id
stringlengths 1
7
| url
stringlengths 31
408
| title
stringlengths 1
239
| text
stringlengths 1
345k
|
|---|---|---|---|
564 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblioteka | Biblioteka | Biblioteka (gr. bibliotheke; biblion – książka, thēkē – zbiornik) – instytucja kultury, która gromadzi, przechowuje i udostępnia materiały biblioteczne oraz informuje o materiałach bibliotecznych (swoich i obcych).
W praktyce funkcjonują biblioteki publiczne, biblioteki prywatne, biblioteki kościelne i inne opisane w dalszej części artykułu.
Ogólne zasady działania bibliotek publicznych określa Ustawa z czerwca 1997 z późniejszymi poprawkami. „Biblioteki i ich zbiory stanowią dobro narodowe oraz służą zachowaniu dziedzictwa narodowego. Biblioteki organizują i zapewniają dostęp do zasobów dorobku nauki i kultury polskiej oraz światowej”.
Materiały biblioteczne to zbiór dokumentów, które są gromadzone, przechowywane i udostępniane w bibliotekach. Klasyczne zbiory biblioteczne są mocno związane z nośnikami fizycznymi. Materiały dostępne w postaci cyfrowej są gromadzone i udostępniane w tzw. bibliotekach cyfrowych.
Zbiory biblioteczne
W bibliotekach gromadzone są dzieła zwielokrotnione dowolną techniką w celu rozpowszechnienia, a w szczególności:
piśmiennicze, jak:
książki,
broszury,
gazety,
czasopisma i inne wydawnictwa ciągłe,
druki ulotne,
afisze,
graficzne i graficzno-piśmiennicze, jak:
mapy,
plakaty,
plany,
wykresy,
tabele,
rysunki,
ilustracje,
nuty,
audiowizualne utrwalające dźwięk, obraz lub obraz i dźwięk, jak:
płyty,
taśmy,
kasety,
przeźrocza,
mikrofilmy,
mikrofisze,
audiobooki,
zapisane na informatycznych nośnikach danych,
oprogramowanie komputerowe.
Materiał biblioteczny ułożony jest według klasyfikacji bibliotecznej lub tzw. sygnatur („numerus currens”). W niektórych bibliotekach część zbiorów jest wyłączona z publicznego dostępu i materiały stamtąd jest wyszukiwany przez personel biblioteki po złożeniu zamówienia.
Oprócz samych zbiorów często równie istotnym źródłem informacji są ich katalogi.
Pierwotnie funkcję biblioteki pełniły przy okazji archiwa zawierające głównie korespondencję, zapiski transakcji i inwentarze.
Dzieje bibliotek
Przekazy źródłowe informują o istnieniu bibliotek już w trzecim tysiącleciu p.n.e. (np. biblioteki w Egipcie za czasów IV dynastii i w Chinach). W Mezopotamii w VII w. p.n.e. powstała Biblioteka Aszurbanipala zawierająca ponad 5000 dzieł na ponad 30 tys. tabliczkach klinowych. W starożytnej Grecji za najstarsze uchodziły biblioteki tyrana Polikratesa na wyspie Samos oraz Pizystrata w Atenach, które powstały w VI wieku p.n.e. Najsłynniejsze były jednak biblioteki w Aleksandrii – Biblioteka Aleksandryjska założona przez Ptolemeuszów oraz biblioteka Serapejon przy świątyni Serapisa. Największy zbiór dzieł chrześcijańskich w starożytności zawierała Biblioteka w Cezarei. W okresie helleńskim niektóre z bibliotek posiadały już charakter publiczny. Natomiast w średniowieczu rozwinęły się biblioteki klasztorne i kościelne (XIII–XIV wiek), a następnie uniwersyteckie. Podstawową funkcją tych pierwszych bibliotek było gromadzenie ksiąg, jak również ich wytwarzanie. Biblioteki dworskie (powstawały najczęściej na dworach królewskich) miały bardzo wąski społeczny zasięg.
Zmiany nastąpiły dopiero w XV–XVI w., kiedy rozpowszechnił się druk. W tym czasie powstały liczne biblioteki humanistów, królów, możnowładców, zaczęły powstawać biblioteki mieszczańskie. Okres reformacji bardzo wyraźnie natomiast wpłynął na rozwój bibliotek miejskich. W XVII–XVIII wieku niektóre biblioteki np. możnowładców stawały się bibliotekami publicznymi, były szerzej dostępne i ogólnonarodowe (b. fundacyjne). W Oświeceniu przy instytucjach naukowych zaczęły powstawać pierwsze biblioteki specjalne. Wraz z sekularyzacją zakonów księgozbiory, które się tam znajdowały, zasiliły biblioteki świeckie.
W XVIII–XIX wieku, kiedy nastąpił gwałtowny rozwój nauki, zaczęły powstawać biblioteki towarzystw naukowych. W XIX wieku i początku XX wraz z upowszechnieniem się nauki biblioteki uzyskały rangę instytucji społeczno-kulturalnych o charakterze publicznym. Biblioteki i ich funkcje stawały się coraz bardziej zróżnicowane. Powstały i rozwijały się biblioteki powszechne. Organizowano biblioteki narodowe, parlamentarne, władz i urzędów. Powstają nowe typy bibliotek specjalnych:
biblioteki dla niewidomych
biblioteki szpitalne
biblioteki dla dzieci
Gwałtowny rozwój nauki, techniki, szkolnictwa, wzrost produkcji wydawniczej – to wszystko spowodowało gwałtowny rozwój bibliotek i usług bibliotecznych. Wzrasta stan zbiorów i ich wykorzystanie. Rozwijają się biblioteki szkół wyższych-naukowe i fachowe. Działalność bibliotek w zakresie udostępniania i udzielania informacji rozszerza się, wprowadza się wypożyczanie międzybiblioteczne oraz wolny dostęp do magazynów.
Z rozwojem usług bibliotecznych wiąże się rozwój bibliotekarstwa.
Podstawowe zadania bibliotek
Gromadzenie, opracowywanie, przechowywanie i ochrona materiałów bibliotecznych;
Obsługa użytkowników, przede wszystkim:
udostępnianie zbiorów,
prowadzenie działalności informacyjnej, zwłaszcza informowanie o zbiorach własnych, innych bibliotek, muzeów i ośrodków informacji naukowej,
współdziałanie z archiwami w zakresie działalności informacyjnej,
prowadzenie działalności bibliograficznej, dokumentacyjnej, naukowo-badawczej, wydawniczej, edukacyjnej, popularyzatorskiej i instrukcyjno-metodycznej.
Typy bibliotek
Biblioteki dzieli się ze względu na sposób udostępniania zbiorów na:
prezencyjne – nie wypożyczające swoich zbiorów na zewnątrz, które są dostępne tylko w jej czytelni
biblioteki wypożyczające
Większość bibliotek ma w praktyce charakter mieszany – tzn. posiada zbiory, które można pożyczać i zbiory, które są dostępne wyłącznie w czytelni. Biblioteki przechowują też czasami zbiory, które nie są publicznie dostępne (np. stare druki, rękopisy lub materiały objęte klauzulą tajności).
Podział bibliotek według różnych kryteriów:
ze względu na charakter środowiska czytelniczego i formy wykonywanych usług
biblioteki publiczne
biblioteki naukowe
biblioteki branżowe (fachowe np. pedagogiczne, techniczne, lekarskie, rolnicze itp.)
biblioteki szkolne i uczelniane
biblioteki innych zbiorowości zamkniętych (garnizonowe, szpitalne, sanatoryjne, więzienne itp.)
biblioteki zakładowe
ze względu na zakres tematyczny księgozbioru
biblioteki ogólne
biblioteki specjalne
ze względu na metodę udostępniania
biblioteki prezencyjne
biblioteki wypożyczające
biblioteki zamknięte
ze względu na terytorialny zasięg działania
biblioteki międzynarodowe
biblioteki ogólnokrajowe (np. biblioteki narodowe, centralne, główne)
biblioteki regionalne
biblioteki lokalne
Pod względem formalno-prawnym biblioteki stanowią bądź instytucje samoistne, bądź niesamoistne.
zależnie od podmiotów tworzących, utrzymujących i finansujących wyróżniamy
biblioteki sektora publicznego - zorganizowana jako samodzielny podmiot (wyłącznie w przypadku bibliotek rządowych lub samorządowych) w formie publicznej instytucji kultury albo (w przypadku bibliotek pedagogicznych) publicznej placówki oświatowej, ewntualnie jako część (dział, oddział, komórka zakładowa) jakiejkolwiek instytucji publicznej, działająca w strukturach lub pod nadzorem:
instytucji administracji rządowej (biblioteki rządowe);
pozostałych instytucji centralnych takich jak NBP, Kancelaria SejmU lub Biuro RPO, a także sądów (biblioteki państwowe inne niż rządowe)
jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków (biblioteki samorządowe);
uczelni publicznych, instytutów badawczych, PAN i jej instytutów naukowych, instytutów Sieci Łukasiewicz (biblioteki publicznych instytucji nauki i szkolnictwa wyższego)
przedsiębiorstw państwowych;
biblioteki z pogranicza sektorów publicznego i niepublicznego - należące do spółek, których akcje lub udziały (ich całość, większość lub pakiet kontrolny) pośrednio lub pośrednio należą do instytucji państwowych lub samorządowych;
biblioteki sektora niepublicznego
biblioteki przedsiębiorstw innych niż przedsiębiorstwa państwowe lub spółki handlowe, których całość, większość lub pakiet kontrolny udziałów lub akcji pośrednio lub pośrednio należy do instytucji państwowych lub samorządowych;
biblioteki uczelni niepublicznych
biblioteki społeczne
biblioteki kościelne
biblioteki prywatne osób fizycznych
Zadania poszczególnych rodzajów bibliotek
Zadania bibliotek dziecięco-młodzieżowych
wypełnianie wolnego czasu
wychowanie
rozwijanie zainteresowań
formy kulturalne (rozszerzania horyzontów, np. kultura regionu)
formy edukacyjne
przygotowanie do korzystania z innych bibliotek
Zadania bibliotek szkolnych
kształcąco-wychowawcze
opiekuńczo-wychowawcze (np. kształtowanie kultury czytelniczej)
kulturalno-rekreacyjne
Zadania bibliotek publicznych
zaspokajanie potrzeb czytelniczych, informacyjnych „nie wiesz? Zapytaj w bibliotece”
upowszechnienie czytelnictwa
kształtowanie kultury czytelniczej – co warto czytać?, jak poszukiwać?, jak czytać z korzyścią?
organizowanie form pracy kulturalnej, rozrywki i rekreacji
uzupełnienie działalności innych rodzajów bibliotek
popularyzacja zbiorów i usług w środowisku- stosowanie marketingu, promowanie swego działania
Zadania bibliotek fachowych
gromadzenie i udostępnianie materiałów bibliotecznych zgodnie z profilem zakładu pracy
działalność inf. W tym zakresie
badania potrzeb użytkowników, wychodzenie im naprzeciw
przysposobienie biblioteczne i informacyjne dla pracowników zakładu, np.: materiały ze szkoleń
prowadzenie doradztwa dokształcającego i doskonalenia pracowników
upowszechnienie czytelnictwa literatury fachowej z danego zakresu
współpraca z innymi bibliotekami
Zadania bibliotek naukowych
warsztat pracy naukowej i dydaktycznej
pomoc w kształceniu studentów, kadry naukowej
praca naukowo-badawcza w zakresie bibliologii, bibliotekoznawstwa i informacji naukowej
Zadania bibliotek narodowych
gromadzenie, archiwizowanie, przechowywanie poloników „dla potomności”
informowanie o zbiorach – publikowanie bibliografii, tworzenie systemu informowania o zbiorach
centralny ośrodek normalizacji – ustalanie przepisów normalizujących pracę bibliotek w całym kraju
aktywny udział w kreowaniu koncepcji i polityki bibliotecznej w kraju, tworzenie sieci bibliotek
Zadania bibliotek centralnych
gromadzą zbiory z jednej dziedziny lub jednolite pod względem formy, np. Centralna Biblioteka Rolnicza, Centralna Biblioteka dla Niewidomych
gromadzenie i udostępnianie zbiorów
ośrodek centralny sieci bibliotek danego typu – jednolity system informacyjny dla tych bibliotek(sieci)
współpraca z bibliotekami sieci i innymi placówkami
Zadania bibliotek specjalnych
Biblioteką specjalną jest biblioteka, która gromadzi, opracowuje i udostępnia dokumenty dotyczące wybranej dziedziny lub dziedzin wiedzy lub w określonej formie. Przykładami takiej bibliotek mogą być biblioteki instytutów naukowych, towarzystw, parlamentów oraz biblioteki teatralne, wojskowe, uczelniane, muzyczne etc.
zadania tak jak w innych
dokumentowanie, upowszechnianie działalności instytucji macierzystej
Zadania bibliotek głównych szkół wyższych
Biblioteki szkół wyższych są bibliotekami naukowymi o charakterze powszechnym.
zadania tak jak w innych
szkolenia pracowników zatrudnionych w sieci, studentów
dokumentowanie i upowszechnianie dorobku naukowego uczelni.
Biblioteki w Polsce
Działalność bibliotek w Polsce regulowały akty prawne z 1946, 1968, 1997.
Biblioteki publiczne
Bibliotekami publicznymi w Polsce są:
Biblioteka Narodowa
biblioteki samorządowe działające w formie instytucji kultury (jako samodzielna instytucja lub jako jej część)
Pojęcie biblioteki publicznej zdefiniowane jak wyżej należy odróżniać od znacznie szerszego terminu biblioteki sektora publicznego. Nie każda biblioteka samorządowa jest biblioteką publiczną - nie jest nią na przykład biblioteka pedagogiczna, będąca instytucją samorządową, ale działającą w formie placówki oświatowej. Podobnie, nie jest nią biblioteka działająca jako instytucja kultury inna niż samorządowa, z wyjątkiem Biblioteki Narodowej (np. Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki w Warszawie).
Biblioteka Narodowa
Wojewódzkie biblioteki publiczne
Wojewódzkie biblioteki publiczne znajdują się we wszystkich 18 miastach wojewódzkich. Do ich zadań należy – obok gromadzenia, opracowywania i udostępniania materiałów bibliotecznych – pełnienie funkcji ośrodka informacji biblioteczno-bibliograficznej, organizowanie obiegu wypożyczeń międzybibliotecznych oraz opracowywanie i publikowanie bibliografii regionalnych, a także innych materiałów informacyjnych o charakterze regionalnym; badanie stanu i stopnia zaspokojenia potrzeb użytkowników, analizowanie stanu, organizacji i rozmieszczenia bibliotek oraz formułowanie i przedstawianie organizatorom propozycji zmian w tym zakresie, udzielanie bibliotekom pomocy instrukcyjno-metodycznej i szkoleniowej oraz sprawowanie nadzoru merytorycznego, w zakresie realizacji przez powiatowe, miejskie, miejsko-gminne, gminne, lub (wyłącznie w Warszawie) dzielnicowe biblioteki publiczne zadań im wyznaczonych.
Biblioteka Śląska w Katowicach – ponad 2,6 mln jednostek
Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica w Szczecinie – 1,7 mln
Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego – ok. 1,5 mln
Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego w Białymstoku – ponad 1,3 mln (2021)
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dra Witolda Bełzy w Bydgoszczy – 0,99 mln (2022)
Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska w Toruniu – 0,85 mln (2022)
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi – 0,82 mln
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Gdańsku – 0,67 mln (2022)
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Cypriana Norwida w Zielonej Górze – 0,63 mln (2018)
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie – 0,56 mln
Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Krakowie – 0,54 mln (2016)
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie – 0,48 (2011)
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Zbigniewa Herberta w Gorzowie Wielkopolskim – 0,43 mln (2009)
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Witolda Gombrowicza w Kielcach – ponad 0,4 mln (2018) mln
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emilii Sukertowej-Biedrawiny w Olsztynie – 0,34 mln (2012)
Dolnośląska Biblioteka Publiczna im. Tadeusza Mikulskiego we Wrocławiu – 0,32 mln
Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Emanuela Smołki w Opolu – 0,24 mln
Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu
Przykłady pozostałych bibliotek publicznych
Biblioteka Kraków - 1 282 482 woluminów (stan na koniec 2020 r.)
Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu – 1,6 mln jednostek
Książnica Beskidzka – 0,65 mln
Miejska Biblioteka Publiczna w Lublinie - 0,68 mln jednostek bibliotecznych (2018)
Biblioteka Publiczna w Dzielnicy Wola m.st. Warszawy – 0,53 mln
Koszalińska Biblioteka Publiczna im. Joachima Lelewela – 0,47 mln jednostek bibliotecznych
Miejska Biblioteka Publiczna im. Józefa A. i Andrzeja S. Załuskich w Radomiu - 0,42 mln woluminów
Miejska Biblioteka Publiczna w Opolu – 0,36 mln jednostek bibliotecznych
Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Próchnika w Piotrkowie Trybunalskim – 0,33 mln jednostek bibliotecznych
Krośnieńska Biblioteka Publiczna (Krosno) – 0,32 mln jednostek bibliotecznych
Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Pantaleona Szumana w Pile - 0,3 mln woluminów
Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka w Kaliszu – ok. 0,3 mln (2005)
Miejska Biblioteka Publiczna im. Stanisława Grochowiaka w Lesznie – 0,22 mln
Biblioteka Publiczna w Dzielnicy Bemowo m.st. Warszawy – 0,19 mln jednostek bibliotecznych (książek i zbiorów specjalnych)
Miejska Biblioteka Publiczna im. Józefa Wybickiego w Sopocie - 0,18 mln woluminów
Biblioteka Publiczna im. Kazimiery Iłłakowiczówny w Trzciance – 0,13 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Miejska im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu – 0,12 mln jednostek bibliotecznych
Miejska Biblioteka Publiczna w Kościanie – 0,11 mln jednostek bibliotecznych
Miejska Biblioteka Publiczna im. Stefana Michalskiego w Chodzieży – 0,1 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Publiczna im. Edmunda Calliera w Szamotułach – 0,1 mln jednostek bibliotecznych
Miejska Biblioteka Publiczna w Koninie – 0,08 mln (2005)
Biblioteka Publiczna im. Stefana Rowińskiego w Ostrowie Wlkp. – 0,04 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy Wronki – 0,03 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Publiczna Miasta Gniezna
Miejska Biblioteka Publiczna w Bytomiu
Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. Józefa Ignacego Kraszewskiego w Bełchatowie
Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Lwówku Śląskim
Inne biblioteki w Polsce
Biblioteki szkół wyższych
Biblioteka Jagiellońska – 8,121 mln jednostek bibliotecznych (stan na dzień 31 grudnia 2018 r.)
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie – 6,007 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu – 4,8 mln woluminów
Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu – 4,19 mln jednostek bibliotecznych (stan na 31 grudnia 2018 r.)
Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego – 3,33 mln woluminów (2018)
Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu – 2,18 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Główna Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej – 2,17 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Główna Uniwersytetu Gdańskiego – 1,66 mln woluminów (stan na 31.12.2018)
Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej – 1,5 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Główna Akademii Górniczo-Hutniczej – 1,34 mln jednostek bibliotecznych (stan na 30.06.2007)
Biblioteka Główna Politechniki Gdańskiej – 1,20 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Uniwersytecka Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego – 1,15 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Szkoły Głównej Handlowej – 1 mln woluminów
Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego – 0,93 mln woluminów
Biblioteka Główna Uniwersytetu Opolskiego - 0,9 mln woluminów
Biblioteka Uniwersytecka w Olsztynie – 0,9 mln woluminów
Biblioteka Uniwersytecka w Zielonej Górze – 0,84 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Główna i Ośrodek Informacji Naukowo-Technicznej Politechniki Wrocławskiej – 0,8 mln woluminów
Biblioteka Główna Politechniki Śląskiej 0,79 mln jednostek bibliotecznych (2003)
Biblioteka Główna Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu - 0,78 jednostek bibliotecznych (2012)
Biblioteka Główna Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy – 0,76 mln jednostek bibliotecznych (2011)
Biblioteka Uniwersytetu Rzeszowskiego – 0,7 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Główna Uniwersytetu Szczecińskiego – 0,7 mln druków zwartych
Biblioteka Główna Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie – 0,672 mln jednostek bibliotecznych (2015)
Biblioteka Główna Politechniki Łódzkiej – 0,63 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Główna Akademii Medycznej w Gdańsku – 0,606 mln jednostek bibliotecznych (stan na 31.12.2009)
Biblioteka Uniwersytecka w Białymstoku – 0,57 mln
Biblioteka Główna Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy - 0,57 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego – 0,55 mln woluminów
Biblioteka Główna Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie – 0,48 mln woluminów
Biblioteka Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu – 0,44 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Główna Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie – 0,41 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Główna Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach – 0,35 mln woluminów
Biblioteka Główna Uniwersytetu Techniczno-Przyrodniczego w Radomiu – 170.000 woluminów książek, 500 tytułów czasopism i 150.000 zbiorów specjalnych
Biblioteka Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu – 0,32 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Główna Uniwersytetu Medycznego w Łodzi - 0,3 mln woluminów
Biblioteka Główna Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej – 0,134 mln jednostek bibliotecznych (stan na 2018)
Biblioteka Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego - 0,13 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Zamiejscowego Wydziału Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim – 0,07 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu – 0,05 mln woluminów
Biblioteka Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu – 0,04 mln woluminów
Biblioteka Akademii Górnośląskiej im. Wojciecha Korfantego w Katowicach – 64 tys. woluminów
Biblioteka Ateneum-Szkoły Wyższej w Gdańsku
Biblioteka Uniwersytetu SWPS – 88 tys. woluminów
Biblioteki centralne i główne
Biblioteka Sejmowa – 0,45 mln woluminów
Centralna Biblioteka Statystyczna w Warszawie – 0,45 mln jednostek bibliotecznych
Centralna Biblioteka Rolnicza w Warszawie – 0,43 mln woluminów
Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska PAN w Warszawie – 0,27
Centralna Biblioteka NBP w Warszawie
Centralna Biblioteka Policyjna w Legionowie
Centralna Biblioteka Polskiego Związku Niewidomych w Warszawie
Centralna Biblioteka Kultury Fizycznej Sportu i Turystyki AWF w Warszawie
Centralna Biblioteka Techniczna NOT w Warszawie
Centralna Biblioteka Wojskowa w Warszawie
Główna Biblioteka Komunikacyjna w Warszawie
Główna Biblioteka Lekarska im. Stanisława Konopki w Warszawie – 0,59 mln woluminów
Główna Biblioteka Pracy i Zabezpieczenia Społecznego w Warszawie
Biblioteki PAN i PAU
Biblioteka PAN Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu – 1,8 mln jednostek (2015)
Biblioteka Gdańska PAN – 0,80 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie – 0,73 mln wol. i jedn. inw. (stan na 2016)
Biblioteka Kórnicka – 0,4 mln woluminów (2017)
Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska PAN w Warszawie – 0,27
Biblioteki pedagogiczne
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Gdańsku – 0,540 mln jednostek bibliotecznych
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Łodzi – 0,35 mln woluminów
Książnica Pedagogiczna im. Alfonsa Parczewskiego w Kaliszu
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Józefa Lompy w Katowicach
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Hugona Kołłątaja w Krakowie
Biblioteka Pedagogiczna im. gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej w Toruniu
Dolnośląska Biblioteka Pedagogiczna we Wrocławiu
Biblioteka Pedagogiczna Wojewódzkiego Ośrodka Metodycznego w Gorzowie Wielkopolskim
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka im. Marii Grzegorzewskiej w Zielonej Górze
Biblioteka Pedagogiczna im. H. Radlińskiej Zachodniopomorskiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Szczecinie
Inne biblioteki
Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk – 0,29 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego – 0,23 mln woluminów
Biblioteka Katedralna w Gnieźnie – 0,05 mln jednostek bibliotecznych
Biblioteka Kapitulna we Wrocławiu – 0,3 mln jednostek bibliotecznych
Wybrane biblioteki na świecie
Biblioteka Aleksandryjska
Biblioteka Bodlejańska
Biblioteka Watykańska
Największe biblioteki na świecie
Biblioteka Brytyjska – około 150 mln dokumentów, w tym około 14 mln książek
Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych – około 147 mln dokumentów, w tym około 33 mln woluminów (książek i inkunabułów)
Chińska Biblioteka Narodowa – około 24 mln woluminów
Biblioteka Rosyjskiej Akademii Nauk – około 20,5 mln woluminów
Biblioteka Narodowa Kanady – około 18,8 mln woluminów
Niemiecka Biblioteka Narodowa – około 18,5 mln woluminów
Podstawy prawne funkcjonowania bibliotek w Polsce
Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 roku o bibliotekach ()
Inne akty prawne
Zobacz też
katalog biblioteczny
katalog rozproszony
antykwariat, księgarnia, wydawnictwo
biały kruk, cymelia, wolumin
biblioteka (informatyka)
BiblioNETka
biblioteka cyfrowa
zbiory specjalne
egzemplarz obowiązkowy
Przypisy
Linki zewnętrzne
Elektroniczna Biblioteka (EBIB) – Platforma cyfrowa Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich |
565 | https://pl.wikipedia.org/wiki/GNU%20Binutils | GNU Binutils | Binutils – zestaw programów wydanych przez projekt GNU, służących do tworzenia i obróbki plików wykonywalnych. Składa się z:
asemblera
biblioteki obsługi różnych formatów plików z kodem
narzędzi do obróbki plików z kodem (np. objdump)
linkera
Binutils jest używany jako back-end przez GCC i wiele innych programów operujących na kodzie.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona domowa GNU Binutils
Biblioteki programistyczne
GNU |
566 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Barwy%20pastelowe | Barwy pastelowe | Barwy pastelowe – barwy jasne, łagodne, spokojne, niekrzykliwe, niejaskrawe, nieintensywne, często zawierające dużą domieszkę bieli. W skład barw pastelowych wchodzą zarówno barwy czyste, jak i zmieszane.
Wśród malarzy za mistrzów barw pastelowych uważani są:
Jean-François Millet
Pierre Puvis de Chavannes
Adolph Menzel
Max Liebermann
Élisabeth Vigée-Lebrun
Ludwik Marteau
Leon Wyczółkowski – uważany za polskiego arcymistrza pastelu
Stanisław Wyspiański
Stanisław Ignacy Witkiewicz
Wacław Borowski
Kazimierz Mordasewicz
Olga Boznańska
Kazimierz Stabrowski
Jan Rembowski
Aleksander Orłowski
Władysław Ślewiński
Teodor Axentowicz
Zobacz też
akwarela
teoria koloru
Przypisy
Teoria koloru |
568 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Beno%C3%AEt%20Mandelbrot | Benoît Mandelbrot | Benoît B. Mandelbrot, imię przy narodzeniu: Benedykt (ur. 20 listopada 1924 w Warszawie, zm. 14 października 2010 w Cambridge, Massachusetts) – francuski i amerykański matematyk pochodzenia polsko-żydowskiego. Zajmował się szerokim zakresem problemów matematycznych, znany jest przede wszystkim jako ojciec geometrii fraktalnej, opisał zbiór Mandelbrota oraz wymyślił samo słowo „fraktal”.
Bratanek Szolema Mandelbrojta.
Życiorys
Urodził się w rodzinie litewskich Żydów mieszkających po I wojnie światowej w Polsce, jako syn lekarki i handlarza odzieżą. W latach 1924–1936 mieszkał w Polsce, a w latach 1936–1957 we Francji. Pracował w Centre national de la recherche scientifique w Paryżu, a następnie na Uniwersytecie w Lille. Od 1957 pracował w USA dla firmy IBM, miał zatem dostęp do najnowocześniejszych komputerów. Mandelbrot dotarł do prac dwóch francuskich matematyków: Gastona Julii i Pierre’a Fatou, którzy badali zachowanie się iteracji pewnych funkcji zespolonych. Wykorzystał do tego celu komputery. Uzyskane przez niego wykresy zostały nazwane fraktalami.
W 1993 został uhonorowany Nagrodą Wolfa w fizyce, a w 2003 został wyróżniony prestiżową Nagrodą Japońską. Otrzymał 16 tytułów doktora honoris causa oraz inne wyróżnienia, m.in. Medal im. Wacława Sierpińskiego.
Zmarł w hospicjum w Cambridge (Massachusetts) na raka trzustki.
Fraktale
Przypisy
Linki zewnętrzne
Francuscy matematycy XX wieku
Francuscy matematycy XXI wieku
Francuscy geometrzy
Francuscy laureaci Nagrody Wolfa w dziedzinie fizyki
Laureaci Nagrody Japońskiej
Laureaci medalu im. Wacława Sierpińskiego
Ludzie upamiętnieni nazwami fraktali
Naukowcy polskiego pochodzenia
Polscy Żydzi
Pracownicy IBM
Ludzie urodzeni w Warszawie
Urodzeni w 1924
Absolwenci École polytechnique
Absolwenci California Institute of Technology
Zmarli w 2010
Doktorzy honoris causa |
569 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bill%20Gates | Bill Gates | William „Bill” Henry Gates III (wym. ; ur. 28 października 1955 w Seattle) – amerykański informatyk, przedsiębiorca, filantrop oraz współzałożyciel, główny architekt oprogramowania i były prezes zarządu korporacji Microsoft, którego pozostaje indywidualnym udziałowcem z ponad 9 procentami akcji zwykłych.
Należy do najbardziej znanych przedsiębiorców okresu rewolucji informatycznej. Choć cieszy się powszechnym uznaniem, jego podejście do prowadzenia interesów jest krytykowane jako antykonkurencyjne, co w niektórych przypadkach znalazło potwierdzenie w wyrokach sądowych. Od czasu, kiedy zgromadził swoją fortunę, Gates zaangażował się w szereg przedsięwzięć filantropijnych, przeznaczając duże sumy pieniędzy na potrzeby organizacji dobroczynnych i programów badań naukowych poprzez założoną w 2000 fundację Billa i Melindy Gatesów.
W latach 1995–2007 zajmował pierwsze miejsce w corocznym rankingu magazynu Forbes (The World’s Billionaires). W 2007 szacunkowa wycena majątku Gatesa sięgała kwoty ponad 58 mld dolarów. W 2008 znalazł się na trzecim miejscu listy, w 2009 powrócił na pierwsze miejsce rankingu z majątkiem wyliczonym na ok. 40 mld dol., w latach 2010–2013 plasował się na drugim miejscu listy, a w 2014 ponownie wrócił na pierwszą pozycję, z majątkiem w wysokości 76 mld dol. W październiku 2019 po dwóch latach przerwy ponownie został najbogatszym człowiekiem na świecie, jego majątek wynosił 110 mld dol.
Życiorys
Urodził się w Seattle jako syn Williama Henry’ego Gatesa Juniora i Mary Maxwell Gatesów. Ojciec miał korzenie angielsko-niemieckie, a matka – szkockie. Jego rodzina była zamożna; ojciec był znanym prawnikiem, matka businesswoman, zasiadającą m.in. w zarządzie First Interstate Bank. Matka Billa zmarła w 1994, a ojciec – w 2020.
Ma jedną starszą siostrę, Kristi (Kristianne), i jedną młodszą, Libby. Własne imię nosił jako czwarty w rodzinie, lecz był znany jako William Gates III lub „Trey”, ponieważ jego ojciec używał przyrostka „II”. Niektóre źródła podają, że Maxwell założyła dla Gatesa fundusz inwestycyjny na kwotę 1 mln dol.
Biograf, który w 1993 przeprowadzał wywiady z Gatesem i jego rodzicami, nie znalazł na to żadnego potwierdzenia i uznał tę historię za jedną z wielu plotek na temat pochodzenia majątku Gatesa, sam Gates zaprzeczył temu w wywiadzie z 1994 i pośrednio, w jego własnej książce The Road Ahead z 1995.
W szkole podstawowej był wyróżniającym się uczniem, szczególnie w matematyce i innych naukach ścisłych. W wieku 13 lat rozpoczął naukę w Lakeside School, ekskluzywnym prywatnym liceum w Seattle. Kiedy był w ósmej klasie, matki uczniów z Lakeside za pieniądze uzyskane z urządzonej wyprzedaży staroci kupiły terminal ASR-33 i zarezerwowały czas dostępu do komputera należącego do General Electric. Gates zainteresował się programowaniem w BASICu na tym komputerze i aby móc poświęcić temu więcej czasu został zwolniony z zajęć matematyki. Gdy dofinansowanie Mothers Club wyczerpało się, Gates wraz z innymi uczniami zaczęli poszukiwać czasowego dostępu do innych systemów, m.in. na minikomputerach DEC PDP. Jednym z takich komputerów był PDP-10 należący do Computer Center Corporation (CCC), do którego uczniom Lakeside zabroniono dostępu, kiedy złapano ich na wykorzystywaniu błędów w systemie operacyjnym aby uzyskać bezpłatny czas komputerowy.
Pod koniec trwania zakazu uczniowie Lakeside (Gates, Paul Allen, Ric Weiland i Kent Evans) zaproponowali CCC, że będą wyszukiwać błędy w oprogramowaniu w zamian za bezpłatny dostęp do komputera. Zamiast korzystać z systemu przez zdalny terminal, Gates pracował w siedzibie CCC i sprawdzał kod źródłowy różnych programów, także napisanych w językach innych niż BASIC (były to m.in. Fortran, LISP i język maszynowy). Współpraca z CCC trwała do 1970, kiedy firma uległa likwidacji.
Rok później firma Information Sciences Inc. zatrudniła uczniów Lakeside do napisania w języku COBOL programu służącego do zarządzania listą płac. Prócz czasu komputerowego młodzież otrzymała honorarium autorskie. W wieku 14 lat Gates podjął się z Allenem nowego przedsięwzięcia o nazwie Traf-O-Data. Jego celem miało być stworzenie urządzenia do pomiaru ruchu ulicznego na bazie procesora Intel 8008. Gates zarobił na tym dolarów, jednak, gdy wydało się, że ma 14 lat, przedsięwzięcie straciło początkową dynamikę.
Działał w Związku Skautów Amerykańskich, gdzie osiągnął drugi najwyższy stopień Life Scout. Według niesprawdzonych informacji otrzymał 1590 punktów na 1600 możliwych na egzaminach SAT (średni wynik dla całego kraju oscyluje wokół 1000 punktów).
Jesienią 1973 zapisał się na Uniwersytet Harvarda z zamiarem otrzymania licencjatu umożliwiającego ubieganie się o przyjęcie na wydział prawa,
lecz wkrótce z tego planu zrezygnował. Podczas pobytu na Harvardzie poznał swojego przyszłego wspólnika, Stevena Ballmera, którego w 2000 mianował dyrektorem generalnym Microsoftu. W tym samym czasie był współautorem publikacji naukowej na temat algorytmów z informatykiem Christosem Papadimitriou.
Microsoft
BASIC
Po lekturze egzemplarza czasopisma Popular Electronics ze stycznia 1975, który przedstawiał na swoich łamach Altair 8800, Gates skontaktował się z firmą MITS, twórcą tego mikrokomputera i zawiadomił ich, że wraz z grupą znajomych pracuje nad interpreterem języka BASIC na tę platformę. W rzeczywistości, Gates i Allen nie posiadali mikrokomputera Altair i nie programowali na nim. Chcieli po prostu sprawdzić zainteresowanie firmy MITS tym tematem. Prezes firmy, Ed Roberts, w odpowiedzi zaprosił ich na próbną prezentację. W tej sytuacji w ciągu kilku tygodni stworzyli najpierw emulator Altaira, który uruchomili na minikomputerze, a potem napisali interpreter BASICa. Pokaz w siedzibie MITS w Albuquerque udał się, co poskutkowało podpisaniem przez programistów kontraktu z firmą na rozprowadzanie interpretera razem z mikrokomputerem pod nazwą Altair BASIC. Paul Allen został zatrudniony przez MITS, a Gates wziął urlop z Harvardu, aby z nim współpracować. Swoją powstałą w listopadzie spółkę osobową nazwali „Micro-soft” (kontaminacja angielskich słów microcomputer – mikrokomputer i software – oprogramowanie). W ciągu następnego roku łącznik zniknął z nazwy przedsiębiorstwa i 26 listopada 1976 r. nazwa „Microsoft” została zarejestrowana w Urzędzie Patentów i Znaków Towarowych USA.
BASIC Microsoftu był popularny wśród komputerowych pasjonatów, jednak Gates odkrył, że nieoficjalnie („piracko”) dystrybuowana była także jego wczesna kopia. W lutym 1976 roku Gates opublikował Open Letter to Hobbyists w newsletterze MITS, twierdząc, iż MITS nie może kontynuować produkcji, dystrybucji i utrzymywania wysokiej jakości swoich produktów bez pobierania za nich opłat. List wywołał krytyczne reakcje w środowisku programistów, jednak Gates pozostał w swym przekonaniu, iż twórcy oprogramowania powinni uzyskiwać zyski z jego sprzedaży. Pod koniec 1976 roku firma Microsoft uniezależniła się od MITS i w dalszym ciągu zajmowała się produkcją narzędzi programistycznych na różne systemy operacyjne.
W pierwszych latach istnienia Microsoftu wszyscy pracownicy mieli znaczny wpływ na działalność firmy. Gates zajmował się biznesową stroną działalności firmy, ale także nadal programował. Przez pierwsze pięć lat osobiście sprawdzał każdą linijkę kodu stworzoną przez firmę i często dokonywał w nim zmian, jeśli tylko uważał to za stosowne.
Partnerstwo z IBM
W 1980 IBM zwrócił się do Microsoftu z propozycją napisania interpretera BASICa dla planowanego komputera osobistego – IBM PC. Gdy przedstawiciele IBM wspomnieli, że poszukują także systemu operacyjnego, Gates skierował ich do firmy Digital Research (DRI), twórców szeroko stosowanego systemu operacyjnego CP/M. Negocjacje IBM z Digital Research przebiegały opornie i ostatecznie nie osiągnięto porozumienia licencyjnego. Przedstawiciel IBM Jack Sams wspomniał o tych trudnościach licencyjnych podczas następnego spotkania z Gatesem i polecił mu stworzenie akceptowalnego systemu operacyjnego. Gates postanowił wykorzystać 86-DOS, podobny do CP/M system operacyjny, stworzony przez Tima Patersona z firmy Seattle Computer Products i przeznaczony do sprzętu komputerowego podobnego do PC. Microsoft wykupił za 50 tys. dolarów prawa do 86-DOS-a i zaadaptował go do użycia na komputerach osobistych. Gotowy produkt, nazwany MS-DOS, firma dostarczyła do IBM. Umowa licencyjna zawarta przez przedsiębiorstwa dawała IBM prawo do sprzedaży i rozwijania systemu pod nazwą PC-DOS. Gates nalegał, by umowa pozostawiała przy Microsofcie prawa majątkowe do systemu MS-DOS, ponieważ sądził, że inni producenci sprzętu komputerowego będą kopiować system IBM-a. Tak się stało i sprzedaż MS-DOSu sprawiła, że Microsoft stał się jednym z głównych graczy w tym sektorze rynku.
Strategia i zarządzanie
Od założenia Microsoftu w 1975 do 2006 miał decydujący głos w strategii biznesowej firmy. Dążył do poszerzenia zestawu produktów Microsoftu, a gdy Microsoft zyskiwał dominującą pozycję Gates, zaciekle jej bronił. Wiele decyzji, które doprowadziły do oskarżeń o łamanie amerykańskiego prawa antymonopolowego w związku z praktykami biznesowymi Microsoftu, miało akceptację Gatesa. W sprawie sądowej z 1998 złożył zeznanie, które kilku dziennikarzy określiło jako wymijające. Kłócił się ze śledczym Davidem Boiesem o definicje słów, takich jak: konkurować, zainteresowany, pytać i my. BusinessWeek zrelacjonował:
Zeznania Gatesa były szeroko komentowane w prasie ze względu na wymijające odpowiedzi i tłumaczenie się brakiem pamięci. Później tłumaczył, że swoimi zeznaniami opierał się staraniom Boiesa, który miał błędnie odczytywać znaczenie jego wypowiedzi i działań. Pomimo zaprzeczeń Gatesa, sędzia orzekł, że Microsoft dopuścił się monopolizacji i niesprawiedliwej konkurencji, łamiąc tym samym ustawę Shermana.
Jako dyrektor, Gates regularnie spotykał się z wysokimi rangą kierownikami. Większość relacji z pierwszej ręki przedstawia go jako człowieka nieprzyjaznego, besztającego podwładnych za błędy dostrzeżone w ich strategiach biznesowych czy propozycje narażające długoterminowe interesy firmy na ryzyko. Według doniesień zwykł krzyczeć na pracowników nie pozwalając im kontynuować. Jego uwagi miały brzmieć „To najgłupsza rzecz, jaką kiedykolwiek słyszałem” i „Dlaczego po prostu nie zrezygnujesz i nie dołączysz do Korpusu Pokoju?” Gates jednak był także znany z wycofywania się ze swoich uwag, gdy spotykały się one ze szczerymi i bezpośrednimi odpowiedziami. Gdy podwładni zdawali się zwlekać, żartował: „Chcesz, bym zrobił to w weekend?”
Rola Gatesa w Microsofcie przez większość czasu była kierowniczo-wykonawcza. Jednakże na początku był aktywnym autorem oprogramowania. Oficjalnie nie znajdował się w zespole programistów od czasu prac nad TRS-80 Model 100, ale pisał kod aż do 1989.
15 czerwca 2006 ogłosił, że przez najbliższe dwa lata będzie stopniowo wycofywał się z pełnionej przez siebie funkcji, by móc poświęcać więcej czasu na działalność dobroczynną. Swoje dotychczasowe obowiązki podzielił między Raya Ozzie, któremu powierzył codzienne zarządzanie przedsiębiorstwem, i Craiga Mundie, który zajął się długofalową strategią Microsoftu. Jedną z ostatnich inicjatyw Gatesa przed ogłoszeniem swojego odejścia było stworzenie w Microsofcie grupy zajmującej się oprogramowaniem dla robotów.
Wizyta w Polsce
8 lutego 1996 Bill Gates jako prezes Microsoftu był w naszym kraju z jednodniowym pobytem.
Wystąpił na konferencji dla programistów zorganizowanej w PKiN. Był na lunchu z szefami firm komputerowych (Optimus, ABC Data, JTT, TCH Systems, ComputerLand, Techmex, Compaq, Digital). Spotkał się z przedstawicielami KGHM, TVP, NBP, BRE, PBK, BH, TP S.A.
Odbył konferencję prasową w hotelu Marriott. Udzielił wywiadów telewizyjnych dla Panoramy, Polsatu i programu "Oko w oko" (emisja 20 lutego). Miał krótkie wystąpienie podczas wizyty u prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego. Spotkał się z pracownikami Microsoftu sp. z o.o.
Życie osobiste
W 1987 na konferencji prasowej firmy Microsoft na Manhattanie poznał Melindę French. Ich ślub odbył się 1 stycznia 1994. Mają trójkę dzieci: Jennifer Katharine Gates (ur. 1996), Rory John Gates (ur. 1999) i Phoebe Adele Gates (ur. 2002). 3 maja 2021 po 27 latach małżeństwa i 34 latach związku rozstał się z żoną. Przyczyny rozstania nie zostały upublicznione, a para przyznaje, że będzie współpracować w pracy charytatywnej.
Posiadłość Gatesa to nowoczesny dom osłonięty ziemią zlokalizowany na zboczu wzgórza górującego nad Jeziorem Washington w Medinie w stanie Waszyngton. Zgodnie z opublikowanymi informacjami hrabstwa King w 2006 wartość domu i ziemi wynosiła 125 milionów dolarów, a roczny podatek – 991 tys. dol. Do Gatesów należy także Kodeks Leicester, napisany przez Leonarda da Vinci, zakupiony za 30,8 mln dol. na aukcji w 1994.
Adres e-mail Gatesa jest opublikowany, w 2004 przyszło na niego ok. 4 mln e-maili, z czego większość była spamem. Przedsiębiorca powiedział, że większość z tych e-maili „oferuje [mu] pomoc w wyjściu z długów lub w zostaniu bogatym, co mogłoby być śmieszne, gdyby nie było tak irytujące”.
Majątek i inwestycje
Gates był pierwszym na liście 400 najbogatszych Amerykanów Forbesa od 1993 do 2007 i pierwszym na liście miliarderów od 1995 do 2007, posiadając 58 mld dolarów amerykańskich. W 1999 majątek Gatesa przekroczył wartość 100 mld dol., w konsekwencji czego media zaczęły określać go jako „centymiliardera”. Od 2000 wartość nominalna jego udziałów w Microsofcie malała ze względu na ogólny spadek cen akcji spółki, spowodowany pęknięciem bańki internetowej i wielomiliardowymi darowiznami, jakie Gates przeznaczył na cele dobroczynne. W wywiadzie w maju 2006 Gates powiedział, że wolałby nie być najbogatszym człowiekiem na świecie, twierdząc, iż nie lubi związanej z tym zwróconej na niego uwagi.
Gates posiada kilka inwestycji poza Microsoftem, które w 2006 przyniosły mu zysk w wysokości 966 667 dol. W 1989 założył firmę Corbis zajmującą się grafiką. W 2004 został dyrektorem Berkshire Hathaway, zarządzanej przez jego wieloletniego przyjaciela Warrena Buffetta. Jest klientem Cascade Investment Group, przedsiębiorstwa zarządzania majątkiem.
Filantropia
W 2000 roku Gates założył wraz z żoną fundację Billa i Melindy Gatesów. Znaczny wpływ na to miała hojność i wielka filantropia Davida Rockefellera, z którym Gates spotkał się kilkanaście razy. Fundacja zapewnia środki na stypendia naukowe dla słabo reprezentowanych mniejszości, zapobieganie AIDS i innym chorobom powszechnym w krajach trzeciego świata oraz na inne dobroczynne cele. W 2000 roku fundacja wspomogła University of Cambridge kwotą 210 mln dolarów do wykorzystania w ramach projektu Gates Cambridge Scholarships. Fundacja podarowała też około 7 mld dolarów na różne cele. Według artykułu magazynu Forbes z 2004 roku, Gates przekazał w latach 2000–2004 na cele charytatywne ponad 29 mld dolarów. Jego darowizny są zwykle przytaczane jako wywołujące pokaźną zmianę w nastawieniu bogatych ludzi do filantropii, która zaczęła stawać się wśród nich normą.
19 czerwca 2006 roku ogłosił, że przejdzie na niepełnoetatowe stanowisko w Microsofcie, porzucając codzienne zarządzanie działaniami w lipcu 2008 roku, aby bardziej skoncentrować się na filantropii.
To Warren Buffett, według Gatesa, skłonił go do poświęcenia się działalności charytatywnej. Wkrótce potem Buffett ogłosił, że będzie wpłacał na rzecz Gates Foundation identyczne sumy jak Gates, do 1,5 mld dolarów na rok. Po tym oświadczeniu Buffeta, 25 czerwca 2006 roku, Gates podarował mu kopię Bogactwa narodów Adama Smitha.
24 stycznia 2008 roku Gates powiedział:
Gates mówił raczej o „kreatywnym” niż „nieograniczonym” lub leseferycznym kapitalizmie.
13 marca 2020 roku Microsoft ogłosił, że Gates opuścił także zarząd, aby skupić się na działalności charytatywnej.
W lipcu 2022 potwierdził zobowiązanie, które przyjął inicjując kampanię , ogłaszając na swym kanale w Twitterze że planuje przekazać "praktycznie cały swój majątek" fundacji i "opuścić listę najbogatszych ludzi świata".
Nagrody i uznanie
Według tygodnika Time Gates należy do 100 ludzi, którzy najbardziej wpłynęli na losy świata w XX wieku oraz jednym z 100 najbardziej wpływowych ludzi w latach 2004, 2005 i 2006. Time uznał także wspólnie Gatesa, jego żonę Melindę i wokalistę grupy U2 Bono za Ludzi Roku 2005 w uznaniu ich działalności humanitarnej (określając ich mianem „Miłosiernych Samarytan”). Gates znalazł się także na 8. pozycji na liście „bohaterów naszych czasów” stworzonej w 2006 przez tygodnik New Statesman.
W 1999 r. znalazł się na liście „Power list” The Sunday Times, został nazwany „CEO roku” przez Chief Executive Officers magazine w 1994, był pierwszy na liście „Top 50 Cyber Elite” magazynu Time w 1998, drugi na liście „Elite 100” magazynu Upside oraz był jednym ze 100 wpływowych ludzi w mediach (ang. „Top 100 influential people in media”) według The Guardian w 2001.
W 1996 został doktorem honoris causa breukeleńskiego Uniwersytetu Nyenrode, ponadto posiada ten tytuł z ramienia sztokholmskiego Królewskiego Instytutu Technicznego (od 2002), tokijskiego Uniwersytetu Waseda, Uniwersytetu Harwarda (od 2007) i Instytutu Karolinska (od 2008). Królowa Elżbieta II w 2005 nadała mu także tytuł Kawalera Komandora Orderu Imperium Brytyjskiego (KBE). Jego imieniem został także nazwany gatunek muchy Eristalis gatesi (Mucha Billa Gatesa).
Wygłaszał przemówienia programowe na targach Fall COMDEX w 1983, 1985, 1988, 1990, 1994 i co roku od 1996 do 2003.
4 maja 2006 wraz z żoną otrzymali Nagrodę Księcia Asturii w dziedzinie Międzynarodowej współpracy w akcie uznania dla ich ogólnoświatowego wpływu na działania dobroczynne. W listopadzie 2006 Gatesowie zostali odznaczeni meksykańskim Orderem Orła Azteckiego za ich międzynarodową filantropijną działalność w zakresie zdrowia i edukacji, w szczególności w ramach meksykańskiego programu „Un país de lectores”.
W listopadzie 2016 wraz z żoną zostali odznaczeni przez prezydenta Obamę Medalami Wolności.
Książki
Jest autorem książek:
„Droga ku przyszłości” (wraz z Nathanem Myhrvoldem i Peterem Rinerasonem), wydana w roku 1995,
„Biznes szybki j@k myśl” (wraz z Collinsem Hemingwayem), wydana w roku 1999,
„Jak ocalić świat od katastrofy klimatycznej. Rozwiązania, które już mamy, zmiany, jakich potrzebujemy”, wydana w roku 2021.
Pierwsze dwie pozycje omawiają obserwowane oczami doświadczonego informatyka i menedżera zmiany w technice (informatyce i pokrewnych) oraz jej rozwój, a także wpływ na kulturę. Szereg z przewidywań autorów – opisanych szczególnie w drugiej pozycji – zostało uznanych za bardzo trafne z perspektywy czasu (w szczególności dotyczące roli Internetu, urządzeń mobilnych, udoskonalanej interakcji człowiek-maszyna, a także sztucznej inteligencji).
Odwołania w kulturze
Film
W fabularyzowanym dokumencie z 1999 Piraci z Krzemowej Doliny Bill Gates jest jednym z głównych bohaterów. Jego rolę odtwarza Anthony Michael Hall.
W thrillerze konspiracja.com z 2001 występuje bohater oparty na postaci Billa Gatesa.
Film Nothing So Strange z 2002 bazuje na fikcyjnym wątku morderstwa Billa Gatesa w Los Angeles.
W animowanej komedii South Park: Bigger, Longer, Uncut Bill Gates zostaje zastrzelony przez generała po tym, jak podczas prezentacji ataku na Kanadę system operacyjny (Windows 98) się zawiesza. Z kolei w odcinku zatytułowanym A Song of Ass and Fire przejmuje on z powrotem stanowisko prezesa Microsoftu, zabijając Steve’a Ballmera.
W parodii The Onion Movie (pol. Wiadomości Bez Cenzury) gra go Michael Delaney, aktor nie odgrywa roli Billa Gatesa, ale Gilla Batesa. W jednej z części filmu parodiowana jest szybkość z jaką wchodzą na rynek kolejne wersje komputera (Bates 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8). W końcu Gill Bates zostaje zabity siekierą przez człowieka, który kilka razy kupował kolejne wersje PC.
W serialu Simpsonowie Bill Gates występował gościnnie w odcinku „Das Bus” w którym chciał kupić firmę Homera.
W jednym z odcinków serialu „Marvin Marvin” produkcji Nickelodeon został wspomniany Bill Gates. Dziadek Henry’ego – George na lotnisku znalazł walizkę założyciela Microsoftu, a potem powiedział o tym swojemu wnukowi Henry’emu.
Muzyka
Libreciści Jordan Allen-Dutton i Erik Weiner oraz kompozytor Hal Goldberg przygotowywali musical o Billu Gatesie i Stevie Jobsie zatytułowany Nerds://A Musical Software Satire. Prywatne przedstawienie odbyło się 30 lipca 2007.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Polski przekład powyższej biografii na stronie CentrumXP.pl
Bill & Melinda Gates Foundation
Profil na stronach rankingu najbogatszych magazynu Forbes
Bill Gates na stronie Forbes
Amerykańscy informatycy
Amerykańscy przedsiębiorcy
Amerykańscy filantropi
Odznaczeni Prezydenckim Medalem Wolności
Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Infanta Henryka (Portugalia)
Odznaczeni Orderem Imperium Brytyjskiego
Odznaczeni Orderem Orła Azteckiego
Ludzie roku tygodnika Time
Ludzie urodzeni w Seattle
Amerykańscy programiści
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Waseda
Amerykańscy miliarderzy
Kolekcjonerzy samochodów
Urodzeni w 1955
Amerykanie pochodzenia niemieckiego
Amerykanie pochodzenia brytyjskiego
Amerykanie pochodzenia szkockiego
Pracownicy Microsoftu |
570 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bed%C5%99ich%20Hrozn%C3%BD | Bedřich Hrozný | Bedřich Hrozný (ur. 6 maja 1879 w Lysej nad Łabą, zm. 12 grudnia 1952 w Pradze) – czeski orientalista i lingwista. Odczytał pismo starożytnych Hetytów. Jest uznawany za ojca nauki zajmującej się tym ludem, tj. hetytologii.
Dzieciństwo
Hrozný urodził się jako pierwsze z pięciorga dzieci ewangelickiego pastora. To przypuszczalnie atmosfera domu rodzinnego zainteresowała go ludami i językami biblijnymi. W młodości Hrozný nauczył się języków hebrajskiego oraz arabskiego. W szkole wyróżniał się także w łacinie i grece. Gdy po śmierci ojca (1896) wdowa z dziećmi przeniosła się do Kolína, Hrozný – będący wówczas w klasie maturalnej – trafił w gimnazjum na historyka nazwiskiem Justin Václav Prášek (1853–1924), który jako jeden z pionierów czeskiej orientalistyki zaopiekował się młodym, zapalonym orientalistą i wypożyczał mu swoje książki.
Studia i początki samodzielności
Studiował na Uniwersytecie Wiedeńskim, gdzie opanował kilka kolejnych języków, w tym akadyjski, aramejski, etiopski, sumeryjski, sanskryt. Nauczył się również czytać pismo klinowe. Pracę magisterską o południowoarabskich napisach naskalnych, powstałą pod opieką Davida H. Müllera, obronił w 1901 r. Przez pewien czas uzupełniał swe wykształcenie asyriologiczne na Uniwersytecie Berlińskim. Ocenia się, że Hrozný znał około 20 języków.
Po powrocie do Wiednia otrzymał (początkowo bezpłatną) posadę w bibliotece uniwersyteckiej. W 1904 r. wziął udział w wyprawie do Palestyny. Równocześnie pracował nad edycją tekstów klinowych – edycja ta stała się podstawą jego habilitacji w 1905 r.
Odczytanie tekstów hetyckich
W roku 1906 niedaleko miejscowości Hattusas (wówczas Boğazköy, dziś Boğazkale), położonej 150 km na północny wschód od Ankary, niemiecka ekspedycja kierowana przez Hugona Wincklera odnalazła bibliotekę władcy hetyckiego. Została ona zapisana pismem klinowym, które było już wtedy dobrze poznane (znane były fonetyczne wartości poszczególnych znaków). Jednakże język zapisany tym pismem nie był żadnym z dotąd poznanych. Po śmierci Wincklera Niemieckie Towarzystwo Orientalistyczne powierzyło wydawanie hetyckich tabliczek glinianych właśnie Hroznemu. Funkcja ta umożliwiła mu również wyjazdy do Stambułu, gdzie w muzeum kopiował oryginalne tabliczki, wówczas niedostępne w Europie. Poprzez porównywanie form gramatycznych i poszczególnych wyrazów Hrozný zdołał przetłumaczyć swoje pierwsze zdanie po hetycku: nu NINDA-an ezzatteni watar-ma ekutteni.
Hrozný wiedział, że ideogram ninda w języku sumeryjskim oznacza „chleb”. Założył, że sufiks an może być końcówką biernika - podobnie jak w niemieckim, w którym w bierniku dodaje się sufiks n. Dalej założył, że ezzatteni oznacza czynność dokonywaną zwykle z chlebem, przyjął, że może to być czasownik „jeść”. Przypuszczenie to wzmagał fakt podobieństwa fonetycznego tego słowa z niemieckim bezokolicznikiem essen, czy łacińskim bezokolicznikiem esse. Przyjmując, że chodzi tu o konstrukcję czasu przyszłego i liczbę mnogą, odczytał pierwszą część zdania jako chleb będziecie jeść. W drugiej części zdania rzuciło mu się w oczy słowo watar (lub waddar) zbliżone do angielskiego water czy niemieckiego wasser. Ponadto, w słowie ekutteni dopatrzył się podobieństwa do łacińskiego aqua (woda). Przyjmując, że to słowo również jest czasownikiem (miało identyczną końcówkę jak ezzatteni), odczytał je jako pić. Stąd całe zdanie przetłumaczył jako: teraz chleb będziecie jeść, wodę potem będziecie pić.
Podczas I wojny światowej Hrozný pełnił służbę wojskową w Wiedniu i szczęśliwie trafił na przełożonego – był nim porucznik Kammergruber – który do pracy naukowej Hroznego odnosił się z wielkim zrozumieniem, toteż jeszcze w czasie wojny Hrozný opublikował gramatykę dotąd nieznanego języka hetyckiego i wykazał, że należał on do rodziny indoeuropejskiej (Die Sprache der Hethither, ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm. Ein Entzifferungsversuch, Lipsk 1917). Już po zakończeniu wojny wydał też transkrypcję i tłumaczenie tablic z Boğazköy (Hethitische Keilschrifte aus Boghazköi, Lipsk 1919).
Międzywojnie
Po zakończeniu wojny Hrozný przeprowadził się do Pragi. W 1919 r. uzyskał profesurę zwyczajną. W latach 1924–1925 prowadził wykopaliska na Bliskim Wschodzie. W roku 1925 odkrył kolejne tabliczki z pismem klinowym – są to księgi rachunkowe oraz umowy sporządzone przez asyryjskich kupców, zbiór tworzący całe archiwum złożone z tysiąca tabliczek.
Okres międzywojenny był dla Hroznego wypełniony bardzo intensywną pracą – naukową i popularyzatorską. Dużo podróżował z wykładami, współorganizował Instytut Orientalistyki w Pradze, propagował czasopismo „Archiv Orientální”. Podjął się jednocześnie próby odczytania pisma linearnego B i pisma protoindyjskiego – w obu wypadkach popełnił wszakże szereg błędów i nie odniósł sukcesu.
Schyłek życia
Na rok akademicki 1939/1940 Uniwersytet Karola w Pradze wybrał Hroznego na stanowisko rektora. W początkach wojny zaangażował się on w ratowanie studentów i pracowników, a także zbiorów i wyposażenia uniwersytetu, później wycofał się z życia publicznego. Był w tym czasie zresztą już poważnie chory. W 1944 r. przeszedł udar mózgu (co jednak nie przerwało, choć spowolniło jego prace naukowe). Już po wojnie, 12 listopada 1952 r. wybrano go na członka Czechosłowackiej Akademii Nauk. W równo miesiąc później już nie żył. Pogrzeb odbył się w kościele ewangelickim.
Zobacz też
język hetycki
Dalsza lektura
Dziurzyńska, E. et al. (ed.): Korespondencja Tadeusza Kowalskiego z Janem Rypką i Bedřichem Hroznym, Kraków 2007.
Czescy orientaliści
Czescy językoznawcy
Czescy archeolodzy
Zmarli w 1952
Urodzeni w 1879
Rektorzy Uniwersytetu Karola
Wykładowcy Uniwersytetu Karola
Absolwenci Uniwersytetu Wiedeńskiego |
571 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bozon%20W | Bozon W | Bozon W (wuon) – cząstka elementarna pośrednicząca w oddziaływaniach słabych, wymieniana przez elektrony, neutrina i inne cząstki oddziałujące oddziaływaniem słabym podczas zderzeń. Cząstka ta występuje w dwóch podstawowych postaciach: cząstki W+ i jej antycząstki W−. Obie mają ten sam spin (równy 1) oraz masę, różnią się tylko ładunkiem elektrycznym.
energia spoczynkowa = 80,385 ± 0,015 GeV
czas połowicznego rozpadu – ok. 3 s
Bozony W przenoszą jeden z ładunków oddziaływania elektrosłabego, jakim jest słaby izospin. Jego wartość wynosi odpowiednio +1 i −1 dla bozonów W+ i W−. Bozony W są bozonami cechowania i generują podgrupę SU(2) oddziaływania elektrosłabego.
Rozpady radioaktywne
Najważniejszym zjawiskiem z udziałem bozonów W są rozpady beta. W procesie tym kwark dolny (d) zawarty w neutronie rozpada się na kwark górny (u) oraz właśnie bozon W, który z kolei rozpada się na parę: lepton – neutrino dla danego leptonu (dokładniej: W− rozpada się na lepton + antyneutrino a W+ na antylepton + neutrino). W miarę wzrostu energii leptonami tymi mogą być: elektron, mion, taon.
Bozony W tworzą się także w rozpadach ciężkich kwarków.
Bozon W0
W rzeczywistości istnieje dodatkowy stan bozonu W, jakim jest W0. Trójka stanów: [W+, W0, W−] tworzy tryplet ze względu na słaby izospin, podobnie jak np. piony [π+, π0, π−] tworzą tryplet silnego izospinu. Ponieważ bozon W ma 3 stany ze względu na izospin, więc może być nazwany "cząstką wektorową" izospinu. Lewoskrętny elektron i neutrino tworzyłyby razem "spinor", natomiast cząstki prawoskrętne byłyby "skalarami".
Z matematycznego punktu widzenia, bozon W0 jest superpozycją fotonu i bozonu Z. Gdyby w jakimś procesie powstała zatem cząstka W0, to zgodnie z probabilistyczną naturą mechaniki kwantowej istniałoby pewne prawdopodobieństwo zarejestrowania jej jako fotonu i pewne jako bozonu Z. Proporcje "zmieszania" bozonu Z i fotonu w bozonie W0 określa tzw. kąt Weinberga. W większości rozważań nie definiuje się bozonu W0, do opisu zjawisk wystarczają bozony Z i foton.
Oddziaływanie elektrosłabe i złamanie symetrii
Zupełnie równoważnie można traktować bozon W0 jako podstawowy, a foton i bozon Z jako jego superpozycje z bozonem B. Definiowanie bozonu W0 i B ma sens, kiedy rozważa się teorie wielkiej unifikacji, gdzie oddziaływanie elektromagnetyczne jest zunifikowane z oddziaływaniem słabym. Istnieje wtedy pierwotne symetryczne oddziaływanie elektrosłabe, niezmiennicze względem grupy cechowania SU(2)×U(1). Oddziaływanie elektromagnetyczne ma wtedy identyczną siłę jak oddziaływanie słabe, dlatego nie ma sensu ich odróżnianie. Nie ma także znaczenia ładunek elektryczny. Rozważania te prowadzi się przy założeniu, że bozony W i B nie mają masy.
Symetrię tę łamie bozon Higgsa, który oddziałuje z bozonami B i W, nadając im masy. Pewna kombinacja liniowa (superpozycja) bozonów W i B oddziałuje wtedy najsłabiej z polem Higgsa, a inna kombinacja – najmocniej. Tę pierwszą nazywa się właśnie fotonem a drugą – bozonem Z. Ze względu na słabe sprzęganie z polem Higgsa foton pozostaje cząstką bezmasową; bozon Z musi mieć wtedy największą możliwą masę z wszystkich kombinacji W i B. Im lżejszy bozon pośredniczący, tym mocniejsze oddziaływanie, które on przenosi, zatem oddziaływanie elektromagnetyczne przenoszone przez foton staje się bardzo silne, a oddziaływanie słabe przenoszone przez bozon Z – bardzo słabe.
Z pierwotnego zunifikowanego oddziaływania elektrosłabego powstają dwa oddziaływania: elektromagnetyczne i słabe. Pozostałość pierwotnej symetrii widać dzięki istnieniu naładowanych bozonów W+ i W−. Fakt, że jednocześnie przenoszą ładunek elektromagnetyczny i słaby, świadczy o bliskim pokrewieństwie tych oddziaływań.
Zobacz też
bozon Z (zeton)
bozony X i Y
Przypisy
Linki zewnętrzne
Nagrania na YouTube [dostęp 2023-05-21]:
Sabine Hossenfelder, Did the W-boson just "break the Standard Model"? , kanał autorski, 30 kwietnia 2022;
Don Lincoln, W boson mass: The hardest measurement , kanał Fermilabu, 2 maja 2022.
Bozony
Odkrycia nagrodzone Nagrodą Nobla |
572 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bozony | Bozony | Bozony ( od nazwiska fizyka Satyendra Bose) – cząstki posiadające całkowity spin. Większość bozonów to cząstki złożone, jednakże 12 z nich (tak zwane bozony cechowania) są cząstkami elementarnymi, niezłożonymi z mniejszych cząstek (cząstki fundamentalne).
Właściwości bozonów
Każda cząstka jest bozonem lub fermionem, zależnie od posiadanego spinu – twierdzenie statystyki spinowej narzuca wynikającą z niego statystykę kwantową, która odróżnia fermiony od bozonów. Zgodnie z modelem standardowym fermiony są cząstkami elementarnymi „materii”, natomiast bozony przenoszą oddziaływania.
W związku ze spinem całkowitym (twierdzenie o związku spinu ze statystyką), nieoddziałujące bozony podlegają statystyce Bosego-Einsteina. Jedną z jej konsekwencji jest istnienie kondensatu Bosego-Einsteina, „piątego” stanu skupienia materii, w którym dowolna liczba bozonów może dzielić ten sam stan kwantowy.
Oddziaływania wirtualnych bozonów z rzeczywistymi fermionami nazywamy oddziaływaniami podstawowymi. Zachowanie pędu w tych oddziaływaniach objawia się matematycznie we wszystkich znanych siłach. Bozony uczestniczące w tych oddziaływaniach nazywamy bozonami cechowania. Są to:
dwa bozony W i jeden Z (oddziaływanie słabe)
osiem gluonów (oddziaływanie silne)
foton (oddziaływanie elektromagnetyczne)
hipotetyczny grawiton pośredniczący w grawitacji.
Cząstki złożone z kilku innych cząstek (tak jak protony lub neutrony) mogą być zarówno fermionami, jak i bozonami, zależnie od ich całkowitego spinu. Z tego powodu wiele jąder atomowych jest bozonami. Pomimo tego, że cząstki tworzące jądra, tj. proton, neutron, a także krążące wokół jądra elektrony, są fermionami, możliwe jest by jeden pierwiastek (na przykład hel) miał izotopy będące fermionami (np. 3He) i inne będące bozonami (np. 4He). (3He) jest złożony z jednego neutronu, dwóch protonów [PNP] i dwóch elektronów. Podobnie jądro(!) deuteru (2H), złożone z jednego protonu i jednego neutronu [NP] jest bozonem, podczas gdy jądro trytu (3H), które jest złożone z dwóch neutronów i jednego protonu [NPN] jest fermionem.
Różnica pomiędzy statystykami bozonów i fermionów istnieje wyłącznie przy dużych gęstościach – kiedy ich funkcje zachodzą na siebie. W niskich gęstościach, obydwie statystyki redukują się do statystyki Maxwella-Boltzmanna, więc zarówno bozony i fermiony zachowują się jak cząsteczki klasyczne.
Przykłady bozonów
każda cząstka o spinie całkowitym
jądra deuteru
atomy helu-4
atomy sodu-23
fotony, przenoszące oddziaływania elektromagnetyczne
bozony W i Z, przenoszące oddziaływania słabe
gluony
fonony
bozony Higgsa
Zobacz też
anyon
Przypisy |
574 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Box%20modeling | Box modeling | Box modeling (ang.) – rodzaj modelowania polegający na utworzeniu prostej bryły (np. sześcianu) i dzieleniu jej, formując pożądany kształt. Często używany w modelowaniu subdivision surfaces.
Programy wykorzystujące tę technikę:
LightWave 3D
POV-Ray
Blender
3D Studio Max
Maya
SOFTIMAGE|XSI
Zmodeler 3d
Cinema 4D
Rhinoceros 3D
Anim8or
Wings 3D
Zobacz też
grafika trójwymiarowa
Przypisy
Modelowanie (grafika komputerowa) |
575 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bozon%20Z | Bozon Z | Bozon Z0 (zeton) – cząstka elementarna pośrednicząca w oddziaływaniach słabych, wymieniana przez np. elektrony czy neutrina i inne cząstki oddziałujące poprzez oddziaływanie słabe podczas zderzeń. Jest obojętny elektrycznie, jako bozon podlega statystyce Bosego-Einsteina. Jego istnienie przewidziała teoria oddziaływań słabych. Bozon Z jest równocześnie swoją antycząstką. Okres półtrwania wynosi 3,2 sekundy.
Masa (energia spoczynkowa) bozonu Z0 to 91,1876 ± 0,0021 GeV.
Zaproponowany został w modelu Weinberga-Salama (1968) jako wyjaśnienie zaobserwowanych procesów w doświadczeniu z wiązką neutrin w CERN-ie w 1963 roku.
Zobacz też
bozon W
bozony X i Y
Przypisy
Bozony
CERN
en:W and Z bosons#Z_bosons |
576 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Balet | Balet | Termin balet (z fr. ballet, a to z wł. balletto zdrobnienie od ballo „taniec”) ma kilka powiązanych z sobą znaczeń:
rodzaj widowiska teatralnego, w którym głównym środkiem wyrazu jest taniec, wykonywany przez tancerzy według choreografii z towarzyszeniem muzyki, na tle dekoracji;
zespół baletowy (na przykład balet Teatru Wielkiego, od 29 kwietnia 2009 roku Polski Balet Narodowy);
utwór muzyczny napisany specjalnie dla widowiska baletowego;
całokształt sztuki baletowej danej epoki lub kraju (na przykład: balet romantyczny, balet polski).
Historia baletu
Balet powstał z renesansowych maskarad karnawałowych i z triumfów, popularnych we Włoszech, które przerodziły się w widowiska dworskie, złożone z recytacji, śpiewu, muzyki, pantomimy i tańca. Od początku XV w. krystalizuje się specyficzny styl włoski, a jego najwybitniejszym przedstawicielem jest Domenico da Piacenza i jego dwaj uczniowie: Antonio Cornazzano i Guglielmo Ebreo. Ten ostatni wydał Rozprawę o sztuce tańca. W 1489 roku w Tortonie odbył się ślub księcia Mediolanu, Galeazzo Viscontiego z Izabellą Aragońską. Z tej okazji Bergonzio di Botta przygotował dla dworu uroczyste interludium oparte na temacie wyprawy Jazona i Argonautów po złote runo. Można uznać to przedstawienie za pierwsze widowisko baletowe.
Na temat tańca w średniowieczu zobacz: taniec w średniowieczu.
Na temat tańca w renesansie zobacz: taniec w renesansie.
Na dwór francuski balet zawitał dzięki Katarzynie Medycejskiej. Za pierwsze widowisko baletowe uznaje się wystawione przez nią w 1581 Ballet comique de la Reyne (Komiczny Balet Królowej). Przymiotnik „komiczny” oznaczał wówczas element dramatyczny, rozwijający jeden temat. Reżyserem widowiska był Baltazarino di Belgioioso.
Między XVI a XVII w. balet przybrał formę widowiska o treści mitologicznej, wykonywanego przez dworzan. W XVIII w. powstała opera baletowa, w której przeważały nad partiami śpiewanymi partie tańczone, wykonywane przez zawodowych tancerzy (Marie Camargo, G. i A. Vestris). Przełomową datą w kształtowaniu się baletu zawodowego był rok 1661, kiedy to Ludwik XIV założył Narodową Akademię Muzyki i Tańca. Oderwanie się baletu od opery nastąpiło głównie dzięki działalności J.G. Noverre’a, który w 2 połowie XVIII w. stworzył ballet d’action (balet z akcją). Inni reformatorzy działający we Włoszech (S. Viganò, C. Blasis) ukształtowali podstawy stylu romantycznego.
W 1832 choreograf Filippo Taglioni stworzył pierwszy balet romantyczny Sylfida. Głównym dziełem epoki stał się inny balet, Giselle. Dominował wtedy głównie taniec kobiecy. Za największe primabaleriny epoki uznano: Marię Taglioni, Carlottę Grisi i Fanny Elssler, a za największego tancerza i choreografa Julesa Perrota.
W drugiej połowie XIX wieku nowym centrum sztuki baletowej stała się Rosja. Marius Petipa stworzył tam nowy gatunek – balet-divertissement, klasyczny dziś typ baletu o numerowej budowie, do jakich należą m.in. w jego choreografii: Śpiąca królewna (1890) i Jezioro łabędzie (1895, częściowo, gdyż akty romantyczne, tj. II i IV, są autorstwa Lwa Iwanowa), oba z muzyką Piotra Czajkowskiego.
Przeciw zrutynizowaniu tańca baletowego wystąpiła na początku XX w. Isadora Duncan. Skostniałe schematy tradycyjnego baletu zreformował Michaił Fokin w swych choreografiach Ognistego ptaka i Pietruszki do muzyki I. Strawińskiego, wystawionych przez zespół Ballets Russes. Najwybitniejszymi tancerzami tamtej epoki byli: Matylda Krzesińska, Anna Pawłowa, Tamara Karsawina i Wacław Niżyński – także utalentowany choreograf. W drugiej połowie XX w. duże znaczenie dla rozwoju baletu współczesnego miała twórczość m.in.: G. Balanchine’a, F. Ashtona, J. Cranko, M. Béjarta, K. MacMillana, R. Petit czy J. Neumeiera.
Zobacz też
balet polski
balet w Rosji
interludium, intermedium, intermezzo
libretto
a solo
metrum
taniec klasyczny
pas de deux, pas de quatre, pas de caractere
Stanisław Moniuszko, Piotr Czajkowski, Marius Petipa, Domenico da Piacenza, Joanna Bruzdowicz-Tittel
Przypisy
Bibliografia
Arnold Haskel – Balet (PWM)
G.B.L. Wilson – A dictionary of Ballet (Penguin Books)
Janina Pudełek – Z historii baletu (C.O.M.U.K.)
Luigi Rossi – Storia del Balletto (Universale Cappelli)
Irena Turska – Przewodnik baletowy (PWN)
Mała encyklopedia muzyki – (PWN)
Il Baletto. repertorio del teatro di danza dal 1581 – red. Mario Pasi (Arnoldo Mondadori)
Linki zewnętrzne
Polski Balet Narodowy – Oficjalna strona internetowa
Physics of Dance
Balet terms dictionary
Balet Magazine
Formy sceniczne |
582 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bud%C5%BCet | Budżet | Budżet (z , ze stfr. bougette) – zestawienie planowanych wpływów (cash flow in +) i wydatków (cash flow out -). Pojęć wpływy i wydatki, które są pojęciami finansowymi nie należy mylić z pojęciami przychody i koszty, które są pojęciami księgowymi, bowiem pojęcia finansowe oznaczają rzeczywiste przepływy pieniężne, które odbywają się przez kasę i rachunek bankowy, a pojęcia księgowe oznaczają tylko zapisy na kontach księgowych, które niekoniecznie muszą się pokrywać z rzeczywistymi przepływami pieniężnymi np. odpisy amortyzacyjne itp.
W przypadku budżetu można mówić o planie budżetu, czyli limicie finansowym na wydatki określonej jednostki, oraz o wykonaniu budżetu, czyli zrealizowanych wydatkach określonej jednostki. Różnice pomiędzy planem budżetu, a jego wykonaniem nazywa się odchyleniami. Wydatki budżetowe danej jednostki realizowane mogą być z jednego lub kilku źródeł finansowania.
Definicje budżetu:
Ilość określonego zasobu (np. czasu, wody, energii, roboczogodzin), która pozostaje do dyspozycji osoby albo organizacji, wtedy można mówić o budżecie rzeczowym.
Ilość określonego zasobu przeznaczona na określone działania, cel, bądź przedsięwzięcie, np. budżet kancelarii prezydenta, budżet gminy, budżet marketingowy, inwestycyjny, budżet na określony projekt, wtedy można mówić o budżecie celowym.
Budżet może dotyczyć dowolnej skali działalności – od budżetu domowego przez budżet przedsiębiorstwa do budżetu państwa.
Budżet pełniący rolę prognozy może wykazywać nadwyżkę wpływów nad wydatkami, może być zrównoważony (bilansować się) albo wykazywać deficyt.
Budżet pełniący rolę planu buduje się najczęściej opierając się na danych o wykonaniu budżetu w roku poprzednim (danych historycznych) i dopasowując wzajemnie sumę wpływów i wydatków. Szczególną metodą budowania budżetu jest tzw. zero budżetowania. W metodzie tej nie bierze się pod uwagę danych historycznych, a budżet powstaje całkowicie od zera, poprzez dodawanie kolejnych zadań bądź pozycji wydatków i jednoczesne określanie źródeł ich finansowania. Budżet można rozpatrywać w horyzoncie długoterminowym, wtedy można mówić o tzw. budżecie strategicznym lub w horyzoncie krótkoterminowym, wtedy można mówić o tzw. budżecie operacyjnym.
Budżet operacyjny, zazwyczaj roczny, zawiera informacje o zadaniach, które mają być sfinansowane oraz o koordynacji i harmonogramie wpływów i wydatków umożliwiającym realizację planu. Jednym z zadań wewnętrznej kontroli finansowej w przedsiębiorstwie (audytu) jest badanie odchyleń pomiędzy planem budżetowym a jego wykonaniem oraz analizowanie przyczyn odchyleń większych od zakładanych dopuszczalnych odchyleń progowych .
Zobacz też
budżet gminy
budżet państwa
budżet partycypacyjny
budżet samorządowy
budżet zadaniowy
asekuracja budżetu
controlling
deficyt budżetowy
kosztorys
saldo
Linki zewnętrzne
Prawo finansowe
Finanse publiczne |
584 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bakszysz | Bakszysz | Bakszysz (od pers. بخشش, bachszesz) – rodzaj napiwku, a raczej coś w rodzaju zawoalowanej jałmużny, obyczaj związany z religią islamu nakazujący wiernym dzielenie się częścią swoich dochodów z biednymi, a żeby biednego nie urazić darowizną w postaci czystej jałmużny pretekstem może być nawet symboliczna pomoc, czy po prostu zwykła uprzejmość, którą się wynagradza właśnie bakszyszem.
Obecnie bakszysz przybrał rozmiary przemysłu żerowania na zagranicznych turystach, którzy proceder ten zamiast napiwku często określają jako zwykłą łapówkę, którą trzeba często ofiarować za rzeczy, których bezpłatna dostępność wydaje się dla turystów oczywista.
Pomoc społeczna
Społeczeństwo islamu |
587 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brainfuck | Brainfuck | Brainfuck – ezoteryczny język programowania stworzony w 1993 roku przez Urbana Müllera, znany ze swojego skrajnego minimalizmu. Język ten składa się z zaledwie ośmiu prostych komend oraz wskaźnika instrukcji. Pomimo tego, że jest on zupełny w sensie maszyny Turinga, nie został zaprojektowany do praktycznego użycia, a do zachęcania programistów do pisania prostych programów.
Nazwa języka brainfuck jest angielskim złożeniem składającym się z wyrazów brain (mózg) oraz fuck (pieprzyć) co na polski można tłumaczyć jako „mózgojeb”.
Budowa języka
Celem Müllera było stworzenie jak najmniejszego kompilatora. Oryginalny kompilator, napisany na Amigę, ma rozmiar 240 bajtów.
Jak sugeruje nazwa, programowanie w tym języku jest trudne. Bez względu na to w Brainfucku można zaimplementować dowolny algorytm, ponieważ język ten jest zupełny w sensie maszyny Turinga.
Język opiera się na prostym modelu maszyny, składającym się, oprócz programu, z tablicy bajtów (zazwyczaj 30000) zainicjowanych zerami oraz wskaźnika do tej tablicy, zainicjowanego tak, aby wskazywał na jej pierwszy element.
Instrukcje
Brainfuck zawiera 8 następujących jednoznakowych instrukcji:
Przy czym „bieżąca pozycja” oznacza element w tablicy wskazywany przez wskaźnik (w odpowiednikach w C, p oznacza wskaźnik).
Wszystkie inne znaki są ignorowane, co jest przydatne przy pisaniu komentarzy.
Przykłady
Hello World!
Następujący program drukuje napis „Hello World!” na ekranie i przechodzi do nowej linii:
++++++++++
[
>+++++++>++++++++++>+++>+<<<<-
] Na początek ustawiamy kilka przydatnych później wartości
>++. drukuje 'H'
>+. drukuje 'e'
+++++++. drukuje 'l'
. drukuje 'l'
+++. drukuje 'o'
>++. spacja
<<+++++++++++++++. drukuje 'W'
>. drukuje 'o'
+++. drukuje 'r'
------. drukuje 'l'
--------. drukuje 'd'
>+. drukuje '!'
>. nowa linia
Dla względów czytelności kod programu został podzielony na kilka linii i zostały dodane komentarze. Brainfuck traktuje wszystkie znaki poza +-<>[],. jako komentarz. Równie dobrze powyższy program można by zapisać jako:
++++++++++[>+++++++>++++++++++>+++>+<<<<-]>++.>+.+++++++..+++.>++.<<+++++++++++++++.>.+++.------.--------.>+.>.
Trywialne
Czyszczenie komórki
[-]
Prosty program, który ustawia wartość w aktualnej komórce na 0. Mówiąc ściślej, tak długo dekrementuje wartość w aktualnej komórce, jak długo jest ona większa od 0.
Prosta pętla
,[.,]
Pętla, która pobiera z wejścia kolejne znaki i drukuje je na ekranie tak długo, aż wczytany zostanie znak końca pliku (EOF). W niektórych implementacjach znak EOF ma wartość -1, wtedy odpowiadający program wygląda następująco:
,+[-.,+]
Poruszanie wskaźnikiem
>,[.>,]
Ciekawsza wersja poprzedniego programu, tym razem dodatkowo zapisujemy wejście do kolejnych komórek.
Dodawanie
[->+<]
Powyższy kod dodaje wartość w aktualnej komórce do następnej komórki. Warto zauważyć, że zeruje to wartość w aktualnej komórce.
Wyrażenie warunkowe w pętli
,----------[----------------------.,----------]
Powyższy program pobiera wejście (małe litery alfabetu angielskiego) zakończone znakiem nowej linii (czyli wciśnięciem entera) i drukuje je, wcześniej zwiększając litery na wielkie.
Na początku wczytujemy pierwszy znak i odejmujemy od niego 10 (wartość znaku liczona jest w kodzie ASCII, znak nowej linii ma wartość ASCII 10). Gdyby wczytano znak nowej linii, program zakończyłby się, w innym wypadku odejmujemy od niego 22 (razem z poprzednimi 10 odjęliśmy już 32, czyli różnicę między odpowiednimi małymi i wielkimi literami), drukujemy na ekranie, po czym znowu wczytujemy znak, odejmujemy 10 i wracamy do początku pętli.
Kopiowanie wartości z komórki
(Jako że przykłady robią się coraz bardziej skomplikowane, przyjmijmy dla ułatwienia, że [0], [1], [2] i tak dalej odnoszą się do kolejnych komórek)
Powiedzmy, że chcemy skopiować wartość z [0] do [1]. Najprostszym sposobem jest intuicyjne:
[->+<]
Takie wywołanie ustawi wartość w [0] na 0. Aby odzyskać początkową wartość [0], możemy przekopiować [0] do [1] i [2] równocześnie, a następnie kopiując wartość z [2] do [0]. Program realizujący to zadanie wygląda tak:
[->+>+<<] kopiujemy z (0) do (1) i (2)
>>[-<<+>>]<< kopiujemy z (2) do (0)
Nietrywialne
Poniżej widać proste implementacje podstawowych operacji arytmetycznych. Są one bardzo uproszczone, tzn. wejściem są dwie cyfry, także wynik musi być cyfrą.
Dodawanie
,>++++++[<-------->-],[<+>-]<.
Program wczytuje dwie jednocyfrowe liczby i drukuje rezultat dodawania. Program zadziała poprawnie tylko wtedy, gdy rezultat jest cyfrą.
43
7
Wczytujemy do [0] pierwszą cyfrę i odejmujemy od niej 48 (kody ASCII dla cyfr 0-9 to 48-57). Odejmowanie to jest zrobione za pomocą prostej pętli: najpierw wstawiamy 6 do [1], a następnie tak długo, jak [1] jest różna od zera odejmujemy 8 od [0], i w końcu odejmujemy 1 od [1]. Następnie wczytujemy drugą cyfrę do [1]. Następna pętla [<+>-] dodaje drugą liczbę do pierwszej i zeruje [1]. Na końcu drukujemy wartość z [0].
Mnożenie
,>,>++++++++[<------<------>>-]
<<[>[>+>+<<-]>>[<<+>>-]<<<-]
>>>++++++[<++++++++>-]<.
Podobnie jak poprzednio, jednak tym razem mnożymy zamiast dodawać.
Pierwszą cyfrę przechowujemy w [0], drugą w [1]. Obie zmniejszamy o 48.
Tutaj zaczyna się pętla główna programu. Działamy według zasady: odejmij 1 od [0], po czym dodaj wartość z [1] do [2].
Na końcu dodajemy 48 do [2] i drukujemy rezultat na ekranie.
Dzielenie
,>,>++++++[-<--------<-------->>] przechowuje dwie cyfry w (0) i (1) od obu odejmujemy 48
<<[ powtarzaj dopóki dzielna jest niezerowa
>[->+>+<<] kopiuj dzielnik z (1) do (2) i (3) (1) się zeruje
>[-<<- odejmujemy 1 od dzielnej (0) i dzielnika (2) dopóki (2) nie jest 0
[>]>>>[<[>>>-<<<[-]]>>]<<] jeżeli dzielna jest zerem wyjdź z pętli
>>>+ dodaj jeden do ilorazu w (5)
<<[-<<+>>] kopiuj zapisany dzielnik z (3) do (1)
<<<] przesuń wskaźnik na (0) i powtórz pętlę
>[-]>>>>[-<<<<<+>>>>>] kopiuj iloraz z (5) do (0)
<<<<++++++[-<++++++++>]<. dodaj 48 i drukuj wynik
Po wczytaniu dwóch cyfr powyższy program oblicza ich iloraz (ignorując resztę) i drukuje go na ekranie.
Zobacz też
Brainfork, odmiana Brainfucka z wielowątkowością
Befunge
Whitespace
Malbolge
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Brainfuck w archiwum katalogu DMOZ
Ezoteryczne języki programowania |
588 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Baldur | Baldur | Baldur (również Baldr, Balder) – w mitologii nordyckiej syn Odyna i Frigg, małżonek bogini Nanny, ojciec Forsetiego; symbol dobra, piękna i mądrości.
Był ulubieńcem wszystkich bogów. W Asgardzie miał własny dwór zwany Breidablik.
Gdy Baldura zaczęły nękać sny o śmierci, zaniepokojona Frigg kazała złożyć przysięgę wszystkim istotom i rzeczom na świecie, że nie uczynią Baldurowi krzywdy. Zapomniała jednak poprosić o przysięgę jemiołę. Wykorzystał to Loki, który wręczył ślepemu bratu Baldura, Hodurowi, strzałę wykonaną z jemioły, którą ten cisnął w brata. W oswobodzeniu Baldura z mocy bogini śmierci Hel przeszkodził bogom Loki. Zostało przyrzeczone, że Baldur powróci do żywych, jeśli wszystko, co istnieje na świecie, zapłacze z powodu jego odejścia. Nie został wskrzeszony, gdyż olbrzymka Thökk, której postać przybrał Loki, nie przyłączyła się do żałoby.
Po Ragnaröku zmartwychwstanie wraz z Hödem i zapanuje nad światem.
Baldur w kulturze popularnej
Muzyka
Baldur jest głównym tematem płyty black metalowego zespołu Burzum. Jest mu poświęcony cały album pod nazwą: "Dauði Baldrs" (co oznacza "Śmierć Baldura" ).
"Baldur" to także tytuł debiutanckiego albumu islandzkiego zespołu viking/folk metalowego Skálmöld
Jedna z piosenek zespołu nordic folk Osi and the Jupiter nosi nazwę "Baldur"
Zespół Brothers of Metal nagrał piosenkę "Death of the God of Light" której tematem jest spisek Lokiego i śmierć Baldura.
Gry komputerowe
Imię Baldura zostało wykorzystane w tytule gry komputerowej Baldur’s Gate, która dała początek całej serii.
Baldur jest głównym bohaterem gry Too Human z 2007 roku, wydanej na wyłączność na konsolę Xbox 360. W grze występują także postacie innych nordyckich bogów, takie jak Loki, Hel czy Freja.
Postać Baldura została wykorzystana w grze God of War z 2018 roku.
Zobacz też
Balor
Przypisy
Bibliografia
Synowie Odyna
Bóstwa mądrości |
590 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bobina%20%28poligrafia%29 | Bobina (poligrafia) | Bobina – bardzo wąski zwój, wstęga papieru (lub innego materiału) zwinięta w rolę o maksymalnej szerokości równej 1/4 średnicy. Może być na tulei.
Na bobinę jest nawijany papier np. do druku biletów, produkcji papierosów i kątowników tekturowych. Często nawijane na bobinę są nieuformowane druki, np. do późniejszego zrobienia z nich opakowań, lub zawierające etykiety do naklejenia na opakowania.
Przypisy
Zobacz też
Introligatorstwo
Papier
Poligrafia |
591 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Broszura | Broszura | Broszura (franc. brochure od broche – brosza, z wł. brocca dzban) – wydawnictwo zwarte, wyrób poligraficzny o małej objętości, maksymalnie 3 arkusze drukarskie (do 48 stron, dawniej od 4 do 64 stron) o treści informacyjnej, biznesowej lub propagandowej, adresowany do szerokiej publiczności. Jest to rodzaj druku łączonego.
W terminologii księgarskiej i bibliotekarskiej to publikacja licząca od 4 do 48 stron. Druk poniżej 4 stron jest ulotką.
Przypisy
Bibliotekoznawstwo
Propaganda
Gospodarka
Druki |
592 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bigowanie | Bigowanie | Bigowanie (niem. – zginanie) – proces introligatorski polegający na ułatwieniu zginania materiału w określonym i zamierzonym miejscu. Bigowanie oznacza wykonywanie na papierze lub kartonie specjalnych wgnieceń. Wgniecenia te mają za zadanie ułatwienie, a właściwie umożliwienie, odpowiedniego zgięcia kartonu lub kartki.
Podział
Pełny proces bigowania składa się z dwóch etapów:
Zmiana geometrii lub struktury materiału w miejscu bigowania:
Naruszenie struktury materiału sprowadza się do miejscowego zniszczenia połączeń materiału i następnie osłabienia wytrzymałości materiału w miejscu bigowania. Ten sposób realizowany jest poprzez proces rycowania lub perforowania. Rozróżnia się perforowanie odcinkowe oraz otworkowe. Ważną cechą powyższego procesu w bigowaniu jest znaczące osłabienie wytrzymałości materiału.
Zmiana geometrii materiału w miejscu bigowania. Do tej grupy procesów bigowania zaliczane są między innymi przegniatanie wypukłe (przegniatanie dwustronne) i wklęsłe (przegniatanie jednostronne) oraz wybicie.
Przegniatanie wypukłe polega na geometrycznym przemieszczeniu materiału w miejscu bigowania (w którym zachodzi zginanie), w którym skupia się moment zginający materiał.
Przeginanie wklęsłe ma miejsce w materiałach włóknistych, np. papier. Następuje zniszczenie części połączeń pomiędzy warstwami materiału, co znacznie zmniejsza sztywność materiału (odporność na zginanie). Zerwanie połączeń między warstwami w materiale włóknistym następuje w wyniku wytworzenia łuku o coraz to większym promieniu, a więc następuje wydłużanie względem poszczególnych warstw, które powoduje zerwanie połączeń między tymi warstwami.
Zerwane części połączeń w strukturze materiału. Wyróżnia się dwa rodzaje tego procesu:
Miejscowe sprasowanie struktury materiału, co powoduje zmniejszenie grubości materiału w tym samym miejscu, a więc zmniejszenie sztywności materiału.
Wybicie materiału stosowane jest w grubych wytworach papierniczych. Realizowane jest za pomocą rolek bigujących, a polega ono na przemieszczeniu względem siebie płaszczyzny materiału na odcinku miejsca bigowania.
Końcowym etapem bigowania jest zginanie, mające na celu zniszczenie części połączeń, aby zmniejszyć sztywność w miejscu zginania (w miejscu bigu).
Narzędzia
Bigowanie bez niszczenia struktury materiału wykonuje się przy pomocy noży bigujących o profilu ostrza zaokrąglonego – jest to płaska taśma stalowa, której promień zaokrąglenia wynosi połowę jej grubości.
Perforowanie z niszczeniem struktury materiału jest realizowane w przypadku perforowania otworkowego za pomocą listwy z igłami, a w przypadku odcinkowego przekrawania za pomocą noża o nieciągłym ostrzu.
Nadkrawanie polega na cięciu materiału za pomocą noża krążkowego listwy nożowej na niepełnej grubości materiału.
Dobór sposobu bigowania zależy od tego czy można dopuścić do zmiany wytrzymałości materiału.
Bigowania można dokonywać za pomocą:
noży bigujących umieszczonych w wykrojnikach dwu- lub wielozabiegowych,
listew perforujących,
układu rolek,
noży krążkowych,
noży przekrawających,
noży perforujących (noży odcinkowych).
Terminologia
Potocznie miejsca, w których dokonano jeden z powyżej omawianych procesów, nazywa się ogólnie bigiem, gdyż polska nazwa przegniatanie nie ujmuje pozostałych procesów ułatwiających zginanie materiału. Mankamentem terminu bigowanie jest to, że jest ono obce osobom spoza kręgu specjalistów zajmujących się tymi procesami. Ponieważ pozostałe sposoby bigowania posiadają nazwy własne i są one nazwami jednoznacznie określającymi ten proces tj. nadkrawanie, rycowanie lub perforowanie, dlatego proponowaną jak i funkcjonującą nazwą do pozostałych procesów są wyrazy: przegniatane jednostronne lub dwustronne.
Przypisy
Introligatorstwo
Postpress |
595 | https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C3%B3g%20w%20judaizmie | Bóg w judaizmie | Bóg w judaizmie – pojmowanie Boga w judaizmie, mimo różnorodności składających się na niego tradycji, obecnych także w samej Biblii hebrajskiej, jest spójne i nieporównywalne z innymi wierzeniami (łac. sui generis). Aby poprawnie poznać żydowską koncepcję Boga, należy podejść do poszczególnych, różniących się czasem tradycji jako do elementów całości. Heterogeniczne elementy należy odczytywać w ramach jednolitej, spójnej kanonicznej doktryny, którą kierowali się ostateczni redaktorzy Biblii. Tradycja biblijna wyznaczyła kanon mówienia o Bogu w całym judaizmie na przestrzeni wieków: w literaturze hellenistycznej, talmudycznej, średniowiecznej żydowskiej filozofii Boga, kabale, współczesnej myśli filozoficznej.
Bóg według Biblii hebrajskiej
Księgi Biblii są zbiorem różnych tradycji i autorów, żyjących w różnych krajach w okresie trwającym ponad tysiąc lat. Są w niej fragmenty, które przedstawiają czystą monoteistyczną wizję Boga Izraela (np. Krl 19,12, Iz 40,18). Są też teksty przetworzone i oczyszczone na potrzeby natchnionego tekstu, w których odbijają się echem podania ludowe czy wręcz elementy mityczne (np. Rdz 2 oraz 3). Chociaż więc Biblia łączy w sobie refleksję i wierzenia wielu pokoleń, jednak można w niej dostrzec spójną, doskonale wypracowaną i kompletną biblijną koncepcję Boga. Można ją opisać poprzez omówienie następujących tematów:
Jeden i unikalny, niespotykany w innych wierzeniach.
Boski Stwórca
Bóg działający w historii
Bóg narodu Izraela
Boski prawodawca
Bóg a zło w świecie
Bóg a wolność człowieka
Bóg jako osoba w relacji z człowiekiem.
Jeden i unikalny, niespotykany w innych wierzeniach
W czasach gdy kształtowała się biblijna koncepcja, istnienie Boga – czy boskiego świata, jakkolwiek go rozumiano – nie budziło niczyich wątpliwości. Psalm 14,1 opisując postawę człowieka nie uznającego Boga: „Mówi głupi w swoim sercu: Nie ma Boga" – nie twierdzi, że człowiek ten jest ateistą, lecz jedynie, że nie uznaje moralnego autorytetu Boga. Zaraz potem bowiem psalm dodaje: „Zepsuci są, ohydne rzeczy popełniają, nikt nie czyni dobrze". Inne narody mogły nie znać Jahwe, nie negowały jednak Jego istnienia. Tak właśnie Księga Wyjścia przedstawia faraona w Egipcie: „Faraon odpowiedział: Kimże jest Pan, abym musiał usłuchać Jego rozkazu i wypuścić Izraela? Nie znam Pana i nie wypuszczę Izraela" (Wj 5,2). Idea powstała w Izraelu była całkowicie unikalna. Bóg jest jeden i nie ma innego (Pwt 6,4; Iz 45,21 oraz 46,9). Politeizm został jednoznacznie i radykalnie odrzucony (Wj 20,3-5). Bóg nie jest jednym z wielu w boskim panteonie. Nie dopuszczono nawet wizji dualistycznej, jaka panowała w religii Zoroastry, gdzie czczono dwie przeciwstawne sobie boskie istoty: Ormuzda i Ahrimana. Potępiane też było uzurpowanie sobie boskiej godności przez władców (por. Ez 28,2nn).
Również synkretyzm – łączenie wiary Izraela z wierzeniami innych religii – był zabroniony (Lb 25,2-3; Sdz 18), choć były przypadki rozpoznawania działania Boga poza Izraelem, jak w przypadku króla i kapłana Melchizedeka w Księdze Rodzaju 14,18-22. Są w Biblii wyrażenia zdające się mówić o innych bogach, jak np. z Księgi Wyjścia: „Któż jest pośród bogów równy Tobie, Panie?" (Wj 15,11). Były one jednak jedynie podkreśleniem nierzeczywistej wartości wierzeń innych narodów, i przekonaniem, że Bóg Izraela jest unikalny w swoich atrybutach (por. Iz 40,18). Nie można go przedstawić za pomocą obrazu, gdyż nie ma on na ziemi niczego do siebie podobnego (Wj 20,4; Pwt 4,35). Nie jest on nawet duchem. Gdy mowa o Boskim duchu, chodzi o jego energię, jak u Izajasza 40,13 czy u Zachariasza 4,6. Gdy psalm mówi o „synach bożych" ma na myśli anioły (por. Ps 29,1; 89,7), a nie boskie istoty istniejące na sposób politeistyczny.
Niewidzialność Boga odzwierciedlała Świątynia Jerozolimska. Chociaż Tora nakazywała postawienie cherubów w miejscu Świętym świętych – nie były one przedstawieniem Bóstwa, lecz jedynie Jego tronu (por. Ps 68,5[4]). Mimo niemożności przedstawienia Boga, nie był On dla Izraela filozoficzną abstrakcją. Ukazywał się w licznych teofaniach, objawiających jego potęgę i wszechmoc (por. Wj 19,18; 20,15-18; Hab 3,4nn; Hi 42,2). Dzięki swej mocy, był postrzegany jako walczący „wojownik" (Ps 24,8). Jest on też Wszechwiedzący, jedyny znający przyszłość (Iz 43,9). Jest, jako jedyny, Mądrością, która jest nieskończona i nie do przeniknięcia (por. Hi 28,23nn, Iz 40,28). I on też jest źródłem ludzkiej mądrości i talentów (Ps 36,10; Wj 28,3; 1Krl 3,12), zupełnie innej jakości niż pyszniąca się mądrość pogańska (Ez 28,3nn).
Jest Bóg także wszechobecny, ale nie na sposób panteistyczny, jak numen, mana czy orenda. Bóg jest transcendentny wobec przyrodzonej rzeczywistości. Jest poza czasem i przestrzenią, gdyż jest wieczny. On istniał przed światem i będzie wtedy gdy wszechświat się skończy, (por. Iz 40,6-8; 44,6; 90,2), gdyż to on sprawił, że świat zaczął istnieć, ustanowił prawa dla niego i nadał mu porządek (por. Jer 33,25). Jest jak skała, na której świat jest zbudowany (2 Sm 22,32). Podczas, gdy świat jest zmienny, Bóg jest niezmienny (por. Iz 41,4; Ml 3,6).
Judaistyczna teologia Boga
W teologii żydowskiej nie istnieje pojęcie dogmatu. Co do rozumienia znaczenia poszczególnych zapisów Tory na temat Boga trwają i trwać będą dysputy. Większość zgadza się jednak z ujętymi w XII w. przez Mojżesza Majmonidesa trzynastoma podstawowymi artykułami wiary:
(1) Bóg jest stworzycielem, (2) władcą całego stworzenia i (3) sprawcą wszystkiego,
(4) Bóg jest jedyny i (5) nic nie jest z nim w żadnej mierze porównywalne,
(6) Bóg objawił się człowiekowi sam, z własnej woli i (7) przez Mojżesza obwieścił ludziom swoje przykazania,
(8) słowa Proroków są prawdą,
(9) Bogu wiadome są wszystkie uczynki ludzi i (10) okazuje on dobro tym, którzy szanują jego przykazania, a (11) karze tych, którzy je łamią,
(12) w określonym czasie nadejdzie posłany od Boga Mesjasz, a
(13) umarli zmartwychwstaną.
Imiona Boga
Rozmaite imiona używane w ciągu historii trwania judaizmu w stosunku do Boskiej istoty – przynajmniej od czasu Mojżesza, a najprawdopodobniej już od Abrahama – odnoszą się do jednego i tego samego Bóstwa, mianowicie do Boga Izraela. Większość z imion Boga pojawiających się w życiu religijnym Żydów było używanych wcześniej przez plemiona kananejskie na określenie ich lokalnych pogańskich bogów. Uczeni tłumaczą to faktem, że po osiedleniu się na terenach Kanaanu, Żydzi przyswoili sobie miejscowy język kananejski (por. Iz 19,18).
Źródłem poznania imion Bożych używanych w Izraelu jest ogromna literatura judaizmu. W Biblii hebrajskiej, oprócz jedynego imienia własnego Boga – Jahwe i jego zamiennika Adonaj, spotykamy jeszcze imiona utworzone w powiązaniu z pierwotnym semickim słowem określającym bóstwo: el. W języku akadyjskim brzmiało ono ilu(m), kananejskim el lub il, a w arabskim, jako element imienia używanego przez ludzi, el. Samo El jako osobiste imię Boga występuje w Biblii bardzo rzadko, np. w Księdze Rodzaju 33,20: ʼElʽElohej Jisrael (El, Bóg Izraela /Jakuba/, por. Psalm 146[145],5). Znacznie częściej używane było imię Elohim, będące liczbą mnogą El – rozumiane jednak w Biblii jako odnoszące się do Boga w liczbie pojedynczej. Spotykamy natomiast pięć podstawowych imion, które są złożeniem El i dodatkowego określenia: ʼElʽElyon (Bóg Najwyższy), ʼElʽOlam (Bóg Wieczny), ʼEl Szaddaj (Bóg Wszechmocny), ʼEl Roʼi (Bóg Widzący), oraz ʼEl Berit (Bóg Przymierza). Poza tym Biblia obfituje w różne inne imiona Boga, będące wyrażeniami opisowymi np. „Stwórca nieba i ziemi" (Rdz 14,19 oraz 22) albo „Stwórca Izraela" (Iz 43,15 – być może trzeba to poprawniej odczytać jako „Mocny Izraela"; por. Iz 1,24).
Źródłem poznania imion Boga w judaizmie są też dzieła z okresu bliskiego początkowi naszej ery, zwane apokryfami.
Osobny rozdział stanowi literatura talmudyczna, wprowadzająca ścisłe zasady redukujące, w praktyce, okazje w których można wypowiadać imiona Boże. Literatura rabiniczna zaś wypracowała pewną liczbę nowych imion Boga, będących odniesieniami do Jego boskich atrybutów, np. Ha-Makom (dosł. „Miejsce," czyli, „Wszechobecny").
Źródłem imion Bożych jest też Kabała, która podkreślała szczególnie nieprzeniknioność Boga, używając imienia temira de-temirin („Ukryty nad ukrytymi").
Z kolei w teologiczno-filozoficznej myśli żydowskiej w średniowieczu podkreślano metafizyczną jedyność i jedność Boga. Żydowscy uczeni, jak Jehuda Halewi, Abraham ibn Daud, Majmonides, oraz Josef Albo skupiali się z tego powodu wokół biblijnych imion Jahwe oraz Elohim.
W nowożytnej myśli są dwa nurty. Jeden podkreśla metafizyczne znaczenie imion Bożych, jak np. Wieczny, Dusza Świata. Wśród tych myślicieli są oprócz Mendelssohna, który dał początek temu nurtowi, Solomon Formstecher, Samuel Hirsh, Nachman Krochmal, oraz Hermann Cohen. Drugi nurt, związany z Franzem Resenzweigiem i Martinem Buberem, postrzega imiona Boga w ich wymiarze religijnym i personalistycznym, dialogowym.
Zobacz też
synkretyzm religijny
Przypisy
Bibliografia
Judaizm |
596 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Beatyfikacja | Beatyfikacja | Beatyfikacja ( „wyróżniać”) – akt kościelny wydawany przez Kościół katolicki, uznający osobę zmarłą za błogosławioną, zezwalający na publiczny kult, ale o charakterze lokalnym (np. w diecezji). Akt taki wydaje się po pozytywnym rozpatrzeniu procesu beatyfikacyjnego. We wczesnym średniowieczu beatyfikacji dokonywano spontanicznie, później wymagana była zgoda Synodu Biskupów i Stolicy Apostolskiej. Od roku 1515 (Dekret Leona X aprobujący kult Konrada z Piacenzy) beatyfikację może zatwierdzić tylko papież.
Przebieg procesu beatyfikacyjnego
Proces beatyfikacyjny może się rozpocząć najwcześniej 5 lat po śmierci kandydata (decyzją papieża okres ten może ulec skróceniu – tak było w przypadku procesu Matki Teresy z Kalkuty, Jana Pawła II i Łucji dos Santos). Przesłuchania świadków na temat życia osób otoczonych kultem prywatnym (w wypadku, gdy istnieje obawa, że nie będą mogli złożyć zeznań po wszczęciu procesu, np. ze względu na stan zdrowia czy wiek), mogą odbywać się przed formalnym otwarciem procesu „by nie zginęły dowody” (). Proces jest prowadzony przez Trybunał Beatyfikacyjny. Na jego czele stoi postulator, którego zadaniem jest udowodnienie m.in. heroiczności cnót kandydata (). Jawność postępowania ogranicza się do I sesji. W stosunku do dalszych wydarzeń członkowie Trybunału i świadkowie zobowiązani są do zachowania tajemnicy.
Dokumentacja zbierana jest na szczeblu lokalnym, w diecezji, do której należał kandydat. Następnie wniosek o beatyfikację przekazany jest Stolicy Apostolskiej, gdzie rozpatruje go specjalna komisja. Kluczowymi momentami procesu są stwierdzenie heroiczności cnót Sługi Bożego oraz kanoniczne stwierdzenie, że za jego wstawiennictwem dokonał się co najmniej jeden cud. Brane są pod uwagę jedynie cuda, które miały miejsce po śmierci kandydata na ołtarze. Nieco inaczej przebiega proces męczenników, w przypadku których do beatyfikacji cud nie jest wymagany.
