niemniej jednak zorganizowano miniturniej z udziałem reprezentacji Argentyny, reprezentacji Iranu oraz marokańskiego klubu Mouloudia. W finale Los Merengues pokonali Argentynę 1:0 po golu Vicente del Bosque. Prezes Santiago Bernabéu był już wówczas bardzo słabego zdrowia i zmarł rok i trzy miesiące później, po trzydziestu pięciu latach rządów w klubie. Jego tymczasowym następcą został wiceprezes Raimundo Saporta, a oficjalnym nowym prezesem został przez aklamację wybrany Luis de Carlos, były skarbnik klubu. Pozostał na stanowisku do 1985, kiedy to zastąpił go Ramón Mendoza. Prezesi Luis de Carlos i Ramón Mendoza 31 sierpnia 1979 został rozegrany pierwszy turniej o Trofeo Santiago Bernabéu, turniej ku pamięci wielkiego prezesa. Udział wzięły, poza Realem Madryt prowadzonym już przez Vujadina Boškova, trzy kluby: AFC Ajax, Bayern Monachium i A.C. Milan. Puchar trafił w ręce Bayernu Monachium. 4 czerwca 1980 rozegrany został biały finał Pucharu Hiszpanii (znanego już jako Copa del Rey, a nie Copa del Generalísimo) – Real Madryt zmierzył się w nim ze swoją filialną drużyną, Castillą. Real Madryt wygrał to spotkanie 6:1. Sezon 1979/1980 był więc bardzo udany dla Los Blancos, gdyż oprócz krajowego pucharu zdobyli też mistrzostwo Hiszpanii (znów trzecie z rzędu), a w Pucharze Mistrzów doszli do półfinałów, gdzie jednak lepszym okazał się Hamburger SV (wygrana 2:0 w Madrycie, ale przegrana aż 1:5 na wyjeździe). W uznaniu tych sukcesów magazyn „France Football” uznał Real Madryt najlepszym klubem Europy 1980. 27 maja 1981 Królewscy stanęli przed szansą zdobycia siódmego Pucharu Mistrzów – eliminując kolejno: Limerick United, Budapest Honvéd Futball Club, Spartak Moskwa i Inter Mediolan, doszli do finału na paryskim Parc des Princes, gdzie ich rywalem był Liverpool FC Boba Paisleya. Długo utrzymywał się wynik bezbramkowy i dopiero w 82. minucie gola zdobył Alan Kennedy. Real Madryt nie zdążył już wyrównać i puchar trafił do Liverpoolu. Rok później Real Madryt, który tym razem zajął trzecie miejsce w lidze, a w Pucharze UEFA odpadł w 1/4 finału, stał się gospodarzem finałowego meczu Mistrzostw Świata 1982 – 11 lipca 1982 na Estadio Santiago Bernabéu Włosi pokonali Niemców 3:1. Minęło osiem dni od tego meczu do chwili, w której Luis De Carlos zaprezentował nowych trenerów pierwszej i drugiej drużyny. Zostali nimi byli wielcy piłkarze Realu Madryt, odpowiednio Alfredo Di Stéfano i Amancio Amaro. Blond strzała dwa razy z rzędu zakończył ligę na drugim miejscu za Athletikiem Bilbao i znów musiał pożegnać się z klubem, a na sezon 1984/1985 na stanowisko trenera powołano Amaro. W pierwszej drużynie grał już wówczas wychowanek Castilli, Emilio Butragueño, który w debiucie w barwach Los Blancos 5 lutego 1984 – w wyjazdowym meczu z Cádiz CF – strzelił dwa gole. Rozgrywki ligowe sezonu 1984/1985 nie były udane dla Królewskich – zajęli piąte miejsce, a Amancio Amaro jeszcze przed ostatnią kolejką stracił pracę na rzecz Luisa Molownego, ale za to w Pucharze UEFA udało się dojść do finału, eliminując po drodze RSC Anderlecht, który co prawda w pierwszym meczu wygrał 3:0, to w rewanżu w Madrycie Los Blancos wygrali aż 6:1. W ostatnim dwumeczu Real Madryt zmierzył się z węgierskim Videotonem – w pierwszym meczu, rozegranym w Székesfehérvárze, Los Blancos wygrali 3:0 po golach Míchela, Santillany i Jorge Valdano, zaś w rewanżu w Madrycie przegrali 0:1 (bramkę strzelił Lajos Májer). Były to już czasy formacji znanej jako Quinta del Buitre – Piątka Sępa, nazywanej tak od noszącego przezwisko „Sęp” Emilia Butragueño (pozostałymi członkami tej grupy byli Manolo Sanchís, jedyny w tej grupie obrońca, Martín Vázquez, Míchel i Miguel Pardeza). Rok później Real Madryt stał się pierwszą w historii drużyną, która obroniła Puchar UEFA. W pierwszej odsłonie finałowego dwumeczu (30 kwietnia 1986) Los Blancos pokonali 1. FC Köln 5:1, a w rewanżu przegrali 0:2. Było to jedno z dwóch w tym sezonie trofeów Realu Madryt – drugim stało się mistrzostwo Hiszpanii zdobyte z 11 punktami przewagi nad FC Barcelona. Hugo Sánchez, Meksykanin, dla którego był to pierwszy sezon w Realu Madryt, obronił koronę króla strzelców zdobytą rok wcześniej w barwach Atlético Madryt. Zdobył ją później jeszcze cztery razy (kolejno: 22, 34 (co dało mu Złotego Buta), 29 i 38 goli), zaś Los Blancos kończyli na pierwszym miejscu w tabeli ligowej kolejne cztery sezony. Drugą w historii serię pięciu tytułów z rzędu Real Madryt zakończył, zdobywając w sezonie 1989/1990 aż 107 goli w 38 meczach (aż dwanaście razy strzelał cztery lub więcej goli w meczu). 17 listopada 1990 pracę w Madrycie stracił John Toshack. Prezes Mendoza tymczasowo zatrudnił trenerski duet Alfredo Di Stéfano-José Antonio Camacho i zaczął starania, aby posadę szkoleniowca objął Luis Aragonés pracujący wówczas w Espanyolu. Negocjacje zakończyły się fiaskiem i ostatecznie trenerem Realu Madryt został Radomir Antić. 14 kwietnia 1991 Ramón Mendoza po raz drugi wygrał wybory na stanowisko prezesa klubu. W trakcie sezonu 1991/1992 zwolnił Anticia i zastąpił go Holendrem Leo Beenhakkerem. W tamtym momencie Real Madryt miał jeszcze cztery punkty przewagi nad drugą w tabeli Barceloną, ale w ciągu osiemnastu kolejek roztrwonił ją, ostatecznie przegrywając mistrzostwo w ostatnim meczu ligowym – po 37. rundzie spotkań przewaga Los Blancos nad Azulgraną wynosiła jeden punkt, Barcelona wygrała mecz z Athletikiem Bilbao u siebie 2:0, ale Real Madryt przegrał na wyjeździe z CD Tenerife prowadzonym przez Jorge Valdano 2:3, mimo że prowadził już 2:0. Tytuł mistrzowski trafił do Barcelony. Smutny dla Realu Madryt scenariusz powtórzył się w identyczny sposób sezon później: po 37. kolejce Los Blancos, już z Benitem Floro na ławce trenerskiej, mieli jeden punkt przewagi nad Barceloną Johana Cruijffa i znów czekał ich mecz na Teneryfie. Przegrali 0:2 po golach Oscara Dertycii i Chano, co wobec wygranej FC Barcelona z Realem Sociedad oznaczało, że tytuł mistrzowski trafił do Katalonii. Sama Teneryfa zyskała wówczas wśród kibiców Realu Madryt miano „wyspy przeklętej”. 7 maja 1994 zakończyły się prace przy przebudowie stadionu Santiago Bernabéu – jeszcze tego samego dnia rozegrano nań ligowy mecz z FC Barcelona w ramach 37. kolejki Primera División. Goście wygrali spotkanie 1:0 po golu Guillermo Amora. Niedługo potem tymczasowy trener Vicente del Bosque pożegnał się z posadą, a na jego miejsce przyszedł Argentyńczyk Jorge Valdano, ten sam, który jako trener Tenerife dwukrotnie pozbawił Los Blancos mistrzostwa. W tym samym okresie piłkarzami Realu Madryt zostali między innymi Fernando Redondo, Michael Laudrup (sprowadzony z FC Barcelona) i Santiago Cañizares. Z Valdanem na ławce klub z Estadio Bernabéu odzyskał tytuł mistrzowski, pokonując po drodze broniącą tytułu Barçę 5:0 (klasyczny hat trick Ivána Zamorano, po jednym Luisa Enrique i Joségo Emilia Amaviski). W międzyczasie, 19 lutego 1995, Ramón Mendoza został ponownie wybrany na stanowisko prezesa. Miesiąc później, 28 marca, w Madrycie doszło do spotkania prezesów Realu Madryt (Ramón Mendoza), Benfiki (Manuel Dalmaciu) oraz przedstawicieli Juventusu (Roberto Bettega) i Milanu (Adriano Galliani), na którym zadecydowano o powołaniu do życia Związku Europejskich Klubów Mistrzowskich, zalążka późniejszej G-14. Kiedy na jaw wyszły wielkie długi Realu Madryt, Ramón Mendoza podał się do dymisji. 20 listopada 1995 przestał pełnić funkcję prezesa, a jego miejsce na mocy artykułu 49. ówczesnego statutu klubu zajął członek zarządu, Lorenzo Sanz. 52-letni wówczas nowy włodarz Los Blancos w styczniu następnego roku rozwiązał umowę z Valdano, a po zakończeniu sezonu zatrudnił na stanowisku pierwszego trenera Włocha Fabia Capella, sprowadzając też nowych piłkarzy: Clarence’a Seedorfa, Davora Šukera, Predraga Mijatovicia i Roberto Carlosa. Prezesura Lorenzo Sanza W sezonie 1996/1997 Real Madryt prowadzony przez Capella zdobył w 42 meczach 92 punkty i o dwa punkty wyprzedził Barcelonę, która jednak strzeliła 17 goli więcej (aż 102 wobec 85 ekipy z Madrytu). W trakcie tego sezonu Real Madryt rozegrał swój dwutysięczny mecz ligowy, zarazem tysięczny w roli gospodarza, w którym pokonał CF Extremadura 5:0. Mimo sukcesu Capello stracił pracę i już z Juppem Heynckesem na ławce w meczu o Superpuchar Hiszpanii Los Blancos pokonali Blaugranę (porażka 1:2 na Camp Nou, wygrana 4:1 u siebie). 12 stycznia 1998 Real Madrid Club de Fútbol, sześciokrotny triumfator Pucharu Mistrzów, uznany został przez FIFA za najlepszy klub piłki nożnej XX wieku. Dwa miesiące później w ćwierćfinale edycji 1997/1998 tych rozgrywek Los Blancos pokonali Bayer 04 Leverkusen (1:1 i 3:0), następnie Borussię Dortmund, a wreszcie 20 maja w rozgrywanym na Amsterdam ArenA meczu finałowym pokonał Juventus F.C. Marcella Lippiego 1:0 po golu Mijatovicia w 67. minucie. Real Madryt odzyskał najcenniejsze europejskie trofeum klubowej piłki nożnej po dokładnie 32 latach i 9 dniach. Podobnie jak Capello, również Heynckes stracił pracę mimo wzbogacenia klubowej galerii trofeów. Przyczyną zwolnienia niemieckiego szkoleniowca była bardzo słaba postawa w lidze: zaledwie 4. miejsce, jedenaście punktów za Barceloną. Nadszedł czas Guusa Hiddinka, który dopiero co zajął również 4. miejsce – z reprezentacją Holandii na Mundialu 1998. Holender co prawda zdobył ze swoim nowym klubem Puchar Interkontynentalny, pokonując w Tokio 2:1 Club de Regatas Vasco da Gama, ale wytrwał na stanowisku tylko do lutego 1999, kiedy po dwóch z rzędu porażkach (0:3 z FC Barcelona, 0:1 z Athletikiem) został zastąpiony przez Johna Toshacka. Walijczyk pomógł Realowi Madryt wspiąć się z szóstego na drugie miejsce w tabeli, ale nie dał rady wywalczyć tytułu mistrzowskiego (między 23. a 38., ostatnią, kolejką strata Los Blancos do Azulgrany powiększyła się z siedmiu do jedenastu punktów), zaś w 1/4 finału Ligi Mistrzów przegrał z Dynamem Kijów. Następny sezon podopieczni Toshacka zaczęli źle i po jedenastu kolejkach Toshack musiał odejść z klubu. Na tymczasowego następcę powołany został Vicente del Bosque. Prowadzona przezeń drużyna początkowo grała jeszcze gorzej niż w czasach Toshacka, spadając po 14. kolejce i porażce 1:5 u siebie z Realem Saragossa na 17. miejsce, ale potem zaczęła się wspinać w tabeli i po 22. kolejce była już na 5. miejscu. Trener zwany „Sfinksem” ostatecznie nie zdołał wprowadzić Realu Madryt do pierwszej czwórki drużyn mających prawo gry w Lidze Mistrzów, ale za to udało mu się osiągnąć zwycięstwo w samej Champions League – pod jego kierunkiem Los Blancos wyeliminowali Manchester United i Bayern Monachium, by w finale na Stade de France zmierzyć się z Valencią; był to pierwszy w historii finał tych rozrywek, w którym zagrały dwa kluby z jednego kraju. Real Madryt wygrał mecz 3:0 po golach Fernanda Morientesa, Steve’a McManamana i Raúla, najlepszego strzelca tej edycji Ligi Mistrzów. Wygrana na Stade de France pozwoliła Realowi Madryt zagrać w Lidze Mistrzów 2000/2001, gdyż zaledwie piąta pozycja w lidze hiszpańskiej kwalifikowałaby go tylko do Pucharu UEFA; w tej sytuacji Los Blancos trafili do Champions League, a do Pucharu UEFA przesunięto czwarty w tabeli Real Saragossa. Florentino Pérez i „Galaktyczni” Krótko po finale Ligi Mistrzów odbyły się kolejne wybory na stanowisko prezesa. Ubiegający się o reelekcję Lorenzo Sanz obiecał socios, iż w razie zwycięstwa sprowadzi do klubu napastnika Diega Tristána, ale jego główny rywal, Florentino Pérez, który już raz przegrał wybory z Ramónem Mendozą, przebił tę ofertę, deklarując, że jeśli to jego kibice powołają do roli prezesa, na Estadio Santiago Bernabéu zagra gwiazdor FC Barcelona, Luís Figo. Ta obietnica pozwoliła mu w wyborach 16 czerwca pokonać Sanza. Pérez szybko zapłacił Barcelonie kwotę 56 milionów dolarów odstępnego, którą Portugalczyk miał zapisaną w kontrakcie z katalońskim klubem i ściągnął Figo do Madrytu, ustalając tym samym nowy rekord świata w dziedzinie sumy transferu. 5 listopada 2000 Alfredo Di Stéfano został mianowany dożywotnim honorowym prezesem klubu, a 11 grudnia podczas odbywającej się w Rzymie gali FIFA Real Madryt otrzymuje oficjalny tytuł Najlepszego Klubu XX wieku. Przełom lat 2000/2001 był zresztą bardzo przyjemny dla kibiców Los Merengues, gdyż 14 stycznia Figo otrzymał przyznawaną przez France Football Złotą Piłkę, natomiast 5 lutego zarząd klubu, rozpoczynając obchody jego setnych urodzin, podjął decyzję o zaproponowaniu królowi Janowi Karolowi I tytułu drugiego honorowego prezesa Realu Madryt; monarcha ofertę przyjął. Przy dużym wkładzie najdroższego piłkarza świata (34 mecze, 2955 minut na boisku i 9 goli) Real Madryt zdobywa mistrzostwo Hiszpanii za sezon 2000/2001, ostatecznie zapewniając sobie końcowy triumf 26 maja, zwycięstwem 5:0 nad Deportivo Alavés. Nie udało się jednak obronić pucharu Ligi Mistrzów – w fazach grupowych edycji 2000/2001 Los Blancos dwukrotnie zajęli pierwsze miejsce, następnie w ćwierćfinale bez większych problemów wyeliminowali Galatasaray SK, ale już w półfinale nie sprostali Bayernowi, z którym przegrali 0:1 u siebie i 1:2 na wyjeździe. 9 lipca 2001 Florentino Pérez zaprezentował nowy nabytek z Juventusu, rozgrywającego reprezentacji Francji, Zinédine’a Zidane’a, który stał się zarazem nowym najdroższym piłkarzem świata – Real Madryt zapłacił zań Juventusowi 64,5 miliona dolarów. Od nazwiska tego piłkarza oraz wychowanka Madrytu, Francisco Pavóna, wzięła nieformalną nazwę strategia transferowa Péreza, Zidanes y Pavones (hiszp. „Zidane’owie i Pavónowie”) polegająca na sprowadzaniu tylko graczy słynnych i prezentujących wielkie umiejętności (właśnie „Galaktycznych”) i uzupełnianiu składu zdolnymi wychowankami, takimi jak Pavón. Początkowo taktyka ta przynosiła rezultaty – już z Francuzem w składzie drużyna Vicente del Bosque zdobyła Superpuchar Hiszpanii. Ostatecznie w sezonie 2001/2002 drużyna zajęła co prawda dopiero trzecie miejsce w lidze, ale doszła zarówno do finału Copa del Rey, jak i Ligi Mistrzów. Finał Pucharu Hiszpanii rozegrano w Madrycie 6 marca 2002 – dokładnie w setne urodziny Los Merengues. Triumf w tym meczu miał być uświetnieniem obchodów rocznicowych, ale Real Madryt przegrał z Deportivo La Coruña 1:2. Pozostała więc walka o Ligę Mistrzów – w finale tych rozgrywek przeciwnikiem był Bayer 04 Leverkusen. Na Hampden Park w Glasgow, dokładnie tam, gdzie Real Madryt czterdzieści lat wcześniej wygrał Puchar Mistrzów w meczu z Eintrachtem, Los Blancos w 8. minucie dzięki bramce Raúla objęli prowadzenie, które stracili sześć minut później po strzale Lúcio. Pod koniec pierwszej połowy strzał z woleja Zinédine’a Zidane’a znów przechylił szalę zwycięstwa na rzecz Madrytu. Mimo trwającego pod koniec meczu oblężenia bramki Ikera Casillasa (który w 68. minucie zmienił kontuzjowanego Césara) Niemcy nie zdołali już wyrównać i dziewiąty Puchar Mistrzów trafił do Madrytu. W sierpniu tego samego roku Real Madryt zdobył pierwszy Superpuchar Europy, pokonując Feyenoord 3:1. Następnego dnia kontrakt z Realem Madryt podpisał król strzelców Mundialu 2002, dotychczas zawodnik Interu Mediolan, Brazylijczyk Ronaldo Luís Nazário de Lima – sumę odstępnego oceniono na 44,5 miliona dolarów. 3 grudnia 2002, z trójką Los Galácticos w składzie, Real Madryt wygrał ostatnie trofeum, jakie było do wygrania w tym roku – Puchar Kontynentalny, który zdobyli, pokonując w Jokohamie paragwajski Club Club Olimpia po golach Ronaldo i Gutiego. A 18 grudnia, na oficjalne zakończenie obchodów stulecia, klub rozegrał mecz z drużyną Reszty Świata; rozegrane w ulewnym deszczu spotkanie zakończyło się remisem 3:3. 22 czerwca 2003, pokonując w ostatniej kolejce Athletic Bilbao 3:1 po dwóch golach Ronaldo i jednym Roberto Carlosa, zdobył 29. tytuł mistrza Hiszpanii, wyprzedzając o dwa punkty Real Sociedad. Dla Athleticu zaś porażka oznaczała utratę prawa startu w Pucharze UEFA na rzecz FC Barcelona. Ronaldo zdobył 23 gole w 32 meczach, zdobywając tym samym tytuł króla strzelców La Liga. Mimo sukcesu ligowego Vicente del Bosque, podobnie jak kilka lat wcześniej Fabio Capello, stracił pracę, a wraz z nim kapitan drużyny, Fernando Hierro. Nowym szkoleniowcem Realu Madryt został Portugalczyk Carlos Queiroz, dotychczasowy asystent Aleksa Fergusona w Manchesterze United. Wkrótce, 2 lipca, z tego samego klubu przybywa do Madrytu angielski prawy pomocnik David Beckham, za którego Florentino Pérez zapłacił Czerwonym Diabłom 41 milionów dolarów. Łącznie na „Galaktycznych” Real Madryt wydał więc równowartość 205,5 miliona dolarów. 27 sierpnia 2003 Real Madryt zdobył ostatnie trofeum przed blisko czteroletnią przerwą – Superpuchar Hiszpanii. Po przegranej 1:2 w wyjazdowym meczu z RCD Mallorca, w rewanżu Los Blancos wygrali 3:0 dzięki golom Raúla, Ronaldo i debiutującego przed własną publicznością Beckhama. Był to obiecujący początek sezonu, a dalszy jego przebieg potwierdzał optymistyczne prognozy: po 19. kolejce ligowej Real Madryt zajmował drugie miejsce w tabeli, tracąc tylko punkt do Valencii, zaś w grupie F pierwszej rundy Ligi Mistrzów zajął bez problemu pierwsze miejsce, nie przegrywając żadnego z sześciu meczów. Jeszcze w 1/8 finału (28 lutego i 9 marca) Los Blancos poradzili sobie z Bayernem, ale już w ćwierćfinałowym dwumeczu, po porażce w finale Copa del Rey z Saragossą, nie sprostali późniejszemu finaliście, AS Monaco – mimo że w pierwszym meczu wygrali 4:2 (jeden gol wypożyczonego z Madrytu do Monaco Morientesa), porażka 1:3 w rewanżu dała awans Monaco na mocy reguły bramki wyjazdowej. W tamtym momencie Real Madryt zajmował jeszcze pierwsze miejsce w lidze (było to po 31. kolejce), ale w ostatnich siedmiu meczach zdobył tylko trzy punkty (jedno zwycięstwo przy sześciu porażkach) i spadł na czwartą lokatę w tabeli. Ostatnia, 1:4 z Realem Sociedad na własnym boisku, miała miejsce 23 maja. Jeszcze tego samego dnia został rozwiązany kontrakt Carlosa Queiroza, który niedługo potem wrócił do Manchesteru na posadę asystenta Fergusona, a nowym szkoleniowcem został kolejny były piłkarz Los Blancos – José Antonio Camacho. W tym samym czasie jako nowego zawodnika zaprezentowano obrońcę Waltera Samuela, pierwszego gracza defensywnego sprowadzonego za kadencji Florentino Péreza, który 11 lipca 2004, zdobywając 94,25% oddanych głosów, uzyskał reelekcję na stanowisko prezesa Realu Madryt, a niedługo później ściągnął do Madrytu ostatniego zawodnika mogącego uchodzić za „Galaktycznego” – zdobywcę Złotej Piłki, Michaela Owena. Po tygodniu do Los Blancos trafił jeszcze jeden Anglik, Jonathan Woodgate, który jednak więcej czasu spędzonego jako piłkarz Realu Madryt poświęcił na leczenie kontuzji niż granie. Camacho przepracował w Madrycie tylko kilka miesięcy, w czasie których między innymi wyeliminował Wisłę Kraków w III rundzie eliminacyjnej Ligi Mistrzów (2:0 i 3:1), i już jesienią odszedł, ustępując miejsca asystentowi, również niegdyś zawodnikowi Realu Madryt, Mariano Garcíi Remónowi. Także ten były bramkarz nie zagrzał długo miejsca na ławce Los Merengues, gdyż już w grudniu Pérez zatrudnił Brazylijczyka Vanderleia Luxemburgo, czwartego szkoleniowca na przestrzeni półtora roku. Luxemburgo rozpoczął pracę od zwycięskiego dokończenia przerwanego wcześniej, jeszcze za kadencji Garcíi Remóna, meczu ligowego z Realem Sociedad – 12 grudnia 2004 spotkanie przerwano przy stanie 1:1 w 87. minucie z powodu fałszywego alarmu bombowego, a w dokończeniu, 5 stycznia 2005 gola dla Los Blancos strzelił Zidane. W tamtym sezonie Luxemburgo zajął ostatecznie drugie miejsce z czterema punktami straty do Barcelony. W letnim oknie transferowym drużynę znacząco wzmocniono – przybyli zawodnicy młodzi i utalentowani, jak Sergio Ramos, Robinho i Carlos Diogo, ale też mający już doświadczenie w lidze hiszpańskiej Pablo García i Júlio Baptista. Mimo takich transferów Real Madryt ponownie spisywał się poniżej oczekiwań i również Luxemburgo został zwolniony z pracy – gdy odchodził, Real Madryt zajmował 4. miejsce w lidze, tracąc sześć punktów do współliderujących Barçy i Osasuny. Następca Luxemburgo, dotychczasowy trener Realu Madryt Castilla, Juan Ramón López Caro, ostatecznie zdołał awansować na drugie miejsce w tabeli, ale strata do Barcelony powiększyła się do 12 punktów. W Lidze Mistrzów Real Madryt odpadł w 1/8 finału po dwumeczu z Arsenalem, natomiast w Copa del Rey dotarł do półfinału, gdzie w pierwszym meczu przegrał z Saragossą aż 1:6, ale w rewanżu wygrał 4:0, prowadząc 3:0 już po dziesięciu minutach (gole czterech Brazylijczyków: Cicinho, Robinho, Ronaldo i Roberto Carlos), wobec czego do awansu zabrakło tylko jednego gola. Zmiana na stanowisku szkoleniowca nastąpiła jeszcze w grudniu 2005, natomiast 27 lutego 2006 do dymisji po pięciu i pół roku pełnienia funkcji podał się prezes Floretnino Pérez. Początkowo jego miejsce zajął Fernando Martín Álvarez, członek zarządu (podobnie jak wcześniej Lorenzo Sanz), ale i on niedługo potem, 26 kwietnia, ustąpił, zarządzając zarazem rozpisanie oficjalnych wyborów. Tymczasowym prezesem został Luís Gómez-Montejano Arroyo. Jeszcze za jego urzędowania dokonano oficjalnej inauguracji Estadio Alfredo Di Stéfano wchodzącego w skład Ciudad Deportiva de Valdebebas. W pierwszym meczu na jego murawie Real Madryt pokonał Stade de Reims 6:1. Ramón Calderón 2 lipca 2006 socios wybrali na stanowisko prezesa Ramóna Calderóna, ubiegającego się o głosy wraz z Predragiem Mijatoviciem, mającym zająć stanowisko dyrektora sportowego. Trzy dni po uzyskaniu nominacji Calderón zatrudnił na stanowisku trenera Włocha Fabia Capella oraz rozpoczął gruntowną przebudowę składu, sprowadzając kapitana drużyny Mistrzów Świata 2006 Fabia Cannavara i defensywnego pomocnika reprezentacji Brazylii Emersona ze zdegradowanego do Serie B Juventusu, Ruuda van Nistelrooya z Manchesteru United i Mahamadou Diarrę z Olympique’u Lyon. Następnymi zakupami nowego prezesa stali się: José Antonio Reyes (Arsenal FC), Gonzalo Higuaín (CA River Plate)), Marcelo (Fluminense FC) i Fernando Gago (CA Boca Juniors). Drużyna Capello długo nie mogła się przebić powyżej trzeciego miejsca w tabeli, a w Champions League ponownie odpadła, tym razem po dwumeczu z Bayernem Monachium, w 1/8 finału. Ostatecznie dopiero po 34. kolejce, w której Real Madryt pokonał RCD Espanyol 4:3 (gol Higuaína w 88. minucie), a Barcelona zremisowała u siebie z Realem Betis, Los Blancos zostali liderem Primera División. Madryt utrzymał pozycję do końca mimo remisu z Saragossą w przedostatnim meczu i zwycięstwem nad Mallorcą zapewnił sobie zdobycie 30. tytułu piłkarskiego mistrza kraju. Mimo tego sukcesu Capello, podobnie jak 10 lat wcześniej i jak Vicente del Bosque przed czterema laty, musiał opuścić klub; jego następcą został szkoleniowiec Getafe CF – Niemiec Bernd Schuster, były zawodnik Los Blancos. Rozpoczęto też wzmacnianie składu – z wypożyczenia powrócił Roberto Soldado, a oprócz zakontraktowanego wcześniej Christopha Metzeldera do klubu trafili Pepe, Javier Saviola, Jerzy Dudek, Royston Drenthe, Wesley Sneijder, Arjen Robben i Gabriel Heinze. Do pierwszego składu przesunięto także kilku zawodników Castilli. Sezon 2007/2008 Los Blancos rozpoczęli od dwumeczu z Sevillą o Superpuchar Hiszpanii. W pierwszym spotkaniu, na Estadio Ramón Sánchez Pizjuán, gospodarze wygrali 1:0, a w rewanżu w Madrycie 5:3 (bramki dla Madrytu: Drenthe, Cannavaro, Sergio Ramos). Bez sukcesów zakończyła się także ich walka o Ligę Mistrzów i Puchar Króla, za to 4 maja 2008 pokonali na wyjeździe Osasunę Pampeluna 2:1 i na trzy kolejki przed końcem sezonu ligowego zapewnili sobie zdobycie 31. tytuł mistrza Hiszpanii. Tuż po zakończeniu sezonu Real Madryt zapewnił sobie zakup argentyńskiego stopera Ezequiela Garaya za ok. 10 mln euro; na mocy umowy z Racingiem piłkarz pozostał w dotychczasowym klubie jeszcze przez następny rok na zasadzie wypożyczenia. Później dokupiono dwóch wychowanków Castilli: Rubéna de la Reda z Getafe CF i Javiego Garcíę z Osasuny Pampeluna oraz holenderskiego pomocnika Rafaela van der Vaarta z Hamburgera SV za łączną kwotę 23,7 mln euro. Ze składu ubyli: Júlio Baptista, Javier Balboa, Roberto Soldado oraz Robinho. Sezon 2008/2009 Królewscy zaczęli od zdobycia Superpucharu Hiszpanii. W pierwszym meczu konfrontacji z Valencią na Estadio Mestalla ekipa Los Ches wygrała 3:2. W rewanżu na Estadio Santiago Bernabéu Real w dramatycznych okolicznościach (czerwone kartki dla Rafaela van der Vaarta i Ruuda van Nistelrooya) wygrał 4:2 i zdobył jedyne trofeum w tamtym sezonie. Duża liczba kontuzji, piąte miejsce w tabeli ligowej, oraz wypowiedź Schustera po porażce z Sevillą 3:4 sprawiły, iż 9 grudnia niemiecki trener został zwolniony. Tego samego dnia nowym szkoleniowcem zespołu został ogłoszony Juande Ramos. Podpisał półroczny kontrakt z możliwością przedłużenia. W zimowym oknie transferowym zakupieni zostali Klaas-Jan Huntelaar z Ajaxu Amsterdam za 27 mln euro oraz Lassana Diarra z Portsmouth F.C. za 20 mln euro. Na początku 2009 hiszpańska prasa odkryła, iż Ramón Calderón poprzez podstawionych delegatów zmanipulował wynikami Walnego Zgromadzenia socios, które odbyło się w grudniu 2008. 16 stycznia 2009 złożył dymisję. Jego następcą został Vicente Boluda, dotychczasowy wiceprezes. Równocześnie ogłoszono, iż nowe wybory odbędą po zakończeniu sezonu 2008/2009. Później termin ten ustalono na 14 czerwca 2009. Po objęciu stanowiska przez Ramosa Real Madryt był niepokonany w lidze przez 18 meczów z rzędu. Passa ta została przerwana porażką 2:6 z FC Barceloną na Santiago Bernabéu. Drużyna przegrała pozostałe mecze sezonu i ostatecznie zakończyła rozgrywki ligowe na drugim miejscu, ze stratą dziewięciu punktów do zwycięskiej Barcelony. W rozgrywkach Ligi Mistrzów Real Madryt po raz piąty z rzędu odpadł w 1/8 finału. Tym razem lepszy był Liverpool FC Powrót Florentino Péreza Po odejściu Ramóna Calderóna, w wyborach na prezesa klubu jedynym kandydatem był Florentino Pérez, który po 3,5-letniej przerwie ponownie objął to stanowisko. Tego samego dnia – 1 czerwca 2009 – podjął on pierwszą decyzję, zatrudniając na stanowisku głównego trenera Chilijczyka Manuela Pellegriniego. 8 czerwca do drużyny – za kwotę ok. 65 mln euro – dołączył brazylijski pomocnik Kaká, stając się drugim po Zinedinie Zidanie najdroższym piłkarzem w historii madryckiego klubu. Trzy dni później Manchester United zaakceptował ofertę Realu Madryt za Cristiano Ronaldo opiewającą na kwotę 80 mln funtów (ok. 93 mln euro), w wyniku czego Portugalczyk stał się najdroższym piłkarzem świata. Pod koniec miesiąca zarząd z Pérezem na czele dokonał kolejnych dwóch ruchów transferowych. Najpierw za kwotę około 15 mln euro zawodnikiem Królewskich został Raúl Albiol, a 26 czerwca zespół na rzecz portugalskiego klubu SL Benfica opuścił Javier Saviola. Tego samego dnia odbyła się również oficjalna prezentacja w białych barwach „Galaktycznych” Cristiano Ronaldo. Nie był to jednak koniec ruchów Realu po powrotnym objęciu stanowiska prezesa klubu przez Florentino Péreza. Pierwszego dnia lipca Real nabył kartę zawodniczą Karima Benzemy, a w ciągu kolejnych tygodni do Madrytu trafili także Álvaro Arbeloa oraz Xabi Alonso z Liverpoolu, Álvaro Negredo z Almeríi i Esteban Granero z Getafe CF. Mimo tak licznych wzmocnień, Real Madryt podobnie jak przez poprzednie pięć lat zakończył rozgrywki Ligi Mistrzów na 1/8 finału, przegrywając niespodziewanie z Olympique Lyon (0-1 na wyjeździe i 1-1 u siebie), a w lidze ustąpił, tak jak przed rokiem, miejsca Barcelonie. 27 października 2009 r. w 1/16 Copa del Rey Real Madryt przegrał z trzecioligowym ówcześnie AD Alcorcón 0:4, a mecz otrzymał nazwę „Alcorconazo”. W rewanżu Los Blancos wygrali 1:0, co dało awans drużynie z trzeciej ligi. Po sezonie z funkcji trenera pierwszej drużyny zwolniono Manuela Pellegriniego, a na jego stanowisku zatrudniono José Mourinho. Era José Mourinho (2010-2013) Pierwszym nowym zawodnikiem Realu pozyskanym przed sezonem 2010/2011 został Ángel Di María z Benfiki za kwotę około 25 mln euro. Następnie na Santiago Bernabeu trafili Pedro León z Getafe CF, Sergio Canales z Racingu Santander, Sami Khedira z VfB Stuttgart, Ricardo Carvalho z Chelsea F.C. i Mesut Özil z Werderu Brema. Kolejne wzmocnienia spowodowały, że zabrakło w klubie miejsca dla madryckich legend: Raúla, który odszedł do FC Schalke 04, i Gutiego do Beşiktaşu. Zespół opuścił także Rafael van der Vaart. Sezon 2010/2011 W pierwszym sezonie pod wodzą José Mourinho drużyna „Królewskich” przegrała w meczu ligowym z Barçą na Camp Nou 0:5, a ostatecznie zajęła drugie miejsce w lidze, tracąc na koniec sezonu do mistrzowskiej Barcelony cztery punkty. Po sześciu kolejnych latach porażek w 1/8 finału Ligi Mistrzów klub z Madrytu awansował do półfinału (w którym przegrał z FC Barceloną: 0:2 w pierwszym meczu i 1:1 w rewanżu), a następnie po golu Cristiano Ronaldo w dogrywce meczu z Barceloną wygrał Copa del Rey. Na zakończeniu rozgrywek z funkcji dyrektora zespołu został zwolniony Jorge Valdano, a Mourinho pozostał trenerem na kolejny rok. Sezon 2011/2012 Przed sezonem dokonano kilka transferów. Sprowadzono Raphaëla Varane’a z RC Lens, Fábio Coentrão z SL Benfiki, Şahina z Borussii oraz José Callejóna z RCD Espanyol. Podczas rozgrywek La Ligi 2011/12 Real Madryt zanotował rekordową liczbę 100 pkt, zdobywając tym samym tytuł mistrzów Hiszpanii i wyprzedzając odwiecznego rywala FC Barceloną o dziewięć punktów. Podopieczni José Mourinho ponadto ustanowili rekord w liczbie zdobytych bramek w meczach ligowych. Zespół zdobył 121 bramek. W Lidze Mistrzów powtórzono wynik sprzed roku – Real Madryt odpadł w półfinale przegrywając po karnych z Bayernem Monachium 1:3 (3-3 w dwumeczu). W tym sezonie piłkarzom Los Blancos nie udało się obronić Pucharu Króla. Królewscy odpadli w ćwierćfinale z FC Barceloną. Sezon 2012/2013 Przed trzecim dla „The Special One” na stanowisku trenerskim w Realu Madryt do zespołu sprowadzono za około 30 mln euro Lukę Modricia. Z Chorwatem w składzie, „Galaktyczni” zajęli drugie miejsce swojej grupie Ligi Mistrzów, za Borussią Dortmund, a następnie w 1/8 finału pokonali Manchester United. Po pierwszym ćwierćfinałowym meczu szansę na awans Realu do 1/2 znacznie wzrosły, gdyż pokonali oni Galatasaray SK 3:0. W meczu u siebie turecki klub zwyciężył 3:2, jednak to drużyna Realu awansował do półfinału, dzięki lepszemu bilansowi bramek. Tam ich przeciwnikiem był grupowy rywal – Borussia Dortmund. W pierwszym spotkaniu w Dortmundzie, Real uległ Borussii 4:1, przez co ich szanse na awans znacznie zmalały. Jednakże klub oraz kibice wierzyli w kolejną w historii klubu Remontadę. Już na początku meczu Real stworzył sobie kilka dogodnych sytuacji, jednakże nie potrafił ich wykorzystać. W końcówce meczu udało im się strzelić dwa gole, jednakże do awansu i kolejnej historycznej remontady zabrakło jednego trafienia. Tym samym Real po raz trzeci z rzędu zakończył swoją przygodę z Ligą Mistrzów na 1/2 finału. 20 maja 2013 r. Florentino Pérez potwierdził odejście Mourinho z klubu. Przybycie Carlo Ancelottiego (2013-2015) Sezon 2013/2014 Po sezonie 2012/2013 w roli trenera „Królewskich” w miejsce José Mourinho zatrudniono Włocha Carlo Ancelottiego, który z PSG zdobył mistrzostwo Francji. Jego asystentem został były zawodnik Realu, Zinédine Zidane. Pierwszym transferem Włocha był sprowadzony z Bayeru 04 Leverkusen wychowanek Realu Madryt, Dani Carvajal. Później do klubu trafili Isco, Casemiro i Asier Illarramendi. Do SSC Napoli sprzedano aż trzech zawodników: Joségo Maríę Callejóna, Raúla Albiola i Gonzala Higuaína. 1 września za sumę 91 milionów euro kontrakt z klubem podpisał Walijczyk Gareth Bale. Przed zamknięciem okienka transferowego do Arsenalu przeszedł Mesut Özil. Kwota transferu wyniosła 50 milionów euro. W fazie grupowej Ligi Mistrzów, Królewscy mierzyć musieli się z włoskim Juventusem, tureckim Galatasaray SK i duńskim FC København. Królewscy zajęli pierwsze miejsce w grupie, a w 1/8 finału mierzyli się z FC Schalke 04, w dwumeczu pokonując Niemców 9:2. Rywalem w ćwierćfinale była Borussia Dortmund; wynik dwumeczu 3:2 dla madryckiego klubu. 29 kwietnia 2014 w półfinale Real po uprzednim zwycięstwie 1:0 rozbił Bayern Monachium na wyjeździe 4:0 i awansował do finału Ligi Mistrzów. 24 maja 2014 Real wygrał w finale z Atlético Madryt 4:1; pierwszego gola po rzucie rożnym w 93. minucie zdobył Sergio Ramos, pozostałe padały w dogrywce strzelali: Gareth Bale, Marcelo i z rzutu karnego Cristiano Ronaldo. Był to 10 triumf Realu Madryt w europejskich pucharach (La Décima). Sezon Primera División Real zakończył na trzecim miejscu, ponadto drużyna Ancelottiego wywalczyła Puchar Króla pokonując w finale 2:1 Barcelonę po bramkach Ángela Di Marii i Garetha Bale’a. W Primera División Królewscy zakończyli zmagania na trzecim miejscu, trzy punkty za Atlético Madryt i z takim samym dorobkiem punktów z FC Barceloną. Sezon 2014/2015 Przed rozpoczęciem nowego sezonu, Real Madryt wziął udział w amerykańskim International Champions Cup. Królewscy odpadli z turnieju już w fazie grupowej po remisie z Interem Mediolan (1:1, w rzutach karnych wygrali mediolańczycy) i porażkach z Romą (0:1) oraz Manchesterem United (1:3). W klubie przeprowadzono kilka transferów. Odeszli Álvaro Morata (do Juventusu), Diego López (do Milanu), Ángel Di María (do Manchesteru United) i Xabi Alonso (do Bayernu Monachium), a do FC Porto został wypożyczony Casemiro. Kadrę za to wzmocnili Toni Kroos, Keylor Navas i James Rodríguez. Na roczne wypożyczenie do drużyny Królewskich trafił z Manchesteru United Javier Hernández. Ponieważ Zidane został trenerem rezerw Realu Madryt, nowym asystentem Włocha została inna klubowa legenda, Fernando Hierro. 12 sierpnia 2014 drużyna Realu zdobyła Superpuchar Europy, wygrywając 2:0 z Sevillą. Oba gole zdobył Cristiano Ronaldo. W dwumeczu o Superpuchar Hiszpanii Królewscy rywalizowali z mistrzem kraju, Atlético. Pierwszy mecz na Estadio Santiago Bernabéu zakończył się remisem 1:1, natomiast w rewanżu wygrali Los Rojiblancos (1:0) po bramce Maria Mandžukicia. Drużyna Ancelottiego pobiła także rekord FC Barcelony i zanotowała 19 zwycięstwo z rzędu. Kolejnym celem zespołu było pobić rekord Coritiby, które wygrało 24 oficjalne mecze z rzędu. Real po 22 meczach przegrał mecz towarzyski z AC Milanem wynikiem 4:2. Porażka ta jednak nie wykluczyła Realu z pobicia rekordu bo nie był to mecz oficjalny. Jednak Real w lidzie przegrał mecz z Valencią wynikiem 2:1 i passa Realu została przerwana. W Lidze Mistrzów Real zakończył fazę grupową z pełną pulą punktów, lecz przegrał w półfinale z Juventusem 3:2 w dwumeczu. Powtórzył tym swój sukces z sezonu 2011/12. Jest tym samym pierwszą drużyną w historii z takim osiągnięciem. Sezon ligowy Real Madryt zakończył na drugim miejscu, za FC Barcelona, tracąc do niej 2 punkty. 25 maja 2015 Ancelotti został zwolniony z funkcji trenera Realu Madryt, a drużynę przejął Hiszpan Rafael Benítez. Epizod Rafy Beníteza Sezon 2015/2016 W okienku transferowym zostali sprzedani Iker Casillas do FC Porto, Asier Illarramendi do Realu Sociedad i Sami Khedira do Juventusu. Kupiono zaś Danila z FC Porto, Mateo Kovačicia z Interu Mediolan oraz Kiko Casillę z Espanyolu Barcelona. Z wypożyczenia wrócili Casemiro i Lucas Vázquez. Królewscy zaczęli sezon ligowy bezbramkowym remisem ze Sportingiem Gijón. Po niezbyt obiecującym początku Real zanotował 4 zwycięstwa z rzędu. W Lidze Mistrzów zespół z Madrytu mierzył się w grupie A z PSG, Szachtarem Donieck i Malmö FF. Los Blancos wygrali wszystkie spotkania w grupie oprócz meczu wyjazdowego z PSG, zremisowanym 0-0. Po serii zwycięstw na krajowym podwórku Real dwukrotnie stracił punkty po remisie 0-0 z Málagą i w derbach z Atlético (1-1). Po następnych trzech wygranych z rzędu Królewscy awansowali na fotel lidera, jednak dwa kolejne mecze Real przegrał 3-2 z Sevillą i aż 0-4 w klasyku z FC Barceloną na Estadio Santiago Bernabéu. Benítez prowadził drużynę Realu jeszcze przez 6 kolejek aż po remisie 2-2 z Valencią ogłoszono, że 5 stycznia 2016 Rafael Benítez został zwolniony z funkcji trenera Realu Madryt. Przyczyniły się do tego słabe wyniki w Primera División (3. miejsce ze stratą 5 punktów do FC Barcelony i 4 do Atlético Madryt) i w Pucharze Króla, gdzie Real odpadł przez walkower. Era Zinédine’a Zidane’a (2016–2018) Po zwolnieniu Rafaela Beníteza ekipę Los Blancos przejął Zinédine Zidane. W pierwszym spotkaniu pod wodzą legendy Realu Królewscy pokonali Deportivo La Coruña 5-0. Drugi mecz także przyniósł wysokie zwycięstwo; Real pokonał Sporting Gijón 5-1. Strata punktów nastąpiła w trzecim meczu pod wodzą nowego trenera kiedy to padł remis z Realem Betis. W trzech kolejnych meczach Królewscy każdy wygrali. W 1/8 finału Ligi Mistrzów zwyciężyli w dwumeczu z AS Roma (zwycięstwo 0-2 na wyjeździe i 2-0 u siebie). Lekki kryzys dopadł zespół Zidane’a pod koniec lutego, Los Blancos bowiem zremisowali 1-1 z Málagą CF i przegrali w derbach z Atlético Madryt 0-1 na Estadio Santiago Bernabéu. Jak się potem okazało była to ostatnia strata punktów w sezonie. W ćwierćfinale Champions League Real pokonał VfL Wolfsburg 3-2 w dwumeczu; mimo porażki 2-0 w starciu wyjazdowym Królewskim udało się odrobić straty w Madrycie, gdzie pokonali niemiecki klub 3-0 po hattricku Cristiano Ronaldo. W półfinale Real okazał się lepszy także od Manchesteru City; zawodnicy Realu zremisowali bezbramkowo w Anglii i wygrali 1-0 u siebie. Po ligowej porażce z Atlético Real tracił do liderującej Barcelony aż 12 punktów, a do drugiego zespołu Simeone – cztery. Od 27 do końca rozgrywek Królewscy zanotowali komplet punktów, pokonując między innymi Barcelonę na Camp Nou 1-2 po golach Karima Benzemy i Cristiano Ronaldo. Przewaga Blaugrany robiła się coraz mniejsza, lecz nie wystarczyło to na zwycięstwo w lidze, Real zdołał wyprzedzić jedynie lokalnego rywala i skończył na drugim miejscu ze stratą punktu do zwycięskiej Barcelony. 28 maja Real zwyciężył w finale Ligi Mistrzów pokonując tak jak 2 lata wcześniej Atlético Madryt. W regulaminowym czasie gry padł remis 1-1 po bramkach Sergio Ramosa dla Realu (strzelonej ze spalonego) i Yannicka Carrasco dla Atlético. Dogrywka również nie przyniosła rozstrzygnięcia. W serii rzutów karnych okazał się lepszy Real, pokonując Rojiblancos 5-3. Jedenastki dla Królewskich wykorzystywali kolejno Lucas Vázquez, Marcelo, Gareth Bale, Sergio Ramos i Cristiano Ronaldo. Ten ostatni został królem strzelców rozgrywek czwarty raz z rzędu, zdobywając w tych rozgrywkach 16 goli w 12 meczach. Sezon 2016/2017 W okienku transferowym klub ściągnął Álvaro Moratę z Juventusu. Z wypożyczenia wrócili Marco Asensio oraz Fábio Coentrão. 9 sierpnia 2016 roku klub z Madrytu zdobył Superpuchar Europy UEFA pokonując klub Sevilla FC 3–2. Bramki dla drużyny Zidane’a zdobyli Marco Asensio, Sergio Ramos i Dani Carvajal. Królewscy rozpoczęli walkę w La Liga 21 sierpnia meczem z Realem Sociedad wygranym na wyjeździe 0-3. Następnie zespół Zidane’a wygrał 3 kolejne mecze ligowe z rzędu. W Lidze Mistrzów Real grał w grupie F wraz z Borussią Dortmund, Sportingiem Lizboną i Legią Warszawą. Pierwsze spotkanie Los Blancos wygrali z wicemistrzem Portugalii 2-1 po golach Cristiano Ronaldo i Álvara Moraty. Po 4 zwycięstwach z rzędu w lidze zespół z Madrytu wpadł w lekki kryzys odnotowując 3 remisy kolejne remisy z Villarrealem (1-1), Las Palmas (2-2) i Eibarem (1-1) tym samym spadając na 2 miejsce w tabeli.Po drodze Królewscy zremisowali także w drugim spotkaniu Ligi Mistrzów z Borussią (2-2). Real odzyskał fotel lidera po zwycięskim meczu w 9 kolejce z Athletikiem Bilbao 2-1. 19 listopada Real pokonał na wyjeździe Atlético Madryt 0-3 po hattricku Cristiano Ronaldo. Resztę ligowych meczów do końca roku Los Blancos za każdym razem kończyli zwycięstwem z wyjątkiem remisu z FC Barceloną (1-1) na Camp Nou. W rozgrywkach Champions League Real zajął drugie miejsce w grupie z dorobkiem 12 punktów, Królewskich wyprzedziła jedynie Borussia zdobywając 2 punkty więcej. 18 grudnia zespół Zidane’a sięgnął po Klubowe mistrzostwo świata wygrywając w półfinale 2-0 z Clubem América i finale 4-2 z Kashimą Antlers. Nowy rok Królewscy zaczęli od 2 wygranych z rzędu (3-0 z Sevillą w pierwszym meczu 1/8 finału Pucharu Króla i 5-0 z Granadą w lidze). 12 stycznia Real remisując z Sevillą w rewanżu w Copa del Rey (3:3) pobił rekord meczów bez porażki nie przegrywając od 40 spotkań (ostatnia porażka 0:2 z VfL Wolfsburg). Wcześniejszy rekord należał do Barcelony (39 meczów). Jednak Królewskim nie udało się umocnić tego rekordu przegrywając w lidze również z Sevillą 1:2. Los Blancos odpadli z Pucharu Króla w 1/4 finału z Celtą Vigo (porażka 2-1 na wyjeździe i remis u siebie 2-2). Po odpadnięciu z pucharu Hiszpanii Real zanotował 3 zwycięstwa w lidze i wygraną w pierwszym meczu 1/8 finału Ligi Mistrzów z SSC Napoli (3-1). Dobrą passę przerwał mecz z Valencią przegrany 2-1 na Estadio Mestalla. Rewanż z Napoli Królewscy wygrali również 3-1. Po wyeliminowaniu zespołu z Neapolu zawodnicy Zidane’a odnieśli 4 zwycięstwa z rzędu w lidze. Serię zwycięstw Real zakończył w meczu derbowym z Atlético zakończony remisem 1-1. W ćwierćfinale Ligi Mistrzów Real mierzył się z Bayernem Monachium; pierwszy mecz na wyjeździe Los Blancos wygrali 1-2 natomiast w rewanżu na Estadio Santiago Bernabéu w regulaminowym czasie padł wynik 1-2 dla zespołu z Bawarii, mocniejszy w dogrywce okazał się zespół Zidane’a ostatecznie ogrywając Bayern 4-2. Sędziowanie w dwumeczu wzbudziło wiele kontrowersji, m.in. dlatego, że dwa gole padły ze spalonych. 23 kwietnia FC Barcelona pokonała Real na Bernabeu 3-2. Dzięki zwycięstwu Blaugrana przybliżyła się do Królewskich w tabeli jednak tracili 3 punkty. Real awansował do finału Champions League wygrywając w półfinale dwumecz z Atletico (wygrana 3-0 u siebie i porażka 2-1 na wyjeździe). Od porażki w El Clásico Real wygrał wszystkie mecze ligowe dzięki czemu 21 maja Real zapewnił sobie 33. mistrzostwo Primera División pokonując w ostatniej kolejce Málagę CF 2:0 po bramkach Cristiano Ronaldo i Karima Benzemy. Zespół Zidane’a zdobył w całym sezonie 93 punkty, wyprzedzając o 3 drugą Barcelonę. 3 czerwca 2017 Real Madryt jako pierwszy klub piłki nożnej obronił tytuł zwycięzcy UEFA Champions League. Zwyciężając z Juventusem 4:1 w Cardiff na Millennium Stadium (dla Realu 2x Cristiano Ronaldo, Casemiro i Asensio, a dla Juve Mario Mandžukić). Królewscy zdobyli najcenniejsze klubowe trofeum UEFA jako pierwsi po raz 2. z rzędu, a w całej historii po raz 12. Cristiano Ronaldo został królem strzelców tej edycji Ligi Mistrzów zdobywając 12 goli. Dzięki zdobyciu dubletu Królewscy mogli przystąpić do meczów w Superpucharze Hiszpanii, Superpucharze Europy i Klubowych Mistrzostwa Świata. Sezon 2017/2018 Zespół wzmocnili Theo Hernández z Atlético i Dani Ceballos z Betisu. Sprzedano Mariano Díaza do Olympique Lyon, Danilo do Manchesteru City oraz Moratę, który odszedł do Chelsea F.C. za około 80 mln euro. Z klubu odeszli także Pepe oraz wypożyczeni Fábio Coentrão i James Rodríguez. Rok 2017 Los Blancos zamknęli z 5 pucharami na koncie. 8 sierpnia 2017 roku zdobyli Superpuchar Europy UEFA pokonując Manchester United, 16 sierpnia domknęli dwumecz z FC Barceloną o Superpuchar Hiszpanii, a 16 grudnia w finale Klubowych Mistrzostw Świata pokonali brazylijski klub Grêmio. W lidze Real stracił punkty z takimi zespołami jak Real Betis (porażka 0:1), Girona FC (porażka 1:2), Atlético Madryt (0:0), Athletic Bilbao (0:0). Po porażce u siebie z Barceloną 0:3 tracił już 11 punktów do lidera po 16 kolejkach. Ostatecznie zakończył sezon ligowy na 3. miejscu za FC Barceloną i Atlético Madryt. Z Pucharu Króla „Królewscy” odpadli z CD Leganés w ćwierćfinale. W Lidze Mistrzów, Real zajął 2. miejsce w grupie za Tottenhamem z bilansem czterech zwycięstw, jednym remisem i jedną porażką. W fazie pucharowej pokonywał kolejno Paris Saint-Germain (5:2 w dwumeczu), Juventus F.C. (4:3 w dwumeczu) i Bayern Monachium (4:3 w dwumeczu), a 26 maja 2018 r. po raz trzeci z rzędu sięgnął po tytuł, pokonując Liverpool 3:1. Królem strzelców w tych rozgrywkach kolejny raz został Cristiano Ronaldo zdobywając 15 goli. 5 dni po wygranej z Liverpoolem Zinédine Zidane ogłosił, że rezygnuje z posady trenera Realu Madryt. Francuz z Realem w 2,5 roku zdobył 3 razy Ligę Mistrzów, dwa Superpuchary Europy, dwa Klubowe Mistrzostwa Świata, ligę hiszpańską oraz superpuchar Hiszpanii. 1 sezon, 3 trenerów Sezon 2018/2019 12 czerwca 2018 roku ogłoszono, że po Mistrzostwach Świata nowym trenerem pierwszej drużyny zostanie selekcjoner reprezentacji Hiszpanii Julen Lopetegui. Następnego dnia został on jednak zwolniony z posady szkoleniowca drużyny narodowej. 14 czerwca podpisał kontrakt i został oficjalnie zaprezentowany jako nowy trener Realu. Pierwszymi letnimi wzmocnieniami „Królewskich” zostali Andrij Łunin i Álvaro Odriozola. Zakupiono również Rodrygo Goesa z Santosu, który dołączyć miał do zespołu w następnym sezonie. Do klubu dołączył także Vinícius Júnior. Na dwuletnie wypożyczenie do Borussii Dortmund udał się Achraf Hakimi. 10 lipca ogłoszono, iż klub opuści Cristiano Ronaldo, portugalski skrzydłowy zasilił szeregi Juventusu FC. Najlepszy strzelec w historii Realu spędził w Hiszpanii 9 lat strzelając 451 goli w 438 meczach. W International Champions Cup Real mierzył się z Manchesterem United (1–2), Juventusem (3–1) oraz AS Romą (2–1). 8 sierpnia ogłoszono transfer najlepszego bramkarza mundialu w Rosji – Thibaut Courtois. Równocześnie z przyjściem belgijskiego bramkarza na wypożyczenie do Chelsea udał się Mateo Kovačić. 15 sierpnia Real przegrał mecz o Superpuchar Europy ulegając Atlético Madryt 2–4. Bramki dla Królewskich zdobyli Karim Benzema i Sergio Ramos. Cztery dni po przegranych derbach Los Blancos zaczęli zmagania w lidze hiszpańskiej. W pierwszym spotkaniu zespół Lopeteguiego wygrał u siebie z Getafe CF 2–0. 29 sierpnia ogłoszono transfer Mariano Díaza, który wrócił do Madrytu po roku spędzonym w Olympique Lyon. Dzień po tym odbyło się losowanie grup Ligi Mistrzów UEFA, „Królewscy” trafili do grupy G wraz z AS Roma, CSKA Moskwa i Viktorią Pilzno. Broniący tytułu Ligi Mistrzów Real w inaugurującym spotkaniu wygrał z Romą 3-0. Następny mecz ligowy z Espanyolem Królewscy wygrali 1-0. W następnych 4 meczach Real nie potrafił zdobyć nawet jednej bramki (porażka 0-3 z Sevillą, remis 0-0 w derbach z Atlético Madryt, porażka w drugim meczu Champions Leauge 0-1 z CSKA, przegrana 0-1 z Deportivo Alavés). W następnym spotkaniu Real zdołał zdobyć gola, lecz i tak przegrał z Levante 1-2. Przełamanie nastąpiło dopiero w meczu z Viktorią Pilzno, w którym Los Blancos wygrali 2-1. 28 października w El Clásico na stadionie Camp Nou Real przegrał z Blaugraną aż 1-5. Dzień po meczu Julen Lopetegui został zwolniony ze stanowiska trenera. Jego następcą został Santiago Solari. Pierwsze 4 spotkania przyniosły zwycięstwa, lecz dobra passa długo nie trwała, bowiem Królewskich pokonał zespół Eibar 0-3. W Lidze Mistrzów Real zajął pierwsze miejsce w swojej grupie z dorobkiem dwunastu punktów. 22 grudnia Real po raz trzeci z rzędu sięgnął po Klubowe Mistrzostwo Świata wygrywając w finale z drużyną Al-Ain 4-1. W zimowym oknie transferowym pozyskano Brahima Díaza z Manchesteru City. Królewscy źle zaczęli nowy rok, w pierwszym meczu w 2019 roku Real zremisował 2-2 z bijącym się o utrzymanie Villarrealem. Kolejne spotkanie przyniosło porażkę 0-2 z Realem Sociedad. Po wyeliminowaniu Leganes w 1/8 finału i Girony w ćwierćfinale Pucharu Króla Real odpadł w półfinale z FC Barceloną (1-1 na wyjeździe, 0-3 u siebie). Nie lepiej było w Lidze Mistrzów, gdzie Królewskich wyeliminował Ajax Amsterdam (3-5 w dwumeczu). 11 marca zwolniono Santiago Solariego z funkcji trenera. Tego samego dnia ogłoszono, że drużynę do końca, jak i w następnym sezonie poprowadzi Zinédine Zidane. W ostatnich 11 spotkaniach Real wygrał pięciokrotnie, zremisował 2 razy, 4 razy przegrał. Ostatecznie Real zakończył rozgrywki ligowe na 3 miejscu tracąc do zwycięskiej w lidze Barcelony aż 19 punktów. Druga kadencja Zidane’a (2019–2021) Sezon 2019/2020 Przed startem nowego sezonu zespół wzmocnili Éder Militão, Luka Jović, Eden Hazard, Ferland Mendy oraz kupiony rok wcześniej Rodrygo Goes. Klub na zasadzie transferu opuścili Keylor Navas, Marcos Llorente, Mateo Kovačić, Raúl de Tomás i Theo Hernández. Po rozegraniu rundy jesiennej Real zajmował 2 miejsce w lidze, po drodze notując bezbramkowe remisy z Atletico Madryt i FC Barceloną. W fazie grupowej Ligi Mistrzów zajął drugie miejsce za PSG}, a wyprzedzając Galatasaray i Club Brugge. W styczniu Real sięgnął po 11 Superpuchar Hiszpanii w swojej historii, pokonując w półfinale Valencię i Atletico Madryt w finale (po rzutach karnych). Z Pucharu Króla zespół Zidane’a odpadł w ćwierćfinale z Realem Sociedad, a z Ligi Mistrzów w 1/8 finału z Manchesterem City. Lepiej Real radził sobie w lidze, gdzie wygrał z Atletico i Barceloną, a po przerwie spowodowanej pandemią COVID-19 zanotował serię 10 zwycięstw. Zgromadził łącznie 87 punktów co pozwoliło wyprzedzić drugą Barçę o 5 punktów. Z nowych zawodników największą rolę w sezonie odegrał Ferland Mendy, który grał znacznie częściej niż Marcelo. Trener chętnie stawiał także na młodego Federico Valverde. Sezon 2020/2021 Pierwszym letnim transferem była sprzedaż Achrafa Hakimiego do Interu Mediolan. Klub sprzedał również Sergio Reguilóna, Óscara Rodrígueza, Javiego Sáncheza, Dani Gómeza i Jorge de Furtosa. Wypożyczono także Takefuse Kubo do Villarrealu, Garetha Bale’a do Tottenhamu, Brahima Díaza do A.C. Milanu, Borje Mayorala do AS Romy i Jesúsa Vallejo do Granady. Klub opuścili również James Rodríguez, Luca Zidane i Alphonse Areola. Drużyny nie zasilił żaden nowy piłkarz; jedynie z wypożyczeń powrócili Martin Ødegaard, Andrij Łunin i Álvaro Odriozola, którzy uzupełnili kadrę na nowy sezon. Z uwagi na przebudowę Estadio Santiago Bernabéu Real przez cały sezon swoje domowe spotkania rozgyrywał na Estadio Alfredo Di Stéfano. Jedynym sparingowym meczem przed rozpoczęciem rozgrywek ligowych było pokonanie Getafe 6-0. Zmagania w Primera División Królewscy rozpoczęli 20 września od bezbramkowego remisu z Realem Sociedad. Kolejne 3 mecze ligowe zespół Realu wygrał, w 5. kolejce drużyna Zinédine’a Zidane’a uległa po raz pierwszy w sezonie; Los Blancos ulegli w meczu z Cádiz CF 0-1. W Lidze Mistrzów Real trafił do grupy B razem z Interem Mediolan, Borussią Mönchengladbach oraz Szachtarem Donieck. Ci ostatni pokonali Królewskich 3-2 w pierwszym meczu tych rozgrywek. Po dwóch fatalnie zagranych meczach mało który kibic nastawiał się na dobry wynik w El Clásico. Jednakże w rozgrywanym na Camp Nou spotkaniu lepsi okazali się gracze Realu, którzy zwyciężyli 1-3 po bramkach Federica Valverdego, Sergia Ramosa i Luki Modricia; bramkę dla Barçy zdobył Ansu Fati. Po wygranym klasyku Real ponownie zawiódł w Lidze Mistrzów remisując 2-2 z Mönchengladbach. Następnie pokonał Huesce 4-1 i Inter 3-2. W spotkaniu z Valencią Real przegrał aż 4-1 po indywidualnych błędach swoich zawodników, Nietoperze zdobyli bramki po 3 rzutach karnych i samobójczym trafieniu Raphaëla Varane’a. Następny mecz Królewscy zremisowali 1-1 z Villarrealem. Następnie Real drugi raz okazał się lepszy w meczu z Interem Mediolan, jednak potem uległ zespołowi Deportivo Alavés 2-1 i ponownie przegrał z Szachtarem, tym razem 2-0. Część kibiców Realu domagała się zwolnienia Zidane’a z roli trenera Królewskich. Francuza obarczano winą za złe przygotowanie fizyczne zawodników i brak pomysłu na grę, ale mimo napiętej atmosfery w klubie pozostał on na stanowisku. Po blamażu z ukraińskim zespołem zawodnicy Los Blancos pokonali Sevillę, a następnie przypieczętowali awans do 1/8 finału Champions League wygrywając z Borussią 2-0. 12 grudnia w derbowym pojedynku z liderującym w tabeli Atlético Madryt lepszy okazał się Real, który wygrał 2-0. Kolejne 3. mecze w lidze Królewscy również wygrali. Ostatni mecz w 2020 roku Real zremisował 1-1 z Elche. Nowy rok Los Blancos zaczęli od pokonania Celty Vigo 2-0 i remisu 0-0 z Osasuną. Półfinałowy mecz Superpucharu Hiszpanii zespół Zidane’a przegrał 1-2 z Athletic Bilbao tym samym tracąc szansę na obronienie tytułu sprzed roku. Królewscy także szybko zakończyli swoją przygodę w zmaganiach Pucharu Króla, gdzie Real przegrał po dogrywce 2-1 z trzecioligowym zespołem Alcoyano. W zimowym okienku transferowym Real wypożyczył Lukę Jovicia do Eintrachtu, Martina Ødegaarda do Arsenalu oraz przeniesiono wypożyczenie Takefusy Kubo do Getafe. Po odpadnięciu z Copa del Rey drużyna Zidane’a pokonała Alavés 1-4 i przegrała z Levante 1-2. Następne mecze przyniosły 4. wygrane z rzędu i 2. remisy (1-1 z Atlético Madryt i 1-1 z Realem Sociedad), co pozwoliło nadal wierzyć na dogonienie Los Colchoneros, które po świetnym początku traciło formę. W 1/8 finału Ligi Mistrzów Real okazał się lepszy od włoskiej Atalanty (4-1 w dwumeczu). Kolejne 3. mecze ligowe Królewscy wygrali i przed El Clásico zajmowali trzecią pozycję w tabeli; z dwu- i trzypunktową stratą do FC Barcelony i Atlético. Drużyna z Madrytu pokonała Blaugranę 2-1, dzięki czemu awansowała na drugie miejsce i przy równoczesnym remisie Rojiblancos w meczu z Betisem Real tracił punkt do lokalnych rywali na 8. kolejek przed końcem. W ćwierćfinale Champions League Real pokonał u siebie zespół Liverpoolu, w rewanżowym meczu na Anfield padł bezbramkowy remis i to ekipa Los Blancos awansowała dalej. Londyńska Chelsea okazała się jednak lepsza w dwumeczu z Realem i to drużyna z Anglii zagrała w finale rozgrywek. W 8. ostatnich meczach ligowych Królewscy 5-krotnie odnieśli zwycięstwo i 3 razy zremisowali, okazało się to za mało na dogonienie Atlético, które zdobyło Mistrzostwo po 7. latach przerwy. Real zgromadził ostatecznie 84 oczka i zajął drugie miejsce z 5-punktową przewagą nad Barceloną. 27 maja Zidane ogłosił odejście z klubu. Francuz podczas swojej drugiej kadencji zdobył mistrzostwo i superpuchar Hiszpanii Powrót Carlo Ancelottiego Sezon 2021/2022 1 czerwca oficjalnie potwierdzono powrót Carlo Ancelottiego, podpisał on 3-letni kontrakt. Razem z Włochem do Madrytu wrócił także były trener od przygotowania fizycznego Antonio Pintus, który opuścił zespół Los Blancos na rzecz Interu Mediolan. Przed sezonem do Realu dołączył David Alaba oraz Eduardo Camavinga. Z wypożyczenia powrócił Gareth Bale, Luka Jović, Jesús Vallejo oraz Dani Ceballos. Z klubem pożegnali się wieloletni stoprzey Królewskich – Sergio Ramos, który nie przedłużył kontraktu i Raphaël Varane, który zasilił Manchester United. W ramach wypożyczenia klub opuścił także Álvaro Odriozola, Brahim Díaz i Takefusa Kubo. Real rozegrał dwa mecze towarzyskie w ramach przygotowania przed sezonem ligowym w których podejmował Rangers F.C. i A.C. Milan. Zmagania dla Los Blancos w Primera División rozpoczęły się od wygranej 1-4 na wyjeździe z Deportivo Alavés, bramki dla Realu zdobył dwukrotnie Karim Benzema, Nacho oraz Vinícius Júnior. W drugiej kolejce podopieczni Ancelottiego po raz pierwszy stracili punkty; Real zremisował 3-3 z Levante UD i spadli na 3. miejsce w tabeli ligowej. W fazie grupowej Ligi Mistrzów Królewscy musieli zmierzyć się ponownie z Interem Mediolan i Szachtarem Donieck, trzecim rywalem okazał się Sheriff Tyraspol. W inaugurującym spotkaniu na San Siro Nerazzurri ulegli zespołowi ze stolicy Hiszpanii 0-1 po golu Rodrygo. Kolejne mecze w lidze hiszpańskiej to był pokaz siły drużyny Realu, klub z Madrytu wygrał kolejno z 1-0 Betisem, 5-2 z Realem Sociedad, 2-1 z zespołem Valencia CF oraz 6-1 z Mallorcą. Lekki kryzys dopadł ekipę Ancelottiego na przełomie września i października, kiedy to Los Blancos bezbramkowo zremisowali z Villarrealem i przegrali z 2-1 z Espanyolem ma krajowym podwórku oraz polegli na Bernabéu 1-2 z mołdawskim Sheriffem w Lidze Mistrzów. Po powrocie z przerwy kadrowej Królewscy odnieśli wysokie zwycięstwo w Doniecku z Szachtarem 5-0 i pokonali znjadującą się w kryzysie Barcelonę na Camp Nou 1-2 po bramkach Davida Alaby oraz Lucasa Vázqueza, bramkę dla Blaugrany w ostatniej minucie zdobył Sergio Agüero. Po wygranej w El Clásico Los Blancos zawiedli w spotkaniu z zespołem Osasuny, w którym padł bezbramkowy remis. Po tym meczu zespół Realu wygrał 7. kolejnych spotkań w lidze z rzędu, wygrywając m.in. z Sevillą 2-1 oraz Athletic Bilbao 1-0, a także pokonując w derbach Madrytu Atlético Madryt 2-0. Królewscy wygrali wszystkie trzy rewanżowe mecze grupowe w Champions League, kolejno 2-1 z Szachtarem, 0-3 na wyjeździe z Sheriffem i 2-0 z zespołem Nerazzurrich, zajmując ostatecznie 1. miejsce w grupie i awansując do 1/8 finału. Rok kalendarzowy Real zwieńczył drugim ligowym zwycięstwem z Athletic, gdzie na wyjeździe Los Blancos pokonali gospodarzy 1-2. W następnym meczu po raz drugi przegrali w lidze, tym razem ulegając 1-0 przeciwko Getafe. W zimowym oknie transferowym klub nie dokonał żadnych roszad w kadrze zespołu. W 1/16 Pucharu Króla podopieczni Ancelottiego ograli 3-1 CD Alcoyano, następnie w ligowym starciu pokonali u siebie Valencię 4-1. Pierwsze trofeum Królewscy zdobyli 16 stycznia, kiedy po pokonaniu Athleticu 2-0 oraz wcześniej FC Barcelony zdobyli Superpuchar Hiszpanii. Następnie Real mierzył się dwukrotnie z Elche, najpierw po dogrywce w ramach Pucharu Króla lepsi okazali się zawodnicy Realu, kilka dni później w ligowym spotkaniu padł remis 2-2. Los Blancos odpadli w ćwierćfinale Pucharu Hiszpanii; odwet za porażkę w Superpucharze wziął Athletic Bilbao, który pokonał Real 1-0. Kolejne dwa mecze ligowe przyniosły wygraną 1-0 z Granadą i bezbramkowy remis z Villarrealem. Paris Saint-Germain było pierwszym przeciwnikiem Realu w Champions League. Mecz w Paryżu zakończył się wynikiem 1-0 dla gospodarzy po golu Kyliana Mbappé. Rewanż na Estadio Santiago Bernabéu przyniósł niebywałe emocje; do przerwy to goście prowadzili 0-1 znów po bramce Mbappé. W drugiej połowie Królewscy odrobili dwubramkową stratę w dwumeczu w nieco ponad kwadrans, Real wygrał 3-1 po hattricku Karima Benzemy i awansował do ćwierćfinału. W ligowych zmaganiach Real utrzymywał bezpieczną przewagę nad drugą Sevillą, po remisie z Villarealem Królewscy odnotowali 4 zwycięstwa z rzędu. 20 marca zespół Ancelottiego zagrał najgorszy mecz w sezonie, El Clásico w Madrycie skończyło się pogromem gospodarzy, którzy ulegli ekipie FC Barcelony aż 0-4. 6 kwietnia na Stamford Bridge Real pokonał 3-1 Chelsea, ponownie po hattricku Benzemy w pierwszym ćwierćfinałowym meczu Ligi Mistrzów. Rewanż w Madrycie kolejny raz dostarczył niesamowite emocje, zawodnicy z Londynu odrobili stratę i przez moment prowadzili 0-3. Bramka Rodrygo w 80. minucie dała Realowi dogrywkę w której kolejnego gola zdobył Karim Benzema i do półfinału awansował zespół Los Blancos. Po porażce w Klasyku Real wygrał kolejno z Celtą Vigo 1-2, odwrócił losy spotkania w meczu z Sevillą odrabiając 2 bramki straty i w końcówce strzelając trzecią na wagę 3. punktów. Następnie Królewscy pokonali Osasunę 3-1 i byli od krok od zapewnienia sobie mistrzostwa Hiszpanii. 30 kwietnia Real rozgromił 4-0 u siebie Espanyol po dwóch golach Rodrygo, oraz po golu Benzemy i Asensio, czym zaprzypieczętował zdobycie 35. tytułu mistrzowskiego na 4. kolejki przed końcem. Pierwsze półfinałowe spotkanie Champions League z Manchesterem City zakończyło się zwycięstwem The Citizens 4-3 na Etihad Stadium. Rewanżowy mecz w Madrycie ponownie przyniósł wspaniałe widowisko dla fanów, w 73. minucie Riyad Mahrez otworzył wynik na 0-1, Królewscy mieli do odrobienia aż dwie bramki. W 90. minucie po asyście Benzemy wyrównał Rodrygo, brazylijczyk drugą bramkę dołożył minutę później, dzięki czemu doprowadził do dogrywki. W niej Karim Benzema pewnie wykorzystał rzut karny w 95. minucie i podwyższył na 3-1, więcej bramek nie padło i to Real po kolejnej wielkiej remontadzie awansował do finału. Po rewanżu z The Citizens Real wystawiając rezerwowy skład przegrał w derbach Madrytu z Atlético 1-0. Następnie w spotkaniu z Levante hattrickiem popisał się Vinícius Júnior, mecz zakończył się wynikiem 6-0. Ostatnie dwa ligowe spotkania Królewscy zremisowali 1-1 z Cádiz oraz 0-0 z Realem Betis. Real zgromadził 86. puktów i drugą FC Barcelonę wyprzedził aż o 13 oczek. Królem strzelców został Karim Benzema, który zdobył 27 bramek. 28 maja w finale Ligi Mistrzów rozgrywanym w Paryżu Real Madryt po raz 14-ty zdobył trofeum Pucharu Europy. Mecz z Liverpoolem zakończył się wynikiem 1-0, jedyną bramkę w finałowym starciu zdobył Vinícius Júnior po asyście Federico Valverde. Sezon 2022/2023 W letnim oknie transferowym z klubu odeszło wiele zasłużonych zawodników, takich jak Marcelo, Casemiro, Gareth Bale czy Isco, którzy od lat byli gwiazdami zespołu Los Blancos. Klub opuścili również Borja Mayoral, Miguel Gutiérrez, Takefusa Kubo oraz Luka Jović. Zespół wzmocnili francuski pomocnik Aurélien Tchouaméni i niemiecki defensor Antonio Rüdiger. 10 sierpnia 2022 roku Real zgarnął pierwsze w sezonie trofeum; w ramach Superpucharu Europy pokonał Eintracht Frankfurt 2-0 po golach Davida Alaby oraz Karima Benzemy. Z bardzo dobrej strony Królewscy rozpoczęli zmagania ligowe; w pierwszej kolejce zwyciężyli w wyjazdowym spotkaniu z Almeríą 1-2. Następnie wygrywali kolejno z Celtą Vigo (1-4), Espanyolem (1-3) oraz Realem Betis (2-1). W fazie grupowej Ligi Mistrzów Real trafił do grupy F wraz z RB Leipzig, Szachtarem Donieck i Celticem F.C. Pierwszy mecz zespół Ancelottiego rozegrał w GlasgowZawodnicy Realu pokonali gospodarzy aż 0-3 po bramkach Viníciusa, Luki Modricia i Edena Hazarda. Następnie Królewscy ograli kolejno RCD Mallorcę 4-1, RB Leipzig 2-0, a także wygrali w derbach z Atlético Madryt na Estadio Metropolitano 1-2. Po przewie reprezentacyjnej Real po raz pierwszy stracił punkty; w meczu z Osasuną padł remis 1-1. W kolejnym ligowym spotkaniu jednak ponownie wrócili na zwycięską ścieżkę wygrywając jedną bramką z Getafe CF. 16 października na Estadio Santiago Bernabéu rozegrano El Clásico, w którym lepsi okazali się gospodarze. Real wygrał 3-1 z Blaugraną po golach Karima Benzemy, Federico Valverde i Rodrygo; bramkę dla Barcelony zdobył Ferran Torres. Po „Klasyku” Real zwyciężył z Elche oraz z Sevillą i po 11. kolejkach był liderem z zaledwie 3-punktową przewagą nad drugą Barceloną. W dwóch kolejnych spotkaniach Real zremisował z Gironą oraz przegrał 3-2 z Rayo Vallecano w efekcie czego stracił pozycję lidera już do końca sezonu. Królewscy zajęli pierwsze miejsce w grupie Ligi Mistrzów, dzięki czemu awansowali do 1/8 finału, gdzie mieli zmierzyć się z finalistą z zeszłego sezonu – Liverpoolem. W zimowym oknie transferowym klub nie przeprowadził żadnych ruchów. 3 stycznia zawodnicy Realu pokonali CP Cacereño 1-0 i awansowali do 1/8 finału Pucharu Króla. Tam zmierzyli się z drużyną Villarrealu i mimo przegrywania dwoma golami do przerwy zawodnicy Ancelottiego zdołali odwrócić losy spotkania i wygrać 2-3. Królewscy nie zdołali wygrać drugi rok z rzędu trofeum Superpucharu Hiszpanii. W półfinale Real ograł Valencię 1-0, jednak finał z Barceloną przyniósł porażkę 1-3. Po pokonaniu Villarrealu to Atlético Madryt było rywalem Los Blancos podczas ćwierćfinałowej potyczki w Pucharze Króla. Po dogrywce to Real okazał się być lepszy i zwyciężył 3-1 (1-1 w regulaminowym czasie gry). 11 lutego Królewscy piąty raz w swojej historii sięgnęli po Klubowe Mistrzostwo Świata, w finale tych rozgrywek zawodnicy z Hiszpanii okazali się lepsi od Al-Hilal (5-3), wcześniej w drodze do finału Real ograł zespół Al-Ahly 4-1. 21 lutego rozegrano pierwszy mecz w ramach 1/8 finału Ligi Mistrzów, na Anfield już po 15. minutach prowadzili gospodarze 2-0, do przerwy Real zdołał wyrównać stan spotkania po dublecie Viníciusa. Dwie minuty po rozpoczęciu drugiej części spotkania prowadzenie Królewskim dał Éder Militão, następnie dwie bramki dołożył Karim Benzema i to goście wygrali ostatecznie 2-5. W rewanżu rozegranym dwa tygodnie później Real pokonał zespół z Anglii 1-0 po golu Benzemy. Półfinałowe zmagania Pucharu Króla przyniosły kolejne dwa mecze El Clásico. Na Estadio Santiago Bernabéu lepsi okazali się podopieczni Xaviego, którzy wygrali 0-1. Rewanż na Camp Nou przyniósł porażkę Barcelony; gospodarze ulegli aż 0-4 i to Real awansował do finału rozgrywek. Jednak w lidze Królewskim nie szło tak dobrze, jak w zmaganiach pucharowych. Po dobrym początku Królewscy zaczęli często gubić punkty. Zespół Ancelottiego nie potrafił wygrać więcej niż dwa mecze z rzędu. Przed rewanżowym meczem z FC Barceloną Real tracił do niej 9. punktów. Ligowy „Klasyk” pogorszył sytuację ekipie Los Blancos. Real uległ 2-1 i to Blaugrana powiększyła swoją przewagę do 12. oczek. Ćwierćfinałowy dwumecz Ligi Mistrzów ponownie okazał się zwycięski dla Realu. Podopieczni Ancelottiego wygrali z londyńską Chelsea 2-0 u siebie i 0-2 na wyjeździe. 6 maja na Estadio La Cartuja Real po dziewięciu latach przerwy zdobył trofeum Pucharu Hiszpanii. W finale pokonał Osasunę 2-1 po dublecie Rodrygo; gola dla Osassuny zdobył Lucas Torró. W półfinale Champions League Królewscy ponownie zmierzyli się z Manchesterem City. Pierwszy mecz w Madrycie przyniósł remis 1-1. Na City of Manchester Stadium The Citizens pokonali Real aż 4-0 i to oni awansowali do finału. Ostatecznie rozgrywki ligowe Królewscy zakończyli na drugim miejscu z 78. punktami na koncie. Z przewagą 10. oczek Mistrzem została FC Barcelona, trzecie miejsce zajęło Atlético Madryt, które miało jeden punkt mniej od ekipy Los Blancos. Wraz z końcem sezonu swoje odejście z Realu ogłosił kapitan Królewskich – Karim Benzema. Sezon 2023/2024 Letnie okno transferowe przyniosło szereg zmian w kadrze Realu. Oprócz Karima Benzemy klub opuścili Marco Asensio, Eden Hazard i Mariano Díaz. Na wypożyczenie udał się Jesús Vallejo, sprzedano także Antonio Blanco. Do zespołu powrócili Fran García oraz Brahim Díaz. Zakontraktowano Ardę Gülera, a także przeprowadzono galaktyczny transfer Jude’a Bellinghama, który dołączył do klubu za ponad 100 milionów euro. Wypożyczono również Joselu. Przed startem sezonu Thibaut Courtois zerwał więzadła krzyżowe, więc klub zdecydował się na sprowadzenie Kepy Arrizabalagi w ramach rocznego wypożyczenia. 12 sierpnia Królewscy rozpoczęli zmagania ligowe od wygranej na wyjeździe z Athleticem Bilbao 0-2 po bramkach Rodrygo i Jude Bellinghama. Sukcesy Trofea międzynarodowe Mały Puchar Świata: zdobywca (2x): 1952, 1956 Puchar Łaciński: zdobywca (2x): 1955 (w finale 2:0 ze Stade de Reims), 1957 (w finale 1:0 z SL Benfica) Copa Iberoamericana: zdobywca (1x): 1994 (w finale 4:3 w dwumeczu z Boca Juniors) Trofea krajowe Copa Eva Duarte: zdobywca (1x): 1947 Pięć pucharów za mistrzostwo Real Madryt posiada na własność – są przyznawane drużynie, która zdobędzie mistrzostwo co najmniej trzy razy z rzędu. Trofea towarzyskie Trofeo Santiago Bernabéu: zdobywca (26x): 1981, 1983, 1984, 1985, 1987, 1989, 1991, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998, 1999, 2000, 2003, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2015, 2016 Mistrzostwa Wspólnoty Autonomicznej Madryt: zdobywca (23x): 1904, 1905, 1906, 1907, 1909, 1912, 1915, 1916, 1917, 1919, 1921, 1922, 1923, 1925, 1926, 1928, 1929, 1930, 1931, 1932, 1933, 1934, 1935 Trofeo Ciudad de Alicante: zdobywca (10x): 1990, 1991, 1992, 1993, 1995, 1998, 2000, 2001, 2002, 2010 Trofeo Teresa Herrera: zdobywca (9x): 1949, 1953, 1966, 1976, 1978, 1979, 1980, 1994, 2013 Trofeo Ramón de Carranza: zdobywca (6x): 1958, 1959, 1960, 1966, 1970, 1982 Trofeo Ciudad de Palma: zdobywca (4x): 1975, 1980, 1983, 1990 Trofeo Ciudad de La Línea: zdobywca (4x): 1981, 1982, 1986, 1994 Trofeo Bahía de Cartagena: zdobywca (4x): 1994, 1998, 1999, 2001 Trofeo Colombino: zdobywca (3x): 1970, 1984, 1989 Trofeo Ciudad de Barcelona: zdobywca (3x): 1983, 1985, 1988 Trofeo Euskadi Asegarce: zdobywca (3x): 1994, 1995, 1996 Trofeo Festa d’Elx: zdobywca (3x): 1984, 1985, 1999 Trofeo Ciudad de Vigo: zdobywca (2x): 1981, 1982 Trofeo Naranja: zdobywca (2x): 1990, 2003 World Football Challenge: zdobywca (2x): 2011, 2012 Trofeo Benito Villamarín: zdobywca (1x): 1960 Trofeo Mohamed V: zdobywca (1x): 1966 Trofeo Año Santo Compostelano: zdobywca (1x): 1970 Trofeo Costa del Sol: zdobywca (1x): 1976 Trofeo Ciudad de Caracas: zdobywca (1x): 1980 Trofeo Centenario AC Milan: zdobywca (1x): 2000 Trofeo Jesús Gil: zdobywca (1x): 2005 Taci Oil Cup: zdobywca (1x): 2010 Puchar Franza Beckenbauera: zdobywca (1x): 2010 npower Challenge Cup: zdobywca (1x): 2011 International Champions Cup: zdobywca (3x): 2013, 2015(2x) El Derbi El Derbi Madrileño Zarówno Real Madryt, jak i Atlético Madryt różnią się pod wieloma względami, w tym także w aspekcie politycznym czy kibicowskim. Na początku istnienia obu klubów zarysował się wyraźny podział pomiędzy kibicami obu klubów. Szefostwo Realu podniosło ceny biletów, w związku z tym na mecze Królewskich przychodzili jedynie bogaci mieszkańcy Madrytu, czyli burżuazja i bogaci mieszczanie. Natomiast publiczność rywala Realu stanowiła w głównej mierze biedniejsza część miasta, jak robotnicy czy proletariat. Pierwsi często utożsamiali się z poglądami prawicowymi, drudzy – z lewicą. Różnice widać także w przypadku stadionów obu klubów. Stadion Realu Estadio Santiago Bernabéu został wybudowany przy arystokratycznej ulicy Castellana, podczas gdy stadion Atlético Estadio Vicente Calderón powstał przy browarze nad rzeką Manzanares. Początkowo Atlético było ulubionym zespołem reżimu generała Franco, zwłaszcza w okresie, gdy klub otrzymywał dotacje z Hiszpańskich Sił Powietrznych. Sytuacja zmieniła się w latach 50., gdy reżim z czasem zaczął popierać „Królewskich” z Madrytu. Zespół otrzymał wsparcie rządu także w początkowych czasach po utworzeniu Pucharu Europy, gdy pięciokrotnie zdobywał to trofeum. Z tej też okazji kibice Atlético utworzyli przyśpiewkę ze słowami „Real Madrid, Real Madrid, el equipo del gobierno, la verguenza del país” („Real Madryt, Real Madryt, drużyna rządu, wstyd dla kraju”). Pierwsze w historii derby Madrytu rozegrano 2 grudnia 1903 i w meczu tym 1:0 zwyciężyło Atlético, grające wówczas pod nazwą Athletic. W tym samym roku rozegrano jeszcze dwa kolejne spotkania pomiędzy tymi drużynami. W pierwszym zwyciężył Real 2:0, w drugim Athletic 5:0. Natomiast pierwsze derby w rozgrywkach ligi hiszpańskiej odbyły się 24 lutego 1929. Real wygrał 2:1, a gole w tym meczu zdobywali: dwukrotnie Ramón Triana dla Królewskich i Luis Marín Sabater dla Los Colchoneros. El Clásico Rywalizacja obu klubów, Realu Madryt i Barcelony, ma podłoże przede wszystkim polityczne i wynika w dużej mierze z identyfikowania się dążących do niepodległości katalońskich nacjonalistów z Barçą (Manuel Vázquez Montalbán w powieści kryminalnej Środkowy napastnik zginie o zmierzchu określił Barçę jako „epicką broń kraju bez państwa”), podczas gdy hiszpański dyktator Francisco Franco powszechnie uznawany był za kibica Realu Madryt. Istnieją niepotwierdzone relacje mówiące, jakoby przed wspomnianym wyżej wygranym 11:1 meczem z Barceloną do szatni Blaugrany wszedł dyrektor hiszpańskich służb specjalnych, który powiedział zawodnikom, aby pamiętali, iż niektórzy w czasie wojny opuścili kraj, a wrócić mogli jedynie „dzięki wspaniałomyślności władz”, które wybaczyły im „brak patriotyzmu”. Stadion Estadio Chamartín Nazwa – Estadio de Chamartín Miasto – Madryt Pojemność – 22 500 widzów Inauguracja – 17 maja 1923 Zamknięcie – 1947 Rozmiar boiska – 107 × 72 m Architekt – José María Castell Estadio de Chamartín był wielofunkcyjnym stadionem Realu Madryt przed budową Estadio Santiago Bernabéu. 17 maja 1923 roku został rozegrany mecz inauguracyjny, a rywalem Realu był Newcastle United. Mógł pomieścić 22,5 tys. widzów. Estadio Alfredo Di Stéfano Nazwa – Estadio Alfredo Di Stéfano Miasto – Madryt Pojemność – 6500 widzów Inauguracja – 9 maja 2006 Rozmiar boiska – 105 × 68 m Architekt – Antonio Lamela Inne budynki – Ciudad Deportiva de Valdebebas Estadio Alfredo Di Stéfano jest stadionem niższych kategorii Realu, a przede wszystkim Realu Madryt Castilla. Oficjalna inauguracja miała miejsce 9 maja 2006 roku. Z tej okazji rozegrano mecz towarzyski z francuskim Stade de Reims, klubem, który grał z madryckim zespołem w pierwszym finale Pucharu Europy w 1956 roku. Los Merengues wygrali wynikiem 6:1, po bramkach Antonio Cassano-2, Roberto Soldado-2, José Jurado i Segio Ramosa. Estadio Alfredo Di Stéfano jest obecnie w rozbudowie, po jej zakończeniu będzie mógł pomieścić 22 tysiące widzów. Estadio Santiago Bernabéu Nazwa – Estadio Santiago Bernabéu Miasto – Madryt Pojemność – 85 454 widzów Inauguracja – 14 grudnia 1947 Rozmiar boiska – 107 × 72 m Adres – Concha Espina 1, 28036 Madrid Renowacja – 1953, 1982, 1992, 1998, 2004 Inne budynki – Ciudad Real Madrid Stadion Santiago Bernabéu został oficjalnie otwarty 14 grudnia 1947 roku – z tej okazji Real Madryt rozegrał mecz towarzyski z Os Belenenses. Był wielokrotnie przebudowywany – po przebudowie w 1954 roku zyskał miano największego stadionu świata, obecnie mieści na trybunach ponad 80 tysięcy ludzi. Jest też siedzibą między innymi klubowego muzeum. Stadion Realu Madryt był areną finału drugiej edycji Pucharu Mistrzów, finału ME 1964, finału MŚ 1982, a także kilku finałów Copa del Rey i spotkania papieża Jana Pawła II z młodzieżą w 1982 roku. W klasyfikacji UEFA oceniającej jakość stadionu, a tym samym jego przydatność do rozgrywania meczów finałowych europejskich pucharów, jest jednym z dwudziestu sześciu obiektów, którym przyznano pięć na pięć gwiazdek. W 2010 roku na Santiago Bernabéu był rozegrany finał Ligi Mistrzów. Symbole i barwy Herby 1902 Herb Realu Madryt został po raz pierwszy pokazany w dniu 6 marca 1902, kiedy to grupka ludzi założyła ten klub. Pierwszy wygląd herbu powstał od inicjałów: C, F, M. jednak w oficjalnych meczach regulacje odnoszące się do stowarzyszeń sportowych określały, że herb miasta Madrytu musi być bardziej przejrzysty. Często się z tym sprzeczano, ponieważ wszyscy chcieli mieć na swoim Herbie inicjały M, C i F. 1908 Tym razem zmiany były już bardzo niewiele widoczne. Chodziło głównie o to, by ten herb był bardziej nowoczesny. Inicjały dotykały obwodu herbu, niebieski pasek się zwęził, złote linie zostały lekko pogrubione i korona została lekko zmodyfikowana. W 1908 udało się zmienić herb tak, by w środku znajdowały się inicjały. Umieszczono je na sobie tak, by M było największe (M oznacza Madryt). Kolory pozostały jak takie same jak na pierwszym herbie. Napisy ciemnoniebieskie, a tło białe. 1920 To była prawdopodobnie przełomowa chwila dla historii tego herbu. 29 czerwca 1920 roku król Alfonso VIII nazwał Real Madryt „Królewskimi”, przy tym dodając koronę herbowi. Jednak na oficjalne mecze Real używał innego herbu, który także powstał w roku 1920. Wyglądał on tak samo jak herb na mecze oficjalne z roku 1902, tylko że z koroną. 1931 Nadszedł czas zmian: po proklamowaniu kraju republiką, także z herbu Realu musiała zniknąć korona. Wtedy „Królewscy” nosili nazwę Madryt F.C. Herb Realu znowu musiał przybrać ciemnoniebieskich i białych kolorów. 1941 Po wojnie Herb Realu znów zyskał koronę. Tym razem zyskał także barwy. Jednak w tych barwach wiele się zmieniło. Herb został zmieniony na kolor żółty, a środkiem przebiegał fioletowy lub niebieski – w zależności od wersji – pasek. Taki wygląd utrzymał się prawie do końca XX wieku. 1997 Herb po latach zostaje ulepszony – kolor żółty staje się jaśniejszy, a pasek środkowy zmieniony na stałe na niebieski. 2001 Przyjmuje swoją ostateczną wersję, wizualnie ujednolicając jej elementy. 2014 Klub usuwa krzyż z korony królewskiej w niektórych wersjach herbu (m.in. na karcie kibica oraz karcie kredytowej); pojawiły się opinie, że nie chce drażnić muzułmańskich klientów nowego sponsora – National Bank of Abu Dhabi. Stroje Real Madryt od początku występował w białych strojach. Początkowo ubiór do gry składał się z białej, zapinanej na guziki koszuli z długimi rękawami i kołnierzykiem, białych spodenek z poziomym pasem w barwach flagi hiszpańskiej oraz czarnych getrów z takim samym pasem. Oba pasy, na getrach i spodenkach, usunięto w 1911. Wtedy też kolor getrów zmieniono na granatowy – taki układ utrzymał się do 1955, z krótką przerwą w latach 20., kiedy to jedyny raz w historii klubu górna część stroju była beżowa (spodenki i getry natomiast miały kolor czarny, dziś spotykany w alternatywnym komplecie). Jeśli nie liczyć tej czasowej zmiany, jedynymi modyfikacjami w okresie 1911–1955 były drobne zmiany kształtu kołnierza, który w końcu ostatecznie usunięto. W 1955 przeprowadzono zmianę polegającą na zmianie koloru getrów na biały – taki wzór utrzymał się nieprzerwanie do 1980, w którym skrócono rękawy i wprowadzono niebieskie akcenty na koszulkach i spodenkach. Dwa lata później pojawiła się pierwsza reklama sponsora – była nim firma Zanussi, po trzech latach zastąpiona przez Parmalat. W tym okresie Real Madryt grał już w strojach Hummela. W 1992 klub rozpoczął dziewięcioletnią współpracę z producentem sprzętu AGD – Teka. W tym samym roku wprowadzono granatowe kołnierzyki, które następnie stały się białe, gdy w 1994 producentem strojów dla Realu Madryt została firma Kelme. Rok później na plecach koszulek wraz z numerami pojawiły się nazwiska zawodników. Od tego momentu co sezon wprowadza się nowy model strojów. Od 1998 ich producentem jest Adidas. Na sezon 2001/2002 klub nie pozyskał sponsora, wobec czego na koszulkach reklamowano oficjalną stronę internetową klubu – Realmadrid.com. W 2002 z kolei Real Madryt grał nie tylko bez sponsora, ale też bez jakichkolwiek elementów w innym kolorze niż białe (poza herbem i logiem producenta, a także trzema paskami na mecze w Lidze Mistrzów) – było to nawiązanie do strojów z okresu największych sukcesów w latach 50. wprowadzone na obchody stulecia klubu. W latach 2003–2013 sponsorami koszulkowymi były kolejno firmy Siemens Mobile, Siemens, BenQ Siemens i bwin.com, a same koszulki zyskiwały barwne – białe, czarne, fioletowe, szare, złote, niebieskie czy granatowe – elementy graficzne w postaci biegnących z góry na dół pasów. W 2006 obok herbu pojawiło się też wyobrażenie trofeum dla Najlepszego Klubu XX Wieku przyznanego przez FIFA. W sezonie 2009/2010 na koszulce pojawiło się specjalne logo z okazji 110-lecia klubu. Od sezonu 2013/2014 sponsorem „Królewskich” są linie lotnicze Emirates, a na koszulkach widnieje napis „Fly Emirates”. Po wygraniu Klubowych Mistrzostw Świata w 2014 roku, na koszulkach znajdował się także emblemat dla zwycięzcy tych rozgrywek. Nazwa Początkowo klub nosił nazwę angielską: Madrid Football Club (ang. Madrycki Klub Piłki Nożnej); w 1920 zmieniono ją dzięki królowi Alfonsowi XIII, który nadał klubowi tytuł Królewski (), a drugą część nazwy zmieniono na hiszpańską Club de Fútbol. Przekazana listownie przez pałac na ręce ówczesnego prezesa, Pedra Paragesa, decyzja monarchy brzmiała: W Hiszpanii klub nazywa się najczęściej Real Madrid lub po prostu el Madrid (dla odróżnienia od Madrid bez rodzajnika, które to słowo odnosi się do miasta). Hymn Hymn del Real Madrid Hymn Realu Madryt, wykonany po raz pierwszy przez Jose de Aguilara, powstał podczas podróży pociągiem z Aranjuez do Madrytu. Pierwowzór został napisany w restauracji „Zielona Żaba” przez Luisa Cisnerosa Galiane’a, choć hymn miał także innych twórców jak Marine Garcia, Amora Farińa oraz Antonio Villena Sanchez. Nagrania rozpoczęły się w wytwórni Columbia. W końcu zainteresował się tym sam Santiago Bernabéu. Wykonaniem zajął się wspomniany Jose de Aguilar. Wspomogło go trzydziestu dwóch muzyków, z czego wielu należało do uniwersyteckiego konserwatorium, jak i Hiszpańskiej Orkiestry Narodowej. Jako anegdotę warto wspomnieć, ze Santiago Bernabéu spytał Luisa Galiane’a o to, czy jest pracownikiem Realu. Galiane, mający zawsze dobre poczucie humoru odpowiedział, że nie pracuje dla tego klubu, dodając, że jest związany z Atlético Madryt. Widząc zawód na twarzy Bernabéu, Galiane przyznał, że żartował oraz dodał, że niejednokrotnie starał się o posadę w Realu, ale nigdy nie było wolnych etatów. Bernabéu rozmawiając w międzyczasie z kimś przez telefon w pewnym momencie powiedział tak: „Do tego wykonania musi zostać załączona fotografia twórcy, a jutro zostanie ono przedstawione zarządowi. Wydamy płytę z tą pieśnią, która stanie się jednym z symboli klubu” – powiedział oczarowany prezes – legenda Realu. Historię tę opowiedział syn Luisa Galiany, a miała ona miejsce w 1952. Od tej pory twory utwór ten jest oficjalnym hymnem Realu Madryt. Himno del centenario Himno del centenario (Hymn stulecia) – ułożono w 2002, właśnie na stulecie istnienia Realu Madryt. Autorem melodii i tekstu jest hiszpański kompozytor José Cano, zaś pierwszego wykonania nowego hymnu podjął się kibic Madrytu, śpiewak Plácido Domingo w towarzystwie 82-osobowego chóru. Utwór ten nie zastąpił dotychczasowego hymnu, lecz stał się drugim, obok stworzonego 50 lat wcześniej. Hala Madrid y nada más Po zwycięstwie w Lidze Mistrzów 2013/14 klub zaprezentował piosenkę „Hala Madrid i Nic Więcej”, która została skomponowana przez grupę Red One. Producentem i kompozytorem jest Nadyr Khayat. W nagrywaniu utworu uczestniczyli zarówno ówcześni piłkarze Królewskich, jak i Carlo Ancelotti. Piosenka szybko zdobyła popularność wśród fanów Los Blancos. Obecnie hymn ten jest puszczany na Estadio Santiago Bernabéu przed meczem oraz po strzeleniu gola przez zawodników Realu. Kibice W 2007 r. europejskich kibiców Realu było około dwudziestu milionów, z czego połowa mieszkała w Hiszpanii – zaś ich liczba w skali świata w 2005 r. wyniosła 228 milionów. Kibicami Los Blancos są także politycy (Martín Torrijos, Donald Tusk), astronauta Michael Lopez-Alegria, ludzie ze świata muzyki i filmu (Fernando Argenta, Antonio Banderas, Cameron Diaz, Plácido Domingo, Julio Iglesias, Enrique Iglesias, Patrick Dempsey), sportowcy uprawiający inne dyscypliny (Fernando Alonso), Alberto Contador, Rafael Nadal, Roger Federer, Juan Carlos Ferrero, Michael Jordan, Carlos Sainz, Ian Thorpe, Boris Becker, Carlos Sastre, Óscar Pereiro, Rafael Pascual, David Cal, polski komentator sportowy (Mateusz Borek), czy trenerzy (Jacek Gmoch, Jerzy Engel). Grupy kibicowskie Istnieją dwie zorganizowane grupy kibiców: Ultras Sur i Orgullo Vikingo. Ultras Sur To założona w 1980 roku grupa dopingująca piłkarzy Realu Madryt. Zajmuje podczas spotkań miejsca za bramką po stronie południowej (sur po hiszpańsku znaczy „południe”). Ultrasi są oskarżani o rasizm i sympatie neonazistowskie, za co wraz z klubem byli już karani. Jest to zdecydowanie najliczniejsza grupa fanatyków Królewskich. Sympatyzują z kibicami klubów: Panathinaikos AO, Ferencvárosi TC, Olympique Lyon, Real Betis i RCD Espanyol. Orgullo Vikingo Grupa Orgullo Vikingo powstała w 1992 roku. Jej założyciele, członkowie Ultras Sur, chcieli, by zorganizowany doping zaistniał na północnej trybunie stadionu Santiago Bernabéu. Z założenia miała to być grupa apolityczna, o jasnych sposobach finansowania i zarządzania. Prezentacja nowej grupy miała miejsce przed meczem Madrytu z Realem Burgos, 13 września 1992 roku. Grupa zajmuje miejsca przy lewej wieżyczce, na samej górze zabytkowej trybuny „Lateral”. Wrogami obu grup są kibice FC Barcelony i Atlético Madryt. Sponsorzy Obecnie głównym sponsorem sekcji piłkarskiej są linie lotnicze Emirates, której logo widnieje na koszulkach „Los Blancos”. Inni oficjalni sponsorzy drużyny to producent bezalkoholowych napojów gazowanych Coca-Cola, firma odzieżowa Adidas, firma motoryzacyjna Audi, telefonia komórkowa Movistar oraz browar Mahou. Garnitury zawodnikom Realu Madryt dostarcza firma Versace. Według rankingu firmy Deloitte, Real Madryt jest najbogatszym klubem piłkarskim na świecie. Królewscy współpracują także z firmą EA Sports producentem gier z serii FIFA. Fundacja Realu Madryt W ramach klubu działa Fundacja Realu Madryt (hiszp. Fundación del Real Madrid) prowadząca wszechstronne akcje charytatywne, mające na celu zarówno pomoc niepełnosprawnym i potrzebującym, rozwój edukacji w krajach o wysokim odsetku analfabetyzmu, jak oraz promocję piłki nożnej i sportu w ogóle, walka z rasizmem i ksenofobią w sporcie, a także dbanie o pozytywny wizerunek Realu Madryt i opieka nad klubowym muzeum usytuowanym w stadionie Santiago Bernabéu. W jej pracach na szeroką skalę pomagają piłkarze i koszykarze klubu, zarówno obecni, jak i byli. Działania Fundacji obejmują otwieranie szkół w państwach afrykańskich, spotkania z ciężko chorymi dziećmi w szpitalach, pomoc w resocjalizacji osadzonych w zakładach karnych. Fundacja współpracuje też z takimi organizacjami jak Caritas, a także z miastem Madryt. Ponadto Fundacja zdecydowała się udzielić wsparcia finansowego rodzinom kibiców Recreativo Huelva, którzy zginęli w wypadku, jadąc do Madrytu na mecz swojej drużyny z Los Blancos. Władze klubu Zarząd klubu: Prezes: Florentino Pérez Wiceprezesi: Fernando Fernández Tapias (pierwszy wiceprezes) Eduardo Fernández de Blas (drugi wiceprezes) Pedro López Jiménez (trzeci wiceprezes) Sekretarz zarządu: Enrique Sánchez González Członkowie zarządu: Santiago Aguado García Jerónimo Ferrá Muncharáz Enrique Pérez Rodríguez Manuel Cerezo Velázquez José Sánchez Bernal Manuel Torres Gómez Gumersindo Santamaría Gil Raúl Ronda Ortiz José Manuel Otero Lastres Nicolás Martín-Sanz García José Luis del Valle Pérez Catalina Miñarro Brugarolas Dyrektor generalny: José Ángel Sanchez Dyrektor generalny biura prezesa: Manuel Redondo Sierra Dyrektor ds. kategorii młodzieżowych (cantery): Miguel Pardeza Dyrektor sfery socjalnej: Jose Luis Sánchez Cámara Dyrektor komitetu prawnego: Javier López Farré Dyrektor kontroli i audytu wewnętrznego: Carlos Martínez de Albornoz Dyrektor działu usług: Fernando Tormo Ruíz Dyrektor ds. komunikacji: Antonio Galeano Dyrektor ds. relacji z instytucjami: Emilio Butragueño Dyrektor ds. koordynacji: Javier García Coll Sekretarz techniczny: Ramón Martínez Szef prasowy: Óscar Ribot Szef sztabu medycznego: Carlos Diez Prezesi Źródło: Lista prezesów na oficjalnej stronie klubu Obecny skład Aktualny na 2 września 2023 Wypożyczeni Sztab szkoleniowy Aktualne na 22 sierpnia 2021. Trenerzy Statystyki ligowe Pod uwagę są brane tylko mecze ligowe. Stan na 26 sierpnia 2023. Zdobyte trofea Rekordy W Primera División Najwięcej mistrzostw – 35. Najwięcej rozegranych meczów (ex aequo z FC Barcelona i Athletic Bilbao) – 2724. Najwięcej punktów i wygranych meczów – odpowiednio 5400 i 1618. Najdłuższa seria bez porażki u siebie – 121 meczów (1957-1965). Najwięcej goli w sezonie – 121 goli (2011/2012). Najwięcej punktów w sezonie (ex aequo z FC Barceloną) – 100 punktów (2011/2012). Najdłuższa seria zwycięstw (ex aequo z FC Barceloną) – 16 meczów (2015/2016 i 2016/2017). Najwięcej zwycięstw na wyjeździe w sezonie – 16 (2011/2012). Najwięcej zwycięstw w sezonie (ex aequo z FC Barceloną) – 32 (2011/2012). Najwięcej zwycięstw u siebie w sezonie (ex aequo z FC Barceloną) – 18 (1987/1988 i 2009/2010). Najwięcej punktów w drugiej połowie sezonu – 52 (2009/2010). Najwięcej punktów zdobytych na wyjeździe w sezonie – 50 (2011/2012). Ostatnia aktualizacja 7 sierpnia 2020 Najwięcej występów Stan na 4 czerwca 2023 1(Superpuchar Hiszpanii, Superpuchar Europy, Puchar Interkontynentalny, Klubowe Mistrzostwa Świata) 2Wytłuszczoną czcionką oznaczeni są zawodnicy, którzy nadal grają w barwach Realu. Najlepsi strzelcy Stan na 4 czerwca 2023 1(Superpuchar Hiszpanii, Puchar Ligi Hiszpańskiej, Superpuchar Europy, Puchar Interkontynentalny i Klubowe Mistrzostwa Świata) 2Wytłuszczoną czcionką oznaczeni są zawodnicy, którzy nadal grają w barwach Realu. Inne Najwięcej triumfów w Lidze Mistrzów: 14 Najwięcej meczów w Europejskich Pucharach: 384 Pierwszy klub w historii, który zdobył puchar Ligi Mistrzów drugi raz z rzędu Pierwszy klub w historii, który zdobył puchar Ligi Mistrzów trzy razy z rzędu Ostatnia aktualizacja: 3 czerwca 2017 Indywidualne sukcesy piłkarzy Mistrzowie świata, kontynentu lub olimpijscy (49) MŚ – Mistrzostwa Świata ME – Mistrzostwa Europy CA – Copa América PNA – Puchar Narodów Afryki ZPC – Złoty Puchar CONCACAF IO – Igrzyska Olimpijskie Zdobywcy Złotej Piłki lub tytułu Piłkarza Roku FIFA (11) Alfredo Di Stéfano (ZP 1957 i 1959) Raymond Kopa (ZP 1958) Ronaldo (ZP 1997 i 2002, FIFA 1996, 1997 i 2002) Zinédine Zidane (ZP 1998, FIFA 1998, 2000 i 2003) Luís Figo (ZP 2000, FIFA 2001) Michael Owen (ZP 2001) Fabio Cannavaro (ZP i FIFA 2006) Kaká (ZP i FIFA 2007) Cristiano Ronaldo (ZP 2008 i FIFA, 2013, 2014, 2016 i Piłkarz Roku FIFA 2016), 2017 Luka Modrić (ZP 2018) Karim Benzema (ZP 2022) Od 2016 roku plebiscyty Złota Piłka France Football i Piłkarz Roku FIFA zostały podzielone. Nagroda przyznawana jest pod nazwą Złota Piłka France Football oraz Piłkarz roku FIFA. Uczestnicy meczów finałowych europejskich pucharów 183 zawodników wystąpiło w 55 finałach europejskich pucharów. Z Realem Madryt 130 piłkarzy wystąpiło w 19 finałach europejskich pucharów: W barwach innych klubów 56 piłkarzy wystąpiło w 41 finałach europejskich pucharów, reprezentując barwy 26 klubów: AFC Ajax Amsterdam: Clarence Seedorf (LM 1995) Arsenal F.C.: José Antonio Reyes (LM 2006), Davor Šuker (PU 2000) A.C. Milan: Clarence Seedorf (LM 2003, 2005, 2007), Kaká (LM 2005, 2007) A.C. Parma: Fabio Cannavaro (PU 1999) AS Monaco: Fernando Morientes (LM 2004) Atlético Madryt: Luis Aragonés (LM 1974), José Antonio Reyes (LE 2010, 2012), José Manuel Jurado (LE 2010), Juanfran (LE 2012, LM 2014), Filipe Luís (LE 2012, LM 2014) Bayern Monachium FC: Arjen Robben (LM 2010, 2012, 2013), Hamit Altintop (LM 2010), Toni Kroos (LM 2012, 2013) SL Benfica: Rodrigo Moreno (LE 2013, 2014). Ezequiel Garay (LE 2013, 2014) Borussia Dortmund: Nuri Şahin (LM 2013) Borussia Mönchengladbach: Uli Stielike (PU 1974, LM 1977) Chelsea F.C.: Nicolas Anelka (LM 2008), Ricardo Carvalho (LM 2008), Claude Makélélé (LM 2008), Juan Mata (LM 2012, LE 2013), Michael Essien (LM 2012) Espanyol Barcelona RCD: Luis García (PU 2007) FC Barcelona: Samuel Eto’o (LM 2006, 2009), Evaristo de Macedo (LM 1961), Luís Figo (PZP 1997), Michael Laudrup (LM 1992), Luis Enrique (PZP 1997), Ronaldo (PZP 1997), Bernd Schuster (LM 1986) FC Köln: Bodo Illgner (PU 1986) FC Porto: Ricardo Carvalho (PU 2003, LM 2004) FK Crvena zvezda: Robert Prosinečki (LM 1991) Galatasaray SK: Gheorghe Hagi (PU 2000) Inter Mediolan FC: Iván Zamorano (PU 1997, 1998), Ronaldo (PU 1998), Esteban Cambiasso (LM 2010), Samuel Eto’o (LM 2010), Walter Samuel (LM 2010), Wesley Sneijder (LM 2010) Juventus Turyn F.C.: Zinédine Zidane (LM 1997, 1998) Liverpool FC: Michael Owen (PU 2001), Xabi Alonso (LM 2005, 2007), Jerzy Dudek (LM 2005), Álvaro Arbeloa (LM 2007) Manchester United F.C.: David Beckham (LM 1999), Cristiano Ronaldo (LM 2008, 2009), Javier Hernández (LM 2011) Sevilla FC: Javier Saviola (PU 2006), José Antonio Reyes (LE 2014) Steaua Bukareszt FC: Gheorghe Hagi (LM 1989) Torino FC: Martín Vázquez (PU 1992) Valencia CF: Santiago Cañizares (LM 2000, 2001, PU 2004), Mista (PU 2004) Werder Brema SV: Mesut Özil (PU 2009) LM – Liga/Puchar Mistrzów; PU – Puchar UEFA; PZP – Puchar Zdobywców Pucharów; LE – Liga Europy Królowie strzelców ligi hiszpańskiej w barwach Realu Madryt Koronę króla strzelców zdobyło 14 zawodników, a w sumie nagroda ta została przyznana graczowi Realu 28 razy. Królowie strzelców Primera División (zdobywcy Trofeo Pichichi) grający w drużynie Realu Madryt: Zdobywcy Trofeo Zamora Nagrodę zdobyło 12 zawodników, a w sumie gracze Realu sięgali po nią 17 razy. Zdobywcy Trofeo Zamora dla najlepszego bramkarza Primera División, grający w barwach Realu Madryt: Najlepsi asystenci Primera División w barwach Realu w XXI wieku 1 – ex aequo z Andrésem Iniestą Królowie strzelców Pucharu Europy i Ligi Mistrzów w barwach Realu *- ex aequo z innymi piłkarzami Real Madryt w poszczególnych sezonach Przypisy Bibliografia Piłka Nożna Plus, wydawca: Profus Management, . Kalendarium Realu Madryt na oficjalnej stronie klubu Linki zewnętrzne Kluby G-14 Zwycięzcy Pucharu Europy i Ligi Mistrzów Zwycięzcy Pucharu UEFA i Ligi Europy Zwycięzcy Superpucharu Europy UEFA Zwycięzcy Klubowych Mistrzostw Świata FIFA Zwycięzcy Pucharu Interkontynentalnego w piłce nożnej Założyciele Europejskiego Stowarzyszenia Klubów Kluby piłkarskie założone w 1902 Kluby piłkarskie w Madrycie

