id
stringlengths 1
7
| url
stringlengths 31
408
| title
stringlengths 1
239
| text
stringlengths 1
345k
|
|---|---|---|---|
271 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Angstrem | Angstrem | Angstrem (Å) – jednostka długości równa 10−10 m. Angstrem nie jest w Polsce legalną jednostką miar; nie jest jednostką układu SI.
Użycie
Służy do liczbowego wyrażania wartości bardzo małych długości, porównywalnych z rozmiarami atomów. Często stosowany w chemii i fizyce przy opisywaniu obiektów i zjawisk zachodzących w skali atomowej, gdzie posługiwanie się jednostkami układu SI wymagałoby używania ułamków (1 Å = 0,1 nm) lub liczbami rzędu setek (1 Å = 100 pm). Przykładowo promień van der Waalsa atomu wodoru wynosi 0,53 Å, a długość wiązania H−H w cząsteczkach to 0,74 Å. Jednostka ta używana jest też do oznaczania długości fal promieniowania, np. widzialnego, ultrafioletowego, rentgenowskiego i in.
Geneza
Nazwa angstrem pochodzi od nazwiska Andersa Jönasa Ångströma, szwedzkiego fizyka i astronoma, jednego z twórców astrofizyki i pioniera spektroskopii, który po raz pierwszy wprowadził tę jednostkę w 1868 roku.
Zobacz też
promień atomu Bohra
X (jednostka długości)
Przypisy
Jednostki wielkości pochodzące od nazwisk |
273 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Amper | Amper | Amper – jednostka natężenia prądu elektrycznego (nazywane też po prostu prądem elektrycznym). Jest jednostką podstawową w układzie SI i układzie MKSA oznaczaną w obu układach symbolem A.
Aktualnie obowiązująca definicja
Podczas 26. Generalnej Konferencji Miar przyjęto rezolucję dotyczącą m.in. redefinicji ampera. Nowa definicja brzmi następująco:
Amper, oznaczenie A, jest to jednostka SI prądu elektrycznego. Jest ona zdefiniowana poprzez przyjęcie ustalonej wartości liczbowej ładunku elementarnego e, wynoszącej 1,602 176 634×10‑19, wyrażonej w jednostce C, która jest równa A⋅s, gdzie sekunda zdefiniowana jest za pomocą ∆νCs.
W układzie miar CGS odpowiednikiem ampera jest biot (Bi).
1 biot = 10 amperów
Jeśli przepływający przez dany przekrój prąd ma natężenie 1 A, oznacza to, że w ciągu 1 s przepływa 1 C ładunku, czyli:
Przykłady powiązań ampera, wynikających z praw lub definicji, z innymi jednostkami – V, Ω, W, F, J, C, s:
Nazwa amper pochodzi od nazwiska francuskiego fizyka André Marie Ampère’a.
Poprzednia definicja
„1 amper to niezmieniający się prąd elektryczny, który płynąc w dwóch równoległych, prostoliniowych, nieskończenie długich przewodach o znikomo małym przekroju kołowym, umieszczonych w próżni w odległości 1 m od siebie, spowodowałby wzajemne oddziaływanie przewodów na siebie z siłą równą 2 N na każdy metr długości przewodu”
Do definicyjnego wyznaczenia jednostki służyła waga prądowa. Dokładnością ustępuje ona jednak kalibratorom prądu i w praktyce była przez nie wyparta.
Przedrostki SI
Wielokrotności i podwielokrotności ampera (wyróżniono najczęściej używane):
Zobacz też
amperomierz
licznik energii elektrycznej
Przypisy
Jednostki podstawowe SI
Prąd elektryczny
Jednostki SI pochodzące od nazwisk |
274 | https://pl.wikipedia.org/wiki/A%20%28ujednoznacznienie%29 | A (ujednoznacznienie) | A – pierwsza litera alfabetu polskiego i łacińskiego.
A
A – oznaczenie jednostki fizycznej amper
jednostka natężenia prądu elektrycznego zalegalizowana w układzie SI i MKSA
jednostka siły magnetomotorycznej i napięcia
magnetycznego, jednostka pochodna w układzie SI
A, ang. absolute temperature – temperatura absolutna
A – liczba masowa
A – oznaczenie adeniny
A – oznaczenie adenozyny także w kodzie genetycznym
A – oznaczenie adrenaliny
witamina A
A – cyfra symbolizująca w układzie szesnastkowym i innych o podstawie większej od 10 decymalną wartość 10
A – nazwa dźwięku muzycznego, szóstego stopnia gamy C-dur
A – oznaczenie akumulatora w asemblerze kilku mikroprocesorów (np. MOS 6502)
A – ocena w szkolnictwie amerykańskim, odpowiednik polskiego celującego
A – w międzynarodowym kodzie samochodowym: oznaczenie Austrii
broń atomowa – grupa broni masowej zagłady z szeregu ABC (Atomowa, Biologiczna, Chemiczna)
A łącznie z liczbą tworzy oznaczenie autostrady w wielu krajach
A – angielski zespół rocka alternatywnego
A – album Jethro Tull
A – album Ascetoholix
A – album Ushera i Zaytovena
A – imię męskie
A – singel Ayumi Hamasaki
A – singel zespołu Big Bang
A – singel zespołu A
A w okręgu – symbol anarchii
A-, A+ – grupa krwi
a
a – zwyczajowe oznaczenie wielkości fizycznej przyspieszenia liniowego (łac. accelerare, przyspieszać)
a – symbol ara, jednostki pola powierzchni
a – skrót przedrostka atto w układzie SI odpowiadającego mnożnikowi 10−18
a (fr. avancez, posuwać) na zegarkach oznacza: przesuń do przodu
– symbol IPA samogłoski
przedrostek a- oznacza przeciwieństwo
a – tytuł albumu grupy Mazzoll & Arhythmic Perfection
a, łac. aqua – woda
a, fr. accepté – akceptowano, przyjęto
a, łac. anno, anno, annus – rok, roku, w roku
a, niem. aussen – zewnętrzny
a – mezon
a – album Mazzoll & Arhythmic Perfection
a.
a., łac. ana partes aequales – w równych częściach, po równych częściach, po równej ilości
a., łac. alias – inaczej
Inne
@
Zobacz też
skrót jednoliterowy |
276 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Azja%20Po%C5%82udniowo-Wschodnia | Azja Południowo-Wschodnia | Azja Południowo-Wschodnia – region Azji obejmujący Półwysep Indochiński i Archipelag Malajski wraz z Filipinami. Należą do niego następujące państwa:
,
,
,
,
,
,
,
,
,
,
.
Zajmują one powierzchnię około 4,495 mln km², z liczbą ludności przekraczającą 550 mln mieszkańców (szacunek na rok 2004).
Niekiedy do Azji Południowo-Wschodniej zalicza się też należące do Indii archipelagi Andamany i Nikobary, oraz stanowiące przedmiot sporu między Chinami a Wietnamem, Malezją i Filipinami archipelagi Paracelski i Spratly. Natomiast wschodnie obszary Indonezji, a dokładniej prowincje papuaskie położone na Nowej Gwinei, zaliczane są przeważnie do Oceanii, a nie do Azji (przynajmniej pod względem kulturowym). Niekiedy także Timor Wschodni zaliczany jest do Oceanii.
W latach 1954–1977 istniała międzynarodowa organizacja o nazwie Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej (SEATO), której celem było zapewnienie pokoju w tym regionie świata. Pakt ten utworzyły dwa państwa tego regionu: Tajlandia i Filipiny oraz kilka mocarstw światowych i regionalnych, które miały swoje interesy w tym regionie, tj. Stany Zjednoczone, Australia, Francja, Nowa Zelandia, Pakistan oraz Wielka Brytania.
Zobacz też
Indochiny
Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN)
Traktat z Bangkoku
Przypisy |
277 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Azja%20%C5%9Arodkowa | Azja Środkowa | Azja Środkowa (także Azja Centralna, Środkowy Wschód) – region wyróżniany w geografii historycznej i politycznej.
Zasięg Azji Środkowej wyznacza się w oparciu o kryteria antropogeograficzne, przede wszystkim według granic państw regionu. Zgodnie z przeważającym obecnie nazewnictwem Azja Środkowa to zespół państw pomiędzy Rosją na zachodzie oraz północy, Chińską Republiką Ludową na wschodzie oraz Afganistanem i Iranem na południu. Tak rozumiana Azja Środkowa obejmuje pięć państw – dawnych republik związkowych ZSRR: Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kirgistan i Tadżykistan (zwane „stanami” z racji obecności w nazwach perskiego sufiksu „-stan” znaczącego „kraj”). Region Azji Środkowej w tym znaczeniu ma powierzchnię 4 mln km² i zamieszkiwany jest przez około 65 mln ludzi (2012).
W czasach ZSRR terminem „Azja Środkowa” (Средняя Азия – Sriedniaja Azija) określano jedynie Uzbekistan, Turkmenię, Kirgizję i Tadżykistan. Był to jeden wspólny obszar gospodarczy. Ze względu na cechy geograficzne Kazachstanu, republika ta nie była wliczana – stąd też w czasach sowieckich używano określenia „Azja Środkowa i Kazachstan”. W 1992 roku prezydent Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew na szczycie państw Azji Środkowej zgłosił propozycję rezygnacji z definicji terminu „Azji Środkowej i Kazachstanu” na rzecz pojęcia „Azja Centralna” (Центральная Азия), obejmującego wszystkie postsowieckie republiki w regionie. Propozycja przyjęła się i tak też dziś powszechnie funkcjonuje, choćby w mediach.
Definicja Azji Centralnej wypracowana przez UNESCO w History of Civilizations of Central Asia wyznacza dużo szersze granice regionu Azji Centralnej, zaliczając do niego Mongolię, Tybet, północno-wschodni Iran (prowincje Golestan, Chorasan Północny i Chorasan-e Razawi), Afganistan, Pakistan (prowincje Chajber Pasztunchwa, Pendżab, Azad Dżammu i Kaszmir), Indie (stan Pendżab oraz regiony Kaszmir i Ladakh), środkowo-wschodnią Rosję na południe od linii borealnych lasów iglastych (tajgi) oraz pięć wspominanych już wcześniej republik poradzieckich. Taką definicję Azji Centralnej podaje także Collins Dictionary.
Alternatywną metodą jest określenie regionu w oparciu o pochodzenie etniczne, byłyby więc to w szczególności obszary zamieszkane przez ludy wschodnioturkijskie, wschodnioirańskie i mongolskie. Wówczas region Azji Centralnej zawierałby: pięć wspomnianych byłych republik poradzieckich, turkijskie regiony południowej Syberii, Mongolię, chińskie regiony autonomiczne Sinciang i Mongolia Wewnętrzna oraz północną część Afganistanu, tzw. Afgański Turkiestan. Region tak pojmowany, choć nie religijnie, etnicznie i językowo, ale kulturowo jest ze sobą spójny, na co wpływ miała wspólna historia cywilizacji ludów Wielkiego Stepu oraz położenie na Jedwabnym Szlaku oraz Wielkim Szlaku Herbacianym.
Azja Środkowa, obejmująca Kirgistan, Kazachstan, Uzbekistan, Tadżykistan i Turkmenistan, geopolitycznie odpowiada obszarowi tzw. Heartlandu (w wąskim znaczeniu terminu).
Azja Centralna to region o bardzo zróżnicowanym ukształtowaniu geograficznym obejmującym wysokie góry (Tienszan), rozległe pustynie (Kara-kum, Kyzył-kum, Takla Makan i Gobi) i trawiaste stepy. Większość obszaru nie nadaje się pod uprawę, między innymi ze względu na obecność wspomnianych już pustyń, jak i niedoboru wody. Do najważniejszych rzek należy zaliczyć Amu-darię, Syr-darię, Hari Rod i Murgab. Ponadto na obszarze tym położone są trzy jeziora: Aralskie, Bałchasz, a także Morze Kaspijskie. Dominuje klimat suchy, stepowy, z niewielką ilością opadów i dużymi wahaniami temperatur. Występuje tu kilka stref biogeograficznych od pustyń, żyznych stepów i lasów liściastych poprzez alpejskie łąki aż po tundrę. Bioróżnorodność regionu charakteryzuje się wysokim stopniem endemizmu: w niektórych obszarach, aż do 18–20% roślin stanowią gatunki bardzo rzadkie. Występuje tu około 7000 gatunków roślin kwiatowych, 900 gatunków kręgowców i 20 000 bezkręgowców. Wiele z nich wymienionych jest w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN).
Ludność i powierzchnia państw Azji Środkowej
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Ł. Żoładek, Azja Centralna: stosunki międzynarodowe, „Infos” Nr 2/2018, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu
Ł. Żoładek, Azja Centralna: polityka, gospodarka, społeczeństwo, „Infos” Nr 1/2018, Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu
Michał Nogaś, Jan Niebudek, Ludwika Włodek. „Wystarczy przejść przez rzekę” – opowieść o Azji Środkowej (Trójka) |
278 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Azja%20Zachodnia | Azja Zachodnia | Azja Zachodnia, Azja Południowo-Zachodnia, Azja Przednia – region geograficzny Azji obejmujący wyspę Cypr, półwyspy: Azja Mniejsza, Arabski, Synaj; teren górzysty na styku kontynentów Azji i Europy (tak zwane Zakaukazie) oraz wyżyny: Armeńską i Irańską.
Na terenie Azji Zachodniej leżą państwa Bliskiego Wschodu i (całkowicie lub częściowo w zależności od przyjętej wersji granicy Europa-Azja) Zakaukazia.
Nazwa
Termin Azja Przednia (niem. Vorderasien) – w języku polskim pojawił się w czasach zaborów. Rosjanie też posługiwali się tym zapożyczonym z niemieckiego terminem (ros. Передняя Азия). Obecnie jest czasem spotykany w pracach historycznych, geograficznych, archeologicznych i lingwistycznych.
Termin Azja Zachodnia (ang. West Asia) – ukazuje usytuowanie terenu na kuli ziemskiej; pojawił się, jako przeciwieństwo historycznego terminu „Bliski Wschód”, który określa położenie względem Europy.
Termin Azja Południowo-Zachodnia – najlepiej oddający położenie geograficzne.
Nazwa w językach regionu
arabski – جنوب غرب آسيا
azerski – Cənubi-Qərbi Asya
perski – جنوب غربی آسیا
ormiański – Առաջավոր Ասիա
hebrajski – דרום-מערב אסיה
grecki – Δυτική Ασία
gruziński – დასავლეთი აზია
turecki – Güneybatı Asya
Geografia
Granice Azji Zachodniej wyznaczają od zachodu: Morze Śródziemne, Morze Egejskie, Morze Marmara; od północy: Morze Czarne, Góry Kaukaz, Morze Kaspijskie oraz Góry Kopet-dag; od wschodu: zachodnie granice Wyżyny Irańskiej u podnóża Himalajów; od południa: Morze Arabskie, Zatoka Adeńska i Morze Czerwone. Z południowego wschodu wody Oceanu Indyjskiego, wbijające się w tę część kontynentu przez Zatokę Omańską i Cieśninę Ormuz, tworzą Zatokę Perską.
Rejon w większości otoczony wodą. Linia brzegowa wynosi: 21867, a wkluczając Bahrajn i Cypr: 22810.
Najdalej wysuniętymi punktami są:
na zachodzie znajdujący się w Turcji Przylądek Baba (26°03′E), który jest równocześnie skrajnym punktem Azji;
na wschodzie podnóże Himalajów, Góry Hindukusz (63°04′E);
na południu jemeński brzeg morski (12°60);
na północy miasto Anapa w Rosji (44°53N).
Klimat
Położenie geograficzne na wysokości Zwrotnika Raka naznacza obszar Azji Zachodniej suchym i gorącym klimatem zwrotnikowym i podzwrotnikowym. Dużą część rejonu zajmują pustynie (w tym największa piaszczysta na świecie Rub Al-Chali), na których (podobnie jak na Wyżynie Irańskiej) panuje klimat kontynentalny. Zachodnia część obszaru znajduje się pod wpływem klimatu śródziemnomorskiego, jednakże środkowa część półwyspu Anatolijskiego nabiera cech klimatu kontynentalnego i wykazuje tendencje pustynnienia. Na górzystej północy, gdzie rozciągają się obszerne połacie lasów i żyzne doliny, dominuje klimat górski. Obejmuje on również Góry Zagros rozpostarte od Kaukazu w kierunku Zatoki Perskiej.
Największe roczne opady (przekraczające 3000 mm) notuje się w Górach Kaukazu, zaś najmniejsze na Pustyni Rub Al-Chali (średnia roczna wyznaczana przez kilka lat wynosi nieco powyżej 10 mm).
Ze względu na występujące na styku trzech kontynentów duże zróżnicowanie klimatu amplitudy temperatury różnie się kształtują, zależnie od rejonu. W niektórych miejscach Pustyni Rub Al-Chali temperatura w lecie dochodzi nawet do +65 °C. Średnia temperatura i Wyżyny Irańskiej to latem 35 °C, a 10 °C zimą. W lecie nocami następują gwałtowne ochłodzenia i temperatura potrafi spaść nawet poniżej 20 °C. Najzimniejszym miejscem Azji Zachodniej jest góra Ararat w Turcji, gdzie nawet w lecie temperatura zazwyczaj nie przekracza 0 °C. Średnie temperatury na północy to w lecie 30 °C, zaś zimą –6 °C.
W Azji Zachodniej występują dwa charakterystyczne wiatry: Sharqi i Szamal.
Sharqi (lub Sharki) to wiatr wiejący z południa i południowego wschodu. Występuje sezonowo: od kwietnia do początku czerwca, oraz pomiędzy wrześniem i listopadem. Jest suchy i zawiera duże ilości pyłu i często prowadzi do burz piaskowych i pyłowych, które potrafią unieść piasek nawet na kilka tysięcy metrów, powodując czasowe zamknięcie lotnisk. Ten wiatr potrafi na początku i końcu sezonu duć przez cały dzień i po kilka dni w środku sezonu. Czasami osiąga prędkość nawet 80 km/godz.
Szamal to gorący, suchy, często gwałtowny północny bądź północno-zachodni wiatr, pojawiający się w ciągu całego roku, a szczególnie w lecie. Występuje w Iraku i krajach Zatoki Perskiej (wliczając Arabię Saudyjską i Kuwejt), powodując czasami burze piaskowe. Bardzo silny podczas dnia, słabnie w nocy, co spowodowane jest gwałtownym obniżeniem się temperatury powierzchni ziemi.
Topografia
Większość Azji Zachodniej stanowią obszary o wyżynno-górzystym ułożeniu terenu. Zazwyczaj po wąskiej przybrzeżnej równinie na zachodzie pojawiają się góry, a zaraz za nimi pustynne, bądź trawiaste, górzyste płaskowyże, które na południu rejonu stopniowo opadają do morza, a na północy przechodzą w wysokie góry.
Przeważającą część najdalej wysuniętego na zachód półwyspu Azja Mniejsza stanowi Wyżyna Anatolijska, rozpostarta pomiędzy Górami Pontyjskimi i górami Taurus. Na granicy półwyspu, Góry Pontyjskie i Taurus się przybliżają się do siebie. Na tym zwężeniu rozpoczyna się malownicza i wyżej usytuowaną Wyżynę Armeńską, która stanowi centralną część tego regionu Azji.
Na północ od niej są góry Kaukaz z najwyższym szczytem Elbrus (5642 m n.p.m.), na południowy wschód góry Zagros i Wyżyna Irańska, a na południu, za najwyższym pasmem gór Taurus, których najwyższym szczytem jest Ararat (5165 m n.p.m.), oraz Mezopotamią rozpoczynają się pustynie Półwyspu Arabskiego.
Niziny zajmują zazwyczaj tereny przybrzeżne. Wyjątek stanowi Dolina Mezopotamii oraz wschodnia część Pustyni Rub Al-Chali. Większą nizinną kotlinę tworzy też wpadająca do Morza Kaspijskiego rzeka Kura.
Najniżej położone jest Morze Martwe, którego lustro wody znajduje się w najniższym punkcie Ziemi, 418 m p.p.m.
Geologia
W Azji Zachodniej zbiegają się trzy płyty tektoniczne: afrykańska, arabska i eurazjatycka. Oddziaływanie wzajemne płyt sprawia, że region jest sejsmicznie aktywny. Widać szczególnie w Turcji, która sama znajduje się na małej płycie tektonicznej, gdzie często dochodzi do trzęsień ziemi.
Na styku płyt afrykańskiej i arabskiej, oddalających się rocznie od siebie o ok. 2,5 cm, przechodzi Rów Abisyński, którego najbardziej wysuniętą na północ częścią jest Rów Jordanu.
Bogactwa naturalne
Największym bogactwem naturalnym jest występująca w krajach Zatoki Perskiej ropa naftowa. Kiedyś spalany uboczny produkt wydobycia ropy, gaz ziemny jest dziś wykorzystywany w przemyśle i skraplany na sprzedaż.
Najbardziej urozmaicone złoża są w Iranie, gdzie poza ropą naftową i gazem ziemnym występują: żelazo, boksyty, miedź, cynk i ołów oraz chrom. Również dużą różnorodnością zasobów kopalnych może poszczycić się Turcja, gdzie znajdują się bogate pokłady chromu oraz nieco mniejsze węgla brunatnego i żelaza. Na terytorium Izraela, Palestyny i Jordanii występują złoża soli potasowych, fosforytów i apatytów, natomiast w Libii złoża siarki.
Naturalne bogactwo terenów górzystych stanowią lasy, w tym piękne lasy cedrowe.
Zasoby wody
W większości państw regionu duży problem stanowi brak naturalnych zasobów wodnych. Wraz z bardzo szybkim wzrostem populacji zwiększa się zapotrzebowanie na wodę, nie tylko pitną, lecz również dla przemysłu i rolnictwa. Dodatkowy problem stanowią zasolenia wód lądowych oraz wytwarzane przez człowieka ścieki.
Głównym źródłem zaopatrzenia w wodę dla rolnictwa są rzeki, w tym dwie największe na tym terenie Eufrat i Tygrys, płynące w urodzajnej dolinie Mezopotamii. W bardziej suchych miejscach, gdzie rzeki pojawiają się tylko okresowo buduje się zapory, tamy oraz studnie, aby zatrzymać wodę z gwałtownych i obfitych opadów. Wodę dla rolnictwa odzyskuje się też przez oczyszczanie ścieków. Odsalarnie dostarczają wodę pitną i dla przemysłu.
Na najsuchszym terenie Azji Zachodniej występuje kilka podziemnych warstw wodonośnych. W Arabii Saudyjskiej dwa duże zbiorniki, pochodzących z Paleozoiku i Triasu wód podziemnych, znajdują się pod górami Gabal Tuwaiq i rozciągają się od nich w kierunku zachodnim do Morza Czerwonego. Pochodzące z Kredy i Eocenu warstwy wodonośne są usytuowane pod dużą częścią środkowej i centralnej Arabii Saudyjskiej. Szczególne znaczenie odgrywa położony na południowy wschód od stolicy zbiornik Wasia-Biyadh, gdzie od 2008 – maja 2011 r. trwały badania nad wykorzystaniem podziemnych zasobów wodnych.
Gospodarka
Kultura
Religie
Dominującą religię w Azji Zachodniej stanowi islam, w różnych swoich odłamach. Półwysep Azja Mniejsza i tereny na południowy wschód od niego, aż do oceanu Indyjskiego zamieszkują przede wszystkim muzułmanie sunnici, ich odsetek w niektórych krajach dochodzi do 99%, wyżynę Irańską i tereny ujścia Eufratu i Tygrysu muzułmanie szyici (w Iranie stanowią 90% wszystkich mieszkańców). Pozostałe mniejsze odłamy muzułmanów rozsiane są po różnych krajach, w niektórych z nich tworząc poważne grupy wyznaniowe (w Omanie muzułmanie ibadyci 74%, w Libanie muzułmanie druzowie 7%).