Obecnie proces beatyfikacyjny regulowany jest przez konstytucję apostolską Divinus Perfectionis Magister wydaną 25 stycznia 1983 roku przez papieża Jana Pawła II.
Zobacz też
kanonizacja
proces kanonizacyjny
święty
Przypisy
Błogosławieni katoliccy
Prawo kanoniczne
Hagiografia |
597 | https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C5%82ogos%C5%82awiony | Błogosławiony | Błogosławiony – w Kościele katolickim osoba zmarła, która za życia odznaczała się szczególnymi cnotami inspirowanymi doświadczeniem religijnym lub też która z powodu swojej religii poniosła śmierć męczeńską.
Kościół w akcie beatyfikacji zezwala na publiczny kult takiej osoby w skali lokalnej np. diecezji lub ograniczonej do pewnej grupy wiernych, np. zakonu czy zgromadzenia zakonnego.
Zobacz też
Teologia chrześcijańska
Hagiografia |
599 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brytanik | Brytanik | Brytanik (Tiberius Claudius Caesar Drusus Germanicus Britannicus; ur. 12 lutego 41 n.e., zm. 11 lutego 55 n.e.) – syn cesarza rzymskiego Klaudiusza i Messaliny. Jego pierwotne imię Germanik zamieniono na Brytanik dla uczczenia podboju Brytanii przez ojca w 43 n.e.
Jako jedyny żyjący syn cesarza był głównym kandydatem do majątku i tytułów ojca. Jego pozycji nie zachwiała nawet otwarta zdrada jego matki Messaliny i jej skazanie na śmierć w 48 n.e. Dopiero kolejny ślub Klaudiusza z własną bratanicą Agrypiną i adopcja w roku 50 jej syna z poprzedniego małżeństwa – Nerona – osłabiły prawa rodzonego syna do dziedzictwa ojca, bowiem Neron był starszy od Brytanika o 4 lata. Pozycję Nerona wzmocnił również zaaranżowany przez jego matkę ślub ze starszą siostrą Brytanika – Oktawią – jaki odbył się trzy lata później. Ambicje Agrypiny, która zdobyła duży wpływ na rządy, kazały jej wkrótce usunąć zarówno Klaudiusza jak i Brytanika z drogi do pełnej władzy, jaką miała nadzieję sprawować u boku swego syna Nerona. Obawiając się, że Klaudiusz może zmienić swój testament i ustanowić Brytanika jedynym spadkobiercą, otruła męża 13 października 54. Po śmierci starego cesarza wszelkie tytuły i prawa do majątku otrzymać mieli formalnie na równi Neron jak i Brytanik. Jednak senat rzymski, uznając argumentację na temat młodego wieku Brytanika, przyznał wszelkie tytuły i związaną z nimi władzę tylko Neronowi. Rodzony syn Klaudiusza miał je otrzymać dopiero po osiągnięciu pełnoletniości. Nigdy do tego nie doszło – Brytanik został z rozkazu Nerona otruty podczas uczty na oczach wszystkich biesiadników przez trucicielkę Lukustę na dzień przed czternastymi urodzinami, gdy miał włożyć togę męską. Został pochowany w Mauzoleum Augusta.
Wywód przodków:
Zobacz też
drzewo genealogiczne Klaudiuszów Neronów
Przypisy
Członkowie rodzin władców starożytnego Rzymu
Dynastia julijsko-klaudyjska
Urodzeni w I wieku
Zmarli w 55 |
601 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Balbin%20%28imi%C4%99%29 | Balbin (imię) | Balbin (łac. balbinus – jąkała) – imię męskie pochodzenia łacińskiego. Forma żeńska – Balbina.
Balbin imieniny obchodzi 21 grudnia.
Osoby o tym imieniu lub nazwisku
Balbin – cesarz Rzymu
Balbino Cortés Morales – hiszpański pisarz i polityk
Balbino Dávalos – meksykański prawnik i dyplomata
Bohuslav Balbín – czeski literat, historyk, pedagog, jezuita
Ricardo Balbín – argentyński prawnik i polityk
Adán Balbín – peruwiański piłkarz
Przypisy
Męskie imiona łacińskie |
602 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brutus | Brutus |
Osoby
Marek Juniusz Brutus – polityk, dowódca wojskowy, mówca i pisarz rzymski; w 44 r. p.n.e. jeden z zabójców Cezara
Lucjusz Juniusz Brutus – pierwszy konsul rzymski, w 510 r. p.n.e. wypędził ostatniego króla Tarkwiniusza Pysznego
Decymus Juniusz Brutus – adiutant Cezara
Brutus – pseudonim artystyczny używany przez Qemala Stafę
Miejscowości
Brutus – wieś w woj. łódzkim, w powiecie pajęczańskim, w gminie Kiełczygłów
Brutus – miasto w USA, w stanie Nowy Jork, w hrabstwie Cayuga
Brutus – jednostka osadnicza w USA, w stanie Michigan, w hrabstwie Emmet
Inne
Brutus – postać mitologiczna
Brutus – program komputerowy |
606 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Batolit | Batolit | Batolit — wielka intruzja magmowa ciągnąca się w dół do nieznanej głębokości. Jej górna powierzchnia przecina skały niezgodnie z ich warstwowaniem. W postaci batolitu występują głównie granity oraz granodioryty, często zawierając w sobie wtopione kawałki skał z otoczenia intruzji (tzw. ksenolity). Często także w batolitach leżą złoża rud. Skały w otoczeniu batolitów często są silnie przeobrażone i pokryte apofizami. Niekiedy na obszarze dawnych tarczy kontynentalnych, np. w Kanadzie czy Brazylii, batolity zajmują setki tysięcy km²; w Polsce przykładem jest masyw Tatr Wysokich. Batolity zajmujące do 20 km² nazywane są pniami magmowymi.
Jest to najważniejszy w geologii typ intruzji.
Przypisy
Plutonizm
Struktury geologiczne |
607 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bonosus%20%28uzurpator%29 | Bonosus (uzurpator) | Bonosus – oficer rzymskiej floty Renu. W 280 roku n.e., kiedy Germanie spalili rzymskie statki ulokowane na Renie, wywołał bunt i w obawie przed spodziewaną karą mianował się cesarzem rzymskim. Walczył z prawowitym cesarzem - Probusem. Przegrawszy powiesił się. Cesarz Probus darował życie jego synowi i żonie.
Przypisy
Nieznana data urodzenia
Rzymscy samobójcy
Uzurpatorzy i samozwańczy cesarze rzymscy
Urodzeni w III wieku
Zmarli w 280 |
608 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bitwa%20pod%20Kircholmem | Bitwa pod Kircholmem | Bitwa pod Kircholmem (obecnie miejscowość Salaspils na Łotwie, 25 km na południowy wschód od Rygi) – bitwa stoczona 27 września 1605 w czasie polsko-szwedzkiej wojny o Inflanty w latach 1600–1611. Przyczyną bitwy były zmagania o . Dodatkowym czynnikiem była walka o tron szwedzki między Karolem Sudermańskim a Zygmuntem III Wazą.
Wstęp
Było to jedno z najświetniejszych zwycięstw I Rzeczypospolitej. Wojsko polsko-litewskie pod dowództwem hetmana polnego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza (1040 piechoty, 2400 jazdy i 4 bądź 7 dział, w tym chorągwie kozackie, tatarskie i kurlandzkie), głównie dzięki użyciu przez wodza litewskiego husarii jako siły przełamującej, rozgromiły ponad trzykrotnie liczniejszą armię szwedzką pod dowództwem Karola IX Wazy (8500 piechoty, 2500 jazdy i 11 dział – oprócz Szwedów walczyli zaciężni żołnierze holenderscy, szkoccy i niemieccy).
Wojska Rzeczypospolitej straciły ok. 100 żołnierzy (200 zostało rannych), z czego tylko 13 husarzy i towarzyszy pancernych, oraz 150 koni.
Szwedzi stracili ok. 6–9 tys. żołnierzy (znaczna część zginęła w czasie ucieczki), czyli ponad połowę stanu osobowego armii, z czego wielu dowódców, m.in. gen. Andersa Lenartssona, Fryderyka, ks. lüneburskiego. Sam Karol IX ocalał jedynie dzięki rajtarowi Henrykowi Wrede, który oddał swego konia monarsze, co przypłacił życiem. Ponadto Szwedzi zostali zmuszeni do odstąpienia od oblężenia Rygi.
Zwycięstwo, choć efektowne i rozstrzygające kampanię 1605 roku, nie przyniosło zwycięstwa strategicznego – zaangażowanie na kilku frontach sił Rzeczypospolitej dało Szwecji szansę odbudowania sił i zdobycia Inflant, a następca Karola IX – Gustaw II Adolf na ponad sto lat anektował Inflanty do swojego królestwa oraz atakował inne ziemie Rzeczypospolitej.
Szyk obu armii
Chodkiewicz zostawił w obozie nad Dźwiną niewielki oddział piechoty (prawdopodobnie 150 żołnierzy) oraz 3 działa. Pozostała część piechoty (głównie strzelcy) ustawiona została w centrum na stokach wzgórza w dwóch kolumnach w pierwszym rzucie armii polsko-litewskiej. W lukach między piechotą hetman umieścił 300 husarzy dowodzonych przez porucznika Wincentego Woynę. Prawe skrzydło składało się z dwóch rzutów, w skład których wchodziło 700 husarzy oraz wolontarze dowodzeni przez rotmistrza Jana Piotra Sapiehę. Lewym skrzydłem także złożonym z dwóch rzutów, dowodził Tomasz Dąbrowa. Właśnie lewe skrzydło, złożone z 900 jeźdźców, miało wykonać szarżę po równinie wzdłuż brzegu Dźwiny i tym sposobem przełamać i rozbić prawe skrzydło armii szwedzkiej. W centrum za piechotą i husarią Woyny ustawiona została chorągiew husarska Teodora Lackiego, a za nią trzeci rzut złożony z 600 żołnierzy (ochotnicy i dwie chorągwie jazdy tatarskiej). Przed obozem polskim stanął tabor złożony ze spiętych łańcuchami wozów i obsadzony piechotą. Płytkie uszykowanie oddziałów armii polskiej dawało możliwość jednoczesnego użycia znacznej części sił. Na koniec Chodkiewicz ustawił za szykiem armii czeladź, a żołnierzom wmówił, że to są nadchodzące posiłki.
Armia szwedzka stanęła na przeciwległym względem Litwinów wzgórzu w odległości jednego kilometra od wojsk polsko-litewskich. Karol IX podzielił piechotę na 13 półregimentów liczących na ogół po 600–650 żołnierzy. Jazda natomiast podzielona została na 11 półregimentów po 200–220 żołnierzy każdy. W pierwszym rzucie król Szwecji ustawił siedem jednostek piechoty ustawionej w płytkiej linii. Grupa ta, licząca 4600 żołnierzy, opierała się swym prawym skrzydłem o zabudowania Kircholmu. Tuż za tą grupą piechoty stanęła jazda w sile 1500 żołnierzy (6 półregimentów). Prawym skrzydłem jazdy dowodził hrabia Joachim Fryderyk von Mansfeld, natomiast lewym skrzydłem jazdy dowodził pułkownik Henryk Brandt. Artyleria została wysunięta do przodu i osłonięta piechotą pierwszego rzutu. Drugi rzut armii szwedzkiej liczył 3700 żołnierzy. Za drugim rzutem stanął odwód złożony z 5 półregimentów jazdy (1000 żołnierzy). Piechota i jazda ustawione zostały w szachownicę. Szerokość szyku armii szwedzkiej wynosiła prawdopodobnie 800 metrów.
Przebieg bitwy
Jan Karol Chodkiewicz, widząc, że Szwedzi stoją na wzgórzu i w tej sytuacji nie da się zaatakować ich pozycji, w celu „rozmontowania” obronnego szyku Szwedów nakazał swym wojskom pozorowany odwrót zboczem wzgórza. Zadanie upozorowania ucieczki powierzył Dąbrowie. Widząc uciekających Polaków i Litwinów, obawiając się wymknięcia słabego przeciwnika, Karol IX rozkazał Szwedom ruszyć za uciekającym nieprzyjacielem. Na dany sygnał pierwszy rzut piechoty szwedzkiej, chroniony na skrzydłach jazdą drugiego rzutu, zszedł ze wzgórza w dolinkę, a następnie zaczął maszerować pod górę, na wzniesienie zajmowane przez wojska polsko-litewskie. Ponieważ Chodkiewicz zorientował się, że lewe skrzydło Szwedów jest silniejsze od prawego, postanowił zaatakować słabsze skrzydło. Gdy pierwszy rzut armii szwedzkiej oddalił się od reszty swej armii, Chodkiewicz wstrzymał pozorowaną ucieczkę. Wchodzący pod górę Szwedzi spotkali się niespodziewanie z silnym ogniem artylerii i piechoty. Na zmieszanych Szwedów uderzyła husaria oraz rajtarzy kurlandzcy. Kolejne rzuty wojsk szwedzkich ze względu na zbyt dużą odległość nie mogły przyjść z pomocą. Dzięki zastosowanemu fortelowi i błędnej ocenie sytuacji Karola IX Polacy nie musieli walczyć z całą armią szwedzką, a jedynie z jej połową.
Rajtaria Mansfelda po kilkunastu minutach walki z husarzami Dąbrowy rzuciła się do ucieczki, mieszając znajdujące się z tyłu rezerwy szwedzkie. Po pokonaniu rajtarów husaria zaatakowała osłanianą przez nich piechotę i pomimo oporu z pomocą lekkiej jazdy szybko ją złamała i rozbiła. W stronę dalszych rzutów armii szwedzkiej ruszył bezładny tłum uciekających żołnierzy. W walce zginął wódz szwedzki Anders Lennartsson, ponadto Dąbrowa osobiście śmiertelnie ranił Fryderyka, księcia Lūneburga (1578–1605).
Bezładna ucieczka żołnierzy pierwszego rzutu nie dała szans Karolowi IX na natychmiastowe wprowadzenie do akcji wojsk drugiego rzutu, które zmieszane przez uciekających wymagały przegrupowania. By mieć na to czas, rzucił przeciwko dowodzonemu przez Sapiehę prawemu skrzydłu resztę jazdy szwedzkiej. Pomimo przewagi liczebnej Szwedów Sapieha złamał pierwszy rzut nacierającej na niego rajtarii i powstrzymany został dopiero przez odwód. W tej sytuacji Chodkiewicz posłał prawemu skrzydłu na pomoc chorągwie husarii i lekkiej jazdy dowodzone przez rotmistrza Lackiego. Lacki obszedł Szwedów łukiem i uderzył na nich ze skrzydła, a następnie rozbił. Gdy przybyły nowe oddziały szwedzkie, Lacki zawrócił i ponownie ruszył do szarży, która okazała się równie skuteczna. Ścigając uciekających Szwedów, Lacki wyszedł na tyły armii Karola IX, która wciąż broniła się w zabudowaniach Kircholmu. Widząc ogarniającą Szwedów panikę, Chodkiewicz rzucił na wzgórze wszystkie swe wojska. Na wzgórek kościelny, gdzie mieścił się sztab główny Szwedów, szeroką falą szła polsko-litewska piechota. Po trzech godzinach walki wszystkie wojska szwedzkie zostały rozbite i rzuciły się do ucieczki. Szwedzi uciekali w kierunku morza, gdzie czekała na nich stojąca na ryskiej redzie szwedzka flota wojenna. Karola IX od niewoli, a może i śmierci, uratował szlachcic inflancki Henryk Wrede, który oddał mu swego konia, co przypłacił życiem (w nagrodę wdowa po nim otrzymała w 1608 r. rozległe dobra w Elimäki w Finlandii z dworem Anjala, a królowa Krystyna przyznała jego potomkom tytuł baronów). Do pościgu za uciekającymi Szwedami dołączyli także miejscowi chłopi łotewscy, mszcząc się za liczne grabieże.
Po bitwie
Wojska szwedzkie straciły w bitwie ponad 8000 żołnierzy, ponad 70% swego stanu. Największe straty zanotowała piechota – 90% stanu osobowego. Na statki szwedzkie dotarło zaledwie kilkuset jeźdźców. Do polskiej niewoli dostali się między innymi burmistrz Rewla Witting oraz pułkownik Henryk Brandt (stracony później w Krakowie za przejście na służbę szwedzką – poprzednio był oficerem armii polskiej). W ręce zwycięzców dostał się cały obóz szwedzki pod Rygą, z całą artylerią oblężniczą, z zapasami amunicji i żywności, a także srebrny kredens Karola IX, który przypadł Chodkiewiczowi. Rzeczpospolita straciła około 100 zabitych, 200 rannych (a wśród nich Dąbrowa, Lacki i Woyna) i wiele koni. Z rozkazu Chodkiewicza Lennartsson pochowany został z honorami wojskowymi w kościele katedralnym w Rydze, a zwłoki księcia von Lűneburga odesłano Karolowi IX.
Zwycięstwo nie zostało wykorzystane. Niesnaski wśród wodzów, niezadowolenie nieopłacanego wojska spowodowały, że poza doraźnym uratowaniem Rygi (miasto zostało zdobyte przez Szwedów 16 lat później) nie zyskano nic. Chodkiewicz został odwołany do kraju, z czego skorzystali Szwedzi, zdobywając (do roku 1608) szereg polskich twierdz, które później (w latach 1609–1610) musiał Chodkiewicz z wysiłkiem odbierać. Wreszcie, w roku 1611, wobec zaangażowania się Polski i Szwecji w walki wewnętrzne w Rosji, zawarto rozejm. Gratulacje po bitwie nadesłali m.in. papież Paweł V, król Anglii Jakub I, sułtan turecki Ahmed I oraz jego przeciwnik szach perski Abbas Wielki.
Upamiętnienie
Walki rycerstwa polskiego i litewskiego pod Kircholmem zostały, po 1990 r., upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic, „KIRCHOLM 27 IX 1605”.
Galeria
Przypisy
Bibliografia
Henryk Wisner, Kircholm 1605, Bellona 2011, .
Linki zewnętrzne
Kircholm 1605 (pdf) – szczegółowe opracowanie poświęcone kampanii w Inflantach oraz bitwie pod Kircholmem, przygotowane z okazji 400. rocznicy bitwy. Tekst zawiera m.in. rozdział nt. obchodów tej rocznicy na Łotwie, 27 września 2005 r.
Anna Widacka, Bitwa pod Kircholmem 1605, Muzeum Pałac w Wilanowie
Nowiny z Inflant o sczęslivvey porazce, ktora sie stała nad Karolusem ksiazęciem sudermanskim przez ... Iana Karola Chotkievvicza nayvvyzszego hetmana W.X.L. dnia 27 Septemb. vv dzien s. Stanislavva roku 1605
Bitwy w historii Litwy
Bitwy w historii Łotwy
Bitwy wojny polsko-szwedzkiej (1600–1611)
Hasła kanonu polskiej Wikipedii
Salaspils
Bitwa pod Kircholmem
Bitwy w XVII wieku |
609 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Boginka | Boginka | Boginka (także: dziwożona, mamuna, rusałka) – w przedchrześcijańskich wierzeniach Słowian demon żeński, będący personifikacją sił przyrody, wrogi wobec ludzi.
Etymologia
Nazwa wywodzi się od słowa Bóg/bóg/bogini. Z czasem w wierzeniach ludowych pojęcie boginki zostało zastąpione zapożyczonym terminem rusałka, zaczęto też utożsamiać je ze strzygami, dziwożonami, topielicami, mamunami. Według teorii Henryka Łowmiańskiego było to spowodowane ewolucją archaicznego terminu, który pierwotnie stanowił ogólne określenie demonów żeńskich.
Wygląd i działalność
Boginki zamieszkiwały bagna, jeziora, rzeki, lasy i góry. Można je było spotkać nad wodą podczas prania chust drewnianymi kijankami. Gdy ktoś się zbliżył, boginki mogły zabić śmiałka (głównie młodą matkę) uderzeniami kijanek lub porwać. Boginkami miały stawać się kobiety zmarłe przy porodzie, samobójczynie i morderczynie dzieci. Wyobrażano je sobie jako szkaradne kobiety o obwisłych piersiach, dużych głowach i krzywych nogach lub jako piękne młode dziewczyny, zwykle nagie.
Według górali pienińskich boginki miały czarne włosy, czarne oczy i śniadą cerę. Mieszkały w potokach i jarach w pobliżu wsi. Ponieważ lubiły zielony groch, zakradały się na pola, gdzie był wysiany i niszczyły zbiory. Podmieniały także nowonarodzone dzieci i porywały kobiety w połogu
Te rozmaite opisy wyglądu i zachowań boginek mają dużo wskazań na zapisy folklorystyczne dotyczące zarówno dziwożon, jak i rusałek.
Boginki napadały na kobiety po porodzie i podmieniały im dzieci. Istniały różne warianty tego wierzenia, m.in.:
boginki przychodzą podmienić dziecko w południe w domu (gdy matka wychodzi w pole zanieść jedzenie starszym domownikom) lub o północy, gdy wszyscy śpią.
boginki pojawiają się w parach wraz z towarzyszącym im mężczyzną w rogatej czapce: grupa ta wchodzi i uderza matkę w twarz albo bije się z nimi, po czym zabiera zdrowe (nieochrzczone) dziecko i zostawia dziecko chude, krzykliwe.
Podmienione dziecko stawało się odmieńcem. Wskazywały na to szczególne cechy wyglądu dziecka, np. duża głowa, wybałuszone oczy, niesprawność umysłowa oraz szczególne zachowanie, takie jak: płaczliwość, problemy z mową, koordynacją ruchów itp.
Boginki porywały także kobiety na mamki swoich dzieci oraz „podmieniały” je lub męczyły, czego efekty dziś utożsamiamy z depresją poporodową czy tzw. baby bluesem. Kobiety w tym stanie stawały się nienaturalnie wycofane lub roszczeniowe, dokuczające otoczeniu. Tłumaczono to wcześniejszym porwaniem młodej matki przez boginki na bagna lub mokre łąki: tam istoty kobietę „taplały w błocie, wykręcały ręce i nogi, biły kijankami po plecach”. U górali pienińskich, boginki łaskotały młodą matkę na śmierć.
Boginki również płoszyły konie przy wodopoju i bydło na polu, niszczyły też sieci rybackie.
Zapisy terenowe wykazują szczególne podobieństwo działań boginek, dziwożon i mamun.
Sposoby przeciw boginkom
Porwanie kobiety w połogu:
górale tatrzańscy i beskidzcy, a także mieszkańcy dawnej Galicji zachodniej znali opowieść o ochronnym działaniu „dzwonka”, czyli dziurawca (łac. Hyperium perforatum). Gdy boginki (w Tatrach – dziwożony) niosły porwaną położnicę, mogła ona chwycić się właśnie tego kwiatu – boginki bojąc jego mocy, ze złością upuszczały porwaną młodą matkę.
Podmiana dziecka:
według Krakowiaków i Hucułów, podmienione dziecko należało zanieść na granicę (wsi/pola/dróg itp.), następnie obić je, by głośno płakało i odwrócić się. Wierzono, że boginki litując się nad losem swojego dziecka, zabiorą je i zostawią na miejscu ukradzione wcześniej dziecko ludzkie.
okna i drzwi domu, gdzie leżała kobieta z noworodkiem, obtykano poświęconymi palmami wielkanocnymi i/lub kwiatami „dzwonka”, by odstraszyć boginki, a także zawieszano w oknach wianki. Zioła i kwiat kładziono także do kołyski dziecka.
w Tarnowskiem i Rzeszowskiem radzono sporządzić kadzidło z ziela „podróżnik” do okadzenia domostwa i kobiety w połogu
kobiety po porodzie nie mogły przez jakiś czas wychodzić za próg, by uniknąć porwania dziecka.
podmienione dziecko należało obić rózgą na śmietniku, dodatkowo pojąc je wodą ze skorupki jajka, by przywołać boginkę.
Psujący się most/młyn:
pod Krakowem znana była opowieść o młynarzu, któremu ciągle psuł się słup przy moście. Tajemniczy nieznajomy poradził mu na jarmarku, żeby przesunął słup, bo pod mostem mieszkają boginki, którym słup przeszkadza. Kiedy młynarz wykonał polecenie, most przestał się psuć.
Zobacz też
dziwożona
mamuna
nimfy
ondyny
rusałka
Przypisy
Bibliografia
Podgórscy B. i A., Wielka Księga Demonów Polskich – leksykon i antologia demonologii ludowej, Wydawnictwo KOS, Katowice 2005. .
Demony słowiańskie |
612 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bojowy%20w%C3%B3z%20piechoty | Bojowy wóz piechoty | Bojowy wóz piechoty (BWP) – uzbrojony i opancerzony wóz bojowy, zwykle gąsienicowy, przeznaczony do przewożenia żołnierzy piechoty zmechanizowanej na polu walki i jej wsparcia ogniowego.
Za pierwowzór bojowych wozów piechoty można uznać przystosowane w Wielkiej Brytanii w czasie I wojny światowej przerobione czołgi Mark V, mieszczące ośmioosobową załogę i 25 piechurów. Współczesne bwp wykształciły się w połowie lat 60. XX w. w drodze rozwoju gąsienicowych transporterów opancerzonych. Pierwszą konstrukcją tego typu był radziecki BMP-1 wprowadzony na uzbrojenie w 1966.
Od klasycznego transportera opancerzonego bojowy wóz piechoty różni się przede wszystkim:
uzbrojeniem, złożonym zwykle z armaty samoczynnej, karabinu maszynowego i wyrzutni przeciwpancernych pocisków kierowanych
możliwością prowadzenia walki przez żołnierzy desantu z wnętrza pojazdu
dużą odpornością osłony pancernej
większą ruchliwością i zdolnością pokonywania przeszkód terenowych
Bojowe wozy piechoty buduje się przede wszystkim jako pojazdy gąsienicowe, dzięki czemu mają ruchliwość podobną do czołgów, którym mogą towarzyszyć w ataku. Dzięki zdolnościom do poruszania się w trudnym terenie nadają się do prowadzenia walki we wszystkich warunkach, w jakich można użyć czołgów – zwłaszcza w szykach pododdziałów desantowych i rozpoznawczych. Oprócz pojazdów gąsienicowych, według współczesnej klasyfikacji międzynarodowej, bojowymi wozami piechoty nazywa się także kołowe pojazdy o konstrukcji transporterów opancerzonych, jeśli są uzbrojone w działko kalibru co najmniej 20 mm.
Uzbrojenie bojowych wozów piechoty najczęściej stanowią szybkostrzelne małokalibrowe armaty automatyczne kalibru 20-30 mm, rzadziej do 40 mm, umieszczone w wieży obrotowej. Wyjątkami są konstrukcje radzieckie, np. BWP-1 (BMP-1), uzbrojone w armatę kalibru 73 mm, oraz BMP-3 – w armatę 100 mm i realizowane właśnie wersje nowych konstrukcji Bajkał i Dieriwacija z armatą 57 mm. Z armatą sprzężony jest zwykle karabin maszynowy. Część bojowych wozów piechoty uzbrojona jest ponadto w wyrzutnie przeciwpancernych pocisków kierowanych, dające im możliwość walki z czołgami. Oprócz tego, jako pomocnicze uzbrojenie, liczne pojazdy tego typu mają otwory strzelnicze umożliwiające żołnierzom desantu prowadzenie ognia z broni strzeleckiej z wnętrza pojazdu. Początkowo do naprowadzania uzbrojenia stosowano dość proste celowniki. Od lat 90. jednak w konstrukcji bojowych wozów piechoty zaczęto stopniowo wprowadzać coraz bardziej zaawansowane systemy kierowania ogniem, zwiększające skuteczność użycia uzbrojenia, zwłaszcza w ruchu i w nocy, dorównujące w niektórych przypadkach współczesnym czołgom.
Z powodu limitów masy, opancerzenie bojowych wozów piechoty było początkowo jedynie nieco lepsze niż transporterów opancerzonych i znacznie słabsze od czołgów, zapewniające ochronę ze wszystkich stron przed pociskami broni strzeleckiej kalibru do 12,7 mm i odłamkami. Od lat 80. występuje jednak tendencja do zwiększania stopnia odporności opancerzenia zasadniczego, także poprzez stosowanie nakładanych z przodu i boków pojazdu dodatkowych paneli pancernych z materiałów nowej generacji, jak kevlar. W efekcie, nowoczesne bojowe wozy piechoty mogą być odporne także na ostrzał z działek kalibru 20-30 mm z przedniej półsfery.
Typowym układem konstrukcyjnym dla bojowych wozów piechoty jest przedział silnika z przodu po jednej ze stron (z reguły po prawej), a obok niego przedział kierowania z miejscem kierowcy. Środek pojazdu zajmuje przedział bojowy z wieżą obrotową, a tył pojazdu – przedział desantowy, z miejscami dla żołnierzy desantu. Dostęp do przedziału desantu zapewniają duże drzwi lub rampa w tylnej ścianie pojazdu, oraz włazy w dachu. Bojowe wozy piechoty, oprócz 2-3 osobowej załogi, zabierają z reguły 8 żołnierzy desantu.
Część bojowych wozów piechoty jest pojazdami amfibijnymi, mogącymi pływać w wodzie (przede wszystkim radzieckie BMP), aczkolwiek możliwość pływania w części pojazdów została zamieniona na możliwość polepszenia opancerzenia, wiążącą się ze wzrostem masy.
Gąsienicowe bojowe wozy piechoty stanowiły podstawowy środek prowadzenia walki piechoty zmechanizowanej od lat 70. do 90., stanowiąc element doktryny przewidującej konflikt wysoko rozwiniętych państw, dysponujących silnymi armiami pancernymi. Ich zadaniem była ochrona żołnierzy przed ogniem artylerii i bronią masowego rażenia oraz wsparcie desantu. W związku z masowością użycia i przewidywanymi stratami, były one stosunkowo proste i tanie, a co za tym idzie słabo opancerzone i nie dysponujące zaawansowanymi systemami kierowania ogniem. Słabe opancerzenie wynikało także z chęci zachowania pływalności, istotnej dla szeroko zakrojonych operacji. W związku z zakończeniem zimnej wojny i zmianą głównych zagrożeń na świecie, zmianie ulegał także model sił zbrojnych. W dalszych dziesięcioleciach zamawiano głównie bardziej mobilne, bardziej przydatne w misjach zagranicznych, lżejsze i tańsze kołowe transportery opancerzone i bojowe wozy piechoty (przykład polskiego Rosomaka i amerykańskiego Strykera). Z drugiej strony, profesjonalizacja mniej licznych sił zbrojnych, wiążąca się z większą wartością wyszkolonych żołnierzy, wymusiła zwiększenie odporności opancerzenia bojowych wozów piechoty. Poszło też za tym zwiększenie skuteczności uzbrojenia przez zastosowanie systemów kierowania ogniem, powodujące znaczny wzrost ceny pojazdów. Konflikty takie, jak wojna w Afganistanie, ukazały konieczność powstawania wersji znacznie mocniej opancerzonych i bardziej odpornych na eksplozje, a tym samym cięższych, kosztem rezygnacji z pływalności. Większość aktualnie oferowanych BWP nie posiada pływalności. Polskie MON pływalność uznaje za wymóg konieczny, pływalnością dysponują też stare i nowe, kołowe i gąsienicowe, konstrukcje rosyjskie, jakkolwiek zapowiadane są także rosyjskie wersje ciężko opancerzone.
Na bazie bojowych wozów piechoty buduje się też bojowe wozy rozpoznawcze.
Przypisy
Bibliografia
Jerzy Kajetanowicz, Bojowe wozy piechoty, Wyd. Bellona, Warszawa 1995, |
614 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Boles%C5%82aw%20Bierut | Bolesław Bierut | Bolesław Bierut (ur. 18 kwietnia 1892 w Rurach Brygidkowskich, zm. 12 marca 1956 w Moskwie) – polski polityk, działacz komunistyczny, współpracownik NKWD, przewodniczący Krajowej Rady Narodowej (1944), prezydent KRN i zastępujący Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (1944–47), prezydent RP w latach 1947–1952 (wybrany przez Sejm RP po sfałszowanych wyborach parlamentarnych 1947), przywódca PZPR (od 1948 jako sekretarz generalny, a od 17 marca 1954 I sekretarz KC), prezes Rady Ministrów w latach 1952–1954, poseł do KRN, na Sejm Ustawodawczy i na Sejm PRL I kadencji, członek Komisji Wojskowej Biura Politycznego KC PZPR nadzorującej Ludowe Wojsko Polskie od maja 1949. Budowniczy Polski Ludowej. Współodpowiedzialny za liczne zbrodnie systemu komunistycznego.
Młodość
Pochodził z chłopskiej rodziny spod Tarnobrzega. Urodził się w Rurach Brygidkowskich nieopodal Lublina jako najmłodsze dziecko Wojciecha Bieruta (zm. 26 lutego 1921) i Marianny Salomei z domu Wolskiej (zm. 5 grudnia 1921).
W 1899 lub 1900 rozpoczął naukę w 5-klasowej powszechnej szkole katedralnej w Lublinie, będącej pod kuratelą miejscowej parafii rzymskokatolickiej. Szkoła kładła nacisk na wychowanie religijne i patriotyczne uczniów. W tym czasie był prawdopodobnie blisko związany z Kościołem, a jego rodzice zamierzali posłać go do seminarium duchownego. Na początku 1905 za udział w strajku przeciwko obowiązkowemu używaniu języka rosyjskiego na lekcjach, będąc uczniem ostatniej klasy, został usunięty ze szkoły. Dalszą wiedzę zdobywał jako samouk. Od 1906 był pomocnikiem murarza w Lublinie, następnie od 1912 pracował jako zecer i metrampaż w drukarni Raczkowskiego i B. Drue. Pod wpływem Jana Hempla zapisał się do Szkoły Wieczorowej im. A. i J. Vetterów i tam uzyskał wykształcenie handlowe.
Działalność polityczna w II Rzeczypospolitej
Od 1910 należał do kółka robotniczego prowadzonego przez Jana Hempla, który wywarł istotny wpływ na jego poglądy – m.in. pod jego wpływem Bierut zerwał z religią. W 1912 wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej – Lewicy. Działał również w sekcji odczytowej Lubelskiego Towarzystwa Społeczno-Oświatowego „Przyszłość”. Od końca 1912 do 1914 był pomocnikiem geometry w Lublinie, przejściowo w 1913 pracując w drukarni w Warszawie jako zecer. Po wybuchu I wojny światowej powrócił do Lublina. Po rozpoczęciu okupacji austro-węgierskiej, uchylając się od służby wojskowej, ukrywał się pod nazwiskiem „Jerzy Bolesław Bielak”. Od 1915 pracował w sklepie Lubelskiej Spółdzielni Spożywców (LSS) założonej w 1913 m.in. przez Jana Hempla, Witolda Giełżyńskiego, Wandę Papiewską, Oktawiana Zagrobskiego oraz Pawła Jankowskiego. W 1916 został kierownikiem handlowym spółdzielni, zaś od kwietnia 1917 był członkiem zarządu Lubelskiej Spółdzielni Spożywców.
W 1917 z ramienia PPS-Lewicy był członkiem zjednoczonego Komitetu Wyborczego (wspólnie z Polską Partią Socjalistyczną) do Rady Miejskiej. Zmuszony do ukrywania się wyjechał w połowie 1918 do Warszawy. W listopadzie 1918 kierował Lubelską Spółdzielnią Spożywców. Z ramienia spółdzielni wchodził w skład Rady Delegatów Robotniczych w Lublinie. Od 1918 kontynuował naukę na kursach spółdzielczych przy Wyższej Szkole Handlowej w Warszawie.
Od grudnia 1918, po zjednoczeniu PPS – Lewicy z Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy, należał do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, lecz nie kontynuował działalności.
W 1918 i 1919, razem z Janem Hemplem, był jednym z organizatorów lewicowego Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych. Należał do tzw. grupy „niezależnych spółdzielców” w robotniczym ruchu spółdzielczym. W tym czasie przejściowo wraz z Janem Hemplem wstąpił do PPS. Na I Zjeździe ZRSS, w maju 1920, przewodniczącym związku wybrano posła PPS Aleksandra Napiórkowskiego, zaś Bierut wraz z Hemplem, Stanisławem Tołwińskim, Aleksandrem Ostrowskim i Stanisławem Torem weszli do Komitetu Wykonawczego ZRSS. W 1921 należał do założycieli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej.
Komunistyczna Partia Polski
W 1921 ponownie wstąpił do KPRP. W tym samym roku został zawieszony w prawach członka Komitetu Wykonawczego ZRSS. W czerwcu 1922 ponownie został członkiem Rady Nadzorczej ZRSS, którą kierował Jan Kwapiński. Od sierpnia 1923 pracował w Robotniczej Spółdzielni Spożywców w Zagłębiu Dąbrowskim. Jednocześnie jako „Tomasz Biały” był członkiem egzekutywy Komitetu Okręgowego KPRP w Zagłębiu Dąbrowskim. Od 14 do 23 października 1923 był aresztowany i oddany pod nadzór Policji Państwowej. Ponownie aresztowany 15 listopada do 14 grudnia 1923 i zwolniony z powodu braku dowodów. Ponownie aresztowany 9 stycznia 1924. Zwolniony za kaucją 24 stycznia i uniewinniony przez Sąd Okręgowy 30 maja 1924.
Zagrożony ponownym aresztowaniem w październiku 1924 wyjechał ponownie do Warszawy i został etatowym funkcjonariuszem KPP (funkiem). Od maja 1925 do maja 1926 przebywał w Moskwie na kursach partyjnych, pod pseudonimem Jan Iwaniuk. W Moskwie odbył szkolenie w zakresie zasad konspiracji, pracy wywiadowczej i sabotażowej, poznał także ścisłe kierownictwo KPP. Początkowo w KPP nie wykazywał się szczególną aktywnością, po kilku latach jednak – w 1927 – został kierownikiem Centralnej Techniki KPP (drukarnie). W listopadzie 1927 jako „Wagner”, ponownie znalazł się w Moskwie, gdzie uczył się w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej, kierowanej przez Komintern. W latach 30. XX w. był aktywnym działaczem Kominternu na specjalnych misjach w Austrii, Czechosłowacji, a następnie (od 1931), jako „Mikołaj”, w Bułgarii – skąd musiał uciekać przed aresztowaniem do Moskwy. W 1932 wrócił do Polski. Od października 1932 do stycznia 1933 sprawował funkcję sekretarza komitetu KPP w Łodzi, następnie przeszedł do wydziału wojskowego KC KPP (działającego na rzecz Razwiedupru (wywiadu wojskowego ZSRR)), współpracując z wywiadem sowieckim (co było głównym powodem aresztowania w 1933). Od stycznia do grudnia 1933 był członkiem sekretariatu KC Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom.
11 grudnia 1933 został aresztowany i wyrokiem z 18 grudnia 1933 (potwierdzonym w lutym 1935 przez Sąd Apelacyjny) skazany na 7 lat więzienia. Więziony był w Warszawie, Mysłowicach, a następnie od 1936 do 1938 w Rawiczu (dzięki czemu udało mu się szczęśliwie dla niego uniknąć terroru „wielkiej czystki”, który dotknął działaczy KPP, przebywających ówcześnie w ZSRR, lub wezwanych tam z zagranicy przez Komintern). W 1936, w czasie pobytu w więzieniu, weryfikacyjna komisja partyjna KC KPP usunęła go z partii, za „zachowanie niegodne komunisty” – które wykazał podczas śledztwa i rozprawy sądowej przeciwko niemu. Podczas odbywania kary przez Bieruta, KPP została w sierpniu 1938 rozwiązana, a większość przywódców wymordowana w ZSRR przez NKWD. W 1938 ogłoszono w Polsce amnestię, 20 grudnia Bierut skorzystał z niej, opuszczając więzienie. Do czasu agresji Niemiec na Polskę pracował w Warszawie jako księgowy w „Społem”.
Okres II wojny światowej
Po wybuchu II wojny światowej udał się do Lublina. Powrócił do Warszawy po kapitulacji. W październiku 1939 zbiegł na tereny okupowane przez Armię Czerwoną do Białegostoku. Przebywał potem na obszarze okupacji sowieckiej. Przyjął obywatelstwo radzieckie. Od października 1939 pracował w Kowlu, a następnie na budowie zorganizowanej przez Ludowy Komisariat Komunikacji ZSRR (listopad 1939 – czerwiec 1940). Po ataku Niemiec na ZSRR, od lata 1941 przebywał w Mińsku, jako kierownik Wydziału Żywnościowego w urzędzie miasta (wtedy pod niemiecką administracją), pozostając jednocześnie agentem wywiadu sowieckiego.
Władysław Gomułka w swoich pamiętnikach podaje, że Bierut, przebywając w czasie wojny w Mińsku, współpracował z Gestapo; współpraca ta nie była jednak kolaboracją z niemieckimi władzami okupacyjnymi, lecz działaniem agenturalnym, prowadzonym na zlecenie radzieckiego wywiadu.
Krajowa Rada Narodowa
W lipcu 1943 dostał zadanie operacyjne i został przerzucony z Mińska do Polski, gdzie wszedł w skład KC Polskiej Partii Robotniczej pod nazwiskiem „Bolesław Birkowski”. Od stycznia 1944 przewodniczący Krajowej Rady Narodowej (władza utworzona przez komunistów w czasie II wojny światowej). Po objęciu przywództwa KRN zarysował się wyraźny konflikt Bieruta z ówczesnym szefem PPR Władysławem Gomułką, który dążył do stopniowego, administracyjnego wprowadzenia ustroju komunistycznego (m.in. włączenia w struktury polityczne przedstawicieli Centralnego Komitetu Ludowego) oraz następującego po tym, stopniowego „wyeliminowania reakcji” – podczas gdy Bierut chciał zbudować komunizm w Polsce, stosując gwałtowną i brutalną sowietyzację Polski przy użyciu NKWD i Armii Czerwonej. Na tle tego konfliktu Bierut wysłał 10 czerwca 1944 donos do szefa Kominternu, Georgija Dymitrowa, w którym oskarżył kierownictwo PPR (zwłaszcza Gomułkę oraz wspierających go Władysława Kowalskiego i Ignacego Logę-Sowińskiego) o „grupowe metody pracy (tzw. frakcyjność), bezpryncypialność, dokonywanie nieustannych zygzaków od sekciarstwa do skrajnego oportunizmu i z powrotem”, żądając jednocześnie „przysłania pełnomocnika celem zrobienia porządku w KC PPR” – w efekcie Józef Stalin znacznie pogłębił kontrolę nad skłóconym kierownictwem PPR. Od sierpnia 1944 był członkiem tajnego Biura Politycznego Komitetu Centralnego PPR. Wchodząc do tajnego Politbiura PPR, na polecenie Józefa Stalina występował do 1948 publicznie (jako przewodniczący, później prezydent KRN i prezydent RP) jako osoba bezpartyjna.
5 sierpnia 1944 został wezwany przez Józefa Stalina do Moskwy, gdzie uczestniczył w rozmowach z premierem Rządu RP na uchodźstwie Stanisławem Mikołajczykiem. Zapewniał wówczas, iż nic nie wie o wybuchu powstania warszawskiego, co miało utrudnić Mikołajczykowi wykorzystanie faktu zrywu powstańczego jako argumentu w rozmowach o utworzeniu tzw. „rządu tymczasowego” z udziałem sił niekomunistycznych. Negocjacje nie zakończyły się sukcesem dla Mikołajczyka, gdyż komuniści postawili warunki niemożliwe do spełnienia dla premiera RP. Bierut, jako przedstawiciel Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, ponownie negocjował w Moskwie z Mikołajczykiem w dniach 12–22 października 1944. Również i tym razem nie doszło do porozumienia. Rząd RP na uchodźstwie nie mógł zaakceptować warunków postawionych przez komunistów jako sprzecznych z polską racją stanu (m.in. przyjęcie Linii Curzona jako wschodniej granicy Polski). Bierut jednoznacznie zadeklarował rezygnację z polskich terenów wschodnich, m.in. zapewniając Stalina 12 października 1944, iż: Jesteśmy tu, by w imieniu Polski żądać, by Lwów należał do Rosji.
Od 28 września do 3 października 1944 przebywała w Moskwie delegacja PKWN w składzie: Bolesław Bierut, Edward Osóbka-Morawski, Michał Rola-Żymierski, Andrzej Witos i Wincenty Rzymowski. W nocy z 29 na 30 września podczas kolacji w rezydencji Stalina, w której uczestniczyli trzej pierwsi, a ze strony sowieckiej Stalin, Ławrientij Beria, Wiaczesław Mołotow i Anastas Mikojan, Stalin w brutalnej formie zakomunikował Bierutowi swą decyzję o radykalizacji kursu politycznego na administrowanym przez PKWN terytorium Polski. PPR miała zaostrzyć stanowisko wobec Armii Krajowej i „obozu londyńskiego”, zintensyfikować represje wobec „reakcyjnego podziemia”, w szczególności zaś dokonać natychmiastowego wysiedlenia rodzin ziemiańskich z ich posiadłości i domów, wbrew postanowieniom dekretu PKWN z 6 września 1944 o reformie rolnej. Po powrocie delegacji do Lublina nastąpiło zaostrzenie represji aparatu bezpieczeństwa kierowanego przez PPR, wobec polskiego społeczeństwa i istniejących organizacji podziemia. 9 października 1944 szesnastoosobowe plenum KC PPR w Lublinie wysłuchało ocen i żądań Stalina, przedstawionych przez Bieruta i zaaprobowało decyzje BP PPR. W konsekwencji tego samego dnia usunięty został z PKWN jego wiceprzewodniczący i kierownik resortu rolnictwa i reform rolnych Andrzej Witos (kierownictwo resortu przejął Osóbka-Morawski), później (20 listopada) kierownik resortu administracji publicznej Stanisław Kotek-Agroszewski. Obaj zostali następnie usunięci przez PPR również z władz Stronnictwa Ludowego „Woli Ludu”. Od lawirowania – w nadziei zapewne, że sam bieg wydarzeń przyniesie umocnienie jej władzy – PPR przechodziła nagle i gwałtownie do otwartego terroru. Prawnym instrumentem terroru stał się wydany przez PKWN 30 października 1944 Dekret o ochronie Państwa, wprowadzający karę śmierci w 11 punktach, przy niemal pełnej dowolności interpretacyjnej czynów karalnych i wprowadzony z mocą wsteczną od 15 sierpnia 1944.
Po zajęciu ruin lewobrzeżnej Warszawy przez Armię Czerwoną i 1 Armię Wojska Polskiego (17–18 stycznia 1945), 19 stycznia w stolicy Polski przyjął w imieniu KRN defiladę 2 Dywizji Piechoty Ludowego Wojska Polskiego. Stalin po powrocie z trwającej 4–11 lutego 1945 konferencji jałtańskiej (faktycznie decydującej o wejściu Polski do strefy wpływów ZSRR i tym samym utracie suwerenności państwowej) wezwał Bieruta do Moskwy. Stalin poinformował Bieruta o ustaleniach jałtańskich, zalecając mu propagowanie umów tej konferencji w kraju jako podstaw „nowej Polski” – co przez większość społeczeństwa zostało uznane za zdradę interesów polskich.
Od 19 do 26 kwietnia 1945 ponownie przebywał w Moskwie na czele delegacji polskiej, gdzie w jego obecności Józef Stalin i Edward Osóbka-Morawski podpisali „układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i powojennej współpracy polsko-sowieckiej” (w tym czasie NKWD przetrzymywało w więzieniach 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego aresztowanych pod koniec marca 1945, o czym, jak oficjalnie podawano, komunistyczne władze polskie nie wiedziały).
28 czerwca 1945 powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, w którym dominującą rolę odgrywali przedstawiciele PPR i jego ugrupowań satelitarnych. Po I Zjeździe PPR, w grudniu 1945, wszedł w skład oficjalnie już istniejącego Biura Politycznego PPR jako jego członek tajny (oficjalnie przedstawiano go jako bezpartyjnego szefa KRN), gdzie reprezentował tendencję skrajnie pro-moskiewską. 17 stycznia 1946, w pierwszą rocznicę wyzwolenia Warszawy, odznaczony został Medalem za Warszawę 1939–1945.
Uchwałą KRN z 3 stycznia 1945 został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu I klasy. 18 kwietnia 1952 został odznaczony Orderem Budowniczych Polski Ludowej.
Polska Ludowa
Od 1945 Bolesław Bierut mieszkał i urzędował w Belwederze, gdzie na potrzeby propagandowe fotografował się z dziećmi, młodzieżą i kobietami. Częściej jednak przebywał w willi przy ul. Klonowej w Warszawie oraz ośrodkach wypoczynkowych rządu w pałacu natolińskim, w Konstancinie, Sopocie, Juracie, Międzywodziu, Krynicy, Łańsku lub Karpaczu. Lubił polowania, co wówczas było powszechną praktyką wśród komunistycznych dygnitarzy.
Stale towarzyszyła mu liczna obstawa, w większości radziecka, dowodzona przez sowieckiego płk. Faustyna Grzybowskiego (od 1944 szefa Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku i Wrocławiu), która zapobiegła trzem próbom zamachów na jego życie (w 1951, 1952 i 1953), zabijając na miejscu zamachowców.
Prezydent RP (1947–1952)
Po objęciu mandatu poselskiego na Sejm Ustawodawczy 5 lutego 1947 został wybrany przez Sejm Ustawodawczy (ukonstytuowany w wyniku sfałszowanych wyborów) na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, którym był – na mocy art. 2 Ustawy Konstytucyjnej z dn. 22 lipca 1952 – Przepisy wprowadzające Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – do czasu wyboru Rady Państwa przez nowo obrany Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, tj. do 20 listopada 1952.
Jako prezydent zakończył w 1947 swoją przysięgę słowami: Tak mi dopomóż Bóg. Uchwalona 22 lipca 1952 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie przewidywała stanowiska prezydenta państwa.
Latem 1948 w kierownictwie PPR zaistniał kolejny konflikt – Władysław Gomułka niechętnie odnosił się do planów kolektywizacji i sankcji przeciwko Komunistycznej Partii Jugosławii (po tym jak Przewodniczący Ministrów, Marszałek Jugosławii Josip Broz „Tito” zerwał w 1948 związki ze Związkiem Radzieckim, wypowiadając posłuszeństwo Stalinowi), natomiast Bierut popierał tendencje skrajnie stalinowskie. Podczas wizyty na Kremlu w Moskwie 15 sierpnia 1948 Stalin udzielił Bierutowi zgody na usunięcie Gomułki z życia politycznego. Na plenum KC PPR 31 sierpnia Bierut doprowadził do ustąpienia Gomułki, ostro atakując go w głównym przemówieniu i oskarżając o tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Po połączeniu z „lubelską” PPS, co nastąpiło formalnie na Kongresie Zjednoczeniowym 15–21 grudnia 1948, gdy powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), Bierut został 22 grudnia 1948 Sekretarzem Generalnym PZPR.
Na stanowisku tym kierował czystką w aparacie partyjnym PZPR (zwłaszcza osób powiązanych lub sympatyzujących z Gomułką), doprowadzając do zdominowania partii przez skrzydło ściśle stalinowskie. Zwiększył również liczbę radzieckich doradców wojskowych w Wojsku Polskim i Milicji Obywatelskiej, jednocześnie powołując 6 listopada 1949 marszałka Związku Radzieckiego Konstantego Rokossowskiego na stanowisko ministra obrony narodowej i marszałka Polski. 2 sierpnia 1951 doprowadził do aresztowania Władysława Gomułki, do procesu jednak nie doszło na skutek śmierci Stalina w 1953 (Gomułka został zwolniony w 1954). 22 lipca 1952 uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, opracowaną przez specjalną komisję pod przewodnictwem Bieruta (na bieżąco wprowadzającą poprawki Stalina do tekstu ustawy, zgodnie z wzorcową konstytucją stalinowską z grudnia 1936), legalizującą komunistyczne prawodawstwo i sposób sprawowania władzy (m.in. poprzez likwidację podstawowej dla państw demokratycznych zasady trójpodziału władzy). W czasie prac nad konstytucją, Bierut wraz z Bermanem zaproponowali również zmianę hymnu narodowego (aktualizację) i godła Polski, na co jednak Stalin nie wyraził zgody. W listopadzie 1949 został przewodniczącym Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina.
Prezes Rady Ministrów (1952–1954)
Od 20 listopada 1952 do 18 marca 1954 Bolesław Bierut był prezesem Rady Ministrów (faktycznie kierował Radą Ministrów nieformalnie od 1950). Sprawując władzę, Bolesław Bierut był realizatorem interesów ZSRR wobec Polski i kierował procesem sowietyzacji. Był współodpowiedzialny za liczne zbrodnie systemu komunistycznego w Polsce (w tym ówczesnego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego powołanego do czynnego i bezwzględnego zwalczania terrorem i represjami przeciwników politycznych komunistów i Ministerstwa Obrony Narodowej, którego Główny Zarząd Informacji zwalczał wszelką nieprawomyślność wśród żołnierzy) oraz bezpośrednio odpowiedzialny (jako przewodniczący Komisji Bezpieczeństwa KC PZPR – od 1949, aż do śmierci w 1956) za terror i prześladowania polskich działaczy niepodległościowych, osobiście nadzorując śledztwa przeciwko żołnierzom Armii Krajowej i Wojska Polskiego, a także proponując i zatwierdzając wyroki – według niepełnych danych w czasie jego rządów stracono 2500 osób. Ofiarami Urzędu Bezpieczeństwa stali się członkowie Armii Krajowej i ludzie związani z polskim rządem w Londynie. Komunistyczna propaganda nazywała ich „podziemiem reakcyjnym” lub „zaplutym karłem reakcji”.
Bilans rządów
Bilans rządów Bolesława Bieruta (jako odpowiedzialnego za stosowanie i utrzymywanie systemu zorganizowanej przemocy w celu sterroryzowania społeczeństwa) to także ok. 100 tys. ofiar różnorakich represji – według oficjalnych danych (wówczas utajnionych) w połowie 1952 w więzieniach znajdowało się 49,5 tys. więźniów politycznych (oraz dodatkowo 2,5 tys. w osobnym więzieniu dla młodocianych „przestępców politycznych”), a w okresie 1949–1952 do obozów pracy przymusowej wysłano 46,7 tys. osób (ogółem do 1954 skazano na karę obozu pracy ok. 84,2 tys. osób). Ogółem, według szacunków Instytutu Pamięci Narodowej z 2007, w latach 1944–1956 w aresztach i więzieniach znalazło się z powodów politycznych ok. 350–400 tysięcy osób (wliczając w to ok. 100 tys. ofiar prześladowań za rządów Bieruta w okresie 1949–1956). W okresie 1948–1956 liczba robotników skazanych na kary porządkowe za nieprzestrzeganie ustawy o „socjalistycznej dyscyplinie pracy” wyniosła ok. 1 miliona. W okresie 1948–1955 każdego roku orzekano karę grzywny za niewywiązywanie się z przymusowych dostaw obowiązkowych w stosunku do 1,5 miliona chłopów. Represjom podlegali także duchowni – pod koniec 1951 w aresztach znajdowało się ok. 900 księży, a lista potencjalnych „wrogów ustroju” (tzw. „rejestr elementu przestępczego i podejrzanego”), prowadzona przez MBP, sięgnęła 1 stycznia 1953 ok. 5,2 miliona ludzi, i ponad 6 milionów w 1954.
W związku z procesem szesnastu w 1945, nie podjął również żadnych działań zmierzających do ostrzeżenia ówczesnych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego przed mającymi nastąpić porwaniem, uwięzieniem i skazaniem przez NKWD – o czym został poinformowany wcześniej przez Zastępcę Komisarza Ludowego Spraw Wewnętrznych, Iwana Sierowa. Naciskał jedynie na opóźnienie aresztowania w celu podjęcia próby przeciągnięcia części działaczy niepodległościowych na stronę komunistów. Był bezpośrednio odpowiedzialny za bezprawne pozbawienie wolności i dalsze przetrzymywanie z całkowitym, a następnie częściowym ograniczeniem swobód Stefana Wyszyńskiego, wydając polecenie jego uwięzienia, na co wcześniej uzyskał zgodę Moskwy. Za ten czyn obłożony został ekskomuniką kościelną 30 września 1953 przez Świętą Kongregację Konsystorialną.
W czasie swoich rządów zdecydowanie opowiadał się za pogłębieniem represji za błahe przewinienia, wydając walkę tzw. propagandzie szeptanej (m.in. opowiadanie dowcipów politycznych, krytyczne wypowiadanie się o systemie ustrojowym lub przywódcach komunistycznych). Odpowiedzialność karna za takie „przestępstwa” (tzw. przestępstwo szeptanej propagandy) zagrożona była karą do 5 lat więzienia (art. 22 małego kodeksu karnego z 1946) lub do 10 lat więzienia (art. 29 m.k.k. z 1946) – obowiązując do 1969. Od 1946 do chwili śmierci Bieruta w 1956 za tzw. propagandę szeptaną skazano na kary kilkuletniego więzienia tysiące ludzi (tylko w lutym 1950 za „wrogą propagandę szeptaną” skazano 4500 ludzi, z czego 58% stanowili chłopi i robotnicy).
Bierut był również odpowiedzialny za sfałszowanie wyników głosowania ludowego w 1946, 22 czerwca tego roku wziął udział w naradzie wraz z Władysławem Gomułką i doradcą radzieckim przy MBP płk. Siemionem Dawydowem, na której omówił techniczne szczegóły fałszowania wyników referendum.
Był inicjatorem i nadzorował sfałszowanie wyborów do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947. Badający tę sprawę historycy IPN ustalili, iż: W celu zachowania pełnej konspiracji B. Bierut wraz z kierownictwem PPR zarządził jednocześnie podjęcie dodatkowych kroków, a mianowicie zamianę urn wyborczych w niektórych obwodach, podrzucanie do urn kart do głosowania, a w niektórych komisjach, gdzie nie było mężów zaufania z partii Mikołajczyka, przygotowanie dwóch egzemplarzy protokołów; w jednym z nich miało nie być danych liczbowych. Protokół bez liczb miała następnie otrzymać trójka z PPR w celu wpisania odpowiednich danych. 24 lutego 1949 stanął na czele Komisji Biura Politycznego KC PZPR ds. Bezpieczeństwa Publicznego, nadzorującej aparat represji stalinowskich w Polsce.
Śmierć, jej przyczyny i okoliczności
Zmarł 12 marca 1956 w Moskwie o godz. 21:30 (według innego źródła o 23:35 czasu moskiewskiego), gdzie był gościem XX Zjazdu Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (14–25 lutego 1956), na którym Nikita Chruszczow wygłosił tajny referat demaskujący zbrodnie stalinizmu: „O kulcie jednostki i jego następstwach”. Miało to ponoć wstrząsnąć Bierutem, który przejął się możliwymi konsekwencjami referatu, co dodatkowo pogłębiło i tak niekorzystny stan jego zdrowia, jednak wątpliwości budzi fakt, iż śmierć nastąpiła w dwa tygodnie po wygłoszeniu przez Chruszczowa przemówienia. Referat Chruszczowa był impulsem, który przyspieszył trwający w państwach bloku wschodniego (od śmierci Stalina w 1953), proces destalinizacji – „odwilży”. Śmierć Bieruta przyspieszyła ten proces w Polsce, zamykając w historii PRL epokę stalinizmu i wzmogła konflikty w kierownictwie PZPR o władzę. Na skutek rozliczeń w partii usunięto 2 pozostałych przedstawicieli tzw. „wielkiej trójki”, sprawujących wraz z Bierutem niemalże niepodzielną władzę – Hilarego Minca i Jakuba Bermana. Zwolniono także aresztowanych z polecenia Bieruta działaczy komunistycznych, m.in. Mariana Spychalskiego (zrobiono to już 6 marca 1956, kilka dni przed śmiercią Bieruta w Moskwie).
W związku ze śmiercią Bieruta w PRL została ogłoszona żałoba narodowa na dni 13–16 marca 1956. 13 marca 1956 trumna ze zwłokami była wystawiona na widok publiczny w sali kolumnowej Domu Związków Zawodowych w Moskwie, gdzie zmarłego pożegnało ok. 100 tys. ludzi, zaś nazajutrz 14 marca ok. godz. 13 ciało przewieziono do Warszawy, gdzie wystawiono je na widok publiczny w gmachu KC PZPR tego samego i następnego dnia (przy trumnie honorową wartę pełnili m.in. Jakub Berman, Józef Cyrankiewicz, Aleksander Zawadzki, Edward Ochab, Konstanty Rokossowski i wielu innych). Bolesław Bierut został pochowany 16 marca 1956 w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera 4A-0-A). Na pogrzebie mowę żałobną wygłosił Edward Ochab. 20 marca 1956, na VI plenum KC PZPR z udziałem Chruszczowa, Edward Ochab został wybrany nowym I sekretarzem KC PZPR.
Okoliczności jego śmierci pozostają niejasne. Lekarze sowieccy z kliniki dla członków KC KPZR, do której trafił Bierut, stwierdzili, iż dolegało mu „coś na pograniczu grypy i zapalenia płuc”. Na podstawie tej nieprecyzyjnej diagnozy podjęto leczenie – zdaniem syna Bolesława Bieruta przeprowadzone „nieudolnie i mało odpowiedzialnie”. Oficjalne orzeczenie lekarskie wydane po śmierci przez grupę medyków radzieckich oraz Mieczysława Fejgina (naczelny internista lecznicy Ministerstwa Zdrowia) wskazało, że Bierut od końca lutego 1956 chorował na grypę i zapalenie płuc, w nocy 11/12 marca przeszedł zawał serca, a 12 marca o godz. 23:35 czasu moskiewskiego zmarł, zaś przyczyną zgonu wykazaną w sekcji zwłok był zator wywołany przez narastający zakrzep tętnicy płucnej. Inną przyczynę śmierci – zawał serca – podało 13 marca Polskie Radio, co nie musi stanowić sprzeczności, jako że zawał został wymieniony w orzeczeniu lekarskim jako poprzedzający zgon.
Snuto różne przypuszczenia co do okoliczności jego śmierci, nie wykluczając otrucia oraz samobójstwa – popełnionego rzekomo na wieść o zebraniu w Warszawie 3 marca 1956, z inicjatywy Biura Politycznego PZPR, narady centralnego aktywu partyjnego, na której potępiono politykę stalinizacji (co pośrednio uderzało w samego Bieruta, jako odpowiedzialnego za ten proces w Polsce). Istnieje również hipoteza, choć niewystarczająco wiarygodna, iż Bolesław Bierut został zastrzelony przez członka Biura Politycznego KC PZPR i jednocześnie agenta sowieckiego, Franciszka Mazura, na polecenie polskich lub sowieckich mocodawców. Rozgłos w Polsce zyskała plotka, jakoby Bolesław Bierut został celowo zlikwidowany przez Rosjan, ponieważ mógł być istotną przeszkodą w procesie destalinizacji, ogłoszonym przez Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR. Żadnej z hipotez nie udało się do tej pory potwierdzić, jednak powątpiewanie w oficjalną przyczynę śmierci było powszechne – wyrażano je nawet na spotkaniach PZPR. Po Polsce krążyły w owym czasie powiedzenia na temat podróży Bieruta do Moskwy: „pojechał w futerku, a wrócił w kuferku” czy „pojechał dumnie, a wrócił w trumnie”, „zjadł ciastko z Kremlem” lub też „Pojechał w salonce, a wrócił w jesionce”.
Rzeczywistą przyczyną śmierci był, najprawdopodobniej, utrzymujący się od dłuższego czasu niekorzystny stan zdrowia Bolesława Bieruta – co najmniej od 1955 cierpiał on na postępującą miażdżycę i chorobę nerek.
Rodzina
Z usposobienia małomówny i nieśmiały, uczuciowo związany z wieloma kobietami, m.in. z Małgorzatą Fornalską (córka Aleksandra Jasińska-Kania) i Wandą Górską (aktywistką PPR, od grudnia 1943 jego łączniczką, później sekretarką). Od 3 lipca 1921 żonaty z Janiną Górzyńską (córka Krystyna Bierut-Maminajszwili i syn Jan Chyliński pełniący w latach 1978–1981 urząd ambasadora PRL w Bonn).
Opinie na temat Bieruta
W okresie PRL Bolesław Bierut zawsze zajmował honorowe miejsce w komunistycznej tradycji. W zależności od aktualnej polityki elit władzy był różnie oceniany, jednak ograniczona krytyka, która się okresowo pojawiała, nie spowodowała, iż dokonano głębszego rozliczenia jego zbrodniczych działań. W latach 50., gdy stał na czele PZPR, sławiono go na wszelkie sposoby, historycy pisali, iż np.: „zdemaskował prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie, ujawnił jego istotę, walczył z nacjonalizmem, uczył miłości do Związku Radzieckiego”, podkreślano też jego rolę „w tworzeniu podstaw socjalizmu w Polsce oraz zjednoczeniu polskiego ruchu robotniczego” (Henryk Rechowicz). Andrzej Werblan stwierdził, iż „sprawiał doskonałe wrażenie na ludziach, z którymi rozmawiał”. Po upadku komunizmu w Polsce w 1989, próbę obrony Bolesława Bieruta podjął jego syn Jan Chyliński. W swoich wspomnieniach wydanych w 1999 (Jaki był Bolesław Bierut) napisał m.in., iż jego ojciec „był pragmatycznym działaczem państwowym, który w bardzo trudnych czasach wziął na siebie odpowiedzialność za losy narodu”.
W ocenie polityków zachodnich, którzy go poznali, wypadał niekorzystnie – np. Anthony Eden widział w nim „szczura, który zachowuje się wobec Rosjan uniżenie, by nie powiedzieć służalczo”. Jego współpracownicy zauważali charakterystyczny dla stalinowskich aparatczyków „nawyk mówienia nie od razu i w otwartej formie tego, co się naprawdę myśli i czuje” (sekretarz prasowy S. Łukasiewicz). Z kolei były dowódca Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego gen. Włodzimierz Muś podkreślał akceptację Bieruta dla stosowania brutalnych metod śledczych, pisząc: „jego ingerencje w prowadzone śledztwa, szczegółowe studiowanie akt spraw, adnotacje czynione na marginesie protokółów przesłuchań świadczą, że natura ciągnęła wilka do lasu. [...] proponował na marginesie czynionych uwag warianty przesłuchań [...] W wariancie piątym, na przykład, przewidywano tortury. Te metody prowadzenia śledztwa były więc Bierutowi znane. Przyzwalał na nie”.
Józef Światło, zbiegły na Zachód oficer MBP, określił go jako „agenta sowieckiego, pokornego, lojalnego i oddanego”. Z kolei zdaniem historyka Normana Daviesa Bierut w swoich działaniach w tzw. okresie stalinowskim w historii Europy Wschodniej (1945–1953) w rzeczywistości niczym nie różnił się od Józefa Stalina. Davies ujął to następująco: „Na tle nowo powstałej galaktyki Stalin był dalej „słoneczkiem, które świeciło najjaśniejszym blaskiem”. Ale w każdym z państw satelickich wprowadzono na orbitę wiele mniejszych słoneczek, lokalnych małych Stalinów. Bierut, Gottwald, Rákosi, Ulbricht, Gheorghiu-Dej, Żiwkow, Tito, Hodża – wszystko to były szkolone w Moskwie klony Stalina. Pochlebstwem byłoby nazwać ich marionetkami”.
W ocenie dzisiejszych historyków był jednym z największych, jeśli nie największym, zbrodniarzem w całej historii Polski – człowiekiem odpowiedzialnym za śmierć wielu tysięcy ludzi. Jako głowa państwa, nie skorzystał z prawa łaski wobec setek osób skazanych z przyczyn politycznych na karę śmierci. Zdaniem polskich historyków Andrzeja Szwarca, Marka Urbańskiego i Pawła Wieczorkiewicza: „Bieruta oczywiście niczym usprawiedliwić się nie da. Tak jak potoczna świadomość nie zachowała w pamięci nazwisk targowiczan – realizatorów kolonialnej polityki Katarzyny Wielkiej po II rozbiorze Rzeczypospolitej – tak i on pozostanie w niej, najwyżej nawiasowo, jako przykład narodowego zaprzaństwa. Nie da się go uwolnić od odpowiedzialności za ludobójcze zbrodnie reżimu, któremu przewodził”.
Kult Bieruta
Na wzór kultu Stalina w PRL uprawiano skromniejszy kult Bieruta, np. w 1950 r. pomorskiej wsi Modrowo nadano nazwę Bolesławowo, a w 1946 nazwano ku czci Bieruta dolnośląskie Bierutowice, należące obecnie do Karpacza i określane potocznie jako Karpacz Górny. Przejściowo istniało także Bierutowo (obecnie Pomorska Wieś).
Huta Częstochowa (1952–1989), Pałac Młodzieży w Katowicach (1951–1990) i Uniwersytet Wrocławski (1952–1989) nosiły imię Bolesława Bieruta. Zmiana nazwy uniwersytetu została zaakcentowana studenckim happeningiem pod nazwą „B.B. adieu!”.
Po przemianach społeczno-gospodarczych w Polsce w 1989, większość pomników Bieruta przeniesiono do Muzeum Socrealizmu mieszczącego się w Kozłówce.
Obecnie w Mińsku na Białorusi istnieje ulica Bolesława Bieruta. W okresie PRL jego nazwę nosiły Fabryka Samochodów Ciężarowych w Lublinie, a także plac (ob. Izaaka Singera) i ulica od niego odchodząca (ob. Lwowska) do 1991. W Warszawie, od 25 października 1976 do 29 czerwca 1989 na terenie obecnej dzielnicy Praga-Południe (osiedle Gocław) istniała ulica imienia Bolesława Bieruta.
Bolesław Bierut w filmie
Postać Bolesława Bieruta pojawiła się w filmach – Żołnierze wolności (1977, reż. Jurij Ozierow), gdzie grał go Ignacy Gogolewski oraz Pan T. (2019, reż. Marcin Krzyształowicz), w którym w tę postać wcielił się Jerzy Bończak.
Filatelistyka
Bolesław Bierut ukazał się na następujących znakach pocztowych:
znaczek z 22 lipca 1946 (2. rocznica ogłoszenia Manifestu PKWN) – nominał 3 zł, nakład 159.000 egzemplarzy,
wielomilionowa seria znaczków z lat 1948–1949 (nominały: 2, 3, 5, 6, 10, 15, 18, 30 i 35 zł),
znaczek z 22 lipca 1949 (5. rocznica ogłoszenia Manifestu PKWN) – nominał 15 zł,
znaczek z 25 lutego 1950 – nominał 15 zł, staloryt,
seria znaczków o nominałach 5, 10, 15, 20, 30, 40 i 50 zł (IV-X 1950), staloryt,
znaczek z 22 lipca 1951 (7. rocznica ogłoszenia Manifestu PKWN) – nominały 45, 60 i 90 groszy,
seria okolicznościowa z okazji 60. rocznicy urodzin z 18 kwietnia 1952,
znaczek z okazji Międzynarodowego Dnia Dziecka z 1 czerwca 1952 (Bierut wśród dzieci), nominał 45 zł + 15 groszy,
dwa znaczki poczty NRD z 22 kwietnia 1951 (Bierut i Wilhelm Pieck podają sobie ręce na tle granicy na Odrze i Nysie), nominały: 24 i 50 fenigów,
koperty ze znakiem opłaty pocztowej z 1949 (15 zł) i 1952 (45 groszy),
karty pocztowe: z 18 września 1950 (10 zł), 1 lutego 1951 (30 groszy, tekst życzeń pierwszomajowych), 22 lipca 1951 (30 groszy, napis 7 lat Polski Ludowej), 22 października 1951 (30 groszy).
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Czesław Kozłowski, Namiestnik Stalina, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa, 1993, .
Jan Nowak-Jeziorański, O proces Bolesława Bieruta i wspólników, Wydawnictwo Grup Oporu „Solidarność”, Warszawa, 1989
Andrzej Werblan, Stalinizm w Polsce, Wydawnictwo „Fakt”, Warszawa, 1991
Krystyna Kersten, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Kantor Wydawniczy „Sawn”, Poznań, 1990
Mariusz Szulc, Zdrajca czy polski Forrest Gump? Rozważania o drodze Bolesława Bieruta do władzy, „histmag.org”, 12 sierpnia 2008.
Informacje w BIP IPN
Linki zewnętrzne
Teksty autorstwa Bolesława Bieruta
Mariusz Szulc, Zdrajca czy polski Forrest Gump? Rozważania o drodze Bolesława Bieruta do władzy, histmag.org, 12 sierpnia 2008.
„Polski Stalin” – fragmenty książki prof. Jerzy Eislera „Siedmiu wspaniałych. Poczet pierwszych sekretarzy KC PZPR” [dostęp 2014-05-14]
Bolesław Bierut na zdjęciach w bibliotece Polona
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Byli honorowi obywatele Gdańska
Członkowie Komitetu Centralnego PPR
Członkowie Biura Politycznego KC PPR
Członkowie Biura Politycznego KC PZPR
Członkowie Frontu Jedności Narodu
Członkowie Polskiej Partii Socjalistycznej – Lewica (1906–1918)
Członkowie prezydium Krajowej Rady Narodowej
Członkowie Rady Państwa Polski Ludowej (1947–1952)
Członkowie struktur partyjnych odpowiedzialnych za wojsko w Polsce Ludowej
Działacze Komunistycznej Partii Polski
Działacze Międzynarodówki Komunistycznej
Ekskomunikowani przez Kościół katolicki
Funkcjonariusze stalinowskiego aparatu represji w Polsce (1944–1956)
Honorowi obywatele Gniezna
Honorowi obywatele Katowic
Honorowi obywatele Szczecina
Ludzie upamiętnieni nazwami miejscowości
Ludzie związani z Lublinem
Odznaczeni Orderem Krzyża Grunwaldu I klasy
Odznaczeni Medalem za Warszawę 1939–1945
Odznaczeni Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945
Odznaczeni Orderem Budowniczych Polski Ludowej
Odznaczeni Krzyżem Partyzanckim
Pierwsi sekretarze KC PPR
Pierwsi sekretarze KC PZPR
Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie
Polscy działacze spółdzielczy
Polscy współpracownicy radzieckich służb specjalnych
Premierzy PRL
Posłowie na Sejm Ustawodawczy (1947–1952)
Prezydenci Polski
Przewodniczący Rady Państwa PRL
Skazani wyrokami sądów II Rzeczypospolitej
Urodzeni w 1892
Warszawscy posłowie na Sejm PRL
Więźniowie polityczni w II Rzeczypospolitej
Więźniowie więzienia w Rawiczu (II Rzeczpospolita)
Zmarli w 1956
Byłe Dobre Artykuły |
615 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Basowiszcza | Basowiszcza | Basowiszcza (biał. Басо́вішча, Basovišča) – Festiwal Muzyki Młodej Białorusi Basowiszcza organizowany przez Białoruskie Zrzeszenie Studentów, odbywający się rokrocznie od 1990 w drugiej połowie lipca na leśnej polanie Boryk w pobliżu miejscowości Gródek. 30 edycja Basowiszcza została zorganizowana przez БАС w 2019.
Nazwa pochodzi od БАС, białoruskiego akronimu nazwy organizatorów (Белару́скае Аб’ядна́ньне Студэ́нтаў, Biełaruskaje Abjadnańnie Studentaŭ), do którego dołączono formant -išča (pol. -isko).
W lipcu 2012 r. odbyła się 23. edycja festiwalu, którą Zrzeszenie zorganizowało we współpracy z białostockim stowarzyszeniem Pogotowie Kulturalno-Społeczne, między innymi dzięki dofinansowaniu Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji.
Basowiszcza zostało ostatni raz zorganizowane przez БАС w 2019 roku, podczas 30., jubileuszowego Basowiszcza.
Format festiwalu
Festiwal gościł m.in. Illusion, Blenders, Armię, Pidżamę Porno, Kult, Cool Kids of Death, KSU, Lao Che, R.U.T.A. Główną specyfiką festiwalu jest to, że prezentuje się na nim niezależna scena muzyczna zza wschodniej granicy. Począwszy od lat dziewięćdziesiątych udział w imprezie brały zespoły Mroja czy ULIS, następnie N.R.M., Neuro Dubel, Krama, Troitsa, Gliuki i inne. Festiwal poprzez muzykę i inne formy twórczości artystów, przede wszystkim z Polski i Białorusi, prezentuje ich dorobek artystyczny.
Festiwal stanowi jedno z największych wydarzeń muzycznych w północno-wschodniej Polsce i jest nieodłącznym elementem życia kulturalnego Podlasia. Muzyka, jak i inne dziedziny kultury tam prezentowane skierowane są zatem do szerokiego grona odbiorców zainteresowanych współczesną kulturą – nie tylko Białorusinów. Oprócz tego pełni on ważną rolę, ponieważ występują na nim zespoły tworzące w języku białoruskim, który UNESCO uznało za język zagrożony wymarciem.
Na chwilę obecną Basowiszcza to nie tylko muzyka, ale również sztuka, literatura, film czy fotografia, a także warsztaty.
Ewaluacja
Rok-kniazouna Kaciaryna Kamocka jako felietonista BelaPAN w 2008 roku tak ocenił festiwal: „Basowiszcza nie został pomyślany jako festiwal emigracji białoruskiej, ale jako święto lokalnych białostockich Białorusinów”.
Przypisy
Bibliografia
oficjalna strona festiwalu (wersja archiwalna)
Linki zewnętrzne
MSWiA – Charakterystyka mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce.
Gazeta.pl – Wszystko o: festiwal basowiszcza.
Białorusini w Polsce
Festiwale rockowe w Polsce
Muzyka na Białorusi
Gródek
Kultura w województwie podlaskim |
616 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Biliard | Biliard | Biliard – liczba o wartości: 1 000 000 000 000 000 = 1015. Termin biliard jest stosowany w nazewnictwie liczebników w skali długiej i nie ma swojego odpowiednika w skali krótkiej.
W krajach stosujących skalę krótką (głównie kraje anglojęzyczne) liczba 1015 nosi nazwę kwadrylion, tak jak 1024 w pozostałych krajach.
W układzie SI mnożnikowi 1015 odpowiada przedrostek jednostki miary peta o symbolu P, a jego odwrotności (jedna biliardowa) 10−15 odpowiada femto o symbolu f.
Zobacz też
liczba
liczebniki główne potęg tysiąca
przedrostki SI
Bibliografia
Nazwy wielkich (i małych) liczb
Nazwy liczb |
617 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bilion | Bilion | Bilion (skrót: bln) – liczba o wartości: 1 000 000 000 000 = 1012 (czyli 1000 miliardów), w krajach stosujących długą skalę.
W krajach stosujących krótką skalę (głównie kraje anglojęzyczne) leksykalne bilion oznacza liczbę 109, czyli miliard na długiej skali.
W układzie SI mnożnikowi 1012 odpowiada przedrostek jednostki miary tera o symbolu T, a jego odwrotności (jedna bilionowa) 10-12 odpowiada piko o symbolu p.
Zobacz też
liczebniki główne potęg tysiąca
przedrostek SI
Przypisy
Bibliografia
Nazwy wielkich (i małych) liczb
Nazwy liczb |
621 | https://pl.wikipedia.org/wiki/B%20%28ujednoznacznienie%29 | B (ujednoznacznienie) | B – druga litera alfabetu łacińskiego, trzecia litera alfabetu polskiego.
B
Chemia
B – w chemii: symbol pierwiastka boru
B – grupa witamin
Fizyka
B – mezon zawierający kwark denny i lżejszy antykwark lub antykwark denny i lżejszy kwark
B – bozon cechowania postulowany przez teorię oddziaływań elektrosłabych.
B – oznaczenie indukcji magnetycznej – wielkości wektorowej w fizyce, opisującej pole magnetyczne
Informatyka
B – w informatyce: symbol bajta – podstawowej jednostki informacji pamięci komputerowej
B – język programowania stworzony przez Kena Thompsona i Denisa Ritchie w 1969 r.
Matematyka
B – cyfra symbolizująca decymalną wartość 11 w układzie szesnastkowym
Metrologia
B – oznaczenie bela – jednostki miary wielkości ilorazowych
B – oznaczenie stopnia w skali Beauforta
B – rozmiar miseczki stanika
Muzyka
B – alternatywna nazwa dźwięku H stosowana np. w Wielkiej Brytanii. W polskiej notacji muzycznej rzadko spotykana, głównie w nowszych wydawnictwach popularnych (np. opracowania na keyboard).
B – album grupy I Am Kloot
Technika
B – symbol oznaczający sposób budowy urządzeń elektrycznych – od słowa Bezpieczna
B – oznaczenie broni biologicznej – grupy broni masowej zagłady z szeregu ABC (Atomowa, Biologiczna, Chemiczna)
B – typ monitora rzecznego zwany także monitorem gdańskim
B (od ang. bulb – żarówka) – symbol czasu otwarcia migawki aparatu fotograficznego na czas nieograniczony (trwający od wciśnięcia spustu do jego zwolnienia).
stopień twardości ołówka
Transport
B – w międzynarodowym kodzie samochodowym: oznaczenie Belgii
Językoznawstwo
B. – biernik
b
b – barn – jednostka przekroju czynnego
b – w informatyce: symbol bita – najmniejszej porcji informacji
b – dźwięk muzyczny, którego częstotliwość dla b¹ wynosi około 466,2 Hz
b (od ang. bottom) – oznaczenie kwarku spodniego
b – oznaczenie części stanów mezonów o izospinie jeden
– symbol IPA spółgłoski
Zobacz też
skrót jednoliterowy. |
622 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bliski%20Wsch%C3%B3d | Bliski Wschód | Bliski Wschód (; hebr. המזרח התיכון; , Xâvar-e Miyâne; przestarzałe Lewant) – region geograficzny obejmujący głównie Azję Zachodnią, ale w pewnych kontekstach także obszary Europy i Afryki.
Geografia
Obejmuje on głównie państwa położone w południowo-zachodniej Azji. Najczęściej do państw Bliskiego Wschodu zalicza się: Arabię Saudyjską, Bahrajn, Egipt, Irak, Iran, Izrael, Palestynę, Jemen, Jordanię, Katar, Kuwejt, Liban, Oman, Syrię, Turcję, Zjednoczone Emiraty Arabskie oraz w niektórych źródłach też Cypr. W sumie zajmują one powierzchnię ok. 9,7 mln km² z liczbą ludności wynoszącą 456 mln mieszkańców (2021).
Historia
Bliski Wschód jest regionem, gdzie prawdopodobnie rozpoczęły się procesy przejścia z paleolitu do neolitu. Region ten (Żyzny Półksiężyc) jest również kolebką wielkich cywilizacji starożytnych (Mezopotamia, starożytny Egipt) oraz trzech wielkich religii abrahamowych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Przez prawie trzydzieści wieków było to centrum starożytnego świata.
Było to też wielkie pole bitwy wielkich imperiów:
Asyrii z Królestwem Medów,
Medów z Persami,
Persów z Królestwem Macedonii,
Macedonii z Seleucydami,
Seleucydów z Królestwem Partii,
Partów z imperium rzymskim,
Rzymu z Persją Sasanidów,
Persów z Cesarstwem Bizantyńskim,
Bizancjum z Imperium Arabskim,
Arabów z krzyżowcami,
krzyżowców z Mamelukami,
Mameluków z Imperium Osmańskim,
Turków z Persją Safawidów,
oraz muzułmanów z kolonializmem europejskim.
Po I wojnie światowej na Bliskim Wschodzie ścierały się interesy Francji i Wielkiej Brytanii, po II wojnie państwa te zaczęły stopniowo tracić swe wpływy na rzecz Stanów Zjednoczonych.
Uwarunkowania polityczne
Współcześnie pod względem kulturowym zdecydowaną większość stanowi ludność arabskojęzyczna wyznająca islam (oprócz Arabów wyznają go również Turcy oraz ludy irańskie).
Region ten był i nadal jest niestabilny pod względem politycznym, można wymienić chociażby konflikt izraelsko-arabski i związane z nim wojny izraelsko-arabskie, wojnę iracko-irańską czy wojnę w Zatoce Perskiej.
Spójność geopolityczna
Spójność geopolityczna regionu Bliskiego Wschodu jest związana z szeregiem czynników, które identyfikują ten obszar jako całość. Do czynników spajających region należą:
przewaga ludności arabskiej na obszarze,
większość sunnicka,
dominacja języków semickich,
wspólne tradycja, kultura i historia,
działalność Ligi Państw Arabskich.
Gospodarka
Bliski Wschód jest bardzo ważnym regionem gospodarczym, gdzie koncentruje się znaczna część światowego wydobycia ropy naftowej. Ponadto krzyżują się tu ważne międzynarodowe linie komunikacji lotniczej i morskiej (Kanał Sueski).
Pozostałe informacje
Określenia Bliski, Środkowy i Daleki Wschód to typowy przykład nazwy etnocentrycznej, a w tym wypadku europocentrycznej, czyli z punktu widzenia Europejczyków. Nazwa „Bliski Wschód” oznacza południowo-zachodnią Azję i północno-wschodnią Afrykę. Obecnie w języku angielskim nazwa Near East jest wypierana przez Middle East (Środkowy Wschód).
Badaniem starożytnych i nowożytnych, żywych i wymarłych kultur Bliskiego Wschodu zajmują się odpowiednie działy orientalistyki.
Bliski Wschód odgrywa duże znaczenie gospodarcze i strategiczne. Leży na skrzyżowaniu trzech kontynentów: Europy, Azji i Afryki, przechodzą tędy ważne szlaki komunikacyjne z Europy i północy Afryki na Daleki Wschód. Drogi morskie przebiegają przez cieśniny czarnomorskie, Morze Śródziemne, Kanał Sueski, Morze Czerwone i zatokę Perską, krzyżują się linie powietrzne łączące najważniejsze porty lotnicze Europy z południową Afryką, Azją, Dalekim Wschodem i Australią.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Emiddle East – Strona portalowa o Krajach Bliskiego Wschodu
Middle east expat portal
Orientalistyka
Regiony Afryki
Regiony Azji |
624 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Blechnarka | Blechnarka | Blechnarka (dodatkowa nazwa w j. łemkow. , trb. Blichnarka) – wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie gorlickim, w gminie Uście Gorlickie.
Leży na Ropą dopływem Wisłoki.
Nazwa i położenie
Nazwa wsi pochodzi od słowa blechnar, oznaczającego prawdopodobnie rzemieślnika bielącego surowe płótno. Miejscowość leży w górnym biegu rzeki Ropy, w pobliżu jej źródlisk, na wysokości ok. 550 m n.p.m. Od wschodu wznosi się nad nią Wysota (788 m) i już w głównym grzbiecie Borsuczyna (734 m). Na południu w wododziale Płaziny (825 m), Buków Garb (764 m), Czerszla (772 m), a dalej ku zachodowi Jawor (723 m) i Cigelka (807 m).
Historia
Wieś została założona na surowym korzeniu w 1528 przez polskich rycerzy Gładyszów z Szymbarku i lokowana na prawie wołoskim. Osadnictwo wołoskie miało tu miejsce już wcześniej. W 1581 istniało we wsi pięć dworzyszcz wołoskich. W jej okolicach mieli swoje okopy konfederaci barscy. W lipcu 1770 Rosjanie rozbili obóz konfederatów, broniących się pod dowództwem Kazimierza Pułaskiego nad Blechnarką. Podczas walk zniszczeniu uległa pierwsza cerkiew, na której miejscu stoi prawdopodobnie obecna kaplica św. Mikołaja. W 1785 osada liczyła 510 osób (spis katastralny). W XIX wieku zamieszkiwało ją około 450 ludzi (rolników, hodowców bydła, tkaczy oraz bielarzy płócien). Przy cerkwi istniała jednoklasowa szkoła, do której uczęszczało około czterdzieścioro dzieci.
Podczas I wojny światowej, od 1 do 4 kwietnia 1915 w okolicy wsi toczyły się zacięte walki Rosjan z wojskami austro-węgierskimi, nazywane "Bitwą Wielkanocną". Wybudowano dwie linie obronne wyposażone w zasieki z drutu kolczastego, okopy, bunkry dowodzenia, stanowiska ckm-ów i ziemianki mieszkalne. Starcia objęły przede wszystkim stoki pobliskich szczytów: Jaworzynki (869 m n.p.m.) i Wysoty (784 m n.p.m.). Na czas walk mieszkańcy zostali ewakuowani do Czarnej koło Uścia. Część zabudowy uległa w trakcie starć zniszczeniu..
W okresie dwudziestolecia międzywojennego we wsi stało 110 domów (około czterystu mieszkańców). W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa nowosądeckiego. Obecnie żyje tu około czterdzieścioro mieszkańców w szesnastu domach. W dniu świętych Kosmy i Damiana odbywa się tradycyjne święto – "keresz".
Zabytki
Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego
cerkiew św. Kosmy i św. Damiana,
cmentarz wojenny nr 49 z czasów I wojny światowej.
Obiekty sakralne
prawosławna cerkiew filialna pod wezwaniem Świętych Kosmy i Damiana z XIX wieku (zbudowana jako greckokatolicka), należąca do parafii w Wysowej-Zdroju.
Szlaki piesze
Wysowa-Zdrój – Blechnarka – Przełęcz Wysowska (610 m n.p.m.) – Przełęcz Regetowska (646 m n.p.m.) – Regietów
od drogi na Przełęcz Wysowską do cmentarza wojennego nr 49 i dalej do granicy ze Słowacją (szlak cmentarny)
od drogi na Przełęcz Wysowską do cmentarza wojennego nr 50 na Wysocie (784 m n.p.m.) (szlak cmentarny) Cmentarz wojenny nr 50 – Wysowa
Przejście graniczne
W miejscowości do 21 grudnia 2007 znajdowało się turystyczne przejście graniczne ze Słowacją. W związku z przystąpieniem Polski do strefy Schengen przejście zostało otwarte, a jego przekraczanie stało się dozwolone dla każdego przez cały czas.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Pełny opis, historia i fotografie
Wsie w powiecie gorlickim |
625 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Buk | Buk | Buk (Fagus L.) – rodzaj drzew z rodziny bukowatych. Wyróżnianych jest w jego obrębie zwykle 10–11 gatunków. Występują one głównie w strefie umiarkowanej na półkuli północnej, najdalej na południe sięgając do Meksyku i Wietnamu. W Ameryce Północnej rośnie jeden gatunek – buk wielkolistny, w Europie obecne są dwa – buk zwyczajny i wschodni (w Polsce występuje w stanie naturalnym tylko ten pierwszy), pozostałe gatunki rosną w Azji Wschodniej. Są to ważne drzewa leśne w strefie umiarkowanej, w strefie międzyzwrotnikowej ograniczające się do występowania w lasach górskich.
Buki są istotnym źródłem surowca drzewnego, zwłaszcza wielkolistny w Ameryce Północnej oraz gatunki europejskie. Buki, zwłaszcza w odmianach o oryginalnym pokroju, kształcie i barwie liści są popularnie uprawiane jako rośliny ozdobne.
Morfologia
Pokrój Drzewa osiągające wysokość do 40–50 m (buk zwyczajny i wschodni), 30–40 m (buk wielkolistny i japoński), pozostałe są niższe, często wielopniowe i nisko rozgałęzione. Kora jest cienka, gładka, szara lub popielata. Występują krótko- i długopędy. Pąki są wrzecionowate – długie i ostro zakończone.
Liście Sezonowe, skrętoległe, wsparte przylistkami, które szybko odpadają. Blaszki są cienkie, w pączku złożone, jajowate, eliptyczne i odwrotnie jajowate, o długości od 6 do 12 cm, rzadko do 16 cm. Najczęściej całobrzegie, rzadziej faliście karbowane lub ząbkowane. Użyłkowanie jest pierzaste, nerwy boczne są liczne, proste, równoległe i nierozgałęzione, dochodzą do ząbków na brzegu blaszki lub skręcają przed brzegiem ku wierzchołkowi. Młode liście, nerwy i brzegi liścia są pokryte w różnym stopniu jedwabistymi włoskami.
Kwiaty Jednopłciowe, męskie i żeńskie wyrastają w osobnych kwiatostanach, ale na tych samych drzewach (rośliny są jednopienne). Kwiatostany rozwijają się w kątach liści, męskie – w jajowatych główkach lub pęczkach na wiotkich, zwisających szypułach. Kwiaty męskie składają się z 4–7 zrastających się działek kielicha, korony brak, długich pręcików jest 6 do 16. Kwiaty żeńskie zwykle wyrastają parami, są krótkoszypułkowe, wsparte kupulą (okrywą), trój- lub czterodzielną. Szyjki słupka są trzy, cienkie, odgięte.
Owoce Bukiew: 1, 2, rzadko 3 trójgraniaste orzeszki, zamknięte w okrywie pokrytej kolczastymi lub listkowatymi wyrostkami. Okrywy drewnieją osiągając u różnych gatunków zwykle od 1 do 2,5 cm, ale u kilku są wyjątkowo długie i cienkie osiągając do 10 cm (np. u buka Englera i japońskiego). Kształt i wielkość okryw oraz budowa pokrywających je wyrostków są ważnymi cechami diagnostycznymi przy oznaczaniu gatunków.
Systematyka
Pozycja systematyczna
Rodzaj stanowi klad bazalny rodziny bukowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny wyodrębniany do monotypowej podrodziny Fagoideae K. Koch.
Wykaz gatunków
Fagus chienii W.C.Cheng
Fagus crenata Blume – buk karbowany
Fagus engleriana Seemen ex Diels – buk Englera
Fagus grandifolia Ehrh. – buk wielkolistny, buk amerykański
Fagus hayatae Palib. ex Hayata
Fagus japonica Maxim. – buk japoński
Fagus lucida Rehder & E.H.Wilson – buk lśniący
Fagus multinervis Nakai
Fagus orientalis Lipsky – buk wschodni
Fagus sinensis Oliv.
Fagus sylvatica L. – buk zwyczajny
Fagus × taurica Popl. – buk pośredni
W strefie umiarkowanej półkuli południowej występuje rodzaj bukan (Nothofagus) nazywany bukiem południowym, którego przedstawiciele dawniej włączani bywali do rodzaju Fagus (podobnie jak rodzaj kasztan Castanea).
Zastosowanie
Buki sadzone są jako rośliny ozdobne, zwłaszcza w odmianach, których szczególnie dużo (różniących się pokrojem, kształtami i barwą liści) wyhodowano w przypadku buka zwyczajnego.
Drzewa tego rodzaju są ważnym źródłem cenionego surowca drzewnego. Drewno bukowe było stosowane w wielu historycznych wyrobach techniki, należały do nich m.in. bardziej obciążone części wozów konnych (szprychy i dzwona kół, luśnie [wzmocnienie osi], rozwory [drągi do regulacji rozstawu osi], osady dyszla i dyszle), elementy amortyzujące karet, ramy, panewki w łożyskach ślizgowych, koła zębate i pasowe (zwłaszcza do maszyn młyńskich i rolniczych), części szkutnicze (stępki i nadbudówki statków, wiosła żeglarskie), elementy pługów, kratownice i zęby bron, podzespoły obrabiarek do drewna, płyty robocze stołów stolarskich i ciesielskich do ręcznej obróbki drewna. Obecnie jest szeroko wykorzystywane w meblarstwie (ramy mebli tapicerowanych, części mebli giętych), stanowi też podstawowy składnik sklejki brzozowo-bukowej, która znajduje zastosowanie w motoryzacji (elementy konstrukcyjne siedzeń autobusowych, skrzynie ładunkowe pojazdów dostawczych) i w modelarstwie. Obróbka buku wymaga starannego odpylania, ponieważ pyły drewna bukowego są uważane za rakotwórcze.
Nasiona buków są jadalne i uznawane za smaczne.
Zobacz też
buczyna
Przypisy
Bukowate
Taksony opisane przez Karola Linneusza |
627 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Be | Be | Be – symbol pierwiastka chemicznego Berylu
°Bé – stopień w skali Baumégo
.be – krajowa domena internetowa najwyższego poziomu przypisana dla stron internetowych z Belgii
Be (Бб, nazwa cyrylicka: бэ) – druga litera podstawowej cyrylicy.
Be – amerykańskie przedsiębiorstwo
Muzyka
Be – album muzyczny rapera Commona
Be – album muzyczny zespołu BTS
Be – singel zespołu Voo Voo
Zobacz też
BE |
630 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bondage | Bondage | Bondage (z ang. „krępowanie”) – zabawa seksualna polegająca na tym, że jeden z partnerów krępuje drugiego za pomocą sznura lub kajdanek, ewentualnie innymi przedmiotami nadającymi się do krępowania, jak chusty czy apaszki (Scarf bondage); skrępowany partner godzi się poddać fantazji erotycznej drugiego lub jeden z partnerów zgadza się grać rolę dominującą, aby zaspokoić potrzebę odczuwania poniżenia przez drugiego partnera lub by partner dominujący zaspokoił swoją potrzebę zdobycia władzy i pragnienie zniewolenia drugiej osoby. Często występuje także w praktykach sadomasochistycznych.
Zobacz też
kinbaku
masochizm
parafilia
pornografia
sadyzm
Przypisy
BDSM |
631 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bytom | Bytom | Bytom (, , ) – miasto na prawach powiatu w Polsce, w województwie śląskim, na Wyżynie Śląskiej, w centrum Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.
Bytom to jedno z najstarszych miast historycznego Górnego Śląska. Był siedzibą książąt piastowskich Księstwa Bytomskiego. 7 kwietnia 1348 Bytom wraz z całym Śląskiem został formalnie włączony do I Rzeszy Niemieckiej, której częścią był do 1806 roku. Od 1526 r. własność dynastii Hohenzollernów, a od 1623 r. – rodu Donnersmarcków jako Wolne Państwo Stanowe. W latach 1742–1945 miasto znajdowało się w granicach Prus oraz Niemiec, pełniąc istotną rolę jako ośrodek gospodarczy i administracyjny lokalnego zagłębia przemysłowego.
Po wojnie znaczna część rodowitych mieszkańców wyemigrowała lub została przymusowo wysiedlona do Niemiec, a mężczyźni (szczególnie górnicy) wywiezieni do obozów pracy przymusowej w ZSRR. Z kolei z Kresów Wschodnich napłynęli liczni Polacy przesiedlani („repatriowani”) z terenów włączonych do ZSRR. Dekady PRL charakteryzowały się stałym naciskiem na rozwój przemysłu ciężkiego, prowadząc do rabunkowej eksploatacji górniczej, której skutki miasto nadal odczuwa. Dziś Bytom jest ważnym miejscem na kulturowej, rozrywkowej i industrialnej mapie regionu.
Według danych GUS z 31 grudnia 2021 r., Bytom był zamieszkiwany przez 151 691 osób. Znajduje się on na 23. miejscu w rankingu największych miast w Polsce.
Warunki naturalne
Położenie
Bytom położony jest w centralnej części Wyżyny Śląskiej na Wyżynie Miechowickiej, części Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego. Położenie geograficzne Bytomia wyznaczają współrzędne: 50°19′ i 50°26′ szerokości geograficznej północnej oraz 18°47′ i 18°58′ długości geograficznej wschodniej.
Miasto znajduje się na średniej wysokości 280–290 m n.p.m., wahając się od 249 m n.p.m. w dolinie rzeki Bytomki do 346 m n.p.m. w rejonie rezerwatu Segiet.
W rejonie Bytomia wydziela się kilka mniejszych jednostek morfologicznych. Centralny obszar miasta zajmuje Wyżyna Miechowicka otoczona od północy dolinami Dramy, Szarlejki i Brynicy, od południa Bytomką, natomiast od wschodu Wyżyna Miechowicka przechodzi w Wyżynę Siemianowicką. Północna część Bytomia znajduje się na terenie Garbu Tarnogórskiego.
Miasto graniczy z gminą Zbrosławice (sołectwa Wieszowa i Ptakowice) oraz Zabrzem na zachodzie, Rudą Śląską i Świętochłowicami na południu, Chorzowem na południowym wschodzie, Piekarami Śląskimi i Radzionkowem na wschodzie oraz Tarnowskimi Górami na północy.
Geologia
Podłoże Wyżyny Miechowickiej, na której leży Bytom, stanowią łupki i piaskowce z pokładami węgla kamiennego i rudy żelaza z okresu karbonu. W Niecce Bytomskiej, leżącej w północnej części wyżyny, zalegają triasowe skały od pstrego piaskowca do wapienia muszlowego z dolomitami, w których znajdują się rudy cynku, ołowiu i żelaza. Górną warstwę stanowią gliny, piaski i żwiry z epoki plejstocenu.
Gleba
Pierwotnie na terenie Bytomia występowały gleby bielicowe i brunatnice, powstałe na osadach polodowcowych lub w dolinie Bytomki, na nanosach rzecznych. Obecnie, ze względu na intensywną działalność człowieka oraz zanieczyszczenie gleby (szczególnie groźne metalami ciężkimi: ołowiem i kadmem), podobnie jak całe środowisko, zostały przeobrażone.
Klimat
Bytom wraz z całym obszarem Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego leżą w obrębie śląsko-krakowskiej dzielnicy klimatycznej. Charakteryzuje ją przewaga wpływów oceanicznych nad kontynentalnymi oraz sporadyczne oddziaływanie docierających tu od południowego zachodu przez Bramę Morawską mas powietrza zwrotnikowego. Docierają tu również zimne masy powietrza arktycznego z północy – głównie w chłodnej połowie roku.
Wilgotność względna powietrza waha się od 68 do 84%. Średnia temperatura stycznia wynosi ok. –3 °C, lipca +16,8 °C, roczna +8,12 °C. Średnia roczna suma opadów wynosi ok. 723 mm, najwyższe opady są w lipcu, a najniższe w lutym. Bytom, podobnie jak i cały obszar Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, cechuje także dość długi okres zalegania pokrywy śnieżnej oraz stosunkowo duża jej przeciętna grubość w porównaniu do nizinnych terenów Polski środkowej.
Wody
Bytom położony jest w wododziale Wisły i Odry. Większa część terytorium miasta leży w dorzeczu Odry i odwadniana jest przez Bytomkę oraz Potok Rokitnicki będący jej dopływem. Reszta miasta oddaje wody do Szarlejki i Brynicy.
Na terenie miasta znajduje się kilkadziesiąt stawów, utworzonych głównie w wyrobiskach i zapadliskach. Kilkanaście z nich znajduje się na terenie zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Żabie Doły”.
Przyroda
Około 20 procent powierzchni miasta zajmują lasy znajdujące się głównie w północno-zachodniej części miasta. Większość z nich zostały nasadzone sztucznie, z przewagą sosny, świerka i buka.
Na granicy Bytomia i Tarnowskich Gór znajduje się wpisany w 2017 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO rezerwat leśny Segiet będący fragmentem krajobrazu pogórniczego Srebrnej Góry. W jego sąsiedztwie ochroną objęto nieczynne kamieniołomy dolomitu Blachówka ze skamieniałościami morza triasowego, formami krasowymi dolomitu oraz miejsce gniazdowania ptaków, także drapieżnych.
Na granicy Bytomia, Chorzowa i Piekar Śląskich znajduje się zespół przyrodniczo-krajobrazowy Żabie Doły, na terenie którego występuje ponad 100 gatunków ptactwa, natomiast w Miechowicach w 2012 roku utworzono zespół przyrodniczo-krajobrazowy Miechowicka Ostoja Leśna.
Na terenie miasta znajduje się także zabytkowy park miejski założony w 1840 roku.
Rozwój administracyjny
Pierwsze przedmieścia Bytomia powstały w średniowieczu i mieściły się poza murami obronnymi miasta, były to Błotnica, Dyngos, przedmieście Gliwickie oraz Krakowskie. Za przedmieściami rozciągały się należące do miasta grunty: Kleinfeld (‘małe pole’), Grossfeld (‘wielkie pole’) oraz rozległy las Dąbrowa Miejska (Städtisch Dombrowa). Do 1922 roku do miasta należał jako eksklawa Czarny Las (Schwarzwald – teren leśny, który przekształcił się w kolonie górnicze Frydenshutę i Zgodę). Eksklawa została odłączona od reszty miasta przez granicę polsko-niemiecką.
W 1927 roku do Bytomia przyłączono Rozbark. W 1951 roku w wyniku reformy administracyjnej zlikwidowano powiat bytomski, a do miasta jako dzielnice przyłączono Bobrek i Karb (gmina Bobrek-Karb), Łagiewniki (gmina Łagiewniki), Miechowice (gmina Miechowice) oraz Szombierki (gmina Chruszczów). Po reformie administracyjnej w 1975 roku zniesiono podział na dzielnice, a nowymi częściami Bytomia stały się Stolarzowice i Górniki (gmina Stolarzowice) oraz Radzionków z dzielnicami: Rojca, Stroszek, Wiktor (Vitor), Sucha Góra, Lazarówka i Blachówka.
1 stycznia 1998 roku Radzionków, wraz z dzielnicą Rojca, ponownie stał się samodzielnym miastem.
Demografia
Ludność Bytomia na przestrzeni ostatnich 4 stuleci
Uwaga: do Bytomia w latach 1975–1997 włączony był Radzionków
Największą populację Bytom odnotował w 1987 r. – według danych GUS 239 800 mieszkańców.
Piramida wieku mieszkańców Bytomia w 2014 roku.
Nazwa miasta
Według jednej z teorii, podobnie jak w przypadku Bytomia Odrzańskiego (w kronice Galla Anonima castrum Bytom) nazwa górnośląskiego Bytomia miała zostać utworzona za pomocą przyrostka dzierżawczego -jь od nazwy osobowej Bytom, będącej skróceniem (jak Radom, Radzim) imienia złożonego na Byto-/ps. bytъ- (np. Bytomir).
W 1105 miejscowość wymieniona jako Bitom. Nazwę przytacza dokument papieża Idziego wystawiony dla zakonu tynieckiego z lat 1123–1125 jako Bitom. Około roku 1164 gród bytomski upamiętniono na tak zwanym tympanonie Jaksy z Kopanicy, który znajduje się we wrocławskim kościele św. Michała. Jako fundator widnieje tam ówczesny książę krakowski Bolesław Kędzierzawy, trzymający w dłoniach model kościoła z napisem „Bitom”.
Niemiecki historyk Friedrich Gramer w monografii na temat miasta pt. „Chronik der Stadt Beuthen...” z 1863 roku podaje. że w historii nazwę notowano po polsku – „polnisch: Bythom, Bytom, Byti, Buthum”, łacińsku – „lateinisch: Bithomia, civitas bythomiensis” oraz niemiecku „deutsch: Beuthen (...) Ober-Beuther”. Podaje również znaczenie nazwy wywodząc ją od słowa być i na zasadzie analogii, przyrównując jego pierwszą funkcję do podobnych osad z łac. „mansio” jakie wcześniej w starożytnym Rzymie tworzyły się przy rzymskich drogach. Pisze on „Das wort Bytom soll von dem slavischen byti (bydź) (...) kommen (...) daher Bytom gleich mansio, Niederlassung”, czyli tłumacząc na język polski „Słowo Bytom ma pochodzić od słowiańskiego byti (bydź) (...) tak więc Bytom znaczy to samo co Mansio – siedziba”.
Niemiecki nauczyciel Heinrich Adamy w swoim dziele o nazwach miejscowych na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia dwie nazwy miasta zanotowane w dokumentach z 1200 roku Bytom oraz Biton.
Nazwa miejscowości w zlatynizowanej formie Bythonia wymieniona jest w łacińskim dokumencie księcia Władysława Łokietka z 1315 roku wydanym w Krakowie. Miejscowość w zlatynizowanych formach Bithom oraz Bythom wymienia w latach 1470–1480 Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis. W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińskie nazwy: Beuthena, Bithonia, Bythonia. Nazwę Bytóm oraz Bytom w książce „Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej” wydanej w Głogówku w 1847 wymienił górnośląski pisarz, ksiądz Józef Lompa.
W 1612 roku polską nazwę miejscowości Bytom wspomina Walenty Roździeński w swoim staropolskim poemacie o górnośląskim hutnictwie pt. „Officina ferraria abo Huta y warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego”. W dziele opisuje leżące w pobliżu miejscowości obfite złoża rud srebra we fragmencie „Tym kruszcem przedtym Bytom, póki był nie zginął,, Srebrnym był zwan Bytomiem i tak wszędy słynął, W którym – mając srebra dość – mieszczanie k ozdobie, Srebrne stopnie stawiali u swych łożnic sobie.”