777864

https://pl.wikipedia.org/wiki/Grzegorz%20Krychowiak

Grzegorz Krychowiak

(ur. 29 stycznia 1990 w Gryficach) – polski piłkarz, występujący na pozycji pomocnika w saudyjskim klubie Abha Club. W latach 2008–2023 reprezentant Polski. Uczestnik Mistrzostw Europy 2016 i 2020 oraz Mistrzostw Świata 2018 i 2022. Członek Klubu Wybitnego Reprezentanta. Jeden z sześciu piłkarzy (obok Grzegorza Laty, Michała Żewłakowa, Jakuba Błaszczykowskiego, Roberta Lewandowskiego i Kamila Glika), który ma na koncie co najmniej 100 występów w reprezentacji Polski. Po występach w polskich drużynach juniorskich, w 2008 przeniósł się do francuskiego Girondins Bordeaux. Rok później trafił do Stade de Reims, z którym wywalczył awans do Ligue 2. W 2012 po rocznym pobycie w FC Nantes, powrócił do Stade de Reims, gdzie zadebiutował w Ligue 1. W 2014 został piłkarzem hiszpańskiego klubu Sevilla FC, w barwach którego dwukrotnie zwyciężył w rozgrywkach Ligi Europy UEFA. W 2016 przeniósł się do Paris Saint-Germain, z którym sięgnął po Puchar Francji oraz Puchar Ligi Francuskiej. W sezonie 2017/2018 występował w Premier League, w barwach West Bromwich Albion. Od 2018 do 2021 był piłkarzem Lokomotiwu Moskwa, z którym zdobył dwa krajowe puchary i Superpuchar Rosji. W 2021 przeniósł się do rosyjskiego klubu FK Krasnodar, gdzie w rundzie jesiennej sezonu 2021/2022 był kapitanem. Rundę wiosenną sezonu 2021/2022 spędził na wypożyczeniu w greckim klubie AEK Ateny. W sezonie 2022/2023 występował na wypożyczeniu w saudyjskim klubie Al Shabab. W lipcu 2023 został zawodnikiem saudyjskiego Abha Club. Kariera klubowa Początki Karierę piłkarską zaczynał w klubie Orzeł Mrzeżyno. Następnie występował również w innych pomorskich zespołach, takich jak: Żaki 94 Kołobrzeg, Stal Szczecin oraz Arka Gdynia. Przed sezonem 2006/2007 trafił do akademii francuskiego Girondins Bordeaux, gdzie po przejściu szczebli juniorskich oraz treningach w drugiej drużynie, 29 listopada 2007 podpisał pierwszy w karierze profesjonalny kontrakt. Agentem piłkarza został w tamtym czasie były reprezentant Polski, Andrzej Szarmach, który, jak wspominał po latach Krychowiak, ''nauczył go, by karierę robić bez zbędnego pośpiechu''. Stade de Reims (wyp.) Krychowiak po odrzuceniu oferty powrotu do Polski ze strony Arki Gdynia, w 2009 zdecydował się na wypożyczenie do trzecioligowego Stade de Reims. 29 listopada 2009 zadebiutował w wygranym 3:0 meczu Championnat National z Beauvais Oise i następnie szybko wywalczył miejsce w pierwszej jedenastce francuskiej drużyny. W sezonie 2009/10 rozegrał łącznie 19 meczów, w których zdobył 2 bramki i awansował z klubem do Ligue 2. Po zakończeniu sezonu jego wypożyczenie zostało przedłużone o kolejny rok. 30 lipca 2010 w meczu Pucharu Ligi z Troyes wykorzystał jedenastkę w konkursie rzutów karnych i przyczynił się do awansu swojej drużyny do kolejnej rundy. 13 sierpnia 2010 zdobył swoją pierwszą bramkę w sezonie zapewniając drużynie remis 2:2 z Le Mans. 5 listopada 2010 w meczu z Angers, obejrzał druga żółtą i w konsekwencji czerwoną kartkę. Krychowiak występował regularnie grając najczęściej na pozycji defensywnego pomocnika, choć zdarzało mu się wystąpić również na środku obrony. W całym sezonie 2010/11 rozegrał 40 spotkań, strzelając 2 bramki we wszystkich rozgrywkach i został wybrany przez kibiców klubu piłkarzem sezonu. Po zakończeniu sezonu 2010/11 powrócił do Girondins Bordeaux i 17 września 2011 w meczu z Toulouse FC (2:3) zadebiutował w Ligue 1. 15 października 2011 jako defensywny pomocnik rozegrał całe spotkanie przeciwko OGC Nice. Jego rywalem do miejsca w składzie był wówczas reprezentant Francji, Alou Diarra. FC Nantes (wyp.) 17 listopada 2011 został wypożyczony na rok do występującego w Ligue 2, FC Nantes. Zadebiutował 25 listopada 2011 w wygranym 3:0, ligowym spotkaniu z Monaco, rozgrywając całe spotkanie. Łącznie w sezonie 2011/2012 rozegrał 22 spotkania, regularnie występując w podstawowym składzie drużyny znad Loary, głównie na pozycji defensywnego pomocnika. Prezydent francuskiego klubu, Waldemar Kita, chwalił swojego rodaka za bardzo dobre przygotowanie fizycznie. Stade de Reims 11 lipca 2012 zdecydował się na powrót do Reims, które wywalczyło właśnie promocję do Ligue 1, najwyższej klasy rozgrywkowej we Francji i podpisał z tym klubem trzyletni kontrakt. Kwota transferu według mediów wyniosła około ośmiuset tysięcy euro. Już w pierwszej ligowej kolejce, 12 sierpnia 2012 przeciwko Olympique Marsylia rozgrał swój pierwszy mecz po powrocie do klubu. 26 stycznia 2013 w meczu z Toulouse zdobył swoją pierwszą bramkę w Ligue 1. Następnie zdobył jeszcze trzy gole, z których każdy zapewnił jego drużynie zwycięstwa, odpowiednio z Paris-Saint Germain, Olympique Lyon i Lorient. W sezonie 2012/2013 wystąpił we wszystkich rozgrywkach 36 razy, strzelając 4 bramki. W pierwszym meczu sezonu 2013/2014 zdobył bramkę w przegranym 1:2 meczu ze Stade Rennais. 31 sierpnia 2013 przeciwko FC Nantes (0:0) rozegrał swoje 100. spotkanie w barwach Stade de Reims. 26 października 2013 zanotował asystę przy zwycięskim golu Prince’a Oniangue w meczu z Olympique Marsylia. 2 listopada w meczu z Bastią, strzelił swoją drugą bramkę w sezonie. Do siatki trafił jeszcze w meczach z Lille i Tolouse. Sezon zakończył notując identyczny bilans meczów i goli jak w poprzednim sezonie, rozegrał 36 meczów, strzelając 4 bramki a jego drużyna zajęła 11. miejsce w tabeli. Łącznie w barwach Reims rozegrał 112 meczów, strzelając 10 bramek i notując 3 asysty. Sevilla FC 21 lipca 2014 podpisał czteroletni kontrakt z hiszpańskim klubem Sevilla FC. Kwota transferu jak podały media oscylowała w granicach 6 milionów euro. 12 sierpnia 2014 zadebiutował w barwach swojego nowego klubu w meczu o Superpuchar Europy przeciwko Realowi Madryt. Rozegrał całe spotkanie, otrzymując bardzo dobre recenzje, natomiast mecz zakończył się porażką jego drużyny 0:2. 23 sierpnia 2014 w zremisowanym 1:1 meczu z Valencią zadebiutował w Primera División. Pierwszą bramkę dla klubu strzelił 18 września 2014, kiedy w 8. minucie meczu 1. kolejki fazy grupowej Ligi Europy z Feyenoordem (2:0), dał prowadzenie swojej drużynie. 8 lutego 2015 w spotkaniu z Getafe CF (1:2), wyrównując stan meczu na 1:1, zdobył swoją pierwszą bramkę w Primera División. Po debiucie Krychowiak szybko wywalczył miejsce w składzie nowej drużyny i następnie regularnie występował na pozycji defensywnego pomocnika otrzymując wysokie noty. 2 maja 2015 w ligowym meczu z Realem Madryt podczas walki o górną piłkę zderzył się głową z Sergio Ramosem, doznając złamania nosa, po czym w kolejnych kilku meczach występował w masce ochronnej. 27 maja 2015 po pokonaniu 3:2 drużyny Dnipro Dniepropietrowsk zdobył z Sevillą trofeum Ligi Europy UEFA. W finale rozgrywek, rozgrywanym na Stadionie Narodowym w Warszawie, rozegrał 90 minut i zdobył bramkę wyrównującą stan meczu na 1:1, w 28. minucie spotkania. Krychowiak stał się wówczas piątym Polakiem w historii, który wygrał rozgrywki Ligi Europy UEFA. W sezonie 2014/2015 rozegrał łącznie 48 spotkań, strzelając 2 bramki i jako jedyny piłkarz Sevilli został wybrany do najlepszej drużyny sezonu Primera División. Poza tym znalazł się także w drużynach sezonu ligi hiszpańskiej portalu UEFA, dziennika „Marca” oraz telewizji Sky Sports, a także w najlepszej drużynie sezonu Ligi Europy wg UEFA. Po zdobyciu trofeum zgodnie ze złożoną wcześniej obietnicą odśpiewał a capella hymn Sevilli, El Arrebato. Sezon 2015/2016 rozpoczął rozgrywając całe spotkanie w przegranym 4:5 po dogrywce, meczu o Superpuchar Europy UEFA przeciwko FC Barcelonie. Jak podały media Krychowiak zdołał wówczas spędzić na murawie 120 minut pomimo gry z pękniętym żebrem. W tym spotkaniu Polak wystąpił na pozycji środkowego obrońcy, natomiast w kolejnych meczach powrócił na swoją nominalną pozycję defensywnego pomocnika. W rezultacie dobrych występów klub rozpoczął z nim rozmowy ws. przedłużenia kontraktu. Krychowiak określany był przez media mianem jednego z najbardziej zaufanych piłkarzy trenera Unaia Emerego. 15 września 2015 w wygranym 3:0 meczu fazy grupowej pomiędzy Sevillą a Borussią Mönchengladbach zadebiutował w Lidze Mistrzów UEFA, do której Sevilla awansowała dzięki wygraniu poprzedniej edycji rozgrywek Ligi Europy. 5 listopada 2015 Krychowiak podpisał nowy kontakt z klubem obowiązujący do końca 2019 roku i zwiększający klauzulę jego odejścia z 30 do 45 milionów euro. Niedługo potem został wybrany jednym z kapitanów zespołu i pełnił tę rolę w siedmiu meczach. Po raz pierwszy kapitańską opaskę założył 8 listopada 2015 kiedy to wyprowadził swoją drużynę na ligowe spotkanie z Realem Madryt, rozgrywane na stadionie Sevilli, Estadio Ramón Sánchez Pizjuán. Mecz zakończył się zwycięstwem Sevilli 3:2, a Krychowiak stał się pierwszym w historii Polakiem pełniącym funkcję kapitana drużyny w Primera División. 6 stycznia 2016 w derbowym starciu z Realem Betis zdobył jedną z bramek dla Sevilli, dzięki którym jego klub awansował do ćwierćfinału Pucharu Króla. Następnie Krychowiak rozegrał w pełnym wymiarze czasowym jeszcze trzy ligowe spotkania- z Athleticiem Bilbao, Levante i Atletico Madryt, po czym nabawił się kontuzji kolana, która wyłączyła go z gry na dwa miesiące. Do gry powrócił 20 marca 2016 rozgrywając całe spotkanie przeciwko Realowi Madryt na Estadio Santiago Bernabéu. Po zajęciu trzeciego miejsca w grupie D Ligi Mistrzów, Sevilla kontynuowała występy międzynarodowe już w Lidze Europy. Grzegorz Krychowiak wystąpił we wszystkich sześciu możliwych do rozegrania w tych rozgrywkach spotkaniach i zanotował asysty w rewanżowym meczu ćwierćfinałowym przeciwko Athleticowi Bilbao i półfinałowym z Szachtarem Donieck, pomagając drużynie dotrzeć do finału Ligi Europy trzeci raz z rzędu. 18 maja 2016, w finale rozgrywanym na St. Jakob-Park w Bazylei jego drużyna pokonała 3:1 Liverpool F.C. a Krychowiak rozegrał całe spotkanie i drugi raz z rzędu sięgnął po europejskie trofeum. W barwach Sevilli rozegrał łącznie 90 meczów, w których strzelił 5 bramek i zanotował 6 asyst. Był ceniony przez kibiców klubu za boiskową waleczność, a także identyfikowanie się z klubowymi wartościami. Hiszpańskie media nadały mu przydomek La Máquina (pol. maszyna). 12 maja 2016 został wybrany przez kibiców Sevilli do najlepszej jedenastki dekady andaluzyjskiego klubu. Paris Saint-Germain 3 lipca 2016 podpisał pięcioletni kontrakt z Paris Saint-Germain. Kwota transferu pomocnika wyniosła około 30 milionów euro, a on sam stał się, na tamtą chwilę, najdroższym polskim zawodnikiem w historii. Media określały transfer Krychowiaka, mającego za sobą wówczas bardzo dobry występ na turnieju finałowym Euro 2016 oraz znającego bardzo dobrze francuską kulturę i trenera zespołu Unaia Emerego, z którym wcześniej święcił sukcesy w Sevilli, jako kolejny etap rozwoju piłkarza i przewidywały odniesienie przez niego sukcesu w nowej drużynie. W zespole zadebiutował 9 września 2016, w zremisowanym 1:1, meczu 4. kolejki Ligue 1 z AS Saint-Étienne. 13 września 2016 wyszedł w podstawowym składzie paryskiej drużyny na mecz pierwszej kolejki fazy grupowej Ligi Mistrzów UEFA z Arsenalem i rozegrał 79 minut spotkania, które zakończyło się remisem 1:1. Ostatecznie, Polak nie zdołał przebić się jednak do podstawowego składu paryskiej drużyny, przegrywając rywalizację na swojej pozycji m.in. z Blaise Matuidim, Thiago Mottą czy Adrienem Rabiot. W rozgrywkach ligowych zanotował 11 występów, z których 7 rozpoczynał w wyjściowej jedenastce. Rozegrał także po jednym spotkaniu w pucharach kraju i ligi. W rozgrywkach Ligi Mistrzów, wystąpił sześciokrotnie, z czego dwa razy od początku. Francuskie media szukały przyczyn niedyspozycji Polaka dopatrując się ich np. w rzekomo nie najlepszym kontakcie pomocnika z resztą szatni. Le Parisien poinformowało również o wymianie zdań pomiędzy Krychowiakiem a Presnelem Kimpembe na jednym z treningów. Ostatni mecz w barwach Paris Saint-Germain rozegrał 8 marca 2017. Był to przegrany 1:6, rewanżowy mecz 1/8 finału Ligi Mistrzów z Barceloną, po którym jego zespół odpadł z rozgrywek mimo wygranej 4:0 w pierwszym meczu. W sezonie 2016/17 wystąpił łącznie w 19 meczach Paris Saint-Germain, zdobywając z klubem Puchar Francji oraz Puchar Ligi Francuskiej. Po odejściu z klubu Krychowiak poinformował, że czuł się oszukiwany przez trenera Emerego w kontekście regularnej gry i jego pozycji w zespole, stwierdził również, że nie został potraktowany przez klub z należytym szacunkiem. West Bromwich Albion (wyp.) 30 sierpnia 2017 został wypożyczony na rok do angielskiego klubu West Bromwich Albion. W Premier League zadebiutował 9 września 2017 na The Hawthorns w przegranym 1:3 meczu z Brighton & Hove Albion. 30 września 2017 zanotował asystę przy bramce Salomóna Rondóna w zremisowanym 2:2 ligowym meczu z Watfordem. Po dołączeniu do angielskiej drużyny stał się pierwszym wyborem trenera Tony’ego Pulisa na pozycji defensywnego pomocnika i regularnie występował w podstawowym składzie. Został także wykonawcą stałych fragmentów gry, takich jak rzuty wolne i rożne. Jego pozycja uległa zmianie w listopadzie 2018 kiedy to na początku pracy Alana Pardew zamiast niego w jedenastce znajdowali się np. Jake Livermore bądź Sam Field, natomiast po kilku spotkaniach odzyskał miejsce w pierwszym składzie. 20 stycznia 2018 zanotował asystę przy bramce Jaya Rodrigueza w zremisowanym 1:1 ligowym meczu z Evertonem na Goodison Park. 17 lutego 2018 asystował przy bramce Rondona w przegranym 1:2 meczu 5 rundy Pucharu Anglii z Southampton. W sezonie 2017/2018 rozegrał w barwach West Bromu 31 spotkań, w których zanotował 3 asysty, a po jego zakończeniu wrócił do PSG. Jego drużyna zajęła ostatnią 20. lokatę w tabeli, oznaczającą relegację do Championship. Lokomotiw Moskwa 24 lipca 2018 został wypożyczony na rok do ówczesnego zespołu mistrza Rosji, Lokomotiwu Moskwa, dołączając tym samym do Macieja Rybusa, innego Polaka występującego w tej drużynie. 4 sierpnia 2018 w zremisowanym 0:0 meczu rosyjskiej Priemjer-Ligi ze Spartakiem Moskwa, zadebiutował w barwach Lokomotiwu. Dwa tygodnie później, 19 sierpnia, zapewniając drużynie wyjazdowe zwycięstwo z Samarą strzelił swoją pierwszą bramkę dla klubu. W kolejnych trzech ligowych meczach Krychowiak występował w pełnym wymiarze czasowym i w każdym z tych meczów (kolejno z Anży Machaczkała, Krasnodarem i Dynamem Moskwa) notował asysty. Serię przerwała dopiero druga żółta i w konsekwencji czerwona kartka otrzymana w meczu z Dynamem Moskwa, która wymusiła na nim jednomeczową pauzę. 18 września 2018 w fazie grupowej przeciwko Galatasaray rozegrał pierwszy mecz dla Lokomotiwu w Lidze Mistrzów. Dzięki dobrym występom, Krychowiak był wybierany przez kibiców klubu najlepszym piłkarzem sierpnia i listopada. 31 października 2018 w wygranym 4:1 meczu 1/8 finału Pucharu Rosji z Jenisejem Krasnojarsk po raz pierwszy pełnił rolę kapitana zespołu. 3 listopada 2018 zaliczył asystę przy bramce Antona Miranczuka w wygranym 3:1 ligowym meczu z Arsienałem Tuła, natomiast 10 maja zdobył jedną z bramek w wygranym 4:0 spotkaniu z Rubinem Kazań. Krychowiak niemal od pierwszego meczu stał się podstawowym zawodnikiem i jednym z liderów drużyny występując oprócz swojej nominalnej pozycji defensywnego pomocnika, także jako cofnięty napastnik i środkowy obrońca. Właśnie w roli stopera trener Jurji Siomin zdecydował się ustawić go w finale Pucharu Rosji, w którym Lokomotiw zwyciężył 1:0 z Urałem Jekaterynburg, a Polak zdobył pierwsze trofeum w nowym klubie. 24 października 2018 wystąpił jako środkowy obrońca w meczu Ligi Mistrzów z FC Porto, otrzymując mimo porażki 1:3 i występu na nienominalnej pozycji, dobre recenzje. W sezonie 2018/2019 wystąpił w 39 spotkaniach strzelając 2 bramki i notując dwie asysty. Polak sięgnął z klubem po srebrny medal mistrzostw Rosji, a także krajowy puchar i został wybrany najlepszym pomocnikiem Priemjer-Ligi. 3 lipca 2019 został definitywnie wykupiony przez Lokomotiw z Paris-Saint Germain i podpisał z rosyjskim klubem trzyletni kontrakt. Kwota transferu wyniosła około 12 milionów euro. 6 lipca 2019 pokonując 3:2 drużynę Zenita Petersburg, zdobył z klubem Superpuchar Rosji, a w meczu o to trofeum zanotował asystę przy golu Aleksieja Miranczuka na 2:2. Następnie w pierwszych trzech miesiącach nowego sezonu wybierany był przez kibiców piłkarzem miesiąca. 18 września 2019 w meczu fazy grupowej z Bayerem Leverkusen strzelił swoją pierwszą bramkę w rozgrywkach Ligi Mistrzów UEFA. W listopadzie 2019 ponownie został wybrany piłkarzem miesiąca. W sezonie 2019/2020 był wiodącym piłkarzem Lokomotiwu rozgrywając 33 mecze, w których po raz pierwszy w profesjonalnej karierze strzelił 10 bramek- 9 ligowych i jedną w rozgrywkach Ligi Mistrzów, a także zanotował 5 asyst, pomagając zespołowi w zajęciu drugiego miejsca w tabeli Priemjer-Ligi. Kolejny sezon rozpoczął spotkaniem o Superpuchar Rosji, w którym jego zespół musiał uznać wyższość Zenita Petersburg (1:2), następnie był podstawowym zawodnikiem drużyny w meczach ligowych, a także ponownie wystąpił z rosyjskim klubem w rozgrywkach fazy grupowej Ligi Mistrzów, gdzie Lokomotiw rywalizował m.in. z Bayernem Monachium i Atletico Madryt. 17 października 2020 zdobył zwycięską bramkę w spotkaniu 11. ligowej kolejki z FK Ufa (1:0) oraz został wybrany zawodnikiem meczu. 21 lutego 2021 strzelił bramkę z rzutu karnego ustalając wynik pucharowego meczu z FC Tambow na 3:0. 27 lutego 2021 strzałem z dystansu zdobył efektowną bramkę w derbach Moskwy z CSKA, która zapewniła jego drużynie zwycięstwo 2:0. W kwietniu 2021 został wybrany piłkarzem miesiąca ligi rosyjskiej strzelając 4 bramki i zaliczając 1 asystę w 4 występach. 12 maja 2021 pokonując w finale 3:1 drużynę Krylja Sowietow Samara, zdobył z klubem drugi w swojej karierze Puchar Rosji. W sezonie 2020/2021 rozegrał 35 spotkań we wszystkich rozgrywkach strzelając w nich 11 bramek i notując 4 asysty, czym poprawił swój indywidualny rekord strzelecki z poprzedniego sezonu i zdobył z drużyną wicemistrzostwo Rosji. Po zakończeniu rozgrywek znalazł się w najlepszej drużynie sezonu Priemjer-Ligi. Sezon 2021/2022 rozpoczął rozgrywając spotkanie o Superpuchar Rosji z Zenitem Petersburg (0:3). 24 lipca 2021 zaliczył asystę w meczu 1. kolejki Premjer-Ligi z Arsienałem Tuła (3:1). Jako piłkarz Lokomotiwu Moskwa rozegrał łącznie 109 meczów we wszystkich rozgrywkach, w których zdobył 23 gole i zanotował 15 asyst. FK Krasnodar W 2021 nastąpiły zmiany w pionie sportowym Lokomotiwu Moskwa, a rosyjskie media informowały o możliwości wystawienia na listę transferową kilku kluczowych piłkarzy. 1 sierpnia 2021 Lokomotiw i FK Krasnodar ogłosiły osiągnięcie porozumienia w sprawie transferu Grzegorza Krychowiaka. 2 sierpnia 2021 oficjalnie ogłoszono podpisanie trzyletniego kontraktu z piłkarzem. W nowej drużynie zadebiutował 7 sierpnia w meczu 3. kolejki Priemjer-Ligi z Zenitem Petersburg (2:3). Już w drugim występie w barwach Krasnodaru, w spotkaniu 4 kolejki z Arsienałem Tuła, zakończonym zwycięstwem Krasnodaru 3:2, Krychowiak wystąpił z opaską kapitana. Trener Wiktar Hanczarenka skomentował swoją decyzję mówiąc, że ''niektórzy piłkarze są z natury kapitanami i taki jest Krychowiak''. 22 września 2021 w meczu Pucharu Rosji z FK Leningradec (2:0) zdobył pierwszą bramkę w nowym klubie. 26 września zdobył bramkę z rzutu karnego i zanotował asystę w wygranym 3:0 ligowym meczu z Sochi. 17 października zdobył z rzutu karnego jedyną bramkę w zremisowanym 1:1 meczu z FK Ufa. W następnej kolejce 17 października, strzelił gola i zanotował asystę w wygranym 4:1 meczu z Wołgą Niżny Nowogród. 20 listopada zdobył z rzutu karnego zwycięską bramkę na 2:1 w meczu ze Spartakiem Moskwa. W marcu 2022 po Inwazji Rosji na Ukrainę postanowił opuścić rosyjski klub. Wcześniej z klubu odszedł także niemiecki trener Daniel Farke wraz ze swoim sztabem. W barwach Krasnodaru wystąpił łącznie w 15 meczach, strzelając 5 bramek i notując 2 asysty. AEK Ateny (wyp.) 15 marca 2022 został wypożyczony do końca sezonu 2021/2022 do greckiego klubu AEK Ateny. Krychowiak skorzystał z procedury FIFA polegającej na umożliwieniu piłkarzom ligi rosyjskiej dokończenia sezonu w innym klubie. Zadebiutował 20 marca 2022 rozgrywając całe spotkanie Superlaegue z PAOK (0:1), a następnie pozostał podstawowym piłkarzem zespołu do końca fazy play-off. 18 kwietnia w wygranym 3:1 meczu z PAS Giannina zdobył swoją pierwszą bramkę dla AEK. 1 maja zanotował asystę przy golu Nordina Amrabata w zremisowanym 1:1 rewanżowym ligowym meczu z PAOK. 11 maja w kolejnym meczu z Gianniną zanotował asystę przy bramce Ehsana Hajsafiego oraz zdobył bramkę ustalając wynik meczu na 3:0. Wystąpił łącznie w 9 spotkaniach strzelając dwie bramki i notując dwie asysty, a AEK Ateny zakończył rozgrywki Superleague Ellada na 5. miejscu w tabeli. Al-Shabab (wyp.) 9 lipca 2022 został wypożyczony na rok do saudyjskiego klubu Al-Shabab Rijad. Zadebiutował 26 sierpnia 2022 w wygranym 3:0 meczu 1. kolejki Saudi Professional League z Al-Batin. 1 września 2022 zanotował asystę przy golu Hattana Bahebriego w wygranym 4:0 ligowym meczu z Abha Club. 2 października 2022 zdobył dwa pierwsze gole dla Al-Shabab, czym zapewnił drużynie zwycięstwo 2:1 z Al-Fayha. Zdobył wówczas bliźniacze gole, pokonując bramkarza rywali strzałami z dystansu w lewy górny róg bramki, w 55 i 71 minucie meczu. W grudniu 2022 The Athletic uznał go za jedną z 10 największych gwiazd występujących w lidze saudyjskiej. 27 stycznia 2023 zanotował asystę przy bramce Carvalho na 2:1 w ligowym meczu z Al-Tai. W sezonie 2022/2023 wystąpił w 30 ligowych meczach drużyny, strzelając 3 gole i notując 2 asysty. Drużyna zajęła 4. miejsce w tabeli Saudi Professional League. Rozegrał także jedno spotkanie w krajowym pucharze i 4 w kwalifikacjach arabskiej Ligi Mistrzów. Abha Club 30 lipca 2023 podpisał roczny kontrakt z saudyjskim klubem Abha Club, którego trenerem nieco ponad miesiąc wcześniej został Czesław Michniewicz. W drużynie zadebiutował 14 sierpnia 2023 w meczu ligowym z Al-Hilal (1:3), w którym zanotował asystę przy bramce Saada Bguira na 1:1. Kariera reprezentacyjna Polska U-20 W 2007 jako najmłodszy zawodnik z pola został powołany przez trenera Michała Globisza na rozgrywane w Kanadzie, Mistrzostw Świata U-20. 30 czerwca 2007 w meczu inauguracyjnym bezpośrednim strzałem z rzutu wolnego w 23 minucie, pokonał Cássiego, bramkarza reprezentacji Brazylii, zapewniając reprezentacji Polski zwycięstwo 1:0. Krychowiak wystąpił w trzech meczach turnieju i dotarł z drużyną narodową do 1/8 finału gdzie jego drużyna przegrała 1:3 z Argentyną. W reprezentacji do lat 20 rozegrał łącznie 7 meczów, w których strzelił 1 gola. Polska U-21 5 czerwca 2009 w meczu ze Szwecją debiutował w prowadzonej przez Stefana Majewskiego, reprezentacji Polski do lat 21. Mecz zakończył się porażką jego drużyny 1:2, a Krychowiak wystąpił wówczas na środku obrony. 6 września 2011 był kapitanem drużyny narodowej w meczu z reprezentacją Rosji w eliminacjach do mistrzostw Europy U-21. 11 października 2011 w wygranym 4:3 meczu eliminacyjnym z reprezentacją Albanii, skutecznie wykonując rzut karny zdobył swoją pierwszą bramkę w tej drużynie. 1 czerwca 2012 trafił do siatki dwukrotnie w meczu eliminacji z Andorą, który zakończył się zwycięstwem reprezentacji Polski 4:2. Polska W grudniu 2008 selekcjoner Leo Beenhakker po raz pierwszy powołał go do reprezentacji Polski. 14 grudnia 2008 zadebiutował, zmieniając w 56 minucie towarzyskiego meczu z Serbią, Antoniego Łukasiewicza. Kolejne powołanie otrzymał w 2009, ale cały mecz towarzyski z Grecją spędził na ławce rezerwowych. W 2011 został powołany do kadry przez Franciszka Smudę i wystąpił w meczu towarzyskim z Norwegią, w którym, w 88. minucie zmienił Rafała Murawskiego. Do kadry powrócił półtora roku później kiedy w sierpniu 2012 na zgrupowanie przed wrześniowymi eliminacjami do mistrzostwa świata, powołał go Waldemar Fornalik. 11 września 2012 rozegrał 15 minut wygranym 2:0 meczu eliminacyjnym z Mołdawią. 12 października 2012 wyszedł w pierwszym składzie oraz rozegrał 65 minut w wygranym 2:0 meczu towarzyskim z reprezentacją RPA i od tego momentu stał się podstawowym zawodnikiem reprezentacji Polski. 17 października 2012 jako defensywny pomocnik rozegrał 90 minut w meczu eliminacji do mistrzostw Świata 2014 z Anglią, który zakończył remisem 1:1 na Stadionie Narodowym w Warszawie. 30 października 2013 znalazł się na pierwszej liście powołań nowego selekcjonera, Adama Nawałki. 15 listopada 2013 wystąpił w podstawowym składzie reprezentacji w pierwszym meczu tego selekcjonera, przeciwko Słowacji. Krychowiak rozegrał w pełnym wymiarze czasowym wszystkie 10 meczów podczas eliminacji do Mistrzostw Europy 2016, będąc jednym z liderów drużyny, która zajmując pierwsze miejsce w grupie D zakwalifikowała się do turnieju finałowego. 14 listopada 2014 w wygranym 4:0 meczu eliminacji mistrzostw Europy z Gruzją zdobył swoją pierwszą bramkę w reprezentacji Polski. 11 października 2015 zdobył pierwszą bramkę w wygranym 2:1 meczu eliminacji z Irlandią, w którym zwycięstwo przypieczętowało awans Polaków na mistrzostwa Europy. 13 listopada 2015 w towarzyskim meczu z Islandią wystąpił z numerem 10 na koszulce i od tego czasu jest to jego stały numer w reprezentacji Polski. 12 maja 2016 został powołany przez selekcjonera Adama Nawałkę do szerokiej kadry na Mistrzostwa Europy 2016 we Francji. 30 maja 2016 Adam Nawałka oficjalnie powołał go do ścisłego składu na mistrzostwa Europy. 12 czerwca 2016 został wybrany piłkarzem meczu po zwycięstwie 1:0 w pierwszym spotkaniu z Irlandią Północną. 25 czerwca 2016 w meczu 1/8 finału ze Szwajcarią, wykorzystał ostatnią decydującą jedenastkę w rozstrzygającym losy meczu, konkursie rzutów karnych. Na turnieju jako jeden z liderów drużyny, wystąpił w pełnym wymiarze czasowym we wszystkich pięciu rozgrywanych meczach i dotarł z reprezentacją Polski do ćwierćfinału, gdzie drużyna odpadła po porażce w rzutach karnych z Portugalią, odnosząc najlepszy wynik w historii swoich występów na mistrzostwach Europy. 8 lipca 2016 został wybrany przez France Football do najlepszej jedenastki tego turnieju. Został również nominowany do nagrody sportowca roku w 82. Plebiscycie Przeglądu Sportowego. 14 listopada 2016 w zremisowanym 1:1 meczu towarzyskim ze Słowenią pełnił rolę kapitana reprezentacji Polski. Następnie, rozgrywając siedem meczów w eliminacjach, był jednym z liderów drużyny, która z pierwszego miejsca w grupie E awansowała na rozgrywane w Rosji, mistrzostwa Świata. 11 maja 2018 znalazł się w szerokiej kadrze zawodników przewidzianych do wyjazdu na mundial. 4 czerwca 2018, selekcjoner Adam Nawałka oficjalnie powołał go do składu na Mistrzostwa Świata 2018. W pierwszym meczu turnieju zakończonym porażką 1:2 z Senegalem zdobył jedyną bramkę dla Polski. Ogółem wystąpił w pełnym wymiarze czasowym we wszystkich trzech meczach reprezentacji na mistrzostwach, natomiast Polska po porażkach z Senegalem, Kolumbią (0:3) i wygranej z Japonią (1:0) odpadła z turnieju po fazie grupowej. 27 sierpnia 2018, selekcjoner Jerzy Brzęczek powołał go na inauguracyjne spotkanie Ligi Narodów UEFA z Włochami i mecz towarzyski z Irlandią. W obu zremisowanych 1:1 spotkaniach Krychowiak wystąpił w podstawowym składzie drużyny narodowej, a następnie rozpoczynał w pierwszej jedenastce każdy z dziesięciu meczów jakie Polska rozegrała w eliminacjach do Mistrzostw Europy 2020 i ostatecznie zajmując pierwsze miejsce w grupie G, uzyskała kwalifikację do tego turnieju. 5 marca 2021 znalazł się na pierwszej liście powołań selekcjonera Paulo Sousy. 25 marca 2021 w meczu eliminacji do Mistrzostw Świata 2022 z Węgrami (3:3) rozegrał 90 minut i zaliczył asystę przy bramce Krzysztofa Piątka. Kolejne mecze eliminacyjne z Andorą (3:0) i Anglią (1:2) rozegrał również w pełnym wymiarze czasowym. 17 maja 2021 Paulo Sousa powołał go do składu na Mistrzostwa Europy 2020. 1 czerwca 2021 był kapitanem reprezentacji w meczu towarzyskim z Rosją (1:1). 8 czerwca 2021 przeciwko Islandii (2:2) rozegrał 80. mecz w narodowych barwach i dołączył do Klubu Wybitnego Reprezentanta. 14 czerwca 2021 w pierwszym meczu na Mistrzostwach Europy ze Słowacją (1:2) otrzymał dwie żółte i w konsekwencji czerwoną kartkę, przez co pauzował w kolejnym spotkaniu z Hiszpanią, które zakończyło się remisem 1:1. Do składu powrócił 23 czerwca w ostatnim meczu fazy grupowej przeciwko Szwecji. 10 listopada 2022 selekcjoner Czesław Michniewicz powołał go do składu na Mistrzostwa Świata 2022. Po zakończeniu sezonu klubowego przygotowywał się do mistrzostw trenując gościnnie z zespołem Legii Warszawa. Na Mundialu jako podstawowy zawodnik rozegrał wszystkie trzy mecze fazy grupowej; z Meksykiem (0:0), Arabią Saudyjską (2:0) i Argentyną (1:0), a także spotkanie 1/16 finału z Francją (1:3), po którym Polska odpadła z turnieju. Po turnieju selekcjoner Fernando Santos pominął go w powołaniach na mecze eliminacyjne do Mistrzostw Europy 2024 z Albanią i Mołdawią oraz mecz towarzyski z Niemcami. Do kadry powrócił we wrześniu 2023 i rozegrał w pierwszym składzie spotkania eliminacyjne z Wyspami Owczymi (2:0) i Albanią (0:2), który był jego 100. meczem w narodowych barwach. 26 września 2023 poinformował o zakończeniu reprezentacyjnej kariery. Statystyki Klubowe (aktualne na 14 lutego 2023) Reprezentacyjne (aktualne na dzień 10 września 2023) Sukcesy Sevilla FC Liga Europy UEFA: 2014/2015, 2015/2016 Paris Saint-Germain Puchar Francji: 2016/2017 Puchar Ligi Francuskiej: 2016/2017 Lokomotiw Moskwa Puchar Rosji: 2018/2019, 2020/2021 Superpuchar Rosji: 2019 Indywidualne Najlepszy piłkarz Sevilli w plebiscycie Estadio Deportivo: 2015 Jedenastka dekady Sevilli: 2016 Jedenastka sezonu Primera División: 2014/2015 Jedenastka roku według France Football: 2015 Jedenastka Mistrzostw Europy według France Football: 2016 Drużyna sezonu Ligi Europy: 2015/2016 Pomocnik sezonu Priemjer-Ligi: 2018/2019 Drużyna sezonu Priemjer-Ligi: 2020/2021 Biznes i reklama Sponsorem jego wyposażenia sportowego jest marka Adidas. Wcześniej związany był z firmą Puma. Jest założycielem i współwłaścicielem marki modowej Balamonte specjalizującej się w szyciu eleganckich garniturów na miarę, które samodzielnie projektuje. Butiki marki znajdują się w Warszawie i Poznaniu. W 2019 został udziałowcem i ambsadorem start-upu Podioom. W 2020 założył markę BioGol zajmującą się produkcją ekologicznej żywności. W 2016 wystąpił w kampanii reklamowej promoującej zegarki marki Albert Riele (wraz z Celią Jaunat). Wystąpił również w kampanii Samsung Smart TV pt. „#coikiedychce” oraz ”Wszyscy żyjemy #dlaemocji”, a także w kampanii międzynarodowego domu maklerskiego X-Trade Brokers, czy też serwisu internetowego Sport.pl, pt. „Sport.pl to jest Twój live”. W 2020 wraz z Jackiem Jaroszewskim i Pawłem Bambrem powołał spółkę Medklinika, i został inwestorem kliniki medycznej pod tą samą nazwą. Inwestycja zakończyła sie sporem prawnym pomiędzy stronami, o którym w lipcu 2023 poinformował Onet. Życie prywatne Wychowywał się w Mrzeżynie. Jest jednym z trojga dzieci Edwarda i Grażyny Krychowiaków. Ma dwóch braci, Krzysztofa i Tomasza. Jego kuzynka ze strony ojca – Dorota Krychowiak (ur. 1994) również gra w piłkę nożną. W 2015 ukończył dwuletnie studia na kierunku organizacja klubów sportowych na Uniwersytecie Claude Bernarda w Lyonie. Wcześniej z wyróżnieniem uzyskał tytuł Baccalauréat w jednym z francuskich liceów. Interesuje się modą i fotografią. Jego ekstrawaganckie stylizacje robiły furorę i były komentowane przez media. W 2019 ożenił się z francuską modelką Célią Jaunat, z którą jest związany od 2011. Grzegorz Krychowiak dzieli z żoną pasję do podróży, małżeństwo odwiedziło m.in. Malediwy, RPA, Nową Zelandię, Australię, Wietnam, Malezję, Chiny, Kambodżę, Indie i Sri Lankę, a także miało okazję zobaczyć wszystkie miejsca z listy siedmiu nowych cudów świata. Jest abstynentem. Jest poliglotą; oprócz ojczystego języka polskiego, porozumiewa się także w językach obcych: angielskim, francuskim, hiszpańskim i rosyjskim. Podczas pierwszych miesięcy pobytu w Moskwie, Krychowiak podróżował na mecze z notesem, w którym notował nowe słówka przydatne do nauki języka rosyjskiego. Krychowiak przyjaźni się z Wojciechem Szczęsnym, z którym znają się od czasów występów w młodzieżowych reprezentacjach Polski. Ich dobre relacje i wzajemne poczucie humoru kibice mogli obserwować m.in. w materiałach wideo ze zgrupowań reprezentacji. W 2018 wzięli udział w kampanii społecznej Bądź kumplem, nie dokuczaj zorganizowanej przez telewizję Cartoon Network. Filmografia 2021: Druga połowa (2021) Uwagi Przypisy Bibliografia Oficjalna strona internetowa Grzegorz Krychowiak w bazie ESPN FC Grzegorz Krychowiak w bazie National Football Teams Absolwenci uczelni we Francji Polscy projektanci mody Reprezentanci Polski w piłce nożnej Klub Wybitnego Reprezentanta Piłkarze Girondins Bordeaux Piłkarze Stade de Reims Piłkarze FC Nantes Piłkarze Sevilli FC Piłkarze Paris Saint-Germain F.C. Piłkarze West Bromwich Albion F.C. Piłkarze Lokomotiwu Moskwa Piłkarze FK Krasnodar Piłkarze AEK Ateny Piłkarze Asz-Szabab Rijad Piłkarze ze 100 i więcej występami w reprezentacji Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2018 Uczestnicy Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej 2022 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2016 Uczestnicy Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2020 Uczestnicy Mistrzostw Świata U-20 w Piłce Nożnej 2007 Ludzie urodzeni w Gryficach Urodzeni w 1990

2315824

https://pl.wikipedia.org/wiki/Ryszard%20Petru

Ryszard Petru

Ryszard Jerzy Petru (ur. 6 lipca 1972 we Wrocławiu) – polski ekonomista i polityk. Przewodniczący Towarzystwa Ekonomistów Polskich w latach 2011–2015, poseł na Sejm VIII i X kadencji, założyciel i w latach 2015–2017 przewodniczący partii Nowoczesna. Życiorys Urodził się we Wrocławiu jako syn Zygmunta i Danuty z domu Potocznej, fizyków pracujących na uczelniach. W stolicy Dolnego Śląska ukończył V Liceum Ogólnokształcące im. gen. Jakuba Jasińskiego. Przez rok studiował na Wydziale Informatyki i Zarządzania Politechniki Wrocławskiej, następnie przeniósł się do Warszawy. W tamtejszej Szkole Głównej Handlowej w 1997 ukończył studia z zakresu stosunków międzynarodowych. W czasie studiów został asystentem posła Unii Demokratycznej Władysława Frasyniuka. Z rekomendacji swojego wykładowcy, Leszka Balcerowicza, rozpoczął pracę w fundacji CASE. Ponadto od 1995 był jego asystentem, a w latach 1997–2000, gdy Leszek Balcerowicz pełnił funkcję wicepremiera i ministra finansów – jego doradcą, pracując jako konsultant w biurze pełnomocnika rządu ds. reformy emerytalnej. W 1998 rozpoczął pracę jako asystent w Szkole Głównej Handlowej. Należał w tym czasie do Unii Wolności, z pierwszego miejsca na liście tego ugrupowania w okręgu podwarszawskim bez powodzenia kandydował w wyborach parlamentarnych w 2001, zdobywając 4649 głosów. W latach 2001–2004 był zatrudniony jako ekonomista ds. Polski i Węgier w Banku Światowym, gdzie zajmował się reformą finansów publicznych, polityką regionalną i klimatem inwestycyjnym. Później do 2008 zajmował stanowisko głównego ekonomisty w Banku BPH, a następnie pracował na stanowisku dyrektora banku ds. strategii i głównego ekonomisty w BRE Banku oraz w PKO BP. W latach 2011–2014 był partnerem w firmie PwC, odpowiedzialnym za polskie przedsiębiorstwa prywatne. W maju 2011 objął funkcję przewodniczącego Towarzystwa Ekonomistów Polskich. Współpracował z założonym przez Leszka Balcerowicza Forum Obywatelskiego Rozwoju jako prelegent na organizowanych przez tę fundację spotkaniach i seminariach. W 2013 był ekspertem i współprowadzącym – wraz z duchownymi Kazimierzem Sową i Maciejem Ziębą – program Moralność i etyka czasów kryzysu w stacji religia.tv. W tym samym roku objął funkcję doradcy marszałka województwa dolnośląskiego ds. gospodarczych. W 2014 krótko był przewodniczącym rady nadzorczej Polskich Kolei Państwowych. W tym samym roku został przewodniczącym rady nadzorczej przedsiębiorstwa Solaris Bus & Coach. Jest autorem publikacji na tematy gospodarcze, m.in. książki Koniec wolnego rynku? Geneza kryzysu (2014), napisanej wspólnie z dziennikarzem Łukaszem Lipińskim. Współpracował z Grzegorzem Kasdepkem przy jego dwóch książkach dla dzieci dotyczących podstaw ekonomii i wydanych przez Narodowe Centrum Kultury w serii Liczby kultury – był konsultantem merytorycznym Pestki, dropsa, cukierka oraz współautorem Zaskórniaków i innych dziwadeł z krainy portfela. W maju 2015 powołał Fundację Nowoczesna RP z siedzibą w Rzeszowie oraz zainicjował powołanie ugrupowania NowoczesnaPL, rozpoczynając tworzenie wokół nich ruchu politycznego. W tworzenie formacji zaangażowali się m.in. Wadim Tyszkiewicz i Paweł Rabiej. 30 czerwca w związku z rozpoczęciem działalności politycznej zawiesił wykonywanie funkcji przewodniczącego TEP (pełniącym obowiązki został Bohdan Wyżnikiewicz). W sierpniu 2015 zarejestrowana została partia polityczna Nowoczesna Ryszarda Petru. W wyborach parlamentarnych w październiku tegoż roku Ryszard Petru zarejestrował się jako kandydat z pierwszego miejsca tego ugrupowania w okręgu stołecznym. W wyniku głosowania z 25 października 2015 uzyskał mandat posła na Sejm VIII kadencji, otrzymując 129 088 głosów, a zorganizowana przez niego partia zajęła w tych wyborach czwarte miejsce z poparciem 7,6%, wprowadzając do Sejmu 28 posłów. Początkowo został przewodniczącym jej klubu poselskiego, jednak 26 kwietnia 2017 ustąpił z tej funkcji. 25 listopada 2017 podczas konwencji Nowoczesnej utracił przywództwo w tym ugrupowaniu. W głosowaniu otrzymał 140 głosów, przegrał z Katarzyną Lubnauer, którą poparło 149 delegatów. W styczniu 2018 ogłosił powstanie stowarzyszenia „Plan Petru”, mające według niego być ponadpartyjną kontrofertą dla propozycji premiera Mateusza Morawieckiego. Jednocześnie pozostał w Nowoczesnej, którą jednak opuścił 11 maja tego samego roku. Pięć tygodni później utworzył koło poselskie Liberalno-Społeczni. 17 listopada 2018 wraz z Joanną Scheuring-Wielgus ogłosił powołanie nowego ugrupowania pod nazwą Teraz! (wcześniej zarejestrowano je jako partię). Kilka miesięcy później partia Teraz! została postawiona w stan likwidacji. Współpracownicy jej lidera złożyli wniosek o rejestrację partii pod nazwą Teraz! Ryszarda Petru, która jeszcze w tym samym roku także została postawiona w stan likwidacji. Również w 2019 Ryszard Petru poinformował o wycofaniu się z polityki i powrocie do biznesu; nie kandydował w wyborach parlamentarnych w tymże roku. W 2020 został partnerem zarządzającym w spółce prawa handlowego Petru Zientek Capital Partners. W 2021 założył think tank Instytut Myśli Liberalnej. W styczniu 2022 powrócił do Nowoczesnej. W maju 2023 ogłosił zamiar kandydowania do Senatu w okręgu nr 43 z ramienia własnego komitetu, w związku z czym przewodniczący partii Adam Szłapka zapowiedział jego zawieszenie w prawach członka. We wrześniu tego samego roku przeszedł do Polski 2050. W wyborach parlamentarnych w tym samym roku został wybrany do Sejmu z ramienia koalicji Trzecia Droga. Startując z ostatniego miejsca na jej liście w okręgu warszawskim, otrzymał 24 192 głosy. Wyróżnienia Dwukrotnie był laureatem plebiscytu Srebrne Usta w 2016 i 2019, gdzie zajął odpowiednio pierwsze i trzecie miejsce. Życie prywatne Ma brata Jerzego, również ekonomistę. Od 1997 żonaty z Małgorzatą, mają dwie córki: Katarzynę i Magdalenę. Od 2016 jest w separacji z żoną, a w 2017 rozpoczął się proces rozwodowy. Jego nową partnerką została należąca wówczas także do Nowoczesnej (i następnie do Teraz!) posłanka Joanna Schmidt. Wyniki wyborcze Publikacje książkowe Od czego zależy wartość majątku państwowego? (CASE, Warszawa 1996) Zaskórniaki i inne dziwadła z krainy portfela, współautor: Grzegorz Kasdepke (NCK, Warszawa 2014) Koniec wolnego rynku? Geneza kryzysu, współautor: Łukasz Lipiński (NCK, Warszawa 2014) Przypisy Absolwenci Szkoły Głównej Handlowej Członkowie Towarzystwa Ekonomistów Polskich Ludzie związani z Bankiem Światowym Ludzie związani z bankowością w Polsce Ludzie związani z kolejnictwem w Polsce Politycy Nowoczesnej Politycy Polski 2050 Politycy Teraz! Politycy Unii Wolności Polscy ekonomiści Posłowie z okręgu Warszawa Ludzie urodzeni we Wrocławiu Urodzeni w 1972 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej X kadencji

642474

https://pl.wikipedia.org/wiki/Bartosz%20Kurek

Bartosz Kurek

Bartosz Kamil Kurek (ur. 29 sierpnia 1988 w Wałbrzychu) – polski siatkarz grający na pozycji atakującego, do 2018 roku na pozycji przyjmującego. Reprezentant Polski od 2007 roku, trzykrotny uczestnik igrzysk olimpijskich (2012, 2016, 2020), mistrz (2018) i wicemistrz świata (2022), dwukrotny mistrz Europy (2009, 2023), wielokrotny medalista zawodów międzynarodowych i krajowych oraz wielokrotny zdobywca nagród indywidualnych m.in. MVP mistrzostw świata 2018. Od czerwca 2022 roku kapitan reprezentacji Polski. W 2018 roku został uznany przez Europejską Konfederację Siatkówki (CEV) za najlepszego siatkarza roku 2018 oraz został wybrany najlepszym sportowcem Polski w Plebiscycie „Przeglądu Sportowego" 2018. Życiorys Syn byłego siatkarza Adama Kurka. Urodził się w Wałbrzychu, ale dorastał w Nysie, gdzie jego ojciec w połowie lat 90. odnosił sukcesy z miejscową Stalą. Pierwszy kontakt z siatkówką miał w wieku 8 lat, ale oprócz siatkówki w młodości trenował również koszykówkę. W czwartej klasie szkoły podstawowej przeniósł się do klasy o profilu siatkarskim. Ma młodszego brata – Jakuba. 4 listopada 2018 roku zaręczył się z siatkarką Anną Grejman, przyjmującą reprezentacji Polski. Para pobrała się w sierpniu 2020 roku. Kariera Kariera klubowa W Uczniowskim Klubie Sportowym Nysa jego trenerem był Roman Palacz (pracował z nim od początku aż do gry w seniorach w klubie AZS Nysa). W 2004 zadebiutował w ekstraklasie. W czerwcu 2005 – mimo ofert z kilku czołowych ówcześnie polskich klubów – przeszedł do Mostostalu Kędzierzyn-Koźle. W 2008 został graczem Skry Bełchatów. W tym klubie trzykrotnie sięgnął po mistrzostwo Polski (2009, 2010, 2011), trzy razy – Puchar Polski (2009, 2011, 2012), zdobywał medale Ligi Mistrzów – brązowy w 2010, srebrny w 2012. W sezonie 2012/2013 siatkarz Dynama Moskwa. Kolejne dwa lata spędził w Cucine Lube, zdobywając z tym klubem mistrzostwo Włoch. W sezonie 2015/2016 wicemistrz Polski z Asseco Resovią Rzeszów. 6 grudnia 2018 roku dołączył do drużyny ONICO Warszawa jako wolny zawodnik, po rozwiązaniu kontraktu ze Stocznią Szczecin. W czerwcu 2019 podpisał kontrakt z włoskim klubem Vero Volley Monza. Od 2020 jest atakującym w japońskim klubie Wolf Dogs Nagoya. Kariera reprezentacyjna W reprezentacji Polski zadebiutował 1 czerwca 2007 w meczu Ligi Światowej z Argentyną (3:1). W reprezentacji Polski rozegrał 259 meczów (stan na 17.08.2016 r.) 17 sierpnia 2014 nie otrzymał powołania na Mistrzostwa Świata i po raz pierwszy od 8 lat znalazł się poza kadrą. W kolejnym roku wrócił do reprezentacji, już jako atakujący. Od 2022 roku kapitan reprezentacji. Sukcesy klubowe młodzieżowe Mistrzostwa Polski Juniorów: 2006 seniorskie Puchar Polski: 2009, 2011, 2012 Liga polska: 2009, 2010, 2011 2012, 2016, 2017, 2019 Klubowe Mistrzostwa Świata: 2009, 2010 Liga Mistrzów: 2012 2010 Liga włoska: 2014 Superpuchar Włoch: 2014 Puchar CEV: 2018 Liga japońska: 2023 2022 2021 Puchar Cesarza: 2021 Turniej Kurowashiki: 2023 Sukcesy reprezentacyjne juniorskie Mistrzostwa Europy Kadetów: 2005 seniorskie Memoriał Huberta Jerzego Wagnera: 2009, 2013, 2015, 2018, 2021 2016 Mistrzostwa Europy: 2009, 2023 2011, 2021 Liga Światowa: 2012 2011 Puchar Świata: 2011, 2019 2015 Mistrzostwa Świata: 2018 2022 Liga Narodów: 2023 2021 2022 Nagrody i wyróżnienia 2005: Najlepszy atakujący Mistrzostw Europy Kadetów 2006: Odkrycie roku w plebiscycie miesięcznika „Super Volley” 2009: MVP Memoriału Huberta Jerzego Wagnera 2009: Najlepszy punktujący Klubowych Mistrzostw Świata 2010: Odkrycie roku podczas gali Siatkarskie Plusy 2009 2011: Siatkarz roku podczas gali Siatkarskie Plusy 2010 2011: Najlepszy atakujący Pucharu Polski 2011: Najlepszy punktujący Ligi Światowej 2011: Najlepszy zagrywający Mistrzostw Europy 2012: 2. miejsce w Plebiscycie Przeglądu Sportowego na 10 Najlepszych Sportowców Polski 2011 2012: Najlepszy atakujący Final Four Ligi Mistrzów 2012: MVP Ligi Światowej 2012: MVP Memoriału Huberta Jerzego Wagnera 2013: 6.miejsce w Plebiscycie Przeglądu Sportowego na 10 Najlepszych Sportowców Polski 2012 2016: Najlepszy atakujący Memoriału Huberta Jerzego Wagnera 2018: MVP Mistrzostw Świata 2018: Najlepszy siatkarz Europy 2019: 1. miejsce w Plebiscycie Przeglądu Sportowego na 10 Najlepszych Sportowców Polski 2018 2021: MVP i najlepszy atakujący turnieju finałowego Ligi Narodów wraz z Brazylijczykiem Wallacem de Souza 2021: Najlepszy atakujący Memoriał Huberta Jerzego Wagnera 2022: Najlepszy atakujący Mistrzostw Świata Odznaczenia 2009: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski 2018: Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Statystyki zawodnika klubowe reprezentacyjne Przypisy Linki zewnętrzne Sylwetka Bartosza Kurka FIVB Ludzie urodzeni w Wałbrzychu Polscy olimpijczycy (Tokio 2020) Polscy siatkarze Polscy siatkarze na igrzyskach olimpijskich Polscy olimpijczycy (Rio de Janeiro 2016) Polscy olimpijczycy (Londyn 2012) Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Reprezentanci Polski w piłce siatkowej Siatkarze JT Thunders Siatkarze Lube Banca Macerata Siatkarze Onico Warszawa Siatkarze Resovii Siatkarze Skry Bełchatów Siatkarze Stali Nysa Siatkarze Stoczni Szczecin Siatkarze ZAKSY Kędzierzyn-Koźle Siatkarze Vero Volley Monza Siatkarze Wolf Dogs Nagoya Siatkarze Ziraatu Bankası Ankara Sportowcy Roku Przeglądu Sportowego Urodzeni w 1988 Siatkarze Dinama Moskwa