Inne ważne religie to: chrześcijaństwo (Apostolski Kościół Ormiański – Armenia, Górski Karabach; prawosławie – m.in. Cypr, Gruzja); judaizm (Izrael). Spotyka się także wyznawców hinduizmu (Oman 7%, Katar).
Niektóre państwa regionu mają w konstytucji wpisany charakter wyznaniowy (np. Arabia Saudyjska i Iran – islam; Cypr – prawosławie; Izrael – judaizm), a w większości krajów muzułmańskich prawo zawiera elementy szariatu. Najbardziej zróżnicowany religijnie jest Liban, gdzie poza różnymi odłamami wyznawców islamu istnieje dość spora grupa katolików (Kościoła greckokatolickiego i maronickiego) oraz prawosławnych.
Ziemia Święta jest celem licznych pielgrzymek wyznawców monoteizmu. Do ważniejszych ośrodków kultu religijnego wszystkich trzech religii monoteistycznych należy zaliczyć Jerozolimę, a do wyłącznie muzułmańskich Mekkę i Medynę.
Konflikty zbrojne
Mapa Azji Zachodniej
Zobacz też
OPEC
Bliski Wschód
Azja Mniejsza
Półwysep Arabski
Zatoka Perska
Przypisy
Bibliografia
Jaszczuk S. Tablice Geograficzne. Kraków 2007. , .
Mroczkiewicz H. (red.). Atlas Świata. Edycja limitowana. Warszawa 2010/2011. .
Linki zewnętrzne
Encyklopedia Gutenberga
Sztuka Azji Zachodniej
Flood risk management El-Qaa watershed
Regiony Azji |
279 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Azja%20Po%C5%82udniowa | Azja Południowa | Azja Południowa – region Azji obejmujący kraje subkontynentu indyjskiego na południe od Himalajów, czyli: Indie, Pakistan, Nepal, Bhutan, Bangladesz oraz wyspiarskie państwa Sri Lankę i Malediwy, zależnie od ujęcia również kraje położone bardziej na zachód (w Azji Zachodniej).
W 2015 liczba ludności Azji Południowej wynosiła 1,823 mld – około 24,8% ludności świata. Z tego 34,8% ludzi zamieszkiwało miasta.
Azja Południowa obejmuje Nizinę Hindustańską, położoną na półwyspie część Indii oraz Sri Lankę. Nizinę Hindustańską tworzą aluwialne niziny Indusu, Gangesu i Brahmaputry, biegnące równolegle do głównych łańcuchów Himalajów. Jest to obszar akumulacji dawnych osadów z dna morza, które zostały zepchnięte na teren niziny wskutek wypiętrzania się gór. W dorzeczu Gangesu i Brahmaputry utworzyły się żyzne tereny, podobnie jak w nawodnionych okolicach Indusu, natomiast obrzeża dorzecza Indusu spustynniały.
Przeciętna oczekiwana długość życia w tym rejonie w 2015 wynosiła 68,7 lat, zaś wskaźnik rozwoju społecznego 0,621 (drugi od końca, po Czarnej Afryce). W 2011 średnia piśmienność na terenie Azji Południowej oraz Iranu (uwzględniany jest wraz z Azją Południową w statystykach UNICEF) wynosiła 63% u dorosłych i 81% u młodzieży. W badanym okresie 2010–2015 umiarkowane lub poważne niedożywienie u dzieci poniżej 5. roku życia wynosiło 37,9%. Słaba opieka okołoporodowa w 2002 stanowiła główną przyczynę śmierci dzieci w wieku poniżej 5 lat; pozostałymi głównymi przyczynami była biegunka oraz infekcje dróg oddechowych.
Zobacz też
Półwysep Indyjski
Przypisy
Regiony Azji |
280 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Azja%20Mniejsza | Azja Mniejsza | Azja Mniejsza – rozległy półwysep na zachodniej granicy Azji, otoczony morzami Czarnym od północy, Marmara od północnego zachodu, Egejskim od zachodu i Śródziemnym od południa. Od Europy oddziela go Morze Marmara oraz cieśniny Bosfor i Dardanele. Azja Mniejsza ma około 0,5 mln km² powierzchni i stanowi około dwóch trzecich terytorium Turcji. Częściowo pokrywa się z krainą historyczną Anatolii. Region fizycznogeograficzny w Azji Zachodniej.
Azja Mniejsza jest regionem w przeważającej części wyżynno-górskim; niziny są niewielkie i leżą na wybrzeżach. Wnętrze Azji Mniejszej zajmuje Wyżyna Anatolijska, mająca charakter płaskowyżu, który podnosi się z zachodu na wschód od 800 do 1500 m n.p.m. Wyżynę ograniczają rozległe łańcuchy górskie Gór Pontyjskich na północnym wybrzeżu i gór Taurus na południowym, o wysokości ponad 2000 m n.p.m., sięgające 3916 m n.p.m. (wygasły wulkan Erciyes Dağı). Na wschodzie oba łańcuchy górskie się zbiegają i bez wyraźnej granicy przechodzą w Wyżynę Armeńską. Region jest aktywny sejsmicznie.
Klimat Azji Mniejszej jest podzwrotnikowy, na wybrzeżach śródziemnomorski, w centrum kontynentalny suchy. Roczny opad wynosi od 200-500 mm na Wyżynie Anatolijskiej do 2000 mm na południowych zboczach Taurusu i 3000 mm na północnych zboczach Gór Pontyjskich. Zimy są chłodne i wilgotne, lata – gorące i suche.
Na Wyżynie Anatolijskiej przeważa roślinność stepowa i półpustynna, zbocza Taurusu i Pontu porastają lasy liściaste (bukowe i dębowe) i iglaste (jodłowe i sosnowo-świerkowe), na wybrzeżach przeważa makia.
Zobacz też
Bliski Wschód
Azja Zachodnia
Przypisy
Bibliografia
Zdzisław Czeppe, Jan Flis, Rodion Mochnacki Geografia fizyczna świata. Podręcznik dla studentów geografii uniwersytetów i wyższych szkół pedagogicznych, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966, wyd. I
Jan Mityk Geografia fizyczna części świata (zarys fizjograficzny), Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1982, wyd. V
Józef Szaflarski (red.) Słownik geografii świata. Tom I. A-M, "Wiedza Powszechna", Warszawa 1977, wyd. II
Azja Zachodnia |
281 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej%20Sapkowski | Andrzej Sapkowski | Andrzej Sapkowski (ur. 21 czerwca 1948 w Łodzi) – polski pisarz fantasy, z wykształcenia ekonomista. Twórca postaci Wiedźmina. Jest najczęściej po Stanisławie Lemie tłumaczonym polskim autorem fantastyki.
Życiorys
Jego matka urodziła się w podkieleckiej wsi, a ojciec – pod Wilnem. Dziadek od strony ojca pochodził z drobnoszlacheckiej rodziny herbu Łodzia, wywodzącej się z Kowieńszczyzny, służył w armii rosyjskiej, po rewolucji 1917 wraz z rodziną powrócił na Wileńszczyznę, gdzie następnie pracował jako naczelnik poczty w Święcianach. Po zakończeniu II wojny światowej rodzina Sapkowskich zamieszkała w okolicach Nowej Soli, a następnie w Łodzi.
Urodził się i mieszka w Łodzi. Od 9 lipca 2008 jest honorowym obywatelem tego miasta. Jest absolwentem XXI Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Prusa w Łodzi oraz Uniwersytetu Łódzkiego (handel zagraniczny, 1972). Początkowo pracował w handlu zagranicznym – handlował futrami w firmie „Skórimpex”.
Karierę literacką zaczynał jako tłumacz, przekładając na język polski opowiadanie Słowa Guru Cyryla M. Kornblutha w „Fantastyce”. Pierwszym opublikowanym opowiadaniem był Stalogłowy (1984) w „Wiadomościach Wędkarskich”, dotyczące połowu pstrąga stalogłowego. Popularność zdobył cyklem opowiadań i pięciotomową sagą o wiedźminie – pierwsze opowiadanie „Wiedźmin”, ukazało się w grudniu 1986 w miesięczniku „Fantastyka”, jako laureat III nagrody w konkursie literackim ogłoszonym przez czasopismo. Oprócz tego wydał esej o Rycerzach Okrągłego Stołu Świat króla Artura. Maladie, leksykon miłośnika fantasy Rękopis znaleziony w Smoczej Jaskini, poradnik dla osób zaczynających grać w RPG pt. Oko Yrrhedesa, powieści z cyklu o Reinmarze z Bielawy (Trylogia husycka), powieść Żmija oraz wiele opowiadań i artykułów w czasopismach i zbiorach opowiadań.
Jego książki zostały przetłumaczone na blisko dwadzieścia języków: angielski, niemiecki, rosyjski, hiszpański, francuski, białoruski, litewski, czeski, słowacki, ukraiński, portugalski, bułgarski, serbski, fiński, włoski, szwedzki, holenderski, estoński, chiński, węgierski i arabski. Jest laureatem wielu nagród literackich polskich i zagranicznych.
Na podstawie jego literatury powstały: komiks Wiedźmin (6 zeszytów w latach 1993–1995), film pełnometrażowy i serial telewizyjny Wiedźmin, gra fabularna Wiedźmin: Gra Wyobraźni oraz gra karciana. W oparciu o cykl wiedźmiński powstała seria komputerowych gier RPG, wydana przez warszawskie studio CD Projekt RED, w skład której wchodzą: Wiedźmin (premiera 26 października 2007), której Andrzej Sapkowski był konsultantem, Wiedźmin 2: Zabójcy królów (17 maja 2011) oraz Wiedźmin 3: Dziki Gon (19 maja 2015).
W maju 2017 serwis Netflix zapowiedział nakręcenie serialu opartego na prozie Sapkowskiego i osadzonego w świecie Wiedźmina, nawiązując współpracę z Andrzejem Sapkowskim jako konsultantem kreatywnym. Premiera pierwszego sezonu serialu odbyła się 20 grudnia 2019, drugiego 17 grudnia 2021. Trzeci zaplanowano na 29 czerwca i 27 lipca 2023. 15 września 2017 w Teatrze Muzycznym im. Danuty Baduszkowej w Gdyni odbyła się prapremiera musicalu Wiedźmin na podstawie opowiadań Sapkowskiego.
W 2016 podczas spotkania autorskiego na Polconie pisarz w ironiczny sposób – negatywnie – wypowiedział się na temat wpływu gier CD Projekt RED na sprzedaż i odbiór książek, środowisko graczy zareagowało na słowa swoistym bojkotem Sapkowskiego. Autor broni swego poglądu tym, że z jego obserwacji – jego tytuły opatrzone okładką z grafiką komputerową – zostawały odbierane przez niektórych czytelników jako tzw. game related, czyli książka na podstawie gry, co z kolei przekłada się na odebranie twórczości łódzkiego pisarza jako wtórnej, nieoryginalnej.
W 2018 z okazji 70. urodzin Andrzeja Sapkowskiego jeden z łódzkich skwerów otrzymał imię wiedźmina, Geralta z Rivii – głównego bohatera serii książek pisarza.
W październiku 2018 pisarz wezwał CD Projekt do zapłaty dodatkowych 60 mln zł, ponad wynagrodzenie określone w umowach między nim a spółką, za wykorzystanie świata wiedźmina w grach, powołując się na art. 44 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. CD Projekt określił to żądanie jako bezpodstawne i stwierdził, że w sposób ważny i legalny nabył prawa do utworów Sapkowskiego. 20 grudnia 2019 spółka zawarła z pisarzem porozumienie, którego postanowienia zostały objęte tajemnicą.
Jest członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
Życie prywatne
Jest żonaty, miał syna Krzysztofa (1972–2019) z pierwszego małżeństwa.
Deklaruje się jako ateista.
Nagrody
polskie
Nagroda Fundacji Literackiej im. Natalii Gall (1990),
Nagroda im. Janusza A. Zajdla – pięciokrotnie, za opowiadania Mniejsze zło (1990), Miecz przeznaczenia (1992), W leju po bombie (1993), oraz powieści Krew elfów (1994) i Narrenturm (2002) (jest drugim, po Jacku Dukaju najczęściej nagradzanym autorem w historii tej nagrody),
Nagroda Sfinks – sześciokrotnie (1995, 1997, 1998, 2000, 2005, 2007),
Nagroda Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu za całokształt twórczości (1995),
Paszport „Polityki” w kategorii literatura (1997),
Tytuł Twórca Roku przyznawanym przez Śląski Klub Fantastyki (kilkakrotnie),
nominowany do Nagrody Literackiej Nike w 2003 za Narrenturm,
Nagroda Miasta Łodzi (2004),
srebrny medal Gloria Artis przyznany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (2012),
Doroczna Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w kategorii Literatura (2023).
zagraniczne
Nagroda Ikaros i Ludvik (Czechy, 1993),
Nagroda im. Davida Ben Guriona, przyznawanej przez Izraelski Klub Miłośników Fantastyki („za fundamentalny wkład do fantastyki”, Moskwa 1997),
Nagrodę Ignotus przyznawaną przez hiszpańską Asociación Española de Fantasía|Ciencia Ficción y Terror (w 2003 w dwóch kategoriach, 2004),
Nagrody czeskiej Akademie Science Fiction, Fantasy a Hororu w kategorii „najlepsza przełożona książka nieanglosaska” (1995, 2000, 2004, 2008),
David Gemmell Awards for Fantasy za Blood of Elves – angielskie wydanie pierwszego tomu sagi o wiedźminie Krew elfów (2009),
Międzynarodowa nagroda Eurocon Award przyznawaną przez Europejskie Stowarzyszenie Science Fiction (Best Author, 1996, Grand Master, 2010),
Nagroda Tähtifantasia przyznawaną przez Helsińskie Stowarzyszenie Miłośników Literatury Science Fiction (2011, 2012),
Nagroda 12 osumaa („12 trafień”) Helsińskiej Biblioteki Miejskiej (2011),
Nagroda FantLab's Book of the Year (Книга года по версии Фантлаба) przyznawaną przez rosyjski fanzin FantLab (2011),
Nominacja do Science Fiction & Fantasy Translation Awards (2012),
World Fantasy Award (2016) w kategorii „Osiągnięcie życia” (głównie za Sagę o wiedźminie).
Twórczość
Zbiory opowiadań
Wiedźmin (Reporter 1990)
Miecz przeznaczenia (superNOWA 1992)
Ostatnie życzenie (superNOWA 1993)
Coś się kończy, coś się zaczyna (superNOWA 2000)
Opowieści o wiedźminie, tom 1 (Libros 2002), wznowienie dawniejszych opowiadań
Opowieści o wiedźminie, tom 2 (Libros 2002), wznowienie dawniejszych opowiadań
Maladie i inne opowiadania (superNOWA 2012)
Powieści
Cykl wiedźmiński
Saga o wiedźminie
Krew elfów (superNOWA 1994)
Czas pogardy (superNOWA 1995)
Chrzest ognia (superNOWA 1996)
Wieża Jaskółki (superNOWA 1997)
Pani Jeziora (superNOWA 1999)
Odrębne pozycje
Sezon burz (superNOWA 2013)
Trylogia husycka
Narrenturm (superNOWA 2002)
Boży bojownicy (superNOWA 2004)
Lux perpetua (superNOWA, 2006)
Inne powieści
Żmija (superNOWA, 2009)
Opowiadania i inne
Oko Yrrhedesa (MAG 1995), gra fabularna
Świat króla Artura. Maladie (superNOWA 1995), esej
Rękopis znaleziony w Smoczej Jaskini (superNOWA 2001), przewodnik po literaturze fantasy
Historia i fantastyka (superNOWA 2005), wywiad-rzeka przeprowadzony przez Stanisława Beresia
Stalogłowy („Wiadomości Wędkarskie” 7-8/1984)
Wiedźmin („Fantastyka” 12/1986, zbiór Wiedźmin, Reporter 1990, antologia opowiadań Jawnogrzesznica, Przedświt 1991 zbiór Ostatnie życzenie, superNOWA 1993, zbiór Opowieści o wiedźminie, tom 1., Libros 2002)
Droga, z której się nie wraca („Fantastyka” 8/1988, Wiedźmin, Reporter 1990, Coś się kończy, coś się zaczyna, superNOWA 2000, Opowieści o wiedźminie, tom 1., Libros 2002, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Muzykanci (antologia Wizje Alternatywne, superNOWA 1990, Trzynaście kotów, superNOWA 1997, Coś się kończy, coś się zaczyna superNOWA 2000, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Mniejsze zło („Fantastyka” 3/1990, Wiedźmin, Reporter 1990, Ostatnie życzenie, superNOWA 1993, Opowieści o wiedźminie, tom 1., Libros 2002)
Kwestia ceny („Nowa Fantastyka” 9/1990, Wiedźmin, Reporter 1990, Ostatnie życzenie, superNOWA 1993, Opowieści o wiedźminie, tom 1., Libros 2002)
Granica możliwości („Nowa Fantastyka” 9-10/1991, Miecz przeznaczenia, superNOWA 1992, Opowieści o wiedźminie, tom 2., Libros 2002)
Tandaradei! („Fenix” 1/1992, Coś się kończy, coś się zaczyna, superNOWA 2000, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Wieczny ogień (Miecz przeznaczenia, superNOWA 1992, Opowieści o wiedźminie, tom 2., Libros 2002)
Trochę poświęcenia (Miecz przeznaczenia, superNOWA 1992, Opowieści o wiedźminie, tom 2., Libros 2002)
Miecz przeznaczenia (Miecz przeznaczenia, superNOWA 1992, Opowieści o wiedźminie, tom 2., Libros 2002)
Coś więcej (Miecz przeznaczenia, superNOWA 1992, Opowieści o wiedźminie, tom 2., Libros 2002)
Okruch lodu („Nowa Fantastyka” 7/1992, Miecz przeznaczenia, superNOWA 1992, Opowieści o wiedźminie, tom 2., Libros 2002)
Maladie („Nowa Fantastyka” 12/1992, Świat króla Artura. Maladie, superNOWA 1995, Maladie, Atropos /wydanie kolekcjonerskie, sygnowane, numerowane/ 2006, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Kraniec świata (Ostatnie życzenie, superNOWA 1993, Opowieści o wiedźminie, tom 1., Libros 2002)
Ostatnie życzenie (Ostatnie życzenie, superNOWA 1993, Opowieści o wiedźminie, tom 1., Libros 2002)
Głos rozsądku (Ostatnie życzenie, superNOWA 1993, Opowieści o wiedźminie, tom 1., Libros 2002)
Róże z Shaerrawedd („Nowa Fantastyka” 1994, nr 7, s. 43-56 i 65-67, trzeci rozdział Krwi elfów w formie opowiadania)
W leju po bombie („Fenix” 4/1993, Coś się kończy, coś się zaczyna, superNOWA 2000, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Złote popołudnie (antologia Trzynaście kotów, superNOWA 1997, Coś się kończy, coś się zaczyna, superNOWA 2000, antologia Strefa mroku – jedenastu apostołów grozy, dodatek do czasopisma „Click! Fantasy”, grudzień 2002, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Coś się kończy, coś się zaczyna („Czerwony karzeł” #5, Coś się kończy, coś się zaczyna, superNOWA 2000, Opowieści o wiedźminie, tom 2., Libros 2002, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Battle dust (inny tytuł: Bitewny pył) („Czerwony karzeł” #7, Coś się kończy, coś się zaczyna, superNOWA 2000, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Zdarzenie w Mischief Creek („Nowa Fantastyka” 7/2000, Coś się kończy, coś się zaczyna, superNOWA 2000, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Spanienkreuz („Nowa Fantastyka” 4/2007, Maladie i inne opowiadania, superNOWA 2012)
Przekłady na języki obce
Wiedźmin
wydania litewskie, wyd. Dagonas, Kowno 1997, wyd. Eridanas, 2005
Ostatnie życzenie
Miecz przeznaczenia
Krew elfów
Czas pogardy
Chrzest ognia
wydanie litewskie, wyd. Eridanas, 2006
wydanie rosyjskie, wyd. AST, Moskwa 1997
wydanie czeskie, wyd. Leonardo, Ostrawa 1997
wydanie niemieckie, wyd. Deutscher Taschenbuch Verlag 2009
wydanie francuskie, Bragelonne, 2010
wydanie hiszpańskie, Bibliopolis, Madryt 2005
wydanie tajwańskie, Gaea, Tajpej 2015
wydanie angielskie, Gollancz, Orion Publishing Group, Londyn 2015
wydanie amerykańskie, Orbit Books, 2014
Wieża Jaskółki
wydanie litewskie, wyd. Eridanas, 2007
wydanie rosyjskie – wyd. AST, Moskwa 1999
wydanie czeskie – wyd. Leonardo, Ostrawa 1998
wydanie niemieckie, wyd. Deutscher Taschenbuch Verlag 2010
wydanie francuskie, Bragelonne, 2010
wydanie hiszpańskie, Bibliopolis, Madryt 2006
wydanie tajwańskie, Gaea, Tajpej 2016
wydanie angielskie, Gollancz, Orion Publishing Group, Londyn 2017
wydanie amerykańskie, Orbit Books, 2016
Pani Jeziora
wydanie litewskie, wyd. Eridanas, 2007
wydanie rosyjskie, wyd. AST, Moskwa 1999
wydanie czeskie, wyd. Leonardo, Ostrawa 2000
wydanie hiszpańskie, Bibliopolis, Madryt 2007
wydanie niemieckie, wyd. Deutscher Taschenbuch Verlag 2011
wydanie francuskie, Bragelonne, 2011
wydanie angielskie, Gollancz, Orion Publishing Group, Londyn 2017
wydanie amerykańskie, Orbit Books, 2017
Sezon Burz
wydanie angielskie, Gollancz, Orion Publishing Group, Londyn 2018
wydanie amerykańskie, Orbit Books, 2018
Narrenturm
wydanie czeskie, wyd. Leonardo, Ostrawa 2003
wydanie słowackie, wyd. Slovart, 2003
wydanie rosyjskie, wyd. AST – Chranitiel, Moskwa 2005
wydanie niemieckie, wyd. Dtv, Monachium 2005
wydanie ukraińskie, wyd. Zielony Pies, Kijów 2006
wydanie hiszpańskie, wyd. Alamut, 2009
wydanie amerykańskie, wyd. Orbit, 2020
wydanie angielskie, wyd. Gollancz, 2020
Boży bojownicy
wydanie czeskie, wyd. Leonardo, Ostrawa 2005
wydanie słowackie, wyd. Slovart, 2005
wydanie rosyjskie, wyd. AST – Chranitiel, Moskwa 2006
wydanie niemieckie, wyd. Dtv, Monachium 2006
wydanie ukraińskie, wyd. Zielony Pies, Kijów 2006
Lux perpetua
wydanie czeskie, wyd. Leonardo, Ostrawa, 2008
wydanie słowackie, wyd. Slovart, 2007
wydanie rosyjskie, wyd. AST – Chranitiel, Moskwa 2007
wydanie niemieckie, wyd. Dtv, Monachium 2007,
wydanie ukraińskie, wyd. Zielony Pies, Kijów, 2007
Zbiór opowiadań Tandaradei! – wydanie czeskie, wyd. Leonardo, Ostrawa 1994
Zbiór opowiadań i esejów Doroga bez wozwrata, wyd. rosyjskie – wyd. AST, Moskwa 1999
Zbiór opowiadań Camino sin retorno, Bibliopolis, Madryt 2007
Gra RPG Oko Yrrhedesa, wydanie czeskie, wyd. R.S.G., Ostrawa 1995
Zobacz też
Geralt z Rivii
Wiedźmin (film)
Wiedźmin (komiks)
Wiedźmin (gra komputerowa)
Wiedźmin (serial telewizyjny 2019)
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Polska wiki na temat świata wiedźmina
Laureaci Paszportu Polityki
Honorowi obywatele Łodzi
Absolwenci Uniwersytetu Łódzkiego
Polscy prozaicy
Polscy autorzy fantasy
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Odznaczeni Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
Pisarze związani z Łodzią
Laureaci Nagrody im. Janusza A. Zajdla
Polscy autorzy gier fabularnych
Laureaci Śląkfy
Ludzie urodzeni w Łodzi
Urodzeni w 1948
Laureaci Nagrody Miasta Łodzi |
282 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Al | Al | Luksemburg:
Al Esch – dzielnica Esch-sur-Alzette
Norwegia:
Ål – gmina
Inne:
AL – Aeroklub Lubelski
AL – Aeroklub Lwowski
AL – Armia Ludowa, organizacja partyzancka w czasie II wojny światowej
al. – skrót od słowa aleja, np. aleja Pokoju
Al. – skrót od słowa aleje, np. Aleje Jerozolimskie
.al – krajowa domena internetowa najwyższego poziomu przypisana dla stron internetowych Albanii
AL – Albania (oznaczenie kodowe ISO 3166-1)
Alabama – stan w USA (ISO 3166-2)
Al – symbol pierwiastka glin (łac. aluminium)
sztuczne życie (AL z ang. Artificial Life)
Al- – arabski rodzajnik (ال۔)
Al – powieść Williama Whartona
A L – płyta Amandy Lear z 1985 roku
Al – skrócone imię Albert (np. Al Gore), Alfred (np. Al Pacino), Alphonse (np. Al Capone, Al Bundy) |
283 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ar | Ar | Geografia:
Ar – miasto biblijne w Moabie
Inne:
.ar – krajowa domena internetowa najwyższego poziomu przypisana dla stron internetowych z Argentyny
ar – jednostka powierzchni
Ar – komputerowe narzędzie do archiwizacji danych
Ar – symbol chemiczny pierwiastka argon
Ar – we wzorach chemicznych symbol oznaczający grupę arylową
AR (Adventure Racing) – rajdy przygodowe
Grupa "a.r." – awangardowa grupa artystyczno-literacka
Zobacz też:
Ahr
AR |
284 | https://pl.wikipedia.org/wiki/As | As | As – symbol chemiczny arsenu
as – karta do gry
as – moneta w cesarstwie rzymskim
as – dźwięk
as – symbol attosekundy
as – w astronomii, symbol pozaukładowej sekundy łuku (z )
As – polski samochód osobowy produkowany w latach 20. XX w.