W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie Dolnego i Górnego Śląska wydanym w 1830 roku we Wrocławiu przez Johanna Knie miasto występuje pod polską nazwą Bytom oraz niemiecką nazwą Beuthen we fragmencie „Bytom, polnische Benennung der Stadte Nieder u. Ober Beuthen„. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany na przełomie XIX i XX wieku notuje nazwę miasta pod polską nazwą Bytom oraz niemiecką Beuthen.
Historia
Początki Bytomia sięgają już XI w., gdy zgodnie z dawnym podaniem, król Bolesław Chrobry na Wzgórzu św. Małgorzaty miał zbudować gród obronny. Od XII w. Bytom (gród), jako siedziba kasztelanii, rozwinął się w ważny ośrodek handlowy, rzemieślniczy i górniczy (kopalnie ołowiu i srebra). W 1241 gród i okoliczne osady zostały zniszczone przez Tatarów, a w roku 1254 osada wokół nowego kościoła NMP została odbudowana i lokowana na prawie niemieckim. Pod rządami Piastów śląskich pozostał Bytom do chwili wygaśnięcia linii opolskiej, tj. do 1532 roku.
Rozkwit gospodarczy przypada na wiek XIV w związku z rozbudową górnictwa i hutnictwa. W 1526 został nadany przez Habsburgów w lenno Jerzemu Hohenzollernowi. Należał do Habsburgów do 1742 r., kiedy wraz z większością Śląska został zajęty przez Prusy.
W okresie Wiosny Ludów dzięki działalności Józefa Łepkowskiego, Józefa Lompy i ks. Józefa Szafranka powstał Klub Narodowy z gazetą „Dziennik Górnośląski”, który walczył z germanizacją Śląska. W późniejszych latach działali Karol Miarka i ks. Norbert Bończyk. W 1921 r. przy podziale Górnego Śląska Bytom został w Niemczech (podczas plebiscytu za takim rozwiązaniem głosowało 74% mieszkańców miasta), ale z trzech stron otoczony granicą, co spowodowało spore problemy gospodarcze oraz m.in. transportowe. Wychodząc z bytomskiego rynku, w ciągu kwadransa można było piechotą dotrzeć do najbliższego przejścia granicznego.
W okresie międzywojennym Bytom jako jedno z dwóch miast na terenie Niemiec (obok Kwidzyna – Polskie Gimnazjum w Kwidzynie) miał prywatne gimnazjum polskie. W latach 1919–1921 był siedzibą Polskiego Komisariatu Plebiscytowego. Działał tu pułk Strzelców Bytomskich, a w latach 1922–1931 Konsulat RP w Bytomiu.
W czasie kampanii wrześniowej dnia 1 września 1939 Bytom został ostrzelany ogniem artyleryjskim z terytorium Polski.
W czerwcu 1946 miasto zostało włączone administracyjnie do województwa śląskiego.
Bytom obejmował zwarte śródmieście wokół historycznej Starówki oraz uprzemysłowione gminy włączone do miasta w 1951 r.: Bobrek, Karb, Szombierki, Łagiewniki, Miechowice, a od 1975 r. Radzionków, Sucha Góra, Stolarzowice, Górniki. W czasach największego zasięgu terytorialnego zajmował powierzchnię 8252 ha i liczył nawet 236 400 mieszkańców. Był ważnym ośrodkiem przemysłowym (63 tys. zatrudnionych w 1970 r.) Posiadał 6 kopalni węgla kamiennego: „Bobrek”, „Powstańców Śląskich”, „Dymitrow”, „Miechowice”, „Rozbark”, „Szombierki”; 2 elektrownie: im. W. Drzymały w Miechowicach i „Szombierki”; 2 huty żelaza: „Bobrek” i „Zygmunt”; zakłady górnicze rud cynku i ołowiu; zakłady wytwórcze maszyn hutniczych, lin i drutu, prefabrykatów budowlanych, odzieżowe (ZPO „Bytom”), zakłady mięsne, browar, mleczarnię i inne.
Od 1945 r. Bytom jest siedzibą Opery Śląskiej.
Najważniejsze daty:
1123 – pierwsza wzmianka o miejscowości, pod nazwą Bitom.
1179 – odłączenie kasztelanii Bytomskiej od Małopolski i włączenie do księstwa raciborskiego.
1241 – najazd Tatarów (Mongołów).
1253 – pierwsza wzmianka o kościele NMP.
1254 – lokacja miasta na prawie magdeburskim.
1258 – powstaje kościół i klasztor franciszkanów.
1281 – w granicach Księstwa Bytomskiego (Piastowie śląscy).
1348 – 7 kwietnia Karol Luksemburski wydał akt inkorporujący Bytom do Cesarstwa Niemieckiego (Rzymskiego).
1355 – umiera książę Bolko i wygasa bytomska linia Piastów.
1367 – nałożenie na miasto interdyktu kościelnego, co spowodowało kryzys gospodarczy.
1369 – podział miasta i zamku (rozebranego w XVI wieku).
1428 – pierwsza wzmianka o istnieniu szkoły parafialnej.
1526 – miasto przechodzi pod władzę austriackich Habsburgów.
1697 – ziemia bytomska uzyskała status Wolnego Państwa Stanowego (oznaczało to de facto ponowne stanie się księstwem).
1742 – po przegranej przez Austrię wojnie z Prusami Bytom staje się częścią Królestwa Prus.
1804 – wybuch wielkiego pożaru na bytomskich przedmieściach (Błotnica), który strawił 40 domów, 20 stodół i miejski folwark.
1821 – powstanie huty cynku Klara.
1840 – powstanie huty żelaza Pokój (Friedenshütte).
1859 – doprowadzenie linii kolejowej ze stacją w Karbiu.
1862 – wprowadzono gazowe oświetlenie ulic.
1867 – otwarto w Bytomiu pierwszą szkołę średnią – gimnazjum humanistyczne (obecnie znajduje się w nim siedziba Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej).
1868 – budowa pierwszego dworca kolejowego.
1870 – powstaje kopalnia Rozbark (niem. Heinitz).
1871 – wraz z Prusami Bytom wchodzi w skład II Rzeszy Niemieckiej.
1872 – powstaje kopalnia Centrum (niem. Karsten Centrum).
1873 – powstaje kopalnia Szombierki (niem. Hohenzollern).
1891 – granice administracyjne miasta powiększyły się o Czarny Las (niem. Beuthener Schwarzwald).
25 września 1895 – powstaje pierwsze na Górnym Śląsku Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Bytomiu regionalne gniazdo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” założone przez robotnika Józefa Tucholskiego.
1898 – uruchomienie tramwaju elektrycznego.
1900 – pierwsza premiera w nowym teatrze miejskim.
1909 – założono klub Beuthen 09.
1910 – wizyta cesarza Wilhelma II.
1918 – powstaje Naczelna Rada Ludowa (podkomisariat).
20 grudnia 1918 – powołanie do życia Komunistycznej Partii Górnego Śląska.
1919 – założenie w Bytomiu Głównego Komitetu Wykonawczego Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska.
18 sierpnia 1919 – w I powstaniu śląskim nieudany atak 150 powstańców Jana Lortza na koszary Reichswery oraz nieudany atak 9 powstańców na hotel Skrocha w celu opanowania wojskowej centrali telefonicznej.
4 stycznia 1920 – założono klub Polonia Bytom.
1920 – założono w Bytomiu Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku.
27/28 maja 1920 – nieudany atak niemieckich bojówek na Hotel Lomnitz, gdzie miał siedzibę Polski Komisariat Plebiscytowy.
25 sierpnia 1920 – w Bytomiu podpisano umowę kończącą II powstanie śląskie.
20 marca 1921 – plebiscyt górnośląski: w Bytomiu 28.889 (74,1%) głosujących opowiada się za przynależnością miasta do Niemiec, 10.102 (25,9%) za przyłączeniem do Polski, natomiast w powiecie bytomskim proporcje były odmienne – 62 965 głosów za Polską wobec 43 646 głosów za Niemcami. Decyzją Ligi Narodów Bytom pozostał w granicach Niemiec.
2/3 maja 1921 – podczas III powstania zajęcie na krótko Bytomia atakiem z Rozbarku i Miechowic przez powstańczy pułk Czesława Paula z Grupy „Wschód” i wyparcie powstańców przez rozjemcze wojska francuskie.
koniec maja 1921 – zajęcie przez powstańców dworca kolejowego.
4 lipca 1921 – zabicie przez niemieckie bojówki dowódcy francuskiego garnizonu majora Bernarda Montallegre.
5 lipca 1921 – zajęcie miasta przez wojska brytyjskie.
1922 – ponowne przejęcie administracji miasta przez Niemców.
listopad 1922 – siedziba Górnośląskiego Trybunału Rozjemczego.
1923 – w kopalni Heinitz (Rozbark) miała miejsce największa katastrofa w dziejach bytomskiego górnictwa. Na skutek wybuchu pyłu węglowego i pożaru zginęło 145 górników
1927 – do Bytomia została przyłączona gmina Rozbark.
1928 – wizyta prezydenta Paula von Hindenburga.
1929 – zbudowano stadion sportowy Hindenburg-Kampfbahn (obecny stadion TS Polonia Bytom) i wybudowanie budynku dzisiejszego Technikum Zespołów Szkół Mechaniczno – Elektronicznych
1929 – sterowiec Graf Zeppelin nad Bytomiem.
Kapsuła czasu z 1929 roku w Muzeum Górnośląskim
1930 – rozpoczęła działalność Akademia Pedagogiczna (druga tego typu uczelnia wyższa w Niemczech i jedyna na Śląsku).
1932 – na bytomskim stadionie wygłosił dwugodzinne przemówienie lider partii narodowosocjalistycznej (NSDAP) – Adolf Hitler.
1936 – niemieckie koleje uruchomiły pośpieszne połączenie Bytomia z Berlinem, obsługiwane przez specjalny pociąg zwany Fliegender Schlesier jadąc z przeciętną prędkością 128 kilometrów na godzinę, pokonywał cały dystans w czasie 4 godzin i 25 minut.
9 na 10 listopada 1938 – noc kryształowa, bojkot żydowskich sklepów i przedsiębiorstw, spalenie głównej synagogi.
1940–1945 – w mieście funkcjonowało kilka obozów pracy przymusowej oraz podobóz Auschwitz-Birkenau w Łagiewnikach Hubertshütte.
27 stycznia 1945 – zajęcie miasta przez Armię Czerwoną, który dokonała masowych grabieży, zbrodni i zniszczenia zabudowy miasta.
18 marca 1945 przekazanie miasta administracji polskiej.
1945 – pierwsze wysiedlenia ludności miejscowej w głąb Niemiec i przybycie do miasta pierwszych Polaków z centralnej Polski i Kresów Wschodnich – Bytom staje się jednym z większych skupisk Kresowian.
14 czerwca 1945 – pierwsza premiera w Operze Śląskiej.
1948 – powstanie Klubu Literackiego pod kierownictwem Władysława Studenckiego.
17 marca 1951 do Bytomia przyłączone zostają jako jego dzielnice gminy Bobrek-Karb, Łagiewniki, Miechowice i Szombierki (wówczas Chruszczów).
1954 – Polonia Bytom mistrzem Polski w piłce nożnej.
1962 – Polonia Bytom mistrzem Polski w piłce nożnej.
1964/1965 – Polonia Bytom zdobywcą Pucharu Karla Rappana.
1965 – Polonia Bytom zdobywcą Pucharu Ameryki.
1975 – kolejna reforma administracyjna – do Bytomia przyłączone zostają jako dzielnice Górniki, Radzionków, Stolarzowice i Sucha Góra.
1979–1980 – wyburzenie kwartału zabytkowych kamienic w ścisłym centrum Bytomia pomiędzy: pl. Kościuszki – ul. Piekarską – ul. Jainty – ul. Pokoju – dziś w tym miejscu stoi Centrum Handlowe Agora.
1980 – Szombierki Bytom mistrzem Polski w piłce nożnej.
1988 – powstanie oddziału Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich.
1989 – powstanie oddziału Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Ludności Pochodzenia Niemieckiego (przekształcone w Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców Województwa Śląskiego oddział w Bytomiu).
1991 – powstanie Śląskiego Teatru Tańca.
1998 – Radzionków oddziela się od Bytomia i ponownie staje się odrębnym miastem.
2007 – Bytom wchodzi w skład Górnośląskiego Związku Metropolitalnego.
2017 – wejście Bytomia w skład Metropolii Górnośląsko-Zagłębiowskiej.
Polityka
Bytom jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do rady miasta 25 radnych. Organem wykonawczym jest prezydent miasta. Siedzibą władz jest Urząd Miasta przy ul. Parkowej. Na czele bytomskiej Rady Miejskiej stoi Michał Staniszewski (KO), a jego zastępcami są Marek Wilk, Krzysztof Gajowiak, Grzegorz Nowak.
Rada Miasta
Uwagi
W wyborach parlamentarnych w 2007 roku do sejmu i senatu trafiło trzech bytomskich polityków: Jacek Brzezinka (poseł PO), Wojciech Szarama (poseł PiS) oraz Andrzej Misiołek (senator PO).
Bytom jest członkiem Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, Związku Miast Polskich oraz Związku Powiatów Polskich.
Prezydent
Prezydentem Bytomia w wyborach samorządowych w 2010 roku został Piotr Koj. Wygrał w drugiej turze wynikiem 52,93%.
W wyniku referendum, które odbyło się 17 czerwca 2012 r. prezydent został odwołany ze stanowiska. Na 28 925 głosów ważnych „za” głosowało 28 154 osób (97,3%). Frekwencja wyniosła: 21,76% (aby referendum było ważne musiało pójść nie mniej niż 21 835 bytomian – 3/5 głosów oddanych w poprzednich wyborach). Wraz z prezydentem odwołano również radę miejską, na 28 884 głosów ważnych „za” głosowało 28 019 bytomian (97%). 16 września 2012 roku odbyła się pierwsza tura wyborów na prezydenta miasta. Do drugiej tury, która odbyła się 30 września, dostali się: bezpartyjny Damian Bartyla i Halina Bieda, reprezentująca Platformę Obywatelską. Przedterminowe wybory wygrał Bartyla, zdobywając ponad 70% poparcia wśród głosujących. W 2018 roku na urząd ten wybrano Mariusza Wołosza. W drugiej turze łącznie z wszystkich obwodów na Mariusza Wołosza zagłosowało 22 620 osób, co stanowi 53,54%, z kolei na Damiana Bartylę oddano 19 632 głosy, czyli 46,46%.
Nadburmistrzowie Bytomia (1882-1945)
1882–1919 – Georg Brüning
1919–1924 – Alfred Stephan
1924–1925 – Hubert Leeber
1925–1933 – Adolf Knakrick
1933 – Oskar Wackerzapp (pełniący obowiązki)
1933–1945 – Walther Schmieding
Prezydenci Bytomia (od 1945):
1945–1948 – Piotr Miętkiewicz
1971–1976 – Tadeusz Przybylski
1976–1985 – Paweł Spyra
1985–1990 – Witold Mączarowski
1990–1994 – Janusz Paczocha
1994–1996 – Józef Korpak
1996–1998 – Marek Kińczyk
1998–2006 – Krzysztof Wójcik
2006–2012 – Piotr Koj
2012 – Halina Bieda (pełniąca obowiązki)
2012 – 2018 – Damian Bartyla
od 2018 – Mariusz Wołosz
Zabytki, architektura i urbanistyka
Układ urbanistyczny
W Bytomiu zachowany został układ urbanistyczny średniowiecznego miasta typowy dla ówczesnych miast europejskich, lokowanych na prawie niemieckim.
Z rogów prostokątnego rynku wybiegały pod kątem prostym po dwie ulice, a ponadto dwie w połowie dłuższych boków – z pierzei północnej i południowej. Kościół farny ulokowany był poza rynkiem świadcząc o jego przedlokacyjnym pochodzeniu. Obecny wygląd rynku, odbiegający od pierwotnego, jest wynikiem przebudów po II wojnie światowej.
Wyburzenie zniszczonego po wojnie kwartału zabudowy w pierzei zachodniej spowodowało, że dzisiejszy rynek jest dwa razy większy od średniowiecznego. W miejscu usuniętej zabudowy stały co najmniej dwa bytomskie ratusze, z tego ostatni pochodzący z 1877 roku. Z przeprowadzonych na płycie rynku wykopalisk wiadomo, że co najmniej do XVI wieku niewielki murowany ratusz znajdował się pośrodku placu.
Pod koniec XIII wieku miasto posiadało mury obronne z łamanego kamienia, z łupinowymi basztami.
W XVI wieku fortyfikacje zostały wzmocnione wałem ziemnym. W skład fortyfikacji wchodził także nieistniejący zamek książęcy znajdujący się na placu Grunwaldzkim od XIII wieku, a niszczejący po podziale w 1369 roku. Do miast prowadziły bramy Pyskowicka, Gliwicka i Krakowska. Mury obronne miasta wyburzono w pierwszej połowie XIX wieku, do dziś zachowały się zaledwie małe fragmenty. Pamiątką po warownym grodzie są nazwy ulic Wałowej i Murarskiej. Średniowieczne nazwy zachowały również Krakowska, Gliwicka, Krawiecka, Browarniana i Rzeźnicza.
Widocznym śladem po rozwoju przestrzennym Bytomia na przełomie XIX i XX wieku jest ciąg placów, prowadzący od Rynku poprzez plac Grunwaldzki, plac Sobieskiego do placu Akademickiego, uzupełniony leżącym nieco na uboczu placem Słowiańskim. Ścisłe centrum tworzy od drugiej połowy XIX wieku po dziś dzień położony na zachód od rynku plac Kościuszki wraz z głównym deptakiem miasta, ulicą Dworcową.
Architektura
O historycznej wartości miasta decydują w głównej mierze XIX wieczne kamienice, których wyjątkowa różnorodność stawia Bytom w czołówce polskich miast ze względu na ich wartość historyczną. Na terenie Bytomia znajduje się niemal pełny przekrój trendów architektury przełomu XIX i XX wieku, począwszy od stylów historyzujących, poprzez modernizm i secesję na ekspresjonizmie oraz funkcjonalizmie skończywszy.
Na terenie śródmieścia znajdują się okazałe wille wybudowane w XIX oraz XX wieku.
Zabytki
Lista zabytków znajdujących się Bytomiu:
grodzisko wczesnośredniowieczne „Na Małgorzatce” z XI wieku na wzgórzu św. Małgorzaty
średniowieczny układ urbanistyczny centrum miasta. Owalny plan zabudowy, prostokątny rynek i szachownicowy układ ulic.
kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – wzniesiony przed 1254 r. (prawdopodobniej ok. 1230 r.); gotycki, przebudowany na początku XVI wieku i w połowie XIX wieku; we wnętrzu obraz Madonny Bytomskiej z ok. 1415 r.
piwnice Domu Gorywodów – gotyckie podziemia z końca XIII wieku wymurowane z dolomitu.
kościół św. Wojciecha – (dawniej Mikołaja) wzniesiony w XIII wieku; przebudowywany w XV i w XVIII wieku. W latach 1833–1945 kościół parafialny parafii ewangelicko-augsburskiej
średniowieczny krzyż pokutny w Łagiewnikach
stary cmentarz żydowski – założony w 1720 roku
kościół Świętego Ducha – barokowa kaplica wzniesiona w latach 1721–1728 na miejscu wcześniejszej drewnianej (wzniesionej przez Kazimierza księcia bytomskiego w XIII w.)
dom staromiejski przy ul. Stanisława Webera 2 z XVIII wieku
ruiny Pałacu von Thiele-Wincklerów z lat 1812–1817 w dzisiejszej bytomskiej dzielnicy Miechowice (niem. Miechowitz), zniszczonego w 1945, wraz z pozostałością po dawnym parku pałacowym
hotel przy ul. Dworcowej 16 – jego początki sięgają 1858 roku
zespół zabudowy więzienia – jego początki sięgają lat 1858–1862
nowy cmentarz żydowski – założony w 1866 roku (decyzja uchylona)
cmentarz Mater Dolorosa – założony w 1868 roku z wieloma zabytkowymi nagrobkami
budynek szkoły muzycznej – wzniesiony w latach 1867–1870 w stylu neogotyckim
park miejski założony w 1870 roku
budynek przy ul. Antoniego Józefczaka 29 – dawny hotel, wzniesiony w 1871 roku
kościół św. Małgorzaty – neogotycki, wzniesiony z 1881 roku
kościół Świętej Trójcy – neogotycki, wzniesiony w 1886
willa przy ul. Sądowej 8 – neorenesansowa, wzniesiona w 1886 lub 1887
zabudowa rejonu głównego dawnej kopalni Rozbark z lat 1886–1915
budynek starostwa powiatowego – eklektyczny, wybudowany w latach 1897–1898
liczne zabytkowe kamienice z XIX i XX wieku (secesyjne, neorenesansowe, neogotyckie, eklektyczne), m.in.:
kamienica przy ul. Józefa Jainty 12
kamienica przy ul. Józefa Jainty 14
kamienica przy ul. Józefa Jainty 18
kamienica przy ul. Wojciecha Korfantego 31
kamienica przy ul. Kościelnej 2 z 1905 roku
kamienica przy ul. Rycerskiej 1
budynek sądu w stylu neorenesansowym z 2. połowy XIX wieku
zabytkowe osiedle robotnicze „Kolonia Zgorzelec” z przełomu XIX i XX wieku
budynek siłowni Huty Bobrek wzniesiony w 1900 i 1907 roku
budynek IV Liceum Ogólnokształcącego – secesyjny, wzniesiony w 1902 roku
budynek Opery Śląskiej – wzniesiony w latach 1899–1903 w stylu neoklasycystycznym
secesyjny Budynek Królewskiego Instytutu Higieny z lat 1902–1905, rozbudowany w 1912 roku
secesyjna kamienica przy ul.Krawieckiej 3 z 1904 roku
secesyjna kamienica przy ul. Dworcowej 22 z 1905 roku
budynek spalarni śmieci z maszynownią i komin maszynowni w dawnej oczyszczalni ścieków z 1905 roku
budynek Poczty – neorenesansowy wybudowany w latach 1905–1909
Nowa Kolonia Robotnicza – kolonia robotnicza w Bobrku wzniesiona w latach 1907–1922
secesyjna kamienica przy ul. Dworcowej 10, przebudowana w latach 1906–1908
budynki w zespole dawnej kopalni Preussen z 1908 roku
kościół św. Jacka – neoromański, wzniesiony w latach 1908–1911
remiza strażacka w Łagiewnikach z 1911 roku
budynek Urzędu Miejskiego z lat 1915–1916, pierwotnie siedziba sądu cywilnego
cmentarz Jeruzalem w Rozbarku założony w 1920 roku
wieża wyciągowa szybu Krystyna Kopalni Węgla Kamiennego Szombierki z 1929 roku
budynek I LO – ekspresyjny wzniesiony w 1929 roku
budynek Muzeum Górnośląskiego wzniesiony w latach 1929–1930
modernistyczny budynek poczty z 1931 roku
dom pogrzebowy z 1933 roku
zakład kąpielowy z 1934 roku
wieża ciśnień z 1935 roku
nastawnia bramowa „Bt” z 1935 roku
Pomniki
Lista pomników i tablic upamiętniających:
Pomnik „Lew śpiący” na Rynku, autorstwa Theodora Kalidego
Pomnik „Świetlika” przy ul. Dworcowej
Pomnik Fryderyka Chopina na placu Sikorskiego, przed Operą Śląską
Pomnik Stanisława Moniuszki
Pomnik Wolności przy ul. Kraszewskiego
Pomnik „Chłopiec na niedźwiedziu”
Pomnik Ofiar terroru komunistycznego przed Urzędem Miejskim
Pomnik ks. Jerzego Popiełuszki przy kościele Podwyższenia Krzyża Świętego
Pomnik Karin Stanek przy Bytomskim Centrum Kultury
Tablica upamiętniająca zburzenie bytomskiej synagogi w noc kryształową przy pl. Grunwaldzkim
Tablica upamiętniająca istnienie w latach międzywojennych Polskiego Konsulatu Generalnego w Bytomiu przy ul. Gliwickiej
Tablica upamiętniająca działanie Domu Polskiego „Ul”
Pomnik Fryderyka II Wielkiego na koniu (nie istnieje)
Pomnik Bismarcka w parku miejskim (nie istnieje)
Pomnik poległych bojowników Selbstschutzu (nie istnieje)
Pomnik upamiętniający mieszkańców powiatu bytomskiego poległych w wojnie francusko-pruskiej 1870–1871 (nie istnieje)
Pomnik mieszkańców Rozbarku poległych w I wojnie światowej (nie istnieje)
Pomnik ku pamięci 150 ofiar wypadku na kopalni Heinitz (Rozbark) 31 stycznia 1923 roku
Pomnik żołnierzy Ententy zmarłych w niewoli niemieckiej
Pomnik Horsta Wessela (nie istnieje)
Pomnik żołnierzy 156 Pułku Piechoty poległych w I wojnie światowej (nie istnieje)
Pomnik Karola Świerczewskiego Waltera (nie istnieje)
Pomnik prezydenta Rzeszy Friedricha Eberta (nie istnieje)
Kultura i rozrywka
Kina
Cinema City (CH Agora Bytom)
BCKino (BCK)
Teatr i opera
Opera Śląska
Wydział Teatru Tańca w Bytomiu Akademii Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie
Teatr Tańca i Ruchu Rozbark (były Śląski Teatr Tańca)
Teatr Górnośląski
Chóry
Chór Mieszany pw. św. Grzegorza Wielkiego
Biblioteki
Miejska Biblioteka Publiczna w Bytomiu
Muzea
Muzeum Górnośląskie
Galerie
Centrum Sztuki Współczesnej Kronika
Śląska Galeria Sztuki
Galeria Sztuki Użytkowej Stalowe Anioły
Galeria „Rotunda” MBP
Galeria „Suplement”
Galeria/Restauracja „Klub Brama”
Galeria „Pod Czaplą”
Galeria „Stara Platforma”
Galeria „Pod Sztrychem” przy Młodzieżowym Domu Kultury – ul. Powstańców Warszawskich 12
Galeria Sztuki „Od Nowa 2”
Galeria SPAP „Plastyka” – Galeria „Kolor”
Galeria „Stowarzyszenia.Rewolucja.Art.Pl”
Galeria Pojazdów Zabytkowych
Inne instytucje kultury
Bytomskie Centrum Kultury
2 Młodzieżowe Domy Kultury
Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców Woj. Śląskiego – Oddział Bytom
Imprezy cykliczne
Bytom Film Festival
Bytomska Noc Świętojańska
Poetycki Konkurs im. Stanisława Horaka
Bytomska Jesień Literacka
Bytomski Półmaraton
Dni Bytomia
Festiwal Dziwnie Fajne
Festiwal Muzyki Nowej
Festiwal Piosenki Poetyckiej „Kwiaty na kamieniach”
Festiwal Teatralny Teatromania
Festiwal im. Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego
Międzynarodowa Konferencja Tańca Współczesnego
Międzynarodowy Konkurs Wokalistyki Operowej im. Adama Didura
Ogólnopolski Festiwal Fagotowo-Obojowy im. Wiktora Osadzina i Edwarda Mandery
Międzynarodowy Festiwal Plastikowych Modeli Redukcyjnych
Bytomski Jarmark Staroci w Szombierkach
Światowy Zjazd Bytomian
Media
Istniejące
Prasa
W mieście wydawane jest kilka gazet lokalnych:
Gazeta Bytomska (http://gazetabytomska.pl) – tytuł ogólnodostępny
Życie Bytomskie – tygodnik, nakład 9 tys. egz. – wydawany od 1956 roku
Bytomski.pl – tygodnik, nakład 8 tys. egz. – wydawany od 24 stycznia 2014 roku
Nasze Miasto
Internet
bytom.pl miejski portal informacyjny publikujący informacje z dziedziny: aktualności, kultury, sportu i wydarzeń. Działający od 1997 roku.
Biuletyn Informacji Publicznej zawierający między innymi uchwały Rady Miejskiej, zarządzenia Prezydenta oraz wiele innych informacji publicznej.
Bytomski.pl – Portal informacyjny z najpopularniejszym forum tematycznym w Bytomiu. Działający od 2006 roku.
Stolarzowice.info – Portal informacyjny dla mieszkańców dzielnic Stolarzowice i Górniki. Działający od 2009 roku.
https://mojbytom.pl – portal informacyjny należący do sieci Silesia.info.pl
bytom.naszemiasto.pl
http://gazetabytomska.pl
Nieistniejące
Prasa
Kurier Bytomski
Merkuriusz
Dziennik Górnośląski
Bytomska Gazeta Miejska – zlikwidowana w 2012 roku
Bytomski.pl Tygodnik – bezpłatna gazeta wydawana przez serwis Bytomski.pl w okresie od stycznia 2014 r. do stycznia 2015 r.
Radio
Radio Rodło Bytom – do 2013 roku istniało pod nazwą Planeta FM
Opieka zdrowotna
Szpitale publiczne
Szpital Specjalistyczny nr 1 w Bytomiu przy Stefana Żeromskiego 7
Szpital Specjalistyczny nr 2 w Bytomiu przy Stefana Batorego 15
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 4 w Bytomiu przy Alei Legionów 10
Edukacja i nauka
Obecnie w mieście istnieją 2 żłobki, 43 przedszkola, 27 szkół podstawowych, 22 gimnazja (m.in. Gimnazjum nr 2 przy placu Klasztornym, Gimnazjum nr 1 z oddziałami integracyjnymi) i 34 szkoły średnie w tym 11 liceów ogólnokształcących (m.in. I Liceum Ogólnokształcące im. Jana Smolenia, II Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego, IV Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Chrobrego, X Liceum Ogólnokształcące im. Powstańców Śląskich przy Państwowych Szkołach Budownictwa oraz V Liceum Ogólnokształcące (o profilu sportowym: judo, lekkoatletyka, hokej) im. Kamili Skolimowskiej), 9 techników (m.in. Zespół Szkół Mechaniczno – Elektronicznych) i 7 branżowych szkół I stopnia. W Bytomiu działają także dwie szkoły artystyczne – Ogólnokształcąca Szkoła Baletowa im. L. Różyckiego oraz Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna I i II stopnia im. Fryderyka Chopina w Bytomiu.
W Bytomiu istnieją również uczelnie wyższe:
Polsko-Japońska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych, Wydział Zamiejscowy Informatyki w Bytomiu
Śląski Uniwersytet Medyczny, Wydział Zdrowia Publicznego w Bytomiu
Akademia Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie – Wydział Teatru Tańca w Bytomiu
Kolegium Nauczycielskie w Bytomiu
Turystyka
Atrakcje turystyczne
Stare Miasto liczące ponad 750 lat
Rezerwat drzew bukowych Segiet w Suchej Górze
Rezerwat ptactwa wodnego Żabie Doły pomiędzy Bytomiem, Chorzowem i Brzezinami Śląskimi
Całoroczne centrum sportowo-rekreacyjne Dolomity Sportowa Dolina w wyrobisku nieczynnego kamieniołomu „Blachówka” w Suchej Górze
Turystyczna linia kolei wąskotorowej Bytom – Miasteczko Śląskie
Najstarszy regularnie kursujący tramwaj w Polsce – Konstal N z 1949 roku na linii 38 (tymczasowo zawieszony ze względu na generalny remont ulicy Piekarskiej.)
Szlaki turystyczne
Znakowane:
– Szlak Husarii Polskiej
– Szlak Powstańców Śląskich
– Szlak im. Zygmunta Kleszczyńskiego
– Szlak Tysiąclecia
Spacerowe:
– Bytom – szlakiem tradycji i kultury
– Spacer po starym mieście
Ścieżki dydaktyczne:
– Ciekawe drzewa Lasu Miechowickiego
– Ścieżka dydaktyczna „Las Segiecki”
Pozostałe:
– Szlak Zabytków Techniki
Baza noclegowa
W mieście funkcjonuje coraz większa baza noclegowa. Najstarszym hotelem jest dwugwiazdkowy „Bristol” działający w zabytkowej kamienicy Hotelu „Sanssouci” z 1858 roku przy ul. Dworcowej 16.
Oprócz niego w mieście działa Hotel „Bytom” przy ul. Zabrzańskej 110, Hotel „Royal Inn” przy ul. Strzelców Bytomskich 87a, „Seven Hotel” przy ul. Musialika 7, Hotel Lantier przy ul. Krzyżowej 24, Motel „Tramp” przy ul. Dolnej 2 oraz Pensjonat Dolomity Sportowa Dolina przy ul. Blachówka 94 w Suchej Górze.
Wspólnoty wyznaniowe
Na terenie Bytomia jest 18 parafii rzymskokatolickich, z czego 17 parafii należy do 2 dekanatów: Bytom oraz Bytom-Miechowice w diecezji gliwickiej, natomiast parafia św. Jana Nepomucena w Łagiewnikach należy do dekanatu Świętochłowice, w archidiecezji katowickiej.
W Kościele Ducha Świętego przy ulicy Krakowskiej, będącym kościołem filialnym bytomskiej fary, od 2005 roku można wysłuchać Mszy św. w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego (tzw. przedsoborowej).
W listopadzie 2022 powstała greckokatolicka parafia św. Dymitra w Bytomiu (obrządku bizantyjsko-ukraińskiego). Jej nabożeństwa są prowadzone w budynku kościoła rzymskokatolickiego św. Barbary (dolny kościół).
W latach 1982–1990 w Bytomiu funkcjonowała należąca do Kościoła Starokatolickiego Mariawitów parafia Miłosierdzia Bożego. Obecnie mariawici z Bytomia należą do Parafii Matki Boskiej Różańcowej w Sosnowcu. Znajduje się tu również siedziba parafii Katolickiego Kościoła Narodowego w RP pw. św. Ojca Pio.
W mieście działają także następujące kościoły protestanckie: Centrum Chrześcijańskie Kanaan (Kościół Lokalny w Bytomiu), Chrześcijańska Wspólnota Ewangeliczna (placówki misyjne Bytom I i Bytom II), Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP (zbór w Bytomiu), Kościół Boży w Polsce (Kościół Boży w Bytomiu), Kościół Chrześcijan Baptystów w RP (zbór w Bytomiu), Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej w RP (zbór w Bytomiu), Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP (parafie Bytom oraz Bytom-Miechowice), Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP (parafia w Bytomiu), Kościół Reformowany Adwentystów Dnia Siódmego (zbór w Bytomiu), Kościół Wolnych Chrześcijan w RP (zbór w Bytomiu) oraz Mesjańskie Zbory Boże (zbór w Bytomiu).
Działalność prowadzą także wyznania restoracjonistyczne: 10 zborów Świadków Jehowy i Świecki Ruch Misyjny „Epifania”.
Przy placu Grunwaldzkim znajdowała się do 2017 r. filia Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach.
W mieście znajduje się również ośrodek buddyzmu Diamentowej Drogi.
Sport i rekreacja
25 września 1895 roku w mieście zawiązało się Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Bytomiu pierwsza na Górnym Śląsku oraz trzecia po TG „Sokół” we Wrocławiu i TG „Sokół” w Żywcu sekcja gimnastyczna Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” utworzona na terenie Śląska. Gniazdo założone zostało w Bytomiu przez robotnika Józefa Tucholskiego. W 1920 roku miejskie gniazdo organizacji liczyło 154 członków, a w całym okręgu bytomskim towarzystwa było 2077 członków tej organizacji.
Najważniejszym obiektem sportowym jest Stadion Miejski im. Edwarda Szymkowiaka, na którym rozgrywa spotkania piłkarskie Polonia Bytom. Stadion powstał w roku 1929, obecnie jest w przebudowie. Znajduje się przy ulicy Olimpijskiej 2. Aktualna pojemność: 6000 miejsc, w tym 1500 zadaszonych. Moc oświetlenia 1840 luksów. Wymiary boiska 106 na 78 m, płyta podgrzewana. Obok stadionu mieszczą się budynek klubowy i boiska treningowe.
Piłkarze Szombierek Bytom, występujących w sezonie 2023/2024 w IV lidze, rozgrywają mecze na stadionie klubowym w dzielnicy Szombierki przy ulicy Modrzewskiego 3. Stadion ten oddany został do użytku w roku 1968, w 2009 przeprowadzono jego modernizację – głównie zadaszenie, wstawienie 500 krzesełek oraz w 2011 roku naprawa historycznego zegara. Teoretyczna pojemność widowni to 20 tys. miejsc, z czego wykorzystywanych jest jednak tylko 1000 (500 krzesełek), brak sztucznego oświetlenia, wymiary boiska 105 na 66 m. Stadion jest częścią ośrodka sportowo-rekreacyjnego zajmującego 27 hektarów terenu.
Turnieje tenisowe odbywają się na kortach KS Górnik Bytom.
Mecze hokeja na lodzie, zarówno męskiej, jak i kobiecej drużyny TMH Polonia Bytom odbywają się na Sztucznym Lodowisku Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ulicy Pułaskiego 71.
Lista klubów sportowych z Bytomia:
Polonia Bytom – klub piłkarski występujący w II lidze; dwukrotny mistrz Polski (1954, 1962), czterokrotny wicemistrz Polski, trzykrotny finalista Pucharu Polski, zdobywca Pucharu Rappana i Pucharu Ameryki, najbardziej utytułowany klub piłkarski w Bytomiu.
TMH Polonia Bytom – klub hokeja na lodzie występujący w hokejowej I lidze; sześciokrotny Mistrz Polski (1984, 1986, 1988, 1989, 1990, 1991), trzykrotny wicemistrz Polski. W klubie grali olimpijczycy i reprezentanci Polski w hokeju na lodzie m.in. Mariusz Puzio czy Krzysztof Kuźniecow. Drużyna żeńska trzynastokrotnie wywalczyła tytuł mistrzyń Polski w hokeju na lodzie.
Szombierki Bytom – klub piłkarski mający na swoim koncie jedno mistrzostwo Polski (1980) oraz jedno wicemistrzostwo Polski, aktualnie występuje w IV lidze (grupa śląska I).
Czarni Bytom – obecnie działają dwie sekcje: rugby oraz judo, w latach świetności istniała również drużyna piłkarska. Sekcja judo należy do najlepszych w Polsce, w swym gronie ma również olimpijczyków. Rugbiści z kolei swoje najlepsze lata mają już za sobą i obecnie skupiają się na szkoleniu młodzieży, swego czasu był to czołowy klub w Polsce (Mistrzostwo Polski w 1959 roku oraz wicemistrzostwo w 1957 i 1960 oraz zdobywca Pucharu Polski w 1982 roku).
Górnik Bytom – bardzo znany i ceniony klub tenisa ziemnego, w swych szeregach ma wielu utalentowanych i utytułowanych wychowanków. Organizuje turnieje zarówno rangi krajowej, jak i międzynarodowej.
Silesia Miechowice – klub sportowy posiadający sekcje piłki nożnej. Do 2013 roku działała również w klubie sekcja tenisa stołowego, której zawodnicy w sezonie 2011/12 zdobyli brązowy medal drużynowych Mistrzostw Polski oraz dwukrotnie (2012, 2013) Puchar Polski. Piłkarska sekcja występuje w lidze okręgowej. Największym sukcesem piłkarzy jest awans do 1/8 finału Pucharu Polski edycji 1968/69.
MLKS Czarna Strzała Bytom – znany w Polsce, odnoszący sukcesy klub łuczniczy. Wychowankiem klubu jest Olimpijka Małgorzata Sobieraj. Klub ma też sporo utalentowanych juniorów.
WTS Polonia Bytom – klub piłki wodnej, pięciokrotny Mistrz Polski (1947, 1950, 1959, 1964, 2020) oraz zdobywca Pucharu Polski w roku 2020 i 2022.
Zefir Bytom – narty wodne.
TTS Polonia Bytom – klub tenisa stołowego (sekcja przejęta od Silesii Miechowice) grający obecnie w rozgrywkach Superligi. W sezonie 2013/14 i 2015/2016 klub zdobył brązowy medal drużynowych Mistrzostw Polski, trzykrotny zdobywca Pucharu Polski (2014, 2017, 2019).
BS Polonia Bytom – klub koszykarski grający obecnie w rozgrywkach II ligi.
GKS Rozbark – klub piłkarski który w swej historii najwyżej występował na trzecim szczeblu rozgrywkowym (lata 60.), w 2006 roku klub zawiesił działalność z powodu kłopotów finansowych. Aktualnie klub występuje w klasie B.
Bobrek Karb Bytom – klub piłkarski bez większych sukcesów. W sezonach 2001/02 oraz 2002/03 grał w IV lidze. Obecnie klub nie istnieje.
Czarni Sucha Góra – klub piłkarski, obecnie bierze udział w rozgrywkach klasy okręgowej. Do niedawna klub ten posiadał także kobiecą sekcję piłki nożnej.
Rodło Górniki – klub piłkarski grający na poziomie klasy A. Najbardziej znanymi wychowankami tego klubu są Józef Wandzik i Martin Max.
Tempo Stolarzowice – klub piłkarski uczestniczący w rozgrywkach klasy B.
Nadzieja Bytom – klub piłkarski, obecnie bierze udział w rozgrywkach klasy A.
ŁKS Łagiewniki – klub piłkarski w sezonie 2014/15 grający na poziomie ligi okręgowej. Obecnie klub nie istnieje.
KTS Polonia Bytom – kobiecy klub piłkarski przejęty w 2014 roku od Czarnych Sucha Góra. Obecnie nie bierze udziału w rozgrywkach.
Lista sportowców bytomskich:
Edward Ambrosiewicz – piłkarz Szombierek Bytom
Zygmunt Anczok – piłkarz Polonii Bytom i reprezentacji narodowej w piłce nożnej, olimpijczyk
Henryk Apostel – piłkarz Rozbarku Bytom i Polonii Bytom, wiceprezes PZPN do spraw szkolenia
Mariusz Bacik – koszykarz Bobrów Bytom
Jan Banaś – piłkarz Polonii Bytom i reprezentacji narodowej w piłce nożnej
Bogusław Cygan – piłkarz Szombierek Bytom, Polonii Bytom, król strzelców ekstraklasy w barwach Stali Mielec w sezonie 1994/95
Marian Donat – judoka Czarnych Bytom, olimpijczyk
Patrycja Flakus – siatkarka UKS MOS Bytom, reprezentantka Polski we wszystkich kategoriach wiekowych.
Krzysztof Gajtkowski – piłkarz Szombierek Bytom
Magdalena Gorzkowska – lekkoatletka MKS-MOSM Bytom
Ryszard Grzegorczyk – piłkarz Polonii Bytom i reprezentacji narodowej w piłce nożnej, olimpijczyk
Damian Jonak – bokser Szombierek Bytom, młodzieżowy mistrz świata organizacji WBC w bokserskiej wadze junior średniej
Henryk Kempny – piłkarz Polonii Bytom i reprezentacji narodowej w piłce nożnej
Ryszard Koncewicz – piłkarz i trener Polonii Bytom
Edmund Kowal – były piłkarz m.in. Stali Bobrek, Legii Warszawa, Górnika Zabrze i reprezentacji narodowej w piłce nożnej
Robert Krawczyk – judoka Czarnych Bytom
Krzysztof Kuźniecow – hokeista Polonii Bytom i reprezentacji Polski
Waldemar Legień – judoka Czarnych Bytom, dwukrotny „złoty” mistrz olimpijski (Seul 1988 i Barcelona 1992)
Jan Liberda – piłkarz Polonii Bytom i reprezentacji narodowej w piłce nożnej
Zenon Lissek – piłkarz Szombierek Bytom, reprezentant olimpijskiej reprezentacji Polski
Przemysław Matyjaszek – judoka Czarnych Bytom
Grzegorz Panfil – tenisista klubu Górnik Bytom
Marek Plawgo – lekkoatleta MKS Bytom
Michał Probierz – były piłkarz m.in. ŁKS Łagiewniki i Rozbarku Bytom grający na pozycji pomocnika. Obecnie trener z licencją UEFA Pro Licence.
Małgorzata Sobieraj – łuczniczka Czarnej Strzały Bytom, dwukrotna olimpijka
Roman Szewczyk – piłkarz Szombierek Bytom i reprezentacji narodowej w piłce nożnej
Józef Szmidt – polski lekkoatleta, trójskoczek, dwukrotny „złoty” mistrz olimpijski (Rzym 1960 i Tokio 1964), rekordzista świata
Edward Szymkowiak – bramkarz Polonii Bytom i reprezentacji narodowej w piłce nożnej
Kazimierz Trampisz – piłkarz Polonii Bytom
Walter Winkler – piłkarz Polonii Bytom i reprezentacji narodowej w piłce nożnej
Janusz Wojnarowicz – judoka Czarnych Bytom, reprezentant Polski
Gospodarka
Przemysł
W Bytomiu niegdyś działało 7 dużych kopalń węgla (Rozbark, Łagiewniki, Szombierki, Bobrek, Centrum, Powstańców Śląskich, Miechowice) i 2 huty żelaza. Dziś działają dwie kopalnie węgla – Bobrek (należąca do firmy Węglokoks), Powstańców Śląskich (należąca do firmy Eko-Plus) koksownia Bobrek (dawniej wydział huty Bobrek), fabryka wełny mineralnej Petralana oraz Elektrociepłownia Miechowice. W styczniu 2008 roku oddano do użytku 1. etap Bytomskiego Parku Przemysłowego na zrekultywowanych terenach po zakładach górniczo-hutniczych „Orzeł Biały” (obecnie działają w szczątkowej formie). Prowadzone z naruszeniem prawa prace górnicze skutkują szkodami górniczymi.
Handel i usługi
Handel jest jednym z głównych filarów gospodarki Bytomia. Jako miasto o długich tradycjach handlowych, nadal bardzo dobrze spełnia swoją rolę. Centrum Bytomia, a głównie ulica Dworcowa i Rynek są największą siedzibą sprzedawców w gminie. Ponadto 60 metrów od Rynku – na skwerze pomiędzy placem Kościuszki i ulicami Jainty, Piekarską, Dzieci Lwowskich – mieści się otwarta 15 listopada 2010 roku galeria handlowo-rozrywkowa „Agora”, wybudowana przez skandynawską firmę Braaten+Pedersen plus Partners (po otwarciu zostanie zakupiona za 263 mln zł przez brytyjską firmę „First Property Group”).
W Bytomiu działają centra handlowe takie jak: Centrum handlowe Plejada w Bytomiu, Agora, Centrum handlowe M1 w Bytomiu, a także supermarkety i hipermarkety takie jak: Carrefour, Lidl, Auchan, Selgros, Simply Market, supermarkety specjalistyczne: Obi, Castorama i Praktiker oraz markety i sklepy należące do sieci handlowych: Biedronka, Lewiatan, Netto, Stokrotka, księgarnia Matras, Deichmann, Fielmann, Vision Express, Pszczółka, Black Red White, CCC, Społem, Żabka, Rossmann, RTV Euro AGD, Mix Electronics, Neonet, Media Expert, Empik, Aldi i inne.
Transport
Komunikacja miejska
Mieszkańcy Bytomia korzystają z 53 linii autobusowych i 9 tramwajowych. Komunikację miejską w Bytomiu organizuje niemal całkowicie
ZTM. Na jego zlecenie wszystkie linie tramwajowe obsługiwane są przez spółkę Tramwaje Śląskie.
Transport drogowy
Bytom leży na skrzyżowaniu głównych szlaków komunikacyjnych o charakterze regionalnym, krajowym oraz międzynarodowym. Zapewnia dzięki temu dobre połączenia z miastami aglomeracji górnośląskiej i ważnymi ośrodkami miejskimi w kraju, ale również z krajami: Czechami, Słowacją, Niemcami i Ukrainą. Dodatkowe połączenia drogowe z miastem na kierunku północ-południe zapewnia autostrada A1.
Drogi wojewódzkie:
droga wojewódzka nr 911: Bytom – Piekary Śląskie – Świerklaniec
droga wojewódzka nr 925: Rybnik – Ruda Śląska – Bytom
Drogi krajowe:
droga krajowa nr 11: Bytom – Lubliniec – Poznań – Piła – Kołobrzeg
droga krajowa nr 78: Chałupki – Gliwice – Bytom – Zawiercie – Chmielnik
droga krajowa nr 79: Bytom – Katowice – Kraków – Sandomierz – Góra Kalwaria – Warszawa
droga krajowa nr 88: Strzelce Opolskie – Gliwice – Bytom
droga krajowa nr 94: Zgorzelec – Legnica – Wrocław – Opole – Bytom – Kraków – Tarnów – Rzeszów – Korczowa
Autostrady:
autostrada A1: granica z Czechami – Gorzyczki – Żory – Gliwice – Bytom – Częstochowa – Piotrków Trybunalski – Łódź – Włocławek – Toruń – Grudziądz – Pruszcz Gdański | Gdańsk
Transport kolejowy
Węzeł kolejowy w Bytomiu łączy ze sobą linię kolejową nr 131, znaną jako Magistrala Węglowa, z linią kolejową nr 132, która łączy Bytom z Opolem i Wrocławiem (Przez linie nr 147 i 135).
Bytomski dworzec obsługuje jedno połączenie o charakterze regionalnym, linię S8 w relacji Kluczbork – Oświęcim realizowaną przez Koleje Śląskie, oraz połączenia o charakterze ponadregionalnym, realizowanymi przez PKP Intercity.
W okresie letnim Stowarzyszenie Górnośląskich Kolei Wąskotorowych organizuje połączenia turystyczne w relacji Miasteczko Śląskie – Tarnowskie Góry – Bytom szlakiem Górnośląskich Kolei Wąskotorowych.
Stacje i przystanki normalnotorowe:
Bytom (stacja kolejowa)
Bytom Karb
Bytom Północny
Bytom Bobrek (nieczynna)
Stacje i przystanki wąskotorowe:
Bytom Wąskotorowy
Szombierki Elektrownia
Bytom Karb Wąskotorowy
Dąbrowa Miejska
Sucha Góra
Transport lotniczy
W odległości około 23 km na północ od Bytomia zlokalizowany jest międzynarodowy port lotniczy „Katowice” w Pyrzowicach. Posiada on roczną przepustowość 3,6 mln pasażerów (dwa terminale). W 2006 obsłużono 1,5 mln pasażerów. Poza tym ma także terminal cargo. Obsługuje stałe połączenia rejsowe z ponad dwudziestoma liniami lotniczymi: Ryanair, Centralwings, Eurolot, Lot, Lufthansa, oraz Wizz Air.
Ponadto w odległości około 80 km znajduje się międzynarodowe lotnisko w Krakowie-Balicach. Jest to największy port regionalny w kraju i drugi po warszawskim Lotnisku Chopina pod względem liczby obsługiwanych pasażerów. Obsługuje stałe połączenia rejsowe z ponad dwudziestoma liniami lotniczymi: Air France, Eurolot, LOT, Lufthansa.
W niedalekiej odległości (ok. 70–90 km) od Bytomia znajduje się także międzynarodowy port lotniczy Ostrava-Mošnov w Czechach. Z jego usług korzystają linie lotnicze: Austrian Airlines, Air Europa i Fischer Air.
Osoby związane z Bytomiem
Honorowi obywatele miasta
Przed II wojną światową tytuł honorowego obywatela miasta otrzymali m.in.:
Josef Richter (rok nadania tytułu 1885),
dr med. Hugo Heer (1886),
dr med. Moritz Mannheimer (1893),
Paul Jackisch (1895),
Robert Wohlfahrt (1896),
Carl Kohlsdorfer (1906),
Adolf Wermund (1908),
Friedrich Schweitzer (1908),
Ignatz Hakuba (1910) – obywatelstwo przyznane, ale niewręczone z powodu śmierci Hakuby,
Paul von Hindenburg (1916),
nadburmistrz Georg Brüning (1926).
Tytuły powojenne:
Wiesław Ochman (rok nadania tytułu: 2004) – śpiewak operowy,
Aleksander Sieroń (2006) – prof. zw. dr hab. n. med. dr h.c., kierownik Oddziału Klinicznego Chorób Wewnętrznych, Angiologii i Medycyny Fizykalnej Katedry Chorób Wewnętrznych ŚUM, Ośrodka Diagnostyki i Terapii Laserowej oraz Centralnej Pracowni Endoskopii.
Jan Drabina (2008) – prof. dr hab., polski religioznawca, historyk, i mediewista, wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego
Hubert Kowol (2009) – proboszcz parafii św. Barbary w latach 1965–2000
Johannes Gayda (2013) – urodzony i wychowany w Bytomiu działacz na rzecz pojednania polsko-niemieckiego.
Jerzy Pieniążek (2014) – neurochirurg, dyrektor Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego Nr 4 w Bytomiu.
Waldemar Legień (2016) – judoka, dwukrotny mistrz olimpijski.
Tadeusz Serafin (2017) – wieloletni dyrektor Opery Śląskiej
Piotr Obrączka (2018) – polonista, literaturoznawca, prof. dr habilitowany.
Anita Olejek (2018) – prof. dr hab. n. med., Kierownik Katedry i Oddziału Klinicznego Ginekologii, Położnictwa i Ginekologii Onkologicznej w Bytomiu.
Współpraca międzynarodowa
Lista miast partnerskich Bytomia:
Vsetín ()
Recklinghausen ()
Butte ()
Drohobycz ()
Żytomierz ()
Ormož ()
Zobacz też
Tripolis (Niemcy)
Ulica Stanisława Witczaka w Bytomiu
Ulica Wrocławska w Bytomiu
b. Konsulat RP w Bytomiu
Przypisy
Bibliografia
Bytom. Zarys rozwoju miasta, praca zbiorowa pod redakcją Wacława Długoborskiego, wyd. PWN, Warszawa-Kraków 1979.
Halina i Zbigniew Łabęccy, Kościoły i kaplice Bytomia, Bytom 1992.
Bytomskie zabytki, praca zbiorowa pod redakcją Jana Drabiny, Bytom 2000.
Dzielnice Bytomia na starych fotografiach, pocztówkach i planach, praca zbiorowa pod redakcją Jana Drabiny, Bytom 1998.
Bytom. Plan miasta 1978 r. PPWK.
Beuthen O./S., Berlin 1929.
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona miasta
2 3 Bytom na starych pocztówkach
Cyfrowa Biblioteka Bytomskiej Architektury
Historia bytomskiego zamku
Historia Żydów w Bytomiu na portalu Wirtualny Sztetl
Miasta na prawach powiatu
Miasta w Polsce lokowane w XIII wieku
Miasta w województwie śląskim
Miasta polskie lokowane na prawie magdeburskim |
632 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bielsko-Bia%C5%82a | Bielsko-Biała | Bielsko-Biała (, , ) – miasto na prawach powiatu w południowej Polsce, w województwie śląskim, na Pogórzu Śląskim, u stóp Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego, nad rzeką Białą i jej dopływami. Jest siedzibą władz powiatu bielskiego, Euroregionu Beskidy, diecezji bielsko-żywieckiej Kościoła rzymskokatolickiego i diecezji cieszyńskiej Kościoła ewangelicko-augsburskiego, a także głównym miastem aglomeracji bielskiej i centralnym ośrodkiem Bielskiego Okręgu Przemysłowego.
Bielsko-Biała formalnie powstało 1 stycznia 1951 z połączenia położonego na Śląsku Cieszyńskim Bielska, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1312, oraz małopolskiej Białej, którą założono w XVI wieku i podniesiono do rangi miasta w 1723. W latach 1975–1998 miasto było stolicą województwa bielskiego.
Bielsko-Biała pełni funkcję centrum administracyjnego, gospodarczego, akademickiego i kulturalnego dla obszaru śląsko-małopolskiego pogranicza nazywanego czasem potocznie Podbeskidziem. Stanowi ważny ośrodek przemysłowy (ze szczególnym uwzględnieniem branży motoryzacyjnej, a w przeszłości włókiennictwa) i handlowo-usługowy, a także węzeł drogowy i kolejowy. Jest znaczącym celem turystycznym z uwagi na liczne zabytki architektury (czego ilustracją ma być slogan Mały Wiedeń) oraz bezpośrednią bliskość gór (w granicach miasta leży czternaście szczytów górskich).
Według danych GUS z 31 grudnia 2021, miasto było zamieszkiwane przez osób (22 miejsce w Polsce). Powierzchnia miasta wynosi 124,51 km² (19. miejsce w Polsce) i dzieli się ono formalnie na 30 osiedli (jednostek pomocniczych gminy).
Nazwa miasta
Zapisywana z dywizem nazwa Bielsko-Biała powstała przez zestawienie nazw Bielska i Białej, które w 1951 utworzyły jeden organizm miejski. Odmienia się oba człony: D. Bielska-Białej, C. Bielsku-Białej, B. Bielsko-Białą, N. Bielskiem-Białą, M. w Bielsku-Białej.
Złączona nazwa była już używana w języku niemieckim w XIX wieku: Bielitz-Biala na określenie zespołu dwóch miast oraz Bielitz-Bialaer Sprachinsel na określenie niemieckiej wyspy językowo-kulturowej. Występowała powszechnie w niemieckiej literaturze naukowej, kartografii i przewodnikach turystycznych. Najczęściej była używana przez towarzystwa skupiające członków z obydwu miast. Złożona nazwa w polskiej wersji językowej Bielsko-Biała także była używana w XIX i na początku XX wieku, choć znacznie rzadziej niż niemiecka wersja. Najbardziej znanym tego przykładem była winieta polskiej gazety „Wieniec-Pszczółka“ redagowanej przez ks. Stanisława Stojałowskiego oraz liczne artykuły w Dzienniku Krakowskim czy Kurierze Lwowskim. Pojawiała się też w reklamach wiedeńskich firm w polskojęzycznych czasopismach, np. wymieniając filie w Bielsku-Białej.
Etymologia nazwy Bielsko najprawdopodobniej wywodzi się od rzeki Białej. Nazwa ta miała oddawać barwę wody – białą, czyli jasną, czystą. Niektórzy badacze nazwę miasta wiążą również z bieleniem płótna, co jest jednak wątpliwe ze względu na to, że w XIII wieku Bielsko nie było jeszcze ośrodkiem tkackim ani sukienniczym. Od rzeki zapożyczyła nazwę także osada, a później miasto Biała.
Po raz pierwszy łacińska nazwa „Bielici”, którą często mylnie utożsamia się z Bielskiem pojawiła się w dokumencie biskupa wrocławskiego z 1284 Nazwę Belsko wymienia niedawno odkryty odpis dokumentu księcia Mieszka I cieszyńskiego, którego zaginiony oryginał datowany jest na lata od 1290 do 1305 lub 1310 roku. Późniejsze zapisy nazwy Bielska w postaci zniemczonej można czytać jako Bielica: zu Bilitz (1312), Belicz (1420). Później pojawiły się również nazwy słowiańskie: w Bilsku (1420), na Bielsku (1465), miasta Byelska (1525), in oppido Bilsko (1652). Szwajcarski kartograf i geograf Mateusz Merian w swoim dziele Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae wydanym w roku 1650 podaje dwie formy nazwy miejscowości: Bielitz, i Bylitz oraz nazwę rzeki Bila.
Od XIX wieku występowała już tylko jedna nazwa niemiecka – Bielitz i jedna czeska – Bílsko. W języku polskim natomiast istniały liczne oboczności: jeszcze na początku XX wieku na równi z Bielsko występowały Bielsk, Bilsko i Bilsk. Ostatecznie nazwa Bielsko została uregulowana dopiero w dwudziestoleciu międzywojennym. Procesowi latynizacji ani germanizacji nie uległa polska nazwa Białej – niem., łac. Biala, czes. Bělá. Wymowa w gwarze cieszyńskiej to Biylsko-Biało. W zapisie słowiańskiego etnolektu górnośląskiego stosuje się najczęściej formę Biylsko-Biołŏ lub Bjylsko-Bjoło, z kolei w dialekcie górnośląskim języka niemieckiego (używanym przed rokiem 1945 przez miejscową ludność niemiecką) nazywane było Beltz-Beil. W języku wilamowskim używanym w niedalekich Wilamowicach nazwa Bielska-Białej brzmi Byłc-Bejł. Dla spokrewnionego z nim etnolektu hałcnowskiego, dawnej mowy jednej z obecnych dzielnic miasta, podaje się formę Bülts-Biala.
Symbole
Symbole Bielska-Białej: herb, flagę, logo i hejnał oraz ich wygląd oficjalnie ustanowiono czterema uchwałami rady miejskiej z 7 grudnia 2004 roku.
Herb – składa się z dwóch gotyckich tarcz. Prawa (z punktu widzenia patrzącego na herb: lewa) to herb dawnego Bielska, natomiast lewa (z punktu widzenia patrzącego na herb: prawa) to herb dawnej Białej. Tarcza prawa jest dwudzielna w słup. W polu pierwszym błękitnym (niebieskim) pół złotego (żółtego) orła, bez korony, z głową zwróconą w prawo (połowa godła książąt cieszyńskich), natomiast w polu drugim czerwonym trzy białe (srebrne) lilie ułożone w słup (zmodyfikowana połowa herbu biskupów wrocławskich). Na tarczy lewej w polu zielonym dwie czerwone pięciopłatkowe róże ułożone w pas (symbol męczeństwa i krwi Chrystusa lub zapowiedź pomyślności i szczęścia „młodych” mieszczan).
Flaga – stanowi prostokątny płat tkaniny o stosunku wysokości do długości jak 5:8. Istnieją dwie wersje flagi: flaga miejska i flaga honorowa. Barwy obu są żółto-biało-czerwone, przy czym flaga miejska składa się z trzech poziomych pasów równej szerokości, a na fladze honorowej, na szerszym środkowym pasie (w kolorze białym) umieszczony jest herb miasta.
Logo – zostało stworzone w 1996 przez Wiesława Grzegorczyka – laureata konkursu rozpisanego przez władze miejskie. Tworzą je dwie wypełnione zielenią, obrócone ku sobie brzuszkami litery B, symbolizujące przedzielone rzeką Bielsko i Białą, z umieszczoną nad nimi czerwoną kropką. Całość przypomina górski krajobraz, nad którym świeci słońce.
Hejnał – został skomponowany z okazji obchodów 700-lecia miasta przez Piotra Stachurę, ucznia bielskiej szkoły muzycznej. Po raz pierwszy został wykonany 1 maja 1964. Na stronie Urzędu Miejskiego czytamy: „Hejnał jest ściśle związany ze specyfiką regionu, oddaje cały urok Beskidów. Rytm maszyn włókienniczych i szum lasu łączy się w pieśń optymistyczną, pieśń zwycięską”. Hejnał jest odtwarzany co trzy godziny z wieży ratuszowej.
Geografia
Położenie i powierzchnia
Bielsko-Biała znajduje się w południowej części województwa śląskiego, na granicy historycznych regionów: Śląska Cieszyńskiego (dzielnice lewobrzeżne, 57,89% powierzchni) i Małopolski, a ściślej ziemi krakowskiej (dzielnice prawobrzeżne, 42,11% powierzchni).
Większa część Bielska-Białej leży na Pogórzu Śląskim, które jest częścią makroregionu Pogórza Zachodniobeskidzkiego. Teren miasta wchodzi w skład Działu Bielskiego i Działu Pisarzowickiego – mikroregionów Pogórza Śląskiego. W granicach administracyjnych Bielska-Białej – w dzielnicach południowych – znajdują się także masywy górskie Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego.
Współrzędne geograficzne ścisłego centrum miasta (plac Bolesława Chrobrego) to .
Powierzchnia Bielska-Białej wynosi 124,51 km², z czego zajmują (stan na grudzień 2017):
użytki rolne: 33,03%
lasy oraz grunty zadrzewione i zakrzewione: 26,37%
tereny mieszkaniowe: 17,5%
infrastruktura komunikacyjna: 8,76%
tereny przemysłowe: 5,01%
inne tereny zabudowane: 5,82%
tereny rekreacyjno-wypoczynkowe: 1,67%
wody: 1,01%
pozostałe obszary: 0,74%
Miasto stanowi 1,01% powierzchni województwa i 0,04% powierzchni Polski.
Rozciągłość miasta w kierunku równoleżnikowym wynosi około 13 km, a południkowym około 17,5 km.
Miasto znajduje się w linii prostej 31 km od granicy z Czechami i 35 km od granicy ze Słowacją.
Sąsiednie gminy
Bestwina, Brenna, Czechowice-Dziedzice, Jasienica, Jaworze, Kozy, Szczyrk, Wilamowice, Wilkowice
Ukształtowanie powierzchni
Ukształtowanie powierzchni Bielska-Białej jest dość zróżnicowane. W granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny wyżynne (Pogórze Śląskie), jak i górskie (Beskid Śląski, Beskid Mały). Centralnie położony plac Bolesława Chrobrego znajduje się na wysokości 313 m n.p.m. Najniższym punktem są Stawy Komorowickie leżące na wysokości 262 m n.p.m., natomiast najwyższym szczyt liczącego 1117 m n.p.m. Klimczoka w Beskidzie Śląskim.
Pogórze Śląskie zbudowane jest z mało odpornych na denudację serii fliszowych z wkładkami wapieni i cieszynitów. Złożona struktura podłoża geologicznego ścięta jest przez równinę denudacyjną obniżającą się od 400–450 m n.p.m. u podnóża progu Beskidu Małego i Beskidu Śląskiego do 280–300 m n.p.m. na granicy Kotliny Oświęcimskiej. Powierzchnię pogórza pokrywają gliny, na których rozwinęły się zespoły gleb o średniej produkcyjności. Dominują gleby brunatnoziemne. Na ograniczonych powierzchniach występują gleby płowe. Do niewielkich powierzchni ogranicza się zasięg gleb bielicowych, rozwiniętych na bezwęglanowych i bardzo przepuszczalnych zwietrzelinach. Gleby deluwialne, związane z łagodnie nachylonymi podnóżami stoków, występują w wielu obszarach, których łączna powierzchnia jest niewielka. Podobną cechą odznaczają się gleby aluwialne w dnach dolin.
Wyżynna część Bielska-Białej składa się z kilkudziesięciu wzgórz, porozdzielanych dolinami rzek i potoków, z których centralną jest dolina Białej. Najwyższymi bielskimi wzgórzami są Drugi Kopiec Lipnicki (448 m n.p.m.), Hałcnowska Góra (404 m n.p.m.), Pierwszy Kopiec Lipnicki (393 m n.p.m.), Cieńciałowa Kępa (390 m n.p.m.), Malowany Dworek (390 m n.p.m.) i Trzy Lipki (386 m n.p.m.).
Beskid Śląski zbudowany jest z masywnych piaskowców godulskich i istebniańskich. W części południowej góry zbudowane są z fliszu magurskiego. Występują tu złoża mineralne: piaskowce, wapienie i kruszywa naturalne. Duże znaczenie mają piaskowce godulskie, które występują tu w dwóch rodzajach: godulskie środkowe oraz godulskie dolne. Znajdują się tu również źródła wód mineralnych. Beskid Mały zbudowany jest z płaszczowin: podśląskiej i śląskiej. Składa się w 95% z piaskowców godulskich. Geologicznie jest jednorodny z Beskidem Śląskim.
Pasma Beskidów rozdziela szeroka na 5 km Brama Wilkowicka łącząca Pogórze Śląskie z Kotliną Żywiecką.
W granicach administracyjnych miasta znajduje się 14 szczytów górskich, uporządkowanych wg wysokości n.p.m.:
Ponadto zbocza Czupla, Gaików oraz Magurki Wilkowickiej częściowo sięgają peryferyjnych dzielnic Bielska-Białej.
Na południowo-zachodnich stokach Stołowa znajduje się Jaskinia w Stołowie, której korytarze liczą 21 m. W 2003 na stokach Stołowa odkryto również wejście do Jaskini Głębokiej w Stołowie. Z długością 554 m i głębokością 25 m jest jedną z największych jaskiń polskich Karpat fliszowych. Kilka mniejszych jaskiń znajduje się także w rejonie Klimczoka.
Zbiorniki i cieki wodne
Główną rzeką przepływająca przez Bielsko-Białą jest Biała (w lokalnym uzusie językowym określana też jako Białka), prawy dopływ Wisły o łącznej długości 28,6 km, z tego 14 km w granicach miasta. Stanowi historyczną granicę między Śląskiem a Małopolską, w przeszłości stanowiła granicę polityczną między księstwem cieszyńskim i księstwem oświęcimskim (od 1315), krajami Korony Czeskiej i Królestwem Polskim (1457–1772), Śląskiem Austriackim i Galicją (1772–1918), autonomicznym województwem śląskim i województwem krakowskim (1920–1939/45). Do 1 stycznia 1951 oddzielała miasta Bielsko i Białą.
Dopływami Białej są potoki, w dolinach których rozlokowały się wsie, a dziś dzielnice miasta:
Kamieniczanka – wzdłuż niej rozwinęła się Kamienica
Kromparek – płynie przez osadę Bark na pograniczu Hałcnowa i Komorowic
Krzywa – płynie przez północną część Lipnika i Obszary
Niwka – wzdłuż niej rozwinął się Lipnik, w śródmieściu Białej jest skanalizowana (płynie pod ulicą Stojałowskiego)
Olszówka – wzdłuż niej rozwinęła się Olszówka
Potok Starobielski – płynie przez Stare Bielsko
Potok Kamienicki Drugi (też Dębowiec lub Potok Gościnny) – płynie przez Gościnną Dolinę
Skleniec (Szklaniec) – na pograniczu Mikuszowic Krakowskich i Wilkowic
Straconka – wzdłuż niej rozwinęła się Straconka
Drugą ważną rzeką jest Wapienica, prawy dopływ Iłownicy o łącznej długości 20,6 km, z tego 9 km w granicach miasta. Powstaje z połączenia potoków Barbara, Rudawka i Żydowski Potok na terenie dzielnicy o tej samej nazwie. Prowadzi wody I klasy czystości i stanowi jedno z ujęć wody dla bielskich wodociągów. W 1932 w górnym biegu Wapienicy, przy połączeniu Barbary i Rudawki, zbudowano zaporę wodną im. Ignacego Mościckiego, a w wyniku spiętrzenia wód powstało sztuczne jezioro Wielka Łąka, które służy jako ujęcie wody pitnej dla celów komunalnych.
Inne rzeki i strumienie w Bielsku-Białej to m.in.:
Słonica i jej dopływ Suchy Potok, przepływające przez Hałcnów
Złoty Potok w Lipniku – dopływ Niwki
Niper – skanalizowany dopływ Białej, płynący m.in. pod placem Bolesława Chrobrego
Sikornik – częściowo skanalizowany dopływ Białej przepływający przez Żywieckie Przedmieście
Potok Mireckiego w Aleksandrowicach i Rucianka w Kamienicy – dopływy Kamieniczanki
Potok Zajazdowy – dopływ Białej płynący przez zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Sarni Stok”
Mraźnica, Zimny Potok i Pasternik w Straconce – dopływy Straconki
Wiele, głównie w górskiej części miasta, jest także niewielkich, bezimiennych cieków wodnych.
Największym skupiskiem stawów w Bielsku-Białej są Stawy Komorowickie położone w północnej części Komorowic, nad rzeką Białą. Sąsiadują ze Stawami Bestwińskimi, położonymi w gminie Bestwina. Mniejszymi skupiskami stawów są Stawy Barkowskie i Stawy Nyczowe nad Kromparkiem, Stawy Hałcnowskie nad Słonnicą oraz grupa stawów nad Rudawką w zachodniej Wapienicy.
Klimat
Klimat Bielska-Białej cechuje się dużym zróżnicowaniem, ponieważ obszar miasta znajduje się w obrębie dwóch dzielnic klimatycznych – podkarpackiej (pogórza) i karpackiej (gór). Klimat wykazuje wyraźną zależność od czynników cyrkulacyjnych. Wyraża się to m.in. dużą nieregularnością stanów pogody i znacznymi wahaniami temperatur w ciągu roku. Największy wpływ na kształtowanie się pogody w mieście wywierają masy powietrza znad Atlantyku. Najczęściej występują wiatry zachodnie oraz południowo-zachodnie. W zimie częściej występują wiatry południowo-zachodnie i południowe, natomiast latem zachodnie i północno-zachodnie. Spory odsetek wiatrów południowych stanowią wiatry halne, obserwowane najczęściej zimą. Największe zachmurzenie na terenie Bielska-Białej występuje w miesiącach od listopada do stycznia. Najmniejszym średnim zachmurzeniem oraz najczęstszym występowaniem dni słonecznych cechuje się koniec lata i początek jesieni.
Temperatura powietrza uwarunkowana jest przede wszystkim dopływem określonych mas powietrza, natomiast jej zróżnicowanie przestrzenne jest związane z rzeźbą terenu. Temperatura na obszarze miasta obniża się wraz ze wzrostem wysokości, stopniowo ku południu (średnio o 0,5 °C na 100 m). Wartość średniej temperatury powietrza zmienia się w granicach od 4 (w partiach grzbietowych Beskidów) do ok. 8 °C (w centrum). Okres bezprzymrozkowy trwa na pogórzu średnio 175 dni, w górach o ponad miesiąc krócej. Mgły występują średnio przez 52 dni w roku
Największą ilość opadów deszczu przynoszą wiatry zachodnie, północno-zachodnie i północne, najmniejszą – południowe. Najwyższe miesięczne sumy opadów notuje się w czerwcu, najniższe w styczniu i lutym. Opady śniegu występują od listopada do kwietnia, przy czym największą liczbę dni z opadem śniegu notuje się w styczniu Pokrywa śnieżna jest bardzo zróżnicowana, ponieważ w granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny górskie. Roczna liczba dni z pokrywą śnieżną waha się w granicach od około 70 dni w dzielnicach północnych do ponad 200 w szczytowych partiach Beskidów. Maksymalną grubość pokrywy śnieżnej zanotowano w Bielsku-Białej w latach 60. i wynosiła ona 55 cm.
Podział administracyjny
Bielsko-Biała oficjalnie podzielone jest na 30 osiedli, które stanowią jednostki pomocnicze gminy. Osiedla te działają na podstawie statutów przyjętych w drodze uchwały LXVII/1093/2002 Rady Miejskiej w Bielsku-Białej z dnia 8 października 2002.
Równolegle funkcjonuje podział na obręby ewidencyjne, których granice odzwierciedlają dawne granice miejscowości stopniowo przyłączanych do Bielska-Białej w XX wieku, a także granice historycznych dzielnic (przedmieść) Bielska. Są to:
Bielsko Miasto
Biała Miasto
Dolne Przedmieście (podzielone formalnie na trzynaście niewielkich obrębów)
Górne Przedmieście
Żywieckie Przedmieście
Aleksandrowice
Hałcnów i Hałcnów 2
Lipnik
Kamienica
Komorowice Śląskie
Komorowice Krakowskie
Mikuszowice Śląskie
Mikuszowice Krakowskie
Olszówka Dolna
Olszówka Górna
Stare Bielsko
Straconka
Wapienica
Ponadto niektóre peryferyjne obszary wchodzą w skład obrębów Bystra Śląska, Jaworze, Mazańcowice, Międzyrzecze Górne i Pisarzowice, co jest pokłosiem wcielenia do Bielska-Białej również fragmentów tychże wsi. W niektórych przypadkach (np. Mikuszowice Krakowskie, Stare Bielsko, Straconka) granice obrębów i osiedli samorządowych są do siebie zbliżone, w wielu innych (np. Aleksandrowice, Dolne Przedmieście, Lipnik, Mikuszowice Śląskie) obręby i osiedla o tych samych nazwach nie korespondują ze sobą terytorialnie.
Potoczne, zwyczajowe rozumienie „dzielnic” w Bielsku-Białej i przynależności do nich poszczególnych obszarów czerpie luźno z obu rodzajów podziału.
Przyroda
Zieleń miejska
Według raportu Obserwatorium Polityki Miejskiej Instytutu Rozwoju Miast i Regionów z 2020 Bielsko-Biała było miastem o piątym najwyższym udziale zieleni wśród polskich miast powyżej stu tysięcy mieszkańców. Wynosił on 62,9%. Na tak wysoki odsetek ma wpływ fakt, że w skład miasta wchodzą rozległe zalesione tereny górskie. Według studium uwarunkowań i kierunków rozwoju przestrzennego z 2012 do „strefy środowiska przyrodniczego” zaliczało się 42,12% terytorium miasta, z tego lasy stanowiły 24,47%, zieleń w dolinach rzek i potoków 6,58%, zieleń użytkowa (parki, skwery, ogrody itp.) 2,59%, cmentarze 0,65%, wody powierzchniowe i śródlądowe 1,32%, a do pozostałych terenów zielonych wliczono 6,55% powierzchni.
W obrębie historycznego centrum znajdują się trzy główne parki miejskie założone pod koniec XIX wieku:
park im. Juliusza Słowackiego na Dolnym Przedmieściu
park Włókniarzy na Żywieckim Przedmieściu
park przy ratuszu w Białej
Inne duże założenia parkowe o znaczeniu ogólnomiejskim to:
Cygański Las płynnie przechodzący od formy parkowej w swej dolnej części przy zabudowaniach dzielnicy Olszówka do górskiego lasu na stokach Koziej Góry, Kołowrotu, Równi i Górnej Równi w Beskidzie Śląskim
Błonia w Mikuszowicach Śląskich
Bulwary Młodości (Straceńskie) nad potokiem Straconka w dzielnicy Leszczyny
Park Strzygowskiego nad rzeką Białą na pograniczu Leszczyn i Kamienicy
Enklawę dzikiej przyrody w centrum Bielska-Białej stanowią cmentarze, przy czym szczególne walory przyrodnicze posiadają dwa z nich:
Stary Cmentarz Ewangelicki zlokalizowany na Bielskim Syjonie
cmentarz żydowski położony w Aleksandrowicach
Występują na nich liczne drzewa o wymiarach pomnikowych, oplecione dodatkowo przez bluszcz. Nagrobki, mury i alejki obrośnięte są wieloma gatunkami roślin, a z rzadka odwiedzane nekropolie stanowią oazę dla licznych ptaków. Pojawiają się również ślady bytowania drobnych ssaków.
Cennym elementem zieleni miejskiej są założenia parkowe i ogrodowe zlokalizowane w sąsiedztwie dawnych pałaców i willi fabrykanckich. Rosną w nich ciekawe okazy drzew, nierzadko egzotyczne. Przykładem może być ogród przy willi Theodora Sixta, dworze lipnickim czy pałacyku Eduarda Zipsera.
Obszary chronione
W 2008 udział obszarów chronionych w powierzchni Bielska-Białej wynosił 35,8%. Dawało to miastu trzecie, po Koszalinie i Kielcach, miejsce w Polsce.
Większość terenów górskich w granicach Bielska-Białej leży w obrębie dwóch parków krajobrazowych: Parku Krajobrazowego Beskidu Małego i Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Równocześnie są one chronione w ramach programu ochrony siedlisk Natura 2000: obszar Beskid Mały (42,92 ha w granicach miasta) i obszar Beskid Śląski (2442,62 ha w granicach miasta).
W granicach miasta znajdują się cztery zespoły przyrodniczo-krajobrazowe:
Dolina Wapienicy (data założenia 1990, powierzchnia 1519 ha)
Cygański Las (data założenia 1997, powierzchnia 593 ha)
Sarni Stok (data założenia 2002, powierzchnia 0,11 km²)
Gościnna Dolina (data założenia 2006, powierzchnia pierwotnie 39 ha, po czym zniesiono i powtórnie powołano w 2012 o powierzchni 30,61 ha)
Dolina Wapienicy jest też pierwszym w Polsce miejscem, gdzie wprowadzono w życie ideę parku ekologicznego, czyli połączenia ochrony przyrody z edukacją ekologiczną opartą na jej bezpośrednim doświadczaniu i zaangażowaniu społecznym na jej rzecz.
W Bielsku-Białej ustanowiono dwa rezerwaty przyrody:
Stok Szyndzielni (data założenia 1953, powierzchnia 54,96 ha)
Jaworzyna (data założenia 2003, powierzchnia 40,03 ha)
Ponadto istnieją dwa użytki ekologiczne, oba są położone w Mikuszowicach Krakowskich w rejonie ulicy księdza Kusia, powstały w celu zachowania miejsc masowego rozrodu płazów:
Żabiniec (data założenia 2006, powierzchnia 0,8 ha)
Zbiornik Weldoro (data założenia 2008, powierzchnia 0,2 ha)
Bielsko-Biała posiada 65 pomników przyrody przyrody, w tym:
52 pojedyncze drzewa
7 skupisk drzew
1 głaz narzutowy – czerwony granit skandynawski z okresu zlodowacenia umieszczony w parku przy ratuszu w Białej
Zanieczyszczenia środowiska
Bielsko-Biała należy do miast o stosunkowo dużym zanieczyszczeniu środowiska. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia w 2016 zostało sklasyfikowane jako dwudzieste siódme najbardziej zanieczyszczone miasto Unii Europejskiej. Z kolei w raporcie organizacji IQAir z 2020 znalazło się na miejscu trzydziestym ósmym w Europie i piątym w Polsce. Liczba dni, gdy przekroczone było dopuszczalne dobowe stężenie pyłu zawieszonego PM10, wynosiła w latach 2018–2022 kolejno: 52, 30, 33, 41, 24.
Największy wpływ na zanieczyszczenie powietrza ma wpływ eksploatacja przestarzałych źródeł na paliwa stałe w gospodarstwach domowych, emisja pyłów i gazów z zakładów przemysłowych oraz ruch komunikacyjny. Utrzymanie na obszarze śródmieścia tradycyjnych rozwiązań z indywidualnymi kotłowniami węglowymi, koksowymi i gazowymi powoduje pogarszanie się stanu środowiska w tej części miasta i może być przyczyną przekraczania dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń powietrza, co grozi konsekwencjami w postaci negatywnego oddziaływania na ludzi i budowle, w szczególności na zabytki. Źródłami zanieczyszczenia powietrza w Bielsku-Białej są również komunikacja samochodowa oraz energetyka, szczególnie niska emisja z lokalnych systemów grzewczych. Zanieczyszczenia wynikające z ruchu motoryzacyjnego koncentrują się w rejonach zwartej, wysokiej zabudowy miejskiej (w tzw. kanionach ulicznych). Organizacja ruchu pojazdów samochodowych na terenie Bielska-Białej jest niekorzystna i sprzyja powstawaniu zjawiska smogu fotochemicznego. Nie bez znaczenia jest także emisja pochodzenia energetycznego z obszarów sąsiednich (GOP, ROW, Zagłębie Ostrawsko-Karwińskie) oraz z procesów technologicznych realizowanych w zakładach przemysłowych.
Wody przepływających przez miasto rzek są silnie lub ponadnormatywnie zanieczyszczone szkodliwymi substancjami. Stan wód Białej, Wapienicy i Kromparku został w 2020 sklasyfikowany jako zły.
Sytuacja ekologiczna w mieście ulega w ostatnich latach stopniowej poprawie. Wpływ na to mają działania władz miejskich takie jak realizowany od 2015 „Plan Gospodarki Niskoemisyjnej”. W 2020 wymienionych zostało z wykorzystaniem miejskich dotacji 454 pieców węglowych w budynkach mieszkalnych. Już w 1997 powstało w Bielsku-Białej pierwsze w Polsce samorządowe Biuro Zarządzania Energią, obecnie funkcjonujące jako Wydział Ochrony Środowiska i Energii urzędu miejskiego. W ramach systemu państwowego monitoringu jakości powietrza miasto tworzy strefę oznaczoną kodem PL2403. W 2020 działało na jej terenie trzydzieści sześć urządzeń pomiarowych.
Historia
Średniowiecze i wczesna nowożytność
Archeolodzy datują zaludnienie wzgórza staromiejskiego na XIII wiek, natomiast pierwsza pisemna wzmianka o Bielsku jako o mieście pochodzi z dnia 3 czerwca 1312. Pojawia się w dokumencie wydanym przez księcia cieszyńskiego Mieszka dotyczącym podarowania „wiernym mieszczanom bielskim” „niewyrąbanego lasu przy Mikuszowicach”, którego pozostałością jest zespół leśno-parkowy Cygański Las. Nieco wcześniej jako ważną osadę Belsko wymienia niedawno odkryty XVII-wieczny odpis dokumentu roku tego samego księcia sprzed 1312. Nazwy nie poprzedzają zazwyczaj stosowane w ówczesnych dokumentach określenia oppidum (w stosunku do miast na prawie polskim) lub civitates (na prawie niemieckim), co może świadczyć o tym, że Belsko nie posiadało jeszcze praw miejskich. Sporządzony około 1305 Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis nie wymienia jeszcze takiego miasta w księstwie cieszyńskim, choć wymienia np. właśnie zakładane na prawie niemieckim miasto (civitates) Frysztat i 70 nowo powstałych wsi, co poświadcza prowadzoną wówczas wielką akcję osadniczą w ramach kolonizacji na prawie niemieckim w księstwie cieszyńskim, głównie w oparciu o rodzimą ludność słowiańską. Wyraźnie odróżniało się na tym tle osadnictwo wokół Bielska, gdzie powstała tzw. bielsko-bialska wyspa językowa (Bielitz-Bialaer Sprachinsel), która okazała się być największą i najbardziej zwartą strefą osadnictwa niemieckiego. Pomogło to przetrwać kulturze niemieckiej nieprzerwanie do 1945 roku, a jeszcze na początku XX wieku częścią Sprachinsel było oprócz Bielska i Białej dziesięć okolicznych wsi (większość obecnych dzielnic, a także Międzyrzecze Górne i Bystra Śląska). W średniowieczu wyspa ta mogła rozciągać się przynajmniej poza Kęty, jednak z czasem okolice tego miasta – poza Wilamowicami – uległy polonizacji. Pamiątką starszego osadnictwa jest grodzisko z przełomu XII i XIII wieku w dzielnicy Stare Bielsko.
W chwili założenia miasta księstwo cieszyńskie znajdowało się od kilku lat w orbicie zainteresowania króla czeskiego Wacława II, który z sukcesem nawiązał sojusz z Mieszkiem cieszyńskim w 1292, co ułatwiło mu zdobycie krakowskiego tronu w 1300. Zwieńczeniem powstałych w ten sposób relacji Mieszka I i jego syna, księcia Kazimierza, z Królestwem Czech był hołd lenny tego ostatniego złożony w 1327 królowi Janowi Luksemburskiemu. Śląsk Cieszyński wraz z Bielskiem stał się na następne 600 lat częścią ziem Korony Czeskiej. Zarazem około 1315 doszło do podziału księstwa na część cieszyńską i oświęcimską, granicę między którymi wyznaczała rzeka Biała. Księstwo oświęcimskie zostało w 1457 sprzedane polskiemu królowi Kazimierzowi IV Jagiellończykowi i w ten sposób rzeka płynąca przez miasto stała się granicą dwóch monarchii. Położone po wschodniej stronie rzeki miejscowości stały się częścią niegrodowego starostwa lipnickiego, wydzierżawianego prywatnym właścicielom jako tzw. tenuta. Od 1564 leżały w granicach powiatu śląskiego województwa krakowskiego.
Już od wczesnej nowożytności dzieje Bielska związane były z wyrobem tekstyliów. Najprężniejszym cechem rzemieślniczym w mieście był cech sukienniczy założony w roku 1548 i z czasem uzyskujący kolejne przywileje. W 1728 prawie dwie trzecie wszystkich bielskich warsztatów rzemieślniczych to były warsztaty sukiennicze (271 spośród 429). Do innych znaczących gałęzi gospodarki należały browarnictwo i handel rozkwitający dzięki przygranicznemu położeniu.
Bielsko było pierwszym miastem na terenie księstwa cieszyńskiego, w którym rozpowszechniły się nauki Marcina Lutra – już na przełomie lat 30. i 40. XVI wieku, jeszcze zanim książę Wacław III Adam przyjął luteranizm w 1545. Również później w Bielsku znajdowała się najsilniejsza gmina protestancka na całym Śląsku Cieszyńskim, która w 1587 uzyskała przywilej gwarantujący, że w mieście będą odbywać się wyłącznie luterańskie nabożeństwa. Na bielskim zamku działał Jerzy Trzanowski. Protestancki charakter Bielsko zachowało również po wojnie trzydziestoletniej. Rozpoczęta w drugiej połowie XVII wieku akcja rekatolizacyjna nie odnosiła zbyt dużych sukcesów. Przez cały okres kontrreformacji odbywały się nabożeństwa luterańskie – początkowo w kościele św. Trójcy za przyzwoleniem władzy zwierzchniej, później w domach czy w okolicznych beskidzkich lasach (tzw. leśne kościoły) – a zaraz po wydaniu Patentu tolerancyjnego przez cesarza Józefa II w 1781 na północ od historycznego centrum powstała dzielnica ewangelicka z kościołem Zbawiciela, obecną siedzibą biskupa i szkołami, określana jako Bielski Syjon. Do dzisiaj pozostaje ona centrum kultury protestanckiej o ponadregionalnym znaczeniu. W 1900 na Bielskim Syjonie odsłonięto pomnik Marcina Lutra – jeden z zaledwie dwóch w całych Austro-Węgrzech (drugi powstał w czeskim Aszu), a obecnie jedyny w granicach Polski.
Wacław III Adam zapisał się w dziejach miasta również w tym, że w związku ze swoimi kłopotami finansowymi i wysokim zadłużeniem w 1572 wydzielił z księstwa cieszyńskiego samodzielne bielskie państwo stanowe, które sprzedał Karlowi Promnitzowi. Kolejnymi jego właścicielami byli Adam Schaffgotsch (1582–1592), węgierscy Sunneghowie (1592–1724), Heinrich Wilhelm von Solms-Wildenfels (1728–1741), a następnie Friedrich Wilhelm von Haugwitz, któremu udało się w roku 1752 wystarać u Marii Teresy podniesienie państwa stanowego do statusu księstwa. W tym samym roku zakupił je Aleksander Józef Sułkowski i od tego zaczęło się panowanie rodu Sułkowskich na bielskim zamku trwające aż do roku 1945.
Dzieje Białej sięgają drugiej połowy XVI wieku, pierwsza wzmianka pochodzi z 1564. Powstała ona jako mała osada rzemieślnicza z 13 domami na gruntach należących do wsi Lipnik. Usamodzielniła się w 1613. Pierwszymi osadnikami byli najprawdopodobniej mieszkańcy bielskich przedmieść, którzy przenieśli się na drugą stronę rzeki pod wpływem konfliktów z uprzywilejowanymi „wielkomieszczanami” z miasta lokacyjnego. W XVII wieku Biała rozwinęła się na skutek napływu uchodźców z sąsiedniego Śląska uciekających przed kontrreformacją i poborami wojskowymi w czasie wojny trzydziestoletniej. 9 stycznia 1723 uzyskała prawa miejskie.
Podobny charakter etniczny (przewaga ludności niemieckojęzycznej), religijny (luteranizm) i gospodarczy (branża tekstylna) od początku sprzyjały bliskim związkom między Bielskiem i Białą niezależnie od odmiennej przynależności państwowej. Ponadto Biała powstała bezpośrednio na drugim brzegu niewielkiej rzeki, więc oba miasta stanowiły jedną całość urbanistyczną. W 1772 (I rozbiór Polski) Biała została włączona w skład monarchii habsburskiej. Rzeka stała się odtąd granicą między dwoma krajami koronnymi Austrii: Galicją oraz Śląskiem Austriackim, do którego należały ziemia cieszyńska, opawska, karniowska i pozostałe fragmenty Śląska pozostawione Habsburgom po I wojnie śląskiej (1740–1742). Układ urbanistyczny Białej został znacznie przekształcony w ostatnich dwóch dekadach XVIII wieku w związku z budową traktu środkowogalicyjskiego, którego częścią była obecna ulica 11 Listopada.
Od rewolucji przemysłowej do II wojny światowej
Rok 1806, kiedy w ośmiu bielsko-bialskich manufakturach uruchomiono przędzarki maszynowe, uważany jest za początek rozwoju przemysłu w dwumieście. W ciągu XIX wieku region bielsko-bialski stał się jednym z trzech centrów przemysłu włókienniczego w Austro-Węgrzech, obok Brna i Liberca. Drugą najważniejszą gałęzią był przemysł maszynowy. Hale fabryczne i kominy stały się nieodłącznym elementem krajobrazu Bielska i Białej. Zabudowa przemysłowa skupiła się w pobliżu rzeki Białej, przyczyniając się do rozwoju Dolnego i Żywieckiego Przedmieścia. Przemiany architektoniczne przyśpieszyły dwa wielkie pożary, do których doszło w 1808 i 1836.
W drugiej połowie XIX w krajobrazie dwumiasta zaczęły wyrastać wille bogatych przemysłowców, wielkomiejskie kamienice w stylach neohistorycznych i secesyjnym oraz gmachy publiczne, takie jak teatr miejski w Bielsku (1890), nowy ratusz bialski (1897) i wiele innych. Niejednokrotnie inspirowane one były architekturą Wiednia, do czego nawiązuje popularny do dziś slogan Mały Wiedeń. Największy wpływ na architekturę przełomu XIX i XX wieku, kształtującą charakter Małego Wiednia, mieli miejscowi architekci Karl Korn, Emanuel Rost senior i Emanuel Rost junior, natomiast plan regulacji urbanistycznej przygotował w 1899 wiedeński urbanista Max Fabiani. W 1855 dobudowano odnogę Kolei Północnej z Dziedzic do Bielska, która w 1877 została przedłużona do Żywca i połączona z Galicyjską Koleją Transwersalną. Wybudowany został wtedy liczący 268 m tunel pod centrum Bielska. W 1888 otwarto połączenie kolejowe z Cieszynem i Kalwarią Zebrzydowską. W 1895 powstała w Bielsku linia tramwaju elektrycznego. Połączyła dworzec kolejowy z Cygańskim Lasem, który w międzyczasie przekształcił się w zespół leśno-parkowy na wzór Lasu Wiedeńskiego, a w jego okolicy wyrosły letnie wille bielskich fabrykantów.
Gwałtowny rozwój przemysłu nie szedł w parze z boomem demograficznym, a to za sprawą miejscowych elit sprzeciwiających się napływowi żywiołu robotniczego i nieniemieckiego. Według spisu powszechnego z 1900 Bielsko liczyło 16 597 mieszkańców, a Biała – 8257. Większość pracujących w bielsko-bialskim przemyśle dojeżdżała czy dochodziła z okolicznych albo i odleglejszych wsi, spośród których te leżące w bezpośrednim sąsiedztwie obu miast (jak Lipnik czy Kamienica) z czasem same nabierały miejskiego charakteru. Osiedla robotnicze typowe dla Ostrawy czy Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego praktycznie nie powstawały, do wyjątków należy osiedle w rejonie dzisiejszej ulicy Michałowicza na Żywieckim Przedmieściu budowane etapami w latach 1892–1911. Nie odniosły sukcesu składane kilkukrotnie (po raz ostatni w 1917) petycje o przyłączenie Białej wraz z okolicą – jako niemieckiej enklawy w zdominowanej przez Polaków Galicji – do Śląska Austriackiego.
W obliczu rozpadu monarchii austro-węgierskiej władze zarówno Bielska, jak i Białej, zadeklarowały wolę przyłaczenia obu miast do tworzącej się w tym czasie Republiki Niemieckiej Austrii. Do tego jednak nigdy nie doszło. Biała wraz z całą dawną Galicją stała się już od połowy listopada 1918 częścią II Rzeczypospolitej. Magistrat Bielska uznał zwierzchność władz polskich w dniu 7 grudnia 1918. Przynależność lewobrzeżnej części dwumiasta nie była jednak jeszcze przesądzona, ponieważ obszar Śląska Cieszyńskiego stał się przedmiotem konfliktu polsko-czechosłowackiego. Wielu mieszkańców Bielska opowiadało się za Czechosłowacją, ponieważ widzieli w niej z jednej strony jakiegoś rodzaju kontynuację realiów austro-węgierskich, z drugiej zamożniejszy kraj z wyraźnie większym odsetkiem narodowości niemieckiej. Ostatecznie dopiero na mocy decyzji Rady Ambasadorów z 28 lipca 1920 Bielsko wraz z całą wschodnią częścią Śląska Cieszyńskiego włączone zostało do Polski i weszło w skład autonomicznego województwa śląskiego. Biała natomiast pozostawała w granicach województwa krakowskiego.
W okresie międzywojennym zrealizowano wiele nowych inwestycji, jak wprowadzenie komunikacji autobusowej w 1927 czy otwarcie lotniska Aleksandrowice w 1935, a także powstały liczne obiekty architektoniczne w duchu wczesnego modernizmu, m.in. nowa dzielnica mieszkalna Aleje Sułkowskiego wybudowana na miejscu dawnych ogrodów zamkowych (od 1934) oraz gmach Gimnazjum Polskiego (1925–1927). Życie polityczne w dużej mierze kształtowane było przez tarcia narodowościowe. Napływ polskich urzędników i nauczycieli zwiększył odsetek ludności polskiej, niemniej w szczególności Bielsko zachowało swój przeważająco niemiecki charakter. W latach 30. stało się ono głównym ośrodkiem nazizmu w ówczesnej Polsce. Miała tu swoją siedzibę prohitlerowska Partia Młodoniemiecka w Polsce (Jungdeutsche Partei in Polen), a jej lider Rudolf Wiesner był wieloletnim bielskim radnym i pełnił przez jedną kadencję funkcję wiceburmistrza. W 1925 przyłączono do Białej (przemianowanej na „Białą Krakowską”) kilkukrotnie od niej większą miejscowość Lipnik, z kolei w 1938 granice Bielska poszerzyły się o Aleksandrowice.
W czasie agresji III Rzeszy na Polskę, w nocy z 2/3 września 1939 roku w Bielsku-Białej doszło do walk z niemieckimi dywersantami, którzy atakowali wycofujące się wojska polskie. W czasie okupacji niemieckiej oba miasta zostały po raz pierwszy w historii oficjalnie połączone przez administrację niemiecką. Biała stała się dzielnicą Bielitz-Ost (Bielsko-Wschód) przy jednoczesnym wyłączeniu ponownie części Lipnika. Tak powiększone miasto liczyło w pierwszym roku wojny 54 tysiące mieszkańców i było stolicą powiatu Bielitz w obrębie prowincji Górny Śląsk. Okres nazistowski wiąże się z prześladowaniami politycznymi i zagładą społeczności żydowskiej (stanowiącej według policyjnego spisu ludności z grudnia 1939 8,4% mieszkańców Bielska i 15% mieszkańców Białej), natomiast bezpośrednie działania wojenne dotknęły dwumiasto w niewielkim stopniu.
Okupację niemiecką zakończyło zdobycie miasta przez Armię Czerwoną. Dokonali tego żołnierze z 1 Gwardyjskiej Armii dowodzonej przez gen. płk. Andrieja Grieczkę i z 38 Armii dowodzonej przez gen. płk. Kiriłła Moskalenkę.
Armia Czerwona wkroczyła do miasta 12 lutego 1945. O ile działania wojenne doprowadziły do poważnych zniszczeń w Hałcnowie i Lipniku, w dzielnicach śródmiejskich obyło się bez większych strat materialnych i historyczna zabudowa została bardzo dobrze zachowana.
Po 1945
Ludność niemiecka podlegała po wojnie przymusowemu wysiedleniu, jakkolwiek część autochtonów mogła pozostać po przejściu tzw. weryfikacji narodowościowej. Miejsce Niemców zajęli częściowo Polacy przesiedleni z byłych Kresów Wschodnich, a częściowo przybysze z przeludnionej Małopolski i Polski centralnej. Początkowo przywrócono przedwojenne granice wraz z podziałem Bielska i Białej między województwo śląskie (katowickie) i krakowskie, ale już z dniem 1 stycznia 1951 doszło do ponownego – tym razem trwałego – połączenia obu miast w jedną całość o nazwie „Bielsko-Biała”. Nowy organizm miejski liczył około 60 tysięcy mieszkańców i został włączony w skład województwa katowickiego.
Epoka PRL charakteryzowała się przede wszystkim dalszym rozwojem przemysłu. W 1948 założono fabrykę silników samochodowych WSM, na bazie której w 1971 powstała Fabryka Samochodów Małolitrażowych. Produkowano w niej na włoskiej licencji Polskiego Fiata 126p, popularnie zwanego Maluchem, który stał się jednym z nowoczesnych symboli Bielska-Białej. Ogromny kompleks przemysłowy wybudowany w północnej części miasta przyczynił się do gwałtownego wzrostu liczby mieszkańców o 58 tysięcy w ciągu zaledwie dziesięciu lat: ze 105 700 w roku 1970 do 163 741 w roku 1980. Również pod koniec lat 40. na lotnisku w Aleksandrowicach utworzono na bazie przedwojennych warsztatów Szybowcowy Zakład Doświadczalny i w kolejnych latach Bielsko-Biała stało się ważnym ośrodkiem produkcji lotniczej. Wciąż jednak dominującą rolę odgrywał przemysł włókienniczy. Poszczególne fabryki połączono w kilka dużych przedsiębiorstw państwowych: Bewelana, Bielska Dzianina, Finex, Krepol, Lenko, Merilana, Relana, Rytex, Wega, Weldoro i Welux. W przemyśle maszynowym do największych należały Apena, Befama i Indukta. Rozpoczęty przez robotników z Bewelany strajk generalny w styczniu 1981 uważany jest za najskuteczniejszy strajk pierwszej fali „Solidarności”. Strajkujący zmusili do ustąpienia prezydenta miasta, wojewodę, komendanta MO oraz miejskiego i wojewódzkiego sekretarza PZPR.
Dla pracowników bielskiego przemysłu wybudowano szereg osiedli mieszkaniowych – w latach 50. i 60. Grunwaldzkie oraz osiedla wzdłuż ulicy Piastowskiej, a w latach 70. i 80. wielkopłytowe kompleksy Złote Łany, Karpackie, Beskidzkie, Wojska Polskiego i specjalnie dla pracowników zakładu szybowcowego Polskich Skrzydeł. W 1969 dzielnicami Bielska-Białej stały się Kamienica i Mikuszowice (wraz z Olszówką), w 1973 Straconka, a w 1977 przyłączono Stare Bielsko, Komorowice, Hałcnów oraz Wapienicę i wtedy to miasto uzyskało zgrubsza obecny kształt (drobnych korekt dokonano jeszcze w 1990). Negatywnym aspektem rozrastania się miasta były kontrowersyjne ingerencje w tkankę miejską, zwłaszcza przeprowadzenie dwupasmowej drogi przez śródmieście i wyburzenie tzw. Wysokiego Trotuaru (1972–1974). W kwietniu 1971 zlikwidowano komunikację tramwajową, którą zastąpiły wyłącznie autobusy. W 1947 założono Studio Filmów Rysunkowych, w którym powstały m.in. słynne bajkowe postaci Reksia oraz Bolka i Lolka – kolejne nowoczesne symbole Bielska-Białej. Międzynarodowy sukces osiągnął również istniejący od 1947 Teatr Lalek Banialuka i organizowany przez niego od 1966 Międzynarodowy Festiwal Sztuki Lalkarskiej.
W latach 1975–1998 Bielsko-Biała było stolicą województwa bielskiego obejmującego większość polskiego Śląska Cieszyńskiego i południowo-zachodnią Małopolskę (powiat żywiecki, oświęcimski, wadowicki i suski). Na określenie jego terytorium przyjęła się nazwa Podbeskidzie, która jest do dzisiaj popularna wśród bielszczan („Bielsko-Biała – stolica Podbeskidzia”), ale gdzie indziej jest ona krytykowana jako sztuczny termin, którym próbuje się zastąpić tradycyjne krainy historyczno-geograficzne.
Transformacja ekonomiczna po roku 1989 odbiła się na industrialnym mieście poważnym kryzysem społeczno-gospodarczym. Najbardziej dotknięty został przemysł włókienniczy, który z Bielska-Białej niemalże zniknął. Wykupiona przez Fiat fabryka samochodów ograniczyła swoją produkcję do podzespołów i elementów montażowych. Katastrofalny stan Starego Miasta był najwyrazistszą oznaką upadku miasta w latach 90., natomiast jego stopniowa rewitalizacja rozpoczęta w roku 2002 stała się ważnym symbolem zmian na lepsze. W ciągu pierwszej i drugiej dekady XXI wieku Bielsku-Białej udało się powrócić na drogę ekonomicznej prosperity.
W 2001 na bazie bielskiej filii Politechniki Łódzkiej utworzono Akademię Techniczno-Humanistyczną – uczelnię wyższą typu uniwersyteckiego. W latach 2001–2009 na miejscu wyburzonych zakładów włókienniczych Lenko i Finex wzniesiono wielkie centrum handlowo-rozrywkowe Galeria Sfera – charakterystyczny obiekt architektoniczny w duchu postmodernizmu na brzegu rzeki Białej, krytykowany jednak za „wysysanie” potencjału handlowo-usługowego śródmieścia, przede wszystkim pobliskiej ulicy 11 Listopada. Krajobraz wielu dzielnic uległ ogromnym przekształceniom w związku z inwestycjami drogowymi: śródmiejska obwodnica zachodnia (1995–2006), obwodnica północno-wschodnia w ciągu drogi ekspresowej S1 (2008–2011), przebudowa ulicy Cieszyńskiej w Aleksandrowicach i Wapienicy (2016–2021). Towarzyszyły im liczne kontrowersje i głośne protesty społeczne. Podobnie jak innych współczesnych miast, Bielsko-Białą silnie dotyka suburbanizacja, której skutkiem jest spadek liczby mieszkańców przy jednoczesnym wzroście populacji gmin ościennych. Przedmiotem ożywionej debaty publicznej pozostają długofalowe skutki utraty statusu miasta wojewódzkiego na skutek reformy administracyjnej w 1998, gdy obszar dawnego województwa bielskiego został podzielony, a Bielsko-Białą włączono w skład województwa śląskiego.
Architektura i zabytki
Choć historia Bielska-Białej sięga XIII wieku, większość zabytków pochodzi z XIX i XX stulecia, kiedy miasto, wtedy jeszcze podzielone formalnie na dwa organizmy, stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym i znacznie się rozrosło. Obiekty zabytkowe są różnorodne stylowo, przy czym dominują formy historyzmu – neogotyk, neorenesans, neobarok i eklektyzm – a w mniejszym stopniu również klasycyzm oraz secesja. W dwudziestoleciu międzywojennym powstały liczne budowle w duchu wczesnego modernizmu, a w okresie powojennym socmodernistyczne i w mniejszym stopniu socrealistyczne. Pozostałe style architektoniczne reprezentują przede wszystkim budowle sakralne oraz zachowany sprzed epoki industrialnej zespół staromiejski.