44855

https://pl.wikipedia.org/wiki/Francja

Francja

Francja (, IPA: ), Republika Francuska ( ) – państwo, którego część metropolitalna znajduje się w Europie Zachodniej, posiadające także zamorskie terytoria na innych kontynentach. Francja metropolitalna rozciąga się od Morza Śródziemnego na południu do kanału La Manche i Morza Północnego na północy, oraz od Renu na wschodzie do Oceanu Atlantyckiego na zachodzie. Francuzi często nazywają swój kraj l’Hexagone (sześciokąt) – pochodzi to od kształtu Francji metropolitalnej. Francja graniczy z Belgią, Luksemburgiem, Niemcami, Szwajcarią, Włochami, Monako, Andorą i Hiszpanią. Terytoria zamorskie graniczą również z Brazylią, Surinamem i Holandią. Kraj jest połączony z Wielką Brytanią przez Eurotunel przebiegający pod kanałem La Manche. Republika Francuska jest unitarnym państwem demokratycznym, w którym ważną rolę odgrywa prezydent. Jest również piątym spośród najlepiej rozwiniętych krajów świata i dziewiątym w rankingu warunków życia. Najważniejsze ideały Francji sformułowane zostały w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela i w występującym na drukach urzędowych i monetach haśle rewolucji francuskiej liberté, égalité, fraternité („wolność, równość, braterstwo”). Kraj należy do grona założycieli Unii Europejskiej. Ma największą powierzchnię spośród państw Wspólnoty. Francja jest także członkiem założycielem Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz wchodzi w skład m.in. Frankofonii, G7 oraz Unii Łacińskiej. Jest stałym członkiem Rady Bezpieczeństwa ONZ, w której posiada prawo weta, a także grupy G20. Francja ze względu na swoją liczbę ludności, potencjał gospodarczy, pozycję w Europie, wpływy w dawnych koloniach, silną armię (trzeci po Rosji i USA arsenał nuklearny), uchodzi za jedno z najpotężniejszych państw świata. Pochodzenie nazwy kraju Nazwa „Francja” pochodzi od germańskiego plemienia Franków, które zajmowało region po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Region Île-de-France, w którym leży Paryż, jest kolebką państwa francuskiego Geografia Francja jest krajem leżącym w większości w Europie Zachodniej, jednak posiadającym terytoria zależne i departamenty zamorskie na innych kontynentach. Powierzchnia metropolitarnej części Francji wynosi 551,5 tys. km², wskutek czego zajmuje czterdzieste ósme miejsce na świecie pod względem wielkości powierzchni, natomiast powierzchnia wraz z terytoriami zależnymi i departamentami zamorskimi 643 801 km². Całkowita granica lądowa Francji to 2 892,4 km, w tym: Granice Francji metropolitarnej z: Andorą – 56,6 km, Belgią – 620 km, Hiszpanią – 623 km, Luksemburgiem – 73 km, Monako – 4,4 km, Niemcami – 451 km, Szwajcarią – 573 km, Włochami – 488 km. Granice terytoriów zależnych i departamentów zamorskich z: Brazylią – 673 km, Surinamem – 510 km, Sint Maarten (Holandią) – 10,2 km Akweny otaczające Francję Francję oblewają następujące morza i oceany: od północy Morze Północne, od północnego zachodu kanał La Manche, od zachodu Ocean Atlantycki i Zatoka Biskajska oraz od południa Morze Śródziemne (z którego na wybrzeżu Francji wyróżnia się także Zatokę Lwią i Morze Liguryjskie). Największą francuską wyspę – Korsykę, oblewa także Morze Tyrreńskie. Terytoria zamorskie położone są nad oceanami: Atlantyckim, Indyjskim, Południowym i Spokojnym oraz nad Morzem Karaibskim. Całkowita długość wybrzeża wynosi 3427 km, z którego wyróżnia się inne wybrzeża o własnych nazwach: Wybrzeże Lazurowe (Riwiera Francuska), Côte d'Améthyste, Côte d’Argent, Côte de Jade, Côte d’Amour, Côte Sauvage, Côte d'Emeraude, Côte d'Albâtre. Ukształtowanie powierzchni Francja jest w większości krajem nizinnym – ponad połowa jej powierzchni leży na wysokości poniżej 200 m n.p.m. Głównymi obszarami nizinnymi są: na północnym wschodzie Nizina Flandryjska z licznymi bagnami będąca częścią Niziny Środkowoeuropejskiej, na północy równinny Basen Paryski i Basen Akwitański na południowym zachodzie. Na północnym zachodzie, na obszarze Bretanii i Normandii, rozciąga się stary Masyw Armorykański z wysokościami do 417 m n.p.m., wykształcony w orogenezie hercyńskiej. W południowo-środkowej części położony jest Masyw Centralny, wykształcony również w orogenezie hercyńskiej, o wyżynno-górzystej rzeźbie terenu, podzielony na mniejsze masywy zrębowe i kotliny. Charakterystyczną cechą tego pasma jest występowanie wielu stożków wygasłych wulkanów. Najwyższy z nich to Puy de Sancy (1885 m n.p.m.). Masyw Centralny opada stromo do doliny Rodanu oraz łagodnie, przez wyżynę Limousin, do Basenu Akwitańskiego. Hercyńskimi przedłużeniami Masywu Centralnego są: na północnym wschodzie Ardeny, a na wschodzie Wogezy. Wzdłuż granicy z Włochami, Szwajcarią, Hiszpanią i Andorą wznoszą się stosunkowo młode góry fałdowe: na południowym wschodzie Alpy z najwyższym szczytem Francji i jednocześnie całej Europy – Mont Blanc (4807 m n.p.m.) oraz zbudowane z fliszu Prealpy, a także wapienne góry Jura będące północnym przedłużeniem Alp (najwyższy punkt: Crêt de la Neige – 1723 m n.p.m.), z kolei na południowym zachodzie Pireneje z najwyższym szczytem na terenie Francji – Vignemale (3298 m n.p.m.). Najwyższy punkt: Mont Blanc 4807 m n.p.m. Najniższy punkt: delta Rodanu 2 m p.p.m. Język urzędowy: francuski Inne języki w użyciu: niemiecki, włoski, bretoński, baskijski, kataloński, niderlandzki, polski, arabski, berberyjski, romski oraz afrykańskie itd. Klimat Na północy kraju wilgotny klimat umiarkowany (chłodne lata, dość ciepłe zimy). Wiosna to najlepsza pora na zwiedzanie Paryża, trzeba być jednak przygotowanym na deszcze. Jesienią ranki bywają raczej zimne i nieprzyjemne, ale przed południem się wypogadza. Na południu lata są suche, a temperatura często przekracza 30 °C. Sporadycznie występują silne burze i grad. Zimy są łagodne (temperatury na wybrzeżu Morza Śródziemnego rzadko spadają poniżej 10 °C) i często deszczowe. Jeszcze więcej opadów można się spodziewać wiosną. Wiele obszarów Francji ma odrębny mikroklimat. Utrapieniem Południa stał się porywisty, chłodny mistral. Wiatr ten wieje głównie zimą i wiosną, przynosząc słoneczną pogodę i jasne, bezchmurne niebo. Historia Granice współczesnej Francji pokrywają się mniej więcej z granicami starożytnej Galii, która była zamieszkana przez celtyckich Galów. Galowie zostali podbici przez Rzymian w I wieku p.n.e. Ostatecznie Galowie przejęli kulturę oraz mowę najeźdźców. Podobnie było z chrześcijaństwem, które zostało przyjęte na tych terenach w II wieku n.e. i III wieku n.e. W IV wieku n.e. germańskie plemiona, głównie Frankowie (od których to pochodzi starożytna nazwa „Francie”), przekroczyły Ren i zajęły Galię. Współczesna nazwa „France” pochodzi od nazwy feudalnych dóbr królów Francji z dynastii Kapetyngów wokół Paryża. Jako samodzielne państwo Francja istnieje od 843 wraz z podziałem imperium karolińskiego na części wschodnią, centralną i zachodnią. Zachodnia część w przybliżeniu odpowiadała terytorium współczesnej Francji. Potomkowie Karola Wielkiego rządzili we Francji aż do 20 sierpnia 987, kiedy to Hugo Kapet został koronowany na króla Francji. Jego potomkowie z dynastii Kapetyngów, Walezjuszów oraz Burbonów stopniowo zjednoczyli kraj w wyniku serii wojen oraz dynastycznego dziedziczenia tronu. Od czasów Filipa II Augusta państwo nazywane jest oficjalnie Francją (dotychczas znane jako Królestwo Franków). Szczyt rozwoju monarchia francuska osiągnęła w XVII wieku pod rządami Ludwika XIV. W tym czasie Francja miała ogromny wpływ na europejską politykę, gospodarkę i kulturę, stając się wówczas najludniejszym krajem w Europie. W tym samym czasie Burbonowie zajęli miejsce Habsburgów w Hiszpanii w następstwie wojny hiszpańskiej. Francja była monarchią do 1792, kiedy to w wyniku rewolucji francuskiej została utworzona I Republika Francuska. Napoleon Bonaparte przejął kontrolę w republice w 1799 przyjmując tytuł I Konsula. W maju 1804 roku Francja została proklamowana cesarstwem. W wyniku kilku wojen jego armie podbiły wiele krajów, ustanawiając w nich władców wywodzących się z rodziny Bonaparte. W następstwie upadku Napoleona w 1815 we Francji została przywrócona monarchia. W 1830 w wyniku tzw. rewolucji lipcowej powstała konstytucyjna Monarchia Lipcowa, zastąpiona w 1848 przez II Republikę. Krótki okres tej formy rządów zakończył się w 1852, kiedy to Ludwik Napoleon (Napoleon III) ogłosił powstanie II cesarstwa. Ludwik Napoleon został obalony w wyniku wojny francusko-pruskiej w 1870 i cesarstwo zostało zastąpione przez III republikę. W XX w. zaznaczał się powolny schyłek imperialnej pozycji Francji. W I wojnie światowej Francja była jeszcze aktywnym i znaczącym elementem koalicji zwycięzców. Dekretem 11 marca 1922 papież Pius XI ustanowił patronki Francji: Najświętszą Marię Pannę Wniebowziętą jako pierwszorzędną, a św. Joannę d’Arc jako drugorzędną. II wojna światowa jednak okazała się militarną klęską. Zajęcie i okupowanie kraju przez wojska niemieckie, kolaboracja z Niemcami były początkami zmierzchu roli Francji w świecie, chociaż nadal Francja zachowuje znaczącą pozycję w Europie. Bardzo niekorzystnie odbiło się to również na francuskiej gospodarce, liczebności populacji oraz w efekcie przyczyniło się do straty pozycji państwa dominującego w świecie. IV Republika została ustanowiona po II wojnie światowej, aby ostatecznie w 1958 ulec przekształceniu w obecną półprezydencką V Republikę. Demografia Statystyki demograficzne Struktura etniczna Urbanizacja 9% terytorium Francji jest zurbanizowane, 52% wykorzystywane rolniczo, na pozostałych 39% dominują krajobrazy naturalne. Corocznie 82 tys. hektarów zmienia przeznaczenie z użytku rolniczego pod zabudowę miejską. W ciągu 50 lat (między 1960 i 2010) grunty rolnicze zmniejszyły się o 20% z 36 mln ha do 28 mln ha. Miasta Religia Największą wspólnotę religijną stanowi Kościół katolicki, głównie rzymscy katolicy, istnieje też grupa 15 tysięcy wiernych obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. Są też we Francji niewielkie grupy, posługujące się w nazwie słowem "katolicki" (Kościoła Katolickiego Mariawitów, Misja Starokatolicka we Francji i prowincja francuska Kościoła Starokatolickiego Mariawitów i Kościół liberalnokatolicki) lub uznawane za do nich (Kościół Świętej Marii). Na terenie Francji działają również Kościoły prawosławne: Patriarchat Konstantynopolitański (Grecka Metropolia Francji), Rosyjski Kościół Prawosławny, Rumuński Kościół Prawosławny, Serbski Kościół Prawosławny, Patriarchat Antiocheński i licząca 40 tysięcy wiernych wspólnota koptyjska. We Francji działają również wspólnoty protestanckie. Francuska Federacja Protestancka obecnie zrzesza większość francuskich wyznań identyfikujących się z Reformacją i jej spuścizną, przede wszystkim francuskich: luteran, ewangelików reformowanych, baptystów, adwentystów dnia siódmego, ewangelikalnych chrześcijan oraz zielonoświątkowców. We Francji działa również 136 tysiące głosicieli Świadków Jehowy. Inne główne wyznania to islam i judaizm. Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA: chrześcijaństwo – 65,1%: katolicyzm – 59% niestowarzyszeni – 2,7% protestantyzm – 1,5% prawosławie i kościoły wschodnie – 1,2% “niezależni” – 1,2% (w tym świadkowie Jehowy, mormoni, niezależne kościoły afrykańskie i inni) niereligijni – 23,8% islam – 8,7% (97,8% to sunnici) buddyzm – 0,76% judaizm – 0,68% religie chińskie – 0,36% nowe religie – 0,25% tradycyjne religie etniczne – 0,18% hinduizm – 0,08% spirytyzm – 0,04%. Język Językiem urzędowym we Francji jest francuski, posługuje się nim znaczna większość mieszkańców tego kraju, jednak poza nim istnieje wiele języków regionalnych: baskijski – język regionalny w Béarn bretoński – język regionalny w Dolnej Bretanii burgundzki – język regionalny (Delfinat, Jura, Lyonnais i Sabaudia) holenderski – język regionalny we Flandrii kataloński – język regionalny w Roussillonie niemiecki – język regionalny w Alzacji i Lotaryngii prowansalski – język regionalny w Oksytanii (Gaskonia, Langwedocja, Limousin, Owernii i Prowansja) włoski – język regionalny na Korsyce Ustrój polityczny prezydenci Francji Premierzy Francji Precedencja we Francji System prawny We Francji obowiązuje system prawa typu kontynentalnego. Jest on, obok prawa niemieckiego, najbardziej wpływowym systemem prawnym Europy kontynentalnej. Francuski Kodeks Napoleona z 1804 r. stał się modelową regulacją cywilnoprawną w XIX w. Rozprzestrzenił się początkowo wraz z podbojami napoleońskimi. Stał się również wzorem dla wielu kodeksów cywilnych krajów południowoamerykańskich, blisko- i dalekowschodnich, oraz północnoafrykańskich. Podział administracyjny Francja, jej część metropolitalna dzieli się obecnie na 13 regionów, 96 departamentów oraz ok. 36 300 gmin. Ponadto wyróżnia się departamenty i terytoria zamorskie oraz zamorskie zbiorowości terytorialne. Więcej informacji na temat jednostek podziału administracyjnego wraz z danymi statystycznymi znajduje się w artykule: Regiony i departamenty Francji. Regiony Podział europejskiej części Francji obowiązujący od 1 stycznia 2016: Nowa Akwitania Grand Est Bretania Burgundia-Franche-Comté Île-de-France Korsyka Kraj Loary Oksytania Hauts-de-France Normandia Owernia-Rodan-Alpy Prowansja-Alpy-Lazurowe Wybrzeże Region Centralny-Dolina Loary Departamenty Obecny podział na departamenty został wprowadzony w 1789 – podczas rewolucji francuskiej. Stworzono wówczas departamenty jako jednostki terytorialne na tyle małe, aby było możliwe w ciągu jednego dnia dotarcie na koniu z najdalszego krańca departamentu do siedziby władz departamentu, załatwienie sprawy w administracji i powrót do miejsca zamieszkania. Podział na departamenty został skonstruowany w oderwaniu od wcześniej istniejącego podziału na prowincje również po to, aby zniszczyć poprzednie struktury władzy. Po II wojnie światowej okazało się, że departamenty są zbyt słabe gospodarczo i wymuszają nadmierną centralizację władzy publicznej. Dlatego w latach 70. XX wieku stworzono dodatkowy szczebel administracji, tzw. regions des programmes, składające się z kilku departamentów. Ich zadaniem była koordynacja polityki regionalnej. Na początku lat 80. XX wieku rozpoczęto proces decentralizacji administracji publicznej i m.in. w 1982 powołano samorząd terytorialny na szczeblu regionów oraz departamentów wyposażony w szerokie kompetencje. Terytoria zależne Francja ma złożony system administracji swoich terytoriów zależnych. Część z nich należy do Unii Europejskiej jako regiony peryferyjne. Departamenty zamorskie 971 – Gwadelupa 972 – Martynika 973 – Gujana Francuska 974 – Reunion 975 – Majotta (od 2011 roku) Wspólnoty zamorskie Polinezja Francuska pays d’outre mer Saint-Barthélemy Saint-Martin Saint-Pierre i Miquelon collectivités territoriales Wallis i Futuna Wspólnota Nowa Kaledonia sui generis Terytorium zamorskie Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne Posiadłość państwa Wyspa Clippertona Gminy Gminy są podstawowymi jednostkami samorządu terytorialnego we Francji (jednostki stopnia podstawowego). Większość z nich wywodzi się jeszcze z czasów rzymskich, zaś nieliczne powstały później niż w średniowieczu. Obecnie istnieje ok. 36 300 gmin, a ich liczba ulega nieznacznym wahaniom w ciągu wielu lat. Typowa francuska gmina jest mała – ok. 22 500 gmin liczy co najwyżej 500 mieszkańców, a ok. 200 gmin ma nie więcej niż 100 mieszkańców. Zdarzają się również gminy mniejsze. Z drugiej strony, w związku z przyznaniem wszystkim miastom takiego samego statusu w strukturze terytorialnej państwa, 40 gmin liczy ponad 100 000 mieszkańców. Dopiero ustawa z 1971 r. nadała szczególny status trzem największym miastom: Paryżowi, Marsylii i Lyonowi (miasta te są podzielone na dzielnice). Polityka zagraniczna Współpraca Francji z Chinami Współpraca Francji z Chinami jest bardzo ważna z wielu przyczyn. Są to względy gospodarcze, technologiczne, a także strategiczne. W 2019 roku francusko-chińskie obroty handlowe wyniosły ponad 73 mld euro. W marcu 2019 roku podpisano między państwami 15 kontraktów, których suma wyniosła około 40 mld euro. Chiny w ramach tych kontraktów zamówiły Francji 300 samolotów Airbusa i budowę farmy wiatrowej. Francja od dawna funkcjonuje w Chinach na wielu płaszczyznach: rolniczo-spożywczym, transportowym, przemysłowym, urbanistycznym, a także usługach detalicznych i finansowych. W Chinach znaduje się aż 1100 francuskich firm. Inwestycje chińskie we Francji obejmują ponad 700 filii. W listopadzie 2019 roku prezydent Francji Emmanuel Macron i przewodniczący Chińskiej Republiki Ludowej Xi Jinping podpisali porozumienie, na mocy którego zadeklarowano chęć rozwoju porozumienia między Francją a Chinami. Dla Chin współpraca z Francją byłaby lukratywny przede wszystkim ze względu na pomoc w przyspieszeniu transformacji ekologicznej z pomocą francuskiej technologii. Stosunki francusko-chińskie uległy zmianie w czasie pandemii COVID-19, w tym okresie zaczęto spostrzegać coraz więcej negatywnych stron w związku z współpracą z Chinami. Głównie przyczyniło się do tego zatajanie informacji o epidemii przez Chiny. Trzeba jednak dodać, że Chiny w 2020 roku głównym partnerem handlowym Unii Europejskiej. Ich pozycja finansowa i gospodarcza zapewnia intensyfikację współpracy pomimo chwilowego pogorszenia porozumienia z Francją. . Siły zbrojne Francja zalicza się do głównych mocarstw atomowych. Jej arsenał to około 300 głowic atomowych, które mogą być przenoszone na odległość do 6 tysięcy kilometrów. Siły zbrojne liczą 259 tys. żołnierzy (2002 r.) w tym wojska lądowe 137 tys. Francja, mimo że jest członkiem NATO (od 1949 r.), od 1966 nie uczestniczyła w wojskowych strukturach paktu – stan ten ma się jednak zmienić, ponieważ powrót do struktur wojskowych Sojuszu zapowiedział Prezydent Sarkozy. Wojska francuskie stacjonują w wielu krajach świata, głównie w Afryce. Cztery największe francuskie stałe garnizony poza Francją znajdują się na kontynencie afrykańskim. Największy zlokalizowany jest w Dżibuti (w tym jednostka zamorska Legii Cudzoziemskiej), pozostałe na wyspie Reunion na Oceanie Indyjskim, w Senegalu i Gabonie w Afryce Zachodniej. Francuskie wojska stacjonują również w Wybrzeżu Kości Słoniowej, w Czadzie oraz w Republice Afryki Środkowej. Ponadto w Gujanie Francuskiej (Ameryka Płd.), w Dżibuti, na wyspie Majotta (Ocean Indyjski) i w archipelagu wysp Mururoa w Polinezji Francuskiej na Pacyfiku znajdują się jednostki zamorskie Legii Cudzoziemskiej. Gospodarka Francuska gospodarka oparta jest na dominującym sektorze prywatnym (prawie 2,5 mln zarejestrowanych przedsiębiorstw) połączonym ze znaczną (choć zmniejszającą się) ingerencją państwa w gospodarkę (zob. interwencjonizm) i sektorem publicznym. Rząd posiada znaczny wpływ na kluczowe segmenty gospodarki, szczególnie infrastrukturę, posiada większościowe udziały w przedsiębiorstwach kolejowych, lotniczych, energetycznych oraz telekomunikacyjnych. Od roku 1990 rząd stopniowo pozbywał się udziałów w przedsiębiorstwach. Obecnie następuje powolna prywatyzacja France Télécom i Air France, jak również firm ubezpieczeniowych, banków i firm zbrojeniowych. Francja jest członkiem grupy G7, najbardziej uprzemysłowionych państw świata. Według wielkości PKB (nominalnego) gospodarka Francji była piątą na świecie (po amerykańskiej, chińskiej, japońskiej, niemieckiej). Francja wraz z innymi 11 krajami Unii Europejskiej wprowadziła 1 stycznia 2002, według kursów zamrożonych 1 stycznia 1999, walutę euro, która całkowicie zastąpiła franka po kursie 6,55957. Wymiana monet była możliwa do 17 lutego 2005, a banknotów do 17 lutego 2012. Według OECD, Francja była w roku 2004 piątym eksporterem i czwartym importerem dóbr przemysłowych. W roku 2003 Francja była drugim pod względem skali beneficjentem inwestycji zagranicznych spośród krajów OECD, z 47 mld dol. bezpośrednich inwestycji, wyprzedzana jedynie przez Luksemburg (w którym inwestycje bezpośrednie wynikały głównie z transferów środków pieniężnych do banków w tym kraju) i wyprzedzając Stany Zjednoczone (39,9 mld). W tym samym roku francuskie przedsiębiorstwa zainwestowały za granicą 57,3 mld dol., co stanowi drugi wynik wśród krajów OECD, po Stanach Zjednoczonych (173,8 mld) i przed Wielką Brytanią (55,3 mld) oraz Japonią (28,8 mld). Według publikacji OECD in Figures, Francja zajmuje pierwsze miejsce wśród krajów G8 pod względem wydajności pracy (mierzonej jako stosunek PKB per capita do liczby przepracowanych godzin). W roku 2004 PKB na przepracowaną godzinę wynosił 47,7 dol. (USA – 46,3; Niemcy 42,1; Wielka Brytania 39,6; Japonia 32.5). Pomimo wyższej niż w Stanach Zjednoczonych wydajności pracy, francuski PKB na mieszkańca jest znacznie niższy (ok. 30%) od amerykańskiego i jest porównywalny do innych krajów europejskich. Jest to spowodowane znacznie mniejszą niż w USA częścią populacji czynnej zawodowo. Wśród krajów OECD Francja ma jeden z najniższych odsetków ludności w wieku 15–64 lat czynnej zawodowo. W roku 2004 pracowało 68,8% Francuzów w wieku 15 – 64 lat (Japonia 80%, Wielka Brytania 78,9%, USA 77,2%, Niemcy 71,0%). Zjawisko to jest wynikiem blisko trzydziestoletniego masowego bezrobocia we Francji, które doprowadziło do trzech problemów: ok. 8% aktywnej zawodowo populacji pozostaje bez pracy, absolwenci odwlekają wejście na rynek pracy tak długo, jak to możliwe, oraz powroty pracowników, którzy odeszli na przedwczesne emerytury. Francja posiada znaczny przemysł lotniczy, na czele z europejskim konsorcjum Airbus. Jest też jedynym krajem w Europie (oprócz Rosji) posiadającym własny kosmodrom. Jest również najbardziej niezależnym energetycznie krajem zachodu dzięki wielkim inwestycjom w energetykę nuklearną, co powoduje również, że emituje najmniej gazów cieplarnianych spośród krajów G8. Elektrownie atomowe zapewniały 86,9% energii elektrycznej w roku 2005. Francja przyjęła i realizuje program obniżenia udziału energetyki jądrowej w produkcji energii elektrycznej z poziomu 75% (2014 r.) do 50% w 2025 r., dzięki podnoszeniu efektywności energetycznej oraz rozwojowi odnawialnych źródeł energii. Duże obszary żyznej ziemi, zastosowanie nowoczesnych technologii oraz dopłaty z UE, przyczyniły się do uczynienia z Francji drugiego pod względem skali producenta i eksportera żywności. Głównymi towarami eksportowymi są zboża, drób, przetwory mleczne, wieprzowina i wołowina oraz słynne francuskie wina. Dopłaty z Unii Europejskiej do francuskiego rolnictwa wynoszą prawie 14 mld dol. Przeciętny areał gospodarstwa rolnego we Francji wynosi 55 hektarów. Od zakończenia II wojny światowej rząd czynił wiele wysiłków w celu integracji z Niemcami, zarówno politycznej, jak i gospodarczej. Dziś te dwa kraje tworzą tzw. twardy rdzeń krajów promujących ściślejszą integrację krajów Unii Europejskiej. Podatki W 2012 roku parlament Francji uchwalił symboliczny podatek w wysokości 75 proc. od najwyższych dochodów (zapowiadany w kampanii wyborczej przez byłego prezydenta Francji François Hollande’a.). Ma obowiązywać przez dwa lata. W planach zapłaci go ok. 1500 osób i do budżetu wpłynie ~840 mln PLN rocznie. Jest to o tyle istotne, że wywołało dyskusje w mediach (w wielu krajach) nad sensem i zyskiem z takiego podatku. Samo opuszczenie Francji mimo dotychczasowego opłacania podatku dochodowego tam zapowiedziało/dokonało wielu znanych m.in. najlepiej opłacany aktor we Francji Gérard Depardieu. „Ucieczka” przed tym podatkiem nie nastąpiła do wyłącznie tzw. „rajów podatkowych” (jak np. Hongkong, Belize, Man, Cypr, Szwajcaria), ale do krajów ze stosunkowo wysokimi podatkami na poziomie nawet podobnym do poprzednich we Francji (np. Belgia). Sam podatek, na kilka dni przed wprowadzeniem, Francuski Trybunał Konstytucyjny unieważnił jako niesprawiedliwy. Turystyka W 2015 roku Francja była najchętniej odwiedzanym państwem na świecie; kraj ten odwiedziło 84,452 mln turystów (0,9% więcej niż w roku poprzednim). Pod względem przychodów z turystyki, w 2015 Francja zajęła czwarte miejsce na świecie z wynikiem 45,920 mld dolarów. Osoby pozostające poniżej 24 godzin na terytorium kraju (np. mieszkańcy Europy północnej podróżujący na urlopy do Włoch czy Hiszpanii) nie są uwzględnione w tej statystyce. Na terytorium Francji znajduje się wiele miast o wysokiej wartości kulturalnej, na czele z Paryżem, a także licznych plaż, kurortów nadmorskich, ośrodków sportów zimowych oraz regionów wiejskich o wysokich walorach krajobrazowych. Poza tradycyjną turystyką Francja przyciąga również pielgrzymów do Lourdes, sanktuarium odwiedzanego rocznie przez kilka milionów osób. Francja posiada 42 obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (w tym 1 na Nowej Kaledonii i 1 na Reunionie) – jest to w rankingu drugie miejsce na świecie po Włoszech. Transport Transport drogowy Całkowita długość sieci drogowej we Francji wynosi 893 300 km, w całości posiadających nawierzchnię asfaltową. Długość autostrad i dróg ekspresowych wynosi ok. 12 000 km. Transport samochodowy jest podstawą transportu we Francji, zarówno pasażerskiego (86,2% ogólnej pracy przewozowej w 2004), jak i towarowego (80,5% ogólnej pracy przewozowej w 2005). Rynek nowych samochodów osobowych jest opanowany przez krajowych producentów. W 2003 roku największy udział w sprzedaży miały samochody Renault (27%), Peugeot (20,1%) i Citroën (13,5%). Najpopularniejszym rodzajem napędu samochodów pozostaje silnik Diesla (ok. 70% samochodów sprzedanych w 2004 r.). Transport kolejowy Całkowita długość sieci kolejowej we Francji wynosi 31 939 km (w tym 31 840 km eksploatowanych przez państwowe przedsiębiorstwo SNCF) i zarządzanych przez RFF. Zelektryfikowana jest blisko połowa sieci kolejowej (14 176 km), 12 132 km linii posiada dwa lub więcej torów. Szczególną cechą francuskiej sieci kolejowej jest występowanie dwóch różnych systemów zasilania energią elektryczną: napięcie stałe 1,5 kV występuje głównie na liniach na południu kraju (elektryfikowanych jako pierwsze); napięcie przemienne 25 kV o częstotliwości 50 Hz występuje na liniach na północy kraju oraz na wszystkich liniach dużej prędkości. Ruch pociągów jest lewostronny z wyjątkiem obszarów na zachodzie kraju. Transport kolejowy odgrywa we Francji niewielką rolę. Udział kolei w ogólnej pracy przewozowej wynosi 8,6% w przewozie pasażerów (2002) oraz 16% w przewozie towarów. Połączenia pasażerskie między Paryżem a największymi miastami kraju są obsługiwane przez pociągi TGV, osiągające prędkości maksymalne rzędu 300 km/h i handlowe powyżej 200 km/h. W chwili obecnej pociągi TGV łączą Paryż z ośrodkami leżącymi na czterech kierunkach: północnym, zachodnim, południowo-zachodnim i południowo-wschodnim. W 2007 r. ukończono budowę linii dużych prędkości łączącej Paryż ze wschodnią częścią kraju. Niewielki odsetek pasażerów podróżuje pociągami TGV między największymi miastami kraju, na kierunkach pokrywających się z połączeniami do Paryża (głównie na osi Marsylia – Lyon – Lille). Regionalny transport kolejowy pozostaje w gestii regionów, które zlecają prowadzenie przewozów przedsiębiorstwu SNCF pod marką TER. Rentowność tych przewozów oscyluje wokół 30%, co pociąga za sobą duże dotacje ze strony władz regionalnych. W ostatnich latach poczyniły one również duże wydatki związane z wymianą taboru i zwiększeniem częstotliwości kursowania pociągów. Publiczny transport zbiorowy W wielu miastach takich, jak np. Paryż, Nicea, Lille czy Grenoble, mocno rozwinęła się sieć tramwajowa. W wielu miastach jest ona obecna od niedawna, ponieważ linie były likwidowane i przywracane, będąc tańsze w utrzymaniu niż metro. Transport lotniczy Transport lotniczy jest dość rozwiniętą dziedziną gospodarki we Francji. Główną francuską linią lotniczą jest Air France. W Tuluzie znajduje się fabryka Airbus. Najważniejsze lotniska we Francji to: Paryż Charles de Gaulle i Orly, Lyon Saint Exupéry, Nicea Côte d’Azur oraz Marsylia Provence. Transport wodny Francja ma drugi pod względem skali system żeglowny w Europie. Jego długość wynosi 8500 km. Najważniejszymi szlakami żeglownymi są rzeki Sekwana, Rodan, Garonna, Loara i Ren oraz kanały Południowy, Burgundzki, Briare, Marna-Saonna i Marna-Ren. Święta narodowe i dni wolne od pracy Nowy Rok (Nouvel An) – 1 stycznia Wielkanoc (Pâques) – ruchome Poniedziałek Wielkanocny (Lundi de Pâques) – ruchome Święto Pracy (Fête du Travail) – 1 maja Dzień Zwycięstwa (Fête de la Victoire) – 8 maja Wniebowstąpienie (Ascension) – ruchome Zielone Świątki (Lundi de Pentecôte) – ruchome Święto Narodowe Francji (Fête Nationale Française) – 14 lipca Wniebowzięcie NMP (Assomption) – 15 sierpnia Uroczystość Wszystkich Świętych (Toussaint) – 1 listopada Dzień Zawieszenia Broni (Jour d’Armistice) – 11 listopada Boże Narodzenie (Noël) – 25 grudnia Kultura Literatura Znani pisarze francuscy to: François Rabelais, Aleksander Dumas, Michel de Montaigne, Jean Racine, Molier, Alfred de Musset, Victor Hugo, Voltaire, Honoré de Balzac, Stendhal, Gustave Flaubert, Charles Baudelaire, Marcel Proust, André Gide, Albert Camus, Jean-Paul Sartre, Anatole France, André Malraux, Antoine de Saint-Exupéry, Juliusz Verne. Francja ma też bardzo bogate tradycje komiksowe, komiks jest dziedziną sztuki cieszącą się we Francji ogromnym szacunkiem i poważaniem. Jednym z najpopularniejszych komiksowych bohaterów świata jest Asteriks, często traktowany jako swoista wizytówka współczesnej francuskiej kultury. Filozofia Znani filozofowie francuscy to: Kartezjusz, Wolter, Denis Diderot, Charles de Montesquieu, Henri Bergson, Jean-Paul Sartre, Maurice Merleau-Ponty, Emmanuel Levinas, Michel Foucault, Gilles Deleuze, Jacques Derrida, Jean-Luc Nancy. Muzyka Muzyka średniowiecza i renesansu Francja (obok Włoch i Hiszpanii) jest kolebką europejskiej muzyki artystycznej. Już w czasach Karola Wielkiego rozwijała się muzyka świecka (Chansons de geste) i religijna (w Cluny i innych klasztorach). W średniowiecznych klasztorach rozwijał się chorał, ale także muzyka nie służąca liturgii. Na dworach rozkwitała sztuka trubadurów i truwerów (najważniejszy – Adam de la Halle). Od IX w. na terenach dzisiejszej Francji rozwinęła się muzyka wielogłosowa; w pocz. XII w. klasztorze St. Martial w Limoges, pod koniec XII w. w Paryżu (Notre Dame). Tam też zanotowano imiona dwóch pierwszych, znanych dziś historykom muzyki kompozytorów: Leoninus i Perotinus. Francja stała się wtedy centrum nowej muzyki w Europie, a najważniejsze tego przejawy to Roman de Fauvel z muzyką Philippe’a de Vitry (1 poł. XIV w.) i twórczość Guillaume’a de Machaut. W XV w. muzyka rozwijała się przede wszystkim na dworze książąt burgundzkich (tzw. szkoła burgundzka i flamandzka). W XVI w. rozkwitła chanson, której najwybitniejszym przedstawicielem był Clément Jannequin. Chanson, w której muzyka ilustruje i komentuje wyszukany tekst, od tego czasu może być uważana za reprezentatywny gatunek muzyki francuskiej. Tendencję tę rozwinęła aktywność poetów Plejady (Pierre Ronsard i in.), którzy układali teksty chansons. Najwybitniejsi kompozytorzy muzyki wokalnej w czasach renesansu to także: Josquin des Prés, Jacob Clemens non Papa, Claude Le Jeune. Rozwijała się już wtedy również muzyka instrumentalna, przede wszystkim na lutnię i organy. W XVI w. na dworze najważniejszym gatunkiem służącym sztuce reprezentacyjnej stał się ballet de cour. Były wystawiane niezwykle efektownie, a uczestniczyli w nich arystokratyczni amatorzy oraz zawodowcy. Okres klasyczny w muzyce francuskiej W odróżnieniu od innych krajów, okres od poł. XVII w. do rewolucji w 1789 r. zwany jest przez historyków francuskiej sztuki, także muzyki, „klasycznym” (a nie barokowym). Był to okres wyjątkowego rozkwitu muzyki operowej i instrumentalnej. Sprzyjał temu mecenat królewski, zwłaszcza Ludwika XIV, który osobiście tańczył w wielu baletach. Dla niego powstała też pierwsza w Europie stała orkiestra, w której instrumenty były zdwajane (Le grande bande des 24 violons du roi). Za czasów Ludwika XIV życie muzyczne koncentrowało się wokół Wersalu i tam kształtowano mody, które potem naśladowano na setkach pomniejszych dworów w całej Europie. Balety i opery komponował przede wszystkim Jean-Baptiste Lully, a po nim Jean-Philippe Rameau. Fakt, iż przedstawienia opłacał król, pozwalał na to, by były bardzo rozbudowanymi (5-aktowymi) i efektownie zrealizowanymi widowiskami z muzyką. W muzyce instrumentalnej największą sławę zyskali lutniści (Denis Gaultier, Charles Mouton), a następnie klawesyniści (Jacques Champion de Chambonnières, Louis Couperin, François Couperin, Jean-Philippe Rameau, Louis-Claude Daquin, Jean-Henri d’Anglebert). Rozwinęli oni charakterystyczną dla muzyki francuskiej suitę, w której miniatury często miały charakter programowy albo nawet ilustracyjny. Na potrzeby dworu powstawały bardzo efektowne utwory wokalno-instrumentalne, takie jak najbardziej dziś znane Te Deum Charpentiera. Powstawała też muzyka na większe zespoły instrumentalne, a za najważniejszego twórcę symfonii w XVIII w. uważany jest François-Joseph Gossec. W drugiej połowie XVIII w. w Paryżu działała największa orkiestra w Europie. Najważniejsze cechy wyróżniające muzykę francuską od innych, a zwłaszcza od włoskiej, tak podsumowuje Danuta Gwizdalanka: Podstawę stylu francuskiego tworzyła muzyka taneczna o przejrzystej formie. Opera powstała z utanecznionego dramatu muzycznego i scenicznej tragedii, toteż główną jej atrakcję stanowiły chóry i sceny taneczne. Muzykę francuską cechowała większa powściągliwość niż włoską i to zarówno w sferze emocjonalnej, jak również technicznej. Francuzi cenili wyrafinowanie, a także zamierzoną „sztuczność”. W stosowaniu środków wirtuozowskich zalecali umiar. Patos francuskiej muzyki zespołowej z lat 1660–1720 wyraźnie różnił się od kameralności muzyki instrumentalnej w Italii (i Niemczech). Brzmienie pełne blasku francuska muzyka dworska zawdzięczała intensywnemu użyciu grupy dętych (obok smyczkowych). Francuzi długo nie mieli poważania dla muzyki instrumentalnej, która ich zdaniem była niejasna, gdyż pozbawiona znaczenia, jakie w muzyce wokalnej niosły słowa. Wiek XIX i XX W wyniku rewolucji powstawały utwory okolicznościowe, ale szybko reprezentacyjny charakter odzyskała opera, zwłaszcza że cieszyła się osobistym zainteresowaniem Napoleona. Luigi Cherubini piał pierwsze opery, które w nowej sytuacji – i dla nowej, szerszej publiczności – zawierały liczne wątki sensacyjne. W pierwszej połowie XIX wieku rozwinęła się wielka opera historyczna, w której niezwykle istotna była melodyjność partii wokalnych oraz wystawność inscenizacji; najważniejszym z kompozytorów takich oper był Giacomo Meyerbeer. Rewolucji w dziedzinie muzyki instrumentalnej dokonał Hector Berlioz, który w poważnym stopniu wpłynął na romantyczną muzykę orkiestrową w całej Europie. W drugiej połowie XIX w. opera stawała się coraz bardziej liryczna (np. Faust Charles’a Gounoda), a obok niej – dla kontrastu – pojawiła się operetka (Jacques Offenbach). Najważniejsi kompozytorzy działający w tym czasie we Francji to także Georges Bizet, César Franck, Gabriel Fauré oraz Camille Saint-Saëns. W tym czasie styl francuski rywalizował przede wszystkim z niemieckim, od którego różnił się paroma cechami. We Francji najwyżej stawiano operę, za naturalne bowiem uważano podporządkowanie muzyki słowu. Recenzując przedstawienia najpierw oceniano libretto, a dopiero potem muzykę. W Niemczech hierarchia ważności była odwrotna i muzykę najbardziej ceniono za to, że może obyć się bez słów i potrafi oddziaływać na słuchaczy bez pośrednictwa tekstu, jako „mowa duszy”. Niedookreśloność muzyki dla Francuzów była jej wadą, a dla Niemców – zaletą. Inne było też we Francji wyobrażenie o pozycji artysty: Artysta francuski pozostawał „obywatelem republiki”. Podobnie jak jego XVIII-wieczni poprzednicy muzykę często jeszcze traktował jak rozrywkę, a zarazem element społecznego ceremoniału. Koncertu nie utożsamiał z nabożeństwem (jak to czyniono w Niemczech). Pod koniec XIX wieku rewolucji w muzyce francuskiej dokonał Claude Debussy, któremu często daje się miano „ojca nowoczesnej muzyki”. Nawiązywał on francuskiej tradycji, w której ważna była barwa instrumentalna, ilustracyjność, subtelność wyrazu – główne cechy muzyki nazwanej impresjonistyczną. W pierwszej połowie XX wieku Paryż, który był uważany nadal za centrum europejskiej kultury, skupiał wielu artystów. Byli tu Francuzi – jak Maurice Ravel lub Darius Milhaud i cudzoziemcy – jak Igor Strawinski, albo Arthur Honegger. Stąd upowszechnił się w Europie jazz. W latach międzywojennych rozwinął się tutaj neoklasycyzm, który w znacznym stopniu oddziaływał również na Polskę – poprzez Nadię Boulanger, u której studiowało wielu Polaków. Po wojnie najważniejszym kompozytorem był Olivier Messiaen oraz Pierre Boulez. W paryskim radiu powstała muzyka konkretna. Obecnie Paryż nie jest już centrum światowej muzyki, lecz nadal stanowi bardzo ważny ośrodek. Przyczynia się do tego znakomita Opéra Bastille, a w muzyce awangardowej – założony w 1975 IRCAM (Institut de Recherche et Coordination Acoustique Musique), gdzie muzycy i naukowcy współpracują w poszukiwaniu nowych technik. Tam właśnie narodził się spektralizm. Sport Dużą popularnością cieszy się piłka nożna. Francja zdobyła tytuł mistrza świata w piłce nożnej w 1998 i 2018 roku ,mistrza Europy w 1984 i 2000 roku oraz wicemistrza w 2016. Często uprawianym sportem jest także rugby union i kolarstwo. Dobrze rozwinięte są tradycje hippiczne. Francja posiada 247 hipodromy, tzn. więcej niż we wszystkich pozostałych krajach UE razem wziętych. Rocznie organizuje się na nich 16 500 wyścigów. Francja była gospodarzem Mistrzostw Europy w Piłce Nożnej 2016. We Francji popularna jest także piłka ręczna. Francuzi są mistrzami olimpijskimi z Pekinu i Londynu, mistrzami świata (1995, 2001, 2009, 2011, 2015) i mistrzami Europy (2006, 2010). Silna jest także reprezentacja Francji w koszykówce kobiet, m.in. olimpijskie srebro w Londynie. Francuzi wiodą także prym w sportach zimowych, m.in. Jason Lamy Chappuis w kombinacji norweskiej czy Martin Fourcade, Alexis Bœuf, Marie Habert, Marie-Laure Brunet, Quentin Fillon Maillet, Fabien Claude, Anaïs Chevalier-Bouchet w biathlonie, Alexis Pinturault, Tessa Worley w narciartwie alpejskim, Perrine Laffont, Ophélie David w narciarstwie dowolnym. Osiągają sukcesy w snowboardingu. Zobacz też Francuska kolonizacja Ameryki Północnej Dolina Loary kuchnia francuska Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Polski portal we Francji Francuski dla Polaków – Portal o Francji i języku francuskim Państwa w Europie Zachodniej Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych G8

789152

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mapa%20polityczna

Mapa polityczna

Mapa polityczna – małoskalowa mapa tematyczna prezentująca duże obszary (świat, kontynenty lub ich części), której głównym celem jest pokazanie państw i terytoriów zależnych. Na mapach politycznych przeważnie nie zwraca się uwagi na geograficzne czy osadnicze elementy takie jak rzeźba terenu, sieć osadnicza, drogowe i kolejowe linie komunikacyjne itp. Przypisy Polityczna Geografia polityczna

44852

https://pl.wikipedia.org/wiki/Egipt

Egipt

Egipt (, Miṣr; dialekt egipski Máṣr, /masˤɾ/; ; , Aígyptos), nazwa oficjalna Arabska Republika Egiptu (arab. , Dżumhurijjat Misr Al-Arabijja) – państwo położone w północno-wschodniej Afryce z półwyspem Synaj w zachodniej Azji. Egipt graniczy z Izraelem i Palestyną (Strefą Gazy) na północnym wschodzie, Sudanem na południu i Libią na zachodzie. Od północy rozpościera się Morze Śródziemne, a na wschodzie Morze Czerwone. Etymologia Staroegipska nazwa kraju oznacza „Czarny Ląd” i odnosi się do żyznych gruntów wzdłuż Nilu, będących przeciwieństwem sąsiadującej z nimi pustyni, „Czerwonego Lądu”. Arabskie słowo Miṣr, obecna oficjalna nazwa kraju, ma pochodzenie semickie. Według pierwotnego asyryjskiego rodzaju pisma słowa Misir / Musur są spokrewnione z hebrajskim słowem מִצְרַיִם (Mitzráyim) oznaczającym kraj lub państwo. Początkowe wąskie znaczenie tego słowa, rozumiane jako Egipt Dolny (Dolny Kraj), zostało rozszerzone na cały kraj (Górny i Dolny Egipt). Nazwy europejskie Egypt, Ägypten, Égypte, Egitto itd. pochodzą z łacińskiego słowa Aegyptus i pierwotnie ze starogreckiego słowa Αίγυπτος (Aigyptos). Koptowie utrzymują, że są bezpośrednimi potomkami staroegipskiego społeczeństwa z czasów faraonów. Od ich imienia powstało greckie słowo aigyptos, które np. w języku niemieckim przekształciło się w słowo Ägypten. Według innych teorii słowo Aigyptos stanowi kontaminację egipskiego wyrażenia ḥwt-k3-ptḥ, co oznacza „Siedziba duszy boga Ptah”, przy czym jest to także nawiązanie do świątyni Ptaha w Memphis. Geografia Podstawowe informacje Długość granic: całkowita 2689 km (w tym: Strefa Gazy 11 km, Izrael 255 km, Libia 1150 km, Sudan 1273 km) Długość wybrzeża: 2450 km Najwyższy punkt: Góra Świętej Katarzyny 2629 m n.p.m. Najniższy punkt: Al-Kattara 133 m p.p.m. Współczynnik urbanizacji: 43% (2008) Ważne miasta: Kair, Aleksandria, Luksor, Asuan, Asjut, Al-Mahalla al-Kubra, Giza, Port Said, Szubra al-Chajma, Suez, Fajum. Klimat W Egipcie przeważa klimat skrajnie suchy zwrotnikowy. Roczna suma opadów na ogół nie przekracza kilkudziesięciu milimetrów. Z tego względu większość ludności zamieszkuje tereny w delcie i dolinie Nilu. Nad rzeką istnieje oaza nadrzeczna, której długość wynosi niecałe 3 tys. kilometrów. Od tysiącleci w Egipcie tworzono system sztucznego nawadniania, znacznie zwiększając powierzchnię gruntów uprawnych. System nawadniający rozbudowano w 1970 roku, gdy w Asuanie zbudowano zaporę wodną (Wielka Tama), sztuczny zbiornik (Jezioro Nasera) i elektrownię wodną. Ochrona przyrody Na terenie Egiptu znajdują się dwa rezerwaty biosfery – Rezerwat biosfery Omayed oraz Rezerwat biosfery Wadi al-Allaki. Historia Starożytny Egipt Tereny w dolinie i delcie Nilu są kolebką cywilizacji starożytnego Egiptu. Okres predynastyczny (ok. VI tysiąclecie p.n.e.–ok. 3350 p.n.e.) i protodynastyczny (ok. 3350–ok. 3150 p.n.e.) były okresem przełomu epipaleolitu i neolitu. Na terenie Egiptu rozwijały się wtedy różne kultury neolityczne o charakterze osiadłym i rolniczym, jednakże nie były one jednolite w całym kraju. Należały do nich, m.in. zlokalizowane w dolinie Nilu, kultury Tasa i Badari (ok. 4500 p.n.e.), nazwane tak od miejsc, w których znaleziono ich ślady, oraz na południowym krańcu Dolnego Egiptu stanowiska Merimde-Beni-Salame oraz El-Omari. Wczesny okres predynastyczny obejmuje końcowe stadium rozwoju kultur fajumskiej – na północy i Badari – na południu. Znacznie odmienne od nich były kultury Nagada I i II z IV tysiąclecia p.n.e., poprzedzające bezpośrednio historyczną epokę dziejów Egiptu. Przede wszystkim obie miały znacznie większy zasięg. W kulturze Nagada I zaobserwować już można cechy społeczeństwa rozwarstwionego i klasowego. Nagada II to kultura o znacznie większym zasięgu, bo obejmowała całą dolinę Nilu i Deltę, a także nawiązały relacje z obcymi cywilizacjami. Okres historyczny starożytnego Egiptu rozpoczął się wraz z założeniem pierwszej dynastii z Tinis. W okresie tym, zwanym przez Manetona tynickim, ostatecznie ukształtowały się wierzenia religijne Egipcjan, powstawała technika, sztuka i pismo hieroglificzne. Egipski władca, który rezydował w Memfis, uważany był za wcielenie boga Horusa. Pierwsi królowie Egiptu próbowali podporządkować sobie sąsiednie krainy, Nubię i Libię. Stare Państwo (dynastie od III do VI), które swoim terytorium sięgało poza pierwszą kataraktę, znane jest szczególnie z monumentalnych budowli: mastab, świątyń i piramid. Pierwsza z nich to schodkowa piramida faraona Dżesera wybudowana w Sakkarze, a zaprojektowana przez Imhotepa. Kolejne, budowane przez władców IV dynastii w Gizie, to piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. Religia i polityka przenikały się, ale rola kapłanów nie była jeszcze tak wielka, jak w późniejszych okresach. W zasadzie można mówić o podporządkowaniu kapłanów władzy królewskiej. Za czasów V dynastii najważniejszym z egipskich bogów stał się bóg słońca Re, czczony w Heliopolis. Faraon został uznany za syna boga Re (Sa Re), a po śmierci uosabiano go z bogiem płodności i władcą podziemi Ozyrysem. W czasie pierwszego okresu przejściowego pozycja religijna i polityczna faraona w państwie ulegała osłabieniu, a coraz większą rolę zaczęli odgrywać lokalni urzędnicy – nomarchowie. Postępująca decentralizacja doprowadziła do poważnego kryzysu władzy centralnej i w końcu do całkowitego załamania się władzy królewskiej i rozpadu państwa na dzielnice, przy czym wyraźnie zaznaczył się podział sprzed zjednoczenia, na Egipt Górny i Dolny. Po okresie przejściowym i rozpadzie Egiptu, państwo odtworzył Mentuhotep II z Teb, rozpoczynając okres Średniego Państwa, które sięgało już po drugą kataraktę. Władcy XII dynastii podbili Nubię do drugiej katarakty na Synaju utrzymywali tam posterunki wojskowe. Faraon Senuseret III (Sesostris) z XII dynastii znacznie przyczynił się do wzrostu potęgi Egiptu na arenie międzynarodowej m.in. poprzez liczne kampanie nubijskie (nawet na południe od drugiej katarakty) i wyprawę do Palestyny, która to wyprawa zapoczątkowała silne wpływy Egiptu w tym regionie. Przeprowadził on również reformy administracyjne i wzmocnił centralną władzę, ograniczając wpływy gubernatorów w prowincjach. W czasach Średniego Państwa znacznie rozkwitł handel z Mezopotamią, Cyprem, Kretą, a rzecznikiem egipskim było Byblos we współczesnym Libanie, gdzie panowała miejscowa dynastia, posługująca się egipskimi hieroglifami. U schyłku państwowości drogą pokojowej migracji zaczęli pojawiać się nowi przybysze z Azji, co okazało się zapowiedzią obcego panowania w Egipcie w tzw. Drugim Okresie Przejściowym w okresie którego Egipt utracił Nubię, Synaj i Palestynę. W okresie tym panowali tzw. Hyksosi. Wywodzili się oni prawdopodobnie z ludności azjatyckiej, osiedlającej się już w czasach świetności Średniego Państwa, we wschodniej Delcie Nilu. Rządy Hyksosów reprezentowane były jako dwie równoległe dynastie (XV i XVI), kontrolujące większą część Dolnego i Środkowego Egiptu. W Górnym Egipcie znaczną niezależnością cieszyli się tebańscy władcy z XVII dynastii i to oni właśnie toczyli liczne wojny z Hyksosami. Zmagania ich zwieńczył Ahmose (tradycyjnie uważany za założyciela XVIII dynastii) zdobywając twierdzę Hyksosów – Awaris. To pierwsze panowanie obcych władców w Egipcie pozostało na długo w pamięci przyszłych pokoleń. Ahmose ponownie zjednoczył kraj, który wkroczył w tzw. okres Nowego Państwa. W okresie Nowego Państwa Egipt osiągnął apogeum potęgi. Egipcjanie wymusili respektowanie swoich interesów na ludach Azji: Hurytach, Hetytach, Babilończykach i Asyryjczykach. Najważniejsi faraonowie z XVIII dynastii, którzy przyczynili się do ekspansji egipskiej, to Totmes I i Totmes III. Jako znaczącą postać wymienić także należy królową Hatszepsut, która co prawda nie wsławiła się wyczynami militarnymi, ale poświęciła się głównie sprawom wewnętrznym państwa wznosząc wiele budowli (m.in. świątynię Milionów Lat w Deir el-Bahari), a także inicjując słynną wyprawę do krainy Punt. W okresie Nowego Państwa najwyższym bogiem stał się Amon, z ośrodkiem w Tebach. Jednak faraon Amenhotep IV (który przyjął później imię Echnatona), dokonał bezprecedensowej próby obalenia powszechnego w państwie kultu boga Amona na rzecz Atona, którego podniósł do rangi najwyższego bóstwa państwowego. Założył on również nową stolicę państwa – Achetaton. Faraon sam stał się kapłanem swojej religii, dążącej – jak sądzi wielu uczonych – do monoteizmu, co spotkało się z bardzo silną opozycją tebańskich kapłanów Amona, których wpływy polityczne i majątki były bardzo duże. Jego następca, Tutanchamon powrócił do doktryny religijnej Teb. Po przeprowadzeniu reformy religijnej i reorganizacji państwa przez faraona Horemheba, Egipt stał się za XIX dynastii czołową potęgą ówczesnego świata. Kolejny wielki władca Ramzes II po zakończonych pokojem zmaganiach z Hetytami, podjął w czasie swoich rządów wielki program budowlany na niespotykaną dotąd skalę. Pomimo zewnętrznej świetności panowania Ramzesa II, pozostawił on państwo w stanie osłabienia, co było szczególnie niekorzystne wobec zagrożenia, jakie niebawem zawisło nad Egiptem pod postacią tzw. Ludów Morza. Wprawdzie ostatniemu wielkiemu faraonowi Nowego Państwa Ramzesowi III udało się odeprzeć ich atak, ale po jego śmierci rozpoczął się stopniowy upadek królestwa. Inwazja Ludów Morza rozpoczęła Trzeci Okres Przejściowy, Egipt był wówczas rozbity politycznie. Na południu wokół ośrodka religijnego w Tebach powstało silne, niezależne państwo pod władzą kapłanów Amona. W 671 p.n.e. Memfis opanowali Asyryjczycy, którzy 8 lat później zajęli również Teby. Początek tzw. Epoki Późnej wyznacza objęcie władzy przez Psametycha I, którego panowanie (do 610 p.n.e.) zapoczątkowało zjednoczenie Egiptu, aż do podboju perskiego w roku 525 p.n.e. Faraonowie próbowali opanować Bliski Wschód, w czym przeszkodzili im Babilończycy. Powodzeniem za to zakończyła się wyprawa na Cypr. W VI w. p.n.e. Egipt sprzymierzył się z Babilonią, Lidią i Spartą przeciwko potędze Persji. Jednak Achemenidzi dysponując silną armią zajęli i Lidię, i Babilonię, a w roku 525 p.n.e. sam Egipt. W roku 404 p.n.e. władcom egipskim udało się odeprzeć Persów, ale nie na długo. W 343 p.n.e. Persowie ponownie podbili Egipt. Jedenaście lat później macedoński wódz Aleksander Wielki bez walki wkroczył do kraju nad Nilem otwierając jego nowy okres – tzw. Egipt ptolemejski. Trzy wieki pod panowaniem greckiej dynastii zapoczątkował jeden z dowódców Aleksandra Wielkiego – Ptolemeusz. Panowanie greckie, pomimo iż wywoływało powstania i bunty, generalnie koncentrowało się wokół Egiptu i władcy dbali o jego interesy polityczne w takim samym stopniu, jak faraonowie w poprzednich wiekach, a więc w tradycyjny sposób dążyli do powiększenia posiadłości egipskich na Bliskim Wschodzie (m.in. w Palestynie) oraz reprezentowali tendencje ekspansjonistyczne w Nubii. W II w. p.n.e. nastąpił okres politycznej i ekonomicznej destabilizacji państwa, a południem kraju wstrząsały rebelie. W następnym wieku słabość władzy centralnej trwała nadal. Spowodowana była ona przede wszystkim wewnętrznymi walkami w dynastii Ptolemeuszów o władzę. Bezustannie walczący ze swym rodzeństwem o tron, kolejni władcy nie byli w stanie przeciwstawić się rosnącej coraz bardziej potędze Rzymu, a co gorsza niektórzy z nich w walce o władzę, usiłowali zdobyć poparcie rzymskiego senatu. Będąc wciąż potęgą gospodarczą, Egipt politycznie i militarnie znaczył coraz mniej. W 30 p.n.e. kraj stał się częścią Imperium Rzymskiego. Po śmierci Kleopatry VII, ostatniej przedstawicielki dynastii Lagidów, Oktawian August przyłączył de facto Egipt do imperium rzymskiego. Egipt rządzony był przez bezpośredniego przedstawiciela cesarza, namiestnika ekwickiego w najwyższej randze prefekta. W początkowym okresie rządów rzymskich zaznaczył się pewien wzrost dobrobytu. Kraj zachował podział na nomy, ale rola nomarchów została znacznie ograniczona na rzecz powoływanych przez prefekta strategów. Status Egiptu niewątpliwie wyróżniał się spośród innych prowincji cesarskich. Z czasem zaczęły się pojawiać poważne problemy wynikające z nadmiernego obciążenia podatkami i chociaż niektórzy cesarze darzyli Egipt szczególną przychylnością, to jednak nie wpływało to na poprawę sytuacji miejscowej ludności – zarówno Greków, zamieszkujących większe ośrodki miejskie, jaki Egipcjan. Kres cywilizacji starożytnego Egiptu (w jej klasycznym wymiarze i zabarwionym jeszcze grecką kulturą w późniejszym okresie) położył nie Rzym, ale chrześcijaństwo, które w zasadniczy sposób przeobraziło kulturę Egiptu. Umowną i symboliczną datą zakończenia epoki starożytnego Egiptu jest rok 395, a więc data podziału państwa rzymskiego przez Teodozjusza na dwie części. Po roku 395 Egipt, w znacznym już stopniu chrześcijański, wszedł w orbitę dziejów części wschodniej – Bizancjum, otwierając nowy rozdział swych dziejów. Średniowieczny Egipt Egipt w okresie bizantyjskim padł ofiarą obcych najazdów w VII wieku. Najpierw w latach 618–621 kraj został podbity przez perską dynastię Sasanidów, którzy usiłowali odtworzyć starożytne imperium. Persów zdołał pokonać cesarz bizantyński Herakliusz i w 629 roku przywrócił na krótko władzę Bizancjum nad prowincją. W 633 rozpoczęły się ataki koczowników arabskich, którzy po zajęciu szeregu ziem należących do Bizancjum i Iranu w 640 roku rozpoczęli podbój Egiptu. W 642 roku upadła stołeczna Aleksandria, a w 645 cały Egipt znalazł się pod panowaniem arabskim. Arabski podbój Egiptu okazał się trwały, a w pierwszym okresie, gdy imperium zachowywało jedność Egipt był tylko jedną z wielu jego prowincji. Stolicą Kalifatu został najpierw, za dynastii Umajjadów Damaszek (661-750), a po zwycięstwie Abbasydów został nią bardziej odległy od Egiptu Bagdad (750-868). Wielki rozrost terytorialny imperium arabskiego i różnorodność ludów je zamieszkujących kryły w sobie zalążki jego szybkiego rozpadu. Niemniej Egipt był w tym czasie na tyle ważną i nieperyferyjną prowincją, że utrudniało to jego ewentualne uniezależnienie się. W okresie tym nastąpiła dość szybka islamizacja kraju. Wraz z upływem czasu władza kalifów w Bagdadzie stawała się coraz słabsza i zaczęła ograniczać się do aspektów religijnych. W trudzie rządzenia w częściach ogromnego imperium zastępowali kalifów zarządcy zwani emirami. Abbasydzi obawiając się ambicji arabskich możnych na emirów wyznaczali często ludzi pochodzenia tureckiego lub irańskiego. Liczyli na ich większą lojalność względem władców, którym zawdzięczali całą swą pozycję. Jednak z czasem siły odśrodkowe stały się na tyle silne, a egalitaryzm islamu na tyle niwelował problem pochodzenia emirów, że umożliwił im usamodzielnienie się względem Bagdadu. Pierwszym namiestnikiem (emirem) Egiptu, który zerwał swą zależność wobec kalifa był dawny gwardzista tureckiego pochodzenia, Ahmad Ibn Tulun (868–884). Władza Tulunidów objęła oprócz Egiptu także Palestynę i Syrię. Jednak ich siła osłabła bardzo za panowania prawnuka Ahmada Ibn Tuluna – Haruna którego rządy sprowadzały się do korzystania z uciech życia dworskiego. Wykorzystali to Abbasydzi, którzy w 904 roku zaatakowali emirat. Zdołali zdobyć Syrię, a po zamordowaniu Haruna przez jego żołnierzy wkroczyli do Egiptu, gdzie zmusili jego następcę Szajbana do ucieczki. Jakkolwiek władza Abbasydów została odrestaurowana, to sam problem słabości kalifów nie został zażegnany. Krucha jedność Egiptu ze stołecznym Bagdadem została zerwana w 935 roku, gdy kalif Ar-Radi został zmuszony oddać faktyczną władzę w ręce tureckiego gwardzisty Ibn Raika, który otrzymał tytuł „emira emirów”. Nowe państwo i dynastię rządzącą Egiptem ponownie założył przybysz pochodzenia tureckiego, Muhammad Ibn Tughdż, który w roku 935 zerwał z Bagdadem. W odróżnieniu od Tulunidów nowy władca zdołał w roku 939 zdobyć uznanie swej władzy ze strony kalifa, który nadał Muhammadowi tytuł „ichszid” (oznaczający po persku „księcia”). Od tytułu tego ukuta została nazwa dynastii. Ibn Tughdż nie zadowolił się tylko panowaniem nad Egiptem i wkrótce opanował Palestynę i Syrię oraz Al-Hidżaz. Potęga dynastii trwała jednak krótko. Po śmierci jej założyciela władzę sprawowali formalnie kolejno jego synowie. W praktyce krajem rządził jako regent czarnoskóry władca z Abisynii – Abu al-Misk Kafur. Za jego rządów kraj musiał odpierać ataki Hamdanidów, którzy zajęli część Syrii. Po śmierci Kafura Egipt został od zachodu najechany i podbity przez nowych zdobywców – szyicką dynastię Fatymidów. Jakkolwiek Fatymidzi byli zdobywcami, którzy przybyli do Egiptu z Tunezji, szybko przenieśli centrum swego państwa do Egiptu. Państwo Fatymidów było jednym z najpotężniejszych w historii średniowiecznego islamu, a sami Fatymidzi założyli konkurencyjny wobec Bagdadu, szyicki kalifat. W okresie apogeum potęgi Fatymidzi rządzili całą Północną Afryką, od Maroka poprzez Algierię, Tunezję po Egipt oraz Palestyną, Syrią i Al-Hidżazem. Ponieważ Isma’iliccy władcy tego imperium byli w zdecydowanej mniejszości, cechowała ich daleko posunięta tolerancja – nie tylko w stosunku do wyznawców pozostałych odłamów islamu, ale również wobec chrześcijan i żydów. Fatymidzi swą siłę militarną w Egipcie oparli na armii Mameluków – niewolników kipczackich lub kaukaskich. Upadek znaczenia dynastii przypieczętowały wyprawy krzyżowe i powstanie Królestwa Jerozolimskiego w 1099 roku. Sukcesy chrześcijan w Palestynie podważyły fatymidzki prestiż obrońców islamu. Wprawdzie sam Egipt zdołał odeprzeć inwazję wojsk chrześcijańskich, jednak osłabione państwo padło wkrótce ofiarą nowej potęgi w regionie – sunnickiej dynastii Ajjubidów. Egipt został opanowany przez kurdyjską dynastię Ajjubidów w czasie wypraw krzyżowych i to właśnie walki i układy z chrześcijanami stały się głównymi problemami nowych panów Egiptu. Kair zdobył w 1169 roku Szirkuh, ale to jego bratanek, Saladyn był właściwym założycielem dynastii i potęgi nowego państwa. Ajjubidzi – mimo że tytułowali się sułtanami Egiptu – środek ciężkości państwa przenieśli na północ, do Syrii<ref name=Baczkowski>{{cytuj książkę |nazwisko= Baczkowski (red.) |imię=Krzysztof |tytuł= 'Wielka Historia Świata t.5 Późne średniowiecze''' |wydawca=Fogra Oficyna Wydawnicza |miejsce= Kraków |rok=2005 |isbn= 83-85719-89-X}}</ref>. Sam Saladyn oprócz Egiptu kontrolował również Trypolitanię, wschodnią Tunezję, Al-Hidżaz, Jemen, Syrię i zachodnią część Mezopotamii. Był też zdobywcą Palestyny i pogromcą chrześcijańskiego Królestwa Jerozolimy. Zwycięstwo nad armią krzyżowców pod Hattin w roku 1187 przyniosło mu nieśmiertelną chwałę w świecie islamu. Zdobycie Jerozolimy ściągnęło na jego państwo III wyprawę krzyżową, którą mimo utraty Akki zdołał odeprzeć. Saladyn zasłynął jako polityk zręczny i przy tym umiarkowany, opiekun sztuki i nauki. Po jego śmierci państwo zostało podzielone między jego krewnych – brata i synów, którzy wkrótce rozpoczęli wewnętrzne walki i osłabili potęgę dynastii. Najbardziej znanym następcą Saladyna był sułtan Al-Kamil, który popierał kontakty handlowe z miastami włoskimi. Mimo tego musiał odeprzeć V wyprawę krzyżową, której celem był podbój Egiptu. Krzyżowcy zdobyli nawet ważną twierdzę na drodze do Kairu – Damiettę. Al-Kamil zaproponował wówczas krzyżowcom zwrot Jerozolimy w zamian za wycofanie się z Egiptu, jednak pewni zwycięstwa legaci papiescy odrzucili te propozycje. Wówczas Al-Kamil okrążył ich armię, która wyruszyła na Kair i zmusił do kapitulacji. W roku 1229 doszło do traktatu pomiędzy cesarzem rzymskim Fryderykiem II a Al-Kamilem. Sułtan nie podjąwszy walki z krzyżowcami oddał w ręce chrześcijan miejsca święte w Palestynie z Jerozolimą i Betlejem na czele. Była to niezwykle humanitarna próba zażegnania kolejnych wypraw krzyżowych i pogodzenia zwaśnionych religii. Mimo że następcy Al-Kamila zdołali pokonać krzyżowców i odebrać im ostatecznie Jerozolimę, to sama dynastia Ajjubidzka pogrążyła się w walkach wewnętrznych. Wykorzystali to Mamelucy – których potęga w XIII wieku bardzo wzrosła i w latach 1250–1258 odsunęli Ajjubidów od rządów w Egipcie. Dynastia dłużej przetrwała w Syrii, ale i tam wkrótce dosięgły ich armie Mameluków. Osobną epokę w historii muzułmańskiego Egiptu stanowią czasy Mameluków, którzy rządzili Egiptem przez ponad dwa i pół stulecia i stworzyli najtrwalsze państwo w średniowiecznej historii tego kraju. Mamelucy byli obcego, głównie kaukaskiego pochodzenia. Mamelucy pokonali niezwyciężonych dotychczas Mongołów oraz dali w Kairze schronienie ostatnim kalifom abbasydzkim, którzy musieli uciekać po zniszczeniu przez Mongołów Bagdadu. Epokę Mamelucką tradycyjnie dzieli się na dwa okresy, którym przypisuje się dwie umowne „dynastie”. Byli to pochodzący ze stepów czarnomorskich kipczaccy Bahryci, oraz wywodzący się z regionu kaukaskiego czerkiescy Burdżyci. Nie były to dynastie w znaczeniu rodziny, choć niektórzy władcy byli rzeczywiście ze sobą spokrewnieni. Selim I w bitwie pod Mardż Dabik z 24 sierpnia 1516 roku całkowicie rozbił tradycyjną armię Mamelucką wykorzystując nowoczesną artylerię i arkebuzy. W bitwie tej zginął również sułtan egipski, Kansuh al-Ghauri. Dzięki temu zwycięstwu Turcy bez oporu opanowali Syrię, a po kolejnym zwycięstwie również Palestynę. Tymczasem nowy sułtan egipski, Tumanbaj uzbroił kolejną armię, w której znalazła się nawet niewielka liczba dział dostarczonych przez Wenecjan. Jednak słabo wyszkolone wojska egipskie ponownie uległy przewadze tureckiej (bitwa pod Ar-Rajdanijją, 22 stycznia 1517). Spowodowało to wkrótce upadek Kairu (30 stycznia 1517) i ostateczną klęskę Tumanbaja, którego schwytano i stracono w kwietniu tego roku. Upadek państwa Mameluckiego kończy umownie historię średniowiecznego Egiptu. Inwazja turecka otwiera jednocześnie prawie 300-letni okres w historii tego kraju, w którym Egipt mniej lub bardziej podległą prowincją Imperium Osmańskiego. Pod koniec XVIII wieku Egipt określany był jako Egipt Mameluków, który teoretycznie nadal stanowił część Imperium Osmańskiego, ale faktycznie był pod całkowitą władzą Mameluków. Po 1797 roku, gdy trwała jeszcze wojna Francji z Monarchią Brytyjską, Napoleon Bonaparte by zmusić Wielką Brytanię do kapitulacji, ruszył więc na Egipt Mameluków, mający być przyszłą bazą wypadową pod inwazję na Indie będące kolonią Wielkiej Brytanii. Wyprawa egipska doszła do skutku w maju 1798 roku. Wzięło w niej udział 38 tysięcy marynarzy i żołnierzy oraz 175 uczonych i artystów, którzy mieli badać kulturę i historię Egiptu. Po sukcesach, sprowadzających się do zajęcia Malty i Dolnego Egiptu z Aleksandrią i Kairem, wojska ekspedycyjne spotykały same niepowodzenia: upiorny klimat, choroby tropikalne, zniszczenie floty francuskiej przez eskadrę angielskich okrętów admirała Nelsona u ujścia Nilu (mylnie zwana przez historię bitwą pod Abukirem), powstanie ludności w Kairze, ingerencja wojsk tureckich, zajęcie Malty przez Anglików. Ostatecznie Francuzi zmuszeni zostali przez siły turecko-angielskie do kapitulacji w 1801 roku. Ekspedycja egipska Napoleona udała się więc tylko w swej części naukowo-badawczej. Między innymi znaleziono wówczas w czasie wykopalisk tzw. „kamień z Rosetty”. W 1808 Mamelukom odebrano ziemię i całkowicie odebrano władzę, a następnie w 1811 zostali oni wyniszczeni przez tureckiego paszę Muhammada Alego. W 1804 roku Turcy utworzyli Wicekrólestwo Egiptu. Panowanie tureckie formalnie trwało do 1914 roku, jednak de facto zakończyło się w 1881 roku, kontrolę nad Egiptem przejęli wówczas Brytyjczycy, którzy zamienili Egipt w terytorium podporządkowane. Zwierzchnictwo brytyjskie nad Egiptem umożliwione zostało w przeciągu XIX wieku, gdy Brytyjczycy stale powiększali swoje wpływy na państwo. W 1914 roku Egipt ogłoszono protektoratem brytyjskim pod nazwą Sułtanat Egiptu. W okresie I wojny światowej na terytorium Egiptu i tureckiej Palestyny miała miejsce kampania przeciw Imperium Osmańskiemu. Egipt współczesny Stan z 1914 utrzymywał się do 28 lutego 1922, gdy Egipt oficjalnie ogłosił niepodległość od Wielkiej Brytanii. Panujący wówczas już 5 lat drugi sułtan Fu’ad I został pierwszym nowożytnym królem Egiptu. Pomimo formalnej niepodległości, Egipt wciąż znajdował się pod rzeczywistymi wpływami brytyjskimi (był państwem zależnym). Początkowo przewagę w systemie politycznym zdobyły partie Wafd i Liberalna-Konstytucjonalna. Obie partie zmieniały swoje rządy naprzemiennie. Premierem z Wafd kilkukrotnie zostawał Mustafa an-Nahhas. Wafd deklarowała bronienie konstytucji przed królem. W okresie jej rządów w kraju miejsce miała modernizacja kraju, wdrożenie reformy rolnej i zorganizowanie giełdy kairskiej. Rząd podjął się z Wielką Brytanią rozmów w sprawie zadeklarowania statusu Egiptu, ostatecznie jednak negocjacje zawieszono z powodu różnych stanowisk w sprawie Sudanu. W 1929 roku na skutek globalnego kryzysu, pogorszyła się sytuacja gospodarcza Egiptu. Fu’ad na skutek rozczarowania rządami Wafd rozwiązał parlament i mianował nowym premierem wywodzącego się z Partii Liberalno-Konstytucjonalnej Ismaila Sidkiego, oczekując, że jego rząd przygotuje grunt pod autorytarne rządy samego monarchy. Na skutek autorytarnych przemian liberalnych konstytucjonalistów doszło do szeregu protestów które zostały stłumione. 27 października 1930 premier ogłosił nową konstytucję, znacząco poszerzającą uprawnienia króla i rządu. Spotkała się ona z gwałtowną krytyką prasy i partii opozycyjnych. Rozpoczęła się kampania wyborcza do nowego parlamentu, w czasie której zabroniono zgromadzeń, a wystąpienia polityków opozycyjnych były niemalże uniemożliwiane. Ostatecznie Partia Liberalno-Konstytucyjna i Wafd zbojkotowały elekcję i zwycięstwo odniosła nowa partia rządowa, powołany przez Sidkiego Lud. Działalność organizacji politycznych nieprzychylnych rządowi maksymalnie ograniczono, Sidki konsolidował swoją władzę za pomocą represji. Z czasem otwarcie zaczął dążyć do skupienia pełni kontroli nad krajem we własnych rękach. Z coraz raz większą niechęcią poczynania Sidkiego obserwował król, który ostatecznie zdymisjonował Sidkiego we wrześniu 1933. Wafd powrócił do władzy w 1936 roku. Premierem został ponownie an-Nahhasa W tym czasie tron objął Faruk I, w imieniu którego obowiązki monarchy wypełniała rada regencyjna. Umożliwiło to wprowadzenie programu reform i ogłoszenie amnestii dla uczestników protestów politycznych. Premier kontynuował rozmowy z Brytyjczykami, które zakończyły się podpisaniem traktatu egipsko-brytyjskiego. Gwarantował on stopniowe wycofanie wojsk brytyjskich z Egiptu w ciągu dziesięciu lat, likwidację brytyjskiego garnizonu w stolicy (przy zachowaniu oddziałów brytyjskich na Kanale Sueskim i w Aleksandrii), jak również przywrócenie brytyjsko-egipskiego kondominium w Sudanie. Po podpisaniu traktatu kraj w 1937 wszedł w skład Ligi Narodów, co de facto czyniło kraj całkowicie niezależnym państwem. Wpływy brytyjskie pozostawały jednak w kraju silne, toteż traktat stał się przedmiotem kontrowersji, także w partii rządzącej. 28 listopada 1937 nieudanego zamachu na an-Nahhasa dokonał członek paramilitarnego oddziału związanego z partią Młody Egipt. W końcu tego samego roku król Faruk zdymisjonował rząd an-Nahhasa. Pod koniec lat 30. premierem został Muhammad Mahmud szybko zastąpiony przez Ali Mahira. Po zakończeniu II wojny światowej relacje egipsko-brytyjskie ponownie stały się napięte. Brak kompetencji egipskich elit politycznych i związany z nią brak pełnej suwerenności przyczyniały się do powstawania antyrządowych nastrojów. Dodatkowym czynnikiem generującym napięcie były dysproporcje majątkowe między warstwą najzamożniejszych posiadaczy ziemskich (w 1952 4 tys. rodzin – 1% mieszkańców kraju – było właścicielami 70% ziemi ornej) a resztą społeczeństwa. Po II wojnie światowej proces koncentracji własności gruntów narastał. Rządząca partia Wafd, podobnie zresztą jak pozostałe ugrupowania, była związana z posiadaczami i dlatego nie podejmowała żadnych kroków na rzecz poprawy sytuacji ubogiego chłopstwa. Niepopularny w społeczeństwie był król Faruk I powszechnie obarczany winą za klęskę w wojnie izraelsko-arabskiej. Rodzina królewska także posiadała znaczny majątek ziemski, a wystawny styl życia władcy raził ubogich Egipcjan. Nastroje opozycyjne były silne zwłaszcza w największych miastach pośród studentów i biedoty. Coraz popularniejsze stawały się organizacje o radykalnym programie. Do końca lat 40. pół miliona członków zgromadziło Stowarzyszenie Braci Muzułmanów, odwołujące się do islamu, haseł antykolonialnych, krytykujące króla za klęskę w wojnie z Izraelem i domagające się państwowego wsparcia dla ubogich. Stowarzyszenie od 1937 posiadało własne formacje paramilitarne (Bataliony Stronników Boga), które dokonywały ataków na państwowych urzędników o szczególnie probrytyjskim lub negatywnym wobec organizacji nastawieniu, jak również na społeczność żydowską. Władze zwalczały bractwo; w 1948 zostało ono zdelegalizowane, a setki jego członków znalazły się w więzieniach. Kilka miesięcy później premier Mahmud Fahni an-Nukraszi został zabity przez członka bractwa. Odpowiedzią była nowa fala aresztowań, jak również zabójstwo założyciela stowarzyszenia Hassana al-Banny. W 1949 roku z kolei powstał opozycyjny ruch Wolnych Oficerów. W 1951 rząd egipski wypowiedział układ z Wielką Brytanią z 1936. Krok ten z jednej strony został przychylnie przyjęty przez społeczeństwo, z drugiej zaś zachęcił radykalne organizacje do nowych wystąpień antybrytyjskich. Jednostki brytyjskie stacjonujące nad Kanałem Sueskim stały się przedmiotem ataków. 26 stycznia 1952 w Kairze miała miejsce masowa demonstracja, w czasie której domagano się odejścia dotychczasowych elit z powodu ich moralnego upadku i zarzucenia zasad islamu. Wydarzenie to, określane następnie jako czarna sobota, było sygnałem pogarszania się sytuacji społecznej. Kolejne rządy (od stycznia do lipca 1952 rząd zmieniał się czterokrotnie) nie były w stanie jej uspokoić. Napięta sytuacja doprowadziła do rewolucji w 1952 (tzw. rewolucja Wolnych Oficerów). Był to przewrót wojskowy przeprowadzony w przez Wolnych Oficerów, jak również rewolucja społeczna, jaka po nim nastąpiła. Wystąpienie wojskowych obaliło skompromitowaną i niepopularną monarchię, a władza przeszła w ręce Rady Rewolucyjnych Dowódców. Przeprowadzili oni reformę rolną, która zlikwidowała w Egipcie wielką własność ziemską, doprowadzili do utraty politycznych wpływów przez dominującą dotąd w życiu politycznym warstwę ziemiańską i wprowadzili państwową kontrolę gospodarki, do 1956 jednak dość ograniczoną. Zawieszona została egipska konstytucja, a partie polityczne zdelegalizowane. Szczególnym represjom poddano organizacje skrajnej lewicy i prawicy: egipskich komunistów oraz Braci Muzułmańskich. Do znaczących zmian doszło w egipskiej polityce zagranicznej. Egipt dążąc do dominacji w świecie arabskim i rywalizując o nią z Irakiem, pozostał w napiętych stosunkach z Izraelem, przyjął orientację proradziecką i pomoc wojskową ZSRR. W rezultacie walki o władzę w obozie zwycięskich oficerów władzę autorytarną zdobył w kraju najbardziej popularny z przywódców wojskowych – Gamal Abdel Naser.18 czerwca 1953 Rada Regencyjna została rozwiązana, a Egipt stał się republiką. Jej pierwszym prezydentem został Muhammad Nadżib, który równocześnie pozostał premierem i przewodniczącym Rady Rewolucyjnych Dowódców. Prezydent sprzeciwiał się represjom wobec Braci Muzułmanów oraz wobec komunistów, był popierany przez część oficerów, którzy pamiętali jego postawę po aresztowaniach zwolenników skrajnej lewicy w sierpniu 1952. Opowiadał się za wprowadzeniu demokratycznych zasad rządów i za uchwaleniem nowej konstytucji. W Radzie Rewolucyjnych Dowódców większe poparcie miał jednak Naser popierający twardszy kurs. 23 lutego 1954 Rada zmusiła prezydenta do ustąpienia. 25 lutego został ponownie prezydentem, podczas gdy urząd premiera powierzono na trzy miesiące Chaledowi Muhjiemu ad-Dinowi. Po kolejnej próbie aresztowania Nagiba na ulicach Kairu wybuchły masowe demonstracje, zaś premier 27 lutego wyprowadził na ulice wojska pancerne, w których posiadał znaczne wpływy. Naser objął stanowisko premiera, musiał jednak zgodzić się, by prezydentem pozostał Nagib. Rywalizacja Nasera i Nagiba pociągnęła za sobą dalsze uderzenia w Braci Muzułmanów, którzy poparli prezydenta. 11 stycznia 1954 Stowarzyszenie zorganizowało w Kairze demonstrację studencką. Dwa dni później Rada Rewolucyjnych Dowódców zdelegalizowała organizację i aresztowała 450 osób, przeprowadziła również wymierzoną w nią kampanię propagandową. Stowarzyszenie nie zaprzestało całkowicie działalności. Wystąpiło po stronie Nagiba w czasie demonstracji w końcu lutego 1954, co pociągnęło za sobą kolejne aresztowania islamskich działaczy. Analogiczne kroki represyjne zostały podjęte w odniesieniu do komunistów, polityków Wafd i Młodego Egiptu. Swoje wpływy w wojsku, związkach zawodowych, mediach i służbach bezpieczeństwa, jak również wśród młodzieży umocnił Naser. Również dyplomacja amerykańska sceptycznie odnosiła się do postawy Nagiba, który w ocenie Amerykanów pozostawał pod szkodliwym wpływem komunistów. 5 marca 1954 Rada Rewolucyjnych Dowódców ogłosiła porozumienie z prezydentem, zapowiedziała ponowne wprowadzenie pełni swobód demokratycznych, uwolnienie więźniów politycznych i zapewnienie partiom swobody działania. Opowiedziała się także za zwołaniem zgromadzenia konstytucyjnego i uchwaleniem nowej ustawy zasadniczej. Rada pozostawiła urzędy prezydenta i premiera w rękach Nagiba. Sukces prezydenta był jednak pozorny, gdyż to jego rywal Naser dysponował już większymi wpływami. Sytuacja w kraju pozostawała niestabilna. Od 19 marca w miastach egipskich trwały zamieszki. 25 marca Rada Rewolucyjnych Dowódców zapowiedziała swoje samorozwiązanie i potwierdziła zamiar ponownej legalizacji partii politycznych. Dwa dni później zwolennicy Nasera wyszli na ulice pod hasłem „Nie dla partii i parlamentu, Gamal nie abdykuj!”. Pod ich naciskiem 30 marca Rada wycofała się ze swoich wcześniejszych decyzji i oznajmiła, że będzie zarządzać krajem aż do wycofania się z Egiptu ostatnich sił brytyjskich. Pozbawiła również Nagiba wszystkich stanowisk poza urzędem prezydenckim, który nie dawał mu żadnej faktycznej władzy. W 1954 roku miała miejsce tzw. afera Lawona – szpiedzy izraelscy podłożyli bomby pod szereg budynków należących do USA i Wielkiej Brytanii. Rząd Izraela dokonał zamachów mając nadzieję, że winą za eksplozje zostanie obarczone Bractwo Muzułmańskie, komuniści lub nacjonaliści. Podpisanie przez Nasera układu z Wielką Brytanią w październiku 1954 sprawiło, że Bracia Muzułmanie uznali go za zdrajcę Arabów. Sekcja Specjalna organizacji rozpoczęła przygotowania do jego zgładzenia, na co przyzwolił przewodniczący Bractwa. Do próby zamachu doszło w czasie wiecu w Aleksandrii 26 października 1954, gdy Naser przemawiał do dziesięciotysięcznego tłumu. Zamachowiec, Mahmud Abd al-Latif, ośmiokrotnie niecelnie wystrzelił do premiera, po czym został schwytany. Konsekwencją nieudanego zamachu była kolejna fala aresztowań działaczy muzułmańskich. Wpływy Braci Muzułmanów zostały ostatecznie złamane, struktura organizacji zniszczona. W czasie procesu wykryto również kontakty między stowarzyszeniem a Nagibem, który trafił do aresztu domowego. Walka o władzę w Egipcie zakończyła się całkowitym sukcesem Nasera, który uzyskał ogromną popularność w społeczeństwie, a zatem faktycznie objął rządy nad państwem. w kwietniu 1955 Naser stwierdził, że celem rewolucji egipskiej jest budowa społeczeństwa socjalistycznego bez podziału na klasy społeczne. Wyrazem przemian w państwie była nowa konstytucja, przyjęta 16 stycznia 1956 i nadająca prezydentowi pełnię władzy w państwie – miał on łączyć stanowiska premiera, głównodowodzącego sił zbrojnych, kierować polityką zagraniczną oraz powoływać i odwoływać ministrów. Kompetencje ustawodawcze pozostawiono w rękach Zgromadzenia Narodowego, wybieranego w wyborach powszechnych. W tym samym roku Naser uzyskał w wyborach prezydenckich 99,1% głosów. W polityce zagranicznej Naser głosił program panarabski, z akcentami panislamskimi, nie wyrzekając się zarazem nacjonalizmu egipskiego. Sprzeciwiał się powstaniu Paktu Bagdadzkiego, gdyż prowadził on do nadmiernego wzrostu znaczenia głównego konkurenta Egiptu do przywództwa w świecie arabskim – Iraku. Egipt stał się też jednym z przywódców Ruchu państw niezaangażowanych. 26 lipca 1956 prezydent Egiptu ogłosił nacjonalizację Towarzystwa Kanału Sueskiego, którego akcje należały do Francuzów i Brytyjczyków. Rezultatem był wybuch kryzysu sueskiego – wojny Egiptu z koalicją izraelsko-brytyjsko-francuską. Wojna ta okazała się militarną klęską Egiptu. Egipskie siły zbrojne mimo przeprowadzanych w poprzednich latach zbrojeń zostały pokonane przez siły koalicji. Egipt zyskał jednak na forum ONZ poparcie zarówno amerykańskie, jak i radzieckie; Rada Bezpieczeństwa ONZ wypowiedziała się przeciwko interwencji. Zmusiło to Wielką Brytanię i Francję do wycofania swoich wojsk z rejonu kanału sueskiego, także Izrael opuścił terytoria zajęte po 1956 w zamian za wprowadzenie na linię demarkacyjną z Egiptem sił pokojowych ONZ. 29 stycznia 1959 powstała krótkotrwała Zjednoczona Republika Arabska, proklamowana po blisko rocznych przygotowaniach. Jednoczyła ona Egipt i Syrię, docelowo jednak miała być jedynie pierwszym krokiem na drodze do jedności Arabów. W 1961 roku Syria wycofała się z unii, natomiast Egipt zachował nazwę Zjednoczonej Republiki Arabskiej aż do 1971. W 1967 roku rozegrała się wojna sześciodniowa stoczona pomiędzy Izraelem a Egiptem, Jordanią i Syrią w 1967 roku. W wojnę zaangażowały się także inne arabskie państwa. W 1967 wybuchła również trwająca do 1970 wojna na wyczerpanie między Egiptem a Izraelem. Po śmierci Nasera władzę objął bardziej liberalny, Anwar as-Sadat. Nowy prezydent doprowadził do usunięcia zwolenników lewicy z wyższych uczelni, mediów i partii rządzącej. W Egipcie doszło do otwarcia na prywatne inwestycje przedsiębiorców krajowych i zagranicznych, a niektóre przedsiębiorstwa sprywatyzowano. W pierwszej połowie lat 70. XX wieku gospodarka egipska zaczęła rozwijać się szybciej niż w czasach Nasera, jednak wzrost dotyczył przede wszystkim sektora usługowego, a nie przemysłu. Problemem stała się inflacja. W 1974 Egipt wyszedł z ekonomicznej stagnacji cechującej schyłek poprzedniej dekady. Od 1975 do 1981 PKB kraju wzrastało o 8% rocznie, co wynikało także z dobrej koniunktury międzynarodowej. Wbrew założeniom prezydenta, wdrażanie gospodarki wolnorynkowej doprowadziło do powstania i pogłębiania się nierówności społecznych, w tym wykształcenia się nowej elity. Kluczową rolę w elitach odgrywali byli wojskowi i oficerowie wywiadu, jak również potomkowie rodzin arystokratycznych, którzy zdołali ocalić za granicą część majątku po rewolucji r. 1952, a po śmierci Nasera wrócili do Egiptu. W 1973 roku rozegrała się wojna Jom Kipur. Wojna rozpoczęła od uderzenia połączonych sił Egiptu i Syrii. Wojska arabskie zaatakowały półwysep Synaj i Wzgórza Golan, które pozostawały pod kontrolą Izraela od czasu wojny sześciodniowej. Egipcjanie i Syryjczycy posuwali się naprzód przez pierwsze 2-3 dni, później jednak szala przechyliła się na korzyść Izraela. Syryjczycy zostali wyparci z całego terytorium Wzgórz Golan. Na Synaju Izraelczycy uderzyli w przerwę pomiędzy dwiema armiami, które przekroczyły Kanał Sueski (dawną linię przerwania ognia). W wyniku tego egipska Trzecia Armia została odcięta. Manewr ten zmusił Egipt do przyjęcia warunków zawieszenia broni. W 1978 roku Egipt zakończył spór z Izraelem na pomocy porozumienia zawartego w Camp David. W lipcu 1977 roku rozegrał się natomiast konflikt graniczny między Libią i Egiptem. Relacje między Egiptem a Libią pozostawały szczególnie wrogie po tym gdy w 1976 roku rząd Egiptu stwierdził, że odkrył libijski spisek mający na celu obalenie rządu. Po zabójstwie as-Sadata przez radykałów islamskich niechętnych zbytniej uległości prezydenta wobec Izraela, 6 października 1981 jego następcą został Husni Mubarak, który przeprowadził nowe reformy gospodarcze i dokonał dalszej prywatyzacji. Zrezygnował jednak z politycznej treści polityki poprzednika, czyli zapowiedzi stopniowej demokratyzacji państwa. Mubarak zachował styl rządzenia swojego poprzednika i podstawowe założenia polityki wewnętrznej i zagranicznej. Jeszcze bardziej liberalne ekonomicznie zmiany nie dały spodziewanych efektów. Wzrost PKB był znacznie wolniejszy niż w ostatnich latach rządów as-Sadata, a najważniejsze dochody państwa pochodziły z opłat za korzystanie z Kanału Sueskiego oraz z eksportu ropy naftowej. Załamanie się koniunktury naftowej w 1986 było poważnym ciosem dla krajowej gospodarki. W polityce społecznej Mubarak wycofywał się stopniowo z programów pomocy socjalnej. Wobec utrzymywania się trudności gospodarczych, Mubarak na początku lat 90. rozpoczął szeroko zakrojoną reformę ekonomiczną. Egipt całkowicie uwolnił ceny, radykalnie zmniejszył wydatki publiczne, sprywatyzował ponad 300 zakładów, zniósł ograniczenia w handlu międzynarodowym. W zamian Bank Światowy zgodził się umorzyć połowę zadłużenia kraju. Rezultatem była poprawa wskaźników makroekonomicznych przy równoczesnym zubożeniu społeczeństwa. Fakt, iż 23% mieszkańców Egiptu żyło w ubóstwie, a połowa obywateli pozostawała w biedzie, sprzyjał destabilizacji społecznej i wzmożeniu się agitacji radykalnych ugrupowań muzułmańskich, które do tej pory zyskiwały sympatyków przede wszystkim na uniwersytetach, nie ciesząc się zbytnią popularnością w skali całego kraju.Odmawiając zwiększenia roli religii w życiu politycznym, Mubarak jednocześnie krytykował niektóre partie opozycyjne za brak przywiązania do islamu, rząd finansował uroczystości religijne, a prezydencka partia wydawała pismo o profilu umiarkowanie muzułmańskim. Pragnąc dać dowód gotowości do dialogu nawet z radykalnymi muzułmanami, w 1987 Mubarak amnestionował kilkuset więźniów skazanych po zamachu na Anwara as-Sadata za przynależność do ekstremistycznych organizacji islamskich. W lipcu 1993 Mubarak uzyskał w egipskim parlamencie reelekcję. W referendum jego pozostanie na urzędzie prezydenta poparło 96% głosujących przy niskiej frekwencji. Wbrew nadziejom opozycji, która apelowała do Mubaraka o demokratyzację systemu władzy, po rozpoczęciu swojej trzeciej kadencji prezydent zapowiedział jedynie „szeroki dialog narodowy”, do którego zaprosił wszystkie partie wyrzekające się terrorystycznych metod działania. W grudniu 1993 na jego apel odpowiedziało pozytywnie dziesięć legalnie działających ugrupowań, jak również półlegalni Bracia Muzułmańscy oraz komuniści. 25 czerwca 1994 rozpoczęła się Konferencja Dialogu Narodowego, zdominowana przez przedstawicieli partii prezydenckiej – debata o przyszłości państwa została sprowadzona do kwestii walki z terroryzmem i problemów gospodarczych. Na początku lat 90. Mubarak zgadzał się na tworzenie nowych partii politycznych, zakładał jednak, że wzrost ich liczby przyczyni się do rozproszenia sił opozycji.Po kolejnych wyborach parlamentarnych w 1996 powołany przez Mubaraka rząd Kamala al-Dżanzuriego skupiał się na gospodarczych problemach kraju. Kontynuował także zwalczanie islamskiego fundamentalizmu i terroryzmu. Ponieważ mimo represji wymierzonych w radykalnych muzułmanów ataki terrorystyczne powtarzały się i miały negatywny wpływ na dochody kraju z turystyki. Mubarak utrzymywał bardzo dobre stosunki ze Stanach Zjednoczonymi. Kraj ten życzył sobie, by Egipt zachował status regionalnego mocarstwa. W 1999 USA i Egipt podpisały umowę, na mocy której Kair nadal otrzymywał z Waszyngtonu wielomilionową pomoc ekonomiczną oraz 1,3 miliarda dolarów na szkolenie i uzbrojenie armii. W styczniu 2011 roku przeciwko rządom prezydenta Mubaraka i ogólnej sytuacji polityczno-gospodarczej w kraju wybuchły masowe protesty społeczne, które doprowadziły do śmierci ponad 300 osób. W ich wyniku prezydent Mubarak powołał nowy rząd z Ahmadem Szafikiem na czele, mianował Umara Sulajmana na stanowisko wiceprezydenta oraz zadeklarował nieubieganie się o kolejną kadencję w wyborach prezydenckich we wrześniu 2011. Nie spełniło to jednak oczekiwań demonstrujących, których głównym postulatem była natychmiastowa rezygnacja prezydenta. 10 lutego 2011 Mubarak poinformował o przekazaniu części uprawnień wiceprezydentowi Sulajmanowi. 11 lutego 2011 wiceprezydent ogłosił ustąpienie Mubaraka z urzędu i przejęcie władzy w państwie przez Najwyższą Radę Sił Zbrojnych na czele z ministrem obrony i szefem sił zbrojnych, marszałkiem Muhammadem Husajnem Tantawim. Ustrój polityczny Ustrój polityczny: republika semiprezydencka Główne partie polityczne: Partia Wolnych Egipcjan, Al-Wafd, Republikańska Partia Ludowa, Al-Nour Parlament: Izba Reprezentantów składa się z 450 deputowanych wybieranych co 5 lat Konstytucja z 18 stycznia 2014 System prawny: oparty na prawie anglosaskim, prawie islamskim i kodeksie napoleońskim; sądowniczy organ rewizyjny – Sąd Najwyższy i Rada Stanu (nadzoruje słuszność decyzji administracyjnych); Egipt zaakceptował z zastrzeżeniami zwierzchnictwo Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości Święto narodowe: Rocznica Rewolucji – 23 lipca Podział administracyjny Egipt podzielony jest na 27 muhafaz. Prowincje dzielą się dalej na okręgi, miasta i wsie. Ludność Ludność Egiptu jest niemal wyłącznie arabskojęzyczna. Około 90% populacji stanowią muzułmanie, głównie sunnici. Oprócz nich w Egipcie żyje ok. 8 mln (ok. 10%) chrześcijan, głównie Koptów, czyli wiernych wyznania dominującego w Egipcie przed podbojami arabskimi. Ich cechą charakterystyczną jest wytatuowany – zazwyczaj na ręce – krzyż. Za założyciela wspólnoty uważa się św. Marka Ewangelistę. Mimo posługiwania się obecnie językiem arabskim część z nich nie uważa się za Arabów. Na obszarze Pustyni Zachodniej występują plemiona Berberów, w dolinie górnego Nilu pojedyncze osady ludności negroidalnej. W miastach zamieszkuje około 47% ludności. Przyrost naturalny w 2005 wyniósł 1,78%. Mężczyźni żyją przeciętnie 68 lat, a kobiety 74 lata (2005). Egipt jest najludniejszym krajem arabskim i trzecim pod względem liczby mieszkańców państwem Afryki. Średnia gęstość zaludnienia jest niewielka, a rozmieszczenie ludności bardzo nierównomierne. Większość kraju jest niemal bezludna, a gęstość zaludnienia na terenach rolniczych (Dolina Nilu i Delta Nilu) należy do największych na świecie. Kair, stolica kraju i największe miasto Afryki, wraz z sąsiadującymi miejscowościami, liczy ponad 17 mln mieszkańców, co stanowi ponad 20% ludności państwa. Gospodarka Rolnictwo Współczesne rolnictwo egipskie nie jest w stanie zaspokoić wewnętrznych potrzeb kraju. Sektor rolniczy i przemysł przetwórstwa spożywczego są jednymi z lepiej rozwijających się gałęzi gospodarki w tym kraju. W egipskim klimacie możliwe są nawet trzy zbiory plonów w ciągu roku. Najwięcej gruntów zajmuje uprawa bawełny – głównego produktu eksportowego. Z roślin spożywczych najważniejsze są: ryż, kukurydza, pszenica i sorgo dwubarwne, z którego otrzymuje się kaszę i mąkę. Uprawia się również trzcinę cukrową, palmę daktylową, drzewa cytrusowe i warzywa. Hodowla zwierząt odgrywa w Egipcie drugorzędną rolę ze względu na brak pastwisk. Rybołówstwo – morskie i śródlądowe, jest również ważną gałęzią gospodarki. W latach 70 XX w. wybudowano Wysoką Tamę Asuańską na Nilu. Powstało przez to jedno z największych sztucznych jezior świata – Jezioro Nasera. Jego utworzenie pozwoliło uregulować bieg Nilu, zapobiegać powodziom, rozwinąć żeglugę i rybołówstwo, produkcję energii elektrycznej oraz zyskać pola uprawne na dawnych terenach pustynnych. W efekcie Nil przestał wylewać, więc rośliny można uprawiać tylko na terenach sztucznie nawadnianych. W latach 90 XX wieku rozpoczęto wielkie projekty irygacyjne – doprowadzenie wody z Nilu (Jeziora Nasera) Kanałem Szajcha Zajida (z największą na świecie stacją pomp Mubarak Pumping Station) do oazy Charga i innych w okolicach jezior Toszka. Przemysł Dobrze rozwinięty jest przemysł chemiczny – szczególnie produkcja nawozów sztucznych, włókien syntetycznych, farmaceutyków – a także przemysł włókienniczy i odzieżowy, dający obecnie ok. 1/4 wartości ogólnej produkcji przemysłowej. Z bogactw mineralnych Egiptu największe znaczenie mają ropa naftowa i fosforyty. Ropa naftowa pochodzi ze złóż na zachodzie półwyspu Synaj oraz z nowych pokładów w szelfie Zatoki Sueskiej, wzdłuż wybrzeża śródziemnomorskiego, a także z obszaru Pustyni Zachodniej, przy granicy z Libią. Fosforyty, ruda żelaza, mangan wydobywane są w okolicach Asuanu i na zachodzie półwyspu Synaj. Gaz ziemny wydobywa się głównie w delcie Nilu i ze złóż podmorskich. Przemysł przetwórczy widoczny jest w miastach położonych w delcie Nilu, nad Kanałem Sueskim i w Heluanie, gdzie istnieje wielki kombinat metalurgiczno-koksowniczy. Natomiast w Asuanie istnieją huty żelaza i aluminium. Zakłady metalurgiczne znajdują się w Kafr Ad-Dawwar. Najlepiej rozwinięty jest przemysł włókienniczy, dość dobrze – chemiczny, elektromaszynowy, petrochemiczny i skórzano-obuwniczy. Duże ośrodki przemysłu petrochemicznego rozwinęły się w Aleksandrii, Kairze, Suezie, Tanta i Asjut. Poza tym w kraju istnieją liczne zakłady przetwórcze surowców i materiałów budowlanych – głównie wapieni wykorzystywanych w przemyśle cementowym. W Egipcie znajduje się kilka montowni zagranicznych koncernów motoryzacyjnych. Istnieją również zakłady produkujący sprzęt transportu kolejowego, elektromaszynowego i elektrotechnicznego. Przemysł energetyczny posiada elektrownie jądrowe w Al-Dabaa, o mocy 2000 MW, a na Wysokiej Tamie na Nilu przy Zbiorniku Nesera zlokalizowana jest hydroelektrownia. Ważną rolę w gospodarce Egiptu odgrywa Kanał Sueski łączący Morze Śródziemne z Morzem Czerwonym. Przepływają nim między innymi tankowce przewożące ropę naftową z krajów Bliskiego Wschodu do Europy oraz ropociąg Sumed. Turystyka Turystyka jest jednym z głównych źródeł dochodu Egiptu i stanowi ok. 10% PKB. W roku 2010 przybyło do Egiptu ponad 14,8 mln turystów (ok. 12,7 miliardów dolarów przychodów). Egipt najczęściej odwiedzali turyści z Rosji, Niemiec, Wielkiej Brytanii, Włoch, Francji i Polski (rocznie ok. 600 tysięcy). Szczególnie stare egipskie zabytki są magnesem przyciągającym zagranicznych gości. Obok Gizy i Kairu turyści chętnie odwiedzają Aleksandrię i Luksor, skąd między innymi można dotrzeć do Doliny Królów. Luksor jest także punktem startowym dla podróży przez Nil do Asuanu. Z tego miejsca oferowane są także loty i wycieczki autokarowe do Abu Simbel na Pustyni Nubijskiej i innych obiektów sakralnych wokół Jeziora Nasera. Większość operatorów podróży oferuje lot do Kairu, a po jego zwiedzeniu urlop wypoczynkowy i kąpiele w Hurghadzie lub Szarm el-Szejk nad Morzem Czerwonym. Nowoczesny kurort turystyczny Szarm el-Szejk na południowym krańcu Półwyspu Synaj jest szczególnie lubiany przez sympatyków nurkowania ze względu na liczne rafy koralowe. Jest to również punkt wypadowy na górę Synaj, gdzie Jahwe miał przekazać Mojżeszowi Dziesięć Przykazań oraz do prawosławnego Klasztoru św. Katarzyny, na skalistą pustynię Wyżyny Synajskiej, a także do Ziemi Świętej. Przy kurorcie znajduje się pierwszy egipski podwodny Park Narodowy Ras Muhammad. Wokół raf koralowych południowego Synaju, gdzie występuje ponad 250 różnych raf koralowych i 1000 gatunków ryb, w ciepłych wodach morskich spoczywają liczne wraki statków, które są chętnie odwiedzane przez nurków. W ostatnich latach wiele entuzjastów sportów podwodnych wybiera się również, do położonych bardziej na północ: Zatoki Akaby, Dahabu, Nuwajby i Taby. Ze względu na wzrastające zainteresowanie turystyką nurkową udostępniono także miejscowości na południe od Hurghady wzdłuż zachodniego wybrzeża Morza Czerwonego: Safadża, Al-Kusajma, Marsa Alam i Bir Szalatin. Przewiduje się, że niebawem otworzy się granica do trójkąta Hala’ib. 30 km od granicy z Sudanem, 20–25 km w głąb kraju znajduje się Park Narodowy, który jest kolejną atrakcją dla turystów. Popularne są także wyprawy z tych ośrodków turystycznych na Pustynię Wschodnią i góry Atbaj. Egipt jest ciekawym miejscem również dla amatorów nurkowania nieposiadających uprawnień – bardzo popularną rozrywką dla turystów są tak zwane Intro – na niewielką głębokość można zejść z profesjonalnym instruktorem i obejrzeć bogactwo tamtejszych raf koralowych Morza Czerwonego. Pod względem podwodnej fauny, tamtejsze rafy są bardziej zróżnicowane od raf w Morzu Śródziemnym. Wszystkie te kurorty turystyczne położone są na Riwierze Morza Czerwonego. Dla turystów są również dostępne egipskie oazy: na Saharze, na Pustyni Libijskiej (Pustynia Zachodnia): Siwa, Fajum, Al-Bahrijja, Al-Bawiti, Ad-Dachila, Al-Farafira, Charga, na Synaju: Wadi Fajran, Ajn Hudra, Ujun Musa. W Aleksandrii znajduje się Bibliotheca Alexandrina, a wokół wybrzeża Morza Śródziemnego liczne wraki statków z okresu II wojny światowej. W Egipcie znajduje się też wiele stanowisk archeologicznych, z których większość jest otwarta dla zwiedzających. Turystyka mocno ucierpiała w wyniku napadów terrorystycznych na cele turystyczne w latach 90. XX w. i pierwszej dekadzie XXI w. (Luksor 1997, Synaj 2004, Szarm el-Szejk 2005, Dahab 2006). 23 lipca 2005 roku nieznani sprawcy podłożyli w trzech miejscach (licznie odwiedzane przez turystów miejsca kąpieliskowe w Szarm el Szejk na Półwyspie Synaj) w sumie 400 kilogramów materiałów wybuchowych. 64 osoby zginęły a ponad 200 zostało rannych. Do zamachów obok Al-Ka’idy przyznały się brygady Abdullaha Assamy, które także odnotowano jako odpowiedzialne za napady z października 2004 roku w Tabie. Nad bezpieczeństwem turystów czuwa specjalnie powołana w tym celu policja turystyczna, której funkcjonariusze znają główne języki obce (obowiązkowo angielski) i są przeszkoleni do niesienia im pomocy. Zorganizowane wycieczki do niektórych miejsc są obowiązkowo przez nich eskortowane. Funkcjonariusze towarzyszą także turystom w autokarach. Okolice wszystkich atrakcji turystycznych, a także dworce i punkty kontrolne, są strzeżone przez uzbrojone siły bezpieczeństwa. Nieumundurowani agenci kontrolują punkty handlowo-rozrywkowo-gastronomiczne. Polskie przedsiębiorstwa w Egipcie W Egipcie działają 44 polskie przedsiębiorstwa. Według egipskiego Ministerstwa Inwestycji w ciągu ostatnich pięciu lat polskie przedsiębiorstwa zainwestowały w Egipcie 10,6 mln dolarów (142. miejsce w tym kraju). Według Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych (PAIiIZ) w Egipcie działa 10 dużych przedsiębiorstw z udziałem polskiego kapitału – w sektorze wydobycia ropy i gazu, transportu morskiego, turystycznym. Największym przedsiębiorstwem jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo. Siły zbrojne Wojska egipskie liczą 450 tys. żołnierzy zawodowych oraz 480 tys. rezerwistów. Rodzajami wojsk egipskich są: wojska lądowe, marynarka wojenna oraz siły powietrzne. Według rankingu Global Firepower (2021) egipskie siły zbrojne stanowią 13. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 10 mld dolarów (USD). Kultura i sztuka Nadżib Mahfuz – laureat literackiej Nagrody Nobla z roku 1988 Muhammad el-Baradei – laureat pokojowej Nagrody Nobla z roku 2005 Religia Egipt jest krajem muzułmańskim, z poważnym wpływem religii na codzienne życie mieszkańców. Według danych państwowych muzułmanie, przeważnie sunnici, stanowią 90% ludności kraju. Pozostałe 10% stanowią chrześcijanie, z czego 9% to koptowie (głównie Koptyjski Kościół Ortodoksyjny). Istnieją znaczące rozbieżności w tej kwestii pomiędzy danymi państwowymi i kościelnymi. Dane kościelne mówią o 10-18% chrześcijan wśród populacji Egiptu. Według Komisji ds. Międzynarodowej Wolności Religijnej w sprawozdaniu za rok 2010, Egipt zajmuje drugie miejsce w rankingu wśród krajów, które naruszają wolność religijną. Dyskryminacja i łamanie praw człowieka dotyka głównie: koptyjskich chrześcijan, bahaistów, szyickich muzułmanów, Żydów, Świadków Jehowy i członków sekty islamu koranicznego Quraniyoon. Według raportu z 2011 roku Amerykańskiej Komisji ds. Międzynarodowej Wolności Religijnej (USCIRF) Egipt znalazł się wśród 14 krajów jako najgorszy na świecie kraj łamiący wolność religijną i łamiący prawa człowieka. Konstytucja Egiptu czyni z islamu religię państwową. Gwarantuje wprawdzie wszystkim obywatelom wolność wyznania, ale w praktyce jest ona mocno ograniczona. Na dowodach osobistych umieszczana jest informacja o przynależności religijnej, przy czym dozwolony jest wybór między trzema oficjalnie uznanymi religiami: islamem, chrześcijaństwem i judaizmem. Wyznawcy innych religii nie uzyskują dowodów osobistych, co oznacza rezygnację z praw. To samo dotyczy muzułmanów, którzy przeszli na chrześcijaństwo. Struktura religijna kraju: islam – 90%, chrześcijaństwo (głównie Koptyjski Kościół Ortodoksyjny) – 10%. Muzułmanie Szariat jest głównym źródłem ustawodawstwa. Z jednej strony wykładnia islamu jest w Egipcie przeważnie nowoczesna i postępowa – w szczególności przez przodujący w muzułmańskim świecie Uniwersytet Al-Azhar''. Z drugiej strony Egipt jest od wieków, obok Arabii Saudyjskiej, centrum islamskiego fundamentalizmu. Chrześcijanie Chrześcijaństwo rozwijało się w Egipcie równolegle jak na innych ziemiach cesarstwa rzymskiego. Zgodnie z Ewangelią Mateusza w Egipcie przebywała Święta Rodzina z małym Jezusem, uciekając przed zarządzoną przez Heroda rzezią niewiniątek (Mt 2,13-21). Istnieją przypuszczenia, że ewangelista Marek przybywał tutaj na misje już w ok. 50 roku n.e. W okresie bizantyjskim większość ludności zamieszkującej Egipt było chrześcijanami. Sytuacja uległa zmianie w wyniku islamskiej inwazji w VII wieku. Żydzi Według Biblii do Egiptu przybył Abraham, a potem pojmany Józef. Tutaj urodziło się wiele postaci biblijnych, m.in. Mojżesz, Aaron czy Jozue. Mojżesz prowadził Izraelitów z Egiptu do Ziemi Obiecanej. Biblia opisuje również plagi egipskie, przejście przez Morze Czerwone, Synaj i Górę Synaj, gdzie Mojżesz otrzymał od Jahwe Dekalog. Na tym terenie rozpoczęto też spisywanie Biblii. Aleksandria już od starożytności, na długo przed zniszczeniem świątyni jerozolimskiej w 70 n.e., była jednym z największych ośrodków żydowskiej diaspory. Według Flawiusza byli oni pierwszymi osiedleńcami w tym mieście. Z czasem przydzielono im całą dzielnicę. Tu, z polecenia króla Ptolemeusza II Filadelfosa, powstał grecki przekład Biblii hebrajskiej, tzw. Septuaginta. W I w. n.e. pisarz Filon stwierdził, że w całym Egipcie mieszka milion Żydów. Już w VI w. p.n.e. prorok Jeremiasz skierował orędzie do Żydów osiedlonych w różnych częściach tego kraju, m.in. w Memfis (Nof). W czasach najnowszych liczba Żydów w Egipcie gwałtownie się zmniejszyła, ponieważ zmuszeni byli wyjechać do Izraela. W 1948 w Egipcie zamieszkiwało już jedynie 75 tysięcy Żydów. Obecnie w Kairze żyje niecałe 200 ubogich starszych osób pochodzenia żydowskiego. Żydzi zamieszkują głównie Aleksandrię, Stary Kair oraz dom starców w kairskim Heliopolis. Do ostatnich wysiedleń Żydów z Egiptu doszło po wojnach arabsko-izraelskich w roku 1956 i 1967. W 1979 roku Izrael i Egipt zawarły pokój, na mocy którego warunki bytowe Żydów w Egipcie poprawiły się. Zobacz też Egipt Rewolucja w Egipcie (2011) Święta w Egipcie Uwagi Przypisy Linki zewnętrzne Egypt’s Government Services Portal Egypt Information Portal Serwis Biura ds. Turystyki Ambasady Egiptu w Warszawie Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Afryce Państwa w Azji