As – polski miniserial nakręcony w 2002 roku
"As" – polski tygodnik ukazujący się do 1939
as – polecenie systemu Linux, wchodzące w skład zestawu programów binutils
AS – system autonomiczny (ang. autonomous system)
Ås – miasto i gmina w Norwegii
Aš – miasto w Czechach
Ås – miasto w Szwecji
As – gmina w Belgii
as myśliwski – honorowy tytuł w lotnictwie wojskowym
As – dynastia bogów nordyckich
As – superbohater, postać w filmie Hydrozagadka
As (samolot) – projekt samolotu szkolno-treningowego
as serwisowy – rodzaj zagrywki w tenisie lub siatkówce
As (czasopismo) – polskie czasopismo o tenisie ziemnym
As (zespół muzyczny) – zespół muzyczny disco polo
As – utwór muzyczny Steviego Wondera
As – wyżeł z powieści Adolfa Dygasińskiego As
Zobacz też
AS
Ås |
285 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Abu%20Nidal | Abu Nidal | Abu Nidal (właśc. Hassan Sabri al Banna, pseudonim oznacza „Ojciec Walki”) (ur. 1937 w Jaffie, zm. 16 sierpnia 2002 w Bagdadzie) – terrorysta palestyński, przywódca organizacji Rewolucyjna Rada Fatah.
Życiorys
Urodził się w Jaffie w 1937 roku pod nazwiskiem Sabri al-Banna. Był dwunastym dzieckiem bogatego plantatora i jego ósmej żony. Dorastał wraz z 17 braćmi i ośmioma siostrami (jego ojciec miał 13 żon) w luksusowej rezydencji z basenem i widokiem na morze. Rodzina przyszłego terrorysty utrzymywała się ze sprzedaży cytrusów do państw europejskich, głównie Niemiec i Wielkiej Brytanii. Na przełomie lat 1944-45 trafił do Collège des Frères będącej francuską, chrześcijańską szkołą misyjną. Po roku edukacji i śmierci ojca, naukę kontynuował w szkole islamskiej w Jerozolimie.
Walki, które wybuchły po podziale Palestyny w roku 1947, doprowadziły do przerwania dochodowego biznesu rodziny al-Banna. O ile ojciec Abu Nidala i jego rodzina miała dobre relacje z żydowskimi osadnikami w Jaffie, to wojna zmieniła zupełnie położenie rodziny, która musiała wyjechać do kontrolowanego przez Egipt obozu uchodźców al-Burajdż w Strefie Gazy. Włości al-Banni zostały zajęte przez Izrael, a exodus Palestyńczyków ukształtował poglądy Abu Nidala. Następnie przeniósł się wraz z rodziną do Nablusu, gdzie ukończył liceum. Po ukończeniu szkoły średniej w 1955 roku wstąpił do nacjonalistycznej partii Baas. Przez dwa lata studiował inżynierię na Uniwersytecie Kairskim, który opuścił bez zdobycia dyplomu. W 1960 roku wyprowadził się w celach zarobkowych do Arabii Saudyjskiej, gdzie pracował między innymi jako robotnik. Często wracał do Nablusu, gdzie odwiedzał matkę, także tam poznał swoją przyszłą żonę, która wraz z nim wyprowadziła się do Arabii Saudyjskiej. W 1962 roku para wzięła ślub. Owocem tego związku była trójka dzieci (syn i dwie córki).
Na emigracji nawiązał kontakt z palestyńskimi nacjonalistami. Związał się z ruchem al-Fatah Jasira Arafata. W Arabii Saudyjskiej uczestniczył w antyizraelskich manifestacjach, które wybuchły w 1967 roku po porażce Arabów w wojnie sześciodniowej. Udział w protestach poskutkował go wyrzuceniem z pracy i aresztowaniem. Po wypuszczeniu został deportowany. Wraz z rodziną przeniósł się do Nablusu, a następnie do Ammanu w Jordanii. Założył kompanię handlową „Impex“. Jednocześnie kontynuował działalność polityczną i przyjął pseudonim „Abu Nidal”, czyli „Ojciec Walki”. W wojnie między rządem jordańskim a palestyńskimi grupami zbrojnymi (Czarny Wrzesień) nie odegrał roli wojskowej, jego firma posłużyła al-Fatah jako miejsce spotkań działaczy i transferów finansowych grupy. Działalność handlowa uczyniła go nie tylko bogatym, ale wpłynęła również na jego wpływy w al-Fatah. Abu Ijad przyznał mu stanowiska przedstawiciela partii w sudańskim Chartumie, a następnie Iraku.
Po klęsce Palestyńczyków w konflikcie z Jordanią publicznie krytykował kierownictwo Organizacji Wyzwolenia Palestyny. Swoje radykalne poglądy głosił poprzez radio „Głos Palestyny” z siedzibą w Iraku. Podczas Trzeciego Kongresu al-Fatahu w Damaszku w 1971 roku poparł Abu Daouda wzywającego do większej demokracji w ramach partii i zemsty na rządzie Jordanii. Gdy w lutym 1973 roku Daoud został zatrzymany przez jordańskie władze za próbę zamachu na tamtejszego monarchę, Abu Nidal zorganizował pierwszą operację o terrorystycznym charakterze. Operacji nadał kryptonim „Al-Iqab”, czyli „Kara”. W ramach operacji terroryści związani z Abu Nidalem dokonali ataku na saudyjską ambasadę w Paryżu oraz uprowadzili należący do Kuwejtu samolot. Zastraszony rząd Kuwejtu zgodził się na żądania porywaczy i wykupił od Jordańczyków wypuszczenie Daouda na wolność. Akcje Abu Nidala odbyły się bez konsultacji i bez zgody Fatahu. Przywódcy OWP zarzucili Abu Nidalowi, że poprzez swoje działania szkodzi ruchowi oraz realizuje interes irackiego rządu (Abu Nidal rezydował wówczas w Iraku). W grudniu 1973 roku członkowie jego grupy zniszczyli samolot linii Pan American World Airways. W zamachu zginęły 32 osoby. Za drastyczne środki działania Abu Nidal został zaocznie skazany przez OWP na karę śmierci.
Zamachy przeprowadzone przez Abu Nidala doprowadziły w lipcu 1974 roku do wydalenia go z al-Fatah (na żądanie Arafata). Jeszcze w październiku tego samego roku Abu Nidal utworzył odrębną od al-Fatahu organizację, która przyjęła nazwę Fatah-Rada Rewolucyjna. Jedną z pierwszych akcji Rady Rewolucyjnej był zamach na samolot Trans World Airlines lecący z Izraela do Grecji (88 ofiar śmiertelnych). Większość akcji Abu Nidala polegała na atakach na cele izraelskie i na zachodnich dyplomatów. Ponadto Rada Rewolucyjna przyjęła formę organizacji świadczącej usługi terrorystyczne zewnętrznym mocodawcom. Otrzymując wsparcie finansowe i zaopatrzeniowe od rządu Iraku, Abu Nidal zorganizował ataki na dyplomatów i obiekty w Syrii (pozostającej w sporze z Irakiem).
W 1982 roku zmuszony do opuszczenia Iraku gdzie groziło mu aresztowanie. Toczący wówczas wojnę z Iranem reżim partii Baas nawiązał bliższe relacje z Zachodem. Schronienie znalazł w Syrii. Rada Rewolucyjna uznała tamtejszy rząd za sojusznika w walce z Izraelem. Odtąd Abu Nidal skupił się głównie na eliminacji dyplomatów jordańskich, gdyż obawiano się, że rząd tego kraju zawrze z Izraelem odrębny pokój. 3 czerwca 1982 roku na jego zlecenie zabito ambasadora Izraela w Londynie Szlomo Argowa. Zamach stał się dla Izraela pretekstem, by trzy dni później w odwecie wkroczyć do Libanu, rozpoczynając tym samym wojnę libańską. W grudniu 1985 roku terroryści ostrzelali biura izraelskich linii lotniczych w Rzymie i Wiedniu (torpedując przy tym porozumienie OWP z rządami Włoch i Austrii). Równocześnie zwalczał umiarkowanych działaczy palestyńskich. W 1983 roku z rąk jego ludzi zginął palestyński aktywista Issam Sartawi. Taka działalność zdaniem analityków bardziej szkodziła aniżeli pomagała sprawie palestyńskiej. Stąd też jego biograf Patrick Seale, wysnuł wnioski o tym jakoby terrorysta miał być agentem Mosadu lub narzędziem w ręku polityków izraelskich, chcących storpedować porozumienie z OWP i zdziesiątkować elitę organizacji.
Grupa zebrała duży potencjał finansowy, pobierając od państw arabskich swoisty okup. Abu Nidal prowadził również handel bronią, który okazał się szczególnie owocny w trakcie wojny iracko-irańskiej (broń sprzedawał obu stronom). Nielegalna działalność palestyńskiego terrorysty przyniosła mu majątek szacowany na około 400 milionów dolarów. Działalność Abu Nidala umożliwiły nie tylko kraje arabskie. Blok wschodni, a przede wszystkim Rumunia, Węgry i Polska oferowały schronienie Abu Nidalowi i członkom jego grupy oraz handlowały z nimi bronią. W Warszawie znajdowała się siedziba firmy SAS Foreign Trade and Investment Company należąca do Abu Nidala. Zlikwidowano ją w 1987 roku na żądanie Stanów Zjednoczonych.
W 1986 roku po tym, gdy Syria złagodziła relacje z Zachodem, przeniósł się do Libii. W 1987 roku odmówił włączenia się do pierwszej intifady. Spowodowało to rozłam w szeregach Rady Rewolucyjnej. W obozach grupy w Libanie doszło do otwartego buntu przeciwko jego przywództwu. Przeciwnicy „Ojca Walki” domagali się włączenia Rady Rewolucyjnej do OWP, udziału w intifadzie i zaprzestania międzynarodowego terroryzmu. Próba wewnętrznego puczu została stłumiona na rozkaz Abu Nidala. W 1991 roku prawdopodobnie zlecił zabójstwa umiarkowanych przywódców OWP - Abu Ijada oraz Abu Hola. Zamierzał też zlikwidować samego Arafata, spisek został jednak wykryty. Libię opuścił w 1994 roku. W tym samym roku zrezygnował z działalności terrorystycznej. Przeniósł się do Egiptu. Tam pracował jako doradca przy zwalczaniu islamskich ekstremistów. Ostatnie lata życia spędził w Bagdadzie, gdzie dostał się nielegalnie pod fałszywym paszportem. 19 sierpnia 2002 roku zginął w niewyjaśnionych okolicznościach w swoim mieszkaniu podczas próby aresztowania. Nie jest jasne, czy popełnił samobójstwo, czy został zabity przez służby specjalne. Po śmierci Abu Nidala wicepremier Iraku Tarik Aziz ogłosił, że Abu Nidal nawiązał kontakty w Kuwejcie i Arabii Saudyjskiej, szykując spisek mający na celu obalenie irackiego rządu.
Przypisy
Bibliografia
Yossi Melman, The Master Terrorist: The True Story Behind Abu Nidal, Sidgwick & Jackson, 1987.
Patrick Seale, Abu Nidal: A Gun for Hire, Hutchinson, 1992.
Palestyńscy terroryści
Politycy partii Baas
Ludzie związani z Tel Awiwem
Urodzeni w 1937
Zmarli w 2002 |
287 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Autosomy | Autosomy | Autosomy – wszystkie chromosomy kariotypu, z wyjątkiem allosomów (chromosomów płci). Odpowiadają za dziedziczenie wszystkich cech z wyjątkiem cech sprzężonych z płcią. U organizmów diploidalnych autosomy występują w parach (chromosomy homologiczne), u poliploidalnych jest ich odpowiednio więcej. U różnych organizmów liczba autosomów jest różna, np. u ludzi występują 22 pary autosomów ponumerowane od największego do najmniejszego . Ich liczba może ulec zmianie na skutek liczbowych aberracji chromosomowych, co może prowadzić do chorób genetycznych lub specjacji.
Zobacz też
dziedziczenie autosomalne recesywne
dziedziczenie autosomalne dominujące
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Chromosomy |
289 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Afrodyzjak | Afrodyzjak | Afrodyzjaki – substancje, co do których panuje opinia, że powodują one zwiększony popęd płciowy lub potencję. Zwykle działają bezpośrednio lub pośrednio na przewodnictwo dopaminergiczne lub modyfikują poziom hormonów płciowych. Często są to zwykłe pokarmy i napoje. Uważa się, że działanie takie ma szampan, kawa z dodatkiem imbiru, cynamonu i koziego mleka, owoce morza, morele zmiksowane z mleczkiem pszczelim. Jednym z najsilniejszych afrodyzjaków jest johimbina.
Podział afrodyzjaków
Ze względu na cel działania, afrodyzjaki można podzielić na dwie grupy:
Afrodyzjakami określa się środki, zwykle o charakterze magicznym, często tzw. napoje miłosne, mające spowodować zakochanie się lub ukierunkowany pociąg seksualny, dawniej nazywane lubczykami.
Afrodyzjakami nazywa się też substancje mające zwiększyć możliwości seksualne, najczęściej przez pobudzenie (lub poprawienie) erekcji prącia u mężczyzn lub pobudzenie seksualne u kobiet, niekoniecznie powiązane z miłością.
Ze względu na sposób działania afrodyzjaki można dzielić na:
magiczne, w większości przypadków niemające w swym składzie żadnych substancji oddziaływających w oczekiwany sposób na organizm.
magiczne lub ludowe, mogące rzeczywiście skutecznie działać, dzięki zawartym w nich substancjom
ludowe lub tradycyjne środki, bez działania magicznego, często określone pokarmy lub napoje. Niekiedy tradycja przypisuje właściwości afrodyzjaku potrawom przyrządzonym z produktów przypominających członek w stanie erekcji (szparagi, smardze, młode pędy bambusa, pora). Niekiedy badania naukowe wykazały, że niektóre z nich mogą pozytywnie wpływać na seksualność, np. dzięki dużej zawartości pewnych mikroelementów lub witamin albo dużą kaloryczność. Jedzenie niektórych afrodyzjaków może być bardzo niebezpieczne – np. japońskiej ryby fugu.
lekarstwa medycyny naturalnej i ludowej, skuteczne działanie niektórych zostało pozytywnie zweryfikowane przez naukę. Często jednak stosowanie niektórych środków (np. hiszpańskiej muchy) może mieć niekorzystne uboczne skutki. Wiara w niektóre tradycyjne medykamenty czasem przyczynia się do polowania na zagrożone lub zanikające gatunki zwierząt lub zbieranie chronionych roślin. (np. róg nosorożca stosowany w medycynie chińskiej)
współczesne lekarstwa – oferowane przez firmy farmaceutyczne mają różne działanie. Niekiedy tylko efektem placebo, wzmocnionym odpowiednio dobranymi witaminami i mikroelementami, czasem oddziaływanie na ciała jamiste członka, poprawiającymi lub zwiększającymi ukrwienie lub wpływającymi pozytywnie na system nerwowy. Mają formy tabletek, kapsułek, kropli lub maści.
narkotyki, środki odurzające, alkohol – najczęściej ich działanie opiera się na zmniejszeniu lub zniesieniu hamulców moralnych, nieśmiałości, wstydu lub spowodowaniu stanu ogólnej euforii lub pobudzenia.
Pewnego rodzaju afrodyzjakami są kosmetyki zawierające według producentów ludzkie feromony, mające zwiększać atrakcyjność seksualną osoby ich używającej.
Przykłady afrodyzjaków
pokarmy: awokado, truskawki, befsztyki (zwłaszcza krwiste lub tatarskie), cebula (szczególnie zupa cebulowa), czekolada, dziczyzna, grzyby (pierścieniaki, smardze, trufle), jaja (szczególnie przepiórcze), kawior, małże, miód, orzechy włoskie, ostrygi, pory, ryby (szczególnie fugu, pstrągi, rekin, sardynki), seler, sery (roquefort, sery kozie), suszone owoce (daktyle, figi, morele), szparagi;
przyprawy: chili, chrzan, cynamon, czosnek, cząber, gałka muszkatołowa, imbir, kardamon, pieprz, pieprz kajeński, wanilia, kapary, seler;
zioła i preparaty roślinne: epimedium wielkokwiatowe, lotos, lubczyk ogrodowy, muira-puama, niektóre kaktusy, nasiona powoju amerykańskiego, Damiana (Turnera diffusa), preparaty z miłorzębu, preparaty, cukierki i herbaty z żeń-szenia; ruta stepowa
napoje: czekolada, kakao, kawa, szampan, różne koktajle alkoholowe i mleczne, mleko kozie;
medykamenty i paramedykamenty: johimbina, kantarydyna, mleczko pszczele, papaweryna, preparaty witaminowe, DHEA.
leki wydawane z przepisu lekarza o udowodnionej skuteczności w pewnych formach zaburzeń erekcji: Cialis, Viagra, preparaty hormonalne (np. zawierające testosteron, estrogen).
Afrodyzjaki w przeszłości
Z umiejętności przygotowywania magicznych eliksirów wzmagających popęd płciowy słynęły czarownice. Do typowych składników tychże mikstur należały: żywica drzew, jądra zwierząt, ostrygi, jaszczurki, przepiórki, fasola oraz włosy należące do mężczyzny, na którego miał zostać rzucony czar. Warzywami pełniącymi rolę afrodyzjaków były: karczochy, szparagi, por, pasternak, rzepa, sałata, kapusta, a wśród grzybów: trufle. Do środków roślinnych należała mandragora oraz przedstawiciel storczykowatych – Coeloglossum bracteatum, którego ziele należało rozpuścić w kozim mleku.
Częstą praktyką wśród kobiet było przygotowywanie potraw i specyfików wzmagających pociąg seksualny partnera. Jednym z bardziej drastycznych sposobów było przyrządzanie mężowi potrawy z ryby, którą należało żywą włożyć do pochwy, poczekać, aż zdechnie a następnie wyjąć i ugotować. Popularne wśród kobiet było też posmarowanie skóry miodem, posypanie jej pszenicą, następnie zeskrobanie ziarna i zmielenie go w młynku, przy czym najważniejszą rzeczą było, aby obracać rączkę w kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara (obracanie jej w drugą stronę wywoływało impotencję). Z tak uzyskanej mąki należało upiec chleb i podać go do zjedzenia partnerowi. Istotny był także sposób wyrabiania ciasta, otóż należało to robić między udami a im wyżej, tym lepsze przynosiło efekty.
W kręgu kultury francuskiej obfitość orzechów laskowych wiązano ze wzrostem urodzin dzieci. Z tego też względu od XV do XVIII w. za afrodyzjak uznawano popiół ze spalonych skorupek tych orzechów.
W medycynie Wschodu popularnym afrodyzjakiem był sproszkowany róg nosorożca, o którym obecnie wiadomo, że składa się wyłącznie z keratyny.
Zobacz też
anafrodyzjak
Przypisy
Akcesoria seksualne
Substancje psychoaktywne |
290 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anastazjusz%20I | Anastazjusz I | Anastazjusz (Flavius Anastasius; ur. ok. 430, zm. 9 lipca 518), zwany Dikoros – cesarz bizantyński w latach 491–518.
Życiorys
Pochodził prawdopodobnie z okolic miasta Dyrrachium (obecnie w Albanii), leżącego w Epirze. Zanim został imperatorem, sprawował rozmaite godności w administracji pałacowej, m.in. był sekretarzem (silentarius). Tron objął 11 kwietnia 491 r. przy poparciu Ariadny, żony poprzedniego cesarza Zenona Izauryjskiego, którą poślubił 20 maja.
W początkach panowania Anastazjusz musiał walczyć z Longinem, bratem Zenona i jego zwolennikami, głównie wywodzącymi się z małoazjatyckiego plemienia Izauryjczyków. Ostatecznie oddziały prawowitego władcy pokonały buntowników w bitwie pod Cotyaeum w 496 r., ale mimo to walki w Azji Mniejszej trwały jeszcze jakiś czas, zwłaszcza w górach Taurus, gdzie schronili się przegrani.
Palącą kwestią początków panowania tego cesarza stało się rozwiązanie problemów Półwyspu Apenińskiego. Od upadku cesarstwa zachodniorzymskiego Italia pogrążona była w chaosie. W Rzymie władał wódz germański z plemienia Herulów Odoaker, który w 476 r. obalił ostatniego cesarza Romulusa Augustulusa, a insygnia imperialne odesłał do Konstantynopola. Tymczasem do Italii zbliżała się kolejna fala germańskich najeźdźców – Ostrogotów pod wodzą ich króla Teodoryka, zwanego później Wielkim z rodu Amalów. Zamiarem tego najwybitniejszego z ówczesnych władców było stworzenie silnego państwa. W 493 zdobył Rzym, a następnie zabił Odoakra i ogłosił się królem Italii. Bezradny wobec trudności w polityce wewnętrznej Anastazjusz w 497 roku uznał władzę Teodoryka Wielkiego w Italii jako (formalnie) cesarskiego namiestnika, zwracając insygnia. Ostrogoci wspierali wojska cesarskie w walkach z koczowniczymi plemionami Utigurów i Kutigurów.
W 502 r. wybuchła wojna Bizancjum z perskim imperium Sasanidów. Armia perska będąca stroną atakującą, zdobyła kilka twierdz bizantyjskich m.in. Teodozjopolis i Amidę. Jednakże wodzom Anastazjusza udało się opanować groźną sytuację i po kilku latach bezowocnych walk w 506 r. podpisano pokój przywracający granice sprzed wojny.