Stare Miasto – historyczne centrum Bielska na Wzgórzu Miejskim z typowym owalnym planem urbanistycznym i regularną siecią uliczną wybiegających z narożników prostokątnego rynku; przeważa tu późnobarokowa i klasycystyczna architektura z XVIII i pierwszej połowy XIX wieku; rewitalizacja przeprowadzana od roku 2003 przywróciła wcześniej zdewastowanemu Staremu Miasta charakter atrakcji turystycznej i centrum życia kulturalno-rozrywkowego:
Rynek
zamek Sułkowskich
katedra św. Mikołaja
ulica Schodowa – popularny wśród artystów zaułek w postaci schodów łączących Rynek z placem Żwirki i Wigury
ulica Podcienie z zabudową podcieniową z początku XIX wieku
pozostałości murów miejskich wzdłuż ulicy Orkana, Waryńskiego i Zamkowej
Bielski Syjon – historyczna dzielnica ewangelicka ukształtowana po wydaniu patentu tolerancyjnego przez cesarza Józefa II w 1781:
kościół Zbawiciela
pomnik Marcina Lutra
Stary Cmentarz Ewangelicki
Studnia Pastorów – grobowiec-pomnik zasłużonych pastorów bielskich;
gmachy szkolne dawnej ewangelickiej szkoły męskiej (1865), żeńskiej (1896) oraz alumneum (1870)
Ulica 11 Listopada – główny deptak miasta i tradycyjne centrum handlowe, wytyczona w latach 1780–1785 jako część traktu środkowogalicyjskiego, charakterystyczna jest dla niej zabudowa kamieniczna z końca XVIII wieku w stylu józefińskim, w jej ciągu znajdują się również historyczne rynki miasta Białej: plac Wojska Polskiego i plac Wolności
Architektura neostylowa i secesyjna tzw. Małego Wiednia z przełomu XIX i XX wieku, m.in.:
ratusz
Teatr Polski
dworzec kolejowy Bielsko-Biała Główna
gmach poczty głównej wg projektu z 1898 analogicznego do budynków pocztowych w Krakowie i Lublanie (ul. 1 Maja 2)
hotel President
dawny hotel Pod Orłem
zespół dawnej Komunalnej Kasy Oszczędności w obrębie placu Bolesława Chrobrego i ulicy Przechód (1889, rozbudowa 1908–1910)
kamienica Pod Żabami
kamienica Viktora Burdy z nadrzeczną fasadą przy moście na ulicy 11 Listopada (1893)
kamienica przy ul. Barlickiego 1 projektu Maxa Fabianiego (1900)
kamienica Valentina Jakubeckiego przy ul. Stojałowskiego 51 projektu Leopolda Bauera (1903)
pałacyk Emanuela Rosta juniora
zespół gmachów publicznych przy ul. Słowackiego:
dawny wieloużytkowy gmach szkół średnich, obecnie siedziba Zespołu Szkół Elektrycznych, Elektronicznych i Mechanicznych (ul. Słowackiego 24, 1883)
hala sportowa ZSEEiM (ul. Słowackiego 19, 1891)
Kubiszówka (Dom Kultury im. Wiktorii Kubisz), pierwotnie hala sportowa Miejskiego Towarzystwa Gimnastycznego (ul. Słowackiego 17, 1898)
dawne starostwo powiatowe, obecnie jedna z siedzib Sądu Rejonowego (ul. Słowackiego 15, 1903)
gmach Bielskiej Szkoły Przemysłowej
zabudowa ulicy 3 Maja i ulicy Norberta Barlickiego
kościół Opatrzności Bożej (katolicki)
kościół Marcina Lutra (ewangelicki)
kościół św. Trójcy (katolicki)
kościół św. Stanisława w Starym Bielsku (katolicki) – najstarsza gotycka świątynia miasta
kościół Jana Chrzciciela w Starym Bielsku (ewangelicki)
kościół św. Barbary w Mikuszowicach (katolicki) – drewniany
domy sukienników na Górnym Przedmieściu wzdłuż ulicy Cieszyńskiej i Jana III Sobieskiego z I połowy XIX wieku:
muzeum Dom Tkacza
wille fabrykanckie z przełomu XIX i XX wieku w centrum, na Górnym Przedmieściu oraz w podgórskich dzielnicach Olszówka i Mikuszowice, m.in.:
willa Theodora Sixta
willa Carla Johanna Bartelmussa (ul. Zdrojowa 6, 1872)
willa Carla Korna (ul. Mickiewicza 21, 1883)
willa Emanuela Rosta seniora (ul. Legionów 21, 1889)
willa Hermanna Schneidera (ul. Mickiewicza 27, 1904)
willa Eduarda Zipsera
Aleje Sułkowskiego – modernistyczna dzielnica mieszkaniowa wzniesiona w latach 1934–1937 w zakolu rzeki Białej na terenie dawnych ogrodów zamkowych
gmachy publiczne okresu międzywojennego, m.in.:
zespół budynków I Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika
siedziba Narodowego Banku Polskiego (ul. Sixta 19, wybudowana w latach 1928–1931)
siedziba Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ul. Sixta 16, 1927)
siedziba I Urzędu Skarbowego, dawne Zakłady Górnicze Silesia (ul. Sixta 17, 1921)
nowy gmach Komunalnej Kasy Oszczędności na pl. Chrobrego z witrażową panoramą miasta (1938)
budynek straży pożarnej przy ul. Grunwaldzkiej 20 (1928)
Dom Oficerski (pl. Zwycięstwa, 1928)
Dom Żołnierza
zabytki industrialne – dawne fabryki włókiennicze i inne, m.in.:
Stara Fabryka – siedziba muzeum techniki
gazownia miejska
kompleks dawnej fabryki maszyn Gustav Josephy's Erben, później BEFAMA (ul. Powstańców Śląskich 2–4)
dawna fabryka wódek i likierów Jacoba Grossa, później Polmos Bielsko-Biała, obecnie przebudowana na lofty (ul. Stojałowskiego 61)
zespół fabryczno-willowy A. Mänhardta i F. Hähnela, obecnie centrum handlowe Bogmar (ul. Partyzantów 20–24, po 1870)
dawna elektrownia miejska i zajezdnia tramwajowa (ul. Partyzantów 64–66, 1895)
zabudowa dzielnicy przemysłowej w rejonie ulic Podwale, Stanisława Okrzei i Michała Grażyńskiego
zabytki kultury żydowskiej, m.in.:
cmentarz żydowski
dawna siedziba gminy wyznaniowej, obecnie jedna z siedzib Sądu Rejonowego (ul. Mickiewicza 22, 1904)
grodzisko w Starym Bielsku
dwór lipnicki
dwór Pruszyńskich w Hałcnowie
Nowy Cmentarz Ewangelicki
cmentarz ewangelicki przy ul. Piłsudskiego
cmentarze katolickie przy ul. Grunwaldzkiej i Cmentarnej
osiedle robotnicze przy ul. Michałowicza z lat 1909–1911
osiedle Grunwaldzkie – socrealistyczne z lat 50. XX wieku
schronisko PTTK Szyndzielnia – najstarsze murowane schronisko turystyczne w Beskidzie Śląskim
W rejestrze zabytków województwa śląskiego w październiku 2022 znajdowało się 247 obiektów z Bielska-Białej. Gminna ewidencja zabytków z 2018 obejmuje 1278 pozycji.
Demografia
31 grudnia 2021 liczba ludności Bielska-Białej wyniosła 168 835 osób, w tym 79 740 (47,2%) mężczyzn i 89 095 (52,8%) kobiet. Oznacza to, że na 100 mężczyzn przypadało 112 kobiet. 56,4% mieszkańców Bielska-Białej była w wieku produkcyjnym, 17,5% w wieku przedprodukcyjnym, a 26,0% mieszkańców w wieku poprodukcyjnym. Populacja miasta stanowiła 3,77% populacji województwa śląskiego. Gęstość zaludnienia wynosiła 1356 osób na km².
Przyrost naturalny według danych za rok 2020 był ujemny, wynosił –610 (–3,58 w przeliczeniu na tysiąc mieszkańców). W mieście urodziło się 1519 dzieci i zarejestrowano 2129 zgonów. Współczynnik dzietności na poziomie 1,44 był o nieco wyższy niż w skali województwa i całej Polski. Saldo migracji wewnętrznych wyniosło w 2020 –355, natomiast zagranicznych +24. Zawarte zostały 592 małżeństwa. 28,6% mieszkańców była stanu wolnego, 55,0% żyła w małżeństwie, 6,9% było po rozwodzie, a 9,4% to wdowy i wdowcy.
W momencie połączenia Bielska i Białej w 1951 miasto liczyło około 60 tysięcy mieszkańców. Na przestrzeni lat liczba ludności wzrastała wraz z rozwojem przemysłu i przyłączaniem pobliskich miejscowości, w szczególnie skokowy sposób w latach 70. XX wieku. Najwyższą liczbę ludności (184 421) Bielsko-Biała osiągnęło w 1991. Odtąd, podobnie jak w większości miast w Polsce, obserwuje się stopniowy spadek populacji. W latach 2002–2021 liczba mieszkańców zmalała o 5,1%. Według prognoz GUS w 2025 Bielsko-Biała ma liczyć 161,9 tysięcy, w 2035 – 150,4 tysięcy, a w 2050 – 133,3 tysięcy mieszkańców.
Zmiany liczby ludności Bielska-Białej na przestrzeni lat (dla czasów sprzed 1951 suma danych dla Bielska i Białej):
Liczba ludności w podziale na poszczególne osiedla samorządowe (jednostki pomocnicze gminy) kształtowała się 31 grudnia 2017 następująco:
Struktura etniczna i językowa
W Narodowym Spisie Powszechnym Ludności i Mieszkań 2021 99,30% mieszkańców Bielska-Białej (167 913 osób) zadeklarowało narodowość polską. 2,30% zadeklarowało inną narodowość (jako jedyną lub wspólnie z polską), w tym: 0,66% (1108 osób) śląską, 0,21% (321 osób) niemiecką, 0,20% (335 osób) ukraińską, 0,19% (313 osób) angielską i 0,13% (222 osób) włoską.
W świetle tego samego spisu 99,70% bielszczan (168 582 osób) posługuje się w kontaktach domowych językiem polskim. Inne najczęściej używane języki (wyłącznie lub wspólnie z polskim) to: angielski (2,30%, 3893 osób), niemiecki (0,44%, 743 osób), włoski (0,23%, 388 osób), śląski (0,19%, 319 osób), ukraiński (0,16%, 275 osób) i rosyjski (0,13%, 227 osób).
Gospodarka
Struktura ekonomiczna
Pod koniec 2021 w rejestrze REGON zarejestrowanych było 27 799 podmiotów gospodarki narodowej, z tego 26 724 (96,13%) w sektorze prywatnym i 597 (2,14%) w sektorze publicznym. Dominowały w liczbie 26 619 przedsiębiorstwa zatrudniające do 9 pracowników, ponad tysiąc zatrudnionych miały jedynie trzy zakłady. Struktura bielskich przedsiębiorstw wg branży prezentowała się następująco:
handel hurtowy i detaliczny – 25%
działalność profesjonalna naukowa i techniczna – 14%
budownictwo – 12%
przetwórstwo przemysłowe – 10%
obsługa rynku nieruchomości – 7%
opieka zdrowotna i pomoc społeczna – 7%
pozostała działalność – 7%
transport i gospodarka magazynowa – 6%
edukacja – 5%
finanse i ubezpieczenia – 4%
zakwaterowanie i gastronomia – 3%
Stopa bezrobocia wyniosła na koniec 2021 jedynie 2,2% i należała do wyraźnie niższych niż średnia krajowa i wojewódzka, spośród miast województwa śląskiego niższa była jedynie w Katowicach i Tychach. Współczynnik zatrudnienia wynosił 458 osób na 1000 mieszkańców. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w Bielsku-Białej wynosiło 5 789,65 zł, co odpowiadało 96,5% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w Polsce. Wśród aktywnych zawodowo mieszkańców 4700 osób wyjeżdżało do pracy do innych miast, a 24 302 osoby przyjeżdżało do pracy spoza gminy, co oznacza, że saldo przyjazdów i wyjazdów do pracy wynosiło 19 602. 42,9% osób pracowało w przemyśle i budownictwie, 21,3% w sektorze usługowym, 2,3% w sektorze finansowym, a 0,9% w rolnictwie.
Przemysł
Historycznie Bielsko-Biała było ważnym ośrodkiem przemysłowym, w szczególności przemysłu włókienniczego, który jednak zupełnie stracił na znaczeniu w wyniku transformacji gospodarczej po 1989. Do nielicznych już dziś zakładów kontynuujących te tradycje należą fabryka szczotek i pędzli Befaszczot, Bielskie Zakłady Obuwia BEFADO, fabryka zamków błyskawicznych Zipper (dawny ZAMPOL) i producent tkanin wełnianych Rytex.
Obecnie najrozleglejszy areał przemysłowy znajduje się w północnej części miasta na pograniczu Komorowic, Starego Bielska i Dolnego Przedmieścia – to dawna Fabryka Samochodów Małolitrażowych po transformacji przejęta przez Fiat Auto Poland (od 2015 pod nazwą FCA Poland). Podczas gdy właściwa produkcja samochodów odbywa się w Tychach, w bielskim zakładzie produkowane są silniki Diesla i silniki benzynowe. Od 2000 areał ten jest jednym z podobszarów Katowickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. W kolejnych latach włączone do niej zostały kolejne tereny w Wapienicy (Park Przemysłowy i Usługowy przy drodze ekspresowej S52), Komorowicach (w rejonie ulicy Bestwińskiej oraz Konwojowej) i Lipniku (w rejonie ulicy Piekarskiej). W 2021 na terenach należących do KSSE o powierzchni 82 ha działało dwadzieścia przedsiębiorstw zatrudniających ponad 4,6 tysiąca pracowników. Były to: Atepaa, Avio Polska, Cooper Standard Polska, Cornaglia Poland, Eaton Automotive Systems, Electropoli Poland, FCA Powertrain Poland, FCA Services Poland, Henkel Polska, Ingest Facility, Marelli Bielsko-Biała, Makita, Mercedes Martruck Pojazdy Specjalne, multiform Dariusz Krywult, MDM NT, Polmotors, Szczęśniak Pojazdy Specjalne, Takoni, TI Poland oraz ZF Steering Systems Poland. Przeważały wśród nich firmy związane z branżą motoryzacyjną.
Na terenie wapienickiego Parku Przemysłowego i Usługowego powstał w 2006 Beskidzki Inkubator Technologiczny. Przy FCA Poland działa Instytut Badań i Rozwoju Motoryzacji Bosmal.
Do innych ważnych zakładów przemysłowych z siedzibą w Bielsku-Białej należą Zakłady Tłuszczowe Bielmar (producent margaryn, olejów i pasz), Śląska Wytwórnia Wódek Gatunkowych POLMOS Bielsko-Biała (producent m.in. wódki Extra Żytnia), GE Power Controls (branża elektroenergetyczna), fabryka śrub Bispol, Signify Poland (dawniej Philips Lighting Bielsko), Proseat (producent komponentów samochodowych), Aluprof (branża wyrobów aluminiowych).
W licznych opracowaniach wyróżnia się Bielski Okręg Przemysłowy obejmujący m.in. Bielsko-Białą, Czechowice-Dziedzice, Cieszyn, Skoczów, Żywiec i Andrychów.
Handel
Bielsko-Biała należy do miast o najwyższym nasyceniu powierzchnią handlową w Polsce. Według raportu Colliers International z 2019 wynosiło ono 1151 m² na 1000 mieszkańców. Łącznie miasto dysponowało 197 000 m² powierzchni handlowej. Aż jedna trzecia z tej liczby (64 100 m²) przypadała na największe centrum handlowo-rozrywkowe, którym jest położona w ścisłym centrum przy ulicy Mostowej Galeria Sfera. Składa się ona z dwóch obiektów – Sfera I i Sfera II – wzniesionych w miejscu dawnych zakładów przemysłowych i oddanych do użytku odpowiednio w 2001 oraz 2009. W bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się szereg innych obiektów handlowych na czele ze Spółdzielczym Domem Handlowym „Klimczok” należącym do PSS Społem, który powstał w 1988 i wtedy należał do największych w Polsce.
Inne duże centra handlowo-rozrywkowe to Gemini Park przy ulicy Bora-Komorowskiego otwarty w 2009 i rozbudowany w 2014 (z hipermarketem Bi1) oraz Sarni Stok przy ulicy o tej samej nazwie istniejące od 2001 (z supermarketami Carrefour i Media Markt). W 2014 otwarto Retail Park Karpacka. W mieście znajdują się również hipermarkety Auchan, Kaufland, Makro, Castorama i Leroy Merlin, szereg supermarketów i mniejszych placówek handlowych. Spośród gęstej niegdyś sieci sklepów samoobsługowych PSS Społem istniało w 2022 oprócz „Klimczoka” jeszcze dziesięć.
Tradycyjnym deptakiem handlowym jest ulica 11 Listopada. Liczba sklepów i punktów usługowych zlokalizowanych przez niej w ostatnich latach wyraźnie jednak spadła, co często przypisywane jest negatywnemu wpływowi dużych centrów handlowych. Targowiska miejskie znajdują się przy ulicy Lompy oraz Broniewskiego, istnieje też targowisko o nieuregulowanym statusie w dzielnicy Komorowice.
Do najważniejszych imprez targowych odbywających się w Bielsku-Białej należą Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB organizowane przez ZIAD Bielsko-Biała, a także te, których organizacja jest w gestii Biura Promocji i Wystaw ASTRA: Międzynarodowe Targi Budownictwa „Twój Dom”, Targi Technik Grzewczych i Oszczędności Energii „Instal-System” i Międzynarodowe Targi EKOStyl. Głównym miejscem odbywania się targów jest hala wielofunkcyjna przy ulicy Karbowej.
Transport
Transport kolejowy
Bielsko-Biała stanowi współcześnie węzeł kolejowy regionalnego znaczenia. Początki kolei w mieście sięgają roku 1855, a obecny układ torów istnieje od 1888.
Przez miasto przebiegają trzy linie kolejowe:
nr 139 Katowice – Skalite Serafinov – pierwszorzędna, czynna w ruchu pasażerskim i towarowym
nr 117 Bielsko-Biała – Kalwaria Zebrzydowska Lanckorona – drugorzędna, czynna w ruchu pasażerskim i towarowym
nr 190 Bielsko-Biała – Czeski Cieszyn – drugorzędna, nieczynna na odcinku do Skoczowa od stycznia 2009, rozważane są plany rewitalizacji
Na terenie miasta znajduje się dwanaście stacji i przystanków kolejowych (z tego osiem czynnych w ruchu pasażerskim), przy czym najwięcej połączeń obsługuje dworzec Bielsko-Biała Główna położony na Dolnym Przedmieściu (adres: Warszawska 2). Zgodnie z klasyfikacją wprowadzoną w należy do kategorii dworców wojewódzkich, wcześniej był klasyfikowany jako dworzec kategorii B z roczną odprawa podróżnych w przedziale 1 – 2 mln.
Przewozy regionalne na linii nr 139 obsługuje spółka Koleje Śląskie (linia S5 Katowice – Żywiec/Zwardoń), a na linii nr 117 spółka Polregio (połączenia do Wadowic i Krakowa). Z dworca Bielsko-Biała Główna odjeżdżają również dalekobieżne pociągi spółki PKP Intercity, w tym Pendolino do Warszawy i Gdyni.
Transport drogowy
Przez Bielsko-Białą przechodzą drogi:
droga ekspresowa S1 – jej bielski odcinek tworzy północno-wschodnia obwodnica miasta, w planach jest dalsza rozbudowa w kierunku Mysłowic
droga ekspresowa S52 – droga wylotowa w kierunku Cieszyna stanowiąca zarazem część obwodnicy północnej (ulica Bohaterów Monte Cassino)
droga krajowa nr 1 – droga wylotowa w kierunku Pszczyny i Katowic (północny fragment ulicy Warszawskiej)
droga krajowa nr 52 – droga wylotowa w kierunku Wadowic i Krakowa (ulica Krakowska), ponadto należy do niej większa część ulicy Żywieckiej
droga wojewódzka nr 940 – fragmenty ulicy Lwowskiej, Wyzwolenia i Niepodległości = droga wewnętrzmiejska łącząca węzeł Bielsko-Biała Rosta z DK52
droga wojewódzka nr 942 – docelowo biegnie do Szczyrku i Wisły, na obszarze miasta ma po zmianach skomplikowany przebieg obejmujący fragmenty ulic Żywieckiej, Bystrzańskiej, Partyzantów, Bora-Komorowskiego, Andersa, Cieszyńskiej i Międzyrzeckiej
W ciągu dróg ekspresowych S1 i S52 znajduje się siedem węzłów bezkolizyjnych: Bielsko-Biała Wapienica (skrzyżowanie S52 i DW942), Bielsko-Biała Francuska, Bielsko-Biała Andersa, Bielsko-Biała Komorowice (skrzyżowanie S1, S52 i DK1), Bielsko-Biała Rosta (skrzyżowanie S1 i DW 940), Bielsko-Biała Lipnik (skrzyżowanie S1 i DK 52) oraz Bielsko-Biała Mikuszowice (skrzyżowanie S1, DK 52 i DW 942).
Aleja Andersa i ulica Bora-Komorowskiego stanowią Śródmiejską Obwodnicę Zachodnią, która łączy dzielnicę Leszczyny, Kamienica, Aleksandrowice i Stare Bielsko do węzła Bielsko-Biała Andersa, a w jej ciągu znajduje się dwupoziomowy węzeł Hulanka. Faktycznie charakter drogi przelotowej ma śródmiejski ciąg uliczny Warszawska – 3 Maja – Zamkowa – Partyzantów rozbudowany do obecnej postaci głównie w latach 70. XX wieku, gdy doszło przy tej okazji do wyburzenia bielskiego podzamcza.
Według rankingu z czerwca 2021 w Bielsku-Białej na 1000 mieszkańców przypadało 826,7 zarejestrowanych pojazdów, w tym 681,3 samochodów osobowych, co oznacza, że było to dziewiąte najbardziej zmotoryzowane miasto w Polsce i drugie (po Katowicach) w województwie śląskim.
Komunikacja publiczna
System komunikacji miejskiej w mieście istnieje od 1895. W latach 1895–1971 wchodziła w jego skład sieć tramwajowa (początkowo jedna, następnie dwie linie), a od 1927 także autobusowa – obecnie jedyna. Głównym przewoźnikiem jest Miejski Zakład Komunikacyjny w Bielsku-Białej (MZK), który w 2022 obsługiwał przewozy na 40 liniach autobusowych dziennych i dwóch nocnych. Cztery z nich wyjeżdżały poza granice miasta – do Czechowic-Dziedzic, Bystrej, Wilkowic i Janowic. Siedziba MZK wraz z zajezdnią znajduje się w Olszówce Dolnej, przy ulicy Długiej. Przystanki w Bielsku-Białej obsługują również trzy linie przewoźnika PKM Czechowice-Dziedzice (PKM) oznaczone numerami 5, VII oraz X (dla odróżnienia od „siódemki” i „dziesiątki” bielskiej). Taryfy i rozkłady jazdy obu przewoźników nie są skoordynowane.
Regionalną komunikację autobusową w obrębie powiatu bielskiego, a także w kierunku Kęt, Andrychowa i Chybia, obsługuje samorządowy przewoźnik Komunikacja Beskidzka (KB) powstały w 2021 z przekształcenia dawnego PKS Bielsko-Biała. Dworzec autobusowy, z którego rozpoczynają kursy linie KB (numerowane od 100 w górę) oraz dalekobieżne połączenia autobusowe, znajduje się przy ulicy Warszawskiej naprzeciwko dworca Bielsko-Biała Główna. Połączenia pozapowiatowe – a także konkurencyjne wobec Komunikacji Beskidzkiej linie np. do Szczyrku – obsługuje szereg przewoźników prywatnych. Ich przystanki początkowe rozlokowane są w pobliżu dworca: przy ulicy Warszawskiej, Podwale oraz Wałowej.
Transport lotniczy
W dzielnicy Aleksandrowice znajduje się cywilne lotnisko sportowe z 660-metrową trawiastą drogą startową. Zostało oddane do użytku w 1936, obecnie należy do Aeroklubu Bielsko-Bialskiego. W latach 2006–2008 w podbielskim Kaniowie wybudowano Park Technologiczny Przemysłu Lotniczego (obecnie pod nazwą Bielski Park Technologiczny Lotnictwa, Przedsiębiorczości i Innowacji) składający się hangarów o powierzchni 2500 m², stacji paliw, hal produkcyjnych o łącznej powierzchni 7500 m², a także lotniska Kaniów z 700-metrową betonową drogą startową. W 2010 otwarto lądowisko sanitarne zlokalizowane przy Szpitalu Wojewódzkim.
W odległości do 100 km od Bielska-Białej znajdują się trzy lotniska międzynarodowe:
port lotniczy Kraków-Balice
port lotniczy Katowice-Pyrzowice
port lotniczy Ostrawa
Infrastruktura
Infrastruktura sieciowa
Jednostką odpowiedzialną za eksploatację oraz właścicielem urządzeń związanych z dostawą energii elektrycznej na obszarze Bielska-Białej są Tauron Dystrybucja S.A. Oddział w Bielsku-Białej oraz Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. Oddział w Katowicach. W mieście znajduje się osiem stacji rozdzielczych 110/SN, a łączna długość linii wysokiego napięcia w 2017 wynosiła niecałe 94 km, natomiast linii średniego napięcia – 560,5 km.
Gaz rozprowadza Polska Spółka Gazownictwa sp. z o.o. – Oddział w Zabrzu poprzez 1037,3 km sieci wysokiego, średniego i niskiego ciśnienia oraz 24 stacji gazowych (stan na rok 2014), obsługiwanych przez Rozdzielnię Gazu w Bielsku-Białej.
Koncesję na wytwarzanie ciepła posiadają podmioty Tauron Ciepło sp z o.o. oraz Przedsiębiorstwo Komunalne THERMA sp. z o.o.. Sieć ciepłownicza liczy 182,21 km (stan na rok 2021) i zasilana jest z dwóch centralnych źródeł ciepła: Elektrociepłowni Bielsko-Biała (EC1) i Elektrociepłowni Bielsko-Północ (EC2), wchodzących w skład Zespołu Elektrociepłowni Bielsko-Biała, a także kotłowni olejowych i olejowo-gazowych spółki THERMA. Na terenie miasta eksploatowanych jest 1025 wysokoparametrowych węzłów cieplnych.
Obsługą sieci wodociągowej (2085 km) i kanalizacyjnej (1322 km) na terenie Bielska-Białej, jak i okolicznych miejscowości, zajmuje się spółka AQUA S.A. Spółka posiada dwie duże i kilka mniejszych stacji uzdatniania wody oraz dwie mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków. Największe ujęcia znajdują się w Kobiernicach na rzece Sole, w dolinie rzeki Wapienica oraz na rzece Żylica w Szczyrku.
Infrastruktura socjalna i bezpieczeństwo
Największym obiektem służby zdrowia w mieście jest wybudowany w latach 1983–2002 Szpital Wojewódzki przy alei Armii Krajowej, dysponujący 18 oddziałami i 18 poradniami specjalistycznymi (stan na rok 2022). W 2012 połączone zostały w jedną placówkę pod nazwą Beskidzkie Centrum Onkologii – Szpital Miejski im. Jana Pawła II trzy szpitale położone w centralnych dzielnicach miasta: przy ulicy Wyspiańskiego (dawny szpital miejski Bielska istniejący od 1893), przy ulicy Wyzwolenia (dawny szpital miejski Białej istniejący od 1910) oraz przy ulicy Emilii Plater (istniejący od 1985). W mieście działa również Szpital Pediatryczny przy ulicy Sobieskiego oraz Bielskie Centrum Psychiatrii „Olszówka”. Do placówek prywatnych należą Szpital Chirurgii Małoinwazyjnej i Rekonstrukcyjnej, Szpital św. Łukasza i Szpital Pod Bukami. Łącznie na prowadzonej przez NFZ liście poradni i gabinetów podstawowej opieki zdrowotnej mieszczących się w Bielsku-Białej w 2022 widniało 106 pozycji, a na liście przychodni specjalistycznych 196 pozycji. W lipcu 2022 funkcjonowało w mieście 57 ogólnodostępnych aptek. Bielskie pogotowie ratunkowe z siedzibą przy ulicy Emilii Plater obejmuje zasięgiem miasto Bielsko-Biała oraz powiat bielski, w 2021 posiadało dwanaście karetek. W mieście znajduje się delegatura Śląskiego Oddziału Wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia.
Jednostką powołaną do wykonywania zadań z zakresu opieki socjalnej jest Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej (MOPS). W 2021 z jego usług korzystało 3026 osób, czyli 1,8% mieszkańców Bielska-Białej. W mieście działa (stan na rok 2022): 28 żłobków (w tym trzy publiczne) oraz 5 klubów dziecięcych, 15 placówek wsparcia dziennego (w tym jedna w strukturze MOPS, jedenaście w ramach Zespołu Placówek Dzieci i Młodzieży PARASOL oraz trzy niepubliczne), osiem domów pomocy społecznej (w tym cztery prowadzone przez miasto), trzy noclegownie i schroniska dla bezdomnych, Środowiskowy Dom Samopomocy „Podkowa”, Spółdzielnia Socjalna SYNERGIA, Podbeskidzki Ośrodek Interwencji Kryzysowej i Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. W czerwcu 2022 na terenie miasta funkcjonowało jedenaście zakładów pracy chronionej i jeden zakład aktywności zawodowej. W 2019 przy ulicy Wzgórze 14 powstało Miejskie Centrum Usług Społecznościowych, którego częścią jest Klub Integracji Społecznej.
Nad bezpieczeństwem mieszkańców czuwa Państwowa Straż Pożarna z komendą miejską oraz jednostką ratowniczo-gaśniczną nr 1 przy ulicy Leszczyńskiej i jednostką ratowniczo-gaśniczą nr 2 przy ulicy Wapienickiej, dziewięć jednostek Ochotniczej Straży Pożarnej oraz Policja z komendą miejska przy ulicy Wapiennej i czterema komisariatami na terenie miasta. Porządku publicznego strzeże Straż Miejska z siedzibą przy ulicy Kołłątaja, która ponadto jest operatorem miejskiego monitoringu.
Turystyka
W Bielsku-Białej znajduje się jeden certyfikowany punkt informacyjny: Miejskie Centrum Informacji Turystycznej przy placu Ratuszowym 4. Darmowe mapy i przewodniki w języku polskim, angielskim, niemieckim, francuskim i rosyjskim dostępne są również na stronach internetowych MCIT. Istnieją też komercyjne pozycje książkowe.
Szlaki turystyczne
Wraz z wprowadzeniem Miejskiego Systemu Informacji w 2009 wytyczono w obrębie historycznego centrum dziewięć tematycznych szlaków spacerowych: Średniowieczne Bielsko, Od grodziska do miasta, Trakt cesarski, Mały Wiedeń, Zabytki przemysłu i techniki, Polski ruch narodowy, Katolicy w Bielsku i Białej, Śladami ewangelików i Szlak kultury żydowskiej. Obiekty zabytkowe zostały oznaczone jednolitymi tabliczkami z opisami w języku polskim i angielskim. Orientacji pomagają charakterystyczne drogowskazy i mapy rozmieszczone w najważniejszych punktach śródmieścia. Wydane zostały przewodniki po szlakach (w języku polskim, angielskim i niemieckim) dostępne w formie papierowej oraz do ściągniecia na stronach MCIT.
Bliskość gór powoduje, że południowe dzielnice oplecione są gestą siecią szlaków turystycznych PTTK. Z Olszówki Górnej na Szyndzielnię prowadzi całoroczna kolej gondolowa (linia o długości 1810 m i przewyższeniu 449 m). Poza kontekstem górskim wytyczony został „Szlak 700-lecia Bielska” prowadzący od głównego dworca kolejowego przez Dolne Przedmieście, Stare Miasto, Górne Przedmieście, Stare Bielsko na wzgórze Trzy Lipki. Łączna długość siedemnastu szlaków PTTK na terenie miasta wynosi 94,5 km. W dzielnicy Straconka bierze swój początek Mały Szlak Beskidzki. Szlaki piesze uzupełnia na stokach gór należących do Beskidu Śląskiego sieć tras rowerowych Enduro Trails. W granicach miasta przebiega dziewięć znaczonych tras narciarskich (sześć w Beskidzie Śląskim i trzy w Beskidzie Małym) o łącznej długości 59,3 km. Przez północno-zachodnią część Bielska-Białej (Wapienica, Stare Bielsko) przebiega międzynarodowy szlak rowerowy Kraków – Morawy – Wiedeń i jedna z odnóg Wiślanej Trasy Rowerowej. Z inicjatywy Beskidzkiego Towarzystwa Cyklistów wytyczonych zostało kilka lokalnych rowerowych tras turystycznych. W mieście znajduje się jeden obiekt ze Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego – muzeum Stara Fabryka – oraz dwa ze Szlaku Architektury Drewnianej: Dom Tkacza oraz kościół św. Barbary.
Baza noclegowa
Według listy umieszczonej na stronach Miejskiego Centrum Informacji Turystycznej w 2022 w Bielsku-Białej istniało 60 obiektów noclegowych, w tym:
12 hoteli
4 czterogwiazdkowe: Papuga Park Hotel, Parkhotel Vienna, Qubus Hotel, Sahara
4 trzygwiazdkowe: Ibis Styles (dawna Magura), Marczewski, Na Błoniach, Wróblówka
2 dwugwiazdkowe: Dębowiec, Passione
2 z jedną lub bez gwiazdki: Beskid, Aparthotel Ventus Rosa
7 hosteli: 4You, Beskid Park, Biała, Bielsko, Hello, Zakątek, Zgrabna
2 schroniska młodzieżowe: Dom Turysty PTTK, Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM im. Bolka i Lolka
3 schroniska górskie: Klimczok, Kozia Góra, Szyndzielnia
2 kempingi: Beskid nr 99, Ondraszek nr 57
2 motele: Na Skarpie, Casa di Fulvio Maria Viola
32 inne obiekty (pensjonaty, pokoje gościnne, apartamenty na wynajem)
Kultura
Ośrodki kultury
W Bielsku-Białej znajduje się kilka instytucji publicznych organizujących życie kulturalne:
Bielskie Centrum Kultury im. Marii Koterbskiej istnieje od 1988 i ma swoją siedzibę w Domu Muzyki przy ulicy Słowackiego 27. Jest organizatorem szeregu imprez cyklicznych odbywających się w mieście, takich jak: Festiwal Kompozytorów Polskich, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Sakralnej „Sacrum in Musica”, Jazzowa Jesień, Lato z Kulturą (cykl weekendowych koncertów plenerowych w okresie wakacyjnym), wybory Miss i Mistera Beskidów czy Dni Bielska-Białej. Częścią zespołu BCK są: Bielska Orkiestra Kameralna, Bielska Orkiestra Dęta, Bielski Chór Kameralny, chór młodzieżowy Ave Sol, Zespół Pieśni i Tańca „Bielsko”, dziecięcy Zespół Tańca i Piosenki „Jarzębinki”, a także Galeria Środowisk Twórczych.
Regionalny Ośrodek Kultury – istniejący w obecnej formie od 2000 (za czasów województwa bielskiego jako Wojewódzki Dom Kultury) – to instytucja wojewódzka, która organizuje m.in. Tydzień Kultury Beskidzkiej (międzynarodowy festiwal folklorystyczny odbywający się od 1964 co roku w okresie wakacyjnym, prymarnie w Wiśle, Szczyrku, Oświęcimiu, Żywcu i Makowie Podhalańskim, ale niektóre wydarzenia również w Bielsku-Białej) i Międzynarodowy Konkurs Chórów „Gaude Cantem”, wydaje kwartalnik „Relacje Interpretacje” oraz rocznik „Kalendarz Kulturalny Województwa Śląskiego”, a także prowadzi galerię sztuki w swojej siedzibie przy ulicy 1 Maja 8.
Miejski Dom Kultury – założony w 1996 – tworzy trzynaście placówek: Dom Kultury Włókniarzy (siedziba główna przy ulicy 1 Maja 12, dawniej Międzyzakładowy Dom Kultury), Dom Kultury im. Wiktorii Kubisz (tzw. Kubiszówka przy ulicy Słowackiego), dzielnicowe ośrodki kultury w Hałcnowie, Kamienicy, Komorowicach, Lipniku, Mikuszowicach, Olszówce, Starym Bielsku i Wapienicy, świetlica na Obszarach, Klub Nauczyciela oraz Galeria Fotografii B&B prowadzona przez Inez Baturo. MDK jest organizatorem FotoArtFestival, Ogólnopolskiego Konkursu Malarstwa Nieprofesjonalnego im. Ignacego Bieńka, Międzynarodowego Konkursu Plastycznego „Bohúňova Paleta” i dalszych wydarzeń, wraz z Bielskim Centrum Kultury i Grupą Twórczą „Ferment” jest też współorganizatorem Festiwalu Kabaretowego „Fermenty”.
Wojskowy Ośrodek Kultury „Dom Żołnierza” przy ulicy Broniewskiego
Spółdzielcze Centrum Kultury BEST na osiedlu Złote Łany.
Teatry, kina, galerie
Miasto posiada dwie publiczne instytucje teatralne:
Teatr Polski to teatr dramatyczny, który powstał po II wojnie światowej jako następca założonego w 1890 niemieckiego Stadttheater Bielitz i przejął jego historyczną siedzibę przy ulicy 1 Maja 1. Od 2013 dyrektorem naczelnym i artystycznym jest Witold Mazurkiewicz, wcześniej funkcję tę pełnił Robert Talarczyk.
Teatr Lalek Banialuka został założony w 1947 z inicjatywy Jerzego Zitzmana i Zenobiusza Zwolskiego. Należy do czołowych placówek tego typu w Polsce, od 1966 jest organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Lalkarskiej (co dwa lata w maju).
Ponadto liczne spektakle są wystawiane na przez Bielskie Centrum Kultury im. Marii Koterbskiej, a działalność teatralną nieprofesjonalną prowadzi założone w 1999 Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne „Teatr Grodzki”.
Bielsko-Biała znane jest jako miasto, w którym ma swoją siedzibę Studio Filmów Rysunkowych – jedna z pięciu wytwórni filmów animowanych, jakie założono w Polsce Ludowej. Istnieje od 1947, powstały w nim takie bajki jak Reksio, Bolek i Lolek, Porwanie Baltazara Gąbki, Pampalini łowca zwierząt i szereg dalszych. Do najnowszych dzieł należy serial Kuba i Śruba kręcony w latach 2011–2016. W 2022 rozpoczęła się budowa na terenie siedziby wytwórni przy ulicy Cieszyńskiej 22–24 Interaktywnego Centrum Bajki i Animacji, które ma pełnić funkcję muzeum i tematycznego centrum rozrywkowo-edukacyjnego w oparciu o dorobek SFR. W związku z budową zawieszona została działalność kina Studio, które jest – po likwidacji kin Apollo i Rialto w 2002 – jedynym kinem studyjnym w mieście. Poza nim w Bielsku-Białej znajdują się dwa multipleksy: Helios w centrum handlowym Galeria Sfera oraz Cinema City w centrum handlowym Gemini Park.
Największą galerią sztuki jest Galeria Bielska BWA. To instytucja samorządowa założona w 1994 z przekształcenia dawnego Biura Wystaw Artystycznych. Mieści się w dawnym Pawilonie Plastyków przy ulicy 3 Maja 11, a od 2020 ma również drugą siedzibę w historycznej willi Theodora Sixta. Jest organizatorem Bielskiego Festiwalu Sztuk Wizualnych i Biennale Malarstwa „Bielska Jesień” (ogólnopolski konkurs malarski odbywający się w Bielsku-Białej od 1962). Przy Galerii Bielskiej BWA działa klubokawiarnia Aquarium, która jest miejscem odbywania się licznych wydarzeń kulturalnych i społecznych. Wśród placówek prywatnych długą tradycją cieszą się Galeria Wzgórze założona w 1987 przez Franciszka Kukiołę oraz Galeria Sztuki Współczesnej przy pracowni rzeźby i ceramiki Ars Nova istniejąca od 1991.
Biblioteki
Rolę miejskiej biblioteki publicznej pełni Książnica Beskidzka, która poza swoją główną siedzibą przy ulicy Słowackiego 17A ma również siedemnaście oddziałów dzielnicowych. Przy ulicy Komorowickiej 48 (pałacyk Rosta) mieści się Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka.
Muzea
Muzeum Historyczne w Bielsku-Białej ma swoją główną siedzibę na zamku książąt Sułkowskich, gdzie prezentowana ekspozycja stała podzielona jest na dziewięć części: Dzieje Bielska-Białej i okolic (wystawa historyczna i archeologiczna), Biedermeier czyli salon mieszczański II połowy XIX wieku, Salon muzyczny, Sala sztuki dawnej, Strzelnica (zbiory broni), Galeria malarstwa europejskiego i polskiego XIX i XX wieku, Galeria malarstwa portretowego XIX i I połowy XX wieku, Galeria grafiki przełomu XIX i XX wieku, Galeria sztuki współczesnej regionu bielsko-bialskiego (dzieła z II połowy XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem twórców z Grupy „Beskid”). Ponadto muzeum posiada trzy oddziały:
Stara Fabryka – dawniej Muzeum Techniki i Włókiennictwa, ekspozycja poświęcona dziejom bielsko-bialskiego przemysłu z kolekcją historycznych maszyn umieszczona w przestrzeni dawnej fabryki włókienniczej przy placu Żwirki i Wigury
Dom Tkacza – rekonstrukcja wnętrza domu i warsztatu mistrza sukienniczego z epoki przedindustrialnej w XVIII-wiecznym domu przy ulicy Sobieskiego 51
Fałatówka – muzeum poświęcone życiu i twórczości Juliana Fałata w willi w Bystrej Śląskiej, gdzie artysta mieszkał w latach 1910–1929
W mieście istnieją ponadto niewielkie muzea prywatne:
Muzeum Literatury im. Władysława Reymonta – prowadzone w staromiejskiej kamienicy przy ulicy Pankiewicza 1 przez Tadeusza Modrzejewskiego, który od lat 80. XX wieku poświęcił się ręcznemu przepisywaniu dzieł Władysława Reymonta
Muzeum Motoryzacji – kolekcja starych samochodów i innych eksponatów motoryzacyjnych udostępniana w dawnej fabryce przy ulicy Kazimierza Wielkiego 1 od 2006 przez Automobilklub Beskidzki, który jest również organizatorem corocznego Beskidzkiego Rajdu Pojazdów Zabytkowych
Muzeum Broni Pancernej i Militariów – kolekcja pojazdów wojskowych gromadzona od lat 80. XX wieku przez Rafała Biera, który był również inicjatorem Międzynarodowego Zlotu Pojazdów Militarnych „Operacja Południe”, corocznej parady pojazdów wojskowych przejeżdżających przez Bielsko-Białą (ostatnia odbyła się w 2019)
Muzeum Minerałów „Skarby Ziemi” prowadzone przy ulicy Komorowickiej 3 od 2016 przez Piotra Kotulę
Muzyka
W 2021 oddana została do użytku nowoczesna sala koncertowa Cavatina Hall przy ulicy Dworkowej 2 o parametrach filharmonicznych. Do popularnych klubów i pubów muzycznych należą (stan na rok 2022): RudeBoy (1 Maja 20), Klimat (w budynku centrum handlowego Galeria Sfera), Miasto (Plac Mickiewicza 2), Galicja (11 Listopada 14), Agrafka (Barlickiego 10), 2Be Club (Ratuszowa 3), Bliska (Piwowarska 8), XOXO (Grażyńskiego 38), Metrum (Partyzantów 22), Sepia (3 Maja 13).
Od 2002 ważne miejsce w krajobrazie muzycznym Bielska-Białej zajmuje LOTOS Jazz Festival – Bielska Zadymka Jazzowa, festiwal muzyki jazzowej organizowany przez Stowarzyszenie Sztuka Teatr, którym kieruje Jerzy Batycki. Zadymka odbywa się tradycyjnie (z wyjątkiem edycji 2022) w lutym lub marcu korzystając z różnych scen w Bielsku-Białej (Teatr Polski, klub Klimat, Cavatina Hall, koncerty plenerowe na Rynku i inne), a także w Katowicach i Zabrzu. Poza wymienionymi wcześniej orkiestrami powiązanymi z Bielskim Centrum Kultury działa w mieście od 1993 Orkiestra im. Telemanna, której celem jest upowszechnianie muzyki dawnej.
Z Bielska-Białej wywodzą się zespoły muzyczne: Akurat, Eye for an Eye, Grupa Furmana, Kapitan DA, Newbreed, Psio Crew.
Media
Najważniejszym lokalnym tytułem prasowym jest „Kronika Beskidzka” – tygodnik publicystyczno-informacyjny wydawany od 1956, pierwotnie jako organ prasowy PZPR, od 1990 jako niezależne czasopismo. Współcześnie wychodzi w nakładzie od 11 do 20 tysięcy egzemplarzy, swoim zasięgiem obejmuje obszar całego dawnego województwa bielskiego. Urząd Miejski wydaje w formie dwutygodnika oraz dodatkowych wydań kwartalnych darmowy „W Bielsku-Białej. Magazyn Samorządowy” oraz w formie miesięcznika informator kulturalny „Pełna Kultura”. Również bezpłatne, ale wydawane prywatnie, są: regionalny (dystrybuowany na południu Śląska, w Katowicach i zachodniej Małopolsce) miesięcznik lifestylowy „2BStyle. Magazyn Ciekawych Ludzi”, miesięcznik informacyjny „Kurier.BB” powiązany z lokalnym ugrupowaniem politycznym Niezależni.BB, miesięcznik informacyjny „Gazeta Beskidzka” powiązany z bielskim oddziałem NSZZ „Solidarność”, a także miesięcznik informacyjno-reklamowy „Senior BB”. W Bielsku-Białej mieści się redakcja lewicowego kwartalnika „Równość” nawiązującego do tradycji XIX-wiecznego czasopisma o tym samym tytule wydawanego przez Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Regionalny Ośrodek Kultury wydaje kwartalnik „Relacje Interpretacje”. Dwa razy do roku wychodzi młodzieżowe czasopismo „redakcjaBB”, którego wydawcą jest Fundacja Zróbmy To realizująca projekty z zakresu aktywizmu społecznego. Swoje redakcje lokalne w Bielsku-Białej posiadają „Gazeta Wyborcza” i „Dziennik Zachodni”, znajduje się tu też biuro ogłoszeń tygodnika ogłoszeniowego „Jarmark”. Wszystkie bielskie gazety i czasopisma dostępne są również w formacie elektronicznym.
Główną regionalną rozgłośnią radiową jest Radio Bielsko. Zostało założone w 1994, w Bielsku-Białej nadaje na częstotliwości 106,7 MHz. W mieście znajduje się studio katolickiego Radia Anioł Beskidów (90,2 MHz), rozgłośni diecezji bielsko-żywieckiej, oraz Radia Express (92,3 MHz) nadającego program dla aglomeracji katowickiej. Na częstotliwości 87,9 MHz nadawało w latach 1991–2004 Radio Delta, najstarsza lokalna rozgłośnia, przekształcona później w oddział Planeta FM, a obecnie Meloradia. Bielską redakcję posiada Polskie Radio Katowice.
Do internetowych portali informacyjnych należą te związane z redakcjami mediów tradycyjnych – beskidzka24.pl (Kronika Beskidzka), radiobielsko.pl, bielskobiala.wyborcza.pl, bielskobiala.naszemiasto.pl (Dziennik Zachodni), gazetabeskidzka.pl – a ponadto: bielsko.info (wraz z mutacją tematyczną dla kierowców bielskiedrogi.pl), bielsko.biala.pl, bbfan.pl, bielskonews.pl, lubbie.pl, super-nowa.pl i beskidinfo.pl.
Od 1995 istnieje telewizja kablowa TV Bielsko, oferująca swoje usługi pod nazwą RegionalnaTV również w innych miastach dawnego województwa bielskiego. We współpracy TV Bielsko i portalu bielsko.biala.pl powstała Bielska Telewizja Internetowa. Spółka Bielskie Media, która jest właścicielem portali bielsko.info i bielskiedrogi.pl, prowadzi telewizję internetową bielsko.tv. W Bielsku-Białej mieści się ponadto redakcja terenowa TVP3 Katowice.
Edukacja i nauka
Uczelnie wyższe
W Bielsku-Białej działa jedna samodzielna publiczna szkoła wyższa – Uniwersytet Bielsko-Bialski (UBB). Została założona w 2001 na bazie przekształcenia istniejącej od 1969 bielskiej filii Politechniki Łódzkiej pod nazwą Akademia Techniczno-Humanistyczna, która obowiązywała do września 2023. Obecnie (2023) tworzy ją pięć wydziałów: Wydział Budowy Maszyn i Informatyki; Wydział Inżynierii Materiałów, Budownictwa i Środowiska; Wydział Zarządzania i Transportu; Wydział Humanistyczno-Społeczny oraz Wydział Nauk o Zdrowiu. W roku akademickim 2022/2023 na ATH kształciło się około pięciu tysięcy studentów. Kampus uczelni, gdzie mają siedzibę wszystkie wydziały oraz rektorat, znajduje się w Mikuszowicach Śląskich, w rejonie ulicy Willowej i Szerokiej („na Błoniach”). Dom studencki UBB położony jest na osiedlu Kopernika.
Ponadto w 2023 w mieście uruchomiono filię Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Jej tymczasową siedzibą stał się budynek dawnego Beskidzkiego Inkubatora Technologicznego w parku przemysłowym w Wapienicy, a docelowo ma nią być kompleks zabudowań w rejonie Placu Fabrycznego.
Bielskie uczelnie niepubliczne to:
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania – założona w 1992, oferuje studia I stopnia (inżynierskie) na kierunku informatyka; ma swoją siedzibę przy ulicy Legionów;
Wyższa Szkoła Finansów i Prawa – założona w 1995, oferuje studia I i/lub II stopnia na kierunkach: finanse i rachunkowość, prawo, bezpieczeństwo wewnętrzne, administracja, logistyka, informatyka, cyberprzestrzeń i komunikacja społeczna; mieści się przy ulicy Tańskiego na osiedlu Polskich Skrzydeł;
Bielska Wyższa Szkoła im. Józefa Tyszkiewicza – założona w 1996 z połączenia Bielskiej Wyższej Szkoły Biznesu (1993) i Prywatnej Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządania (1992), prowadzi studia I i/lub II stopnia na kierunkach kosmetologia i architektura wnętrz; jej siedziba znajduje się przy ulicy Nadbrzeżnej w Białej;
Wyższa Szkoła Administracji – założona w 1997 i od samego początku prowadzona przez Towarzystwo Szkolne im. Mikołaja Reja związane ze środowiskiem ewangelickim, oferuje studia I i/lub II stopnia na kierunkach: administracja, pedagogika, bezpieczeństwo wewnętrzne i zarządzanie; mieści się w dwóch gmachach – historycznym i nowym – na Bielskim Syjonie;
Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna – założona w 1997 jako Wyższa Szkoła Marketingu i Zarządzania z wykorzystaniem bazy lokalowej i materialnej istniejącej od 1992 szkoły językowej College The Top, oferuje studia I i/lub II stopnia na kierunkach: zarządzanie, filologia angielska, filologia germańska, administracja; jej siedziba znajduje się przy ulicy Sikorskiego na Żywieckim Przedmieściu;
Szkolnictwo niższego stopnia
Miasto Bielsko-Biała w roku szkolnym 2020/2021 prowadziło:
43 przedszkola, w tym dwa integracyjne, do których uczęszczało łącznie 5038 uczniów
29 szkół podstawowych, w tym pięć specjalnych, jedną integracyjną i jedną dla dorosłych, do których uczęszczało łącznie 10 536 uczniów
18 szkół ponadpodstawowych, w tym 8 liceów ogólnokształcących i jedną szkołę specjalną, do których uczęszczało łącznie 9604 uczniów
8 innych placówek oświatowych (Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 2, Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii, Bielski Szkolny Ośrodek Gimnastyki Korekcyjno-Kompensacyjnej, Ognisko Pracy Pozaszkolnej, Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, Zespół Szkół i Placówek Oświatowych, Bursa, Bielsko-Bialski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli)
Ponadto w mieście znajdowały się liczne placówki edukacyjne niepubliczne:
40 przedszkoli i punktów przedszkolnych, w tym trzy specjalne, do których uczęszczało łącznie 2093 uczniów
19 szkół podstawowych, w tym trzy specjalne i dwie z oddziałami przedszkolnymi, do których uczęszczało łącznie 2836 uczniów
23 szkoły ponadpodstawowe, w tym 19 liceów ogólnokształcących i 4 technika, do których uczęszczało łącznie 2937 uczniów
8 szkół policealnych, do których uczęszczało łącznie 1122 uczniów
Branżowa Szkoła I Stopnia im. gen. S. Sosabowskiego Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Katowicach z 36 uczniami
Jako placówki publiczne prowadzone przez inny podmiot niż miasto klasyfikowane były dwie szkoły podstawowe ewangelickiego Towarzystwa Szkolnego im. Mikołaja Reja wraz z oddziałami przedszkolnymi (łącznie 852 uczniów), a także szkoła podstawowa i liceum katolickiego Zgromadzenia Córek Bożej Miłości (205 uczniów w szkole podstawowej i 139 w liceum). Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych im. Juliana Fałata prowadzi bezpośrednio Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
V Liceum Ogólnokształcące w Bielsku-Białej („Piątka”) regularnie wymieniane jest w corocznych rankingach miesięcznika „Perspektywy” jako najlepsza szkoła średnia w województwie śląskim i jedna z kilkunastu najlepszych w Polsce.
Sport i rekreacja
W 2022 zarejestrowanych było w Bielsku-Białej 71 klubów i związków sportowych zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Sądowym oraz ponadto 68 klubów uczniowskich, parafialnych i innych nie prowadzących działalności gospodarczej.
Najbardziej znane i kojarzone z miastem są Towarzystwo Sportowe Podbeskidzie Bielsko-Biała (TSP) oraz Bialski Klub Sportowy Stal Bielsko-Biała (BKS). Podbeskidzie powstało w 1997 poprzez połączenie Dzielnicowego Klubu Sportowego Inter Komorowice z sekcją piłkarską wyodrębnioną z wielosekcyjnego BBTS Włókniarz Bielsko-Biała (założonego w 1907). Współcześnie jest to męski klub piłkarski grający w I lidze, w latach 2011–2016 i 2020–2021 uczestniczył w rozgrywkach Ekstraklasy. BKS Stal – klub o tradycjach sięgających roku 1927 – występuje, jeśli chodzi o piłkę nożną mężczyzn, w lidze okręgowej, natomiast bardzo utytułowana jest kobieca sekcja siatkówki utrzymująca się w najwyższej klasie rozgrywek zawodowych (Tauron Liga) nieprzerwanie od jej powstania w 2005 i mająca w sumie na koncie osiem Mistrzostw Polski. Z kolei na bazie męskiej sekcji siatkarskiej BBTS Włókniarz powstał w 1999 klub BBTS Bielsko-Biała, który w 2022 po przerwie ponownie awansował do najwyższej klasy rozgrywek (PlusLiga). Rekord Bielsko-Biała jest najbardziej utytułowanym polskim klubem w futsalu mężczyzn, mistrzostwo uzyskał sześciokrotnie. Klub ten posiada również trzecioligową męską sekcję piłkarską oraz kobiece sekcje: piłkarską (I liga) i futsalową (Ekstraklasa). Inne bielskie kluby sportowe to m.in. LKS Zapora Wapienica (piłka nożna), KS Sprint (lekkoatletyka), Podbeskidzie Kuloodporni (amp futbol) i KS Gwardia Bielsko-Biała (judo). W mieście działa Aeroklub Bielsko-Bialski, którego najbardziej utytułowanym zawodnikiem jest Sebastian Kawa, kilkunastokrotny mistrz świata w szybownictwie.
Samorządową instytucją zajmującą się krzewieniem kultury fizycznej, sportu i rekreacji jest Bielsko-Bialski Ośrodek Sportu i Rekreacji (BBOSiR). Jego zadaniem jest również utrzymanie szeregu obiektów sportowych i rekreacyjnych na terenie miasta:
Stadion Miejski przy ulicy Rychlińskiego / Żywieckiej – otwarty w 1927 i rozbudowany do obecnej postaci w 2015, ma pojemność 15 316 miejsc, stadion domowy klubów Podbeskidzie Bielsko-Biała i BKS Stal Bielsko-Biała
Stadion „Na Górce” przy ulicy Młyńskiej – otwarty w 1911, historyczna arena BBTS Włókniarz, a obecnie przede wszystkim obiekt sparingowy i treningowy dla różnych bielskich klubów, ma pojemność 677 miejsc
stadion lekkoatletyczny w Wapienicy (ulica Jaworzańska) – otwarty w 1987, stadion domowy klubu KS Sprint, ma pojemność 1640 miejsc; połączony w jeden kompleks z boiskiem piłkarskim „Zapora”, z którego korzystają przede wszystkim zawodnicy LKS Zapora Wapienica, ale okazjonalnie też inne kluby
wielofunkcyjny kompleks boisk „Orlik” oraz sezonowe lodowisko przy Parku im. Juliusza Słowackiego
pływalnie odkryte: „Panorama” przy ulicy Konopnickiej (historyczny kompleks basenów oddany do użytku w 1936) oraz „Start” przy ulicy Startowej
pływalnia kryta „Troclik” na osiedlu Karpackim przy ulicy Sosnkowskiego
hala widowiskowo-sportowa przy ulicy Karbowej („pod Dębowcem”) – otwarta w 2010, łączy funkcję wystawienniczą, estradową, sportową (pojemność w tym wariancie: 3053 miejsc) i konferencyjną; spośród wydarzeń sportowych odbywają się tu m.in. ligowe rozgrywki siatkarskie oraz treningi klubów BBTS i BKS Stal, a ponadto zawody w różnych dyscyplinach, takich jak judo, karate, tenis stołowy czy gimnastyka akrobatyczna
Ośrodek Sportowo-Rekracyjny „Victoria” przy ulicy Bratków z halą sportową i boiskiem wielofunkcyjnym – wykorzystywany m.in. przez lokalne amatorskie ligi koszykówki i tenisa stołowego, a także udostępniany jako baza dla zgrupowań klubowych
Bielsko-Bialski Ośrodek Rekreacyjno-Narciarski „Dębowiec” – kompleks oddany do użytku w 2013 na północno-wschodnich stokach Dębowca, w skład którego wchodzi wyciąg krzesełkowy oraz trasa zjazdowa dla narciarzy (610 m) i snowboardzistów, a ponadto boisko wielofunkcyjne, plac zabaw ze skałką wpinaczkową, siłownia plenerowa, ścieżka dydaktyczna i trasa do nauki jazdy na nartach
ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „Błonia” w Mikuszowicach Śląskich (rejon ulicy Pocztowej) z amfiteatrem, skateparkiem, placami zabawi, siłownią plenerową, boiskami i licznymi punktami gastronomiczno-usługowymi
ogólnodostępne wielofunkcyjne tereny wypoczynkowe i rekreacyjne „Wapienica” w rejonie ulicy Leśników
Poza siecią obiektów zarządzanych wymienić można m.in. Centrum Sportu Rekord przy ulicy Startowej z własną halą sportową i stadionem, gdzie rozgrywa swoje mecz klub Rekord Bielsko-Biała, halę BKS Stal przy ulicy Rychlińskiego (hala o pojemności 1400 miejsc oddana do użytku w 1988), pływalnię krytą „Aqua” przy ulicy Langiewicza (właścicielem jest miejscowa spółka wodociągowa), tor saneczkowy na Dębowcu i park linowy „W Dechę” w Parku Strzygowskiego. Do popularnych miejsc wypoczynku mieszkańców należą mikuszowickie Błonia, Cygański Las, Bulwary Młodości nad potokiem Straconka w dzielnicy Leszczyny, wzgórze Trzy Lipki w Starym Bielsku, Dolina Luizy (podgórska część Wapienicy), a także otaczające miasto góry, w szczególności Magurka Wilkowicka, Kozia Góra, Dębowiec oraz Szyndzielnia, na którą wjechać można koleją gondolową. Rozbudowana infrastruktura rekreacyjna powstała też w rejonie lotniska Bielsko-Biała Aleksandrowice.
Do znaczących cyklicznych wydarzeń sportowych w Bielsku-Białej należą Bieg Fiata, Beskidzki Rodzinny Rajd Rowerowy i mityng lekkoatletyczny Beskidianathletic.
Wspólnoty wyznaniowe
Mozaika wyznaniowa – w szczególności współistnienie wyznania rzymskokatolickiego, luterańskiego oraz judaizmu – wyróżniała dwumiasto przed 1945 i mimo wielkich przemian społeczno-narodowościowych, jakie nastąpiły po II wojnie światowej, pozostała cechą charakterystyczną do dziś.
Bielsko-Biała jest stolicą rzymskokatolickiej diecezji bielsko-żywieckiej. Na obszarze Bielska-Białej funkcjonują cztery dekanaty Kościoła rzymskokatolickiego, które na terenie miasta obejmują 22 parafie. Istnieje tu ponadto parafia św. Cyryla i Metodego należąca do Kościoła greckokatolickiego, która w każdą niedzielę prowadzi nabożeństwa w obrządku bizantyjsko-ukraińskim w kaplicy kościoła rzymskokatolickiego Chrystusa Króla na Leszczynach. W Bielsku-Białej znajduje się kaplica św. Melchiora Grodzieckiego, w której nabożeństwa prowadzi Bractwo Kapłańskie Świętego Piusa X, reprezentujące tradycjonalizm katolicki. W mieście działa parafia Kościoła polskokatolickiego oraz powołana 16 stycznia 2023 parafia prawosławna Świętej Trójcy, funkcjonująca wcześniej od marca 2018 jako prawosławny punkt duszpasterski, początkowo podlegający parafii w Sosnowcu, a od 2021 przypisany do parafii w Częstochowie.
Miasto jest również siedzibą władz diecezji cieszyńskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Kościół ten posiada tu trzy parafie (Biała, Bielsko, Stare Bielsko), nabożeństwa organizowane przez diecezję cieszyńską odbywają się również regularnie w kaplicy „Betania” w Wapienicy. Bielsko-Biała należy do głównych ośrodków kultury ewangelickiej (luterańskiej) w Polsce, m.in. działa tu Wydawnictwo Augustana i wydawany jest Zwiastun Ewangelicki. Bielski Syjon z jedynym w Polsce pomnikiem Marcina Lutra stanowi ważny w skali kraju zabytek historii protestantyzmu.
W Bielsku-Białej działalność duszpasterską prowadzą także inne kościoły protestanckie. Należą do nich zbory Chrześcijańskiej Wspólnoty Ewangelicznej, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego (zbór pierwszy i drugi), Kościoła Chrześcijan Baptystów (zbór w Bielsku-Białej), Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego (zbór w Bielsku-Białej), Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego (parafia w Bielsku Białej), Kościoła Wolnych Chrześcijan (zbór w Bielsku-Białej), Kościoła Zielonoświątkowego (zbór „Filadelfia”), Mesjańskich Zborów Bożych (punkt misyjny w Bielsku-Białej podległy zborowi w Żywcu) i Revival Fire Christian Centre.
W Bielsku-Białej działalność kaznodziejską prowadzi 8 zborów Świadków Jehowy (Centrum, Karpaty, Leszczyny, Ukraiński, Wapienica (w tym grupa polskiego j. migowego), Wschód, Zachód, Złote Łany), a także po jednym zborze Świeckiego Ruchu Misyjnego „Epifania” oraz Zrzeszenia Wolnych Badaczy Pisma Świętego. W mieście znajdują się również: Gmina Wyznaniowa Żydowska, trzy ośrodki buddyjskie (Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu – Buddyjski Ośrodek Medytacyjny Diamentowej Drogi w Bielsku-Białej, Związek Buddyjski Bencien Karma Kamtsang – Bencien Karma Kamtsang Bielsko-Biała, Zen – ZEN Bielsko-Biała) i jeden ośrodek Ligmincha Polska (religia bon).
Polityka
Organem wykonawczym gminy jest Prezydent Miasta Bielska-Białej. Urząd ten utworzono w 1951 po połączeniu Bielska i Białej Krakowskiej (wcześniej Bielsko posiadało prezydenta, natomiast Biała burmistrza). Od 2018 funkcję prezydenta miasta pełni Jarosław Klimaszewski. Jego zastępcami są obecnie (2022) Przemysław Kamiński, Adam Ruśniak i Piotr Kucia. Urząd Miejski, którego siedzibą jest Ratusz i kompleks sąsiednich budynków przy Placu Ratuszowym, składa się z 32 wydziałów.
Przewodniczącą Rady Miejskiej jest Dorota Piegzik-Izydorczyk, a wiceprzewodniczącymi Karol Markowski i Piotr Ryszka. W skład Rady wchodzi 25 radnych (od 2002, wcześniej było ich 45) wybieranych na 4-letnią kadencję. Rada Miejska posiada osiem komisji stałych W czasie wyborów samorządowych wyznaczonych jest w granicach miasta pięć okręgów wyborczych. Poniższa tabela przedstawia skład partyjny Rady Miejskiej od roku 2002:
Bielsko-Biała jest siedzibą władz powiatu bielskiego oraz jedną z trzech – obok Żyliny i Frydka-Mistka – stolic Euroregionu Beskidy. Znajdują się tu również delegatury Śląskiego Urzędu Wojewódzkiego i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego – w gmachu dawnego urzędu wojewódzkiego województwa bielskiego. Miasto należy do Związku Miast Polskich, Związku Powiatów Polskich, Śląskiego Związku Gmin i Powiatów, Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Małopolski, Stowarzyszenia Gmin i Powiatów Subregionu Południowego Województwa Śląskiego „Aglomeracja Beskidzka” Stowarzyszenia Gmin Polska Sieć „Energy Cities”, Lokalnej Organizacji Turystycznej „Beskidy”, Stowarzyszenia Zdrowych Miast Polskich i Stowarzyszenia Księgowych w Polsce.
Bielsko-Białą obejmują dwa okręgi parlamentarne: nr 27 do Sejmu RP (składający się również z powiatów: bielskiego, cieszyńskiego, pszczyńskiego i żywieckiego) – wybiera się w nim 9 posłów – oraz nr 78 do Senatu RP (składający się również z powiatów bielskiego i pszczyńskiego) – obsadzany jest w nim 1 mandat senatorski. Ponadto miasto wchodzi w skład okręgu wyborczego nr 11 do Parlamentu Europejskiego w Polsce (razem z całym województwem śląskim) oraz okręgu wyborczego nr 1 do Sejmiku Województwa Śląskiego (także powiaty: bielski, cieszyński i żywiecki).
Poniższa tabela przedstawia wyniki procentowe ugrupowań politycznych w Bielsku-Białej w wyborach parlamentarnych od 2001:
Miasta partnerskie
Bielsko-Biała jako garnizon wojskowy
Bielsko stało się garnizonem wojskowym w 1890, natomiast Biała była miastem garnizonowym do roku 1870 oraz w okresie II Rzeczypospolitej. W obu miastach stacjonowały jednostki austro-węgierskie, polskie i niemieckie. W 1951 garnizony Bielsko i Biała połączono w jeden garnizon Bielsko-Biała.
Obecnie w jednostce wojskowej przy ul. Bardowskiego w dzielnicy Leszczyny stacjonuje Jednostka Wojskowa 1328 – 18 Bielski batalion Powietrznodesantowy im. kpt. Ignacego Gazurka, będący elitarną jednostką Wojska Polskiego. Od 1998 stanowi odwód strategiczny Naczelnego Dowództwa SFOR i wchodzi w skład natowskiej dywizji sił natychmiastowego reagowania. Jego żołnierze w latach 2001–2014 brali udział w misjach w Afganistanie, walczyli także w Iraku.
W Bielsku-Białej znajduje się placówka Żandarmerii Wojskowej oraz Wojskowa Komenda Uzupełnień.
Osoby związane z miastem
Odznaczenia
Order Sztandaru Pracy I klasy (1979)
Zobacz też
miejscowości o nazwie Bielsko
znaczenia słowa Biała
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Urzędu Miejskiego
Miejskie Centrum Informacji Turystycznej
Miasta na prawach powiatu
Miasta w województwie śląskim
Miasta w Polsce, którym nadano prawa miejskie w XX wieku |
633 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bogurodzica%20%28pie%C5%9B%C5%84%29 | Bogurodzica (pieśń) | Bogurodzica – średniowieczna polska pieśń religijna i najstarszy zachowany wraz z melodią polski tekst poetycki. Nie jest znana data powstania utworu, przyjmuje się, że nastąpiło to w XIII lub XIV wieku, chociaż pierwszy zapis tekstu pochodzi dopiero z początku XV wieku (rok 1407). W 1506 roku tekst pieśni został dołączony do Statutów Jana Łaskiego z błędną informacją, że jej autorem jest św. Wojciech.
Stanisław Piekarski w Encyklopedji wierzeń wszystkich ludów i czasów podaje, że „Bogarodzica, najdawniejsza pieśń polska, zwana „pieśnią ojców“, powstała w drugiej połowie XIII wieku, napisana przez Boguchwała, spowiednika królowej Kingi”.
Od XV wieku Bogurodzica pełniła także rolę hymnu państwowego w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim. Dziś jest śpiewana jako pieśń patriotyczna i kościelna.
W Liturgii godzin Kościoła katolickiego w Polsce Bogurodzica jest hymnem odmawianym w II Nieszporach Uroczystości Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski 3 maja. Jako antyfona maryjna Bogurodzica może być odmawiana po Komplecie.
Pochodzenie
Bogurodzica w pierwotnej postaci obejmuje 2 strofy. Pierwsza zwracająca się do Najświętszej Marii Panny, a druga z prośbą do Jezusa. Ma charakter meliczny: jest utworem do śpiewania. Ułożono ją do istniejącej już, znanej na Zachodzie, melodii z kręgu miłosnych pieśni rycerskich. Melodię tę zapisali benedyktyni, a z ich klasztoru w Sankt Gallen w Alpach trafiła do Polski. Bogurodzica to kontrafaktura, czyli nowy tekst, który zmienia pierwotny charakter wykorzystanej ilustracji muzycznej z miłosnego na pobożny. Jej melodia ma formę śpiewu chóralnego, wykonywanego a cappella. Bogurodzica powstała jako trop, czyli pieśń śpiewana przez wspólnotę podczas mszy jako swoisty komentarz do łacińskiego tekstu liturgii. Obfitującą w ozdobniki (melizmaty), trudną wykonawczo pieśń śpiewali raczej nie wszyscy wierni, ale wyszkolony wokalnie chór chłopców (schola cantorum).
Autor Bogurodzicy jest nieznany. Legenda o autorstwie św. Wojciecha nie ma podstaw źródłowych, jednak Józef Birkenmajer w monografii o utworze (1937) wskazał krąg misjonarzy, współbraci Wojciecha (który przybył z misją do Polski jako zakonnik benedyktyn) oraz ich (nieznane dziś, lecz powstające w X wieku) pieśni jako możliwą inspirację dla utworu. Nie umiemy wskazać miejsca, w którym wykonano po raz pierwszy Bogurodzicę, choć najstarszy przekaz kieruje na północ. W okresie (hipotetycznym, lecz poświadczanym przez bardzo stare formy językowe tekstu) powstania Bogurodzicy ważnym ośrodkiem religijnym i literackim na północnym Mazowszu był Płock, stolica diecezji, mająca też prężny klasztor benedyktynów. Zachowane opisy obrzędów liturgicznych w katedrze płockiej poświadczają wczesne wykonywanie tam innych pieśni w języku polskim. Brak jednak jednoznacznego dowodu, że tam właśnie powstała Bogurodzica.
Dopiero później i wtórnie Bogurodzica zaczęła pełnić role pieśni rycerskiej i częściowo hymnu państwowego (narodowego).
Niektórzy historycy (ich opinie przytacza Maria Janion w książce Niesamowita Słowiańszczyzna) są zdania, iż pierwotny rodowód tekstu Bogurodzicy jest słowiańsko-bizantyński (wskazuje na to zwłaszcza figura Deesis, tj. Matki Boskiej, Jezusa i Jana Chrzciciela – kult tego ostatniego został zapoznany w katolicyzmie potrydenckim) i że jako taka pieśń stanowi świadectwo, iż w okresie kształtowania się państwowości na ziemiach polskich współistniały dwie równoległe tradycje chrześcijaństwa: cyrylo-metodiańska (bizantyńsko-słowiańska, wschodnia) i łacińska (zachodnia). Dopiero później ta pierwotna dwutorowość zanikła na rzecz uniwersalizmu łaciny, wypierającej „błędny obrządek słowiański”. „[...] pierwsza nasza pieśń narodowa, pierwsze słowo polskiej poezji chrześcijańskiej, było jednocześnie [...] najgłębszym oddechem naszego chrześcijaństwa, zaczerpniętym obydwoma równocześnie płucami tysiącletniej tradycji: wschodniej i zachodniej”. „Dziś czytanie i słuchanie Bogurodzicy wymaga pewnego wysiłku intelektualnego i emocjonalnego. Ale on się opłaca: pozwala ożywić w naszej wyobraźni «obydwa płuca» dawnej kultury polskiej”.
Przekaz i dzieje tekstu
Najstarszy znany zapis tekstu Bogurodzicy – obejmującego 2 strofy i opatrzonego nutami – pochodzi z początku XV w. W 1407 zapisany został na tylnej wyklejce zbioru kazań łacińskich skopiowanych przez wikarego w Kcyni na Pałukach Macieja z Grochowa. W Bibliotece Jagiellońskiej odnalazł go około 1877 roku kustosz biblioteki – dr Władysław Ignacy Wisłocki. Obecnie wyklejka ta przechowywana jest w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 1619).
Od połowy XV wieku do pierwotnego tekstu pieśni dopisywano kolejne strofy. Drugim zachowanym przekazem Bogurodzicy (tzw. rękopis krakowski) jest kodeks Decisiones rote Wilhelmi Horborg, do którego dopisano utwór w 1408 roku na karcie 87 verso. Także i ten manuskrypt przechowywany jest w Bibliotece Jagiellońskiej (sygn. 408).
Z uwagi na tematykę Aleksander Brückner wyodrębnił wersy 12–34 jako „pieśń wielkanocną” (Nas dla wstał z martwych Syn Boży), a wersy 35–48 – jako „pieśń pasyjną”. Podział ten został przyjęty także przez późniejszych badaczy utworu. W ciągu XVI w. dodawano jeszcze zwrotki o charakterze okolicznościowo-modlitewnym tworząc obszerny, ale niespójny literacko tekst. We wszystkich tekstach, jakie kiedykolwiek powstały, naliczono ogółem 27 zwrotek.
Bogurodzica w historii literatury i kultury
Bogurodzica po okresie ustnego obiegu tekstów jest pierwszą zapisaną pieśnią religijną w literaturze polskiej. Nie ma tytułu, a określa się ją według pierwszego wyrazu tekstu (w najstarszym przekazie są to dwa osobno zapisane słowa: „Bogu rodzica”). Nie jest też pieśnią maryjną, ale modlitwą do Maryi i do Chrystusa, intelektualnie ujętym wyznaniem wiary.
Z czasem Bogurodzica stała się pieśnią bojową polskiego rycerstwa. Jak podają zarówno wczesna Kronika konfliktu, jak i piszący pół wieku później Jan Długosz, miała być śpiewana przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 roku. Została także odśpiewana podczas koronacji Władysława Warneńczyka w 1434 roku oraz przed bitwą pod Warną w roku 1444. Cały obrzęd koronacji odbywał się po łacinie, jedynie Bogurodzica wykonana została w języku polskim. Latopis ruski podaje pod rokiem 1248, że Polacy, stając do bitwy, śpiewali kierlesz. Zdaniem Aleksandra Wilkonia tą pieśnią mogła być Bogurodzica – zawiera ona zwrot kyrie eleison, zaś kierlesz to jego zniekształcona i spolszczona forma, używana potocznie od średniowiecza.
Była także przez wiek XV hymnem królewskim dynastii Jagiellonów. Od tej chwili pieśni religijne zaczęły się łączyć z pieśniami wojskowymi, a Bogurodzica stała się symbolem jedności religijno-patriotycznej. Wzmianka o Bogurodzicy, śpiewanej przez polskich rycerzy przed bitwą, pojawia się w anonimowej komedii pt. Albertus z wojny, która ukazała się drukiem w Krakowie w 1596 r. Jeden z bohaterów, Ksiądz, podczas rozmowy z wracającym z wojny Albertusem, zauważa: Jednak Albertus, ubogi i niezbyt odważny sługa parafialny, odpowiada:
Symbolikę Bogurodzicy wykorzystywali również kompozytorzy w drugiej połowie XX wieku. Pisząc utwór na 1000-lecie chrztu Polski, Andrzej Panufnik na melodii tej oparł finał (Hymn) Sinfonii sacra (1963). W 1975 Wojciech Kilar napisał Bogurodzicę na chór i orkiestrę. Tematem wolnej części Symfonii „Polskiej” Krzysztofa Meyera, skomponowanej pod wrażeniem stanu wojennego (1982), także jest Bogurodzica.
Pieśń Bogurodzica została umieszczona w kanonie lektur obowiązujących podczas egzaminu maturalnego z języka polskiego w roku 2023.
Konstrukcja utworu
Treść
Bogurodzica składa się z próśb modlitewnych liturgicznej wspólnoty wiernych.
Pierwsza strofa to prośba do Matki Boskiej (zwrot w pierwotnym zapisie „Bogu rodzica”, w funkcji wołacza – Matko Boga), by zyskała przychylność Chrystusa dla ludzi („ziści nam, spuści nam” – pozyskaj i ześlij nam, domyślne „ji” – ‘go’, czyli Chrystusa). Adresatka określona zostaje najpierw dokładnym językiem teologicznym jako: Matka Boga („Bogu rodzica”, kopia łacińskiego zwrotu „Dei genetrix” i greckiego „Theotokos”), Dziewica, wychwalana przez Boga („Bogiem sławiena” – aluzja biblijna do sceny Zwiastowania w Ewangelii według św. Łukasza), domyślnie więc Niepokalana, czyli pełna łaski, bez grzechu pierworodnego (konsekwencje aluzji biblijnej i słów anioła w imieniu Boga do Marii: „pełna łaski”), także Matka Kościoła („U Twego Syna [...] Matko zwolena” – druga aluzja biblijna, do słów Chrystusa na krzyżu kierowanych do Jana Apostoła i Marii, ustanowionej matką w porządku łaski: wobec wiernych). Dopiero w tym kontekście pada imię Maryi. Pierwsza strofa jest syntezą mariologii. Istnieje także drugi sposób interpretowania fragmentu „U Twego syna, Gospodzina, matko zwolena Maryja, zyszczy nam, spuści nam” – jako prośby o przyspieszenie paruzji.
Prośba w drugiej strofie kierowana jest bezpośrednio do Chrystusa („bożycze” – synu Boga), ale przez wzgląd („twego dziela”, czyli „dla twego”, a metaforycznie: „przez wzgląd na twego”) na Jana Chrzciciela. Jest to trzecia aluzja biblijna: do sceny chrztu Jezusa w Jordanie, ujętej w Ewangeliach jak epifania, czyli objawienie się Boga jako Trójcy Osób (łac. Trinitas). Rozpoznając Chrystusa na tle tajemnicy Boga jako Trójcy, wspólnota wiernych błaga o szczęśliwe życie teraz i rajskie obcowanie z Bogiem po śmierci.
Połączenie trzech osób – Chrystusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela – występowało w sztuce romańskiej (a także na Wschodzie w sztuce prawosławnej) pod nazwą deesis (gr. ‘modlitwa’). Ten motyw plastyczny przedstawiał Chrystusa jako Władcę (Sędziego) i Odkupiciela, znajdującego się pośrodku, a Matkę Boską i Jana Chrzciciela po jego bokach. Scenę tę interpretowano jako unaocznienie istoty modlitwy, kiedy Maria (archetyp kobiecości) i Jan (archetyp męskości), duchowi pośrednicy wspólnoty wiernych, wpatrują się w spoglądających ludzi, a dłońmi wskazują Chrystusa, pokazując sens modlitwy jako mówienia do Boga i duchowej więzi z nim. W polskiej sztuce romańskiej deesis występuje w polichromii kolegiaty w Tumie pod Łęczycą, konsekrowanej w 1161. Jest to też motyw częsty w prawosławnych ikonach, występujący w każdej cerkwi.
Bogurodzica jest więc pieśnią, która od Matki Chrystusa dociera do Trójcy Świętej, odsłania istotę modlitwy jako duchowego obcowania i dotyka tajemnicy metafizycznej. Jest to po części poetycka ikona, która uobecnia Boga. Była śpiewana jako trop podczas liturgii eucharystycznej. Osnuta wokół greckiego okrzyku w łacińskiej liturgii „Kyrie eleison” (Panie, tj. Chryste, zmiłuj się!), który kończy jako refren każdą z dwóch strof, otwiera na duchowe doświadczenie obcowania z Bogiem.
Forma i stylistyka
Badania z zakresu historycznej stylistyki i analizy estetycznej liryki polskiego średniowiecza wykazały celową organizację tworzywa Bogurodzicy, określając to wprost jako „artyzm”, czyli biegłość nieznanego autora w mistrzowskim ukształtowaniu tworzywa. Pieśń zawiera paralelnie budowane wersy, rymy zewnętrzne i wewnętrzne, paradoksy i antytezy. Tekst budowany jest przy zastosowaniu podwajania elementów formalnych: dwie strofy, druga dwukrotnie większa od pierwszej, dwoje adresatów, podwajane ogniwa wersów. Przy tej mnogości środków stylistycznych pieśń jest zwięzła, zachowując cechy gatunkowe tropu jako utworu lapidarnego. To wypowiedź zarazem intelektualna i modlitewna. Według wspomnianych badań Bogurodzica stanowi wyrafinowany tekst poetycki.
Bogurodzica ułożona została wierszem intonacyjno-zdaniowym.
Archaizmy
W Bogurodzicy znajdują się liczne archaizmy. Niektóre z nich były nieaktualne już w XV wieku:
leksykalne (dawne wyrazy)
dziela – dla
bożyc – syn Boga
Gospodzin – Pan
zbożny – dostatni
przebyt – bytowanie, istnienie
rodzica – matka
jąż, jegoż – którą, którego
słowotwórcze (przestarzały sposób tworzenia wyrazów):
Bogurodzica – matka Boga, już w XV w. mówiło się matka (kogo?, czyja?) Boga, a nie matka (komu?) Bogu
fleksyjne (dawne końcówki odmiany wyrazów)
raczy – racz
ziści – pozyskaj
spuści – ześlij
czasowniki zawierają dawne końcówki trybu rozkazującego -y, -i
składniowe (nieużywany sposób łączenia wyrazów w zdaniu)
Bogiem sławiena – sławiona przez Boga
fonetyczne (dawny sposób wymawiania wyrazów)
Krzciciela – Chrzciciela
sławiena – wysławiana (zapożyczenie z języka czeskiego)
zwolena – wybrana (brak przegłosu polskiego).
Zobacz też
Apel Jasnogórski tam „Bogurodzica” w rozdziale: Przebieg modlitwy Apelu Jasnogórskiego
Przypisy
Bibliografia
Jacek Tlaga, Jak czytać Bogurodzicę? artykuł wraz z nagraniem, POLONA/Blog [dostęp 2018-05-17].
Wojciech Kordyzon, Kto ułożył Bogurodzicę? Krótka historia sporu, artykuł na POLONA/Blog [dostęp 2018-05-17].
Linki zewnętrzne
Bogurodzica w serwisie Staropolska OnLine
Kolekcja na temat Bogurodzicy w bibliotece Polona
Bogurodzica w Statucie Jana Łaskiego. Reprodukcja cyfrowa w serwisie Polona.pl.
Wiesław Wydra, Dlaczego pod Grunwaldem śpiewano „Bogurodzicę”? Trzy rozdziały o najdawniejszych polskich pieśniach religijnych, Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka, 2000, s. 60–82. Reprodukcja cyfrowa dostępna w serwisie Polona.pl.
Biblioteka Jagiellońska
Dzieła muzyki średniowiecza
Maryja
Polskie pieśni hymniczne
Polskie pieśni maryjne
Średniowieczne utwory w języku polskim
Zabytki staropolszczyzny
Hasła kanonu polskiej Wikipedii
Historyczne hymny państwowe |
634 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bazyliskus | Bazyliskus | Bazyliskus, Flavius Basiliscus (ur. ok. 430, zm. 476) – wódz rzymski i krótko panujący uzurpator na tronie cesarskim. Był bratem żony cesarza Leona I Weryny.
Dowodzona przez niego flota poniosła porażkę w bitwie z Wandalami koło przylądka Bon. Dzięki swoim koneksjom został cesarzem wschodniorzymskim w 475. Sprawował rządy przez dwadzieścia miesięcy. Był zwolennikiem monofizytyzmu. Jego żoną była Zenonis. Razem z nim panował jako współcesarz jego nieletni syn Marek. W sierpniu 476 cesarz Zenon powrócił do Konstantynopola i zesłał Bazyliskusa oraz jego rodzinę na małą wyspę, gdzie wszyscy ponieśli śmierć głodową.
Przypisy
Dynastia leońska
Cesarze bizantyńscy
Konsulowie Cesarstwa Rzymskiego
Wodzowie rzymscy
Zmarli w 476
Urodzeni w V wieku |
638 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bo%C5%BCe%2C%20co%C5%9B%20Polsk%C4%99 | Boże, coś Polskę | Boże, coś Polskę – polska, katolicka pieśń religijna o charakterze patriotycznym.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku konkurowała z Mazurkiem Dąbrowskiego o uznanie za hymn państwowy.
Rozwój
Wyrosła z hymnu Alojzego Felińskiego (słowa; muzyka – Jan Nepomucen Piotr Kaszewski) na cześć cara i króla Królestwa Polskiego „Boże, zachowaj Króla” z 1816 (od 1818 roku pod nazwą Pieśń narodowa za pomyślność króla) powstałego na zamówienie wielkiego księcia Konstantego i adresowanego do cara Aleksandra I, wzorowanego na angielskim hymnie God save the King. Pierwotnie w refrenie pieśni Felińskiego padały słowa: Naszego króla zachowaj nam Panie!, jako hołd dla cara i króla Aleksandra I, na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego.
Już w następnym roku nieoficjalnie zaczęto śpiewać w tym miejscu Naszą ojczyznę racz nam wrócić, Panie. Melodia pieśni została uproszczona i upodobniona do melodii pieśni religijnej „Bądź pozdrowiona, Panienko Maryja”. Pieśń zaczęła funkcjonować w obiegu jako pieśń konspirantów, a po klęsce powstania listopadowego stała się manifestacją uczuć patriotycznych. Do początkowych dwóch zwrotek w 1828 roku dodano dwie kolejne z Hymnu do Boga o zachowanie wolności, którego autorem był Antoni Gorecki. Jednocześnie pieśń zaczęto śpiewać na melodię starego hejnału Bądź pozdrowiona, Panienko Maryjo, później na melodię Serdeczna Matko (autorem muzyki do najwcześniejszej wersji był Jan N. Kaszewski). W zaborze rosyjskim została zakazana w 1862 roku. W rok później towarzyszyła powstańcom i stąd nazwano ją Marsylianką 1863 roku. Była wielokrotnie przekładana na inne języki.
Po uzyskaniu niepodległości (także po 1989) śpiewano już Ojczyznę wolną pobłogosław Panie, by w czasach okupacji hitlerowskiej oraz w PRL ponownie powrócić do nieco zmienionej wersji, proszącej o przywrócenie wolności Ojczyźnie: Ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie.
Pieśń może być interpretowana z eschatologicznej perspektywy polskiego mesjanizmu: operując hasłami Bóg i Ojczyzna, stanowi ona przypomnienie o biblijnym przymierzu Boga z narodem wybranym.
Pierwotny tekst opublikowany w „Gazecie Warszawskiej” 20 lipca 1816 roku:
Boże! Coś Polskę przez tak liczne wieki
Otaczał blaskiem potęgi i chwały
I tarczą swojej zasłaniał opieki
Od nieszczęść, które przywalić ją miały
Przed Twe ołtarze zanosim błaganie,
Naszego Króla zachowaj nam Panie!
Tyś, coś ją potem, tknięty jej upadkiem,
Wspierał walczącą za najświętszą sprawę,
I chcąc świat cały mieć jej męstwa świadkiem,
Wśród samych nieszczęść pomnożył jej sławę
Przed Twe ołtarze...
Ty, coś na koniec nowymi ją cudy
Wskrzesił i sławne z klęsk wzajemnych w boju
Połączył z sobą dwa braterskie ludy,
Pod jedno berło Anioła pokoju:
Przed Twe ołtarze...
Wróć nowej Polsce świetność starożytną
I spraw, niech pod Nim szczęśliwą zostanie
Niech zaprzyjaźnione dwa narody kwitną,
I błogosławią Jego panowanie;
Przed Twe ołtarze...
Prawykonanie hymnu nastąpiło w Warszawie 3 sierpnia 1816 roku w imieniny „N. Cesarzowej Marii Teodorówny, matki najukochańszego monarchy naszego”.
Postanowieniem z 23 marca 1937 minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Wojciech Alojzy Świętosławski ustalił jedyny odtąd obowiązujące wszystkie szkoły w Polsce tekst pieśni „Boże, coś Polskę”.
Inspiracje
Scenę odśpiewania pieśni zamieszczono w filmie pt. Hubal w reżyserii Bohdana Poręby. Pieśń tę śpiewają tam, wspólnie z chłopami w wiejskim kościele w czasie świątecznego nabożeństwa, żołnierze z Oddziału Wydzielonego Wojska Polskiego pod dowództwem majora Hubala. Usunięcia tej sceny żądali cenzorzy, którzy jednak zrezygnowali z żądań, jak opowiadał reżyser filmu Bohdan Poręba, ze względu na osobistą interwencję poruszonego sceną ministra obrony narodowej, generała Wojciecha Jaruzelskiego.
Przypisy
Bibliografia
Piotrowska, Anna G.; Polskie pieśni o funkcji hymnu narodowego, Nationalities Affairs (24-25/2004), 24-25/2004, s. 155–161.
Łątka, J.S.; „Boże coś Polskę”. Jego Cesarsko-Królewska Mość Aleksander I, Kraków 1997. , s. 117–119.
Linki zewnętrzne
Historia Kościoła katolickiego w zaborze rosyjskim
Polskie pieśni hymniczne
Polskie pieśni religijne
Twórczość Alojzego Felińskiego
Utwory literackie napisane sekstyną
Utwory literackie napisane jedenastozgłoskowcem |
639 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Biblia | Biblia | Biblia (, biblion – zwój papirusu, księga; l.m. βιβλία, biblia – księgi), Pismo Święte – wspólna nazwa (hiperonim) różnych dzieł literackich, zwanych kanonami. Łączy je znaczna część wspólna i to, że są otoczone kultem religijnym: judaizm, chrześcijaństwo i niektóre inne religie abrahamowe uznają swoje kanony za Słowo Boże – objawienie natchnione przez Boga.
Dwa główne znaczenia Biblii – grupy kanonów – to:
Biblia hebrajska – Tanach;
Biblia chrześcijańska – treść Biblii hebrajskiej zalicza do Starego Testamentu i zawiera też Nowy Testament. Poszczególne odłamy i tradycje różnią się zestawem świętych ksiąg.
Teksty włączane do Biblii powstawały przez większość I tysiąclecia p.n.e. i w I wieku n.e., w językach hebrajskim, aramejskim i w greckim (w formie koinè, gr. κοινὴ). W IV w. pojawiły się ściśle określone kanony ogłaszane na synodach; w czasach nowożytnych pojawiły się inne – reformacja uznała część kanonu katolickiego za apokryfy, a prawosławie uznało szerszą pulę.
Autorstwo Biblii jest w dużym stopniu anonimowe, choć legendy i tradycje przypisują część Biblii hebrajskiej Mojżeszowi, a Nowy Testament był prawdopodobnie pisany przez apostołów i ich uczniów, co sugerują nie tylko tytuły poszczególnych tekstów.
Biblie to dzieła wielogatunkowe i wielorodzajowe – zawierają narracje, np. mity kosmogoniczne i kroniki, jak również poezję, np. psalmy.
Biblie i pokrewne teksty bada biblistyka.
Kanon
Do IV wieku n.e. nie było powszechnie przyjmowanego kanonu Biblii. Lokalne kościoły, jak i poszczególne regiony, miały do niego własne podejście. Na Wschodzie odrzucano Apokalipsę, na Zachodzie – List do Hebrajczyków, a do pism kanonicznych zaliczano np. List Barnaby. Kościół Syryjski początkowo uznawał 22 księgi. W innych wspólnotach czytano Diatessaron, Pasterz Hermasa, Apokalipsę Piotra i inne pisma uznawane przez innych za apokryficzne. Jedne z pierwszych wzmianek o przyjętym w starożytnym Kościele zestawie ksiąg kanonicznych pojawiają się w zachowanych pismach autorów chrześcijańskich IV wieku, m.in. św. Atanazego, św. Augustyna, św. Hieronima, św. Rufina. W tym też okresie podejmowano próby sformalizowania tradycyjnego wykazu, m.in. na lokalnych synodach w Hipponie w 393 roku i w Kartaginie w 397 roku. Kanon przyjął swoją ostateczną formę w Kościele rzymskokatolickim na Soborze Trydenckim 8 kwietnia 1546 roku. Kościół Wschodni uznał postanowienia synodów z Hippony i Kartaginy za wiążące na synodzie trullańskim. W późniejszym czasie przyjął inny, obszerniejszy zestaw, który zmieniano na przestrzeni wieków. Kościoły prawosławne zadecydowały o zawartości swojej Biblii w 1672 r. na synodzie w Jerozolimie. Włączyły one do niej większość ksiąg „deuterokanonicznych”. Święty Synod wschodniego Kościoła prawosławnego zwołany w 1950 r. dodał do niej Trzecią Księgę Machabejską, Czwartą Księgę Machabejską (w apendyksie) i Psalm 151. Różnice pomiędzy kanonem przyjętym przez Kościoły Wschodnie a funkcjonującym w Kościele Zachodnim istnieją do dzisiaj.
Protestancki kanon jest identyczny z kanonem zawartym w Prologus Galeatus św. Hieronima.
Księgi starotestamentalne, które nie wchodzą w skład kanonu hebrajskiego, a zaliczają się do katolickiego, katolicy i prawosławni nazywają księgami deuterokanonicznymi. Przez żydów i protestantów są uważane za apokryfy.
Stary Testament
Na Stary Testament składa się, w zależności od uznawanego kanonu:
39 ksiąg – kanon hebrajski, uznawany przez żydów i wyznania protestanckie. Starożytny, tradycyjny kanon żydowski wymienia znanych obecnie 39 ksiąg natchnionych, jednak wylicza 24 lub 22 księgi, łącząc niektóre obecnie znane księgi. To drugie zestawienie wymieniające 22 księgi, łącząc Księgę Rut z Księgą Sędziów oraz Lamentacje (Treny) z Księgą Jeremiasza, uzyskuje liczbę ksiąg równą liczbie liter w alfabecie hebrajskim;
46 ksiąg – kanon katolicki (lub 47 jeśli za odrębną księgę uznać List Jeremiasza, który w wydaniach katolickich stanowi 6 rozdział Księgi Barucha);
49 ksiąg – kanon prawosławny (lub więcej, w zależności od lokalnego kultu – prawosławni uznają wszystkie księgi, które pojawiły się w Biblii greckiej – Septuagincie).
Księgi Starego Testamentu powstawały według różnych współczesnych badaczy w okresie od XII do II wieku p.n.e. Krytyka tradycjonalistyczna uważa jednak, że powstawały one wcześniej, począwszy od XIII, a nawet XV wieku p.n.e.
Treścią Starego Testamentu jest historia i dziedzictwo kulturowe i religijne narodu izraelskiego. Zostały one pierwotnie spisane w języku hebrajskim i aramejskim.
Księgi Starego Testamentu chrześcijanie dzielą na:
księgi historyczne;
księgi profetyczne;
księgi dydaktyczne.
Według innego podziału, mającego korzenie w judaizmie, są to: Pięcioksiąg Mojżeszowy (hebr. Tora), Prorocy (hebr. Newiim) i Pisma (hebr. Ketuwim).
Dla judaizmu najważniejsza jest najstarsza część Biblii – Pięcioksiąg Mojżeszowy, który opisuje powstanie świata, losy Żydów od czasów Abrahama aż do powrotu z Egiptu do ziemi Kanaan, oraz – co dla żydów jest najważniejsze – podstawowe zasady judaizmu, od sposobu sprawowania kultu i obchodzenia świąt, po szczegółowe zasady odżywiania się i ubioru. Na Pięcioksiąg składają się księgi:
Rodzaju;
Wyjścia;
Kapłańska;
Liczb;
Powtórzonego Prawa.
Dla judaizmu święte są także wszystkie pozostałe księgi Starego Testamentu. Są to oprócz Tory:
Księgi proroków – w nich zawarte są wszystkie kolejne proroctwa, czyli zgodnie z tradycją treści, które prorocy na zlecenie Boga przekazywali wiernym. Często znajdują się tam również opisy dziejów poszczególnych proroków:
Jozuego;
Sędziów;
Samuela (1 i 2 jako jedna księga);
Królów (1 i 2 jako jedna księga);
Izajasza;
Jeremiasza;
Ezechiela;
Dwunastu proroków (Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza).
Księgi hagiograficzne – dzielą się one na dzieła poetyckie, będące zbiorami pieśni, przysłów, kazań i poematów, które uznano za święte, oraz księgi o charakterze historyczno-legendarnym, opisujące dzieje osób, które były dla żydów ważne ze względów religijnych, ale nie zostały uznane za proroków:
Psalmów;
Przysłów;
Hioba;
Pieśń nad pieśniami;
Rut;
Lamentacje Jeremiasza (Treny);
Księga Koheleta (Eklezjastesa, Kaznodziei);
Estery;
Daniela;
Ezdrasza i Nehemiasza;
Kronik (1 i 2 jako jedna księga).
Nowy Testament
Dla chrześcijan, uznających świętość Starego Testamentu, podstawowe znaczenie ma również Nowy Testament, spisany w języku greckim, przynajmniej w decydującej części, w drugiej połowie I wieku n.e. Treścią Nowego Testamentu jest ewangelia, czyli „Dobra Nowina”, o królestwie Bożym i o zbawieniu głoszona przez Jezusa Chrystusa i jego uczniów, a także dzieje pierwszych gmin chrześcijańskich.
Judaizm i islam nie uznają Nowego Testamentu za pisma święte, chociaż islam uważa Jezusa Chrystusa za proroka, a Koran powtarza niektóre opisy Ewangelii.
Nowy Testament składa się z 27 ksiąg:
Cztery Ewangelie – zapis życia i nauczania Jezusa Chrystusa:
w tym trzy Ewangelie synoptyczne:
Ewangelia Mateusza,
Ewangelia Marka,
Ewangelia Łukasza,
oraz
Ewangelia Jana;
Dzieje Apostolskie – księga opisująca początki Kościoła, po wniebowstąpieniu Jezusa, ukazane na tle działalności niektórych apostołów (św. Piotr, św. Paweł, św. Jakub Starszy i Młodszy);
księgi dydaktyczne – zbiór listów pisanych przez apostołów:
13 listów Pawła z Tarsu;
List do Hebrajczyków (powstały prawdopodobnie w środowisku Pawłowym, skierowany do jednej z gmin judeochrześcijańskich, prawdopodobnie w Jerozolimie);
7 listów powszechnych (św. Jakuba, 1 i 2 św. Piotra, 1, 2 i 3 św. Jana, św. Judy Tadeusza);
Apokalipsa, zwana też Objawieniem świętego Jana – księga prorocka.
Podział na rozdziały
Podział ksiąg Biblii na rozdziały został dokonany w XII w., a wersety zostały ponumerowane w XVI w. Ułatwiają wskazanie odpowiedniego miejsca w Biblii, której księgi oznaczone są umownymi skrótami (sigla).
Przykładowo:
2 Sm 10,5 = Druga Księga Samuela, rozdział 10, werset 5;
Mt 25, 31-46 = Ewangelia według św. Mateusza, rozdział 25, wersety od 31 do 46.
Wersja katolicka Biblii posiada łącznie 1261 rozdziałów.
Historyczność Biblii
Obecnie większość ksiąg Starego Testamentu uznaje się za dzieła złożone (powstałe w obecnej formie z dzieł więcej niż jednego autora, m.in. tzw. teoria źródeł), które poprzedzała tradycja ustna i proces redakcji. W niektórych księgach Starego Testamentu występują wyraźne nawiązania do literatury Bliskiego Wschodu, np. w opisie powstania świata albo w treści psalmów i ksiąg mądrościowych.
Najstarsze partie Starego Testamentu (np. Wj 15,21) powstały około X wieku p.n.e., najnowsze pochodzą z II lub nawet I wieku p.n.e. (Księga Daniela). Według Alberta de Pury i Antoona Schoorsa działalność piśmiennicza na szerszą skalę zaczęła się w Izraelu i Judzie w latach 750–680 p.n.e. Rosnąca liczba badaczy datuje spisanie większości Starego Testamentu na okres panowania perskiego, pomiędzy 539 p.n.e. a 330 p.n.e.
Zgodność ksiąg Starego Testamentu z wydarzeniami zależy od ich gatunku literackiego. Odkrycia archeologiczne, jak też badanie stylu literackiego tzw. ksiąg historycznych (np. Ksiąg Samuela i Królewskich) potwierdzają ich wczesne pochodzenie i wartość jako źródła historycznego. Z kolei niektóre księgi mądrościowe np. Księga Rut mają charakter midraszy i luźny związek z rzeczywistymi zdarzeniami. Według Gerharda von Rada piśmiennictwo historyczne starożytnego Izraela różni się charakterem od współczesnego naukowego sposobu opisywania historii. O ile współczesna historiografia dąży do przekazania jedynie informacji krytycznie zweryfikowanych, o tyle relacja ksiąg biblijnych jest obrazem kerygmatycznym, który ma na celu maksymalizację treści teologicznej. Izrael w opisie historii posługuje się środkami właściwymi dla starożytności, w których nie sposób odróżnić faktów historycznych od uduchowionych interpretacji. Dlatego biblijny obraz historii może znacząco różnić się od podawanego przez współczesną naukę. Nie oznacza to jednak, że starotestamentowa wizja historii Izraela jest pozbawiona wartości – przeciwnie, wypływa ona z głębi historycznego doświadczenia niedostępnego dla krytycznych badań historycznych. Von Rad uważa, że biblijne piśmiennictwo historyczne ma charakter poetycki, przy czym poezję traktuje – za Wilhelmem Diltheyem – nie tylko jako środek artystyczny, ale pewien zmysł rozumienia rzeczywistości. Jako przykład obrazu kerygmatycznego podaje pewne epizody z historii patriarchów, które, jego zdaniem, opisują pewne historyczne doświadczenia zbiorowości mówiąc o jednostce.
Księgi Nowego Testamentu powstały w I wieku. Według większości współczesnych chronologii do najstarszych fragmentów Nowego Testamentu należą Listy Pawła z Tarsu. Dzieje Apostolskie i Apokalipsa są dziełami późniejszymi. Dzieje Apostolskie mogły zostać spisane po opisanych tam wydarzeniach (po 60 roku n.e.), ale współczesna krytyka biblijna przesuwa je na lata 80–90. Apokalipsa zwykle datowana jest na rok 96.
W debacie na temat historyczności Jezusa Chrystusa powoływano się zarówno na świadectwo Nowego Testamentu, jak i na źródła pochodzące od pisarzy starożytnych (między innymi Józefa Flawiusza, Tacyta i Swetoniusza) lub inne tradycje chrześcijańskie.
Przekłady Biblii
Biblia była tłumaczona już w starożytności. Pierwsze przekłady Starego Testamentu dokonywane w III wieku p.n.e. służyły Żydom mieszkającym poza Palestyną, jak też prozelitom (poganom nawracającym się na judaizm). Powstała wtedy Septuaginta, przekład z hebrajskiego na grecki, powstały w diasporze aleksandryjskiej. Ponadto, z racji tego, że po powrocie z wygnania babilońskiego w 538 roku p.n.e., językiem powszechnie stosowanym przez Żydów stał się aramejski, dokonywano przekładów ksiąg biblijnych na ten język.
Tak powstawały targumy, które były nie tyle dosłownym tłumaczeniem Biblii, lecz dość swobodną parafrazą, wraz z dodatkowymi wyjaśnieniami.
Po powstaniu chrześcijaństwa standardowym przekładem całej Biblii na łacinę, używanym w liturgii stała się Wulgata, przetłumaczona przez Hieronima w latach 382–406. Od II do VII wieku dokonano wielu innych translacji m.in. na język syryjski (Peszitta), koptyjski, etiopski, gocki, ormiański, gruziński, perski, nubijski i arabski. W IX wieku na język staro-cerkiewno-słowiański przekładu dokonali Cyryl i Metody.
W średniowieczu oficjalną wersją kościelną Biblii była Wulgata. Do roku 1500 ukazały się dziewięćdziesiąt cztery wydania całego Pisma Świętego w przekładzie św. Hieronima. Wśród tych edycji pięćdziesiąt siedem pochodziło z terenów niemieckojęzycznych. We Włoszech wydrukowano dwadzieścia siedem wydań całego Pisma Świętego, w tym dwadzieścia dwa w Wenecji. We Francji wytłoczono dziesięć edycji Wulgaty. Zakładając, że drukowano po 500 egzemplarzy na edycję, w samym XV wieku powstało 47 tys. sztuk Wulgaty.
Oblicza się, że w samych Niemczech do pojawienia się tłumaczeń Lutra (1522) ogłoszono drukiem 8–10 tys. egzemplarzy Biblii po niemiecku. Powstało również ok. 1000 sztuk Biblii po czesku i katalońsku. Ogólnie w XV wieku wydrukowano ok. 15,5 tys. egzemplarzy Biblii w językach narodowych.
W latach reformacji Biblię (Wulgatę) zaczęto jeszcze powszechniej przekładać na języki narodowe. W tym też okresie pojawiło się zainteresowanie tłumaczeniem Biblii nie z łaciny, lecz z języków oryginału. W świecie anglosaskim najpopularniejsza stała się protestancka Biblia króla Jakuba, oparta na językach oryginału, charakteryzująca się dosłownością przy zachowaniu pięknego języka.
Pierwszym zachowanym polskim przekładem był pochodzący z pierwszej połowy XV wieku Psałterz floriański. Pierwszym kompletnym tłumaczeniem Biblii z języków oryginału na język polski była Biblia brzeska z 1563 r. Kościół katolicki w Polsce, aż do XX wieku korzystał z przełożonej z Wulgaty Biblii Jakuba Wujka (1599), dla protestantów głównym źródłem była Biblia gdańska (1632).
Druga połowa XX wieku przyniosła kilkanaście przekładów bezpośrednio z języków oryginału. Wśród katolików najbardziej popularna jest wydana w 1965 Biblia Tysiąclecia, pierwszy polski katolicki przekład całej Biblii z języków oryginału, która stała się oficjalnym przekładem liturgicznym. Polscy protestanci korzystają najczęściej z Biblii warszawskiej.
Według danych Wycliffe Global Alliance z 1 września 2021 roku cała Biblia była dostępna w 717 językach – są one językami ojczystymi dla około 5,75 miliarda ludzi. Sam Nowy Testament przetłumaczono na kolejne 1582 języki, którymi posługuje się dalsze 830 mln osób, a co najmniej jedną księgę biblijną – dodatkowo na 1196, których używa kolejne 457 mln ludzi. Nie było w tym czasie natomiast przekładów w językach ojczystych dla 220 mln ludzi, posługujących się 3883 językami. Oznacza to, że całość lub część Biblii była wtedy dostępna w sumie w 3495 językach, będących językami ojczystymi blisko 97% ludności świata.
Znaczenie Biblii
Biblia to jeden z głównych filarów szeroko rozumianej kultury europejskiej i światowej,
jest uważana przez większość chrześcijan za świętą księgę, stąd synonim – Pismo Święte,
jest nośnikiem idei i zasad moralnych; w niektórych krajach zwyczajowo na Biblię przysięgają funkcjonariusze publiczni oraz świadkowie w sądach (mogą także przysięgać na inny tekst, zazwyczaj na konstytucję),
,
biblijne wątki, tematy, postacie, symbole itd. pojawiały się w sztuce, literaturze, muzyce,
jest źródłem związków frazeologicznych,
jest cennym źródłem historycznym.
Znaczenie Starego i Nowego Testamentu w katolicyzmie
Rolę ksiąg zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu w katolicyzmie określa Katechizm Kościoła Katolickiego promulgowany przez Jana Pawła II w dniu 25 czerwca 1992.
Katechizm mówi, że autorem Pisma świętego – choć napisali je ludzie – jest Bóg, dlatego wszystkie księgi Starego i Nowego Testamentu w całości, ze wszystkimi ich częściami Kościół katolicki uważa za święte (punkt 105). Autorzy biblijni przekazali na piśmie „to wszystko i tylko to”, czego chciał Bóg (punkt 106). „Księgi biblijne w sposób pewny, wiernie i bez błędu uczą prawdy, jaka z woli Bożej miała być przez Pismo święte utrwalona dla naszego zbawienia” (punkt 107). „Stary Testament jest nieodłączną częścią Pisma świętego. Jego księgi są natchnione przez Boga i zachowują trwałą wartość, ponieważ Stare Przymierze nigdy nie zostało odwołane” (punkt 121). „Chrześcijanie czczą Stary Testament jako prawdziwe słowo Boże. Kościół zawsze z mocą przeciwstawiał się idei odrzucenia Starego Testamentu pod pretekstem, że Nowy Testament doprowadził do jego przedawnienia” (punkt 123). Wydarzenia opowiadane w Piśmie świętym zostały zapisane „ku pouczeniu nas” (punkt 117).
Zakaz posiadania i czytania Biblii
Katolicyzm
Do XI wieku tłumaczono i kopiowano księgi Pisma Świętego bez ingerencji ze strony Magisterium Kościoła. Wprowadzono ograniczenia pod koniec XII i w XIII wieku w związku z pojawiającymi się ruchami katarów, waldensów i albigensów. Kościół katolicki nigdy nie zakazał czytania Biblii w ogóle. Intencją prawodawców kościelnych i świeckich było uchronienie wiernych przed heretyckim wykładem ksiąg świętych.