9632

https://pl.wikipedia.org/wiki/Azerbejd%C5%BCan

Azerbejdżan

Azerbejdżan, Republika Azerbejdżanu (, ) – państwo położone na Kaukazie Południowym z wybrzeżem nad Morzem Kaspijskim. Graniczące z Rosją na północy, Gruzją na północnym zachodzie, Armenią na zachodzie, Iranem na południu oraz Turcją poprzez eksklawę – Nachiczewańską Republikę Autonomiczną. Eksklawa ta jest ograniczona przez Armenię na północy i wschodzie, Iran na południu i zachodzie oraz ma – biegnącą odcinkiem rzeki Araks – kilkunastokilometrową granicę z Turcją na północnym zachodzie. W 1918 r. Demokratyczna Republika Azerbejdżanu po ogłoszeniu swojej niepodległości stała się pierwszym demokratycznym państwem muzułmańskim. W 1920 r. kraj został włączony do Związku Radzieckiego jako część Zakaukaskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Dopiero 5 grudnia 1936 r. utworzono oddzielną Azerbejdżańską Socjalistyczną Republikę Radziecką. Współczesna Republika Azerbejdżanu ogłosiła niepodległość 30 sierpnia 1991 r., na krótko przed rozpadem ZSRR w tym samym roku. We wrześniu 1991 r. większość zamieszkanej przez Ormian części spornego regionu Górskiego Karabachu odłączyła się. Terytorium to i siedem sąsiednich rejonów poza nim stały się de facto niezależne po zakończeniu wojny o Górski Karabach w 1994 r. Regiony te są uznawane na arenie międzynarodowej za część Azerbejdżanu w oczekiwaniu na rozwiązanie statusu Górskiego Karabachu w drodze negocjacji prowadzonych przez OBWE. Azerbejdżan jest jednolitą republiką półprezydencką. Jest jednym z sześciu niezależnych państw tureckich, aktywnym członkiem Organizacji Państw Tureckich i społeczności Türksoy. Azerbejdżan utrzymuje stosunki dyplomatyczne ze 158 państwami i posiada członkostwo w 38 organizacjach międzynarodowych, w tym w Organizacji Narodów Zjednoczonych (od 1992 r.), Radzie Europy, Ruchu Nie wyrównanym, OBWE i programie NATO Partnerstwa dla Pokoju (PdP). Jest jednym z członków założycieli GUAM, Wspólnoty Niepodległych Państw i Organizacji ds. Zakazu Broni Chemicznej. Azerbejdżan posiada również status obserwatora w Światowej Organizacji Handlu. Konstytucja Azerbejdżanu nie deklaruje oficjalnej religii państwowej, a wszystkie główne siły polityczne w kraju są świeckie, jednak 89% ludności to szyiccy muzułmanie. Azerbejdżan ma wysoki poziom rozwoju społecznego, który plasuje go na równi z większością państw Europy Wschodniej. Ma wysoki wskaźnik rozwoju gospodarczego i umiejętności czytania, a także niską stopę bezrobocia. Jednak partia rządząca, Partia Nowego Azerbejdżanu, jest oskarżana o autorytaryzm i łamanie praw człowieka. Pochodzenie nazwy Zgodnie z nowoczesną etymologią, termin „Azerbejdżan” wywodzi się od imienia Atropatesa, perskiego satrapy z imperium Achemenidów, który pod rządami Aleksandra Macedońskiego został przywrócony do władzy jako satrapa Medii. Oryginalna etymologia tego imienia ma swoje korzenie w dominującym niegdyś zaratusztrianizmie. W hymnie Frawardin Jaszt („Hymn do Aniołów Stróżów”) z Awesty znajduje się wzmianka o âterepâtahe ashaonô fravashîm ýazamaide, co oznacza „czcimy fravaszi świętego Atropatene”. Nazwa „Atropates” sama w sobie jest grecką transliteracją staroperskiej, prawdopodobnie mediańskiej nazwy o znaczeniu „Chroniony przez (Święty) Ogień” lub „Ziemia (Świętego) Ognia”. Greckie imię zostało wspomniane przez Diodora Sycylijskiego i Strabona. W ciągu tysiącleci nazwa ewoluowała do urturpātākān (średnioperski), następnie do Ādharbādhagāna, Ādharbāyagāna, Āzarbāydjāna (nowoperski) i współczesnej formy Azerbejdżan. Nazwa Azerbejdżan została po raz pierwszy przyjęta na obszarze dzisiejszej Republiki Azerbejdżanu przez rząd Musawat w 1918 r., po upadku imperium rosyjskiego, kiedy powstała niezależna Azerbejdżańska Republika Demokratyczna. Do tego czasu oznaczenie to było używane wyłącznie do identyfikacji sąsiedniego regionu współczesnego północno-zachodniego Iranu, podczas gdy obszar Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej był wcześniej nazywany Arran i Szyrwan. Na tej podstawie Iran zaprotestował przeciwko nowo przyjętej nazwie państwa. Geografia Geograficznie Azerbejdżan znajduje się w regionie Kaukazu Południowego w Eurazji, pomiędzy Azją Zachodnią i Europą Wschodnią. Leży między 38° a 42° szerokości geograficznej północnej i 44° i 51° długości geograficznej wschodniej. Całkowita długość granic lądowych Azerbejdżanu wynosi 2648 km, z czego 1007 kilometrów z Armenią, 756 kilometrów z Iranem, 480 kilometrów z Gruzją, 390 km z Rosją i 15 km z Turcją. Linia brzegowa rozciąga się na 800 km, a długość najszerszego obszaru azerbejdżańskiego odcinka Morza Kaspijskiego wynosi 456 km. Terytorium Azerbejdżanu rozciąga się 400 km z północy na południe i 500 km z zachodu na wschód. Dominują trzy cechy fizyczne Azerbejdżanu: Morze Kaspijskie, którego linia brzegowa tworzy naturalną granicę na wschodzie; pasmo górskie Wielkiego Kaukazu na północy; i rozległe równiny w centrum kraju. Istnieją również trzy pasma górskie, Kaukaz Wielki i Mały oraz Góry Talysh, obejmujące łącznie około 40% powierzchni kraju. Najwyższym szczytem Azerbejdżanu jest góra Bazardüzü (4466 m), a najniższy punkt leży nad Morzem Kaspijskim (−28 m). Prawie połowa wszystkich wulkanów błotnych na Ziemi koncentruje się w Azerbejdżanie, te wulkany znalazły się również wśród nominowanych do New7Wonders of Nature. Głównymi źródłami wody są wody powierzchniowe. Jednak tylko 24 z 8350 rzek ma długość większą niż 100 km. Wszystkie rzeki spływają do Morza Kaspijskiego na wschodzie kraju. Największym jeziorem jest Sarysu (67 km²), a najdłuższą rzeką Kur (1,515 km), która jest transgraniczna z Armenią. Cztery główne wyspy Azerbejdżanu na Morzu Kaspijskim mają łączną powierzchnię ponad trzydziestu kilometrów kwadratowych. Od czasu niepodległości Azerbejdżanu w 1991 r. rząd Azerbejdżanu podjął środki w celu ochrony środowiska Azerbejdżanu. Krajowa ochrona środowiska przyspieszyła po 2001 r., kiedy budżet państwa wzrósł dzięki nowym dochodom z rurociągu Baku-Tbilisi-Ceyhan. W ciągu czterech lat obszary chronione podwoiły się i obecnie stanowią osiem procent terytorium kraju. Od 2001 r. rząd ustanowił siedem dużych rezerw i prawie podwoił sektor budżetu przeznaczonego na ochronę środowiska. Krajobraz Azerbejdżan jest domem dla wielu różnych krajobrazów. Ponad połowa masy lądowej Azerbejdżanu składa się z górskich grzbietów i płaskowyżów, które wznoszą się do poziomu hipsometrycznego 400–1000 metrów (w tym niziny środkowe i dolne), w niektórych miejscach (Talis, Jeyranchol-Ajinohur i Langabiz-Alat foreranges) do 100–120 metrów, a inne od 0–50 metrów w górę (Qobustan, półwysep Apszeroński). Reszta terytorium Azerbejdżanu składa się z równin i nizin. Znaki hypsometryczne w regionie Kaukazu wahają się od około 28 m p.p.m. na linii brzegowej Morza Kaspijskiego do 4466 m n.p.m. (szczyt Bazardüzü). Na kształtowanie się klimatu w Azerbejdżanie mają wpływ przede wszystkim zimne masy powietrza arktycznego skandynawskiego antycyklonu, umiarkowane masy powietrza antycyklonu syberyjskiego i antycyklonu środkowoazjatyckiego. Zróżnicowany krajobraz Azerbejdżanu wpływa na sposób, w jaki masy powietrza wpływają do kraju. Wielki Kaukaz chroni kraj przed bezpośrednim wpływem zimnych mas powietrza pochodzących z północy. Prowadzi to do powstawania subtropikalnego klimatu na większości pogórzy i równin kraju. Tymczasem równiny i podgórza charakteryzują się wysokim współczynnikiem promieniowania słonecznego. 9 z 11 istniejących stref klimatycznych jest obecnych w Azerbejdżanie. Zarówno absolutna minimalna temperatura (), jak i absolutna maksymalna temperatura (46 °C) zostały zaobserwowane w Julfa i Ordubad – regionach Autonomicznej Republiki Nachiczewańskiej. Maksymalne opady roczne przypadają na Lankaran (1600 do 1800 mm lub 63 do 71 cali), natomiast minimalne na Absheron (200 do 350 mm lub 7,9 do 13,8 cala). Rzeki i jeziora stanowią główną część systemów wodnych Azerbejdżanu, powstały w długim okresie geologicznym i ulegały znacznym zmianom w tym okresie. Świadczą o tym zwłaszcza pozostałości starożytnych rzek znalezionych w całym kraju. Systemy wodne kraju nieustannie się zmieniają pod wpływem sił naturalnych i wprowadzanych przez ludzi działań przemysłowych. Sztuczne rzeki (kanały) i stawy są częścią systemów wodnych Azerbejdżanu. Jeśli chodzi o zaopatrzenie w wodę, Azerbejdżan jest poniżej średniej na świecie z około 100 000 metrów sześciennych wody rocznie na kilometr kwadratowy. Wszystkie duże zbiorniki wodne są zbudowane na Kur. Hydrografia Azerbejdżanu zasadniczo należy do basenu Morza Kaspijskiego. W Azerbejdżanie jest 8350 rzek o różnej długości. Tylko 24 rzeki mają ponad 100 kilometrów długości. Kura i Aras są głównymi rzekami Azerbejdżanu, biegną przez Nizinę Kura-Aras. Rzeki, które bezpośrednio wpływają do Morza Kaspijskiego, pochodzą głównie z północno-wschodniego zbocza Major Kaukazu i Gór Talyskich i biegną wzdłuż nizin Samur-Devechi i Lankaran. Różnorodność biologiczna Pierwsze doniesienia na temat bogactwa i różnorodności życia zwierząt w Azerbejdżanie można znaleźć w notatkach podróżnych z Europy Wschodniej. Rzeźby zwierząt na zabytkach architektury, starożytnych skałach i kamieniach przetrwały do naszych czasów. Pierwsze informacje o florze i faunie Azerbejdżanu zebrano podczas wizyt przyrodników w Azerbejdżanie w XVII wieku. Istnieje 106 gatunków ssaków, 97 gatunków ryb, 363 gatunki ptaków, 10 gatunków płazów i 52 gatunki gadów, które zostały zarejestrowane i sklasyfikowane w Azerbejdżanie. Narodowym zwierzęciem Azerbejdżanu jest koń Karabach, gatunek endemiczny dla Azerbejdżanu. Cechy Konia Karabachu to: spokojny temperamentu, szybkość, elegancja i inteligencja. Jest to jedna z najstarszych ras, których pochodzenie datuje się na czasy starożytne. Dzisiaj koń jest gatunkiem zagrożonym. Flora Azerbejdżanu składa się z ponad 4500 gatunków roślin wyższych. Ze względu na wyjątkowy klimat w Azerbejdżanie flora jest znacznie bogatsza pod względem liczby gatunków niż flora innych republik Kaukazu Południowego. Około 67 procent gatunków rosnących na całym Kaukazie można znaleźć w Azerbejdżanie. Historia Pierwszym królestwem, które pojawiło się na omawianym terenie, było królestwo Manna – ok. IX w. p.n.e. Przetrwało ono do początku VII w. p.n.e., później zaś weszło w skład państwa Medów. Islam na terenie dzisiejszego Azerbejdżanu rozprzestrzenił się gwałtownie po jego podboju przez Arabów w VII-VIII w. Po upadku władzy arabskiej powstało kilka częściowo niepodległych państewek. W XI w. nastąpiło podbicie regionu przez Turków Seldżuckich – zdominowali oni Azerbejdżan i stali się przodkami dzisiejszych Azerbejdżan. W latach trzydziestych XIII wieku Azerbejdżan podbili Mongołowie i był on następnie głównym ośrodkiem władzy Ilchanidów. Włączenie Azerbejdżanu do Wielkiego Imperium Seldżuckiego w XI wieku odgrywa ważną rolę w kształtowaniu narodu azerbejdżańskiego. Formowanie się narodu azerbejdżańskiego kończy się w XIII wieku. Na początku XI wieku region ten był stopniowo najeżdżany przez fale Turków Oghuz z Azji Środkowej, którzy w tym czasie przyjęli turkmeńską nazwę etniczną. Pierwszą z tych tureckich dynastii było imperium seldżuckie, które wkroczyło do Azerbejdżanu w 1067 r. Po śmierci Timura w regionie powstały dwa niezależne i rywalizujące ze sobą państwa tureckie: Qara Qoyunlu i Aq Qoyunlu. Aq Qoyunlu i Qara Qoyunlu składały się głównie z plemion tureckich mówiących po azersku i miały dwupaństwową strukturę konfederacką, co wzmocniło ich samorządy lokalne. Niektórzy historycy uważają, że są to współcześni Azerbejdżanie. Azerbejdżan od XV do XVIII w. był częścią Iranu znajdującego się wówczas pod rządami Safawidów. Po rozpadzie imperium Afshar w 1747 r. w Azerbejdżanie i irańskim Azerbejdżanie powstały chanaty (królestwa) pochodzenia azerbejdżańskiego. okres ten jest uważany za okres feudalnej fragmentacji Azerbejdżanu. Okres chanatów uważany jest za okres rozbicia feudalnego Azerbejdżanu. Tym samym rozpoczął się półwieczny okres niepodległości Azerbejdżanu, choć w warunkach głębokiej dezintegracji politycznej i wojny domowej. Po wojnach rosyjsko-perskich w latach 1804–1813 i 1826–1828 Qajar Iran został zmuszony do oddania swoich kaukaskich terytoriów Imperium Rosyjskiemu; traktaty z Gulistanu z 1813 r. i Turkmenczaju z 1828 r. określają granicę między carską Rosją a Kadżarem należącym do Iranu. Od 1872 w Baku na skalę przemysłową wydobywano ropę naftową. Odkrycie to zapoczątkowało ekspansywny rozwój tego miasta. Azerbejdżan ma bogate dziedzictwo kulturowe. Wyróżnia się tym, że jest pierwszym krajem, w którym zaczęto wystawiać sztuki widowiskowe, takie jak opera i teatr, wśród krajów, w których muzułmanie stanowią większość. Po ponad 80 latach przynależności do Imperium Rosyjskiego na Kaukazie, w 1918 roku powstała Azerbejdżańska Demokratyczna Republika. Azerbejdżan został najechany przez wojska sowieckie w 1920 roku, co doprowadziło do powstania Azerbejdżańskiej SRR. Na początku okresu sowieckiego ostatecznie ukształtowała się tożsamość narodowa Azerbejdżanu. Azerbejdżan pozostawał pod rządami sowieckimi aż do rozpadu Związku Radzieckiego w 1991 roku, po którym proklamowano niepodległą Republikę Azerbejdżanu. Wrogie stosunki z sąsiednią Armenią i konflikt o Górski Karabach znajdują się w centrum polityki Azerbejdżanu od czasu uzyskania niepodległości. Po rozpadzie Zakaukaskiej Demokratycznej Republiki Federacyjnej w maju 1918, Azerbejdżan uzyskał niepodległość – powstała Demokratyczna Republika Azerbejdżanu. W kwietniu 1920 Azerbejdżan został zajęty przez Armię Czerwoną. Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka w latach 1920–1922 była częścią państwa radzieckiego przed powstaniem ZSRR, w latach 1922–1936 razem z Gruzją i Armenią wchodziła w skład ZSRR jako część Zakaukaskiej Federacyjnej SRR, w 1936 weszła w skład ZSRR bezpośrednio. Znaczna część Azerbejdżanu znalazła się poza ASRR, na terenie Iranu. Tamtejsi działacze wraz z Irańczykami próbowali w 1920 powołać Republikę Gilańską, co jednak nie udało się. W listopadzie 1945 powstała tam Autonomiczna Republika Azerbejdżanu. Niektórzy z jej twórców liczyli na to, że terytorium Iranu zamieszkiwane przez Azerbejdżan zostanie wcielone do ZSRR. Do utworzenia w ten sposób „Wielkiego Azerbejdżanu” dążył m.in. pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Azerbejdżańskiej SRR Mir Cəfər Bağırov. Ostatecznie gdy rząd ZSRR wycofał swoje poparcie dla republiki, ta została zlikwidowana przez wojska irańskie. 30 sierpnia 1991 Azerbejdżan ogłosił niepodległość, która została formalnie uznana dopiero 18 października 1991. 21 grudnia 1991 państwo przystąpiło do Wspólnoty Niepodległych Państw. Od ogłoszenia niepodległości trwa konflikt z Armenią o Górski Karabach. Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 742 z 14 lutego 1992 roku Azerbejdżan został członkiem ONZ. Demografia Od stycznia 2019 r. 52,8% całkowitej populacji Azerbejdżanu wynoszącej mieszkańców to miasta, a pozostałe 47,2% to obszary wiejskie. 50,1% całej populacji to kobiety. Stosunek płci w tym samym roku wynosił 0,99 mężczyzny na kobietę. Wskaźnik wzrostu populacji w 2011 r. Wyniósł 0,85% w porównaniu z 1,09% na całym świecie. Istotnym czynnikiem ograniczającym wzrost liczby ludności jest wysoki poziom migracji. W 2011 r. Azerbejdżan odnotował migrację -1,14 / 1000 osób. Azerbejdżańska diaspora znajduje się w 42 państwach, a z kolei w Azerbejdżanie znajduje się wiele ośrodków dla mniejszości etnicznych, w tym niemieckie stowarzyszenie kulturalne „Karelhaus”, słowiańskie centrum kultury, społeczność azersko-izraelska, kurdyjskie centrum kultury, Międzynarodowe Stowarzyszenie Tałyszów, narodowe centrum Lezgin „Samur”, społeczność azerbejdżańsko-tatarska, społeczność Tatarów krymskich itp. Grupy etniczne Skład etniczny ludności według spisu ludności z 2009 r.: 91,60% Azerowie, 2,02% Lezgijczycy, 1,35% Ormianie (prawie wszyscy Ormianie żyją w oderwanym regionie Górskiego Karabachu), 1,34% Rosjanie, 1,26% Tałyszowie, 0,56% Awarowie, 0,43% Turcy, 0,29% Tatarzy, 0,28% Tatowie, 0,24% Ukraińcy, 0,14% Cachurzy, 0,11% Gruzini, 0,10% Żydzi, 0,07% Kurdowie, pozostali stanowią 0,21%. Irańscy Azerowie są zdecydowanie największą mniejszością w Iranie. Liczba etnicznych Azerów w Iranie jest znacznie większa niż w sąsiednim Azerbejdżanie. CIA World Factbook szacuje, że irańscy Azerowie stanowią co najmniej 16% ludności Iranu. Urbanizacja W sumie Azerbejdżan ma 78 miast, 63 dzielnice miasta i jedno specjalne miasto statusu prawnego. Po nich następują 261 osiedli miejskich i 4248 wiosek. Języki Językiem urzędowym jest język azerbejdżański, który jest językiem turkijskim. Język azerbejdżański jest używany przez około 92% populacji jako język ojczysty. Mówi się także po rosyjsku i ormiańsku (tylko w Górskim Karabachu), a każdy z nich jest językiem ojczystym odpowiednio około 1,5% populacji. Rosyjski i angielski odgrywają znaczącą rolę jako drugi lub trzeci język edukacji i komunikacji. W kraju istnieje kilkanaście innych języków mniejszości narodowych. Języki: awarski, buduchyjski, gruziński, dżuhuri, chinalugijski, kryzyjski, lezgiński, rutulski, tałyski, tacki, cachurski i udyjski są używane przez małe mniejszości. Niektóre z tych społeczności językowych są bardzo małe, a ich liczebność wciąż maleje. Polityka Formacja strukturalna systemu politycznego Azerbejdżanu została zakończona przyjęciem nowej konstytucji 12 listopada 1995 r. Zgodnie z art. 23 Konstytucji symbolami państwowymi Republiki Azerbejdżańskiej są flaga, herb i hymn narodowy. Władza państwowa w Azerbejdżanie jest ograniczona tylko przez prawo do spraw wewnętrznych, ale w sprawach międzynarodowych jest dodatkowo ograniczona przepisami umów międzynarodowych. Konstytucja Azerbejdżanu stanowi, że jest to republika prezydencka z trzema gałęziami władzy: wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą. Władzę ustawodawczą sprawują jednoizbowe Zgromadzenie Narodowe i Najwyższe Zgromadzenie Narodowe w Autonomicznej Republice Nakhchivan. Parlament Azerbejdżanu, zwany Milli Majlis, składa się ze 125 posłów wybieranych w oparciu o system głosowania większością głosów, z terminem 5 lat dla każdego wybranego członka. Wybory odbywają się co pięć lat, w pierwszą niedzielę listopada. Parlament nie jest odpowiedzialny za tworzenie rządu, ale Konstytucja wymaga zatwierdzenia Gabinetu Ministrów. Nowa Partia Azerbejdżanu i niezależni lojalni wobec rządzącego rządu, obecnie posiadają prawie wszystkie 125 miejsc w Parlamencie. Podczas wyborów parlamentarnych w 2010 roku partie opozycyjne Musawat i Azerbejdżańska Partia Frontu Ludowego nie zdobyły ani jednego miejsca. Obserwatorzy europejscy stwierdzili liczne nieprawidłowości w okresie poprzedzającym wybory i dzień wyborów. Władza wykonawcza jest sprawowana przez prezydenta, który jest wybierany na siedmioletnią kadencję w wyborach bezpośrednich. Prezydent jest upoważniony do utworzenia Gabinetu, zbiorowego organu wykonawczego, odpowiedzialnego przed Prezydentem i Zgromadzeniem Narodowym. Gabinet Azerbejdżanu składa się głównie z premiera, jego zastępców i ministrów. Prezydent nie ma prawa rozwiązać Zgromadzenia Narodowego, ale ma prawo zawetować swoje decyzje. Aby zastąpić weto prezydenckie, parlament musi mieć większość 95 głosów. Władza sądownicza należy do Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i Sądu Gospodarczego. Prezydent mianuje sędziów w tych sądach. Sprawozdanie Komisji Europejskiej na temat efektywności wymiaru sprawiedliwości (CEPEJ) odnosi się do azerbejdżańskiego modelu wymiaru sprawiedliwości dotyczącego wyboru nowych sędziów jako najlepszej praktyki, odzwierciedlającego szczególne cechy i przebieg rozwoju w kierunku zapewnienia niezależności i jakości sądownictwa w nowej demokracji. Azerbejdżański system zarządzania nominalnie można nazwać dwupoziomowym. Najwyższym lub najwyższym szczeblem rządu jest władza wykonawcza kierowana przez prezydenta. Prezydent mianuje gabinet ministrów i innych urzędników wysokiego szczebla. Lokalny organ wykonawczy jest jedynie kontynuacją władzy wykonawczej. Status prawny lokalnej administracji państwowej w Azerbejdżanie określa przepis dotyczący lokalnego organu wykonawczego (Yerli Icra Hakimiyati), przyjęty 16 czerwca 1999 r. W czerwcu 2012 r. Przewodniczący zatwierdził nowe rozporządzenie, która przyznało dodatkowe uprawnienia lokalnym władzom wykonawczym, wzmacniając ich dominującą pozycję w sprawach lokalnych Azerbejdżanu. Rozdział 9 Konstytucji Republiki Azerbejdżanu porusza główne kwestie samorządu lokalnego, takie jak status prawny gmin, rodzaje samorządu lokalnego ciała, ich podstawowe uprawnienia i relacje z innymi oficjalnymi podmiotami. Drugim nominalnym szczeblem sprawowania rządów są gminy (Bələdiyə), a członkowie gmin wybierani są w wyborach powszechnych w wyborach samorządowych co pięć lat. Obecnie w całym kraju jest 1607 gmin. Ustawa o wyborach samorządowych i ustawa o statusie gmin były pierwszymi ustawami przyjętymi w dziedzinie samorządu lokalnego (2 lipca 1999 r.). Ustawa o służbie miejskiej reguluje działalność pracowników komunalnych, ich prawa, obowiązki, warunki pracy i świadczenia społeczne, a także określa strukturę aparatu wykonawczego i organizację służby miejskiej. Ustawa o statusie gmin reguluje rolę i strukturę organów miejskich oraz określa państwowe gwarancje autonomii prawnej i finansowej. Ustawa zwraca szczególną uwagę na przyjęcie i realizację programów miejskich dotyczących ochrony socjalnej, rozwoju społecznego i gospodarczego oraz środowiska lokalnego. Polityka zagraniczna Krótkotrwała Azerbejdżańska Republika Demokratyczna zdołała nawiązać stosunki dyplomatyczne z sześcioma państwami, wysyłając przedstawicieli dyplomatycznych do Niemiec i Finlandii. Proces międzynarodowego uznania niepodległości Azerbejdżanu od rozpadającego się Związku Radzieckiego trwał około roku. Aktualnie ostatnim państwem, które uznało Azerbejdżan, był Bahrajn w dniu 6 listopada 1996 r. Po raz pierwszy nawiązano pełne stosunki dyplomatyczne, w tym wzajemną wymianę misji, z Turcją, Pakistanem, Stanami Zjednoczonymi, Iranem i Izraelem. Azerbejdżan położył szczególny nacisk na swoje „szczególne stosunki” z Turcją. Azerbejdżan utrzymuje stosunki dyplomatyczne ze 158 państwami i jest członkiem 38 organizacji międzynarodowych. Posiada status obserwatora w Ruchu Nieskoordynowanym i Światowej Organizacji Handlu oraz jest korespondentem Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego. 9 maja 2006 r. Azerbejdżan został wybrany do członkostwa w nowo utworzonej Radzie Praw Człowieka przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych. Kadencja rozpoczęła się 19 czerwca 2006 r. Azerbejdżan po raz pierwszy został wybrany na niestałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ w 2011 r. przy wsparciu 155 państw. Priorytety polityki zagranicznej Azerbejdżanu obejmują przede wszystkim przywrócenie integralności terytorialnej; eliminację skutków okupacji Górskiego Karabachu i siedmiu innych regionów Azerbejdżanu otaczających Górski Karabach; integrację w struktury europejską i euroatlantycką; wkład w bezpieczeństwo międzynarodowe; współpracę z organizacjami międzynarodowymi; współpracę regionalna i stosunki dwustronne; wzmocnienie zdolności obronnych; promowanie bezpieczeństwa za pomocą środków polityki krajowej; wzmocnienie demokracji; zachowanie tolerancji etnicznej i religijnej; politykę naukową, edukacyjną i kulturalną oraz zachowanie wartości moralnych; rozwój gospodarczy i społeczny; poprawę bezpieczeństwa wewnętrznego i granicznego; oraz politykę bezpieczeństwa migracji, energii i transportu. Siły zbrojne Azerbejdżan dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Azerbejdżanu składało się w 2014 roku z: 544 czołgów, 1864 opancerzonych pojazdów bojowych, 180 dział samobieżnych, 266 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 384 zestawów artylerii holowanej. Marynarka wojenna Azerbejdżanu dysponowała w 2014 roku 23 okrętami obrony przybrzeża, jedną fregatą, czterema okrętami podwodnymi oraz 7 okrętami obrony przeciwminowej. Azerbejdżańskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 34 myśliwców, 54 samolotów transportowych, 19 samolotów szkolno-bojowych, 79 śmigłowców oraz 18 śmigłowców szturmowych. Wojska azerskie w 2014 roku liczyły 67 tys. żołnierzy zawodowych oraz 300 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) azerskie siły zbrojne stanowią 50. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 3,2 mld dolarów (USD). Historia współczesnej armii azerbejdżańskiej sięga w 1918 r., kiedy to 26 czerwca 1918 r. utworzono Narodową Armię nowo utworzonej Azerbejdżańskiej Republiki Demokratycznej. Kiedy Azerbejdżan uzyskał niepodległość po rozwiązaniu Związku Radzieckiego, Siły Zbrojne Republiki Azerbejdżanu zostały utworzone zgodnie z ustawą o siłach zbrojnych z 9 października 1991 r. Pierwotna data utworzenia krótkotrwałej Armii Narodowej jest obchodzona jako Dzień Armii (26 czerwca) w dzisiejszym Azerbejdżanie. Od 2002 r. Azerbejdżan miał 95 000 aktywnych pracowników w swoich siłach zbrojnych. Istnieje również 17 000 oddziałów paramilitarnych. Dodatkowo siły zbrojne obejmują kilka podgrup wojskowych, które w razie potrzeby mogą być zaangażowane w obronę państwa. Są to oddziały wewnętrzne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Służby Granicznej, w tym także Straż Przybrzeżna. Azerbejdżańska Gwardia Narodowa jest kolejną siłą paramilitarną. Działa jako pół-niezależna jednostka Specjalnej Służby Ochrony Państwa, agencji podległej Prezydentowi. Azerbejdżan przestrzega Traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie i podpisał wszystkie ważne międzynarodowe traktaty o broni. Azerbejdżan ściśle współpracuje z NATO w programach takich jak Partnerstwo dla Pokoju i Indywidualny Plan Działania Partnerstwa. Azerbejdżan rozmieścił 151 żołnierzy swoich sił pokojowych w Iraku i kolejnych 184 w Afganistanie. Budżet obronny Azerbejdżanu na 2011 r. ustalono na 3,1 mld USD. Ponadto zaplanowano wykorzystanie 1,36 miliarda dolarów na potrzeby przemysłu obronnego, co zwiększy całkowity budżet wojskowy do 4,6 miliarda. Prezydent Azerbejdżanu Ilham Alijew powiedział 26 czerwca 2011 roku, że wydatki na obronność osiągnęły w tym roku 3,3 mld USD. Budżet obronny Azerbejdżanu na 2013 r. wynosił 3,7 mld USD. Azerbejdżański przemysł obronny produkuje broń strzelecką, systemy artyleryjskie, czołgi, zbroje i urządzenia noktowizyjne, bomby lotnicze, pojazdy bez pilota, różne pojazdy wojskowe oraz samoloty wojskowe i helikoptery. Gospodarka Największym bogactwem naturalnym tego kraju jest ropa naftowa, której wydobycie stanowi 70% produkcji całego kraju. Ponadto wydobywa się miedź, złoto, srebro, tytan, chrom, mangan, kobalt, molibden, antymon oraz sól kamienną. We wrześniu 1994 r. została podpisana umowa pomiędzy Spółką Oil Państwową Republiką Azerbejdżanu (SOCAR) oraz 13 spółkami naftowymi, a wśród nich Amoco, BP, ExxonMobil, Lukoil i Statoil. 90% energii elektrycznej pochodzi z elektrowni cieplnych, wśród których największa znajduje się w Ali Bajramły o mocy 1080 MW. Spółka SOCAR planuje pełną gazyfikację kraju do 2021 roku. Dużą rolę w gospodarce Azerbejdżanu odgrywa też rolnictwo. Dochód narodowy brutto wynosi 3800 USD na 1 mieszkańca (2004). Inflacja: 4,6% (2004). Zadłużenie 1,8 mld USD (2004). Rozkład zatrudnienia przedstawia się następująco: usługi – 40,2%, rolnictwo – 14,1%, przemysł – 45,7%. Azerbejdżan eksportuje przede wszystkim żywność (32%), tekstylia (19%), maszyny (18%). Natomiast importuje żywność (26%), maszyny (18%), produkty metalurgiczne (12%). Głównymi partnerami handlowymi są: kraje byłego ZSRR (Rosja, Ukraina, Kazachstan, Turkmenistan), Turcja i Włochy. Obroty handlowe z zagranicą – eksport: 3,2 mld USD, import: 3,6 mld USD (2004). Transport Dogodna lokalizacja Azerbejdżanu na skrzyżowaniu głównych arterii komunikacyjnych, takich jak Szlak Jedwabny i korytarz południe-północ, podkreśla strategiczne znaczenie sektora transportu dla gospodarki kraju. Sektor transportu w kraju obejmuje drogi, koleje, lotnictwo i transport morski. Azerbejdżan jest również ważnym ośrodkiem gospodarczym w transporcie surowców. Rurociąg Baku – Tbilisi – Ceyhan (BTC) zaczął działać w maju 2006 r. i rozciąga się na ponad 1774 km przez terytoria Azerbejdżanu, Gruzji i Turcji. BTC ma na celu transportowanie do 50 milionów ton ropy rocznie i transportuje ropę naftową z pól naftowych Morza Kaspijskiego na rynki światowe. Rurociąg Południowy Kaukaz, rozciągający się także na terytoria Azerbejdżanu, Gruzji i Turcji, rozpoczął działalność pod koniec 2006 r. i oferuje dodatkowe dostawy gazu na rynek europejski ze złoża gazu Shah Deniz. Oczekuje się, że Shah Deniz wyprodukuje do 296 miliardów metrów sześciennych gazu ziemnego rocznie. Azerbejdżan odgrywa również ważną rolę w sponsorowanym przez UE projekcie Silk Road. W 2002 r. Rząd Azerbejdżanu ustanowił Ministerstwo Transportu o szerokim zakresie funkcji politycznych i regulacyjnych. W tym samym roku państwo stało się członkiem Konwencji wiedeńskiej o ruchu drogowym. Priorytety modernizują sieć transportową i usprawniają usługi transportowe, aby ułatwić rozwój innych sektorów gospodarki. Budowa kolei Kars – Tbilisi – Baku w 2012 r. miała poprawić transport między Azją a Europą, łącząc koleje Chin i Kazachstanu na wschodzie z europejskim systemem kolejowym na zachodzie przez Turcję. W 2010 r. koleje szerokotorowe i zelektryfikowane koleje rozciągały się odpowiednio na 2918 km (1813 mil) i 1278 km (794 mil). Do 2010 r. istniało 35 lotnisk i jedno lotnisko dla śmigłowców. Religia Około 90% ludności to muzułmanie, 85% muzułmanów to szyici, a 15% muzułmanie sunniccy, a Republika Azerbejdżanu ma drugi najwyższy na świecie odsetek ludności szyickiej. Inne religie są praktykowane przez różne grupy etniczne kraju. Zgodnie z artykułem 48 Konstytucji, Azerbejdżan jest państwem świeckim i zapewnia wolność religijną. W sondażu Gallupa z lat 2006–2008 tylko 21% respondentów z Azerbejdżanu stwierdziło, że religia jest ważną częścią ich codziennego życia. To sprawia, że Azerbejdżan jest najmniej religijnym krajem muzułmańskim na świecie. Licząca szacunkowo 280 tys. członków mniejszość chrześcijańska (3,1%) to głównie prawosławni Rosjanie i Gruzini oraz Ormianie należący do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego (prawie wszyscy Ormianie żyją w oderwanym regionie Górskiego Karabachu). W 2017 było 580 katolików, podlegających pod jurysdykcję Prefektury apostolskiej Azerbejdżanu. Do innych wyznań chrześcijańskich należą luteranie, baptyści i mołokanie. W Azerbejdżanie żyje także ludność żydowska z 2000-letnią historią; Organizacje żydowskie szacują, że w Azerbejdżanie pozostaje 12 tys. Żydów. Azerbejdżan jest także domem dla członków wspólnot Bahá'í, Hare Krishna i Świadków Jehowy, a także zwolenników innych wspólnot religijnych. Niektóre wspólnoty religijne narażone są na nieoficjalne ograniczenia wolności religijnej. Raport Departamentu Stanu USA w tej sprawie wspomina o zatrzymaniu członków pewnych grup muzułmańskich i chrześcijańskich, a wiele grup ma trudności z zarejestrowaniem się w SCWRA. Edukacja Stosunkowo wysoki odsetek Azerów uzyskał pewną formę szkolnictwa wyższego, zwłaszcza w zakresie przedmiotów naukowych i technicznych. W epoce sowieckiej umiejętności czytania i pisania oraz średni poziom wykształcenia dramatycznie wzrosły od bardzo niskiego poziomu wyjściowego, pomimo dwóch zmian w standardowym alfabecie, od pisma perso-arabskiego po łacinę w latach 20. i od rzymskiego do cyrylicy w latach 30. XX wieku. Według danych radzieckich 100% mężczyzn i kobiet (w wieku od dziewięciu do czterdziestu dziewięciu lat) umiało czytać w 1970 roku. Według raportu Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju z 2009 r. wskaźnik alfabetyzacji w Azerbejdżanie wynosi 99,5%. Od czasu uzyskania niepodległości jednym z pierwszych przepisów, które uchwalił parlament Azerbejdżanu w celu oddzielenia się od Związku Radzieckiego, było przyjęcie zmodyfikowanego alfabetu łacińskiego w celu zastąpienia cyrylicy. Poza tym system azerbejdżański uległ niewielkim zmianom strukturalnym. Początkowe zmiany obejmowały przywrócenie edukacji religijnej (zakazanej w okresie sowieckim) i zmiany programu nauczania, które ponownie podkreśliły użycie języka azerbejdżańskiego i wyeliminowały treści ideologiczne. Oprócz szkół podstawowych placówkami edukacyjnymi są tysiące przedszkoli, liceów ogólnokształcących i szkół zawodowych, w tym specjalistyczne szkoły średnie i szkoły techniczne. Edukacja jest obowiązkowa do ósmej klasy. Podział administracyjny Azerbejdżanu Azerbejdżan jest podzielony na: 59 rejonów (az. rayon, l.mn. rayonlar), 11 miast wydzielonych (az. şəhər, l.mn. şəhərlər). Wydzieloną częścią Azerbejdżanu pozostaje eksklawa Nachiczewan, mająca status republiki autonomicznej (az. muxtar respublikası). Prezydent Azerbejdżanu mianuje gubernatorów tych jednostek, podczas gdy rząd Nachiczewanu jest wybierany i zatwierdzany przez parlament Autonomicznej Republiki Nachiczwanu. Turystyka Turystyka jest ważną częścią gospodarki Azerbejdżanu. Kraj był znanym miejscem turystycznym w latach 80. Jednak upadek Związku Radzieckiego i wojny w Górskim Karabachu w latach 90. zniszczyły przemysł turystyczny i wizerunek Azerbejdżanu jako kierunku turystycznego. Zgodnie ze sprawozdaniem na temat konkurencyjności i turystyki w 2015 r. Światowego Forum Ekonomicznego Azerbejdżan zajmuje 84. miejsce. Dopiero w 2000 r. przemysł turystyczny zaczął się odradzać, a kraj od tamtej pory odnotował wysoki wzrost liczby wizyt turystycznych i noclegów. W ostatnich latach Azerbejdżan stał się również popularnym miejscem dla turystyki związanej z religią, spa i opieką zdrowotną. Zimą ośrodek narciarski Shahdag Mountain oferuje narty z najnowocześniejszymi udogodnieniami. Rząd Azerbejdżanu wyznaczył rozwój Azerbejdżanu jako elitarnego celu turystycznego jako najwyższy priorytet. Jest to ogólnokrajowa strategia mająca na celu uczynienie turystyki głównym, jeśli nie jedynym, uczestnikiem gospodarki Azerbejdżanu. Działania te są regulowane przez Ministerstwo Kultury i Turystyki Azerbejdżanu. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 1,922 mln turystów (11% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 2,309 mld dolarów. Kultura Muzyka Klasyczną muzyką Azerbejdżanu jest mugam (az. muğam). Tradycyjne instrumenty to: kamancza, balaban, tar i . Znana jest także postać wędrownego barda – aszyga, który gra na sazie, rodzaju lutni. Ciekawą aktualnością był występ mistrza śpiewu mugam, Alima Quasimova ze swoim zespołem w sobotę 7 lipca 2007 w teatrze Capitol na festiwalu „Brave” we Wrocławiu. Śpiewak, wyróżniony przez UNESCO, wystąpił z zespołem składającym się z kaukaskich skrzypiec, kaukaskiej mandoliny, klarnetu i perkusji (perkusista używał 4 różnych bębnów, grając najczęściej na dwóch), oraz z młodą śpiewaczką towarzyszącą mu najczęściej w odśpiewie, rzadziej w duecie. Oboje śpiewacy siedzieli środkowo na dywanach mając po swoich bokach mandolinistę i skrzypka, a perkusista i klarnecista umieszczeni byli z tyłu na krzesłach. Śpiewacy towarzyszyli sobie na płaskich dużych bębnach, przy czym śpiewak używał znanej techniki wspomagania dłonią dotykając ucha, podczas gdy śpiewaczka, szczelnie ubrana w kolorowy strój pokazujący wyłącznie jej twarz, posługiwała się tu właśnie swoim bębnem. Według objaśnień towarzyszących, modalny śpiew mugam jest wspólną tradycją ludów Kaukazu i (szczególnie tureckojęzycznych) ludów Azji Środkowej. Alim Quasimov uważany jest za wybitnego żyjącego mistrza śpiewu mugam. 14 maja 2011 reprezentacja Azerbejdżanu zwyciężyła w konkursie Eurowizji. Duet „Ell & Nikki” został wyłoniony z półfinału 10 maja. Ich piosenka „Running Scared” uzyskała 221 punktów, dlatego też kraj uzyskał prawa do organizacji 57. Konkursu Piosenki Eurowizji w dniach 22, 24 i 26 maja 2012 roku. Kraj ma także tradycje jazzowe. Vaqif Mustafazadə był najsłynniejszym jazzmanem azerbejdżańskim – łączył on mugam ze swingiem. Tę tradycję kontynuuje jego córka – Əzizə Mustafazadə. Co roku odbywa się „Baku Jazz Festival”. W muzyce poważnej najbardziej znaną postacią jest kompozytor i dyrygent Üzeyir Hacibəyov. Literatura Wśród średniowiecznych autorów urodzonych w granicach terytorialnych współczesnej Republiki Azerbejdżańskiej był perski poeta i filozof Nizami, zwany Ganjavi po swoim miejscu urodzenia, Ganja, który był autorem Khamseh („Kwintet”), złożony z pięciu romantycznych wierszy, w tym „Skarb Tajemnic”, „Khosrow i Shīrin” oraz „Leyli i Mejnūn”. Najwcześniejszą znaną postacią w literaturze azerbejdżańskiej był Izzeddin Hasanoglu, który skomponował divan składający się z perskich i tureckich ghazali. W perskich ghazalach używał swojego pseudonimu, podczas gdy tureckie ghazale tworzył pod własnym imieniem Hasanoghlu. Literatura klasyczna w Azerbejdżanie powstała w XIV wieku na podstawie różnych dialektów wczesnego średniowiecza Tabriz i Shirvan. Wśród poetów tego okresu byli Gazi Burhanaddin, Haqiqi (pseudonim Jahan-shah Qara Qoyunlu) i Habibi. Koniec XIV wieku był także okresem początkowej działalności literackiej Imadaddina Nesimiego, jednego z największych tureckich mistycznych poetów Hurufi z przełomu XIV i XV wieku oraz jednego z najwybitniejszych wczesnych mistrzów otomańskich w tureckiej historii literackiej, który także tworzył poezję w językach perskim i arabskim. Style otomani i ghazalów były dalej rozwijane przez poetów Qasim al-Anvar, Fuzuli i Khatai (pseudonim Safavid Shah Ismail I). Księga mego dziadka Korkuta składa się z dwóch rękopisów skopiowanych w XVI wieku, nienapisanych wcześniej niż w XV wieku. Jest to zbiór 12 opowieści odzwierciedlających ustną tradycję nomadów z Oghuz. 16-wieczny poeta Muhammed Fuzuli produkował swoje ponadczasowe filozoficzne i liryczne Qazale w językach arabskim, perskim i azerbejdżańskim. Korzystając niezmiernie z tradycji literackich swojego środowiska i opierając się na dziedzictwie swoich poprzedników, Fizuli stał się wiodącą postacią literacką w swoim społeczeństwie. Jego główne prace to The Divan of Ghazals i The Qasidas. W tym samym stuleciu literatura azerbejdżańska rozkwitła wraz z rozwojem poetyckiego gatunku bardów Ashik (Azerbejdżan: Aşq). W tym samym okresie, pod pseudonimem Khatāi (arab. خطائی dla grzesznika) Shah Ismail, napisał około 1400 wersetów w języku azerbejdżańskim, [266], które później zostały opublikowane jako jego Divan. Unikalny styl literacki znany jako qoshma (Azerbejdżan: qoşma do improwizacji) został wprowadzony w tym okresie, a rozwinęli go Shah Ismail, a później jego syn i następca, Shah Tahmasp I. W okresie XVII i XVIII wieku unikalne gatunki Fizuli oraz poezja Ashik zostały podjęte przez wybitnych poetów i pisarzy, takich jak Qovsi z Tabriz, Shah Abbas Sani, Agha Mesih Shirvani, Nishat, Molla Vali Vidadi, Molla Panah Vagif, Amani, Zafar i inni. Wraz z Turkami, Turkmeńskimi i Uzbekami Azerbejdżanie świętują także Epos Koroglu (z Azerbejdżanu: kor oğlu dla syna ślepca), legendarnego bohatera ludowego. Kilka udokumentowanych wersji eposu Koroglu pozostaje w Instytucie Rękopisów Narodowej Akademii Nauk Azerbejdżanu. Współczesna literatura w Azerbejdżanie opiera się głównie na dialekcie Shirvani, podczas gdy w Iranie opiera się na dialekcie Tabrizi. Pierwsza gazeta w Azerbejdżanie, Akinchi została opublikowana w 1875 roku. W połowie XIX wieku dialekty były nauczane w szkołach w Baku, Ganji, Shaki, Tbilisi i Erywaniu. Od 1845 r. uczono ich także na Uniwersytecie w Petersburgu w Rosji. Sztuka ludowa Azerbejdżanie mają bogatą i charakterystyczną kulturę, której główną częścią jest sztuka dekoracyjna i użytkowa. Ta forma sztuki jest reprezentowana przez szeroką gamę wyrobów rękodzielniczych, takich jak gonitwa, jubiler, grawerowanie w metalu, rzeźbienie w drewnie, kamieniu i kości, produkcja dywanów, lasery, tkanie wzorów i drukowanie, dzianie i haftowanie. Każdy z tych rodzajów sztuki dekoracyjnej, dowód istnienia narodu azerbejdżańskiego, jest tutaj bardzo widoczny. Wiele interesujących faktów dotyczących rozwoju sztuki i rzemiosła w Azerbejdżanie zostało zgłoszonych przez licznych kupców, podróżników i dyplomatów, którzy odwiedzali te miejsca w różnym czasie. Dywan azerbejdżański to tradycyjna ręcznie robiona tkanina o różnych rozmiarach, o gęstej teksturze i powierzchni stosu lub bez stosu, której wzory są charakterystyczne dla wielu regionów produkcji dywanów Azerbejdżanu. W listopadzie 2010 r. dywan z Azerbejdżanu został uznany przez UNESCO za arcydzieło niematerialnego dziedzictwa. Azerbejdżan od czasów starożytnych znany jest jako centrum wielu różnych rzemiosł. Archeologiczne wykopaliska na terytorium Azerbejdżanu świadczą o dobrze rozwiniętym rolnictwie, hodowli zwierząt, obróbce metali, ceramice, ceramice i tkaniu dywanów, które sięgają aż do drugiego tysiąclecia p.n.e. Miejsca archeologiczne w Dashbulaq, Hasansu, Zayamchai i Tovuzchai odkryte w trakcie budowy rurociągu BTC ujawniły wczesne artefakty z epoki żelaza. Dywany azerbejdżańskie można podzielić na kilka dużych grup i wiele podgrup. Badania naukowe dywanu azerbejdżańskiego związane są z nazwą Latif Kerimov, wybitnego naukowca i artysty. To jego klasyfikacja powiązała cztery duże grupy dywanów z czterema strefami geograficznymi Azerbejdżanu, Guby-Szirwanu, Ganji-Kazachstanu, Karabachu i Tabriz. Święta państwowe Przyroda i jej ochrona Przyroda Azerbejdżanu jest bogata i obejmuje bardzo zróżnicowane ekosystemy – od wysokogórskich po stepowe i półpustynne. Flora Azerbejdżanu liczy 4500 gatunków roślin naczyniowych, w tym 240 gatunków endemicznych lub reliktowych. Fauna liczy 107 gatunków ssaków, 394 gatunki ptaków, 54 gatunki gadów, 9 płazów, ok. 100 gatunków ryb. 10,1% terytorium zajmują obszary chronione: 2 obszary konwencji ramsarskiej, 9 parków narodowych, 11 państwowych rezerwatów przyrody i 24 rezerwaty (sanktuaria przyrody). Uwagi Przypisy Bibliografia Achundov, Nazim: Azerbaycanda dövri metbuat (1832-1920). Bibliographie, Baku 1965. Chodubski, Andrzej: Witold Zglenicki „Polski Nobel” 1850-1904, Płock 1984 Həsənov, Cəmil: Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində 1918-1920-ci illər, Baku 1993. La première république musulmane: l’Azerbeidjan, Paris 1919. La République de l’Azerbeidjan du Caucase, Paris 1919. Munschi, Hilal: Die Republik Aserbaidschan. Eine geschichtliche und politische Skizze, Berlin 1930. Mustafazade, Raxman: Dve respubliki. Azerbaijano-rossijskie otnoshenija 1918–1920 gg., Moskwa 2006. Nesibzade, Nesib: Azerbaycan demokratik respublikasi. Meqaleler ve senedler, Baku 1990. Sanders, A. (Nikuradse): Kaukasien. Nordkaukasien, Aserbaidschan, Armenien, Georgien. Geschichtlicher Umriss, München 1944. Sürmeli, Serpil: Türk-Gürcü iliskileri (1918-21), Ankara 2001. Świętochowski, Tadeusz: Russian Azerbaijan, 1905-1920. The Shaping of National Identity in a muslim community, Cambridge University Press 1985. Świętochowski, Tadeusz, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Warszawa 1998. Zeynalov, Rizvan: Voennoe strotel’stvo v Azerbaijanskoi respublike 1920-ijun’ 1941 g., Baku 1990. Zürrer, Werner: Kaukasien 1918-1921. Der Kampf der Großmächte um die Landbrücke zwischen Schwarzem und Kaspischem Meer, Düsseldorf 1978. Linki zewnętrzne http://www.azerbaijan.az/ O azerbejdżańskiej literaturze i języku azerbejdżańskim Strona prezydenta Azerbejdżanu Strona azerbejdżańskiego parlamentu Kraje kaukaskie Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

1608784

https://pl.wikipedia.org/wiki/G

G

G (minuskuła: g) (gie) – siódma litera alfabetu łacińskiego, dziesiąta litera alfabetu polskiego. Wywodzi się z greckiej litery gamma (Γ). Pojawiła się w łacinie klasycznej w IV wieku p.n.e. – wcześniej do oznaczania głoski [], tak jak [] używano tej samej litery C. Dodanie do znaku C kreski umożliwiającej powstanie litery G przypisuje się Appiuszowi Klaudiuszowi Cenzorowi (312 r. p.n.e.). Współcześnie używana jest najczęściej do oznaczania głoski [], ale w zależności od języka przed e lub i może też oznaczać np. [], [], [],[] lub []. W języku samoańskim oznacza dźwięk //. Grafemy i symbole oparte na G Inne reprezentacje Kodowanie 1 Zobacz też Г (cyrylica) Przypisy Litery alfabetu łacińskiego Spółgłoski