W przeciwieństwie do kompromisowego w polityce religijnej Zenona, Anastazjusz był jawnym zwolennikiem monofizytyzmu. Początkowo do ortodoksów odnosił się łaskawie. Sytuacja zmieniła się pod wpływem uzurpacji Areobindusa i Witaliana. W wystąpieniach obu buntowników kwestie natury religijnej odgrywały ważną rolę.
Do jego niewątpliwych zasług należy uspokojenie i ustabilizowanie sytuacji wewnętrznej i obniżenie podatków, zwłaszcza likwidacja podatku bezpośredniego zwanego chryzargyron przysporzyła mu popularności. Zastąpił dotychczasowy podatek płacony w naturze – annonę, podatkiem płaconym w złocie – chryzoteleia.
W 498 dokonał reformy monetarnej, która pobudziła gospodarkę pieniężną i zwiększyła zaufanie ludności do monet innych niż złote: „Anastazjusz odnawia ciężką monetę miedzianą, posługiwanie się którą przy handlu jest przyjemne dla ludu, ponieważ płaci i sam otrzymuje zapłatę w tym kruszcu”. Polityka monetarna cesarza okazała się bardzo pozytywna dla skarbu cesarstwa – w roku śmierci cesarza skarb cesarski miał rezerwę 145 ton złota.
W 502 roku wprowadził emancipatio Anastasiana.
Przypisy
Cesarze bizantyńscy
Dynastia leońska
Konsulowie Cesarstwa Rzymskiego
Urodzeni w V wieku
Zmarli w 518
Ludzie urodzeni w Durrës
Zmarli z powodu porażenia piorunem |
291 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej%20Wajda | Andrzej Wajda | Andrzej Witold Wajda (ur. 6 marca 1926 w Suwałkach, zm. 9 października 2016 w Warszawie) – polski reżyser filmowy i teatralny, w młodości aktywny jako malarz. W sezonie 1989/1990 dyrektor artystyczny Teatru Powszechnego w Warszawie. Czterokrotnie jego filmy były nominowane do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego. W latach 1989–1991 senator I kadencji. Kawaler Orderu Orła Białego.
Popularność przyniosły mu filmy inicjujące tzw. polską szkołę filmową: Kanał oraz Popiół i diament, w których dokonywał rozrachunku z czasami II wojny światowej. Dokonał ekranizacji wielu dzieł literackich, jak Popioły, Brzezina, Wesele, Ziemia obiecana, Panny z Wilka i Pan Tadeusz. Współtworzył kino moralnego niepokoju, w którego ramach powstały osadzone w tematyce społecznej, demaskujące patologie systemu komunistycznego w Polsce filmy: Człowiek z marmuru i jego kontynuacja Człowiek z żelaza, która została nagrodzona Złotą Palmą na 34. MFF w Cannes. Do ostatnich dokonań artysty należą: martyrologiczny film Katyń oraz eksperymentalny Tatarak. Reżyser zainicjował również powstanie istniejącego w latach 1972–1983 Zespołu Filmowego „X”, Mistrzowskiej Szkoły Reżyserii Filmowej utworzonej w 2002 roku oraz autorskiego studia filmowego. Jego działalność teatralna obejmowała wystawianie sztuk w teatrach gdańskich, warszawskich, krakowskich (Z biegiem lat, z biegiem dni…) oraz za granicą.
Jego twórczość nawiązywała do polskiego symbolizmu i romantyzmu, była próbą rozrachunku z mitami polskiej świadomości narodowej. Za zasługi dla rozwoju kinematografii był wielokrotnie nagradzany, między innymi w 2000 roku otrzymał Nagrodę Akademii Filmowej (Oscara) za całokształt twórczości. Za całokształt twórczości wyróżniony także honorowym Złotym Niedźwiedziem, Cezarem oraz Złotym Lwem.
Życiorys
Młodość i wykształcenie
Ojcem Andrzeja Wajdy był zawodowy wojskowy Jakub (1900–1940), syn Kazimierza Waydy. Matka reżysera, Aniela z domu Białowąs (1901–1950), pracowała jako nauczycielka. Jego brat Leszek (1927–2015) był artystą plastykiem i scenografem. Andrzej Wajda urodził się i początkowo wychowywał w Suwałkach; w 1934 roku cała rodzina przeprowadziła się do Radomia, co było związane z awansem Jakuba Wajdy na stopień kapitana. Rodzice zapisali go do Publicznej Szkoły Podstawowej nr 15 im. Mikołaja Reja. W 1938 roku został harcerzem w 20. Radomskiej Drużynie Harcerskiej, gdzie uzyskał rangę zastępowego.
Andrzej Wajda z ojcem rozstał się pod koniec sierpnia 1939 roku, gdy ten wraz z 72 Pułkiem Piechoty opuścił Radom i wziął udział w przygotowaniach do obrony Polski przed niemiecką agresją. Gdy 8 września 1939 roku, tydzień po wybuchu II wojny światowej, Niemcy wkroczyli do miasta, znalazło się ono w granicach Generalnego Gubernatorstwa. Z polityki okupantów wynikał określony przepisami zakaz pobierania przez Polaków nauki w szkole średniej; toteż zamiast podjąć naukę w gimnazjum, Andrzej Wajda zdecydował się na pójście do siódmej klasy szkoły powszechnej. Ukończył ją w czerwcu 1940 roku. Tymczasem jego ojciec, po trafieniu do niewoli radzieckiej w kwietniu 1940 roku, padł ofiarą zbrodni katyńskiej, o czym jego rodzina początkowo nie wiedziała.
Ostatecznie Andrzej Wajda rozpoczął dalszą naukę w gimnazjum na tajnych kompletach. Przerwał jednak ją już po pierwszym roku z powodów finansowych; w celu utrzymania rodziny wraz z bratem Leszkiem podejmował pracę zarobkową w Landwirtschaft Zentrale, gdzie pełnił funkcję magazyniera, a następnie tragarza i pomocnika bednarza. Mimo ciężkiej sytuacji życiowej zainteresował się malarstwem, uczestnicząc w pracach konserwacyjnych i okresowo pobierając nauki w szkole malarskiej w Krakowie. W połowie 1942 roku wstąpił do Armii Krajowej, gdzie pełnił funkcję łącznika na terenie Radomia. Wczesną jesienią 1943 roku dowiedział się jednak, że osoby z podziemia, które znał, padły ofiarą zasadzki zastawionej przez radomskie Gestapo. Ukrywał się następnie w Krakowie aż do późnej wiosny 1944 roku, gdy okazało się, że owi żołnierze zostali zamordowani. Wówczas powrócił do Radomia, gdzie zapisał się do Koedukacyjnego Gimnazjum i Liceum dla Dorosłych „Przyszłość”.
W 1946 roku rozpoczął studia malarskie na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Jeszcze przed złożeniem dokumentów zamierzał odwiedzić swojego byłego nauczyciela Wiktora Langnera. Kilka dni przed wizytą Wiktor Langner został jednak aresztowany; Andrzeja Wajdę zatrzymano w Krakowie, skąd trafił do komendy wojewódzkiej Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Wydostał się z niej dzięki koneksjom swojego stryja Gustawa, dzięki czemu mógł rozpocząć studia. Miał już za sobą kilka prac malarskich, między innymi Przedmieście Krakowa (1943). Podczas studiów na ASP dołączył do Grupy Młodych Plastyków, inspirowanej nurtami prymitywizmu, surrealizmu i abstrakcjonizmu. Tam stworzył takie obrazy jak Mózg hydraulika (1947, druga wersja 1950), Las w górach, Wschodnie miasto i Rajski ptak (1948). Jesienią 1948 roku dołączył do Grupy Samokształceniowej prowadzonej przez Andrzeja Wróblewskiego. W lipcu 1949 roku Andrzej Wajda zrezygnował jednak ze studiów na akademii, wraz z Konradem Nałęckim podejmując studia z zakresu reżyserii w Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Studia ukończył w roku 1953, ale dyplom otrzymał dopiero w roku 1960; wynikało to z faktu, iż nie udało mu się wcześniej wykonać pracy dyplomowej.
Twórczość filmowa
1950–1959
Na początku lat 50. Andrzej Wajda zadebiutował trzema etiudami szkolnymi: fabularnym Złym chłopcem (1951) na podstawie noweli Antona Czechowa, dokumentalną Ceramiką iłżecką (1951) oraz dokumentalną Kiedy ty śpisz (1953). Sam reżyser uznał je za nieudane, co wynikało z amatorskiego wykonania pierwszej z nich, interwencji „koleżeńskiego kolektywu” w przypadku drugiej oraz nietrafionego konceptu trzeciej. Żadna z jego etiud nie została więc zgłoszona do pracy dyplomowej. Młody filmowiec miał wziąć także udział w reżyserii socrealistycznego filmu Cztery opowieści, do którego napisał scenariusz, jednak projekt jego nowelki Kasia z tkalni numer trzy został odrzucony przez kierownictwo szkoły, a film ostatecznie otrzymał nazwę Trzy opowieści. Po ukończeniu łódzkiej szkoły filmowej Andrzej Wajda stał się współpracownikiem Aleksandra Forda, pracując przy jego filmach Młodość Chopina i Piątka z ulicy Barskiej.
Pełnometrażowym debiutem fabularnym reżysera było Pokolenie na podstawie powieści Bohdana Czeszki. Film ten, oparty na porzuconym projekcie Forda, został wyprodukowany w 1954 roku i miał premierę rok później; pojawiła się w nim plejada młodych aktorów, wśród nich Tadeusz Janczar, Roman Polański, Tadeusz Łomnicki i Zbigniew Cybulski. Traktował on o młodych aktywistach Gwardii Ludowej, którzy w czasie II wojny światowej organizują konspirację przeciwko hitlerowcom. W filmie tym Andrzej Wajda zarówno nawiązał do własnych doświadczeń z czasów wojny, jak i ukazał przemianę bohaterów spowodowaną wojennymi wydarzeniami. Pokolenie zostało życzliwie przyjęte przez anglojęzycznych krytyków ze względu na sprawną reżyserię i dobrze ocenianą grę aktorską, a z czasem uznane przez nich za pierwszą część trylogii wojennej Andrzeja Wajdy. Krytycznie natomiast odnieśli się do niego zarówno aktywiści komunistyczni ze względu na przełamanie przez reżysera schematów socrealizmu, jak i Polacy na emigracji (między innymi Marek Hłasko) z powodu fałszowania historii. Treść Pokolenia ukierunkowana była na edukację do komunizmu, żołnierze Armii Krajowej zostali w nim ukazani w sposób negatywny na tle młodych socjalistów. Elementy socrealizmu znajdowały się również w kręconym w 1955 roku dokumencie pod tytułem Idę do słońca, który był reportażem na temat twórczości cenionego wówczas Xawerego Dunikowskiego.
Międzynarodowy sukces Andrzej Wajda odniósł dopiero po premierze filmu Kanał, drugiego ogniwa trylogii wojennej, wyprodukowanego w roku 1956 i powstałego na podstawie opowiadania Jerzego Stefana Stawińskiego. Tematem tego dzieła była agonia powstania warszawskiego i żołnierzy Armii Krajowej próbujących przeżyć w trakcie zaciętych walk. Recenzenci upatrywali w Kanale sugestywną wizję tragicznych losów powstańców. Kanał ze względu na swój nowatorski styl otrzymał Srebrną Palmę na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes, zapoczątkowując polską szkołę filmową i zwracając uwagę świata na polską kinematografię. Pozycję nowej postaci w światowym kinie ugruntował Andrzej Wajda trzecią częścią trylogii wojennej, filmem Popiół i diament wyprodukowanym w 1958 roku. Powstał on na kanwie powieści Jerzego Andrzejewskiego pod tym samym tytułem, ale przesłanie w nim zawarte było inne niż w utworze literackim. Reżyser głównym bohaterem filmu uczynił nie komunistę Szczukę, ale byłego żołnierza Armii Krajowej Macieja Chełmickiego, granego przez Zbigniewa Cybulskiego. Wyraźnie okazywał sympatię postawionym w tragicznej sytuacji członkom polskiego podziemia:
Popiół i diament po ukazaniu się na ekranach kin wzbudził negatywne reakcje ze strony polskich komunistów, którzy nie dopuścili do jego uczestnictwa w konkursie głównym na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji. Mimo to poza konkursem zdobył nagrodę Międzynarodowej Federacji Krytyków Filmowych. Dzięki swym walorom artystycznym oraz wyrazistej grze Zbigniewa Cybulskiego Popiół i diament został uznany za arcydzieło kinematografii.
W 1959 roku Andrzej Wajda wyreżyserował kolejny film mierzący się z mitem romantycznego bojownika o wolność: Lotną, traktującą o losie polskich ułanów podczas kampanii wrześniowej. Sekwencja ukazująca szarżę kawalerii polskiej na czołgi wzbudziła jednak burzliwą dyskusję, a sam film spotkał się z negatywnym odzewem ze strony krytyków polskich. Lotną jednak ostatecznie zrehabilitowano ze względu na jej sugestywny, surrealistyczny charakter; François Truffaut cytował ją jako jeden z „wielkich chorych filmów”.
1960–1969
Pierwszym w tej dekadzie filmem Andrzeja Wajdy byli Niewinni czarodzieje z 1960 roku na podstawie scenariusza Jerzego Andrzejewskiego i Jerzego Skolimowskiego (co zapoczątkowało karierę filmową tego ostatniego). Przedstawiono w nim grę miłosną pomiędzy dwiema młodymi osobami. Ze względu na swobodę obyczajową i jazzową muzykę Krzysztofa Komedy Niewinni czarodzieje wywołali kontrowersje wśród krytyków. Kolejnym filmem reżysera był Samson z 1961 roku na podstawie powieści Kazimierza Brandysa o młodym Żydzie, który próbuje przetrwać w okupowanej przez Niemców Warszawie. Produkcja rozczarowała jednak krytyków polskich, a sam filmowiec uznał ją za nieudaną adaptację.
Popularność Andrzeja Wajdy przyczyniła się do tego, że zaczął on tworzyć także za granicą. W 1962 roku nakręcił w Jugosławii Powiatową Lady Makbet na podstawie noweli Powiatowa lady Makbet Nikołaja Leskowa, której treścią są losy zesłańców syberyjskich. Powiatowa lady Makbet zyskała w Jugosławii status klasycznego dzieła rodzimego kina. W tym samym roku powstała nowela Warszawa, wchodząca w skład koprodukcji Miłość dwudziestolatków. Treścią polskiej części filmu były relacje młodej kobiety ze studentem pamiętającym czasy okupacji wojennej.
Andrzej Wajda stał się ponownie obiektem silnej krytyki za sprawą filmu Popioły na podstawie powieści Popioły Stefana Żeromskiego. Tematem dzieła są losy polskich szwoleżerów u boku Napoleona Bonaparte. W Popiołach główną rolę Rafała Olbromskiego zagrał Daniel Olbrychski, który stał się jednym z wieloletnich współpracowników reżysera; inne kluczowe postacie zagrali Bogusław Kierc, Piotr Wysocki, Pola Raksa i Beata Tyszkiewicz. Film mimo niedoskonałości ról drugoplanowych odegrał ważną rolę w dekonstrukcji mitu bohaterskich żołnierzy polskich; przedstawiono ich – zwłaszcza poprzez przypomnienie ich udziału w tłumieniu powstania niewolników na San Domingo oraz wizję rzezi ludności hiszpańskiej po szarży na Somosierrę jako okrutników, a zarazem ofiary polityki napoleońskiej. W 1967 roku Andrzej Wajda zrealizował za granicą obraz Bramy raju na podstawie powieści Jerzego Andrzejewskiego Bramy raju, której tematem była krucjata dziecięca. Bramy raju, wyprodukowane w Wielkiej Brytanii i Jugosławii, poniosły klęskę artystyczną, stając się zarazem największym osobistym niepowodzeniem reżysera.
Tragiczna śmierć Zbigniewa Cybulskiego w 1967 roku była dla reżysera wstrząsem. Postanowił on nakręcić film, który byłby hołdem złożonym aktorowi jako jednemu z jego współpracowników. Wszystko na sprzedaż było pierwszym dziełem autorskim w karierze Andrzeja Wajdy, a jego tematyką stały się przeżycia reżysera (granego przez Andrzeja Łapickiego) wywołane śmiercią aktora w trakcie powstawania filmu. W filmie Andrzej Wajda odsłonił kulisy produkcji filmowej, odwołując się do groteski dla ukazania ponurych czasów produkcji i posługując się technikami dokumentalnymi. Wszystko na sprzedaż stanowiło przełom w karierze filmowca.
W trakcie zdjęć do Wszystkiego na sprzedaż wyreżyserował krótkometrażową groteskę filmową Przekładaniec na podstawie scenariusza Stanisława Lema, utrzymaną w stylu pop-art. Jej treścią są losy rajdowca (granego przez Bogumiła Kobielę), który po poważnym wypadku samochodowym zostaje uratowany dzięki przeszczepieniu części organów. Film został pozytywnie przyjęty przez krytyków. Z innym odbiorem spotkała się komedia Polowanie na muchy z 1969 roku na podstawie opowiadania Janusza Głowackiego. Sam Andrzej Wajda później uznał ją za pomyłkę w jego karierze. Jerzy Płażewski uznał Polowanie na muchy za mało wyrafinowaną, nieudolną satyrę na współczesne społeczeństwo, która nie pasuje do romantycznego wizerunku innych filmów reżysera.
1970–1979
Na początku lat 70. Andrzej Wajda podjął ponownie współpracę z Danielem Olbrychskim, który grał główne role w kilku kolejnych jego filmach. We wrześniu 1970 roku ukazał się Krajobraz po bitwie, oparty na opowiadaniach obozowych Tadeusza Borowskiego, szczególnie Bitwie pod Grunwaldem. Aktor zagrał w nim rolę Tadeusza – cynicznego człowieka obozowego w obliczu wyzwolenia obozu koncentracyjnego w Dachau przez Amerykanów. Ekranizacja drastycznych opowiadań Tadeusza Borowskiego była trudnym przedsięwzięciem dla reżysera, który zamiast opisywać świat brutalnym językiem pisarza, zdecydował się skoncentrować na postaci Tadeusza. Bolesław Michałek uznał adaptację tych utworów za udaną, chwaląc dojrzałość kreacji Daniela Olbrychskiego i Stanisławy Celińskiej. Zwrócił też uwagę na akcentowanie w filmie miłości jako środka ratowania człowieczeństwa w zdeprawowanym świecie.
Wielkim sukcesem Andrzeja Wajdy stało się dzieło Brzezina na podstawie opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza. Jego treścią była psychologiczna konfrontacja zgorzkniałego po śmierci żony leśniczego (Daniel Olbrychski) z jego chorującym na gruźlicę bratem (Olgierd Łukaszewicz). Brzezinę chwalono za umiejętne oddanie istoty konfliktu między braćmi i przemyślaną konstrukcję. Film wyróżniał się wizją plastyczną, porównywaną niekiedy do obrazów Jacka Malczewskiego. Brzezina została doceniona za granicą, zdobywając Złoty Medal na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie. W 1971 roku Andrzej Wajda zrealizował w niemieckiej Norymberdze film Piłat i inni, osnuty wokół wątku śmierci Jezusa Chrystusa z powieści Michaiła Bułhakowa Mistrz i Małgorzata. W tej kameralnej produkcji rolę Jeszui Ha-Nocri zagrał Wojciech Pszoniak, a jego ucznia – Daniel Olbrychski. Piłat i inni spotkał się jednak z obojętnością niemieckich krytyków, których raziło umiejscowienie akcji obrazu w pohitlerowskim krajobrazie.
W 1972 roku reżyser zajął się adaptacją filmową dramatu Stanisława Wyspiańskiego pod tytułem Wesele. Filmowe Wesele, którego scenariusz stworzył Andrzej Kijowski, a do którego zdjęcia wykonał Witold Sobociński, było wyreżyserowaną w konwencji realistycznej ekranizacją sztuki symbolicznej. Dzieło wzbudziło uznanie krytyków, którzy chwalili realizację filmu (w tym kręcone w trudnych warunkach zdjęcia). Krzysztof Teodor Toeplitz docenił filmowe Wesele jako pokaz wyższości kina nad teatrem. Przy produkcji filmu brał udział nowo stworzony przez Andrzeja Wajdę Zespół Filmowy „X”, działający do 1983 roku, w którym działali tacy reżyserzy, jak Agnieszka Holland, Feliks Falk i Barbara Sass.
Kolejnym sukcesem była Ziemia obiecana na podstawie powieści Władysława Reymonta, której główną tematykę stanowiły namiętności i szalejący kapitalizm w dziewiętnastowiecznej Łodzi. Główne role młodych kapitalistów zakładających własny interes zagrali w nim Daniel Olbrychski, Wojciech Pszoniak i Andrzej Seweryn, natomiast muzykę skomponował Wojciech Kilar. Reżyser bardzo sceptycznie podszedł do dzieła literackiego, nadając głównym postaciom filmu charakter bardziej drapieżny, wynaturzony. Dokonana przez niego adaptacja była pozbawiona złudzeń co do możliwości przetrwania uczciwych jednostek w kapitalistycznym świecie. W pełnym świadomej brzydoty i drastyczności dziele dostrzegano wyrazistą analizę wynaturzenia dzikiego kapitalizmu. Film zdobył uznanie krajowych krytyków: Konrad Eberhardt nazwał go „fascynującym widowiskiem”, a Tadeusz Sobolewski – najlepszym polskim filmem wszech czasów, dostrzegając w nim analogię do sytuacji w Polsce w czasach współczesnych jego powstawaniu. Adaptacja tej powieści noblisty otrzymała Grand Prix na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych oraz Złoty Medal na MFF w Moskwie. Odmiennie przyjęto obraz w Stanach Zjednoczonych: Ziemia obiecana, która była tworzona w celu emisji w USA i została nominowana do Oscara, spotkała się z oskarżeniami o antysemityzm i nie doczekała się tam premiery kinowej. Stała się ona jednym z najmniej lubianych filmów polskich w Stanach Zjednoczonych. Później Andrzej Wajda zrealizował film Smuga cienia na podstawie powieści Josepha Conrada, opowiadający o młodym oficerze marynarki (Marek Kondrat) wyruszającym w rejs do Singapuru. Film spotkał się z różnorodnymi reakcjami krytyków: o ile Aleksander Jackiewicz uznał go za udaną adaptację z odniesieniami do symbolizmu, o tyle Michał Komar ocenił Smugę cienia jako film nieudany.
Szczególny zwrot w twórczości reżysera nastąpił w 1975 roku. Andrzej Wajda, dotychczas unikający otwartego odnoszenia się do systemu władzy komunistycznej w Polsce, wystąpił wraz z innym reżyserem, Krzysztofem Zanussim, na Forum Filmowców w Gdańsku. Obaj zarzucili kontrolującym obieg filmowy decydentom hamowanie swobody twórczej, co – ich zdaniem – skłaniało młodych twórców do skupiania się bardziej na tematyce historycznej niż współczesnej. Wyrazem tego buntu były prace nad filmem Człowiek z marmuru, opartym na zapomnianym scenariuszu Aleksandra Ścibora-Rylskiego. Władze zamierzały nie dopuścić filmu do publikacji, a także naciskały na usunięcie z czołówki nazwiska współpracującej z Andrzejem Wajdą Agnieszki Holland. Film ukazał się jednak w kinach dzięki wstawiennictwu Józefa Tejchmy (członka Biura Politycznego KC PZPR) i poważaniu, jakim reżyser cieszył się wśród nomenklatury. Człowiek z marmuru miał premierę w 1976 roku. Jego bohaterką jest młoda studentka reżyserii (debiutująca na ekranie Krystyna Janda), która odkrywa mroczną prawdę o zapomnianym przodowniku pracy (Jerzy Radziwiłowicz). Film otrzymał nagrodę FIPRESCI na MFF w Cannes i został pozytywnie przyjęty przez krytyków zagranicznych (polska prasa odnosiła się z niechęcią do filmu), którzy chwalili odwagę reżysera i nazwali Człowieka z marmuru kamieniem milowym w historii polskiego kina. Film ten stanowi manifest kina moralnego niepokoju.