W XV wieku, po wynalezieniu druku, pojawiło się wiele wydań Biblii po łacinie oraz w językach narodowych. Początkowo edytorstwo biblijne nie było regulowane żadnymi przepisami Kościoła. Jednak wkrótce stwierdzono, że drukowanie może stać się niebezpiecznym narzędziem propagowania herezji, dlatego zaczęto wprowadzać cenzurę ksiąg przeznaczonych do wydania.
Jedyne, obejmujące całą wspólnotę Kościoła, ograniczenia w korzystaniu Pisma Świętego, dotyczyły przekładów niekatolickich – nigdy nie ograniczano korzystania z Biblii w językach oryginału ani w przekładzie łacińskim. Pojawiały się natomiast zakazy lokalne, związane m.in. z aktualnie panującą na danym terenie herezją. Zakaz taki wydał dla diecezji wchodzących w skład metropolii Narbonne synod prowincjonalny w Tuluzie (1229 r.) i obejmował on zarówno wersję łacińską, jak i przekłady na języki narodowe. Dozwolone było posiadanie brewiarzy i psałterzy, wydanych w języku łacińskim.
Tłumacze Biblii na języki narodowe, o ile można ich było zidentyfikować, byli ekskomunikowani i karani. Taki los spotkał m.in. Williama Tyndale, pierwszego tłumacza Biblii na język angielski z języków oryginału, który został spalony na stosie. Penalizacja tłumaczenia i prywatnego posiadania oraz prywatnej lektury Biblii była wielokrotnie powtarzana i stosowana z różnym nasileniem w różnych częściach Europy. Np. w 1414 roku czytanie angielskich przekładów Biblii było zabronione pod karą śmierci oraz utratą przez krewnych praw do dziedziczenia ziemi, bydła i innych dóbr osoby winnej czytania Biblii.
W 1527 roku teologowie z Sorbony, potępiając naukę Erazma, nawołującego do powszechnego czytania Pisma Świętego, oświadczyli, że Kościół katolicki nie zabrania czytania Biblii w ogóle, ale wprowadza ograniczenia wobec tych, dla których taka lektura mogłaby się stać powodem popadnięcia w herezję. Wolno było czytać Pismo Święte, ale zawsze z prawowiernym wyjaśnieniem, które odpowiadałoby poziomowi intelektualnemu czytelników.
Jedynym oficjalnym i uznawanym na mocy decyzji Soboru Trydenckiego tekstem Pisma Świętego była łacińska Wulgata. Kościół katolicki wielokrotnie potępiał tłumaczenie Biblii na języki narodowe (o ile nie odbywały się za oficjalnym zezwoleniem) i jej rozpowszechnianie, a także działalność towarzystw biblijnych:
list apostolski Magno et acerbo Piusa VII z dnia 3 września 1816 roku do arcybiskupa Mohylewa
encyklika Ubi primum Leona XII z dnia 5 maja 1824 roku
encyklika Traditi humilitati Piusa VIII z dnia 24 maja 1829 roku
encyklika Qui pluribus Piusa IX z dnia 9 listopada 1846 roku
alokucja Singulari quadam Piusa IX z dnia 9 grudnia 1854 roku
syllabus błędów dołączony do encykliki Quanta cura Piusa IX z dnia 8 grudnia 1864 roku
Leon XIII wydał 25 stycznia 1897 roku wykaz ksiąg zakazanych – Index librorum prohibitorum i w nim figuruje także Biblia, jeżeli tłumaczona jest na język ojczysty bez imprimatur władz kościelnych.
Zakazy współczesne
Obecnie (w 2016) posiadanie, rozpowszechnianie Biblii jest ograniczone głównie w niektórych państwach tradycyjnie niechrześcijańskich, w których prawo do wolności religijnej nie jest w pełni zagwarantowane. Najbardziej rygorystyczne sankcje obowiązują w Uzbekistanie, Korei Północnej, Arabii Saudyjskiej oraz na Malediwach, gdzie samo posiadanie Biblii jest zabronione prawem. Oprócz tego w Libii oraz w Maroku zakazane jest posiadanie Biblii w języku arabskim.
Zobacz też
chrześcijaństwo
zwoje z Qumran
Koran
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Treść Biblii
Codex Sinaiticus (Kodeks Synajski) – reprint najstarszego znanego egzemplarza całej Biblii w języku greckim, z połowy IV wieku n.e.
Biblia Internetowa – 123 przekładów Pisma Świętego w 23 językach, w tym 30 w języku polskim, oraz wersje w grece i hebrajskim. Księgi protokanoniczne, deuterokanoniczne i apokryfy.
Biblia 2000 – tekst Biblii w głównych polskich przekładach oraz Wulgata i Septuaginta.
Bible Gateway – teksty przekładów anglojęzycznych.
Wordproject – Biblia audio język polski.
rBiblia – Polski darmowy program umożliwiający przeglądanie oraz porównywanie ponad 260 różnych tłumaczeń biblijnych.
Serwisy poświęcone Biblii
Baza artykułów biblistyki polskiej
Literatura hebrajska
Jezus Chrystus w utworach literackich |
643 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Boratynka | Boratynka | Boratynka (boratynek) – popularna, nieoficjalna nazwa miedzianego szeląga Jana II Kazimierza Wazy, bitego w Rzeczypospolitej w latach 1659–1668.
Historia
II wojna północna, czyli w Polsce tzw. potop szwedzki, spowodowała poważny kryzys gospodarczy i monetarny w Rzeczypospolitej. Skarb państwa nie był zdolny wywiązać się ze zobowiązań, szczególnie wobec wojska. Ówczesny zarządca mennicy krakowskiej, Tytus Liwiusz Boratini, zaproponował bicie drobnej monety miedzianej, która miałaby urzędowo nadaną wartość srebrnego szeląga, czyli ⅓ grosza polskiego. Sejm zgodził się na ten projekt, mimo że nowy miedziany szeląg nie miał realnej, kruszcowej wartości trzeciej części grosza, czyli 1/90 polskiego złotego (ówcześnie 1 grosz polski = 1/30 złotego polskiego).
Wyznaczone ograniczenie bicia miedzianych szelągów do kwoty 182 291 złotych polskich w mennicy krakowskiej i 817 708 złp dla Korony oraz 1 miliona złp dla Wielkiego Księstwa w mennicy ujazdowskiej, otwartej w 1659 specjalnie dla bicia nowych szelągów, Boratini nielegalnie przekroczył. Spotkał się za to z zarzutami w 1662, kiedy to Sejm nakazał wstrzymanie bicia boratynek. Jednak trwające nadal kłopoty skarbu spowodowały, że w 1663 emisję wznowiono i rozszerzono również na mennice litewskie, traktując ją jako jedyny możliwy sposób wyjścia z zapaści fiskalnej i wypłaty zaległego żołdu.
Z jednego funta (405 gramów) miedzi Boratini bił 300 szelągów, wartych urzędowo 100 groszy. 57 groszy dostawał skarb państwa, resztę brał dzierżawca mennicy. Mimo ogromnych zysków Boratini nadal oszukiwał skarb, bijąc monety poza limitem. Ciągle mu to zarzucano, aż w 1666 zamknięto ujazdowską mennicę szelągową. Ostatecznie bicia miedzianych szelągów zaprzestano w 1668. Ogromna liczba miedzianych szelągów wprowadzonych do obiegu oraz ich niezbyt wysoka jakość zachęcały fałszerzy. Złapanemu fałszerzowi groziły tortury, obcięcie prawej ręki i przybicie jej na bramie miejskiej oraz ścięcie. Perspektywa dużego i łatwego zysku powodowała jednak, że chętnych do podjęcia ryzyka nie brakowało. Szacuje się, że fałszerstwa stanowiły ok. dziesiątej części emisji, liczącej ogółem ok. 1,8 miliarda monet.
Nazywane od nazwiska Boratiniego boratynkami miedziane szelągi, będące urzędowym fałszerstwem, pomogły skarbowi państwa wydobyć się z długów. Przyczyniły się jednak do pogłębienia chaosu monetarnego w Polsce (w obiegu funkcjonowały jeszcze w początkach XVIII w.) Na przykład w 1664 r. za dukata trzeba było dać 195 groszy w srebrze, w boratynkach natomiast 270 groszy, czyli 810 szelągów. Taka liczba boratynek ważyła ponad kilogram. Niezadowoleni z żołdu płaconego niepełnowartościową monetą żołnierze wzniecali bunty, byli bardziej podatni na agitację przeciwników króla i chętnie przyłączali się do rokoszu Lubomirskiego (zaprzestanie płacenia żołdu boratynkami było jednym z żądań rokoszan).
Współcześnie boratynki również nie mają poważania u kolekcjonerów. Ich cena rzadko przekracza kilkanaście złotych. Prawdopodobnie od boratynek wzięły się znane powiedzenia „Znać kogoś (coś) jak zły szeląg” oraz „Niewart złamanego szeląga”.
Opis
Boratynki koronne mają na awersie głowę króla Jana Kazimierza w wieńcu laurowym, napis. IOAN. – CAS. REX (Jan Kazimierz Król) wokół głowy przedzielony jest literami T.L.B (inicjały Boratiniego). W późniejszych emisjach występowały również odmiany bez liter T.L.B oraz z inaczej pisaną tytulaturą. Rewers przedstawia orła polskiego z tarczą herbową Wazów na piersiach. W otoku różne odmiany skróconego napisu SOLIDUS REGNI POLONIAE (szeląg Królestwa Polskiego), np. SOLID. REGN - POLON i data. U góry czasami napis przedziela rozetka lub kropka, a u dołu herb podskarbiego wielkiego koronnego Jana Kazimierza Krasińskiego – Ślepowron. W późniejszych odmianach zdarzało się inne rozmieszczenie poszczególnych elementów. Monety te bito w mennicy w Ujazdowie w latach 1659, 1660, 1661, 1663, 1664 i 1665 oraz w Krakowie w latach 1659, 1660 i 1661.
Boratynki litewskie bite początkowo w mennicy ujazdowskiej miały identyczny awers, jak koronne. Później zmianie uległy inicjały. Na rewersie była przedstawiona Pogoń. Pod nią herb podskarbiego wielkiego litewskiego (początkowo koronnego). W otoku napis, przedzielony u góry koroną książęcą, zazwyczaj SOLI.MAG.DVC.LIT. (szeląg Wielkiego Księstwa Litewskiego) lub podobne i data. W późniejszych odmianach występowały różnice.
Szelągi litewskie bito w następujących mennicach:
Ujazdów (znak Ślepowron) – 1660, 1661
Oliwa (znak Snopek i Wieniawa) – 1663
Wilno (HKPL) – 1664, 1665, 1666
Kowno (znak Kryszpin) – 1665, 1666, 1667 (z datą 1666)
Brześć (HKPL) – 1665, 1666
Malbork (HKPL) – 1666
Zobacz też
monety Jana II Kazimierza Wazy
gatunki pieniądza na ziemiach polskich
systemy monetarne w Polsce
tymf
klepacz (moneta)
Przypisy
Linki zewnętrzne
Wirtualne Muzeum Boratynki
Monety I Rzeczypospolitej (1506–1795)
Miedziane monety |
644 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brakteat | Brakteat | Brakteat – moneta wybijana jednostronnie z cienkiej blaszki na miękkiej podkładce (od łac. bractea – blaszka). Stempel odciśnięty wypukło na awersie pojawiał się jako wklęsły (negatyw) na rewersie.
W postaci brakteatów bito przede wszystkim w XII–XIV wieku w środkowej Europie niskowartościowe denary. Tym sposobem przy ograniczonych możliwościach emisyjnych władcy (król, książę) spowodowanych brakiem kruszcu (srebra), niekiedy wprowadzano do obiegu nawet duże ilości bezwartościowego pieniądza. W Polsce Mieszko Stary oprócz takich praktyk redukcji kruszcu w masowo bitych brakteatach stosował (nawet trzykrotnie w ciągu roku) przymusową wymianę monet (renovatio monetae), co doprowadzało do znacznego drenażu rynku. oraz książę pomorski Sambor.
Typową praktyką była częsta wymiana brakteatów (z reguły 2 razy w roku), podczas której redukowano liczbę monet, np. za 13 starych otrzymać można było jedynie 12 nowej emisji, przy czym dopuszczano do obrotu jedynie nowe monety. W ten sposób zapobiegano tendencji gromadzenia pieniędzy i wymuszano ich szybki obrót, co prowadziło do stabilnego rozkwitu gospodarczego w średniowieczu. Czeski kronikarz .
Zobacz też
Brakteaty z Tjurkö
Przypisy
Linki zewnętrzne
Karl Walker: "Brakteaty – pieniądze średniowiecza" w książce Pieniądz w biegu historii
Monety średniowieczne |
645 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brutto | Brutto | płaca brutto – płaca całkowita, bez odliczenia podatku, składek, potrąceń, itp.
wartość brutto – wartość towaru (usługi) wraz z należnym podatkiem od towarów i usług
masa brutto – całkowita masa towaru wraz z opakowaniem, zobacz też: tara
pojemność brutto – miara pojemności statków
Brutto – białoruska grupa punk-rockowa
Zobacz też
netto |
646 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ban | Ban | ban – jednostka informacji
ban – dawna drobna moneta turecka (nazywana również szelągiem). Obecnie drobna moneta rumuńska i mołdawska, równa 1/100 lei
ban – blokada użytkownika w informatyce
ban – tytuł władcy
ban – kod ISO 639-2 języka balijskiego
Ban – wieś w Rumunii, w okręgu Sălaj, w gminie Bănișor
BAN – Bułgarska Akademia Nauk – państwowa autonomiczna organizacja uczonych w Bułgarii
BAN – Business Angels Network – sieć aniołów biznesu
Shigeru Ban – japoński architekt
Ban Ki-moon – sekretarz generalny ONZ |
647 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ba | Ba | Mitologia
Ba – w starożytnym Egipcie dusza ludzka, żywa po śmierci człowieka
Geografia
Ba – miasto na Fidżi
Ba – prowincja w Fidżi
Ba – rzeka w Fidżi
Nauka i technika
Ba – symbol pierwiastka chemicznego bar
BA – skrótowiec związku chemicznego β-Alanina
Skróty
Ba – siglum biblijne Księgi Barucha
Ba – krwinki zasadochłonne (bazofile)
BA – skrót od Bachelor of Arts – anglosaskiego stopnia naukowego
BA – skrót od Business Archiv
BA – skrót od Business Angel
Geokodowanie
BA – Bośnia i Hercegowina (oznaczenie kodowe ISO 3166-1 w wersji dwuliterowej alfa-2)
BA – kod IATA linii lotniczych British Airways |
650 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Boles%C5%82aw%20IV%20K%C4%99dzierzawy | Bolesław IV Kędzierzawy | Bolesław IV Kędzierzawy (ur. ok. 1122, zm. 5 stycznia 1173) – książę mazowiecki od 1138, śląski w latach 1146–1163 i sandomierski od 1166. Książę krakowski i książę senior (zwierzchni) Polski w latach 1146–1173.
Wczesne lata
Bolesław Kędzierzawy urodził się prawdopodobnie w 1122 roku jako trzeci syn Bolesława Krzywoustego i Salomei z Bergu. Przypuszczalnie początkowo nie odgrywał większej roli w planach politycznych swych rodziców. Sytuacja zmieniła się dopiero po śmierci starszych braci Leszka (ok. 1115–przed 1131) i Kazimierza (ok. 1120–1131), gdy stał się najstarszym synem z drugiego małżeństwa swego ojca, wiekowo ustępując jedynie przyrodniemu bratu Władysławowi. W 1136 (ewentualnie w 1137) został ożeniony z księżniczką Wierzchosławą, córką księcia nowogrodzkiego Wsiewołoda Mścisławowicza.
Objęcie dzielnicy mazowieckiej
Bolesław był już w chwili śmierci ojca w pełni sprawnym do objęcia rządów w wydzielonej mu testamentem przez ojca dzielnicy obejmującej Mazowsze oraz Kujawy. W literaturze przedmiotu niekiedy kwestionowana jest przynależność Kujaw do dzielnicy Bolesława. Sugeruje się, że należały one do dzielnicy senioralnej. Hipoteza ta nie ma jednak żadnej podstawy źródłowej, lecz opierana jest wyłącznie na poszlakach. Przynależność jakichkolwiek ziem w środkowej Polsce do dzielnicy senioralnej jest przedmiotem kontrowersji, a jedyne źródło na to wskazujące (tzw. epitafium lubiąskie) nie wymienia Kujaw, a jedynie ziemie gnieźnieńską, kaliską i sieradzką.
W pierwszych latach swoich rządów Bolesław pozostawał pod silnym wpływem matki Salomei oraz palatyna na dworze Krzywoustego – Wszebora, którzy obawiali się, że starszy przyrodni brat Władysław II Wygnaniec uczyniony z woli ojca księciem zwierzchnim kraju skorzysta ze swej przewagi militarnej i politycznej i będzie usiłował pozbyć się juniorów z ich dzielnic (oprócz Bolesława, w 1138 swoją dzielnicę w Wielkopolsce ze stolicą w Poznaniu objął także nieznacznie młodszy od księcia mazowieckiego Mieszko III Stary). Mimo to, jeszcze w 1139 sytuacja w kraju była spokojna, młodsi bracia uznawali władzę zwierzchnią Władysława i zgodnie z nim współpracowali.
Konflikt z seniorem
Do pierwszych zadrażnień z seniorem dynastii doszło w 1141, kiedy to Salomea bez zgody Władysława II zorganizowała w Łęczycy wiec możnych, na którym postanowiono wydać jej najmłodszą córkę za mąż za jednego z synów księcia kijowskiego, by w ten sposób zyskać sojuszników w ewentualnym konflikcie. Juniorzy tę pierwszą batalię jednak zdecydowanie przegrali, gdyż książę kijowski postawiony przed wyborem związania się ze słabymi synami Salomei lub potężnym seniorem, wybrał tego ostatniego, wydając swoją córkę Zwinisławę za mąż za najstarszego syna Władysława Bolesława Wysokiego.
Niedługo po wiecu łęczyckim Władysław II przeszedł do ofensywy i rozpoczął przeciwko braciom działania zbrojne. Zimą 1142 na czele posiłków ruskich uderzył na Mazowsze, gdzie spalił gród w Czersku, a jego sojusznicy uprowadzili wielu jeńców.
Przez następne dwa lata panował w kraju względny spokój, gdyż Władysław II w 1143 i 1144 interweniował na Rusi w związku z konfliktami między tamtejszymi władcami dzielnicowymi. Juniorzy natomiast, a w szczególności ich matka Salomea, wykorzystali ten czas na budowę własnego stronnictwa wśród możnowładców oraz instytucji kościelnych. Znane są nadania Salomei na rzecz benedyktynów z Mogilna, nadania Salomei i jej czterech synów dla kanoników regularnych z Trzemeszna, a także wsparcie Bolesława dla odbudowy katedry płockiej.
27 lipca 1144 zmarła Salomea z Bergu. Jej oprawę wdowią, tj. księstwo łęczyckie, zajęli wówczas jej synowie Bolesław i Mieszko. Prawdopodobnie postanowili wówczas, że ziemie te zatrzymają, aż do osiągnięcia pełnoletniości przez młodszych Henryka i Kazimierza, by móc ich wyposażyć dzielnicą matki. Juniorom udało się uzyskać poparcie przebywającego na początku marca 1145 w Gnieźnie legata papieskiego kardynała Humbalda.
Powyższe posunięcia juniorów wywołały zdecydowaną kontrakcję Władysława II. Jeszcze w 1145 senior wznowił działania zbrojne. Tym razem jednak połączone siły Bolesława i Mieszka dowodzone przez dawnego palatyna Krzywoustego Wszebora zadały klęskę oddziałom seniora w starciu nad rzeką Pilicą. Jednak na skutek sprowadzenia przez seniora z Rusi posiłków zbrojnych, ogólny wynik kampanii był raczej korzystny dla niego. Juniorzy musieli wycofać się z ziemi łęczycko-sieradzkiej, a Mieszko prawdopodobnie musiał odstąpić Władysławowi Kalisz i Gniezno. Bolesław zdołał jednak, za cenę oddania grodu Wizna, nakłonić Rusinów do wycofania się z działań zbrojnych po stronie Władysława.
Ustępstwa juniorów nie rozwiązały ostatecznie problemu. Władysław, ufny w swoje siły, zdecydował się na definitywne usunięcie przyrodniego rodzeństwa z kraju. Po stronie młodszych synów Krzywoustego stanął wówczas wszechwładny palatyn Władysława Piotr Włostowic, dla którego plany księcia groziły osłabieniem jego pozycji. Wprawdzie Władysław II uwięził palatyna, a następnie go oślepił i zmusił do wyjazdu na Ruś, ale decyzja ta osłabiła jego pozycję. Co więcej, prawdopodobnie spowodowało to odmowę wysłania posiłków Władysławowi przez Wsiewołoda Kijowskiego spowinowaconego z Piotrem, choć niewykluczone, że nieprzysłanie przez ruskich sprzymierzeńców oddziałów zbrojnych było spowodowane wewnętrznymi trudnościami księstwa kijowskiego.
Objęcie władzy zwierzchniej
Na początku 1146 Władysław zdołał zmusić juniorów do wycofania się z Mazowsza, a następnie obległ Poznań. Wydawało się, że ostateczna klęska juniorów jest tylko kwestią czasu, ale okaleczenie Piotra Włostowica spowodowało zmianę nastrojów wśród możnych, którzy zaczęli masowo przechodzić na stronę juniorów. Jednym z decydujących czynników było opowiedzenie się po stronie juniorów arcybiskupa Jakuba ze Żnina, który rzucił na Władysława klątwę. Następnie wybuchł otwarty bunt możnych przeciw seniorowi. Juniorzy nie tylko zdołali odeprzeć oblężenie spod Poznania, ale przeszli do kontrofensywy i zaczęli zajmować po kolei wszystkie grody, które prawdopodobnie w większości poddawały się bez walki. Władysław musiał wraz z synami uciekać do Niemiec, na dwór Konrada III. Najdłużej bronił się Kraków, gdzie przebywała żona Władysława Agnieszka, jednak już latem 1146 został on zajęty przez wojska juniorów.
Po wygnaniu Władysława Bolesław został nowym seniorem i z tego tytułu objął władzę nad ziemią krakowską. Ponadto przejął także dotychczasową dzielnicę dziedziczną Władysława, to znaczy Śląsk wraz z ziemią lubuską. Swoją dzielnicę otrzymał wówczas także Henryk, który objął władzę nad ziemią sandomierską. Ziemię łęczycką prawdopodobnie podzielono między braci. Bez przydziału pozostał nieletni Kazimierz, nad którym opiekę sprawował Bolesław IV.
Interwencja Konrada III i sojusz z margrabiami saskimi
Dzięki koneksjom rodzinnym swojej żony Agnieszki Babenberg, Władysławowi jeszcze w 1146 udało się skłonić króla niemieckiego do zbrojnej interwencji w Polsce. Naprędce zorganizowana wyprawa, niechęć pogranicznych margrabiów do starć z Polakami, wreszcie szeroko rozlana graniczna Odra spowodowały, że wojska królewskie zawróciły. Bolesław złożył Konradowi III spory okup i przyrzekł mu stawić się na sąd cesarski, jednak obietnic tych nie wypełnił.
W kolejnych latach Bolesław razem z młodszym bratem Mieszkiem starali się utrzymywać dobre stosunki z siłami, które sprzeciwiały się nadmiernemu wzrostowi potęgi Hohenstaufów. W tym celu w 1148 juniorzy zorganizowali zjazd w Kruszwicy, na który zaproszono władcę tworzącej się właśnie Marchii Brandenburskiej Albrechta Niedźwiedzia. Postanowiono na nim wydać siostrę książąt Judytę za mąż za syna margrabiego Ottona. Bolesław i Mieszko wsparli też militarnie Niemców w walce z pogańskimi jeszcze Wieletami, wydatnie przyczyniając się do utwierdzenia niemieckiego panowania nad środkową Sprewą. Drugim wypróbowanym sojusznikiem piastowskich książąt stał się margrabia Miśni, Konrad. W latach 50. XII w. Bolesław IV był sprzymierzony także ze słowiańskim księciem Jaksą z Kopanicy.
Interwencja Fryderyka Barbarossy i uznanie władzy Bolesława IV Kędzierzawego
Do ponownego zagrożenia doszło w 1157, kiedy to o wygnanego Władysława upomniał się cesarz Fryderyk I Barbarossa. Tym razem wyprawa była dobrze zorganizowana, a władca niemiecki bardziej zdeterminowany, by wymusić na polskich książętach ustępstwa. Bolesław Kędzierzawy zdecydował się na wybitnie asekuracyjną taktykę prowadzenia wojny, nie broniąc przepraw przez Odrę, paląc broniące od wieków granice Polski grody w Głogowie i Bytomiu. Nie niepokojony cesarz wtargnął z wojskami do Wielkopolski i obległ Bolesława w Poznaniu. Bolesław Kędzierzawy musiał się zgodzić na rokowania i na ceremonię złożenia hołdu w Krzyszkowie. Bolesław miał tam w worku pokutnym, z krzyżem uwiązanym sznurem u szyi błagać na kolanach cesarza o wybaczenie. Musiał też zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości kilku tysięcy grzywien srebra. Mimo upokorzenia, rezultat tych zmagań był dla Bolesława korzystny. Cesarz uznał bowiem jego władzę nad Polską i w rezultacie sprawa Władysława Wygnańca nie została nawet poruszona w układach. Wprawdzie Bolesław obiecał się zjawić na Boże Narodzenie w Magdeburgu na sąd cesarski i oddał jako gwarancję swojego młodszego brata Kazimierza jako zakładnika, ale – podobnie jak w 1146 – nie zrealizował większości zawartych w Krzyszkowie postanowień.
Próby podboju i chrystianizacji Prus
Po objęciu władzy zwierzchniej Bolesław rozpoczął realizację planu podboju pogańskich Prusów. Koncepcja ta narodziła się w związku z powtarzającymi się coraz częściej napadami plemion bałtyjskich na dzielnicę Bolesława (Mazowsze). Nie bez znaczenia była ogarniająca całą Europę idea krucjat przeciwko niewiernym i naciski idące w związku z tym ze strony papieża i cesarza. Bolesław uzyskał też wsparcie książąt ruskich dla swej polityki w Prusach (prawdopodobnie już w 1146 Rusini zwrócili mu gród Wizna, zabrany w 1145). Organizowane od 1147 wyprawy zbrojne początkowo doprowadziły do shołdowania wielu pruskich plemion, jednak Bolesław wkrótce zaniechał prób chrystianizacji, zadowalając się jedynie płaceniem przez plemiona pruskie trybutu. Cały wysiłek włożony w próby zdobycia nowej prowincji został jednak zaprzepaszczony na skutek klęski w 1166. W zorganizowanej wówczas w mazurskich bagnach zasadzce zginął jeden z dowódców wyprawy książę Henryk Sandomierski, sam zaś Bolesław Kędzierzawy ledwo uszedł z życiem.
Dziedzictwo Henryka Sandomierskiego
Po śmierci Henryka Bolesław Kędzierzawy, wbrew testamentowi, zachował jego księstwo dla siebie. Wywołało to niepokoje w kraju i bunt możnych, którzy chcieli, aby Kazimierz został księciem sandomierskim. Buntownicy pod wodzą Jaksy z Miechowa i Świętosława zwołali jesienią 1167 zjazd do Jędrzejowa, na którym całe księstwo sandomierskie ofiarowano Kazimierzowi, a Mieszkowi przypuszczalnie oferowano tron krakowski. Do wojny nie doszło, gdyż Bolesław IV Kędzierzawy zgodził się z częścią żądań buntowników i podzielił dziedzictwo Henryka na trzy części: okręg wiślicki dostał Kazimierz, ziemię sandomierską zatrzymał Bolesław, a trzecia bliżej nieznana część (przypuszczalnie kasztelanie nadpilickie) przypadła Mieszkowi III.
Sytuacja na Śląsku
W maju 1159 Władysław II Wygnaniec zmarł, nie doczekawszy się powrotu do kraju. Śmierć jego oraz jego żony (ok. 1160/1163) umożliwiła powrót w 1163 na dziedziczny Śląsk i ziemię lubuską jego synów Bolesława Wysokiego i Mieszka Plątonogiego. Nie zagrażali oni, jak wcześniej ich ojciec, władzy Bolesława Kędzierzawego. Ten odpowiednio się zabezpieczył, zatrzymując swoich rękach główne grody śląskiej prowincji, to znaczy Wrocław, Legnicę, Głogów, Opole i Racibórz.
W 1166, korzystając z klęski seniora dynastii na wyprawie w Prusach, książęta śląscy Bolesław Wysoki i Mieszko Plątonogi w celu zdobycia pełni władzy na podległym sobie terytorium usunęli załogi Bolesława Kędzierzawego z głównych grodów Śląska. Wyprawa odwetowa Kędzierzawego w roku następnym zakończyła się całkowitą klęską i senior musiał się ostatecznie pogodzić z zaistniałą sytuacją.
Kiedy około 1170 przeciwko Bolesławowi Wysokiemu zbuntowali się jego młodszy brat Mieszko i najstarszy syn Jarosław, Kędzierzawy poparł rebeliantów, przyczyniając się do wygnania z kraju księcia wrocławskiego. Za księciem wrocławskim opowiedział się cesarz Fryderyk Barbarossa, który w 1172 zagroził interwencją zbrojną przeciwko Polsce i dopiero za cenę 8000 grzywien srebra (okup powiózł w zastępstwie chorego Kędzierzawego Mieszko III Stary) oraz powrót Bolesława na Śląsk zgodził się odstąpić od swoich zamiarów. Bolesław Wysoki musiał jednak pogodzić się z wydzieleniem bratu i synowi własnych dzielnic.
Stosunki z papiestwem
Stronnictwo juniorów w walce z Władysławem II początkowo uzyskało wsparcie Stolicy Apostolskiej. Przebywający w Polsce na przełomie 1144/45 legat papieski Humbald w dniu 2 marca 1145 w Gnieźnie zatwierdził nadania Bolesława i jego braci dla kanoników regularnych z Trzemeszna. Popierające juniorów instytucje kościelne w latach 1147 i 1148 uzyskały bulle protekcyjne od Eugeniusza III, zapewne przy wsparciu politycznym ze strony książąt Bolesława i Mieszka (kolegiata w Trzemesznie 31 maja 1147, diecezja kujawska 4 kwietnia 1148). Jednak już w 1148 polityka papiestwa uległa zmianie. Przybyły w tym roku do Polski legat papieski, kardynał Gwidon z Cremy (późniejszy antypapież Paschalis III), opowiedział się po stronie Władysława II, rzucił na juniorów klątwę i obłożył kraj interdyktem. Zarządzenia te zatwierdził papież Eugeniusz III, który w bulli z 3 marca 1149 uchylił wcześniejszą klątwę nałożoną na Władysława II przez arcybiskupa Jakuba ze Żnina. Polski episkopat zarządzenia te jednak zignorował i kardynał Gwidon wyjechał z Polski w 1149 nie uzyskawszy nic dla wygnanego seniora. W styczniu 1150 papież Eugeniusz III surowo zganił polskich biskupów za ignorowanie nałożonych kar kościelnych, ale bez efektu. Stosunki ze Stolicą Apostolską ociepliły się dopiero po śmierci Eugeniusza III w 1153. W kwietniu 1155 papież Hadrian IV wydał bulle protekcyjne dla biskupstwa wrocławskiego oraz kolegiaty kanoników regularnych w Czerwińsku. Ponieważ obie placówki leżały na ziemiach podległych Bolesławowi, prawdopodobnym jest, że wspierał ich starania o opiekę Stolicy Apostolskiej.
W okresie schizmy papieskiej w latach 1159–1178 Bolesław IV i Kościół polski konsekwentnie, aczkolwiek bez zaangażowania, popierali procesarskich antypapieży. W lutym 1160 roku wysłannicy księcia Bolesława IV oraz arcybiskupa Jana na synodzie w Pawii uznali oficjalnie antypapieża Wiktora IV (zm. 1164) za prawowitego papieża. Jego następcę, wybranego w kwietniu 1164 antypapieża Paschalisa III (zm. 1168), Polska uznała najpóźniej pod koniec 1165. Wiadomo, że biskup płocki Werner uczestniczył, jako wysłannik księcia, w uroczystościach kanonizacyjnych Karola Wielkiego w grudniu 1165 w Akwizgranie, którym przewodził Paschalis III. Mniej oczywiste, gdyż nieudokumentowane źródłowo, jest poparcie księcia Bolesława dla kolejnego antypapieża Kaliksta III (1168–1178). Jest jednak wysoce prawdopodobne, że Polska uznała go najpóźniej w wyniku wyprawy zbrojnej Fryderyka Barbarossy na Polskę w 1172. Tezę o konsekwentnym poparciu Polski dla antypapieży potwierdza pośrednio brak jakichkolwiek kontaktów Polski z uznanym za prawowitego papieżem Aleksandrem III przed zakończeniem schizmy.
Działalność fundacyjna
Nie jest znana ani jedna samodzielna fundacja Bolesława IV. Znanych jest dziewięć inicjatyw fundacyjnych, w których uczestniczył, jednak za każdym razem polegało to na wsparciu już istniejącej placówki. Nadania czynione przez Bolesława były najwyraźniej motywowane politycznie i miały na celu uzyskanie bądź utrzymanie poparcia określonych kręgów możnowładczych świeckich i duchownych.
Poniżej lista udokumentowanych inicjatyw fundacyjnych z udziałem Bolesława IV:
Nieudokumentowane wprost, ale niemal pewne jest wsparcie Bolesława IV dla odbudowy katedry płockiej, ukończonej i konsekrowanej w 1144. Natomiast wysuwane w literaturze hipotezy dotyczące ufundowania przez Bolesława IV Kędzierzawego prepozytury klasztoru św. Andrzeja w Jeżowie, benedyktyńskiego klasztoru św. Wojciecha w Płocku, kościoła św. Gotarda w Kruszwicy, szpitala św. Gotarda we Włocławku oraz kolegiaty św. Michała w Płocku, wobec braku źródeł pisanych, muszą pozostać jedynie w sferze domysłów.
Rodzina
Małżeństwa i dzieci
Bolesław był dwukrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną, poślubioną prawdopodobnie w 1136, była Wierzchosława Anastazja, córka księcia nowogrodzkiego Wsiewołoda. Z tego małżeństwa narodziło się co najmniej dwóch synów, a być może też jedna lub dwie córki. Najstarszy syn otrzymał imię ojca. Bolesław Bolesławowic (ok. 1150–1172) zmarł bezdzietnie w młodym wieku, jeszcze za życia ojca. Z pierwszego małżeństwa pochodził także syn Leszek (ur. ok. 1160, zm. 1186). Być może córką Bolesława Kędzierzawego była także niejaka Wierzchosława, mniszka strzelneńska, zmarła po 1213. Jej filiacja jest jednak przedmiotem kontrowersji wśród badaczy i większość uznaje ją (za Oswaldem Balzerem) za córkę Bolesława Mieszkowica (1159–1195), księcia kujawskiego i syna Mieszka Starego. Ponadto w literaturze wymienia się także nieznaną z imienia córkę (NN), która jakoby poślubiła ok. 1173 księcia drohiczyńskiego Wasylka i żyła jeszcze na przełomie lat 70. i 80. XII wieku. Jednakże jedynym źródłem poświadczającym jej istnienie jest rzekomo zaginiony tzw. „Latopis Połocki”, znany jedynie z osiemnastowiecznego przekazu rosyjskiego historyka Wasilija Tatiszczewa zawartego w jego pracy Historia Rosji od czasów najdawniejszych. Najnowsze badania nad pracą Tatiszczewa kwestionują jednak istnienie „Latopisu Połockiego” a cały fragment dzieła Tatiszczewa dotyczący rzekomego księcia drohiczyńskiego Wasylka (i jego polskiej żony) uznają za niewiarygodny.
Po śmierci pierwszej żony (ok. 1160) Bolesław Kędzierzawy ożenił się po raz drugi z nieznaną bliżej Marią (wzmiankowana jedynie w tzw. zapisce złockiej z dnia 31 grudnia 1167). Jan Długosz określił ją jako księżniczkę ruską, co jest prawdopodobne, ale bliższych danych brak. Niegdyś sądzono, że mogła być ona matką dwojga młodszych dzieci księcia. Po odkryciu monet Leszka, który nazywa siebie na nich synem Bolesława i Anastazji, pogląd ten okazał się mylny. Wobec braku prawie jakichkolwiek źródeł na temat Marii przyjmuje się, że jej małżeństwo z Bolesławem trwało zapewne bardzo krótko i zakończyło się jej przedwczesną śmiercią.
Genealogia
Śmierć Bolesława IV
Bolesław IV Kędzierzawy zmarł 5 stycznia 1173 i został pochowany prawdopodobnie w katedrze płockiej u boku ojca i dziada, choć Jan Długosz wspomina o pochówku na Wawelu. Opiekę nad małoletnim synem Leszkiem, dziedzicem dzielnicy mazowieckiej, polecił w testamencie najmłodszemu bratu, księciu wiślickiemu Kazimierzowi, którego uczynił nadto swym dziedzicem w razie przedwczesnej i bezpotomnej śmierci Leszka.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Pierwsi Piastowie
Urodzeni w XII wieku
Władcy Polski
Książęta sandomierscy
Zmarli w 1173
Książęta krakowscy
Książęta mazowieccy |
651 | https://pl.wikipedia.org/wiki/MS%20Batory | MS Batory | MS Batory – polski statek pasażerski, transatlantyk, będący jednostką bliźniaczą MS Piłsudski. Statek wszedł do służby w roku 1936 i pływał do 1969. Po dwóch latach od zakończenia służby, w latach 1971–1972 został złomowany w Hongkongu. Miał przydomek „Lucky Ship”. Jego następcą był TSS Stefan Batory.
Historia
Projekt
Na początku lat 30. XX wieku Polskie Transatlantyckie Towarzystwo Okrętowe (PTTO) dysponowało trzema przestarzałymi jednostkami, które były przystosowane do transportu emigrantów do Stanów Zjednoczonych (SS „Polonia”, „Pułaski” i „Kościuszko”). Jednostki te nie spełniały najnowszych standardów transportu pasażerskiego i powinny zostać wycofane z eksploatacji. W tym czasie podjęto decyzję o zmianie profilu linii północnoamerykańskiej, z emigranckiego na turystyczny. W takiej sytuacji koniecznością stała się budowa nowych jednostek, które spełniałyby najnowsze standardy. 27 października 1932 r. Rada Nadzorcza PTTO podjęła decyzję o budowie dwóch takich jednostek. Zapytania przetargowe wysłano do dziewięciu europejskich stoczni. Z otrzymanych odpowiedzi do dalszego postępowania wybrano dwie najbardziej korzystne: duńskiej stoczni Nakskov Skibsvaerft i włoskiej Cantieri Riuniti dell’Adriatico. Oferta włoska okazała się korzystniejsza z powodu nowoczesnych rozwiązań technicznych, niższej ceny, a także formy zapłaty, która w części miała być zrealizowana polskim węglem.
Budowa
29 listopada 1933 roku w Warszawie dyrektorzy PTTO i przedstawiciel stoczni z Monfalcone podpisali umowę na budowę dwóch bliźniaczych jednostek pasażersko-towarowych. Wartość kontraktu wraz z odsetkami wynosiła ok. 1,9 mln dolarów. 13 grudnia 1933 roku podpisano umowę o dostawie włoskim kolejom polskiego węgla. Dostawy miały mieć wartość 60 milionów lirów, co stanowiło większość kontraktu na statki warte 69 milionów lirów
W 1934 r. Polskie Transatlantyckie Towarzystwo Okrętowe S.A. zmieniło nazwę na Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe S.A.
Pierwszy ze statków nazwano „Piłsudski”. Imię dla drugiej jednostki stało się przedmiotem dłuższej dyskusji. Ze strony Polonii amerykańskiej padła propozycja nadania imienia „Paderewski”. Armator preferował nazwanie statku „Kościuszko” po wycofywanej ze służby starszej jednostce. Ostatecznie wybrano nazwę „Batory”.
Położenie stępki pod budowę „Batorego” nastąpiło 1 maja 1934 roku, statek otrzymał numer budowy 1127. Wodowanie kadłuba odbyło się 3 lipca 1935 roku, a matką chrzestną była Jadwiga Barthel de Weydenthal. Pierwsze doświadczenia z eksploatacji „Piłsudskiego” pokazały jego nie najlepsze własności morskie, w związku z tym na budowanym „Batorym” należało wprowadzić drobne zmiany techniczne. 8 kwietnia 1936 roku, dwa miesiące po terminie przewidzianym w kontrakcie, nastąpiło przejęcie statku ze stoczni.
Opis
MS „Batory” był dwuśrubowym motorowym statkiem pasażerskim mogącym w momencie oddania do służby przewozić 760 pasażerów i 1200 t ładunku. W tym czasie jego pojemność wynosiła BRT, nośność 5560 t. Statek miał 7 pokładów użytkowych, wśród których były: pokład słoneczny (sundeck), łodziowy (boat-deck), spacerowy (promenada-deck), a także pokłady A, B, C i D. Kadłub był podzielony dziewięcioma grodziami wodoszczelnymi. Nowością na jednostkach tego typu było posiadanie kabin tylko dwóch klas: III i turystycznej. Dzięki takiemu rozwiązaniu można było lepiej planować rejsy i zaoferować klientom korzystniejsze warunki podróży.
Wystrój i dekoracje
Zarówno MS „Batory”, jak i MS „Piłsudski” miały stać się pływającymi salonami i ambasadami kultury polskiej. Nad wystrojem obu transatlantyków czuwała Podkomisja Artystyczna w składzie: Wojciech Jastrzębowski (przewodniczący), Lech Niemojewski (sekretarz), Tadeusz Pruszkowski i Stanisław Brukalski. W efekcie doszło do współpracy licznego grona czołowych polskich artystów z grupy artystycznej "Bractwo św. Łukasza (Polska)" (tzw. "łukaszkowcy"), którzy zaprojektowali nie tylko całe pomieszczenia (salony, palarnie, halle, kaplice etc.), ale również najdrobniejsze detale, jak np. zastawę stołową projektu Julii Keilowej i karty dań.
Znaczenie polskich transatlantyków w kontekście historii sztuki przypomniane zostało m.in. w czasie wystawy Sztuka wszędzie. Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie 1904–1944 (Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, 2012).
Służba
Pierwsze lata służby
21 kwietnia 1936 wyruszył w swój pierwszy rejs wycieczkowy na trasie: Wenecja – Dubrownik – Barcelona – Casablanca – Funchal – Lizbona – Londyn – Kanał Kiloński – Gdynia, gdzie zawinął 11 maja 1936. 17 maja w Gdyni nastąpiło uroczyste podniesienie bandery. Pierwszemu rejsowi poświęcony został pamiątkowy medal autorstwa Józefa Aumillera. W dziewiczą podróż z Gdyni do Nowego Jorku wyruszył 18 maja 1936 pod dowództwem kpt. Eustazego Borkowskiego.
W zależności od warunków pogodowych rejsy na tej trasie trwały od ośmiu do dziewięciu dni. Dzięki nowym statkom udział GAL-u w przewozach międzynarodowego stowarzyszenia armatorów transatlantyckich wzrósł z 1,5 procent w roku 1935 do 3 procent w 1938 roku.
3 czerwca 1937 jednostka została poważnie uszkodzona przez pożar instalacji elektrycznej w maszynowni w odległości 800 Mm od brzegów amerykańskich. Pomimo zniszczeń statek dotarł do Nowego Jorku o własnych siłach. Naprawa potrwała do 3 lipca tego roku.
Do wybuchu wojny pływał na trasie Gdynia – Kopenhaga – Nowy Jork – Halifax, odbywając 39 rejsów na tej trasie, a także 9 rejsów wycieczkowych.
II wojna światowa
Po rozpoczęciu wojny „Batory” zawinął do St. John’s na Nowej Fundlandii, potem udał się do Nowego Jorku przez Halifax, gdzie wszedł 5 września 1939 roku. 19 września na „Batorym” doszło do strajku, zakończonego 22 września zejściem części załogi oraz usunięciem kapitana Eustazego Borkowskiego ze statku. Obowiązki dowódcy statku powierzono I oficerowi kpt. ż.w. Franciszkowi Szudzińskiemu. Tego samego dnia statek przeszedł do Halifaksu, gdzie stał do początku grudnia.
5 grudnia 1939 roku został zarekwirowany przez brytyjską Admiralicję i przeszedł w dowództwo brytyjskiego War Office, a następnego dnia dowództwo statku objął kpt. ż.w. Edward Pacewicz. Statek poddano przebudowie adaptacyjnej i uzbrojono. 23 grudnia wyszedł z Halifaksu do Glasgow, płynąc w konwoju wiozącym 1. Kanadyjską Dywizję Piechoty, do portu przeznaczenia zawinięto 31 grudnia.
W styczniu i lutym 1940 roku pływał po Morzu Śródziemnym i Czerwonym. 22 lutego zawinął do Liverpoolu w celu przebudowy, mającej na celu zwiększenie liczby przewożonych osób. W marcu 1940 roku miał przewozić żołnierzy korpusu ekspedycyjnego do Finlandii, ale nic z tego nie wyszło, bo doszło do zakończenia wojny zimowej. A w pierwszej dekadzie kwietnia 1940 roku miał transportować wojsko w celu okupacji rejonu Narwiku w neutralnej Norwegii, do czego też nie doszło z powodu agresji niemieckiej na ten kraj. 15 kwietnia 1940 roku przewiózł wojsko do Harstad w Norwegii, dwa dni później był już z powrotem w Szkocji. 13 maja wyruszył z Glasgow do Harstad z transportem żołnierzy, na pokładzie znajdowali się także norwescy ministrowie. W drogę powrotną do Gourock zabrał transport rannych. 5 czerwca zjawił się w Harstad, skąd zabrał 2268 żołnierzy wycofującego się korpusu ekspedycyjnego i w konwoju osłanianym przez okręt warsztatowy „Vindictive”, 10 czerwca dotarł do ujścia rzeki Clyde. Potem przewiózł do Brestu, gdzie dotarł 14 czerwca, III batalion Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich i pewną liczbę Francuzów.
16 czerwca 1940 roku rozpoczęto ewakuację z portów francuskich, w pierwszym rejsie z Saint-Nazaire do Plymouth przewieziono ponad 2300 osób. 19 czerwca 1940 roku doszło do buntu załogi – trzeba było zaprowadzić porządek wśród załogi hotelowej przy pomocy plutonu marynarzy z ORP „Gdynia”. 21 czerwca statek zjawił się na redzie Saint-Jean-de-Luz, skąd w ciągu doby zabrał (według różnych źródeł) od 2100 do 3000 osób. Zeszli oni ze statku 24 i 25 czerwca w Plymouth, w tym też czasie nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy jednostki, którym został kpt. ż.w. Zygmunt Deyczakowski. 5 lipca 1940 roku „Batory” wyszedł z Greenock w składzie szybkiego konwoju do Halifaksu z ładunkiem angielskiego złota i papierów wartościowych, oprócz tego ładunku wiózł 36 skrzyń z wawelskimi arrasami i innymi precjozami ewakuowanymi z Polski. W drogę powrotną zaokrętowano 1200 żołnierzy kanadyjskich, którzy zeszli z pokładu 2 sierpnia w Liverpool. 5 sierpnia 1940 roku wyruszył w jedną ze swych najsłynniejszych podróży, z ewakuowanymi dziećmi do Australii. W czasie tego trwającego 73 dni rejsu otrzymał miano „rozśpiewanego statku”, gdyż dzieci podczas podróży śpiewały i tańczyły. 2 listopada statek wyszedł do Wellington na Nowej Zelandii, gdzie 6 listopada przyjął na pokład 1300 żołnierzy, których wyokrętowano 15 grudnia w Suezie. Następnie „Batory” popłynął – wokół Afryki – do Gourock, gdzie zjawił się 8 lutego 1941 roku.
Dwa dni później zjawił się w Glasgow w celu dokonania remontu i wzmocnienia uzbrojenia przeciwlotniczego. Po zakończeniu prac stoczniowych, 26 lutego zaokrętowano 1850 pasażerów i 9 marca zeszli oni ze statku w Halifaksie. 1 kwietnia w Halifaksie generał Władysław Sikorski złożył wizytę na „Batorym”. 10 kwietnia wyruszył w małym konwoju do Islandii, skąd pod eskortą wyszedł do Gourock. Po tym rejsie statek rozpoczął treningi do operacji desantowych, a 18 czerwca wizytę na statku złożył prezydent Władysław Raczkiewicz. W grudniu 1941 roku samotnie wyruszył z posiłkami do Gibraltaru, a w rejsie powrotnym wiózł ewakuowanych mieszkańców „Skały” i grupę Polaków zwolnionych z obozu Miranda de Ebro w Hiszpanii.
W styczniu 1942 roku popłynął na wody Afryki Zachodniej, skąd powrócił do Glasgow 22 marca. Od kwietnia do połowy czerwca dwukrotnie przewiózł oddziały kanadyjskie na trasie Halifax – Gourock. Następnie wyszedł z wojskiem w konwoju do Freetown, Sekondi-Takoradi i Lagos, skąd udał się do Nowego Jorku. Tam zaokrętował żołnierzy amerykańskich i przez Halifax oraz Reykjavík (gdzie zeszli z pokładu Amerykanie) wrócił 25 sierpnia do Gourock. Jeszcze w tym samym miesiącu stanął w doku w Glasgow w celu dostosowania do roli transportowca desantowego. Następnie prowadził ćwiczenia desantowe do planowanego lądowania w Afryce Północnej. 11 września 1942 roku na „Batorym” zaokrętowano w Liverpoolu żołnierzy amerykańskich i 26 października wyszedł w składzie konwoju KMF-1 do rejonu Oranu.
Desant wysadzono 8 listopada w zatoce Mersa Bu Zajar. Następnie jednostka wyruszyła w podróż powrotną i 17 listopada stanęła w Gourock. W dniach od 27 listopada do 6 grudnia 1942 roku statek przewiózł transport żołnierzy do Algieru. 9 grudnia, na redzie portu włoskie samoloty dokonały próby storpedowania „Batorego”, ale torpeda trafiła w sąsiedni statek z amunicją (ten i inne podobne przypadki nadały mu przydomek lucky ship). 10 grudnia wyszedł z Algieru w składzie konwoju KMF-4 i 22 grudnia dotarł do Gourock.
W pierwszym kwartale 1943 roku „Batory” jeszcze dwukrotnie podążał z Gourock do Algieru, przewożąc oddziały wojska. Następny kwartał spędził na przygotowaniach do inwazji na Sycylię. 28 czerwca wyruszył z Gourock w składzie konwoju KMF-18, mając 1843 żołnierzy na pokładzie, których wyokrętowano 10 lipca koło przylądka Passero na Sycylii. Jeszcze tego samego dnia odszedł na Maltę, skąd następnego dnia wyszedł w konwoju do Aleksandrii. W trakcie podróży miał kolizję z holenderskim statkiem „Christiaan Huygens”, w związku z czym 15 lipca został w Aleksandrii dokowany i 29 lipca wyruszył na remont do Bombaju. Po trzymiesięcznym remoncie, od 26 listopada 1943 roku „Batory” transportował ludzi (w tym obywateli polskich) po wodach Oceanu Indyjskiego.
W połowie stycznia 1944 roku powrócił na Morze Śródziemne, gdzie odbył 11 podróży z żołnierzami 2. Korpusu Polskiego na trasie porty egipskie – Tarent. Przed wyruszeniem w pierwszą podróż, 19 stycznia jednostkę wizytował generał Władysław Anders. 19 czerwca dowódcą został kapitan żeglugi wielkiej Edward Pacewicz. 28 lipca wyruszył z Aleksandrii w ostatnią dwunastą podróż z polskimi żołnierzami do Tarentu. 9 sierpnia 1944 roku rozpoczęto załadunek żołnierzy francuskich przeznaczonych do inwazji w południowej Francji, a „Batory” został flagową jednostką głównodowodzącego wojsk francuskich, gen. Jeana de Lattre de Tassigny’ego Desant wysadzono 16 sierpnia pod Saint-Tropez, po czym jednostka udała się do Oranu.
Od 12 września, przez kolejny miesiąc, statek wykonał trzy podróże z wojskiem (z Oranu lub Neapolu) do Marsylii. 15 października wyszedł z Algieru w konwoju do południowej Anglii z transportem 1800 żołnierzy. 22 października w Plymouth zaokrętowano dyplomatów państw alianckich, akredytowanych przy rządzie francuskim. Zeszli oni na ląd następnego dnia, w ujściu rzeki Morlaix. Następnie w Glasgow „Batory” poddany został remontowi, który zakończył się 14 grudnia. W jego trakcie, 9 listopada, na statek powrócił dowódca kpt. ż.w. Zygmunt Deyczakowski. 19 grudnia wyszedł z Glasgow w konwoju do Indii z brytyjskimi urzędnikami, których wyokrętowano 11 stycznia 1945 roku w Bombaju. 14 stycznia wyszedł w konwoju z Bombaju do Mombasy, a stamtąd przez Morze Śródziemne powrócił do Gourock, gdzie zawinął 20 lutego 1945 roku.
Okres powojenny
Następnie do maja poddany został remontowi. W tym czasie znajdował się w dyspozycji United Maritime Authority, przewoził żołnierzy do ich ojczystych krajów: z Islandii, z Funchal na Maderze i Neapolu. 9 lipca w związku z cofnięciem uznania dla rządu londyńskiego, ze statku zeszła większość załogi. 13 lipca podpisano umowę z brytyjskim Ministry of War Transport dotyczącą dzierżawy „Batorego” na zasadach „bare boat charter” i dwa dni później opuszczono polską banderę, oddając statek w zarząd brytyjskiemu armatorowi Lamport & Holt Line Ltd. Ponieważ Brytyjczykom zabrakło ludzi do obsadzenia jednostki, zatrudnili oni dotychczasową załogę. 2 sierpnia 1945 roku statek wyszedł z Glasgow do Port Saidu, gdzie 9 sierpnia wyokrętowano pasażerów. Przez następne pół roku woził brytyjskich żołnierzy z Bliskiego Wschodu do portów południowej Francji, 28 grudnia powrócił do Glasgow, gdzie poddano go remontowi.
4 stycznia 1946 roku kapitan Deyczakowski zdał dowodzenie kpt. ż.w. Franciszkowi Szudzińskiemu. Remont statku zakończył się w końcu stycznia. 2 lutego jednostka wyruszyła z wojskiem do Port Saidu, gdzie dotarła 10 lutego, następnie skierowała się do Bombaju, gdzie zjawiła się 20 lutego. Tam zaokrętowano brytyjskich żołnierzy i „Batory” skierował się do Glasgow, gdzie przybył 16 marca. 2 kwietnia został zwrócony GAL-owi i podniesiono na nim ponownie polską banderę. 15 kwietnia kapitan Szudziński zdał statek kpt. ż.w. Janowi Ćwiklińskiemu. W końcu kwietnia skierowano go do rekonwersji na statek pasażerski. Zadanie to otrzymała stocznia Mercantile Marine Engineering & Graving Docks Co. S.A. w Antwerpii, po czterech miesiącach planowano przebudowę zakończyć. W czasie prac stoczniowych, 26 lipca 1946 roku, w radiokabinie statku wybuchł groźny pożar, który mało brakowało, a zniszczyłby „Batorego”. Przebudowę zakończono 1 kwietnia 1947 roku, a statek od razu (tzn. po zakończeniu prób zdawczo-odbiorczych – 5 kwietnia) udał się do Nowego Jorku (zawijając po drodze do Southampton). 30 kwietnia 1947 roku powrócił (po raz pierwszy po wojnie) do Gdyni. W 1949 r. nieświadomie nielegalnie wywiózł z USA aresztowanego tam i zwolnionego za kaucją agenta Kominternu Gerharta Eislera. Była to druga próba ucieczki Eislera z USA; pierwsza miała miejsce w 1948 roku. Na linii północnoamerykańskiej pływał do kwietnia 1951 roku, kiedy w wyniku retorsji po „sprawie Eislera” ze strony USA linię zawieszono po odbyciu 46 rejsów. W międzyczasie (od 1 stycznia 1951 roku) stał się własnością Polskich Linii Oceanicznych.
Od kwietnia do 18 lipca 1951 roku w brytyjskiej stoczni Palmers Shipbuilding & Iron Co., Ltd w Hebburn-on-Tyne poddano go adaptacji do warunków tropikalnych, m.in. polegającej na przemalowaniu kadłuba na kolor biały i 23 sierpnia zainaugurował rejsy na linii pakistańsko-indyjskiej, na trasie Gdynia – Southampton – Gibraltar – czasami La Valletta – Port Said – Suez – Aden – Karaczi – Bombaj, na której odbył 25 podróży. W tym okresie wykonywał też rejsy wycieczkowe, m.in. w sierpniu 1952 roku zabrał do Helsinek grupę polskich olimpijczyków. 19 czerwca 1953 roku w czasie remontu w brytyjskiej stoczni Palmers Shipbuilding & Iron Co., Ltd w Hebburn-on-Tyne zszedł ze statku jego dowódca kapitan Jan Ćwikliński (ostrzeżono go, że po powrocie do Polski zostanie aresztowany przez Urząd Bezpieczeństwa pod zarzutem szpiegostwa), jednostka powróciła do kraju pod dowództwem starszego oficera, a 23 czerwca dowodzenie objął kpt. ż.w. Tadeusz Meissner.
Około 3 listopada 1954 roku koło Krety, w czasie setnego rejsu liniowego, ogromna fala śmiertelnie poraniła jednego z marynarzy (Klemensa Misielskiego) pracujących na pokładzie dziobowym, a trzech dalszych (Jana Rutkowskiego, Stefana Stanisza i Mieczysława Bielińskiego) zmyła za burtę, ponadto lżejszych obrażeń doznali bosman Feliks Czyżewski oraz marynarze Zdzisław Krzywonia i Witold Madejski; po siedmiogodzinnych poszukiwaniach zmytych do morza marynarzy uznano za zaginionych. Wypadek spowodował zmianę na stanowisku dowódcy jednostki (kapitan Meissner, po procesie w Izbie Morskiej, oczyszczony z zarzutu spowodowania wypadku), którym z dniem 9 listopada 1954 roku został kpt. ż.w. Mirosław Głowacki, którego z kolei 9 sierpnia 1956 roku zastąpił kpt. ż.w. Franciszek Szudziński.
Pod koniec października 1956 roku, tuż przed zablokowaniem Kanału Sueskiego, „Batory” zdążył go opuścić. 26 stycznia 1957 roku zakończył ostatni rejs na linii pakistańsko-indyjskiej. Po nim postanowiono ponownie skierować „Batorego” na północny Atlantyk.
Od lutego do maja 1957 roku przeszedł modernizację połączoną z remontem w stoczni Norddeutscher Lloyd w Bremerhaven. Powrócono również do pierwotnego malowania, czyli czarny kadłub i białe nadbudówki. Podczas remontu wymieniono drewniane szalupy ratunkowe na nowe, z tworzyw sztucznych, jedną z nich wykorzystali polscy żeglarze wykonując na niej rejs z Gdyni na Martynikę. 26 sierpnia 1957 roku statek powrócił na Atlantyk, na linię kanadyjską (Gdynia – Kopenhaga – Southampton – Montreal). 12 listopada 1960 roku statek uratował załogę kanadyjskiego drewnowca „Septilis Trader”. W okresie od 16 stycznia do 11 kwietnia 1965 roku statek przeszedł kapitalny remont, po raz pierwszy całkowicie przeprowadzony w kraju. 22 stycznia 1967 roku uratował rozbitków z holenderskiego statku „Jacob Verolme”. 17 kwietnia 1967 roku w rejonie latarniowca Øresund w pobliżu Kopenhagi „Batory” zderzył się z fińskim statkiem „Arcturus”, nie odnosząc większych uszkodzeń. Na linii kanadyjskiej odbył 112 rejsów. W okresie zimowym wykonywał także rejsy wycieczkowe. Statkiem w tym okresie dowodzili m.in. kapitanowie Jan Godecki, Tadeusz Drączkowski, ponownie Tadeusz Meissner. Jego ostatnim kapitanem był Jerzy Pszenny.
Wycofanie ze służby i złomowanie
Od 1 lipca 1969 roku „Batory” pełnił funkcję hulku hotelowego w Gdyni (jego właścicielem zostało Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Gdańsku, a zarządzającym Miejskie Przedsiębiorstwo Turystyczne „Gdańsk-Tourist”). 10 grudnia 1970 roku, wobec nieopłacalności dalszej eksploatacji jako pływający hotel, został zwrócony Polskim Liniom Oceanicznym. Po prawie dwóch latach pobytu na emeryturze, 11 marca 1971 roku, wbrew protestom wielu miłośników morza, sprzedano go na złom stoczni Yau Wing Metal Junk w Hongkongu. 30 marca wyszedł w swój ostatni rejs do stoczni złomowej, gdzie zawinął 11 maja. 26 maja nastąpiło osadzenie statku na brzegu stoczni złomowej, a 2 czerwca opuszczenie bandery i rozpoczęcie procesu złomowania.
W ostatnim rejsie statkiem dowodził kpt. ż.w. Krzysztof Meissner, syn Tadeusza Meissnera, wcześniej starszy oficer „Batorego”.
W swojej karierze statek odbył 222 rejsy liniowe, przewożąc ponad 270 tysięcy pasażerów, w 59 wojennych podróżach przewiózł dalsze około 120 tysięcy osób jako transportowiec i odbył 75 rejsów wycieczkowych, przewożąc około 30 tysięcy pasażerów.
Pełna charakterystyka
Opracowano na podstawie materiału źródłowego:
Sygnał rozpoznawczy: SPEE
Klasyfikacja (typ) statku: statek pasażersko-drobnicowy (do grudnia 1939), transportowiec wojska (od grudnia 1939), transportowiec desantowy (od sierpnia 1942), statek pasażersko-drobnicowy (od kwietnia 1947), hulk hotelowy (od lipca 1969)
Zamówiony: 29 listopada 1933
Położenie stępki: 1 maja 1934
Chrzest i wodowanie: 3 lipca 1935
Matka chrzestna: Jadwiga Barthel de Weydenthal
Przekazanie armatorowi: 8 kwietnia 1936
Inauguracja służby pod polską banderą: 21 kwietnia 1936 rejs wycieczkowy Triest – Gdynia.
Uroczyste poświęcenie bandery w Gdyni: 17 maja 1936
Stocznia: Cantieri Riuniti dell’ Adriatico, Monfalcone (Włochy)
Numer budowy: 1127
Modernizacje i przebudowy: grudzień 1939: Halifax (Kanada); luty – marzec 1940: Liverpool (Wielka Brytania); sierpień 1942: Glasgow (Wielka Brytania); kwiecień 1946 – kwiecień 1947: Mercantile Marine Engineering & Graving Docks Co. S.A., Antwerp (Belgia); kwiecień – lipiec 1951: Palmers Shipbuilding & Iron Co., Ltd, Hebburn-on-Tyne (Wielka Brytania); luty – maj 1957: Norddeutscher Lloyd, Bremerhaven (RFN)
Pojemność kontraktowa: brutto/netto 14 400/8650 RT
Pojemność rzeczywista: brutto 14 287 RT
Pojemność rzeczywista: netto do kwietnia 1947: 8102 RT; od kwietnia 1947: 7923 RT
Nośność do kwietnia 1947: 5560 ton; od kwietnia 1947: 5520 ton; od maja 1957: 5608 ton
Długość całkowita początkowo: 160,4 m; od kwietnia 1947: 160,3 m
Długość między pionami: 152 m
Szerokość: 21,58 m
Zanurzenie: 7,54 m
Napęd: 2 silniki wysokoprężne Sulzer-Diesel typu 9 SD 72, pojedynczego działania, bezsprężarkowe, 9-cylindrowe
* Moc napędu do kwietnia 1947: KM; od kwietnia 1947: KM
Liczba śrub: 2
Prędkość kontraktowa do kwietnia 1947: 20 węzłów; od kwietnia 1947: 18 węzłów
Prędkość eksploatacyjna do kwietnia 1947: 18 węzłów; od kwietnia 1947: 17 węzłów
Liczba pokładów: 7 (4 w kadłubie D,C,B i A i 3 w nadbudówkach: spacerowy, łodziowy i słoneczny)
Liczba ładowni: 4 (częściowo chłodzone)
Liczba miejsc pasażerskich do marca 1940: 760 (kl. turystyczna – 355 i kl. III – 405); od marca 1940: 1650 żołnierzy; od lutego 1941: 2200 żołnierzy; od kwietnia 1947: 832 (kl. I – 412, kl. turystyczna – 420); od maja 1957: 816 (kl. I – 76, kl. turystyczna – 740); od lipca 1969: 600 miejsc hotelowych
Liczba członków załogi: do grudnia 1939: 313 osób; od grudnia 1939: brak danych; od kwietnia 1947: 343 osoby
Uzbrojenie od grudnia 1939: 1 działo 102 mm, 2 karabiny maszynowe 7,7 mm (2 × I); od lutego 1941: 1 działo 102 mm, 12 karabinów maszynowych 7,7 mm (3 × IV); od sierpnia 1942: 1 działo 152 mm, 2 działa przeciwlotnicze 76 mm (1 × II), 2 działa przeciwlotnicze 40 mm (1 × II), 10 dział przeciwlotniczych 20 mm (6 × I), 4 wyrzutnie niekierowanych przeciwlotniczych pocisków rakietowych (po 12 rakiet), 12 kutrów desantowych typu LCP(R), 12 szturmowych barek desantowych typu LCP(S), 1 kuter desantowy typu LCM(3), 4 bomby głębinowe; od 1943 (?): 1 działo 152 mm, 2 działa przeciwlotnicze 76 mm (1 × II), 2 działa przeciwlotnicze 40 mm (1 × II), 14 dział przeciwlotniczych 20 mm (6 × II, 2 × I), 4 wyrzutnie niekierowanych przeciwlotniczych pocisków rakietowych (po 12 rakiet), 12 kutrów desantowych typu LCP(R), 12 szturmowych kutrów desantowych typu LCP(S), 1 kuter desantowy typu LCM(3), 4 bomby głębinowe
Armator: do 15 lipca 1945: Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe S.A., Gdynia; od 15 lipca 1945: Lamport & Holt Line Ltd, London (operator); od 2 kwietnia 1946: Gdynia-Ameryka Linie Żeglugowe S.A., Gdynia; od 1 stycznia 1951: Polskie Linie Oceaniczne, Gdynia; od 1 lipca 1969: Miejski Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku, Gdańsk (dzierżawca); od 10 grudnia 1970: Polskie Linie Oceaniczne, Gdynia
Bandera: do 15 lipca 1945: polska; od 15 lipca 1945: brytyjska; od 2 kwietnia 1946: polska
Port macierzysty: Gdynia
Złomowanie: w stoczni złomowej Yau Wing Metal Junk w Hongkongu, rozpoczęto w czerwcu 1971, zakończone w 1972 roku
Jednostka bliźniacza: MS Piłsudski
Kontynuator tradycji: TSS Stefan Batory
Zobacz też
TSS Stefan Batory
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Piotr Wieslaw Grajda: Polskie transatlantyki – TSS Stefan Batory i jego poprzednicy
MS Piłsudski i MS Batory
M/S Batory. Statek legenda, pływające miasto
Motorowce
Polskie statki pasażerskie
Hasła kanonu polskiej Wikipedii
MS Batory
Statki z XX wieku |
652 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bizancjum | Bizancjum | Cesarstwo Bizantyńskie
Bizancjum – starożytne miasto leżące nad cieśniną Bosfor, obecnie Stambuł
bizancjum – potoczne określenie sztuki bizantyńskiej |
655 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bj%C3%B6rk | Björk | Björk Guðmundsdóttir (wym. ; ur. 21 listopada 1965 w Reykjavíku) – islandzka piosenkarka, autorka tekstów, kompozytorka, aktorka, producentka muzyczna i DJ.
Wielokrotnie nagradzana różnymi nagrodami muzycznymi, takimi jak Brit Awards i Europejskie Nagrody Muzyczne MTV. Zajęła 60. miejsce w zestawieniu „100 najlepszych wokalistów wszech czasów” sporządzonym przez magazyn „Rolling Stone”.
Młodość
Jest córką Guðmundura Gunnarsona i Hildur Rúny Hauksdóttir. Jej ojciec był działaczem związkowym, a matka opuściła go, gdy Björk miała zaledwie rok, by zamieszkać w komunie hippisowskiej. Kilka lat później związała się z muzykiem bluesowym, który wywarł duży wpływ na edukację muzyczną pasierbicy.
Kariera muzyczna
Rozpoczęła karierę muzyczną w wieku 11 lat, podejmując naukę gry na fortepianie w szkole muzycznej. Jedna z jej nauczycielek przesłała nagranie piosenki Tiny Charles „I Love to Love” islandzkiej stacji radiowej Radio One, która następnie wyemitowała utwór na antenie w całym kraju. Wkrótce z piosenkarką skontaktował się przedstawiciel wytwórni Fálkinn z propozycją wydania płyty. Z pomocą swojego ojczyma, który grał na gitarze, nagrała w 1977 pierwszy album studyjny, zatytułowany po prostu Björk. Płyta, zawierająca kilka islandzkich piosenek dla dzieci, a także autorską wersję przeboju zespołu The Beatles „Fool on the Hill”, stała się bardzo popularna na Islandii.
W wieku 14 lat założyła swój własny dziewczęcy zespół Spit and Snot, w którym grała muzykę punkową. Kolejnym epizodem jej muzycznej kariery było granie w zespole Exodus tworzącym muzykę jazz fusion. W 1980 skończyła szkołę muzyczną i rok później wraz z basistą Exodusu Jakobem Magnússonem założyła nowy zespół, Tappi Tíkarrass. W tym samym roku wydali pierwszy singiel, „Bítið Fast Í Vítið”, a dwa lata później – wspólny album pt. Miranda.
W kolejnych miesiącach podjęła współpracę z muzykami z zespołów Purrkur Pillnikk i Þeyr, z którymi wkrótce założyła grupę KUKL. Krótkotrwały eksperyment okazał się sukcesem, dlatego muzycy postanowili kontynuować współpracę, rozwijając styl podobny do muzyki gothic rock. Zespół występował na Islandii z angielskim zespołem Crass', później również w Wielkiej Brytanii, gdzie pojawił się na scenie z zespołem Flux of Pink Indians. Zespół wydał też dwa albumy studyjne, The Eye w 1984 i Holidays in Europe w 1986.
Latem 1986 wraz z kilkoma członkami zespołu założyła grupę Sykurmolarnir, która zyskała światową popularność pod angielską nazwą The Sugarcubes. Ich pierwszy singiel, „Ammæli” (nagrany również w wersji angielskiej jako „Birthday”), stał się hitem w Wielkiej Brytanii oraz zyskał pewne uznanie w USA. Wkrótce pojawiły się oferty wytwórni, z których artyści wybrali firmę One Little Indian. W 1988 nagrali w niej pierwszy album studyjny pt. Life's Too Good, który zdobył międzynarodowy rozgłos. Mimo wydania dwóch kolejnych udanych albumów, Here Today, Tomorrow Next Week! i Stick Around for Joy w zespole narastały napięcia, zwłaszcza między Björk a Einarem Örnem, aż wreszcie w 1992 doszło do rozwiązania grupy.
W tym czasie solowo wzięła udział w kilku innych projektach, m.in. z bebopową grupą Trio Guðmundar Ingólfssonar wydała w Islandii nagranie Gling-Gló, które zawiera głównie islandzkie standardy jazzowe; udzielała się także na płycie housowego zespołu 808 State. Po rozpadzie zespołu The Sugarcubes przeprowadziła się do Londynu, gdzie wkrótce rozpoczęła karierę solową. Rozpoczęła udaną współpracę z producentem Nellee Hooperem, z którym wspólnie nagrała i wydała pierwszy solowy singiel „Human Behaviour”. W czerwcu 1993 premierowo zaprezentowała solowy album studyjny pt. Debut, który zdobył uznanie wśród krytyków i publiczności, a w Stanach Zjednoczonych uzyskał status złotej płyty.
W 1994 powróciła do studia nagraniowego, by wraz z Nellee Hooperem, Trickym, Grahamem Masseyem oraz producentem muzyki elektronicznej Howie B pracować nad kolejnym albumem. Płyta, zatytułowana Post, ukazała się w czerwcu 1995. Wydawnictwo dotarło do drugiego miejsca na liście przebojów w Wielkiej Brytanii i zdobyło status złotej płyty w USA. W styczniu 1997 pojawił się kolejny album studyjny pt. Telegram, który zawierał remiksy przebojów z Post. W międzyczasie wystąpiła w MTV Unplugged oraz napisała piosenkę dla Madonny. Również w 1997 wydała kolejny album studyjny pt. Homogenic, którą opisywała jako „eksperymentalną próbę opisania krajobrazu Islandii”. Przy produkcji albumu współpracowali z nią producenci Mark Bell, Guy Sigsworth i ponownie Howie B.
We wrześniu 2000 wydała album pt. Selmasongs, zawierający utwory nagrane na potrzeby ścieżki dźwiękowej do filmu Tańcząc w ciemnościach Larsa von Triera, w którym zagrała główną rolę Selmy. Za występ w filmie otrzymała nagrodę dla najlepszej aktorki na 53. MFF w Cannes. W 2001 wydała album pt. Vespertine, nad którym współpracowała z eksperymentującymi artystami Matmos, Thomasem Knakiem i harfistką Zeeną Parkins.
W 2002 i 2003 zdecydowała się na wydanie zestawów CD, Family Tree, i DVD, na których pojawiły się dotąd niepublikowane materiały. Wydała też płytę z największymi przebojami z mijającego dziesięciolecia solowej kariery, Greatest Hits. 12 lipca 2003 wystąpiła po raz pierwszy w Polsce, grając koncert w Sopocie. W sierpniu 2004 wydała album pt. Medúlla, który promowała singlem „Oceania”, skomponowanym przez nią na zaproszenie Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego. Wykonała piosenkę podczas ceremonii otwarcia XVIII Igrzysk Olimpijskich w Atenach. W tym samym roku została nominowana za całokształt twórczy do MTV Europe Music Awards w kategorii najlepszego wykonawcy alternatywnego.
W 2005 podjęła się realizacji ścieżki dźwiękowej do filmu Drawing Restraint 9 Matthew Barneya, a w 2006 udostępniła do sprzedaży zestaw kompilacyjny pt. Surrounded, składający się z siedmiu płyt typu Dual-Disc zawierających jej wszystkie dotychczasowe albumy na stronach CD i teledyski na stronach DVD. W maju 2007 wydała szósty album studyjny pt. Volta, nad którym pracowali z nią Mark Bell, Timbaland, Antony Hegarty i Sjón. Płytę promowała podczas światowej trasy koncertowej oraz poprzez single „Earth Intruders”, „Innocence”, „Wanderlust” i „Declare Independence”. Teledysk do ostatniego, po 10-letniej przerwie we współpracy, wyreżyserował Michel Gondry. Za album została nominowana do Grammy w kategorii „najlepsza płyta alternatywna”. 1 lipca 2007 wystąpiła na Open’er Festival w Gdańsku.
Podczas koncertu w marcu 2008, w Szanghaju, końcowy utwór „Declare Independence” zakończyła skandowaniem: „Tybet! Tybet!”. Dołączyła tym samym do protestu przeciwko łamaniu praw człowieka przez rząd chiński w Tybecie i przyznaniu Państwu Środka organizacji Letnich Igrzysk Olimpijskich w 2008. Kilka dni przedtem zadedykowała utwór w Tokio nowo niepodległemu Kosowu, co podobno spowodowało skreślenie jej z programu serbskiego Exit Festival 2008 w lipcu w Nowym Sadzie. Jej wcześniejsze dedykacje tego utworu miały na uwadze m.in. niepodległościowe aspiracje Grenlandii i Wysp Owczych, obecnych zamorskich posiadłości Danii, z kolei zarządcy kolonialnego jej rodzimej Islandii do 1918.
W 2010 została laureatką Polar Music Prize, szwedzkiej nagrody przyznawanej za wybitne osiągnięcia w dziedzinie muzyki. Wystąpiła gościnnie w piosence „Surrender” islandzkiej piosenkarki Ólöf Arnalds, znanej głównie z zespołu Múm.
W styczniu 2015 artystka wydała swój dziewiąty studyjny album "Vulnicura", promowany przez single "Stonemilker" oraz "Lionsong". Album wyraża uczucia przed i po rozstaniu z jej partnerem - Matthew Barneyem. W tym samym roku w Nowojorskim Museum of Modern Art powstała wystawa podsumowująca dotychczasową twórczości artystki oraz wydany został film dokumentalny "Muzyczny wszechświat Björk". Rok później odbyła się trasa koncertowa Vulnicura Tour. Otrzymała Brit Award w kategorii najlepszej artystki międzynarodowej.
2017 przyniósł dziesiąty studyjny album "Utopia", który był promowany przez trasę koncertową zrealizowaną rok później. W 2022 zagrała w filmie Wiking, wyreżyserowanym przez Roberta Eggersa. W tym samym roku wydana została "Fossora", uprzedzona singlami "Atopos" oraz "Ovule".
W listopadzie 2023 został wspólnie z Rosalíą zrealizowały singiel "Oral", z którego cały dochód będzie przekazany na wsparcie AEGIS, czyli organizacji walczącej z przemysłową hodowlą ryb, która negatywnie oddziałowuje na Islandzkie fiordy.
W marcu 2024 na okładce magazynu Vogue Scandinavia pojawiła się zdjęcie artystki, ubranej w sukienkę z wiosennej kolekcji Haute Couture marki Maison Margiela.
Kariera aktorska
W 1990 zagrała Margit, dziewczynę, której matka została zabita za uprawianie czarów, w opowieści Juniper Tree na podstawie baśni braci Grimm. W 1994 pojawiła się w filmie Prêt-à-Porter. Nagrała także muzykę do filmu Young Americans.
W 1999 poproszono ją, by napisała muzykę do filmu Larsa von Triera Tańcząc w ciemnościach, historii czeskiej imigrantki Selmy, która zbiera pieniądze na operację oczu dla swojego syna. Ostatecznie reżyser zaproponował jej, by rozważyła zagranie roli Selmy, którą to propozycję początkowo odrzuciła. Reżyser wówczas zagroził, że zakończy ten projekt, porzucając już przygotowany materiał, więc ostatecznie piosenkarka zgodziła się i wystąpiła w filmie u boku Catherine Deneuve. Później przyznała, że praca ta była tak wycieńczająca fizycznie i psychicznie, że przysięgła, że już nigdy nie wystąpi w filmie. Tymczasem za swoją kreację otrzymała nagrodę aktorską na 53. MFF w Cannes. Natomiast muzyka, która ukazała się na albumie zatytułowanym Selmasongs, nominowana była do Oscara.
W 2005 zagrała w Drawing Restraint 9, artystycznym filmie Matthew Barneya, będącego partnerem życiowym Björk. Skomponowała ścieżkę dźwiękową do filmu, o charakterze muzyki awangardowej, która została wydana w tym samym roku pod tym samym tytułem. Utwory na płycie zawierają także odniesienia do klasycznej muzyki japońskiej. Trzy z nich zawierają wirtuozerską grę znanej japońskiej muzyczki Mayumi Miyata na tradycyjnym instrumencie dętym shō.
Artystka zagrała w wydanym w 2022 filmie "Wiking" w roli wieszczki.
Działalność pozamuzyczna
W 1984 wydała autorski tomik poezji pt. „Björk o świętych” (Um Úrnat Frá Björk), który własnoręcznie zilustrowała.
Życie prywatne
Ma dwoje dzieci, syna Sindriego i córkę Isadorę. Mieszka w Islandii.
W latach 90. wysłał jej paczkę, w której znajdowała się bomba. Kamerą nagrał przygotowania, a później popełnił samobójstwo. Pakunek zdołała przechwycić policja. W konsekwencji wydarzeń wstrząśnięta piosenkarka postanowiła wyprowadzić się z Londynu i zamieszkać w Hiszpanii.
Dyskografia
Albumy studyjne
Ścieżki dźwiękowe
Kompilacje
Albumy remiksowe
Boxsety
Albumy kolaboracyjne
Albumy koncertowe
Single
Wideografia
1994 – Vessel
1998 – Live at Shepherds Bush Empire
1999 – Volumen – USA: złota płyta
2001 – Live in Cambridge
2002 – MTV Unplugged / Live
2002 – Live at Royal Opera House
2002 – Volumen Plus
2002 – Greatest Hits – Volumen 1993–2003
2003 – Inside Björk
2003 – Later with Jools Holland
2003 – Minuscule
2004 – The Inner or Deep Part of an Animal or Plant Structure
2005 – The Medúlla Videos
2012 – Later with Jools Holland 1995–2011
2014 – When Björk Met Attenborough
2014 – Björk: Biophilia Live
Filmografia
1982 – Rokk í Reykjavík (Íslenska Kvikmyndasamsteypan), film w reżyserii Friðrika Þóra Friðrikssona.
1983 – Nýtt Líf (Nýtt Líf ehf.), film w reżyserii Þráinna Bertelssona.
1990 – The Juniper Tree, jako Margit. (Rhino Home Video)
1994 – Prêt-à-Porter, gościnnie jako modelka (ona sama). (Robert Altman)
2000 – Tańcząc w ciemnościach, jako Selma Ježková. (Lars von Trier)
2005 – Drawing Restraint 9, postać jest znana jako „Guest”. (Matthew Barney)
2005 – Screaming Masterpiece, jako ona sama.
2005 – Arakimentari, film dokumentalny o Japończykach, jako ona sama.
2006 – Matthew Barney: No Restraint, film dokumentalny o tworzeniu Drawing Restraint 9, jako ona sama.
2007 – Anna and the Moods, dubbing – Anna Young.
Odznaczenia
Chevalier Narodowego Orderu Zasługi – Francja, 2001
Zobacz też
kultura Islandii
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Björk
Islandzcy kompozytorzy muzyki filmowej
Islandzkie wokalistki
Laureaci Europejskich Nagród Muzycznych MTV
Laureaci MTV Video Music Awards
Laureaci Rockbjörnen
Laureatki Europejskiej Nagrody Filmowej dla najlepszej aktorki
Laureatki nagrody za pierwszoplanową rolę kobiecą na Festiwalu Filmowym w Cannes
Muzycy rockowi
Wokalistki triphopowe
Producenci muzyczni
Muzycy dance
Urodzeni w 1965
Zdobywcy platynowych płyt
Soprany
Odznaczeni Orderem Narodowym Zasługi (Francja)
Ludzie urodzeni w Reykjavíku
Islandzkie aktorki filmowe |
656 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Pistolet%20maszynowy%20B%C5%82yskawica | Pistolet maszynowy Błyskawica | Błyskawica – pistolet maszynowy opracowany przez inż. Wacława Zawrotnego i Seweryna Wielaniera. Produkowany w warunkach konspiracyjnych w Polsce podczas okupacji niemieckiej. Polska była jedynym okupowanym krajem, w którym produkowano w niewielkich fabrykach i warsztatach broń własnej konstrukcji.
Historia konstrukcji
W 1942 roku inż. Wacław Zawrotny zaproponował dowództwu Armii Krajowej opracowanie pistoletu maszynowego dostosowanego do seryjnej produkcji w warunkach konspiracyjnych. Wspólnie z inż. Sewerynem Wielanierem opracowali projekt broni, przy produkcji której można było wykorzystać technologie dostępne w warsztatach rzemieślniczych. Dlatego w Błyskawicy części były łączone za pomocą gwintów hydraulicznych i wkrętów. Obaj konstruktorzy byli absolwentami Państwowej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. Hipolita Wawelberga i Stanisława Rotwanda, natomiast nie mieli wykształcenia ani praktyki jako konstruktorzy broni.
Opracowując swoją konstrukcję, wzorowali się na najlepszych dostępnych wzorach: pistoletach maszynowych MP40 i Sten. Na pierwszym wzorowano układ broni (magazynek dołączany od dołu i składana kolba), z drugiego zapożyczono konstrukcję mechanizmów.
Dokumentacja techniczna została wykonana w okresie od stycznia do kwietnia 1943. Prototyp był gotowy w sierpniu lub wrześniu 1943. Próby prototypu odbyły się w pobliżu Zielonki. Następnie prototyp zaprezentowano komendantowi Kedywu AK płk. Augustowi Emilowi Fieldorfowi.
Po skierowaniu pistoletu maszynowego Zawrotnego i Wielaniera do produkcji seryjnej, do końca listopada opracowano pełną dokumentację techniczną. W listopadzie pistolet maszynowy otrzymał nazwę Błyskawica. Pochodziła ona od trzech błyskawic wyciętych na stopce kolby (miały one podobny kształt jak znak firmy Elektrit), który sugerował, że jest to część elektrycznej kuchenki tej firmy.
Błyskawice, których części wytwarzano w kilku miejscach w Warszawie, były montowane i przystrzeliwane w produkującym siatki ogrodzeniowe zakładzie Franciszka Makowieckiego ps. Mahomet przy placu Grzybowskim, na tyłach kościoła pw. Wszystkich Świętych. Broń była przystrzeliwana w wyciszonej piwnicy. Pierwsza partia prototypowa liczyła pięć egzemplarzy. Po testach Kedyw zamówił następne 1000, a później jeszcze 300. Do lipca 1944 r. wykonano 600 egzemplarzy, a w momencie wybuchu powstania warszawskiego były gotowe części następnych stu egzemplarzy. W czasie powstania Błyskawice montowano w rusznikarni na ulicy Boduena (ok. 40 szt.). Łącznie wykonano ok. 740 sztuk tego pistoletu maszynowego. Wytworzenie jednego egzemplarza zajmowało do 45 godzin, nie licząc produkcji lufy.
W wielu opracowaniach zagranicznych broń tę niepoprawnie określa bądź opisuje się jako niemiecki pistolet maszynowy dla Volkssturmu MP 3008 w odmianie produkcji firmy Blohm und Voss, czy niemieckie naśladownictwo stena. Także wiele opracowań zawiera ilustracje błędnie podpisane jako przedstawiające Błyskawicę, a także błędne dane dotyczące tej broni.
Opis konstrukcji
Pistolet maszynowy Błyskawica działał na zasadzie odrzutu zamka swobodnego (strzelanie z zamka otwartego). Zasilanie w naboje z dwurzędowego magazynka pudełkowego o pojemności 32 nabojów, przystawianego od dołu broni (identycznego z magazynkiem Stena). Do zabezpieczenia pistoletu służył samoczynny bezpiecznik spustowy. Przyrządy celownicze stałe, bez możliwości regulacji: celownik przeziernikowy i muszka przyspawana do komory zamkowej. Kolba metalowa składana pod spód broni. Mechanizm spustowy w obudowie pod komorą zamkową, umożliwiający strzelanie wyłącznie seriami. Dzięki względnie dużej masie zamka i długiej drodze jego ruchu charakteryzował się małą szybkostrzelnością, która pozwalała na oddawanie pojedynczych strzałów. Słabą stroną Błyskawicy był dość niski poziom bezpieczeństwa. Brak zabezpieczenia w przednim położeniu i zabezpieczenie zamkiem przez napięty samoczynny bezpiecznik spustowy groziło przy opuszczeniu broni z napiętym zamkiem samoczynnym jej odpaleniem. Słabą stroną była także składana kolba, za krótka dla wygodnego użytkowania.
Zachowane egzemplarze
Literatura z 1985 wymienia cztery zachowane i eksponowane w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie egzemplarze oraz jeden udokumentowany.
Wykopany 2 lutego 1948 roku wraz z ekshumowanymi zwłokami kpr. pchor. Mirosława Wojciecha Komarnickiego (kompania "Janusz" Batalionu Harnaś"). Egzemplarz przekazała matka poległego. Broń mocno skorodowana i bez magazynka.
Wykopany przy ekshumacji zwłok powstańców na terenie poczty przy ulicy św. Barbary. Egzemplarz 9 lutego 1950 roku przekazał ZBOWiD. Broń bardzo skorodowana i bez osłony lufy.
Egzemplarz z serii pięciu egzemplarzy produkcji próbnej przechowywany pierwotnie przez inż. Wielaniera, a w lipcu 1944 ukryty w Józefowie. Odnaleziony w stanie zdekompletowanym w październiku 1973 roku. W porozumieniu z muzeum brakujące elementy dosztukowali wykonawcy broni z okresu okupacji. Zrekonstruowana broń jest eksponowana od 1976 roku.
Egzemplarz znaleziony na wysypisku śmieci w Radiowie i przekazany do muzeum przez pracownika MPO Antoniego Kicińskiego. Najlepiej zachowany egzemplarz z brakującym tylko magazynkiem.
Egzemplarz, którego fotografia ukazała się w opracowaniu Jaroslava Lugsa dot. ręcznej broni palnej i mylnie podpisana jako niemieckie naśladownictwo brytyjskiego stena. Broń bez magazynka z oznakowaniem "L.W.S." na komorze zamkowej.
Ponadto:
Jeden egzemplarz od 2018 r. w zbiorach Lubuskiego Muzeum Wojskowego. Odnaleziony na terenie woj. lubuskiego, do muzeum przekazany decyzją sądu. Egzemplarz mocno skorodowany i niekompletny.
Najlepiej zachowany, w pełni działający egzemplarz znajduje się w Centralnym Laboratorium Kryminalistycznym Policji.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Ciepliński Andrzej, Woźniak Ryszard, Encyklopedia współczesnej broni palnej (od połowy XIX wieku), Warszawa 1994.
Gardner Terry, Chamberlain Peter, Enzyklopädie deutscher Waffen 1939–1945. Handwaffen, Artilleri, Beutwaffen, Sonderwaffen, Stuttgart 2006.
PWN Leksykon, Wojsko, wojna, broń, Warszawa 2001.
Satora Kazimierz, Produkcja Uzbrojenia w Polskim Ruch Oporu 1939-45, Warszawa 1985.
Satora Kazimierz, Podziemne zbrojownie polskie 1939-1944, Warszawa 2001.
Żuk Aleksandr, Sprawocznik po striełkowomu orużju. Riewolwery, pistoliety, wintowki, pistoliety – pulemioty, awtomaty, Moskwa 1993
Błyskawica
Polskie wynalazki |
657 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Pistolet%20maszynowy%20Bechowiec | Pistolet maszynowy Bechowiec | Bechowiec – polski pistolet maszynowy opracowany i produkowany przez Henryka Strąpocia i grupę osób z Ostrowca. Produkowany w warunkach konspiracyjnych, od lata 1943 do lipca 1944. Wyprodukowano ok. 11 szt. Pistolety były używane przez żołnierzy Batalionów Chłopskich, od których pochodzi skrót nazwy umieszczonej na broni.
Opis konstrukcji
Bechowiec-1 posiadał zwartą konstrukcję, małe wymiary i korzystny rozkład mas. W jego konstrukcji zastosowano wiele rozwiązań dość wyrafinowanych w porównaniu z wcześniej produkowanymi pistoletami maszynowymi. Strzelał z zamka zamkniętego, co zwiększało celność ognia pojedynczego. Posiadał bezpiecznik skrzydełkowy, pełniący jednocześnie funkcję przełącznika rodzaju ognia. Pistolet maszynowy Bechowiec posiadał zamek zewnętrzny (podobnie jak w pistoletach samopowtarzalnych czy polskim pistolecie maszynowym PM-63 RAK). Zasada działania automatyki oparta była na odrzucie zamka swobodnego. Dostosowany do naboju pistoletowego 9 × 19 mm Parabellum, a kilka ostatnich egzemplarzy dostosowano do 7,62 × 25 mm naboju pistoletowego Tokariewa. Zasilanie z magazynków pudełkowych, dwurzędowych o pojemności 32 naboi.
Przypisy
Bibliografia
Leszek Erenfeicht, Piotr Krajewski, Bechowiec. Zapomniany polski peem, w: „Strzał” nr 9(65)/2008, s. 24-29.
Linki zewnętrzne
Opis pistoletu maszynowego Bechowiec na eMWPaedia
Opis i historia stworzona przez IrytujacyHistoryk
Opis, historia i omówienie działania wraz z demontażem w języku angielskim w wykonaniu Forgotten Weapons
Bechowiec-1
Polskie wynalazki |
658 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Babilonia | Babilonia | Babilonia (akad. 𒆳𒆍𒀭𒊏𒆠, māt Akkadī) – starożytne państwo semickie w Mezopotamii, na terenie obecnego Iraku.
Osiągnięcia cywilizacyjne Babilonii wywodzone są z wcześniejszych cywilizacji Sumeru i Akadu, w których rozwijały się takie dziedziny kultury i nauki jak: religia, astronomia, astrologia, matematyka, medycyna, architektura i literatura.
W ciągu wieków kolejne ludy (Amoryci, Kasyci, Chaldejczycy), które napływały do Babilonii przejmowały jej dziedzictwo i je kontynuowały.
Cywilizacja babilońska wywarła znaczący wpływ na Bliski Wschód, a za pośrednictwem hellenizmu na cywilizację zachodnią.
Historia
Po upadku III dynastii z Ur tereny południowej Mezopotamii uległy podziałowi między poszczególnych amoryckich władców.
Państwo starobabilońskie
Królestwo Babilonii powstało ok. 1894 r. p.n.e., kiedy szejk jednego z plemion amoryckich, Sumu-abum, przejął kontrolę nad miastem Babilon. Ok. 1880 r. p.n.e. tron objął następca Sumu-abuma, Sumu-la-El, który rozpoczął ekspansję terytorialną zajmując miasto Kisz, jedno z ważniejszych miast Sumeru. Do czasu późniejszych podbojów Hammurabiego, południowa Mezopotamia była podzielona na szereg małych państw rządzonych przez władców o amoryckim rodowodzie. Okres ten charakteryzuje wzmożona rywalizacja oraz krótkotrwałe sojusze jakie tym konfliktom towarzyszyły. Jeden z listów znalezionych w Mari z początku XVIII w. p.n.e. przedstawia tę sytuację następująco:
"Nie ma króla, który by sam jeden był najsilniejszy. Dziesięciu lub piętnastu królów idzie za Hammurabim, panem Babilonu. Tyle samo idzie za Rim-Sinem, panem Larsy, tyle samo za Ibal-pi-Elem z Esznunny, tyle samo za Amut-pi-Elem z Qatny, a dwudziestu idzie za Jarim-Limem z Jamhadu"
Największy zasięg terytorialny i znaczenie osiągnęła Babilonia w czasie panowania Hammurabiego (1792–1750 p.n.e.), zajmując całą Mezopotamię i dominując gospodarczo i kulturowo w regionie.
Państwo średniobabilońskie
Zmierzch imperium Hammurabiego przyśpieszyły zmiany etniczne na obszarze Bliskiego Wschodu. W 1595 r. p.n.e. Hetyci pod wodzą Mursilisa I wyruszyli w dół doliną Eufratu docierając do Babilonu i kładąc kres panującej tam dynastii. Próżnia jaka powstała w Babilonii po wycofaniu się najeźdźców umożliwiła Kasytom opanowanie kraju, którzy ok. 1595 r. p.n.e. zostali nowymi władcami Babilonii. Dość szybko zasymilowali się z miejscową ludnością, przyjmując język i kulturę Babilończyków, chociaż zachowali pewne elementy odrębne jak imiona władców i bóstw, oraz dynastię będącą osobną kastą. Okres panowania dynastii kasyckiej, zwany okresem średniobabilońskim, trwał prawie czterysta lat (1530–1170 p.n.e.). Kasyci zostali osłabieni w walkach z Asyryjczykami, a następnie ostatecznie pokonani przez Elamitów.
Ok. XII w. p.n.e. Babilonia stała się celem migracji dwóch semickich ludów Aramejczyków i Chaldejczyków.
Okres przejściowy
Panowanie Nabuchodonozora I z II dynastii z Isin na krótko przywróciło potęgę Babilonii. Po jego śmierci kraj pogrążył się w wiekach ciemnych ubogich w źródła pisane.
W latach 729–627 p.n.e. Babilonia była częścią składową monarchii asyryjskiej. Tiglat-Pileser III i Salmanasar V próbowali polityki unii personalnej między dwoma krajami, jednak anty-asyryjskie nastawienie części Babilończyków i konfrontacyjna polityka Chaldejczyków zakończyły się wieloletnimi walkami z Marduk-apal-iddiną II. Sennacheryb po odzyskaniu Babilonu w 703 r. p.n.e. wyznaczył Babilończyka Bel-ibniego, a po nim swojego syna Aszur-nadin-szumiego na króla Babilonu co też zakończyło się niepowodzeniem i ciągłymi buntami, wspieranymi przez Elamitów.
Państwo nowobabilońskie
W IX w. p.n.e. Babilonia popadła w zależność od Asyrii, której władcy wielokrotnie łupili tę bogatą krainę. W roku 626 p.n.e. Babilon zrzucił jarzmo asyryjskie i powstało państwo nowobabilońskie rządzone przez chaldejskiego króla Nabopolassara. W 609 p.n.e. odrodzona Babilonia (tzw. państwo nowobabilońskie) zniszczyła wraz z Medami królestwo asyryjskie.
Największy rozwój Babilonii miał miejsce za panowania króla Nabuchodonozora II (604–562 p.n.e.). Jeszcze jako następca tronu Nabuchodonozor pobił wojska egipskie, broniące leżącej nad Eufratem twierdzy Karkemisz w Syrii (607–605 p.n.e.), zapewniając tym samym panowanie Babilonu nad Syrią i Fenicją. Za jego panowania prawie wszystkie terytoria należące do Asyrii zostały wtedy włączone do Babilonii, to jest Mezopotamia, Syria, Palestyna i część Anatolii. Zorganizował on też kilka wypraw wojennych dla podbicia Egiptu, czego nie udało mu się jednakże dokonać. Dużą w tym przeszkodą był opór fenickich miast-państw, szczególnie miasta Tyru na wybrzeżu śródziemnomorskim oraz państwa Judy. Po dwóch powstaniach w Judzie, Nabuchodonozor II w 587 p.n.e., po zdobyciu Jerozolimy w wyniku 16-miesięcznego oblężenia, kazał to miasto zrównać z ziemią, stracić wszystkich wziętych do niewoli żołnierzy żydowskich, a pozostałą ludność przesiedlić do Babilonu, co znane jest w historii jako "niewola babilońska".
Za panowania Nabuchodonozora II odbudowano z rozmachem stolicę Babilon. W mieście postawiono wiele imponujących budowli m.in. zespół pałaców królewskich, monumentalną bramę Isztar oraz świątynię (ziggurat) w kształcie piramidy, którą legenda kojarzy z biblijną wieżą Babel. W państwie rozkwitały nauka i kultura. Państwo nowobabilońskie nie istniało jednak długo. Panująca dynastia królewska została w roku 556 p.n.e. obalona wskutek przewrotu pałacowego (ostatnim królem był Nabonid), a już w 539 p.n.e. Babilonia dostała się we władanie króla Persji Cyrusa II Wielkiego (558–529 p.n.e.) i stała się na 200 lat prowincją Persji. Samo miasto Babilon zostało w następnym roku zniszczone przez pożary, w których poniosły śmierć setki mieszkańców, a tamtejsze "wiszące ogrody" zostały strawione bezpowrotnie przez ogień.
Po śmierci perskiego władcy, Dariusza, miasto Babilon zbuntowało się, satrapę Zopyrosa zabito. Następca Dariusza, Kserkses I, za pośrednictwem Megabyzosa zdobył zbuntowane miasto, ograbił je, obłożył wysokimi podatkami. Następnie odłączył Syrię od Babilonii, którą włączył do Asyrii i w ten sposób Babilonia przestała być samodzielną satrapią, utraciła nawet swoją nazwę, którą od roku 482 p.n.e. zakazano używać. Żołnierzy wcielono do armii perskiej i określano ich Chaldejczykami. Odtąd Babilonia była obciążona najwyższą daniną w całym imperium: 1000 talentów srebra, zaopatrywanie w żywność królewskiego dworu przez cztery miesiące. Została również upokorzona poprzez dostarczenie 500 chłopców, których wykastrowano.
Religia Babilonii
Religia babilońska miała charakter politeistyczny. Wiele elementów zaczerpnęła z religii sumeryjskiej, którą wzbogaciła o własny element semicki. Pierwotnie kult polegał na oddawaniu czci bogom płodności, z czasem obrzędy religijne urozmaiciły się. Praktyki religijne polegały głównie na składaniu ofiar. Kapłani zajmowali się astronomią i astrologią. Układali horoskopy, przepowiadali bieg całego życia ludzkiego, oraz wróżyli z wątroby owcy albo z wody i oliwy, zmieszanych w jednym pucharze.
Bogami religii babilońskiej, opartej na tradycjach Sumeru i Akadu, były siły przyrody: burza, słońce, księżyc. Bogowie ci stali się później bóstwami opiekuńczymi miast. Za najwyższe bóstwo i przyczynę istnienia uważano pierwotnie boga Anu, z wyobrażeniem którego najczęściej łączono Enlila, pierwotnie boga powietrza. Jest on ojcem króla. Syn jego to bóg morza Ea, dobrotliwy opiekun ludzi. Z księżycem utożsamiano Sina, synem tegoż był Szamasz, bóg słońca i sprawiedliwości, córką Isztar, bogini wojny, radości, miłości (emocjonalnej i fizycznej) i płodności. Isztar jako Gwiazda Poranna jest istotą żeńską, zaś jako Gwiazda Wieczorna męską. Do naczelnego panteonu należał także bóg wojny Ninurta oraz Nergal i Ereszkigal, bóstwa świata umarłych. Opiekunem miasta Babilon i państwa babilońskiego był Marduk, uważany za syna Ea. Synem Marduka był Nabu, bóg pisarzy, którego główny ośrodek kultu mieścił się w Borsippa.
Babilończycy wyobrażali sobie Ziemię jako nieruchomą i umiejscowioną w środku wszechświata. Środek świata miał znajdować się w Babilonie. Wypukły kształt Ziemi miał rozgraniczać znajdujące się w jej wnętrzu pałac zmarłych i podziemny ocean od sklepienia niebieskiego w postaci klosza, po którym Słońce odbywało swoją wędrówkę w dzień, a Księżyc, gwiazdy i planety nocą. Babilończycy, jako pierwsi, wprowadzili podział roku na tygodnie.
Babilończycy przejęli od Sumerów identyfikację planet z bóstwami. Jowisz był identyfikowany z Mardukiem, Wenus z boginią Isztar, Merkury z Nabu, Mars z Nergalem, a Saturn z Ninurtą.
Pismo i literatura
Pismo babilońskie jest pismem klinowym. Fundamentalnych odkryć w dziedzinie odczytywania pisma asyryjsko-babilońskiego dokonał Hincks w 1847 roku. Porównując wersję perską i babilońską z Persopolis zidentyfikował 18 znaków babilońskich i wykazał, że istniało kilka sposobów zapisywania tego samego znaku. Sylabizm został ogólnie uznany. W 1850 roku odkrył, że niektóre znaki pisano fonetycznie albo ideograficznie. Badania posunęły się, lecz decydujący krok uczynił Rawlinson. Dysponując inskrypcjami z Persepolis i z Naghsz-e Rostam, a także z Behistunu (trzecia wersja zapisana w języku babilońskim została przez niego skopiowana w 1847) dzięki porównaniu z tekstem perskim odczytał 80 słów babilońskich i ustalił wartość ponad 100 znaków. Określił wartość polifoniczną znaków, jak również homofony każdej wartości sylabicznej. w systemie babilońskim każdy znak może mieć wiele wartości sylabicznych. Podobnie jak w egipskich hieroglifach należy odróżnić trzy rodzaje pisma: pojedyncze pismo zgłoskowe, jako stopień wstępny, pismo suzyjskie (nazwa od prowincji i miasta Suzy) i właściwe babilońskie. To ostatnie spotykane jest w wielu inskrypcjach. Pismo to zostało wynalezione przez Sumerów. Najstarsze jego pomniki znalezione w ruinach kraju pochodzą z początków III tysiąclecia p.n.e. Są to gliniane tabliczki, na których wyryto zapiski z życia codziennego (rachunki, umowy itp.), liczne teksty hymnów religijnych, formuły zaklęć i mity. Z okresu państwa nowoasyryjskiego pochodzi olbrzymia biblioteka króla Assurbanipala, która zachowała się w ruinach Niniwy i składa się z blisko 20 000 fragmentów tabliczek glinianych, a treścią sięga czasów Hammurabiego. Najwspanialszym pomnikiem literatury jest epos o Gilgameszu.
Nauka
W Babilonii rozwijała się szczególnie medycyna i matematyka. Odkryte zostało twierdzenie o trójkącie prostokątnym, które obecnie znane jest jako twierdzenie Pitagorasa. Aproksymowali wartość π jako 3, choć aproksymacja Egipcjan była dokładniejsza.
Zobacz też
lista królów babilońskich
sztuka babilońska
kalendarz babiloński
Karduniasz
An = Anum
Przypisy
Bibliografia
Treść na podstawie Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna Gutenberga (z początków XX wieku); może wymagać aktualizacji.
Garelli P., Asyriologia. Odkrywanie Wschodu Starożytnego, tłum. M.Korotaj, Warszawa 1998.
Olmstead A. T., Dzieje imperium perskiego, Warszawa 1974.
Saggs W.H.F., Wielkość i upadek Babilonii, Warszawa 1973.
Stępień Marek, Kodeks Hammurabiego, Wydawnictwo ALFA, Warszawa 2000.
Babilonia
Państwa starożytne
Kultury ze standardowej próby etnograficznej |
660 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bumerang | Bumerang | Bumerang – rodzaj ręcznie miotanego pocisku, stosowanego do polowań lub do walki, obecnie służącego także do rywalizacji i sportowej rozrywki.
Opis
Zasięg bumerangu nie przekracza zwykle 150 metrów i jest zależny od jego typu i ciężaru oraz siły i techniki rzucającego. Używana przez Aborygenów nazwa brzmi boo-mar-rang, czyli „kij, który wraca”. Powszechnie uważa się, że bumerangi zawsze wracają do rzucającego, w rzeczywistości dotyczy to tylko niektórych odmian tego narzędzia. Użycie bumerangów jest powszechnie kojarzone z australijskimi Aborygenami, ale tego typu broń była znana i używana także w innych kulturach, między innymi w Europie (na przykład u dawnych Germanów), Starożytnym Egipcie, południowo-wschodniej Azji oraz Ameryce Środkowej i Północnej. Aborygeni jako jedyni używali specjalnych lekkich bumerangów powracających do rzucającego.
Tradycyjne bumerangi robione były zazwyczaj z drewna i miały kształt zbliżony nieco do owocu banana – stopień zakrzywienia wahał się zwykle od nieznacznego zagięcia aż do kąta prostego. Obecnie bumerangi wytwarzane są z różnorodnych materiałów, używane są do zabawy, sportu, rekreacji i mają bardzo różne kształty (na przykład trzy- czy czteroramienne krzyże).
Najstarszy zachowany bumerang na świecie odkryto w 1985 roku w Polsce, w Jaskini w Obłazowej. Jest on 71-centymetrowy, wykonany z ciosu mamuta i waży około 800 gramów, a jego wiek szacuje się na około 23–30 tysięcy lat. Ludzie, którzy go wykonali, byli związani z kulturami z morawskiego Pavlova, gdzie także odnaleziono bumerangi, jednak wykonane z drewna. Także najstarszy zachowany bumerang z Australii wykonano z drewna, a jego wiek określa się na 10 tysięcy lat.
Jako pierwszy narzędzie to opisał w 1770 roku Joseph Banks, uczestnik wyprawy Jamesa Cooka.
Dane techniczne
materiał: ciosy mamuta, drewno (czarna akacja, sandałowiec, drzewo mangrowe, kazuaryna)
współczesne tworzywa (na przykład włókna węglowe)
rozpiętość ramion: zwykle do 75 centymetrów (wyjątkowo do 2 metrów)
masa od 70 do 700 gramów (800 gramów waży najstarszy znany bumerang z Jaskini w Obłazowej)
Sposób rzucania
Bumerang rzuca się trzymając go pionowo, lub ewentualnie lekko przechylony w prawo (wbrew powszechnej opinii, że bumerangiem rzuca się poziomo). Celuje się na wprost, na przykład w jakiś obiekt. Bumerang rzucony prosto zaczyna lecieć po krzywej, która, jeżeli jest rzucony umiejętnie, zamyka się w okrąg. Bumerang dla osób praworęcznych rzuca się w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara, dla leworęcznych – zgodnie.