5528

https://pl.wikipedia.org/wiki/S%C5%82owacja

Słowacja

Słowacja, Republika Słowacka (, ) – unitarne państwo śródlądowe w Europie Środkowej. Graniczy z Austrią (106,7 km), Polską (541,1 km), Czechami (251,8 km), Ukrainą (97,8 km) oraz Węgrami (654,8 km). Łączna długość granicy lądowej wynosi 1652,2 km. Do 31 grudnia 1992 wchodziła w skład Czechosłowacji. Od 19 stycznia 1993 członek ONZ, od 29 marca 2004 członek NATO, od 1 maja 2004 należy do Unii Europejskiej, a od 1 stycznia 2009 – do strefy euro. Jest również członkiem Grupy Wyszehradzkiej. Stolicą państwa jest Bratysława, położona nad Dunajem przy granicy z Austrią i Węgrami. Geografia Położenie i ukształtowanie powierzchni Słowacja to państwo położone w Europie Środkowej, rozpościerające się na obszarze liczącym 49 034,7 km². Terytorium Słowacji pełni funkcję pomostu między wschodem i zachodem, czyli – między byłym Związkiem Radzieckim a Europą Zachodnią oraz między północą a południem, tj. pomiędzy Skandynawią a Bałkanami. Słowacja znajduje się po południowej stronie wododziałowego łuku Karpat i – w niewielkiej części – na nizinach naddunajskich. Jest krajem górskim, ponieważ 61% jej powierzchni zajmują liczne pasma Karpat Zachodnich, takie jak: Tatry, Białe Karpaty, Małe Karpaty, Niżne Tatry, Rudawy Słowackie, Wielka Fatra, Mała Fatra oraz Karpat Wschodnich, takie jak: Bieszczady i Wyhorlat. Najwyższy punkt Słowacji stanowi tatrzański szczyt górski Gerlach (2655 m n.p.m.). Góry obfitują w rozległe kotliny śródgórskie, z których największe to: Kotlina Koszycka i Kotlina Liptowska. Tereny nizinne zajmują stosunkowo niewielką część powierzchni kraju. Stanowią je trzy niziny: najmniejsza, Nizina Zahorska na południowo-zachodnim skraju państwa, największa, Nizina Naddunajska nad Dunajem, na południu i na południowym wschodzie Nizina Wschodniosłowacka z najniższym punktem powierzchni państwa przy przecięciu rzeki Bodrog z granicą państwa (94,7 m n.p.m.). Klimat Słowacja należy do strefy klimatu umiarkowanego kontynentalnego ciepłego. Pogórza północnej Słowacji charakteryzują się klimatem chłodnym, natomiast niziny południowej Słowacji – ciepłym. Między tymi obszarami zaznacza się klimat umiarkowanie ciepły. Średnia roczna temperatura powietrza waha się od 6 °C do 10 °C (stycznia: od 0 °C do −6 °C; lipca: od 16 °C do 20 °C). Ilość opadów jest dostateczna (400–1200 mm rocznie), ale na nizinach zdarzają się susze. Flora Lasy, głównie iglaste i mieszane, zajmują około 40% powierzchni kraju, z największymi kompleksami leśnymi w środkowej Słowacji. Na Nizinie Naddunajskiej i na Nizinie Wschodniosłowackiej pierwotnie dominował step i lasostep, ale tereny te już dawno zostały zajęte pod rolnictwo. Fauna Świat zwierzęcy Słowacji należy do krainy palearktycznej. Z racji położenia w centrum Europy fauna Słowacji jest typowa dla kontynentalnych terenów Europy Środkowej. Na skutek tego jednak, iż terytorium kraju sięga aż po Dunaj i Nizinę Węgierską, występują w niej liczne elementy panońskie (zwłaszcza stepowe) czy nawet południowoeuropejskie (bałkańskie), natomiast z uwagi na to, że większa część Słowacji ma charakter górzysty i w dużej mierze jest pokryta lasami w faunie tego obszaru występuje szereg gatunków pochodzenia północnego (borealnego). Spośród kręgowców występują na terenie Słowacji 3 gatunki z rodziny minogowatych. Na 61 stwierdzonych gatunków ryb jest 45 żyjących w wodach płynących, 9 w wodach stojących, 5 w potokach górskich i 2 w zarastających zbiornikach wodnych na bagnach i mokradłach. Do tych ostatnich należy rzadka muławka bałkańska, występująca m.in. na Wyspie Żytniej na Dunaju. Fauna płazów liczy 18 gatunków. Gady reprezentuje 12 gatunków, wśród nich żółw błotny, największy wąż środkowoeuropejski – wąż Eskulapa, jaszczurka zielona i okularowiec panoński (typowy przedstawiciel fauny bałkańskiej). Awifauna Słowacji obejmuje 315 gatunków, z czego 204 gatunki gniazdujące. Spośród nich 127 gatunków związanych jest z biotopami wodnymi, a 124 gatunki z lasami. Wśród gatunków zamieszkujących stepy i rozległe nizinne pastwiska jest jeden z największych i najbardziej zagrożonych ptaków Europy – drop wielki (ok. 300 osobników), gniazdujący m.in. na Wyspie Żytniej. W stanie dzikim żyje na Słowacji 78 gatunków ssaków, w tym najwięcej (41) – w lasach. Są wśród nich wszystkie największe drapieżniki Środkowej Europy: niedźwiedź brunatny, wilk szary, ryś euroazjatycki, żbik europejski, wydra europejska. Szczególnej ochronie podlegają dwa gatunki wysokogórskie: kozica północna i świstak tatrzański oraz 22 gatunki nietoperzy, a także niektóre inne rzadkie gatunki, jak endemiczna darniówka tatrzańska czy smużka leśna. Spośród bezkręgowców należy wymienić ponad 3500 gatunków motyli, z czego znaczna część związana jest z występującymi głównie na południu kraju ciepłolubnymi zespołami roślinnymi. Hydrologia Słowacja ma gęstą sieć rzeczną, której 96% należy do zlewni Dunaju (zlewisko Morza Czarnego), a pozostałe 4% – do zlewni Wisły (zlewisko Morza Bałtyckiego). Największe rzeki Słowacji (według przepływu) to: Dunaj, Wag (Váh), Hron, Morawa (Morava), Bodrog, Latorica, Laborec, a najdłuższe – Wag (Váh; 403 km), Hron (284 km), Ipola (Ipeľ; 232 km), Nitra (197 km), Hornad (Hornád; 193 km), Dunaj (172 km). Słowacja jest krajem ubogim w naturalne zbiorniki wodne. Większość z nich znajduje się w górach. Są to z reguły niewielkie zbiorniki pochodzenia polodowcowego. Największym i zarazem najgłębszym jeziorem jest Wielki Hińczowy Staw (Veľké Hincovo pleso) w Wysokich Tatrach. Do chwili obecnej (2018 r.) na Słowacji zidentyfikowano ok. 1780 źródeł wód mineralnych i termalnych, o zróżnicowanych składach chemicznych i dużej rozpiętości temperatur. Wiele z nich jest wykorzystywanych gospodarczo, zarówno jako wody konsumpcyjne, jak i w balneoterapii. Ochrona przyrody Aktualnie na terenie Słowacji funkcjonują następujące kategorie chronionych obszarów i obiektów przyrodniczych: Parki narodowe (słow. Národný park; NP) Według stanu z 2012 r. na Słowacji istniało 9 parków narodowych: Tatrzański Park Narodowy (TANAP, Tatranský národný park) Pieniński Park Narodowy (PIENAP, Pieninský národný park) Park Narodowy „Niżne Tatry” (NAPANT, Národný park Nízke Tatry) Park Narodowy „Mała Fatra” (Národný park Malá Fatra) Park Narodowy „Wielka Fatra” (Národný park Veľká Fatra) Park Narodowy „Słowacki Raj” (Národný park Slovenský raj) Park Narodowy „Połoniny” (Národný park Poloniny) Park Narodowy Płaskowyż Murański (Národný park Muránska planina) Park Narodowy „Kras Słowacki” (Národný park Slovenský kras) Obszary chronionego krajobrazu (słow. Chránená krajinná oblasť; CHKO) Są to wielkopowierzchniowe (co najmniej 1000 ha, zwykle znacznie więcej) formy ochrony terenu (nie tylko samej przyrody!) z rozrzuconymi ekosystemami, istotnymi dla zachowania różnorodności biologicznej i stabilności ekologicznej, o charakterystycznym krajobrazie i/lub specyficznymi formami historycznego osadnictwa i działalności ludzkiej. Według stanu z 2012 r. na terenie Słowacji istniało 14 takich obszarów: Chránená krajinná oblasť Biele Karpaty Chránená krajinná oblasť Cerová vrchovina Chránená krajinná oblasť Dunajské luhy Chránená krajinná oblasť Horná Orava Chránená krajinná oblasť Kysuce Chránená krajinná oblasť Latorica Chránená krajinná oblasť Malé Karpaty Chránená krajinná oblasť Poľana Chránená krajinná oblasť Ponitrie Chránená krajinná oblasť Strážovské vrchy Chránená krajinná oblasť Štiavnické vrchy Chránená krajinná oblasť Vihorlat Chránená krajinná oblasť Východné Karpaty Chránená krajinná oblasť Záhorie Rezerwaty przyrody (słow. Prírodná rezervácia; PR) Aktualnie (lipiec 2015) na terenie Słowacji istnieje 608 rezerwatów przyrody, z których 231 posiada status Narodowego Rezerwatu Przyrody (słow. Národná Prírodná rezervácia; NPR). Pomniki przyrody (słow. Prírodná pamiatka; PP) Areały chronione (słow. Chránený areál; CHA) Historia Słowacja w prehistorii Tereny zachodniej i południowej Słowacji od epoki żelaza zamieszkiwali Celtowie. Do dużego znaczenia doszło plemię Bojów. Budowało ono rozległe grody oppida, np. w miejscu dzisiejszej Bratysławy. Osady te stały się ośrodkami rozwiniętej gospodarki, m.in. wytwarzano w nich monety wzorowane na greckich heksadrachmach. Wschodnia część kraju kontrolowana była przez Daków, a znajdowała się w orbicie wpływów kulturowych zarówno celtyckich, jak i dackich; Dakowie bowiem osiedlali się pomiędzy Celtami w dorzeczach Bodrogu i Hronu. W późniejszym czasie ziemiami słowackimi zawładnęły plemiona germańskie, wciąż jednakże istniały skupiska celtyckiej ludności na wschodnich peryferiach terytorium. Ówcześnie Germanami z tych ziem byli głównie Markomanowie (na zachodzie) i Kwadowie (południowo środkowa część kraju.) Słowacja w okresie Cesarstwa Rzymskiego W latach 20–50 n.e. Kwadowie założyli królestwo, któremu przewodził Vannius – dawny najemnik rzymski. Było ono zależne od iliryjskiego Królestwa Pannoni. W późniejszych latach napływ Germanów spowodował wojny markomańskie, podczas których Rzymianie zapuszczali się na ziemie słowackie. W czasie jednej z takich wypraw (ok. 179 r.) legiony rzymskie doszły aż do okolic dzisiejszego Trenczyna, pozostawiając na skale, na której dziś wznosi się trenczyński zamek, wykutą inskrypcję okolicznościową. V wiek to okres tzw. wędrówki ludów, głównie germańskich, a spowodowanych najściem Hunów na wybrzeże Morza Czarnego. Podówczas okolice Bratysławy i Dunaju zostały zasiedlone przez Herulów. Ziemiami słowackimi władały królestwa Germanów do II połowy VI wieku. Wtedy to obszary najbardziej zasiedlone wyludniły się na skutek wojny Gepidów, których ośrodkiem były ziemie na zach. od łuku Karpat, z Longobardami, których ośrodkiem była wtedy Panonia. Średniowiecze W VIII wieku na terenach dzisiejszej Słowacji powstało Księstwo Nitrzańskie. W 833 roku zostało podbite przez Mojmira I i odtąd aż do 906 roku obszar ten wraz z Czechami i Morawami tworzył państwo wielkomorawskie. W państwie tym działali m.in. św. Cyryl i Metody. Był to, oprócz XX wieku, jedyny okres w historii kraju, gdy był on związany politycznie z ziemiami czeskimi. W latach 1003–1018 i chwilowo w 1031 roku tereny Słowacji (Słowaczyzna) należały do Polski, po czym około 1031 roku zostały podbite przez Królestwo św. Stefana. Od tego czasu stanowiły integralną część Węgier, tworząc jego północne komitaty (tzw. Górne Węgry, ). Północ kraju zamieszkana była przez ludność pochodzenia słowiańskiego, południe zaś stanowiło obszar intensywnej kolonizacji szlachty węgierskiej. Na przełomie XIII/XIV wieku, w okresie osłabienia władzy królewskiej, Słowacją rządzili suwerenni magnaci – zachodnią Słowacją rządził Mateusz Czak, władający 14 węgierskimi powiatami, wschodnią Słowacją rządził magnat Amadej Aba, a środkową István Ákos. Ich władzę ograniczył po długich walkach król Karol Robert. Wielkorządcą Górnych Węgier w okresie późnego średniowiecza był magnat polskiego pochodzenia, Ścibor ze Ściborzyc, w którego posiadaniu była połowa zachodniej Słowacji. Słowacja w rękach Habsburgów W 1526 roku, wraz z przejściem Węgier pod władanie dynastii Habsburgów, Słowacja razem z Królestwem Węgier weszła w skład monarchii habsburskiej. Status Słowacji w obrębie monarchii habsburskiej pozostawał niezmieniony nawet po reformie konstytucyjnej z 1867 roku, wciąż stanowiąc nieposiadającą autonomii część państwa węgierskiego. W połowie XIX wieku wraz z pojawieniem się austroslawizmu nasiliły się żądania utworzenia w ramach monarchii odrębnej składowej słowiańskiej obejmującej Czechów, Słowaków, Rusinów oraz Słoweńców, mającej być przeciwwagą dla wpływów niemiecko-węgierskich w CK Monarchii (choć wielu Słowaków uważało się za „słowiański szczep węgierski” i ich celem było jedynie uzyskanie szerszej autonomii w węgierskiej części Austro-Węgier). Po upadku reformy Badeniego pomysły te nie zostały zrealizowane aż do czasu rozpadu Austro-Węgier na skutek Wielkiej Wojny w 1918 roku. Czechosłowacja Słowacy zgłosili wówczas akces do wspólnego państwa z Czechami tworząc Czechosłowację. Do terytoriów zamieszkanych przez większość słowacką włączono też sporo terenów, gdzie Węgrzy byli większością lub jedyną narodowością – praktycznie cały południowy pas państwa był etnicznie węgierski, również stolica – Bratysława – zamieszkana była przez wielonarodowościową społeczność, wśród której Słowacy stanowili mniejszość. Choć było to złamanie zasady samostanowienia narodów Wilsona – realnym powodem był fakt, że etnicznie słowackie ziemie były w większości mało urodzajne i górzyste, natomiast pas naddunajski obfitował w urodzajne gleby. Doprowadziło to do powstania rewizjonizmu węgierskiego, w konsekwencji zawiązania Małej Ententy i napiętych stosunków czechosłowacko-węgierskich w okresie międzywojennym. W 1919 roku na Słowacji powstała istniejąca jedynie kilka tygodni Słowacka Republika Rad. Pierwsza Republika Słowacka Po upadku 1. republiki czechosłowackiej jesienią 1938 doszło do ugody żylińskiej i federalizacji okrojonego państwa. Jednak wkrótce pod naciskiem Hitlera rząd słowacki ks. Tiso ogłosił niepodległość. W latach 1939–1945 istniała uzależniona od III Rzeszy i okrojona Republika Słowacka. Kraj musiał się zrzec na korzyść Węgier terenów na południu zamieszkane w większości przez Węgrów – z Koszycami włącznie. Na zachodzie Niemcy administrowali strefą okupacyjną. Słowacja wzięła udział w ataku na Polskę w 1939 roku jako sojusznik Rzeszy. Armia słowacka pod dowództwem Ferdinanda Čatloša zaatakowała Polskę o godzinie 5.00 siłą trzech dywizji w kierunkach: podhalańskim, nowosądeckim i bieszczadzkim. Po upadku Polski Słowacja uzyskała fragmenty Spiszu i Orawy. Wojsko słowackie wzięło również udział inwazji niemieckiej na ZSRR w latach 1941–1945. W obliczu zbliżającego się frontu wschodniego 29 sierpnia 1944 wybuchło słowackie powstanie narodowe, które trwało kilka miesięcy. Po jego stłumieniu przez wojska niemieckie z końcem października dowództwo powstania przeniosło się w Niżne Tatry, gdzie na początku listopada 1944 r., w zamknięciu Doliny Łomnistej, utworzono siedzibę Sztabu Głównego wojsk powstańczych. Również większość jednostek powstańczych wycofała się w góry, a dalsze walki o charakterze partyzanckim trwały do końca wojny. Jeszcze w trakcie powstania u północno-wschodnich granic Słowacji rozpoczęła się tzw. operacja dukielsko-preszowska. Brała w niej udział 1 Brygada Czechosłowacka. W dniu 6 października żołnierze 2 batalionu tej brygady w rejonie Barwinka przekroczyli przedwojenną granicę polsko-czechosłowacką i wyzwolili pierwszą słowacką miejscowość – Vyšný Komárnik. Walki, które w pierwotnym zamyśle miały doprowadzić do połączenia się wojsk radzieckich i czechosłowackich z oddziałami powstańczymi, trwały do końca listopada i kosztowały sam tylko I Czechosłowacki Korpus Armijny 6,5 tys. zabitych i rannych. Drugą ogromną operacją na terenie Słowacji podczas II wojny światowej były walki o przełamanie frontu między Tatrami a Niżnymi Tatrami oraz wyzwolenie Liptowskiego Mikułasza, jakie toczyły się od 2 lutego do 4 kwietnia 1945 r. Słowacja powojenna Po 1945 doszło do odtworzenia państwa czechosłowackiego na zasadach z 1938. W 1968 w wyniku reform „praskiej wiosny” rozszerzono autonomię Słowacji (duży wpływ na to miał przywódca państwa Alexander Dubček, sam z pochodzenia Słowak). Pokojowy podział Czechosłowacji na dwa suwerenne państwa nastąpił 1 stycznia 1993. Ustrój polityczny i dzieje najnowsze Słowacja jest republiką demokratyczną o systemie rządów parlamentarno-gabinetowych. Na czele państwa stoi prezydent, wybierany w wyborach powszechnych (od 1999) na kadencję pięcioletnią. Ratyfikuje on umowy międzynarodowe, wysyła i przyjmuje ambasadorów, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Jego kompetencje w polityce wewnętrznej są ograniczone: nominowanie premiera i rządu, oraz inicjatywy ustawodawczej, możliwość rozwiązania parlamentu przed terminem w określonych konstytucyjnie sytuacjach. Prezydent nie posiada prawa weta. Prezydent dzieli się władzą wykonawczą z premierem, który stoi na czele gabinetu posiadającego poparcie większości jednoizbowego parlamentu – 150-osobowej Rady Narodowej Republiki Słowackiej. Zarówno rząd, jak i prezydent w drodze specjalnej procedury referendalnej mogą zostać odwołani przez społeczeństwo, co jak na Europę Środkową jest rozwiązaniem nader oryginalnym. Podstawy prawne funkcjonowania systemu partyjnego Słowacji Podstawy prawne tworzenia i działalności partii politycznych zawarte są w art. 29 Konstytucji Republiki Słowackiej, w ustawie o zrzeszaniu się w partiach i ruchach politycznych, a także w wybranych postanowieniach ustawy o wyborach do Słowackiej Rady Narodowej. Finansowanie partii uregulowane jest w ustawie o ograniczeniu wydatków partii i ruchów politycznych na propagandę przed wyborami do Rady Narodowej. Partie i ruchy polityczne na Słowacji są jedynymi podmiotami politycznymi, które umożliwiają obywatelom tego państwa zdobycie mandatów parlamentarnych. 1998–2002 Na czele rządu Słowacji stał od 1998 Mikuláš Dzurinda – chrześcijański demokrata. W latach 1998–2002 przewodniczył szerokiej antymecziarowskiej koalicji socjalistów, chadeków i mniejszości węgierskiej. Głównym celem ówczesnego rządu było poprawienie fatalnego wizerunku Słowacji po kilkuletnich rządach Vladimíra Mečiara oraz integracja z UE i NATO. Funkcję prezydenta pełnił w latach 1999–2004 Rudolf Schuster, w kwietniu 2004 Słowacy zdecydowali się powierzyć ten urząd Ivanowi Gašparovičowi, byłemu współpracownikowi (do 2000) Vladimíra Mečiara, przewodniczącemu Rady Narodowej w latach 1992–1998. 2002–2006 W 2002 Mikuláš Dzurinda stanął na czele bardziej jednorodnej ideowo koalicji centroprawicowej (centroprawicowa Słowacka Unia Chrześcijańska i Demokratyczna (SDKÚ), chadecki Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny (KDH), Partia Węgierskiej Koalicji (SMK) i (do 2005) liberalny Sojusz Nowego Obywatela (ANO)). Opozycję stanowiły populistyczno-lewicowy Kierunek – Socjalna Demokracja (Kierunek) z byłym działaczem komunistycznym Robertem Fico na czele, Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji (HZDS) Vladimíra Mečiara, Słowacka Partia Narodowa (SNS) kierowana przez Jána Slotę oraz Słowacka Partia Komunistyczna (KSS). Za drugiej jego kadencji udało się, pomimo obstrukcyjnych działań podejmowanych przez prezydenta Rudolfa Schustera m.in.: wejść do NATO i UE oraz przeprowadzić śmiałe reformy gospodarcze (m.in. podatek liniowy CIT, PIT i VAT na poziomie 19%, niskie koszty zatrudnienia pracowników, ograniczenie wydatków socjalnych, prywatyzacja większości państwowych przedsiębiorstw, komercjalizacja służby zdrowia i państwowego szkolnictwa). Rząd Mikuláša Dzurindy był pierwszym rządem w Europie Środkowej, który wybrano na ponowną kadencję. 2006–2010 W latach 2006–2010 funkcję premiera pełnił Robert Fico, popierany przez lewicowo-nacjonalistyczną koalicję Partii Ludowej – Ruchu dla Demokratycznej Słowacji, Słowacką Partię Narodową oraz zwycięski Kierunek – Socjalna Demokracja, którego jest przewodniczącym. W 2009 Słowacja przystąpiła do strefy euro. Pomimo zwycięstwa Smeru w wyborach parlamentarnych w 2010 r., Fico nie zdołał utworzyć kolejnego rządu. 2010–2012 W lipcu 2010 władzę w kraju przejęła koalicja czterech partii prawicowych, a stanowisko premiera zajęła Iveta Radičová. Rząd Radičovej nie dotrwał do końca kadencji parlamentu. W styczniu 2011 zmieniono podstawową stawkę VAT na 20%. W październiku 2011 przegrał głosowanie nad wotum zaufania połączone z głosowaniem nad akceptacją programu Europejskiego Funduszu Stabilizacji Finansowej. W konsekwencji, w marcu 2012 odbyły się wcześniejsze wybory parlamentarne, w których większość mandatów uzyskał SMER. 4 kwietnia 2012 na czele nowego rządu stanął ponownie Robert Fico. Zobacz też (ustrój polityczny) partie polityczne Słowacji polityka językowa na Słowacji wybory prezydenckie na Słowacji w 2009 roku wybory parlamentarne na Słowacji w 2010 roku Prawa człowieka Departament Stanu USA w 2010 roku donosił: Rząd na ogół respektuje prawa swoich obywateli, jednak pojawiły się problemy w niektórych obszarach. Znaczące problemy praw człowieka zawierały nadal doniesienia o złym traktowaniu przez policję Romów i długotrwałe przetrzymywanie w areszcie; ograniczaniu wolności religii, obawach o uczciwość sądownictwa, korupcji w krajowym rządzie, samorządzie terytorialnym i publicznej służbie zdrowia, przemocy wobec kobiet i dzieci; handlu kobietami i dziećmi; społecznej dyskryminacji i przemocy wobec Romów i innych mniejszości. Prawa człowieka są zagwarantowane w Konstytucji Słowacji z 1992 roku i przez wiele międzynarodowych przepisów podpisanych przez Czechosłowację i Słowację w latach 1948 i 2006 r. Podział administracyjny Słowacja jest państwem unitarnym. Dzieli się na 8 krajów i 79 powiatów. Kraje dzielą się na powiaty (okresy), a te na gminy (obce) miejskie lub wiejskie. Jednostki administracyjne szczebla krajowego i gminnego są również jednostkami samorządu terytorialnego. Siły zbrojne Słowacja, z racji braku dostępu do morza, dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Słowacji składało się w 2014 roku z: 30 czołgów, 530 opancerzonych pojazdów bojowych, 16 dział samobieżnych, 26 zestawów artylerii holowanej oraz 26 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Słowackie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 12 myśliwców, 27 samolotów transportowych, 9 samolotów szkolno-bojowych oraz 17 śmigłowców. Wojska słowackie w 2014 roku liczyły 13,5 tys. żołnierzy zawodowych (brak rezerwistów). Według rankingu Global Firepower (2014) słowackie siły zbrojne stanowią 71. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 1 mld dolarów (USD). Demografia Liczba mieszkańców: 5 397 036 (2011) Średnia gęstość zaludnienia: 110 os./km² Przyrost naturalny: 0,15% (2005) Skład etniczny: Słowacy: 80,7% Węgrzy: 8,5% Romowie: 2,0% Czesi: 0,6% Pozostali (Ukraińcy, Rusini, Niemcy, Polacy, Żydzi, Morawianie): 8,2% Średnia długość życia: mężczyźni: 71 lat (2005) kobiety: 79 lat (2005) Największe miasta Gospodarka W 2015 r. Słowacja była 19. gospodarką Unii Europejskiej pod względem wielkości PKB w parytecie siły nabywczej i 71. gospodarką świata, a pod względem wielkości PKB nominalnego – 19. gospodarką UE i 63. gospodarką świata. W 2015 r. PKB per capita w parytecie siły nabywczej Słowacji wyniósł 22 000 PPS (76,7% średniej UE), a PKB per capita nominalny – 14 398 euro (50,1% średniej UE). Na Słowacji warunki do uprawy winorośli są lepsze niż w Czechach (większe nasłonecznienie, niższa suma opadów). Znakomita większość produkowanych win to wina białe, a państwo cieszy się sięgającą niemal 200 lat (od 1825) tradycją produkcji wina musującego. Turystyka W 2013 roku kraj ten odwiedziło 1,653 mln turystów (8,2% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 2,556 mld dolarów. Kultura Obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa kulturalnego UNESCO: Bańska Szczawnica – średniowieczne miasto górnicze Vlkolínec – skansen architektury ludowej Zamek Spiski, Lewocza i okoliczne zabytki Bardejów – średniowieczne miasto obronne we wschodniej Słowacji, dobrze zachowany zespół miejski z dzielnicą żydowską (synagoga z XVIII wieku) Drewniane kościoły w słowackich Karpatach Obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa przyrody UNESCO: jaskinie w Krasie Słowackim Dobszyńska Jaskinia Lodowa w Słowackim Raju puszcze w Górach Bukowskich puszcze w Górach Wihorlackich Obiekty wpisane na listę dzieł dziedzictwa ustnego i niematerialnego UNESCO: fujara – najbardziej typowy słowacki instrument muzyczny Religia Podział wyznaniowy na Słowacji w 2011 roku: Kościół katolicki: 62% (3 347 277 wiernych) Kościół greckokatolicki: 3,8% (206 871) Kościół Ewangelicki Konfesji Augsburskiej: 5,9% (316 250) Kościół Reformowany: 1,8% (98 797) Kościół Prawosławny: 0,9% (49 133) Świadkowie Jehowy: 0,3% (17 222) mniejsze kościoły protestanckie i inni: 1,3% Bezwyznaniowi: 13,4% (725 362) Niesprecyzowani: 10,6% (571 437) Zobacz też uczelnie na Słowacji obywatelstwo słowackie mniejszości narodowe i etniczne na Słowacji Uwagi Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Państwa członkowskie Unii Europejskiej Państwa należące do NATO Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

2930

https://pl.wikipedia.org/wiki/Kanada

Kanada

Kanada (ang. i fr. Canada) – państwo położone w Ameryce Północnej, rozciągające się od Oceanu Atlantyckiego na wschodzie do Oceanu Spokojnego na zachodzie i Oceanu Arktycznego na północy. Na południu i północnym zachodzie graniczy ze Stanami Zjednoczonymi, granice morskie: na północy z należącą do Danii Grenlandią (posiada również granicę lądową z Danią na wyspie Hansa) i na wschodzie z wyspami Saint-Pierre i Miquelon, wspólnotą zamorską Francji. Drugie państwo świata pod względem powierzchni (po Rosji) oraz 38. pod względem ludności. Kanada jest członkiem ONZ, NAFTA, Wspólnoty Narodów, Frankofonii, NATO, G7, APEC. Obszar obecnej Kanady zamieszkiwały od tysięcy lat ludy tubylcze (plemiona Indian i Inuitów). Rozpoczęte pod koniec XV wieku brytyjskie i francuskie ekspedycje zbadały całe atlantyckie wybrzeże Kanady, co spowodowało stopniowe ich zasiedlenie przez Brytyjczyków i Francuzów. W 1867 cztery kolonie wchodzące w skład Brytyjskiej Ameryki Północnej uchwaliły Konfederację Kanady i powołały do życia nowe państwo – Kanadę. Stopniowy proces uniezależniania się od Wielkiej Brytanii osiągnął punkt kulminacyjny w 1982, gdy uchwalenie nowej Ustawy o Kanadzie (ang. Canada Act 1982, fr. Loi de 1982 sur le Canada) zerwało ostatnie więzi zależności od parlamentu brytyjskiego. Kanada do dziś pozostaje monarchią konstytucyjną, z Karolem III jako głową państwa i utrzymuje demokrację parlamentarną. Kanada jest krajem dwujęzycznym i wielokulturowym, w którym na poziomie federalnym obowiązują dwa języki oficjalne: angielski i francuski (w ich kanadyjskich odmianach). Kanada jest państwem uprzemysłowionym i zaawansowanym technicznie, o zróżnicowanej gospodarce w znacznym stopniu uzależnionej od własnych bogactw naturalnych i wymiany handlowej – zwłaszcza ze Stanami Zjednoczonymi, z którymi Kanada ma trwałe i liczne związki. Etymologia nazwy Nazwa Kanada pochodzi od słowa kanata (lub kanada) oznaczającego w języku Irokezów i Huronów wieś lub osadę. W 1535 mieszkańcy okolic obecnego miasta Quebec używali go, wskazując podróżnikowi Cartierowi drogę do wioski Stadacony. Cartier natomiast posłużył się słowem kanata na określenie nie tylko wioski, ale całego obszaru podległego wodzowi Stadacony o imieniu Donnacona. Od 1545 europejskie książki i mapy zaczęły nazywać ten region jako Kanada (fr. Canada). Później Kanadą zaczęto nazywać całą francuską kolonię obejmującą część Nowej Francji wzdłuż Rzeki Św. Wawrzyńca i północne wybrzeża Wielkich Jezior. W 1791 obszar ten podzielono na dwie kolonie – Górną Kanadę (anglojęzyczną) i Dolną Kanadę (francuskojęzyczną). W 1841 doszło do połączenia ich w brytyjską Prowincję Kanady (ang. Province of Canada, fr. Province du Canada). W 1867 na mocy Konfederacji Kanady cztery kolonie wchodzące w skład Brytyjskiej Ameryki Północnej (Ontario, Quebec, Nowy Brunszwik i Nowa Szkocja) powołały do życia nowe państwo: Dominium Kanady. Nazwa ta obowiązywała do lat 50 XX w. Od 11 grudnia 1931 kiedy Kanada uzyskała polityczną autonomię od Wielkiej Brytanii, rząd federalny coraz częściej zaczął się posługiwać w dokumentach państwowych i traktatach prostą nazwą Kanada. Konstytucja Kanady z 1982 zawiera tylko nazwę Canada i jest to obecnie jedyna i dwujęzyczna oficjalna nazwa państwa. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w 1982, gdy nazwę święta państwowego zmieniono z Dnia Dominium na Dzień Kanady. Symbole państwowe Narodowe symbole Kanady są zaczerpnięte z natury, historii oraz od rdzennych mieszkańców Kanady. Szczególnie znanym kanadyjskim symbolem jest liść klonu, który znajdował/znajduje się na obecnej i poprzedniej fladze Kanady, na kanadyjskiej monecie i w Herbie Kanady. Innymi znanymi symbolami są bóbr, bernikla kanadyjska, nur lodowiec, motyl monarch i Kanadyjska Królewska Policja Konna. Flaga państwowa Flaga państwowa Kanady jest dziełem kilku osób. Jacques St. Cyr wprowadził do niej stylizowany liść klonowy, George Bist ustalił proporcje, a Günter Wyszecki ustalił barwy. O ostatecznym wyglądzie flagi zdecydowała 15-osobowa komisja parlamentarna, która stała się formalnym autorem jej projektu. Po długich debatach nowa flaga została zaakceptowana przez parlament. Oficjalnie stała się ona flagą narodową 15 lutego 1965 roku. Dzień ten obchodzony jest jako Dzień Kanadyjskiej Flagi. Hymn narodowy Pieśń O Canada została skomponowana w 1880 r. przez Calixa Lavallee do słów sędziego Adolphe-Basile Routhier. Obecna wersja angielska oparta jest na tłumaczeniu Roberta Stanleya Weira z 1908 r. Po upływie wieku od swego prawykonania, 1 lipca 1980 r. pieśń O Canada proklamowana została hymnem narodowym. Geografia Kanada zajmuje większą część Ameryki Północnej, sąsiadując ze Stanami Zjednoczonymi na południu i na północnym zachodzie (Alaska) oraz z Danią (wyspa Hans). Od zachodu oblewa ją Ocean Spokojny, od wschodu Ocean Atlantycki, a od północy Ocean Arktyczny. Biorąc pod uwagę całe terytorium Kanady (9 984 670 km²), jest ona drugim co do wielkości państwem świata (po Rosji) i największym na kontynencie (41% powierzchni). Wliczając jedynie tereny lądowe (9 093 507 km²), zajmuje czwarte miejsce (wyprzedzają ją Rosja, Chiny i Stany Zjednoczone). Powierzchnia wodna państwa wynosi 891 163 km² co stanowi 8,93% całkowitej powierzchni. Linia brzegowa Kanady wynosi 202 080 km. Łączna długość granic wynosi 8893 km (w tym: 2477 km z Alaską). Najbardziej na północ wysuniętym miejscem zamieszkania ludzi w Kanadzie i na świecie jest Posterunek Kanadyjskich Sił Zbrojnych w Alert na północnym krańcu Ziemi Ellesmere’a – równoleżnik 82,5°N – tylko 817 kilometrów od bieguna północnego. Ukształtowanie terenu Obszar Kanady otaczany jest przez trzy oceany: na wschodzie Atlantycki, na zachodzie Spokojny, a na północy Arktyczny. Wybrzeża Kanady są dobrze rozwinięte. Na zachodzie wysokie, z licznymi fiordami i wyspami, będącymi częścią zanurzonego w oceanie fragmentu Gór Nadbrzeżnych. Archipelag tak utworzony obejmuje wiele setek wysp (część z nich leży w granicach Alaski), z których największymi są Vancouver (31 284 km²) i Wyspy Królowej Charlotty (10 180 km²). Wschodnie wybrzeża, nieco słabiej urozmaicone i niższe, tworzą półwyspy Labrador i Nowa Szkocja, oddzielone Zatoką Św. Wawrzyńca, a także wyspy Nowa Fundlandia (111 390 km²), Cape Breton (10 311 km²), Anticosti (7893 km²), Wyspa Księcia Edwarda (5684 km²) i kilka pomniejszych. Wybrzeża północne są przeważnie niskie i mają wiele zatok i półwyspów. Do najznaczniejszych zatok należą Zatoka Hudsona, Ungava, Coronation i Mackenzie. Największe półwyspy to Ungava (252 000 km²), Melville’a i Boothia. Kanadyjska Arktyka obejmuje szereg wysp skupionych w Archipelagu Arktycznym. Największymi wyspami tego archipelagu są Ziemia Baffina, Ellesmere’a, Wiktorii, Banksa i Wyspy Królowej Elżbiety. Od 1925, Kanada rości sobie prawa do części Arktyki pomiędzy długością geograficzną 60°W a 141°W, opierającej się swym północnym wierzchołkiem o biegun północny; roszczenia te nie są powszechnie uznawane przez społeczność międzynarodową. Większą część kontynentalnej Kanady tworzy tzw. Tarcza Kanadyjska. Obejmuje ona także większą część Archipelagu Arktycznego. Tarcza Kanadyjska jest prekambryjskim tworem geologicznym, tworzącym rozległy płaskowyż o wysokości od 300 do 1100 m n.p.m. We wnętrzu Tarczy Kanadyjskiej istnieje nieckowe zagłębienie tworzące Zatokę Hudsona i nizinę ją okalającą (Nizina Hudsońska). Wschodnią krawędź tarczy tworzą góry Torngat na Labradorze oraz kilka pomniejszych pasm górskich na Ziemi Baffina i Wyspie Ellesmere’a. Na południe od Tarczy Kanadyjskiej leżą Kraina Wielkich Jezior, Nizina Laurentyńska oraz Appalachy Kanadyjskie. Od zachodu Tarczę Kanadyjską otacza pas Równin Wewnętrznych. Ich północną częścią jest Nizina Rzeki MacKenzie. Na zachód od równin leży system górski Kordylierów, który tworzą dwa główne łańcuchy górskie – Góry Skaliste i Góry Nadbrzeżne oraz szereg pomniejszych. Obszar pomiędzy tymi pasmami wypełniają wewnętrzne wyżyny. Oddzielnym masywem jest pasmo górskie oddzielające Alaskę od Jukonu – Góry Św. Eliasza, w których położony jest najwyższy szczyt Kanady Mount Logan (5959 m n.p.m.). We wschodniej Kanadzie Rzeka Świętego Wawrzyńca rozszerza się w Zatokę Świętego Wawrzyńca, jedno z największych estuariów świata; u jej ujścia leży wyspa Nowa Fundlandia. Na południe od Zatoki znajdują się prowincje Maritimes, na wschodzie obejmujące fragment Gór Appalachów rozciągających się na południe od Nowej Anglii i półwyspu Gaspé w prowincji Quebec. Wchodzące w skład Maritimes: Nowy Brunszwik i Nowa Szkocja oddzielone są od siebie Zatoką Fundy, słynnej ze względu na największe amplitudy pływów morskich. Największą część centralnej Kanady zajmują prowincja Ontario oraz Zatoka Hudsona. Na zachód od Ontario rozciąga się szeroka, płaska Preria Kanadyjska sięgająca do Gór Skalistych, które oddzielają ją od Kolumbii Brytyjskiej. Wody Obszar Kanady, z wyjątkiem części Wielkich Równin oraz najwyżej położonych pasm górskich, jest bardzo bogaty w wody śródlądowe. Większość powierzchni Kanady leży w zlewisku wodnym Oceanu Arktycznego. Obejmuje on wszystkie rzeki uchodzące do samego oceanu, jak i jego licznych zatok. Do największych z nich należą: Mackenzie, Nelson i Saskatchewan. Do największych słodkowodnych zbiorników tego obszaru należą Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Athabaska, Jezioro Reniferowe, Winnipeg. Zlewisko Oceanu Atlantyckiego obejmuje południowo-wschodnią część kraju oraz wschodnią część Labradoru. Do największych rzek należą: Rzeka Świętego Wawrzyńca i Ottawa. Do największych słodkowodnych zbiorników wodnych należą Wielkie Jeziora, Simcoe, Nipigon, Saint-Jean. Zlewisko Oceanu Spokojnego obejmuje wąski pas na zachód od Gór Skalistych. Najznaczniejszymi są rzeki Fraser i Jukon. Geograficzną niezwykłością jest położone w Górach Skalistych pole lodowcowe Columbia Icefield, które jest zlewiskiem wodnym trzech oceanów: Atlantyckiego, Spokojnego i Arktycznego. Klimat Klimat w Kanadzie jest zróżnicowany i zależy od szerokości geograficznej. Na północy Kanady występują klimaty subpolarny oraz polarny. W centrum kraju występuje klimat kontynentalny chłodny, natomiast na południu jest on umiarkowany ciepły. W rejonie Gór Kordylierów występuje klimat górski. Jednymi z ważniejszych czynników kształtujących klimat Kanady są zimny Prąd Labradorski i ciepły Prąd Północnopacyficzny. Między północną a południową częścią kraju występuje bardzo duża rozpiętość temperatur. Tak więc na północy Kanady średnia temperatura lipca wynosi –5 °C, a na południu 21 °C. W styczniu natomiast temperatury wahają się od –35 °C na północy kraju do 1–4 °C na południowym zachodzie. Największe opady występują w Kordylierach. Ich roczna suma wynosi około 6000 mm. Na wybrzeżach wynoszą około 1000 mm, a w środkowej Kanadzie od 300 do 500 mm. Flora W szacie roślinnej Kanady dominuje typowa dla strefy klimatów umiarkowanych chłodnych formacja roślinna, czyli lasy iglaste (tajga). Charakteryzuje się ona przewagą drzew iglastych takich jak świerki, jodły, sosny i modrzewie. Mniejsze znaczenie mają drzewa liściaste (brzozy, olsze, wierzby i topole) oraz krzewinki z rodziny wrzosowatych (np. borówki) oraz mchy i porosty. Kanadyjska tajga jest ogromnym i zwartym ekosystemem. Ponadto w kanadyjskich lasach wschodnich można odnaleźć gatunki typowe bardziej dla południowych klimatów np. kłęk kanadyjski, magnolie, sasafrasy, jawory, dęby i platany. Nad pacyficznymi wybrzeżami w łagodnym, morskim klimacie wykształcają się specyficzne, umiarkowane lasy deszczowe. W sumie kanadyjskie lasy zajmują powierzchnię 310 mln ha, z czego 236 mln ha przypada na lasy gospodarcze. Na terenie Kanady znajdują się także duże obszary łąk i pastwisk. W przeciwieństwie do stereotypu prezentującego Kanadę jako bezkresne obszary dawnej prerii porosłe pszenicą, ziemie orne zajmują zaledwie 10% powierzchni kraju i leżą głównie w południowych rejonach prowincji Alberta i Saskatchewan. Zachowane prerie w części północnej porastają wysokie trawy, podczas gdy na południu dominuje niska roślinność trawiasta. W kanadyjskich górach występuje azonalna roślinność alpejska. Zaczyna się ona powyżej granicy lasu. Wiosną górskie łąki zakwitają dywanami wielobarwnych dzikich kwiatów takich jak lilie, zawilce narcyzowate, arniki, pięciorniki i bukwice zwyczajne. Fauna Wielce zróżnicowana fauna Kanady złożona jest z wielu ekosystemów, począwszy od wilgotnych lasów nabrzeżnej Kolumbii Brytyjskiej poprzez suche, wyżynne prerie Zachodniej Kanady po tundrę i arktyczne obszary Północnej Kanady. Duża powierzchnia lądowa oraz małe zagęszczenie ludności stwarzają doskonałe warunki dla siedlisk wielu gatunków zwierząt, szczególnie dużych ssaków, zarówno takich jak niedźwiedzie: brunatny (grizli) i czarny (baribal) czy niedźwiedź polarny na północy lub występujących pospolicie, często ze zlokalizowanym zagęszczeniem (karibu na pograniczu z amerykańską Alaską, łosie na atlantyckiej wyspie Nowa Fundlandia, orki w przybrzeżnych południowych wodach kanadyjskiego Pacyfiku). Najbardziej zagrożone gatunki fauny Kanady są wymienione na liście gatunków zwierząt zagrożonych List of Wildlife Species at Risk autorstwa specjalistów kanadyjskich działających w ramach prawa Species at Risk Act. Ochrona przyrody Duże znaczenie przywiązuje się w Kanadzie dla ochrony przyrody, ochronie podlega tu aż 400 gatunków ptaków migrujących i ponad 11 mln ha siedlisk przyrodniczych. W sumie ochronie w 3000 obszarów podlega 9% obszaru lądowego państwa. Wśród obszarów chronionych należy wymienić 44 parki narodowe (stan z 2014 r.). Wszystkie parki narodowe zarządzane są przez federalną agencję Parks Canada. Poszczególne prowincje Kanady tworzą i utrzymują liczne parki prowincjonalne. Historia Tubylcza tradycja utrzymuje, że rdzenne ludy Kanady zamieszkiwały poszczególne części kraju od początku historii. Badania archeologiczne potwierdzają obecność człowieka w północnej części Jukonu 25 500 lat temu, a w południowym Ontario 9500 lat temu. Pierwszymi przybyszami z Europy byli wikingowie, którzy osiedlili się na krótko w L’Anse aux Meadows około roku 1000 pod przewodnictwem Leifa Erikssona. Kolejnymi Europejczykami, którzy badali atlantyckie wybrzeże Kanady, byli: John Cabot w 1497 – w imieniu Anglii oraz Jacques Cartier w 1534 – w imieniu Francji. Francuski podróżnik Samuel de Champlain przybył tu w roku 1603 i założył pierwsze stałe osiedla europejskie: w Port Royal w 1605 i Quebecu w 1608 r. Spośród francuskich kolonistów, Kanadyjczycy (Canadiens) zasiedlili stopniowo dolinę Rzeki Św. Wawrzyńca, Akadyjczycy (Acadiens) – Akadię (współczesne prowincje nadmorskie), zaś Coureurs de bois – francuscy handlarze futrami oraz katoliccy misjonarze (René-Robert Cavelier, Sieur de La Salle) eksplorowali okolice Wielkich Jezior, Zatoki Hudsona i dorzecza Missisipi aż po Luizjanę. O kontrolę nad handlem futrami toczyły się walki Brytyjczyków z Indianami i Francuzami. Około 1610 r. Anglia założyła placówki rybackie na Nowej Fundlandii i Trzynaście kolonii na południu. W latach 1689–1763 toczyła się seria czterech kolonialnych wojen Anglików z Indianami i Francuzami. Na mocy pokoju z Utrechtu w 1713 pod panowanie Brytyjczyków dostał się półwysep Nowa Szkocja, a kończący wojnę siedmioletnią pokój paryski z 1763 scedował na rzecz Brytyjczyków północną część Nowej Francji (jej zachodnia część, zwana Luizjaną, przypadła na krótko Hiszpanii). Królewska Proklamacja z 1763 r. wykroiła z Nowej Francji Quebec jako nową prowincję i przyłączyła wyspę Cape Breton do Nowej Szkocji. Ograniczyła także językowe i religijne prawa francuskich Kanadyjczyków. W 1769 r. St. John’s Island (obecnie Wyspa Księcia Edwarda) stała się odrębną kolonią. By uniknąć konfliktu w Quebecu, Ustawa o Quebecu (ang. Quebec Act, fr. Acte de Québec) z 1774 rozszerzyła jego terytorium na Wielkie Jeziora i Dolinę Ohio oraz przywróciła w Quebecu język francuski, religię katolicką i francuski kodeks cywilny. Rozgniewało to wielu mieszkańców Trzynastu Kolonii, przyczyniając się do wybuchu rewolucji amerykańskiej. Pokój paryski z 1783 r. uznał niepodległość Ameryki i scedował tereny na południe od Wielkich Jezior na rzecz Stanów Zjednoczonych. Około 50 tys. wiernych Zjednoczonemu Królestwu lojalistów zbiegło wówczas z USA do kolonii brytyjskich. W związku ze znacznym napływem lojalistów do północnej Nowej Szkocji, wydzielono ten obszar jako nową kolonię – Nowy Brunszwik. By zadowolić anglojęzycznych lojalistów w Quebecu, Ustawa Konstytucyjna z 1791 r. podzieliła prowincję na francuskojęzyczną Dolną Kanadę i anglojęzyczną Górną Kanadę, ustanawiając w każdej z nich pochodzące z wyboru Zgromadzenia Ustawodawcze. Kanada stanowiła główny front w wojnie pomiędzy USA i Imperium Brytyjskim w 1812 r. Jej obrona umocniła poczucie jedności wśród mieszkańców Brytyjskiej Ameryki Północnej. W 1815 r. rozpoczęła się masowa migracja z Wielkiej Brytanii i Irlandii do Kanady. Na początku XIX wieku przemysł drzewny stał się też ważniejszy od handlu futrami. Dążenie do „rządu odpowiedzialnego” (przed lokalnym Parlamentem) doprowadziło do nieskutecznych rebelii w 1837 r. Raport Durhama o sytuacji w Brytyjskiej Ameryce Północnej z 1839 r. zalecił później wprowadzenie „rządu odpowiedzialnego” oraz asymilację francuskich Kanadyjczyków w brytyjskiej kulturze. Ustawa o Unii Kanadyjskiej z 1840 r. połączyła obie Kanady w Zjednoczone Prowincje Kanady. Francusko- i anglojęzyczni Kanadyjczycy mieli ze sobą współpracować w Zgromadzeniu na rzecz przywrócenia praw frankofonom. W 1849 r., podobnie jak wszystkie północnoamerykańskie kolonie brytyjskie, powołali oni rząd odpowiedzialny przed kanadyjskim Parlamentem. Podpisanie przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone w 1846 r. traktatu oregońskiego (ang. Oregon Treaty) zakończyło konflikt graniczny w Oregonie, wytyczając zachodnią część granicy między obydwoma państwami wzdłuż 49. równoleżnika oraz umożliwiając powstanie brytyjskich kolonii na wyspie Vancouver (1849) i w Kolumbii Brytyjskiej (1858). Kanada podjęła też szereg ekspedycji badawczych na północ, by potwierdzić swoje prawa do Ziemi Ruperta i Arktyki. Ludność Kanady szybko rosła dzięki wysokiemu przyrostowi naturalnemu; imigrację Brytyjczyków równoważyła emigracja do Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza wyjazdy do Nowej Anglii. Konfederacja W wyniku kilku konferencji konstytucyjnych ustawa o Brytyjskiej Ameryce Północnej (ang. British North America Act, fr. Actes de l’Amérique du Nord britannique) z 1867 r. ustanowiła konfederację, tworząc 1 lipca 1867 „jedno dominium pod nazwą Kanada”, obejmujące cztery prowincje: Ontario, Quebec, Nową Szkocję i Nowy Brunszwik. Kanada objęła kontrolę nad Ziemią Ruperta i Terytoriami Północno-Zachodnimi, tworząc Terytoria Północno-Zachodnie. W lipcu 1870 skargi Metysów doprowadziły do rebelii nad Rzeką Czerwoną i powstania prowincji Manitoba. Kolumbia Brytyjska i wyspa Vancouver (które zjednoczyły się w 1866) oraz kolonia na Wyspie Księcia Edwarda dołączyły do Konfederacji – odpowiednio – w 1871 i 1873 r. Partia Konserwatywna Kanady premiera Johna A. McDonalda ustanowiła taryfy celne dla ochrony rodzącego się kanadyjskiego przemysłu. By udostępnić Zachód, rząd sfinansował budowę trzech transkontynentalnych linii kolejowych (w tym Canadian Pacific), otworzył prerie pod osadnictwo na mocy ustawy o ziemiach Dominium (ang. Dominion Lands Act, fr. Acte concernant les terres de la Puissance) i utworzył Północno-Zachodnią Policję Konną, by objąć władzę nad tym terytorium. W 1898 r., po gorączce złota nad Klondike na Terytoriach Północno-Zachodnich, w celu lepszej kontroli sytuacji w regionie rząd Kanady zdecydował się utworzyć odrębne terytorium Jukonu. Za rządów liberalnego premiera Wilfrida Lauriera imigranci z Europy kontynentalnej zasiedlili prerie, a w 1905 r. Alberta i Saskatchewan stały się prowincjami. Kanada przystąpiła do I wojny światowej w 1914 automatycznie wraz z Wielką Brytanią. Wysłała ochotników na front zachodni w ramach narodowego kontyngentu. W 1917 wybuchł kryzys mobilizacyjny, gdy konserwatywny premier Robert Borden wprowadził obowiązek służby wojskowej mimo sprzeciwu francuskojęzycznych mieszkańców Quebecu. W 1919 Kanada wstąpiła do Ligi Narodów niezależnie od Wielkiej Brytanii. W 1931 Statut Westminsterski potwierdził niezależność Kanady. Wielki kryzys w 1929 r. miał istotny wpływ na gospodarkę Kanady i spowodował kryzys społeczny. W odpowiedzi na ten stan rzeczy, w Albercie oraz Saskatchewan, partia Co-operative Commonwealth Federation (CCF), na czele z Tommy Douglasem, zapowiedziała wprowadzenie państwa opiekuńczego, co realizowano w latach 40. i 50. Kanada, pod rządami centrolewicowego Williama Lyon Mackenzie Kinga, wypowiedziała wojnę Niemcom niezależnie, w trzy dni po tym gdy uczyniła to Wielka Brytania. Pierwsze jednostki Armii Kanadyjskiej pojawiły się w Wielkiej Brytanii w grudniu 1939 roku. Kiedy tylko przemysł zaczął produkować na potrzeby armii kanadyjskiej, Wielkiej Brytanii, Chin oraz ZSRR gospodarka ruszyła gwałtownie. Pomimo kolejnego kryzysu mobilizacyjnego w Quebecu, Kanada zakończyła wojnę jako kraj, który miał jedną z największych armii na świecie. Podczas II wojny światowej, w 1942 r. Kanadyjczycy dokonali desantu w okupowanej przez państwa Osi Europie. Rajd na Dieppe zakończył się jednak niepowodzeniem. Siły kanadyjskie odegrały później znaczną rolę w Bitwie o Atlantyk, inwazji na Włochy oraz oswobadzaniu Holandii z okupacji niemieckiej w 1945 r. W 1949 r. Nowa Fundlandia dołączyła do Kanady jako jej dziesiąta prowincja. Powojenna atmosfera w kraju, wraz z ekspansją ekonomiczną, zainicjowały wyż demograficzny oraz przyciągały imigrantów ze spustoszonej wojną Europy. Quebec, w latach 60. przebył głęboką społeczną i ekonomiczną rewolucję – tzw. Cichą Rewolucję (Révolution tranquille). Nacjonaliści z Quebecu zaczęli wywierać większą presję na rzecz autonomii prowincji. Separatyści z Partii Quebecu (Parti Québécois) pierwszy raz doszli do władzy w 1976 r. W Referendum w sprawie suwerenności z 1980 r. obywatele odrzucili tę koncepcję. Drugie zorganizowane w 1995 r. zakończyło się podobnie, jednak separatyści przegrali już tylko minimalną różnicą głosów – 50,6% do 49,4%. W 1997 r. kanadyjski Sąd Najwyższy orzekł, że jednostronna secesja prowincji jest niezgodna z konstytucją. Mimo to ruchy na rzecz niepodległości kontynuują nadal swoją działalność. Najbardziej radykalni separatyści założyli organizację zbrojną Front Wyzwolenia Quebecu i rozpoczęli akcje przeciwko rządowi. Pod kolejnymi lewicowymi rządami Lestera B. Pearsona oraz Pierre’a Trudeau wzrosła świadomość wspólnej tożsamości. W 1965 r. Kanada przyjęła jako flagę czerwony liść klonu. W 1969, w odpowiedzi na narastające ruchy na rzecz odrębności Quebecu, rząd federalny oficjalnie stał się dwujęzyczny (ang. Official Languages Act, fr. Loi sur les langues officielles). Wprowadzono liberalne prawo imigracyjne (w 1967 oraz 1976) i ogłoszono oficjalnie Kanadę krajem wielokulturowym (1971). Fala imigracji spoza Europy zmieniła wizerunek kraju. W latach 70. zainicjowano programy socjalne w służbie zdrowia, systemie emerytalnym (ang. Canada Pension Plan, fr. Régime de pensions du Canada), a także system pożyczek w szkolnictwie wyższym (ang. Canada Student Loans, fr. Prêts canadiens aux étudiants). Dekadę później przechodziły one fazę ugruntowania. Rządy prowincjonalne, w szczególności Quebec, walczyły z tym jako z ingerencją we własne kompetencje. Ostatecznie, Premier Pierre Trudeau, przeforsował „repatriację (brytyjskiej) konstytucji”, ustanawiając Kartę Praw i Wolności bazującą na wolnościach indywidualnych w konstytucji z 1982 r. (ang. Constitution Act of 1982, fr. Loi constitutionnelle de 1982). Integracja gospodarcza ze Stanami Zjednoczonymi znacząco wzrosła od czasów II wojny światowej. Porozumienia handlowe (ang. Canada-US Automotive Products Agreement, fr. Accord canado-américain sur les produits de l’industrie automobile) z 1965 oraz z 1987 (ang. Canada-United States Free Trade Agreement, fr. Accord de libre-échange canado-américain ) kładły podwaliny pod integrację obu gospodarek. Wszechobecność amerykańskiej kultury, telewizji oraz przedsiębiorstw była powodem obaw kanadyjskich nacjonalistów o zachowanie autonomii kulturalnej. Niemniej jednak, Kanadyjczycy są dumni ze swojego systemu publicznej służby zdrowia oraz społecznej wielokulturowości. Polityka Ustrój polityczny Kanada jest monarchią konstytucyjną, a głową państwa, Królem Kanady, jest Karol III. Jest też demokracją parlamentarną z federalnym systemem administracyjnym i silnymi tradycjami demokratycznymi. Konstytucja Konstytucja Kanady określa prawne ramy państwa, obejmujące tekst pisany oraz niepisane zasady i zwyczaje. Podstawowe ramy kanadyjskiej konstytucji zawiera ustawa o Brytyjskiej Ameryce Północnej (ang. British North America Act, fr. Actes de l’Amérique du Nord britannique) z 1867 r., przemianowana w 1982 r. na Ustawę Konstytucyjną z 1867 r. Stanowi ona, że Kanada ma konstytucję „zbliżoną do konstytucji Wielkiej Brytanii” i dzieli władzę między rząd federalny i rządy poszczególnych prowincji. Konstytucja obejmuje Kanadyjską Kartę Praw i Swobód (ang. Canadian Charter of Rights and Freedoms, fr. Charte canadienne des droits et libertés), gwarantującą Kanadyjczykom podstawowe prawa i wolności, których w zasadzie nie może ich pozbawić żaden rodzaj władz Kanady. W rozdziale 33 zawiera jednak zastrzeżenie, iż parlament federalny i legislatury prowincji mogą zawiesić czasowo niektóre inne rozdziały Karty na okres do pięciu lat. Parlament Parlament Kanady składa się z Króla i dwóch izb: wybieralnej Izby Gmin i mianowanego Senatu. Członków Izby Gmin wybiera się zgodnie z ordynacją większościową w okręgach wyborczych; wybory powszechne ogłasza gubernator generalny za radą premiera. O ile dla Parlamentu nie określono kadencji minimalnej, to nowe wybory powszechne należy ogłosić w ciągu pięciu lat od poprzednich. Członków Senatu, których fotele obsadzane są według kryterium regionalnego, nominuje premier i mianuje formalnie gubernator generalny; swoje mandaty sprawują do ukończenia 75 lat. Władza wykonawcza Stanowisko Premiera Kanady, szefa rządu, przypada aktualnemu liderowi partii politycznej, która posiada większość mandatów w Izbie Gmin. Premier i jego gabinet mianowani są formalnie przez gubernatora generalnego Kanady (który jest kanadyjskim przedstawicielem Króla), jednak to premier formuje swój gabinet, a gubernator generalny zwyczajowo akceptuje personalne decyzje premiera. Tradycyjnie, w skład gabinetu wchodzą członkowie partii premiera z obu izb ustawodawczych, głównie z Izby Gmin. Władzę wykonawczą sprawują premier i gabinet, a wszyscy oni wchodzą w skład Królewskiej Tajnej Rady Kanady (ang. King’s Privy Council for Canada, fr. Conseil privé du Roi pour le Canada) i stają się Ministrami Korony. Premier ma szerokie uprawnienia polityczne oraz wykonawcze, w szczególności przedstawia Gubernatorowi do mianowania (lub mianuje osobiście) innych urzędników rządu i służby cywilnej. Gubernatorem generalnym Kanady od 26 lipca 2021 jest Mary Simon, a premierem od 4 listopada 2015 jest lider Liberalnej Partii Kanady, Justin Trudeau. Partie polityczne Cztery główne partie polityczne Kanady to: Konserwatywna Partia Kanady, Liberalna Partia Kanady, Nowa Demokratyczna Partia Kanady i Blok Quebecki. Obecny rząd tworzy Liberalna Partia Kanady. Lista partii, które w przeszłości zdobywały mandaty w wyborach do Parlamentu Kanady jest długa. System prawny Władza sądownicza Kanady odgrywa ważną rolę, interpretując przepisy i unieważniając te, które naruszają Konstytucję. Sąd Najwyższy Kanady jest najwyższą instancją sądową i ostatecznym arbitrem, a na jego czele stoi obecnie sędzia Beverley McLachlin. Dziewięciu sędziów Sądu Najwyższego Kanady mianuje, w porozumieniu z Premierem, Gubernator generalny Kanady. Wszyscy sędziowie szczebla najwyższego i apelacyjnego mianowani są przez Gubernatora generalnego w porozumieniu z Premierem i ministrem sprawiedliwości, po konsultacjach z pozarządowymi organizacjami prawniczymi. Gabinet federalny mianuje sędziów Sądów Najwyższych na szczeblu poszczególnych prowincji i terytoriów. Niższe stanowiska sędziowskie w prowincjach i terytoriach obsadzane są przez właściwe dla nich rządy. Wszędzie – z wyjątkiem Quebecu, gdzie dominuje system prawa kontynentalnego – przeważa system common law. Prawo karne stanowi wyłączną odpowiedzialność władz federalnych i jest ujednolicone w całym kraju. Przestrzeganie prawa, w tym sądy karne, leży w kompetencjach prowincji, ale na terenach wiejskich wszystkich prowincji, z wyjątkiem Ontario i Quebecu, odpowiedzialność za nadzór policyjny skupia się na federalnej RCMP-GRC. Podział administracyjny Kanada jest federacją dziesięciu prowincji i trzech terytoriów. Prowincje to: Alberta, Kolumbia Brytyjska, Manitoba, Nowy Brunszwik, Nowa Fundlandia i Labrador, Nowa Szkocja, Ontario, Wyspa Księcia Edwarda, Quebec i Saskatchewan. Terytoria to Nunavut, Terytoria Północno-Zachodnie i Jukon. Każda z wyżej wymienionych jednostek ma swoje oficjalne symbole oraz motto. Prowincje są bardziej niezależne od rządu federalnego niż terytoria. Są one odpowiedzialne za większość programów socjalnych, takich jak służba zdrowia, edukacja czy opieka społeczna. Wspólnie osiągają większe dochody niż Rząd Federalny. Używając swoich uprawnień, Rząd Federalny może zainicjować w prowincjach programy narodowe, takie jak np. zdrowotny Canada Health Act/Loi canadienne sur la santé. Prowincje mają prawo ich zaniechać, jednak w praktyce zdarza się to rzadko. Aby mieć pewność, że opodatkowanie i świadczenie tych usług utrzymują się na podobnym poziomie w biedniejszych i bogatszych prowincjach, Rząd Federalny dysponuje dotacjami wyrównawczymi (ang. Equalization payments, fr. Péréquation). Każda z prowincji ma jednoizbowy parlament oraz rząd, na czele którego stoi Premier wybierany w taki sam sposób jak Premier Kanady. Każda prowincja ma również gubernatora porucznika, reprezentanta króla – analogicznie do urzędu gubernatora generalnego Kanady, mianowanego z rekomendacji Premiera, aczkolwiek w ostatnich latach ukształtował się zwyczaj uzgadniania tych nominacji z rządami prowincjonalnymi. Siły zbrojne Kanadyjski personel wojskowy to 64 tys. w służbie czynnej i 26 tys. rezerwistów. Kanadyjskie Siły Zbrojne składają się z wojsk lądowych, marynarki wojennej i sił powietrznych. Mają one 1400 pojazdów pancernych, 34 okręty wojenne i 861 statków powietrznych. Głównodowodzącym Sił Zbrojnych jest Szef Sztabu Obrony. Armia podlega politycznej i strategicznej kontroli władz cywilnych poprzez Ministra Obrony Narodowej rządu federalnego. Wodzem Naczelnym jest monarcha kanadyjski poprzez Gubernatora Generalnego Kanady. Członkowie rodziny królewskiej tradycyjnie pełnią funkcje Honorowych Dowódców (ang. Colonel-in-Chief, fr. Colonel en chef ) wielu regimentów i pułków kanadyjskich. Stosunki międzynarodowe Kanada i Stany Zjednoczone mają najdłuższą niechronioną granicę na świecie, współpracują wojskowo i są dla siebie największymi partnerami handlowymi. Kanada jednak prowadzi niezależną politykę zagraniczną, w tym utrzymuje pełne stosunki dyplomatyczne z Kubą i odmówiła udziału w wojnie irackiej. Kanada także utrzymuje historyczne, gospodarcze i wojskowe więzi z Wielką Brytanią, Francją i byłymi koloniami brytyjskimi i francuskimi, jest członkiem Wspólnoty Narodów (Commonwealth) i Frankofonii. Silne przywiązanie do Imperium Brytyjskiego i Wspólnoty Narodów w angielskojęzycznej części Kanady sprawiło, że kraj ten miał duży udział w brytyjskim wysiłku wojennym w drugiej wojnie burskiej, I wojnie światowej i II wojnie światowej. Odkąd Kanada jest rzecznikiem multilateralizmu, czyni wysiłki, aby rozwiązywać problemy świata we współpracy z innymi krajami. Kanada należy do ONZ od 1945 i jest założycielem oraz członkiem NATO od 1949 r. Podczas wojny koreańskiej Kanada była jednym z głównych dostarczycieli żołnierzy do sił ONZ. We współpracy ze Stanami Zjednoczonymi założyła NORAD do obrony powietrznej przed ZSRR. Kanada odgrywa czołową rolę w wysiłkach pokojowych ONZ. W czasie kryzysu sueskiego w 1956 Lester Pearson zmniejszył napięcie proponując rozpoczęcie misji pokojowej ONZ. Kanada wzięła udział w 50 misjach pokojowych, w tym we wszystkich wysiłkach pokojowych ONZ do 1989 r. oraz utrzymywała swe siły w międzynarodowych operacjach w byłej Jugosławii i podczas pierwszej wojny w Zatoce Perskiej. Udziału w drugiej inwazji na Irak za rządów prez. G. Busha nie wzięła, a ówczesny rząd premiera J. Chretien uznał ją za sprzeczną z prawem międzynarodowym. Kanada wstąpiła w 1990 r. do Organizacji Państw Amerykańskich (OPA) i gościła Zgromadzenie Ogólne OPA w Windsorze w czerwcu 2000 r., a także trzeci Szczyt Ameryk w Quebecu w kwietniu 2001. Kanada usiłuje zacieśniać więzy z gospodarkami krajów Azji i Pacyfiku poprzez członkostwo w APEC. Od 2001 r. Kanada utrzymuje swoje wojska w Afganistanie w ramach amerykańskich sił stabilizacyjnych oraz dowodzonych przez NATO sił ISAF. Kanadyjski Zespół Reagowania na wypadek Katastrof (DART) brał udział w trzech dużych operacjach pomocowych w ostatnich dwóch latach; dwustuosobowy zespół wysłano do pomocy ofiarom tsunami w południowej Azji w grudniu 2004, huraganu Katrina we wrześniu 2005 i trzęsienia ziemi w Kaszmirze w październiku 2005. W lutym 2007 Kanada, Włochy, Wielka Brytania, Norwegia i Rosja zobowiązały się uruchomić projekt wartości 1,5 miliarda dolarów mający na celu opracowanie szczepionek mogących uratować miliony ludzi w biednych krajach i wezwały innych do dołączenia się do tej inicjatywy. Ruch bezwizowy do Kanady Obywatele następujących państw nie potrzebują wizy, aby odwiedzić Kanadę: Andora, Antigua i Barbuda, Australia, Austria, Barbados, Belgia, Botswana, Brunei, Cypr, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Izrael, Japonia, Korea Południowa, Litwa, Łotwa, Liechtenstein, Luksemburg, Malta, Monako, Namibia, Niemcy, Nowa Zelandia, Norwegia, Papua-Nowa Gwinea, Polska, Portugalia, St. Kitts i Nevis, St. Lucia, St. Vincent, San Marino, Singapur, Słowacja, Słowenia, Stany Zjednoczone, Suazi, Szwecja, Szwajcaria, Watykan, Węgry, Wielka Brytania, Włochy, Wyspy Bahama, Wyspy Salomona, Samoa. Gospodarka Kanada jako jedno z najbogatszych państw świata, dzięki wysokiemu dochodowi per capita jest członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz grupy krajów G7. Pod względem rozwoju gospodarczego Kanada zaliczana jest obecnie do grona jednej z najbardziej rozwiniętych gospodarek świata, a w perspektywie międzynarodowej jej pozycja gospodarcza jest postrzegana korzystnie. Kanada ma gospodarkę wolnorynkową z niewiele większą interwencją rządu niż ma to miejsce w USA, choć o wiele mniejszą niż w większości krajów europejskich. Kraj ma mniejszy produkt krajowy brutto per capita (PKB) niż jego południowy sąsiad (38 025 USD, 2009), ale wyższy niż gospodarki zachodnioeuropejskie. W ostatniej dekadzie kanadyjską gospodarkę cechowały szybki wzrost, niskie bezrobocie i wysokie nadwyżki budżetowe na szczeblu federalnym. Dzisiejsza gospodarka Kanady bardzo przypomina amerykańską w orientacji na wolny rynek, wzorach produkcyjnych oraz wysokim standardzie życia. W październiku 2006 r. bezrobocie w Kanadzie wynosiło 6,3% i był to najniższy wskaźnik od 30 lat, choć jest on różny w pomiarach lokalnych – od niskiego 3,6% w prowincji Alberta do wysokiego 14,6% w Nowej Fundlandii i Labradorze. W minionym wieku, wzrost produkcji, górnictwa i usług spowodował przeobrażenie gospodarki kraju z rolniczej na zurbanizowaną i zindustrializowaną. Tak jak gospodarki innych wysokorozwiniętych krajów świata, tak i gospodarka kanadyjska jest zdominowana przez usługi, w których zatrudnione jest około 3/4 Kanadyjczyków. Niemniej jednak, Kanada wyróżnia się spośród innych krajów wysoko rozwiniętych rozmiarami pierwszego sektora, wraz z gospodarką leśną i przemysłem naftowym. Te dwie dziedziny są w tym kraju najważniejsze. Kanada jest jednym z kilku wysoko rozwiniętych państw, które są eksporterami energii (netto). Ma ogromne złoża gazu na wschodnim wybrzeżu oraz duże złoża gazu i ropy skoncentrowane w Albercie oraz sąsiadującej z nią Kolumbii Brytyjskiej i Saskatchewan. Olbrzymie, zmieszane z piaskiem złoża Athabasca Tar Sands czynią Kanadę trzecim po Arabii Saudyjskiej krajem pod względem wielkości rezerw ropy. W Quebecu, Kolumbii Brytyjskiej, Nowej Fundlandii i Labradorze, Ontario i Manitobie energia elektryczna, która jest tania, obfita i stosunkowo przyjazna środowisku, pochodzi z elektrowni wodnych. Kanada jest też jednym z najważniejszych na świecie producentów rolnych. Kanadyjskie prerie stały się jednym z głównych obszarów uprawy pszenicy oraz pozostałych zbóż. Jest jednym z największych na świecie producentów potażu, cynku, uranu, złota, niklu, aluminium i kobaltu. Wiele, jeśli nie większość miast na północy kraju, gdzie uprawa ziemi jest trudna, istnieje jedynie dzięki pobliskim kopalniom lub zasobom drewna. Rozwinął się także znaczący sektor wytwórczy, skoncentrowany w południowym Ontario i Quebecu, z przemysłem samochodowym i lotniczym na czele. Kraj jest silnie zależny od powiązań handlu międzynarodowego, w szczególności handlu z USA. Traktaty o wolnym handlu z 1989 r. Canada-U.S. Free Trade Agreement (FTA) oraz z 1994 r. North American Free Trade Agreement (NAFTA: dołączył Meksyk) znacznie zwiększyły wolumen handlu i stopień integracji z USA. Od 2001 roku, kiedy to udało jej się uniknąć recesji, osiąga najlepsze wyniki gospodarcze w grupie krajów ówczesnej G8. Od połowy lat 90. rząd federalny Kanady ogłasza nadwyżki budżetowe i regularnie spłaca zadłużenie. Finanse Walutą kraju jest dolar kanadyjski (Canadian Dollar / Dollar canadien, symbol – CAD lub CAN $). Jeden dolar kanadyjski dzieli się na sto centów kanadyjskich. Powszechne kanadyjskie monety o wartości poniżej jednego dolara (5¢, 10¢, 25¢) wzorowane są na swoich amerykańskich odpowiednikach (zobacz: dolar amerykański) – ich wielkości i masy oraz ich nazwy są prawie identyczne. Różnią się natomiast specyficznym składem chemicznym oraz rysunkiem awersu i rewersu. Kanadyjskie monety 1$ (w obiegu od 1987) i 2$ (od 1996) nie są wzorowane na monetach amerykańskich. Oprócz standardowego zestawu monet opisanych powyżej w obiegu znajduje się cały szereg monet starszych, wycofywanych z obiegu oraz okolicznościowych. Rolnictwo Dobre warunki klimatyczne i glebowe południowo-wschodniej Kanady uczyniły z niej kraj rolniczy. Znaczenie rolnictwa potęgowało się też w miarę przyrostu ludności zasiedlającej nowe tereny kraju. Pod koniec XIX wieku, kiedy dominium rozciągnęło swoją władzę nad całym obszarem zachodniej części kontynentu, rolnictwo stało się dominującą gałęzią kanadyjskiej gospodarki. Dzięki urodzajnej glebie bezleśnych prerii w ciągu jednego tylko dziesięciolecia kolonizacji, od roku 1891 do 1901, w Manitobie, Saskatchewan i Albercie osiedliło się przeszło ćwierć miliona ludzi. W następnych trzydziestu latach w okresie szczytowego rozkwitu rolniczego prerii, od 1901 do 1931 roku, liczba ludności wzrosła prawie sześciokrotnie, a obszar pól uprawnych, który w roku 1881 wynosił tylko 18 355 500 ha, doszedł w 1931 roku do 66 009 000 ha. Dzięki temu Kanada wyprodukowała w 1901 roku 1 512 000 ton pszenicy, a w dziesięć lat później, w roku 1911 podwoiła swe plony, sięgające 3 590 000 ton. W latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia Dominium zajmowało czwarte miejsce na świecie w ilości wyprodukowanej pszenicy po: Związku Radzieckim, Stanach Zjednoczonych i Chinach. Przemysł Najbardziej na świecie rozwinięty przemysł drzewny i celulozowo-papierniczy. Generuje on 12% PKB. Ważną rolę odgrywa w gospodarce hutnictwo metali nieżelaznych: aluminium, niklu, miedzi, cynku, ołowiu. Kanada ma wysoko rozwinięty przemysł samochodowy (w roku 2007 z taśm produkcyjnych zjechały 1,342,133 samochody osobowe i 1,236,105 samochodów ciężarowych). Dobrze rozwinięty jest przemysł taboru kolejowego, chemiczny, elektrotechniczny, maszynowy, spożywczy. Transport Kanada ma bardzo dobrze rozwinięty transport. Ma 1,4 miliona kilometrów dróg, 10 głównych lotnisk międzynarodowych, 300 mniejszych portów lotniczych, 72 093 kilometrów torów kolejowych i ponad 300 portów, które zapewniają dostęp do tras morskich przez Oceany: Atlantycki, Spokojny i Arktyczny, a także Wielkie Jeziora i Drogę Wodną Świętego Wawrzyńca. W 2005 r. udział transportu w tworzeniu PKB wynosił 4,2%. Transport w Kanadzie zarządzany jest przez ministerstwo transportu. Według The World Factbook w Kanadzie jest łącznie 1 042 300 km dróg, z czego 415 600 km to drogi utwardzone, w tym 17 000 km drogi ekspresowe. W 2006 r. zarejestrowanych były w Kanadzie 19 499 843 pojazdy drogowe, z czego 96,1% stanowiły pojazdy o masie do 4,5 tony, 2,3% stanowiły pojazdy o masie pomiędzy 4,5 a 15 ton i 1,6% – pojazdy o masie powyżej 15 ton. Łącznie pojazdy te przejechały w 2006 r. 326,14 miliarda km, zużywając 31,1 miliarda litrów benzyny i 10,1 miliarda litrów oleju napędowego. Kanada ma bardzo dobre połączenia drogowe z 48 stanami USA i Alaską, którą w 1942 r. połączyła z Fort St. John w Kolumbii Brytyjskiej (zbudowana początkowo dla celów wojskowych) autostrada. W Kanadzie obowiązuje ruch prawostronny. Handel zagraniczny W 2015 roku eksport z Kanady wyniósł 390 mld USD, a import 405 mld USD. Największą część eksportu stanowią ropa naftowa (13%) oraz samochody (12%). Głównie importowane są samochody (6,5%) i części do samochodów (4,9%). Wymiana handlowa z Polską W 2015 r. obroty handlowe Polski z Kanadą wyniosły 1,6 mld USD. Import z Polski do Kanady osiągnął poziom ok. 1,2 mld USD. Z Polski importuje głównie silniki turboodrzutowe, turbośmigłowe oraz inne turbiny gazowe (34,6%), surowe skóry futerkowe (20,8%). Eksport z Kanady do Polski osiągnął wartość ok. 372,8 mln USD. Głównymi produktami wyeksportowanymi do Polski były: układy scalone i mikroasemblery elektroniczne (12,7%), wały napędowe, korby, obudowy łożysk, łożyska ślizgowe, przekładnie zębate (5,8%). Demografia Według spisu ludności z 2011 r. Kanadę zamieszkiwała rekordowa liczba 33 476 688 mieszkańców, co oznaczało wzrost o 7,9% w porównaniu z rokiem 2001. Głównymi czynnikami wzrostu są liczne osiedlanie się imigrantów na terytorium Kanady, a w mniejszym stopniu przyrost naturalny. Około 3/4 Kanadyjczyków mieszka w odległości do 150 km od granicy z USA. Najwięcej ludzi mieszka w dużych miastach, szczególnie w Toronto, Montrealu, Ottawie, Vancouver i ich przedmieściach. Gęstość zaludnienia Kanady wynosi 3,5 osoby na km², co czyni Kanadę jednym z najrzadziej zaludnionych krajów na świecie. Najgęściej zaludnionym obszarem jest tzw. Korytarz Québec-Windsor położony wzdłuż linii o długości 1150 km między tymi miastami, w pobliżu Wielkich Jezior i Rzeki Świętego Wawrzyńca, w którym mieszka 57% ludności kraju. Kanada jest krajem bardzo zróżnicowanym pod względem etnicznym. Według spisu ludności z 2001 r. w Kanadzie istnieją 34 grupy etniczne liczące po co najmniej 100 tys. osób. W 2001 r. 83% populacji (24 618 250 spośród 29 639 035 ankietowanych) zadeklarowało, że należy do rasy białej. Największą grupą etniczną są Anglicy (20,2%), następnie Francuzi (15,8%), Szkoci (14,0%), Irlandczycy (12,9%), Niemcy (9,3%), Włosi (4,3%), Chińczycy (3,7%), Ukraińcy (3,6%), i rdzenni mieszkańcy Kanady (3,4%); choć aż 40% imigrantów uważa się za „Kanadyjczyków”. Liczba rdzennych mieszkańców Kanady rośnie niemal dwukrotnie szybciej niż cała populacja kanadyjska. W 2001 r. 13,4% Kanadyjczyków należało do „zauważalnych mniejszości”. Kanada ma najwyższy na świecie wskaźnik imigracji per capita, napędzanej przez politykę gospodarczą oraz imigracyjne prawo rodzinne (jednoczenie rodzin). Kraj przyjmuje także dużą liczbę uchodźców. Nowoosiedlający się wybierają najczęściej aglomeracje Toronto, Vancouver i Montrealu. Duża część współczesnej imigracji kanadyjskiej pochodzi z Azji, głównie z Indii, Chin i Pakistanu. Jest to szczególnie widoczne w regionie Lower Mainland w Kolumbii Brytyjskiej. Ostatnią na dużą skalę imigracją europejską do Kanady była tzw. emigracja solidarnościowa Polaków w czasie stanu wojennego w Polsce. Ludność Kanady Struktura wiekowa: Dzieci – 1 do 14 lat – 15,6% Młodzież i dorośli w wieku produkcyjnym – 15 do 64 lat – 68,6% Dorośli w wieku poprodukcyjnym – ponad 65 lat – 15,9% Przyrost naturalny: 0,794% Wskaźnik urodzin 10,28 urodzin/1000 osób Wskaźnik śmierci 7,98 śmierci/1000 osób Wskaźnik migracji 5,65 migracji/1000 osób Struktura płci: przy urodzeniu – 1,056 mężczyzn/kobiet poniżej 15 lat – 1,05 mężczyzn/kobiet 15 do 64 lat – 1,02 mężczyzn/kobiet ponad 64 lat – 0,78 mężczyzn/kobiet w całej populacji – 0,98 mężczyzn/kobiet Śmiertelność noworodków – 4,92 śmierci/1000 urodzin Średnia długość życia cała populacja – 81,45 lata mężczyźni – 78,81 lata kobiety – 84,1 lata Wskaźnik urodzin – 1,58 dzieci/kobietę Polonia w Kanadzie Według spisu powszechnego z 2001 posiadanie polskiego pochodzenia etnicznego (ethnic origins) zadeklarowało 817 085 osób (2,8% ludności kraju, z tego 260 415 deklarowało wyłącznie polskie pochodzenie). 208 375 zadeklarowało polski jako język ojczysty, a 118 415 jako język najczęściej używany w pracy. Większość Polaków w Kanadzie zamieszkuje południowe Ontario. Znaczne skupiska Kanadyjczyków polskiego pochodzenia spotyka się także w prowincjach Manitoba, Saskatchewan, Alberta i Quebec, a mniejsze społeczności w pozostałych prowincjach. Stawia to polską społeczność w Kanadzie jako jedenastą co do wielkości (pomijając grupę niedeklarujących jakiegokolwiek pochodzenia). Polonia tworzy wyraźną kulturowo i stosunkowo silną ekonomicznie mniejszość, aczkolwiek jest wyraźnie niedoreprezentowana na wszystkich poziomach administracyjnych. Do współczesnych polityków polskiego pochodzenia, działających w Kanadzie, należą: na poziomie federalnym: Ted Opitz (MP Etobicoke Centre Ontario) Władysław Lizoń (MP Mississauga East-Cooksville Ontario) Ed Komarnicki (MP Souris-Mouse Mountain Saskatchewan) Tom Lukiwski (MP Regina-Lumsden-Lake Centre Saskatchewan) na poziomie prowincjonalnym B. Poniatowski (MPP Manitoba) Ken R. Kowalski (MLA Alberta) Speaker of the Legislative Assembly Thomas Lukaszuk (MLA Alberta) (jedyny MP/MLA/MPP urodzony na terytorium RP) ks. D. Malinowski (MPP Manitoba) Carl Paproski (MLA Alberta) Walter Szwender (MLA Alberta) Geo Topolinsky (MLA Alberta) na poziomie samorządowym: Peter Milczyn (radny reprezentujący Etobicoke-Lakeshore w Toronto) David Soknacki (radny reprezentujący Scarborough-East w Toronto) W Kanadzie działa szereg organizacji polonijnych o różnym profilu. Przed władzami kanadyjskimi reprezentuje je Kongres Polonii Kanadyjskiej, zrzeszający większość z nich. Historia Polonii kanadyjskiej i zagadnień związanych z tą grupą etniczną opisana jest w szeregu wydawnictw i artykułów prasowych. Z tych pozycji przytoczyć można: William Makowski: The Polish People in Canada (A visual history). Thundra Books (Montreal), 1987, . Maria A. Jarochowska: Poza gniazdem (wizerunki emigrantki polskiej w Kanadzie w XX wieku). Polski Instytut Naukowy w Kanadzie (McGill University), Montreal 2006, . Polonia in Alberta 1895–1995 (The Polish Centennial in Alberta). red. zb., Kongres Polonii Kanadyjskiej, o/Alberta, Edmonton 1995, . Największe miasta W 2006 Kanada liczyła 29 miast o ludności przekraczającej 150 tys. mieszkańców. Dla porównania, prawie 70 lat wcześniej istniały tylko 2 miasta z ludnością >500 tys., 5 miast z ludnością 100–500 tys., 7 miast z ludnością 50–100 tys., 21 miast z ludnością 20–50 tys. i 35 miast z ludnością 10–20 tys. Język W Kanadzie obowiązują dwa języki oficjalne: angielski i francuski. Dwujęzyczność Kanady jest prawem ustanowionym w Kanadyjskiej Karcie Praw i Swobód, ustawie o językach oficjalnych i Regulacjach o języku oficjalnym; nad ich realizacją czuwa Komisarz ds. języków oficjalnych (ang. Commissioner of Official Languages, fr. Commissaire aux langues officielles). Oba języki mają równy status w sądach federalnych, Parlamencie, oraz innych instytucjach federalnych. Tam gdzie istnieje wystarczające zapotrzebowanie, mieszkańcy mają prawo do otrzymywania wszelkich usług związanych z rządem w języku angielskim bądź francuskim. Oficjalne mniejszości językowe mają prawo do własnego szkolnictwa we wszystkich prowincjach i terytoriach. Angielski i francuski są językami ojczystymi dla odpowiednio 59,7% i 23,2% populacji oraz językami najczęściej używanymi w domach dla odpowiednio 68,3% i 22,3% osób. Aby otrzymać obywatelstwo, należy znać angielski lub francuski. 98,5% Kanadyjczyków umie posługiwać się jednym z nich – 67,5% tylko angielskim, 13,3% tylko francuskim, a 17,7% obydwoma. Społeczności oficjalnych języków – angielskiego i francuskiego, określone na podstawie deklaracji ankietowanych o ich pierwszym języku oficjalnym, stanowią odpowiednio 73,0% i 23,6% populacji. Chociaż 85% francuskojęzycznych Kanadyjczyków mieszka w Quebecu, to znaczące populacje frankofońskie zamieszkują też Ontario i południową Manitobę, zaś Akadyjczycy – północne rejony Nowego Brunszwiku. Najliczniejsza populacja francuska poza Quebekiem żyje w Ontario. Karta Języka Francuskiego Quebecu stanowi, iż jest to tamtejszy język oficjalny, zaś Nowy Brunszwik jest jedyną prowincją, w której zapis o oficjalnej dwujęzyczności znalazł się w konstytucji. Inne prowincje nie mają oficjalnego języka (języków), ale francuski używany jest obok angielskiego w oświacie, sądownictwie i innych instytucjach rządowych. Manitoba, Ontario i Quebec zezwalają na używanie, tak angielskiego, jak i francuskiego w legislaturach tych prowincji, a ich prawa stanowione są w obu językach. W Ontario francuski ma elementy statusu języka oficjalnego, ale nie jest językiem w pełni równorzędnym z angielskim. Na Terytoriach Północno-Zachodnich status oficjalny mają języki tubylcze, a w Nunavut językiem większości – i jednym z trzech oficjalnych języków terytorium – jest inuktitut. W Kanadzie dominujący język angielski jest formą pośrednią między brytyjską a amerykańską angielszczyzną. Pisownia jest zasadniczo brytyjska, np. rzeczownik kolor lub środek zapisywany jest tak jak w brytyjskim angielskim colour i centre, a nie color czy center jak w amerykańskim. Występuje tu jednak szereg regionalnych akcentów, lecz są bardziej one zbliżone do akcentów amerykańskich z sąsiednich rejonów. Język francuski w Kanadzie różni się natomiast od standardowego akcentem oraz słownictwem. Ze względu na długotrwałą izolację zachował pewne cechy archaiczne. Istotną rolę w Kanadzie odgrywają także języki nieurzędowe – 5 202 245 ludzi deklaruje jeden z nich jako podstawowy. Najważniejsze z nich to: chiński (ojczysty dla 853 745 ludzi), włoski (469 485), niemiecki (438 080), oraz pendżabski (271 220). Liczba ludności Kanady posługująca się danym językiem, według statystyk w 2001 roku (mowa tu o języku ojczystym): angielski (oficjalny) – 17 352 315 mówiących francuski (oficjalny) – 6 703 325 chiński (wszystkie warianty włączone) – 853 745 włoski – 469 485 niemiecki – 438 080 pendżabski – 271 220 hiszpański – 245 495 portugalski – 213 815 polski – 208 375 arabski – 199 940 tagalog – 174 060 ukraiński – 148 085 niderlandzki – 128 670 wietnamski – 122 055 grecki – 120 360 Religia Zróżnicowanie religijne wśród Kanadyjczyków jest znaczne. Według spisu ludności w 2021 roku 53,3% Kanadyjczyków było chrześcijanami. Spośród nich katolicy byli w tej grupie najliczniejsi i stanowili 29,9% ogółu Kanadyjczyków. Najliczniejszym wyznaniem protestanckim był Zjednoczony Kościół Kanady (United Church of Canada), do którego należało 3,3% populacji kraju. Ponadto w Kanadzie wielowiekową społeczność protestancką stanowili także anglikanie (3,1%), baptyści (1,2%), luteranie (0,9%) i prezbiterianie (0,8%). Spośród pozostałych chrześcijan widoczni byli również prawosławni (1,7%) i zielonoświątkowcy (1,1%). Pozostałe 12,1% wierzących związanych było z innymi religiami niż chrześcijaństwo: w tym 4,9% to muzułmanie, 2,3% hinduiści, 2,1% sikhowie, 1,0% buddyści a 0,9% Żydzi. 34,6% zadeklarowało brak przynależności religijnej. Ze względu na znaczną różnorodność wyznaniową zróżnicowana jest także religijność Kanadyjczyków. Spośród narodów anglosaskich Kanadyjczycy są znacznie mniej religijnym narodem niż Amerykanie, ale także mniej zsekularyzowanym, niż Australijczycy, Nowozelandczycy i Brytyjczycy. Wśród chrześcijan, zwłaszcza tradycji protestanckiej, dominuje podobna do europejskiej obojętność religijna, szczególnie w dużych ośrodkach miejskich, osadach w obszarach subpolarnych, w Kolumbii Brytyjskiej i Jukonie, a udział w regularnych praktykach religijnych ogranicza się jedynie do niewielkiej części konserwatywnych i mocno wierzących grup społecznych. Również katolicy powszechnie nie wykazują postaw dogmatycznych, nawet w tradycyjnie katolickim Quebecu, w którym wraz z postępującą sekularyzacją rosną nastroje antyklerykalne. W Kanadzie na co dzień w życiu publicznym nie zauważa się jakichkolwiek przejawów religijnych. Znaczna część budynków kościelnych w niedziele świeci pustkami, a księża i pastorzy rzadko zakładają szaty swojej profesji. Udział w praktykach religijnych wśród Kanadyjczyków waha się od ok. 6–8% w Jukonie, Kolumbii Brytyjskiej i Quebecu i dużych ośrodkach miejskich, do 25% w wiejskich obszarach Alberty, południowej Manitobie i niektórych obszarach Ontario. To więcej, niż wśród Australijczyków, Nowozelandczyków i Brytyjczyków, gdzie udział w praktykach religijnych wynosi 5–10%, ale mniej, niż wśród Amerykanów, gdzie regularnie praktykuje 35–40% społeczeństwa. Spadek uczestnictwa w niedzielnych nabożeństwach, malejąca liczba zawieranych kościelnych związków małżeńskich, chrztów i pogrzebów postępują w podobnie szybkim tempie, co w niektórych krajach Europy. Z drugiej strony znaczna część imigrantów pielęgnuje własne tradycje i często określana jest jako regularnie praktykująca. Najwięcej takich postaw przejawia się wśród katolików pochodzenia irlandzkiego, polskiego i włoskiego, prawosławnych Ukraińców oraz muzułmanów, ortodoksyjnych Żydów, hinduistów i sikhów. Również zaangażowani w życie religijne są wyznawcy młodych ruchów religijnych, np. mormoni, Świadkowie Jehowy czy zielonoświątkowcy. Służba zdrowia System kanadyjski, określany mianem „społeczne ubezpieczenie zdrowotne”, finansowany jest z federalnego budżetu państwa, a za jego zarządzanie odpowiedzialne są prowincje. Początkowo powszechnie chwalony za niskie koszty administracyjnej obsługi i rzeczywistą realizację zasady równego dostępu do świadczeń dla wszystkich, ostatnio – ze względu na rosnące koszty opieki zdrowotnej – boryka się ze znanymi innym „uspołecznionym służbom zdrowia” problemami: koniecznością ograniczenia zakresu dostępnych świadczeń i wydłużającymi się kolejkami oczekujących. Organizacja opieki zdrowotnej w Kanadzie opiera się na pięciu głównych zasadach: uniwersalności (realne i równe uprawnienia do korzystania ze świadczeń zdrowotnych dla wszystkich obywateli i legalnie przebywających cudzoziemców), kompleksowości (konieczność udzielania wszystkich medycznie uzasadnionych świadczeń), przenośności (zachowywanie pełnych uprawnień w momencie zmiany miejsca zamieszkania na terytorium innej prowincji), dostępności oraz publicznego administrowania. Nieliczne świadczenia specjalistyczne, których wykonanie nie jest objęte gwarancjami publicznymi, mogą być przedmiotem ubezpieczeń prywatnych. Ze względu na konieczne dla uzdrowienia systemu ograniczanie w wydatkowaniu publicznych pieniędzy i powodowane przez to stopniowe wyłączanie kolejnych świadczeń z listy gwarantowanych, rola ubezpieczeń prywatnych w systemie stopniowo wzrasta. Podstawowe wskaźniki określające poziom rozwoju opieki stacjonarnej najbliższe są poziomom osiąganym w Wielkiej Brytanii. Przestępczość Zgodnie z kanadyjską konstytucją, prawo do ustanawiania przepisów prawa karnego i postępowania karnego należy do rządu federalnego. Za egzekwowanie prawa odpowiedzialne są prowincje, podczas gdy uprawnienia do ścigania wykroczeń należą do rządu federalnego. Prawo jest jednolite w całym kraju. W 2006 r. było 2 452 787 przestępstw zgłoszonych, z czego 48% stanowiły przestępstwa związane z własnością a 12,6% przestępstw stanowiły brutalne zbrodnie. Na 100 000 obywateli zgłoszonych zostało 7518 incydentów. Najniższą stopę przestępczości w 2006 r. miała prowincja Ontario z 5689 zgłoszeniami na 100 000 obywateli, następnie Quebec z 5909 zgłoszeniami. Najwyższe dane o przestępstwach ma Saskatchewan z 13 711 zgłoszeniami. Miastem o najwyższym poziomie przestępczości jest Saskatoon. Quebec, Trois-Rivières, Saguenay (wszystkie w prowincji Quebec) mają najniższe wskaźniki przestępczości w porównaniu do wszystkich miast. Do posiadania broni palnej potrzebne jest zezwolenie, które zezwala także do użycia jej w sytuacjach koniecznych do ochrony życia, lecz pozwolenia te wydawane są bardzo rzadko. Posiadanie wielu rodzajów broni palnej jest w Kanadzie zakazane lub ograniczone. Jedna trzecia kanadyjskich morderstw dokonywana jest z użyciem broni palnej. W roku 2005 w Kanadzie było 61 050 funkcjonariuszy policji. Średnio na jednego funkcjonariusza policji przypada 500,1 obywateli. Dane te są znacznie niższe niż w większości krajów rozwiniętych. Tak mało funkcjonariuszy policji ma tylko Japonia i Szwecja. Kanada ma stosunkowo niskie kary za wiele przestępstw. Od 1970 r. w Kanadzie nie obowiązuje już kara śmierci. W 2001 roku w kanadyjskich więzieniach przebywało około 32 000 osób, czyli 0,13% ogółu ludności. Wskaźnik ten jest niższy od średniej europejskiej, która wynosi 0,2%. Oświata Za edukację odpowiedzialne są w Kanadzie rządy prowincji i terytoriów, dlatego nie istnieje federalne ministerstwo edukacji. Każdy z trzynastu systemów edukacji jest podobny do pozostałych, ale odzwierciedla warunki historyczne, kulturowe i geograficzne danego regionu. Obowiązkowi edukacyjnemu podlegają dzieci w wieku od 5–7 lat do 16–18 lat w zależności od prowincji, skutkiem czego szacuje się, że w społeczeństwie żyje poniżej jednego procenta analfabetów. Dalsza edukacja (postsecondary) również pozostaje w gestii rządów regionalnych, które pokrywają większość wydatków z nią związanych. Rząd federalny zapewnia dodatkowe środki w formie grantów naukowo-badawczych. W 2002 roku 43% Kanadyjczyków w wieku od 25 do 64 lat legitymowało się wykształceniem na poziomie wyższym; odsetek ten był jeszcze większy dla ludności w wieku od 25 do 34 lat i wynosił 51%. W Kanadzie obowiązuje trzystopniowy system edukacyjny. Szkoły podstawowe W angielskim nazywane elementary school lub primary school. Nauka zaczyna się w wieku czterech lat od tak zwanej junior kindergarten by ją kontynuować w senior kindergarten. W tych dwóch klasach dzieci uczą się alfabetu, liczb oraz zasad zachowania w grupie. Prawdziwa nauka rozpoczyna się w klasie pierwszej i trwa osiem lat. W tym czasie uczniowie zdobywają podstawowe wiadomości ze wszystkich dziedzin nauczania. Szkoły średnie W Kanadzie nie istnieje szkolnictwo zawodowe na poziomie średnim. Wszystkie szkoły średnie mają profil ogólnokształcący. Szkoła średnia trwa cztery lata. W niektórych prowincjach istnieje dodatkowy piąty rok dla uczniów chcących kontynuować naukę na uniwersytetach. Obowiązek szkolny w szkołach średnich zależy od lokalnych, prowincjonalnych regulacji, lecz obowiązuje zwykle do drugiej klasy szkoły średniej. Osoby kończące edukację na tym poziomie nazywane są dropouts. Poziom nauczania w szkołach średnich zależy od warunków lokalnych i może się bardzo zmieniać. Edukacja średnia nie kończy się żadnym egzaminem końcowym, natomiast każdy przedmiot kończy się zaliczeniem. Ocena z takiego zaliczenia, która jest wypadkową ocen z prac domowych i standardowych testów, ma charakter procentowy. Sumaryczna ocena ucznia także wyrażana jest w procentach i jest średnią z wszystkich ocen cząstkowych. Wewnątrz szkół istnieje podział uczniów według uzdolnień. Prowadzone są klasy w trzech profilach – zwykłym – trade, dla uczniów nie zamierzających kontynuować nauki na poziomie wyższym, akademickim – academic, dla tych, którzy zamierzają studiować, oraz international dla najzdolniejszych, otrzymujących międzynarodową maturę. Systemy edukacyjne W Kanadzie istnieją dwa lub trzy systemy szkolne – publiczny i prywatny lub publiczny, katolicki i prywatny. System katolicki jest dotowany ze środków publicznych na równi z federalnym. Szkoły wyższe i zawodowe Uczniowie nie zamierzający studiować kontynuują naukę, jednocześnie pracując w trybie czeladniczym. Wyższe instytucje edukacyjne dzielą się na community college i uniwersytety. College wydają certyfikaty i dyplomy, natomiast uniwersytety stopnie naukowe B.Sc – Bachelor of Science lub Art (licencjat lub bakałarz) oraz podyplomowe M.Sc, M.A. lub M. Eng. Master of Science, Art lub Engineering – Magister, oraz PH.D – Philosophy Doctor – Doktor Nauk. Kultura i sztuka Duży wpływ na kulturę kanadyjską miały kultura kolonizatorów (kultura brytyjska i francuska), a w mniejszym stopniu kultura i tradycje rdzennych mieszkańców. Ze względu na liczne migracje między dwoma krajami znaczny wpływ na kulturę kanadyjską miała także kultura amerykańska. Amerykańskie media i sposoby rozrywki są bardzo popularne w Kanadzie; i odwrotnie – wiele kanadyjskich produktów kultury odnosi sukces nie tylko w USA, ale i na całym świecie. Wybitne dzieła kanadyjskiej kultury są chronione i wspierane przez programy rządowe, ustawy i instytucje, takie jak: Kanadyjska Spółka Transmisyjna (Canadian Broadcasting Corporation), Narodowy Zarząd Filmu w Kanadzie (National Film Board of Canada) i Kanadyjska Komisja Radiowo-Telewizyjno-Komunikacyjna (Canadian Radio-television and Telecommunications Commission). Kanada jest krajem o znacznej powierzchni, a co się z tym wiąże jest bardzo zróżnicowana pod względami etnicznym i kulturowym. Poruszając się pomiędzy różnymi regionami czy prowincjami, można zauważyć znaczące różnice w zwyczajach i kulturze. Jednym z czynników mających znaczny wkład w kulturę kanadyjską byli i nadal są emigranci przybywający z całego świata. Wielu Kanadyjczyków postrzega kulturę ich państwa jako nierozerwalnie wiążącą się z wielokulturowością ich państwa (termin opracowany przez zamieszkałego w Australii profesora Jerzego Zubrzyckiego). Wielokulturowe dziedzictwo Kanady opisane jest w rozdziale 27 Kanadyjskiej Karty Praw i Swobód. Literatura Kanadyjska literatura składa się z dwóch członów: literatury angielskojęzycznej i francuskojęzycznej. Ta druga skupiona jest głównie na terenach prowincji Quebec. Do pisarzy kanadyjskich, którzy zdobyli międzynarodowy rozgłos, należą m.in.: Lucy Maud Montgomery – autorka słynnego cyklu powieści o Ani z Zielonego Wzgórza (Anne of Green Gable), Szara Sowa (Grey Owl), Margaret Atwood, Alice Munro i Mordecai Richler. Teatr W Kanadzie istnieje intensywne życie teatralne, skupione w wielkich ośrodkach miejskich, takich jak Toronto i Montreal. Działają tam znane teatry muzyczne, tradycyjne oraz nowoczesne. Atrakcjami turystycznymi są: doroczny Festiwal Szekspirowski w Startford oraz Shaw Festival w Niagara on the Lake. Jednym z najsłynniejszych kanadyjskich reżyserów teatralnych jest Robert Lepage. Muzyka W Kanadzie powstają charakterystyczne typy muzyki ludowej – folk. Jej różnorodność odzwierciedla mieszaninę etniczną i kulturową Kanady. Obok muzyki wywodzącej się ze szkockiej tradycji, istnieją muzyka frankofońska i indiańska, tak tradycyjno-rytualna, jak i współczesna. Malarstwo i sztuki plastyczne Malarstwo i szerzej rozumiane sztuki wizualno-plastyczne w Kanadzie opierają się w głównej mierze na sieci publicznych galerii sztuk i bogato rozbudowanej sieci galerii prywatnych. Głównymi centrami tych sztuk są duże metropolie, jak: Montreal, Toronto, Vancouver. Istniejące w tych i innych miastach galerie miejskie i prowincjonalne spełniają rolę mecenasów i promotorów sztuk wizualnych w Kanadzie. Głównym mecenasem twórczości plastycznej jest Rada Sztuki Kanady (Canada Art Council), która rokrocznie przyznaje stypendia i granty artystyczne dla artystów kanadyjskich. Film Kanada jest ważnym producentem filmów. System dofinansowania ze środków publicznych pozwolił stworzyć kanadyjską, artystyczną i niekomercyjną szkołę filmową. W Kanadzie, a szczególnie w Toronto, zwanym „Hollywoodem Północy” kręci się wiele filmów amerykańskich. Spośród Kanadyjczyków wywodzi się także wielu znanych aktorów, w większości komediowych. Obok wielu komercyjnych stacji telewizyjnych funkcjonuje w Kanadzie państwowa (niezależna) telewizja CBC/Radio-Canada, produkująca programy informacyjne, oświatowe, kulturalne i rozrywkowe w obu językach urzędowych. Kuchnia Kanadyjska kuchnia różni się od siebie w zależności od regionu. Ogólnie rzecz biorąc, tradycyjne dania kuchni anglojęzycznej części Kanady są ściśle związane z amerykańską i brytyjską kuchnią, podczas gdy tradycyjna kuchnia francuskojęzycznej części Kanady ewoluowała z kuchni francuskiej. Podstawą obu grup są świeże, sezonowe składniki. W kuchni znajduje się wiele żywności pieczonej, zwierząt łownych i żywności zbieranej. Zachodnie prowincje są pod silnymi wpływami kuchni niemieckiej, polskiej, ukraińskiej i skandynawskiej. Przykładem jest wegetariańska potrawa rosyjskiego pochodzenia – Doukhobors. Powszechna w Kanadzie jest także kuchnia chińska. Dziś wielu Kanadyjczyków określa żywność jako „kanadyjską” w dużej mierze gdy jest ona rzadka w USA. Obecna kanadyjska kuchnia to połączenie nowoczesnych kulinarnych technik z kanadyjskimi składnikami, jak np.: jagody, małże, bizon, łosoś, dziki ryż, syrop klonowy i lokalnie wyprodukowanych piw, win, serów, win deserowych. Święta w Kanadzie Sport Najpopularniejszymi sportami Kanady są hokej na lodzie (dyscyplina zimowa) i lacrosse (dyscyplina letnia). Narodową dyscypliną jest hokej, który gromadzi najwięcej widzów w kraju. Hokej jest także najpopularniejszym sportem uprawianym przez około 1 650 000 obywateli (2004). Aż siedem największych kanadyjskich miejscowości (Toronto, Montreal, Vancouver, Ottawa, Calgary, Edmonton, Winnipeg) ma swoje zespoły w NHL (ang. National Hockey League), w której Kanadyjczycy stanowią ponad połowę wszystkich zawodników. Quebec także miał swój zespół w NHL, ale został on przeniesiony do USA ze względów finansowych. Po hokeju innymi popularnymi widowiskami sportowymi są curling i futbol kanadyjski, który ma profesjonalną Kanadyjską Ligę Futbolu (CFL). Golf, baseball, narciarstwo, piłka nożna, siatkówka, koszykówka oraz coraz częściej MMA są powszechnie uprawiane przez młodzież na poziomie amatorskim, ale profesjonalne ligi i kluby nie są już tak popularne. Kanada w przeszłości była organizatorem wielu imprez sportowych, m.in.: Letnich Igrzysk Olimpijskich 1976, Zimowych Igrzysk Olimpijskich 1988 oraz Zimowych Igrzysk olimpijskich 2010, Mistrzostw Świata w Koszykówce Mężczyzn 1994, Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym 1995, Mistrzostw Świata w Lekkoatletyce 2001, Mistrzostw Świata w Łyżwiarstwie Figurowym 2006, Mistrzostw Świata U-20 w Piłce Nożnej 2007, Mistrzostw Świata w Hokeju na Lodzie 2008 i co roku w Kanadzie odbywa się Grand Prix Kanady Formuły 1. Rankingi międzynarodowe W latach 1980–2004 Kanada dziesięciokrotnie miała najwyższy Wskaźnik Rozwoju Społecznego ONZ (na 16 notowań). Przypisy Bibliografia Piotr Wróbel, Anna Wróbel: Historia Kanady. Warszawa 2000, . Linki zewnętrzne Rząd Inne Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych G8 Państwa należące do NATO Państwa w Ameryce Północnej Byłe Dobre Artykuły