Po Człowieku z marmuru Andrzej Wajda powrócił na krótko do kręcenia filmów dokumentalnych. W 1976 roku nakręcił Umarłą klasę, zapis tytułowej sztuki reżysera teatralnego Tadeusza Kantora, a w 1978 roku – Zaproszenie do wnętrza, które było opisem wystawy niemieckiego artysty Ludwiga Zimmerera. Reżyser nie przestał jednak pracować nad filmami fabularnymi. W 1978 roku powstał obraz Bez znieczulenia, jego treścią były losy poważanego dziennikarza, który po ujawnieniu nieprawomyślnych poglądów zostaje usunięty z pracy i staje przed obliczem rozwodu z żoną. Rolę publicysty zagrał w filmie Zbigniew Zapasiewicz. Andrzej Wajda analizował za pośrednictwem tego dzieła zarówno kryzys małżeński, jak i w mniejszym stopniu mechanizmy doprowadzające niewinnego człowieka do zagłady. Ostry w wymowie Bez znieczulenia wzbudził burzliwą reakcję krytyków i otrzymał Grand Prix na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku. Tymczasem reżyser, który po Smudze cienia nie zamierzał kręcić kolejnych adaptacji dzieł literackich, zdecydował się na ekranizację opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza. Panny z Wilka (1979) w jego wydaniu, których głównym bohaterem był człowiek wracający do miejsca swej młodości (Daniel Olbrychski), zostały rozbudowane o ledwo wspomniane w utworze literackim wątki (na przykład motyw śmierci i przemijania). Chwalony za grę aktorską film został nominowany do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego. W 1979 roku Andrzej Wajda zrealizował także film dokumentalny Pogoda domu niechaj będzie z Tobą… ze zdjęciami Edwarda Kłosińskiego, stanowiący wywiad z Jarosławem Iwaszkiewiczem.
Pod koniec 1979 roku wyreżyserował film Dyrygent, luźno oparty na opowiadaniu Andrzeja Kijowskiego. Traktował on o trójkącie miłosnym między światowej sławy przybywającym do Polski dyrygentem (John Gielgud), skrzypaczką (Krystyna Janda) i jej mężem (Andrzej Seweryn). Film został entuzjastycznie przyjęty przez europejskich krytyków, zdobywając nagrodę FIPRESCI na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w San Sebastián. W Polsce Dyrygent został natomiast odebrany chłodniej; wskazywano na niedopracowany scenariusz i brak przejrzystości emocjonalnej.
Całokształt dokonań zawodowych Andrzeja Wajdy jednakże sprawił, że w 1979 roku rozpoczął on pełnienie funkcji prezesa Stowarzyszenia Filmowców Polskich. Celem nowego przewodniczącego tej organizacji było dążenie do zwiększenia autonomii filmowców oraz ukierunkowanie publiczności na przemiany w polskim filmie.
1980–1989
W 1980 roku w telewizji miał premierę siedmiogodzinny serial Z biegiem lat, z biegiem dni…, który Andrzej Wajda wyreżyserował wraz z Edwardem Kłosińskim. Przedstawia on losy dwóch krakowskich rodzin w latach 1874–1914.
W 1981 roku reżyser ponownie podjął tematykę polityczną. Z inspiracji robotników „Solidarności” w styczniu tegoż roku rozpoczął zdjęcia nad filmem Człowiek z żelaza, który opisywałby przebieg wydarzeń sierpnia 1980 roku. Aleksander Ścibor-Rylski napisał scenariusz kontynuujący wydarzenia z Człowieka z marmuru, zakończony momentem podpisania porozumienia między strajkującymi a komunistami. Oprócz Jerzego Radziwiłłowicza i Krystyny Jandy w filmie wystąpili między innymi Lech Wałęsa i Anna Walentynowicz. Andrzej Wajda był dumny z tego, że zdołał ukończyć swoje dzieło przed wprowadzeniem 13 grudnia 1981 roku stanu wojennego w Polsce. Człowiek z żelaza został entuzjastycznie przyjęty przez krytyków jako dzieło łączące świeżą, paradokumentalną relację z ruchu opozycyjnego z perspektywą epicką. Małgorzata Szpakowska pisała o filmie jako o „fakcie społecznym” o niespotykanej dotąd aktualności. Francuski krytyk Michel Perez określił nawet Człowieka z żelaza mianem kamienia milowego w historii kina. Ukoronowaniem sukcesu było nominowanie filmu do Oscara oraz przyznanie mu Złotej Palmy w Cannes.
Pod koniec 1981 roku Andrzej Wajda rozpoczął zdjęcia do filmu Danton na podstawie sztuki Sprawa Dantona Stanisławy Przybyszewskiej, ale wprowadzenie stanu wojennego zmusiło reżysera do przeniesienia produkcji do Francji. Film ukazywał konfrontację postaci Georges’a Dantona (Gérard Depardieu) z Maximilienem de Robespierre’em (Wojciech Pszoniak) podczas rewolucji francuskiej. Film spotkał się z różnorodnymi reakcjami francuskich krytyków, którzy negatywnie oceniali pominięcie tła rewolucji i skupienie się wyłącznie na dwóch głównych osobach filmu, ale zauważali w nim metaforę ówczesnej Polski. W Polsce obraz był natomiast chwalony za brawurową adaptację sztuki i grę aktorską.
W 1983 roku istnienie Stowarzyszenia Filmowców Polskich było zagrożone. Andrzej Wajda musiał zrezygnować ze stanowiska prezesa na rzecz Janusza Majewskiego, a Zespół Filmowy „X” został rozwiązany. Za granicą reżyser zrealizował w tym samym roku film Miłość w Niemczech na podstawie książki Rolfa Hochhutha, w którym przedstawił mniej stereotypowe oblicze nazizmu w Niemczech. Obraz ten spotkał się jednak z nieprzychylnymi opiniami krytyków. W 1985 roku, już po stanie wojennym i powrocie do kraju, zrealizował Kronikę wypadków miłosnych na podstawie nostalgicznej powieści Tadeusza Konwickiego o miłości rodzącej się w tle krajobrazów Litwy. W tej adaptacji dzieła literackiego epizodyczną rolę odegrał sam pisarz. W 1988 roku reżyser nakręcił Biesy, na podstawie powieści Fiodora Dostojewskiego pod tym samym tytułem, z Isabelle Huppert i Bernardem Blierem w rolach głównych. Realizacja filmu była kłopotliwa, gdyż władze komunistyczne odmówiły dokonania koprodukcji wespół z wytwórnią Gaumont. Wskutek tego projekt poniósł porażkę. W 1989 roku Andrzej Wajda został przewodniczącym jury 16. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Moskwie.
1990–1999
W 1990 roku Andrzej Wajda nakręcił czarno-biały film Korczak, który był biografią zamordowanego w Treblince pedagoga Janusza Korczaka. Rolę wychowawcy zagrał Wojciech Pszoniak. Film spotkał się z burzliwą reakcją we Francji: w tym kraju wstrzymano jego dystrybucję, a pismo „Le Monde” nie szczędziło mu krytyki, zarzucając reżyserowi przedstawienie postaci pedagoga wyłącznie z chrześcijańskiego punktu widzenia – jako męczeńskiego Polaka, a nie jako Żyda. Filmu broniła natomiast na łamach dziennika „The New York Times” Betty Jean Lifton, autorka biografii Janusza Korczaka, odpierając te zarzuty jako bezpodstawne.
W 1992 roku Andrzej Wajda powrócił do rozrachunków z czasami II wojny światowej, realizując film Pierścionek z orłem w koronie o ostatnich dniach powstania warszawskiego z Rafałem Królikowskim i Cezarym Pazurą w rolach głównych. Adaptacja powieści Aleksandra Ścibora-Rylskiego Pierścionek z końskiego włosia została jednak negatywnie przyjęta przez krytyków ze względu na niewłaściwą w ich ocenie interpretację literackiego pierwowzoru. W 1994 roku reżyser nakręcił w Japonii film Nastazja na motywach powieści Idiota Fiodora Dostojewskiego, a w 1995 roku – Wielki Tydzień na podstawie opowiadania Jerzego Andrzejewskiego o małżeństwie ukrywającym Żydówkę w czasie II wojny światowej. W 1996 roku stworzył Pannę Nikt na podstawie powieści Tomka Tryzny o dorastającej dziewczynie, która przeżywa kryzys wartości. Wielki Tydzień i Panna Nikt poniosły jednak porażkę artystyczną.
Od lipca do września 1998 roku kręcił ekranizację narodowej epopei Adama Mickiewicza Pan Tadeusz. W tym wielkim przedsięwzięciu wzięła udział plejada polskich aktorów, między innymi Bogusław Linda, Daniel Olbrychski, Grażyna Szapołowska i Andrzej Seweryn; charakterystyczną ścieżkę dźwiękową (w tym „Poloneza”) skomponował Wojciech Kilar. Filmowy Pan Tadeusz zdobył sześć Orłów podczas drugiego rozdania Polskich Nagród Filmowych w 2000 roku. Tadeusz Sobolewski chwalił film jako pełną życia próbę wskrzeszenia narodowego mitu. Dorobek reżysera pod koniec lat 90. zamknęły także autobiograficzne dokumenty: Andrzej Wajda. Moje notatki z historii (1996) i Kredyt i debet. Andrzej Wajda o sobie (1999).
2000–2009
W 2000 roku Andrzej Wajda zrealizował film Wyrok na Franciszka Kłosa na podstawie powieści Stanisława Rembeka. Rolę granatowego policjanta postawionego w obliczu wyroku śmierci wydanego na niego przez podziemie zagrał Mirosław Baka. Wyrok na Franciszka Kłosa odczytywano jako próbę rozpoczęcia dyskusji w sprawie kolaboracji Polaków z okupantem nazistowskim podczas II wojny światowej. W 2002 roku reżyser nakręcił dokument Lekcja polskiego kina, w którym opowiadał o polskiej sztuce filmowej i jej historii.
W 2002 roku sfilmował Zemstę, adaptację komedii Aleksandra Fredry o dwóch zwaśnionych frakcjach walczących o panowanie na zamku. Andrzej Wajda zamierzał podkreślić, że film nie jest teatralną adaptacją sztuki, o czym świadczy umiejscowienie akcji w czasie zimy oraz zastosowanie długich ujęć. Do filmu zaangażowano takich aktorów jak Janusz Gajos, Andrzej Seweryn czy Roman Polański, a jego budżet wyniósł blisko 7 milionów złotych. Po ukazaniu się w kinach filmowa Zemsta zebrała pozytywne recenzje, w których podkreślano ciągłą aktualność problemów występujących w dramacie i znakomitą grę aktorską. W tym samym roku reżyser założył wraz z Wojciechem Marczewskim Mistrzowską Szkołę Reżyserii Filmowej, która nawiązuje do tradycji polskich zespołów filmowych. W 2004 roku Andrzej Wajda zrealizował film dokumentalny Jan Nowak Jeziorański. Kurier z Warszawy. 60 lat później 1944–2004 o byłym żołnierzu Armii Krajowej, Janie Nowaku-Jeziorańskim, a w 2005 roku – stanowiącą część filmu zbiorowego Solidarność, Solidarność… nowelę dokumentalną Człowiek z nadziei.
W 2007 roku reżyser pokazał film Katyń, który przełamywał istniejące dotąd w polskiej kinematografii milczenie w sprawie zbrodni katyńskiej. Andrzej Wajda chciał w ten sposób uczcić pamięć ojca (jeńca obozu w Starobielsku, zamordowanego w Charkowie). Nakręcona za 15 milionów złotych produkcja traktowała o losach polskich oficerów pojmanych przez władze radzieckie oraz ich rodzin, nie pomijając jednak represji stosowanych przez hitlerowców na zachodzie Polski. Film miał za podstawę nowelę Post mortem Andrzeja Mularczyka, a udział w nim wzięli między innymi Andrzej Chyra, Maja Ostaszewska i Artur Żmijewski. Po premierze polscy krytycy doceniali wstrząsający pokaz okrutnych losów zamordowanych oficerów, aczkolwiek twierdzili, że nie jest to film szczególnie wybitny. Natomiast w anglojęzycznych mediach przyjęto film jednoznacznie pozytywnie, wskazując na mistrzowsko zrealizowaną relację z ludzkiej tragedii wojennej. Film zdobył osiem Orłów, w tym dla najlepszego filmu, a także został nominowany do Oscara.
Kolejnym filmem był wyprodukowany w 2009 roku Tatarak. Został on oparty nie tylko na opowiadaniu Jarosława Iwaszkiewicza, ale także na Nagłym wezwaniu Sándora Máraiego oraz zapiskach Krystyny Jandy. Treść filmu stanowiły zarówno losy kobiety śmiertelnie chorej na raka, jak i monologi aktorki dotyczące śmierci jej męża Edwarda Kłosińskiego, z którym Andrzej Wajda współpracował przy wielu swoich poprzednich produkcjach. W Tataraku rozważania o śmierci łączyły się z ukazaniem umowności sztuki filmowej jako nie w pełni pokazującej rzeczywistość. Film uzyskał głównie pozytywne recenzje krytyków, którzy doceniali brawurową adaptację dzieła literackiego. Tatarak został uhonorowany nagrodą FIPRESCI oraz Nagrodą im. Alfreda Bauera.
2010–2016
W 2010 roku Andrzej Wajda zrealizował dokument Kręć! Jak kochasz, to kręć!, który tak jak Tatarak był poświęcony Edwardowi Kłosińskiemu. W czerwcu 2011 roku reżyser założył wraz z Wojciechem Marczewskim autorskie studio filmowe. W grudniu 2011 roku rozpoczął natomiast kręcenie filmu, zatytułowanego w 2013 roku Wałęsa. Człowiek z nadziei, o jednym z polskich przywódców opozycji antykomunistycznej, Lechu Wałęsie. Tytułową rolę otrzymał Robert Więckiewicz. Andrzej Wajda powiedział o bohaterze swojego filmu:
Wałęsa. Człowiek z nadziei, pokazany na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji poza konkursem, otrzymał pozytywne recenzje. Krytycy odczytywali w nim próbę odbudowy mitu „Solidarności” i legendy samego Lecha Wałęsy, ich uwadze nie uszedł jednak zanadto hagiograficzny ich zdaniem ton dzieła oraz pominięcie mniej chwalebnych epizodów z życia bohatera filmu.
Ostatnim filmem Andrzeja Wajdy były Powidoki z 2016 roku, obraz inspirowany życiem malarza Władysława Strzemińskiego. Film został wybrany na polskiego kandydata do Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego.
Działalność teatralna
Andrzej Wajda zajmował się także działalnością teatralną. Wystawiał sztuki w teatrach gdańskich, warszawskich, krakowskich oraz za granicą. Pierwszym wyreżyserowanym przez niego spektaklem teatralnym był Kapelusz pełen deszczu, sztuka Michaela Gazza (1959). Wystawił ją w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku w nietypowej dla teatru manierze realistycznej, toteż na scenie rekwizyty były prawdziwe i odzwierciedlały biologizm świata przedstawionego. W kolejnych adaptacjach dramatów, Hamlecie Williama Szekspira i Dwoje na huśtawce Williama Gibsona (obie 1960) Andrzej Wajda zaczął kształtować swoje doświadczenie w reżyserii teatralnej – Edmund Fetting w roli Hamleta odszedł od typowego wizerunku intelektualisty na rzecz okrutnika, a Zbigniew Cybulski oraz Elżbieta Kępińska jako bohaterowie Dwojga na huśtawce wykazali się subtelnością. Kolejne adaptacje sztuk literackich, tym razem Demonów Johna Whitinga (1963) i Wesela Stanisława Wyspiańskiego (1965), reżyser uznał jednak za nieudane, po czym na kilka lat rozstał się z teatrem.
W 1969 roku Tadeusz Łomnicki namówił Andrzeja Wajdę do wyreżyserowania sztuki Play Strindberg Friedricha Dürrenmatta, która zyskała powszechne uznanie ze strony teatrologów. Wynikało to z eksperymentalnego zabiegu, wedle którego sala teatralna uległa stylizacji na kształt hali sportowej. Z uznaniem publiczności spotkała się również adaptacja Biesów Fiodora Dostojewskiego (1971) z udziałem Wojciecha Pszoniaka i Jana Nowickiego. W latach 70. Andrzej Wajda zrealizował liczne przedstawienia; były to między innymi Jak brat bratu na motywach sztuki Davida Rabe’a Sticks and Bones (1972), nieudana adaptacja Der Mitmacher (1973) według Friedricha Dürrenmatta (z którym zerwał współpracę), ceniona adaptacja Nocy listopadowej (1974) Stanisława Wyspiańskiego, powtórnie wystawione Biesy (1974) oraz Sprawę Dantona Stanisławy Przybyszewskiej (1975), wystawiana także w 1978 roku i w 1980 roku. Osobnym rozdziałem w jego teatralnej karierze była rola gościnna w zrealizowanym przez Andrzeja Łapickiego spektaklu Pogarda według powieści Alberta Moravii (1975), w którym Andrzej Wajda – występujący jako reżyser – odpowiada scenarzyście: „Odyseją niech pan się nie przejmuje. Odyseja została już napisana”.
W dalszej twórczości teatralnej zaznaczyły się tendencje do przeciwstawiania się terrorowi jako systemowi zastraszania jednostki. Tę tematykę poruszały spektakle Gry rozum śpi… na podstawie sztuki Antonia Buero Vallejo (1976), Emigranci na motywach Sławomira Mrożka (1976) oraz Rozmowy z katem będące adaptacją książki Kazimierza Moczarskiego (1977). Nie wykluczało to jednak odwoływania się do utworów o tematyce obyczajowej i psychologicznej. Jeden z nich, Nastasja Filipowna na motywach Idioty Fiodora Dostojewskiego, stanowił improwizację aktorską. Jeszcze przed wprowadzeniem stanu wojennego reżyser dokonał kolejnej adaptacji Hamleta (1981), wykorzystując plenery dziedzińca wawelskiego i obsadzając w roli głównej Jerzego Stuhra.
Gdy wznowił swoją działalność artystyczną po stanie wojennym, zrealizował wówczas Antygonę Sofoklesa (1984), bardzo przychylnie odebraną Zbrodnię i karę Fiodora Dostojewskiego (1984, 1986), Wieczernik według scenariusza Ernesta Brylla, Zemstę Aleksandra Fredry (1986), Pannę Julię Augusta Strindberga (1988), Dybuka Szymona An-skiego (1988) i Lekcję polskiego Anny Bojarskiej (1988). Kluczowymi spektaklami w działalności scenicznej reżysera były jednak Nastasja Filipowna (1989), zrealizowana z japońskimi aktorami, oraz Hamlet (IV) (1989), w którym w głównej roli obsadził Teresę Budzisz-Krzyżanowską.
Po transformacji ustrojowej z 1989 roku Andrzej Wajda dwukrotnie dokonywał adaptacji Wesela (1991, 1992). W 1989 roku, po śmierci Zygmunta Hübnera, objął funkcję dyrektora artystycznego Teatru Powszechnego w Warszawie, którą sprawował przez rok. Do końca XX wieku w swych dziełach scenicznych wystawiał sztuki Augusta Strindberga (Sonata widm, 1994), Stanisława Wyspiańskiego (Klątwa, 1997), a także Yukio Mishimy (Mishima, 1994) i Eugène’a Labiche’a (Słomkowy kapelusz, 1998). Jego autorskimi projektami były Improwizacje warszawskie (1996) oraz Pieśń o blasku wody (1997). Na początku XXI wieku zrealizował również szekspirowską komedię Jak wam się podoba (2001), powtórnie Biesy (2004), a także Makbeta (2004).
Działalność społeczna i polityczna
W 1948 roku, jeszcze w ramach grupy Andrzeja Wróblewskiego, Andrzej Wajda zadeklarował wstąpienie do Polskiej Partii Robotniczej. Nie otrzymał jednak legitymacji partyjnej, a jego deklaracja została zapomniana w obliczu fuzji PPR z Polską Partią Socjalistyczną. Reżyser od tego czasu formalnie figurował jako bezpartyjny, jednak próbował tak negocjować swoje stosunki z władzą komunistyczną, by móc swobodnie realizować swoje filmy i jednocześnie nie być posądzany o jednoznaczną kolaborację. Dlatego też, kiedy Daniel Olbrychski proponował mu podpisanie listu protestującego przeciwko brutalnemu traktowaniu przez funkcjonariuszy milicji demonstrujących robotników z Ursusa i Radomia w czerwcu 1976 roku, odmówił, gdyż uważał, że znacznie większe konsekwencje będzie miała dla niego premiera Człowieka z marmuru (1976).
Od momentu, kiedy ukazał się Człowiek z marmuru, Andrzej Wajda był znacznie bardziej zaangażowany politycznie (wskutek czego zainteresowała się nim Służba Bezpieczeństwa), wspierał antykomunistyczną działalność opozycyjną, w tym wydarzenia sierpnia 1980 roku. Dołączył wówczas do skierowanego do władz komunistycznych apelu 64 naukowców, literatów i publicystów o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami. Był członkiem komitetu organizacyjnego IV Kongresu Kultury Polskiej, zainicjowanego przez środowisko NSZZ „Solidarność” i zorganizowanego bez wsparcia ze strony władz państwowych. Kongres miał się planowo odbyć od 11 do 13 grudnia 1981 roku, został faktycznie przerwany ostatniego dnia na skutek wprowadzenia stanu wojennego.
W 1988 roku był jednym z inicjatorów powołania Warszawskiej Rodziny Katyńskiej. W lutym 1989 roku wszedł w skład Komisji do spraw Upamiętnienia Ofiar Represji Okresu Stalinowskiego, działającej przy Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.
W 1989 roku Andrzej Wajda z inicjatywy Lecha Wałęsy znalazł się wśród kandydatów do parlamentu rekomendowanych przez Komitet Obywatelski „Solidarność”, którego był członkiem. Wystartował w wyborach parlamentarnych do Senatu z okręgu wyborczego obejmującego województwo suwalskie. W głosowaniu z 4 czerwca 1989 roku otrzymał największą liczbę głosów w tym okręgu (105 407), uzyskując tym samym jeden z dwóch mandatów przypadających na to województwo. Po zwycięstwie w wyborach wszedł w skład Senatu I kadencji, należąc do Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego. Został członkiem Komisji Kultury, Środków Przekazu, Nauki i Edukacji Narodowej oraz Komisji Spraw Emigracji i Polaków za Granicą. Celem jego działalności była ochrona rodzimej produkcji filmowej w warunkach rodzącego się kapitalizmu. W czasie konfliktu w środowisku solidarnościowym i w samym OKP w czerwcu 1990 roku wystąpił z niego wraz z kilkudziesięcioma członkami parlamentu. W 1991 roku wstąpił do Parlamentarnego Klubu Unii Demokratycznej. Ostatecznie zrezygnował z dalszej aktywnej działalności politycznej, nie ubiegając się o reelekcję w następnych wyborach. W kolejnych latach wielokrotnie publicznie jednak udzielał poparcia konkretnym środowiskom politycznym w trakcie kampanii wyborczych, w szczególności wspierał Unię Wolności (m.in. jako członek komitetu honorowego przed wyborami w 2001 roku). W 2010 roku i w 2015 roku poparł Bronisława Komorowskiego jako kandydata na urząd prezydenta RP, a w 2011 roku Platformę Obywatelską w wyborach krajowych.