Mechanika lotu
Ramiona bumerangu są tak wyprofilowane (profil lotniczy), by jego ruch wirowy wywoływał siłę nośną prostopadłą do płaszczyzny obrotów. Bumerang porusza się również ruchem postępowym, zatem ramię będące chwilowo w górze ma większą prędkość względem powietrza niż ramię dolne. Ponieważ wielkość siły nośnej rośnie z prędkością, to ciąg wytworzony przez górną i dolną część bumerangu nie są jednakowe. Nierównowaga ta skutkuje momentem siły, który wywołuje precesję żyroskopową wirującego bumerangu.
Przypisy
Bibliografia
PWN Leksykon: Wojsko, wojna, broń, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, .
Broń miotana
Sprzęt sportowy
Aborygeni |
661 | https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C5%82aszki | Błaszki | Błaszki () – miasto w Polsce, w województwie łódzkim, w powiecie sieradzkim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Błaszki. Przez miasto przepływa rzeka Trojanówka. Błaszki uzyskały lokację miejską przed 1722.
Według danych GUS z 31 grudnia 2019 r. miasto liczyło 2085 mieszkańców.
Położenie
Błaszki leżą w zachodniej części województwa łódzkiego w powiecie sieradzkim nad Trojanówką. Miasto leży blisko granicy z województwem wielkopolskim.
Błaszki położone są w historycznej ziemi sieradzkiej. W I Rzeczypospolitej Błaszki znajdowały się w powiecie sieradzkim województwa sieradzkiego, gdzie stanowiły siedzibę parafii.
Historia
Najstarszy dokument opisujący Błaszki pochodzi z 1437 roku i dotyczy przyznania beneficjum błaszkowskiego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Wincentego Kota plebanowi Potworowskiemu. Pierwsza wzmianka z 1386 r. dotyczy plebana z Blascowicz i świadczy o istnieniu tutaj parafii. Fundatorami kościoła byli Błaszkowscy.
Formalnym usankcjonowaniem Błaszek jako miejscowości o charakterze targowym było nadanie przez króla Jana Kazimierza 1 marca 1652 przywileju na targi niedzielne. W 1729 r. Błaszki zwane są po raz pierwszy miastem, stanowiły wówczas własność Lipskich h. Grabie i szczyciły się rozwojem rzemiosła, głównie sukiennictwa i garbarstwa.
Dalsze ożywienie gospodarcze nastąpiło w czasach Królestwa Polskiego, kiedy powstał kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy; rozwijało się głównie tkactwo i szewstwo, obok rzemiosła rozwijał się handel, a o jego roli w mieście świadczy wielki rynek, dziś podzielony na dwa place. Miasto prywatne Królestwa Polskiego, od 1816 położone było w powiecie warckim, obwodzie kaliskim województwa kaliskiego.
W 1926 do miasta włączono wieś Janówka, osadę Błaszki Poduchowne, kolonię Lubanów, osadę Lubanów, kolonię Borysławice-Chrzanowice, kolonię Borysławice Czynszowe i osadę Topielec.
Przed II wojną światową Błaszki liczyły 5700 mieszkańców, z czego prawie 50% stanowili Żydzi, wymordowani później przez Niemców. W Błaszkach istniały przed wybuchem wojny dwa cmentarze żydowskie. Zarówno starszy, jak i nowszy zostały zniszczone podczas wojny. Po wojnie starszy został zajęty pod pole orne, zaś nowszy pod zabudowę przemysłową. Podczas II wojny światowej administracja niemiecka zmieniła nazwę miasta na Schwarzau.
Miasto zostało zajęte 21 stycznia 1945 roku przez żołnierzy radzieckich 33 Armii gen. pułk. W. Cwietajewa. Podczas walk poległo 4 czołgistów.
Po wojnie rozwinął się tu przemysł skórzany i usługi dla rolnictwa. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa sieradzkiego, wcześniej do województwa poznańskiego i powiatu kaliskiego.
Ludność w XIX wieku
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I podaje: „W 1827 r. było tu 91 dm. i 1361 mieszkańców. W 1859 roku było 2854 mk., 178 dm. W 1876 roku było tu 3760 mk.” Biorąc pod uwagę te dane, stwierdza się, iż od roku 1827 do 1876 liczba ludności Błaszek zwiększyła się trzykrotnie. Przyczyną była napływająca do miasta ludność żydowska, a także eksplozja demograficzna wśród Żydów. Tempo przyrostu liczby ludności było wielkie biorąc pod uwagę, że w 1939 roku liczba ludności wynosiła około 5500. W tym połowa z niej stanowiła ludność żydowska.
Nazwa miasta
Pochodzenie nazwy „Błaszki” trudno określić. Jedni wyprowadzają ją od nazwy „Błażek”, inni od formy „Błażkowice” (z 1386 r.). Natomiast od 1415 r. jest notowana nazwa „Blaschki”.
Demografia
Piramida wieku mieszkańców Błaszek w 2014 roku.
Zabytki
Dworzec PKP Błaszki,z pocz. XX w., widok od frontu, gm. Błaszki, pow.sieradzki.JPG
kościół św. Anny, murowany, późnobarokowy, wzniesiony w latach 1779–1789 z fundacji Lipskich, w kościele nagrobek gen. Józefa Lipskiego, ;
kilka domów mieszczańskich z przełomu XVIII/XIX w. przy dawnym rynku;
Dom Społeczny Towarzystwa Spółdzielczego „Błaszkowianka”, murowany, wzniesiony w latach 1916–1917 według projektu Sylwestra Pajzderskiego; obecnie dom mieszkalny;
dworzec stacji Kolei Warszawsko-Kaliskiej w pobliskich Maciszewicach, murowany, ok. 1902;
cmentarz rzymskokatolicki parafii św. Anny, na cmentarzu m.in.
kaplica grobowa Poraj-Biernackich i Błeszczyńskich herbu Suchekomnaty;
żeliwny nagrobek Stefana Walewskiego;
grób Macieja Piaszczyńskiego (l. 45 – zginął 23 VIII 1863), powstańca styczniowego z oddziału ppor. Bąkowskiego, który poległ pod Równą koło Błaszek;
grobowiec Żelisławskich herbu Pilawa, w nim prochy ucznia gimnazjum Wacława Pilawy Żelisławskiego (lat 18), ułana 2 pułku poległego w wojnie z bolszewikami w dniu 4 VIII 1920 w Nowej Wsi pod Ostołęką. Na tym samym grobowcu tablica epitafijna brata Wacława, generała brygady Kazimierza Pilawa-Żelisławskiego, zamordowanego w Katyniu i kapitana Witolda Pilawa-Żelisławskiego, który zginął w 1943 w Oranienburgu.
Na cmentarzu w Błaszkach spoczęli lub zostali upamiętnieni symbolicznie także:
Zygumnt Pilawa – Żelisławskii (lat 46, zm. 1911 we wsi Adamki) – obywatel ziemski;
Jerzy Bratek – Kozłowski „Kastor” (ur. 1923 w majątku Kociołki – zginął 6 maja 1944 w czasie akcji „Stamm” w Warszawie) – podchorąży II plutonu Szarych Szeregów;
Tadeusz Kochanowski (lat 64, zm. 1897) – właściciel dóbr Żelisław
Marcyanna ze Swinarskich Kochanowska (lat 58, zm. 1897) – żona Tadeusza;
Józef Węgierski (1852 – 1950) – właściciel dóbr Brończyn i Kornelia z Mniewskich Węgierska (1903 – 1963).
Według rejestru zabytków NID na listę zabytków wpisane są obiekty:
kościół parafialny pw. św. Anny, 1770, nr rej.: 415/A z 3.06.1954
dom społeczny „Błaszkowianka”, XIX/XX w., nr rej.: 13 z 24.08.1977 oraz 285/A z 24.10.1994
łaźnia miejska, pocz. XX w., nr rej.: 12 z 24.08.1977oraz 286/A z 24.10.1994
dworzec PKP, pocz. XX w., nr rej.: 355 z 5.01.1988
Gospodarka
W mieście znajduje się drobny przemysł obuwniczy, meblarski, ceramiczny i spożywczy.
Na terenie miasta i gminy znajdują się gospodarstwa szklarniowe.
Transport
W mieście krzyżują się drogi krajowe i wojewódzkie:
droga krajowa nr 12: kierunek Łęknica – Kalisz – Błaszki – Lublin – Dorohusk
droga wojewódzka nr 449: kierunek Grabów nad Prosną
droga wojewódzka nr 710: kierunek Warta-Łódź
W odległości 5 km od miasta przebiega linia kolejowa nr 14 Łódź Kaliska – Forst.
Kultura
Animatorem życia kulturalnego w mieście jest Centrum Kultury w Błaszkach. Skupia ono wiele zespołów i grup artystycznych m.in. Zespół Tańca Nowoczesnego „Authentic”, Miejska Orkiestra Dęta. CK organizuje zajęcia teatralne i muzyczne, a także zajęcia z zakresu tańca. Istnieje pracownia muzyczna, plastyczna, czy nowocześnie wyposażona pracownia komputerowa. W mieście istnieje także Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy, która posiada w swych zasobach największe dzieła literatury polskiej i światowej oraz udostępnia liczne czasopisma i książki w czytelni.
Na terenie miasta działa 44 Błaszkowska Drużyna Harcerska „Parasol” im. pchor Jerzego-Bratek Kozłowskiego ps. „Kastor” działająca przy Szkole Podstawowej im. Stanisława Staszica. Zrzesza około 40 harcerzy i harcerek w wieku od 12 do 17 roku życia z terenu gminy i miasta.
Oświata
W Błaszkach dzieci i młodzież mogą się kształcić w zakresie przedszkolnym, podstawowym, i średnim. W mieście istnieje Przedszkole Samorządowe, Szkoła Podstawowa im. Stanisława Staszica, i Liceum Ogólnokształcące im. Wojska Polskiego w Błaszkach.
Sport
W mieście działa Klub Sportowy Piast Błaszki, istnieją sale gimnastyczne oraz stadion sportowy.
W klubie grali:
Marcin Kaczmarek (Widzew Łódź)
Mariusz Gostyński (Warta Sieradz)
Arek Maciejewski (KKS Kalisz)
Mariusz Stępiński (FC Nantes)
Wspólnoty wyznaniowe
Kościół rzymskokatolicki:
parafia św. Anny
Świadkowie Jehowy:
zbór Błaszki (Sala Królestwa Gzików 8).
Zobacz też
Nowy cmentarz żydowski w Błaszkach
Stary cmentarz żydowski w Błaszkach
Synagoga w Błaszkach
Wysoczyzna Złoczewska
Przypisy
Linki zewnętrzne
(1880)
(1900)
Historia Żydów w Błaszkach na portalu Wirtualny Sztetl
Franciszek Buchalski: Błaszki (1934) w bibliotece Polona
Miasta prywatne Królestwa Kongresowego (województwo kaliskie)
Miasta w województwie łódzkim
Miasta w Polsce lokowane w XVIII wieku
Ziemia sieradzka |
662 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bras%C3%ADlia | Brasília | Brasília (wym. []) – stolica Brazylii i siedziba rządu Dystryktu Federalnego. Miasto jest położone na Wyżynie Brazylijskiej, w środkowo-zachodniej części kraju. Szacuje się, że Brasilia jest trzecim najbardziej zaludnionym miastem w Brazylii.
Brasilia została zaprojektowana i wybudowana przez Lucio Coste, Oscara Niemeyera i Joaquima Cardozo w 1956 roku, w ramach planu przeniesienia stolicy Brazylii do bardziej centralnej lokalizacji.
Geografia
Położona jest na wysokości ponad 1000 m n.p.m., na rozległym płaskowyżu Wyżyny Brazylijskiej, w środkowej części kraju, około 1000 km od wybrzeża morskiego i starej stolicy Rio de Janeiro.
W mieście znajduje się sztuczne jezioro, Jezioro Paranoa. Zostało ono zbudowane w celu zwiększenia dostępnej ilości wody oraz utrzymania wilgotności regionu. Jezioro posiada przystań dla wakeboarderów i windsurferów. W jeziorze można też nurkować, główną atrakcją jest Vila Amaury, wioska znajdująca się pod powierzchnią wody Jeziora Paranoa.
Gospodarka
Brasília spełnia głównie funkcje administracyjne, ale jest również znaczącym ośrodkiem kulturalnym, transportowym (międzynarodowy port lotniczy, metro od ) i turystycznym.
Historia
Idea przeniesienia stolicy Brazylii w głąb kraju pojawiła się już na początku XVIII w., ale dopiero w 1955 roku podjęto taką decyzję. Rok później prezydent Kubitschek podpisał akt założycielski. Plan urbanistyczno-architektoniczny miasta stworzyli dwaj brazylijscy architekci Lucio Costa (plan przestrzenny) i Oscar Niemeyer (budynki użyteczności publicznej). W projekcie tym wykorzystano najnowocześniejsze rozwiązania stosowane w urbanistyce i architekturze. Budowa miasta została rozpoczęta w 1956 r., a oficjalna inauguracja stolicy nastąpiła 1960 r.
Założenie urbanistyczne miasta na planie nawiązującym do lecącego kondora lub samolotu: na osi dłuższej (wzdłuż skrzydeł) usytuowano dzielnice mieszkaniowe, wzdłuż osi krótszej (korpus) zlokalizowano budowle użyteczności publicznej (kulturalne, handlowe, sportowe, religijne), a na jej początku (głowa) budynki rządowe: Palácio da Alvorada (rezydencja prezydenta Brazylii i jego rodziny), Palácio do Planalto (pałac prezydencki, oficjalne miejsce pracy prezydenta Brazylii), siedzibę parlamentu, sąd najwyższy, katedrę Matki Bożej z Aparecidy, a także ambasady wielu krajów świata, w tym Polski.
Architektura Brasilii uznawana jest za przykład arcydzieła modernizmu XX wieku i została wpisana na międzynarodową listę dziedzictwa kultury UNESCO. Architektura stolicy Brazylii charakteryzuje się futurystycznymi budynkami ze stali, szkła, marmuru i betonu, wieżowcami, monumentalnymi alejami, prawie całkowitym brakiem chodników, przejściami podziemnymi pod trasami szybkiego ruchu i rozdziałem poszczególnych stref mieszkalnych, administracyjnych, handlowych, przemysłowych.
Przy okazji budowy nowej stolicy stworzono sztuczne jezioro Paranoá (Lago Paranoá) o powierzchni 48 km².
Jezioro stało się jedną z atrakcji miasta i miejsc do uprawiania sportu. Dookoła akwenu znajdują się m.in. pałac prezydencki, restauracje, przystanie, a także prywatne wille.
To futurystyczne miasto modernizmu zostało zaprojektowane zgodnie z nowatorskimi wówczas ideami Le Corbusiera, Oscara Niemeyera, Lucio Costy, Karty Ateńskiej. Idee modernizmu zakładały konieczność zapewnienia mieszkańcom słońca, przestrzeni i zieleni, a także oddzielenie stref mieszkalnych od stref przemysłowych, administracyjnych i handlowych.
Poszczególne budynki są od siebie oddalone i pogrążone w zieleni, w związku z czym poruszanie się po mieście pieszo jest utrudnione. Takie ukształtowanie miasta było jednak planowane i podstawowymi środkami transportu zgodnie z założeniami są autobusy, taksówki i rowery, a także tramwaje i system metra. Ważną rolę pełni także lotnisko i dworzec kolejowy. Ponadto strefy mieszkalne, wśród których dominują bloki o różnej wysokości i standardzie, zostały zaprojektowane jako samowystarczalne jednostki mieszkaniowe, wyposażone w sklepy, przedszkola, apteki, przychodnie oraz skwery i boiska. Dzięki samowystarczalności jednostek mieszkalnych obywatele nie muszą oddalać się od swoich mieszkań ani korzystać z jakichkolwiek środków transportu, aby zaspokoić swe potrzeby, które mogą zrealizować na miejscu.
Nową stolicę państwa Brasilię wybudowano w rekordowym tempie trzech i pół roku. Sama budowa była przedsięwzięciem unikalnym i propagandowym w historii Brazylii. Władze podnosiły hasła o konieczności zrealizowania skoku cywilizacyjnego i zobowiązanie do „50 lat rozwoju w 5 lat”, czego symbolem miała stać się Brasilia. Materiały budowlane musiały być transportowane na plac budowy na pustkowiu często samolotami.
Modernistyczna i unikalna w skali świata koncepcja Brasilii okazała się kontrowersyjna, jednakże zyskała światową sławę stając się przedmiotem niekończącej się do dziś dyskusji architektów, publicystów i historyków i bywała chwalona, a także krytykowana jako miasto wybudowane wbrew potrzebom człowieka, przyrodzie i prawom ekonomicznym. Niezwykłą, futurystyczną architekturę modernistycznej Brasilii trafnie oddaje zdanie radzieckiego kosmonauty Jurija Gagarina, który odwiedził Brasilię w 1961 roku i stwierdził „Mam wrażenie, że wylądowałem na innej planecie, nie na Ziemi...”. Minister kultury Francji Andre Malraux stwierdził, że Brasilia to miasto nadziei. Sami Brazylijczycy zwykli określać swoją stolicę, miasto Brasilię jako fantastyczną wyspę (port. ilha da fantasia).
Miasto w kulturze
Miasto Brasilia zostało sfotografowane podczas budowy i z okazji uroczystego otwarcia w 1960 roku przez szwajcarskiego artystę fotografa światowej sławy René Burri. Wykonane wtedy przez niego liczne, oryginalne fotografie zarówno czarno-białe jak i kolorowe zdobyły wtedy sławę i uznanie na świecie podobnie jak futurystyczne miasto, które uwiecznił.
Miasto Brasilia zostało uwiecznione, ze szczególną uwagą na przedstawienie oryginalnej modernistycznej architektury z różnych perspektyw, we francuskim filmie przygodowym Człowiek z Rio z 1964 roku.
Populacja
Wykres liczby ludności na podstawie danych zebranych przez Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística (w tys.)
Miasta partnerskie
Miasta partnerskie Brasilii:
Abudża, Nigeria
Asuncion, Paragwaj
Bruksela, Belgia
Buenos Aires, Argentyna
Chartum, Sudan
Gaza, Autonomia Palestyńska
Hawana, Kuba
Kijów, Ukraina
Luksor, Egipt
Montevideo, Urugwaj
Pretoria, RPA
Santiago, Chile
Singapur, Singapur
Teheran, Iran
Waszyngton, Stany Zjednoczone
Wiedeń, Austria
Xi'an, Chiny
Zobacz też
Oscar Niemeyer
Juscelino Kubitschek
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona miasta Brasilia
Obiekty z listy dziedzictwa UNESCO w Brazylii
Aglomeracje
Stolice państw w Ameryce Południowej
Miasta w Dystrykcie Federalnym (Brazylia) |
663 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brzytwa%20Ockhama | Brzytwa Ockhama | Brzytwa Ockhama (nazywana także zasadą ekonomii myślenia) – zasada, zgodnie z którą w wyjaśnianiu zjawisk należy dążyć do prostoty, wybierając takie wyjaśnienia, które opierają się na jak najmniejszej liczbie pojęć i założeń. Tradycyjnie wiązana jest z nazwiskiem Williama Ockhama.
W metodzie naukowej brzytwa Ockhama ma znaczenie heurystyczne, tzn. jest użyteczną normą postępowania, wspomagającą tworzenie modeli teoretycznych zjawisk oraz ogólną wskazówką pozwalającą ocenić prawdopodobieństwo tego, która z dostępnych teorii naukowych może okazać się bliższa rzeczywistości w przyszłości. Nie ma jednak zastosowania do oceniania prawdziwości hipotez.
Historia i sformułowania
Najbardziej znane sformułowanie tej zasady „Nie należy mnożyć bytów ponad potrzebę” () nie pochodzi od Ockhama, lecz od siedemnastowiecznego niemieckiego filozofa Johannesa Clauberga. Określenie takiej zasady jako brzytwy Ockhama () pojawia się po raz pierwszy u XVII-wiecznego filozofa i teologa Libertusa Fromondusa.
Zasady ekonomii myślenia formułowano już w starożytności (Platon w Parmenidesie, Arystoteles w Fizyce) oraz w filozofii średniowiecznej (Bonawentura i Jan Duns Szkot). Ockham zradykalizował jednak te twierdzenia i uczynił istotnym elementem swojej filozofii.
Zgodnie z filozofią Ockhama wielość traktowana jest jako niekonieczna, dlatego wymaga wyjaśnienia. Nie należy wprowadzać nowych pojęć, kategorii czy bytów, jeśli nie jest to uzasadnione poprzez rozum, doświadczenie lub Pismo Święte.
Zasada ta miała być narzędziem pozwalającym na krytykę nadmiernie rozbudowanych, spekulatywnych systemów średniowiecznej scholastyki.
W XVII wieku brzytwa Ockhama została oddzielona od swego średniowiecznego kontekstu i jako zasada ekonomii myślenia stała się podstawą nowożytnej metodologii nauki. Zgodnie z tym ujęciem nie należy wprowadzać nowych pojęć i założeń, jeśli nie ma się ku temu mocnych podstaw, a najprostsze rozwiązania teoretyczne, przyjmujące najmniejszą liczbę założeń, uważane są za najlepsze.
Zobacz też
brzytwa Hanlona
Przypisy
Bibliografia
Filozofia nauki
Metodologia nauki
Sceptycyzm naukowy
Filozofia średniowieczna |
664 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bonseki | Bonseki | – (1) kamień służący do tworzenia krajobrazu na tacy, (2) miniaturowy krajobraz z białego piasku, kamyków i niewielkich odłamków skalnych, utworzony na pokrytej czarną laką tacy.
Opis
Tace do bonseki są płaskie prostokątne lub owalne z niskimi krawędziami. Do tworzenia pejzażu używa się delikatnych, niewielkich narzędzi, jak: pióra, małe miotełki, łopatki, sitka, pałeczki.
Te trójwymiarowe obrazy często przedstawiają sceny ogrodów, gór i wybrzeży morskich z miniaturowymi strukturami. Skały mogą reprezentować góry, skaliste wyspy lub linie brzegowe. Drobny piasek przypomina fale oceanu, gdy rozbijają wodę o skały. Miniaturowe konstrukcje mostów, świątyń czy domów są zwykle malowane miedzią. Sceny bonseki mają być tymczasowe, ale czasami można je zachować za pomocą specjalnych metod. Zachowana przy pomocy specjalnej techniki scena bonseki nazywana jest bonga lub suna-e.
Historia
Niewiele wiadomo o początkach tej sztuki, ale rzekomo cesarz Tenmu (631–686), używał tej techniki do opisywania krajobrazów i obiektów przyrodniczych. Uważa się także, że kilka ogrodów w Kioto zostało zaprojektowanych według założeń bonseki. Esej z 1300 roku autorstwa japońskiego mnicha zen Kokana Shirena (1278–1346) pt.: „Proza rymowana o miniaturowym ogrodzie krajobrazowym” opowiada o zasadach bonseki i architektury ogrodowej.
Od okresu Muromachi (1336–1573) rzeźbienie pejzaży bonseki rozwijało się na równi z ceremonialnym przyrządzaniem i piciem zielonej herbaty (cha-no-yu) i układaniem ikebany. Stało się popularną formą sztuki arystokracji za panowania sioguna Yoshimasy Ashikagi (1435–1490). Tworzeniu bonseki poświęcał się Sen no Rikyū (1522–1591), mistrz cha-no-yu. W okresie Edo (1603–1868) ta forma sztuki rozkwitła jeszcze bardziej dzięki większej liczbie szkół dla dam dworu siogunatu. Napływ wpływów zachodnich po restauracji Meiji (1868) spowodował spadek zainteresowania tą sztuką. W ostatnich latach bonseki przeżywa pewne odrodzenie.
Galeria
Przypisy
Linki zewnętrzne
Pokaz tworzenia bonseki (wideo 5′)
Poaz szkoły Hosokawa (wideo 10′
Ogrodnictwo japońskie |
665 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Br%C4%85zy | Brązy | Brązy – stopy miedzi z cyną lub innymi metalami i ewentualnie innymi pierwiastkami, w których zawartość miedzi wynosi 80–90% wagowych (stopy miedzi, które nie noszą nazwy „brąz”, to mosiądze – stopy miedzi i cynku – oraz miedzionikiel – stop miedzi z niklem). Składy brązów specyfikuje Polska Norma PN-xx/H-87050.
Brąz w starożytności
Nazwa brąz wywodzi się od łacińskiego słowa aes brundusinum tzn. kruszec brundyzyjski, ponieważ to właśnie Brundisium (współcześnie Brindisi) wyspecjalizowało się w obróbce tego stopu. W starożytności brąz był stopem miedzi w stosunku 90% miedzi do 10% cyny, używanym do wytwarzania przedmiotów codziennego użytku, lub w proporcji 86% miedzi do 14% cyny do wytwarzania ozdób. Starożytni Egipcjanie wytwarzali brąz w stosunku 91% miedzi do 9% cyny już około 3000 lat p.n.e, a następnie zaczęto produkować trzy rodzaje brązu: 1. nadający się do kucia na zimno (miedź z dodatkiem cyny 5%); 2. brąz narzędziowy (miedź z dodatkiem cyny 10%); 3. brąz najtwardszy, do wyrabiania ozdób (miedź z dodatkiem cyny 15%).
Czyste metale są słabe. Ich granica plastyczności wynosi ok. 70 kg/cm². Do miedzi dodawano cynę w celu uzyskania jej wzmocnienia w procesie zwanym utwardzaniem roztworowym i ułatwienie odlewania, ponieważ stopy miały mniejszą temperaturę topnienia.
Główne złoża miedzi występowały w zachodniej Anatolii, na terenach kaukaskich, na Cyprze i Krecie, na Półwyspie Iberyjskim i Bałkańskim, na Wyspach Brytyjskich, w Alpach. Cyna występowała w zachodniej Anatolii, w Banacie, nad Soławą, na Kaukazie i Wyspach Brytyjskich.
Na terenie Europy miedź eksploatowano ze złóż dostępnych na powierzchni lub prymitywnymi metodami górniczymi. Dla wydobycia miedzi drążono lej w podłożu skalistym. Wyjątkiem są stokowe wychodnie żył, gdzie w głąb stoku drążono skośne lub poziome sztolnie. Po wydobyciu ruda była poddawana wstępnej obróbce na miejscu (sortowanie, wstępne oczyszczanie, rozcieranie na małe kawałki). Bezwartościowych domieszek pozbywano się, płucząc rozdrobnioną rudę w drewnianych nieckach. Następnie rudę prażono i wytapiano w dymarkach.
Cynę uzyskiwano najczęściej z aluwialnych rozsypisk. Kolejne etapy produkcji – wytwarzanie przedmiotów brązowych, odbywały się poza miejscem wydobycia. Przedmioty z brązu odlewano, wlewając stop do form kamiennych, a także stosowano technikę na wosk tracony; znano także obróbkę plastyczną w postaci kucia, wyciągania, trybowania i cyzelowania.
Pełny proces wytwarzania przedmiotów z brązu był domeną specjalistów. Umiejętności starożytnych metalurgów oraz ekonomiczne i symboliczne znaczenie ich wytworów nadawały im szczególny status, co wyraża się występowaniem na cmentarzyskach pochówków wyposażonych w zestawy narzędzi odlewniczych.
Brąz współcześnie
Brązy posiadają dobre własności wytrzymałościowe, są łatwo obrabialne. Brązy wysokostopowe poddają się także hartowaniu. Posiadają dobre właściwości przeciwcierne, są odporne na wysoką temperaturę i korozję. Zastosowanie brązów jest ograniczone ze względu na ich wysoką cenę.
Brązy dzieli się na brązy do obróbki plastycznej, dostarczane w formie wyrobów hutniczych – blach, taśm, prętów, drutów i rur oraz brązy odlewnicze, dostarczane w postaci sztab lub kęsów.
Własności fizyczne
Gęstość: 7,5–9,3 g/cm³
Temperatura topnienia: 940–1084 °C
Współczynnik rozszerzalności liniowej w zakresie 20–100 °C: 8–20
Skurcz odlewniczy: 1,5–2,5%
Rodzaje brązów
Brązy do obróbki plastycznej
Pośród brązów do obróbki plastycznej wyróżnia się:
Brąz cynowy
Zawiera od 1% do 9% cyny: Ma barwę szarą, której intensywność wzrasta wraz z zawartością cyny. Mogą zawierać także inne dodatki stopowe, takie jak cynk (2,7% do 5%), ołów (1,5% do 4,5%) oraz domieszki fosforu (0,1% do 0,3%) z zanieczyszczeniami nieprzekraczającymi 0,3%. Symbole brązów cynowych to B2 (CuSn2), B4 (CuSn4), B6 (CuSn6), B43 (CuSn4Zn3), B443 (CuSn4Zn4Pb3), B444 (CuSn4Zn4Pb4). Brązy cynowe używane są na elementy sprężyste, trudno ścieralne, a przy większej zawartości ołowiu na tuleje i panewki łożyskowe, monety, elementy pracujące w wodzie morskiej, armaturę.
Brąz aluminiowy
Zawiera od 4% do 11% aluminium: Może zawierać także inne dodatki stopowe, takie jak żelazo (2,0% do 5,5%), mangan (1,5% do 4,5%) oraz nikiel (3,5% do 5,5%), z zanieczyszczeniami nieprzekraczającymi 1,7%. Symbole brązów aluminiowych to BA5 (CuAl5), BA8 (CuAl8), BA93 (CuAl9Fe3), BA1032 (CuAl10Fe3Mn2), BA1044 (CuAl10Fe4Ni4), BA92 (CuAl9Mn4). Cechują się dobrymi własnościami wytrzymałościowymi. Brązy aluminiowe stosowane są na części do przemysłu chemicznego, elementy pracujące w wodzie morskiej, monety, styki ślizgowe, części łożysk, wały, śruby, sita.
Brąz berylowy
Zawiera od 1,6% do 2,1% berylu: Może zawierać także inne dodatki stopowe, takie jak nikiel w połączeniu z kobaltem (0,2% do 0,4%) oraz tytan (0,1% do 0,25%), z zanieczyszczeniami nieprzekraczającymi 0,5%. Symbole brązów berylowych to BB2 (CuBe2Ni (Co)), BB1T (CuBe1,7NiTi), BB2T (CuBe2NiTi). Brązy berylowe stosowane są na sprężyny, elementy aparatury chemicznej, elementy żaroodporne, np. gniazda zaworów, narzędzia nieiskrzące.
Brąz krzemowy
BK31 (CuSi3Mn1): Zawiera 2,7% do 3,5% krzemu i 1,0% do 1,5% manganu, przy zanieczyszczeniach nieprzekraczających 1,0%. Stosowany jest na siatki, elementy sprężyste, elementy w przemyśle chemicznym, elementy odporne na ścieranie, konstrukcje spawane.
Brąz manganowy
BM123 (CuMn12Ni3): zawiera 11,5% do 13% manganu i 2,5% do 3,5% niklu przy dopuszczalnych zanieczyszczeniach do 1%. Stosowany na oporniki wysokiej jakości.
Brązy odlewnicze
Pośród brązów odlewniczych wyróżnia się:
brąz cynowy – B10 (CuSn10)
brąz cynowo-fosforowy – B101 (CuSn10P)
brąz cynowo-cynkowy – B102 (CuSn10Zn2)
brąz cynowo-ołowiowy – B1010 (CuSn10Pb10) i B520 (CuSn5Pb20)
brąz cynowo-cynkowo-ołowiowy B555 (CuSn5Zn5Pb5), B663 (CuSn6Zn6Pb3) i B476 (CuSn4Zn7Pb6).
brąz aluminiowo-żelazowy – BA93 (CuAl9Fe3)
brąz aluminiowo-żelazowo-manganowy – BA1032 (CuAl10Fe3Mn2)
brąz krzemowo-cynkowo-manganowy – BK331 (CuSi3Zn3Mn).
Brązy odlewnicze stosuje się do odlewania części i elementów do zastosowań podobnych jak w przypadku brązów do obróbki plastycznej oraz do odlewania pomników.
Inne
Stopem zaliczanym do brązów jest także spiż. Ponadto brązami nazywa się potocznie lub fachowo szereg innych metali i stopów metali kolorowych, również tych o znacznie mniejszym udziale miedzi lub nawet jej całkowitym braku, np. pigmenty metaliczne stosowane w poligrafii.
Uwagi
Zobacz też
stopy metali
Galeria
Przypisy
Stopy metali nieżelaznych
Miedź |
666 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bushid%C5%8D | Bushidō | Bushidō (武士道) – ideologia, stanowiąca fundament etycznych, moralnych i wartościowych norm klasy samurajów w feudalnym społeczeństwie Japonii od czasów nowożytnych. Odnosi się to do ogólnego, charakterystycznego dla Japonii, sposobu myślenia.
Jednak nie ma jednoznacznej definicji, a interpretacja bushidō znacznie się różni w zależności od okresu historycznego, statusu społecznego i regionu. Istnieją również ideałowe, estetyczne i religijne aspekty, które mogą znacznie odbiegać od rzeczywistego praktykowania bushidō.
Myślenie przypominające bushidō opiera się na świadomości norm zachowania samurajów (od okresu Heian), która została opracowana w okresie Kamakura. Oznacza to, że osoby posiadające siłę muszą skrupulatnie szlifować swoje umiejętności, wykorzystywać je w sposób właściwy oraz zachowywać się odpowiedzialnie wobec swojego ciała i życia. Japońskie specyficzne zasady postępowania odnoszą się do idei, że nie należy samemu siebie stawiać na pierwszym miejscu i nie należy angażować się w prywatne sprawy.
Myślenie to, które mówi "nie wolno działać samemu", z czasem zwróciło się w kierunku bardziej ogólnych celów (dla ludzi, zwierząt, nauki, sztuki, tradycji itp.). W międzyczasie samurajowie zaczęli uważać, że warto poświęcić życie dla organizacji.
W okresie Edo, klasy rządzącej samurajom nakazywano szlifowanie swoich umiejętności zarówno w dziedzinie wojskowej, jak i intelektualnej oraz aby byli gotowi do poświęcenia swojego życia. Samurajowie byli odpowiedzialni za swoje czyny i, jeśli użyli swojego miecza w prywatnych sprawach, zostawali pociągnięci do odpowiedzialności. W niektórych przypadkach, gdy na terytorium panującego wybuchały zamieszki, władze zmuszały feudałów do popełnienia seppuku.
Sprawiedliwość i prawość
Sposób ujęcia tego terminu w bushidō wyraża się w cytacie, który również przywołuje w swojej pracy dr Inazō Nitobe: „Prawość jest siłą wejścia bez wahania na drogę, którą wskazuje rozum, która każe umrzeć, gdy trzeba umrzeć, uderzyć, gdy trzeba uderzyć”.
Samuraj Jōchō Yamamoto (także Tsunetomo Yamamoto, 1659–1719) w swoich zapiskach zatytułowanych Hagakure przestrzega, aby idea sprawiedliwości nie przewyższała w mniemaniu bushi innych wartości: „Nienawidzić niesprawiedliwości i głosić sprawiedliwość – to trudne zadanie. Jednak jeśli uznamy głoszenie sprawiedliwości za najwyższą wartość i tylko do niej będziemy dążyć, to popełnimy wiele błędów. Droga jest czymś wyższym niż sprawiedliwość. Dostrzeżenie tej prawdy nie przychodzi łatwo. To najwyższa mądrość. Z tej wyżyny oglądana sprawiedliwość i podobne jej rzeczy to drobiazgi”.
Odwaga i wytrwałość
Bushi jako wasal i żołnierz był zobowiązany dążyć do mężnej obrony interesów swego pana na polu bitewnym i poza nim. Tchórze byli wyszydzani i potępiani, heroiczne czyny – przekazywane ustnie w opowieściach jako wzorce. Jōchō Yamamoto stwierdza: „Należy wciąż hartować swoje męstwo, usiłować przewyższać w nim innych i nigdy nie czuć się gorszym od tego, czy tamtego wojownika”.
Dalej też mówi: „Również na polu bitwy musisz starać się, by nikt cię nie wyprzedził i myśleć tylko o przełamaniu linii wroga. Wtedy nie zostaniesz w tyle za innymi, wykażesz swego bojowego ducha i przejawisz męstwo – tak mówią dawni mistrzowie. Także jeśli przyjdzie ci zginąć w walce, postaraj się, aby twoje ciało pozostało zwrócone twarzą do wroga”.
Dobroć i współczucie
Te idee wynikają z buddyzmu i konfucjanizmu. Wiąże się z tym zawarty w bushidō szacunek dla przeciwnika (jeśli na to zasługuje) oraz troska o dobro ogólne. Szczególnie te wartości odnoszą się do panów feudalnych.
Jak pisze Konfucjusz: „Jeśli książę jest pełen cnót, ludzie lgną do niego, wraz z ludźmi przychodzi ziemia, z ziemią z kolei – bogactwo, a bogactwo da mu nagrodę za szlachetność ducha. Cnota więc jest korzeniem, a bogactwo pędem”.
Na uwagę zasługuje to, iż bushi wierni bushidō nie uważali za godnego współczucia czy litości wroga, który się poddał, czyli próbował zachować życie kosztem kontynuowania go z hańbą klęski. Należy też wspomnieć, iż choć wychowanie samurajskie nosiło cechy surowości, starano się w dzieciach wzbudzać wrażliwość na przyrodę, sztukę, uczyć empatii (edukacja była najczęściej zaniedbywana w okresie intensywnych działań wojennych w okresie Sengoku). W „Hagakure”, zbiorze przypowieści i zasad, którymi powinien posługiwać się samuraj, jest długi ustęp, mówiący o współczuciu, będący cytatem z mnicha buddyjskiego imieniem Tannen. Oto fragmenty traktujące o bushi: „Wojownik, który na zewnątrz nie okazuje odwagi, a w sercu nie nagromadzi tyle współczucia, żeby mu pierś rozrywało, nie będzie umiał przestrzegać prawdziwych zasad rzemiosła wojennego. Samuraje zaś, którzy na jednym ramieniu dźwigają lojalność i oddanie wobec pana, a na drugim odwagę i współczucie, a dźwigają je w dzień i w nocy, aż do bólu ramion – w wystarczającym stopniu wypełniają swoją powinność. Samuraj z samą tylko odwagą, bez współczucia, niechybnie przepadnie, i wiele znamy takich przypadków z dawnych i nowych czasów”.
Opowieścią o samurajskim współczuciu jest film Akiry Kurosawy: „Siedmiu samurajów” (siedmiu bushi decyduje się na nieodpłatną obronę rolników przed łupieżczym najazdem zbójów).
Uprzejmość
Idea zaczerpnięta głównie z konfucjanizmu. Wyraża się w niej japoński perfekcjonizm, który, abstrahując od pola bitwy, nakazuje wojownikowi być również wzorowym członkiem społeczeństwa, który możliwie jak najmniej zawadza innym, jest oszczędny w słowach, pomocny itp. Uprzejmość w japońskim ujęciu silnie związana jest ze współczuciem, empatią, co obrazuje podany przez dr. Nitobe przykład japońskiego zwyczaju, który nakazuje dzielić niedogodności towarzyszy, nawet gdy to nie jest konieczne (dr Nitobe przywołuje przykład składania parasola przeciwsłonecznego na czas rozmowy z kimś, kto takiego nie posiada, by dzielić z nim niewygodę przebywania pod silnym promieniowaniem). Może się to wydać Europejczykom śmieszne, gdyż w ich kulturze praktykuje się dzielenie z innymi jedynie dobrami (np. słodyczami), natomiast niewygody w ich opinii powinien odczuwać tylko ten, kto bezwzględnie musi, a skazywanie się z własnej woli na solidarne cierpienie jest dla nich głupstwem. Dr Nitobe zwraca również uwagę na pragmatyczny aspekt uprzejmości, cytując przedstawiciela popularnej szkoły etykiety, Ogasawarę: „Cel każdej etykiety jest następujący: musisz w ten sposób ukształtować swoją duszę, by największy brutal nie odważył się zaczepić twojej osoby nawet wówczas, gdy najspokojniej sobie siedzisz”.
Prawda i prawdomówność
Prawda jest wartością nadrzędną względem uprzejmości. Bushi poprzez swoją szczerość i prawdomówność chcieli się zdystansować do innych klas, sądząc, że im, jako klasie panującej, przypada obowiązek nadzwyczajnej uczciwości. Stawianie etykiety nad prawdą było piętnowane jako łudzenie pięknymi słówkami i potępiane. Wasal, który jedynie się przypochlebiał swemu panu, a nie ukazywał mu jego błędów, był odbierany jako neishin, czyli podstępny, zdradziecki. Za szlachetne postępowanie uważano odwodzenie władcy od błędnych kroków, nawet kosztem własnego życia, tzn. popełniając samobójstwo-protest, zwane kanshi. Klasa bushi szczególnie gardziła kupiectwem za brak kręgosłupa moralnego. Sporządzanie pisemnych umów wojownicy niekiedy traktowali jako ubliżanie ich honorowi. Wypowiedziane przez siebie słowo uważali za wystarczające „pokwitowanie”.
Samokontrola i samodoskonalenie
Wynika głównie z zen, także z konfucjanizmu. Wyraża się w powściągliwości, wierności zasadom mimo cierpienia, dążeniu do wzorca idealnego mimo niewygód. Uleganie afektom uważano za oznakę prostactwa, złego wychowania, słabości (społecznie akceptowanym sposobem na wyrażanie tłumionych uczuć była poezja). W „Hagakure” jest wiele fragmentów traktujących o samokontroli i samodoskonaleniu:
„Skoro staliśmy się lepsi niż wczoraj, od jutra zacznijmy się doskonalić; przez całe życie, dzień po dniu, trzeba dążyć do perfekcji. To też nie kończy się nigdy”.
„Wiecznie niespokojny, powinieneś przez całe życie poszukiwać odpowiedzi, jak sprostać regułom Drogi, praktykować wytrwale i bez ustanku. To właśnie jest Droga”.
„Pięćdziesiąt lub sześćdziesiąt lat temu samuraj każdego ranka brał kąpiel, golił przód głowy, wcierał pachnidło we włosy, obcinał paznokcie u rąk i nóg, ścierał pumeksem i wygładzał skórę stóp, starannie doprowadzał się do porządku, a już zwłaszcza zbroję i ekwipunek chronił przed rdzewieniem, odkurzał i pozostawiał lśniący i gotowy do użytku. [...] W każdej chwili masz być gotowy na śmierć, ale jeśli zostaniesz zabity w stanie ogólnego zaniedbania, będzie to dowód braku wcześniejszego przygotowania duchowego. [...] Jeśli nieustannie w swym życiu będziesz gotów na śmierć w walce i jako ktoś z założenia już martwy będziesz wypełniał służbę i doskonalił sztukę wojenną, to nie zagrozi ci hańba. Ci, którzy w ogóle o tym nie myślą, których treścią życia jest samolubne folgowanie pożądaniom, co krok okrywają się wstydem i w ogóle tego nie zauważają”.
„Podwładny musi zachować czujność przez dwadzieścia cztery godziny na dobę, musi także bezwzględnie towarzyszyć panu przez cały czas, także podczas oficjalnych obowiązków. Jeśli w chwili odpoczynku pofolguje swej czujności, inni uznają, że tak samo postępuje na służbie”.
„Miej zawsze gotową odpowiedź. Należy być zawczasu przygotowanym. Ponadto jeśli przekazano ci polecenie i jesteś nim ucieszony lub zaszczycony, twoja twarz z pewnością to zdradzi. Inni to zauważą. Jest to zachowanie nieprzystojne. [...] Zachowanie niefrasobliwe jest sprzeczne z Drogą, człowiek taki będzie uważany za nowicjusza i sam sobie wyrządzi niemałą szkodę”.
„Jeśli chodzi o wygląd zewnętrzny i postawę, dobrze jest ciągle korygować je w lustrze. [...] Ludzie nie zaglądają zbyt często do lustra, dlatego tak źle się prezentują. Nasz sposób mówienia poprawiamy, ćwicząc w domu wymowę. Umiejętność pisania listów przyswajamy sobie, pisząc najpierw na brudno, nawet jeśli list ma tylko jedną linijkę. We wszystkich tych trzech sprawach powinien wyrażać się spokój, ale i wewnętrzna siła”.
„Odkąd przyswoiłem sobie zasady służby, nigdy, ani w domu, ani poza domem, nie pozwalam sobie na swobodę. Nic nie mówię. Kiedy nie mogę obejść się bez mówienia, staram się dziesięć słów zawrzeć w jednym”.
„Samuraj musi zawczasu przyswoić sobie zasadę, że nie wolno mu w żadnej sytuacji okazać słabości. Nawet w drobnych sprawach ujawniają się najgłębsze tajemnice ludzkiego serca”.
„Gdy już stanie się tak, że masz kogoś zabić, nie wolno ci myśleć, że prosta droga będzie za trudna i że lepiej wybrać drogę okrężną, choć dłuższą. Kiedy cała rzecz się przedłuża i rozluźnia się napięcie woli, zazwyczaj się nie udaje”.
„Na początku, kiedy człowiek traci oddech w biegu, jest to niemiłe. Ale jakże przyjemnie jest po takim biegu przystanąć. A jeszcze przyjemniej jest usiąść. Potem jeszcze milej jest położyć się. Ale najmilej jest wziąć poduszkę i porządnie się wyspać. Takie powinno być ludzkie życie. Człowiek powinien za młodu zdrowo się natrudzić, a potem po trochu dochodzić do spokoju”.
Ceniono trzeźwość myślenia w stresowych sytuacjach. Esencja japońskiej i zarazem samurajskiej samokontroli zawiera się w zwyczaju seppuku.
Wierność
Wynika z konfucjanizmu, jest główną cnotą feudalną. „Hagakure” podaje: „Służba u pana, który traktuje nas po przyjacielsku, nie jest służbą. Prawdziwa służba to taka, w której pan traktuje nas zimno i powierza zadania ponad siły. Tę zasadę należy sobie dobrze przyswoić”.
Tam też znajduje się opowieść o chorym bushi: „W prowincji Hizen żył pewien człowiek pochodzący z rodu Taku. Mimo że był chory na ospę wietrzną, chciał wyruszyć z innymi atakować zamek w Shimabara. Krewni ze wszystkich sił próbowali go powstrzymać, mówiąc: »Nawet jeśli dotrzesz tam mimo takiej choroby, nie przydasz się do niczego«. A on mówił: »Jeśli umrę po drodze, to spełni się moje marzenie. Skoro mój pan obdarzył mnie dobrodziejstwami, jakże można mówić, że się nie przydam?« [...] Nie dbał w ogóle o siebie, i nie wzdragał się przed brudem. W rezultacie szybko powrócił do zdrowia i w wojnie wypełnił powinność wasala. [...] Mistrz, gdy o tym usłyszał, powiedział: »Czyż jest coś równie czystego i wzniosłego, jak odrzucenie swego życia dla pana? Jeśli ktoś w imię obowiązku odrzuca własne życie, to nie tylko bóg ospy, ale wszyscy bogowie niebios z pewnością go ochronią«”.
A oto fragment o wierności nie względem pana, lecz ukochanej osoby: „Krańcowy wyraz miłości męskiej to gotowość do poświęcenia życia. Jeśli mężczyzna tego nie zrobi, okryje się hańbą”.
Honor
Honor był, zaraz po wierności, wartością główną w hierarchii wzorowego bushi. Wiąże się on ze zdolnością do autoszacunku ze względu na wierność własnemu kodeksowi moralnemu. Według bushidō ten, kto stracił honor, uczynił swoje życie bezwartościowym i nie zasługuje na kontynuowanie go. Nitobe Inazo cytuje w swojej pracy: „Wstyd jest jako blizna na drzewie, nie znika, lecz powiększa się z czasem”.
Jedna z maksym, sformułowanych podczas panowania klasy bushi, głosi: „Można żyć, kiedy żyć się godzi, i umrzeć, kiedy umrzeć trzeba”.
Honor zobowiązuje do samodzielnego oceniania swoich czynów w myśl maksymy: „Gdy inni mówią o tobie źle, to nie odpłacaj złem, lecz raczej zastanów się nad tym, czy nie mogłeś sumienniej wykonywać swych obowiązków”.
Gdy ciężar przewinień i wynikającej z nich hańby stawał się odpowiednio wielki, bushi decydował się na samobójstwo rytualne (seppuku) lub starał się odkupić swoje winy, np. stając w następnej bitwie w pierwszym szeregu. Jeśli hańba wiązała się również z winą kogoś innego, przed samobójstwem bushi usiłował dokonać aktu krwawej zemsty, zwanej kataki-uchi (o czym opowiada słynna historia o 47 rōninach). Traktuje o tym również fragment „Hagakure”: „Człowiek o nazwisku Takagi wdał się w kłótnię z trzema sąsiadami ze wsi. Został przewrócony na środku pola i pobity. [...] Po zapadnięciu zmroku [żona pobitego] przebrała się, jak do walki. »Przed chwilą wyszłam zobaczyć. Tamci trzej właśnie się nad czymś naradzają. To odpowiedni moment, więc ruszajmy!« Stanęła na przedzie, zapaliła pochodnię, za pas zatknęła krótki miecz i ruszyli w kierunku napastników. We dwoje natarli na nich, dwu położyli na miejscu, a jeden zraniony uciekł. Za to mężowi kazano później popełnić seppuku”.
Cześć dla przodków i tradycji
Szacunek dla przodków jest związany z shintō, oryginalną religią japońską. Gdy w wojnach nie brały udziału takie masy wojska, jak podczas okresu Sengoku, istniał zwyczaj, że wojownicy przed bitwą przedstawiali się i streszczali historię swojego rodu. Szanowano tradycję (niechętnie zmieniano zwyczaje) i bohaterów z przeszłości (np. zasłużonych członków rodu), którzy niekiedy stawali się bogami shintō (kami).
Śmierć
„Sens bushidō odnalazłem w śmierci” – pisze Jōchō Yamamoto w swoim „Hagakure”. Dalej stwierdza: „Co rano, co wieczór myśl o śmierci, miej jej nieustanną świadomość. Tylko wtedy bushidō da ci wolność i do końca życia będziesz mógł niezawodnie i bez uchybień wypełnić swoją służbę”.
Bushi wychowywano w pogardzie dla śmierci, aby mogli bez wahania wypełniać obowiązki wasala. Za piękne umieranie uznawano śmierć w bitwie lub samobójstwo – seppuku. W „Hagakure” możemy przeczytać wypowiedź starca, żalącego się: „Nawet jeśli ktoś wezwie mnie do bitwy, jestem już zbyt stary i nie mogę walczyć. Mimo to chciałbym wtargnąć konno w tłum wrogów i polec w walce. Przykro myśleć, że wkrótce umrę tak bezużytecznie”.
Jednak: „bezużytecznie” nie znaczy: „nie osiągnąwszy celu”. W „Hagakure” taki pragmatyzm jest potępiony i nazwany „płytką filozofią wojowników ze stolicy”, a kalkulacje zysków i strat – tchórzostwem. Autor stwierdza: „Działając rozważnie i rozsądnie nie dokona się wielkich rzeczy. Dopiero szaleństwo prowadzi nas do desperackich czynów”.
Dla bushi, wiernego Drodze, najważniejsza była śmierć z honorem, co obrazuje kolejny fragment „Hagakure”: „Kiedy Jin’emon Yamamoto w wieku osiemdziesięciu lat leżał złożony chorobą, przyznał, że powstrzymuje się od jęku. Mówiono mu: »Jeśli będziesz jęczał, może będzie ci lżej. Pozwól sobie na jęki.« Jin’emon powiedział na to: »Moje imię jest wszystkim znane. Przez całe życie mówiono o mnie, że zasługuję na szacunek. Nie wolno więc, aby pod koniec życia usłyszano moje skargi.« I do samego końca nie wydał z siebie głosu”.
Ten przykład obrazuje, iż w bushidō kardynalne znaczenie ma honor, który zobowiązuje do samokontroli aż do końca.
Pieniądze
Inazō Nitobe stwierdza: „Rycerstwo nie umiało gospodarzyć. Chwaliło się swoim niedostatkiem. Za Wenditiuszem powtarzało, że »ambicja, cnota żołnierza, staje po stronie straty, a zysk go tylko zasmuca«. Don Kichote dumniejszy był ze swojej zardzewiałej włóczni i chudego konia, aniżeli ze złota i włości, a pod tym względem samuraj ma serdeczną sympatię do swego towarzysza z La Manchy. Pogardza złotem, jego zbieraniem i sztuką zarabiania. Dla niego był to istotnie brudny zarobek. Jeden z przepisów powiada: »Ludzie powinni jak najmniej dążyć do gromadzenia pieniędzy, bogactwo jest przeszkodą w osiągnięciu mądrości«. Dlatego wychowywano dzieci w zupełnej pogardzie dla spraw materialnych. Mówienie o nich uchodziło za dowód złego wychowania, natomiast nieznajomość wartości rozmaitych monet było znakiem dobrego wychowania”.
W „Kodeksie młodego samuraja” Daidōjiego Yūzana (1639–1730) autor pisze, iż wojownicy w ówczesnym okresie Edo, kiedy wyrażali życzenie wobec daimyō, co do swych zarobków, nie posługiwali się kwotami, lecz metaforami. Kiedy na przykład chcieli służyć za 100 koku ryżu (1 koku = ok. 180 l), mówili, że chcą otrzymać jedynie zardzewiałą włócznię, gdy za 300 – wychudzonego konia, a za 500 – że chcieliby otrzymać dodatkowego konia.
O pogardzie bushi dla pieniędzy świadczy również fakt, iż po restauracji Meiji, gdy otrzymali w zamian za swoje posiadłości obligacje, bardzo mały procent samurajów potrafił sobie poradzić w dziedzinie finansów.
Zobacz też
kodeks rycerski
Pasztunwali
Bibliografia
„Bushido: dusza Japonii”, Inazō Nitobe
„Samuraje”, Mitsuo Kure
„Hagakure”, Jōchō Yamamoto
Historia wojskowości
Kodeksy etyczne
Samuraj |
667 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brytania | Brytania | Brytania ( lub Insula Albionum) – nazwa stosowana przez Rzymian w odniesieniu do Wysp Brytyjskich.
Miasto Verulamium znajdujące się na obszarze obecnego miasta St Albans w hrabstwie Hertfordshire w Anglii (Wielka Brytania) i położone nad rzeką Ver było największym obok Londinium ośrodkiem rzymskim w Brytanii i od ok. 60 roku stolicą (municipium) rzymskiej prowincji.
Etymologia
Dzisiejsza Wielka Brytania była określana jako Britannia Maior (Brytania Większa), natomiast dzisiejsza Irlandia była określana mianem Britannia Hibernia (Hibernia).
Nazwa Brytania jest związana etymologicznie z Bretanią, krainą we Francji. Obydwa obszary były zamieszkiwane przez ludność celtycką. Nazwa Brytania pochodzi od Pretannia. Diodor Sycylijski określił ludność wysp brytyjskich jako Pretani.
Brytanią nazywano też południową część wyspy, dla odróżnienia od Kaledonii, nigdy nie podbitej przez Rzymian i odgrodzonej od Brytanii Wałem Hadriana.
Ludność
Brytanię w czasach rzymskich zasiedlała głównie ludność celtycka: Brytowie na terenach dzisiejszej Anglii i Walii, Irlandczycy w Irlandii, oraz nieindoeuropejski lud Piktów na terenach dzisiejszej Szkocji. Po wycofaniu się Rzymian na początku V wieku, wyspy stały się celem najazdów plemion germańskich: Anglów, Sasów i Jutów.
Historia
Pierwsze próby podboju wyspy podjął Cezar w latach 55–54 p.n.e., co uniemożliwiły mu wojny toczone w Galii. Po przygotowaniach podjętych za rządów Kaliguli najazdu dokonano za cesarza Klaudiusza w 43 r. n.e. (wódz Aulus Plaucjusz), stopniowo dokonując podboju dalszych obszarów. Około 128 r. ukończono budowę obronnego Wału Hadriana, oddzielającego terytoria opanowane przez Rzymian od obszarów niepodbitych. W 142 r. rozciągnięto tę granicę po linię pomiędzy Firth of Forth a Firth of Clyde w postaci kolejnego umocnienia, Wału Antonina.
Około 197 r. dokonano podziału wyspy na dwie prowincje (Britannia Superior i Inferior); ok. 305 w nowym podziale administracyjnym Dioklecjana zamieniono ją w jedną z 13 diecezji cesarstwa (Britanniae) podzieloną na 5 prowincji (Britanni I, Maxima Caesariensis, Flavia Caesariensis, Valentia, Britanni II). Od końca III wieku wystawiona była na ataki oraz najazdy barbarzyńców, przejściowo znajdując się też pod władzą lokalnych uzurpatorów (Karauzjusza i Allektusa) lub pretendentów (Magnus Maksymus).
Wraz z nadchodzącym upadkiem imperium Brytania była pierwszą na zachodzie prowincją utraconą przez Rzym. Przyjmuje się, iż w 416 r. pozostałe wojsko i administracja cywilna ostatecznie wycofały się na kontynent.
Personifikacja
Personifikacja Brytanii powstała już czasach rzymskich. W epoce wiktoriańskiej i podczas I wojny światowej wizerunek ten służył jako antropomorfizacja narodu brytyjskiego oraz dla celów propagandowych Ententy.
Zobacz też
Personifikacje narodowe
Britannia (moneta)
Przypisy
Linki zewnętrzne
Historia rzymskiego podboju Brytanii. Od Cezara do Boudiki |
669 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Biwa | Biwa | Biwa (instrument muzyczny) pochodzący z wschodniej Azji.
Biwa (jezioro) |
670 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Briologia | Briologia | Briologia (gr. bryon – mech, logos – nauka) – nauka o mszakach (czyli o glewikach, wątrobowcach i mchach), jeden z działów botaniki.
Historia
Mimo że pierwsze naukowe opisy mchów sporządzali na początku XVII wieku Johann Dillen i Kasimir Schmidel, a klasyfikował je w systemie organizmów żywych już John Ray, to jednak Johann Hedwig uważany jest za ojca briologii. Za początek badań briologicznych uważany jest rok 1782 kiedy to ukazała się jego publikacja „Fundamentum historiae muscorum”. Hedwig rozpoczął badania mikroskopowe mchów, opisał ich organy płciowe i zdefiniował tę grupę roślin. Data opublikowania (1801) jego dzieła „Species muscorum” jest graniczną, od której uznaje się opisy i nazwy gatunków mszaków za ważne zgodnie z Międzynarodowym Kodeksem Nomenklatury Botanicznej. W 1789 Antoine Laurent de Jussieu opisał wątrobowce jako odrębną grupę systematyczną. W 1821 Samuel Frederick Gray wprowadził nazwę Bryophyta oznaczającą takson obejmujący mchy i wątrobowce. W połowie XIX wieku Wilhelm Hofmeister potwierdził istnienie u mszaków organów płciowych i opisach ich przemianę pokoleń. Od końca XIX wieku następuje intensywny rozwój badań nad systematyką mszaków, ich ekologią, morfologią i anatomią, fizjologią i cytologią.
Przypisy |
672 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Borland | Borland | Borland (w latach 1998-2001 pod nazwą Inprise) – amerykańskie przedsiębiorstwo dostarczające oprogramowanie i rozwiązania programistyczne do tworzenia aplikacji. Najbardziej znane z produktów Borland to kompilatory i zintegrowane środowiska programistyczne: Turbo Pascal, Delphi, C++ Builder, JBuilder; Kylix oraz C#Builder. W roku 2005 Borland zatrudniał ponad 1300 pracowników na całym świecie. W 2006 roku firma ogłosiła, że postanowiła się skupić na rynku zarządzania życiem produktu oraz projektowaniem oprogramowania i zarządzania projektami, w związku z tym oddział firmy odpowiedzialny za tworzenie i rozwijanie kompilatorów i środowisk oprogramowania został wydzielony jako zależna spółka – CodeGear, która później została sprzedana Embarcadero Technologies. Obecnie firma udostępnia głównie oprogramowanie oraz usługi związane z zarządzaniem cyklem życia aplikacji.
Historia przedsiębiorstwa
Przedsiębiorstwo założył w 1983 r. francuski nauczyciel matematyki, Philippe Kahn. Pierwszym produktem był Turbo Pascal, początkowo pisany przez Andersa Hejlsberga. W 1984 pojawił się asystent osobisty SideKick. W 1987 przedsiębiorstwo zakupiło Ansa-Software z systemem obsługi relacyjnych baz danych Paradox (wtedy w wersji 2.0), a dwa lata później powstał arkusz kalkulacyjny Quattro Pro, który charakteryzował się dużymi możliwościami w tworzeniu wykresów.
We wrześniu 1991 Borland zakupił Ashton-Tate, zdobywając bazy dBase i InterBase, ale wysokie koszty zakupu były jedną z ważniejszych przyczyn późniejszych problemów finansowych przedsiębiorstwa. Pogłębiło je pojawienie się Microsoft Accessa i zakup przez Microsoft w 1992 r. klona dBase, FoxPro.
Na początku lat 90. borlandowska implementacja C++ oraz Paradox wyposażony w język programowania ObjectPAL były uważane za lepsze od propozycji Microsoftu, jednak w połowie tej dekady dominacja Borlanda na rynku zaczęła się zmniejszać. Wedle niektórych stało się tak właśnie za sprawą konkurencji ze strony Microsoftu, podczas gdy inni sądzą, że wynikło to z próby wprowadzenia zbyt wielu nowych produktów naraz. Borland kierowany przez Kahna niewystarczająco radził sobie ze zmieniającym się rynkiem, gdzie zwrot inwestycji zaczynał odgrywać coraz ważniejszą rolę kosztem innowacyjności, dlatego ten opuścił w końcu przedsiębiorstwo w roku 1994.
W 1995 pod kierownictwem Anders Hejlsberg zaczęło powstawać środowisko typu RAD, Delphi 1.
W 1998 roku Borland przejął przedsiębiorstwo Visigenic Software, czołowego dostawcę technologii ORB (ang. Object Request Broker) – najbardziej rozpowszechnionego standardu tworzenia aplikacji rozproszonych. Dzięki temu programiści otrzymali możliwość uproszczenia procesu tworzenia, wdrażania i zarządzania rozproszonymi aplikacjami korporacyjnymi w przedsiębiorstwach. Na przestrzeni roku 2002 Borland przejął sześć dużych przedsiębiorstw: VMGEAR, Advanced Training Center Ltd, Highlander Engineering, BoldSoft, Starbase Software oraz TogetherSoft Corporation, co pozwoliło na stworzenie zintegrowanego rozwiązania do zarządzania cyklem życia aplikacji.
W 2006 roku Borland powołał z zamiarem sprzedaży przedsiębiorstwo zależne pod nazwą CodeGear, które przejęło środowiska do tworzenia aplikacji takie jak Delphi, JBuilder a także Interbase. Decyzja argumentowana była chęcią skoncentrowania się wyłącznie na narzędziach do zarządzania cyklem życia aplikacji. CodeGear został sprzedany Embarcadero Technologies w roku 2008.
W maju 2009 roku Borland ogłosił, że zostanie sprzedany firmie Micro Focus za sumę 75 milionów dolarów. Oferta została zatwierdzona przez udziałowców firmy 22 lipca 2009 roku, co dało w wyniku zakup przez Micro Focus firmy w wysokości 1,5 dolara za akcję. Transakcja została pomyślnie zakończona w tym samym miesiącu. Micro Focus wciąż rozwija i oferuje produkty Borland z obszaru ALM.
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Borland
Strona Micro Focus
Amerykańskie przedsiębiorstwa informatyczne
Przedsiębiorstwa z siedzibą w Austin |
674 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bo%C5%BCe%20Narodzenie | Boże Narodzenie | Święta Bożego Narodzenia, Narodzenie Pańskie – w tradycji chrześcijańskiej – święto upamiętniające narodziny Jezusa Chrystusa. Jest to stała uroczystość liturgiczna przypadająca na 25 grudnia. Boże Narodzenie poprzedzone jest okresem trzytygodniowego oczekiwania (dokładnie czterech niedziel), zwanego adwentem. W Kościele katolickim jest to święto nakazane.
W Kościołach, które nadal celebrują liturgię według kalendarza juliańskiego (tzw. Kościoły wschodnie, głównie Cerkiew greckokatolicka i Kościół prawosławny), Boże Narodzenie przypada na 25 grudnia kalendarza juliańskiego, tzn. obecnie 7 stycznia kalendarza gregoriańskiego.
Geneza i historia święta
Okres przed powstaniem święta
Ścisłe określenie czasu powstania liturgicznego święta narodzin Chrystusa, podobnie jak i powód umieszczenia go w kalendarzu liturgicznym w dniu 25 grudnia, jest kwestią nadal dyskutowaną przez uczonych. Według dostępnych źródeł święto wprowadzono najpierw w Rzymie w IV lub pod koniec III wieku.
Z przekazów Klemensa Aleksandryjskiego wiadomo, że różne daty były podawane za dzień narodzin Chrystusa: 19 kwietnia, 20 maja, a Klemens wskazywał na dzień 17 listopada.
W II wieku n.e. w Egipcie pojawiło się święto Bożego Narodzenia obchodzone w Pierwszym Peretcie w dniu 6 stycznia, dokładnie jedenastego dnia Tybi – dniu urodzin boga Słońca Ajona – patrona misteriów mitraistycznych czy Ozyrysa – boga śmierci i odrodzonego życia, bardzo stary kult sięgający połowy III wieku p.n.e., nazwany później przez Greków misteriami. Rocznica urodzin Chrystusa została przeniesiona przez Kościół w roku 353 na dzień 25 grudnia, czyli na dzień narodzin Mitry – niepokonanego boskiego Słońca.
Kult Mitry był bardzo popularny w Rzymie oraz na Bliskim Wschodzie. Gdy chrześcijaństwo stało się religią państwową, chrześcijanie, aby osłabić kult Mitry, przyjęli, że 25 grudnia, do tej pory obchodzony jako dzień urodzin Mitry, będzie dniem narodzin Jezusa. Święto Bożego Narodzenia zostało chętnie zaakceptowane, ponieważ było wariantem pogańskiego święta Ajona – święta przesunięcia Słońca. Celebracja święta dokonywała się w podziemnym adytonie w nocy z 24 grudnia na 25 i około północy spełniano obrzędy konsekracyjne. O świcie wierni uczestniczyli w procesji z miejsca kultu, niosąc statuetkę dziecka jako symbol urodzonego Boga-Słońca przez dziewicę nazywaną Dea Caelestis (Tanit), obca bogini rzymska (peregrina sacra).
Powstanie święta
Przez pierwsze trzysta lat istnienia chrześcijaństwa narodziny Chrystusa miały znaczenie tylko ze względu na jego genealogię (por. Łk 3,23–38; Mt 1, 1–17), potwierdzającą, że jest Mesjaszem. Według nauczania Kościoła powszechnego pierwszym i głównym świętem chrześcijan była niedziela, jako wspomnienie misterium paschalnego. Od drugiego wieku doszedł doroczny obchód śmierci i zmartwychwstania Chrystusa – Wielkanoc. W Imperium Rzymskim niedzielne świętowanie Chrystusa-światłości nadało chrześcijański sens łacińskiej nazwie tego dnia: „dies solis” (dzień słońca, por. , ). W tym pierwszym okresie nie obchodzono więc Bożego Narodzenia i nie interesowano się szczególnie datą urodzin Jezusa.
Pierwszą zachowaną wzmianką wskazującą istnienie publicznych celebracji liturgicznych święta narodzin Chrystusa jest notatka w dziele Chronograf z 354 roku (zredagowana już w 336 r.), znajdującym się obecnie w zbiorach Biblioteki Watykańskiej. Notatka została umieszczona w części dzieła poświęconej wspomnieniom liturgicznym męczenników, tzw. Depositio Martyrum. Przed listą męczenników czczonych tego dnia (tzn. konkretnie VIII Calendas lanuarii, czyli 25 grudnia) umieszczono wpis o narodzinach Chrystusa w Betlejem w Judei, co sugeruje, że była to informacja o obchodach liturgicznych tego wydarzenia.
Możliwe, że święto Bożego Narodzenia zostało przyjęte przez Kościół po zwycięstwie cesarza Konstantyna Wielkiego nad Maksencjuszem w 312 lub nad Licyniuszem w 324 roku. Wtedy data powstania święta przypadałaby nie wcześniej niż na rok 313. Jeśli święto to było chrześcijańską reakcją na podniesienie do rangi święta państwowego święta Natalis Solis Invicti (narodzin boga Słońca) przez cesarza Aureliana, początki obchodu Bożego Narodzenia byłyby wcześniejsze, sięgałyby roku 300 lub nawet 275.
Dzień 25 grudnia
W Ewangeliach nie jest wspomniana data narodzin Jezusa Chrystusa. Najstarszym znanym obecnie autorem, który pisał o narodzinach Jezusa Chrystusa w grudniu, jest Hipolit Rzymski. W datowanym na 204 rok Komentarzu do Księgi Daniela (4,23,3) napisał on: Pierwsze przyjście Pana naszego wcielonego, który narodził się w Betlejem miało miejsce ósmego dnia przed kalendami styczniowymi (tzn. 25 grudnia). Dzień 25 grudnia jako datę dzienną narodzin Chrystusa podał też rzymski historyk chrześcijański Sekstus Juliusz Afrykański w swojej Chronographiai z roku 221.
Istnieją różne wyjaśnienia obrania tego dnia dla liturgicznej celebracji Bożego Narodzenia. Najbardziej popularna wśród uczonych interpretacja uznaje, że chrześcijanie, nie znając faktycznej daty narodzin Chrystusa, obrali tę datę jako symboliczną. Był to dzień bliski dniowi przesilenia zimowego. W II–IV wieku 25 grudnia obchodzono dzień urodzin Mitry. Cesarz Aurelian nakazał w 274 roku, by w tym dniu obchodzono święto synkretycznego kultu Sol Invictus – narodziny boga Słońca. Świętowanie narodzin Boga-Człowieka, Jezusa Chrystusa, nazywanego „Słońcem sprawiedliwości” (Ml 3,20), „Światłością świata” (J 8,12), „Światłem na oświecenie pogan” (Łk 2,32; por. Łk 1,78–79), było chrześcijańską odpowiedzią na ten kult pogański. Interpretację tę popierają m.in. , , H. Frank, J.A. Jungmann.
Inni historycy starożytnego chrześcijaństwa, jak L. Duchesne, , , uważają, że wybór daty był inspirowany apokryfami Nowego Testamentu, które mówiły, że poczęcie Chrystusa dokonało się 25 marca. Stąd obliczono, że jego narodzenie powinno przypadać dziewięć miesięcy później: 25 grudnia. Joseph Ratzinger w swojej książce Duch liturgii zwrócił uwagę m.in. na fakt, iż w tradycji judaistycznej data 25 marca uznawana była za dzień stworzenia świata, w związku z czym chrześcijanie obchodzili ten dzień także jako wspomnienie poczęcia Jezusa (święto Zwiastowania) oraz jego męczeńskiej śmierci.
Rozwój święta
Liturgiczne święto Bożego Narodzenia rozprzestrzeniło się począwszy od IV wieku w Kościele zachodnim szybko. Sprzyjało temu przyjęcie go na dworze cesarskim Konstantyna Wielkiego. Święto wspierało przyjęcie dogmatu o bóstwie Jezusa Chrystusa ogłoszonego przez Sobór nicejski I (325 r.) i tym samym było pomocą w walce z arianizmem, negującym boską naturę Chrystusa.
Optat z Milewe dał świadectwo obchodzenia święta Bożego Narodzenia w rzymskiej prowincji Afryki około 360 roku. W Hiszpanii mówił o nim synod w Saragossie około 380 roku oraz list mnicha Bachiariusza. Pod koniec IV wieku święto to pojawiło się także w północnej Italii.
Celebracja święta Bożego Narodzenia stawała się popularna także w Kościele wschodnim. Wcześniej, na Wschodzie rocznicę narodzenia Chrystusa obchodzono w uroczystość Epifanii, która przypadała 6 stycznia. Dzień ten był jednocześnie na Wschodzie dniem zimowego przesilenia. Świadectwo obchodów Bożego Narodzenia 25 grudnia w Kapadocji około 370 roku dał Bazyli Wielki. W Konstantynopolu około 380 roku mówi o nim Grzegorz z Nazjanzu. Zaś Jan Chryzostom w Antiochii w 386 roku, Cyryl Aleksandryjski w Aleksandrii w 432 roku. W Jerozolimie w czasie, gdy odwiedziła ją Egeria i gdy mieszkał w Betlejem Hieronim ze Strydonu, znano tam tylko święto Epifanii. Boże Narodzenie zaczął świętować patriarcha Juwenal (418–458). Wkrótce potem zostało ono w Jerozolimie zniesione, a następnie wprowadzone w VI – VII wieku. We wschodnim chrześcijaństwie najdłużej święto Epifanii jako obchód dnia narodzenia Chrystusa zachował Kościół ormiański. Boże Narodzenie wprowadzono w nim dopiero w 1306 roku.
Wyznania chrześcijańskie nieobchodzące świąt Bożego Narodzenia
Niektóre wyznania chrześcijańskie nie obchodzą świąt Bożego Narodzenia. Na przykład Świadkowie Jehowy nie obchodzą go z kilku powodów. Uważają, że Jezus swoim naśladowcom nakazał obchodzenie tylko jednego święta – rocznicy Wieczerzy Pańskiej – potocznie nazywanej Pamiątką śmierci Jezusa Chrystusa, wiosną w dniu odpowiadającym 14 nisan według biblijnego kalendarza księżycowego. Uważają, że ze względu na pogańskie korzenie tego święta chrześcijanie nie powinni go obchodzić, a kolejnym ich argumentem jest to, że data 25 grudnia nie jest prawdziwą datą narodzin Jezusa. Powołują się też na zbieżność tradycji tych świąt z religiami pogańskimi oraz uważają, że pierwsi chrześcijanie nie chcieli ustalać daty narodzin Jezusa.
Również Kościół Boży Dnia Siódmego odrzuca świętowanie Bożego Narodzenia jako praktykę uważaną za niebiblijną. Podobnie jak Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, który twierdzi, że brak jest wyraźnych podstaw biblijnych ku takiej praktyce, a ponadto niemożność ustalenia daty narodzin Chrystusa i pogańskie pochodzenia daty 25 grudnia. Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa jest jednym z mniejszości wyznań protestanckich, które nie obchodzą świąt Bożego Narodzenia. Inne wspólnoty, które odrzucają świętowanie Bożego Narodzenia to m.in. niektórzy Żydzi mesjanistyczni, Prawdziwy Kościół Jezusa, Iglesia ni Cristo, Kongregacja Chrześcijan, Chrześcijański Zbór w Stanach Zjednoczonych oraz niektóre reformowane i fundamentalistyczne kościoły różnych wyznań, w tym niektóre z ruchu uświęceniowego.
Zwyczaje
Wigilia Bożego Narodzenia
W niektórych Kościołach chrześcijańskich święta Bożego Narodzenia zaczynają się od dnia poprzedzającego rocznicę narodzin Jezusa – Wigilii (wieczór 24 grudnia), zwanej w Polsce regionalnie Gwiazdką. W dniu tym tradycją w Polsce jest post jakościowy (bezmięsny, w pewnych regionach kraju jest to post ścisły). Punktem kulminacyjnym dnia jest uroczysta kolacja, do której tradycja nakazywała zasiadać po pojawieniu się na niebie pierwszej gwiazdki, na pamiątkę gwiazdy prowadzącej Trzech Króli do stajenki.
Świętowanie Wigilii ani tradycyjny post w tym dniu nie są wspólne wszystkim chrześcijanom, np. protestanci nie zachowali specjalnych przepisów odnośnie do jedzenia lub niejedzenia mięsa. Chrześcijan prawosławnych obowiązuje w tym dniu ścisły post, aż do kolacji wigilijnej. W Polsce również i mniejszości wyznaniowe przestrzegają wigilijnego postu ze względu na specyficzną tradycję kraju. Obowiązek postu zniesiono w Kościele katolickim w roku 1983 (Nowy kodeks prawa kanonicznego), w Polsce episkopat podtrzymywał post wigilijny specjalnym dokumentem aż do roku 2003 – od tego czasu post w Wigilię jest jedynie zalecany.
Polska literatura kulinarna (np. Lemnis Vitry) podaje, że liczba gości w czasie wieczerzy wigilijnej powinna być parzysta (plus jeden talerz dla nieobecnych/zmarłych/niespodziewanych przybyszów/Dzieciątka). Natomiast nie ma zgodności co do liczby potraw: według niektórych źródeł powinna ona wynosić 12, zaś w innych podkreśla się, że winna być nieparzysta, generalnie 13 u magnatów, 11 u szlachty, 9 u mieszczaństwa. To 13 potraw jest górną granicą, ale według księcia J.O. Radziwiłła, można spróbować wszystkich ryb, które są liczone jako jedno danie.
Pasterka
W nocy, najczęściej o północy, w kościołach katolickich rozpoczyna się uroczysta msza zwana Pasterką. Następny dzień (25 grudnia) jest nazywany Bożym Narodzeniem, a 26 grudnia to w Polsce drugi dzień świąt obchodzony na pamiątkę św. Szczepana, pierwszego męczennika za wiarę chrześcijańską. Kolorem liturgicznym w okresie Bożego Narodzenia jest kolor biały.
W krajach o tradycji katolickiej, prawosławnej i protestanckiej pierwszy dzień Bożego Narodzenia jest dniem wolnym od pracy. W większości krajów (w tym w Polsce) wolny od pracy jest również drugi dzień Bożego Narodzenia (w Wielkiej Brytanii zwany Boxing Day).
Atrybuty Bożego Narodzenia
Większość symboli Bożego Narodzenia ma swoje źródło w wierzeniach pogańskich. Choinka od wieków była podczas przeróżnych świąt obwieszana świecidełkami. Ostrokrzew służył Celtom do obłaskawiania chochlików, a jemioła do praktyk okultystycznych. Również wyznawcy Mitry i osoby obchodzące rzymskie Saturnalia obdarowywały się prezentami.
W Polsce obchodzone jest jako święto spędzane w gronie rodzinnym.
Typowymi atrybutami są:
opłatek,
kolędy i pastorałki,
choinka, a często i szopka bożonarodzeniowa,
prezenty,
postać obdarowująca dzieci i dorosłych prezentami: zazwyczaj rolę tę pełni Święty Mikołaj (którego pierwowzorem była jednak autentyczna postać), ale w zależności od regionu może być to: Dzieciątko (Górny Śląsk), Aniołek (Galicja i Śląsk Cieszyński) lub Gwiazdor (Wielkopolska, Kujawy, Pomorze). Wśród Polaków na Kresach Wschodnich może być to także Dziadek Mróz,
(pierwsza) gwiazdka,
karp,
makówki,
kutia,
barszcz z uszkami,
pierogi z grzybami,
piernik,
kutia,
ciapkapusta (Śląsk),
moczka (Śląsk),
siemieniotka (Małopolska, Śląsk, Wielkopolska),
kompot z suszonych owoców (śliwki, jabłka, gruszki),
makiełki,
ryba po grecku (ryba pokryta gotowaną, potartą marchewką).
Katolicyzm, prawosławie i protestantyzm (anglikanizm, luteranizm) to różne gałęzie tej samej religii chrześcijańskiej. W każdym wyznaniu Boże Narodzenie obchodzi się trochę inaczej niż w rzymskim katolicyzmie, który w Polsce jest najbardziej rozpowszechniony.
Katolicyzm
W Kościołach katolickich Boże Narodzenie jest drugim co do ważności świętem po Wielkanocy, obchodzonym 25 i 26 grudnia. Obchód świąt poprzedzony jest przygotowawczym okresem Adwentu. Świętowanie Narodzenia Pańskiego rozpoczyna się po zmroku 24 grudnia, w wigilię Bożego Narodzenia. Wówczas wierni spożywają wieczerzę wigilijną, dzielą się opłatkiem, składają sobie życzenia, śpiewają kolędy, obdarowują się prezentami i czytają Ewangelię mówiącą o Narodzeniu Chrystusa. W okolicy północy w kościołach odprawiana jest uroczysta Msza święta – Pasterka. 25 grudnia wierni spożywają uroczysty obiad i odwiedzają się wzajemnie. 26 grudnia obchodzony jest drugi dzień uroczystości Bożego Narodzenia, wspomina się wówczas św. Szczepana pierwszego Diakona i Męczennika. W wielu parafiach istnieje zwyczaj poświęcania owsa. Po tych dniach do 1 stycznia trwa oktawa świąt Bożego Narodzenia. W tym czasie kolędnicy odwiedzają domostwa, a kapłani rozpoczynają czas wizyt duszpasterskich, potocznie zwanych kolędą. Tradycyjnie okres Bożego Narodzenia kończy się świętem Ofiarowania Pańskiego – 2 lutego.
Katolicy dekorują swoje mieszkania, miejsca pracy, urzędy i kościoły różnymi motywami bożonarodzeniowymi. Strojona jest choinka, ubierany żłóbek. W wielu miejscach odgrywane są jasełka, śpiewane są kolędy i pastorałki.
Mariawityzm
Mariawici są oryginalnie polskim wyznaniem religijnym, wyrosłym z Kościoła rzymskokatolickiego na przełomie XIX i XX wieku na ziemiach zaboru rosyjskiego. W swoich zwyczajach bożonarodzeniowych przechowali wiele cennych tradycji z tamtego okresu i pielęgnują je nadal.
Oprócz dekorowania choinek i szopki w kościołach, szczególnie zabiega się o bogate przystrojenie ołtarzy, gdzie przechowywany jest Przenajświętszy Sakrament. Mariawici szczególnie akcentują przyjście Chrystusa w Eucharystii. Sakrament Ołtarza jest bowiem przedłużeniem tajemnicy Wcielenia Syna Bożego.
Rano, w wigilię Bożego Narodzenia sprawowana jest specjalna Msza wigilijna, w której udziela się radość ze zbliżającej się uroczystości. Po zachodzie słońca wierni zasiadają do wieczerzy wigilijnej, która u mariawitów ma charakter postny. W Kościele Katolickim Mariawitów wieczerza rozpoczyna się od sprawowania Mszy świętej ludowej i przyjęcia Komunii świętej. W Kościele Starokatolickim Mariawitów wierni tradycyjnie dzielą się opłatkiem, a na stołach płonie świeca Wigilijnego Dzieła Pomocy Dzieciom. Łamanie się opłatkiem, wykonanym z takiej samej materii, co komunikanty konsekrowane podczas każdej Mszy świętej, stanowią figurę Eucharystii. Z reguły senior rodziny, po przeczytaniu fragmentu Ewangelii o narodzeniu Chrystusa i po odmówienia Modlitwy Pańskiej, Pozdrowienia Anielskiego, małej doksologii i Składu Apostolskiego, składa życzenia swojej rodzinie. Łamie się opłatkiem z każdym jej członków, co jest znakiem pojednania. Podobnie podczas liturgii mszalnej, podczas konsekracji, kapłan wypowiadając słowa ustanowienia: Tobie dzięki czyniąc, błogosławił, łamał i rozdawał Swoim uczniom, zwiastuje pojednanie ludzi z Bogiem przez Chrystusa, narodzonego w Betlejem, mieście chleba. Polskim zwyczajem jest spożywanie 12 potraw postnych oraz pozostawienie pustego talerza dla gościa, który może zawitać do domu. Szczególnie popularną wśród mariawitów potrawą wigilijną jest zupa z suszu owocowego, zwana w niektórych rejonach potocznie zupą mariawicką.
W liturgii mariawickiej święta Bożego Narodzenia trwają przez trzy dni od 25 grudnia do 27 grudnia.
W wielu parafiach świętowanie rozpoczyna się w nocy z 24 na 25 grudnia od uroczystej jutrzni bożonarodzeniowej, podczas której śpiewane jest inwitatorium: Chrystus nam się narodził, pójdźmy adorujmy Go, hymn: Słowo Wcielone Boski cud, liczne psalmy, Ewangelie mówiące o Narodzeniu Chrystusa, antyfona maryjna Dziewicza Zbawiciela Matko i hymn: Ciebie Boga chwalimy. Po jutrzni odprawiana jest uroczysta Pasterka. W pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia Msze Święte sprawowane są według trzech różnych formularzy mszalnych nawiązujących do hołdu aniołów, pasterzy i mędrców, stąd nazwy Mszy: Anielska o północy, Pasterska o świcie i Królewska sprawowana w południe. Po południu odprawiane są nieszpory o Przenajświętszym Sakramencie, z bożonarodzeniowym hymnem i antyfonami.
W drugi dzień świąt na wspomnienie św. Szczepana w niektórych parafiach istnieje zwyczaj obrzucania się owsem, orzechami lub cukierkami. Tradycja ta szczególnie jest żywa w diecezji śląsko-łódzkiej. Gdy z chóru zrzucane są orzechy, ich twarda łupina pęka, gdy uderzają z hukiem o podłogę. Podobnie i każdy kamień, który uderzył św. Szczepana, w sposób duchowy się rozpadł, by to, co obumarłe, mogło zaowocować. Każdy kamień (czyli zło), które uderza w Kościół (czyli wspólnotę wszystkich wiernych) musi się rozpaść (czyli zostać zniweczone). To co przynosi śmierć duchową, zostaje przemienione w błogosławieństwo. Kamień zaczyna owocować – nie jest kamieniem śmierci, ale Kamieniem Węgielnym. Z niego wychodzi nowe życie.
Trzeciego dnia świąt, 27 grudnia, mariawici wspominają św. Jana Apostoła i Ewangelistę, na pamiątkę nieudanej próby otrucia świętego zatrutym winem, kapłani błogosławią wino i dają wiernym do spożycia. Śpiewana jest wówczas kolęda: Mesyjasz przyszedł, mówiąca o cudzie przemiany wody w wino w Kanie Galilejskiej. Według Tradycji św. Janowi podano kielich z zatrutym winem, aby w ten sposób zabić ucznia Chrystusa. Święty Jan, pobłogosławiwszy kielich, wypił wino, lecz nie umarł. Poświęcone wino i jego spożywanie przez wiernych ma skutkować ochroną duszy i ciała przed zasadzkami złego ducha. Jest też widzialnym znakiem miłości.
Między 24 grudnia a 6 stycznia trwa czas Godów Bożonarodzeniowych, czyli 12 świętych dni i nocy, w których szczególnie akcentuje się rolę przyjścia Chrystusa na świat. Po uroczystości Objawienia Pańskiego rozpoczyna się okres wizyt duszpasterskich, zwanych kolędami, podczas których kapłani poświęcają domy wiernych.
Liturgiczny okres Bożego Narodzenia trwa 40 dni, do 2 lutego – uroczystości Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny i Ofiarowania Pańskiego, w tradycji polskiej zwanej świętem Matki Bożej Gromnicznej. W tym czasie śpiewane są kolędy, a kościoły przystrojone bożonarodzeniowymi dekoracjami. W parafiach odbywają się jasełka, spotkania choinkowe, podczas których dzieci otrzymują prezenty od św. Mikołaja, a także integracyjne spotkania opłatkowe dla wszystkich parafian.
Prawosławie
Wyznawcy prawosławia Boże Narodzenie obchodzą na ogół 13 dni później niż katolicy. Korzystają bowiem z kalendarza juliańskiego zamiast gregoriańskiego. W niektórych państwach, w których stosowany jest kalendarz nowojuliański – np. w Grecji, Bułgarii, Rumunii, Wigilia jest 6 stycznia. Rozpoczyna się od dzielenia prosforą – małym pszennym chlebkiem z użyciem drożdży – przyniesionym z cerkwi. Popija się go łykiem święconej wody. Dopiero wtedy przystępuje się do jedzenia wigilijnych potraw. Zawsze musi być kutia. Zwyczajowo robi się ją z obtłuczonej pszenicy, słodu, maku, miodu i bakalii – różnych orzechów, rodzynków i innych dodatków. Tylko niekiedy na stole pojawia się karp. Świętowaniu towarzyszą kolędy, ale przede wszystkim jest to czas skupienia. Później, w nocy z 6 na 7 stycznia, wierni uczestniczą w kilkugodzinnych liturgiach, które są odpowiednikiem pasterki w kościele katolickim. Nabożeństwa w cerkwiach prowadzone są w języku cerkiewnosłowiańskim. Niekiedy trwają nawet kilka godzin.
W pierwszy dzień świąt grupy młodzieżowe rozpoczynają chodzenie po kolędzie. W cerkwiach nie ma zwyczaju ustawiania szopki. W widocznym miejscu umieszcza się natomiast odświętnie przystrojoną ikonę, przedstawiającą scenę narodzenia Jezusa.
Prawosławie występuje głównie w Rosji oraz w krajach wschodnich i południowo-wschodnich Europy. W Grecji i Rumunii jest religią zdecydowanie dominującą.
Protestantyzm
Boże Narodzenie obchodzone w tym samym czasie i w podobny sposób jak w katolicyzmie. Jednak większy nacisk kładzie się na refleksję i osobiste przeżywanie tych świąt. W większości protestanckich domów ubiera się choinki, choć są i takie rodziny, które odżegnują się od tej tradycji, bo uznają, że nawiązuje ona do pogańskiego święta drzewka, obchodzonego przed wiekami na terenie dzisiejszych Niemiec. Istotnym symbolem jest za to adwentowy wieniec upleciony z gałązek świerku z czterema świecami. Zapala się je w cztery niedziele poprzedzające Boże Narodzenie. W Wigilię najpierw odczytuje się fragmenty Pisma Świętego, a następnie odmawia się modlitwę dziękczynną. Po złożeniu sobie życzeń zasiada się do kolacji. Potrawy nie są postne. Na stołach króluje pieczona gęś. Są też prezenty, ale o północy nie ma pasterki. W poszczególnych domach te święta różnią się szczegółami, tym bardziej że protestanci mieszkają w wielu czasem bardzo odległych od siebie krajach. Są w Europie Zachodniej, Skandynawii, Afryce, Australii i obu Amerykach.
Anglikanizm
Dominuje w Wielkiej Brytanii. Na Boże Narodzenie mówi się Christmas. Święta zaczynają się już pod koniec listopada. Wtedy Brytyjczycy stroją swoje domy i mieszkania. W tym czasie na ulicach miast pojawiają się kolędnicy. Wigilii się nie obchodzi. Święta zaczynają się rankiem 25 grudnia. Wtedy dzieci odkrywają prezenty włożone przez Mikołaja do dużych czerwonych skarpet zawieszonych przy kominku. Około południa rodziny zasiadają do wspólnego obiadu. Główne danie to pieczony indyk nadziewany warzywami. Podaje się też zupę żółwiową. Na deser jest specjalny pudding, tradycyjnie robiony z 13 składników symbolizujących Jezusa i 12 apostołów. Tego samego dnia o godzinie 15:00 monarcha wygłasza świąteczne orędzie, skierowane zarówno do Brytyjczyków, jak i mieszkańców innych Commonwealth realms.Zwyczaj ten zapoczątkowany został przez króla Jerzego VI w 1932 roku. W święta stroi się choinkę, śpiewa kolędy i zawiesza jemiołę, która uchodzi za roślinę magiczną.
26 grudnia to tzw. Boxing Day – dzień spotykania się z przyjaciółmi na różnych przyjęciach. Jego nazwa pochodzi od dawnego zwyczaju dawania „świątecznych pudełek” służącym. Do dziś tego dnia Brytyjczycy obdarowują osoby ubogie.
Luteranizm
Spotykamy się z nim w Niemczech, Szwecji, Danii, Finlandii, Norwegii, USA, Etiopii, Tanzanii, Indonezji i na Madagaskarze. Przygotowania do świąt zaczynają się dość wcześnie. Szczególnie uroczyście obchodzony jest Dzień Świętej Łucji – 13 grudnia – kiedy to na ulicach miast gromadzą się tłumy przebieranych dzieci. W dzień poprzedzający Wigilię rodziny spotykają się na wspólnym poczęstunku, gdzie głównym daniem jest chleb maczany w specjalnym sosie. Wigilia nie jest postna. Jedyną bezmięsną potrawę stanowi ryba. Po kolacji rozpakowuje się prezenty, śpiewa i tańczy.
Symbolika świątecznego wystroju
Źródła:.
Święta religijne zbieżne czasowo z Bożym Narodzeniem
Obrzędy związane z przesileniem zimowym obchodzono już w epoce kamienia (tak przynajmniej sugerują niektóre teorie dotyczące przeznaczenia kamiennych kręgów megalitycznych, które jakoby umożliwiały przewidywanie zmian w przyrodzie). Na Słowiańszczyźnie, we wczesnym średniowieczu, przesilenie zimowe było obchodzone prawdopodobnie pod postacią darów składanych Welesowi, u Germanów Odynowi.
W dniach od 17 do 24 grudnia w Rzymie obchodzono Saturnalia – święto ku czci Saturna. Okres ten, przypadający w okolicy przesilenia zimowego (w starożytności wypadało to 24 grudnia), był czasem zabawy i obdarowywania się podarkami. Z czasem połączono to święto z obchodami Nowego Roku. Saturnalia obchodzono także w czasach późnego cesarstwa pod zmienioną nazwą – Brumalia (przy zachowaniu większości wcześniejszych tradycji).
Innym świętem „pogańskim” był perski kult Mitry, szlachetnego bóstwa słońca, który narodził się w ubogiej grocie. Ono również przypadało w okresie przesilenia zimowego, 25 grudnia, który to dzień był dniem jego narodzin.
U schyłku Cesarstwa Rzymskiego, za panowania cesarza Aureliana, powstał nowy kult synkretyczny, łączący w sobie elementy mitraizmu, kultu El Gabala i bóstwa solarnego Sol. Obchodzone 25 grudnia, święto ku czci Sol Invictus, było świętem państwowym i pierwszy raz jest poświadczone źródłowo w roku 354. Kościół pod koniec IV wieku przepisał w tym dniu obchodzenie świąt Bożego Narodzenia. Apologeci chrześcijańscy zauważają, że Hipolit już w datowanym na 204 Komentarzu do Księgi Daniela (4,23,3) pisał: „Pierwsze przyjście Pana naszego wcielonego, w którym narodził się w Betlejem miało miejsce ósmego dnia przed kalendami styczniowymi”, podczas gdy 25 grudnia został ustanowiony przez cesarza Aureliana świętem narodzenia niezwyciężonego słońca dopiero w 274.
Zobacz też
data narodzin Jezusa Chrystusa
szopki krakowskie
szopka neapolitańska
alternatywne święta kojarzone z Bożym Narodzeniem
Chanuka – żydowskie święto upamiętniające ponowne poświęcenie Świątyni Jerozolimskiej w roku 165 p.n.e.
Kwanzaa – afroamerykańskie święto obchodzone w Stanach Zjednoczonych oraz w świecie zachodnim przez diasporę afrykańską, upamiętniające afrykańskie dziedzictwo w kulturze amerykańskiej
Saturnalia – święto ku czci boga rolnictwa Saturna obchodzone w starożytnym Rzymie
Jul - germańskie święto, kojarzone z przesileniem zimowym, obchodzone w północnej Europie od czasów starożytnych.
Szczodre Gody – słowiańskie święto celebrujące przesilenie zimowe, poprzedzone Szczodrym Wieczorem
Przypisy
Bibliografia
Monika Przybyłek: Misteria ozyriańskie – widowisko czy rytuał?, Uniwersytet Łódzki 2011.
Karlheinz Deschner: I znowu zapiał kur. Krytyczna historia Kościoła. Tom 1, URAEUS, Gdynia 1996, .
Boże Narodzenie w liturgii i tradycji oraz materiały związane z Bożym Narodzeniem na brewiarz.katolik.pl [ostatnia aktualizacja: 3. luty 2010]
Boże Narodzenie w Kościołach Wschodnich na stronie unitów
Józef Naumowicz, Narodziny Bożego Narodzenia, Znak, Kraków 2016.
Dni wolne od pracy
Wydarzenia opisane w Ewangeliach
Dziecko
Święta chrześcijańskie |
675 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82a%20odmiana%20cz%C5%82owieka | Biała odmiana człowieka | Biała odmiana człowieka (europeidzi) – jedna z grup wydzielanych w podziałach antropologicznych gatunku ludzkiego. Po raz pierwszy podziału na odmiany, w którym kryterium był kolor skóry, dokonał Georges Cuvier w roku 1812. Odmiana biała obejmuje ludzi przystosowanych do klimatu umiarkowanego o małym nasłonecznieniu. Pierwotnie tereny zamieszkiwane przez odmianę białą były w większości pokryte lasami. Tułów proporcjonalny do długości kończyn oraz mała ilość pigmentu w skórze ułatwiająca syntezę witaminy D uznawane są za przystosowania do warunków środowiska w naturalnym miejscu występowania odmiany białej.
Klasyfikacje
Klasyfikacja zaproponowana przez Cuviera została wykorzystana przez kolejnych naukowców. W roku 1947 E.A. Hooton zaproponował podział ludzkości na trzy rasy główne, które podzielił dalej na podrasy zasadnicze, podrasy złożone i typy mieszane. Do podras rasy głównej białej Hooton zaliczył:
Podrasy zasadnicze
Śródziemnomorska:
Typ morfologiczny górnopaleolityczny.
Typ morfologiczny irańsko-wyżynny.
Typ morfologiczny klasyczny śródziemnomorski.
Alpejska.
Ajnoska.
Celtycka.
Nordyczna.
Wschodniobałtycka.
Podrasy złożone
Armenoidalna.
Dynarska.
Typy mieszane podras zasadniczych
Nordyczno-alpejski.
Nordyczno-śródziemnomorski.
Klasyfikacja z wyróżnieniem trzech podstawowych ras została stworzona również w ramach polskiej szkoły antropologicznej przez Jana Czekanowskiego. Klasyfikacja ta została skrytykowana przez antropologów będących zwolennikami populacyjnej koncepcji rozumienia rasy.
Białą rasę [Ripley] dzielono na rasy nordycką, alpejską i śródziemnomorską. W ujęciu polskiej szkoły antropologicznej według Czekanowskiego [1934] była jeszcze rasa armenoidalna, a alpejska zwana była laponoidalną. W późniejszym ujęciu według Michalskiego [1955] dodano rasy kromanionoidalną, berberyjską, orientalną i ajnuidalną. Pierwotnie występować miała na obszarze całej Europy, północnej Afryki oraz południowo-zachodniej Azji, ale wraz z rozwojem cywilizacji przedstawiciele rasy białej osiedlali się na nowych terenach.
Antropolodzy do rasy białej zaliczali też zazwyczaj populacje zamieszkujące Indie, Cejlon, a także niekiedy Ajnów – ludność z północnej Japonii i Sachalinu. Pewne cechy rasy białej wykazywać mieli też mieszkańcy Polinezji.
Charakterystyka
Według tych teorii, przedstawiciele rasy białej człowieka charakteryzują się następującymi cechami antropologicznymi:
Skóra jasna różnych odcieni.
Oczy różne, lecz często jasne.
Włosy faliste lub proste, często jasne.
Brak fałdy nakątnej.
Twarz ortognatyczna.
Nos wąski, wystający.
Silne owłosienie ciała.
Wysoki wzrost.
Mała zawartość melaniny.
Przedstawiciele rasy białej, krzyżując się z osobami innych ras, dawać mieli początek osobnikom ras mieszanych, określanych mianami:
Metysów – tj. mieszańców odmiany białej z odmianą żółtą (zwłaszcza Indianami).
Mulatów – tj. mieszańców odmiany białej z odmianą czarną.
Zobacz też
rasa
leucyzm
Przypisy
Antropologia fizyczna |
676 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Baruch%20Spinoza | Baruch Spinoza | Baruch Spinoza, Benedictus Despinoza, Benedictus d’Espinoza (ur. 24 listopada 1632 w Amsterdamie, zm. 21 lutego 1677 w Hadze) – filozof niderlandzki pochodzenia portugalsko-żydowskiego, konkretniej sefardyjskiego; z zawodu rzemieślnik optyczny. Zajmował się metafizyką, filozofią umysłu, filozofią religii, etyką i filozofią polityki.
Spinoza to jeden z czołowych przedstawicieli XVII-wiecznego racjonalizmu – kontynuujący dzieło Kartezjusza i inspirujący późniejszy system Leibniza, a także dalsze, właściwe oświecenie XVIII-wieczne i XIX-wieczny idealizm niemiecki. Niderlandzki filozof był klasykiem panteizmu, być może kryjącego u niego ateizm. Wierzył w monizm porównywalny do tego u Parmenidesa i antycznych stoików – nie tylko pod względem ogólnej ontologii Wszechświata, ale i pod względem psychofizycznym, co było pewną formą panpsychizmu. Spinoza bywał też chwalony jako inspiracja przez Alberta Einsteina i zaliczany do grona największych filozofów Zachodu (zob. umowa społeczna).
Życiorys
Urodził się w Amsterdamie, w żydowskiej rodzinie kupieckiej byłych marranów, która uciekła z Portugalii. Holandia była krajem, gdzie Żydzi cieszyli się względną wolnością wyznania, a Żydzi z Hiszpanii, Portugalii i innych krajów, w których panowała wyjątkowa nietolerancja religijna, spieszyli do Holandii.. Uzyskał podstawowe żydowskie wykształcenie. Możliwe, że uczęszczał do żydowskiej wyższej szkoły należącej do hiszpańsko-portugalskiej (sefardyjskiej) wspólnoty w Amsterdamie – jednak nie ma na to dowodów. Szkoła ta wydała jego pierwszą pracę naukową o gramatyce języka hebrajskiego. Znał biegle Talmud i kabalistykę; władał kilkoma językami – hebrajskim, łaciną, włoskim, francuskim, hiszpańskim i portugalskim. Dzięki przyjaźni z uczonym Franciscusem van den Endenem zapoznał się z dziełami Giordana Bruna i filozofią Kartezjusza.
Rodzice pragnęli, by poświęcił się karierze duchowej, prędko jednak zaczął wątpić w prawdziwość doktryny religijnej, a zaznajomienie się z przodującymi ideami epoki, zwłaszcza z filozofią Kartezjusza, doprowadziło go do zerwania z judaizmem. Spinoza zostaje wykluczony z gminy żydowskiej (w 1656) i zmuszony jest do końca życia przebywać w środowisku sekciarzy i zarabiać na życie szlifowaniem soczewek. Chwile wolne poświęca nauce i pracy nad swoimi dziełami filozoficznymi.
Nieortodoksyjne poglądy Spinozy (a konkretnie – kłótnia z teologami na temat materialności ludzkiej duszy) spowodowały oskarżenie go o herezję i wykluczenie w 1656 z gminy żydowskiej. Przyjął wtedy łacińskie imię Benedictus. Nigdy potem Spinoza nie skłonił się ku żadnej religii, przez co odciął się od innych, zachowując kontakty i utrzymując korespondencję jedynie z grupą uczonych.
Po wykluczeniu z gminy żydowskiej opuścił Amsterdam. Zamieszkał najpierw w miejscowości Rijnsburg niedaleko Lejdy. Następnie przeniósł się do miejscowości Voorburg w okolicach Hagi. Zyskał sławę już za życia dzięki streszczeniu filozofii Kartezjusza (Zasady filozofii Kartezjusza w porządku geometrycznym wywiedzione – 1663), a przede wszystkim za z 1670 r., który wzbudził wielki skandal i znalazł się w indeksie ksiąg zakazanych.
Traktatem interesował się m.in. Johan de Witt, wielki pensjonariusz w Republice Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich (dysponował jego egzemplarzem). Jest prawdopodobne, że de Witt zasięgał opinii filozofa w sprawach polityki i religii oraz zapewniał mu względne bezpieczeństwo. Spinoza głęboko przeżył okrutną śmierć wielkiego pensjonariusza i jego brata (wydarzenie miało miejsce obok domu filozofa). Został powstrzymany przed publicznym protestem przeciwko barbarzyństwu tłumu, jednak widziano, że publicznie płakał.
Najważniejsze dzieło – – oraz i zostały opublikowane dopiero po śmierci autora (Opera Posthuma, 1677).
Spinoza otrzymał ofertę objęcia katedry filozofii na uniwersytecie w Heidelbergu pod warunkiem niewyrażania treści antyreligijnych w swych wykładach – propozycję odrzucił. Nie przystał też na prośbę króla Ludwika XIV, który w zamian za zadedykowanie mu jednego z dzieł był gotów dać filozofowi dożywotnią pensję.
Spinoza zmarł w Hadze na gruźlicę, został pochowany przy tamtejszym kościele .
Poglądy filozoficzne
More geometrico
Spinoza był filozofem z jednej strony zafascynowanym mistycyzmem i panteizmem w duchu Majmonidesa, a z drugiej najnowszymi w jego czasach prądami filozoficznymi, czyli racjonalizmem Kartezjusza i naturalizmem Hobbesa.
Jego programem filozoficznym było pogodzenie tych wszystkich prądów w jednolity i spójny system. Od Majmonidesa przejął on głęboką wiarę w jedność całego bytu (monizm), od Kartezjusza – fascynację matematyką i koncepcję znalezienia racjonalnego i nie do obalenia punktu początkowego wszelkich rozumowań, od Hobbesa zaś przejął wiarę, że dobry system filozoficzny nie może stać w sprzeczności z namacalnymi faktami z codziennego życia.
Jego podejście do problemów filozoficznych polegało na formułowaniu tzw. założeń pisanych w formie matematycznych pewników, generowaniu z nich twierdzeń, dowodzeniu ich na sposób matematyczny i wreszcie konfrontowaniu wniosków z tych twierdzeń ze znanymi sobie faktami. Tę metodę filozofowania nazywał more geometrico (termin ten jest kartezjański), gdyż przypominała ona konstrukcję geometrii Euklidesa, w której z kilku pewników tworzy się całą rozbudowaną naukę.
W ciągu swojego życia Spinoza stale zmieniał i modyfikował swój zbiór założeń i nie będąc ich pewnym do samego końca, nazywał je wszystkie tylko propozycjami.
Jego największe dzieło – Etyka w porządku geometrycznym dowiedziona – wydane dopiero po jego śmierci, liczące ok. 200 stron, zawiera najpełniejszy wariant jego systemu. Etyka jest w istocie zbiorem owych „propozycji”. Są one ułożone i ponumerowane w kolejności od najbardziej podstawowych i ogólnych do najbardziej szczegółowych i praktycznych.
Każda propozycja to krótkie zdanie, w którym dwa (lub więcej) pojęcia są połączone jedną relacją logiczną i są całkowicie pozbawione jakiegokolwiek komentarza. Powoduje to, że dzieło to może być rozumiane i interpretowane na wiele różnych sposobów i dlatego każde streszczenie poglądów Spinozy zawsze może być posądzone o nadużycie i nieścisłość.
Panteizm racjonalistyczny
Podstawowym założeniem Spinozy (propozycje od nr 1 do 5) było, że istnieje tylko jedna substancja, która stanowi podstawowy budulec wszechświata. Substancja ta musi istnieć sama przez się i musi być pierwotna w stosunku do wszelkich swoich atrybutów. Musi być nieskończona, istnieć samoistnie (nie być stworzona) i być przyczyną istnienia wszystkich innych bytów – czyli musi być wszechmocna. Nie może to być zatem nic poza Bogiem (zob. panteizm Spinozy).
Jeśli jednak jest to Bóg i Bóg jest jedyną substancją, to wobec tego wszystko, co istnieje, jest Bogiem w dosłownym znaczeniu. Jak głosi słynna propozycja nr 14: „Nie istnieje żadna substancja, która by nie była Bogiem” – a zatem substancja tworząca cały istniejący wszechświat i Bóg są całkowicie tożsame. Nie istnieje nic poza Bogiem, a wszystko, co istnieje, jest częścią Boga, istnieje jakby w nim samym. Bóg jest tożsamy z przyrodą, naturą, materią i są to tylko różne nazwy dla tej samej podstawowej substancji.
Determinizm
W dalszych propozycjach, wychodząc z tych wstępnych założeń, Spinoza dowodził, że substancja ta musi mieć charakter logiczny i racjonalny, a zatem wszystko, co się dzieje we wszechświecie, który jest tożsamy z substancją, musi również podlegać ściśle logicznym i racjonalnym prawom – jest więc też ściśle zdeterminowane.