3619016

https://pl.wikipedia.org/wiki/Carles%20Puigdemont

Carles Puigdemont

Carles Puigdemont i Casamajó (wym. wsch. kat. ; ur. 29 grudnia 1962 w Amerze) – hiszpański i kataloński polityk, samorządowiec oraz dziennikarz, alkad Girony (2011–2016), poseł do Parlamentu Europejskiego IX kadencji. W styczniu 2016 powołany na przewodniczącego Generalitat de Catalunya, w październiku 2017 został usunięty z urzędu przez premiera Hiszpanii Mariana Rajoya. Życiorys Studiował filologię katalońską na Uniwersytecie w Gironie. Zawodowo zajmował się dziennikarstwem. Był redaktorem naczelnym dziennika „El Punt”, dyrektorem agencji prasowej Agència Catalana de Notícies i dyrektorem anglojęzycznego miesięcznika „Catalonia Today”. W latach 2002–2004 kierował wydziałem kultury w prowincji Girona. Posługuje się czterema językami: katalońskim, hiszpańskim, francuskim i rumuńskim. Działał w młodzieżówce Joventut Nacionalista de Catalunya, dołączył do Demokratycznej Konwergencji Katalonii (CDC). W 2006 z ramienia federacji Konwergencja i Unia wybrany na posła do katalońskiego parlamentu, uzyskiwał reelekcję na kolejne kadencje. W 2007 bezskutecznie ubiegał się o urząd burmistrza Girony. Został powołany na to stanowisko po kolejnych wyborach lokalnych w 2011, zajmując je do 2016. W 2015 został prezesem Associació de Municipis per la Independència, zrzeszenia katalońskich gmin na rzecz niepodległości. W tym samym roku ponownie wszedł w skład parlamentu Katalonii z listy Junts pel Sí, współtworzonej przez CDC i Republikańską Lewicę Katalonii; mandat uzyskiwał formalnie także w 2017 i w 2021. W styczniu 2016, po kilkumiesięcznych negocjacjach, został wskazany jako kandydat na nowego przewodniczącego katalońskiego rządu. Urząd ten objął 12 stycznia 2016. Odmówił złożenia przysięgi wierności hiszpańskiej konstytucji i królowi. 27 października 2017, po przeprowadzeniu nieuznawanego przez władze Hiszpanii referendum i deklaracji niepodległości Katalonii, premier Mariano Rajoy ogłosił odwołanie autonomicznych władz tej wspólnoty autonomicznej. 30 października Carles Puigdemont i czworo byłych ministrów rządu Katalonii wyjechało do Belgii; na wniosek hiszpańskiego prokuratora generalnego 3 listopada sąd w Madrycie wydał w stosunku do niego europejski nakaz aresztowania. 5 listopada wraz z czterema byłymi ministrami rządu Katalonii zgłosił się do belgijskiej policji. Po przesłuchaniu został zwolniony warunkowo do czasu rozprawy przed belgijskim sądem. W nakazanych przez rząd Hiszpanii przedterminowych wyborach regionalnych w Katalonii zwycięstwo odniosła centroprawicowa unionistyczna partia Obywatele. Większość w miejsc w parlamencie uzyskali jednak przedstawiciele partii separatystycznych, w tym Demokratyczna Europejska Partia Katalonii (PDeCAT) byłego premiera. Carles Puigdemont wymógł na obu głównych ugrupowaniach, by uznały go za wspólnego kandydata na premiera autonomicznego rządu, chociaż sam wraz z częścią nowo wybranych posłów dla uniknięcia aresztowania przebywał od listopada 2017 poza granicami Hiszpanii, co uniemożliwiałoby mu sprawowanie mandatu posła i wykonywanie funkcji premiera. W marcu 2018 został zatrzymany na terenie Niemiec; wkrótce jednak doszło do jego zwolnienia przy zastosowaniu wolnościowych środków zapobiegawczych do czasu ostatecznego zakończenia postępowania. W lipcu tegoż roku niemiecki sąd wyraził zgodę na jego przekazanie Hiszpanii, ograniczając zakres przekazania do zarzutów związanych z defraudacją. W tym samym miesiącu hiszpański Sąd Najwyższy wycofał europejski nakaz aresztowania wobec byłego premiera Katalonii. Organizował przy tym kolejne inicjatywy polityczne Junts per Catalunya i Crida Nacional per la República. W 2019 Carles Puigdemont jako lider katalońskiej listy wyborczej Lliures per Europa został wybrany na eurodeputowanego IX kadencji, nie objął jednak początkowo mandatu z uwagi na spór co do legalności jego wyboru. W październiku 2019, po wyroku skazującym innych byłych członków katalońskich władz, ponownie wystawiono za nim europejski nakaz aresztowania. Na początku stycznia 2020 Parlament Europejski uznał go za legalnie wybranego europosła ze skutkiem od początku kadencji. W 2020 Carles Puigdemont wystąpił z PDeCAT, inicjując nowe ugrupowanie polityczne, które pozostało przy szyldzie Junts per Catalunya. Przypisy Hiszpańscy dziennikarze Hiszpańscy posłowie do Parlamentu Europejskiego Hiszpańscy samorządowcy Politycy Konwergencji i Unii Urodzeni w 1962

73194

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lech%20Kaczy%C5%84ski

Lech Kaczyński

(ur. 18 czerwca 1949 w Warszawie, zm. 10 kwietnia 2010 w Smoleńsku) – polski polityk i prawnik. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w latach 2005–2010. Brat bliźniak Jarosława Kaczyńskiego. Działacz opozycji politycznej w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Senator I kadencji (1989–1991) oraz poseł na Sejm I i IV kadencji (1991–1993, 2001–2002). Prezes Najwyższej Izby Kontroli (1992–1995), minister sprawiedliwości i prokurator generalny w rządzie Jerzego Buzka (2000–2001), prezydent miasta stołecznego Warszawy (2002–2005). Współzałożyciel partii Prawo i Sprawiedliwość i jej pierwszy prezes (2001–2003). Był doktorem habilitowanym nauk prawnych, profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie i Uniwersytetu Gdańskiego, specjalistą w zakresie prawa pracy. Zginął w katastrofie rządowego samolotu Tu-154. Życiorys Dzieciństwo Urodził się 18 czerwca 1949 w domu rodzinnym przy ul. Pawła Suzina 3 na warszawskim Żoliborzu. Jego ojciec, Rajmund Kaczyński, z zawodu inżynier, był żołnierzem Armii Krajowej, uczestnikiem powstania warszawskiego, kawalerem Orderu Virtuti Militari. Matka, Jadwiga z domu Jasiewicz, z wykształcenia była filologiem polskim (zawodowo związana z Instytutem Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk). Przez matkę był potomkiem rodów szlacheckich z XVI wieku: Olszowskich, Biskupskich i Kurozwęckich, ze strony ojca – potomkiem Kaczyńskich herbu Pomian. Był bratem bliźniaczym Jarosława Kaczyńskiego. Przy ich porodzie asystowała jako położna matka poety Tadeusza Gajcego. Rodzicami chrzestnymi Lecha Kaczyńskiego zostali jego wuj Stanisław Miedza-Tomaszewski oraz Zofia Woźnicka. Chrzest odbył się z opóźnieniem, 3 czerwca 1951, z powodu choroby dziadka, Aleksandra Jasiewicza. Bracia zagrali role Jacka (Lech) i Placka (Jarosław) w ekranizacji powieści Kornela Makuszyńskiego O dwóch takich, co ukradli księżyc (1962) w reżyserii Jana Batorego. Wykształcenie Uczęszczał do XLI Liceum Ogólnokształcącego im. Joachima Lelewela w Warszawie, ukończył XXXIX Liceum Ogólnokształcące im. Ludowego Lotnictwa Polskiego na Bielanach (1967). Był absolwentem Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego (studiował w latach 1967–1971). Na tym samym roku studiowali z nim m.in. jego brat Jarosław, Andrzej Rzepliński, Marek Safjan, Bogusław Wołoszański i Mirosław Wyrzykowski. W 1980 na podstawie pracy zatytułowanej Zakres swobody stron w zakresie kształtowania treści stosunku pracy (pisanej początkowo pod kierunkiem Romana Korolca, a po jego śmierci pod kierunkiem Czesława Jackowiaka) uzyskał stopień doktora na Uniwersytecie Gdańskim. Rozprawa ta została nagrodzona przez redakcję miesięcznika „Państwo i Prawo”. W 1990 również na UG uzyskał stopień doktora habilitowanego w oparciu o rozprawę pt. Renta socjalna. Działalność zawodowa W latach 1971–1997 był pracownikiem naukowym w Katedrze Prawa Pracy Uniwersytetu Gdańskiego. W latach 1996–1999 był pracownikiem naukowym Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego (zajmując stanowisko profesora nadzwyczajnego), a od 1999 Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (również na stanowisku profesora nadzwyczajnego). Został urlopowany w związku z prezydenturą. Był autorem publikacji z dziedziny prawa pracy: Ocena nowelizacji kodeksu pracy (1996), Przewodnik do nauki prawa pracy (1998). W trakcie pracy naukowej pod jego kierunkiem powstała jedna rozprawa doktorska (Związkowa zdolność układowa, obroniona w 1999 przez Jakuba Stelinę z UG). Działalność polityczna do 2005 Opozycja demokratyczna W 1971 przeprowadził się do Sopotu. Jesienią 1977 za pośrednictwem brata Jarosława nawiązał współpracę z Biurem Interwencyjnym Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”, kierowanym przez Zofię i Zbigniewa Romaszewskich. Prowadził szkolenia z zakresu prawa pracy dla robotników. Od 1978 działał w Wolnych Związkach Zawodowych. W latach 1978–1980 wraz z Joanną i Andrzejem Gwiazdami prowadził dla robotników wykłady z prawa pracy i historii PRL. Pisywał w niezależnym „Robotniku Wybrzeża” oraz kolportował wśród robotników pisma „Robotnik” i „Biuletyn Informacyjny KSS „KOR””. W 1981 został delegatem gdańskiego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” na I Zjazd Krajowy Delegatów związku w Gdańsku; wybrano go na członka komisji programowej. Przewodniczył zespołowi do spraw uregulowania stosunków z Polską Zjednoczoną Partią Robotniczą. W czasie stanu wojennego był internowany w Strzebielinku od 13 grudnia 1981 do 15 października 1982. Od 1983 brał udział w posiedzeniach Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej oraz w pracach tajnej Regionalnej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność”. Od 1985 wchodził w skład regionalnej Rady Pomocy Więźniom Politycznym w Gdańsku. W czasie strajków w 1988 w maju i sierpniu był doradcą (razem ze swoim bratem Jarosławem) robotników strajkujących w Stoczni Gdańskiej. Pod koniec lat 80. stał się bliskim współpracownikiem Lecha Wałęsy, lidera „Solidarności” i późniejszego prezydenta Polski. 16 września 1988 brał udział w rozmowach „Solidarności” z przedstawicielami władz w Magdalence pod Warszawą. Od grudnia tego roku należał do Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Od lutego do kwietnia 1989 brał udział w obradach tzw. podstolików powstałych w związku z rozmowami Okrągłego Stołu (gdzie zasiadał w zespole do spraw pluralizmu związkowego). Od kwietnia 1989 wchodził w skład prezydium Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność”. W lipcu i sierpniu 1989 był ze strony NSZZ „Solidarność” członkiem zespołu ds. negocjacji ze Stronnictwem Demokratycznym i Zjednoczonym Stronnictwem Ludowym w sprawie powołania koalicyjnego rządu. Działalność polityczna w latach 90. W maju 1990 został wybrany na pierwszego wiceprzewodniczącego Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność” (kierował praktycznie związkiem w czasie kampanii prezydenckiej Lecha Wałęsy i po jego wyborze na stanowisko prezydenta RP). Zrezygnował z funkcji po przegranej walce z Marianem Krzaklewskim o stanowisko przewodniczącego „Solidarności” w lutym 1991. Był później pierwszym przewodniczącym rady nadzorczej Fundacji na rzecz Polskich Związków Kredytowych, związanej z powstającym systemem spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (SKOK). Był senatorem I kadencji (1989–1991) i członkiem Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego. Następnie sprawował mandat posła na Sejm I kadencji (1991–1993) z listy Porozumienia Obywatelskiego Centrum (nie będąc formalnie członkiem partii Porozumienie Centrum). Od 12 marca 1991 do 31 października 1991 w Kancelarii Prezydenta RP Lecha Wałęsy zajmował stanowisko ministra stanu do spraw bezpieczeństwa nadzorującego pracę Biura Bezpieczeństwa Narodowego. Z pracy w KPRP odszedł po konflikcie z Lechem Wałęsą i szefem jego gabinetu Mieczysławem Wachowskim. 14 lutego 1992 został wybrany przez Sejm na stanowisko prezesa Najwyższej Izby Kontroli. Sześcioletniej kadencji nie ukończył, gdyż w 1995 uchwałami Sejmu (z 26 maja) i Senatu (z 8 czerwca) został odwołany z tego urzędu. W wyborach parlamentarnych w 1993 startował bez powodzenia z listy komitetu wyborczego PC-Zjednoczenie Polskie w okręgu nowosądeckim. Był kandydatem na urząd prezydenta RP w wyborach w 1995. Zrezygnował 30 października (jeszcze przed pierwszą turą głosowania), zgłaszając gotowość poparcia każdego, kto – jego zdaniem – miał szansę pokonać Lecha Wałęsę (wymienił wówczas Hannę Gronkiewicz-Waltz, Jana Olszewskiego, a także Jacka Kuronia). Minister sprawiedliwości 14 czerwca 2000 został powołany przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego na urząd ministra sprawiedliwości w rządzie Jerzego Buzka, stając się następcą Hanny Suchockiej. Stanowisko to zajmował do 5 lipca 2001. Jako prokurator generalny wydał w 2000 wytyczne dla prokuratorów, aby w większości spraw określonego rodzaju występowali do sądów o zastosowanie tymczasowego aresztowania wobec podejrzanych. Późniejsze stosowanie tymczasowego aresztowania skutkowało w grudniu 2007 tzw. sygnalizacją Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, kwestionującą w opinii tego trybunału zbyt częste i nieuzasadnione orzekanie oraz przedłużanie tymczasowego aresztowania. Prezes Prawa i Sprawiedliwości W 2001 stanął na czele Prawa i Sprawiedliwości, nowej (współtworzonej z bratem) partii, powstałej na bazie dawnego Porozumienia Centrum, jego współpracowników z NIK i MS oraz niektórych byłych członków Akcji Wyborczej Solidarność. W tym samym roku z listy PiS uzyskał mandat posła na Sejm IV kadencji w okręgu gdańskim. W 2001 w wywiadzie udzielonym Radiu ZET określił Mieczysława Wachowskiego mianem „wielokrotnego przestępcy”. 24 czerwca 2005 Lech Kaczyński w I instancji został uznany za winnego zniesławienia oraz skazany na grzywnę. Orzeczono wobec niego też nawiązkę na cel społeczny i zobowiązano do opublikowania przeprosin w prasie. Po apelacji Lecha Kaczyńskiego Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z 14 grudnia 2005 uchylił zaskarżone orzeczenie i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania. Postępowanie karne zostało zawieszone (ze wstrzymaniem terminu przedawnienia) na mocy przepisów Konstytucji RP od 23 grudnia 2005 (w związku z objęciem urzędu prezydenta RP i przysługującego mu immunitetu), ostatecznie umorzone wobec śmierci oskarżonego. Wiosną 2002 doprowadził do zjednoczenia PiS z Przymierzem Prawicy. Był prezesem PiS w latach 2001–2003 (następnie zaś, do 2006, pełnił funkcję prezesa honorowego). Po objęciu urzędu prezydenta RP wystąpił z partii (podczas drugiego kongresu PiS, który odbył się 3 czerwca 2006). Prezydent Warszawy Od 18 listopada 2002 do 22 grudnia 2005 zajmował stanowisko prezydenta miasta stołecznego Warszawy, wybranego w pierwszych wyborach bezpośrednich przeprowadzonych w dniach 27 października i 10 listopada 2002 z ramienia PiS. W pierwszej turze otrzymał 49,58% głosów, w drugiej zaś pokonał kandydata koalicji SLD-UP Marka Balickiego, uzyskując 70,54% głosów. W trakcie kampanii wyborczej po spotkaniu z wyborcami użył wobec jednego z – zdaniem Lecha Kaczyńskiego zaczepiających go uporczywie – uczestników słów „spieprzaj, dziadu!”, które to sformułowanie było później wykorzystywane m.in. przez satyryków. Lech Kaczyński zrezygnował z funkcji na sesji rady miasta 22 grudnia 2005, w przeddzień objęcia urzędu prezydenta, lecz dopiero 8 lutego 2006, uchwałą zdominowanej przez PiS rady miasta, stwierdzono wygaśnięcie jego mandatu. Podczas jego kadencji zorganizowano obchody 60. rocznicy wybuchu powstania warszawskiego. Przy tej okazji prezydent w lipcu 2004 otworzył Muzeum Powstania Warszawskiego. Za jego prezydentury powstały także wydziały obsługi mieszkańców, jak również otwarto pierwsze trasy Szybkiej Kolei Miejskiej i rozstrzygnięto konkurs na projekt budynku Centrum Nauki Kopernik. W styczniu 2005 Lech Kaczyński był jednym z sygnatariuszy umowy dotyczącej finansowania budowy Muzeum Historii Żydów Polskich m.in. z funduszy miasta. W okresie sprawowania urzędu ustanowił stanowisko pełnomocnika ds. zwierząt. W trakcie kadencji nie uruchomiono natomiast m.in. zapowiadanej budowy Mostu Północnego. W 2004 i 2005 zabronił przejścia Paradzie Równości ulicami Warszawy, co wywołało kontrowersje związane ze zgodnością tego postanowienia z Konstytucją RP oraz zarzuty o homofobię. Początkowo tłumaczył odmowę obroną publicznej moralności, później zaś brakami formalnymi. W jednym z przypadków wskazywał na zaplanowaną na ten sam dzień co parada uroczystość odsłonięcia pomnika Stefana Roweckiego, wydał natomiast zezwolenie na organizowaną przez Młodzież Wszechpolską Paradę Normalności. W 2006 Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przepis prawa o ruchu drogowym, na który prezydent stolicy powołał się, zabraniając demonstracji, jest niezgodny z Konstytucją RP w takim zakresie, w jakim narusza on wolność do zgromadzeń. W 2007 Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał, że decyzja władz miasta była sprzeczna z kilkoma postanowieniami EKPC. Środowisko polityczne Lecha Kaczyńskiego za jedno z osiągnięć jego prezydentury uznawało także rozbicie tzw. układu warszawskiego, istniejącej rzekomo sieci nieformalnych powiązań rządzącej miastem koalicji Platformy Obywatelskiej (wcześniej Unii Wolności) i Sojuszu Lewicy Demokratycznej z lokalnymi przedsiębiorcami, w ramach której miało dochodzić do ustawiania przetargów. Po zerwaniu koalicji z PO w radzie miejskiej wspierający prezydenta klub radnych PiS zawierał porozumienia z usuniętymi z Platformy Obywatelskiej radnymi kojarzonymi z Pawłem Piskorskim, kreowanym na lidera „układu warszawskiego”. W 2004 wystąpił w specjalnym odcinku teleturnieju Chwila prawdy; uzyskaną w nim wygraną goście przekazali na rzecz Fundacji TVN Nie jesteś sam Wybory prezydenckie w 2005 19 marca 2005 jako pierwszy ogłosił swój zamiar ubiegania się z ramienia PiS o najwyższy urząd w wyborach prezydenckich, zajmując pierwsze miejsce w sondażach. Kampania wyborcza dała mu początkowo bardzo wysokie poparcie. Wyprzedził w rankingach m.in. kardiochirurga i senatora Zbigniewa Religę. Po wystartowaniu kampanii wyborczej marszałka Sejmu Włodzimierza Cimoszewicza Lech Kaczyński spadł w lipcu na drugie miejsce w badaniach opinii publicznej. Po rezygnacji marszałka Sejmu we wrześniu nie odzyskał pozycji lidera, którą zajął w sondażach wicemarszałek Sejmu Donald Tusk, startujący z ramienia PO. Jesienią jego notowania zaczęły ponownie rosnąć. Kandydat PO był przez PiS oskarżany o nadmierny liberalizm. Jego szanse zwiększyło zwycięstwo PiS w wyborach parlamentarnych. W pierwszej turze wyborów prezydenckich zajął drugie miejsce po Donaldzie Tusku, otrzymując 33% głosów. W drugiej turze głosowania Lech Kaczyński zdobył poparcie środowiska Radia Maryja, Samoobrony oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego. W trakcie kampanii wyborczej działający w jego sztabie wyborczym (odpowiedzialny za kampanię telewizyjną) Jacek Kurski spekulował w piśmie „Angora” na temat rzekomego ochotniczego wstąpienia Józefa Tuska, dziadka Donalda Tuska, do Wehrmachtu. W drugiej turze głosowania w dniu 23 października 2005 Lech Kaczyński wygrał wybory, otrzymując 8 257 468 głosów, co stanowiło 54,04% głosujących. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Kadencja Lecha Kaczyńskiego na stanowisku prezydenta RP rozpoczęła się 23 grudnia 2005 i zakończyła się z chwilą jego śmierci w katastrofie lotniczej 10 kwietnia 2010. Obowiązki konstytucyjne prezydenta przejął wtedy marszałek Sejmu Bronisław Komorowski. Polityka zagraniczna Wizyty zagraniczne prezydenta Wizyty zagranicznych głów państw w Polsce Prezydent Lech Kaczyński podejmował w Polsce m.in. prezydenta Stanów Zjednoczonych George’a W. Busha (w czerwcu 2007), papieża Benedykta XVI (w maju 2006), prezydenta Francji Nicolasa Sarkozy’ego (w czerwcu 2007 i w maju 2008), prezydenta Pakistanu Perveza Musharrafa (w kwietniu 2007). Polskie Kontyngenty Wojskowe w Iraku i Afganistanie Podtrzymał politykę zagraniczną prowadzoną przez Aleksandra Kwaśniewskiego w zakresie utrzymywania wojskowej misji stabilizacyjno-szkoleniowej na terenie Iraku. Misja ta, trwająca od 3 września 2003, na mocy postanowienia prezydenta wydanego na wniosek premiera Donalda Tuska zakończyła się 31 października 2008. 29 października 2008 do Polski powrócili żołnierze z ostatniej dziesiątej zmiany Polskiego Kontyngentu Wojskowego „Irak”. Na mocy postanowienia prezydenta z 2006 wydanego na wniosek premiera Jarosława Kaczyńskiego, na przełomie kwietnia i maja 2007, stacjonujący na terenie Afganistanu Polski Kontyngent Wojskowy został powiększony do prawie 1200 żołnierzy i przeszedł pod dowództwo natowskiej misji Międzynarodowych Sił Wsparcia Bezpieczeństwa (ISAF). Postanowienie to na wniosek premiera Donalda Tuska było przedłużane na kolejne okresy, w trakcie których kontyngent był stopniowo powiększany. Gruzja i Ukraina Deklarował poparcie starań Gruzji i Ukrainy w kwestii ich akcesji do Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO). Stanowisko to prezentował w trakcie spotkania szefów państw i rządów krajów członkowskich sojuszu, które odbyło się w Bukareszcie (59. szczyt NATO w dniach 2–4 kwietnia 2008). W 2006 Lech Kaczyński miał zostać ojcem chrzestnym syna prezydenta Gruzji, jednak wyjazd do Tbilisi odwołał z powodu wypadku w Kopalni Węgla Kamiennego Halemba. 12 sierpnia 2008 podczas wojny w Osetii Południowej poleciał do Gruzji z planowanym lądowaniem w Gandży. Pilot odmówił uwzględnienia sugestii prezydenta, aby wylądować w Tbilisi; incydent ten wywołał zainteresowanie mediów. Ostatecznie Lech Kaczyński tego dnia (wraz z prezydentami Ukrainy Wiktorem Juszczenką, Litwy Valdasem Adamkusem, Estonii Toomasem Ilvesem i premierem Łotwy Ivarsem Godmanisem) pojawił się na wiecu politycznym w stolicy Gruzji, udzielając poparcia prezydentowi Gruzji Micheilowi Saakaszwilemu. 23 listopada 2008 podczas pobytu Lecha Kaczyńskiego i prezydenta Gruzji przy granicy gruzińsko-osetyjskiej w pobliżu wiozącej ich kolumny nieustaleni sprawcy oddali strzały ostrzegawcze z broni palnej. W sprawie tego zdarzenia śledztwo wszczęto w ramach Prokuratury Okręgowej w Warszawie. Polityka energetyczna W ramach deklarowanych zamiarów stworzenia wspólnej polityki energetycznej łączącej kraje należące do Unii Europejskiej, Ukrainę i republiki kaukaskie, zorganizował tzw. szczyt energetyczny w Krakowie w dniach 11–12 maja 2007, w którym udział wzięli prezydenci Azerbejdżanu, Gruzji, Litwy i Ukrainy. Na spotkaniu zadeklarowano porozumienie pomiędzy Polską i Litwą w sprawie tzw. mostu energetycznego i wstępnego międzyrządowego opracowania projektu budowy elektrowni atomowej dostarczającej energię na potrzeby krajów regionu. Traktat lizboński Podczas szczytu negocjacyjnego Rady Europejskiej w Brukseli w dniach 21–23 czerwca 2007, będąc w składzie delegacji rządowej, zgłaszał postulaty w sprawie systemu głosowania w RE w ramach negocjowania treści przyszłego traktatu lizbońskiego. Propozycja rządowa, dla której poparcie zadeklarowała tylko strona czeska, dotycząca tzw. systemu pierwiastkowego, wobec proponowanego przez pozostałych 25 członków szczytu tzw. zasady podwójnej większości nie uzyskała poparcia przewodniczącej Rady Europejskiej kanclerz Niemiec Angeli Merkel. W rezultacie strona polska wynegocjowała utrzymanie „systemu nicejskiego” (z 2000) do 2014. Prezydent był obecny w Lizbonie podczas uroczystości podpisania traktatu przez premiera Donalda Tuska i ministra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego. Z dniem 30 kwietnia 2008 został uprawniony do ratyfikacji traktatu lizbońskiego, który ratyfikował 10 października 2009. Polityka krajowa Nominacje i powołania Podczas swojej kadencji prezydent desygnował dwóch prezesów Rady Ministrów, odbierając przysięgę: 14 lipca 2006 od rządu Jarosława Kaczyńskiego (desygnowany 10 lipca 2006), 16 listopada 2007 od rządu Donalda Tuska (desygnowany 9 listopada 2007). Na prezesa Trybunału Konstytucyjnego powołał 4 listopada 2006 Jerzego Stępnia, a 25 czerwca 2008 Bohdana Zdziennickiego. W ramach swoich uprawnień 31 stycznia 2006 powołał do Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji Elżbietę Kruk i Wojciecha Dziomdziorę, a po ich rezygnacji z zajmowanych funkcji nominował Piotra Boronia (18 września 2007) i Barbarę Bubulę (26 września 2007). 6 stycznia 2006 na swojego przedstawiciela w Krajowej Radzie Sądownictwa wyznaczył Ewę Stryczyńską. W styczniu 2007 wskazał kandydata na prezesa Narodowego Banku Polskiego w osobie Sławomira Skrzypka. Postanowieniem z 3 stycznia 2008 jako pierwszy prezydent w III Rzeczypospolitej odmówił nominacji na stanowiska sędziowskie dziewięciu kandydatom przedstawionym mu do powołania przez Krajową Radę Sądownictwa. Powołał się na art. 179 Konstytucji RP (posługującym się wyłącznie terminem „powołuje”). Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego Lech Gardocki wystąpił o rozstrzygnięcie sporu kompetencyjnego, jednak Trybunał Konstytucyjny umorzył postępowanie z wniosku wobec braku przesłanek sporu kompetencyjnego. Postanowieniem z 5 marca 2010 powołał na urząd prokuratora generalnego Andrzeja Seremeta, a na jego wniosek 31 marca 2010 trzech zastępców. Rada Gabinetowa Posiedzenia Rady Gabinetowej zwołane przez prezydenta Kaczyńskiego: 23 lutego 2006 – poświęcone programowi prac rządu w 2006 i zasadom współpracy między rządem a prezydentem; 9 czerwca 2006 – poświęcone sytuacji w służbie zdrowia, problemowi bezrobocia, koordynacji działań w polityce zagranicznej i rządowej, propozycji zmian w sposobie opodatkowania twórców; 14 stycznia 2008 – poświęcone polityce ochrony zdrowia; 28 października 2008 – poświęcone planom rządu w sprawie wprowadzenia euro w Polsce. Relacje z parlamentem Podczas trwającego sporu politycznego w Sejmie prezydent w orędziu telewizyjnym z 13 lutego 2006 zapowiedział, że nie skorzysta z prerogatywy skrócenia kadencji wobec uznania przez niego, że Sejm V kadencji nie uchwalił ustawy budżetowej w terminie konstytucyjnym. Na skutek uchwały Sejmu z 7 września 2007 o skróceniu kadencji Sejmu V kadencji, postanowieniem z 8 września 2007 zarządził na dzień 21 października tego roku przedterminowe wybory parlamentarne. W 2008 prezydent przesłał do Senatu projekt postanowienia w sprawie przeprowadzenia w dniach 10–11 stycznia 2009 referendum ogólnokrajowego w kwestii komercjalizacji i prywatyzacji służby zdrowia. Senat uchwałą z 29 października 2008 nie wyraził zgody na referendum. 22 maja 2009 zwrócił się z orędziem do Sejmu VI kadencji na temat kryzysu finansowego i stanu polskiej gospodarki. Działalność legislacyjna Wybrane prezydenckie inicjatywy ustawodawcze: 2006 – projekt ustawy zmieniającej Konstytucję RP w zakresie dotyczącym ekstradycji i europejskiego nakazu aresztowania; ustawa została przyjęta, zmieniając Konstytucję RP w dniu 7 listopada 2006; 2006 – projekt nowelizacji ustawy lustracyjnej; 2007 – projekt ustawy zmieniającej Konstytucję RP w zakresie dotyczącym ochrony życia poczętego człowieka; ustawa w głosowaniu z 13 kwietnia 2007 nie została przyjęta przez Sejm kwalifikowaną większością głosów. Ratyfikacje wybranych umów międzynarodowych: w grudniu 2006 ratyfikował konwencję między RP a Wielką Brytanią w sprawie unikania podwójnego opodatkowania; w marcu 2007 ratyfikował umowę międzynarodową o przystąpieniu RP do konwencji rzymskiej; w październiku 2009 ratyfikował traktat lizboński. Weta prezydenckie: Sejm V kadencji (rządy Kazimierza Marcinkiewicza i Jarosława Kaczyńskiego): jednokrotnie; Sejm VI kadencji (rząd Donalda Tuska): siedemnastokrotnie. Wybrane weta prezydenckie: w sierpniu 2006 zawetował ustawę zmieniającą kodeks cywilny w zakresie zrzeczenia się prawa własności nieruchomości; w maju 2008 zawetował ustawę o zmianie ustawy o radiofonii i telewizji; w listopadzie 2008 zawetował nowelizację ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz trzy ustawy z pakietu reformy służby zdrowia; w grudniu 2008 zawetował ustawę o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury. W ramach swoich uprawnień prezydent sześciokrotnie wydawał rozporządzenia o ogłoszeniu żałoby narodowej. Polityka odznaczeń Najwyższe polskie odznaczenie, Order Orła Białego, otrzymali od niego hierarchowie Kościoła katolickiego (Andrzej Maria Deskur, Ignacy Tokarczuk, Kazimierz Majdański, Henryk Gulbinowicz, Józef Glemp), działacze opozycji antykomunistycznej w PRL: Jan Józef Lipski (pośmiertnie), Andrzej Gwiazda i Anna Walentynowicz, były rzecznik interesu publicznego Bogusław Nizieński, kardiochirurg i polityk Zbigniew Religa, były premier Jan Olszewski, pośmiertnie: aktor Gustaw Holoubek, pierwszy marszałek senatu III RP Andrzej Stelmachowski oraz bohaterowie okresu II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej, skazani na karę śmierci lub represjonowani w okresie stalinowskim (generał Emil Fieldorf, rotmistrz Witold Pilecki, Łukasz Ciepliński, Franciszek Niepokólczycki, Wincenty Kwieciński). Order Orła Białego otrzymał również m.in. król Arabii Saudyjskiej Abd Allah ibn Abd al-Aziz Al Su’ud. Pośmiertnie prezydent przyznał go również Ronaldowi Reaganowi. Lech Kaczyński przekazał nadane pośmiertnie w drugiej połowie lat 90. Ordery Orła Białego rodzinom Kazimierza Pużaka i Zbigniewa Herberta. W sierpniu 2006 prezydent pozbawił Helenę Wolińską-Brus Krzyża Komandorskiego Orderu Odrodzenia Polski (nadanego uchwałą Rady Państwa z 1954) oraz Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski (nadanego uchwałą Krajowej Rady Narodowej z 1945). W marcu 2006 odznaczył Krzyżem Zesłańców Sybiru generała Wojciecha Jaruzelskiego. Po ujawnieniu tego faktu przez TVN minister Andrzej Urbański z Kancelarii Prezydenta RP oświadczył, że został on odznaczony przez pomyłkę, gdyż „prezydent akceptował tylko postanowienia, nie zaś listy osób” i nie zdawał sobie sprawy, że na liście występuje Wojciech Jaruzelski. Po tym oświadczeniu Wojciech Jaruzelski odesłał otrzymane odznaczenie. Pod koniec 2005, wkrótce po swoim wyborze, odnosząc się do Orderu Orła Białego, krytycznie ocenił nominacje dokonywane przez Aleksandra Kwaśniewskiego, co skutkowało ustąpieniem z funkcji kanclerza kapituły przez Barbarę Skargę. Wiosną 2007 uznał, iż wobec niezłożenia oświadczeń lustracyjnych wymaganych ustawą wygasło członkostwo w kapitule Tadeusza Mazowieckiego i Bronisława Geremka, wkrótce z członkostwa zrezygnował Władysław Bartoszewski. Do kapituły w trakcie swojej kadencji powołał Andrzeja Gwiazdę, Wiesława Chrzanowskiego, Ignacego Tokarczuka oraz Bogusława Nizieńskiego. W 2007 awansował pośmiertnie na stopnie generalskie i admiralskie 88 żołnierzy oraz 2 duchownych zamordowanych w 1940 w Katyniu i Charkowie w ramach zbrodni katyńskiej. Inne Lech Kaczyński ułaskawił 202 osoby, w 2006 odmówił prawa łaski 550 osobom. Wbrew wcześniejszym zapowiedziom (związanym z krytyką działań Aleksandra Kwaśniewskiego) zrezygnował z publikacji listy osób ułaskawionych. W 2009 ułaskawił m.in. trzech braci skazanych za zabójstwo w ramach tzw. linczu we Włodowie, warunkowo zawieszając wykonanie orzeczonych wobec nich kar pozbawienia wolności. W tym samym roku w tzw. trybie szczególnym (wybieranym decyzją prezydenta i pomijającym zasięganie opinii sądów orzekających w danej sprawie) i przy negatywnej opinii prokuratora generalnego poprzez skrócenie o połowę okresu próby i zarządzenie zatarcia skazania ułaskawił przedsiębiorcę z Kwidzyna, skazanego za oszustwa i przestępstwa przeciwko dokumentom. Według doniesień medialnych w swoim procesie karnym skazany był broniony przez adwokata Marka Dubienieckiego, zaś kilka tygodni przed decyzją o ułaskawieniu założył z jego synem, Marcinem Dubienieckim (będącym jednocześnie zięciem Lecha Kaczyńskiego), pierwszą z kilku wspólnych spółek. Postanowieniem z 16 lutego 2007 opublikował w Monitorze Polskim tekst raportu autorstwa likwidatora WSI Antoniego Macierewicza w sprawie działalności służb wojskowych w Polsce. W związku z zapadłym w tej sprawie wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego zdecydował natomiast nie ujawniać treści aneksu do raportu przedłożonego mu w listopadzie 2007. W 68. rocznicę agresji ZSRR na Polskę z 1939 Lech Kaczyński 17 września 2007 wraz z delegacją wziął udział w uroczystościach w Katyniu i Smoleńsku upamiętniających zbrodnię katyńską. Z inicjatyw Lecha Kaczyńskiego zostały ustanowione ustawą Narodowy Dzień Pamięci Powstania Warszawskiego w 2009 i Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych” w 2011. Był pierwszym urzędującym prezydentem Polski, który po II wojnie światowej odwiedził synagogę. Śmierć i pogrzeb 10 kwietnia 2010 Lech Kaczyński wyleciał z Warszawy rządowym samolotem Tupolew Tu-154M nr 101, by udać się na obchody 70. rocznicy zbrodni katyńskiej. Zginął wraz z żoną i wszystkimi członkami delegacji w katastrofie lotniczej w Smoleńsku w pobliżu lotniska Smoleńsk-Siewiernyj. Jego ciało zostało odnalezione 10 kwietnia 2010, a wieczorem tegoż dnia zidentyfikował je Jarosław Kaczyński. Z chwilą śmierci prezydenta jego konstytucyjne obowiązki zaczął tymczasowo wykonywać marszałek Sejmu Bronisław Komorowski, który zarządził żałobę narodową, trwającą w Polsce w dniach 10–18 kwietnia 2010. Po przeprowadzeniu sekcji zwłok 11 kwietnia trumnę z ciałem Lecha Kaczyńskiego przewieziono samolotem CASA ze Smoleńska do Warszawy. 13 kwietnia, po przetransportowaniu z Rosji do Polski trumny z ciałem małżonki prezydenta, obie wystawiono na widok publiczny w Sali Kolumnowej Pałacu Prezydenckiego. Według szacunków urzędników Kancelarii Prezydenta RP od 13 do 17 kwietnia przed trumnami przeszło około 180 tys. ludzi. Następnie trumny przewieziono do bazyliki archikatedralnej św. Jana Chrzciciela w Warszawie. 18 kwietnia trumny z ciałami Lecha Kaczyńskiego i Marii Kaczyńskiej przewieziono drogą powietrzną do Krakowa. Para prezydencka została pochowana z honorami wojskowymi w krypcie pod Wieżą Srebrnych Dzwonów bazyliki archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława na Wawelu. W 2010 z inicjatywy Jarosława Kaczyńskiego w kwaterze 92. Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie powstał kenotaf Lecha Kaczyńskiego i jego żony Marii. Szczątki pary prezydenckiej zostały ekshumowane 15 listopada 2016 w ramach zaplanowanych przez prokuratorów ekshumacji ofiar katastrofy smoleńskiej, a następnie przebadane w Zakładzie Medycyny Sądowej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ponowny pochówek w tym samym miejscu miał miejsce trzy dni później z udziałem prezydenta Andrzeja Dudy i premier Beaty Szydło. Trumny pary prezydenckiej zostały umieszczone w nowym sarkofagu wykonanym z marmuru karraryjskiego. Odznaczenia i wyróżnienia Otrzymane z urzędu Z tytułu objęcia urzędu prezydenta RP Lech Kaczyński został kawalerem Orderu Orła Białego, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczącym jego Kapituły, a także kawalerem Orderu Odrodzenia Polski I klasy, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczącym jego Kapituły. Ordery i odznaczenia zagraniczne Złoty Łańcuch i Gwiazda Orderu Zasługi Zakonu Maltańskiego (Zakon Maltański, 2007) Łańcuch Orderu Króla Abdulaziza (Arabia Saudyjska, 2007) Order Zwycięstwa Świętego Jerzego (Gruzja, 2007) Order Księcia Jarosława Mądrego I klasy (Ukraina, 2007) Wielki Order Króla Tomisława (Chorwacja, 2008) Wielki Łańcuch Orderu Infanta Henryka (Portugalia, 2008) Krzyż Wielki Orderu Białej Róży Finlandii (Finlandia, 2008) Honorary Companion of Honour with Collar Narodowego Orderu Zasługi (Malta, 2009) Order Podwójnego Białego Krzyża I klasy (Słowacja, 2009) Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Zasługi (Węgry, 2009) Wielki Krzyż ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego (Litwa, 2009) Order Heydəra Əliyeva (Azerbejdżan, 2009) Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Gwiazdy Rumunii (Rumunia, 2009) Order Lwa Białego I klasy z Łańcuchem (Czechy, 2010) Honorowe obywatelstwa Czyżew (2007) Nowy Sącz (2009) Inne nagrody i wyróżnienia Tytuł „Człowieka Roku 2004”, przyznany przez „Tygodnik Solidarność” Tytuł „Człowieka Roku 2006”, przyznany przez Federację Regionalnych Związków Gmin i Powiatów RP Nagroda „Europejskiego Męża Stanu 2006”, przyznana przez tureckie środowiska dziennikarskie i gospodarcze za wspieranie procesu integracji Turcji z Unią Europejską Medal Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej przyznany przez Polską Fundację Katyńską (2008) Krzyż Honorowego Harcerza Rzeczypospolitej w związku z objęciem honorowego protektoratu nad organizacjami harcerskimi (2008), Pierścień Hallera Ligi Morskiej i Rzecznej (2009) Złoty Medal Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (2009) Złoty Krzyż Honorowej Odznaki Organizacyjnej „Za Zasługi dla Związku Piłsudczyków RP” (2009) Doktoraty honoris causa Odebrał doktoraty honoris causa gruzińskiego Państwowego Uniwersytetu im. Iwane Dżawachiszwilego (2007), Narodowej Akademii Administracji Państwowej przy prezydencie Ukrainy (2007), Państwowego Uniwersytetu Mongolskiego (2008), Uniwersytetu Studiów Zagranicznych Hankuk w Seulu (2008), Uniwersytetu Słowiańskiego w Baku (2009), Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II (2009). Upamiętnienie Pośmiertne odznaczenia i wyróżnienia Lech Kaczyński w 2010 pośmiertnie wyróżniony orderem i tytułem Narodowego Bohatera Gruzji. Również w 2010 pośmiertnie został odznaczony Medalem „Zasłużony dla Wymiaru Sprawiedliwości – Bene Merentibus Iustitiae”, Krzyżem Honorowym „Ad Amicum” Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej oraz Odznaką honorową „Zasłużony dla Województwa Podkarpackiego”, a w 2011 Krzyżem Semper Fidelis przyznawanym przez Związek Solidarności Polskich Kombatantów. W 2017 pośmiertnie wyróżniono go nagrodą Kustosz Pamięci Narodowej przyznawaną przez Instytut Pamięci Narodowej. Lechowi Kaczyńskiemu pośmiertnie przyznano tytuły honorowego obywatela: w 2010 Bogatyni, Warszawy, Leszna, Dolnego Śląska, Turku, Lubina, Tarnobrzega, Wadowic, Skórcza, w 2011 Radomia, a w 2013 Jastrzębia-Zdroju. Patronaty Uchwałami rad miejskich imieniem Lecha Kaczyńskiego nazwano m.in. w 2010 park w Sopocie, ulicę w Kielcach, największe (według stanu na datę nadania) rondo w Sieradzu, skwer w Świdnicy, park w Gdyni, skwer w Ostrołęce, rondo w Pułtusku, Salę Balkonową ratusza w Głogowie, rondo w Zgierzu, rondo w Rumi, w 2011 plac w Lublinie, park w Zakopanem, rondo w Starachowicach, w 2012 ulicę w Siedlcach. Imieniem Marii i Lecha Kaczyńskich nazwano bulwar we Wrocławiu (2013) oraz skwer w Poznaniu (2021). Poza granicami Polski imieniem zmarłego prezydenta nazwano w 2010 na Ukrainie część ulicy Polskiej w Odessie (jednocześnie zamontowano tablicę pamiątkową) oraz ulicę w Mukaczewie. W tymże roku w Gruzji imię Lecha i Marii Kaczyńskich otrzymały ulice w Tbilisi i w Batumi, a także szpital rejonie Libreville w Gabonie. Również w 2010 imię Lecha Kaczyńskiego otrzymała ulica w Kiszyniowie w Mołdawii, ulica w Chicago w Stanach Zjednoczonych oraz skwer w Tbilisi w Gruzji (gdzie umieszczono pomnik w postaci popiersia). W 2016 jego imię otrzymała ulica w Żytomierzu na Ukrainie. Natomiast w 2017 imię byłego prezydenta otrzymały ulice w Elmwood Park oraz we Franklin Park w Stanach Zjednoczonych. W 2010 szkole podstawowej w Chełchach pod Ełkiem (jako pierwszej w Polsce) nadane zostało imię Lecha Kaczyńskiego. W 2011 szkole podstawowej w miejscowości Podsarnie w województwie małopolskim nadano imię Lecha i Marii Kaczyńskich. W 2016 terminal LNG w Świnoujściu oraz Krajowa Szkoła Administracji Publicznej otrzymały imię prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego. W 2017 jego imię otrzymała Biblioteka Główna Akademii Marynarki Wojennej w Gdyni. W 2021 jego imieniem została nazwana droga ekspresowa S19 (jako Via Carpatia im. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego). W 2016 w Gdańsku został zorganizowany turniej rangi reprezentacyjnej w hokeju na lodzie o Puchar im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego, wchodzący w skład cyklu EIHC. Pomniki i obeliski Pierwszy obelisk upamiętniający Lecha Kaczyńskiego postawiono w 2010 w Skórczu. W 2012 w Panteonie Bohaterów na Cmentarzu Poległych w Bitwie Warszawskiej w Ossowie odsłonięto pomnik w postaci popiersia upamiętniającego prezydenta Lecha Kaczyńskiego, w 2013 w Radomiu pomnik zmarłej pary prezydenckiej, a w 2014 pomnik Lecha Kaczyńskiego w Siedlcach. W 2015 odsłonięto popiersia Lecha Kaczyńskiego w Grudziądzu oraz w Mińsku Mazowieckim. 10 kwietnia 2018 wmurowano kamień węgielny pod pomnik Lecha Kaczyńskiego na placu marsz. Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Został on odsłonięty podczas obchodów 100-lecia odzyskania niepodległości 10 listopada 2018 przez prezydenta Andrzeja Dudę oraz córkę zmarłego Martę Kaczyńską i jego brata Jarosława Kaczyńskiego. W 2022 pomnik Lecha Kaczyńskiego stanął na bulwarze Lecha i Marii Kaczyńskich w gruzińskim Batumi. Pozostałe W 2011 Narodowy Bank Polski wprowadził do obiegu złotą monetę o nominale 100 złotych z wizerunkiem Lecha Kaczyńskiego i Marii Kaczyńskiej w nakładzie 5 tys. egzemplarzy. W 2021 wprowadzono do obiegu banknot 20-złotowy oraz prostokątną monetę 500-złotową z jego wizerunkiem. Wizerunki Lecha Kaczyńskiego znalazły się na znaczkach pocztowych wydanych przez instytucje pocztowe w Polsce, a także w takich państwach jak Mozambik, Togo, Gwinea Bissau, Liberia, Wyspy Świętego Tomasza i Książęca oraz Saint Vincent i Grenadyny. W 2011 rozpoczęło działalność stowarzyszenie Ruch Społeczny im. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, którego zarząd ustanowił Nagrodę im. Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego. Również w 2011 kongres „Polska Wielki Projekt” ustanowił Nagrodę im. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Jego imieniem nazwano także statek do przewozu LNG, należący do norweskiego armatora Knutsen OAS Shipping, który w 2022 został wyczarterowany przez PKN Orlen. Wyniki wyborcze Życie prywatne W 1978 ożenił się z Marią Mackiewicz. Pięć lat później małżonkowie zawarli ślub kościelny. Mieli córkę Martę. Był katolikiem. Książki O Lechu Kaczyńskim powstały m.in. książki: Michał Karnowski, Piotr Zaremba, O dwóch takich... Alfabet braci Kaczyńskich, Wydawnictwo M, Kraków 2006, . Michał Karnowski (red.), Lech Kaczyński. Portret, autor: Michał Karnowski, Wydawnictwo M, Kraków 2010, . Piotr Semka, Lech Kaczyński. Opowieść arcypolska, Wydawnictwo Czerwone i Czarne, Warszawa 2010, . Łukasz Warzecha, Lech Kaczyński – ostatni wywiad, Wydawnictwo Prószyński i S-Ka, Warszawa 2010, . Sławomir Cenckiewicz, Anna Piekarska, Adam Chmielecki, Janusz Kowalski, Lech Kaczyński. Biografia polityczna 1949–2005, Zysk i S-ka, Poznań 2013, . Sławomir Cenckiewicz, Adam Chmielecki, Prezydent. Lech Kaczyński 2005–2010, Fronda PL, Warszawa 2016, . Filmy Był bohaterem filmu fabularnego Smoleńsk (2016), który wyreżyserował Antoni Krauze. Poświęcono mu filmy dokumentalne: Gorycz i chwała (2010), reżyseria Ewa Świecińska, Córka (2011), reżyseria Maria Dłużewska, Prezydent (2013), reżyseria Joanna Lichocka, Jarosław Rybicki, Niosła go Polska (2013), reżyseria Robert Kaczmarek, Zanim będzie za późno (2016), reżyseria Krzysztof Nowak, Jarosław Rybicki, Przyjaźń w cieniu Kremla. Dzisiaj Gruzja (2017), reżyseria Maciej Grabysa, Wojciech Jachymiak. W amerykańskim filmie 5 dni wojny z 2010 miała pojawić się postać Lecha Kaczyńskiego, jednak wszystkie sceny z – wcielającym się w postać polskiego prezydenta – Marshallem Maneshem zostały wycięte z ostatecznej wersji filmu. Galeria Przypisy Bibliografia Linki zewnętrzne Absolwenci Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego Bliźnięta Członkowie i współpracownicy Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność” Członkowie Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie Członkowie Kapituły Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Członkowie Kapituły Orderu Orła Białego (III Rzeczpospolita) Delegaci na I Krajowy Zjazd Delegatów Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” Doktorzy honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Doktorzy honoris causa Państwowego Uniwersytetu w Tbilisi Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Słowiańskiego w Baku Członkowie i współpracownicy Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR” Działacze Wolnych Związków Zawodowych Honorowi obywatele Dolnego Śląska Honorowi obywatele Jastrzębia-Zdroju Honorowi obywatele Leszna Honorowi obywatele Lubina Honorowi obywatele Nowego Sącza Honorowi obywatele Radomia Honorowi obywatele Tarnobrzega Honorowi obywatele Wadowic Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy Internowani w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1981–1982 Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 1995 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2005 roku Kustosz Pamięci Narodowej Laureaci nagrody im. św. Grzegorza I Wielkiego Ludzie urodzeni w Warszawie Ludzie związani z Sopotem Ministrowie w Kancelarii Prezydenta RP Ministrowie sprawiedliwości III Rzeczypospolitej Nagrodzeni Medalem Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej Narodowi Bohaterowie Gruzji Odznaczeni krzyżem Semper Fidelis Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Wyróżnieni Medalem „Zasłużony dla Wymiaru Sprawiedliwości – Bene Merentibus Iustitiae” Odznaczeni odznaką honorową „Zasłużony dla Województwa Podkarpackiego” Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Ofiary katastrofy polskiego Tu-154 w Smoleńsku Osoby przedstawione na polskich monetach Osoby przedstawione na polskich banknotach Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie Odznaczeni Orderem Heydəra Əliyeva Polacy odznaczeni Orderem Lwa Białego Polacy odznaczeni Orderem Gwiazdy Rumunii Polacy odznaczeni Orderem Księcia Jarosława Mądrego Polacy odznaczeni Orderem Narodowym Zasługi (Malta) Polacy odznaczeni Orderem Podwójnego Białego Krzyża Polacy odznaczeni Orderem Pro Merito Melitensi Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry) Polacy odznaczeni Orderem Zwycięstwa Świętego Jerzego Polacy odznaczeni Wielkim Krzyżem ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego Polacy odznaczeni Wielkim Łańcuchem Orderu Infanta Henryka (Portugalia) Polacy odznaczeni Wielkim Orderem Króla Tomisława Politycy Porozumienia Centrum Politycy Prawa i Sprawiedliwości Polscy aktorzy dziecięcy Polscy działacze spółdzielczości kredytowej Polscy specjaliści prawa pracy Posłowie z okręgu Gdańsk Prezesi Najwyższej Izby Kontroli Prezydenci Polski Prezydenci Warszawy Prokuratorzy generalni III Rzeczypospolitej Senatorowie III Rzeczypospolitej Uczestnicy Okrągłego Stołu (strona solidarnościowa) Lech Uczestnicy wydarzeń Sierpnia 1980 Wykładowcy Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego Wykładowcy Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Biografie kanonu polskiej Wikipedii Urodzeni w 1949 Zmarli w 2010 Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993) Polacy upamiętnieni nazwami nagród Polacy odznaczeni azerbejdżańskimi odznaczeniami

3354318

https://pl.wikipedia.org/wiki/Sylwester%20Ward%C4%99ga

Sylwester Wardęga

Sylwester Adam Wardęga, ps. SA Wardega (ur. 31 grudnia 1989 w Mławie) – polski niezależny twórca filmowy, youtuber i performer. Do maja 2018 roku prowadził najpopularniejszy polski kanał na YouTube, kiedy to przebił go Blowek. Działalność W 2011 zaczął publikować filmy w serwisie YouTube. Rozpoznawalność poza Polską zdobył dzięki filmikowi Mutant Giant Spider Dog, który w ciągu tygodnia wyświetlono ponad 33 miliony razy, zaś w całym 2014 roku 118 milionów razy, dzięki czemu stał się najpopularniejszym filmem w tym serwisie w 2014 i zdobył nagrodę YouTube Rewind. Kręcone przez niego filmy, w których żartuje z policjantów lub „trolluje” ich, przyniosły mu problemy z prawem. Jego aktualny kanał, założony w 2014, to „Wataha – Krulestwo”, gdzie zajmuje się komentowaniem działań innych youtuberów, czyli tzw. commentary. Wardęga nagrywa filmy, na których przedstawia aktualne wydarzenia na polskim YouTube. Jak przyznał, cieszy go fakt, że udało mu się zbudować społeczność, która regularnie śledzi jego najnowsze materiały czy transmisje live. W 2022 roku miał najdłuższą i największą "dramę" w swojej karierze dotyczącą sprawy Leksia, który został pomówiony przez Konopskyy’ego o pedofilię (sprawa została już wyjaśniona). Youtuber Konopskyy nie sprawdził dobrze informacji, które podał na swoim filmie, co pociągnęło za sobą ciąg nieprzyjemnych konsekwencji dla niego oraz Leksia. Wardęga zauważył, że dziewczyna z którą pisał Leksiu, miała mieć 15 lat, a nie 14 oraz to, iż Konopskyy nie wyciągnął konsekwencji, przez co zrujnował Leksiowi karierę. Od 20 lutego do 30 listopada 2022 był współprowadzącym konferencję gal Fame MMA oraz Hype MMA. W lipcu 2023 powrócił do tej roli, będąc współprowadzącym konferencję przed galą Fame Friday Arena 1. 3 października 2023 opublikował film ukazujący kulisy pedofilii i groomingu na polskim YouTubie. W filmie zaprezentował dowody obciążające Stuarta Burtona, Michała Barona, Marcina Dubiela i Agatę "Fagatę" Fąk o zatajenie lub uczestniczenie w relacjach o charakterze pedofilskim z nastoletnimi dziewczynami. Film wzbudził kontrowersje w internecie i poza nim. O sprawie napisały największe polskie agencje informacyjne, w sprawie wypowiedzieli się także członkowie resortu sprawiedliwości, premier Mateusz Morawiecki i osoby publiczne. 4 października wiceminister sprawiedliwości Piotr Cieplucha przekazał zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa do Prokuratury Krajowej. 13 października 2023 Prokuratura Okręgowa w Warszawie zdecydowała o przedstawieniu Stuartowi Burtonowi zarzutów, 14 października Stuart Burton został aresztowany. Walki freak show fight MMA Swoją pierwszą walkę w formule MMA odbył 6 marca 2021 na gali Fame 9: Let’s Play, jego przeciwnikiem został youtuber Kacper „Blonsky” Błoński. Wardęga przegrał ten pojedynek przez duszenie zza pleców w pierwszej rundzie, gdyż nie chciał odklepać w matę pomimo ciasno zaciśniętego duszenia przez Błońskiego, w związku z tym stracił przytomność i sędzia ringowy poddał zawodnika tzw. technicznym poddaniem. Boks 2 października 2021 stoczył drugi pojedynek dla federacji Fame MMA, tym razem w dyscyplinie bokserskiej, w zestawieniu z Danielem „Dannym” Ferrerim. Początkowo miał zawalczyć w formule MMA z Wojciechem „OjWojtkiem” Przeździeckim, lecz z powodu kontuzji kolana Wardęgi, jego walka nie mogła odbyć się w MMA. Pojedynek na gali Fame 11: Fight Club przegrał przez niezdolność do kontynuowania walki, po drugiej rundzie. Życie prywatne Wardęga od 17 roku życia zmaga się z cukrzycą typu 1. Przez pierwsze lata życia mieszkał w Mławie, rozpoczynając studia przeprowadził się do Warszawy, gdzie kształcił się na logistyce, jednak przerwał studia po roku. Następnie, podjął studia psychologiczne, które porzucił na czwartym roku. Przez pewien czas mieszkał w Kenii, gdzie brał udział w akcjach humanitarnych i nagrywał stamtąd vlogi. Przypisy Linki zewnętrzne Profil w serwisie YouTube Drugi kanał w serwisie YouTube Polskie osobowości YouTube Ludzie związani z Warszawą Ludzie urodzeni w Mławie Urodzeni w 1989 Freak fighterzy

22314

https://pl.wikipedia.org/wiki/Gruzja

Gruzja

Gruzja (, trb. Sakartwelo) – państwo położone na pograniczu Europy i Azji, w Kaukazie Południowym. Graniczy na północy z Rosją, na południu z Armenią i Turcją, a na wschodzie z Azerbejdżanem; zachodnią granicę kraju wyznacza wybrzeże Morza Czarnego. Stolicą Gruzji jest Tbilisi, przy czym w latach 2012-2018 siedzibą parlamentu było Kutaisi a sądu konstytucyjnego – Batumi. Gruzja jest członkiem Rady Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, GUAM, Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego i Eurocontrol. Od 2014 Gruzja jest krajem stowarzyszonym z Unią Europejską, a od 2016 jest członkiem strefy wolnego handlu z Unią Europejską. Geografia Teren w większej części górzysty. Północna granica państwa przebiega wzdłuż Pasma Głównego (Wododziałowego) Wielkiego Kaukazu – najwyższy szczyt to Szchara (wierzchołek wschodni) – 5193 m n.p.m. Z kolei najbardziej znanym szczytem Gruzji jest Kazbek (5033,8 m n.p.m.), leżący w pobliżu Gruzińskiej Drogi Wojennej. Od Pasma Głównego odchodzą na południe (wymienione w kolejności od zachodu na wschód): Góry Gagrińskie, Góry Bzypijskie, Góry Abchaskie, Góry Kodorskie, Góry Swaneckie, Góry Leczchumskie, Góry Raczyńskie, Góry Lichskie, Góry Kartlijskie, Góry Kacheckie, Góry Gomborskie. Góry Lichskie dzielą państwo na dwie części: wschodnią i zachodnią. Na południu znajdują się pasma Małego Kaukazu: Góry Adżarsko-Imeretyńskie (do 2850 m n.p.m. – Mepisckaro), Góry Szawszeckie (na granicy z Turcją), Góry Samsarskie (Didi Abuli 3300 m n.p.m.) i Góry Dżawacheckie. Między Wielkim Kaukazem a Małym Kaukazem rozciągają się obniżenia, z Niziną Kolchidzką na czele. Zachodnią granicę stanowi wschodni brzeg Morza Czarnego; linia brzegowa słabo rozwinięta, brzegi na północy i południu urwiste, w środkowej części niskie. W zależności od przyjętej wersji (granica Europa-Azja) całe terytorium Gruzji znajduje się w Europie, lub w Europie i w Azji. Na terytorium Gruzji panuje klimat podzwrotnikowy, wilgotny w zachodnich regionach i kontynentalny na wschód od Gór Suramskich. Ze względu na górzystość kraju klimat odznacza się silną piętrowością. Najwięcej opadów notuje się na stokach gór Mescheckich, w pobliżu Batumi (nawet 4000 mm rocznie), zaś wyjątkowo suche są południowo-wschodnie krańce Gruzji (ok. 200 mm rocznie). Wyraźną granicą klimatyczną w Gruzji są Góry Suramskie. Południkowy przebieg tego pasma dzieli kraj na dwie niemal równe części: zachodnią o klimacie podzwrotnikowym morskim i wschodnią o klimacie podzwrotnikowym suchym. Na zachodzie rosną figi, palmy, laury, oliwki i inne rośliny śródziemnomorskie, jak też kiwi; wpływ na uprawę tych roślin ma łagodzące warunki klimatyczne Morze Czarne. Cytrusy, granaty i tzw. hurmy (słodkie owoce pomarańczowe, rosnące na drzewach) rosną nawet na ulicach Tbilisi. W dalszej części kraju wzdłuż Kaukazu rosną rośliny typowo górskie, potocznie zwane alpejskimi. W całej Gruzji od tysiącleci rozpowszechniona jest uprawa winorośli. Wina gruzińskie, takie jak „Saperawi”, „Chwanczkara”, „Kindzmarauli”, „Cinandali” czy „Mukuzani”, znane są na całym świecie. Historia Historia terenów na których leży Gruzja sięga II tysiąclecia p.n.e. Obecne gruzińskie wybrzeże znane było starożytnym Grekom pod nazwą Kolchida, zaś wschodnie górzyste obszary – Iberia. Po wielu wiekach historii, w 66 p.n.e. obszar ten został podbity przez Pompejusza i włączony do Imperium Rzymskiego. W 337 nawrócony przez świętą Nino król Mirian III przyjął chrześcijaństwo jako religię państwową (w ten sposób Gruzja stała się drugim na świecie, po Armenii, państwem chrześcijańskim). Wydarzenie to opisano w jednym z najstarszych zabytków literatury gruzińskiej Mokcewaj Kartlisaj (Nawrócenie Kartlii). Przez kolejny tysiąc lat Gruzja była w stanie zachować niezależność pomimo najazdów ze strony Mongołów, Persów i Turków i osiągnęła szczyt potęgi pomiędzy XI i XIII wiekiem, za panowania króla Dawida Budowniczego (1089–1125) i królowej Tamary (1184–1213). W połowie XVIII wieku Gruzja wyzwoliła się spod władzy muzułmanów, była jednak zmuszona przyjąć w 1783, na mocy traktatu gieorgijewskiego, protektorat Imperium Rosyjskiego. Rosjanie nie udzielili Gruzji wsparcia militarnego w walce z Persami w 1795, zamiast tego w latach 1801–1810 włączyli terytorium Królestwa Kartlii i Kachetii (Gruzji wschodniej), a następnie także zachodniogruzińskie Królestwo Imeretii, do Imperium. W końcu XIX wieku na terenie Gruzji zaczął rozwijać się powoli ruch rewolucyjny, którego wybuch nastąpił w krytycznym dla Rosji roku 1905. Po upadku Imperium Rosyjskiego Po przewrocie bolszewickim (rewolucji październikowej) w 1917 Gruzini, podobnie jak inne narody byłego Imperium Rosyjskiego, ogłosili niepodległość, tworząc 26 maja 1918 Demokratyczną Republikę Gruzji, rządzoną przez gruzińskich socjaldemokratów (mienszewików). Uznana przez Rosję Sowiecką 7 maja 1920 Demokratyczna Republika Gruzji została w marcu 1921 najechana przez Armię Czerwoną. Po klęsce militarnej rząd gruziński ewakuował się do Stambułu. Tam w imieniu Józefa Piłsudskiego attaché wojskowy polskiej ambasady, płk Balicki zaoferował posadę żołnierzy kontraktowych gruzińskim oficerom. Z oferty tej skorzystało ok. 100 oficerów narodowości gruzińskiej, którzy służyli w Wojsku Polskim jako gruzińscy oficerowie kontraktowi. Bolszewicy utworzyli w Gruzji – Gruzińską Socjalistyczną Republikę Radziecką, która 12 marca 1922 weszła w skład Zakaukaskiej Republiki Radzieckiej, a wraz z nią w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Zakaukaska FSRR istniała do 5 grudnia 1936. W latach 1921–1924 gruzińscy partyzanci stawiali opór krwawo stłumiony przez Armię Czerwoną (powstanie sierpniowe w 1924). W 1931 roku dekretem Józefa Stalina Abchazja została pozbawiona statusu republiki ZSRR i wcielona do Gruzińskiej SRR jako republika autonomiczna. Po chruszczowowskiej odwilży, na terenie Gruzińskiej SRR rozwinął się czarny rynek, czyniąc gruzińską gospodarkę jedną z najwydajniejszych na terenie ZSRR, lecz zarazem powodując ogromną korupcję. Po rozpadzie ZSRR W latach 80., na skutek gorbaczowowskiej pieriestrojki, powtórnie ujawniły się gruzińskie aspiracje niepodległościowe. 31 marca 1991 98,91% Gruzinów opowiedziało się w referendum za niepodległością, która została ogłoszona 9 kwietnia. 26 maja prezydentem Gruzji wybrany został Zwiad Gamsachurdia, który został później obalony 22 grudnia przez pucz, przygotowany i przeprowadzony przez paramilitarną organizację Mchedrioni (Jeźdźcy), oskarżoną później przez zwolenników Gamsachurdii o związki z rosyjskimi służbami specjalnymi. W marcu 1992 kolejnym prezydentem Gruzji został były radziecki minister spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze. Gruzję ogarnęła wojna domowa, która przy wsparciu oddziałów wojsk państw sąsiednich – Azerbejdżanu, Armenii i Rosji – zakończyła się zwycięstwem Szewardnadzego. Ten ostatni podpisał kontrowersyjną umowę, w której zobowiązywał się przystąpić do Wspólnoty Niepodległych Państw w zamian za pomoc militarną i polityczną. 2 listopada 2003 w wyborach parlamentarnych zwyciężyła koalicja reformatorów przewodzona przez Nino Burdżanadze, Micheila Saakaszwilego i Zuraba Żwanię, jednak rząd sterowany przez Szewardnadzego sfałszował ich wynik, co doprowadziło do masowych protestów, nazwanych przez dziennikarzy rewolucją róż i zmusiło go do ustąpienia 23 listopada. 4 stycznia 2004 na prezydenta wybrany został Micheil Saakaszwili otrzymując 96% głosów. Historia najnowsza Rząd usiłował wyplenić korupcję i prowadził reformy gospodarcze przy wsparciu MFW i Banku Światowego. Rząd zdołał przywrócić kontrolę nad zbuntowaną prowincją Adżarii, jednak Abchazja i Południowa Osetia nadal znajdowały się de facto pod kontrolą Rosji i separatystów, stanowiąc państwa nieuznawane, a 230 tysięcy uchodźców nie mogło powrócić do swoich domów. W październiku 2007, były minister obrony, Irakli Okruaszwili, oskarżył prezydenta Micheila Saakaszwili o korupcję i niekompetencję, planowanie zabójstwa Badri Patarkaciszwilego, bogatego biznesmena, a także ukrywanie prawdziwego powodu śmierci Zuraba Żwanii. Zarzuty te doprowadziły do jego aresztowania, lecz po wpłaceniu 6 milionów dolarów amerykańskich, został zwolniony i wyjechał do Niemiec, gdzie uzyskał azyl polityczny. Po aresztowaniu Okruaszwili wycofał zarzuty wobec prezydenta, lecz wznowił je po zwolnieniu i emigracji. Na początku listopada 2007 roku opozycja rozpoczęła protesty przeciwko rządom prezydenta Saakaszwilego, oskarżając go o wprowadzenie rządów autorytarnych i domagając się jego ustąpienia i rozpisania nowych wyborów. 7 listopada 2007 roku prezydent wprowadził stan wyjątkowy na terenie całej Gruzji na okres 15 dni, a następnego dnia rozpisał przedterminowe wybory prezydenckie na 5 stycznia 2008 roku. W wystąpieniu telewizyjnym uzasadnił jego wprowadzenie tym, że „istnieje niebezpieczeństwo niepokojów”. Saakaszwili oskarżył też Rosję o podsycanie niepokojów, zapowiadając jednocześnie wyrzucenie kilku rosyjskich dyplomatów. 13 listopada 2007 Rosja poinformowała, iż formalnie zakończyła swoją obecność wojskową w Gruzji, zamykając ostatnią bazę wojskową w tym kraju (dotyczy to baz założonych w latach 90. XX w. po obaleniu prezydenta Zwiada Gamsachurdii). Nie zakończyło to jednak ponad 200-letniej obecności wojskowej Rosji na terytorium Gruzji. W dalszym ciągu wojska rosyjskie kontrolują państwo nieuznawane w Abchazji i Osetii Południowej stacjonując tam na mocy podpisanych z Abchazją i Południową Osetią 17 września 2008 roku układów o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej. W 2008 roku Gruzja wraz z Ukrainą rozpoczęła stanowcze działania mające na celu dołączenie do NATO. Zwolennikami rozszerzenia paktu o te państwa są między innymi USA i Polska. Przeciwna jest zaś Rosja (argumentuje to zwiększeniem zagrożenia dla swoich granic), sceptyczne pozostają państwa „Starej Europy”, takie jak Francja i Niemcy. Na szczycie NATO w Bukareszcie 3 kwietnia 2008 roku, Gruzja otrzymała zapewnienie, że na pewno w przyszłości przystąpi do paktu po spełnieniu wymaganych warunków. 7 sierpnia 2008, siły zbrojne Gruzji koncentrują się wokół Osetii Południowej, często zaczynając ostrzał wsi osetyjskich i miasta Cchinwali w ramach operacji pod kryptonimem „Czyste Pole”. W odpowiedzi siły osetyjskie ostrzeliwują pozycje gruzińskie. Późnym wieczorem władze Gruzji powiadomiły, że rozpoczynają operację w celu „przywrócenia konstytucyjnego porządku” w Osetii Południowej. 8 sierpnia nad ranem premier Gruzji Lado Gurgenidze zapowiedział, że Gruzja będzie kontynuować operację wojskową w separatystycznej Osetii Południowej aż do ustanowienia „trwałego pokoju”. Wojska rosyjskie wkroczyły na tereny autonomii Osetii, biorąc pod swoją kontrolę tereny Osetii Południowej oraz Abchazji, gdzie dotychczas znajdowały się siły gruzińskie. W szeregu miejsc wojska rosyjskie przekroczyły na pewien czas granice autonomii Osetii oraz Abchazji (m.in. zdobywając miasta Gori, Poti, Zugdidi i Senaki). Rosja również oficjalnie uznała niepodległość Abchazji i Osetii Południowej. Sekretarz Rady Bezpieczeństwa Gruzji Kacha Lomaja oświadczył, że Gruzja złożyła do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości wniosek o rozstrzygnięcie sporu z Federacją Rosyjską, polegającym na stosowaniu czystek etnicznych przez siły zbrojne Rosji na terytorium Osetii Południowej i innych terenach okupowanych, a należących do Gruzji i żądaniu przez Gruzję ich natychmiastowego zaprzestania. Jednocześnie Prokurator Międzynarodowego Trybunału Karnego Luis Moreno-Ocampo oświadczył, że do Trybunału wpłynęły zawiadomienia o popełnianiu zbrodni podlegających jurysdykcji Trybunału oraz że nie wyklucza on wszczęcia postępowania. Gruzja zamierza też złożyć zawiadomienie do MTK o ludobójstwie w Abchazji w 1992. Federacja Rosyjska nie jest państwem-stroną statutu rzymskiego, jest nią jednak Gruzja, jurysdykcji Trybunału podlegają więc zbrodnie popełnione na terenie Gruzji. Według sponsorowanego przez Unię Europejską raportu niezależnej międzynarodowej komisji powołanej do zbadania konfliktu Gruzja „rozpoczęła nieuzasadnioną wojnę”. Raport, opublikowany 30 września 2009 stwierdza m.in., że „Ostrzał artyleryjski Cchinwali (stolicy Osetii Południowej) przez gruzińskie siły wojskowe nocą z 7 na 8 sierpnia 2008 stał się początkiem zbrojnego konfliktu na dużą skalę.”. Potem dodaje: „Powstaje pytanie, czy owo użycie siły (...) było uzasadnione w rozumieniu prawa międzynarodowego. Otóż nie było.”. Podział administracyjny Gruzja dzieli się na: dwie republiki autonomiczne Abchazję i Adżarię, 9 regionów administracyjnych i miasto wydzielone Tbilisi. Obie republiki autonomiczne Gruzji, czyli Abchazja i Adżaria, zostały utworzone w latach 20. XX wieku, w czasach ZSRR. Zwierzchnikami regionów są przedstawiciele rządu Gruzji, potocznie nazywani gubernatorami, których mianuje i odwołuje prezydent. Te regiony to: Regiony dzielą się na 67 municypiów (gruz. მუნიციპალიტეტი municipaliteti) i 5 miast wydzielonych. Faktycznie republika autonomiczna Abchazja i były obwód autonomiczny Osetia Południowa nie znajdują się pod kontrolą władz gruzińskich (stacjonują w nich wojska rosyjskie) i stanowią państwa częściowo uznane na arenie międzynarodowej, (tj. przez 5 krajów świata). Siły zbrojne Gruzja dysponuje trzema rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi, marynarką wojenną oraz siłami powietrznymi. Uzbrojenie sił lądowych Gruzji składało się w 2014 roku z: 124 czołgów, 780 opancerzonych pojazdów bojowych, 128 dział samobieżnych, 371 zestawów artylerii holowanej oraz 241 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych. Marynarka wojenna Gruzji dysponowała w 2014 roku 4 okrętami obrony przybrzeża. Gruzińskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 31 samolotów transportowych, 8 samolotów szkolno-bojowych, 38 śmigłowców oraz 9 śmigłowców szturmowych. Wojska gruzińskie w 2014 roku liczyły 37 tys. żołnierzy zawodowych oraz 140 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2014) gruzińskie siły zbrojne stanowią 64. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 380 mln dolarów (USD). Gospodarka Mimo dużych zniszczeń, które gospodarka Gruzji doświadczyła w czasie wojny domowej w latach 90. XX w. kraj ten, dzięki pomocy Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku Światowego od 2000 r. dokonał zasadniczego rozwoju gospodarczego osiągając spory wzrost produktu narodowego brutto (PKB) i zwalczył inflację. W okresie tym Gruzja przeszła poważną transformację ustrojową przechodząc z gospodarki planowej w stylu ZSRR do systemu wolnorynkowego, opartego na prywatnej własności. Przyrost PKB, stymulowany rozwojem sektora przemysłu i usług, utrzymywał się w latach 2005–2007 na poziomie 9–12%. W 2006, Bank Światowy określił Gruzję najlepiej reformowanym krajem na świecie. Mimo tego wyniki rozwoju gospodarczego były najgorsze ze wszystkich krajów Kaukazu. W czasach ZSRR stopień rozwoju gospodarki Gruzji (PKB na osobę według parytetu siły nabywczej) był najwyższy wśród republik Kaukazu, Gruzja (zgodnie z szacunkami Banku Światowego oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego) miała ten wskaźnik 2,1 razy wyższy od Armenii oraz 1,3 razy wyższy od roponośnego Azerbejdżanu. Potem nastąpił głęboki spadek gospodarczy w wyniku którego poziom PKB na osobę trzech krajów Kaukazu wyrównał się (w latach 1995–2003 w warunkach powolnego wzrostu gospodarczego wszystkie kraje regionu zachowywały parytet PKB na osobę). Od 2004 Gruzja (według szacunków Banku Światowego oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego) jest krajem o najniższym wskaźniku rozwoju gospodarczego w regionie: została wyprzedzona nie tylko przez Azerbejdżan (w 2011 wyprzedzał Gruzję prawie o 2 razy), a nawet przez Armenię, która osiągnęła wskaźnik większy od Gruzji mimo że w 1990 miała go ponad 2 razy mniejszy od Gruzji. Gruzja pozostaje jedynym krajem w regionie Kaukazu, który nie osiągnął poziomu rozwoju gospodarczego z czasów Związku Radzieckiego (w 2011 79% od 1990), w tym czasie Armenia w 2011 osiągnęła poziom 174% w stosunku do 1990, Azerbejdżan – 187%. Banknoty Gruzji produkowane są przez Polską Wytwórnię Papierów Wartościowych. Ludność Wśród około 3,7 miliona mieszkańców jest: 87% Gruzinów, 6% Azerów, 4,5% Ormian, 2% Abchazów, 0,4% Osetyjczyków, 0,7% Rosjan, poza tym Grecy, Ukraińcy, Kurdowie. Ormianie stanowią większość w ościennym z Armenią i Turcją regionie Samcche-Dżawachetia, Azerowie są większością w regionie Dolna Kartlia (ościennym z Azerbejdżanem). Swanetię (na północnym zachodzie kraju przy granicach autonomii abchaskiej oraz Rosji) zamieszkują posługujący się własnym językiem Swanowie, Megrelię (zachód Gruzji) zamieszkuje posługująca się własnym językiem megrelskim narodowość Megrelowie. Republikę autonomiczną Adżaria (przy granicy z Turcją) zamieszkują Adżarowie różniący się od reszty Gruzinów tym, że są muzułmanami (po nieudanym puczu separatystycznym w 2004 r. faktycznie zniesiono autonomię tego terytorium). Tereny autonomiczne Abchazja (zamieszkała obecnie głównie przez Abchazów oraz Ormian) i Osetia Południowa (zamieszkała obecnie głównie przez Osetyjczyków) są poza kontrolą Gruzji. Poza granicami kraju mieszka 1,5 mln Gruzinów w Turcji, 1 mln w Rosji, 600 tys. w Iranie, 1 tys. w Afganistanie, 2 tys. w Azerbejdżanie. Religia 82% deklaruje przynależność do Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego, 4% do Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, 2% do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, około 9% wyznaje islam (głównie w Abchazji, Adżarii oraz Dolnej Kartlii). Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center: chrześcijaństwo – 88,5% lub 89,3%: prawosławie i Kościół Ormiański – 87,8% katolicyzm – 0,8% protestantyzm – 0,4% Świadkowie Jehowy – 0,5% (2016) islam – 10,7% brak religii – 0,9% inne religie – 0,1% Największe miasta Turystyka W 2015 roku kraj ten odwiedziło 2,279 mln turystów (2,2% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,936 mld dolarów. Sztuka Najdawniejsze zabytki sztuki narodów zamieszkujących obszar dzisiejszej Gruzji pochodzą z czasów przedhistorycznych. Odkryto zabytki kultury materialnej z czasów paleolitu i neolitu. Zabytki z epoki brązu świadczą już o wysokiej kulturze dawnych mieszkańców. W kurhanach znaleziono m.in. bogato zdobione srebrne naczynia. Styl zabytków wskazuje na wpływy kultury Urartu. Kuchnia regionalna Potrawy tradycyjnej kuchni gruzińskiej: Chinkali Szaszłyki przygotowywane na szpikulcach zwanymi szampurami. W skład ich wchodzą kawałki mięsa, polewane winem, opiekane na grillu opalanym winnymi gałęziami Phali – sałatki jednowarzywne (np. z buraków albo szpinaku) z dodatkiem np. granatu, orzechów włoskich Chaczapuri Szyla – potrawa podobna do pilawu, mięso z ziołami, ryżem, cebulą i marchwią Indyk sacywi Kada – rolada z orzechami Czurczchela – korale z orzechów w syropie winogronowym Czacza – wódka z winogron Aczma Prasa Wśród dzienników gruzińskich najwyższy nakład osiąga „Sakartwelos Republika” (360 tys.), organ Rady Najwyższej wydawany w Tbilisi w języku gruzińskim. Wśród czasopism najwyższy nakład ma dwutygodnik „Mamuli” wydawany w języku gruzińskim w Tbilisi (65 tys.). Oficjalną informacyjną agencją prasową jest Sakinform z siedzibą w Tbilisi. Zobacz też Gruzińscy oficerowie kontraktowi Uczelnie w Gruzji Uwagi Przypisy Kraje kaukaskie Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