Wchodził w skład Komitetu Wspierania Muzeum Historii Żydów Polskich Polin w Warszawie. Był też członkiem Rady Powierniczej Zamku Królewskiego w Warszawie.
Życie prywatne
Andrzej Wajda był czterokrotnie żonaty. Jego pierwszą żoną od 1951 roku była artystka Gabriela Obremba (1927–1997), którą poznał na studiach w Akademii Sztuk Pięknych; rozwiódł się z nią w 1959 roku. 19 grudnia 1959 roku poślubił inną artystkę z ASP, Zofię Żuchowską (zm. 1989), która przyjęła wówczas jego nazwisko. Małżeństwo zakończyło się rozwodem, który został orzeczony 14 marca 1967 roku. Trzecią żoną reżysera była aktorka Beata Tyszkiewicz, którą po raz pierwszy obsadził w filmie Samson. Związek małżeński zawarli 13 maja 1967 roku. Wcześniej, 29 marca 1967 roku, urodziła się ich córka Karolina. Para rozstała się pod koniec lipca 1968 roku, rozwód został orzeczony 29 października 1969 roku. Czwarty związek małżeński, który trwał do śmierci reżysera, Andrzej Wajda zawarł w styczniu 1974 roku z Krystyną Zachwatowicz.
Zmarł 9 października 2016 roku w Warszawie. 19 października, po mszy pogrzebowej, która odbyła się w bazylice Świętej Trójcy, urna z prochami Andrzeja Wajdy została złożona na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.
Styl filmowy
W początkowej fazie swej twórczości Andrzej Wajda odwoływał się do socrealizmu. Ze schematami tego nurtu zerwał w Kanale; w filmie tym po raz pierwszy przedstawił żołnierzy Armii Krajowej jako tragiczne postaci ówczesnego pokolenia, odżegnując się od propagandy ukazującej ich w formie „zaplutych karłów reakcji”. W Popiele i diamencie zaznaczyły się dwie cechy, które pojawiały się dalej w jego twórczości: operowanie symboliką (na przykład główny bohater ginący na „śmietniku historii”) oraz polemika z romantycznym mitem bohatera poświęcającego swoje życie za ojczyznę. W ocenie Jerzego Toeplitza i Stanisława Janickiego Andrzej Wajda w swojej trylogii wojennej oddawał tragedię pokolenia wojny, osiągając to poprzez użycie jaskrawych środków artystycznych: surrealistycznych, ekspresjonistycznych czy też barokowych. Jerzy Płażewski zaznaczył, że w dziełach tego reżysera zarysowały się „romantyczny realizm, emocjonalne widzenie świata, zainteresowanie wartościami ostatecznymi […], wybujała zmysłowość wizji i idąca za nią skłonność do nadmiernie barokowej ornamentyki”. Barbara Mruklik oceniła, że reżyser „przemawia za pośrednictwem kontrastu, specyficznie znaczącego szczegółu, rozbudowanej metafory”.
W takich filmach jak Popioły czy Wesele Andrzej Wajda odtwarzał polską symbolikę narodową wraz z postaciami patriotycznymi, heroicznymi w swej zaciekłości, ale skazanymi na przegraną przez historię. Podkreślał również fakt niemożności zjednoczenia się narodu polskiego w obliczu klęski narodowej, wskazując na wewnętrzne podziały klasowe w przeszłości. Do tradycji martyrologicznej powrócił jednak w filmie Katyń, dając obraz męczeństwa polskiego w trakcie II wojny światowej.
W latach 70. Andrzej Wajda zaczął urozmaicać swój styl filmowy. W Ziemi obiecanej korzystał z różnych środków wyrazu, łącząc naturalistyczną brutalność z wizją ekspresjonistyczną. Jego filmy z okresu kina moralnego niepokoju były z kolei skupione na tematyce publicystycznej z elementami kina psychologicznego. W Człowieku z marmuru reżyser dokonywał rozrachunku z czasami stalinizmu, a w Człowieku z żelaza stworzył nowy mit solidarnościowy – symboliczne zjednoczenie narodu polskiego przeciwko komunizmowi. W jego twórczości znalazło się też miejsce na rozważania o śmierci i przemijaniu, prezentowane w Pannach z Wilka i Tataraku.
Tadeusz Lubelski o twórczości Andrzeja Wajdy wypowiedział się następująco:
Historycy filmu zwracali uwagę na to, że twórczość polskiego reżysera była w zasadzie jego kinem autorskim. Olga Katafiasz uznała Andrzeja Wajdę za „jednego z najwybitniejszych autorów kina” ze względu na spójność wypowiedzi w jego dorobku. Janina Falkowska podsumowała jego twórczość jako homogeniczną, składającą się przede wszystkim z filmów historycznych oraz komedii. Zauważyła też, że spośród wschodnioeuropejskich twórców Andrzej Wajda był najczęściej atakowanym reżyserem, a jego filmy niejednokrotnie wzbudzały w kraju burzliwe dyskusje.
Filmografia
Ordery
Andrzej Wajda otrzymał następujące ordery krajowe:
1959 – Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski,
1964 – Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski,
1975 – Order Sztandaru Pracy II klasy,
1999 – Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski,
2011 – Order Orła Białego.
Otrzymał nadto następujące ordery zagraniczne:
1979 – Order Cyryla i Metodego (Bułgaria),
1982 – Legię Honorową IV klasy (Francja),
1995 – Order Wschodzącego Słońca III klasy (Japonia),
2000 – Order Zasługi Republiki Włoskiej IV klasy,
2001 – Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec,
2001 – Legię Honorową III klasy (Francja),
2006 – Order Zasługi Republiki Węgierskiej II klasy,
2006 – Order „Za Zasługi dla Litwy” III klasy,
2008 – Order Krzyża Ziemi Maryjnej III klasy (Estonia),
2008 – Order Księcia Jarosława Mądrego V klasy (Ukraina),
2009 – Order Sztuki i Literatury I klasy (Francja),
2010 – Order Przyjaźni (Rosja),
2010 – Order Chorwackiej Jutrzenki,
2011 – Order Trzech Gwiazd III klasy (Łotwa),
2012 – Order Zasługi Republiki Węgierskiej I klasy
Wyróżnienia
Nagrody filmowe
Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes za Kanał (1957),
Nagroda FIPRESCI na Festiwalu Filmowym w Wenecji za Popiół i diament (1959),
Srebrna Muszla na Festiwalu Filmowym w San Sebastián za Wesele (1973),
Nominacja do Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny za Ziemię obiecaną (1975),
Wielka Nagroda Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Ziemię obiecaną (1975),
Złota Nagroda na Festiwalu Filmowym w Moskwie za Ziemię obiecaną (1975),
Nagroda Dziennikarzy na Festiwalu Filmowym w Brukseli za Ziemię obiecaną (1976),
Złoty Kłos na Festiwalu Filmowym w Valladolid za Ziemię obiecaną (1976),
Nagroda Główna Srebrne Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Smugę cienia (1976),
Nagroda krytyków na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Człowieka z marmuru (1977),
Nagroda Międzynarodowej Federacji Krytyki Filmowej (FIPRESCI) w sekcji Un Certain Regard na Festiwalu Filmowym w Cannes za Człowieka z marmuru (1978),
Grand Prix Lwy Gdańskie na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Bez znieczulenia (1978),
Nominacja do Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny za Panny z Wilka (1979),
Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Panny z Wilka (1979),
Nagroda Jury Ekumenicznego na Festiwalu Filmowym w Cannes za Bez znieczulenia (1979),
Złota Palma na Festiwalu Filmowym w Cannes za Człowieka z żelaza (1981),
Nagroda Jury Ekumenicznego na Festiwalu Filmowym w Cannes za Człowieka z żelaza (1981),
Nominacja do Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny za Człowieka z żelaza (1981),
BAFTA Fellowship (1982)
Cezar Honorowy (1982),
Cezar za najlepszą reżyserię za Danton (1983),
Nagroda Brytyjskiej Akademii Filmowej za najlepszy film zagraniczny za Danton (1984),
Nagroda krytyków na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za Danton (1986),
Europejska Nagroda Filmowa „Felix” za całokształt twórczości (1990),
Srebrny Niedźwiedź za wybitny wkład artystyczny na Festiwalu Filmowym w Berlinie za Wielki Tydzień (1996),
Honorowy Złoty Lew Festiwalu Filmowego w Wenecji za dorobek życia (1998),
Honorowy Oscar przyznany za całokształt działalności filmowej (2000),
Polska Nagroda Filmowa Orzeł za osiągnęcia życia (2000),
Nagroda Specjalna „Platynowe Lwy” na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni (2005),
Honorowy Złoty Niedźwiedź na Festiwalu Filmowym w Berlinie (2006),
Nominacja do Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny za Katyń (2007),
Polska Nagroda Filmowa Orzeł za najlepszy film za Katyń (2008),
Polska Nagroda Filmowa Orzeł za najlepszą reżyserię za Katyń (2008),
Nagroda im. Alfreda Bauera na Festiwalu Filmowym w Berlinie za Tatarak (2009),
Nagroda Krytyków Europejskiej Akademii Filmowej FIPRESCI za Tatarak (2009).
Doktoraty honorowe
Uczelnie w Polsce
Uniwersytet Jagielloński (1989)
Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera w Łodzi (2000)
Uniwersytet Łódzki (2002)
Uniwersytet Gdański (2004)
Uniwersytet Warszawski (2005)
Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie (2014)
Uczelnie zagraniczne
American University w Waszyngtonie (1981)
Uniwersytet Boloński (1988)
Université de Lyon (1995)
Université Libre de Bruxelles (1995)
Obywatelstwa honorowe
Andrzej Wajda otrzymał tytuły honorowego obywatela: Łodzi (1998), Gdyni (2000), Suwałk (2000), Radomia (2001), Wrocławia (2003), Opola (2009), Warszawy (2015), Gdańska (2016) i województwa łódzkiego (2016).
Inne nagrody, odznaczenia i wyróżnienia
Nagroda im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego (1974),
Nagroda państwowa I stopnia przyznana w dniu Narodowego Święta Odrodzenia Polski (1974)
Nagroda im. Konrada Swinarskiego – za najwybitniejsze przedstawienie sezonu dla spektaklu Gdy rozum śpi… Antonio Buero Vallejo w Teatrze na Woli (1976),
Dyplom ministra spraw zagranicznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1976).
Nagroda Kioto (1987),
Honorowe członkostwo Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk (1988),
Honorowe członkostwo (1994),
Srebrny Medal „Cracoviae Merenti” (1995),
Nagroda im. Stanisława Ignacego Witkiewicza przyznana przez Sekcję Krytyków Teatralnych (1995),
Nagroda im. Konrada Swinarskiego – za reżyserię spektaklu Teatru Telewizji Bigda idzie (2000),
Cztery Wieki Stołeczności Warszawy (2000),
Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2005),
Złoty Medal „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej” (2007),
tytuł Człowieka Roku „Gazety Wyborczej” (2008)
Nagroda Miasta Krakowa (2011),
Laureat konkursu Wybitny Polak (2014),
Medal „Dziękujemy za Wolność” przyznany przez Stowarzyszenie Sieć Solidarności (2014),
Nagroda im. prof. Aleksandra Gieysztora, wraz z Krystyną Zachwatowicz (2016),
Złoty Medal Honorowy za Zasługi dla Województwa Małopolskiego (2016),
Medal „Plus ratio quam vis” (2016)
Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego (2016).
Zafascynowany kulturą japońską, a także pragnąc podziękować za Nagrodę Kioto, Andrzej Wajda przyczynił się do powstania w 1994 roku Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha” w Krakowie. Na jego budowę przeznaczył otrzymaną wraz z Nagrodą Kioto nagrodę pieniężną (340 tys. USD).
W 2008 roku rada Polskiej Fundacji Katyńskiej nadała mu Medal Dnia Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej, jednak Andrzej Wajda nie przyjął tego wyróżnienia.
Upamiętnienie
W 2009 roku został patronem gimnazjum w Rudnikach. Jego imieniem nazwano ulice we Wrocławiu i w Suwałkach oraz skwery w Krakowie, Grudziądzu i Warszawie.
W 2018 roku uchwałą Rady m.st. Warszawy utworzono samorządową instytucję kultury pod nazwą „Centrum Kultury Filmowej im. Andrzeja Wajdy” (CKF). W 2020 roku przed domem Andrzeja Wajdy przy ulicy Śmiałej na warszawskim Żoliborzu, w którym mieszkał przez 43 lata, odsłonięto tablicę pamiątkową zaprojektowaną przez Marka Moderau.
Przypisy
Bibliografia
Literatura przedmiotowa
Literatura podmiotowa
Linki zewnętrzne
. [dostęp 2012-04-08].
. [dostęp 2012-04-08].
Absolwenci Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi
Polscy reżyserzy filmowi
Polscy reżyserzy teatralni
Reżyserzy teatralni związani z Łodzią
Polscy scenarzyści XX wieku
Polscy scenarzyści XXI wieku
Artyści Teatru Wybrzeże w Gdańsku
Członkowie Amerykańskiej Akademii Sztuk i Nauk
Członkowie Polskiej Akademii Filmowej
Członkowie Stowarzyszenia Filmowców Polskich
Działacze opozycji w PRL
Senatorowie III Rzeczypospolitej
Politycy Unii Demokratycznej
Polscy członkowie Europejskiej Akademii Filmowej
Wspierający Apel 64
Honorowi obywatele Gdańska
Honorowi obywatele Gdyni
Honorowi obywatele Łodzi
Honorowi obywatele miasta stołecznego Warszawy
Honorowi obywatele Opola
Honorowi obywatele polskich województw
Honorowi obywatele Radomia
Honorowi obywatele Suwałk
Honorowi obywatele Wrocławia
Laureaci Cezara
Laureaci Europejskiej Nagrody Filmowej Za Osiągnięcia Życia
Laureaci Honorowego Cezara
Laureaci Honorowego Złotego Niedźwiedzia
Laureaci nagrody BAFTA Fellowship
Laureaci nagrody im. Konrada Swinarskiego
Laureaci Nagrody im. Parandowskiego
Laureaci Nagrody Kioto
Laureaci Nagrody Miasta Krakowa
Laureaci nagrody Peryklesa
Laureaci Oscara za całokształt twórczości
Laureaci Paszportu Polityki
Laureaci Polskiej Nagrody Filmowej Za Osiągnięcia Życia
Laureaci Praemium Imperiale
Ludzie roku Gazety Wyborczej
Doktorzy honoris causa Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej im. Leona Schillera w Łodzi
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego
Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
Odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Medalem „Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej”
Odznaczeni Odznaką Nagrody Państwowej
Odznaczeni Orderem Sztandaru Pracy II klasy
Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Złotym Medalem Honorowym za Zasługi dla Województwa Małopolskiego
Odznaczeni Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”
Polacy odznaczeni Orderem Chorwackiej Jutrzenki
Polacy odznaczeni Orderem Księcia Jarosława Mądrego
Polacy odznaczeni Orderem Przyjaźni (Federacja Rosyjska)
Polacy odznaczeni Orderem Cyryla i Metodego
Polacy odznaczeni Orderem „Za Zasługi dla Litwy”
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Włoskiej
Polacy – Komandorzy Legii Honorowej
Polacy – Komandorzy Orderu Sztuki i Literatury
Polacy – Oficerowie Legii Honorowej
Polacy odznaczeni Orderem Krzyża Ziemi Maryjnej
Polacy odznaczeni Orderem Trzech Gwiazd
Polacy odznaczeni Orderem Wschodzącego Słońca
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi Republiki Federalnej Niemiec
Polacy odznaczeni Orderem Zasługi (Węgry)
Polscy doktorzy honoris causa uczelni w Stanach Zjednoczonych
Polscy doktorzy honoris causa uczelni we Francji
Polscy doktorzy honoris causa Uniwersytetu Bolońskiego
Uczestnicy tajnego nauczania na ziemiach polskich 1939–1945
Wyróżnieni dyplomem Ministra Spraw Zagranicznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
Ludzie urodzeni w Suwałkach
Pochowani na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie
Urodzeni w 1926
Zmarli w 2016
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Laureaci Nagrody im. Tadeusza Boya-Żeleńskiego
Członkowie Rady Muzeum przy Zamku Królewskim w Warszawie |
292 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anthony%20Minghella | Anthony Minghella | Anthony Minghella (ur. 6 stycznia 1954 w Ryde, Anglia, zm. 18 marca 2008 w Londynie) – brytyjski dramaturg i reżyser filmowy. Zobywca Oscara za film Angielski pacjent (1996).
Życiorys
Wczesne lata
Jego rodzice byli Włochami. Studiował na University of Hull w Kingston upon Hull, a w 1981 r. rozpoczął karierę dramaturga piszącego sztuki dla teatru, radia i telewizji. W 1984 londyńscy krytycy teatralni, po zapoznaniu się z trzema sztukami Minghelli – A Little Like Drowning, Love Bites, Two Planks and a Passion – przyznali mu miano najbardziej obiecującego dramaturga roku. W dwa lata później ci sami krytycy uznali jego Made in Bangkok za najlepszą sztukę roku. Radiowa sztuka Minghelli Hang Up zdobyła Prix D’Italia, 1988. Twórcy duży rozgłos w Europie przyniosła telewizyjna trylogia What If It’s Raining? Anthony Minghella miał w swoim dorobku scenariusze do wszystkich krótkometrażowych telewizyjnych filmów z wyróżnionej nagrodą Emmy serii Storyteller, zrealizowanej w studiach Jima Hensona dla NBC. Również dla Hensona i NBC napisał scenariusz do filmu Living with Dinosaurs, który otrzymał nagrodę Emmy w 1990. Minghella pracował jako konsultant artystyczny Jim Henson Productions.
Kariera
Swój pierwszy kinowy, pełnometrażowy film fabularny Truly, Madly, Deeply zrealizował na podstawie własnego scenariusza w 1991. Jest to historia miłosna, a zarazem opowieść o duchach. Główne role grali Juliet Stevenson i Alan Rickman. Film zdobył liczne nagrody i wyróżnienia, przyznane m.in. przez British Film and Television Academy (BAFTA), Australian Film Institute, Writer’s Guild of Great Britain oraz London Film Critics. W 1993 Anthony Minghella nakręcił drugi film kinowy – Mr Wonderful, z Mary Louise Parker i Mattem Dillonem w rolach głównych.
W 1997 powstał na podstawie książki Michaela Ondaatje film Angielski pacjent, będący historią miłosną rozgrywającą się na tle wojny w Afryce Północnej. Został okrzyknięty największym wydarzeniem roku, otrzymał 9 Oscarów, w tym za najlepszy film roku i dla najlepszego reżysera, i wiele innych nagród filmowych.
Życie prywatne
Był dwukrotnie żonaty. Jego syn z drugiego małżeństwa z choreografką Carolyn Choa, Max Minghella, został aktorem.
Choroba i śmierć
Anthony Minghella zmarł 18 marca 2008 na krwotok w Charing Cross Hospital w Londynie, po operacji raka migdałków z poprzedniego tygodnia. Swoje wyrazy uznania dla reżysera przesłali liczni przyjaciele i współpracownicy Minghella, między innymi aktorzy Jude Law, Kevin Spacey, Ralph Fiennes i Gwyneth Paltrow oraz takie takie osoby, jak premier Gordon Brown, Alan Yentob jeden z dyrektorów BBC, producent Lord Puttnam oraz Sydney Pollack, znajomy reżyser z jego wytwórni filmowej Mirage Enterprises.
W 2009 roku powstał film dedykowany Anthony’emu Minghelli, który nosił tytuł Zakochany Nowy Jork.
Filmografia
Reżyseria
1991 – Głęboko, prawdziwie, do szaleństwa (Truly, Madly, Deeply)
1993 – Mr Wonderful
1996 – Angielski pacjent (The English Patient)
1999 – Utalentowany pan Ripley (The Talented Mr. Ripley)
2000 – Play
2003 – Wzgórze nadziei (Cold Mountain)
2006 – Rozstania i powroty (Breaking and Entering)
2008 – The Ninth Life of Louis Drax
Scenariusz
1981 – Maybury
1987 – 2000 – Sprawy inspektora Morse’a (Inspector Morse)
1988 – Bajarz (TV, scenariusz)
1989 – Living with Dinosaurs (TV, scenariusz)
1991 – Głęboko, prawdziwie, do szaleństwa (Truly Madly Deeply)
1996 – Angielski pacjent (The English Patient)
1999 – Utalentowany pan Ripley (The Talented Mr. Ripley)
2003 – Wzgórze nadziei (Cold Mountain)
2004 – Przypadki (Bodies)
2006 – Rozstania i powroty (Breaking and Entering)
2008 – The Ninth Life of Louis Drax
2009 − Dziewięć (Nine)
Nagrody
2004 – Wzgórze nadziei (nominacja) – Złoty Glob, najlepszy reżyser; BAFTA, najlepszy scenariusz – adaptacja; Złoty Glob, najlepszy scenariusz; BAFTA, nagroda im. Aleksandra Kordy za najlepszy brytyjski film roku;
2000 – Utalentowany pan Ripley (nominacja) – Oscar, najlepszy scenariusz – adaptacja; Złoty Glob, najlepszy reżyser; BAFTA, najlepszy scenariusz adaptowany; Złoty Niedźwiedź, Berlin;
1998 – Angielski pacjent (nominacja) – Czeski Lew, najlepszy film obcojęzyczny; César, najlepszy film obcojęzyczny;
1997 – Angielski pacjent (nominacja) – Oscar, najlepszy scenariusz adaptowany; Złoty Glob, najlepszy scenariusz; Złoty Glob, najlepszy reżyser; Złoty Niedźwiedź, Berlin;
1997 – Angielski pacjent – Oscar, najlepszy reżyser; BAFTA, najlepszy scenariusz adaptowany; BAFTA, najlepszy film;
1992 – Głęboko, prawdziwie, do szaleństwa – BAFTA, najlepszy scenariusz oryginalny;
Przypisy
Linki zewnętrzne
Angielscy dramaturdzy XX wieku
Angielscy dramaturdzy XXI wieku
Brytyjscy reżyserzy filmowi
Laureaci nagród BAFTA
Laureaci Oscara za najlepszą reżyserię
Urodzeni w 1954
Zmarli w 2008
Laureaci nagrody Laurence’a Oliviera |
293 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam%20Mickiewicz | Adam Mickiewicz | Adam Bernard Mickiewicz (ur. w Zaosiu lub Nowogródku, zm. 26 listopada 1855 w Stambule) – polski poeta, działacz polityczny, publicysta, tłumacz, filozof, działacz religijny, mistyk, organizator i dowódca wojskowy, nauczyciel akademicki.
Obok Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego uważany za największego poetę polskiego romantyzmu (zaliczany do grona tzw. Trzech Wieszczów) oraz literatury polskiej, a nawet za jednego z największych na skalę europejską. Określany też przez innych jako poeta przeobrażeń oraz bard słowiański.
Członek i założyciel Towarzystwa Filomatycznego, mesjanista związany z Kołem Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. Jeden z najwybitniejszych twórców dramatu romantycznego w Polsce, zarówno w ojczyźnie, jak i w zachodniej Europie porównywany do Byrona i Goethego. W okresie pobytu w Paryżu był wykładowcą literatury słowiańskiej w Collège de France. Znany przede wszystkim jako autor ballad, powieści poetyckich, dramatu Dziady oraz epopei narodowej Pan Tadeusz uznawanej za ostatni wielki epos kultury szlacheckiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Narodowy poeta Polski, Litwy i Białorusi. Działacz niepodległościowy, organizator polskich oddziałów do walki z Rosją, bonapartysta.
Jego dzieła L’Église officielle et le messianisme oraz L’Église et le Messie umieszczone zostały w Indeksie ksiąg zakazanych Kościoła katolickiego (index librorum prohibitorum) dekretami z 1848.