Substancja ta, czy nazwać ją Bogiem, czy też naturą, była w systemie Spinozy siłą całkowicie bezosobową, aczkolwiek racjonalną, a dokładniej źródłem wszelkiej racjonalności. „Dowód” na racjonalność tak rozumianej substancji był przeprowadzony w duchu Kartezjusza. Skoro istnieje możliwość uporządkowania własnych myśli w spójny system, to znaczy, że natura też jest racjonalna, gdyż gdyby nie była, myśli również nie mogłyby nigdy utworzyć racjonalnego zbioru, skoro są one stworzone z tej samej substancji, co wszystkie inne przejawy istnienia.
W świecie Spinozy nic się nie może dziać przez przypadek, wolnością jest w nim zrozumienie konieczności (koncepcję tę rozwinął potem m.in. Hegel). Wolny człowiek to taki, który nie podlega żadnym innym ograniczeniom, poza tymi, które sam na siebie nałożył. Prawa przyrody zaś należy zaakceptować. Ich zrozumienie jest istotą wolności.
Bóg i stworzenia są zdeterminowane, jednak Bóg zdeterminowany jest sam przez siebie, natomiast stworzenia podlegają determinacji Boga.
Paralelizm
Aby wyjaśnić przyczyny, dla których ludzie mają dwa złudzenia: poczucie wolności wyboru i poczucie odrębności swojego ducha od świata materialnego, Spinoza uznał, że duch i materia są dwoma aspektami jednej substancji – jakby jednym przedmiotem, ale oglądanym z różnych perspektyw. Aspekty te są na tyle różne, że nie można utrzymywać, że jest między nimi bezpośrednia łączność.
Duch nie wpływa zatem w żaden sposób na materię, a materia na ducha. Istnieją one w stosunku do siebie zupełnie równolegle. To, że wydarzenia w jednym z tych aspektów odpowiadają ściśle wydarzeniom w drugim (np.: jeśli pomyślimy o tym, żeby ruszyć ręką, to ręka się rusza), wynika z faktu, że są one dwoma aspektami tej samej substancji; są więc jednocześnie determinowane tymi samymi prawami i tylko dlatego istnieje między nimi taka koordynacja czasowa.
Innymi słowami, każdej myśli odpowiada jakieś zdarzenie fizyczne, a każdemu zdarzeniu fizycznemu odpowiada jakaś myśl, ale tylko dlatego, że obie one są równolegle „zaprogramowane” w substancji. Nie ma między duchem i światem materialnym relacji wynikania w żadną stronę, istnieją one obok siebie zupełnie równolegle.
„Zaprogramowanie” to daje też ludziom złudzenie istnienia wolnej woli. Jeśli bowiem zamierzą sobie wykonanie jakiejś czynności, to ona się często faktycznie wydarza. W istocie nie jest tak dlatego, że oni sobie tak zamierzyli, a tylko z powodu, że ich myśl i to zdarzenie zostało równolegle zdeterminowane prawami, według których działa substancja.
Etyka
Etyka Spinozy jest zaliczana do tradycji intelektualizmu etycznego, która wywodzi się od Sokratesa, Platona, Arystotelesa. Wg niego cnota jest utożsamiana z wiedzą. Zdobycie wiedzy na temat działania wszechświata prowadzi do wytworzenia pozytywnych cech charakteru takich jak cierpliwość, panowanie nad sobą i dystans do emocji i afektów. Najważniejszym celem życia jest dla Spinozy poznanie Boga, którego utożsamia z przyrodą, czyli z systemem uniwersalnych praw rządzących procesami naturalnymi. Poznanie Boga prowadzi do „intelektualnej miłości Boga”, która umożliwia osiągnięcie stanu szczęśliwości.
Spinoza uważał, że dobro i zło nie istnieją obiektywnie, a są jedynie wytworem ludzkiego umysłu. Ludzie są nieświadomi tego, że wszystko jest zdeterminowane przez prawa natury, uważają, że rzeczy, które są dla nich korzystne są dobre a te niekorzystne są złe. Np.: jeśli ktoś jest chory i dostanie lek adekwatny do swojej choroby, to ten lek będzie dla niego dobrem; jeśli jednak ten lek przyjmie osoba chora na coś innego, może on jej poważnie zaszkodzić, jest więc dla tej osoby złem. Dokładnie to samo można też powiedzieć o relacji między dwiema dowolnymi osobami. Zło i dobro nie są więc wewnętrznymi cechami ludzi, lecz również wynikają z relacji między nimi. Jeden i ten sam człowiek może równocześnie czynić dobro jednemu człowiekowi i zło drugiemu. Okradzenie bogacza i rozdanie jego własności biednym jest czynieniem zła bogatemu i dobra biednemu. Praktycznie każde zdarzenie między ludźmi ma taki charakter – gdyż zawsze można znaleźć tych, którzy na tym zyskają i tych, którzy na tym stracą.
Spinoza bardzo krytycznie oceniał ludzkie religie. Uważał za szkodliwe przekonanie o istnieniu osobowego Boga, który wie lepiej od człowieka, co jest dobre, a co złe. Taki pogląd według Spinozy prowadził do religijnej opresji i zniewolenia.
Według Spinozy wolność to osiągnięcie zrozumienia praw przyrody i zrozumienie koniecznych przyczyn determinujących ludzkie życie.
Wpływ Spinozy na rozwój filozofii
Za życia Spinozy jego poglądy były całkowicie odosobnione i spotkały się z liczną krytyką.
Ze strony religijnie nastawionych filozofów krytykowano go za odrzucanie koncepcji osobowego Boga, zrównywanie Boga z naturą, za głoszenie poglądu, że duch substancjalnie nie różni się od materii, oraz za relatywizm moralny. Wszystkie te poglądy stały w konflikcie z podstawowymi założeniami zarówno chrześcijaństwa, jak i judaizmu.
Ze strony filozofów racjonalistów, np. Woltera i Leibniza, atakowano go z pozycji naukowych. Leibniz wykazywał, że matematyczna ścisłość Spinozy jest pozorna: podawane definicje i pewniki są bardzo niejednoznaczne, a dowody twierdzeń – niekonsekwentne i często wewnętrznie sprzeczne.
Poglądy Spinozy zyskały popularność dopiero w dobie romantyzmu. Panteizm, rozumiany jako jedność Boga i natury, był wówczas bardzo popularnym poglądem, a dowiedzenie go w sposób „matematyczny” przez Spinozę stanowiło cenny argument w dyskusji.
Koncepcja wszechobejmującej substancji o charakterze racjonalnym została przejęta przez niemieckich idealistów, a następnie przekształcona w pojęcie absolutu, który stał się podstawą heglizmu.
Spinoza a judaizm
Do tej pory ortodoksyjny rabinat nie zniósł ekskomuniki nałożonej na Spinozę, ponieważ odrzucił osobowego Boga. Jego książki czytają jednak Żydzi świeccy i reformatorzy. Judaizm humanistyczny uważa go zaś za jednego ze swoich prekursorów.
Zobacz też
Jean Meslier
Rozmowa ze Spinozą
Przypisy
Bibliografia
w języku polskim
w języku angielskim
Linki zewnętrzne
Polskojęzyczne
Baruch Spinoza – dzieła w bibliotece Polona
Anglojęzyczne
Inne
Holenderscy filozofowie XVII wieku
Filozofowie nowożytni
Etycy
Pisarze nowołacińscy
Autorzy umieszczeni na indeksie ksiąg zakazanych
Holenderscy Żydzi
Holendrzy pochodzenia portugalskiego
Ludzie urodzeni w Amsterdamie
Urodzeni w 1632
Zmarli w 1677 |
677 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Benjamin%20Franklin | Benjamin Franklin | Benjamin Franklin (ur. w Bostonie, zm. 17 kwietnia 1790 w Filadelfii) – amerykański polityk, drukarz, uczony, filozof i wolnomularz; jeden z ojców założycieli Stanów Zjednoczonych. Laureat Medalu Copleya (1753).
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Urodził się 17 stycznia 1706 w Bostonie jako dziesiąty syn z siedemnaściorga dzieci. Jego ojcem był niezamożny wytwórca świec i mydła Josiah Franklin, pochodzący z Ecton w hrabstwie Northamptonshire (do Stanów Zjednoczonych przybył ok. 1683). Po śmierci pierwszej żony, Josiah poślubił Abiah Folger, z którą miał jeszcze dziesięcioro dzieci (w tym Benjamina) i zajmowała się domem. Młody Benjamin miał być początkowo przeznaczony do służby kościelnej. W wieku dwunastu lat, rozpoczął jednak pracę w zakładzie drukarskim swojego brata Jamesa, który od 1721 wydawał „New England Courant”. Pracując tam podrzucał potajemnie Jamesowi artykuły podpisane „Silence Dogood” (w wolnym tłumaczeniu: „milczenie jest złotem”), które potem ukazywały się w gazecie. Konflikty z bratem, który uciekał się nawet do przemocy, spowodowały, że w wieku siedemnastu lat Benjamin uciekł do Filadelfii.
Praca drukarza
Początkowo pracował jako drukarz, jednak za zachętą ówczesnego gubernatora Pensylwanii, Williama Keitha, usiłował założyć własne wydawnictwo. W tym celu, w 1724, wyjechał do Londynu, jednak został oszukany przez swojego protektora, gubernatora Keitha. Pomoc otrzymał wówczas od znajomego pasażera, z którym przypłynął – Denhama. Dzięki niemu, po dwóch latach pobytu, obaj wyruszyli w drogę powrotną do Filadelfii, gdzie Franklin rozpoczął pracę jako drukarz. Wiosną 1727 obaj poważnie zachorowali (Franklin zapadł na zapalenie opłucnej). Denham zmarł, pozostawiając Franklinowi niewielki spadek. Wówczas Benjamin Franklin założył dyskusyjny klub wzajemnego doskonalenia „Junto”, w którym współpracował m.in. z protestanckim teologiem, Cottonem Matherem, a dwa lata później napisał rozprawę The Nature and Necessity of a Paper Currency, która stała się przyczynkiem do rozwoju ekonomii. Od 1730 zaczął wydawać „The Pennsylvania Gazette”.
W latach 1732–1757 wydawał poczytny zbiór maksym i porad, zatytułowany „Almanach biednego Ryszarda”, który oprócz korzyści materialnych, przyniósł mu także popularność. Pracując jako drukarz działał na rzecz miasta – na jego wniosek utworzono m.in. ochotniczą straż pożarną, policję miejską i szpital. W 1731 założył wypożyczalnię książek, a w 1743 – Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne. Jednak jego głównym celem było założenie akademii dla uzdolnionej młodzieży. Wraz z członkami klubu Junto napisał projekt Realting to the Education of Youth in Pensilvania. W ciągu kilku tygodni Franklinowi udało się wynająć budynek, zatrudnić kadrę nauczycielską i podpisać dokumenty, dzięki czemu 7 stycznia 1751 otwarto Academy of Pennsylvania (z której powstał Uniwersytet Pensylwanii).
Mimo że był w większości samoukiem, miał rozległą wiedzę – znał cztery języki obce: łacinę, francuski, włoski i hiszpański. Od rozpoczęcia pracy drukarskiej przedstawiał się zawsze jako „Franklin drukarz”.
Kariera polityczna
Pierwszy urząd państwowy Franklin objął w 1736, zostając członkiem zgromadzenia Pensylwanii. W 1751 wybrano go do rady miejskiej Filadelfii, w której zasiadał 13 lat. W międzyczasie został delegatem stanu Pensylwania na kongres siedmiu kolonii w Albany. Przedstawił na nim pierwszy pomysł utworzenia unii, który został odrzucony, zarówno przez delegatów, jak i Anglików. W 1757 wyjechał na pięć lat do Anglii by reprezentować swój stan na procesach przeciwko właścicielom kolonii. Następnie powrócił na krótko do Stanów, jednak ponownie pojechał do Anglii, gdzie stał się nieoficjalnym reprezentantem kolonii, przemawiającym przeciwko arbitralnemu opodatkowaniu. W czasie pobytu na wyspach, jego poglądy, odnoszące się do kolonializmu, uległy znacznej radykalizacji – w 1770 roku zaprzeczył władzy Parlamentu Brytyjskiego nad Ameryką.
W styczniu 1774, w Londynie, dotarła do Franklina wiadomość o tak zwanej „herbatce bostońskiej”, mającej miejsce miesiąc wcześniej. Dzięki jego staraniom opublikowano listy Thomasa Hutchinsona, gubernatora prowincji Massachusetts, który zalecał użycie siły wobec kolonii. Kiedy Franklin chciał wystąpić z przemówieniem 30 stycznia, Alexander Wedderburn uniemożliwił je ponadgodzinną przemową obfitującą w inwektywy mające na celu zdyskredytowanie roszczeń kolonii i upokorzenie Franklina. Parlament brytyjski przyjął wówczas tak zwane ustawy represyjne uderzające zwłaszcza w Nową Anglię. Tajna Rada Wielkiej Brytanii pozbawiła Franklina godności zastępcy poczmistrza generalnego i odesłała do Ameryki. Po powrocie do Filadelfii 5 maja 1775 został jednogłośnie wybrany na delegata na Drugi Kongres Kontynentalny. W początkowych sesjach (odbywających się w Filadelfii) pełnił rolę przewodniczącego Tajnego Komitetu ds. Korespondencji Zagranicznej. Na tym kongresie przedstawiono projekt utworzenia unii i mianowano Franklina na Poczmistrza Generalnego Stanów Zjednoczonych. Benjamin Franklin był współautorem i sygnatariuszem (Komitet Pięciu) uchwalonej 4 lipca 1776 Deklaracji Niepodległości. W grudniu tego samego roku został wysłany do Francji, gdzie potajemnie uzyskał od ministra spraw zagranicznych Charles’a de Vergennes'a pomoc finansową dla kolonii. Dzięki dobrym stosunkom obu państw, 6 lutego 1778 podpisano francusko-amerykański traktat sojuszniczy, sygnowany przez Franklina, Silasa Deane'a i Arthura Lee. Wkrótce potem Deane został zastąpiony przez Johna Adamsa, jednak antagonizmy między Franklinem a Lee skłoniły do mianowania Franklina w początkach 1779 roku pełnoprawnym ministrem pełnomocnym Stanów Zjednoczonych we Francji. Lee kontynuował kampanię opozycyjną wobec Franklina w Kongresie, co zaowocowało rezygnacją Franklina z misji we Francji. Jednak nie została ona przyjęta, a zwycięstwo nad Brytyjczykami 17 października 1781 umożliwiło dalszą współpracę USA i Francji.
Niebawem Franklin został wydelegowany, wraz z Henrym Laurensem, Johnem Jayem i Johnem Adamsem do negocjowania traktatu pokojowego z Anglią. Premierem Anglii był wówczas sympatyzujący z koloniami lord Rockingham i dzięki temu, między innymi, 20 stycznia 1783 podpisano wstępny traktat pokojowy z Anglią, przy udziale Francji i Hiszpanii. Ostatecznie 3 września 1783 w Paryżu podpisano pokój wersalski, który zakończył wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych.
We wrześniu 1785, po odwołaniu z funkcji posła we Francji powrócił do USA i ponownie zaangażował się w działalność polityczną. Został przewodniczącym Najwyższej Rady Wykonawczej Stanu Pensylwania. W 1787 wziął aktywny udział w Konwencji Konstytucyjnej, gdzie większość z jego postulatów została odrzucona. Mimo to Franklin gorąco zachęcał do przyjęcia projektu konstytucji.
Pod koniec życia zaangażował się w kampanię na rzecz zniesienia niewolnictwa.
Działalność naukowa
Dorobek Franklina w badaniach nad elektrycznością obejmuje teorię zakładającą elektryzowanie dodatnie i ujemne, co wykazał na przykładzie butelki lejdejskiej. Stwierdził, że ciała naelektryzowane jednakowo odpychają się, zaś naelektryzowane różnoimiennie – przyciągają się.
Franklin przeprowadził szereg doświadczeń z latawcami, udowadniając, że ładunki elektryczne spływające z chmur burzowych po wilgotnym sznurze mogą naładować butelkę lejdejską. Wymyślił zabezpieczenie przed wyładowaniami elektrycznymi poprzez uziemienie. Uważany jest przez to za wynalazcę piorunochronu, choć w podobnym czasie dokonał tego Czech Václav Prokop Diviš.
Jego działalność naukowa zaowocowała przyznaniem tytułów doktor honoris causa renomowanych uczelni: Uniwersytetu Yale, Uniwersytetu Harvarda (1753), College of William & Mary (1756), Uniwersytetu w St Andrews (1759) i Uniwersytetu Oksfordzkiego (1762).
Opracowania Franklina, zarówno filozoficzne jak i wynalazcze, spotkały się z przychylnymi opiniami jemu współczesnych. Niemiecki filozof Johann Gottfried Herder stwierdził, że Franklin był „najszlachetniejszym pisarzem ludu”. Jego rozprawy ekonomiczne przyciągnęły także uwagę Karola Marksa. Współpracował on także z naukowcami z innych krajów, na przykład z Georgiem Wilhelmem Richmannen, Franzem Aepinusem czy Michałem Łomonosowem. Dzięki tym znajomościom Franklin został wyróżniony członkostwem honorowym Petersburskiej Akademii Nauk, Akademii Francuskiej i Royal Society. Otrzymał tytuł Master of Arts od Uniwersytetu Harvarda jako pierwsza osoba niebędąca pracownikiem akademickim. Takie samo odznaczenie otrzymał od Uniwersytetu Yale, natomiast Royal Society przyznało mu Medal Copleya.
Naukową i polityczną działalność Franklina streszcza łaciński napis na jego popiersiu w Paryżu, autorstwa Jeana d’Alemberta: „Eripuit coelo fulmen, mox sceptra tyrannis”, cytowany czasem jako „Eripuit coelo fulmen sceptrumque tyrannis” („Grom wydarł niebu, a berła tyranom”).
Śmierć
W podeszłym wieku cierpiał na kamicę pęcherza moczowego, z powodu której odczuwał silne bóle i zażywał opium. Benjamin Franklin zmarł 17 kwietnia 1790 w Filadelfii.
Wynalazki
Wynalazł okulary dwuogniskowe oraz nadał współczesny kształt instrumentowi harmonika szklana (glasharmonika). Uważany jest za wynalazcę piorunochronu. Odkrył także i opisał Golfsztrom. Ku jego czci jednostkę ładunku elektrycznego w układzie CGS nazwano franklinem.
Pisał także o potrzebie stosowania czasu letniego, jednakże humorystyczny wdźwięk jego artykułu sprawił, że nie zaczęto go stosować (Franklin postulował, by ludzie wstawali i kładli się spać wcześniej).
Światopogląd
Rodzice Franklina pochodzili z protestanckich rodzin. Sam Benjamin został wychowany w duchu prezbiteriańskim, choć rzadko uczęszczał na nabożeństwa. Wierzył w Boga, lecz już w wieku piętnastu lat zaczął powątpiewać w Objawienie. Lektura książek Roberta Boyle’a, wydanych w obronie chrześcijaństwa i skierowana przeciwko deistom i ateistom, sprawiła, że Franklin zaczął określać siebie samego jako „całkowitego deistę”. W dorosłym życiu także nie uczestniczył w mszach, choć kazania uważał za pożyteczne, sam wyrażał głębokie poszanowanie dla każdej religii. Przekazywał datki na wspólnotę prezbiteriańską w mieście.
W swoich wspomnieniach opisał, że każdego ranka odmawiał modlitwę Wszechmocna Dobroci własnego autorstwa:
Franklin ułożył także własny system wartości, oparty na tzw. Trzynastu Cnotach:
Umiar – nie jedz do otępienia, nie pij do podniecenia
Milczenie – mów tylko to, co może przynieść pożytek innym lub tobie; unikaj próżnej rozmowy
Ład – niech wszystkie twoje rzeczy mają swoje miejsce; niech wszystkie twoje sprawy mają swój czas
Postanowienie – postanów sobie czynić, co powinieneś; czyń bez zawodu to, coś postanowił sobie
Oszczędność – nie czyń wydatków, chyba że dla dobra innych lub swego, to znaczy nic nie marnotraw
Pracowitość – nie trać nigdy czasu, bądź zawsze zajęty czymś pożytecznym, unikaj wszelkich niepotrzebnych działań
Szczerość – nie uciekaj się do krzywdzącego oszustwa; myśl niewinnie i sprawiedliwie, a kiedy mówisz, mów podobnie
Sprawiedliwość – nie krzywdź nikogo, wyrządzając mu zło lub pozbawiając pożytków, jakie mu się od ciebie należą
Powściągliwość – unikaj krańcowości, nie odczuwaj krzywd w takim stopniu, jak twoim zdaniem na to zasługują
Czystość – nie pozwalaj na żadną nieczystość ciała, odzienia czy mieszkania
Spokój – niech Ci nie zamącają umysłu drobnostki lub też zdarzenia pospolite i nieuchronne
Surowość cielesna – rzadko używaj płci, tylko dla zdrowia albo potomstwa, nigdy do otępienia, osłabienia lub szkody w twoim czy cudzym spokoju i opinii
Pokora – naśladuj Jezusa i Sokratesa
Przez większość dorosłego życia był zaangażowanym wolnomularzem rytu szkockiego. Przystąpił do loży Świętego Jana w Filadelfii w 1732, a w 1734 osiągnął w niej stopień wielkiego mistrza. W latach 1735–1738 był sekretarzem tej loży. W 1749 został wielkim mistrzem lóż Bostonu, w 1760 wielkim mistrzem prowincji Filadelfia, zaś w 1750 naczelnym mistrzem Wielkiej Loży Pensylwanii. Był także od 1782 mistrzem w loży Neuf Soeurs w Paryżu.
Życie prywatne
W 1729 roku Franklin odnowił kontakt z córką swojej gospodyni – Deborą Read, z którą wcześniej przyjaźnił się, a która, gdy wyjechał do Londynu, wyszła za mąż. Jej mąż, Rogers, opuścił rodzinę i wyjechał do Indii Zachodnich, gdzie wkrótce zmarł. Franklin poślubił ją 1 września 1730. Ich pierworodny syn Francis (ur. w 1732) zmarł w wieku czterech lat na czarną ospę. Franklin, który dawniej wyśmiewał nawoływania do obowiązkowych szczepień, w autobiografii napisał, że gorzko żałuje, że nie zaszczepił syna, co w efekcie doprowadziło do jego śmierci. Deborah zmarła w grudniu 1774 roku.
Jego nieślubny syn William Franklin był królewskim gubernatorem New Jersey i jednym z najbardziej aktywnych lojalistów. W 1785 Franklin spotkał syna jeszcze raz po tym, jak zamieszkał on w Anglii.
Spuścizna
Podobizna Benjamina Franklina znajduje się na banknocie studolarowym. Jest jedną z trzech osób, których podobizna jest na amerykańskich dolarach, choć nigdy nie były amerykańskimi prezydentami. Drugą z tych osób jest Salmon Chase – sędzia sądu najwyższego, a trzecią Alexander Hamilton – sekretarz skarbu.
Benjamin Franklin, w liście do Jeana Baptiste'a Leroy (datowanym na 13 listopada 1789), sformułował wielokrotnie parafrazowane stwierdzenie: „Na tym świecie pewne są tylko śmierć i podatki”.
Zobacz też
Żywot własny – autobiografia Franklina
efekt wyświadczonej przysługi (efekt Benjamina Franklina)
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Dzieła Benjamina Franklina w bibliotece Polona
[dostęp 2021-10-24].
Franklin, Benjamin (1709–90) , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].
Ambasadorowie Stanów Zjednoczonych we Francji
Amerykańscy drukarze
Amerykańscy elektrodynamicy
Amerykańscy filozofowie
Amerykańscy wolnomularze
Amerykańscy wynalazcy
Autodydakci
Członkowie Petersburskiej Akademii Nauk
Fizycy XVIII wieku
Elektrostatycy
Laureaci Medalu Copleya
Ludzie oświecenia
Ludzie upamiętnieni nazwami jednostek CGS
Ludzie upamiętnieni nazwami zjawisk psychologicznych
Ludzie urodzeni w Bostonie
Ludzie związani z Poissy
Osoby przedstawione na amerykańskich banknotach
Poczmistrze generalni Stanów Zjednoczonych
Sygnatariusze Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych
Sygnatariusze Konstytucji Stanów Zjednoczonych
Urodzeni w 1706
Wynalazcy systemów pisma
Zmarli w 1790
Polihistorzy
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Oksfordzkiego |
678 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bertolt%20Brecht | Bertolt Brecht | Bertolt Brecht, właśc. Eugen Berthold Friedrich Brecht (ur. 10 lutego 1898 w Augsburgu, zm. 14 sierpnia 1956 w Berlinie) – niemiecki pisarz, dramaturg, teoretyk teatru, inscenizator, poeta; w latach 1924–1926 dramaturg i reżyser w Berlinie, w latach 1933–1947 przebywał na emigracji, od 1947 mieszkał w Niemieckiej Republice Demokratycznej, założyciel Berliner Ensemble (1949).
Życiorys
Urodził się w rodzinie Bertholda Friedricha Brechta (1869–1939), pracownika, później dyrektora papierni i Sophie z domu Brezing (1871–1920) pobożnej protestantki. W sąsiednim domu mieszkali dziadkowie ze strony matki, którzy byli pietystami, a babka wywarła wpływ na kształtowanie się osobowości Bertolta, np. dzięki niej Brecht znał dobrze Biblię, co znalazło odzwierciedlenie w jego twórczości. W szkole w Augsburgu poznał Caspara Nehera, późniejszego scenografa, z którym współpracował przez całe życie.
W 1917 zapisał się na kurs medycyny, by uniknąć powołania na front toczącej się właśnie I wojny światowej. Został powołany do wojska jesienią 1918 r. i wrócił do Augsburga jako sanitariusz w klinice wojskowej, miesiąc przed zakończeniem wojny.
W listopadzie 1922 roku otrzymał prestiżową Nagrodę Kleista za swoje pierwsze trzy dramaty. Największe sukcesy odniósł w okresie Republiki Weimarskiej. W ramach kolektywu pisarskiego, który tworzyli m.in.: , , , , wyprodukował wiele sztuk dydaktycznych, skierowanych do mas robotniczych. Najsłynniejszym ich utworem jest Opera za trzy grosze do muzyki Kurta Weilla.
Emigracja
Dzień po spaleniu Reichstagu (28 lutego 1933), obawiając się prześladowań ze strony nazistów, Brecht udał się na emigrację – najpierw do Danii, potem Szwecji i Finlandii, następnie (w 1940) przejechał przez ZSRR transsyberyjską linią kolejową do Władywostoku. Ostatecznie zamieszkał w Stanach Zjednoczonych, w Santa Monica.
Komisja kongresowa do spraw działalności antyamerykańskiej wezwała go w październiku 1947 do stawienia się na przesłuchanie jako podejrzanego o działalność komunistyczną. 31 października 1947, po złożeniu zeznań, Brecht wyjechał do Europy. W utworzonej przez ZSRR w październiku 1949 NRD został w listopadzie 1949 mianowany dyrektorem nowo utworzonego teatru Berliner Ensemble.
Brecht zmarł na atak serca, mając lat 58. W swej ostatniej woli wydał polecenia, by w jego sercu umieścić sztylet, a ciało zamknąć w stalowej trumnie, by nie mogły dostać się do niego robaki. Został pochowany na Dorotheenfriedhof w Berlinie.
Życie prywatne
W 1916 poznał o trzy lata młodszą Paulę Banholzer, córkę augsburskich lekarzy – Anny i Karola Banholzerów. Rok później rozpoczął studia medyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Monachijskim. W 1919 Bertoltowi i Pauli urodził się syn Frank, który zginął w 1943 na froncie wschodnim. Bertolt i Paula nigdy nie wzięli ślubu. Pauli, którą Bertolt zwykł nazywać „kochaną małą złośnicą” (niem. „Liebste kleine Zornige”) albo „Bi” („Bittersweet”), zawdzięczamy wspomnienia o Brechcie (So viel wie eine Liebe: der unbekannte Brecht). W 1992 ukazały się listy Brechta do Pauli, w zbiorze zatytułowanym Liebste Bi: Briefe an Paula Banholzer. Wkrótce po narodzinach dziecka Brecht rozstał się z Paulą, a w 1922 wziął ślub z aktorką Marianne Zoff, z którą miał córkę Hannę (1923-2009), późniejszą znaną aktorkę. W 1929, po sześcioletnim romansie, poślubił Helene Weigel. Z tego związku pochodzą syn Stefan (1924-2003) i córka Barbara (ur. 1930).
Twórczość
Jego twórczość miała charakter buntowniczy, rewolucyjny; jest społecznie zaangażowana. Brecht najczęściej stawał w obronie robotników i pokrzywdzonych, przeciwko wojnom, atakował kapitalistów i filistrów. Jedną z głównych inspiracji światopoglądowych Brechta był marksizm, zmieszany z modernistyczną niechęcią do mieszczaństwa.
Jego sztuki poruszały problematykę społeczną, odnosiły się krytycznie wobec kapitalizmu i wojny, jak chociażby „Człowiek jak człowiek”. Pod koniec lat 20. zwrócił się całkowicie w kierunku propagandy (agit-prop), tworzył przedstawienia o charakterze dydaktycznym, pouczającym, które pokazywał robotnikom. Potem porzucił techniki nieco siermiężnego agit-prop na rzecz efektów obcości.
Największym sukcesem Brechta była Opera za trzy grosze (Die Dreigroschenoper), będąca modernizacją sztuki Opery żebraczej Gaya przeniesioną w realia robotnicze, która była największym hitem w Berlinie lat 20. XX w. i wywarła odświeżający wpływ na musical na całym świecie. Popularnym sloganem stał się jeden z jej refrenów brzmiący „najpierw żarcie, potem moralność” (Denn erst kommt das Fressen, und dann kommt die Moral).
Fascynację Brechta kolektywizmem widać w sztuce Człowiek jak człowiek (Mann ist Mann), w której żołnierza znikającego ze swojego oddziału zastępuje przypadkowy człowiek, stając się jego pełnoprawnym zamiennikiem. Refren „słońca nie obchodzi, na kogo padają jego promienie” wyrażał ukute przez Majakowskiego hasło kolektywizmu „jednostka zerem, jednostka bzdurą”.
Utwór Środek zaradczy (Die Massnahme, 1931) jest z kolei pochwałą rewolucyjnej bezwzględności oraz odrzucenia wszelkich zasad moralnych poza służbą „sprawie” (rewolucji komunistycznej). W sztuce mającej postać retrospektywnej rozprawy przed sądem rewolucyjnym trzech towarzyszy partyjnych uzasadnia, dlaczego podczas tajnej misji w Chinach musieli zabić czwartego, młodszego towarzysza. Zachowania „młodego towarzysza” podyktowane litością – pomoc kulisowi, ujęcie się za robotnikiem – szkodzą misji, więc są godne potępienia. Momentem krytycznym staje się sprzeciw „młodego towarzysza” wobec linii partii, która w tym przypadku oznaczała przyzwolenie na masakrę chińskich komunistów przez Czang Kaj-szeka na podstawie jego paktu ze Stalinem:
Po sprzeciwie „młodego towarzysza” pozostali trzej podejmują decyzję o jego likwidacji, zaś on sam przyznaje się do błędu:
Aktorka teatru Brechta i jego przyjaciółka po wyemigrowaniu z III Rzeszy przez Pragę do ZSRR została aresztowana przez NKWD podczas wielkiej czystki w 1936, skazana na dziesięć lat łagru. Zmarła w łagrze pod Orenburgiem 26 czerwca 1942. Brak jakiejkolwiek reakcji Brechta na los Neher wywołał krytyczne reakcje wśród niemieckiej emigracji antyfaszystowskiej.
Krytyk Herbert Lüthy tak skomentował ten wycinek twórczości Brechta:
Teatr epicki
Brecht był ceniony nie tylko za niekwestionowany talent pisarski, lecz także, a może przede wszystkim, za wykreowanie nowych metod przekazu teatralnego, mianowicie za stworzenie teatru epickiego i wykorzystanie tak zwanego efektu obcości (Verfremdungseffekt). Forma ta jest tym ważniejsza, że służy uwydatnieniu treści rewolucyjnej. U źródeł tej koncepcji leży twierdzenie Brechta, że żyjemy obecnie w epoce naukowej, czyli takiej, w której człowiek zdołał ujarzmić przyrodę, jednak nie zmienił nic w stosunkach społecznych.
Jednakże według niektórych komentatorów twórczości Brechta, używanie kategorii „teatru epickiego” dla określenia jego programu estetycznego jest nieuprawnione. Ich argumentacja skupia się przede wszystkim na zakwestionowaniu „epickości” szczególnego akcentowania roli intelektu w odbiorze przekazu teatralnego oraz efektu obcości, podstawowych wyróżników tego programu.
Poglądy
Brecht chciałby pobudzić społeczeństwo do postawy twórczej, o której pisze następująco: „Jest to postawa krytyczna. (...) polega ona (...) wobec społeczeństwa – na przewrocie społecznym”. Otóż w tradycyjnym teatrze spektakl urzekał widza iluzją; widz wczuwa się w postacie i bieg wydarzeń, co stępia jego zmysł krytyczny i czyni go biernym. Dla przedstawień niosących w sobie treści polityczne potrzebny był inny rodzaj teatru. Dlatego właśnie, by zmuszać publiczność do aktywności intelektualnej, Brecht postanowił wprowadzić dystans między widownią a sceną. W tym celu używa właśnie efektów obcości. Metody te stanowią o teatrze epickim, a służą metodzie dialektyki materialistycznej.
Ważniejsze dzieła
Dramaty
Wesele u drobnomieszczan (1919)
Baal (1918, 1919, 1926)
Człowiek jak człowiek (1926)
Opera za trzy grosze (1928)
Środek zaradczy (1931)
Karabiny pani Carrar (1937)
Strach i nędza III Rzeszy (1938)
Życie Galileusza (1938–1939)
Matka Courage i jej dzieci (1939)
Dobry człowiek z Seczuanu (1940)
Pan Puntila i jego sługa Matti (1940)
Kariera Artura Ui (1941)
Kaukaskie koło kredowe (1947)
Proza
Powieść za 3 grosze (1934)
Opowiadania z kalendarza (1949)
Interesy pana Juliusza Cezara (1957)
Poezja
Wiersze wybrane (1954)
Postylla domowa i inne wiersze (1988)
Eseje
Rozmowy uchodźców (1961)
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Katarzyna Szumlewicz: Bertolt Brecht – awangardowy klasyk na czasie
Pracę nad rolą Artura Ui wspomina Tadeusz Łomnicki
Absolwenci Uniwersytetu Ludwika i Maksymiliana w Monachium
Członkowie wschodnioniemieckiego PEN Clubu
Laureaci Międzynarodowej Stalinowskiej Nagrody Pokoju
Ludzie urodzeni w Augsburgu
Niemieccy dramaturdzy XX wieku
Niemieccy komuniści
Niemieccy libreciści operowi
Niemieccy poeci XX wieku
Niemieccy prozaicy XX wieku
Odznaczeni Nagrodą Państwową NRD
Pisarze niemieckojęzyczni
Pisarze związani z Augsburgiem
Pisarze związani z Berlinem
Pisarze związani z Monachium
Teoretycy teatru
Urodzeni w 1898
Zmarli w 1956
Wschodnioniemieccy pisarze |
679 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Blaise%20Pascal | Blaise Pascal | Blaise Pascal, wym. [], pol. Błażej Pascal (ur. 19 czerwca 1623 w Clermont-Ferrand, zm. 19 sierpnia 1662 w Paryżu) – francuski intelektualista: matematyk, fizyk, inżynier-wynalazca, filozof, teolog i literat.
Początkowo był przede wszystkim matematykiem, współtworzącym dwie nowe dyscypliny: geometrię rzutową i probabilistykę. Pionierskie prace Pascala, Fermata i Huygensa w tej drugiej dziedzinie wywarły niemały wpływ na rozwój nowożytnej ekonomii i innych nauk społecznych. Znany jest m.in. dzięki nazwie twierdzenia Pascala w geometrii płaskiej oraz trójkąta Pascala – francuski uczony opisał ten diagram prawdopodobnie jako pierwszy w Europie, niezależnie od matematyków chińskich i perskich poprzedzających go o stulecia.
W fizyce zajmował się głównie mechaniką płynów, zwłaszcza hydrostatyką, w której został upamiętniony nazwą prawa oraz jednostki ciśnienia w układzie SI (Pa). Sprecyzował pojęcia ciśnienia i próżni, uogólniając prace Torricellego. W swoich opracowaniach bronił metody naukowej.
Jako inżynier wynalazł strzykawkę, prasę hydrauliczną, rodzaj ruletki i skonstruował jeden z pierwszych kalkulatorów mechanicznych – sumator zwany pascaliną, jeszcze przed ławą liczącą Leibniza. Być może dzięki temu w latach 70. XX wieku Pascal został upamiętniony nazwą języka programowania.
W wieku 32 lat doznał mistycznego przeżycia. W jego następstwie porzucił nauki ścisłe, poświęcając się filozofii, teologii i pisarstwu. Z tego okresu życia Pascala pochodzą jego dwa najbardziej znane dzieła: Prowincjałki i Myśli (fr. Pensées). Opisał w nich m.in. zakład Pascala – argument za wiarą religijną, który nie broni wprost jej prawdziwości w klasycznym sensie. Jako teolog był przedstawicielem jansenizmu – surowej wariacji augustynizmu, bliskiej kalwinizmowi, potępionej potem przez Kościół katolicki. Pascal bywa określany jako fideista lub nawet irracjonalista – tak jak inni janseniści – a także jako prekursor egzystencjalizmu filozoficzno-literackiego powstałego w XIX i XX wieku.
Przez całe życie borykał się z problemami zdrowotnymi; zmarł w wieku 39 lat.
Młodość, edukacja i wynalazki
Urodzony w Clermont we Francji Blaise Pascal stracił matkę, Antoinette Begon, w wieku trzech lat. Jego ojciec Étienne Pascal (1588–1651), który również interesował się nauką i matematyką, był miejscowym sędzią oraz członkiem „noblesse de robe” („młodej szlachty”). Pascal miał dwie siostry, młodszą Jacqueline i starszą Gilberte.
Był niezwykle uzdolnionym dzieckiem, wyedukowanym przez ojca. Jego wczesne dzieła powstawały spontanicznie, lecz w istotny sposób przyczyniły się do rozwoju nauki.
W 1631, po śmierci żony, Étienne Pascal przeniósł się wraz z dziećmi do Paryża. Wkrótce po przybyciu zatrudnił Louise Delfault, pokojówkę, która z czasem stała się pełnoprawnym członkiem rodziny. Ojciec Pascala nigdy nie ożenił się ponownie, postanowił także samodzielnie kształcić swoje dzieci, spośród których wszystkie (a zwłaszcza sam Blaise) przejawiały ponadprzeciętne zdolności intelektualne. Młody Pascal już wtedy wykazywał nadzwyczajne uzdolnienia w zakresie matematyki i nauk przyrodniczych. W wieku jedenastu lat napisał pracę dotyczącą dźwięków wydawanych przez wibrujące ciała. Ojciec nie chcąc, by zainteresowania młodzieńca kolidowały z nauką łaciny i greki, zabronił mu zajmować się matematyką do czasu ukończenia przezeń piętnastego roku życia. Mimo wydanego zakazu, pewnego dnia Étienne zobaczył swego (dwunastoletniego już wtedy) syna zapisującego kawałkiem węgla na ścianie niezależny dowód twierdzenia, iż suma miar kątów wewnętrznych trójkąta równa się podwojonemu kątowi prostemu. Od tego czasu Pascalowi pozwolono studiować pisma Euklidesa, mógł także – co ważniejsze – przysłuchiwać się dyskusjom odbywającym się w celi zakonnej Marina Mersenne’a, które prowadzili najwybitniejsi matematycy i naukowcy Europy: Desargues, Gassendi, Mydorge, Roberval czy Kartezjusz.
Pascala szczególnie zainteresowały prace Desargues’a dotyczące krzywych stożkowych. Zainspirowany nimi szesnastoletni Blaise stworzył krótki traktat na temat tak zwanego „Tajemniczego Sześciokąta” – Essai pour les coniques („Esej o stożkach”), i przesłał tenże – jako swoje pierwsze poważne opracowanie z dziedziny matematyki – do Mersenne’a, do Paryża. Sformułowane tam prawo znane jest do dziś pod nazwą twierdzenia Pascala; pokrótce można je przedstawić następująco:
Dany jest stożek.
Dana jest prosta płaszczyzna przecinająca stożek na dwie części.
Krzywa powstała wskutek przecięcia stożka będzie miała kształt elipsy bądź jej fragmentu (w szczególnym przypadku będzie to okrąg).
Wpisz w elipsę dowolny sześciokąt. Nie musi on być regularny, a jego boki mogą się przecinać.
Przedłuż przeciwległe boki (w sześciokącie ABCDEF: AB i DE, BC i EF, CD i AF) do momentu ich przecięcia.
Trzy punkty przecięcia przedłużeń boków zawsze będą współliniowe (będą leżały na jednej prostej).
Praca Pascala była do tego stopnia dojrzała i skomplikowana, że Kartezjusz, któremu pokazano rękopis, nie chciał uwierzyć, iż nie jest ona dziełem Étienne’a, a właśnie jego syna. Gdy Mersenne zapewnił go, że autorem jest młody Blaise, Descartes skomentował to słowami: „Nie wydaje mi się dziwne, że zaproponował lepsze opracowania dotyczące stożka niż starożytni”, po czym dodał: „można jednak poruszyć związane z tym tematem kwestie, które nigdy nie przyszłyby na myśl szesnastoletniemu dziecku.”
W ówczesnej Francji urzędy i stanowiska mogły być (i były) przedmiotem handlu. W 1631 Étienne sprzedał swoją pozycję drugiego prezydenta Cour des Aides za sumę 65 665 liwrów. Pieniądze te zainwestował w obligacje rządowe, co gwarantowało całkiem przyzwoite dochody oraz pozwoliło rodzinie Pascalów przeprowadzić się do Paryża i wieść tam komfortowe życie. W roku 1638 Richelieu, pilnie poszukujący funduszy na prowadzenie wojny trzydziestoletniej, zalegał jednak z wypłatą odsetek, wskutek czego wartość majątku Pascalów spadła gwałtownie z niecałych 66 tysięcy do około 7300 liwrów.
Z powodu sprzeciwu wobec polityki fiskalnej kardynała, Étienne, tak jak wielu innych paryżan, został zmuszony do opuszczenia stolicy i pozostawienia trójki swoich dzieci pod opieką sąsiadki, Madame Sainctot – damy okrytej nie najlepszą sławą, na której salonach gościły jednak największe osobistości ówczesnej Francji. Wystarczyło, że gra Jacqueline w dziecięcym przedstawieniu przyciągnęła uwagę Richelieu, aby Étienne powrócił do miasta, został przeproszony i zyskał łaskę kardynała. Znajomość ta przyniosła mu w 1639 roku posadę królewskiego komisarza podatków w mieście Rouen, w którym ze względu na ciągłe podwyżki podatków zapanował fiskalny chaos.
W 1642 roku, pragnąc ułatwić ojcu niekończące się, wyczerpujące kalkulacje wpływów i należności, osiemnastoletni już Pascal zbudował maszynę obliczeniową zdolną do wykonywania działań dodawania i odejmowania, nazwaną później kalkulatorem Pascala albo Pascaliną. Mimo że konstrukcja stanowiła istotny etap rozwoju inżynierii komputerowej, nigdy nie osiągnęła sukcesu komercyjnego. Z powodu nazbyt wygórowanej ceny Pascalina pozostała co najwyżej ciekawostką, symbolem statusu społecznego najbogatszych Francuzów. Przez najbliższą dekadę Pascal usiłował jednak ulepszyć swój projekt, konstruując łącznie pięćdziesiąt maszyn; dwie z nich znajdują się dziś na wystawach w Zwingerze w Dreźnie oraz w paryskim Muzeum Sztuk i Rzemiosł.
Dokonania na polu matematyki
Kontynuując wspaniałe osiągnięcia wieku młodzieńczego, w dorosłym życiu Pascal nadal rozwijał swoje koncepcje matematyczne. W roku 1653 napisał „Traktat o trójkącie arytmetycznym” (Traité du triangle arithmétique), w którym zawarł koncepcję użytecznego tabelarycznego zestawienia współczynników dwumiennych, nazwanego potem na jego cześć trójkątem Pascala. W 1654, zainspirowany rozważaniami swego znajomego, Chevaliera de Méré, wymieniał z Fermatem listy na temat teorii gier hazardowych. Współpraca matematyków zaowocowała powstaniem matematycznej teorii prawdopodobieństwa. Analizowany problem dotyczył sytuacji, w której jeden z graczy chce zakończyć grę wcześniej oraz opierając się na bieżącym stanie gry i wynikających zeń szansach na wygraną, doprowadzić do sprawiedliwego podziału stawki; dyskusje te zaowocowały pojęciem wartości oczekiwanej. Później, w Myślach, Pascal sformułował probabilistyczny argument na rzecz wiary w Boga i cnotliwego życia (znany dziś jako zakład Pascala). Osiągnięcia Pascala i Fermata w dziedzinie teorii prawdopodobieństwa stanowiły podstawę dla późniejszego stworzenia rachunku różniczkowego i całkowego przez Leibniza.
Po religijnym objawieniu jakiego doświadczył w 1654, porzucił swoje rozważania matematyczne. Jednakże po bezsennej nocy w 1658 roku postanowił anonimowo ustanowić nagrodę za rozwiązanie problemu kwadratury cykloidy. Swoje koncepcje zaproponowali m.in. John Wallis, Christiaan Huygens i Christopher Wren, a także sam Pascal – pod przybranym nazwiskiem Amos Dettonville. Ostateczne ogłoszenie przezeń zwycięzcą siebie samego wywołało w środowisku naukowym liczne kontrowersje oraz ożywione dyskusje.
Filozofia matematyki
W dziedzinie filozofii matematyki największe osiągnięcie Pascala stanowi praca „O Duchu Geometrii” (De l'Esprit géométrique), będąca właściwie wstępem do podręcznika geometrii napisanego dla jednej ze słynnych „Szkółek Port-Royal” (Les Petites-Ecoles de Port-Royal). Dzieło to, dotyczące kwestii dociekania prawd, opublikowane zostało dopiero ponad sto lat po śmierci autora. Pascal twierdził w nim, że idealną metodą byłoby opieranie nowych wniosków na prawidłach już ugruntowanych; z drugiej jednak strony prawidła takie wymagałyby oparcia w innych, bardziej elementarnych, te zaś w kolejnych, w efekcie czego ustalenie pierwotnych zasad okazuje się niemożliwe. Za najlepszą metodę z możliwych uznał tę stosowaną w geometrii, gdzie z pewnych przyjętych aksjomatów rozwija się kolejne prawa i twierdzenia; niemożliwością jest jednak sprawdzenie prawdziwości samych aksjomatów.
We wspomnianym dziele Pascal rozwinął również teorię definicji. Rozróżniał definicje dokładnie sprecyzowane przez ich autora oraz takie, które są powszechnie przyjmowane w codziennym użyciu ze względu na stosunkowo oczywistą relację z przedmiotem; ten drugi typ definicji charakterystyczny jest dla filozofii esencjalizmu. Pascal za użyteczne dla nauk ścisłych uznał jedynie definicje pierwszego typu, twierdząc, że nauki te powinny w swej metodzie przyjąć zasady formalizmu sformułowane przez Kartezjusza.
W traktacie „O sztuce perswazji” (De l'Art de persuader) przyjrzał się uważnie geometrycznej metodzie aksjomatycznej, przede wszystkim zaś postawił pytanie o to, na jakiej podstawie ludzie przekonani są o słuszności przyjmowanych aksjomatów. Uznawał pogląd Montaigne'a, który twierdził, że uzyskanie takiej pewności na drodze ludzkiego poznania jest niemożliwe. Ostatecznie przyjął, że pryncypia te mogą być osiągnięte wyłącznie intuicyjnie, podkreślając przy tym konieczność odwołania się do Boga w ich poszukiwaniu.
Fizyka
Rozważania Pascala w zakresie hydrodynamiki i hydrostatyki koncentrowały się na kwestii zasad rządzących płynami hydraulicznymi. Wśród jego wynalazków znalazły się strzykawka i prasa hydrauliczna (wykorzystująca ciśnienie hydrostatyczne do zwielokrotniania siły), w roku 1646 zainteresował się natomiast eksperymentami z barometrem przeprowadzonymi przez Torricellego. Wykonawszy replikę wynalezionego przez Włocha urządzenia, złożonego z wypełnionej rtęcią, jednostronnie zamkniętej rurki postawionej do góry dnem w misce pełnej tego metalu, Pascal zapytał, jaka siła utrzymywała nieco rtęci w rurce oraz co wypełniało przestrzeń pomiędzy szczytem słupa rtęci a zamkniętym końcem naczynia. W tamtym czasie popularny pogląd naukowy głosił, że zamiast próżni powinna się tam znajdować jakaś niewidzialna materia. Przekonanie takie wynikało z nauk Arystotelesa, który uważał, że substancja jest w wiecznym ruchu, a substancja będąca w ruchu musi być przez coś/kogoś poruszana. Wobec tego, dla naukowców wyznających teorię greckiego filozofa, próżnia była niemożliwością, czego dowodzić miało następujące rozumowanie:
Światło przechodziło przez tak zwaną „próżnię” w rurce.
Według Arystotelesa wszystko jest w ruchu, i musi być przez coś poruszane.
Wobec tego, skoro coś musi pozwalać światłu na poruszanie się w rurce, niemożliwym jest, aby miało nie być tam niczego; istnienie próżni jest niemożliwe.
Pascal kontynuował doświadczenia z barometrem i w 1647 roku napisał pracę „Nowe eksperymenty z próżnią” (Experiences nouvelles touchant le vide), w której, poza opisem współzależności między ciśnieniem powietrza a poziomem słupa określonych cieczy, podał dowody świadczące o obecności próżni w rurce barometru.
19 września 1648 roku, po wielu miesiącach nakłaniania, Florin Périer, szwagier Pascala, przystąpił ostatecznie do realizacji doświadczenia o kluczowym znaczeniu dla teorii Pascala. W swojej relacji Périer pisze:
"W ostatnią sobotę pogoda była niepewna... [ale] około piątej rano... Puy de Dôme był widoczny... więc postanowiłem spróbować. Kilka ważnych osobistości miasta Clermont poprosiło mnie wcześniej o informację w razie podjęcia przeze mnie wyprawy... Wspaniale było mieć ich za towarzyszy podczas wykonywania tego eksperymentu... [...] O godzinie ósmej spotkaliśmy się w ogrodach Ojców Minimitów, które są położone w najniższym punkcie miasta... Najpierw wlałem szesnaście funtów rtęci... do naczynia... po czym wziąłem kilka szklanych rurek... każda długa na cztery stopy, hermetycznie zamknięta na jednym końcu i otwarta na drugim... i umieściłem je w naczyniu z rtęcią... Słup rtęci wznosił się do wysokości 26 cali i 3½ linii ponad poziom rtęci w naczyniu... Stojąc w tym samym miejscu, powtórzyłem eksperyment jeszcze dwukrotnie... za każdym razem otrzymany wynik był taki sam... [...] Przymocowałem jedną z rurek do naczynia oraz oznaczyłem wysokość rtęci i... poprosiłem Ojca Chastin, jednego z Minimitów..., by obserwował, czy w ciągu dnia zajdą jakieś zmiany... Wziąwszy inną rurkę i porcję rtęci... wspiąłem się na szczyt Puy de Dôme, około 500 sążni powyżej klasztoru, gdzie eksperyment... wykazał, że słupek rtęci osiąga tu jedynie 23 cale i 2 linie... Ostrożnie powtórzyłem doświadczenie pięć razy... za każdym razem w innym miejscu szczytu... wysokość rtęci była taka sama... w każdym przypadku...”
Pascal powtórzył doświadczenie w Paryżu, wnosząc barometr na szczyt dzwonnicy kościoła Saint-Jacques-de-la-Boucherie, na wysokość około pięćdziesięciu metrów. Poziom rtęci spadł o dwie linie. Zarówno takie, jak i inne, pomniejsze eksperymenty przeprowadzane przez Pascala doprowadziły do ustalenia zasad działania i opracowania skali barometru.
Odpierając zarzuty zwolenników koncepcji „niewidzialnej materii” mającej wypełniać próżnię, Pascal sformułował jedno z głównych siedemnastowiecznych twierdzeń opisujących metodę naukową. W swej odpowiedzi do Etienne'a Noela pisze: „Aby pokazać, że hipoteza jest oczywista, nie wystarczy, że wynikają zeń wszystkie powiązane zjawiska; zamiast tego, jeśli prowadzi do czegoś sprzecznego z choćby jednym obserwowanym faktem, wystarczy to do stwierdzenia jej fałszywości.” Jego konsekwentne obstawanie przy koncepcji istnienia próżni doprowadziło go do konfliktów z różnymi znaczącymi naukowcami, m.in. Kartezjuszem.
Dorosłe życie, religia, filozofia i literatura
Nawrócenie
Z biograficznego punktu widzenia, na nawrócenie Pascala największy wpływ miały dwie główne przyczyny: jego choroba oraz jansenizm. Od osiemnastego roku życia cierpiał on na bolesną chorobę nerwową, po ataku której w roku 1647 musiał przez pewien czas poruszać się o kulach. Bolała go głowa, piekły wnętrzności, a ręce i nogi wiecznie były zimne; pobudzenie w nich krążenia wymagało uciążliwych czynności, takich jak noszenie skarpet nasączonych brandy. Chęć uzyskania lepszej opieki zdrowotnej była jednym z motywów przeprowadzki Pascala wraz z siostrą Jacqueline do Paryża. Mimo że jego zdrowie uległo tam poprawie, jego układ nerwowy został trwale uszkodzony przez lata trwania dolegliwości. Od tamtej pory Pascal popadł w pogłębiającą się hipochondrię, która wpłynęła zarówno na jego charakter, jak i na późniejszą filozofię; stał się nerwowy, skłonny do wybuchów irytacji, miewał zmienny nastrój i rzadko się uśmiechał.
Zimą roku 1646 58-letni ojciec Pascala złamał biodro, poślizgnąwszy się na oblodzonej ulicy w Rouen. Biorąc pod uwagę wiek mężczyzny i poziom wiedzy medycznej w XVII wieku, złamanie takie mogło stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia; szczęśliwie w owym okresie w Rouen mieszkało dwóch lekarzy francuskich, Deslandes i de La Bouteillerie. Pascal senior „nie dopuszczał do siebie nikogo poza tymi mężczyznami. Była to dobra decyzja, przeżył bowiem i znów mógł chodzić.”. Jakkolwiek, podczas trzech miesięcy leczenia i rehabilitacji La Bouteillerie i Deslandes zostali stałymi gośćmi w domostwie rodziny Pascalów.
Obaj mężczyźni byli zwolennikami Jeana Guilleberta, orędownika odłamu chrześcijaństwa zwanego jansenizmem. Ta wciąż stosunkowo niewielka grupa, wyznająca rygorystyczną wersję augustynizmu i potępiona przez Kościół, zdobywała wówczas popularność we Francji. Blaise często rozmawiał z lekarzami, i do czasu wyzdrowienia ojca zdążył pożyczyć od nich kilka prac dotyczących jansenizmu. W tym okresie doświadczył on swego „pierwszego nawrócenia”, w związku z którym zaczął zajmować się przez pewien czas pisaniem traktatów teologicznych.
Wkrótce początkowe zaangażowanie Pascala przeminęło, on sam zaś przeżył wówczas (1648-1654) kilka lat „okresu światowego”, jak sam to później określał. Jego ojciec zmarł w roku 1651, pozostawiając swój dobytek w spadku Blaise'owi i Jacqueline, rozporządzać nim miał jednak syn. Po tym wydarzeniu dziewczyna oświadczyła, iż pragnie zostać postulantką w jansenistycznym klasztorze Port-Royal, co niezwykle zasmuciło Blaise’a, potrzebował on bowiem opieki siostry ze względu na chroniczne problemy zdrowotne."Nagle w domu Pascalów rozpoczęła się wojna. Blaise błagał Jacqueline o pozostanie w domu, ona jednak była niewzruszona. W końcu rozkazał jej, by została, to jednak również nie wywarło oczekiwanego skutku. Sednem tej sprawy był lęk Blaise’a przed utratą części spadku należącej do siostry. Gdyby Jacqueline została przyjęta do Port-Royal, zabrałaby pieniądze ze sobą. [Jednak] nic nie zmieniłoby jej decyzji.”
Zgoda między rodzeństwem została zawarta w październiku roku 1651. W zamian za coroczną pensję zdrowotną Jacqueline przekazała swoją część spadku bratu; Gilberte już wcześniej otrzymała swój udział w spadku w postaci posagu. Jacqueline przeniosła się do Port-Royal na początku stycznia 1652. Tego dnia, wedle słów Gilberte opisującej swego brata, „[Blaise] powrócił do siebie smutny ignorując Jacqueline, która oczekiwała go w małym konwersatorium.”. Na początku czerwca 1653, po długich naleganiach ze strony siostry, Pascal oficjalnie przekazał jej część spadku na rzecz Port-Royal, który wówczas już „zaczął pachnieć mu sektą”. Po utracie dwóch trzecich majątku swego ojca, 29-letniemu Pascalowi w oczy zajrzało widmo biedy.
Przez pewien okres od tamtego czasu prowadził życie kawalerskie; podczas pobytu w Auvergne poddał się wdziękowi pewnej kobiety, którą określał jako „Safonę wsi”. W tym okresie napisał „Rozmowy o pasjach miłości” (Discours sur les passions de l'amour) i najwyraźniej rozważał zawarcie małżeństwa (określonego później przezeń jako „najniższy status życiowy dozwolony chrześcijaninowi”). Jacqueline potępiła jego frywolność i modliła się o poprawę obyczajów brata. Podczas wizyt w Port-Royal Pascal okazywał wyraźną pogardę wobec spraw tego świata, jednak również kwestie religii nie pociągały go szczególnie.
Bliskość śmierci
W listopadzie 1654 roku Pascal stał się prawdopodobnie jednym z uczestników wypadku na moście Neuilly-sur-Seine, gdzie konie prowadzące karetę przeskoczyły barierę, niemalże pociągając za sobą do rzeki pojazd. Szczęśliwie wodze pękły i kareta zawisła na krawędzi mostu, pozwalając pasażerom na wyjście z niebezpiecznej sytuacji bez szwanku. Wrażliwy filozof, przerażony bliskością śmierci, zemdlał i przez pewien czas pozbawiony był świadomości. Piętnaście dni później, 23 listopada pomiędzy 10:30 a 12:30 w nocy doświadczył wizji religijnej, której treść natychmiast zapisał w krótkiej notatce, zaczynającej się słowami: „Ogień. Bóg Abrahama, Bóg Izaaka, Bóg Jakuba, a nie filozofów i uczonych...” i zakończonej cytatem z Księgi Psalmów 119:16: „Nie zapomnę mów twoich. Amen”. Po przeżyciu tym ostrożnie wszył notkę, znaną dziś jako Pamiątka, w swój płaszcz i zawsze przekładał ją do ubrania, które aktualnie miał na sobie; po jego śmierci została ona przypadkiem odnaleziona przez jednego ze służących. Niektórzy biografowie Pascala kwestionują jednak tezę, jakoby historia z karetą miała doprowadzić go do objawienia opisanego w Pamiątce.
Jakkolwiek było – jego wiara i oddanie dla religii odżyły, wskutek czego w styczniu 1655 roku zdecydował się na dwutygodniowy pobyt w starszym z dwóch klasztorów Port-Royal w celu odnowy duchowej i uporządkowania kwestii religijnych. Wtedy też – niedługo po nawróceniu – zaczął pisać swe listy w duchu jansenizmu, zebrane potem i wydane pod nazwą Prowincjałek.
Prowincjałki
W latach 1656–1657 Pascal opublikował swą słynną krytykę kazuistyki, oficjalnej metody etycznej Kościoła katolickiego stosowanej zwłaszcza przez członków zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuitów), m.in. Antonio Escobara. Ukazał technikę ową jako rzekomy przykład usprawiedliwiania niemoralnego postępowania przy pomocy skomplikowanych wywodów. Posłużył się przy tym przemyślną formą wypowiedzi: Prowincjałki są zbiorem listów napisanych rzekomo przez pewnego paryżanina do przyjaciela z prowincji w celu przybliżenia temu kwestii moralno-teologicznych, jakie zajmowały ówczesnych mieszkańców stolicy. Łącząc żarliwość konwertyty z ogładą i poczuciem humoru człowieka światowego, Pascal osiągnął mocny efekt psychologiczny.
Serię 18 listów wydał on (pod pseudonimem Louis de Montalte) w ciągu niewiele ponad roku; spotkała się ona z krytyką ze strony zarówno Kościoła, jak i Ludwika XIV, który w roku 1660 nakazał spalenie Prowincjałek. W 1661 doprowadzono do potępienia i zamknięcia opactwa Port-Royal, osoby zaś związane z tym ośrodkiem zmuszone zostały do podpisania wydanej pięć lat wcześniej bulli papieskiej potępiającej nauki Janseniusza jako heretyckie. Niektóre argumenty Pascala okazały się jednak przemawiać do papieża Aleksandra VII, który pomimo dezaprobaty dla poglądów jansenistów potępił również i laksyzm (1665–1666). Równocześnie został jednak potępiony wyznawany przez Pascala tucjoryzm, stanowiący drugą skrajność etyczną.
Pomijając religijny aspekt Prowincjałek, dzieło to zyskało duże uznanie ze względu na swój poziom literacki. Zręczne użycie humoru, kpiny i brutalnej momentami satyry umożliwiło serii listów zdobycie popularności wśród szerokich kręgów społeczeństwa, a także inspirowało późniejszych pisarzy francuskich, takich jak Wolter czy Jan Jakub Rousseau.
Cud
Podczas tymczasowego pobytu Pascala w Paryżu, w czasie którego nadzorował on wydawanie ostatniego ze swoich listów, w kaplicy Port-Royal miało miejsce wydarzenie mające jeszcze bardziej pogłębić jego uczucia religijne i utwierdzić go w wierze. Jego 10-letnia siostrzenica, Marguerite Périer, cierpiała z powodu bolesnej przetoki łzowej (fistula lacrymalis), wywołującej okropnie wyglądające ropotoki z nosa i oczu; lekarze uważali przypadek za beznadziejny i nie dawali dziewczynce szans na wyzdrowienie. Jednak 24 marca 1657 roku do klasztoru przybył pewien mężczyzna, przynosząc ze sobą cierń, który uważany był za fragment korony cierniowej Jezusa. Podczas uroczystej ceremonii, której towarzyszyło wspólne śpiewanie psalmów, zakonnice złożyły cierń na ołtarzu i po kolei podchodziły doń, aby go ucałować. Jedna z nich, zauważywszy pośród zgromadzenia Marguerite, wzięła relikwię i dotknęła nią chorego miejsca na twarzy dziewczęcia. Jak informują źródła, tego wieczoru ból dręczący siostrzenicę Pascala ustał, jej matka zaś z zaskoczeniem stwierdziła, że po przetoce nie pozostał żaden ślad; wezwany lekarz potwierdził, że ropienie i opuchlizna ustały. Zaskoczony nagłym wyzdrowieniem dziewczynki rozpuścił wieść o cudownym uzdrowieniu, zaś siedmiu lekarzy znających jej wcześniejszy stan zdrowia pisemnie potwierdziło cudowność niniejszego zdarzenia. Do podobnych wniosków doszli zresztą wezwani w celu zbadania sprawy urzędnicy diecezjalni, którzy zezwolili na odcelebrowanie w Port-Royal mszy Te Deum. Tłumy wiernych zjawiły się, by ujrzeć i ucałować słynny cierń, którego cudowność została uznana przez cały katolicki Paryż; później cudu tego używali zarówno janseniści, jak i katolicy w charakterze argumentu w sporach o kwestie wiary. W 1728 papież Benedykt XIII odwołał się do owego zdarzenia, dowodząc, iż epoka cudów jeszcze nie przeminęła.
Na pamiątkę cudu Pascal wykonał dla siebie emblemat, ukazujący oko otoczone koroną cierniową z inskrypcją Scio cui credidi („Wiem, komu zawierzyłem”). Jego wiara uległa umocnieniu, co przywiodło go do stworzenia jego ostatniego, niedokończonego dzieła, słynnych Myśli.
Myśli
Najbardziej wpływowe dzieło teologiczne Pascala, już po śmierci autora opatrzone tytułem „Myśli” (Pensées), nigdy nie zostało przez niego ukończone. Oryginalnie zatytułowane „Apologia religii chrześcijańskiej” (Apologie de la religion Chrétienne), w zamyśle stanowić miało jednolitą i kompletną analizę i obronę chrześcijaństwa. Wśród rzeczy osobistych zmarłego odnaleziono liczne skrawki papieru zapisane pojedynczymi myślami, ułożone w roboczym, acz sensownym porządku. Pierwsze zbiorcze wydanie tych notatek ukazało się drukiem w roku 1670, pod nazwą „P. Pascala myśli o religii oraz kilku innych zagadnieniach” (Pensées de M. Pascal sur la religion, et sur quelques autres sujets) i wkrótce zdobyło znaczne uznanie czytelników, stając się klasyczną pozycją literatury francuskiej. Jedną z głównych technik retorycznych, jakie zastosował Pascal, było użycie filozofii sceptycznej – uosabianej tu przez Montaigne'a i Epikteta – dla doprowadzenia odbiorcy do punktu takiego zdezorientowania i desperacji, że skłonny byłby on całkowicie zaufać Bogu i pewności, jaką daje religia. Podejście takie znalazło krytyków w osobach m.in. Pierre’a Nicole, Antoine’a Arnaulda i innych uczonych z Port-Royal, sądzących, że fragmentaryczne myśli i spostrzeżenia mogą – zamiast do pobożności – prowadzić raczej do przyjęcia postawy sceptycznej. Część „niewygodnych” myśli w związku z tym usunięto w redakcji, inne zaś zmodyfikowano tak, by uniknąć wrogich reakcji ze strony króla lub Kościoła – po zakończeniu okresu prześladowań mieszkańcy klasztoru pragnęli uniknąć odnowienia dawnego sporu. Pełnego, oryginalnego wydania „Myśli” doczekały się dopiero w XIX stuleciu.
Myśli są współcześnie uważane za wybitne dzieło i kamień milowy francuskiej prozy. O pewnym fragmencie (myśl 72.) Sainte-Beuve wypowiedział się jako o najznakomitszych stronach zapisanych po francusku, natomiast Will Durant w swoim 11-tomowym dziele Historia cywilizacji wyraził podziw dla Myśli jako najbardziej elokwentnej książki w historii prozy francuskiej. W swoim opus magnum Pascal podjął kilka antynomicznych zagadnień filozofii: nieskończoność i nicość, wiara i rozum, duch i materia, śmierć i życie, sens i próżność, a jedynymi konkluzjami, jakie stąd wywiódł, były pokora, niewiedza i łaska. Te ostatnie sprowadził do swojego argumentu religijnego, znanego powszechnie jako zakład Pascala.
Ostatnie dokonania i śmierć
T.S. Eliot pisał o Pascalu jako „światowcu wśród ascetów, ascecie wśród światowców”; jego ascetyczny styl życia wynikał z przekonania, że cierpienie jest dla człowieka czymś naturalnym, a wręcz koniecznym. W 1659 roku Pascal, zawsze dość chorowity, rozchorował się tym razem poważnie, często jednak pod koniec swego życia odmawiał pomocy lekarskiej, twierdząc, że „choroba jest naturalnym stanem chrześcijanina”.
W 1661 Ludwik XIV zawiesił działalność jansenistów w Port-Royal, w odpowiedzi na co Pascal napisał jedno ze swych ostatnich dzieł, „Nakaz Podpisania Formularza” (Écrit sur la signature du formulaire). W tym samym roku zmarła jego siostra Jacqueline, co ostatecznie skłoniło go do porzucenia polemik na temat jansenizmu. Ostatnim znaczącym osiągnięciem uczonego było stworzenie w roku 1662 prawdopodobnie pierwszej na świecie linii komunikacyjnej, dzięki której pasażerowie mogli podróżować po Paryżu w omnibusie (carrosses à cinq sols).
W tym samym roku jego choroba wzmogła się. Świadomy swego słabego zdrowia, prosił o przeniesienie do szpitala dla nieuleczalnie chorych; lekarze uznali jednak, że jego stan jest zbyt niestabilny, aby można było go przenieść w inne miejsce. 18 sierpnia 1662 roku, w Paryżu, Blaise dostał drgawek i otrzymał ostatnie namaszczenie. Zmarł następnego dnia rano, wyrzekłszy swe ostatnie słowa: „niech Bóg nigdy mnie nie opuści”. Został pochowany na cmentarzu Saint-Étienne-du-Mont.
Wykonana po jego śmierci autopsja ujawniła poważne problemy żołądkowe i uszkodzenia innych organów jamy brzusznej, a także mózgu; mimo to ostateczna przyczyna jego kłopotów ze zdrowiem nie została precyzyjnie ustalona. Podejrzenia skupiają się wokół gruźlicy i raka żołądka (lub obu naraz), zaś częste bóle głowy kojarzone są z uszkodzeniami mózgu.
Dorobek
W uznaniu dokonań naukowych nazwę Pascal nadano jednostce ciśnienia układu SI (pisanej małą literą), językowi programowania oraz prawu Pascala (ważnej zasady w aerostatyce i hydrostatyce). Nazwisko uczonego pojawia się również, jak wyżej wspomniano, w trójkącie Pascala i zakładzie Pascala.
Praca Pascala nad teorią prawdopodobieństwa była jego najbardziej znaczącym wkładem w rozwój matematyki. Pierwotnie dotyczyła hazardu, obecnie jest niezwykle istotna w ekonomii, szczególnie w matematyce ubezpieczeniowej. John Ross napisał, „Teoria prawdopodobieństwa i odkrycia jej towarzyszące odmieniły sposób postrzegania niepewności, ryzyka, podejmowania decyzji oraz indywidualną i zbiorową zdolność wpływania na bieg przyszłych wydarzeń”. Należy jednak pamiętać, że Pascal i Fermat, mimo iż wnieśli istotny wkład do wczesnych prac nad teorią prawdopodobieństwa, nie zgłębili jej dostatecznie szczegółowo. Christiaan Huygens, który prowadził badania z Pascalem i Fermatem, napisał pierwszą książkę poruszającą tę tematykę. W późniejszym czasie badania te prowadzili Abraham de Moivre i Pierre Simon de Laplace.
W literaturze Pascal jest traktowany jako jeden z najważniejszych autorów francuskiego klasycyzmu i uważany do dzisiaj za jednego z najwybitniejszych prozaików francuskich. Jego sposób posługiwania się satyrą i humorem był obiektem licznych polemik. Zbiór jego prac literackich jest dobrze znany jego wielkiemu przeciwnikowi racjonaliście Kartezjuszowi i przyczynił się do twierdzenia, że główne założenia filozofii empiryzmu były niewystarczające dla określenia prawd fundamentalnych.
Inne
We Francji odbywa się coroczny, prestiżowy konkurs, który ma za zadanie pomoc wybitnym naukowcom w ich badaniach w Île-de-France. Jego nazwa pochodzi od nazwiska Pascala (Chaires Internationales de Recherche Blaise Pascal).
W Kanadzie co roku odbywa się matematyczny konkurs nazwany na cześć naukowca. Konkurs Pascala (Concours Pascal) jest otwarty dla wszystkich uczniów z Kanady, którzy nie przekroczyli czternastego roku życia i są co najwyżej w dziewiątej klasie.
Dyskusja na temat postaci Pascala została poruszona w filmie Moja noc u Maud francuskiego reżysera Érica Rohmera.
Roberto Rossellini wyreżyserował film biograficzny Blaise Pascal, który po raz pierwszy wyemitowano w 1971 roku. W rolę Pascala wcielił się Pierre Arditi.
Pascal był tematem pierwszej edycji filmu dokumentalnego BBC 2, „The Sea of Faith”, prezentowanego przez Dona Cupitta.
Austriacki pisarz Thomas Bernhard wielokrotnie odnosił się do Pascala w swoich dziełach.
Prace naukowe
Pascal przeprowadził doświadczenie, które udowodniło, że ciśnienie cieczy lub gazów jest takie samo w każdym miejscu. Doświadczenie polegało na ustawieniu szczelnej beczki przy budynku, na drugim piętrze ustawiano cienką rurkę prowadzącą do beczki. W rurkę nalano wodę i kiedy było już dużo wody w rurce, beczka zaczęła przeciekać. Pascal wynalazł teoretycznie prasę hydrauliczną.
Blaise Pascal wymyślił tzw. Pascalinę, pierwszą maszynę liczącą, która potrafiła dodawać. Zbudował ją dla swojego ojca, który był poborcą podatkowym. Ponadto sformułował prawo nazwane jego nazwiskiem dotyczące ciśnienia w cieczach. Stąd jednostka ciśnienia w układzie SI nosi nazwę paskal (Pa). Do matematyki wprowadził obiekty nazwane potem ślimakiem Pascala i trójkątem Pascala. Ustanowił w Paryżu w 1662 roku 5 pierwszych linii komunikacji miejskiej, po której kursował omnibus (karoce za 5 soldów) według stałych rozkładów oraz wynalazł nowoczesną ruletkę.
Wybrane prace
Essai pour les coniques (1639)
Experiences nouvelles touchant le vide (1647)
Traité du triangle arithmétique (1653)
Prowincjałki (1656–1657)
De l'Esprit géométrique (1657 lub 1658)
Écrit sur la signature du formulaire (1661)
Myśli (nieukończone, wydane pośmiertnie)
Zobacz też
Carrosses à cinq sols
Université Blaise-Pascal w Clermont-Ferrand
Zakład Pascala
Przypisy
Bibliografia
Leszek Kołakowski: Bóg nam nic nie jest dłużny. Krótka uwaga o religii Pascala i duchu jansenizmu. Kraków 1994.
Jacques Attali: Pascal, Librairie Arthème Fayard, 2000 (pol. wyd. tłum. J.Kierul, PIW 2004. ).
Broome, JH.: Pascal.
Davidson, Hugh M.: Blaise Pascal. Boston: Twayne Publishers, 1983.
Farrell, John: „Pascal and Power”. Chapter seven of Paranoia and Modernity: Cervantes to Rousseau (Cornell UP, 2006).
Goldmann, Lucien: The hidden God; a study of tragic vision in the Pensees of Pascal and the tragedies of Racine (original ed. 1955, Trans. Philip Thody. London: Routledge, 1964)
Miel, Jan: Pascal and Theology. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1969.
Encyclopedia of Philosophy, 1967 edition, s.v. "Pascal, Blaise."
Pascal, Blaise: Oeuvres complètes. Paris: Seuil, 1960.
Pascal, Blaise: Oeuvres complètes. Jean Mesnard, ed. 4 vols have appeared. Paris: Desclée-Brouwer, 1964
Linki zewnętrzne
Polskojęzyczne
Góra Karmel – pisma Pascala w oryginale i przekładach angielskich
Dzieła Blaise’a Pascala w bibliotece Polona
Obcojęzyczne
[dostęp 2021-07-12].
Philippe Sollers Le temps de Pascal „L'infini”, N°70, 2000
Francuscy matematycy XVII wieku
Francuscy geometrzy
Francuscy probabiliści
Francuscy fizycy XVII wieku
Francuscy fizycy mechaniczni
Mechanicy płynów
Francuscy filozofowie XVII wieku
Apologeci chrześcijańscy
Francuscy pisarze katoliccy
Francuscy prozaicy XVII wieku
Ludzie upamiętnieni nazwami twierdzeń
Ludzie upamiętnieni nazwami krzywych płaskich
Ludzie upamiętnieni nazwami jednostek SI
Osoby upamiętnione nazwami języków programowania
Ludzie urodzeni w Clermont-Ferrand
Urodzeni w 1623
Autorzy umieszczeni na indeksie ksiąg zakazanych
Zmarli w 1662
Pochowani w Paryżu
!
Herezje wobec katolicyzmu |
680 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Blenda%20uranowa | Blenda uranowa | Blenda uranowa (smółka uranowa, blenda smolista, nasturan) – smoliście czarna, skrytokrystaliczna lub kolomorficzna mająca postać twardych, naciekowych skupień o smolistym połysku, odmiana uraninitu; bogata ruda uranu (60–80% UO2).
Występowanie
Czechy – Jachymów, Niemcy, Demokratyczna Republika Konga, USA – Kolorado, północna Kanada.
W Polsce – na Dolnym Śląsku – w okolicach Kowar, w okolicach Ogorzelca, w Rudawach Janowickich, w Masywie Śnieżnika, w okolicach Lubina, na Biskupiej Kopie niedaleko Prudnika.
Znaczenie
Stanowi bardzo ważne źródło uranu, radu i innych pierwiastków promieniotwórczych
w niej w 1898 r. Maria Skłodowska-Curie i Pierre Curie zidentyfikowali po raz pierwszy rad i polon.
Zobacz też
Kopaliny (kopalnia uranu)
Przypisy
Tlenki i wodorotlenki (minerały)
Uran (pierwiastek) |
681 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Szachownica%20lotnicza | Szachownica lotnicza | Szachownica lotnicza – znak Sił Powietrznych, malowany na statkach powietrznych. Znak ma formę kwadratowej szachownicy o czterech polach w kolorach czerwonym i białym.
Historia
Biało-czerwona szachownica po raz pierwszy pojawiła się na samolotach jako godło osobiste pilota porucznika Stefana Steca, latającego w lotnictwie austriackim, a następnie polskim. Miała wówczas cztery pola, bez obwódek. Tak oznakowanym samolotem Stec przyleciał 15 listopada 1918 z meldunkiem z oblężonego Lwowa do Warszawy. Dowódca lotnictwa, ppłk Hipolit Łossowski, uznał wówczas, że szachownica spełnia wszystkie kryteria, jakie powinien mieć znak przynależności państwowej: jest oryginalna, ma polskie barwy i łatwo można ją namalować na skrzydłach i kadłubie.
1 grudnia 1918 Szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego generał dywizji Stanisław Szeptycki wydał rozkaz nr 38, w którym postanowił, że:
7 grudnia 1918 w Dzienniku Rozporządzeń Ministra Spraw Wojskowych nr 9 ukazało się ponadto Rozporządzenie Szefa Sztabu Generalnego następującej treści:
Przed wprowadzeniem szachownicy, polskie samoloty były oznaczane różnymi elementami w biało-czerwonych barwach narodowych: tarczami herbowymi z podziałem koloru na ukos (eskadry warszawskie), pasami biało-czerwonymi (eskadra lwowska), czerwonymi literami Z w białym kwadracie (eskadry krakowskie).
Początkowo malowana była na całej szerokości skrzydeł, kadłubów i sterów kierunku. W 1921 wprowadzono obwódki w kolorach odmiennych od koloru pól szachownicy (instrukcja Wojsk Lotniczych nr 15 z 1921 roku: Ogólne Warunki Techniczne Płatowców), jednak nie podano stosunku ich szerokości do rozmiaru szachownicy. Stosunek ten ustaliło dopiero rozporządzenie prezydenta RP w sprawie znaków przynależności:
Przez następne ponad 70 lat szachownica w tej postaci pozostawała znakiem polskiego lotnictwa wojskowego. W 1993 jednakże wprowadzono nowy wzór znaku, z zamienioną kolejnością pól (odwrócony o 90°), bardziej poprawny heraldycznie, ale ignorujący tradycję. Ustawa z 19 lutego 1993 O znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w Rozdziale 5 art. 22 w punkcie 1 podaje:
Natomiast punkt drugi informuje, że wzór szachownicy znajduje się w załączniku do tejże ustawy.
Według nieobowiązującego już zarządzenia Ministra Obrony Narodowej, szachownica lotnicza umieszczana jest na samolotach po obu stronach statecznika pionowego (w przypadku podwójnego usterzenia pionowego tylko na zewnętrznych powierzchniach statecznika) oraz na dolnych powierzchniach obu skrzydeł (w przypadku dwupłatowca na dolnych powierzchniach lewego i prawego dolnego płata skrzydła); 25 lutego 2012 weszło w życie rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej, przywracające szachownice na górne powierzchnie obu skrzydeł (w przypadku dwupłatowca na górne powierzchnie lewego i prawego górnego płata skrzydła). Na śmigłowcach – po obu stronach tylnej części kadłuba oraz na jego dolnej powierzchni. Szachownicę lotniczą umieszcza się tak, aby jej krawędzie były równoległe do osi symetrii podłużnej. Znak nie może znajdować się częściowo na nieruchomej powierzchni, a częściowo na ruchomej. Dopuszczalne jest umieszczenie szachownicy w całości na ruchomej powierzchni. W przypadku, gdy szachownica umieszczona jest na białym lub czerwonym elemencie płatowca powinna mieć szarą obwódkę. Szerokość szarej linii wynosi 1/6 szerokości skrajów szachownicy lotniczej.
W czasie II wojny światowej samoloty, na których walczyli polscy piloci po klęsce wrześniowej, nosiły szachownice obok znaków państw w siłach których walczyli:
We Francji: malowano dużą szachownicę jedynie na kadłubie, zamiast znaków francuskich (była ona również obrócona o 90°). Było to zapewne związane z istnieniem od 1885 r. francuskiego znaku kolejowego "kwadrat" o postaci szachownicy biało-czerwonej https://fr.wikipedia.org/wiki/Carr%C3%A9_(signal).
W Wielkiej Brytanii miniaturowe szachownice malowano na osłonie silnika, przed i poniżej kabiny pilota, bardzo rzadko na kadłubie za znakiem RAF-u.
Lotnictwo polskie sformowane w ZSRR malowało małe szachownice na osłonach silników.
Inne wykorzystanie
Od 1991 roku statki powietrzne Straży Granicznej Polski noszą wzór biało-czerwonej szachownicy w kształcie koła na tle zielonego kwadratu. Obrócona o 45° biało-czerwona szachownica była także malowana od lat 60. do lat 80. XX wieku na wieżach oraz burtach bezwieżowych polskich pojazdów pancernych, czasami miała ona formę rombu. Szachownica lotnicza jest elementem flagi lotnisk i lądowisk wojskowych, flagi lotnisk i lądowisk Marynarki Wojennej oraz flagi Dowódcy Sił Powietrznych.
Szachownica widniała na awersie Medalu Lotniczego; obecnie widnieje na awersie Lotniczego Krzyża Zasługi i Lotniczego Krzyża Zasługi z Mieczami, a także na Odznace tytułu honorowego „Zasłużony Pilot Wojskowy”.
Znak szachownicy umieszczony został na monecie okolicznościowej o nominale 2 zł, wyemitowanej przez Narodowy Bank Polski 4 kwietnia 2011 roku. Monety wybito dla uczczenia pamięci ofiar katastrofy polskiego Tu-154 w Smoleńsku 10 kwietnia 2010. Moneta wybita została z rzekomym błędem, polegającym na złym odwzorowaniu kolorów szachownicy na rzeźbie monety. Zgodnie z zasadami przyjętymi przez Radę Heraladyczną, a stosowanymi do odznaczeń i medali, kolor biały w reliefie symbolizuje wyspa kolor czerwony pozostaje lustrem, tj. powierzchnią płaszczyzny monety.
Od 1996 szachownica jest wykorzystywana jako element herbu Bemowa, dzielnicy Warszawy. W latach 1974–1993 była ona także obecna w herbie Dęblina.
Motyw szachownicy pojawia się również w logach polskich aeroklubów.
Za zgodą wiceministra obrony narodowej Czesława Mroczka polski skoczek narciarski Kamil Stoch wystąpił na Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w Soczi w kasku z szachownicą lotniczą. W obu konkursach (9 lutego oraz 15 lutego) uzyskał tytuły mistrza olimpijskiego.
Galeria
Przypisy
Bibliografia
Lotnictwo w Polsce
Oznakowania statków powietrznych
Polskie lotnictwo wojskowe |
682 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ballada%20o%20Janku%20Wi%C5%9Bniewskim | Ballada o Janku Wiśniewskim | Ballada o Janku Wiśniewskim – ballada opisująca zastrzelenie Zbyszka Godlewskiego 17 grudnia 1970 w Gdyni, a w szerszym kontekście wydarzenia Grudnia 1970.
Autorem tekstu (uznawanego często za anonimowy) jest Krzysztof Dowgiałło, muzykę skomponował w 1980 Mieczysław Cholewa, który, jak się później okazało, był tajnym współpracownikiem SB. Najbardziej znaną wersję Ballady o Janku Wiśniewskim („Człowiek z żelaza”, „Psy”, „Czarny czwartek”) skomponował Andrzej Korzyński. Według historyka dr. Piotra Brzezińskiego ballada została napisana na gorąco, tuż po tragedii grudniowej, o czym świadczyć miało odnalezienie najstarszego rękopisu z początku 1971 roku.
Treść
Ballada inspirowana jest między innymi postacią osiemnastolatka zastrzelonego 17 grudnia 1970 roku. Tego dnia załoga Stoczni Gdyńskiej po zakończeniu dzień wcześniej strajku została ostrzelana rankiem w drodze do pracy.
Autor ballady, nie znając rzeczywistych personaliów zabitego, nazwał go Jankiem Wiśniewskim. Jak wspominał – na samym początku, jeszcze w okolicach Stoczni, usłyszał okrzyk „Zabili Janka!”. Dodał do tego zasłyszane gdzie indziej nazwisko Wiśniewski i powiązał z niesionym na drzwiach zabitym, który już wówczas stał się symbolem uosabiającym ofiary masakry. Przyjmuje się, że chłopak faktycznie nazywał się Zbigniew Godlewski i został zastrzelony w trakcie starć w rejonie stacji Szybkiej Kolei Miejskiej Gdynia Stocznia. Jego ciało zostało przeniesione na czele pochodu ulicą Czerwonych Kosynierów (dziś ul. Morska), tunelem pod peronami dworca Gdynia Główna, ul. Dworcową, ul. 10 Lutego i ul. Świętojańską pod siedzibę Miejskiej Rady Narodowej przy ul. Czołgistów (dziś al. Marszałka Józefa Piłsudskiego). Jednak Andrzej Fic, opierając się na analizach zdjęć oraz zeznań świadków, uważa, że to nie jego widzimy na słynnym zdjęciu, gdy niesiony jest na drzwiach czele pochodu. Zwraca uwagę, że nie zgadzają się detale takie jak kołnierz kurtki (podziurawiona kulami kurtka Godlewskiego została zachowana), kolor włosów (wielu świadków mówiło o blondynie), rozmieszczenie ran, opisy krzyża czy miejsce pozyskania drzwi. Fic stawia więc tezę, że nie wiedzących o sobie pochodów niosących zabitego było kilka i w zbiorowej świadomości zlały się w jedno, a w piosence – w postać Janka Wiśniewskiego.
Cytat:
Chłopcy z Grabówka, chłopcy z Chyloni
Dzisiaj milicja użyła broni
Dzielnieśmy stali, celnie rzucali
Janek Wiśniewski padł
...
Nie płaczcie matki, to nie na darmo
Nad stocznią sztandar z czarną kokardą
Za chleb i wolność, i nową Polskę
Janek Wiśniewski padł
Nawiązania
Po upadku komunizmu ulicę Juliana Marchlewskiego, biegnącą wokół gdyńskiego portu, przemianowano na ul. Janka Wiśniewskiego. Również w Pruszczu Gdańskim jedna z ulic nosi imię Wiśniewskiego.
W wersji oryginalnej utworu występują słowa: ...z czarną kokardą. Natomiast w filmie
Andrzeja Wajdy Człowiek z żelaza (1981) Krystyna Janda śpiewa zmienioną wersję: ...z czerwoną kokardą. Słowa czwartej zwrotki: ...krwi się zachciało słupskim bandytom, są aluzją do znajdującej się w Słupsku szkoły milicyjnej, z której także byli milicjanci atakujący idących do pracy. Krwawy Kociołek wymieniony w piątej zwrotce to Stanisław Kociołek, przez wyrażenie kat Trójmiasta skojarzony z zarządcami polskich miast okupowanych przez Niemcy w czasie II wojny światowej. Grabówek i Chylonia to nazwy dzielnic Gdyni. W filmie Człowiek z żelaza (1981) w wykonaniu Krystynie Jandzie (muz. Andrzej Korzyński) towarzyszą Jacek Kaczmarski i Przemysław Gintrowski. Interpretacja Krystyny Jandy znalazła się na jednej z jej płyt (Guma do żucia).
W filmie Władysława Pasikowskiego Psy (1992) znalazła się scena, w której pijani dawni funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa, obecnie będący policjantami, śpiewają Balladę, niosąc na ramionach swojego zamroczonego alkoholem kolegę, kpiąc z tragedii i z utworu, będącego ważną pieśnią, symbolem dla strajkujących robotników. Wywołało to szereg głosów oburzenia ze strony środowisk solidarnościowych i oskarżenia o szarganie świętości.
W filmie Antoniego Krauzego Czarny czwartek (2011) Balladę o Janku Wiśniewskim wykonuje Kazik Staszewski. Do piosenki powstał teledysk promujący film. Utwór w jego wykonaniu opublikowano w albumie Bar La Curva / Plamy na słońcu (2011) grupy Kazik na Żywo. Ponadto został wydany (w dwóch wersjach) jako część płyty ze ścieżką dźwiękową z filmu skomponowaną przez Michała Lorenca.
Piosenkę podczas Koncertu dla Niepodległej 10 listopada 2018 na Stadionie Narodowym w Warszawie dla 37-tysięcznej publiczności wykonali: Olga Szomańska i Michał Kowalonek.
Inni wykonawcy
Inni wykonawcy:
Nauka o Gównie (punk rock)
Nordica (RAC, rock tożsamościowy)
Irydion (rock tożsamościowy).
Przypisy
Linki zewnętrzne
Tekst Ballady
Grudzień 1970
Polskie pieśni hymniczne
Polskie piosenki
Historia Gdyni |
683 | https://pl.wikipedia.org/wiki/BBWR | BBWR | Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem Józefa Piłsudskiego (1928-1935)
Bezpartyjny Blok Wspierania Reform (1993-1997) |
685 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bel%20canto | Bel canto | Bel canto, także belcanto (wł. dosłownie: piękny śpiew) – termin muzyczny używany w dwóch pokrewnych znaczeniach:
Technika wokalna bel canto – powstała we Włoszech w okresie baroku w środowisku szkoły neapolitańskiej.
Jej istotą było położenie nacisku na piękno ludzkiego głosu i wirtuozerię wokalną. Tradycja ta była kontynuowana w XIX wieku w muzyce operowej przez kompozytorów takich jak: Gioacchino Rossini, Gaetano Donizetti czy Vincenzo Bellini.
Styl bel canto – styl w muzyce włoskiej powstały we wczesnym baroku (ok. 1630–1640) jako sprzeciw wobec założeń Cameraty florenckiej.
Jego istotą było uznanie warstwy muzycznej za element równoważny wobec warstwy tekstowej oraz silne zróżnicowanie arii, recytatywu i arioso, stosowanych dla podkreślenia odpowiednio lirycznego, narracyjnego lub dramatycznego charakteru utworu.
Arie w stylu bel canto cechują się spokojną melodyką, bez wirtuozerii i kontrastujących motywów, często opartą na rytmice tańców stylizowanych, np. sarabandy lub courante. Frazy były zazwyczaj krótkie, zakończone typowymi kadencjami opartymi na triadzie harmonicznej. Wszystko to odróżnia stylistykę bel canto od stylistyki monodii akompaniowanej.
Recytatywy zbliżone były do mowy ludzkiej (recitativo secco).
Arioso – bardziej emocjonalne, było kontynuacją tradycji recytatywu szkoły florenckiej.
Głównymi przedstawicielami stylu bel canto byli Luigi Rossi (Rzym) i Francesco Cavalli (Wenecja).
Przypisy
Bibliografia
Śpiew
Muzyka baroku
Muzyka romantyzmu |
686 | https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C3%A9la%20Bart%C3%B3k | Béla Bartók | Béla Bartók (ur. 25 marca 1881 w Nagyszentmiklós, zm. 26 września 1945 w Nowym Jorku) – węgierski kompozytor i pianista, uważany za jednego z największych kompozytorów XX wieku. Jako badacz muzyki ludowej i autor analiz z tego zakresu jeden z prekursorów etnografii muzycznej.
Życie i twórczość
Béla Bartók urodził się 25 marca 1881 w inteligenckiej rodzinie: jego ojciec Béla był autorem artykułów ekonomicznych i dyrektorem szkoły handlowej, a matka, Paulá Voit, nauczycielką. U niej pobierał pierwsze lekcje muzyki. Komponować zaczął, mając 9 lat. Po raz pierwszy publicznie wystąpił w 1892 w Nagyszöllös, dokąd przeniósł się z matką po śmierci ojca. Wykonał wtedy m.in. swój Bieg Dunaju. Dwa lata później rozpoczął regularną naukę muzyki w Bratysławie u Laszlo Erkela (syna Ferenca Erkela). W 1899 został przyjęty do Akademii Muzycznej w Budapeszcie. Na lekcje fortepianu uczęszczał tam do Istvána Thomána, kompozycji do Hansa Koesslera, a orkiestracji do Ferenca Szabó. Już w tym czasie był autorem wielu znacznych utworów, pisanych pod wpływem J. Brahmsa. Odnosząc się do nich krytycznie, porzucił komponowanie i poświęcił się pianistyce. Do komponowania wrócił w 1902, usłyszawszy poemat symfoniczny Straussa pt. Tako rzecze Zaratustra. Odtąd jego twórczość charakteryzowała się najbardziej zaawansowanymi środkami dźwiękowymi neoromantyzmu i nawiązywała do utworów F. Liszta i R. Straussa, by stopniowo nabierać oryginalnych cech. Patriotyzm Bartóka i jego ambicja stworzenia nowoczesnego stylu narodowego w muzyce węgierskiej skłoniły go zarazem do jawnej stylizacji rytmów i motywów popularnych melodii narodowych. Ogromny sukces i sławę na Węgrzech i za granicą przyniósł mu poemat symfoniczny Kossuth. W tym czasie umacniała się pozycja Bartóka jako pianisty nie tylko w kraju. W 1907 został profesorem klasy fortepianu w AM w Budapeszcie.
W 1909 Bartók ożenił się bez rozgłosu ze swoją studentką Mártą Ziegler (córką inspektora policji), której w 1911 zadedykował swoją jedyną operę Zamek Sinobrodego; syn Béla junior urodził się w 1910. W 1923 po rozwodzie ożenił się ponownie ze studentką w klasie fortepianu, Dittą (Edytą) Pásztory (1903–1982); drugi syn Péter urodził się w 1924. Na lekcje muzyki Pétera skomponował sześcioczęściowy zbiór utworów na fortepian o wzrastającym stopniu trudności, który do dziś wykorzystywany jest do nauki gry pod nazwą Mikrokosmos.
Bartók był człowiekiem o liberalnych przekonaniach. Z obawą śledził wprowadzenie narodowego socjalizmu w Niemczech i Austrii. Już w 1937 zabronił wykonywania swoich utworów w rozgłośniach radiowych niemieckich i włoskich. Z jego przekonaniami nie było mu lekko w kraju współpracującym z Niemcami. Wreszcie, po wcześniejszym wysłaniu swoich manuskryptów, w 1940 wyjechał z żoną do Nowego Jorku, dwa lata później dołączył do nich Péter. W USA nie było dużego zainteresowania jego muzyką. Miał kilka wykładów na Columbia University, a utrzymywał się głównie z nauki gry na fortepianie. Jednym z ostatnich jego dzieł był Koncert na orkiestrę napisany dla Siergieja Kusewickiego, dyrektora Bostońskiej Orkiestry Symfonicznej. Prawykonanie koncertu (Boston, 1 grudnia 1944) było olbrzymim sukcesem. Bartók był jednak już poważnie chory na białaczkę. Przed śmiercią ukończył jeszcze III Koncert fortepianowy, będący prezentem urodzinowym dla żony i rozpoczął Koncert altówkowy.
Fascynacja folklorem
Około 1904 zetknął się z autentyczną, węgierską muzyką chłopską, nieskażoną miejskimi wpływami i zasadniczo różniącą się od popularnych węgierskich melodii, które były wykonywane głównie przez zespoły cygańskie i utożsamiane z folklorem. Odkrycie to wzbudziło w nim nową, wielką pasję rejestrowania, badania i propagowania autentycznej muzyki wsi. Korzystając z doświadczeń Zoltána Kodálya, rozpoczął systematyczne wędrówki po kraju z fonografem. Nagrywał najstarsze i najbardziej zapomniane utwory ludowe, obce profesjonalnym schematom opartym na systemie dur-moll. Akcja ta, podjęta początkowo z pobudek emocjonalnych i patriotycznych, przerodziła się wkrótce w poważną pracę naukową, skłaniając go do wnikliwych badań i systematyzacji folkloru muzycznego. Jako doświadczony zbieracz i autor prac teoretycznych z tego zakresu stał się jednym z najwybitniejszych i najoryginalniejszych twórców współczesnej etnografii muzycznej na świecie. Swoje zainteresowania rozszerzył na folklor słowacki. Zbierał informacje na ten temat od 1906. Trzy lata później na temat folkloru rumuńskiego, a również bałkańskiego, tureckiego i arabskiego. W poszukiwaniu materiałów dwukrotnie odbył podróże badawcze poza Europę: w 1914 do Algierii, a w 1936 do Turcji.
Zainteresowanie folklorem wywarło niemały wpływ na twórczość kompozytorską Bartóka. Skłoniło to kompozytora do ostatecznego zerwania z system dur-moll i estetyką romantyzmu. Swobodne operowanie motywami wyrastającymi z różnych układów skalowych i interwałowych, zwięzłość i dosadność wypowiedzi muzycznej, właściwa melodiom i rytmom ludowym, a obca ekspresyjnej poetyce wykreowanej przez twórców XIX wieku, wreszcie śmiałość dysonansowych współbrzmień harmonijnych – wszystko to złożyło się na oryginalny, nowy język muzyczny Bartóka. Jego Bagatele op. 6 na fortepian były najśmielszym wyzwaniem rzuconym tradycyjnej muzyce od czasów Debussy’ego.
W następnych latach Bartók pozostał jednym z najradykalniejszych odnowicieli języka muzycznego – jakkolwiek nie był wtedy znany i doceniany na świecie. Nowe utwory spotkały się na Węgrzech z zupełnym niezrozumieniem. Napisana w 1911 opera Zamek Sinobrodego została odrzucona przez dyrekcję opery w Budapeszcie, co spowodowało głęboki kryzys psychiczny kompozytora. Dopiero sukces baletu Drewniany książę w 1917 zmienił pozycję twórcy w kraju i wyzwolił w kompozytorze nową energię twórczą. Po I wojnie światowej nastąpił okres jego najbardziej radykalnych pomysłów dźwiękowych i stylistycznych. Otwierają go: balet Cudowny mandaryn, Improwizacje na fortepian op. 20. i dwie sonaty skrzypcowe.
Odznaczenia
Kawaler Legii Honorowej (Francja, 1930).
Recepcja muzyki Bartóka
Za życia Bartóka jego muzyka z niemałym trudem torowała sobie drogę na estrady. Węgierska publiczność przyjęła entuzjastycznie poemat symfoniczny Kossuth i z pobudek patriotycznych tolerowała pewien modernizm utworu. Pięć lat później Bartók był już jednak ostro krytykowany przez recenzentów za, jak to formułowali, „chaos dźwiękowy” i „kakofoniczne grymasy”, a publiczność straciła dlań zainteresowanie. Chcąc zmienić ten stan, w 1911 Bartók, wspierany przez przyjaciela Zoltana Kodalya, założył towarzystwo mające propagować nową muzykę; po roku upadło z braku słuchaczy na koncertach.
Taka stagnacja trwała wiele lat. Bartók porzucił komponowanie, ograniczył się do zbierania folkloru i nauczania gry na fortepianie. Dopiero wystawienie baletu Drewniany książę w 1917 ponownie zwróciło na niego uwagę. Opera w Budapeszcie, a wkrótce we Frankfurcie nad Menem włączyły do repertuaru Zamek księcia Sinobrodego. Z uznaniem przyjęto w Wiedniu jego Bagatele na fortepian, a najpoważniejsza oficyna muzyczna w Europie środkowej Universal Edition zaproponowała kompozytorowi podpisanie kontraktu. Suita taneczna którą przyjęto jako przykład muzyki nowoczesnej i komunikatywnej zarazem, trafiła do repertuaru wielu orkiestr, chociaż nie ma nic wspólnego z tradycyjnymi suitami złożonymi ze stylizowanych tańców ludowych, a jedynym usprawiedliwieniem jej tytułu może być wyrazista rytmika. Przez kilkanaście lat Bartók odnosił sukcesy, głównie jako pianista wykonujący swoje utwory. Decyzja o wyjeździe do Ameryki położyła kres temu powodzeniu. W USA Bartók znalazł na pewien czas zatrudnienie jako etnograf. Zainteresowanie jego muzyką obudziło się dopiero wtedy, gdy był już bardzo chory.
Kompozycje
instrumentalne
wokalne i wokalno-instrumentalne
sceniczne
Upamiętnienie
Béla Bartók jest patronem jednej z łódzkich ulic w dzielnicy Widzew i w Warszawie na Ursynowie.
Na jego cześć nazwano lodowiec na Wyspie Aleksandra.
Zobacz też
(4132) Bartók – planetoida
Bartók Rádió – węgierska stacja radiowa 105,3 FM
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Béla Bartók – utwory w bibliotece Polona
Absolwenci Uniwersytetu Muzycznego im. Ferenca Liszta
Etnografowie
Kawalerowie Legii Honorowej
Kompozytorzy operowi
Kompozytorzy XX wieku
Odznaczeni Wieńcem Korwina
Osoby upamiętnione nazwami planetoid
Osoby upamiętnione nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi
Urodzeni w 1881
Węgierscy kompozytorzy
Węgierscy pianiści
Zmarli w 1945 |
687 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bekerel | Bekerel | Bekerel, Bq – jednostka miary aktywności promieniotwórczej w układzie SI (jednostka pochodna układu SI).
Próbka ma aktywność 1 Bq, gdy zachodzi w niej jeden rozpad promieniotwórczy na sekundę. Na przykład, jeśli jądra atomowe danego ciała emitują 1000 cząstek alfa na sekundę wskutek rozpadów alfa (i jednemu rozpadowi odpowiada emisja jednej cząstki alfa oraz nie zachodzą inne rodzaje rozpadów), to aktywność tego ciała jest równa 1000 Bq, czyli 1 kBq.
Wymiarem bekerela jest s−1.
Nazwa jednostki pochodzi od nazwiska Henriego Becquerela, który wraz z Pierre'em Curie i Marią Skłodowską-Curie otrzymał w 1903 roku Nagrodę Nobla za odkrycie i badanie promieniotwórczości.
Inną jednostką aktywności promieniotwórczej jest kiur (Ci), odpowiadający aktywności 1 g radu-226:
1 Ci ≈ 3,7·1010 Bq = 37 GBq
Dokładniejsze badania wykazały, że radioaktywność 1 g radu 226 wynosi 36,6 GBq.
Porównania
Bekerel jest bardzo małą jednostką, dlatego w praktyce często używane są jej wielokrotności: kBq, MBq, GBq oraz TBq. Na przykład aktywność naturalnego radionuklidu potasu 40K w ciele ludzkim wynosi średnio około 4 kBq, a więc 4000 rozpadów na sekundę. Bomba atomowa użyta w Hiroszimie (14 kt) wydzieliła substancje promieniotwórcze o aktywności około 8·1024 Bq.
Zobacz też
dawka pochłonięta
siwert
Przypisy
Radioaktywność
Jednostki częstotliwości
Jednostki SI pochodzące od nazwisk
Jednostki pochodne SI |
689 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bartolomeo%20Ammannati | Bartolomeo Ammannati | Bartolomeo Ammannati (ur. 18 czerwca 1511 w Settignano koło Florencji, zm. 13 kwietnia 1592 we Florencji) – rzeźbiarz i architekt włoski, przedstawiciel manieryzmu.
Życiorys
Uczeń Baccia Bandinelli i Jacopo Sansovino. Poza licznymi pracami architektonicznymi i rzeźbiarskimi w Wenecji, Padwie, Rzymie i Florencji (w tym ostatnim mieście rozbudował m.in. Pałac Pittich i zaprojektował most na rzece Arno) jego dziełem jest też fontanna Neptuna na Piazza della Signoria we Florencji. Pod koniec życia przeżył kryzys religijny w duchu kontrreformacji, potępił nagość obecną w jego wcześniejszych pracach, a spadek zapisał jezuitom. W 1550 poślubił Laurę Battiferri, wyróżniającą się i utalentowaną poetkę.
Urodzeni w 1511
Włoscy architekci
Włoscy rzeźbiarze
Rzeźbiarze manieryzmu
Zmarli w 1592 |
690 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Borys%20Godunow%20%28opera%29 | Borys Godunow (opera) | Borys Godunow (ros. Борис Годунов, dawn. Борисъ Годуновъ) – opera w 4 aktach z prologiem. Autorem muzyki i libretta (opartego na tekście Aleksandra Puszkina) jest Modest Musorgski. Powstała w latach 1868–1872 i jest jedyną dokończoną operą Musorgskiego, który napisał dwie jej wersje (pierwsza, z 1869, nie została dopuszczona do wystawienia). Swoją prapremierę dzieło miało w 1874. Borys Godunow całkowicie opiera się na rosyjskiej tradycji muzycznej, odrzucając wpływy opery niemieckiej i włoskiej.
Osoby
Opracowano na podstawie materiału źródłowego:
car Borys Godunow – baryton lub bas
Fiodor, jego syn – mezzosopran
Ksenia, jego córka – sopran
Niania Kseni – mezzosopran lub kontralt
Grigorij, Dymitr Samozwaniec I – tenor
mnich Pimen – bas
kniaź Szujski – tenor
Maryna Mniszchówna, polska wojewodzianka – mezzosopran
Rangoni – bas
Warłam – bas
Misaił – tenor
Jurodiwyj – tenor
Ławicki, jezuita – bas
Historia utworu
W końcu roku 1868 Musorgski zaczął i porzucił pracę nad dwiema operami – Salambo na podstawie powieści Flauberta oraz Ślubem, dziełem rosyjskim w formie, dla którego inspiracją był Kamienny gość Dargomyżskiego. Jesienią tego samego roku Władimir Nikolski, profesor literatury rosyjskiej i znawca twórczości Puszkina, zasugerował kompozytorowi podjęcie tematu poruszonego w dramacie tego autora Borys Godunow. Musorgski zgodził się i w październiku rozpoczął pracę nad librettem, przerabiając i wzbogacając najbardziej dramatyczne fragmenty składającego się z 24 scen dramatu. Dla zachowania autentyzmu dzieła wspierał się pracami Karamzina, któremu notabene dramat był zadedykowany. W ślad za Karamzinem Musorgski uznał Borysa Godunowa za inicjatora zabójstwa carewicza Dymitra, co nie zostało jednoznacznie udowodnione, i na tym założeniu oparł całość dzieła.
Chociaż kompozytor równocześnie pracował jako urzędnik państwowy, w nieco ponad rok napisał całość muzyki i na początku roku 1870 wysłał operę do dyrekcji Teatru Imperialnego, która jednak dzieło odrzuciła z powodu zbytniego odstępstwa od tradycyjnej formy (brak pierwszoplanowych ról tenorowej i sopranowej, wyjątkowa ilość chórów i scen zbiorowych). Musorgski przerobił zatem dzieło, dodając kilka scen, rozbudowując postać Samozwańca i role kobiece oraz całkowicie dodając kreację Maryny Mniszchówny. W czerwcu 1872 zmieniona wersja była gotowa i została zaakceptowana.
5 lutego 1873 przyjaciele Musorgskiego sami zajęli się inscenizacją fragmentów dzieła w Teatrze Mariańskim w St. Petersburgu, które zostały przyjęte z niespotykanym entuzjazmem. 27 stycznia 1874, ponownie z ogromnym sukcesem wśród publiczności, opera miała swoją prapremierę w całości (wyłączając kilka scen wyciętych z inicjatywy dyrygenta Eduarda Nápravníka; nie jest wyjaśnione, na ile stało się to za zgodą kompozytora).