3595

https://pl.wikipedia.org/wiki/Mo%C5%82dawia

Mołdawia

Mołdawia, Republika Mołdawii (; ) – państwo europejskie położone na terenach historycznej Besarabii oraz częściowo na lewym brzegu Dniestru. Leżące na lewym brzegu Dniestru tzw. Naddniestrze, niewielka część Mołdawii zamieszkana w znacznej mierze przez Rosjan i Ukraińców, po upadku Związku Radzieckiego ogłosiło secesję i od czasu krótkiej wojny domowej w 1992 funkcjonuje jak niepodległe państwo ze stolicą w Tyraspolu (Naddniestrzańska Republika Mołdawska lub błędnie Mołdawska Republika Naddniestrza), które jednak nie jest uznawane na arenie międzynarodowej. Od tego czasu toczą się bezowocne rozmowy zjednoczeniowe, w których pośredniczy m.in. OBWE. Władze mołdawskie opowiadają się za zjednoczeniem „asymetrycznym”, w ramach którego Naddniestrze otrzyma szeroką autonomię, władze w Tyraspolu dążą zaś do zjednoczenia „symetrycznego”, w którym obie części Mołdawii będą miały takie same prawa. Część Mołdawian opowiada się za zjednoczeniem z Rumunią. W zorganizowanym w 1994 roku referendum dotyczącym zjednoczenia poparcie dla niego było minimalne – 94,4% obywateli opowiedziało się za niezależnością, jednak sondaż zorganizowany w 2008 roku, po 17 latach niepodległości, wskazał, że już 29% Mołdawian popiera ideę zjednoczenia. W 2021 roku poparcie dla zjednoczenia wzrosło do 43,9%. Według CIA Mołdawia była najbiedniejszym państwem Europy w 2012 roku. Nazwa Nazwa Mołdawia została przyjęta dla państwa od rozleglejszego regionu, dawnej jednostki politycznej, posiadającego taką samą nazwę. Region nazwany zaś został od jednej z jego głównych rzek – Mołdawy. Nazwa łacińska tego regionu – Moldavia – pojawia się w tej formie już w Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae Jana Długosza z lat 1455–1480. Polska nazwa regionu w formie Mołdawija notowana jest już w publikacjach z 1609 i 1633 r.; prawdopodobnie od polskiej formy nazwy utworzona została nazwa rosyjska Молдавия (w transkrypcji: Mołdawija). Czasem używana jest niezalecana przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami RP, nawiązująca do tej obecnej w języku rumuńskim, nazwa Mołdowa. Komisja zaleca wyłącznie formy Mołdawia i Republika Mołdawii. Geografia Mołdawia graniczy z Ukrainą i Rumunią. Całkowita granica lądowa: 1389 km Długość wybrzeża: nie ma dostępu do morza, jest oddalona od niego jednak o zaledwie około 10 kilometrów. Długość granic z sąsiadującymi państwami: Rumunia 450 km, Ukraina 939 km Najwyższy punkt: Dealul Bălănești 430 m n.p.m. Najniższy punkt: dolny Dniestr 2 m Warunki naturalne Mołdawia zajmuje międzyrzecze Dniestru i Prutu (Besarabia) oraz wąski pas na lewym brzegu Dniestru (Naddniestrze). Powierzchnia równinna, pocięta głębokimi dolinami rzecznymi i wąwozami. Występuje kras. Średnia wysokość terenu to 147 m. Ponad 75% powierzchni na wysokości poniżej 200 m. Większość powierzchni państwa zajmuje Wyżyna Besarabska, w której skład wchodzą m.in.: Wyżyna Naddniestrzańska (najwyższy punkt 349 m n.p.m.), Wyżyna Środkowomołdawska (430 m n.p.m.) i Wyżyna Tyhecka (301 m n.p.m.). Południowych granic państwa sięga Nizina Czarnomorska. Klimat umiarkowany kontynentalny, na południu suchy, ze stosunkowo łagodną zimą i długim gorącym latem. Średnia temperatura w styczniu od –5 °C na północy do –3 °C na południu, w lipcu odpowiednio 19 °C i 22 °C (w Kiszyniowie absolutne minimum –30 °C, maksimum 39 °C). Roczna suma opadów 400 mm na południu do 560 mm na północy. Opady głównie wiosenno-letnie o charakterze ulew. Pokrywa śnieżna ustala się jedynie podczas najchłodniejszych zim. Przeważają wiatry północno-zachodnie. Zimą częste odwilże. Rzeki: Dniestr (długość w granicach Mołdawii 657 km) z dopływami Stary Reut, Byk i Botna oraz Prut (graniczna na dł. 695 km) należą do dorzecza Morza Czarnego. W części wyżynnej zachowały się dąbrowy (lesistość kraju ok. 9%), nad rzekami – lasy łęgowe. Stepy (od kwietnych po ostnicowe) zostały niemal w całości zaorane (gleby czarnoziemne). Ponad 5% powierzchni objęto formami ochrony przyrody, takimi jak rezerwat naukowy Kodry (ponad 5 tysięcy ha) utworzony w 1971 dla ochrony kompleksu lasów liściastych (dąb, jesion, grab, buk, lipa). Pod ochroną aklimatyzowane maral i jeleń. Miasta Kiszyniów Bielce Soroki Kaguł Tyraspol Bendery Rybnica Orgiejów Komrat Historia Hospodarstwo Mołdawskie W starożytności tereny obecnej Mołdawii były zamieszkiwane m.in. przez Daków, były też penetrowane przez koczowników Wielkiego Stepu – Scytów. Położenie na strategicznym szlaku między Europą i Azją spowodowało, że w średniowieczu ziemie Mołdawii były miejscem wielu kolejnych inwazji, m.in. Awarów, Pieczyngów, Kumanów, Węgrów, Rusi Kijowskiej i Mongołów. W końcu XIV wieku powstało Hospodarstwo Mołdawskie, które początkowo podlegało wpływom węgierskim i polskim, a od końca XV wieku stało się lennem imperium osmańskiego. Największego zasięgu terytorialnego, jak i rozkwitu kultury Mołdawia zaznała podczas rządów hospodara Stefana III Wielkiego. W przeciągu jego panowania Mołdawia stała się silnym organizmem państwowym utrzymującym niepodległość wbrew interesom i ambicjom Królestwa Węgier, Królestwa Polskiego, Hospodarstwa Wołoskiego oraz Imperium Osmańskiego dążących do jej podporządkowania. Stefan, zgodnie z tradycją zwyciężył w 34 ze swoich 36 bitew, pokonując m.in. wojska króla węgierskiego Macieja Korwina i króla polskiego Jana Olbrachta. W 1484 roku Stefan oddał Turcji ziemie mołdawskie położone nad Morzem Czarnym z Kilią i Białogrodem, na których utworzono prowincję turecką o nazwie Budziak. Oddanie Budziaku zażegnało groźbę wojny z Turcją i likwidacji państwa mołdawskiego. Po śmierci Stefana Mołdawia popadła w zależność od Turcji, pozostając do XIX wieku lennem Imperium Osmańskiego. Po osłabieniu Turcji licznymi wojnami z Austrią i Rosją, zaczęła ona powoli tracić kontrolę nad terenami lennymi, w tym Mołdawią. W 1774 roku obszary północnej Mołdawii z Suczawą i Czerniowcami zostały przyłączone do Imperium Habsburgów. Początkowo tereny te stanowiły część Galicji. 4 marca 1849 utworzono na tych obszarach Księstwo Bukowiny, jako odrębny kraj koronny Austrii, które przetrwało aż do rozpadu monarchii w 1918 roku. W 1945 roku Bukowina została podzielona między Rumunię (Bukowina południowa) i Ukrainę (Bukowina północna). W 1812 roku wschodnia część Mołdawii, tzw. Besarabia, a także Budziak, zostały przyłączone do Rosji. W traktacie paryskim z 1856 roku kończącym wojnę krymską, mocarstwa europejskie zdecydowały, iż Mołdawia i Wołoszczyzna pozostaną krajami autonomicznymi w składzie Imperium Osmańskiego, znajdującymi się jednakże pod wspólnym protektoratem „siedmiu dużych” (Rosji, Wielkiej Brytanii, Austrii, Prus, Francji, Turcji i Szwecji). Porozumienie zaowocowało również przyłączeniem do Mołdawii części Budziaku z Izmaiłem, Białogrodem i Kilią. W traktacie berlińskim z 1878 roku Rumunia zrzekła się na rzecz Rosji Budziaku, przyznanego Mołdawii w 1856 roku. Zjednoczone Księstwa W 1859 roku książę Alexandru Ioan Cuza wybrany został zarazem władcą Mołdawii i Wołoszczyzny, co dało początek Zjednoczonym Księstwom Mołdawii i Wołoszczyzny. W 1862 roku zmieniono nazwę państwa na Zjednoczone Księstwa Rumunii. Tę początkowo luźną unię przekształcono w 1866 roku we wspólne, unitarne państwo – Księstwo Rumunii, nazwane tak na cześć starożytnych Rzymian, od których mieli jakoby pochodzić współcześni mieszkańcy kraju. Gubernia besarabska W XVIII w. roszczenia do panowania w regionie zaczęła wysuwać Rosja, czego efektem był szereg wojen rosyjsko-tureckich. W efekcie jednej z nich w 1812 wschodnia część Hospodarstwa Mołdawskiego Besarabia, jako teren lenny imperium osmańskiego, została przyłączona do Rosji. Do Rosji wówczas przyłączono także zamieszkały przez Mołdawian Budziak, stanowiący dotąd bezpośrednią część Turcji. Dzieje Besarabii toczyły się odtąd odmiennie od zachodniej części państwa, gdzie w latach 1859–1866 doszło do zjednoczenia z Hospodarstwem Wołoskim, co stanowiło podstawę utworzenia nowoczesnego państwa rumuńskiego. Na terenach przyłączonych do Rosji utworzono obwód besarabski przekształcony w 1873 roku w gubernię besarabską. Terytorium Besarabii (w dużej mierze pokrywające się z terenem dzisiejszego państwa mołdawskiego) wraz z głównymi miastami: Kiszyniowem, Bielcami i Benderami (Tighiną) przez cały XIX wiek stanowiło część Imperium Rosyjskiego (guberni besarabskiej, podolskiej i odeskiej), choć pretensje do tych terenów zgłaszała Rumunia. Podział regionu spowodował izolację mieszkańców Besarabii od procesu budowy rumuńskiej tożsamości narodowej i zapoczątkował różnicowanie się tożsamości etnicznej mieszkańców wschodniej oraz zachodniej Mołdawii. Mołdawska Republika Demokratyczna Rewolucje w Rosji umożliwiły zwołanie w październiku 1917 roku Zjazdu Chłopów Besarabii, a następnie Zjazdu Żołnierzy Mołdawskich. W ich wyniku doszło do powołania Rady Krajowej. 2 grudnia 1917 roku Rada Krajowa przyjęła deklarację o utworzeniu Mołdawskiej Republiki Ludowej w ramach Rosyjskiej FSRR. 24 stycznia 1918 r. ogłoszono, za zgodą Rosyjskiej FSRR, niepodległość i zmieniono nazwę państwa na Mołdawska Republika Demokratyczna, ale już po kilku miesiącach została ona przyłączona do Rumunii. Z inicjatywy bolszewickich działaczy Mołdawskiej Republiki Demokratycznej, przebywających na uchodźstwie od czasu wkroczenia wojsk rumuńskich do Besarabii podjęto na lewym brzegu Dniestru przygotowania do utworzenia alternatywnego organizmu państwowego. Oprócz ziem guberni besarabskiej, w skład republiki miały wejść: ujezd tyraspolski (gubernia chersońska) oraz ujezdy bałcki i olgopolski (gubernia podolska) zamieszkiwane w większości przez etnicznych Mołdawian. Besarabska Socjalistyczna Republika Radziecka została proklamowana 11 maja 1919 roku przez mołdawski „Tymczasowy Rząd Robotniczo-Chłopski na uchodźstwie” jako autonomiczny region Rosyjskiej FSRR. Wobec okupacji Besarabii przez wojska rumuńskie, siedziba władz republiki znajdowała się początkowo w Odessie. W trakcie walk z Białą Armią, polskiej i francuskiej interwencji militarnej, stolica republiki została 2 sierpnia 1919 roku przesunięta do Tyraspola. Pod koniec września 1919 roku republika de facto przestała istnieć, choć oficjalnie jej nie rozwiązano. Polska okupacja terytoriów republiki zakończyła się 29 grudnia 1920 roku. Na mocy postanowień traktatu paryskiego z 28 października 1920 r. mocarstwa zachodnie uznały przyłączenie Besarabii do Rumunii. Podczas negocjowania traktatu byli nieobecni zarówno rosyjscy, jak i besarabscy przedstawiciele, co było głównym powodem do nieuznania traktatu przez Rosyjską FSRR i później ZSRR. Mołdawska ASRR W 1924 r. Rady Najwyższe Ukraińskiej SRR i ZSRR zdecydowały o utworzeniu na terenie Ukraińskiej SRR Mołdawskiego Obwodu Autonomicznego (6/7 III 1924 r.), który 12 X 1924 został przekształcony w Mołdawską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką, która miała stanowić „odskocznię” do zaanektowania terenów Besarabii położonych po prawej stronie Dniestru, których włączenia do Rumunii ZSRR nigdy nie uznał. Dodatkowym powodem była prowadzona przez rumuńskie władze planowa rumunizacja Besarabii. Urzędowymi językami na terenie Mołdawskiej ASRR stały się: rosyjski, ukraiński oraz mołdawski (reaktywowana nazwa języka, który od XVIII w. był utożsamiany z rumuńskim; mołdawski był od 1938 r. zapisywany w ZSRR wyłącznie cyrylicą). Oficjalną stolicą Mołdawskiej ASRR było „czasowo okupowane miasto Kiszyniów”, zaś faktyczną siedzibę władz MASRR ulokowano w Bałcie, a po 1929 r. przeniesiono ją do największego gospodarczego ośrodka republiki Tyraspola, gdzie pozostała do 1940 r. Mołdawska SRR W tajnym protokole dodatkowym do podpisanego 23 sierpnia 1939 roku paktu Ribbentrop-Mołotow Besarabię określono jako obszar znajdujący się w obszarze zainteresowania ZSRR, poza obszarem interesów Niemiec. W maju 1940 roku ZSRR zaczął coraz częściej wysuwać roszczenia do terenów położonych między Dniestrem a Prutem (dawna rosyjska gubernia besarabska), przyłączonych do Rumunii w 1918 roku. 28 czerwca 1940 roku wręczone zostało rumuńskiemu ambasadorowi w Moskwie Grigore Gafencu ultimatum z 48 godzinnym terminem na ewakuację administracji i wojska z żądanego terytorium. Pozbawiona oparcia w sojusznikach z Berlina, a jednocześnie od zachodu zagrożona roszczeniami węgierskimi, Rumunia przystała na ultimatum, w którym odstępowała te tereny na rzecz ZSRR. Z terenów odstąpionych tzw. Besarabii (z wyjątkiem żup: białogrodzkiej, izmailskiej i chocimskiej, które włączono do Ukraińskiej SRR) oraz wschodniej części MASRR (Bałtę i okolice przyłączono z powrotem bezpośrednio do Ukraińskiej SRR) utworzono Mołdawską Socjalistyczną Republikę Radziecką ze stolicą w Kiszyniowie. Nowa sytuacja geopolityczna nie trwała długo, gdyż już w 1941 roku Niemcy wraz z sojusznikami napadły na Związek Radziecki i Rumuni uzyskali możliwość odnowienia kontroli nad Besarabią. Do Wielkiej Rumunii (rum. România Mare) przyłączono wówczas nie tylko tereny stracone w 1940 roku, ale również obszar pomiędzy Dniestrem a Bohem (z Tyraspolem, Bałtą, Odessą i Winnicą), który nazwano Transnistria (tj. Zadniestrze). W 1944 roku, po wkroczeniu Armii Czerwonej na Bałkany, przywrócono granicę rumuńsko-radziecką na Prucie oraz istnienie Mołdawskiej SRR. Republika Mołdawii Po klęsce puczu Janajewa 27 sierpnia 1991 roku Mołdawia ogłosiła niepodległość, stając się w grudniu członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw, podobnie jak większość byłych republik radzieckich. Początkowo pojawiły się tendencje unifikacji z Rumunią, jednak w marcu 1994 roku w referendum zdecydowana większość głosujących opowiedziała się za niepodległością Mołdawii. Na podstawie Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 739 z 5 lutego 1992 roku Mołdawia została członkiem ONZ. Tendencje do unifikacji z Rumunią, choć nie odniosły skutku, doprowadziły do secesji terenów położonych na lewym brzegu Dniestru zamieszkanych w dużej mierze przez ludność rosyjską i ukraińską. Efektem secesji była proklamacja Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej. Kiszyniów podjął w 1992 próbę zbrojnego ustanowienia władzy w Naddniestrzu, jednak bezskutecznie. Kluczową rolę odegrała w tym konflikcie rosyjska 14. armia; rosyjskie siły zbrojne stacjonują w tym regionie do dziś. Od czasu zakończenia walk toczony jest proces zmierzający do pokojowego rozwiązania problemu Mołdawii Naddniestrzańskiej, funkcjonującej jako niezależne państwo, nieuznawanej jednak na arenie międzynarodowej przez żaden kraj na świecie (nawet Rosję). W styczniu 2011 roku Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie rozpoczęła sondowanie stron ws. rozpoczęcia wielostronnych rozmów pokojowych w formule 5+2 (OBWE, Rosja, Ukraina i jako obserwatorzy Unia Europejska i Stany Zjednoczone). Zwyciężając w wyborach parlamentarnych w Mołdawii w 2001 roku, Partia Komunistów uzyskała 71 ze 101 miejsc w Parlamencie. 4 kwietnia 2001 roku Vladimir Voronin został wybrany na prezydenta. Mołdawia stała się pierwszym postkomunistycznym państwem, gdzie brak reform spowodował powrót do władzy komunistów. W tym okresie premierem był Vasile Tarlev (2001–2008), a następnie Zinaida Greceanîi (2008–2009). W latach 2001–2003 stosunki między Mołdawią, a Rosją znacznie się polepszyły, jednak w okresie 2003–2006 pogorszyły się, czego kulminacją było embargo na mołdawskie wino. Partia Komunistów pozostawała u władzy przez osiem lat. Ich upadek rozpoczął się, kiedy Marian Lupu dołączył do Partii Demokratycznej. W kwietniu 2009 roku wybory parlamentarne oficjalnie zwyciężyła Partia Komunistów Republiki Mołdawii uzyskując poparcie 49,48% na czele z Vladimirem Voroninem. Natomiast Partia Liberalna zdobyła 13,14% głosów, Partia Liberalno-Demokratyczna 12,43%,a Sojusz Nasza Mołdawia 9,77%. Kontrowersyjne wyniki wznieciły protesty w Kiszyniowie. W sierpniu 2009 roku cztery mołdawskie partie opozycyjne zgodziły się stworzyć koalicję Sojusz na rzecz Integracji Europejskiej, która po ponownych wyborach w lipcu tego samego roku sprawiła, że komuniści znaleźli się w opozycji. Prezydent Voronin zrezygnował z funkcji 11 września 2009 roku, jednak Parlamentowi nie udało się wybrać prezydenta. Wobec tego faktu, rządząca koalicja zorganizowała referendum w 2010 roku w sprawie bezpośredniego wyboru prezydenta przez obywateli. Referendum z powodu niższej od wymaganej frekwencji wyborczej, nie było prawnie wiążące. W efekcie po raz kolejny odbyły się wybory w listopadzie 2010 roku, które wygrała czteropartyjna koalicja prozachodnia. W 2014 roku Mołdawia utrzymała prozachodni kierunek, wybierając w wyborach znów koalicję opowiadającą się za zacieśnieniem współpracy z Unią Europejską. Od 2015 największy wpływ na funkcjonowanie mołdawskiego państwa miał oligarcha Vlad Plahotniuc, przewodniczący rządzącej Partii Demokratycznej. Nie sprawował on jednak żadnego stanowiska państwowego, gdyż premierem był Pavel Filip. Partia Plahotniuca opowiadała się za kierunkiem proeuropejskim i posługiwał się silnie antyrosyjską retoryką oraz podejmował antyrosyjskie inicjatywy, jednocześnie jednak faktycznie współpracując z prorosyjską Partią Socjalistów i prezydentem Igorem Dodonem. Plahotniuc bowiem blokował reformy proeuropejskie i oligarchizował system polityczny. Porozumienie obu partii miało doprowadzić do polaryzacji elektoratu i utrzymaniu duopolu partyjnego. W wyborach parlamentarnych w lutym 2019 roku najlepsze wyniki uzyskały Partia Socjalistyczna i Partia Demokratyczna. Trzeci wynik zdobył natomiast proeuropejski ACUM Mai Sandu i Andreia Nastasego. Partia Demokratyczna zaczęła pozorowane rozmowy koalicyjne z ACUM, które planowała zakończyć porażką i koalicją z socjalistami. Obie największe partie dążyły od początku do koalicji, jednocześnie wygaszając pozorowaną wrogość. 3 czerwca 2019 r. do Kiszyniowa przyjechali wicepremier Rosji i przedstawiciel prezydenta ds. Mołdawii Dmitrij Kozak, przedstawiciel Departamentu Stanu USA ds. Europy Wschodniej Bradley Freden i komisarz Unii Europejskiej do spraw rozszerzenia Johannes Hahn, a każdy z nich odbył serię spotkań z mołdawskimi politykami, efektem czego był powrót do negocjacji koalicyjnych między socjalistami i ACUM, które zakończyły się powodzeniem już 8 czerwca. Dzień później podporządkowany Plahotniucowi Sąd Konstytucyjny zdymisjonował prezydenta, a dotychczasowy premier Filip rozwiązał parlament, a w odpowiedzi prezydent anulował rozwiązanie parlamentu. Partia Demokratyczna zaczęła organizować demonstracje, jednak 14 czerwca Plahotniuc wyjechał z kraju, a do końca miesiąca sędziowie Sądu Konstytucyjnego podali się do dymisji. Celem nowego rządu została deoligarchizacja polityki i przygotowanie nowych wyborów. Ustrój polityczny Mołdawia jest oficjalnie republiką parlamentarną (tak stanowi konstytucja kraju z 1994 nowelizowana w 2003). Na czele państwa stoi prezydent, wybierany przez parlament większością 3/5 głosów (tak było w latach 2001–2016), natomiast od 1991 do 2001 i od 2016 głowa państwa wybierana jest przez obywateli. Prezydent przyjmuje ambasadorów, wysyła przedstawicieli Mołdawii do obcych państw, ratyfikuje umowy międzynarodowe, reprezentuje państwo na zewnątrz. Ma prawo mianowania premiera po każdych wyborach parlamentarnych, podpisuje ustawy, które może odesłać do Trybunału Konstytucyjnego, w szczególnych przypadkach zachowuje prawo weta wobec parlamentarnych przedłożeń. Prezydent nadaje także obywatelstwo cudzoziemcom, stosuje prawo łaski, a także posiada specjalne uprawnienia w dziedzinie wojskowości. Ogółem spraw kieruje w Mołdawii prezes rady ministrów, wybierany przez parlament bezwzględną większością głosów. Stoi on na czele rządu, który podlega parlamentowi i może być przez niego odwołany. Stosunki z UE W 1998 r. weszła w życie umowa o partnerstwie i współpracy, a od 2010 r. trwały negocjacje w sprawie umowy o stowarzyszeniu zwieńczone podpisaniem umowy stowarzyszeniowej 27 czerwca 2014. Proces hamowany jest przez opozycję, której zdaniem prawdziwym celem integracji europejskiej jest „rumunizacja” Mołdawii, pozbawienie jej niepodległości i wprowadzenie bocznymi drzwiami do NATO. Po inwazji Rosji na Ukrainę, w związku z obawami o rozlanie się konfliktu na ten kraj, zwłaszcza z obszaru Naddniestrza, gdzie od lat stacjonuje rosyjska armia, Mołdawia złożyła wniosek o przyjęcie do Unii Europejskiej i w czerwcu 2022 r. zyskała status kandydata . Rada Europy 3 lipca 1995 r. Mołdawia weszła w skład Rady Europy. Jest stroną 107 konwencji Rady Europy. Podział administracyjny Obszar Mołdawii podzielony jest na 32 regiony oraz 5 miast wydzielonych. Poza tym w jej skład wchodzi terytorium autonomiczne – Gagauzja oraz Naddniestrze – obszar, który w następstwie wojny w latach 90. XX wieku ogłosił secesję i który faktycznie funkcjonuje poza kontrolą Kiszyniowa. Na Terytorium Autonomicznym Gagauzji językami urzędowymi są, obok rumuńskiego, gagauski i rosyjski, choć sami Rosjanie stanowią niewielką część ludności tego obszaru. Rdzenną ludność Gagauzji (ponad 80%) stanowią Gagauzi – tureckojęzyczni prawosławni chrześcijanie. Demografia Na podstawie spisu powszechnego z 2014 roku 73,7% mieszkańców stanowią Mołdawianie, 6,9% Rumuni, 6,5% Ukraińcy, 4,5% Gagauzi, 4% Rosjanie, 1,8% Bułgarzy, 0,3% Romowie. W ciągu 10 lat od poprzedniego spisu ludność Mołdawii skurczyła się o 578,5 tys. osób. Najbardziej zmniejszyła się liczba osób deklarujących narodowość mołdawską (−498 tys.), z drugiej strony, liczba osób deklarujących narodowość rumuńską zwiększyła się o 119,5 tys. Spadek liczby ludności spowodowany jest zarówno emigracją zarobkową etnicznych Mołdawian, jak i emigracją ludności ukraińskiej i rosyjskiej, która poza Naddniestrzem zamieszkuje głównie duże miasta. Wzrost odsetka osób deklarujących się jako Mołdawianie w latach 1989–2004 związany był – obok emigracji ludności rosyjskiej i ukraińskiej – także z odzyskiwaniem świadomości narodowej przez rodziny zrusyfikowane w poprzednich pokoleniach. Gospodarka Mołdawia to najbiedniejsze państwo w Europie; jest słabo rozwinięta, silnie uzależniona od importu paliw i surowców. W 1994 rolnictwo i leśnictwo dostarczyły 42% produktu narodowego netto, przemysł i budownictwo – 38%, dochód narodowy na 1 mieszkańca wyniósł 1260 dolarów. Szacuje się, że 90% społeczeństwa żyje poniżej minimum egzystencji. Reformę gospodarki hamują konflikty na tle politycznym i narodowym (w sierpniu 1994 Naddniestrze i tzw. Republika Gagauska otrzymały status terytoriów autonomicznych). W 1993 rozpoczęto program powszechnej prywatyzacji, w listopadzie wprowadzona została własna waluta (lej Mołdawii), natomiast w grudniu Mołdawia otrzymała 103 mln dolarów amerykańskich kredytu od Międzynarodowego Funduszu Walutowego (którego członkiem jest od 1992). Do początku lat 90. większa część ziemi należała do kołchozów i sowchozów (własność prywatna obejmowała ok. 9% areału upraw), następnie została podzielona pomiędzy członków spółdzielni rolniczych. Susze i inne klęski żywiołowe (huragany, powodzie) powodują duże straty w produkcji rolnej. Odkryte na początkach lat 90. złoża ropy naftowej i gazu ziemnego są eksploatowane. W 1994 poziom inflacji zahamowany został do 7,6% miesięcznie (w 1992 wynosił 1500%). Rolnictwo Powierzchnie rolne zajmują 66% powierzchni państwa. Głównie zboża: pszenica, kukurydza i jęczmień (zbiory 2 mln t – 1998). Rośliny przemysłowe: słonecznik, buraki cukrowe, tytoń, rośliny oleiste. Ważną rolę odgrywa uprawa winorośli (winnice w Mołdawii zajmują ponad 100 tys. ha, a eksport wina stanowi 7,5% eksportu z tego kraju ogółem), drzew owocowych i warzyw. Hodowla bydła (970 tys. – 1993), trzody chlewnej, owiec i kóz, drobiu oraz jedwabników. Ciosem dla rolnictwa Mołdawii była susza w 2007 roku. Spowodowała ona straty plonów na 80% pól uprawnych, co spowodowało konieczność zaapelowania o pomoc do społeczności międzynarodowej. Odpowiedziała na nie Rosja i Unia Europejska, wysyłając w sierpniu tegoż roku transporty z pomocą żywnościową. Przemysł Przemysł spożywczy (owocowo-warzywny, cukrowniczy, olejarski, winiarski, tytoniowy). Przemysł lekki (odzieżowy, dziewiarski, skórzano-obuwniczy). Przemysł elektromaszynowy (produkcja maszyn rolniczych, transformatorów i silników elektrycznych) i Przemysł metalurgiczny (huta stalowych wyrobów walcowanych w Rybnicy). Przemysł chemiczny (farby), materiałów budowlanych (cement), drzewny oraz szklarski. Najbardziej uprzemysłowiony region leży na lewym brzegu Dniestru i pozostaje pod kontrolą władz Naddniestrza (huta i cementownia w Rybnicy, elektrownia w Dniestowsku, zakłady elektromechaniczne w Benderach i Tyraspolu, fabryka kabli w Benderach). Energetyka Mołdawia z powodu braku dostępu do morza oraz braku zasobów ropy naftowej i węglowodorów, a także ograniczonych możliwości produkcji energii jest uzależniona od importu energii. W 2020 roku 82,2% energii pochodziło z importu, niemal w całości od Rosji (spadek z 95% w 1991). Władze kraju starają się zmniejszyć zależność od Rosji poprzez budowę połączeń gazowych, łączących Mołdawię z Rumunią. W sierpniu 2014 oddano do użytku interkonektor gazowy Iași – Ungheni, którego przepustowość wynosiła 0,5 mld metrów sześciennych. W sierpniu 2020 ukończono rozbudowę gazociągu, łącząc go ze stolicą Mołdawii – Kiszyniowem oraz zwiększając jego przepustowość do 1,5 mld metrów sześciennych (równowartość rocznego zapotrzebowania Mołdawii na gaz ziemny, z wyłączeniem Naddniestrza). Pomimo ukończenia budowy, do 22 listopada 2021 nie rozpoczęto jeszcze importu gazu z Rumunii. W Mołdawii obecny udział OZE w profilu energetycznym wynosi 17% całkowitego zapotrzebowania w energię pierwotną, z czego 98% stanowi biomasa (odpady rolnicze, drewno opałowe, odpady z obróbki drewna) wykorzystywana głównie do ogrzewania obszarów wiejskich. W 2020 roku 6% produkcji energii elektrycznej stanowiły odnawialne źródła energii, przede wszystkim farmy wiatrowe i elektrownie słoneczne. Transport Długość linii kolejowych wynosi 1232 km (2009), siecią kolejową, przewozami pasażerskimi i towarowymi zarządza przedsiębiorstwo Calea Ferată din Moldova. Dróg samochodowych (łącznie z miejskimi) 15,5 tys. km (z tego o twardej nawierzchni 12,8 tys. km), żegluga na Dniestrze. W stolicy działa międzynarodowy port lotniczy Kiszyniów, i kilka innych mniejszych w kraju. Przez Mołdawię (i separatystyczne Naddniestrze) przebiegają gazociągi łączące Rosję z państwami bałkańskimi. W 2020 r. ukończono budowę gazociągu łączącego Mołdawię z Rumunią (Jassy-Ungheni-Kiszyniów). Nie jest on jeszcze eksploatowany z powodu nieukończenia wszystkich stacji sprężających. 26 października 2006 roku u ujścia Prutu do Dunaju został uruchomiony port Giurgiulești, będący jedynym dostępnym dla statków pełnomorskich portem w Mołdawii. Turystyka W 2013 roku kraj ten odwiedziło 96 tys. turystów (7,5% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 226 mln dolarów. W 2016 roku w Mołdawii znajdowało się 125 hoteli, w których było łącznie 3250 pokoi i 6427 miejsc noclegowych. Kultura Język i literatura Mianem literatury mołdawskiej określa się literaturę powstałą w języku mołdawskim (uważanym za dialekt języka rumuńskiego), który używany jest na terenie Republiki Mołdawii, mołdawskiej części Rumunii, północno-wschodniego Siedmiogrodu, Bukowiny, Podola i Odesszczyzny na Ukrainie. Do zapisywania języka mołdawskiego stosowano pierwotnie cyrylicę, którą w latach 1860–1862 oficjalnie zastąpiono alfabetem łacińskim. W okresie dostosowywania rumuńskich dokumentów, map itp. funkcjonował tzw. „alfabet transferowy” (1860-1862), w którym znalazły się zarówno litery łacińskie, jak i litery cyrylicy. W latach 1924–1989, w odróżnieniu od języka rumuńskiego używanego w Rumunii, w Mołdawii język mołdawski zapisywany był za pomocą uproszczonej cyrylicy, tzw. grażdanki. Obecnie – tak jak w Rumunii – w Mołdawii używany jest alfabet łaciński, lecz w separatystycznej Mołdawii Naddniestrzańskiej nadal używa się cyrylicy. Literatura mołdawska rozwijała się początkowo tylko w językach cerkiewnosłowiańskim i ruskim. W XVI wieku pojawiają się pierwsze teksty w języku mołdawskim, m.in. Psałterz szkejański (Psaltirea Scheiană), Psałterz woroniecki (Psaltirea Voronețeană), Psaltirea Hurmuzaki i Kodeks woroniecki (Codicele Voronețean, dokładne daty powstania rękopisów pozostają nieznane). Wielką rolę w kształtowaniu się języka literackiego odegrali mołdawscy kronikarze: Grigore Ureche, Miron Costin, Ion Neculce i inni. Dzięki staraniom pisarza i prawosławnego metropolity Mołdawii Dosyteusza (Dosofteia) język mołdawski stał się obok języka cerkiewno-słowiańskiego językiem liturgicznym w Hospodarstwie Mołdawskim. Najznaczniejszym zabytkiem literackim napisanym po mołdawsku jest powieść alegoryczna pdt. Historia hieroglificzna (rum. Istoria ieroglifică, 1705) autorstwa Dymitra Kantemira. Historia hieroglificzna jest pierwszą powieścią napisaną w języku mołdawskim w ogóle. Wydarzenia polityczne w Mołdawii z przełomu XVII i XVIII w. są w niej przedstawione jako spór o następstwo tronu, toczący się pomiędzy państwem Lwa, rządzonym przez Jednorożca (tzn. Dymitra Kantemira) a państwem Orła, którym włada Gawron (wołoski książę Constantin Brâncoveanu). Kantemir w swej powieści sprzeciwia się wołoskim ingerencjom w wewnętrzne sprawy Mołdawii. Pod koniec XVIII wieku zaczęto coraz częściej stosować wobec języka mołdawskiego nazwę „język rumuński”. Niektórzy pisarze mołdawscy zaliczani są jednocześnie do grona najwybitniejszych pisarzy rumuńskich (Gheorghe Asachi, Constantin Negruzzi, Vasile Alecsandri, Mihai Eminescu, Mihail Sadoveanu). W Besarabii, należącej od 1812 roku do Rosji, nazwę „język rumuński” wobec dialektu mołdawskiego używano sporadycznie, a tamtejsi mieszkańcy zachowali w użyciu nazwę „język mołdawski”. Do najwybitniejszych XIX-wiecznych pisarzy besarabskich należą m.in. Alexandru Donici i Constantin Stamati. Nazwa „język mołdawski”, jako określenie języka urzędowego, była reaktywowana w Mołdawskiej ASRR. Powrócono wówczas do cyrylicy, która była używana oficjalnie w Mołdawskiej SRR do 1989 roku, w Mołdawii Naddniestrzańskiej jest używana do dzisiaj. Zabiegi językowe miały na celu częściowe przerwanie więzi łączących Mołdawię z Rumunią i wzmocnić tożsamość narodową Mołdawian. Do pisarzy radzieckich tworzących w języku mołdawskim należą m.in. Leonid Corneanu, Liviu Deleanu, Samson Șleahu, Anatol Gujel, Andriei Lupan, Gheorghe Menciuc, Iosif Balțan i Constantin Condrea. Najbardziej znanymi współczesnymi pisarzami mołdawskimi są, m.in. Ion Druță, Grigore Vieru, Nicolae Dabija i Vasile Stati. Muzyka Ludowa muzyka z nawarstwionymi wpływami rumuńskimi, tureckimi, bułgarskimi, ukraińskimi i rosyjskimi opiera się głównie na diatonice, skalach ze zwiększoną sekundą, a także na pentatonice i skalach wąskozakresowych. Z reguły jednogłosowa pieśń ludowa (m.in. popularna doina), uprawiana przez ludność muzykantów-śpiewaków zwana lautarami, charakteryzuje się bogatą melizmatyką. Tańce (moldoveneasca oleandra, hora, sirba) wykonywano z udziałem tarafów – ludowych orkiestr o bogatym instrumentarium (trombita, caval, kobza, muscal, cymbały, dudy, także skrzypce). Profesjonalna muzyka mołdawska zaczęła się rozwijać po przyłączeniu Besarabii do Rosji (1812). W Kiszyniowie powstała pierwsza uczelnia muzyczna (1901), później Teatr Muzyczno-Dramatyczny (1933), orkiestra symfoniczna (1935). Po utworzeniu Mołdawskiej SRR (1940) powstały: filharmonia, konserwatorium, szkoły muzyczne. Działają też zespoły ludowe. Tradycje muzyki ludowej kontynuują profesjonalne zespoły artystyczne, w tym najczęściej koncertujące: Narodowa Orkiestra Muzyki Ludowej „Lautari” z Kiszyniowa pod batutą Nicolae Botgrosa (Orchestra națională de muzică populară „Lăutarii” din Chișinău) Orkiestra Braci Adwachowów z Kiszyniowa (Orchestra Fraților Advahov). Twórczość kompozytorów opiera się głównie na rodzimym folklorze muzycznym (D. Herszfeld, S. Neaga, E. Łazariew, W. Polakow, W. Zagorski i inni). Muzyka rozrywkowa W czasach ZSRR popularna była mołdawska wokalistka Sofia Rotaru. Zdob și Zdub jest mołdawskim zespołem muzycznym, który w swoich utworach łączy muzykę rockową, hip-hopową, folk bałkański oraz ethnic dance. Na świecie zasłynęli biorąc udział jako reprezentacja Mołdawii w 50. Konkursie Piosenki Eurowizji w 2005 r., wykonując utwór Boonika bate doba, zajmując ostatecznie szóste miejsce (drugie w półfinale). Innym mołdawskim zespołem, który w pierwszej dekadzie XXI wieku zyskał popularność w Europie był wykonujący muzykę disco i dance – O-Zone. W XXI wieku także zabłysnął zespół SunStroke Project, który występował 2 razy w Konkursie Piosenki Eurowizji w latach 2010 i 2017. W 2017 roku zajęli wysokie 3 miejsce z 374 punktami z piosenką „Hey Mamma”. Film Pierwsze pokazy filmowe, organizowane przez firmę Pathé, odbyły się w 1896 w Kiszyniowie. W latach 30. filmowcy z Bukaresztu realizowali na terenie Mołdawii filmy krajoznawcze. Miejscowa produkcja filmowa zaczęła się po utworzeniu w 1940 Mołdawskiej SRR. W 1947 w celach propagandowych otwarto w Kiszyniowie oddział moskiewskiej wytwórni filmów dokumentalnych, podporządkowany wkrótce wytwórni kijowskiej, w 1952 przekształcony w wytwórnię mołdawską. Pierwszym filmem fabularnym opartym na motywach mołdawskich była baśń poetycka Andriesz (1955) – debiut S. Paradżanowa, zrealizowany w Mołdawii przez wytwórnię w Kijowie. Od 1958 produkcję fabularną przeniesiono do Kiszyniowa. W latach 60. W sztuce filmowej było widoczne dążenie do poetyckiej ekspresji indywidualnej połączone z paradokumentalną obserwacją życia (m.in. Podróż w kwiecień 1963 i Ostatni miesiąc jesieni 1966, W.K. Dierbieniowa), inspiracje folklorem (m.in. Czerwone połoniny 1966, Lautarzy 1972, oba E. Loteanu), a także impresyjny styl fotografii filmowej (m.in. Człowiek idzie za słońcem 1962, M.N. Kalika). Tendencje te przełamywały dotychczasowe stereotypy narracji i obrazowania filmów, a także były manifestem odrębności mołdawskiej w kinie sowieckim. W następnych latach film mołdawski dostosowywał przekazywane treści do obowiązujących zasad, wyrażało się to szczególnie w utworach historycznych. W filmach akcentowano idee jedności Besarabii z Rosją i ZSRR oraz jej odrębność wobec Rumunii. Ukazywano udział Mołdawian w rewolucji ruchu bolszewickim, odwołując się do tradycji buntów hajduków mołdawskich. Religia Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA: chrześcijaństwo – 97,2%: prawosławni – 94,7% protestanci – 1,24% katolicy – 0,5% niezależni – 1,26% bezwyznaniowi – 2,2% muzułmanie – 0,46% żydzi – 0,09%. Zobacz też Mołdawskie Siły Powietrzne Uwagi Przypisy Bibliografia M. Sikora-Gaca, System partyjny Mołdawii w latach 1989–2009, Toruń 2013, s. 1–303. Linki zewnętrzne Strona oficjalna Republiki Mołdawii Mołdawskie ministerstwo Integracji Europejskiej M. Sikora-Gaca, Znaczenie czynników geopolitycznych w rozwoju mołdawskiej państwowości, „Zeszyty naukowe Almamer” 2014, nr 1, s. 9–22. Państwa w Europie Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Oficjalni kandydaci do Unii Europejskiej Państwa w Europie Wschodniej

3138597

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wies%C5%82aw%20Kuku%C5%82a

Wiesław Kukuła

Wiesław Marian Kukuła (ur. 16 marca 1972 w Częstochowie) – polski żołnierz, generał broni SZ RP, dowódca Wojsk Obrony Terytorialnej w latach 2016–2022. Od lutego 2023 do 10 października 2023 Dowódca Generalny Rodzajów Sił Zbrojnych. 10 października 2023 powołany na stanowisko Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Życiorys Wykształcenie Absolwent Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Łączności w Zegrzu (1996), Wyższego Kursu Specjalistycznego (1999), studiów magisterskich na Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie (2001) na kierunku elektronika i telekomunikacja oraz Polish Open University (2008), podyplomowe studia polityki obronnej w Akademii Sztuki Wojennej (2016). Kariera wojskowa We wrześniu 1992 podjął studia wojskowe jako podchorąży Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Łączności w Zegrzu, które ukończył w 1996. W sierpniu tego roku promowany był na pierwszy stopień oficerski – podporucznika. Służbę zawodową rozpoczął w 1996 w Lublińcu w 1 pułku specjalnym komandosów (obecnie Jednostka Wojskowa Komandosów), gdzie zajmował następujące stanowiska: dowódca plutonu łączności, dowódca kompanii łączności, szef łączności, szef sekcji wsparcia dowodzenia i łączności, szef sztabu. W latach 2003–2004 pełnił służbę w Polskim Kontyngencie Wojskowym w składzie Międzynarodowych Sił Stabilizacyjnych w Republice Iraku. W 2006 został mianowany na stanowisko szefa wydziału dowodzenia i łączności w Szefostwie Działań Specjalnych Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, później przeformowanego w Dowództwo Wojsk Specjalnych, gdzie był zastępcą szefa sztabu SzDS. Służbę w Dowództwie zakończył na stanowisku Szefa Pionu Operacyjnego na którym zajmował się planowaniem i kontrolą operacji specjalnych, był również odpowiedzialny za programowanie rozwoju Wojsk Specjalnych. W okresie sześciu lat był związany z Dowództwem Wojsk Specjalnych w Krakowie. Ukończył kursy w NATO Special Operations Headquarters i US Joint Special Operations University. 26 listopada 2012 został skierowany do Lublińca, gdzie objął dowodzenie Jednostką Wojskową Komandosów. Był na tym stanowisku do 28 października 2016. 20 września 2016 został wyznaczony przez ministra obrony narodowej Antoniego Macierewicza na stanowisko Dowódcy Wojsk Obrony Terytorialnej. 29 listopada 2016 w Pałacu Prezydenckim został mianowany przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę na stopień generała brygady. 30 grudnia 2016 prezydent RP Andrzej Duda mianował go na stanowisko dowódcy Wojsk Obrony Terytorialnej. 1 sierpnia 2018 został mianowany na stopień generała dywizji (akt mianowania odebrał 15 sierpnia 2018). 8 stycznia 2020 otrzymał z rąk prezydenta RP – Zwierzchnika Sił Zbrojnych Andrzeja Dudy akt mianowania na kolejną kadencję na stanowisku dowódcy Wojsk Obrony Terytorialnej. 18 maja 2021 w Warszawie podpisał porozumienie określające obszary wspólnych działań Wojsk Obrony Terytorialnej z uczelnią Wojskową Akademią Techniczną. 18 lipca 2021 na placu Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie dokonał aktu promocji na oficerów żołnierzy obrony terytorialnej (absolwenci kursu oficerskiego „Agrykola”). 5 listopada 2021 na wniosek ministra obrony narodowej Mariusza Błaszczaka został mianowany na stopień generała broni. Akt mianowania odebrał 11 listopada 2021 w Belwederze z rąk Prezydenta RP Andrzeja Dudy. 9 grudnia 2021 w Centrum Szkolenia Łączności i Informatyki w Zegrzu wręczył patenty oficerskie absolwentom kursu oficerskiego „Agrykola”. W czasie dowodzenia Wojskami Obrony Terytorialnej dowodził operacjami „Odporna Wiosna”, „Trwała Odporność” i „Silne Wsparcie”. Z dniem 30 grudnia 2022 odszedł ze stanowiska dowódcy Wojsk Obrony Terytorialnej. Od 1 stycznia 2023 dyspozycja Dyrektora Departamentu Kadr – SG WP. Z dniem 6 lutego 2023 mianowany na stanowisko Dowódcy Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych. 10 października 2023 prezydent RP Andrzej Duda odwołał go z funkcji dowódcy Generalnego Rodzajów Sił Zbrojnych i jednocześnie mianował go z dniem 10 października 2023 na stanowisko Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Awanse podporucznik – 1996 porucznik – 1999 kapitan – 2003 major – 2004 podpułkownik – 2006 pułkownik – 2008 generał brygady – 29 listopada 2016 (data odebrania awansu) generał dywizji – 15 sierpnia 2018 (data odebrania awansu) generał broni – 11 listopada 2021 (data odebrania awansu) Odznaczenia i inne. Uwagi Przypisy Bibliografia Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” z 2016; 2018; 2021 Absolwenci Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Łączności Absolwenci Wojskowej Akademii Technicznej Absolwenci Podyplomowych Studiów Polityki Obronnej w Akademii Obrony Narodowej Generałowie broni Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej Dowódcy Generalni Rodzajów Sił Zbrojnych Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Gwiazdą Iraku Żołnierze Polskiego Kontyngentu Wojskowego w Iraku Odznaczeni Złotym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Odznaczeni Brązowym Medalem „Siły Zbrojne w Służbie Ojczyzny” Odznaczeni Złotym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Odznaczeni Srebrnym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Odznaczeni Brązowym Medalem „Za zasługi dla obronności kraju” Odznaczeni Medalem „Pro Bono Poloniae” Odznaczeni Medalem Pro Patria Odznaczeni Krzyżem XXX-lecia Ordynariatu Polowego Szefowie Sztabu Generalnego Wojska Polskiego Ludzie związani z Lublińcem Wojskowi związani z Krakowem Ludzie związani z Zegrzem Wojskowi związani z Warszawą Ludzie urodzeni w Częstochowie Urodzeni w 1972

2318

https://pl.wikipedia.org/wiki/Islandia

Islandia

Islandia (, wym. ) – nordyckie państwo położone na północy Grzbietu Śródatlantyckiego, na wyspie Islandia i kilku mniejszych wyspach, m.in. archipelagu Vestmannaeyjar w północnej części Oceanu Atlantyckiego. Stolicą państwa i największym miastem jest Reykjavík, w którym mieszka około 36% z 380 000 mieszkańców kraju. Islandia jest kulturowo i politycznie powiązana z Europą. Językiem urzędowym kraju jest język islandzki. Islandia, położona na ryfcie pomiędzy płytami tektonicznymi, charakteryzuje się wysoką aktywnością geologiczną. Na jej terenie znajdują się liczne gejzery i wulkany. Państwo leży na płaskowyżu wulkanicznym. Na Islandii znajdują się lodowce. Nizinami do oceanu wpływa wiele rzek polodowcowych. Kraj znajduje się w strefie silnego wpływu Prądu Zatokowego Golfsztrom, dzięki któremu południowa część państwa znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego, pomimo położenia w okolicach koła podbiegunowego północnego. Ze względu na wysoką szerokość geograficzną i wpływy klimatu morskiego lata są chłodne, a na dużej części archipelagu panuje klimat polarny. Według średniowiecznego rękopisu Landnámabók, osadnictwo na Islandii rozpoczęło się w 874 roku n.e., kiedy to norweski wódz Ingólfr Arnarson został pierwszym stałym osadnikiem na wyspie W następnych stuleciach Norwegowie i w mniejszym stopniu inni Skandynawowie wyemigrowali na Islandię, przywożąc ze sobą niewolników (lub chłopów pańszczyźnianych) pochodzenia gaelickiego. Wyspa była zarządzana jako niezależna wspólnota pod rządami rodzimego parlamentu Althing, jednego z najstarszych funkcjonujących zgromadzeń ustawodawczych na świecie. Po okresie konfliktów społecznych Islandia weszła w XIII wieku pod panowanie norweskie. Utworzenie Unii Kalmarskiej w 1397 roku zjednoczyło królestwa Norwegii, Danii i Szwecji. W ten sposób Islandia wraz z Norwegią wstąpiła do unii. Następnie przeszła pod panowanie duńskie po odłączeniu się Szwecji od unii w 1523 r. Królestwo duńskie na siłę wprowadziło luteranizm na Islandię w 1550 r. Pod wpływem ideałów nacjonalizmu po rewolucji francuskiej, walka Islandii o niepodległość nabrała kształtu i zakończyła się Aktem Unii Duńsko-Islandzkiej w 1918 r., wraz z utworzeniem Królestwa Islandii, dzielącego poprzez unię personalną urzędującego monarchę Danii. Podczas okupacji Danii podczas II wojny światowej, Islandia większością głosów zdecydowała o przyjęciu republiki w 1944 r., kończąc w ten sposób pozostałe formalne więzy z Danią. Chociaż Althing zostało zawieszone w latach 1799–1845, republice wyspiarskiej przypisuje się utrzymanie najstarszego i najdłużej działającego parlamentu na świecie. Do XX wieku Islandia utrzymywała się głównie z rybołówstwa i rolnictwa. Uprzemysłowienie rybołówstwa i pomoc z Planu Marshalla po II wojnie światowej przyniosły dobrobyt, a Islandia stała się jednym z najbogatszych i najbardziej rozwiniętych krajów na świecie. W 1994 r. stała się częścią Europejskiego Obszaru Gospodarczego, co zdywersyfikowało gospodarkę na sektory takie jak finanse, biotechnologia i produkcja. Islandia ma gospodarkę rynkową ze stosunkowo niskimi podatkami w porównaniu z innymi krajami OECD, a także najwyższą liczbą związków zawodowych na świecie. Utrzymuje model nordycki opieki społecznej, który zapewnia swoim obywatelom powszechną opiekę zdrowotną i wyższe wykształcenie. Islandia zajmuje wysokie miejsca w międzynarodowych porównaniach krajowych wyników, takich jak jakość życia, edukacja, ochrona swobód obywatelskich, przejrzystość rządu i wolność gospodarcza. Kultura Islandii opiera się na skandynawskim dziedzictwie narodu. Większość Islandczyków to potomkowie osadników nordyckich i gaelickich. Islandzki, język północnogermański, pochodzi ze staronordyckiego i jest blisko spokrewniony z językiem farerskim. Dziedzictwo kulturowe kraju obejmuje tradycyjną kuchnię islandzką, literaturę islandzką i średniowieczne sagi. Islandia ma najmniejszą populację ze wszystkich członków NATO i jako jedyna nie ma stałej armii, posiada jedynie lekko uzbrojoną straż przybrzeżną. Etymologia Sagi islandzkie mówią, że Norweg o imieniu Naddodd (lub Naddador) był pierwszym Normanem, który dotarł do Islandii i w IX wieku nazwał ją Snæland, czyli „kraina śniegu”, ponieważ podczas jego pobytu na wyspie, występowały opady śniegu. W ślad za Naddoddem na odkryty ląd przybył Szwed Garðar Svavarsson. Wyspę nazwano wówczas Garðarshólmur, co oznacza „Wyspa Garðara”. Po nich przybył Wiking Flóki Vilgerðarson; jego córka utonęła po drodze, a bydło zdechło z głodu. Sagi mówią, że Flóki wspiął się na górę i zobaczył fiord (Arnarfjörður) pełen gór lodowych, co skłoniło go do nadania wyspie nowej i obecnej nazwy. Pogląd, że islandzccy osadnicy Wikingów wybrali tę nazwę, aby zniechęcić do osiedlania się na ich zielonej wyspie, jest jedynie mitem. Historia 874 – 1262: Początki osadnictwa i Wolna Wspólnota Zarówno według Landnámabóka, jak i Íslendingabóka, mnisi znani jako Papar żyli na Islandii przed przybyciem osadników skandynawskich, prawdopodobnie członków misji hiberno-szkockiej. Niedawne wykopaliska archeologiczne odsłoniły ruiny chaty w Hafnir na półwyspie Reykjanes. Datowanie radiowęglowe wskazuje, że została porzucona między 770 a 880 rokiem naszej ery. W 2016 roku archeolodzy odkryli długi dom w Stöðvarfjörður, który datowano już na rok 800. Szwedzki odkrywca i Wiking Garðar Svavarsson jako pierwszy opłynął Islandię w 870 roku i ustalił, że jest to wyspa. Zatrzymał się on na zimę i zbudował dom w Húsavíku. Garðar wyjechał następnego lata, natomiast jeden z jego ludzi, Náttfari, zdecydował się zostać z dwoma niewolnikami. Náttfari osiedlił się w miejscu znanym obecnie jako Náttfaravík, a on i jego niewolnicy stali się pierwszymi stałymi mieszkańcami Islandii, których udokumentowano. Norwesko-nordycki wódz Ingólfr Arnarson zbudował swoje gospodarstwo w dzisiejszym Reykjaviku w 874 roku. Za Ingólfrem podążyło wielu innych osadników-emigrantów, głównie Skandynawów i ich niewolników, z których wielu było Irlandczykami lub Szkotami. Do 930 r. zajęto większość gruntów ornych na wyspie; powołano Althing, zgromadzenie ustawodawcze i sądownicze w celu uregulowania Wolnej Wspólnoty Islandzkiej. Brak gruntów ornych był również impulsem do osadnictwa na Grenlandii, które rozpoczęło się w 986 r. Okres wczesnego osadnictwa zbiegł się ze średniowiecznym optimum klimatycznym, kiedy temperatury były podobne do tych z początku XX wieku. W tym czasie około 25% Islandii było pokryte lasami, obecnie zajmują jedynie 1% jej powierzchni. Chrześcijaństwo zostało przyjęte w drodze konsensusu około 999–1000, chociaż pogaństwo nordyckie utrzymywało się wśród części populacji przez kilka lat. Średniowiecze Wolna Wspólnota Islandzka przetrwała do XIII wieku, kiedy to system polityczny opracowany przez pierwotnych osadników okazał się niezdolny do poradzenia sobie z rosnącą potęgą islandzkich wodzów. Wewnętrzne zmagania i konflikty społeczne epoki Sturlungów doprowadziły do podpisania Starego Przymierza w 1262 roku, co zakończyło istnienie Wspólnoty i wprowadziło Islandię pod koronę norweską. Posiadanie Islandii przeszło z Królestwa Norwegii (872–1397) w ręce Unii Kalmarskiej w 1415 r., kiedy zjednoczyły się królestwa Norwegii, Danii i Szwecji. Po rozpadzie unii w 1523 r. pozostawała pod panowaniem norweskim, jako część Królestwa Danii i Norwegii. Jałowa gleba, erupcje wulkanów, wylesianie i bezlitosny klimat przyczyniły się do trudnego życia w społeczeństwie, którego utrzymanie prawie całkowicie zależało od rolnictwa. Czarna śmierć dwukrotnie nawiedziła Islandię, najpierw w latach 1402–1404 i ponownie w latach 1494–1495. Pierwsza epidemia zabiła od 50% do 60% populacji, a druga od 30% do 50%. Reformacja i czasy nowożytne Około połowy XVI wieku, w ramach reformacji protestanckiej, król Danii Chrystian III zaczął narzucać luteranizm wszystkim swoim poddanym. Jón Arason, ostatni katolicki biskup Hólar, został ścięty w 1550 roku wraz z dwoma synami. Następnie religią oficjalną w państwie stał się luteranizm i do tego czasu pozostaje on religią dominującą. W XVII i XVIII wieku Dania nałożyła na Islandię surowe ograniczenia handlowe. Klęski żywiołowe, w tym erupcje wulkanów i choroby przyczyniły się do spadku populacji kraju. Latem 1627 roku Piraci berberyjscy dopuścili się wydarzeń znanych lokalnie jako porwania tureckie, podczas których setki mieszkańców wzięto do niewoli w Afryce Północnej, a dziesiątki zabito; była to jedyna inwazja w historii Islandii, która pociągnęła za sobą ofiary. Szacuje się, że epidemia ospy prawdziwej na Islandii w latach 1707–1708 spowodowała śmierć od jednej czwartej do jednej trzeciej populacji. W 1783 r. wybuchł wulkan Laki, co miało niszczycielskie skutki. W latach następujących po erupcji, zginęła ponad połowa istot żywych w kraju. Około jedna czwarta populacji zmarła w wyniku klęski głodu. 1814 – 1918: Ruchy niepodległościowe W 1814 roku, w następstwie wojen napoleońskich, Dania i Norwegia zostały podzielone na dwa odrębne królestwa na mocy traktatu kilońskiego, ale Islandia pozostała zależnością Danii. Przez cały XIX wiek klimat kraju stawał się coraz chłodniejszy, co doprowadziło do masowej emigracji do Nowego Świata, szczególnie do regionu Gimli w Manitobie w Kanadzie, zwanego czasami Nową Islandią. Na ogólną liczbę 70 000 mieszkańców wyemigrowało około 15 000 osób. Świadomość narodowa zaczęła wzrastać w pierwszej połowie XIX wieku, inspirowana ideami romantycznymi i nacjonalistycznymi z Europy kontynentalnej. Islandzki ruch niepodległościowy ukształtował się w latach pięćdziesiątych XIX wieku pod przywództwem Jóna Sigurðssona, oparty na rozwijającym się islandzkim nacjonalizmie inspirowanym przez Fjölnismennów i innych islandzkich intelektualistów wykształconych w Danii. W 1874 roku Dania przyznała Islandii konstytucję i ograniczoną samorządność. Została ona rozszerzona w 1904 r., a Hannes Hafstein był pierwszym ministrem Islandii w rządzie duńskim. 1918 – 1944: Niepodległość i Królestwo Islandii Duńsko-Islandzki akt unii, umowa z Danią podpisana 1 grudnia 1918 r. i obowiązująca przez 25 lat, uznała Islandię za w pełni suwerenne i niezależne państwo pozostające w unii personalnej z Danią. Rząd Islandii utworzył ambasadę w Kopenhadze i zwrócił się do Danii o prowadzenie w jej imieniu niektórych spraw związanych z obronnością i sprawami zagranicznymi, z zastrzeżeniem konsultacji z Althing. Ambasady Danii na całym świecie wywiesiły dwa herby i dwie flagi: Królestwa Danii i Królestwa Islandii. Pozycja prawna Islandii stała się porównywalna z sytuacją krajów należących do Wspólnoty Narodów, takich jak Kanada, której suwerenem jest król Karol III. Podczas II wojny światowej Islandia dołączyła do Danii, zapewniając neutralność. Po niemieckiej okupacji Danii 9 kwietnia 1940 r. Althing zastąpił króla regentem i oświadczył, że rząd islandzki przejmie kontrolę nad własną obronnością i sprawami zagranicznymi. Miesiąc później brytyjskie siły zbrojne przeprowadziły operację Fork, czyli inwazję i okupację kraju, naruszając neutralność Islandii. W 1941 roku przyjazny Wielkiej Brytanii rząd Islandii, zaprosił wówczas neutralne Stany Zjednoczone do przejęcia ich obrony, aby Wielka Brytania mogła użyć swoich wojsk gdzie indziej. 1944 – czasy obecne: Republika Islandii 31 grudnia 1943 r. po 25 latach wygasł Akt Unii Duńsko-Islandzkiej. Począwszy od 20 maja 1944 r. Islandczycy głosowali w czterodniowym plebiscycie nad rozwiązaniem unii personalnej z Danią, zniesieniem monarchii i ustanowieniem republiki. 97% głosowało za zakończeniem unii, a 95% za nową konstytucją republikańską. Islandia formalnie stała się republiką 17 czerwca 1944 r., a jej pierwszym prezydentem został Sveinn Björnsson. W 1946 roku alianci Sił Obronnych USA opuścili Islandię. Państwo formalnie stało się członkiem NATO 30 marca 1949 r. Spotkało się to z wewnętrznymi kontrowersjami i zamieszkami. 5 maja 1951 r. podpisano porozumienie obronne ze Stanami Zjednoczonymi. Wojska amerykańskie wróciły na Islandię jako Islandzkie Siły Obronne i pozostały tam przez cały okres zimnej wojny. Stany Zjednoczone wycofały ostatnie siły 30 września 2006 r. Bezpośrednio po okresie powojennym w Islandii nastąpił znaczny wzrost gospodarczy, napędzany industrializacją przemysłu rybnego i amerykańskim programem Planu Marshalla, w ramach którego Islandczycy otrzymali największą sumę pieniężną na mieszkańca ze wszystkich krajów europejskich (209 dolarów). Vigdís Finnbogadóttir objęła prezydenturę Islandii 1 sierpnia 1980 r., co uczyniło ją pierwszą na świecie wybraną głową państwa, będącą kobietą. Lata 70. XX wieku naznaczone były wojnami dorszowymi – kilkoma sporami z Wielką Brytanią w sprawie rozszerzenia przez Islandię limitów połowowych do 200 mil morskich (370 km) od brzegu. W 1986 r. Islandia była gospodarzem szczytu w Reykjaviku, pomiędzy prezydentem Stanów Zjednoczonych Ronaldem Reaganem a premierem ZSRR Michaiłem Gorbaczowem, podczas którego podjęto znaczące kroki w kierunku rozbrojenia nuklearnego. Kilka lat później Islandia jako pierwszy kraj uznała niepodległość Estonii, Łotwy i Litwy, powstałych wskutek rozpadu ZSRR. W latach 90. kraj rozszerzył swoją rolę międzynarodową i rozwinął politykę zagraniczną zorientowaną na sprawy humanitarne i pokojowe. W tym celu Islandia zapewniła pomoc i wiedzę fachową różnym interwencjom pod przewodnictwem NATO w Bośni i Hercegowinie, Kosowie i Iraku. Islandia Wstąpiła do Europejskiego Obszaru Gospodarczego w 1994 r., wskutek czego, gospodarka została silnie zdywersyfikowana i zliberalizowana. Międzynarodowe stosunki gospodarcze zacieśniły się jeszcze bardziej po 2001 r., kiedy nowo zderegulowane banki Islandii zaczęły zaciągać ogromne kwoty długu zewnętrznego, przyczyniając się do 32-procentowego wzrostu dochodu narodowego Islandii w latach 2002–2007. Boom gospodarczy i kryzys W latach 2003–2007, w następstwie prywatyzacji sektora bankowego pod rządami Davíða Oddssona, Islandia przeszła w kierunku gospodarki opartej na międzynarodowej bankowości inwestycyjnej i usługach finansowych. Islandia szybko stała się jednym z najbogatszych krajów na świecie. Mimo wszystko nie uniknęła dotknięcia poważnym kryzysem finansowym. Kryzys spowodował największą migrację z kraju po 1887 r., z saldem migracji wynoszącym -5000 osób w 2009 r. 2012 rok do czasów obecnych Gospodarka Islandii ustabilizowała się pod rządami Jóhanny Sigurðardóttir, wykazując wzrosła o 1,6% w 2012 roku. Centroprawicowa Partia Niepodległości powróciła do władzy w koalicji z Partią Postępu w wyborach w 2013 roku. W kolejnych latach Islandia odnotowała gwałtowny wzrost turystyki, stając się popularnym kierunkiem wakacyjnym. W 2016 r. premier Sigmundur Davíð Gunnlaugsson złożył rezygnację ze stanowiska po tym, jak był zamieszany w skandal związany z Panama Papers. Przedterminowe wybory w 2016 r. doprowadziły do powstania prawicowego rządu koalicyjnego Partii Niepodległości, partii Viðreisn i Świetlanej Przyszłości. Rząd ten upadł, gdy Świetlana Przyszłość opuściła koalicję w wyniku skandalu związanego z listem poparcia ojca ówczesnego premiera Bjarniego Benediktssona dla skazanego pedofila. Przedterminowe wybory w październiku 2017 r. dały władzę nowej koalicji składającej się z Partii Niepodległości, Partii Postępu i Ruchu Zieloni-Lewica, na której czele stoi Katrín Jakobsdóttir. Po wyborach parlamentarnych w 2021 r. nowy rząd, podobnie jak poprzedni, był trójpartyjną koalicją Partii Niepodległości, Partii Postępu i Ruchu Lewicowo-Zielonych, na której czele stała premier Katrín Jakobsdóttir. Geografia Islandia leży na styku Oceanu Atlantyckiego i Oceanu Arktycznego. Główna wyspa znajduje się całkowicie na południe od koła podbiegunowego północnego, które przebiega przez małą islandzką wyspę Grímsey u północnego wybrzeża głównej wyspy. Kraj leży pomiędzy 63 a 68° szerokości geograficznej północnej i 25 a 13° długości geograficznej zachodniej. Islandia jest państwem europejskim ze względów geograficznych, historycznych, politycznych, kulturowych, językowych i praktycznych. Kraj znajduje się pomiędzy Europą a Ameryką Północną. Geologicznie wyspa obejmuje części obu płyt kontynentalnych. Lądem znajdującym się najbliżej Islandii jest należąca do Ameryki Północnej Grenlandia (290 km; 155 mil morskich). Mimo to Islandia leży bliżej kontynentalnej Europy niż kontynentalnej części Ameryki Północnej. Najbliższe europejskie lądy to Wyspy Owcze (420 km; 225 mil morskich); Wyspa Jan Mayen (570 km; 310 mil morskich); Szetlandy oraz Hebrydy Zewnętrzne, oba około 740 km (400 mil morskich) od Islandii; oraz kontynent Szkocji i Orkady, oba w odległości około 750 km (405 mil morskich). Najbliższą częścią kontynentalnej Europy jest kontynentalna Norwegia, oddalona o około 970 km (525 mil morskich), podczas gdy kontynentalna część Ameryki Północnej znajduje się w odległości 2070 km (1120 mil morskich), na północnym krańcu Labradoru. Islandia jest 18. co do wielkości wyspą na świecie i drugą co do wielkości wyspą w Europie po Wielkiej Brytanii, a przed Irlandią. Główna wyspa zajmuje powierzchnię 101 826 km2 , a powierzchnia całego państwa wynosi 103 000 km2, z czego 62,7% to tundra. Islandia obejmuje około 30 mniejszych wysp, w tym słabo zaludnioną Grímsey i archipelag Vestmannaeyjar. Jeziora i lodowce zajmują 14,3% jego powierzchni; tylko 23% jest porośnięte roślinnością. Największe jeziora to Þórisvatn: 83–88 km2 i Þingvallavatn: 82 km2; inne ważne jeziora to Lagarfljót i Mývatn. Jökulsárlón to najgłębsze jezioro, mające 248 m głębokości. Geologicznie Islandia jest częścią Grzbietu Śródatlantyckiego, wzdłuż którego rozdziera się skorupa ziemska oceaniczna, tworząc nową skorupę. Grzbiet wyznacza granicę między płytami eurazjatycką i północnoamerykańską. Islandia powstała w wyniku ryftu i akrecji spowodowanej wulkanizmem występującym wzdłuż grzbietu. Linię brzegową Islandii o długości 4970 km przecina wiele fiordów. Przy brzegu znajduje się również większość ośrodków miejskich i osad. Centralna część wyspy, Wyżyny Islandii, to zimne i nie nadające się do zamieszkania połączenie połaci piasku, gór i pól lawy. Główne ośrodki miejskie państwa to stolica państwa Reykjavík wraz z peryferyjnymi miastami Kópavogur, Hafnarfjörður i Garðabær, Reykjanesbær, gdzie znajduje się międzynarodowe lotnisko, oraz miasto Akureyri w północnej Islandii. Wyspa Grímsey na kole podbiegunowym posiada najbardziej wysunięty na północ teren zamieszkały Islandii, podczas gdy Kolbeinsey zawiera najbardziej wysunięty na północ punkt Islandii. Na terenie państwa znajdują się trzy parki narodowe: Park Narodowy Vatnajökull, Park Narodowy Snæfellsjökull oraz Park Narodowy Þingvellir. Kraj ten jest uważany za „silnego gracza” w dziedzinie ochrony środowiska, zajmując 13. miejsce w indeksie efektywności środowiskowej Uniwersytetu Yale z 2012 r. Odległość do najbliższych państw i wysp Dania: Grenlandia: 288 km Wyspy Owcze: 430 km Norwegia: Jan Mayen: 550 km Norwegia kontynentalna: 970 km Wielka Brytania: 798 km Irlandia: 1069 km Ustrój polityczny Islandia jest republiką zgodnie z obowiązującą konstytucją z 1944 (była nowelizowana w 1984 oraz w 1991). Głową państwa jest prezydent, który wybierany jest w wyborach powszechnych i bezpośrednich co 4 lata. Jednak kompetencje prezydenta są mocno ograniczone, a głównym podmiotem władzy ustawodawczej jest 1-izbowy parlament, Althing (isl. Alþingi). Parlament liczy 63 członków. Są oni wybierani na 4-letnią kadencję według systemu proporcjonalnego. Szefem rządu jest, wyznaczany przez prezydenta, premier, który wraz z resztą gabinetu stanowi władzę wykonawczą. Rząd musi posiadać zaufanie parlamentu, przed którym ponosi odpowiedzialność. Podział administracyjny Islandia podzielona jest na 23 regiony, regiony administracyjne (isl. sýsla, l.mn. sýslur) oraz 14 niezależnych miast, czyli kaupstaður (l.mn. kaupstaðir). Na poziomie lokalnym wyróżnia się 104 gminy (hreppur), które zajmują się oświatą, transportem i zagospodarowaniem przestrzeni. Islandia jest też podzielona na 8 okręgów sądowych, które są zgrupowaniami sýslur. Do 2003 były one także podstawą wydzielenia okręgów wyborczych. Obecnie jest tylko 6 okręgów wyborczych, a ich zasięg i liczba mandatów bardziej odpowiadają liczbie ludności na danym obszarze. Gospodarka Według „The World Competitiveness Scoreboard 2012” trzynasta najbardziej konkurencyjna gospodarka w Europie, oraz dwudziesta szósta na świecie (według rankingu z 2005 roku pierwsza w Europie, oraz czwarta na świecie). Podatki stanowią 42% PKB Islandii. W 2007 Islandia zajęła pierwsze miejsce na świecie pod względem HDI. W 2012 zajęła miejsce 13. Zatrudnienie w 2001 wynosiło 162,7 tys. osób, z czego: rolnictwo i rybołówstwo – 7,8%, przemysł – 22,6% usługi – 69% (duży udział turystyki). Zatrudnienie w 2005 wynosiło 165,6 tys. osób, z czego: rolnictwo i rybołówstwo – 6,9%, przemysł – 21,7%, usługi – 71,8%. Podstawą gospodarki Islandii jest rybołówstwo. Islandzka flota rybacka liczy 1752 statki o łącznym tonażu 181 531 BRT. Ogółem roczny połów ryb wynosi 1322,9 tys. ton. W ostatnich latach zubożenie zasobów rybnych spowodowało konieczność wprowadzenia zakazów i ograniczeń, coraz bardziej popularne stały się farmy rybne. W połowach morskich Islandii głównie łowione są ryby: błękitek, śledź, gromadnik i dorsz. Produkty rybne w 2004 stanowiły 40% wyprodukowanych towarów i w 2006 roku eksportowano 661,2 tys. ton ryb (głównie ryby mrożone). Szacuje się, że na Islandii żyje cztery razy więcej owiec niż ludzi (pogłowie wielkości 1,1–1,2 mln) w okresie letnim. Liczba owiec, sumowana pod koniec roku, już po uboju, ale jeszcze przed wydaniem na świat młodych (owce są zwierzętami, które wydają potomstwo w określonym czasie w ciągu roku) wynosi ok. 500 tys. sztuk (dane z 1998), czyli ok. dwukrotną liczbę mieszkańców Islandii. Przemysł w Islandii jest stosunkowo młodą dziedziną gospodarki. Większe zakłady powstawały w XX w. Głównie są to zakłady przemysłu spożywczego związanego z surowcami na bazie rolnictwa i rybołówstwa. Na bazie rolnictwa także powstał przemysł lekki i zakłady przerobu skór. Znajduje się sporo niewielkich fabryk produkujących sprzęt elektryczny, artykuły gospodarstwa domowego, wyroby ceramiczne, toaletowe, produkty spożywcze i cukiernicze, a także inne towary powszechnego użytku. Znacznie rozwinięty jest przemysł poligraficzny. Do dużych zakładów, reprezentujących nowe gałęzie przemysłu należy zaliczyć cementownię w Akranes, fabrykę nawozów sztucznych w Hafnarfjörður, huty aluminium: Straumsvik pod Hafnarfjörður oraz budowaną w Reyðarfjörður. Działające od 1966 nad jeziorem Myvatn zakłady przerobu diatomitu, kończą swą produkcję. Poza tym głównymi zasobami Islandii są energia wodna, energia geotermiczna, aluminium i diatomity. W szklarniach ogrzewanych energią geotermiczną uprawiane są warzywa i kwiaty, a nawet banany. W 2007 parlament islandzki przyjął plan pierwszej na świecie całkowitej rezygnacji z paliw kopalnych. Głównym źródłem energii wykorzystywanym powszechnie ma być wodór. Program ten przewiduje również wykorzystanie na szeroką skalę samochodów i autobusów napędzanych energią elektryczną pochodzącą z wodorowych ogniw paliwowych. Szacuje się, że realizacja planu zajmie 30–40 lat. Kryzys finansowy 2008 W 2008 w wyniku światowego kryzysu finansowego islandzki system bankowy, będący zarazem najlepiej rozwiniętą z gałęzi islandzkiej gospodarki, załamał się. Islandzki kryzys finansowy z 2008, będący efektem koniunktury na rynkach światowych i systemu bankowego w kontekście światowego kryzysu ekonomicznego w 2008, stanowi ogromny problem dla Islandii. Trzy z największych islandzkich banków dotknięte zostały kryzysem i kontrolę nad nimi przejął rząd. Pierwszy z nich Glitnir został znacjonalizowany pod koniec września 2008. Po niedługim czasie kontrola nad Landsbanki została przekazana Fjármálaeftirlitið (Urząd Nadzoru Finansowego). Następnie ten sam organ przejął kontrolę nad największym bankiem Islandii Kaupthing Bank. Efekty tych zdarzeń były odczuwalne w Wielkiej Brytanii, kiedy to klienci upadającego Icesave (banku internetowego będącego własnością Landsbanki) od 7 października nie byli w stanie wypłacić z kont swoich oszczędności. Od września 2007 do września 2008 kurs islandzkiej waluty spadł o ponad 70 proc. Premier Geir Haarde w emocjonalnym orędziu telewizyjnym zapowiedział, że rząd gwarantuje wypłatę środków z rachunków bankowych do wysokości 2,5 mln ISK. Według rządu oszczędnościom nic nie zagrażało, jednak transakcje walutowe zostały wstrzymane. Wszystkie te środki nie wystarczyły jednak by ustabilizować zagrożony sektor bankowy, nad którym rząd przejął pełną kontrolę. W celu stabilizacji systemu finansowego Islandia pożyczyła ok. 6 mld dolarów od konsorcjum, w skład którego weszły Międzynarodowy Fundusz Walutowy, kraje skandynawskie, Wielka Brytania, Holandia i Polska. 26 stycznia 2009 premier Geir Haarde podał swój rząd do dymisji. Wykorzystanie gruntów Turystyka Około 69% pracujących na Islandii jest zatrudnionych w usługach, głównie turystycznych. Wyspę odwiedza około 1 mln turystów zagranicznych rocznie. Są to głównie turyści z Niemiec, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. W 2004 dochód z turystyki wyniósł 372 mln USD. W 2015 roku kraj ten odwiedziło 1,289 mln turystów (29,2% więcej niż w roku poprzednim – to największy wzrost w Europie), generując dla niego przychody na poziomie 1,579 mld dolarów. Coraz bardziej popularną formą podróżowania po Islandii staje się turystyka rowerowa. Demografia Ludność Odizolowanie wyspy od reszty kontynentu ograniczyło imigrację. Stąd też dopływ nowego materiału genetycznego był ograniczony przez wieki. Dzięki bogatej tradycji ustnej i pisanej wiele z rodzin może wskazać swoich przodków na wiele pokoleń wstecz. Wszystko to sprawia, że współcześni Islandczycy są przedmiotem wielu badań genetycznych. Przyrost naturalny wynosi 0,66% (2013). Ludność poniżej 14. roku życia stanowi 21%, a powyżej 65. roku 12%. Przeciętna długość życia mężczyzny wynosi 78 lat (78,43), a kobiety prawie 83 lata (82,73). Największą grupą etniczną po grupach islandzkich są Polacy, która liczy ponad 20 tys. osób. Język Islandczycy kulturowo należą do krajów nordyckich i posługują się językiem islandzkim – jednym z języków skandynawskich. Religia Religią państwową jest luteranizm. Do islandzkiego Kościoła luterańskiego należy 58,6% Islandczyków. Katolicy natomiast stanowią 3,8% ludności. W Islandii działa także wiele mniejszych grup chrześcijańskich jak Wolny Kościół Luterański Reykjavíku – 2,6%, Wolny Kościół Luterański Hafnarfjörðuru – 1,9%, a także pewna liczba zielonoświątkowców, adwentystów dnia siódmego, innych kościołów protestanckich, Świadków Jehowy i prawosławnych. Zaraz po wyznaniach chrześcijańskich najliczniejsze grupy stanowią rodzimowiercy germańscy, a także wyznawcy zuizmu. Z innych religii obecni tu są również buddyści, muzułmanie i bahaiści. Pozostali, niestowarzyszeni w żadnej religii i nieokreśleni stanowią 24,6%. Kultura Najbardziej znani islandzcy twórcy to: w dziedzinie muzyki: piosenkarki Björk, Emilíana Torrini, zespoły Of Monsters and Men, Sigur Rós, múm, GusGus, , Hatari, Kaleo, Kaelan Mikla, Jóhann Jóhannsson – kompozytor muzyki filmowej, a także multiinstrumentalista i producent Ólafur Arnalds w dziedzinie literatury: laureat Nagrody Nobla w 1955 Halldór Laxness, pisarz Gunnar Gunnarsson pisarka Yrsa Sigurðardóttir pisarka Lilja Sigurðardóttir pisarz Arnaldur Indriðason pisarz Árni Thórarinsson pisarz Stefán Máni w dziedzinie filmu: reżyser Fridrik Thor Fridriksson aktor Stefán Karl Stefánsson w dziedzinie tańca: narodowa grupa taneczna Kuchnia Islandii Kuchnia Islandii jest typową kuchnią północy opierającą się na elementach wyżywienia, które były w tym rejonie od zawsze, jak: ryby, wyroby mleczarskie, zboża i jagnięcina. Na Islandii powstało wiele typowych specjałów, jak choćby: hákarl, czyli sfermentowane mięso rekina, selshreifar – kwaszone płetwy foki albo harðfiskur, czyli ryby suszone na świeżym powietrzu. W kuchni tego kraju najpopularniejsze są dania z ryb, takich jak: pstrągi, dorsze, łososie, halibuty, łupacze, płastugi. Do przyprawiania dań często również dodaje się sproszkowane algi morskie. Tradycyjnymi potrawami z mięsa są: hangikjöt – czyli wędzona lub gotowana baranina lub jagnięcina svið – gotowane głowy owcze lub baranie lifrarpylsa – pudding z wątroby owczej z mąką żytnią oraz płatkami owsianymi Święta Wykaz dni świątecznych i wolnych od pracy Nýársdagur – Nowy Rok – 1 stycznia Skírdagur – Wielki Czwartek – święto ruchome Föstudagurinn langi – Wielki Piątek – święto ruchome Páskadagur – Wielkanoc – święto ruchome Annar í páskum – Wielkanocny Poniedziałek – święto ruchome Sumardagurinn fyrsti – pierwszy dzień lata – 23 kwietnia Alþjóðlegur frídagur verkafólks – Międzynarodowy Dzień Pracy – 1 maja Uppstigningardagur – Wniebowstąpienie – święto ruchome Hvítasunnudagur – Zielone Świątki – święto ruchome þjóðhátíðardagur Íslendinga – Dzień Niepodległości – 17 czerwca Frídagur verslunarmanna – Dzień Handlowca – 3 sierpnia Aðfangadagur – Wigilia Bożego Narodzenia – 24 grudnia Jóladagur – Boże Narodzenie – 25 grudnia Annar í jólum – Drugi Dzień Świąt Bożego Narodzenia – 26 grudnia Gamlársdagur – Sylwester – 31 grudnia Sport W Islandii uprawianie sportu jest powszechne wśród mieszkańców. Dzieci od 6. roku życia uczone są pływania w szkołach. Reprezentanci Islandii zdobyli trzy medale na Igrzyskach Olimpijskich (ani jednego na zimowych): Vilhjálmur Einarsson w 1956 roku srebro w trójskoku, Bjarni Friðriksson w 1984 roku brąz w judo oraz Vala Flosadóttir w 2000 roku brąz w skoku o tyczce. Reprezentacja Islandii w piłce ręcznej mężczyzn zdobyła srebrny medal na Igrzyskach Olimpijskich w Pekinie. Historyczny sukces odniosła także islandzka reprezentacja w piłce nożnej mężczyzn, awansując po raz pierwszy na Mistrzostwa Europy w 2016 roku i kończąc swój udział w turnieju na ćwierćfinale po sensacyjnym wyeliminowaniu Anglików i porażce z gospodarzami turnieju Francuzami. Reprezentacja zagrała na Mistrzostwach Świata w Rosji. Największą gwiazdą drużyny był napastnik Eiður Guðjohnsen, reprezentujący w przeszłości m.in. kluby takie jak Chelsea czy FC Barcelona. Zobacz też stosunki Islandii z Unią Europejską Przypisy Linki zewnętrzne Iceland News Polska – Polskojęzyczny portal dotyczący życia w Islandii Polska strona o Islandii IcelandReview – anglojęzyczny portal z wiadomościami z Islandii Państwa należące do NATO Rada Nordycka Oficjalni kandydaci do Unii Europejskiej Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych