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Adam Mickiewicz urodził się 24 grudnia 1798. Został ochrzczony 12 lutego 1799 w kościele Przemienienia Pańskiego w Nowogródku. Był synem Mikołaja Mickiewicza herbu Poraj, adwokata sądowego w Nowogródku i komornika mińskiego, oraz Barbary z Majewskich, córki ekonoma z pobliskiego Czombrowa. Miał czterech braci rodzonych: starszego Franciszka i trzech młodszych Aleksandra, Jerzego oraz Antoniego, który zmarł w wieku 5 lat.
W latach 1807–1815 uczęszczał do dominikańskiej szkoły powiatowej w Nowogródku. W 1812 miały miejsce dwa ważne wydarzenia w jego życiu: ciężko rozchorował się i w połowie maja umarł jego ojciec, a latem przez Nowogródek przeszły wojska napoleońskie (oddziały pod dowództwem cesarskiego brata i króla Westfalii Hieronima oraz korpus księcia Józefa Poniatowskiego) maszerujące na Rosję. W domu Mickiewiczów prawdopodobnie zatrzymał się szef poczty polowej. Kilka miesięcy później ta sama Wielka Armia, pokonana przez Rosjan, zatrzymała się również w Nowogródku.
W 1815 Mickiewicz wyjechał do Wilna w celu podjęcia studiów. Studiował nauki humanistyczne na Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim – czołowej uczelni dla ziem Rzeczypospolitej zajętych przez Imperium Rosyjskie. Studia podjął na Wydziale Nauk Fizycznych i Matematycznych, uczęszczając jednocześnie na wykłady Wydziału Nauk Moralnych i Politycznych oraz Literatury i Sztuk Wyzwolonych. Trudna sytuacja materialna rodziny po śmierci ojca skłoniła go do podjęcia nauki w uniwersyteckim Seminarium Nauczycielskim, co gwarantowało później zatrudnienie w szkołach carskich. Studia ukończył w 1819 ze stopniem magistra.
Jeszcze w czasie studiów, w 1817, wraz z Tomaszem Zanem i grupą przyjaciół założył Towarzystwo Filomatyczne, które z czasem przekształciło się w spiskową organizację narodowo-patriotyczną. Towarzystwo Filomatyczne, założone w 1822 Zgromadzenie Filaretów oraz Promieniści służyły organicznej pracy edukacyjno-patriotycznej polskiej młodzieży wileńskiej tamtego okresu. Organizacje te w 1822 roku liczyły już ponad 200 członków. Ich aktywność, cele i coraz wyraźniejsze proniepodległościowe aspiracje nie uszły czujnej uwadze carskich służb policyjnych.
Okres końca lat 20. XIX wieku był też świadkiem niespełnionej wielkiej młodzieńczej miłości Mickiewicza do Maryli Wereszczakówny z Tuhanowicz w powiecie nowogródzkim. Młoda Maryla pochodziła z zamożnej i wpływowej szlachty litewskiej, zaś młody Adam ze szlachty zaściankowej. Mimo ich wzajemnego uczucia i przyjacielskich stosunków Mickiewicza z rodziną Maryli, rodzice wymogli na niej wypełnienie wcześniej zawartych zaręczyn z hr. Puttkamerem. Ślady tej niespełnionej miłości znaleźć można w znanych wierszach Mickiewicza: Do M... („Precz z moich oczu...”) i Do przyjaciół, posyłając im balladę „To lubię” („Ja na dobranoc żegnając Marylę, taką straszyłem balladą” w jednej z dwu wersji ostatniej zwrotki).
Więzienie, zesłanie i emigracja
W 1819 Mickiewicz rozpoczął pracę jako nauczyciel w gimnazjum w Kownie, gdzie mieszkał do 1823, początkowo w domu dyrektora szkoły Stanisława Kostki Dobrowolskiego, w folwarku Kartofliszki, a następnie na kwaterze w budynku szkoły; w gimnazjum uczył literatury, historii i prawa. Napisał wówczas rozprawę, za którą w 1822 otrzymał tytuł magistra filozofii. Często chodził na spacery do doliny na Zielonej Górze, którą później nazwano Doliną Mickiewicza. Wówczas też został zainicjowany w stopniu czeladnika do masonerii. W 1823 został aresztowany i uwięziony w klasztorze bazylianów w Wilnie (od jesieni 1823 do marca 1824), a następnie skazany za udział w tajnych młodzieżowych organizacjach na zesłanie w głąb Rosji na posadę nauczyciela z prawem wyboru miejsca pobytu. W latach 1824–1827 przebywał w Petersburgu, Odessie, Moskwie oraz na Krymie. W Moskwie został przypisany jako urzędnik generał-gubernatora Dmitrija Golicyna. Nauczał polskiego u kilku moskiewskich rodzin, wśród jego uczniów była poetka Karolina Jaenisch, której talent docenił polski poeta. Para zaręczyła się w 1827 (Mickiewicz zerwał zaręczyny w 1829, oferując w zamian "wieczną przyjaźń"). Mickiewicz utrzymywał kontakty z poetami rosyjskimi: Aleksandrem Puszkinem, Aleksiejem Chomiakowem oraz Wasilijem Żukowskim. W Rosji zetknął się ze środowiskiem przyszłych dekabrystów, poznał Bestużewa, Rylejewa. Zmuszony przez rosyjską cenzurę do poczynienia pewnych skreśleń w Konradzie Wallenrodzie, w przedmowie do drugiego wydania nazwał cara Mikołaja I Ojcem tylu ludów.
Cały okres patriotycznej młodości wileńsko-kowieńskiej i zesłania w głąb Rosji zaowocował później, napisanymi podczas pobytu w Dreźnie, Dziadami cz. III. Szczególnie końcowy Ustęp Dziadów części III (Do przyjaciół Moskali) miał charakter osobisty. Mickiewicz zwrócił się w nim bezpośrednio do poznanych w Rosji dekabrystów oraz przypuszczalnie Aleksandra Puszkina.
Następnie Mickiewicz podróżował po Europie – początkowo w 1829 roku udał się do Niemiec, Szwajcarii, potem do Włoch i ponownie do Szwajcarii. W grudniu 1830, będąc w Rzymie dowiedział się o wybuchu antyrosyjskiego powstania. Rzym opuścił 19 kwietnia 1831 w towarzystwie swoich rosyjskich przyjaciół, przez Genuę i Genewę dotarł w maju do Paryża. Z Paryża udał się do Drezna, gdzie przebywał w sierpniu 1831. W drugiej połowie 1831 przyjechał do Wielkopolski z najprawdopodobniej pozorowanym zamiarem przekroczenia granicy i udania się do ogarniętego powstaniem Królestwa Polskiego, lecz ostatecznie pozostał w Dreźnie do roku 1832.
Pobyt w Paryżu
Z Drezna udał się do Paryża, gdzie osiadł na stałe i spędził ponad 20 lat. Był członkiem Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich w Paryżu w 1832. W 1834 ożenił się z Celiną Szymanowską, z którą miał sześcioro dzieci – córki Marię i Helenę oraz czterech synów: Władysława (1838–1926), Józefa (1850–1938, urzędnika Assistance Publique w Paryżu), Aleksandra i Jana. Prawnukiem Adama Mickiewicza był dziennikarz francuski, Jerzy Górecki.
W Paryżu nawiązał współpracę z działaczami emigracyjnymi, pisał artykuły i pisma publicystyczne. W latach 1839–1840 był profesorem literatury łacińskiej w szwajcarskiej Lozannie, a w 1840 objął katedrę języków słowiańskich w Collège de France, gdzie wygłosił tzw. prelekcje paryskie. Na wykłady Mickiewicza uczęszczali twórcy, działacze i myśliciele, w tym George Sand. W latach 1841–1844 był prezesem Wydziału Historycznego Towarzystwa Literackiego w Paryżu. Ze względu na pozycję społeczną i aktywność w polskich środowiskach patriotycznych Adama Mickiewicza uznaje się za czołowego reprezentanta tzw. Wielkiej Emigracji.
W Paryżu zaprzyjaźnił się z fotografem Michałem Szweycerem. W 1841 związał się z reprezentantem nurtu polskiego mesjanizmu – Andrzejem Towiańskim i został jego głównym propagatorem oraz przywódcą założonego przez Towiańskiego Koła Sprawy Bożej. W 1844 władze francuskie zawiesiły Mickiewicza w czynnościach profesora z powodu politycznej wymowy wykładów (wychwalanie Napoleona) oraz propagowania towianizmu. W swoich wykładach głosił poglądy jawnie antykatolickie (Wykład IV) – krytykował Kościół katolicki za sprzeniewierzenie się zasadom chrześcijaństwa. W jego przemowach pobrzmiewały też wątki prorosyjskie. W 1847 Mickiewicz zerwał stosunki z Towiańskim.
W czasie Wiosny Ludów (1848) utworzył we Włoszech legion polski. Po powrocie do Paryża został współzałożycielem i redaktorem pisma Trybuna Ludów (La Tribune des Peuples). Na skutek interwencji ambasady rosyjskiej w Paryżu, pismo zamknięto za głoszenie radykalnych poglądów społecznych. Utworzenie II. Cesarstwa Francuskiego prawdopodobnie rozpaliło nadzieje Mickiewicza na konflikt z autokratyczno-despotyczną Rosją i ponowne zainteresowanie się Europy sprawą Polski. Jego ostatni utwór jest przypuszczalnie napisaną po łacinie odą na cześć Napoleona III.
W 1851 został poddany nadzorowi policyjnemu. Od 1852 pracował w Bibliotece Arsenału.
Ostatnie lata życia
We wrześniu 1855 – podczas wojny krymskiej, po śmierci żony i zostawieniu nieletnich dzieci – wyjechał do Konstantynopola, aby tworzyć oddziały polskie (Legion Polski), a także oddział złożony z Żydów, pod nazwą Legion Żydowski, do walki z carską Rosją. Zamieszkiwał w domu wdowy po kapitanie wojsk tureckich, gdzie zmarł. Nagły zgon nastąpił podczas epidemii cholery (prawdopodobnie na tę chorobę, choć pojawiły się też sugestie, że mógł zostać otruty arszenikiem lub doznać udaru mózgu). Nie tylko niejasna przyczyna śmierci wywoływała kontrowersje. Powodem „potępieńczych swarów” nad trumną poety stało się jego miejsce spoczynku – tymczasowe, ponieważ zakładano, że ostatecznie jego ciało spocznie w ojczyźnie. Proponowano konstantynopolski kościół św. Benedykta lub grób w tworzonej właśnie osadzie polskiej, nazwanej później Adampolem, książę Czartoryski przesądził jednak o pochówku we Francji. Zabalsamowane zwłoki umieszczono w trzech trumnach: cynkowej i dwóch drewnianych. Zanim jednak wyprawiono je w drogę do Francji, minął ponad miesiąc. Dnia 30 grudnia 1855 ciało Mickiewicza wyruszyło z Konstantynopola na pokładzie francuskiego parowca Eufrat. Do Marsylii przybyło 7 stycznia 1856 Następnie zostało przewiezione do Paryża i pochowane na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency, 4 lipca 1890 przeniesione na Wawel, co dało sposobność do manifestacji patriotycznej.
Twórczość
Adam Mickiewicz debiutował w 1818 wierszem „Zima miejska” na łamach „Tygodnika Wileńskiego”. Najwcześniejszy okres twórczości Mickiewicza, trwający od debiutu do 1824, określa się mianem okresu wileńsko-kowieńskiego. Pozostawał on wówczas pod wpływem Woltera, którego tłumaczył na język polski; młody poeta głosił sceptycyzm poznawczy, zakłamanie historii i wolę racjonalnego poznania. Wynika z tego, że osobowość i światopogląd młodego Mickiewicza, podobnie zresztą jak młodego Juliusza Słowackiego, dorastały w uwielbieniu literatury klasycznej. Prócz tego znaczna większość jego twórczości z lat 1818–1821 była w gruncie rzeczy poetyckim manifestem wciąż na nowo określanego Towarzystwa Filomatycznego.
W 1820 napisał wiersz „Oda do młodości”, utwór przynależący jeszcze do poetyki postklasycyzmu, ale wyłamujący się z ideałów oświecenia (pierwodruk w antologii poetów współczesnych Polyhymnia, wydanej we Lwowie w 1827). Oda nawoływała do czynnej walki, wyrażała wiarę w moc rewolucyjnego przekształcania rzeczywistości, siłę młodości i zbiorowości. Dzięki temu w XIX wieku bywała często śpiewana podczas powstań narodowych. Przetłumaczona została na prawie wszystkie języki europejskie, wywołując w swoim czasie sporo kontrowersji, np. we Francji. Podobnie ideały ojczyzny, nauki, cnoty, męstwa, pracy i zgody głosiła napisana w rok wcześniej oda klasyczna Hej, radością oczy błysną. Pod koniec roku 1820 drukiem ukazał się kolejny ze znanych wierszy wczesnego Mickiewicza: Pieśń filaretów, którego treść odnosiła się z rewolucyjnym przesłaniem do wszystkich kręgów filareckich (filologów, historyków, chemików, matematyków). Początek utworu był naśladownictwem burszowskiej pieśni niemieckiej:
Hej, użyjmy żywota!
Wszak żyjem tylko raz;
Niechaj ta czara złota
Nie próżno wabi nas.
A. Mickiewicz, Pieśń Filaretów
Wszystkie trzy pieśni szczególny nacisk kładą na ideał wspólnoty, zwłaszcza w sensie duchowym, oraz gwałtowny aktywizm społeczny. Klasyczna harmonia w szczególny sposób łączy się tutaj z dynamizmem życia, co sygnalizuje przynależność utworów do czasów pośredniczących między dwoma epokami.
W 1822 powstał zbiór Ballad i romansów, uważany powszechnie nie tylko za właściwy debiut Mickiewicza, ale również za dzieło oficjalnie rozpoczynające epokę romantyzmu w Polsce. Sporo kontrowersji wywołała w swoim czasie ballada otwierająca cykl, Romantyczność, zwłaszcza śmiałym przełożeniem ludowości nad postęp cywilizacyjny, kreacją nowego typu wzoru moralnego (młoda wiejska dziewczyna zdradzająca skrajną nierównowagę emocjonalną) oraz dość jednostronnie odczytywaną krytyką ówczesnego autorytetu naukowego, profesora samego poety, Jana Śniadeckiego. Był to świadomy i bezpośredni wkład Mickiewicza w polemikę między Kazimierzem Brodzińskim, prekursorem romantyzmu w literaturze polskiej, a Śniadeckim. Zamysł fabularny Romantyczności znalazł w późniejszym czasie rozwinięcie w postaci epizodu z życia Gustawa w IV części Dziadów.
Ballady i romanse, oprócz ballad (poważnych i ironicznych), zawierały również przypowiastki sentymentalne. Utwory zbioru cechowały: typowo romantyczny zwrot w stronę folkizmu i niesamowitości, mocno zaakcentowane moralne przesłanie oraz przekonanie o transcendentnych, metafizycznych powiązaniach między dobrem a złem – zbrodnią i karą. Sentencjonalne, ludowe wyobrażenie moralności było u wczesnego Mickiewicza stale obecne, co najdobitniej pokazuje obrzęd gusła w II części Dziadów.
Dalsze wiersze z okresu kowieńsko-wileńskiego z lat 1822–1824 są w dużej mierze swobodnymi przeróbkami utworów Lorda Byrona, Jeana Paula oraz Jeana de La Fontaine’a. Wśród nich znalazł się jednak jeszcze jeden szeroko omawiany wiersz poety – Do Joachima Lelewela. W napisanym w 1822 poemacie poświęconym znanemu wówczas działaczowi politycznemu, Joachimowi Lelewelowi, Mickiewicz starał się trzeźwo ocenić dziedzictwo rewolucji francuskiej oraz rolę rewolucji w ogóle, jako faktu społecznego mającego wpływ na przebieg dziejów. Inną próbą podważenia despotyzmu był poemat heroikomiczny Kartofla – utwór głoszący apoteozę nauki, postępu, rozumu i pracy. Dość wymowna jest tu apostrofa do Adama Chreptowicza, reprezentanta arystokracji litewskiej, „uprawcy ziemlanki”.
W 1834 wydał w Paryżu ostatnie wielkie dzieło swego życia – Pana Tadeusza. Ten poemat epicki składa się z 12 ksiąg. Po śmierci autora wydano jego bolesny epilog do poematu. Pan Tadeusz stał się najbardziej popularnym w kolejnych pokoleniach dziełem literatury polskiej. Być może jednym z nielicznych marzeń autora (o dotarciu pod strzechy), które się spełniło. Szereg fragmentów tego dzieła wszedł na stałe do polskiego języka potocznego i literackiego, a poszczególne jego części znane są, jako wręcz osobne „dzieła” poetyckie (Inwokacja, Koncert Wojskiego, Epilog i inne). Znany malarz i ilustrator epoki romantyzmu, Michał Elwiro Andriolli był autorem szczególnie popularnych ilustracji do Pana Tadeusza i Konrada Wallenroda.
Koncepcja dramatu słowiańskiego
4 kwietnia 1843 na Collège de France, w ramach tzw. prelekcji paryskich, Adam Mickiewicz wygłosił Lekcję XVI, określaną jako ostatnia teoria dramatu romantycznego w literaturze europejskiej. Wykład dotyczył konkretnie analizy Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, która pozwoliła na wyciągnięcie szerszych niż literackie, bo również historiozoficznych wniosków. Całość składała się na koncepcję tzw. dramatu słowiańskiego. Mickiewicz za Percym Bysshe Shelleyem, Samuelem Taylorem Coleridgem, Johannem Gottfriedem Herderem, Gottholdem Ephraimem Lessingiem, Jakobem Michaelem Reinholdem Lenzem oraz Johannem Heinrichem Merckiem głosił, iż odnowa współczesnego teatru nastąpić powinna poprzez zaakcentowanie jego pierwiastków narodowych.
Związek Mickiewicza z polskim romantyzmem i klasycyzmem
Powszechnie zwykło się uznawać Adama Mickiewicza za prawodawcę polskiego romantyzmu, szczegółowa analiza jego dzieł i postawy artystycznej (podobne jak u Goethego, Hugo czy Byrona) wykazuje jednak pośrednictwo wieszcza między oświeceniowym klasycyzmem a romantyzmem. Alina Witkowska zauważa, że pomimo powszechnego przekonania podsyconego kontrowersyjną Romantycznością, Mickiewicz nie tylko nie negował dziedzictwa oświecenia, ale nawet wybierał z niego najcenniejsze zdobycze, jak np. kunsztowność formy czy wolteriański racjonalizm. Adam Czerniawski zwraca z kolei uwagę na mimetyczność utworów poety. W Światach umownych pisze:
Dodatkowym dowodem na klasyczną mimetyczność czy wręcz realizm utworów Mickiewicza mają być w opinii Czerniawskiego programowe cytaty; „widzę i opisuję” z Pana Tadeusza, „i wszystko wiernie odbijam” z Liryków lozańskich, czy „sceny historyczne i charaktery osób działających skreślił sumiennie, nic nie dodając i nigdzie nie przesadzając” z III cz. Dziadów. Wierność realiom u Mickiewicza (przeciwstawiona romantycznemu uwielbieniu niesamowitości i fantastyki) wynikała jednak z poczucia narodowego obowiązku, co zauważa Marian Ursel porównując twórczość autora Dziadów ze wczesną twórczością Słowackiego.
Do podobnych wniosków dochodziła również europejska krytyka literacka:
Bliskość Mickiewicza poetyce klasycyzmu widoczna jest również w jego zamiłowaniu do pisania bajek w duchu La Fontaine’a i Ignacego Krasickiego, tworzonych zwłaszcza w latach 1832–1834. Z drugiej jednak strony, jak zauważają badacze literatury, romantyzm polski jest mickiewiczowski, ponieważ niemal wszystko powstawało za przykładem Mickiewicza, przeciw Mickiewiczowi, wobec Mickiewicza.
Okres towiańszczyzny
Wielu badaczy twórczości Mickiewicza zwróciło uwagę na fakt, że genialny talent poetycki autora Romantyczności przygasł bardzo w drugim okresie paryskim. Wiązało się to z zaangażowaniem się Mickiewicza w aktywność polityczną, społeczną, a zwłaszcza jego silny związek z Andrzejem Towiańskim. Własna wiara Mickiewicza w jego osobistą odpowiedzialność za losy polskie, chęć służenia sprawie polskiej poprzez organizację Legionu polskiego, oddziałów polskich podczas wojny na Krymie, połączone z mistyczną sektą religijną Towiańskiego – uniemożliwiły mu skupienie się na czystej twórczości literackiej. Jego związki z Towiańskim posłużyły nie tylko wyobcowaniu się i niechęci w środowisku innych światłych twórców (jak Słowacki), ale i były bezpośrednią przyczyną utraty pracy w Collège de France, a co się z tym wiązało – wpływu na europejskich artystów i myślicieli. Julian Krzyżanowski twierdzi wręcz, że „Z chwilą powstania poematu soplicowskiego i jego bolesnego epilogu – genialny poeta skończył się w Mickiewiczu na zawsze”.
Mickiewicz jako prekursor fantastyki naukowej
Antoni Smuszkiewicz w jednej z pierwszych polskich monografii dotyczącej literatury fantastycznonaukowej wykazuje pośredni wpływ nieopublikowanej Historii przyszłości Mickiewicza na powstanie tego gatunku. Dzieło nie zostało nigdy opublikowane, a rękopis zaginął; sporo informacji dostarczają o nim jednak liczne pozostawione zapiski i listy do przyjaciół poety. Antoni Edward Odyniec w liście do Juliana Korsaka nazwał Historię przyszłości Don Kichotem swojego czasu.
Badacze literatury uznają, że nieopublikowane dzieło Mickiewicza mogło zrewolucjonizować literaturę światową; najprawdopodobniej wyprzedzało ono wizje Juliusza Verne’a, Herberta George’a Wellsa i Jerzego Żuławskiego, a nawet prześcigało je w naukowo-technicznych i społecznych spekulacjach.
Mickiewicz w pisaniu Historii przyszłości (niektóre fragmenty powstały w języku francuskim) inspirował się twórczością dwóch rosyjskich prozaików: Jana Tadeusza Bułharyna i Władimira Odojewskiego.
Działalność przekładowa
Adam Mickiewicz wcześnie zajął się działalnością przekładową. Już w 1817 „spolszczył” dwie powiastki Woltera, Éducation d’un prince i Gertrude, ou Éducation d’une fille, którym nadał tytuły Mieszko, książę Nowogródka i Pani Aniela, a także poemat tegoż samego autora Dziewica z Orleanu. Tłumaczenia te były w istocie parafrazą francuskich utworów, z przesunięciem akcentu na bardziej hermetyczną, narodową tematykę.
Lata 1819–1829 w twórczości Mickiewicza obfitowały w liczne dalsze lub bliższe oryginałowi parafrazy, które autor podpisywał jako wiersze swojego autorstwa, sygnalizując tylko źródło inspiracji. Tak powstały: Do Pryska z Horacego, Amalia, Rękawiczka oraz Światło i ciepło z Friedricha Schillera, bajka Pies i wilk i Zając i żaba z Jeana de La Fontaine’a, Nowy rok z Jeana Paula, Pożegnanie Childe Harolda, Ciemność, Sen i Eutanazja z George Gordona Byrona, fragment dramatu Podróżny, Znaszli ten kraj... i Pieśń Lotty nad grobem Wertera Johanna Wolfganga Goethego, The Meeting of the Waters Thomasa Moore’a, luźne interpretacje sonetów Francesco Petrarki, arabska pieśń Almotenabby na podstawie tłumaczenia Josepha Louisa Lagrange, Nauka i Co to jest? Johanna Wilhelma Ludwiga Gleima, Olimpia I z Pindara. Ważne miejsce zajmuje tu również Ugolino, przekład fragmentu Boskiej komedii Dantego Alighieri, dokonany ok. 1827. Charakter przekładu ballady Schillera ma również pieśń Dziewicy w II części Dziadów.