Treść
Prolog
Dziedziniec Monasteru Nowodziewiczego pod Moskwą. Tłum zbiera się przed klasztorem, gdzie czasowo mieszka stary Borys Godunow. Na polecenie szefa prystawów Nikitycza lud klęka, prosząc Borysa, by został nowym carem. Andriej Szczełkałow, sekretarz Dumy, ogłasza konsekwentną odmowę Borysa i prosi lud, by modlił się o zmianę zdania przez niego. Procesja pielgrzymów śpiewa hymn, nawołując lud do skończenia z anarchią w kraju.
Plac Katedralny na Kremlu. Przy dźwięku dzwonów Wasyl Szujski nakazuje ludowi chwalenie cara Borysa. Po procesji bojarów pojawia się sam Borys Godunow, prosząc o boże błogosławieństwo dla swoich rządów. Tłum śpiewa pochwałę nowego władcy, który zaprasza wszystkich na tradycyjną ucztę, sam udając się na modlitwę. Prystawi starają się utrzymać porządek w tłumie.
Akt I
Cela w Monasterze Czudowskim na Kremlu. Stary Pimen pisze kronikę historii Rosji, kiedy pojawia się młody nowicjusz Grigorij, by opowiedzieć swój straszny sen, w którym wspiął się na wysoką wieżę i spadł, wyśmiewany przez lud. Żałuje, że tak wcześnie wycofał się z życia światowego do klasztoru, zazdrości Pimenowi bogatego życia. Pimen chwali rządy Iwana Groźnego, porównując go z carobójcą Borysem Godunowem, opowiada Grigorijowi historię zabójstwa carewicza dokonanego przez Borysa. Grigorij wpada na pomysł wystąpienia jako samozwańczy, cudownie ocalony następca tronu.
Karczma na granicy z Litwą. Pojawiają się dwaj wędrowni mnisi – Warłam i Misaił – w towarzystwie ubranego w świecki strój Grigorija. Podpity Warłam śpiewa o wydarzeniach w Kazaniu w czasach Iwana Groźnego, Grigorij pyta karczmarkę o drogę do granicy z Litwą. Pojawia się grupa prystawów, szukających zbiegłego z Monasteru Czudowskiego mnicha, który zapowiadał, iż zostanie carem. Widząc podejrzane zachowanie Warłama, chcą go zatrzymać, zwłaszcza po tym, gdy Grigorij celowo wprowadza w błąd niepiśmiennego prystawa, czytając mu nakaz zatrzymania i wstawiając opis wyglądu Warłama w miejsce swojego. Warłam zapewnia jednak o swojej niewinności i ponownie odczytuje, tym razem poprawnie, treść dokumentu. Grigorijowi udaje się jednak uciec.
Akt II
Pałac Kremlowski. Córka Borysa Ksenia wspomina swojego zmarłego ukochanego, jej nastroju nie są w stanie poprawić niania i Fiodor. Nagle pojawia się Borys i nakazuje kobietom odejść, po czym ujawnia nurtujący go niepokój po zdobyciu pełni władzy oraz nękające go wizje zakrwawionego, błagającego o litość dziecka. Fiodor wychodzi, by zobaczyć, czy coś nie wydarzyło się w jego pokojach; tymczasem wchodzi Bojar, denuncjując przybyłego właśnie Wasyla Szujskiego jako intryganta politycznego. Po powrocie Fiodora car ostrzega go przed doradcami takimi jak Szujski, kiedy już odziedziczy po nim tron. Tymczasem pojawia się sam Szujski, ogłaszając pojawienie się Samozwańca. Tracący równowagę psychiczną Borys pyta Szujskiego, czy zabite dzieci mogą wracać i nękać carów Rosji, po czym pyta, czy zabity chłopiec naprawdę był Dymitrem, następcą tronu. Chociaż Szujski potwierdza ten fakt, sugeruje, że mógł mieć miejsce cud. Przerażony Borys nakazuje Szujskiemu odejść; po chwili znowu ma wizję zabitego chłopca. W halucynacji zwraca się do niego, zaprzeczając, jakoby był odpowiedzialny za jego śmierć, po czym pada na ziemię w modlitwie.
Akt III
Buduar Maryny Mniszchówny. Służące wojewodzianki śpiewają sentymentalną piosenkę, by wprawić Marynę w dobry nastrój, ta jednak oznajmia, że woli utwory o wielkich czynach rycerskich i wyrzuca wszystkie kobiety. Zostawszy sama, śpiewa o swoim pragnieniu chwały i władzy. Wchodzi Rangoni, domagając się, by Maryna jako przyszła caryca doprowadziła do konwersji Rosji na katolicyzm. Twierdzi, że Maryna powinna poświęcić wszystko dla chwały Kościoła. Słysząc jej oburzenie wobec hipokryzji księży, Rangoni deklaruje, że jest ona w mocy sił piekielnych, po czym znowu żąda od niej posłuszeństwa.
Zamek Mniszchów, ogród. Samozwaniec marzy o Marynie, jednak zamiast niej pojawia się tylko Rangoni, informując go, że kobieta chce z nim rozmawiać. Dmitrij prosi o spotkanie z Maryną, jednak Rangoni domaga się, by w pierwszej kolejności Samozwaniec pozwolił mu śledzić każdy jego krok, na co ten zgadza się w zamian za spotkanie z Mniszchówną. Z zamku wychodzi grupa polskich szlachciców, tańcząc poloneza i śpiewając o pokonaniu Rosjan. Po ich odejściu szaleńczo zakochany Samozwaniec w końcu może porozmawiać z Mniszchówną, ta jednak zapowiada, że zainteresuje się nim dopiero wtedy, gdy zdobędzie on koronę rosyjską, po czym odpędza go. Wściekły Samozwaniec zapowiada wymarsz na Moskwę i przyjemność, jaką będzie miał, widząc dumną Marynę błagającą go o wybaczenie, wyśmiewaną przez lud. Wówczas kobieta zmienia ton i wyznaje mu miłość.
Akt IV
Plac przed Kremlem. Tłum zbiera się przed soborem Wasyla Błogosławionego, dyskutując o obłożonym anatemą zbiegłym z klasztoru mnichu, w którym zdają się poznawać carewicza Dymitra. Z coraz większym zaangażowaniem rozmawiają o jego marszu na Moskwę i przyszłym losie Borysa Godunowa. Pojawia się jurodiwyj, śpiewając pozbawioną sensu piosenkę, wyśmiewany przez uliczników. Grupa biedaków prosi o chleb, po czym znów rozlega się płacz jurodiwego, do którego zbliża się Borys, pytając o powód takiego zachowania. Jurodiwyj opowiada o skradzionej mu przez dzieci kopiejce i prosi cara, by zarządził zabójstwo złodziei, tak jak ongiś kazał zabić małego Dymitra. Szujski chce go zatrzymać, ale Borys zamiast tego prosi jurodiwego o modlitwę za siebie. Po wyjściu cara jurodiwyj oznajmia jednak, że nie może modlić się za „cara Heroda” i zamiast tego lamentuje nad losem Rosji.
Pałac Kremlowski. Trwa sesja Dumy. Bojarzy głosują nad losem Samozwańca, postanawiając skazać go na śmierć razem ze wszystkimi zwolennikami. Pojawia się Szujski, opowiadając – początkowo ku ogólnemu niedowierzaniu – że widział cara odpędzającego od siebie widmo dziecka. Jednak na potwierdzenie jego słów pojawia się w takim właśnie stanie sam Borys. Bojarzy są przerażeni. Wchodzi Pimen, by opowiedzieć o ślepcu, który we śnie usłyszał głos carewicza, modlił się następnie na jego grobie i odzyskał wzrok. Historia ta staje się ostatecznym ciosem dla Borysa, który wzywa swojego syna, udziela mu ostatnich rad i umiera.
Odbiór
Jako idący najdalej w wykorzystywaniu tradycyjnej muzyki rosyjskiej z całej Potężnej Gromadki, Musorgski był też najczęstszym celem ostrych ataków ze strony muzycznych konserwatystów. Borys Godunow, chociaż dobrze przyjęty przez publiczność, stał się kolejnym powodem tych ataków. Piotr Czajkowski uznał Musorgskiego za „muzycznego analfabetę, który jest dumny ze swojej ignorancji”. Inni krytycy pisali o operze jako zbyt głośnej, ocierającej się o kakofonię, chaotycznej. Nawet Cezar Cui, który nie dostrzegł w Borysie Godunowie ogromnego kroku naprzód w muzycznej dramaturgii i ekspresji określił dzieło jako niedojrzałe i nierówne. Chociaż docenił wiele numerów i scen z opery, nie zostawił suchej nitki na ogólnej formie utworu i libretcie. Za życia Musorgskiego tylko jeden krytyk dostrzegł wszystkie walory dzieła: Baskin z gazety Petersburskij Listok podkreślał wyjątkowy talent autora w przekazywaniu uczuć bohaterów za pomocą muzyki, był pełen uznania zarówno dla orkiestracji, jak i dla partii wokalnych.
Również i współcześnie wśród najczęściej wymienianych zalet utworu jest jego oryginalność i siła wyrazu, jak również niezwykle bogato nakreślona postać tytułowa. Borys Godunow nie przestaje być jednak krytykowany za niespójną formę i niedostatki kompozytorskiej techniki w partiach orkiestrowych. Ponadto muzyczny konserwatyzm sprawił, że przez 75 lat od premiery wystawiana była nie oryginalna kompozycja Musorgskiego, ale „uładzona” wersja Rimskiego-Korsakowa (co zresztą dotyczy także innych prac Musorgskiego). Dopiero w drugiej połowie XX wieku krytyka muzyczna doceniła w pełni walory pierwotnej wersji opery. Dziś Borys Godunow wymieniany jest jako jedna z najlepszych, jeśli nie najlepsza opera rosyjska. Wystawiany jest w oryginalnym języku, chociaż – jak i w przypadku wielu innych czołowych dzieł operowych Rosji – były próby jej tłumaczenia na włoski, niemiecki i angielski.
Zmodyfikowane wersje
Rimski-Korsakow
Chociaż Nikołaj Rimski-Korsakow zdawał sobie sprawę z nowatorskich walorów opery, po śmierci Musorgskiego dokonał w niej znaczących przeróbek orkiestracyjnych, zmieniając wielokrotnie harmonię, dynamikę, a nawet wprowadzając własne linie melodyczne i zmieniając kolejność scen lub usuwając całe fragmenty. Celem wielu z tych zmian było uczynienie opery jeszcze bardziej monumentalną na potrzeby paryskiej premiery. Rimski-Korsakow zapewniał jednak, że zachował oryginalny charakter dzieła. Wersja Rimskiego-Korsakowa zdominowała światowe sceny na następne siedem dekad, chociaż jej wystawienie nie obyło się bez kontrowersji. Nawet Bałakiriew i Cui, ongiś krytyczni wobec opery Musorgskiego, teraz zarzucili Rimskiemu zbyt arbitralne przeróbki, odebranie dziełu jego pierwotnego surowego charakteru i tym samym zniszczenie pierwotnych zamysłów kompozytora. Obrońcy wersji Rimskiego-Korsakowa twierdzili, że tylko dzięki jego zmianom Borys Godunow mógł być doceniony na światowych scenach, gdyż dzieło było po prostu zbyt oryginalne i zbyt specyficzne w swojej pierwotnej formie. Obecnie na scenach zachodnich powraca się do wersji pierwotnej, podczas gdy opery rosyjskie nadal wystawiają Borysa Godunowa z przeróbkami Rimskiego-Korsakowa.
Szostakowicz
Dmitrij Szostakowicz pracował nad ponowną orkiestracją Borysa Godunowa w latach 1939–1940. Pełen respektu dla talentu Musorgskiego, uważał on jednak wiele fragmentów opery za niedopracowane. Zmienił również zasadniczą rolę orkiestry, która u Musorgskiego pozostawała na drugim planie, wprowadzając do niej dodatkowe instrumenty i poszerzając ich rolę. Szostakowicz podziwiał wyobraźnię muzyczną Musorgskiego, lecz uważał, że kompozytor ten nie był w stanie realizować wszystkich stworzonych przez siebie koncepcji; jego orkiestracja miała być za to rekompensatą. Równocześnie Szostakowicz krytycznie patrzył na pracę Rimskiego-Korsakowa, który jego zdaniem nie zrozumiał roli orkiestry w zamyśle Musorgskiego i poprzez wprowadzone zmiany sprawił, że przestała ona ilustrować emocje bohaterów. Wersja Szostakowicza, mimo wielu zalet, nie zdobyła jednak większej popularności.
Postacie historyczne
Zobacz też
Dymitriady
Wojna polsko-rosyjska 1609-1618
Carstwo Rosyjskie
Wielka smuta
Rok 1612
Przypisy
Bibliografia
R. Szirinian, K. Kondachczan, М. П. Мусоргский, Muzyka, Moskwa 1989
Linki zewnętrzne
Archiwalne nagranie „Sceny w karczmie” (Lenradio, 1947, dyr. E. Grikurow, P. Żurawlenko – Warłam)
Opery Modesta Musorgskiego |
691 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bronis%C5%82aw%20Geremek | Bronisław Geremek | (ur. 6 marca 1932 w Warszawie, zm. 13 lipca 2008 w Lubieniu) – polski historyk i polityk, profesor nauk humanistycznych.
Działacz opozycji politycznej w okresie PRL. Uczestnik obrad Okrągłego Stołu. Poseł na Sejm X, I, II i III kadencji (1989–2001), minister spraw zagranicznych (1997–2000), przewodniczący Unii Wolności (2000–2001), deputowany do Parlamentu Europejskiego VI kadencji (2004–2008). Kawaler Orderu Orła Białego.
Życiorys
Dzieciństwo
Urodził się jako Benjamin Lewertow w żydowskiej rodzinie Borucha i Szarcy Lewertowów. Jego ojciec prowadził wytwórnię futer w Warszawie. Miał starszego brata Israela, który po wojnie wyjechał do Izraela, a w 1951 wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie przyjął nazwisko Jerry Lewart. Jeden z jego dziadków, Israel, był magidem.
Nie wypowiadał się wprost o swoim pochodzeniu i dzieciństwie, które uważał za zamknięty kajet, jednak w wywiadzie-rzece udzielonym Jackowi Żakowskiemu wspominał o świadomości żydowskiej, którą w sobie wciąż nosi. W 1940 trafił wraz z rodzicami i bratem do getta warszawskiego. W 1942, jak relacjonował jego brat, rodzina została przeznaczona do wywózki do obozu zagłady i trafiła na Umschlagplatz, lecz ojciec zdołał ich wykupić. W drugiej połowie tegoż roku Bronisław Geremek uciekł z getta, podobnie jak jego brat, ojciec i matka. Jego ojciec został jednak później schwytany i zginął w 1943 lub 1944 w KL Auschwitz.
Po opuszczeniu getta przez miesiąc ukrywał się w Warszawie u znajomego Polaka, po czym wraz z matką wyjechał do Zawichostu, gdzie pod przybranym nazwiskiem Wachlewscy ukrywali się u Stefana Gieremka, prowadząc jego sklep. Przybrał imię Bronisław, zaś jego matka przyjęła imię Maria. Po wojnie Stefan Gieremek ożenił się z matką Bronisława. Cała rodzina przeniosła się do Wschowy, gdzie jego ojczym był urzędnikiem państwowym, a do 1947 starostą. We Wschowie Bronisław Geremek (pod nazwiskiem w brzmieniu Gieremek) zdał małą maturę. W 1948 przeprowadził się na warszawski Żoliborz.
W życiu dorosłym nie uważał się za Żyda. O swoich korzeniach przypominał, gdy stawał wobec zjawiska antysemityzmu.
Wykształcenie i praca zawodowa
W 1955 ukończył studia na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, w tym samym roku wyjechał do Stanów Zjednoczonych na stypendium Smithsonian Institution, w latach 1956–1958 odbył studia podyplomowe w École pratique des hautes études w Paryżu. W 1960 uzyskał stopień naukowy doktora, a w 1972 habilitował się w Polskiej Akademii Nauk. W 1989 otrzymał tytuł naukowy profesora nauk humanistycznych.
W pracy naukowej zajmował się badaniami nad historią kultury i społeczeństwa wieków średnich. Publikował artykuły, odbywał wykłady i odczyty, napisał (niektóre jako współautor) 10 książek, z czego część została przetłumaczona na języki obce. Rozprawa doktorska z 1960 dotyczyła rynku pracy w średniowiecznym rzemiośle paryskim oraz problematyki prostytucji w tym mieście, natomiast praca habilitacyjna z 1972 grup marginesu społecznego w średniowiecznym Paryżu (Ludzie marginesu w średniowiecznym Paryżu. XIV–XV wiek). W kolejnych latach wielokrotnie powracał do tematu Paryża i ludzi marginesu (Życie codzienne w Paryżu Franciszka Villona z 1972, Świat „opery żebraczej”. Obraz włóczęgów i nędzarzy w literaturach europejskich XV–XVII wieku z 1989, Litość i szubienica. Dzieje nędzy i miłosierdzia z 1989). Przyczynił się do rozwoju polskich badań nad exemplami średniowiecznymi. Był redaktorem i współautorem dotykającego tej tematyki tomu Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce późnego średniowiecza (1978).
Jako naukowiec w latach 1955–1985 pracował w Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. W latach 1960–1965 był wykładowcą na Uniwersytecie Paryskim i kierownikiem tamtejszego Centrum Kultury Polskiej. Uhonorowany został ponad dwudziestoma tytułami doktora honoris causa, m.in. przez Uniwersytet Boloński, Uniwersytet w Utrechcie, Columbia University w Nowym Jorku, Uniwersytet Jagielloński i Europejski Uniwersytet Viadrina we Frankfurcie nad Odrą. W 1992 został mianowany profesorem wizytującym w Collège de France. Był członkiem Academia Europaea, Pen Clubu, Société Européenne de Culture, Collegium Invisibile oraz licznych towarzystw i stowarzyszeń.
W latach 60. prowadził w TVP cykl programów o tematyce historycznej. W latach 1962–1965 był dyrektorem Centrum (Ośrodka) Kultury Polskiej w Paryżu.
Działalność polityczna
PRL
W latach 1948–1950 należał do Związku Walki Młodych. W 1950 został członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, pełnił funkcję II sekretarza POP PZPR na UW. Z partii wystąpił w 1968 w ramach protestu wobec inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację.
W grudniu 1975 był współautorem wyrażającego potrzebę reformy ustrojowej Listu 7, skierowanego do delegatów na VII Zjazd PZPR i I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka. W 1977 współautor listu do władz w obronie represjonowanych działaczy Komitetu Obrony Robotników. 22 stycznia 1978 podpisał deklarację założycielską Towarzystwa Kursów Naukowych. Był członkiem i wykładowcą TKN, a także członkiem jego rady programowej. W okresie wydarzeń sierpniowych w 1980 był sygnatariuszem skierowanego do władz komunistycznych apelu 64 naukowców, literatów i publicystów o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami. Związał się wówczas z ruchem społecznego protestu robotników z Gdańska, był członkiem Komisji Ekspertów przy MKS w Gdańsku. Następnie został jednym z doradców powstającego Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”. W 1981 na I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „S” przewodniczył Komisji Programowej, stając się głównym autorem programu Samorządna Rzeczpospolita.
Po wprowadzeniu stanu wojennego został internowany, zwolnienie uzyskał w grudniu 1982. Pełnił następnie funkcję doradcy zdelegalizowanej „Solidarności”, blisko współpracował z Lechem Wałęsą. 17 maja 1983 został aresztowany pod zarzutem organizowania nielegalnych zebrań, w lipcu tego samego roku zwolniony na mocy amnestii. 10 października 1986 sygnatariusz apelu do władz USA o zniesienie sankcji gospodarczych wobec Polski.
III RP
Brał udział w rozmowach plenarnych w czasie obrad tzw. Okrągłego Stołu z władzami PRL w 1989, które doprowadziły do wyborów parlamentarnych w Polsce i powstania tzw. Sejmu kontraktowego. W wyborach tych po raz pierwszy zdobył mandat poselski, później był wybierany posłem na Sejm w 1991, 1993 i 1997. W Sejmie kontraktowym przez część kadencji kierował Obywatelskim Klubem Parlamentarnym.
Należał do założycieli Ruchu Obywatelskiego Akcja Demokratyczna, Unii Demokratycznej i Unii Wolności. Był przewodniczącym klubu parlamentarnego UD i UW w okresie 1990–1997. Od 2000 do 2001 pełnił funkcję przewodniczącego Unii Wolności. Od 2005 do śmierci należał do Partii Demokratycznej – demokraci.pl.
W latach 1989–2001 zasiadał w Sejmie. W X kadencji Sejmu PRL, a także w I i II kadencji Sejmu RP przewodniczył Komisji Spraw Zagranicznych, kierował też Komisją Konstytucyjną (1989–1991) i Komisją Prawa Europejskiego (2000–2001). W 2001 ubiegał się o reelekcję, jednak kierowana przez niego UW w tych wyborach parlamentarnych nie przekroczyła wyborczego progu.
Po wyborach parlamentarnych w 1991 Lech Wałęsa nieformalnie powierzył mu sformowanie nowego rządu, jednak misja ta zakończyła się niepowodzeniem.
Po utworzeniu koalicji AWS-UW, 31 października 1997 objął stanowisko ministra spraw zagranicznych. W 1998 pełnił funkcję przewodniczącego OBWE. 12 marca 1999 w imieniu rządu polskiego złożył dokumenty ratyfikacyjne Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) w depozycie rządu Stanów Zjednoczonych. W 2000 stworzył nową strategię polityki RP wobec Federacji Rosyjskiej. Polegała ona na jednoczesnym wspieraniu demokratycznych dążeń krajów postkomunistycznych oraz pokojowym rozwiązaniu kwestii spornych na linii Warszawa-Moskwa.
Złożył dymisję z zajmowanego stanowiska po rozpadzie koalicji rządowej AWS-UW, urząd ministra sprawował do 30 czerwca 2000.
W wyborach do Parlamentu Europejskiego 13 czerwca 2004 został wybrany europosłem z komitetu Unii Wolności, zdobywając w okręgu warszawskim największą liczbę głosów (również wśród Polonii). W Parlamencie Europejskim wchodził w skład frakcji Porozumienia Liberałów i Demokratów na rzecz Europy. W 2007 odmówił złożenia oświadczenia lustracyjnego, tłumacząc, że zrobił to w 2004.
Był jednym ze współautorów listu otwartego z 5 lipca 2006, w którym byli ministrowie spraw zagranicznych w rządach III RP protestowali wobec odwołania przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego szczytu weimarskiego w czerwcu 2006 i krytykowali charakter polityki zagranicznej w relacjach polsko-niemieckich.
Śmierć i pogrzeb
Zginął 13 lipca 2008 w wypadku drogowym w Lubieniu w powiecie nowotomyskim. Prowadzony przez niego samochód osobowy Mercedes-Benz W202 zjechał na przeciwległy pas jezdni i zderzył się z nadjeżdżającym z przeciwka samochodem dostawczym Fiat Ducato. Kierujący samochodem dostawczym i pasażer tego pojazdu w wyniku wypadku doznali poważnych obrażeń ciała. Pasażerka pojazdu kierowanego przez Bronisława Geremka także doznała obrażeń. Prokurator Prokuratury Rejonowej w Nowym Tomyślu umorzył śledztwo w tej sprawie w związku z ustaleniem, że sprawcą wypadku był Bronisław Geremek, który zasnął za kierownicą.
Pogrzeb Bronisława Geremka odbył się 21 lipca 2008, miał charakter państwowy. Został pochowany na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A2-Aleja Zasłużonych-7).
Życie prywatne
Od 1952 jego żoną była Hanna Geremek z d. Büttner , historyk i pracownik naukowy UW; miał z nią syna Marcina. Ze związku z mediewistką Hanną Zaremską miał syna Macieja. Obaj synowie zostali lekarzami.
Znał cztery języki obce: francuski, angielski, włoski i niemiecki. Kolekcjonował fajki.
Publikacje
Publikacje książkowe
Litość i szubienica: dzieje nędzy i miłosierdzia (Czytelnik 1989, ).
Świat „opery żebraczej”: obraz włóczęgów i nędzarzy w literaturach europejskich XV–XVII wieku (Państwowy Instytut Wydawniczy 1989, ).
Rok 1989 – Bronisław Geremek opowiada, Jacek Żakowski pyta (red.: Maria Braunstein; Plejada 1990).
Ludzie marginesu w średniowiecznym Paryżu: XIV–XV wiek (Zakład Narodowy im. Ossolińskich i PAN 1972).
Wspólne pasje (współautor: Georges Duby; rozmowę przeprowadził Philippe Sainteny; przeł.: Elżbieta Teresa Sadowska; PWN 1995, ).
Szansa i zagrożenie. Polityka i dyplomacja w rodzinnej Europie (Studio EMKA 2004, ).
Tłumaczenia
Fernand Braudel, Historia i trwanie (seria „Nowy Sympozjon”; przedmową opatrzyli: Bronisław Geremek i Witold Kula; Czytelnik 1999, ).
Odznaczenia i wyróżnienia
11 listopada 2002 został odznaczony przez prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego Orderem Orła Białego. Był członkiem Kapituły Orderu Orła Białego do 2007, kiedy to odmówił ponownego złożenia oświadczenia lustracyjnego.
Został uhonorowany licznymi odznaczeniami i wyróżnieniami. Posiadał między innymi chilijski Krzyż Wielki Orderu Zasługi, niemiecki Orderu Zasługi RFN w klasie Wielkiego Oficera, niemiecki Pour le Mérite. Był też oficerem francuskiej Legii Honorowej. W 1997 otrzymał litewski Krzyż Komandorski Orderu Wielkiego Księcia Giedymina. W 2000 został odznaczony Orderem Zasługi Republiki Włoskiej I klasy, w 2002 estońskim Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej I klasy, a w 2004 Orderem Trzech Gwiazd II klasy
Otrzymał tytuł Człowieka Roku tygodnika „Wprost” (1999). W 1998 wyróżniony międzynarodową Nagrodą Karola Wielkiego. Był laureatem nagrody „Politique Internationale”, przyznawanej przez Stowarzyszenie Polityki Zagranicznej Sorbony, a także Europrize 1999 Forum Izb Gospodarczych Unii Europejskiej. Został też nagrodzony Orderem Wolności, wyróżnieniem Instytutu Franklina i Eleonor Roosevelt w Nowym Jorku. W 2000 otrzymał tytuł honorowego obywatela Wschowy.
W 2004 redakcja „Gazety Wyborczej” przyznała mu tytuł „Człowieka Roku”. Laudację na cześć laureata wygłosił jej redaktor naczelny, Adam Michnik.
Upamiętnienie
W 2008 sala sejmowa nr 14 w budynku „G” wykorzystywana przez Komisję Spraw Zagranicznych została nazwana imieniem Bronisława Geremka. W tym samym roku XVIII promocja Krajowej Szkoły Administracji Publicznej obrała Bronisława Geremka na swojego patrona. W 2009 owalny dziedziniec w budynku Parlamentu Europejskiego w Strasburgu otrzymał nazwę Agora Bronisław Geremek. W pierwszą rocznicę śmierci polityka na kamienicy przy ul. Piwnej 25, w której w latach 1952–2000 mieszkał, odsłonięto tablicę pamiątkową. W 2010 na bramie wjazdowej pałacyku Cukrowników (siedzibie Instytutu Adama Mickiewicza) odsłonięto tablicę upamiętniającą Bronisława Geremka i Andrzeja Zakrzewskiego.
Imieniem Bronisława Geremka nazwano ulice w Swarzędzu (2008) i Krakowie (2014), a także skwer położony po północno-zachodniej stronie skrzyżowania ulic Marszałkowskiej i Królewskiej w Warszawie (2017), na którym w 2018 odsłonięto tablicę pamiątkową. W 2021 uchwałą Senatu RP X kadencji następny rok ustanowiono Rokiem Bronisława Geremka.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Absolwenci Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego
Amnestionowani przez władze komunistyczne w Polsce
Członkowie Collegium Invisibile
Członkowie Kapituły Orderu Orła Białego (III Rzeczpospolita)
Doktorzy honoris causa Europejskiego Uniwersytetu Viadrina we Frankfurcie nad Odrą
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
Działacze opozycji w PRL
Działacze Związku Walki Młodych
Honorowi obywatele Wschowy
Internowani w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1981–1982
Laureaci Międzynarodowej Nagrody Karola Wielkiego
Laureaci nagrody Peryklesa
Ludzie roku Gazety Wyborczej
Ludzie roku tygodnika Wprost
Ludzie urodzeni w Warszawie
Mieszkańcy getta warszawskiego
Ministrowie spraw zagranicznych III Rzeczypospolitej
Ocalali z Zagłady Żydów
Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita)
Pochowani na Powązkach-Cmentarzu Wojskowym w Warszawie
Polacy odznaczeni cywilnym Orderem Pour le Mérite
Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej
Polacy odznaczeni Orderem Leopolda II
Polacy odznaczeni Orderem Narodowym Zasługi (Francja)
Polacy odznaczeni Orderem Trzech Gwiazd
Polacy odznaczeni Orderem Wielkiego Księcia Giedymina
Polacy odznaczeni Orderem Wolności
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Chile)
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry)
Polacy – Oficerowie Legii Honorowej
Polacy pochodzenia żydowskiego
Politycy Partii Demokratycznej – demokraci.pl
Politycy ROAD
Politycy Unii Demokratycznej
Politycy Unii Wolności
Polscy doktorzy honoris causa Uniwersytetu Bolońskiego
Polscy mediewiści
Polscy posłowie do Parlamentu Europejskiego
Polskie ofiary wypadków drogowych
Posłowie na Sejm kontraktowy
Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej I kadencji (1991–1993)
Posłowie na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej II kadencji (1993–1997)
Posłowie z okręgu Suwałki (PRL)
Sekretarze POP PZPR
Sygnatariusze Apelu 64
Uczestnicy Okrągłego Stołu (strona solidarnościowa)
Uczestnicy wydarzeń Sierpnia 1980
Urodzeni w 1932
Zmarli w 2008 |
692 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bohdan%20Chmielnicki | Bohdan Chmielnicki | Bohdan Zenobi Chmielnicki (ruski: Зѣновій Богдан Хмелніцкій, , Bohdan Zynovij Chmelnyckyj; ur. 27 grudnia 1595 najprawdopodobniej w Czehryniu, zm. 6 sierpnia 1657 tamże) – hetman zaporoski, przywódca powstania kozackiego przeciwko Rzeczypospolitej w latach 1648–1657, bohater narodowy Ukrainy.
Życiorys
Młodość
Urodził się prawdopodobnie i zmarł w Czehryniu, jako syn Michała, podstarościego czehryńskiego. Łatwiejsza do ustalenia od miejsca jest data roczna urodzenia: w roku 1649 przybył na Ukrainę naddnieprzańską poseł wenecki Nicolo Sagredo. W swym raporcie dla signorii podał, że Chmielnicki miał 54 lata. Wszyscy Chmielnickiemu współcześni, którzy zetknęli się z nim, a pozostawili zapiski, zgodnie potwierdzają, że miał około pięćdziesięciu lat.
Kwestia szlachectwa Bohdana jest dyskusyjna – chociaż pieczętował się herbem Abdank – bądź też jego dziad był banitą pozbawionym szlachectwa. Z jednej strony dowodem „niskiego pochodzenia” Bohdana Chmielnickiego mogłaby być Konstytucja Sejmu Ekstraordynaryjnego z 1659, gdzie w punkcie 11. zawarta została uchwała mówiąca:
„...Jerzego Chmielnickiego, potomka Bohdana Chmielnickiego hetmana zaporoskiego, w protekcyją naszą bierzemy, a chcąc go przychęcić do dzieł rycerskich tudzież naszey y Rzpltey usługi, kleynot szlachectwa polskiego onemu konferuiemy”.
Z drugiej strony trudno przypuścić powierzenie Michałowi Chmielnickiemu (ojcu Bohdana) urzędu podstarościego czehryńskiego (był to urząd szlachecki) przez Jana Daniłowicza (wówczas starostę korsuńskiego), gdyby nie był on szlachcicem (a z pewnością nie mógł być banitą, gdyż jako podstarości sprawował władzę sądowniczą i był przewodniczącym sądu grodzkiego). Obaj Chmielniccy służyli u boku Stanisława Żółkiewskiego.
Chmielnicki uczył się w kolegium jezuitów we Lwowie, założonym przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego w 1608 roku, gdzie ukończył klasy gramatyki, poetyki i retoryki. Naukom tym zawdzięczał swoją znajomość w mowie i w piśmie polskiego i łaciny. Stopień tej znajomości także pozostaje w literaturze przedmiotu dyskusyjny. Mimo pobytu w kolegium jezuickim zachował prawosławie. Według pewnych niesprawdzonych przekazów kształcił się również w Krakowie, ale nie ma na ten temat żadnych bliższych danych.
Następny znany i potwierdzony fakt z życia Chmielnickiego to jego udział w bitwie pod Cecorą (1620); zginął w niej jego ojciec, a on sam (wraz ze Stanisławem Koniecpolskim) dostał się do niewoli tureckiej, w której to prawdopodobnie nauczył się krymskotatarskiego i podobno tureckiego. Z niewoli w Stambule po dwóch latach prawdopodobnie uciekł (choć są i inne hipotezy – wykupiła go matka, król Zygmunt III Waza za zasługi ojca, przyjaciele rodziny). Po powrocie na Ukrainę naddnieprzańską osiadł w Subotowie nad Taśminą (niemal naprzeciw Czehrynia), gdzie parę lat wcześniej ojciec postawił chutor.
Około roku 1625 ożenił się z Anną, siostrą Jakyma Somki, bogatego Kozaka perejasławskiego, który dorobił się na handlu. Miał z nią liczne potomstwo, o czym mówi zapis w bezimiennym diariuszu: „Z obozu pod Białopolem d. 14 October r. 1651. Zjechała się była wszystka rodzina Chmielnickiego, żona z dziatkami, cztery córki już dorastające i synów dwóch młodszych, a trzeci ten Tymoszek starszy”. Synami B. Chmielnickiego byli m.in.: Tymofiej (1632–1653) i Jerzy (1641–1685).
W 1637 został pisarzem wojska zaporoskiego (jako taki podpisywał 24 grudnia kapitulację powstania kozackiego Pawluka po klęsce pod Kumejkami i posłował do Warszawy jako członek delegacji kozackiej mającej prosić sejm o łaskawe potraktowanie upokorzonych Kozaków), a po ugodzie w Masłowym Stawie został setnikiem kurenia czehryńskiego. Zetknął się tam z mianowanym po śmierci hetmana Stanisława Koniecpolskiego podstarościm Danielem Czaplińskim, który w jakiś czas później dokonał zajazdu i zagrabił chutor Chmielnickiego Subotów – nadany ongiś Michałowi Chmielnickiemu przez Jana Daniłowicza. Stanisław, a później Aleksander Koniecpolscy mieli nadane przez króla po Daniłowiczu starostwo czehryńskie. Podobno zarówno Michał Chmielnicki, jak i jego syn Bohdan, zaniedbali formalności dotyczące prawnego statusu swej posiadłości, w poczuciu bezpieczeństwa, jakie pierwszemu dawało stanowisko, a drugiemu protekcja Koniecpolskiego. Po śmierci hetmana nowy podstarości wykorzystał to do zaboru stworzonej przez Chmielnickich posiadłości.
Czapliński podobno uwiódł także drugą, młodą żonę Chmielnickiego i próbował zabić syna, a na niego samego zorganizował zamach. Chmielnicki szukał bezskutecznie sprawiedliwości w polskich trybunałach, a nawet u króla. Podczas pobytu w Warszawie Chmielnicki uzyskał przywilej monarszy (wystawiony 22 lipca 1646), nadający mu oficjalnie majątek Subotów. Przywilej nie został wyegzekwowany wskutek intryg Czaplińskiego, który spreparował dokumenty, świadczące o tym, że majątek ten był wcześniej prywatną własnością hetmana Koniecpolskiego (a więc król nie miał prawa nią dysponować).
Prawie na pewno nie był nigdy we Francji, co sugerowali niektórzy historycy rosyjscy i ukraińscy w XIX i XX wieku, przypisujący mu nawet udział w oblężeniu Dunkierki w 1645 roku. W tym czasie był zresztą Chmielnicki głęboko zaangażowany w plany wojenne króla Władysława IV, który wespół z hetmanem wielkim koronnym Stanisławem Koniecpolskim i kanclerzem wielkim koronnym Jerzym Ossolińskim opracowywał plan wojny z Chanatem Krymskim (i jego wcielenie do Rzeczypospolitej), przy założeniu wojny z Imperium Osmańskim (zwierzchnikiem Chanatu) i zaangażowanie w tę wojnę Kozaków zaporoskich. Do projektu dopuszczeni zostali – ze strony kozackiej – atamani Barabasz i Nestorenko oraz setnik Chmielnicki.
Plany utrzymywane były w ścisłej tajemnicy i wyszły na jaw dopiero po wybuchu powstania na Ukrainie. Na sejmach konwokacyjnym i elekcyjnym roku 1648 domagano się ujawnienia działań króla i kanclerza, podejrzewając, że to oni doprowadzili do powstania.
Hetman
Plan wojny z Turcją po śmierci Koniecpolskiego w 1646 upadł na sejmie wobec oporu szlachty (wspieranej przez wrogich królowi magnatów) przejawiającej nastroje pacyfistyczne i obawiającej się wzmocnienia władzy królewskiej. Wobec bezskutecznego szukania sprawiedliwości na drodze prawnej, czy nakazu królewskiego w sporze z Czaplińskim (osłanianym przed królem i sądami przez swego możnego protektora – Aleksandra Koniecpolskiego), wykradł osobiście przechowywane przez Barabasza kopie listów królewskich z zapowiedzią zorganizowania wyprawy na Turcję (i deklarujących w związku z tym zwielokrotnienie rejestru kozackiego) i zbiegł w grudniu 1647 roku na Sicz. Wbrew pozorom ucieczka niewiele miała wspólnego z doznaniem osobistych krzywd. Chmielnicki został oskarżony o próbę zorganizowania kozackiej chadzki morskiej, a to w myśl obowiązujących praw oznaczało zdradę króla i Rzeczypospolitej.
Tam – szermując hasłami wyzwolenia spod władzy magnatów sprzeciwiających się woli królewskiej – przejął władzę i stanął na czele powstania jako hetman kozacki (w korespondencji z organami państwowymi tytułował się jednak tylko jako starszy wojska zaporoskiego). By wzmocnić swe siły, wszedł w sojusz z chanem, który wspomagał go (z przerwami) aż do ugody perejasławskiej (1654) i najazdu Rosji na Rzeczpospolitą, gdy nastąpiło odwrócenie sojuszy (chan stał się sojusznikiem Rzeczypospolitej).
Po śmierci w roku 1648 Władysława IV Wazy poparł kandydaturę zabiegającego o ugodę z Kozakami brata zmarłego króla, Jana Kazimierza, w staraniach o elekcję na tron Rzeczypospolitej. Po szeregu ciosów zadanych wojskom polskim, a szczególnie po bitwie pod Piławcami w 1649 roku podjął ideę utworzenia państwa kozackiego i zbudował jego struktury – Hetmanat, ze stolicą w Czehryniu. Przekonany o słabości Rzeczypospolitej i o własnej potędze zawierał liczne i często sprzeczne ze sobą sojusze (z Republiką Wenecką, Carstwem Rosyjskim, Chanatem Krymskim i Imperium Osmańskim). Opierał się na strukturach wojska zaporoskiego w sile ok. 80 tys. ludzi, na czele którego stał on sam i jego najbliższe otoczenie, kolejną pozycję zajmowała starszyzna kozacka, natomiast reżim karny spoczywał na pułkach kozackich pobierających od chłopów i mieszczan podatki oraz ściągających kontrybucje. Chmielnicki prowadził chwiejną i nie rokującą nadziei na trwałe efekty politykę, zarówno w stosunku do Rzeczypospolitej, jak i Rosji, Krymu czy Turcji, z którego to powodu jego dalekosiężne zamierzenia nigdy się nie ziściły, przyczyniły się do tego także późniejsze kroki podejmowane przez jego następców. Należy jednak przyznać, że był jednym z pierwszych kozackich wodzów, w których głowach rodziła się myśl o niepodległości.
Powstanie
Powstanie, które wybuchło wiosną 1648, nie przyniosło – mimo początkowych sukcesów – Ukrainie niezależności ani odrębnego statusu w ramach Rzeczypospolitej. Chmielnicki odniósł sukcesy, pokonując wojska koronne nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami, ale już w 1649 zostały odparte ataki jego wojsk (w sojuszu z chanatem krymskim) na Zbaraż, aż wreszcie – po nierozstrzygniętej bitwie pod Zborowem – doszło do ugody sankcjonującej utworzenie Hetmanatu (autonomicznej kozackiej struktury terytorialnej w ramach Rzeczypospolitej), a której postanowień ostatecznie ani Rzeczpospolita, ani Chmielnicki nie dotrzymali. W 1651 przegrał bitwę pod Beresteczkiem i w Białej Cerkwi podpisał nową ugodę, ograniczającą prawa Kozaczyzny, której warunki ponownie nie zostały dotrzymane.
Po kolejnym wznowieniu działań wojennych, bitwie i rzezi elitarnych żołnierzy polskich pod Batohem w 1652 szansa na porozumienie z Rzecząpospolitą przepadła, Chmielnicki szukał więc potężnego sojusznika i w 1654 r. zawarł z carem Rosji ugodę perejasławską, oddając Ukrainę w poddaństwo cara. Stał na czele Rady Perejasławskiej. Car powołując się na swą władzę absolutną (samodzierżawie), odmówił zaprzysiężenia ugody wobec Kozaczyzny, natomiast bezzwłocznie wprowadził rosyjski garnizon wojskowy do Kijowa, budując w mieście cytadelę. Dokonał też spisów podatkowych ludności Hetmanatu. Ugoda doprowadziła w konsekwencji do zajęcia znacznej części Naddnieprza (całe lewobrzeże z Kijowem) przez wojska rosyjskie i wieloletniej, wyniszczającej wojny z Rzecząpospolitą. W tym czasie od Chmielnickiego odeszli Tatarzy krymscy, dla których Rosja była znacznie poważniejszym przeciwnikiem niż Rzeczpospolita. W 1655 pobity przez wojska polskie Piotra Potockiego i Tatarów chana Mehmeda IV Gireja w bitwie pod Jezierną, zmuszony został do uznania zwierzchności Rzeczypospolitej nad Ukrainą Prawobrzeżną, co jak wykazała przyszłość, było kolejnym wymuszonym ustępstwem taktycznym.
Po próbach ograniczenia swobód kozackich przez Moskwę zaczął poszukiwać zagranicznych sprzymierzeńców, chcących poprzeć plany utworzenia autonomii na Ukrainie. Nawiązał w tym celu kontakty ze Sztokholmem, Berlinem i z dworem księcia Rakoczego w Siedmiogrodzie. Po podpisaniu między Rzecząpospolitą a Carstwem Rosyjskim układu w Niemieży (3 listopada 1656), przewidującego między innymi wybór cara rosyjskiego na tron polski, utwierdził się w przekonaniu, iż porozumienie to stanowi istotne zagrożenie dla pozycji Hetmanatu. Była to jedna z głównych przyczyn tego, że wraz z Karolem X Gustawem, Fryderykiem Wilhelmem, Bogusławem Radziwiłłem oraz księciem Jerzym Rakoczym podpisał dnia 6 grudnia 1656 traktat w Radnot, przewidujący rozbiór Rzeczypospolitej. Porozumienie nie zostało zrealizowane, a sam Chmielnicki nigdy nie zdecydował się na całkowite zerwanie związków z Rosją. Pod koniec życia próbował odnowić kontakty z Rzecząpospolitą, a jego współpracownicy i wyznaczeni następcy (Iwan Wyhowski) podjęli politykę, która doprowadziła do zawarcia w roku 1658 unii hadziackiej.
Rzeczpospolita, która na skutek powstania Chmielnickiego utraciła znaczną część swego potencjału obronnego, w kolejnych wojnach ze Szwecją, Rosją, Siedmiogrodem i Turcją wyczerpała się na tyle, że przed jej rosnącymi w siłę sąsiadami otworzyła się możliwość skutecznego wykorzystania tej słabości.
Śmierć
Bohdan Chmielnicki zmarł 6 sierpnia 1657, podczas potopu szwedzkiego, z powodu wylewu krwi do mózgu na wieść o fiasku wyprawy Rakoczego przeciwko Polsce.
Czasy Chmielnickiego
Czasy, w których żył i działał Bohdan Zenobi Chmielnicki, charakteryzowały się na Ukrainie znaczną ilością najazdów tatarskich, wojen z Turcją i Rosją. Ziemie te, znajdujące się w dużej mierze w rękach „królewiąt” zarówno rodzimego, jak i polskiego pochodzenia, zamieszkiwał od stuleci lud, który przyzwyczajony do szerokich wolności, a jednocześnie buntujący się ze względu na wzrastający ucisk pańszczyźniany gotowy był do chwycenia za broń. Szlachta i magnaci (nawet ci, którzy nie stanowili elementu napływowego) oraz Żydzi byli uważani za wyzyskiwaczy, tym więcej, że tuż pod bokiem istniała wolna i niezależna od nikogo Sicz Zaporoska, a w miastach i zamkach rezydowali Kozacy – posiadający cechy odrębnego stanu Rzeczypospolitej, w rozumieniu ludności wiejskiej mieszczący się gdzieś między szlachtą a chłopami.
Chłopi ukraińscy widzieli te dysproporcje i wiedząc, że nie mają szans na dostanie się do stanu szlacheckiego, liczyli na pomoc swojego sprzymierzeńca – Kozaczyzny. Dlatego, gdy Chmielnicki przystąpił do działań zbrojnych, pod jego sztandary napłynęły rzesze „czerni”, czyli miejscowego chłopstwa. Hetman zaporoski rósł w siłę zarówno dzięki wojskom kozackim, jak i dzięki zasileniu przez chłopstwo. Przypuszczać należy, że nie do końca rozumiał wagę problemu sam hetman, który nie doceniał siły ludowego powstania, a – być może – także się go obawiał. Ostatecznie utworzenie niezależnego bytu na ziemiach ukrainnych pozostało niezrealizowane. Długoletnia wojna Rzeczypospolitej z Carstwem Moskiewskim, do której doszło w konsekwencji ugody perejasławskiej, doprowadziła ostatecznie do wyczerpania stron i podziału zrujnowanego Naddnieprza między Rzeczpospolitą a Rosję. Utrata lewobrzeżnej Ukrainy była dla Rzeczypospolitej porażką; dla Kozaczyzny zaporoskiej był to początek końca, do którego ostatecznie doszło w 1775, gdy Katarzyna II zburzyła Sicz, zlikwidowała kozackie wojsko zaporoskie i zakazała używania jego nazwy.
Upamiętnienie
Jego postać przedstawiono na ukraińskich banknotach o nominale 5 hrywien pierwszej (1996), drugiej (1997) i trzeciej (2004) serii, a także monecie o nominale 5 hrywien (2019).
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
M.A. Groushko: Cossack, Warrior Riders of the Steppes, New York 1992, .
Janusz Kaczmarczyk: Bohdan Chmielnicki, Ossolineum 1988, .
Henryk Samsonowicz: Historia Polski do roku 1795, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1976.
Linki zewnętrzne
Franciszek Rawita-Gawroński, Krwawy gość we Lwowie
„List Bogdana Chmielnickiego do Stanisława Żółkiewskiego”
Bohaterowie Ukrainy
Hetmani kozaccy
Ludzie upamiętnieni nazwami miejscowości
Osoby przedstawione na ukraińskich banknotach
Osoby przedstawione na ukraińskich monetach
Polska szlachta
Uczestnicy walk powstania Chmielnickiego (strona kozacka)
Przywódcy powstań chłopskich
Przywódcy powstań kozackich
Uczestnicy wojny polsko-tureckiej 1620–1621 (strona polska)
Uczestnicy wojny polsko-rosyjskiej 1654–1667 (strona rosyjska)
Absolwenci i studenci Kolegium Jezuitów we Lwowie
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Ukraińcy
Urodzeni w 1595
Zmarli w 1657 |
693 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Borowski | Borowski | Borowski (forma żeńska: Borowska; liczba mnoga: Borowscy) – polskie nazwisko.
Etymologia
Nazwisko to pochodzi od wyrazu bór („las iglasty”) lub od słowiańskich imion złożonych zawierających element borzy- (oznaczający „walczyć”), np. Borzygniew, Borzymir, Borzysław itp.
Demografia
W 1990 roku nazwisko to nosiło 24 889 Polaków. Natomiast w roku 2000 było ich 26 079 i było to wówczas dziewięćdziesiąte piąte najczęstsze nazwisko w Polsce.
Ponad 50% nosicieli tego nazwiska mieszkało w 2000 roku w Wielkopolsce, na Pomorzu Gdańskim, Kujawach, Warmii i zachodnim Mazowszu.
Znani przedstawiciele
Adam Borowski (ur. 1955) – polski opozycjonista w PRL
Andrzej Borowski (ujednoznacznienie)
Bogdan Borowski (ur. 1972) – polski muzyk disco polo, młodszy brat Andrzeja Borowskiego
Izydor Borowski (1776–1838) – generał i wezyr perski, uczestnik powstania kościuszkowskiego, domniemany adiutant Simóna Bolívara.
Krzysztof Borowski (ujednoznacznienie)
Marek Borowski (ur. 1946) – polski polityk centrolewicowy i ekonomista
Piotr Borowski (ujednoznacznienie)
Tadeusz Borowski (ujednoznacznienie)
Tomasz Borowski (ujednoznacznienie)
Przypisy
Bibliografia
Polskie nazwiska |
694 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bia%C5%82oruskie%20Zrzeszenie%20Student%C3%B3w | Białoruskie Zrzeszenie Studentów | Białoruskie Zrzeszenie Studentów (biał. Беларускае аб’яднанне студэнтаў, Biełaruskaje abjadnannie studentaŭ) – organizacja zrzeszająca studentów, przedstawicieli białoruskiej mniejszości narodowej w Polsce. Działa najprężniej w Białymstoku, gdzie znajduje się siedziba główna. Jest organizatorem festiwalu Basowiszcza.
Zrzeszenie zostało założone w 1981 roku, rozwiązane wraz z wprowadzeniem stanu wojennego i reaktywowane w 1988 roku. Jego przewodniczącym został Eugeniusz Wappa. Służba Bezpieczeństwa dla jego rozpracowania założyła sprawę obiektową „Narew”.
Linki zewnętrzne
Strona Białoruskiego Zrzeszenia Studentów.
Strona Festiwalu „Basowiszcza” organizowanego przez BZS.
Przypisy
Białoruskie organizacje w Polsce
Organizacje studenckie |
695 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ba%C5%9B%C5%84 | Baśń | Baśń („bajka magiczna”) – jeden z fantastycznych gatunków epickich, zazwyczaj niewielkich rozmiarów, przynależy do folkloru.
Bajka magiczna (fantastyczna) – zwana niekiedy baśnią lub klechdą jest najbardziej typowym i charakterystycznym okazem bajki ludowej, określa się ją czasem mianem „bajki właściwej”. Terminy, które się do niej stosuje, podkreślają jej cechę podstawową, domieszkę lub nawet przewagę pierwiastków fikcyjnych, fantastycznych, cudownych czy czarodziejskich nad realnymi, ludzkimi. Są to pierwiastki te same, które występują w religii, wyrastają z dawnych wierzeń magicznych, od religijnych zaś różnią się tym tylko, że nie mają oficjalnego uznania, nie wchodzą do kanonu wierzeń, reprezentowanego przez taką czy inną organizację religijną. Jako że przedstawicielką sił magicznych, zazwyczaj przyjaznych człowiekowi, bywa istota męska lub kobieca, w języku angielskim zwana Fairy, we francuskim Fée, co w polszczyźnie oddaje się wyrazem wróżka, skąd terminy angielskie i francuskie na oznaczenie danej kategorii bajek.
Dominują w niej elementy fantastyki; opowiada o siłach nadprzyrodzonych, cudownych zdarzeniach, nadnaturalnych postaciach i zjawiskach. Jednymi z ważniejszych cech baśni są nieokreślony czas, miejsce akcji oraz autor, ponieważ baśnie były wielokrotnie przeobrażane przez bajkopisarzy - ich pierwowzór, podobnie jak twórca, zatarły się w pamięci. Zawiera ludową mądrość, przedstawia wierzenia ludowe i magiczne; baśń może przenikać się z podaniami, legendami, opowiadaniami wspomnieniowymi.
Baśń literacka – określa się tak opowiadania pisarzy, które mają cechy ludowe i krajowe. Rozwijała się ona równolegle do podejmowanych od początku XIX wieku prób naukowego podejścia do tradycji ludowej, a spopularyzował ją Hans Christian Andersen. Baśń literacka nie jest częścią folkloru, ponieważ powstaje odgórnie i stanowi przykład folkloryzmu. Idąc za esejem Stanisława Lema „Fantastyka i futurologia” takowe zjawisko literackie można wliczyć do fantastyki.
Analiza Brunona Bettelheima
Zdaniem Brunona Bettelheima baśń ukazuje problemy egzystencjalne w sposób zwarty i prosty, w formie przyswajalnej dla dziecka. Jej specyficzne cechy (m.in. odszczegółowienie fabuły oraz bohaterowie, którzy reprezentują określony typ, a nie niepowtarzalne indywiduum) sprawiają, że baśń może dostarczyć dziecku objaśnień dotyczących jego własnej psychiki i wspiera rozwój dziecięcej osobowości, dojrzewanie.
Bruno Bettelheim wskazuje na stałe motywy w baśniach, pozwalające dziecku pokonać lęki przed dorastaniem i usamodzielnieniem, oderwaniem od rodziców oraz lęki związane z płcią przeciwną. Baśnie zdaniem Bettelheima pełnią funkcję terapeutyczną, a także przekazują podstawową wiedzę na temat kultury, w której dziecko dorasta.
Cechy baśni
„Oczywista cudowność” – brak wyraźnej granicy świata realnego i magicznego.
Ukazuje ona dzieje ludzkich bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a sferą działania sił nadnaturalnych.
Fantastyczny świat baśni jest zaludniony krasnoludkami, skrzatami, czarownicami, wróżkami, dobrymi i złymi duchami, królewiczami, rycerzami.
Konstrukcja zdarzeń fabularnych jest nieskomplikowana.
Zdarzenia rozgrywają się w nieokreślonym miejscu i czasie.
Schemat kompozycyjny oparty jest na tryumfie dobra nad złem.
Baśń utrwala zasadnicze elementy ludowego światopoglądu:
wiarę w nieustającą ingerencję mocy nadprzyrodzonych,
antropomorficzną wizję przyrody,
niepisane normy moralne,
ideały sprawiedliwych zachowań
Motywy baśniowe
Do motywów baśniowych zaliczają się:
motyw walki dobra ze złem.
przenikanie się świata nadprzyrodzonego z realnym
motyw zwycięstwa miłości, sprawiedliwości i dobra
motyw mędrca. W baśniach często występuje postać, której wiedza jest ogromna, niedostępna dla większości śmiertelników. Mędrzec posiada także niesamowite moce służące wpływaniu na świat i inne osoby. Ta osoba jest swoistym wykładnikiem moralnym, drogowskazem dla innych bohaterów.
motyw wędrówki
motyw postaci nadprzyrodzonych, takich jak wróżki, trole i inne.
Najsłynniejsze zbiory baśni
Księga tysiąca i jednej nocy
indyjska Pańćatantra
zbiór Ch. Perraulta – Bajki Babci Gąski, 1697
zbiór baśni zebranych przez braci Grimm – Kinder und Hausmärchen, 1812-1822
baśnie napisane przez H.Ch. Andersena
w Polsce znany zbiór również jako Baśnie i Legendy Polskie
Baśnie ludowe
Pierwsze pełne europejskie wydanie Księgi tysiąca i jednej nocy zostało opublikowane po francusku w 12 tomach przez Antoniego Gallanda w latach 1704–1707.
Europejskie baśnie ludowe
Giovanni Francesco Straparola, Rozkoszne noce, przełom XV i XVI wieku
Giambattista Basile, Baśń nad baśniami (1634-1636)
Charles Perrault, Historie i baśnie z dawnych czasów z pouczeniami moralnymi znany pod tytułem Bajki Babci Gąski (1697)
Jakub i Wilhelm Grimm, Kinder und Hausmärchen (Baśnie dla dzieci i domu), 1812-1822
Polskie baśnie ludowe
Zbiory bez opracowania literackiego:
Oskar Kolberg, Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, zabawy, pieśni, muzyka i tańce (1857)
Roman Zwoliński, Z powieści i pieśni górali beskidowych (1889)
Lucjan Malinowski, Powieści ludu polskiego na Śląsku (1900-1903)
Zbiory opracowane literacko:
Kazimierz Władysław Wóycicki, Klechdy, starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi (1837)
Ryszard Berwiński, Powieści wielko-polskie (1840) Wersja cyfrowa
Karol Baliński, Powieści ludu spisane z podań (1842)
Roman Zmorski, Podania i baśni ludu w Mazowszu z dodatkiem kilku śląskich i wielkopolskich (1852)
Antoni Józef Gliński, Bajarz polski (1852)
Józef Chociszewski, Powieści i podania ludowe (1869)
zbiór Woda żywa
Z polskich ludowych wątków i motywów korzystali autorzy w następujących dziełach:
Adolf Dygasiński, Cudowne bajki (1896)
Jan Kasprowicz, Bajki, klechdy i baśnie (1902)
Kornel Makuszyński, Bardzo dziwne bajki (1916)
Hanna Januszewska, Z góry na Mazury (1932 albo 1933)
Bolesław Leśmian, Klechdy polskie (Londyn 1956, Warszawa 1959)
Janina Porazińska, Czarodziejska księga (1961)
Joanna Papuzińska, Cudowna studzienka. Baśnie polskie (2013)
Baśnie literackie
Europejskie baśnie literackie
Piękna i Bestia – Gabrielle-Suzanne Barbot de Villeneuve (1740) oraz Jeanne-Marie Leprince de Beaumont (1757)
H.Ch. Andersen, Baśnie opowiedziane dzieciom (od 7 tomu: Baśnie) (1835-1872)
William Makepeace Thackeray, Pierścień i róża (1855)
Lewis Carroll – Alicja w Krainie Czarów (1865) i jej kontynuacja Po drugiej stronie lustra (1872)
Polskie baśnie literackie
Pierwszą polską baśnią literacką był utwór O krasnoludkach i o sierotce Marysi Marii Konopnickiej z 1896 roku.
Zobacz też
literatura dla dzieci i młodzieży
bajka
Przypisy
Bibliografia
Antoni Smuszkiewicz, Literatura dla dzieci. Podręcznik dla studentów kierunków pedagogicznych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2015, .
Gatunki literackie
Gatunki filmowe
oc:Conte |
696 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Beczuana | Beczuana | Beczuana (od głównego plemienia Tsuanów) – brytyjski protektorat w południowej Afryce, w latach 1885–1966. Obecnie jest to niepodległe państwo Botswana. W latach 1909–1966 protektorat zarządzany był przez Wysokiego Komisarza. W latach 1965–1966 stolicą protektoratu było Gaborone. W latach 1885–1965 stolicą protektoratu było Mahikeng; powodowało to, że stolica Beczuany była esklawą na terytorium innego państwa (Związku Południowej Afryki, a później RPA).
Przypisy
Historia Botswany
Dawne terytoria zależne Wielkiej Brytanii |
697 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brytyjskie%20Wyspy%20Dziewicze | Brytyjskie Wyspy Dziewicze | Brytyjskie Wyspy Dziewicze (ang. British Virgin Islands, BVI) – brytyjskie terytorium zamorskie w Ameryce Środkowej, w basenie Morza Karaibskiego, obejmujące 36 wysp i wysepek (w tym 11 niezamieszkanych) w północnej części archipelagu Wysp Dziewiczych. Największe wyspy to: Tortola – 54 km², Anegada – 39 km², Virgin Gorda – 21 km² oraz Jost Van Dyke – 8 km².
Powierzchnia kolonii wynosi 153 km², zamieszkuje ją 22,6 tys. osób (2005), z czego 1/3 w stolicy – Road Town na Tortoli. Mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem (sadownictwo, warzywnictwo, hodowla zwierząt) i rybołówstwem. Bardzo dobrze rozwinięta jest także turystyka – średnio rocznie odwiedza je ok. 100 tys. turystów.
Brytyjskie Wyspy Dziewicze są jednym z najbardziej popularnych rajów podatkowych. W 2004 było tam zarejestrowanych ok. 550 tys. firm. Stanowi to ok. 40% wszystkich firm typu offshore na świecie. Przychody Wysp związane z obsługą takich firm są obecnie większe niż przychody z turystyki.
Wyspy zostały odkryte w 1493 roku przez Kolumba. W 1648 roku Tortolę zajęli Holendrzy. Jednak od 1666 roku niepodzielnie panują tu Brytyjczycy. Od 1866 roku wyspy są oficjalnie kolonią brytyjską, a od 1967 roku posiadają wewnętrzną autonomię.
Demografia
Struktura etniczna
Osoby czarnoskóre stanowią 76,3% populacji, Latynosi 5,5%, biali 5,4%, osoby o mieszanej etniczności 5,3%, Indianie 2,1% Hindusi 1,6%, inni 3%.
Struktura religijna
Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center:
protestantyzm – 78,4% (gł. metodyści, anglikanie, uświęceniowcy, adwentyści dnia siódmego, zielonoświątkowcy i baptyści)
tradycyjne religie plemienne – 8,4%
brak religii – 3,9%
katolicyzm – 3,4%
inni chrześcijanie – 2,7% (w tym świadkowie Jehowy)
hinduizm – 1,2%
islam – 1,2%
inne religie – 0,8%.
Emisja gazów cieplarnianych
Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Brytyjskich Wysp Dziewiczych wyniosła w 1990 roku 0,039 Mt, z czego 0,026 Mt stanowiła emisja dwutlenku węgla, a trochę mniej emisja metanu. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 1,6 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 190 kg. Od tego czasu emisje wahają się, z bardziej zauważalnymi wzrostami w 2007 i 2012. Głównym źródłem emisji przez cały czas była energetyka. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 0,153 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 4,822 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 283 kg.
Przypisy
Zobacz też
Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych
Brytyjskie terytoria zamorskie
Terytoria zależne w Ameryce Północnej |
698 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ballada | Ballada | Ballada – gatunek synkretyczny, łączący w sobie cechy liryki (nastrojowość, emocjonalność), epiki (fabuła, narrator) i dramatu (dialogi), którego tematem są niezwykłe wydarzenia. Jej nazwa pochodzi od włoskiego ballare (tańczyć), co wskazuje na włosko-prowansalskie początki (zobacz: balada). Romantyczna ballada nawiązuje do ludowych pieśni, które między XIII a XIV w. pojawiły się w Danii i Szkocji. Pod koniec XVIII w. odkryli je miłośnicy folkloru. Wkrótce ballada stała się ulubionym gatunkiem poetów. Jej romantyczna forma wyróżnia się śpiewnością wiersza, nastrojowością, tajemniczością niejasno zarysowanych zdarzeń z interwencją złowrogich sił nadzmysłowych. Uwydatnieniu sensacyjności sprzyja konstrukcja narratora – zdziwionego światem, który przedstawia.
Ballada była charakterystyczna dla epoki romantyzmu.
Cechy ballad romantycznych:
ludowość (obecność ludu – mieszkańców wsi, symbolika ludowa),
liczne dialogi w balladach poświęconych zmarłym
obecność postaci fantastycznych (nimf, rusałek, duchów),
przysłowia ludowe, złote myśli, które kształtują moralnie ludzi,
przyroda jako żywy bohater,
język stylizowany na język ludowy (elementy mowy potocznej i gwary),
cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej opowieści,
autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludem (mieszkańcy wsi),
synkretyzm rodzajowy – utwór łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu.
Obecność przyrody:
jest tłem dla wszystkich wydarzeń,
tajemnicza, groźna i niesamowita, tworzy groźny nastrój,
jest siłą sprawczą wydarzeń,
jest surowym trybunałem osądzającym człowieka,
stoi na straży wierności i lojalności, honoru i cnoty itp.,
jest związana ze światem ludzkim.
Przykładowe ballady polskie to „Pani Twardowska” i „Świtezianka” Adama Mickiewicza (ze zbioru Ballady i romanse).
Balladą jest też utwór Toman a lesní panna z cyklu Ohlas písní českých Františka Ladislava Čelakovskiego.
Zobacz też
poezja śpiewana
jacht żaglowy Ballada
Przypisy
Gatunki literackie
Romantyzm |
699 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Barykada | Barykada | Barykada (fr. barricade) – doraźna fortyfikacja przegradzająca w całości przejazd danym szlakiem komunikacyjnym, zbudowana w miejscu uniemożliwiającym jego bezpośrednie obejście i z materiałów dostępnych na miejscu lub zgromadzonych specjalnie w tym celu. Barykada z uwagi na jej charakter musi być broniona przed jej rozebraniem lub sforsowaniem przez przeciwnika.
Budowana spontanicznie przez ludność i powstańców w czasie powstań i rewolucji, ale także przez grupy społeczne niezadowolone z panującego porządku, prawa, wydanych uchwał i tym podobnych w czasie zamieszek ulicznych.
Zastosowanie
Stosowana głównie w walkach miejskich, ale niekiedy też w naturalnych zwężeniach terenowych – wąwozach, zamykająca przejazd pomiędzy ścianami budowli, sytuowana najczęściej w poprzek ulic, u wylotów z placów i tym podobnych. Do budowania barykad stosowano materiał z nawierzchni i podbudowy ulic (na przykład płyty chodnikowe, kostka brukowa), worki z piaskiem, cegły z rozbitych budynków, unieruchomione pojazdy i inne duże przedmioty (na przykład pojemniki na śmieci) po wypełnieniu ich piaskiem.
Dobrze wykonana barykada powinna zarówno uniemożliwiać jej sforsowanie przez pojedynczych przeciwników, jak i jego pojazdy. W tym celu powinna być „umocowana” do podłoża – zabezpieczona przed zepchnięciem przez specjalne konstruowane do tego celu pojazdy z lemieszem, na przykład polski policyjny BTR-60PB.
Barykady o charakterze militarnym konstruowano tak, aby stworzyć w nich również osłonięte stanowiska obserwacyjne i strzeleckie. Czasami w barykadach pozostawiano wąskie przejścia do celów komunikacyjnych oraz wyprowadzania kontrataków.
Zobacz też
zapora (wojsko)
Bibliografia
Fortyfikacje
Powstania
Rewolucje
Walki miejskie
Zamieszki |
700 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bigbit | Bigbit | Bigbit, big-beat, (ang. „mocne uderzenie”) – funkcjonujące w Polsce i sąsiednich krajach określenie rock and rolla i pokrewnych gatunków muzycznych. Nazwę big-beat, zastępującą nieakceptowaną przez antyzachodnie władze nazwę rock and roll, po raz pierwszy zastosowano w Polsce. Z krajów bloku wschodniego, muzyka rockandrollowa zyskała pewną akceptację władz komunistycznych najwcześniej właśnie w Polsce - już na początku lat 60. XX wieku. W Czechosłowacji, na Węgrzech i w samym Związku Radzieckim nastąpiło to w połowie lub pod koniec tej dekady. Nazwa big-beat, wbrew intencji jej twórcy, szybko przestała określać wyłącznie muzykę rockandrollową, rozszerzając zakres również na luźno związaną z rockiem muzykę rozrywkową, zwłaszcza charakteryzującą się wyeksponowanym rytmem i prostotą melodyczną oraz harmoniczną, np. twist, madison czy rhythm and blues.
Bigbit bywa utożsamiany z gatunkiem muzycznym beat, czyli nurtem pop-rocka, który w latach 60. XX wieku był u szczytu popularności i miał wpływ na wschodnioeuropejski bigbit.
W kulturze anglojęzycznej Big beat oryginalnie oznaczał nie gatunek muzyczny, ale jego cechę, tj. pulsację. Całostka big beat pojawia się przynajmniej od 1953 r., kiedy puzonista i lider big bandu Buddy Morrow zatytułował swój utwór Heap Big Beat i płytę The Big Beat, a potem pojawiała się wielokrotnie w różnych tytułach, m.in. piosenki Fatsa Domino, która bywa podawana jako źródło terminu. W 1957 w telewizji American Broadcasting Company emitowano program The Big Beat prowadzony przez Alana Freeda.
Tło społeczno-polityczne
W krajach bloku wschodniego władza usiłowała wpływać na przekaz muzyki rozrywkowej, jednocześnie będąc podejrzliwą wobec wpływów zachodnich. Nawet gdy teksty piosenek nie niosły wprost treści politycznych czy światopoglądowych, władze mogły uznać, że reprezentują one kapitalistyczne ciągoty. Sama muzyka o zachodnich korzeniach, nie tylko rock, ale również jazz czy twist, była uważana za narzędzie amerykańskiego imperializmu. Sytuacja nieco zelżała w czasie destalinizacji, co pozwoliło na oddolny rozwój środowiska muzycznego, jednak pod koniec lat 60. powstały komisje weryfikacyjne, od których zależała legalizacja działalności wykonawców. Licencja była wydawana na podstawie egzaminu m.in. z historii sztuki, ale w praktyce znaczenie miała opinia przedstawicieli totalitarystycznych partii marksistowsko-leninowskich. W Polsce były one stosunkowo liberalne, podczas gdy w ZSRR i Czechosłowacji ich działalność znacznie osłabiła rozwój muzyki rockowej.
Jazz stał się tolerowany w krajach komunistycznych już w latach 40. XX wieku. Co prawda nazywano go muzyką ludożerców (ze względu na odległe pochodzenie z Afryki), jednak władze dostrzegały jego ludowe korzenie, co łagodziło ich stosunek do gatunku. W związku z tym muzyka rockowa początkowo była związana ze środowiskiem jazzowym, które utorowało drogę muzyce rozrywkowej o afroamerykańskim pochodzeniu. Zespoły bigbitowe w krajach Europy Środkowo-Wschodniej początkowo imitowały styl wykonawców zachodnich. Ich repertuar składał się z coverów. Dopiero z czasem środkowoeuropejski bigbit nabierał więcej indywidualnych cech, częściowo przejmując motywy muzyki ludowej. Władze starały się również wykorzystywać akceptowane zespoły do promocji elementów propagandowych.
Ponieważ dostęp do muzyki z Zachodu był krajach bloku wschodniego ograniczony, źródłem informacji o takich nowych gatunkach muzycznych, jak rock and roll i jego popowa odmiana beat, były odbierane na tym obszarze audycje Radia Luxembourg i innych rozgłośni zza żelaznej kurtyny. W okresie, gdy w Polsce muzyka bigbitowa przeżywała rozwój, a w pozostały krajach Europy Środkowo-Wschodniej regres, rolę taką odgrywało również Polskie Radio. Przesyłanie płyt z nagraniami odbywało się, choć na małą skalę, kanałami prywatnymi.
Istnieją sporne opinie, czy muzyka bigbitowa w krajach bloku wschodniego była nośnikiem młodzieżowego i politycznego buntu analogicznego do ruchu hippisowskiego i wytworzyła własną subkulturę, czy też ograniczała się do kwestii powierzchownych. Jedną z cech muzyki rozrywkowej pozostającej poza bezpośrednią kontrolą władz stał się zwyczaj organizowania koncertów w prywatnych domach.
Bigbit w Polsce
Twórcą polskiego wyrażenia „big-beat” był Franciszek Walicki, który zapożyczył to pojęcie i wprowadził do języka polskiego w nowym znaczeniu, gdyż określenie muzyka rockandrollowa nie odpowiadało ówczesnym władzom politycznym jako zbyt silnie powiązane z kulturą zachodnią. Twórca tego terminu uważał go za synonim rock and rolla, a więc za nazwę nieobejmującą muzyki popularnej takich zespołów jak Czerwone Gitary czy Skaldowie, jednak powszechnie nazywa się tak całą muzykę młodzieżową lat 60. XX w.. Jednocześnie w celu obrony tego typu muzyki podkreślano jej swojskość i nawiązywanie do polskiej muzyki ludowej, co wiązało się z krytyką zbyt dużego naśladownictwa wzorów zachodnich, czyli rockowych. W ramach tej tendencji pojawiło się hasło „Polska młodzież śpiewa polskie piosenki” przyjęte przez zespół Niebiesko-Czarni. Ponadto władza promowała tzw. rock partyzancki, czyli zespoły bigbitowe śpiewające autentyczne piosenki żołnierskie lub własne o podobnej tematyce. Pewnym ewenementem była Msza beatowa „Pan przyjacielem moim”, czyli jedna z pierwszych na świecie mszy skomponowanych w stylu rockowym.
Franciszek Walicki był nie tylko twórcą terminu, ale też prekursorem samego zjawiska, zakładając pierwszy polski zespół bigbitowy – Rythm and Blues, zainspirowany m.in. występem Big Billa Ramseya na II Festiwalu Jazzowym w Sopocie w 1957 roku. Już wcześniej, około 1956 roku, rockandrollowe rytmy pojawiały się w tanecznych utworach granych przez orkiestry i zespoły rozrywkowe, m.in. Zygmunta Wicharego, Władysława Kowalczyka, Stanisława Drążka Kalwińskiego i Krzysztofa Komedy, grającego tego typu repertuar pod pseudonimem Jan Grepsor. W 1957 Chór Czejanda nagrał piosenkę „Tańcz i śpiewaj rock and roll” i w podobnym czasie kolejne polskie grupy jazzowe wprowadzały elementy tego gatunku do swojego repertuaru. Jednakże to Rythm and Blues rozpowszechnił tę muzykę wśród swoich rówieśników. Zespół ten działał w roku 1959, a rozwiązany został w 1960 między innymi ze względu na amerykański repertuar. Dwaj członkowie zespołu, Bogusław Wyrobek i Leszek Bogdanowicz, wcześniej związani byli z Big Bandem Marynarki Wojennej.
Bigbit zyskał większą popularność dzięki Festiwalowi Młodych Talentów w 1962. Wówczas też o tym gatunku muzycznym pojawiły się pierwsze artykuły w prasie fachowej, tj. w Ruchu Muzycznym oraz Magazynie Jazz. Rok wcześniej w Sopocie odbył się pierwszy koncert z serii Non Stop (w klubie o tej nazwie), a od połowy dekady koncerty rockowe zaczęły być popularne w wielu miastach, także mniejszych jak Płock czy Zakopane. W Warszawie cykl koncertów Musicorama odbył się w latach 1968–1969. W 1969 w Kaliszu odbył się I Ogólnopolski Festiwal Awangardy Beatowej (OFAB), pierwszy polski rockowy festiwal muzyczny, a w 1970 odbył się pierwszy festiwal „Wielkopolskie Rytmy Młodych”, który był poprzednikiem festiwalu w Jarocinie. W tym samym roku w „Ruchu Muzycznym” Wacław Panek i Grzegorz Michalski rozpoczęli cykl artykułów Polski big-beat. Ze względu na profil pisma (związany z muzyką poważną) artykuły te były dość krytyczne wobec muzyki rozrywkowej, przy czym skupiały się nie tylko na elementach muzycznych bigbitu, ale również socjologicznych. Bigbit zaczęto częściej emitować w radiu od 1962, gdy powstał Program III Polskiego Radia, a jeszcze częściej od 1965, kiedy powstało Młodzieżowe Studio „Rytm”.
Jako przedstawicieli polskiego bigbitu wymienia się m.in. takich wykonawców, jak: Niebiesko-Czarni, Czerwono-Czarni, Nastolatki, Czerwone Gitary, Szwagry, Skaldowie, Trubadurzy, Tarpany, Pesymiści, Kawalerowie, Chochoły, Dzikusy, Tajfuny, Polanie, Warszawskie Kuranty, Bardowie, Pięciu, Krzysztof Klenczon, Halina Frąckowiak, Ada Rusowicz, Czesław Niemen, Seweryn Krajewski, Katarzyna Sobczyk, Wojciech Gąssowski, Helena Majdaniec oraz Karin Stanek. Michalski i Panek polskie zawodowe zespoły bigbitowe podzielili na trzy grupy: inspirujące się muzyką klasyczną (np. Skaldowie), muzyką ludową (np. No To Co) i pozostające przy najprostszych schematach bigbitowych (np. Czerwone Gitary). Twórczość takich przedstawicieli bigbitu jak Czesław Niemen, Stan Borys czy Wojciech Korda jednak nie mieściła się w tych kategoriach.
Zespoły bigbitowe często powstawały przy klubach studenckich (Czerwono-Czarni i Niebiesko-Czarni przy klubie Żak, Tajfuny przy Stodole), choć były także związane z domami kultury lub patronowały im zakłady przemysłowe (np. Zakłady Przemysłu Cukierniczego Wawel zespołowi Wawele). Dość wcześnie ustalił się podział na zespoły zawodowe i amatorskie.
Pierwsze zespoły bigbitowe działały na Wybrzeżu na przełomie lat 50. i 60. XX wieku. W 1962 powstały zespoły warszawskie – Big Beat Sextet (później jako Tajfuny) i Chochoły. Kolejne ośrodki muzyki bigbitowej to Łódź, gdzie w 1964 roku powstali Trubadurzy, Wrocław, gdzie w 1962 roku powstały Nastolatki, Kraków (od 1964 roku zespół Szwagry), Poznań (Rock Hall Wojciecha Kordy i Tarpany), Górny Śląsk (Monsuny, Passaty). Klasyczny polski bigbit zaczął tracić na popularności pod koniec lat 60. XX wieku, zastępowany przez nową muzykę rockową o bardziej oryginalnym brzmieniu (Breakout, Klan, nowa twórczość Niemena) od przełomu lat 60. i 70., by zaniknąć w połowie lat 70. Pod koniec tej dekady kolejne odsłony muzyki rockowej, czy ogólnie rozrywkowej, nazywano Muzyką Młodej Generacji, a w latach 80. już oficjalnie mówiono po prostu o muzyce rockowej, nie używając dla jej polskiej wersji nazw zastępczych.
Muzyka rockandrollowa w pozostałych krajach bloku wschodniego
W latach 60. w Związku Radzieckim nastąpił rozkwit muzyki jazzowej, co dało podłoże rozwojowi rocka. Pierwszy rockowy koncert na terenie ZSRR miał miejsce w 1966 roku w siedzibie ministerstwa spraw zagranicznych. W kraju tym wykonywanie muzyki rockowej było wtedy zakamuflowane, zespoły rockowe określano jako wokalno-instrumentalne (вокально-инструментальный ансамбль, ВИА, ). Jednym z pierwszych takich zespołów były Pojuszczije gitary (Поющие гитары) powstałe w 1965 roku. W drugiej połowie lat 60. ten typ muzyki stał się bardziej popularny, zwłaszcza w ośrodkach takich jak Leningrad i Moskwa, ale również w innych rejonach. Jednocześnie wkrótce muzyka rockowa była znów szykanowana aż do lat 80.
W Czechosłowacji również stosowano nazwę bigbit na określenie muzyki inspirowanej tzw. brytyjską inwazją. Jej rozwój był jednak słabszy niż w ZSRR czy Polsce. Jedną z głównych grup tego nurtu byli The Beatmen, Matadors czy Flamengo. Wcześniej elementy rockowe pojawiały się w repertuarze grup jazzowych, podobnie jak w Polsce. Jedną z pierwszych grup rockowych w tym kraju był Akord Klub działający w latach 1956–1957, natomiast pierwszy festiwal bigbitowy odbył się pod koniec 1967 roku, kolejny w 1968, ale następny dopiero w 1971 roku. Już od końca lat 60. w Czechosłowacji akceptacja władz wobec muzyki rockowej osłabła. W związku z tym pojawiły się nowe zespoły undergroundowe jak The Plastic People of the Universe założone w 1968 roku.
W latach 60. XX wieku muzyka rockowa pojawiła się również na Węgrzech. Wówczas była tam razem z muzyką pop określana nazwą beat. Zespół rockowy Illés wygrał festiwal muzyki popularnej w roku 1968. W kraju tym pojawił się pol-beat, czyli muzyka z przekazem politycznym – lewicowym. Początkowo był to przekaz radykalny, ale wkrótce ten typ muzyki przejął rolę propagandy rządzącej partii. Z drugiej strony, podobnie jak w innych krajach bloku, subkultura rockowa była uważana za rodzaj buntu. Węgierski beat adaptował elementy lokalnej muzyki ludowej. W roku 1971 węgierskie ministerstwo kultury ogłosiło, że muzyka rozrywkowa jest bezwartościowa i zaprzestało jej wspierania.
Zobacz też
Yesterday (film 1985)
Przypisy |
702 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Brute%20force | Brute force | Brutalna siła (org. Brute force) – film z 1947
Brute Force – gra na konsolę Xbox
Atak brute force – technika łamania haseł polegająca na sprawdzaniu wszystkich możliwości
Wyszukiwanie wyczerpujące (czasem określane jako brute force) – metoda projektowania algorytmów |
703 | https://pl.wikipedia.org/wiki/B%C5%82ona%20biologiczna | Błona biologiczna | Błona biologiczna, biomembrana – membrana otaczająca lub rozdzielająca odrębne przedziały, zwykle w komórkach. Zalicza się do nich zarówno błony komórkowe jak i błony organelli wewnętrznych, na przykład mitochondrialne, tylakoidów lub dysków w pręcikach i czopkach. Są one podstawowymi strukturami budującymi komórki wszystkich organizmów, zarówno prokariotycznych jak i eukariotycznych. Pomimo wielkiego zróżnicowania struktur otoczonych błonami, podstawy budowy błon biologicznych we wszystkich organizmach są w zasadzie te same. Zgodnie z modelem płynnej mozaiki, zaproponowanym w 1972 roku przez Jonathana Singera i Gartha Nicolsona, każdą błonę w komórce tworzy płynna dwuwarstwa cząsteczek fosfolipidowych, w której zanurzone są białka.
Błony biologiczne pełnią wiele funkcji. Przede wszystkim odgradzają one wnętrze danego przedziału od środowiska zewnętrznego, co jest podstawą do zachowania jego odrębności i integralności. Błona komórkowa, która otacza każdą żywą komórkę pozwala na utrzymanie jej homeostazy oraz utrzymanie odpowiedniego środowiska wewnętrznego, niezbędnego do właściwego przebiegu jej procesów życiowych.
Rys historii badań nad błonami biologicznymi
Badania nad błonami biologicznymi sięgają dziewiętnastego wieku, kiedy zauważono różnice w przepuszczalności różnych roztworów oraz barwników przez komórki, postawiono zatem hipotezę istnienia półprzepuszczalnej błony na powierzchni komórek, która sterowałaby wchłanianiem różnych substancji. Pomiary przewodnictwa i rozpuszczalności błon sugerowały jej lipidowy charakter, jednak wiele właściwości błon biologicznych skierowało badaczy na trop obecności białek w strukturze błony. J. F. Danielli (1935) i H. Dawson (1943) zaproponowali uniwersalny model błony komórkowej – dwie warstwy trójglicerydów i rozciągniętą na nich pokrywę białek. Model ten zdawały się potwierdzać zdjęcia z mikroskopu elektronowego (Robertson 1959).
Dopiero w 1972 roku S. Jonathan Singer i Garth Nicolson zaproponowali model płynnej mozaiki lipidowo-białkowej, który podaje zasadniczy schemat organizacji błon biologicznych. Model ten, z kilkoma modyfikacjami, obowiązuje do dnia dzisiejszego.
Zakłada on, że błony biologiczne są dwuwymiarowymi roztworami przestrzennie zorientowanych lipidów i sferycznych białek. Model ten obrazowo został scharakteryzowany jako "morze lipidów w którym zanurzone są i pływają góry białkowe".
Jego główne cechy to:
cząsteczki fosfolipidów błonowych są uporządkowane w dwuwarstwę, która jest rozpuszczalnikiem dla białek błonowych oraz stanowi barierę przepuszczalności;
część lipidów błonowych oddziałuje specyficznie z niektórymi białkami błon, co może mieć istotne znaczenie dla funkcji tychże;
w środowisku lipidowym białka błon są zdolne do dyfuzji bocznej (lateralnej), jeśli nie są ograniczone specyficznymi oddziaływaniami (na przykład oddziaływaniami od strony cytoplazmatycznej ze szkieletem komórkowym – wiele białek błony jest trwale z nim związana, co uniemożliwia ich ruchy lateralne, nie mają natomiast zdolności dyfuzji w poprzek błony;
w monowarstwach istnieją lokalne obszary o składzie odbiegającym od rozkładu przypadkowego. Są to tak zwane "rafty". Są one bogatsze od sąsiednich obszarów monowarstwy w specyficzne lipidy, cholesterol czy białka. Lipidy znajdujące się w takich domenach mogą być poniżej temperatury głównego przejścia fazowego i nie mieć struktury ciekłokrystalicznej, co powoduje ich agregację. Funkcje "raftów" oraz sposoby ich powstawania w błonach nie są jeszcze dokładnie znane, ale nie wyklucza się ich interakcji i wpływania na aktywność białek błonowych czy udział w fuzjach błon.
Struktura błony biologicznej i jej właściwości wynikające z tej struktury
Jest ona złożona z dwóch warstw lipidów, do których należą fosfolipidy, glikolipidy i steroidy, oraz białek.
Charakterystyczną budowę błony zapewnia amfipatyczność cząsteczek – zbudowane są z apolarnego ogona węglowodorowego oraz polarnej głowy, dzięki czemu lipidy układają się w sferyczne pęcherzyki bądź właśnie dwuwarstwę.
Do lipidów błonowych należą:
fosfolipidy:
fosfolipidy cholinowe: fosfatydylocholina (lecytyna)
fosfolipidy aminowe: fosfatydyloetanolamina, fosfatydyloinozytol, fosfatydyloseryna;
glikolipidy:
sfingoglikolipidy
glikolipidy obojętne, np. galaktocerebrozyd
glikolipidy kwaśne;
steroidy – cholesterol lub estry cholesterolu (zwierzęta), fitosterole (rośliny). U prokariontów występują hopanoidy – inne lipidy cykliczne.
Asymetria dwuwarstwy
Dwuwarstwa lipidowa jest asymetryczna. Największą asymetrią cechuje się błona komórkowa, znacznie mniejszą np. błony endoretikulum. Przejawem różnic asymetrii są na przykład różnice w szybkości ruchów międzybłonowych (flip-flop) pomiędzy poszczególnymi błonami. Obie monowarstwy dwuwarstwy lipidowej charakteryzują się różnym składem fosfolipidów, co wywołuje także różnice w ładunku błony. Sfingomielina oraz fosfatydylocholina występują w dużej większości na niecytozolowej powierzchni błony, natomiast fosfatydyloetanolamina oraz fosfatydyloseryna po stronie wewnętrznej. Glikolipidy występują tylko po stronie pozacytozolowej. Ma to związek z ich miejscem powstawania. Drzewko cukrowcowe jest dołączane do lipidu w świetle aparatu Golgiego, a nie występują żadne flipazy pozwalające na przejście glikolipidu do drugiej części. Fosfolipidy inozytolowe uczestniczą w przekaźnictwie komórkowym – stąd ich obecność w monowarstwie cytozolowej.
Cholesterol również jest rozmieszczony asymetrycznie. Jest charakterystyczny dla zewnętrznej części błony komórkowej – ta monowarstwa jest znacznie sztywniejsza. Na płynność wpływają także fosfolipidy cholinowe – jako znacznie bardziej nasycone.
Duża ilość ujemnej fosfatydyloseryny w warstwie cytozolowej wpływa na ładunek ujemny wnętrza komórki.
Na asymetrię błony biologicznej poza asymetrią dwuwarstwy wpływa także charakterystyczne zorientowanie białek błonowych oraz obecność glikokaliksu.
Płynność dwuwarstwy
Płynność dwuwarstwy lipidowej zależy od charakteru łańcuchów lipidów, ich długości oraz obecności cholesterolu. Im bardziej nasycone są łańcuchy tłuszczów, tym sztywniejsza jest błona. Nienasycenie zapewnia większą płynność. Obserwujemy to na przykładzie tłuszczów zwierzęcych (nasycone) – np. łój oraz tłuszczów roślinnych (nienasycone), np. olej.
Na sztywność błony wpływa także obecność cholesterolu, który jak klin blokuje płynność łańcuchów. Krótkie łańcuchy są znacznie bardziej płynne od długich. Właściwości te wykorzystują m.in. drożdże i bakterie, kontrolując skład swojej błony poprzez syntezę odpowiednich lipidów.
Półprzepuszczalność dwuwarstwy
Błona komórkowa jest strukturą półprzepuszczalną (zob. membrana półprzepuszczalna).
Niektóre z białek znajdujących się w błonie komórkowej uczestniczą w aktywnym transporcie.
Różnice między błonami komórek Archaea a błonami komórek innych organizmów
U wszystkich organizmów poza archebakteriami, fosfolipidy wchodzące w skład błony komórkowej składają się głównie z D-glicerolu połączonego wiązaniem estrowym z nierozgałęzionymi kwasami tłuszczowymi, które nie reagują między sobą. Organizmy żyjące w wysokich temperaturach mają też dużo cholesteroli w błonach komórkowych.
Fosfolipidy błon komórkowych archebakterii składają się z L-glicerolu połączonego wiązaniem eterowym z łańcuchami powstałymi z izoprenu. Łańcuchy te mogą być rozgałęzione, mogą łączyć się ze sobą, mogą nawet łączyć się z fosfolipidami z przeciwnej warstwy błony. Te połączenia stabilizują błonę i umożliwiają niektórym Archaea życie w ekstremalnie wysokich temperaturach.
Zobacz też
białko błonowe
błona komórkowa
Przypisy
Błony biologiczne |
704 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Baccio%20Bandinelli | Baccio Bandinelli | Baccio Bandinelli właśc. Bartolommeo Brandini (ur. 7 października 1488 we Florencji, zm. 7 lutego 1560 tamże) – włoski rzeźbiarz i rysownik manieryzmu.
Życiorys
Syn złotnika, kształcił się u Francesca Rusticiego, przyjaciela Leonarda da Vinci.
Tworzył we Florencji dla Medyceuszy i w Rzymie dla papieży Leona X i Klemensa VII. W latach 1527–1534 wyrzeźbił grupę Herkulesa i Kakusa, ustawioną na piazza della Signoria we Florencji.
Przypisy
Urodzeni w 1488
Włoscy rzeźbiarze
Rzeźbiarze manieryzmu
Zmarli w 1560
Ludzie urodzeni we Florencji |
705 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Benvenuto%20Cellini | Benvenuto Cellini | Benvenuto Cellini (ur. 3 listopada 1500 we Florencji, zm. 13 lutego 1571 tamże) – rzeźbiarz, złotnik, pisarz i medalier florencki, manierysta.
Miał bardzo barwne i burzliwe życie, które spisał w wieku 56 lat w swej biografii. Wiele podróżował, kilkakrotnie przebywał m.in. w Rzymie, Florencji, Mantui, Neapolu i Padwie. W 1538 r. wyjechał do Paryża, gdzie pozostawał w służbie króla Franciszka I. Wykonał dla niego arcydzieło sztuki jubilerskiej – złotą solniczkę (1540–1543, dziś w Kunsthistorisches Museum w Wiedniu) oraz płaskorzeźbę do zamku w Fontainebleau, tzw. Nimfę z Fontainebleau (1543, dziś w Luwrze). Jego Perseusz z głową Meduzy (1557), będący majstersztykiem sztuki odlewniczej, został ustawiony w Loggi dei Lanzi we Florencji.
Cellini jest również autorem Traktatu o sztuce złotniczej i rzeźbie.
Niektóre źródła podają, że to z jego ręki zginął u bram Rzymu Karol III de Burbon-Montpensier.
Jego grobowiec znajduje się w krypcie kaplicy di San Luca w kościele Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny we Florencji.
Dzieła literackie
La Vita di Benvenuto di Maestro Giovanni Cellini fiorentino, scritta, per lui medesimo, in Firenze I wydanie włoskie Neapol 1728; I wydanie polskie 1868 – „Życie Benvenuto Celliniego złotnika i rzeźbiarza” tł. Hieronim Feldmanowski; II wyd. polskie „Żywot Benvenuta Celliniego własnoręcznie spisany we Florencyi” 1910 tł. Stanisław Machniewicz, III wyd. polskie powojenne „Benvenuta Celliniego żywot własny spisany przez niego samego” PIW 1953 tł. Leopold Staff
Trattato dell’oreficeria e del Trattato della scultura I wyd. Florencja 1569 polskie wyd. powojenne 2013 „Traktat o sztuce złotniczej” tł. Jacek Rochacki
Przypisy
Bibliografia
Benvenuta Celliniego żywot własny spisany przez niego samego, przełożył Leopold Staff, Państwowy Instytut Wydawniczy, Wydanie pierwsze, Warszawa 1953, s. 368.
Linki zewnętrzne
Benvenuto Cellini – dzieła w bibliotece Polona
Artyści związani z Florencją
Ludzie urodzeni we Florencji
Rzeźbiarze manieryzmu
Urodzeni w 1500
Włoscy medalierzy
Włoscy pisarze XVI wieku
Włoscy rzeźbiarze
Włoscy złotnicy
Zmarli w 1571 |
706 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Bor%C3%B3wka%20brusznica | Borówka brusznica | Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea L.), nazywana także borówką czerwoną – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Występuje w umiarkowanej i chłodnej strefie całej półkuli północnej. W Polsce jest pospolita zarówno na niżu, jak i w górach. W większości kraju znana potocznie jako borówka, w niektórych rejonach Polski – jako gogodze.
Morfologia
Pokrój Lekko pokładająca się krzewinka, dorastająca do 15–25 cm wysokości, o obłych, delikatnie omszonych gałązkach wyrastających gęstymi kępkami. Posiada zdrewniałe, silnie rozgałęzione podziemne rozłogi.
Liście Zimotrwałe, skórzaste, eliptyczne do odwrotnie jajowatych, o lekko podwiniętych brzegach, długości 10–25 mm. Strona wierzchnia ciemnozielona, błyszcząca, spodnia sinawozielonkawa, lekko matowa, o licznych ciemnych gruczołkach. Mają krótkie ogonki.
Kwiaty Zebrane w kwiatostan, tworzący grono, osadzone na krótkich szypułkach. Kolor biały z różowawym odcieniem do jasnoróżowych. Korona dzwonkowata, 4 – płatkowa, kielich błoniasty z 5 ząbkami, działki trójkątne, 8–10 pręcików. Znamię wystaje z kwiatu.
Owoce Błyszcząca jagoda, początkowo białokremowa, w czasie dojrzewania czerwieniejąca.
Biologia i ekologia
Krzewinka, chamefit. Kwitnie od maja do lipca. Owoce bardzo trwałe dzięki zawartości kwasu benzoesowego. Mają smak gorzko-kwaskowaty. Gatunek subkontynentalny o zasięgu okołobiegunowym. Występuje w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej od niżu, przez wyżyny do wyższych położeń górskich. Rośnie zarówno na podmokłych torfowiskach, wrzosowiskach jak i w borach świerkowych i suchych borach sosnowych. Roślina kwasolubna. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Vaccinio-Piceetea.
Zastosowanie
Roślina lecznicza
Surowiec zielarski: liście borówki – Folium Vitis idaeae, owoce – Fructus Vitis idaeae. Zawierają glikozydy: arbutynę, metyloarbutynę, erykolinę; kwasy organiczne, garbniki katechinowe, antocyjany, witaminy: B1, B2, PP, C.
Działanie: moczopędne, przeciwbiegunkowe, antyseptyczne i ściągające. Owoce działają regulująco na czynności trawienne, stosowane raczej jako środek dietetyczny.
Wskazania: liście stosuje się jako środek bakteriobójczy w nieżytach i stanach zapalnych dróg moczowych, a także pomocniczo w kamicy moczowej z towarzyszącym zakażeniem. W połączeniu z innymi ziołami podaje się w nieżytach przewodu pokarmowego, wzdęciach, i w mało nasilonej biegunce.
Działania niepożądane: duże dawki wyciągów z liści brusznicy stosowane przez dłuższy czas mogą powodować objawy przewlekłego zatrucia hydrochinonem, jak wymioty, stany pobudzenia, kurcze i niedokrwistość hemolityczną. Jednocześnie zawarte w odwarach garbniki mogą drażnić żołądek i powodować zaparcia. Liście brusznicy w mieszankach ziołowych są całkowicie bezpieczne.
Sztuka kulinarna: w Polsce, z owoców z dodatkiem gruszek robi się galaretki, zwykle używane do ciemnych mięs i dziczyzny.
Galaretka borówkowa jest podstawą prawdziwego sosu Cumberland. Zmieszana z chrzanem, skórką pomarańczową i gruszkami z odmian o dużej liczbie komórek kamiennych (dających chropowaty posmak) jest podstawowym angielskim dodatkiem do dziczyzny. Dostępne w handlu sosy na ogół zawierają jako podstawę galaretkę porzeczkową, będąca namiastką borówkowej.
Tradycje: gałązki borówki brusznicy są używane do ozdabiania koszyczków wielkanocnych oraz zawartego w nich pożywienia.
Przypisy
Rośliny przyprawowe
Rośliny lecznicze
Rośliny owocowe
Wrzosowate
Taksony opisane przez Karola Linneusza |
708 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Budownictwo%20po%C5%BCarnicze | Budownictwo pożarnicze | Budownictwo pożarnicze – typ budownictwa wspomagającego dział pożarnictwa w walce z pożarami.
Obiekty budownictwa pożarniczego dzielą się na:
remizy, czyli magazyny sprzętu pożarniczego
strażnice pożarnicze
punkt obserwacji naziemnej zagrożenia pożarowego lasów – wieże obserwacyjne lub stanowiska obserwacyjne usytuowane na obiektach lub wzniesieniach, pozwalające na prowadzenie obserwacji w promieniu co najmniej 10 km zwane również jako dostrzegalnia lub wieża przeciwpożarowa
wspinalnie
Przypisy
Budownictwo
Pożarnictwo |
709 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Gwiazdozbi%C3%B3r%20Bli%C5%BAni%C4%85t | Gwiazdozbiór Bliźniąt | Bliźnięta (łac. Gemini, dop. Geminorum, skrót Gem) – 30. co do wielkości, jeden z bardziej charakterystycznych gwiazdozbiorów. Bliźnięta to trzeci gwiazdozbiór zodiakalny. Posiada dwie charakterystyczne, sąsiadujące ze sobą gwiazdy – Kastora i Polluksa. Przez gwiazdozbiór przebiega w naszych czasach 27,8° ekliptyki – niemal cały znak Raka, wraz z punktem przesilenia letniego. Słońce przebywa na tle tego gwiazdozbioru od 21 czerwca do 20 lipca. W Polsce widoczny od jesieni do wiosny, a w szczególności w grudniu i styczniu, kiedy góruje około północy. Liczba gwiazd dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem: około 70.
Pochodzenie nazwy gwiazdozbioru
Obszar nieba określany dziś jako konstelacja Bliźniąt, a w szczególności dwie jego najjaśniejsze gwiazdy, prawie we wszystkich kulturach był łączony z lokalnymi mitami. W Egipcie obiekty te identyfikowano z parą kiełkujących ziaren, natomiast w kulturze fenickiej przypisywano im postać pary kozłów. Najbardziej jednak powszechną interpretacją jest opis oparty na mitach greckich, w których ten obszar nieba przedstawia bliźnięta trzymające się za ręce, Kastora i Polluksa. Należeli oni do załogi statku Argonautów, byli synami Ledy, a ojcem każdego z nich był kto inny: Kastora – król Sparty Tyndareos, Polluksa – sam Zeus. Ich siostra Helena została królową Sparty, a jej uprowadzenie przez Parysa doprowadziło do Wojny Trojańskiej. Bliźnięta mieli liczne wspólne przygody. Herkules uczył się od Polluksa sztuki władania mieczem. Kastor i Polluks z powodu uczucia do Phoebe i Hilarii zostali wplątani w walkę z inną parą bliźniąt, Midasem i Lynceusem. Lynceus zabił Kastora, ale Zeus w rewanżu zabił piorunem Lynceusa. Nieśmiertelny Polluks nieustannie rozpaczał z powodu śmierci brata i marzył o tym, by podążyć za nim do Hadesu. Zeus z litości pozwolił im mieszkać na przemian w Hadesie i na Olimpie. Po śmierci Kastora jego brat Polluks poprosił Zeusa o obdarzenie brata nieśmiertelnością. Najważniejszy z greckich bogów postanowił wtedy umieścić obu braci na niebie.
Jak odnaleźć konstelację
Gwiazdozbiór nie jest trudny do odnalezienia. Większość gwiazd tworzących zarys konstelacji świeci z jasnością mniejszą niż 4 magnitudo i tym samym stanowią łatwe obiekty obserwacyjne. Istnieje kilka sposobów na odnalezienie Bliźniąt na niebie. Można wykorzystać gwiazdy: Syriusza w Wielkim Psie oraz Procjona w Małym Psie. Łuk przechodzący przez te obiekty wskaże na Polluksa i Kastora. Inny sposób polega na wykorzystaniu gwiazd znajdujących się w konstelacji Oriona. Linia utworzona z gwiazd Rigel i Alnitak kieruje na Polluksa, natomiast linia utworzona z gwiazd Mintaka i Betelgezy wskaże Kastora.
Gwiazdy Bliźniąt
Jest to jedna z najłatwiejszych do znalezienia konstelacji. Dwie niemal jednakowo jasne gwiazdy Kastor i Polluks oznaczają głowy bliźniaków. Łatwo widzialna linia gwiazd wiodąca przez Kappę, Deltę, Zetę i Gammę tworzą ciało Polluksa. Równoległa linia gwiazd od jasnego Kastora poprzez gwiazdy trzeciej i czwartej wielkości Tau, Epsilon, Mi, Eta znaczą ciało Kastora.
Kastor (Alfa Geminorum), gwiazda wielokrotna, składająca się z sześciu składników: układu dwóch gwiazd spektralnie podwójnych oraz niezwiązanego fizycznie z nimi układu podwójnego z czerwonym karłem, który jest gwiazdą podwójną zaćmieniową.
Polluks (Beta Geminorum), gwiazda pierwszej wielkości, jest najjaśniejszą gwiazdą w Bliźniętach pomimo oznaczenia Beta. Ten pomarańczowy olbrzym typu K znajduje się w odległości zaledwie 34 lat świetlnych od Słońca, jest około 70% masywniejsza niż Słońce i 46 razy jaśniejszy od niego. Polluks jest najbliższym Słońcu olbrzymem. W 2006 roku odkryto krążącą wokół niej planetę Polluks b, gazowego olbrzyma, planetę typu jowiszowego. Jej okres obiegu wynosi 589,64 dnia i porusza się po orbicie ekscentrycznej. Masa planety została oszacowana 2,9 masy Jowisza.
Gamma Geminorum (Alhena), o jasności 1,93m
Mi Geminorum (Tejat), o jasności 2,87m
Epsilon Geminorum (Mebsuta), jasność 3,06m
Eta Geminorum (Propus), jest czerwonym olbrzymem, którego kolor jest wyraźnie widoczny przez lornetkę. Jest to gwiazda podwójna półrozdzielona i zmienna półregularna, o jasności zmieniającej się w granicach 3,1-3,9m co 234 dni, z towarzyszem typu widmowego B, który krąży w odległości około jednego miliarda kilometrów z okresem 8,2 roku. Powoduje to jego zaćmiewanie co 8,2 roku, dzięki czemu jest atrakcyjnym celem obserwacji amatorskich. Kolejny towarzysz krąży w jeszcze większej odległości z okresem około 700 lat, ale nie wywołuje zaćmień. Mając temperaturę około 3600°, jest gwiazdą zimną, mimo to jest ponad 2000 razy jaśniejszą od Słońca. Z temperatury i jasności wynika, że musi być aż 130 razy większa od Słońca
Ksi Geminorum (Alzirr), jasność 3,35m
Delta Geminorum (Wasat), jasność 3,50m z towarzyszem o jasności 8,1m
Kappa Geminorum, podwójna – jasności składników 3,6m i 9,5m
Lambda Geminorum, jasność 3,57m
Theta Geminorum, jasność 3,6m
Jota Geminorum, jasność 3,78m
Zeta Geminorum (Mekbuda), gwiazda podwójna i zmienna jednocześnie (cefeida o jasności 3,7-4,1m i okresie 10,2 dnia)
Ni Geminorum, jasność 4,2m
38 Geminorum, gwiazda podwójna, jasności składników 4,7m i 7,7m
HD 50554, gwiazda ciągu głównego. Oddalona od Słońca o 101,21 lat świetlnych, a jej jasność widzialna to 6,86m. Jej masa wynosi 1,04 masy Słońca, a promień to 1,11 promienia Słońca. W 2002 roku odkryto wokół niej planetę krążącą po ekscentrycznej orbicie o mimośrodzie 0,5 i półosi wielkiej 2,41 au. Szacunkowa masa planety wynosi 5,16 masy Jowisza, a okres obiegu 1293 dni.
R Geminorum, miryda
W Geminorum, cefeida klasyczna
X Geminorum, miryda
BU Geminorum, gwiazda zmienna nieregularna
Interesujące obiekty
Messier 35 (NGC 2168) – jasna otwarta gromada gwiazd widoczna gołym okiem, o średnicy większej niż tarcza Księżyca. Odkrył ją Philippe Loys de Chéseaux około 1745 roku. Składa się z kilkuset gwiazd, jednak tylko około 120 z nich jest jaśniejsza niż 13m. M35 jest oddalona od nas o 2700 lat świetlnych i zajmuje obszar około 28 minut łuku. Na ciemnym niebie trudno jest ją dostrzec nieuzbrojonym okiem, ale już w małym teleskopie widać dziesiątki gwiazd w pętlach i rozpryskach, zajmujących obszar o średnicy większej od średnicy Księżyca.
NGC 2392 (Mgławica Eskimos) – to piękna mgławica planetarna, w 20-centymetrowym teleskopie wygląda jak mały jasnoniebieski dysk o niewyraźnych krawędziach. Zawiera jaśniejszy dysk wewnętrzny i łatwo dostrzegalną gwiazdę centralną. Teleskop o dużej średnicy pozwoli odkryć wokół mgławicy gazową otoczkę, przypominająca kaptur ubrania Eskimosów, skąd NGC 2392 wzięła swoją nazwę. Czasem mgławica nazywana jest też Twarzą Klauna. Odkryta przez Williama Herschela w 1787 jest oddalona od nas o ponad 2870 lat świetlnych.
NGC 2158 – gromada otwarta znajduje się zaledwie 15 minut łuku od M35. Zawiera znacznie więcej gwiazd niż M35 i jest dziesięciokrotnie od niej starsza (jej wiek ocenia się na 1,05 miliarda lat). Odległość od Słońca szacuje się na 16 tysięcy lat świetlnych. Gromada jest zdominowana przez żółte gwiazdy, stąd też kolor całego obiektu. NGC 2158 została odkryta przez Wiliama Herschela w 1784. W 20-centymetrowym teleskopie można rozdzielić tę bardzo odległą gromadę na małe pasmo mgły z kilkoma bladymi błyskami w środku.
NGC 2129 – otwarta gromada gwiazd.
Roje meteorów
W pobliżu Kastora (α Gem) znajduje się radiant jednego z bogatszych rojów meteorów, znanego jako Geminidy. Rój powstał w wyniku rozpadu planetoidy (3200) Phaethon. Jego aktywność trwa przeciętnie od 7 do 19 grudnia, z maksimum zazwyczaj w nocy z 14 na 15 grudnia (do 60 meteorów na godzinę). Ich ciało macierzyste zbliża się wyjątkowo blisko do Słońca, stąd też podlega silnemu ogrzewaniu podczas przejścia przez peryhelium orbity. Powoduje to sublimację materii planetoidy, termiczną erozję i kruszenie skał, która to materia tworzy za nią swego rodzaju warkocz na wzór komety.
Zobacz też
lista gwiazd w gwiazdozbiorze Bliźniąt
lista najjaśniejszych gwiazd w poszczególnych gwiazdozbiorach
Geminga
Bliźnięta (astrologia)
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Gwiazdozbiór Bliźniąt w serwisie Constellation Guide |