16217

https://pl.wikipedia.org/wiki/Lista%20pa%C5%84stw%20%C5%9Bwiata

Lista państw świata

Lista państw świata – zawiera listę państw niepodległych oraz wykaz państw nieuznawanych, uszeregowanych w kolejności alfabetycznej pod względem nazwy krótkiej (o ile taka istnieje). Użyte nazwy państw są formami zalecanymi przez Komisję Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Państwa świata Wykaz obejmuje 194 państwa: 193 będące członkami Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz Watykan. Państwa nieuznawane (quasi-państwa, państwa de facto niepodległe) Wykaz państw nieuznawanych (quasi-państw, państw de facto niepodległych) obejmuje kraje, które posiadają swoje terytoria, ludność i rządy sprawujące suwerenną nad nimi kontrolę, lecz nie uzyskały uznania swojej państwowości na arenie międzynarodowej lub tę państwowość uznaje niewielka liczba państw. – Republika Abchazji – Turecka Republika Cypru Północnego – Republika Kosowa – Naddniestrzańska Republika Mołdawska – Republika Osetii Południowej – Państwo Palestyna – Saharyjska Arabska Republika Demokratyczna – Republika Somalilandu – Republika Chińska Inne podmioty prawa międzynarodowego Stosunki dyplomatyczne na równi z państwami utrzymują również suwerenne podmioty prawa międzynarodowego (nieposiadające własnego terytorium państwowego): Stolica Apostolska – będąca w unii personalnej i funkcjonalnej z Watykanem . Zobacz też państwo – naród – obywatelstwo państwo stowarzyszone podziały administracyjne państw świata terytoria autonomiczne na świecie spór terytorialny terytorium neutralne terytorium stowarzyszone terytorium zależne Przypisy Linki zewnętrzne Strona o podobnej tematyce (główne źródło): The World Factbook Wydział Populacji Departamentu Spraw Ekonomicznych i Socjalnych Narodów Zjednoczonych (zawiera także prognozy demograficzne dla wszystkich państw): Population Division Department of Economic and Social Affairs Raport Rozwoju Ludzkości (corocznie publikowany przez Human Development Report Office w ramach Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju): Human Development Report 2010 Portal poświęcony krajom świata: Państwa świata Nazwy państw w różnych językach: aby wybrać język kliknij odpowiedni przycisk na dole strony, która się otworzy Oficjalny wykaz nazw państw i terytoriów zależnych: Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej Listy związane z geografią społeczno-ekonomiczną

1859014

https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander%20Kwa%C5%9Bniewski

Aleksander Kwaśniewski

(ur. 15 listopada 1954 w Białogardzie) – polski polityk i dziennikarz. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1995–2005. W latach 1985–1989 minister-członek Rady Ministrów w rządach Zbigniewa Messnera i Mieczysława Rakowskiego, w latach 1985–1990 członek prezydium Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, w latach 1988–1991 prezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego. Założyciel Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej, w latach 1991–1995 poseł na Sejm I i II kadencji. Życiorys Rodzina, wykształcenie i praca zawodowa Urodził się 15 listopada 1954 w Białogardzie. Jest synem Zdzisława Kwaśniewskiego i Aleksandry z domu Bałasz. Jego ojciec mieszkał w Wilnie, po przesiedleniu z połowy lat 40. pracował początkowo w urzędzie repatriacyjnym. Ukończył medycynę, był chirurgiem i kierownikiem przychodni kolejowej w Białogardzie, a także sędzią piłkarskim. Matka Aleksandra Kwaśniewskiego wychowała się w Wilnie w rodzinie rosyjskojęzycznej i prawosławnej, która po II wojnie światowej zamieszkała w Dojlidach. Była pielęgniarką, po zawarciu związku małżeńskiego zajmowała się rodziną i nie pracowała zawodowo. Jej bratem był białostocki architekt sakralny Michał Bałasz. Młodsza siostra Aleksandra Kwaśniewskiego na początku lat 80. osiedliła się w Szwajcarii, gdzie podjęła pracę jako okulistka. Aleksander Kwaśniewski ukończył Liceum Ogólnokształcące im. Bogusława X w Białogardzie. Uprawiał lekkoatletykę w pierwszoligowym klubie BKS Iskra Białogard, trenując u Henryka Młynarczyka. W latach 1973–1977 studiował handel zagraniczny na Wydziale Ekonomiki Transportu Uniwersytetu Gdańskiego. Pod koniec studiów nie podszedł do dwóch egzaminów, nie zaliczył jednego przedmiotu oraz nie złożył pracy magisterskiej (pt. Rola korporacji międzynarodowych w Afryce); został później skreślony z listy studentów. Był redaktorem naczelnym tygodnika studenckiego „itd” (od listopada 1981 do lutego 1984), następnie został redaktorem naczelnym „Sztandaru Młodych” (był nim w latach 1984–1985). Współtwórca pierwszego polskiego czasopisma poświęconego komputeryzacji „Bajtek”, które założono w 1985. Działalność polityczna w PRL W młodości był aktywistą socjalistycznych studenckich organizacji prorządowych. Pełnił funkcję przewodniczącego rady uczelnianej Socjalistycznego Związku Studentów Polskich w latach 1976–1977, wiceprzewodniczącego zarządu wojewódzkiego w Gdańsku w latach 1977–1979 oraz członka władz naczelnych SZSP od 1977 do 1982. W 1977 wstąpił do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Pełnił funkcję ministra-członka Rady Ministrów ds. młodzieży w rządzie Zbigniewa Messnera w latach 1985–1987, a następnie przewodniczącego Komitetu Młodzieży i Kultury Fizycznej (1987–1990). W gabinecie Mieczysława Rakowskiego był ministrem bez teki i przewodniczącym Komitetu Społeczno-Politycznego Rady Ministrów w okresie od października 1988 do sierpnia 1989. W latach 1988–1991 stał na czele Polskiego Komitetu Olimpijskiego. W latach 1985–1990 był członkiem prezydium Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa (do 1988 Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa). W latach 1986–1988 był członkiem prezydium Społecznego Komitetu Odnowy Starego Miasta w Zamościu. Od lutego do kwietnia 1989 był uczestnikiem obrad plenarnych Okrągłego Stołu oraz obrad w Zespole do spraw Pluralizmu Związkowego (współprzewodniczący zespołu wraz z Tadeuszem Mazowieckim i Romualdem Sosnowskim), w Zespole do spraw Reform Politycznych i w Podzespole do spraw Stowarzyszeń i Samorządu Terytorialnego. W wyborach parlamentarnych w 1989 kandydował do Senatu w województwie koszalińskim, przegrywając z kandydatami Komitetu Obywatelskiego „Solidarność” (uzyskał przy tym 38,5% głosów, procentowo najwięcej spośród wszystkich kandydatów PZPR do Senatu w kraju). Działalność polityczna w III RP do 1995 W styczniu 1990 wraz z Leszkiem Millerem i Józefem Oleksym został współtwórcą Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej, której przewodniczył do 1995. Uczestniczył też w organizowaniu wyborczej koalicji pod nazwą Sojusz Lewicy Demokratycznej przed wyborami w 1991. W latach 1991–1995 sprawował mandat posła na Sejm I i II kadencji, wybieranego w okręgach z okręgów warszawskich: nr 1 (1991–1993) i nr 1 (1993–2001) z listy SLD (w 1993 uzyskał największą liczbę głosów w kraju, tj. 148 553 głosy). W obu tych kadencjach pełnił funkcję przewodniczącego klubu parlamentarnego SLD. W I kadencji Sejmu zasiadał w Komisji Spraw Zagranicznych, Komisji Sprawiedliwości, trzech komisjach nadzwyczajnych. W II natomiast uczestniczył w posiedzeniach Komisji Polityki Gospodarczej, Budżetu i Finansów, Komisji Spraw Zagranicznych i dwóch komisjach nadzwyczajnych. Od listopada 1993 do listopada 1995 przewodniczył Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego. Kampanie wyborcze w 1995 i 2000 Wybory prezydenckie w 1995 W 1995 wystartował w wyborach prezydenckich jako kandydat SLD z hasłami „Wybierzmy przyszłość” i „Wspólna Polska”. Podczas kampanii wyborczej kontrowersje wzbudziła kwestia wykształcenia Aleksandra Kwaśniewskiego, który w ankietach sejmowych podawał, że legitymuje się wykształceniem wyższym. Taka sama informacja została zamieszczona w oficjalnym obwieszczeniu Państwowej Komisji Wyborczej. Potwierdzał to także sam Aleksander Kwaśniewski w kolejnych wywiadach. 16 listopada 1995, profesor Brunon Synak, prorektor Uniwersytetu Gdańskiego, oświadczył, że 5 października 1978 Aleksander Kwaśniewski został skreślony z listy studentów Wydziału Ekonomiki i Transportu Uniwersytetu Gdańskiego. Potwierdził to także rektor UG Zbigniew Grzonka. Aleksander Kwaśniewski kolejny raz powtórzył tezę o swoim wyższym wykształceniu w wywiadzie dla „Frankfurter Rundschau” z 24 listopada 1995, nazywając odmienne stwierdzenie rektora „manewrem wyborczym”. W drugiej turze wyborów przeprowadzonej 19 listopada 1995 zmierzył się z ubiegającym się o reelekcję Lechem Wałęsą. Wygrał, uzyskując 51,7% głosów. 2 grudnia 1995 już jako prezydent elekt przyznał na łamach „Polityki”, że nie zrobił magisterium, lecz myślał, iż ma wykształcenie wyższe, ponieważ rzekomo zdał wszystkie egzaminy na studiach. Śledztwo w tej sprawie zostało umorzone przez prokuratora w 1996 wobec braku znamion przestępstwa. Sąd Najwyższy uchwałą z 9 grudnia 1995 podjętą stosunkiem głosów 12:5 uznał, że nieprawdziwe informacje podane przez kandydata w oświadczeniu dla PKW nie mogły wpłynąć na wynik wyborów, oddalając zgłaszane protesty i uznając tym samym wybory za ważne. Wybory prezydenckie w 2000 W wyborach prezydenckich w 2000 ubiegał się o reelekcję. W trakcie kampanii wyborczej korzystał z pomocy francuskiego specjalisty od marketingu politycznego Jacques’a Séguéli. Startował pod hasłem „Dom wszystkich – Polska”. Taki też tytuł miała wydana przez niego wówczas książka publicystyczna. W trakcie kampanii wyborczej jako kandydat na prezydenta RP złożył w trybie wyborczym oświadczenie lustracyjne, w którym oświadczał, że nie był świadomym lub tajnym współpracownikiem organów bezpieczeństwa PRL. Wyrokiem z 12 lipca 2000 Sąd Apelacyjny w Warszawie uznał, że złożone oświadczenie jest zgodne z prawdą, o co wnosił także rzecznik interesu publicznego Bogusław Nizieński. Od 2000 pojawiały się także informacje (wygłaszane m.in. w Sejmie przez ministra Janusza Pałubickiego), iż z materiałów posiadanych przez Instytut Pamięci Narodowej wynika, że Aleksander Kwaśniewski w latach 1983–1989 był zarejestrowany jako tajny współpracownik Służby Bezpieczeństwa o pseudonimie „Alek”. Niemal cała dokumentacja wytworzona przez funkcjonariuszy SB dotycząca Aleksandra Kwaśniewskiego została zniszczona. W tej samej kampanii wyborczej sztab wyborczy Mariana Krzaklewskiego przedstawił nagranie z wizyty prezydenta w Kaliszu z 17 września 1997, na którym zarejestrowano, jak przy opuszczaniu śmigłowca prezydencki minister Marek Siwiec kreśli w powietrzu znak krzyża w kierunku witających go urzędników i działaczy partyjnych. Wychodzący za nim Aleksander Kwaśniewski pyta wówczas Czy minister Siwiec całował już ziemię kaliską?, na co ten szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego klęka i wykonuje gest całowania ziemi. Zachowanie to zostało przez część komentatorów uznane za parodiowanie papieża Jana Pawła II. W głosowaniu z 8 października 2000 zdobył 53,9% głosów, uzyskując reelekcję już w pierwszej turze. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej 23 grudnia 1995 Aleksander Kwaśniewski został zaprzysiężony na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, następnego dnia po zakończeniu kadencji Lecha Wałęsy. Tego samego dnia złożył ślubowanie jako Zwierzchnik Sił Zbrojnych w 1. Pułku Lotnictwa Myśliwskiego „Warszawa” w Mińsku Mazowieckim. Na drugą kadencję przed Zgromadzeniem Narodowym Aleksander Kwaśniewski został zaprzysiężony 23 grudnia 2000. Tego samego dnia na Okręcie Muzeum ORP Błyskawica w Gdyni ponownie formalnie objął zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi RP. Polityka zagraniczna Wizyty zagranicznych głów państw w Polsce Jako prezydent podejmował w Polsce m.in. prezydentów Stanów Zjednoczonych Billa Clintona (w lipcu 1997) oraz George’a W. Busha (w czerwcu 2001 i w maju 2003), przebywającego z pielgrzymkami w Polsce papieża Jana Pawła II (w czerwcu 1997, w czerwcu 1999 i w sierpniu 2002), cesarza Japonii Akihito (w lipcu 2002), królową brytyjską Elżbietę II (w marcu 1996). Wizyty zagraniczne Wizyta w Charkowie 1999 We wrześniu 1999 brał udział w obchodach 59. rocznicy zbrodni katyńskiej. W czasie wizyty na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu na Piatichatkach w Charkowie Aleksander Kwaśniewski był blady i się chwiał. Według cytowanej przez „Gazetę Polską” działaczki Federacji Rodzin Katyńskich prezydent był wówczas pijany. Przedstawiciele Kancelarii Prezydenta RP uznali to za insynuację, a zachowanie Aleksandra Kwaśniewskiego uzasadniano „pourazowym zespołem przeciążeniowym goleni prawej”. Spośród obecnych na uroczystościach mediów materiał filmowy ukazujący zachowanie prezydenta jako jedyna po kilku dniach od zdarzenia wyemitowała stacja telewizyjna TVN. Pod koniec 2005 w udzielonym wywiadzie ustępujący już prezydent przyznał się do spożywania alkoholu przed tymi uroczystościami, tłumacząc to gościnnością zapraszających. Udział w pomarańczowej rewolucji na Ukrainie w 2004 Pod koniec 2004, podczas tzw. pomarańczowej rewolucji na Ukrainie, został z inicjatywy Łeonida Kuczmy mediatorem. Brał aktywny udział w rozmowach pomiędzy Wiktorem Juszczenką i Wiktorem Janukowyczem. Inne wizyty zagraniczne lipiec 1996: obecność prezydenta podczas igrzysk olimpijskich w Atlancie wrzesień 2000: obecność prezydenta podczas igrzysk olimpijskich w Sydney czerwiec 2002: wizyta w Korei Południowej, na meczu Polska-Korea Południowa podczas mistrzostw świata w piłce nożnej styczeń 2004: wizyta w Waszyngtonie, spotkanie z George’em Bushem sierpień 2004: obecność prezydenta podczas igrzysk olimpijskich w Atenach 8 kwietnia 2005: udział w ceremonii pogrzebowej Jana Pawła II 24 kwietnia 2005: udział w uroczystościach inauguracji pontyfikatu Benedykta XVI 8–9 maja 2005: obecność wraz z Wojciechem Jaruzelskim na uroczystościach 60. rocznicy zakończenia II wojny światowej w Moskwie Relacje polsko-żydowskie 10 lipca 2001 w czasie obchodów 60. rocznicy pogromu w Jedwabnem, w obecności ambasadora Izraela Szewacha Weissa, oficjalnie, „w imieniu swoim i tych Polaków, których sumienie jest poruszone tamtą zbrodnią”, przeprosił za nią oraz oddał hołd pomordowanym. Oprócz aprobaty szerokich środowisk, w tym żydowskich, spotkało się to także z krytyką środowisk niepoczuwających się do odpowiedzialności Polaków za zbrodnię, jak i tych podkreślających, że prezydent nie ma prawa przepraszać „w imieniu całego narodu”. Relacje z Kościołem katolickim 23 lutego 1998 Aleksander Kwaśniewski (w Warszawie) i papież Jan Paweł II (w Watykanie) podpisali dokumenty ratyfikacyjne konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, który wszedł w życie 25 kwietnia 1998. Wcześniej, w latach 90., opowiadał się zdecydowanie przeciwko ratyfikacji podpisanego przez rząd Hanny Suchockiej dokumentu, motywując to koniecznością wcześniejszego uchwalenia konstytucji. Dziewięciokrotnie był przyjmowany przez Jana Pawła II na audiencjach w Watykanie, a trzykrotnie gościł papieża podczas jego pielgrzymek do Polski. 8 kwietnia 2005 przewodniczył polskiej delegacji państwowej podczas pogrzebu Jana Pawła II w Rzymie. Doszło wówczas do jego pojednania z Lechem Wałęsą. Z papieżem Benedyktem XVI jako prezydent spotkał się dwukrotnie, podczas inauguracji pontyfikatu 24 kwietnia 2005 i 9 grudnia 2005 w Watykanie na audiencji pożegnalnej. Akcesja do NATO i UE 26 lutego 1999 ratyfikował akcesję Polski do Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) w trakcie wspólnej ceremonii z prezydentem Czech Václavem Havlem. Z jego inicjatywy w Warszawie w listopadzie 2001 w ramach koalicji antyterrorystycznej została zorganizowana międzynarodowa konferencja przywódców państw Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej, poświęcona wzmocnieniu działań regionu w zwalczaniu światowego terroryzmu. 16 kwietnia 2003 stał na czele polskiej delegacji państwowej na szczycie Unii Europejskiej w Atenach, podczas którego doszło do podpisania traktatu akcesyjnego przez właściwych członków rządu (premiera Leszka Millera oraz ministrów Włodzimierza Cimoszewicza i Danutę Hübner). Uczestniczył w kampanii na rzecz akcesji Polski do Unii Europejskiej przed referendum z 8 i 9 czerwca 2003. 23 lipca tego samego roku dokonał ratyfikacji traktatu o przystąpieniu RP do UE. 1 maja 2004 wraz z premierem Leszkiem Millerem w Dublinie wziął udział w symbolicznym zawieszeniu polskiej flagi przed siedzibą prezydenta Irlandii, która wówczas sprawowała prezydencję w Unii Europejskiej. Interwencja w Iraku w 2003 17 marca 2003 na wniosek premiera Leszka Millera wydał postanowienie o użyciu Polskiego Kontyngentu Wojskowego w sile do 200 żołnierzy w składzie sił koalicji międzynarodowej dla przyczynienia się do wyegzekwowania realizacji przez Republikę Iraku rezolucji Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych nr 1441 z 8 listopada 2002 oraz związanych z nią wcześniejszych rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ. Planowany rejon działań obejmował Arabię Saudyjską, Bahrajn, Jordanię, Katar, Kuwejt, Irak oraz Zatokę Perską, Morze Czerwone i Ocean Indyjski. Na mocy postanowienia Prezydenta RP wydanego na wniosek premiera od 3 września 2003 na terenie Iraku stacjonował Polski Kontyngent Wojskowy w sile od 1000 do 2000 żołnierzy. Jego misja została zakończona 30 października 2008 z inicjatywy premiera Donalda Tuska. Polityka krajowa Kancelaria Prezydenta RP Aleksander Kwaśniewski podczas dwóch kadencji prezydenckich powoływał czterech Szefów Kancelarii Prezydenta RP: kolejno Danutę Waniek, Danutę Hübner, Ryszarda Kalisza i Jolantę Szymanek-Deresz. Wybrane nominacje i powołania Rada Ministrów Podczas swoich dwóch kadencji sześciokrotnie desygnował Prezesów Rady Ministrów, odbierając przysięgę: 7 lutego 1996 od rządu Włodzimierza Cimoszewicza, 31 października 1997 od rządu Jerzego Buzka, 19 października 2001 od rządu Leszka Millera, 2 maja 2004 i 11 czerwca 2004 odpowiednio od pierwszego i drugiego rządu Marka Belki, 31 października 2005 od rządu Kazimierza Marcinkiewicza. Prezesi najwyższych organów władzy sądowniczej Na stanowisko Prezesa Trybunału Konstytucyjnego 5 listopada 1998 powołał Marka Safjana. Na stanowisko Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego 21 maja 2004 powołał Janusza Trzcińskiego. Na stanowisko Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego dwukrotnie (17 października 1998 i 18 października 2004) powoływał Lecha Gardockiego. Prezes Narodowego Banku Polskiego Jako prezydent przedstawiał Sejmowi kandydatury na Prezesa Narodowego Banku Polskiego: Hanny Gronkiewicz-Waltz wybranej przez Sejm na kolejną kadencję 19 lutego 1998, Leszka Balcerowicza wybranego przez Sejm 10 stycznia 2001. Rada Gabinetowa 27 stycznia 1998: pierwsze posiedzenie Rady Gabinetowej. W posiedzeniu udział wzięli: prezes Rady Ministrów Jerzy Buzek oraz członkowie rządu w składzie konstytucyjnym. Aleksander Kwaśniewski przedstawił rządowi główne kierunki działań prezydenta w 1998, zaś premier zapoznał prezydenta RP z podstawowymi założeniami reform koalicji AWS-UW. Tematem obrad była kwestia przygotowania polskich sił zbrojnych do pełnej integracji ze strukturami NATO. 4 września 2001: posiedzenie Rady Gabinetowej poświęcone sytuacji finansów publicznych. 21 lutego 2002: posiedzenie Rady Gabinetowej poświęcone programowi gospodarczemu rządu Leszka Millera, walce z bezrobociem, akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej. 12 czerwca 2002: posiedzenie Rady Gabinetowej poświęcone sytuacji finansowej i gospodarczej państwa oraz możliwości współdziałania między rządem a Radą Polityki Pieniężnej i Narodowym Bankiem Polskim. 6 listopada 2002: posiedzenie Rady Gabinetowej poświęcone strategii rozwoju Polski w aspekcie planowanego zakończenia negocjacji z UE na szczycie w grudniu 2002. 20 marca 2003: posiedzenie Rady Gabinetowej poświęcone ocenie sytuacji międzynarodowej i bezpieczeństwa w związku z interwencją sojuszniczą wojsk amerykańskich w Iraku. 6 listopada 2003: posiedzenie Rady Gabinetowej poświęcone raportowi przygotowanemu przez Unię Europejską oceniającemu poziom przygotowań polskiego prawa do regulacji europejskich. 29 marca 2004: posiedzenie Rady Gabinetowej poświęcone ocenie ostatecznego stanu przygotowań do członkostwa Polski w Unii Europejskiej z dniem 1 maja 2004. Relacje z parlamentem Aleksander Kwaśniewski współtworzył projekt i uczestniczył w kampanii do referendum konstytucyjnego z 25 maja 1997 na rzecz przyjęcia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, którą podpisał 16 lipca 1997. W I kadencji zawetował łącznie 11 ustaw, a 13 skierował do Trybunału Konstytucyjnego. Wniósł także 20 projektów ustaw. W II kadencji zawetował łącznie 24 ustawy, a 12 skierował do Trybunału Konstytucyjnego. Wniósł także 24 projekty ustaw. Zawetował m.in. ustawę wprowadzającą nowy podział administracyjny Polski na 15 województw, domagając się przywrócenia podziału administracyjnego sprzed 1975 z województwami w Koszalinie i Kielcach (1998), ustawę wprowadzającą liniowy podatek podatku dochodowego od odób fizycznych (1999), ustawę reprywatyzacyjną (2001), motywując to brakiem rekompensat dla nieposiadających obywatelstwa polskiego. Aleksander Kwaśniewski odmówił stawienia się przed sejmową komisją śledczą w sprawie tzw. afery Rywina, wcześniej twierdząc, że „stawi się i zatańczy [przed nią]”. Zapowiedział także, że nie stawi się przed sejmową Komisją śledczą w sprawie PKN Orlen, gdzie ewentualnie miał zeznawać na temat znajomości z lobbystą Markiem Dochnalem. Akty łaski Aleksander Kwaśniewski ułaskawił w ciągu dwóch kadencji 4245 osób, odmówił ułaskawienia 2112 osobom. Ułaskawił m.in. Sławomira Sikorę, będącego pierwowzorem jednego z bohaterów filmu Dług (skazanego za dwa zabójstwa), a także Petera Vogela. Tuż przed końcem kadencji w grudniu 2005 ułaskawił wieloletniego działacza PZPR i SLD Zbigniewa Sobotkę, skazanego prawomocnie za udział w tzw. aferze starachowickiej, zamieniając mu orzeczoną karę m.in. 3,5 roku pozbawienia wolności na karę 1 roku pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby wynoszący 2 lata. Działalność po prezydenturze Działalność w latach 2005–2007 W wyborach prezydenckich w 2005 popierał kandydaturę Włodzimierza Cimoszewicza, a po jego rezygnacji z kandydowania, wsparł Marka Borowskiego. Jako ustępujący prezydent 23 grudnia 2005 uczestniczył w posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego odbierającego przysięgę od prezydenta elekta Lecha Kaczyńskiego. Po odejściu z urzędu kontynuował działalność w ramach założonej w 2004 Fundacji Aleksandra Kwaśniewskiego „Amicus Europae”. Od marca 2006 jako visiting professor w Edmund A. Walsh School of Foreign Service prowadził wykłady na temat demokratyzacji Europy Wschodniej, współczesnej polityki europejskiej i stosunków europejsko-amerykańskich. Na Uniwersytecie Georgetown opowiadał m.in. o integracji europejskiej i Gazociągu Północnym. W 2006 stał się jednym z bohaterów tzw. taśm Oleksego, ujawnionych nagrań Józefa Oleksego z jego prywatnych rozmów z Aleksandrem Gudzowatym. Były premier stwierdził w nich, że Aleksander Kwaśniewski nigdy nie będzie w stanie udowodnić legalnego pochodzenia swojego majątku. W dniu publikacji zapisu tych rozmów były prezydent nazwał Józefa Oleksego „ostatecznym kretynem i zdrajcą”. Były premier później przeprosił publicznie za swoje stwierdzenia. W 2006 prokurator prowadził postępowania sprawdzające w sprawie rzekomego poświadczenia nieprawdy w kampanii prezydenckiej z 1995 polegającego na informacji o wyższym wykształceniu oraz nieumieszczeniu w oświadczeniu majątkowym akcji „Towarzystwa Ubezpieczeniowo-Reasekuracyjnego Polisa” posiadanych przez jego żonę. Postępowania te zostały zakończone bez przedstawienia zarzutów. W kwietniu 2007 podczas kryzysu politycznego na Ukrainie na zaproszenie i prośbę Wiktora Pinczuka, zięcia byłego prezydenta Ukrainy Łeonida Kuczmy, przyleciał do Kijowa, gdzie spotkał się z premierem Wiktorem Janukowyczem, z przewodniczącym Rady Najwyższej Ołeksandrem Morozem oraz z jedną z liderów opozycji, byłą premier Julią Tymoszenko. 17 maja 2007 wraz z Lechem Wałęsą pojawił się na konferencji zorganizowanej z inicjatywy Andrzeja Olechowskiego. Kampania wyborcza 2007 W czerwcu 2007 podczas krajowej konwencji Sojuszu Lewicy Demokratycznej został wybrany na przewodniczącego rady programowej centrolewicowej koalicji Lewica i Demokraci. W czasie kampanii wyborczej przed wyborami parlamentarnymi w tym samym roku Wojciech Olejniczak ogłosił, że Kwaśniewski w wypadku zwycięstwa tego ugrupowania będzie kandydatem koalicji na premiera. We wrześniu 2007 polskie stacje telewizyjne pokazały fragmenty wygłoszonego w tym samym miesiącu wykładu Kwaśniewskiego w języku rosyjskim przed studentami z Kijowa. Na tym odczycie były prezydent chwiał się i miał kłopoty z mową. Na pytanie dziennikarzy stwierdził: Może wypiłem jeden kieliszek wina, a może dziesięć. Mam prawo robić co chcę, jestem wolnym człowiekiem (...). Podobny charakter miało wystąpienie podczas przedwyborczej konferencji LiD w Szczecinie z października 2007. Kwaśniewski oświadczył, że jego zachowanie było spowodowane lekami mogącymi wywołać skutek przypominający spożycie alkoholu, zażywanymi w związku z chorobą, której miał nabawić się na Filipinach. Kilka dni później były prezydent przeprosił jednak publicznie „za chwile słabości”. 21 października 2007 po słabszym od oczekiwanego wyniku wyborczym Lewicy i Demokratów zapowiedział, że ostatecznie wycofuje się z polityki. Działalność po 2007 Zaangażował się w działalność stowarzyszenia Jałtańska Strategia Europejska, a w 2010 stanął na czele zarządu tej organizacji, działającej na rzecz integracji europejskiej Ukrainy i założonej przez Wiktora Pinczuka. W 2008 objął funkcję przewodniczącego Europejskiej Rady ds. Tolerancji i Pojednania (ECTR), powołanej przez Europejski Kongres Żydów do zwalczania przejawów rasizmu i antysemityzmu w Polsce. W tym samym roku uczestniczył w spotkaniu Grupy Bilderberg. Został również członkiem międzynarodowego ciała doradczego, działającego przy prezydencie Kazachstanu Nursułtanie Nazarbajewie, a także przewodniczącym rady Fundacji im. Jerzego Szmajdzińskiego. W 2013 założył wspólnie z posłem Januszem Palikotem i eurodeputowanym Markiem Siwcem ruch Europa Plus, który stał się stowarzyszeniem i koalicją kilku ugrupowań politycznych o charakterze lewicowym i centrowym. W 2014 został członkiem rady dyrektorów ukraińskiego przedsiębiorstwa branży gazowej Burisma Holdings, kontrolowanego przez cypryjską spółkę należącą do Mykoły Złoczewskiego, byłego ministra energetyki związanego z Partią Regionów. Życie prywatne 23 listopada 1979 ożenił się z Jolantą Konty. W 2005, pod koniec drugiej kadencji prezydenckiej, para wzięła ślub kościelny w kaplicy pałacowej; ceremonii przewodniczył ksiądz prałat pułkownik Jan Domian. Mają córkę Aleksandrę. Deklaruje się jako agnostyk. Wspierał jednocześnie zamieszczenie odwołania do chrześcijaństwa w preambule traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Wyniki wyborcze Odznaczenia i wyróżnienia Polskie ordery Aleksander Kwaśniewski z tytułu objęcia urzędu prezydenta RP stał się: kawalerem Orderu Orła Białego, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczącym Kapituły, kawalerem Orderu Odrodzenia Polski I klasy, Wielkim Mistrzem Orderu i przewodniczącym Kapituły. Zagraniczne ordery i odznaczenia Krzyż Wielki Orderu Witolda Wielkiego (1996) – Litwa Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Łaźni (1996) – Wielka Brytania Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Zasługi (1996) – Włochy Krzyż Wielki Orderu Narodowego Legii Honorowej (1996) – Francja Krzyż Wielki Orderu św. Olafa (1996) – Norwegia Krzyż Wielki Orderu Zbawiciela (1996) – Grecja Krzyż Wielki Orderu św. Michała i św. Jerzego (GCMG) (1996) – Wielka Brytania Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Białej Róży (1997) – Finlandia Krzyż Wielki Orderu Trzech Gwiazd (1997) – Łotwa Wielka Wstęga z Łańcuchem Orderu Księcia Jarosława Mądrego (1997) – Ukraina Wielka Wstęga z Łańcuchem Orderu Korony Królestwa (1997) – Malezja Krzyż Wielki Orderu Lwa Niderlandzkiego (1997) – Holandia Order Podwójnego Białego Krzyża I klasy (1997) – Słowacja Wielki Łańcuch Orderu Księcia Henryka (1997) – Portugalia Łańcuch Orderu Krzyża Ziemi Maryjnej (1998) – Estonia Wielka Gwiazda Odznaki Honorowej za Zasługi (1998) – Austria Łańcuch Orderu Gwiazdy Rumunii (1999) – Rumunia Krzyż Wielki Orderu Wielkiego Księcia Giedymina (1999) – Litwa Łańcuch Orderu Zasługi (1999) – Chile Wielka Wstęga Orderu Leopolda (1999) – Belgia Order Państwa (2000) – Turcja Wielki Order Króla Tomisława (2001) – Chorwacja Wielki Łańcuch Orderu Izabeli Katolickiej (2001) – Hiszpania Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Zasługi (2001) – Węgry Wielki Łańcuch Orderu Krzyża Południa (2002) – Brazylia Krzyż Wielki Klasy Specjalnej Orderu Zasługi (2002) – Peru Krzyż Wielki Orderu Zasługi RFN (2002) – Niemcy Łańcuch Orderu Gwiazdy Białej (2002) – Estonia Wielka Wstęga Orderu Przyjaźni (2002) – Kazachstan Wielka Wstęga Orderu Najwyższego Chryzantemy (2002) – Japonia Złoty Order Wolności (2002) – Słowenia Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Narodowego Zasługi (2002) – Malta Krzyż Wielki Orderu Wiernej Służby (2003) – Rumunia Order Lwa Białego I klasy z Łańcuchem (2004) – Czechy Krzyż Wielki Krzyża Uznania (2005) – Łotwa Order za Zasługi I stopnia (2005) – Ukraina Krzyż Wielki ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego (2005) – Litwa Niepaństwowe Order św. Marii Magdaleny I stopnia (1998) – Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny Wielki Order Świątobliwego Patriarchatu Ekumenicznego (2000) – Ekumeniczny Patriarchat Prawosławny w Konstantynopolu Łańcuch Złotego Orderu Olimpijskiego (1997) – MKOL Łańcuch Znaku Honorowego (1998) – Litewski Narodowy Komitet Olimpijski Łańcuch Złotego Orderu za Zasługi dla Lekkiej Atletyki (1999) – IAAF (Międzynarodowej Federacji Lekkiej Atletyki) (1999) The EOC Order of Merit (2000) – Stowarzyszenie Europejskich Komitetów Olimpijskich (EOC) Order Uśmiechu (2003) – Międzynarodowa Kapituła Orderu Uśmiechu w Warszawie Odznaka Honorowa Województwa Świętokrzyskiego (2018) Pozostałe wyróżnienia Otrzymał nagrodę „Wiktora” za osobowość telewizyjną w latach 1993, 1995 i 2000. Laureat Nagrody Kisiela w 1993 i tytułu Człowiek Roku 1993 według tygodnika „Wprost”. Otrzymał także tytuł „Człowieka Roku” Forum Ekonomicznego (2000). W 2010 wyróżniony Nagrodą Orła Jana Karskiego, a w 2022 Nagrodą im. Henryka Panasa. Uhonorowany tytułami doktora honoris causa Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie (2004), Akademii Kijowsko-Mohylańskiej (2005) i Uniwersytetu Wileńskiego (2005). W 1997 wyróżniony tytułem honorowego obywatela Kijowa. Otrzymał też honorowe obywatelstwo Białogardu (1999), Kielc (1999), Szprotawy (2000), Helu (2005), Wisły (2005) oraz Warszawy (2010). Postępowania sądowe W 1997 na łamach pierwszej edycji dziennika „Życie” (w wydaniach z 22 sierpnia oraz z 23–24 sierpnia) zostały opublikowane artykuły Wczasy Ałganowa i Kwaśniewskiego oraz Wakacje z agentem autorstwa Jacka Łęskiego i Rafała Kasprowa. Dotyczyły one domniemanych spotkań Aleksandra Kwaśniewskiego (wtedy przewodniczącego KP SLD) z rosyjskim szpiegiem Władimirem Ałganowem w pensjonacie „Rybitwa” na terenie Centralnego Ośrodka Sportu w Cetniewie w sierpniu 1994. Urzędujący prezydent zaprzeczył, by spotykał się z Władimirem Ałganowem, na co „Życie” opublikowało zdjęcia, na których Aleksander Kwaśniewski znajdował się obok Władimira Ałganowa. Aleksander Kwaśniewski wytoczył powództwo o naruszenie dóbr osobistych dziennikarzom oraz redaktorowi naczelnemu Życia, Tomaszowi Wołkowi. Był to pierwszy proces cywilny w Polsce urzędującego prezydenta przeciwko przedstawicielom mediów. W postępowaniu ustalono, że w sierpniu 1994 Aleksander Kwaśniewski, mimo że miał wykupiony pobyt w pensjonacie, przebywał poza granicami kraju. W 2000 Sąd Okręgowy w Warszawie uznał, że informacje na temat rzekomych spotkań były nieprawdziwe i nakazał pozwanym przeproszenie prezydenta, oceniając, iż autorzy tekstów dochowali rzetelność przy zbieraniu informacji, jednak uchybili rzetelności przy pisaniu artykułów. W 2001 Sąd Apelacyjny w Warszawie nie uwzględnił apelacji dziennikarzy, jednak orzeczenie sądu drugiej instancji uchylił w 2003 Sąd Najwyższy na skutek kasacji. Przy ponownym rozpoznaniu sprawy w 2004 sąd apelacyjny ponownie oddalił apelację, przyjmując, że autorzy tekstów nie zachowali należytej staranności już podczas zbierania informacji. Wyrok ten ponownie został zaskarżony kasacją, której Sąd Najwyższy nie uwzględnił, co ostatecznie zakończyło postępowanie. Przypisy Członkowie Kapituły Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Członkowie Kapituły Orderu Orła Białego (III Rzeczpospolita) Członkowie Socjalistycznego Związku Studentów Polskich Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Wileńskiego Działacze PZPR Działacze Stowarzyszenia Ordynacka Honorowi obywatele Kielc Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy Honorowi obywatele Wisły Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 1995 roku Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2000 roku Laureaci Nagrody Kisiela Ludzie roku tygodnika Wprost Ludzie związani z Helem Ministrowie PRL Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita) Odznaczeni Medalem Pro Memoria Odznaczeni Orderem Wolności Republiki Słowenii Polacy odznaczeni Odznaką Honorową za Zasługi dla Republiki Austrii Polacy odznaczeni Orderem Narodowym Zasługi (Malta) Odznaczeni Orderem Chryzantemy Polacy odznaczeni Orderem Izabeli Katolickiej Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Południa Polacy odznaczeni Orderem Lwa Niderlandzkiego Polacy odznaczeni Orderem Podwójnego Białego Krzyża Polacy odznaczeni Orderem św. Michała i św. Jerzego Odznaczeni Orderem Uśmiechu Polacy odznaczeni Orderem Wielkiego Księcia Giedymina Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej Polacy odznaczeni Orderem Księcia Jarosława Mądrego Polacy odznaczeni Wielkim Łańcuchem Orderu Infanta Henryka (Portugalia) Polacy odznaczeni Wielkim Krzyżem ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego Polacy odznaczeni Wielkim Krzyżem Orderu Witolda Wielkiego Polacy odznaczeni Wielkim Orderem Króla Tomisława Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry) Polacy odznaczeni Orderem Trzech Gwiazd Polacy – odznaczeni Krzyżem Wielkim Legii Honorowej Polacy odznaczeni Orderem Lwa Białego Polacy odznaczeni Orderem Białej Róży Finlandii Polacy odznaczeni Orderem Gwiazdy Białej Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej Polacy odznaczeni Orderem Leopolda (Belgia) Polacy odznaczeni Orderem Łaźni Odznaczeni Orderem św. Marii Magdaleny Polacy odznaczeni Orderem Świętego Olafa Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec Polacy odznaczeni Orderem Zbawiciela Polacy odznaczeni Orderem Gwiazdy Rumunii Politycy SdRP i SLD Polscy dziennikarze Polscy redaktorzy naczelni Posłowie na Sejm III Rzeczypospolitej Polskiej Prezesi Polskiego Komitetu Olimpijskiego Prezydenci Polski Uczestnicy Okrągłego Stołu (strona partyjno-rządowa) Polacy odznaczeni Orderem Olimpijskim Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Chile) Polacy odznaczeni Krzyżem Uznania Polacy odznaczeni Orderem Wiernej Służby (Rumunia) Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Peru) Odznaczeni Odznaką Honorową Województwa Świętokrzyskiego Wykładowcy Uniwersytetu Georgetown Ludzie urodzeni w Białogardzie Urodzeni w 1954 Biografie kanonu polskiej Wikipedii Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993) Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej II kadencji (1993–1997)

48575

https://pl.wikipedia.org/wiki/Niger

Niger

Niger, Republika Nigru (fr. République du Niger) – państwo położone w Afryce Zachodniej na Saharze, bez dostępu do morza. Niger liczy ponad 1,3 mln km² powierzchni. Graniczy z Algierią (956 km), Libią (354 km), Czadem (1175 km), Nigerią (1497 km), Beninem (266 km), Burkina Faso (628 km) i z Mali (821 km). W 2011 roku w państwie mieszkało 15 306 252 osób. Kraj uzyskał niepodległość 3 sierpnia 1960 roku. Językiem urzędowym jest francuski. Niger dzieli się na 7 departamentów i jeden dystrykt stołeczny. Stolicą jest Niamey. Niger należy do Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Międzynarodowej Organizacji Pracy, Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Międzynarodowego Trybunału Karnego, Organizacji Konferencji Islamskiej, Organizacji Narodów Zjednoczonych, Unii Afrykańskiej i Światowej Organizacji Handlu i ECOWAS. Geografia Prawie cały obszar Nigru leży na południowej Saharze. Niger znajduje się na powierzchni wyżynnej (wys. 200–500 m). W centrum państwa wznosi się Wyżyna Air, zbudowana ze skał krystalicznych. Na wyżynie znajdują się wulkaniczne masywy (m.in. Baguezane, 2022 m). Na wschód od wyżyny rozciąga się pustynna niecka Tenere, a na zachód niecka Talak. Na północy Nigru znajduje się płaskowyż Dżado osiągający do 1150 metrów wysokości. Klimat zwrotnikowy kontynentalny, suchy i skrajnie suchy na północy. W części środkowej i południowej klimat jest podrównikowy suchy (wilgotniejszy na skrajnym południu). Średnia roczna suma opadów waha się pomiędzy 20–50 mm na północy do 600–800 mm na południu. Pora deszczowa przypada w sierpniu w części środkowej. W części południowej pora deszczowa rozpoczyna się w czerwcu, a kończy we wrześniu. Średnia temperatura w styczniu (będącym najchłodniejszym miesiącem) wynosi 16–17 °C na północy i 24 °C na południu. W części północnej najcieplejszym porą jest lipiec zaś w części środkowej i południowej okres pomiędzy kwietniem i majem. Na północy średnia temperatura w najcieplejszym okresie wynosi 32 °C, a w części środkowej i południowej 34 °C. Średnie opady dla kraju wynoszą: 0 mm w styczniu oraz 138 mm w lipcu. Są duże amplitudy dobowe temperatury. Podczas zimy można zaobserwować harmattan będący suchym i ciepłym wiatrem znad Sahary. W Nigrze jedyną stałą rzeką jest Niger, przepływający przez południowo-zachodnią część państwa. Pozostałe rzeki są rzekami okresowymi. W Nigrze znajdują się liczne suche doliny (wadi). Na południowym wschodzie leży jezioro Czad. Na północy istnieje roślinność pustynna, przechodząca ku południowymi w półpustynną. W południowej części Nigru znajdują się sawanny z udziałem kolczastych drzew (głównie akacji) oraz baobabów. Na zachód od jeziora Czad znajdują się suche tereny porośnięte sawanną trawiastą. Wzdłuż wady rosną akacje i palmy dum. W 2006 roku w Nigrze znajdowało się 6,6% powierzchni kraju pod ochroną prawną. W Nigrze dziko żyją krokodyle, lwy, bawoły, hipopotamy i słonie. Susza i powódź w 2010 W 2010 roku część Nigru została dotknięta suszą, zaś tereny położone przy rzece Niger zostały dotknięte powodzią. W wyniku monsunu doszło do potężnych ulew w części państwa. Rzeką Niger płynęła największa fala powodziowa od 80 lat. Na niektórych terenach zaczęła odradzać się roślinność, lecz stale podnoszący się poziom wód sprawił, że rośliny zgniły. Susza i powódź przyczyniły się do klęski głodu w Nigrze. Według organizacji humanitarnej Oxfam, ponad połowa mieszkańców Nigru potrzebowała wówczas bezpośredniej pomocy żywnościowej. Początkowo Niger otrzymał dużą pomoc humanitarną, ale w wyniku powodzi w Pakistanie, większość pomocy zaczęła trafiać do tego kraju. Powódź zniszczyła schronienia dla ok. 70 tys. ludzi. W sierpniu 2010 roku Światowy Fundusz Żywnościowy przekazał na pomoc mieszkańcom Nigru 15 mln dolarów. Historia Ziemie Nigru zamieszkane były od górnego paleolitu. Pustynnienie obszaru Sahary (od III tysiąlecia p.n.e.) spowodowało migrację na południe, ku dolinie rzeki Niger, początkowo ludów rolniczych, potem pasterzy bydła utożsamianych z Fulanami. Od X w. ludy Hausa zakładały miasta-państwa na południu kraju, a północne obszary opanowały koczownicze plemiona Tuaregów. W XVI w. imperium Songhaj rozciągnęło swą władzę nad większością ziem należących obecnie do Nigru. Na początku XIX w. nigeryjskie plemiona Fulani prowadziły świętą wojnę z Hausa, przejmując władzę na południu. Podczas konferencji w Berlinie (1884-1885), dotyczących posiadłości w Afryce Środkowej, Niger został przydzielony Francuzom, którzy przybyli tu w 1891 roku, ale kolonizacja tych ziem trwała do I wojny światowej. Od 1922 roku Niger wchodził w skład francuskiej Afryki Zachodniej. Od 1958 roku otrzymał autonomię w ramach Wspólnoty Francuskiej, a w 1960 roku uzyskał niepodległość, po podpisaniu z Francją porozumienia w sprawie pomocy finansowej, obronnej, technicznej i kulturalnej. Od 1974 roku w kraju rządziła Najwyższa Rada Wojskowa i do 1988 roku działalność partii politycznych była zakazana. W 1989 roku odbyło się referendum konstytucyjne i wybory prezydenckie, które wygrał Ali Saibou, przeciwnik wielopartyjnej demokracji. Pod presją opozycji, po licznych strajkach i demonstracjach, wyraził zgodę na reformy. Rok później Amadou Cheiffou został mianowany premierem rządu tymczasowego. Wielopartyjna konstytucja została przyjęta drogą referendum w 1992 roku, a w rok później w wyniku wolnych wyborów doszło do utworzenia koalicji rządowej. Prezydentem został Mahamane Ousmane, przywódca Konwencji Demokratycznej i Społecznej. Katastrofalne powodzie we wschodnim i środkowym Nigrze zakończyły w 1994 roku wieloletnią suszę. Rok później zawarto pokój ze zbuntowanym plemieniem Tuaregów, które od 1991 roku prowadziło walki z siłami rządowymi, domagając się większych udziałów w zyskach z eksploatacji złóż uranu. W 1996 roku junta wojskowa obaliła prezydenta, zawiesiła konstytucję i działalność partii politycznych oraz rozwiązała parlament i rząd. Władzę objęła Rada Ocalenia Narodowego z podpułkownikiem Ibrahim Baré Maïnassara na czele, który jeszcze w tym samym roku wprowadził nową konstytucję, utworzył partię – Związek Niezależnych na rzecz Odnowy Demokracji (UNIRD) oraz wygrał wybory prezydenckie, a jego partia – wybory parlamentarne. W kolejnym zamachu stanu, w kwietniu 1999 roku, Mainassara zginął, rządy przejęła Rada Pojednania Narodowego, a szefem państwa został stojący na jej czele major Daouda Malam Wanké, dowódca Gwardii Prezydenckiej. Wprowadzono nową konstytucję, która ograniczała kompetencje prezydenta na rzecz parlamentu i rządu oraz przekazała rządy cywilom. Wybory prezydenckie 22 grudnia 1999 roku wygrał Mamadou Tandja z partii MNSD, a parlamentarne – jego partia, która jednak nie uzyskała bezwzględnej większości i utworzyła rząd koalicyjny z CDS. Jeszcze w 1999 roku uchwalono nową konstytucję. Sukcesem nowych władz było rozbrojenie powstańców spośród Tuaregów i Tubu oraz uzyskanie pożyczek z instytucji międzynarodowych. Wybory w 2004 roku wygrał dotychczasowy prezydent i popierająca go partia. W tym samym roku w Nigrze przeprowadzono po raz pierwszy w historii wybory lokalne. Konflikt z Beninem rozwiązał Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, który w 2005 roku przyznał Nigrowi większość sporych wysepek na rzece stanowiącej linię graniczną z Beninem. W maju 2009 w Nigrze rozpoczął się kryzys polityczny z powodu planów prezydenta Tandji dotyczących wydłużenia jego drugiej kadencji i zniesienia kadencyjności szefa państwa w ogóle. W wyniku przeprowadzonego wbrew decyzji sądu referendum, do ustawy zasadniczej wprowadzone zostały stosowne poprawki. Zmiana prawa spowodowała krytykę ze strony opozycji i społeczności międzynarodowej. W kraju rozpoczęły się protesty społeczne. Po porażce rozmów negocjacyjnych pod egidą ECOWAS, w lutym 2010 wojsko dokonało zamachu stanu, obalając prezydenta Tandję Mamadou. Władzę w kraju przejęła junta wojskowa na czele z Salou Djibo. Junta wojskowa ogłosiła jednakże plan powrotu do rządów cywilnych. W październiku 2010 w kraju odbyło się referendum konstytucyjne, a w styczniu 2011 demokratyczne wybory. W ich wyniku nowym prezydentem republiki wybrany został wieloletni lider opozycji Mahamadou Issoufou, obejmując urząd 7 kwietnia 2011. Wiosną 2014 roku powstało wspólne wojsko Nigerii i jej państw sąsiadujących (między innymi z Nigrem) w celu pokonania terrorystów z Boko Haram. Wspólna armia powstała w wyniku nacisku państw zachodnich. W czerwcu 2015 roku terroryści z organizacji Boko Haram zaatakowali Niger i Czad. Podczas ataku w Nigrze doszło do zamordowania około 50 osób. W listopadzie 2015 roku Niger zamknął 151 szkół, do których chodziło 12,5 tys. dzieci. Szkoły zamknięto w obawie o atak terrorystów z organizacji Boko Haram działającym w sąsiedniej Nigerii. Nauczyciele w obawie o swoje bezpieczeństwo nie zjawiali się w pracy. Brak działających szkół doprowadził do fali paniki wśród miejscowych mieszkańców. Władze Nigru wraz z ONZ rozpoczęły pracę nad zapewnieniem bezpiecznych warunków do edukacji. Pod koniec lipca 2023 roku w państwie doszło do zamachu stanu, w wyniku którego władzę stracił prezydent Mohamed Bazoum oraz premier Ouhoumoudou Mahamadou wraz z całym rządem. Polityka Niger jest republiką. Głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję. Władza ustawodawcza należy do 1-izbowego Zgromadzenia Narodowego, liczącego 113 deputowanych, pochodzącego z wyborów powszechnych, o 5-letniej kadencji. Władzę wykonawczą sprawuje rząd z premierem na czele. Prezydent mianuje premiera. Obecny ustrój polityczny opiera się na konstytucji uchwalonej w 1999 roku. Głównymi partiami są: powstały w 1988 roku Ruch Narodowy na rzecz Rozwijającego się Społeczeństwa–Nassara (Mouvement National pour une Société de Développement–Nassara, MNSD–Nassara), centrowa Konwencja Demokratyczna i Społeczna–Rahama (Convention Démocratique et Sociale–Rahama, CDS–Rahama), Nigerska Partia na rzecz Demokracji i Socjalizmu–Tarayya (Parti Nigérien pour la Démocratie et le Socialisme–Tarayya, PNDS–Tarayya) oraz koalicja opozycyjna Koordynacja Sił Demokratycznych (Coordination des Forces Démocratiques, CFD). Niger jest bardzo ważnym państwem dla Republiki Francuskiej zwłaszcza w ostatnim czasie. Stanowi punkt strategiczny pozwalający ocenić sytuację na granicach Mali i Burkina Faso. Poza dotacjami i inwestycjami ze strony francuskiej, zwiększono także ilość stacjonujących francuskich wojsk. Niger ma podpisaną współpracę wojskową z Federacją Rosyjską, jednak pomimo tego jest otwarty na porozumienie z Francją. Podział administracyjny Niger jest podzielony na 7 regionów administracyjnych: Region Agadez Region Diffa Region Dosso Region Maradi Region Tahoua Region Tillabéri Region Zinder Miasta Gospodarka Niger należy do grupy najbiedniejszych państw na świecie. ONZ zalicza ten kraj do grupy jednych z najsłabiej rozwiniętych państw świata (tzw. LDC – Least Developed Countries). W 2007 roku PKB per capita wynosiło 700 USD. Do 2014 roku PKB per capita wzrosło do 1100 USD. Około 50% budżetu państwa stanowi pomoc finansowa (głównie pochodząca z Francji). Pod koniec lat 90. zadłużenie zagraniczne przekroczyło roczną wartość dochodu narodowego. W 2000 roku Międzynarodowy Fundusz Walutowy rozpoczął program umorzenia części zagranicznego zadłużenia. Pomoc finansową przeznaczono m.in. na rozbudowę infrastruktury wiejskiej, ochronę zdrowia, szkolnictwo. Długotrwałe susze, konieczność importu żywności, masowy przemyt towarów z Nigerii oraz niestabilna sytuacja polityczna pogarsza sytuację gospodarczą Nigru. Spadek cen rud uranu (od początku lat. 80 XX w. do pierwszych lat XXI w.) osłabił rozwój górnictwa. Polityka gospodarcza opiera się na zwiększeniu areału rolnego (nawodnienie ok. 40 tys. ha). Około 3% powierzchni Nigru nadaje się na uprawy, zaś około 10% powierzchni państwa przeznaczono na pastwiska. 37,7% wartości PKB pochodzi z rolnictwa, 18,6% z przemysłu i 43,7% z usług. W 2014 roku inflacja wynosiła -0,9%. Przemysł W górnictwie największe znaczenie mają rudy uranu, wydobywane na wyżynie Air w rejonie Arlit. W 2004 roku wydobyto 3,3 tys. ton, dzięki czemu Niger stał się jednym z czołowych producentów na świecie. Z powodu braku linii kolejowych i oddalenia złóż od głównych ośrodków gospodarczych uran transportowany jest drogą lotniczą. W pobliżu Agades wydobywa się węgiel kamienny. Oprócz uranu i węgla wydobywane są złoto (4,2 tony w 2005 roku) i kasyteryt. Ponadto w Nigrze znajdują się złoża fosforytów, rud miedzi i żelaza. Przemysł przetwórczy jest słabo rozwinięty, skupiony głównie w stolicy. Obejmuje przemysł spożywczy (m.in. przetwórstwo orzeszków ziemnych), włókienniczy (oczyszczalnie bawełny), cementowy, skórzany, chemiczny. Rozwinięte jest rzemiosło (tkactwo, garncarstwo, wyroby ze skóry i miedzi, jubilerstwo). Rolnictwo Ponad 90% mieszkańców pracuje w rolnictwie. Do długoletnich susz z lat 80. Niger był krajem samowystarczalnym w produkcji żywności. Uprawia się proso, sorgo, wigna, ryż, maniok, bataty, kukurydzę, palmę daktylową, trzcinę cukrową, orzeszki ziemne, bawełnę. Hoduje się kozy, bydło (zebu), owce, osły (Niger jest głównym światowym producentem mięsa oślego, w 2005 roku wyprodukował 4,3 tys. ton mięsa), wielbłądy. Transport i łączność Niger nie posiada linii kolejowych. Rządy Nigru i Beninu planują wybudować linię kolejową z Niamey do Kotonu. Długość dróg kołowych wynosi 18 949 km (z czego 3912 km jest utwardzonych). Przez Niger przechodzą 2 drogi transsaharyjskie: z Algierii przez Zinder do Nigerii oraz z Mali przez Niamey do Beninu. W Nigrze znajduje się 30 lotnisk (w tym międzynarodowy port lotniczy w Niamey). Na rzece Niger istnieje sezonowa żegluga (wrzesień-marzec). Na potrzeby Nigru Togo wydzieliło nabrzeżu w porcie Lomé. W 2005 roku Niger miał ok. 24 tys. abonentów telefonii stacjonarnej. W 2004 roku w Nigrze było 148 tys. użytkowników telefonów komórkowych. Do 2014 roku liczba abonentów telefonii stacjonarnej zwiększyła się do ok. 110 tys., a liczba użytkowników telefonów komórkowych do 8,2 mln. W 2014 roku stały dostęp do internetu miało ok. 281 tys. mieszkańców państwa. Handel zagraniczny Wartość eksportu w 2005 roku wyniosła 410 mln USD, a wartość importu 920 mln USD. Niger eksportuje głównie uran, skóry, żywe zwierzęta, orzeszki ziemne, warzywa. Importuje się głównie maszyny, ropę naftową i inne surowce, żywność, artykułu przemysłowe, zboża, leki, oraz pojazdy. Niger handluje głównie z Francją, Stanami Zjednoczonymi i Nigerią. Demografia Według The World Factbook, w lipcu 2015 roku żyło 18 045 729 mieszkańców. Tym samym Niger był 62. państwem pod względem liczby ludności. Większość ludności Nigru zamieszkuje południowo-zachodnią i środkową część państwa. Oprócz wielu wiosek znajdują się tu główne miasta, w których mieszka 18,7% mieszkańców kraju (2015). W stolicy Niamey mieszkało 1,09 mln mieszkańców. Część północna zajęta głównie przez obszary pustynne i półpustynne jest praktycznie, poza kilkoma oazami, bezludna. Główne grupy etniczne Nigru stanowią plemiona: Hausa (53,1%), Songaj (21,2%), Tuaregowie (11%), Fulanie (6,5%), Kanuri (5,9%), Gurma (0,8%), Arabowie (0,4%), Tubu (0,4%) (dane z 2006 roku). Niecały 1% mieszkańców Nigru nie należało lub nie zostało zdefiniowanych do powyższej listy plemion. Średnia długość życia wynosi 52,6 lat. Niger ma najwyższy na świecie wskaźnik urodzeń 51,6‰ oraz Współczynnik dzietności wynoszący 7,75 dziecka na jedną kobietę. Pod względem przyrostu naturalnego zajmuje czwarte miejsce na świecie z wynikiem 3,25%. Średni wiek mieszkańca kraju wynosi 15,2 lat (15,1 dla mężczyzn i 15,3 dla kobiet) a wskaźnik analfabetyzmu w 2005 roku wyniósł 82,4%. Według statystyk ONZ, do 2100 roku liczba ludności Nigru może zwiększyć się co najmniej pięciokrotnie. Niecałe 0,5% mieszkańców Nigru choruje na AIDS lub było nosicielem wirusa HIV. W 2014 roku ok. 51 800 mieszkańców Nigru żyło z HIV/AIDS. W 2014 roku na tę chorobę zmarło około 3400 osób. Języki W Nigrze poza francuskim, językiem oficjalnym, najbardziej rozpowszechniony są: język hausa oraz dżerma. W stolicy Nigru – Niameyu, mówi się głównie dżerma, natomiast na północy tamaszek. Oprócz tych języków używane są jeszcze fulfulde, kanuri i arabski. Najmniej użytkowników mają języki gurmacze i tubu. Religia Struktura religijna kraju w 2021 roku, według World Christian Database: islam – 96,55%, tradycyjne religie etniczne – 3,08%, chrześcijaństwo – 0,26%: ewangelikalni, zielonoświątkowcy, inni protestanci i niezależne kościoły (43,2 tys.), katolicy (21,2 tys.) niestowarzyszeni (0,3 tys.), brak religii – 0,05%, bahaizm – 0,03%, inne religie – 0,02%. Organizacja Open Doors umieściła w 2014 roku Niger na 49. miejscu w rankingu państw prześladujących chrześcijan. W 2013 roku Niger zdobył 35 punktów na World Watch List, zaś rok później liczba punktów zwiększyła się do 45. Wzrost liczby punktów wynikł z rosnącego wpływu islamu. Jak wskazuje Open Doors, chrześcijanie są prześladowani przez islamskich radykałów. W ostatnich latach Niger stopniowo pozbywał się cech typowych dla Zachodniej Afryki (w Afryce Zachodniej przeważają państwa świeckie, z umiarkowanym islamem). Od 1991 roku pojawiają się liczne islamskie stowarzyszenia (w tym grupy wahabickie). Organizacje te często krytykowały Niger za swój świecki i demokratyczny charakter. Chrześcijanie spotykają się z dyskryminacją w życiu społecznym. W 2014 roku doszło do ataków na kościoły w Zinder (2), Niamey (2) i Maradi (3). Chrześcijanie otrzymywali również groźby porwania i pogróżki. Zamieszki antychrześcijańskie i antyfrancuskie w styczniu 2015 roku Po ataku terrorystycznym na redakcję Charlie Hebdo 16 stycznia 2015 roku doszło do protestów w mieście Zinder. Protesty miały charakter antychrześcijański i antyfrancuski. Około 50 manifestantów, mimo strzałów ostrzegawczych policji, staranowało drzwi do francuskiego centrum kulturalnego, które sprzedawało magazyn „Charlie Hebdo”. Doszło do podpalenia centrum. Podczas starć zginęły cztery osoby, a 45 osób zostało rannych. 18 stycznia 2015 roku doszło do serii podpaleń kościołów, hoteli i innych miejsc publicznych w Nigrze. Zamieszki, podczas których doszło do podpaleń, miały związek z opublikowaniem karykatury Mahometa w tygodniku „Charlie Hebdo”. Nigerski rzecznik policji Adily Toro poinformował, że w stolicy zniszczono 45 kościołów, pięć hoteli, 36 punktów z napojami, jeden sierociniec i jedną szkołę chrześcijańską. Podczas starć manifestantów z policją zginęło 5 osób, a 128 osób (w tym 94 funkcjonariuszy sił bezpieczeństwa) zostało rannych. Zatrzymano 189 osób. W wyniku zamieszek wojsko objęło ochroną część chrześcijan, zaś władza wykorzystała protesty do zatrzymań członków opozycji. Nauka W 1971 roku założono Uniwersytet Państwowy w Niamey. W 1975 roku powstał także Uniwersytet Muzułmański Nigru, założony przez Konferencję Państw Muzułmańskich. Obecnie Niger posiada cztery uniwersytety. W państwie działa także Nigeryjski Uniwersytet Otwarty ze studiami zaocznymi, korespondencyjnymi i telewizyjnymi. W państwie działają cztery politechniki, 14 instytutów politechnicznych, 6 wyższych szkół medycznych oraz osiem innych wyższych szkół zawodowych. W Nigrze działa sześć instytucji prowadzących badania stosowane i rozwojowe. Głównym sponsorem badań jest rząd Nigru oraz medyczny Francuski Instytut Badań Naukowych na rzecz Wspólnego Rozwoju (Institut Français de Recherches Scientifique pour Développement en Coopération). Zobacz też Nigerskie Siły Powietrzne Przypisy Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych Państwa w Afryce

5194476

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dmitrij%20Utkin

Dmitrij Utkin

Dmitrij Walerjewicz Utkin (; ps. Wagner; ur. 11 czerwca 1970 w Asbieście, zm. 23 sierpnia 2023 w Kużenkinie) – oficer (podpułkownik) rosyjskiego wywiadu wojskowego (GRU), założyciel Grupy Wagnera, odpowiadający za koordynację i planowanie operacji rozmieszczania najemników w różnych krajach. Bohater Federacji Rosyjskiej. Decyzją z dnia 13 grudnia 2021 Rada Unii Europejskiej nałożyła na Utkina sankcje z powodu odpowiedzialności za poważne naruszenia praw człowieka popełniane przez Grupę Wagnera, obejmujące tortury oraz pozasądowe, doraźne lub arbitralne egzekucje i zabójstwa. Śmierć Według rosyjskiego ministerstwa ds. sytuacji nadzwyczajnych 23 sierpnia 2023 r. we wsi Kużenkino, leżącej w obwodzie twerskim, doszło do katastrofy lotniczej, w której rozbił się prywatny samolot Embraer Legacy 600 lecący z Moskwy do Sankt Petersburga. Według tychże doniesień, wszystkie 10 osób na pokładzie samolotu zginęło. Rosyjska państwowa agencja medialna TASS poinformowała, że Utkin znajdował się na liście pasażerów lotu. Kanał telegramowy powiązany z Wagnerem twierdził, że odrzutowiec, w którym leciał Utkin, został zestrzelony przez rosyjską obronę powietrzną w obwodzie twerskim. Uwagi Przypisy Funkcjonariusze GRU Ofiary katastrof lotniczych w Rosji Uczestnicy konfliktu we wschodniej Ukrainie od 2014 (strona separatystyczna) Uczestnicy wojny domowej w Syrii Bohaterowie Federacji Rosyjskiej Odznaczeni Orderem „Za zasługi dla Ojczyzny” Odznaczeni Orderem Męstwa Urodzeni w 1970 Zmarli w 2023

5179615

https://pl.wikipedia.org/wiki/Katarzyna%20Sienkiewicz%20%28wokalistka%29

Katarzyna Sienkiewicz (wokalistka)

Katarzyna Sienkiewicz (ur. 18 października 1992 w Warszawie) – polska muzykolog, piosenkarka, autorka tekstów piosenek, dziennikarka muzyczna i aktorka dubbingowa. Życiorys Wraz ze swoim bratem Jackiem tworzy grupę folk-popową Kwiat Jabłoni, która oficjalnie funkcjonuje od marca 2018 roku. Jest córką piosenkarza Jakuba Sienkiewicza, lidera zespołu muzycznego Elektryczne Gitary. Przed powstaniem Kwiatu Jabłoni młodzi wokaliści występowali w zespole Hollow Quartet. Katarzyna Sienkiewicz występuje na scenie jako główna wokalistka, a dodatkowo gra na instrumentach klawiszowych; reżyseruje także teledyski do utworów zespołu. Gościnnie wystąpiła w utworze Pochodnia zespołu T.Love. W latach 2021–2022 prowadziła audycję Kwiaty polskie w Meloradiu. Okazjonalnie pracuje jako aktorka dubbingowa – użyczyła głosu głównej postaci w kinowej animacji pt. Elfinki. Przypisy Ludzie urodzeni w Warszawie Polscy muzykolodzy Polskie wokalistki folkowe Polskie wokalistki popowe Polskie aktorki dubbingowe Polscy reżyserzy teledysków Urodzeni w 1992

19078

https://pl.wikipedia.org/wiki/Referendum

Referendum

Referendum (głosowanie ludowe) – forma głosowania o charakterze powszechnym, najbliższa ideałowi demokracji bezpośredniej, w której udział mogą brać wszyscy obywatele uprawnieni do głosowania (tj. mający czynne prawo wyborcze). W czasie referendum obywatele całego państwa lub jego części wyrażają swoją opinię w kwestii poddawanej głosowaniu. Pierwsze nowoczesne referenda przeprowadzono na kontynencie amerykańskim, gdzie w stanach Massachusetts (w 1778 r.) oraz New Hampshire (w 1792 r.) zatwierdzano konstytucje stanowe. Również konstytucje francuskie z końca XVIII wieku były zatwierdzane w referendach: jakobińska w 1793 r., dyrektorialna (termidoriańska) w 1795 r. oraz tzw. konsularna z 1799 r. Pierwsze ogólnoszwajcarskie referendum przeprowadzono 6 czerwca 1848. Referenda można podzielić według różnych kryteriów na: obligatoryjne i fakultatywne, opiniotwórcze i wiążące oraz ogólnokrajowe i lokalne. W drodze referendum głosujący mogą odwołać organy samorządu wyłonione w wyborach powszechnych przed upływem kadencji, jeżeli nie wywiązują się one ze swoich zadań. Referenda w Polsce Podstawą prawną przeprowadzania referendum lokalnego jest Konstytucja RP oraz ustawy: ustawa z dnia 15 września 2000 r. o referendum lokalnym ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym Referendum ogólnokrajowe Referendum polega na udzieleniu na urzędowej karcie do głosowania odpowiedzi pozytywnej „Tak” lub negatywnej „Nie” na postawione pytania albo na wyborze między zaproponowanymi wariantami rozwiązań. Referendum ma charakter powszechny. Mogą w nim wziąć udział obywatele polscy, którzy najpóźniej w dniu głosowania kończą 18 lat, nie są pozbawieni praw publicznych lub praw wyborczych oraz nie są ubezwłasnowolnieni. Oprócz powszechnego charakteru głosowania, właściwe dla istoty referendum jest uznanie, że głosujący biorą w nim udział na zasadzie równości. Oznacza to, że żadna z osób głosujących nie może oddać więcej niż jednego głosu. Oprócz tego panuje zasada tajności, która gwarantuje indywidualne wyrażenie swojej woli przez każdego uprawnionego. Konstytucja i ustawa o referendum ogólnokrajowym wyróżniają trzy rodzaje referendum ogólnokrajowego: referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, referendum w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej, na podstawie której RP przekazuje organizacji narodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach, referendum w sprawie przyjęcia ustawy zmieniającej Konstytucję RP. Dwie ostatnie mają charakter skonkretyzowany, gdyż dotyczą uchwalonej już przez Sejm i Senat ustawy oraz umowy międzynarodowej zawartej przez Radę Ministrów na ratyfikację, na którą obywatele mają wyrazić zgodę. Wątpliwości budzi pojęcie „sprawy o szczególnym znaczeniu”. Przedmiotem tego referendum mogą stać się sprawy jedynie o charakterze ogólnym, które nie zastępują działań właściwych organów państwowych, lecz konkretyzują późniejszą treść rozwiązań podejmowanych przez odpowiednie organy. Dlatego przedmiotem tego głosowania nie może być jakakolwiek kwestia już wcześniej uregulowana. Zgodnie z Konstytucją RP referendum fakultatywne może zarządzić: Sejm RP bezwzględną większością głosów w obecności przynajmniej połowy ustawowej liczby posłów; Prezydent za zgodą Senatu wyrażoną bezwzględną większością głosów w obecności przynajmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Referendum ogólnokrajowe jest wiążące przy frekwencji powyżej 50%. Jeśli frekwencja jest niższa, wynik referendum ma charakter jedynie opiniodawczy. Konstytucja RP nie przewiduje instytucji referendum obligatoryjnego. Pierwsze referendum w III Rzeczypospolitej zostało przeprowadzone 18 lutego 1996 roku i dotyczyło powszechnego uwłaszczenia obywateli. Referendum lokalne Referendum lokalne może zostać przeprowadzone na obszarze gminy, powiatu bądź województwa, w sprawie samoopodatkowania się mieszkańców bądź wcześniejszego odwołania organu stanowiącego (rady gminy, rady powiatu, sejmiku województwa), bądź organu wykonawczego gminy (wójtów, burmistrzów, prezydentów miast). Odbywa się ono z inicjatywy organu stanowiącego lub na wniosek mieszkańców uprawnionych do głosowania w liczbie: 10% mieszkańców gminy (powiatu), 5% mieszkańców województwa. Wymagana frekwencja wynosi 30%. W przypadku odwołania organu jednostki samorządu terytorialnego pochodzącego z wyborów bezpośrednich, minimalna frekwencja wynosi 3/5 liczby biorących udział w wyborze odwoływanego organu. Referenda w Europie Środkowej Po zmianach ustrojowych w 1989 demokratyczne referenda ogólnokrajowe zaczęto organizować również w krajach Europy Środkowej. Przykładowo w latach 1989-2009 głosowano w ogólnokrajowych referendach 12 razy na Węgrzech (6x2), 10 razy w Słowenii czy 9 razy na Słowacji. Polacy w latach 1989-2012 odpowiadali na 7 pytań referendalnych w czterech referendach ogólnokrajowych podczas trzech głosowań. Zobacz też Referendum konstytucyjne demokracja elektroniczna Przypisy Prawo konstytucyjne

1706242

https://pl.wikipedia.org/wiki/Rafa%C5%82%20Trzaskowski

Rafał Trzaskowski

Rafał Kazimierz Trzaskowski (ur. 17 stycznia 1972 w Warszawie) – polski polityk i politolog, specjalista w zakresie spraw europejskich, doktor nauk humanistycznych, wykładowca akademicki. Poseł do Parlamentu Europejskiego VII kadencji (2009–2013), w latach 2013–2014 minister administracji i cyfryzacji, w latach 2014–2015 sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, poseł na Sejm VIII kadencji (2015–2018), od 2018 prezydent miasta stołecznego Warszawy, od 2020 wiceprzewodniczący Platformy Obywatelskiej. Kandydat na urząd prezydenta RP w drugich wyborach w 2020. Życiorys Wykształcenie Przed wyborami w 1989, będąc uczniem XI Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Reja w Warszawie, zgłosił się jako wolontariusz do pomocy w biurze stołecznego Komitetu Obywatelskiego w kawiarni „Niespodzianka” przy placu Konstytucji 6. Pracował jako tłumacz języka angielskiego i wspierał m.in. wizytującego Polskę przedstawiciela amerykańskiego stanu Michigan, dzięki któremu uzyskał później kilkumiesięczne stypendium, po czym kształcił się w Cranbrook-Kingswood High School w Bloomfield Hills (1990–1991). Maturę zdał w 1991. W 1996 został absolwentem stosunków międzynarodowych na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego. Ukończył także filologię angielską na Wydziale Neofilologii UW (1996) i studia europejskie w Kolegium Europejskim w Natolinie (1997). Był stypendystą Uniwersytetu Oksfordzkiego (1995) oraz Instytutu Unii Europejskiej Studiów nad Bezpieczeństwem w Paryżu (2002). W 2004 uzyskał stopień naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW na podstawie pracy pt. Dynamika reformy instytucjonalnej w Unii Europejskiej przygotowanej pod kierunkiem profesora Stanisława Parzymiesa. Deklaruje znajomość pięciu języków obcych (angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego, rosyjskiego i włoskiego). Działalność zawodowa Od 1995 pracował jako tłumacz symultaniczny. W tamtym czasie pracował również jako nauczyciel języka angielskiego. W 1998 został wykładowcą w Krajowej Szkole Administracji Publicznej, a w 2002 w Collegium Civitas. W latach 2000–2001 był doradcą sekretarza Komitetu Integracji Europejskiej Jacka Saryusza-Wolskiego. Od 2002 pracował też jako analityk w Centrum Europejskim Natolin. W pracy zawodowej zajął się m.in. teorią integracji europejskiej i stosunków międzynarodowych. Działalność polityczna do 2018 W latach 2004–2009 był doradcą delegacji Platformy Obywatelskiej w Parlamencie Europejskim (PE). W wyborach w 2009 z listy tego ugrupowania w okręgu warszawskim uzyskał mandat eurodeputowanego VII kadencji, zdobywając 25 178 głosów. W kampanii wyborczej wspierali go m.in. Tomasz Karolak, Grzegorz Turnau i Michał Żebrowski. W PE VII kadencji został członkiem frakcji Europejskiej Partii Ludowej i wiceprzewodniczącym Komisji Spraw Konstytucyjnych. Pracował również w Komisji Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów. W 2010 był szefem sztabu wyborczego Hanny Gronkiewicz-Waltz w trakcie kampanii samorządowej. 20 listopada 2013 premier Donald Tusk zapowiedział jego nominację na stanowisko ministra administracji i cyfryzacji. Został powołany na ten urząd przez prezydenta Bronisława Komorowskiego 27 listopada 2013 (z mocą od 3 grudnia 2013). Złożył w związku z tym mandat eurodeputowanego. Zakończył urzędowanie w dniu zaprzysiężenia rządu Ewy Kopacz 22 września 2014. W nowym gabinecie 24 września 2014 został powołany na stanowisko sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych odpowiedzialnego za sprawy europejskie. Równolegle pełnił również funkcję pełnomocnika premiera do spraw Rady Europejskiej. W 2015 wystartował w wyborach parlamentarnych jako lider listy wyborczej PO w okręgu krakowskim. Otrzymał 47 080 głosów, uzyskując tym samym mandat posła na Sejm VIII kadencji. W Sejmie został wiceprzewodniczącym Komisji do Spraw Unii Europejskiej. W 2016 został członkiem zarządu krajowego PO. W listopadzie tego samego roku został powołany na funkcję ministra spraw zagranicznych w gabinecie cieni utworzonym przez Platformę Obywatelską. 29 marca 2017 został wiceprzewodniczącym Europejskiej Partii Ludowej. Prezydent Warszawy i pozostała działalność polityczna od 2018 Lata 2018–2020 W listopadzie 2017 został przedstawiony jako wspólny kandydat Platformy Obywatelskiej i Nowoczesnej na prezydenta Warszawy w wyborach samorządowych w 2018. W głosowaniu z października 2018 zwyciężył w I turze, zdobywając 56,67% (505 187 głosów). W związku z wyborem na urząd prezydenta miasta wygasł jego mandat poselski. Urzędowanie rozpoczął po zaprzysiężeniu 22 listopada 2018. 18 lutego 2019 podpisał przygotowaną przez Stowarzyszenie Miłość Nie Wyklucza Deklarację LGBT+, zakładającą realizację w stolicy określonych społecznych postulatów społeczności LGBT+, w tym m.in. reaktywację hostelu interwencyjnego dla osób LGBT+ będących w trudnej sytuacji życiowej, patronat prezydenta Warszawy nad Paradą Równości, wprowadzenie edukacji antydyskryminacyjnej i seksualnej zgodnej ze standardami WHO czy powołanie pełnomocnika prezydenta miasta do spraw społeczności LGBT+. Podpisanie tego dokumentu spotkało się z krytyką niektórych środowisk politycznych (m.in. PiS), pozarządowych oraz medialnych, zwłaszcza o profilu katolickim, konserwatywnym i prawicowym. Krytyczne stanowisko wobec deklaracji wydali również Konferencja Episkopatu Polski i rzecznik praw dziecka Mikołaj Pawlak. Przychylnie o podpisanym dokumencie wypowiedział się natomiast rzecznik praw obywatelskich Adam Bodnar. W 2019 był uczestnikiem spotkania Grupy Bilderberg. W listopadzie 2019 został członkiem Europejskiego Komitetu Regionów, w którym w 2022 objął funkcję przewodniczącego Komisji Środowiska, Zmiany Klimatu i Energii (ENVE). W lutym 2020 został wybrany przez radę krajową Platformy Obywatelskiej na wiceprzewodniczącego partii. Od lutego 2020 współtworzył sztab wyborczy Małgorzaty Kidawy-Błońskiej. W czerwcu 2020 podpisał porozumienie o przystąpieniu Warszawy, jako pierwszego miasta w Polsce, do programu Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju „Zielone Miasta”. Wybory prezydenckie w 2020 15 maja 2020, po uprzedniej rezygnacji kandydatki Koalicji Obywatelskiej Małgorzaty Kidawy-Błońskiej, Rafał Trzaskowski został przedstawiony jako nowy kandydat KO w wyborach prezydenckich w tym samym roku. Po złożeniu 1,6 mln podpisów poparcia został zarejestrowany przez Państwową Komisję Wyborczą jako kandydat na prezydenta RP. Hasło jego kampanii wyborczej brzmiało Silny prezydent, wspólna Polska. Wkrótce po ogłoszeniu swojej kandydatury stwierdził, że „czas powiedzieć dość, władzy, która próbuje nas dzielić. Wszyscy powinniśmy być razem. Trzeba powiedzieć dość nienawiści, kłamstwu, hejtowi”. Stwierdził równocześnie, że nie będzie „prezydentem totalnej opozycji”. Wskazywał, że „prezydent kraju powinien patrzeć władzy na ręce; powinien być partnerem rządzących, a nie ich instrumentem”, a jednocześnie „prezydent musi współpracować z rządem, jeżeli rząd chce wzmacniać Polskę”. W ramach swojego programu wyborczego Nowa Solidarność przedstawił m.in. propozycję podniesienia kwoty wolnej od podatku, propozycję utworzenia funduszu Inwestycje za rogiem skierowanego do małych miejscowości i mającego na celu tworzenie w nich nowych miejsc pracy. Krytykował wielkie inwestycje prowadzone przez rząd PiS, takie jak koncepcja Centralnego Portu Komunikacyjnego czy realizowany przekop Mierzei Wiślanej, twierdząc, że rząd powinien skoncentrować się przede wszystkim na poprawie aktualnej sytuacji Polaków. Postulował większą samodzielność finansową dla samorządów, zwiększenie nakładów na służbę zdrowia, podwyżki dla nauczycieli, usprawnienia w rozliczaniu VAT, „ustawę skromnościową” mającą ograniczać zarobki w zarządach spółek kontrolowanych przez Skarb Państwa, wzmocnienie bezpieczeństwa żywnościowego kraju (poprzez zwiększenie skupu interwencyjnego oraz prywatnego przechowalnictwa produktów rolno-spożywczych) oraz aktywizację seniorów. Opowiedział się za prawem kobiet do zdrowia, bezpieczeństwa, odpowiedzialnego macierzyństwa i równości ekonomicznej. Jego żona Małgorzata Trzaskowska zapowiedziała, że jako pierwsza dama zostanie rzeczniczką kobiet. W zakresie polityki zagranicznej Rafał Trzaskowski opowiedział się za utrzymywaniem pozytywnych relacji z USA, a także za równoczesnym odbudowaniem relacji z Niemcami i Francją w ramach Trójkąta Weimarskiego. Zapowiedział zawetowanie każdej ustawy podnoszącej wiek emerytalny oraz każdej ustawy podnoszącej podatki. Zaproponował emeryturę wolną od podatku oraz dodatek 200 zł do emerytury dla kobiet za każde dziecko. W zakresie polityki rodzinnej deklarował utrzymanie programu 500+, rozwój publicznej sieci bezpłatnych żłobków i przedszkoli, wdrożenie przez państwo bezpłatnego programu zapłodnienia in vitro oraz więcej tanich mieszkań gminnych. Zadeklarował dofinansowanie do 10 tys. zł dla każdego gospodarstwa domowego na inwestycje energetyczne, przywrócenie programu Mieszkanie dla Młodych oraz stworzenie funduszu stypendialnego dla najzdolniejszej młodzieży z małych i średnich miejscowości. Dziennikarze TVP w czasie kampanii zadawali Rafałowi Trzaskowskiemu pytania dotyczące m.in. jego życia prywatnego, w tym udziału jego dzieci w pierwszej komunii świętej. Rafał Trzaskowski odpowiadał krytyką TVP, zarzucając jej upolitycznienie i groteskowe ataki na jego osobę. W maju 2020 stwierdził, że TVP Info „szczuje jednych na drugich”, postulował likwidację tej stacji oraz przeznaczenie środków przeznaczanych na jej utrzymanie na inne cele. W przeprowadzonej 28 czerwca 2020 pierwszej turze głosowania Rafał Trzaskowski zajął drugie miejsce, zdobywając 5 917 340 głosów, co stanowiło 30,46% głosów ważnych. Przeszedł do drugiej tury głosowania wraz z ubiegającym się o reelekcję Andrzejem Dudą, który otrzymał 43,50% głosów ważnych. Spośród kandydatów, którzy nie przeszli do drugiej tury, oddanie na niego głosu zadeklarowali bądź zasugerowali Robert Biedroń, Szymon Hołownia i Władysław Kosiniak-Kamysz. Rafała Trzaskowskiego poparły partie związane z Koalicją Obywatelską (PO, Nowoczesna, iPL, Zieloni, SDPL i WiR), w pierwszej turze oficjalnego poparcia udzieliło mu także SD, a w drugiej turze ponadto UED, LPR i TR. Przed drugą turą nie doszło do debaty pomiędzy kandydatami, ponieważ początkowo Andrzej Duda nie przyjął zaproszenia na zaplanowaną 2 lipca 2020 debatę zorganizowaną przez TVN24, Onet.pl i Wirtualną Polskę, a następnie Rafał Trzaskowski nie stawił się na debacie organizowanej przez TVP (w której odbyła się debata wszystkich 11 kandydatów przed I turą, skrytykowana przez obserwującą procesy wyborcze międzynarodową organizację OBWE), określając ją jako „ustawkę” oraz „wiec wyborczy PiS”. Odpowiadał natomiast w Lesznie w ramach Areny Prezydenckiej na pytania dziennikarzy z kilkunastu zróżnicowanych profilowo redakcji. W drugiej turze głosowania z 12 lipca 2020 otrzymał 10 018 263 głosy, co stanowiło 48,97% głosów ważnych. Tym samym przegrał ze swoim konkurentem. Od 2020 Po wyborach prezydenckich zapowiedział utworzenie ruchu obywatelskiego. We wrześniu 2020 powołał fundację swojego imienia. W październiku tego samego roku zainaugurował powstanie Ruchu Wspólna Polska. Założona przez niego instytucja zajęła się organizacją Campusu Polska Przyszłości. W 2021 został przewodniczącym rady politycznej samorządowego stowarzyszenia Tak! Dla Polski. Życie prywatne Jego pradziad Bronisław Trzaskowski był językoznawcą, nauczycielem i dyrektorem szkoły w Tarnowie, zakładał pierwsze żeńskie gimnazja w Polsce. Rodzicami Rafała Trzaskowskiego byli pianista i kompozytor jazzowy Andrzej Trzaskowski (zm. 1998) oraz Teresa z domu Arens (zm. 2019). Siostra matki, Izabella Skrońska, była łączniczką Komendy Głównej Armii Krajowej w powstaniu warszawskim. Jego przyrodni brat Piotr Ferster pełnił funkcję dyrektora Piwnicy pod Baranami w Krakowie. Rafał Trzaskowski w 1980 zagrał w serialu telewizyjnym Nasze podwórko. W czerwcu 2002 ożenił się z Małgorzatą, absolwentką Akademii Ekonomicznej w Katowicach. Jego żona w latach 2007–2019 była zatrudniona w Urzędzie Miasta Stołecznego Warszawy, gdzie zajmowała się m.in. promocją miasta oraz pracowała w Biurze Rozwoju Gospodarczego (w związku z wyborem jej męża na prezydenta Warszawy zrezygnowała z pracy w stołecznym ratuszu i w kwietniu 2019 otrzymała urlop bezpłatny). Mają dwoje dzieci: Aleksandrę (ur. 2004) i Stanisława (ur. 2009). Zamieszkali na Kabatach w warszawskiej dzielnicy Ursynów. Wyniki wyborcze Odznaczenia i wyróżnienia Kawaler Legii Honorowej – Francja (2017) Order „Jedność i Wola” – Ukraina (2023) Odznaka pamiątkowa Pułku AK Baszta „Amicitiae Fidelium” – „Baszta Wiernym Przyjaciołom” (2020) Publikacje Dynamika reformy systemu podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2004. Przyszły Traktat konstytucyjny. Granice kompromisu w dziedzinie podejmowania decyzji większością kwalifikowaną (wspólnie z Janem Barczem), Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2004. Uwagi Przypisy Bibliografia Absolwenci Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Kandydaci na urząd Prezydenta RP w 2020 roku Ministrowie administracji i cyfryzacji III Rzeczypospolitej Polacy – Kawalerowie Legii Honorowej Politycy Platformy Obywatelskiej Polscy angliści Polscy europeiści Polscy politolodzy Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego Posłowie z okręgu Kraków Prezydenci Warszawy Wiceministrowie spraw zagranicznych III Rzeczypospolitej Wykładowcy Collegium Civitas w Warszawie Ludzie urodzeni w Warszawie Urodzeni w 1972