W okresie rosyjskim Mickiewicz zainteresował się europejskim dramatem historycznym, czego owocem były dwa fragmenty przekładów Friedricha Schillera Don Carlosa, kroniki 1798–1824 oraz Romea i Julii Szekspira. Tłumaczenie pierwszego z nich datuje się na lata między 1821 a 1823. Pierwodruk ukazał się jednak dużo później, bo w 1834 i 1835 roku w Wilnie z inicjatywy Józefa Krzeczkowskiego, prawdopodobnie bez zgody autora. Z kolei data przekładu fragmentu Romeo i Julii jest nie do końca znana. W. Bruchnalski wskazuje tu rok 1827. Fragment opublikowany został przez Antoniego Edwarda Odyńca w 1830 roku na łamach noworocznika Melitele. W późniejszym czasie przedrukowany został w VIII tomie Poezyj w 1836, a następnie w IV tomie Pism w 1844.
W latach 1830–1840 Mickiewicz ogłosił drukiem Do H***, naśladowanie z Goethego, Arymana i Oromaza z Zenda Westy, kolejne bajki La Fontaine’a – Chłop i żmija i Koza, kózka i wilk, Exegi Munimentum Aere Perennius z Horacego. W 1840 powstał przekład Mickiewicza początkowych fraz Sofijówki Stanisława Trembeckiego na język łaciński. Ostatnim i zarazem najważniejszym przekładem Mickiewicza było tłumaczenie Giaura Byrona na język polski, opublikowane wraz z tłumaczeniem Korsarza tegoż autora, dokonanym przez Antoniego Edwarda Odyńca, w Paryżu w 1834. Z powodów politycznych datę publikacji zmieniono na przedpowstaniową, 1829. Mickiewiczowski przekład Giaura, podobnie jak fragment Boskiej komedii, uznawany jest za oficjalną wersję tego tekstu w Polsce.
Działalność publicystyczna
W 1849 w Paryżu Mickiewicz wydawał i redagował „La Tribune des Peuples” (Trybunę Ludów), międzynarodowy dziennik polityczny, głoszący idee Wiosny Ludów.
Mesjanizm polski
Obok czysto literackiej spuścizny i testamentu Adama Mickiewicza, jednym z ważniejszych i wyjątkowo trwałym zapisem poety było stworzenie przez niego zrębów prądu filozoficzno-historycznego, znanego jako mesjanizm polski. Jakkolwiek za twórcę historiozoficznego prądu mesjanistycznego, a w szczególności mesjanizmu polskiego uznaje się Józefa Hoene-Wrońskiego, to właśnie Mickiewicz spopularyzował ten pogląd i połączył go z pierwiastkami narodowej historii, mistyki religijnej. To mickiewiczowskie sformułowania zasad mesjanizmu w Księgach narodu Polskiego pozwoliły czytelnikom w Niemczech, Włoszech, Irlandii, na Ukrainie i Węgrzech wyraźnie postrzec i odczytać rewolucyjne hasła wolnościowo-wyzwoleńcze. Tenże program, bardziej niż jakikolwiek ściśle rozumiany prąd literacki dał podstawy nie tylko wizji Polski męczeńsko-odkupicielskiej, która miała być jutrzenką wolności narodów, ale dał podstawy do utrwalenia się i ważności postaci wieszcza narodowego. Tak widziany wieszcz to nie zwykły poeta czy pisarz – to autentyczny prorok religii mesjanistycznej. Dawało to wyraz w wielu określeniach mesjanizmu polskiego używanych przez samego Mickiewicza, jak np. „Polska – Chrystusem Narodów” itp.
Spuścizna i pamięć w sferze publicznej
Już w pierwszych latach po śmierci Mickiewicza jego sława i wpływ, jaki wywarł nie tylko na społeczeństwo polskie, ale również na artystów i myślicieli w Europie, zaowocowały publicznym okazywaniem jego zasług i symbolicznym hołdom poecie. Jednym z wcześniejszych i z najbardziej znanych jest dzieło głośnego francuskiego rzeźbiarza Emila Bourdelle’a: pomnik Adama Mickiewicza przedstawiający go w formie Pielgrzyma. Imię poety nosi Dolina Mickiewicza w Kownie. W 1886 we Lwowie zawiązało się Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza. W 1898 odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza w Krakowie, co stało się okazją do wielkiej manifestacji patriotycznej, w tym samym roku odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie. 26 listopada 1900, w 45. rocznicę śmierci wieszcza, odsłonięto pomnik w Tarnowie. Symboliczny grób poety znajduje się w powstałym w 1955 Muzeum Adama Mickiewicza w Stambule. Syn poety Władysław Mickiewicz założył w 1903 Muzeum Adama Mickiewicza w Paryżu, gromadzące pamiątki po ojcu i niektóre rękopisy jego utworów; znajduje się ono w gmachu Biblioteki Polskiej w Paryżu. W 1904 ustawiono kolumnę Adama Mickiewicza we Lwowie. W 1938 utworzono Muzeum Adama Mickiewicza w Nowogródku. W 1950 założono Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. W 1960 odsłonięto pomnik Adama Mickiewicza w Szczecinie. W 1975 utworzono Muzeum Adama Mickiewicza w Śmiełowie. Imię poety nosi założony w 2000 Instytut Adama Mickiewicza. W Poznaniu znajdują się pomnik Adama Mickiewicza oraz Uniwersytet noszący jego imię. W 2016 odsłonięto pomnik, ławeczkę Adama Mickiewicza w Orzyszu (autor pomnika Piotr Bogdaszewski).
Wiele miast w Polsce oraz niektóre miasta europejskie związane z życiem Adama Mickiewicza ma ulice, parki, place i budynki publiczne nazwane jego imieniem. W Tatrach istnieją Wodogrzmoty Mickiewicza.
Poza granicami współczesnej Polski pomniki Mickiewicza można znaleźć m.in. we Lwowie, Odessie, Iwano-Frankiwsku, Drohobyczu, Truskawcu, Zbarażu, Dobromilu, Podhajcach, Kołomyi, Borysławiu (Ukraina), Wilnie, Solecznikach, Burbiszkach (Litwa), Mińsku, Grodnie, Brześciu, Lidzie, Nowogródku (Białoruś), Petersburgu, Zielenogradsku (Rosja), Paryżu (Francja), Karlowych Warach (Czechy), Weimarze (Niemcy), Burgasie (Bułgaria).
Jego wizerunek został przedstawiony na polskiej monecie o nominale 10 zł, emitowanej w latach 1975-76. Moneta ta została wybita z miedzioniklu w nakładzie łącznym 55 mln egzemplarzy, miała średnicę 25 mm i wagę 7,7 g, rant ząbkowany. Ponadto, w 1978 wyemitowano z jego wizerunkiem polską monetę kolekcjonerską o nominale 100 zł. Moneta ta została wykonana ze srebra próby 625 w nakładzie 30 000 egzemplarzy, miała średnicę 32 mm i wagę 16,5 g, rant gładki.
Dzieła
Oda do młodości – napisana 26 grudnia 1820 roku w Wilnie, gdzie szybko zyskała popularność wśród studentów tamtejszego uniwersytetu.
Poezje t. 1 – wydane w Wilnie w roku 1822; zawierały Ballady i romanse, a także przedmowę O poezji romantycznej. Ten tom poezji miał przełomowe znaczenie w literaturze polskiej, zapoczątkowując nurt romantyczny oparty na ludowości, poezji ludowej, obyczajach i wyobrażeniach ludu;
Poezje t. 2 – wydane w roku 1823, zawierały Grażynę oraz II i IV część Dziadów;
Sonety – wydane w roku 1826 w Moskwie; obejmowały Sonety krymskie oraz Sonety odeskie, jak również przekład Sonetu V (Widok gór ze stepów Kozłowa) na język perski;
Konrad Wallenrod – wydane w roku 1828 w Petersburgu;
W Dreźnie powstała III część Dziadów – polski dramat romantyczny napisany wiosną 1832 roku;
Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego – broszura polityczna z 1832 roku;
Pan Tadeusz, czyli ostatni Zajazd na Litwie – epopeja napisana w Paryżu w latach 1832–1834, wydana w 1834 roku. W Panu Tadeuszu Mickiewicz przedstawił romantyczną i pełną nostalgii wizję Polski szlacheckiej;
Konfederaci barscy (fr. Les confédérés de Bar) – dramat z 1836 roku;
Jakub Jasiński albo dwie Polski (fr. Jacques Jasiński ou les deux Polognes) – dramat z 1836;
Prelekcje paryskie – cykl wykładów Mickiewicza na temat literatury słowiańskiej wygłoszony w Collège de France w latach 1840–1844; pierwsze wydania były redagowane przez Mickiewicza;
Liryki lozańskie wydane dopiero pośmiertnie;
I część Dziadów – Mickiewicz rozpoczął pisanie tej części najprawdopodobniej w 1821 roku, jednakże nigdy jej nie ukończył. Po raz pierwszy, Dziady cz. I trafiły do druku w 1860 w Paryżu, wchodząc w skład pośmiertnego wydania najważniejszych dzieł artysty;
Historia przyszłości – traktat prekursorski wobec osiągnięć europejskiej fantastyki naukowej. Mickiewicz zniszczył rękopisy dzieła, zachowało się jedynie kilka kart oraz relacje przyjaciół autora;
Zobacz też
Tylko pod krzyżem, tylko pod tym znakiem… – wiersz błędnie przypisywany Adamowi Mickiewiczowi
Uwagi
Przypisy
Linki zewnętrzne
Adam Mickiewicz – życie i twórczość
Czterdzieści i cztery
ks. Paweł Smolikowski CR, Stosunek Adama Mickiewicza do X.X. Zmartwychwstańców, Kraków 1898
Kolekcja dotycząca Adama Mickiewicza w zbiorach Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona.pl
Absolwenci i studenci Cesarskiego Uniwersytetu Wileńskiego
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Członkowie Towarzystwa Filomatów
Członkowie Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu
Członkowie Towarzystwa Litewskiego i Ziem Ruskich
Członkowie Zgromadzenia Filaretów
Ludzie związani z Nowogródkiem (Imperium Rosyjskie)
Ludzie związani z Kownem (Imperium Rosyjskie)
Adam
Osoby przedstawione na polskich monetach
Osoby upamiętnione nazwami planetoid
Pisarze związani z Paryżem
Pisarze związani z Wilnem
Pisarze związani ze Stambułem
Pochowani na cmentarzu w Montmorency
Pochowani w bazylice archikatedralnej św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie
Polacy umieszczeni na indeksie ksiąg zakazanych
Polacy upamiętnieni nazwami uniwersytetów
Polacy upamiętnieni nazwami obiektów fizjograficznych na Ziemi
Polacy w Imperium Osmańskim 1795–1918
Polacy w Saksonii 1795–1918
Polacy w Wiośnie Ludów
Polscy autorzy fantastyki
Polscy bajkopisarze XIX wieku
Polscy dramaturdzy XIX wieku
Polscy myśliciele polityczni
Polscy poeci XIX wieku
Polscy pisarze francuskojęzyczni
Polscy pisarze romantyzmu
Polscy publicyści XIX wieku
Polscy futurolodzy
Polscy tłumacze literatury angielskojęzycznej
Polscy tłumacze literatury francuskojęzycznej
Polscy tłumacze literatury łacińskojęzycznej
Polscy tłumacze literatury niemieckojęzycznej
Polscy tłumacze literatury włoskiej
Polscy wolnomularze
Polscy zesłańcy w Imperium Rosyjskim
Sonetyści
Urodzeni w 1798
Zmarli w 1855
Zmarli na cholerę |
294 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam%20S%C5%82odowy | Adam Słodowy | Adam Stanisław Słodowy (ur. 3 grudnia 1923 w Czarnkowie, zm. 10 grudnia 2019 w Warszawie) – polski popularyzator majsterkowania, autor i prowadzący programu telewizyjnego Zrób to sam (1959–1983), autor książek i scenariuszy, major Ludowego Wojska Polskiego.
Życiorys
Urodził się w Czarnkowie nad Notecią w Wielkopolsce, gdzie uczęszczał do szkoły powszechnej w latach 1930–1937. Podczas okupacji niemieckiej w latach 1939–1944 pracował w fabryce maszyn w Baczkach, 60 km od stolicy. W 1944 r. zgłosił się na ochotnika do wojska, wojnę ukończył w Szczecinie jako oficer artylerii. Od 1950 do 1958 wykładał w Oficerskiej Szkole Artylerii Przeciwlotniczej w Koszalinie, po czym w Wojskowej Akademii Technicznej. Odszedł ze służby w stopniu majora.
Po opuszczeniu wojska zajął się popularyzacją majsterkowania. W 1958 na wystawie motoryzacyjnej zorganizowanej przez Wydawnictwa Komunikacyjne na Placu Konstytucji w Warszawie zaprezentował własnoręcznie wykonany w Czarnkowie samochód. Od 1959 r. pracował w TVP, gdzie początkowo konstruował urządzenia sceno-techniczne. Dla Teatru Telewizji przygotował obrotową scenę. Dla stacji wymyślił ponad 60 urządzeń usprawniających pracę. W latach 1961–1978 był redaktorem Naczelnej Redakcji Programów Oświatowych i Dziecięcych TVP. Znany był jako prezenter programu Zrób to sam. Był on częścią czwartkowego Ekranu z bratkiem, a potem niedzielnego Teleranka; Adam Słodowy prezentował w nim osobiście, jak z ogólnie dostępnych rzeczy (np. zużytych opakowań) można zrobić zabawki i przedmioty użytkowe. Program był nadawany przez 24 lata od 1959 r. do 1983 r., łącznie wyemitowano 505 odcinków. Prowadził też program telewizyjny Adam Słodowy w domowym warsztacie (Program II, 1979). W 1983 r. przeszedł na emeryturę.
Napisał ponad 10 książek poświęconych samodzielnemu majsterkowaniu, które bywały wznawiane, w tym Lubię majsterkować, przeznaczoną dla starszych odbiorców, zamieszczając niektóre informacje prezentowane wcześniej w telewizji, a także projekty nowych zabawek i urządzeń. Książka została przetłumaczona na języki obce, a jej łączny nakład wyniósł ponad egzemplarzy. Napisał także książki o samochodach, dotyczące głównie obsługi i napraw pojazdów marki Škoda. Szacuje się, że łączny nakład publikacji książkowych Słodowego o majsterkowaniu wynosi 2,5 mln egzemplarzy.
Artykuły o majsterkowaniu publikował również w prasie, np. w miesięczniku Horyzonty Techniki dla dzieci, podpisując je inżynier Adam Słodowy.
Był autorem projektu witraży dla starostwa powiatowego w rodzinnej miejscowości.
Słodowy wraz z Romanem Huszczo był autorem scenariusza do serii dwudziestu filmów animowanych dla dzieci Pomysłowy Dobromir (1973–1975) i Pomysłowy wnuczek (1984–1988), a także filmu Śrubokręt i spółka (1976). Zagrał (przebrany za kobietę) w filmie Seksmisja epizodyczną rolę, w ramach której prowadził program telewizyjny ucząc o robieniu na drutach.
Jako senior wystąpił w kampanii reklamowej dla firmy rozprowadzającej artykuły budowlane, w 2004 w Zielonej Górze i w 2006 w Skierniewicach był gościem honorowym podczas otwarcia supermarketów budowlanych. Był konsultantem przy publikacji wydawnictw książkowych. Współuczestniczył w budowie samolotu w USA.
Na wniosek dzieci 21 marca 1974 r. został Kawalerem Orderu Uśmiechu; ceremonia wręczenia odznaczenia odbyła się dwa lata później, 13 marca 1976 r. w Pałacu Młodzieży w Warszawie – otrzymał legitymację z numerem 107. Od premiera otrzymał nagrodę „za twórczość artystyczną dla dzieci i młodzieży oraz za działalność popularyzatorską w dziedzinie politechnizacji”. W 1983 r. dostał nagrodę literacką Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich jako autor najpoczytniejszych książek w bibliotekach publicznych. Pozytywnie o twórczości Słodowego wypowiadały się osoby spoza branży księgarskiej.
Profesor Piotr Gliński, Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, na wieść o śmierci prezentera stwierdził: „...Zamyka się pewien rozdział historii TV”.
W kulturze
Działalność popularyzatorską Słodowego satyryk Ludwik Jerzy Kern utrwalił w swojej poezji opublikowanej w tygodniku Przekrój, a tygodnik Radio i Telewizja zamieścił parodię dotyczącą telewizyjnego programu. Osoba Adama Słodowego pojawiła się w dowcipach politycznych.
10 września 2021 w Szkole Podstawowej nr 1 w Czarnkowie, do której uczęszczał, otwarto klasę – Pracownię Techniki im. Adama Słodowego, w której zgromadzono narzędzia i pamiątki po konstruktorze.
Życie prywatne
Pradziadek Adama był stelmachem, budował powozy konne. Ojciec Adama Słodowego – Antoni, był urzędnikiem skarbowym oraz autorem książki o historii okolicy Czarnkowa: Krótki zarys dziejów powiatu czarnkowskiego i miasta Czarnkowa z roku 1926. Adam miał siostrę. W 1928 rodzina przeprowadziła się do nowo wybudowanego domu.
Pierwszą żoną Słodowego była Jadwiga (1925–1968), mieli dwóch synów, pochodzących z Czarnkowa, którzy osiedlili się poza Polską: starszy – Piotr, matematyk i fizyk, mieszka w Australii w Melbourne, a młodszy – Wojciech, lekarz – w USA w Chicago. Drugą żoną została Bożenna Kwiatkowska-Słodowy. Małżeństwo mieszkało w Warszawie w mieszkaniu M3 i unikało medialnego rozgłosu.
W 2015 redaktor przeszedł udar. W lipcu 2019 media opublikowały nieprawdziwą informację o jego śmierci.
Adam Słodowy zmarł wieczorem 10 grudnia 2019 r., w wieku 96 lat. Został skremowany i pochowany na cmentarzu Powązkowskim 17 stycznia 2020 (kwatera 76-1-25).
Twórczość
Książki
na temat majsterkowania i motoryzacji
Budowa samochodu amatorskiego 1958, Wydawnictwa Komunikacyjne
Podręcznik kierowcy amatora 1959, 1960, 1962, 1963, 1964, 1966
To wcale nie jest trudne 1963 Wydawnictwa Naukowo-Techniczne
Umiem majstrować 1964, Nasza Księgarnia
Budujemy przyczepki campingowe 1965, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności
Samochód bez tajemnic 1966, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności
Usprawniam własny samochód, 1971, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności
Lubię majsterkować 1973
Jeżdżę samochodem Skoda S-100 i 1000 MB: technika jazdy, obsługa i usprawnienia, 1973, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności
Majsterkowanie dla każdego 1976, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne
Majsterkuję narzędziami EMA-COMBI 1980, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne
Sam obsługuję samochód 1969, 1972, 1978
proza
Diabły drzemią na ścianach 1993, Dom Wydawniczy Rebis (zbiór opowiadań)
Scenariusze
Serial Śrubokręt i spółka, 1976
Serial Pomysłowy Dobromir, 1973–1975
Serial Pomysłowy wnuczek, 1984–1988
Zobacz też
Arvind Gupta
Przypisy
Linki zewnętrzne
Majorowie ludowego Wojska Polskiego
Oficerowie artylerii Wojska Polskiego 1943–1989
Osobowości telewizyjne związane z TVP
Polscy popularyzatorzy nauki
Polscy prozaicy
Polscy scenarzyści XX wieku
Wykładowcy Wojskowej Akademii Technicznej
Odznaczeni Orderem Uśmiechu
Ludzie urodzeni w Czarnkowie
Pochowani na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie
Urodzeni w 1923
Zmarli w 2019 |
296 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Album | Album | album – w starożytnym Rzymie, część muru pomalowana na biało przeznaczona do umieszczania ogłoszeń
album – zbiór reprodukcji, fotografii, pocztówek, znaczków itp.
album – wydawnictwo książkowe o charakterze ilustracyjnym, z niewielką ilością tekstu objaśniającego
album – wydawnictwo zawierające nagrania muzyczne w formie fizycznej lub cyfrowej
Album – album muzyczny Moniki Brodki
Album – album muzyczny Krystyny Prońko
Album – album muzyczny Quorthona
Zobacz też
The Album |
297 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet%20hawajski | Alfabet hawajski | Alfabet hawajski – alfabet, oparty na alfabecie łacińskim, służący do zapisu języka hawajskiego.
Składa się z 12 liter oraz jednego symbolu, przez co jest prawdopodobnie najkrótszym alfabetem na świecie. Litery: a, e, h, i, k, l, m, n, o, p, u oraz w. Zwarcie krtaniowe jest oznaczane przez pojedynczy otwierający apostrof ‘, zwany ‘okina. Znak makronu (kahakō od kaha „znak” i kō „długi”) nad samogłoskami używany jest, by zaznaczyć samogłoskę długą.
W języku hawajskim istnieją tylko 162 sylaby i również jest to najskromniejszy zbiór spośród wszystkich języków świata.
Przypisy
Hawajski
Język hawajski |
298 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ahenobarbus | Ahenobarbus | Ahenobarbus ( – miedziany oraz barba – broda; Miedzianobrody) – przydomek jednej z dwu głównych gałęzi rzymskiego rodu plebejskiego Domicjuszów.
Jak głosiła legenda, Dioskurowie zwiastowali protoplaście rodu, Lucjuszowi Domicjuszowi, zwycięstwo Rzymian nad Latynami w 496 p.n.e. nad jeziorem Regillus i na potwierdzenie, że to co mówią jest prawdą, uderzyli jego czarną brodę i włosy, które natychmiast przemieniły się w rude.
Zobacz Drzewo genealogiczne Domicjuszy Ahenobarbów.
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus k.192
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus k.162
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus k.122
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus k.96
Lucjusz Domicjusz Ahenobarbus k.94
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus zm. 82
Lucjusz Domicjusz Ahenobarbus k.54
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus konsul w 32 p.n.e.
Lucjusz Domicjusz Ahenobarbus konsul w 16 p.n.e.
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus konsul w 32 n.e.
Domicja
Domicja Lepida
Neron
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus k.192
Gnaeus Domitius Ahenobarbus polityk rzymski; edyl plebejski w 196 p.n.e., zbudował świątynię Fauna na wyspie na Tybrze, otwartą w czasie jego pretury w 194 p.n.e. Konsul w 192 p.n.e. Wysłany przeciwko celtyckiemu plemieniu Bojów, początkowo uległ im, ale pozostał w ich kraju na następny rok i w końcu pokonał ich. W 190 p.n.e. był legatem w wojnie przeciwko Antiochowi Wielkiemu.
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus k.162
Gnaeus Domitius Ahenobarbus syn konsula z 192 p.n.e. W 172 p.n.e. jako młody człowiek został wybrany pontifeksem. W 169 został wysłany jako jeden z trzech komisarzy do Macedonii. Ponownie w 167 został jednym z dziesięciu komisarzy, którzy mieli ułożyć sprawy w Macedonii. W 162 p.n.e., kiedy konsulowie abdykowali z powodu błędów w auspicjach przy ich wyborze, został wybrany konsulem zastępczym wraz z Korneliuszem Lentulusem.
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus k.122
Gnaeus Domitius Ahenobarbus konsul w 122 p.n.e.; cenzor w 115 p.n.e. Jako prokonsul pokonał galickie plemiona Arwernów i Allobrogów, uzyskując prawo do tryumfu. Budowniczy drogi via Domitia. Fundator kolonii rzymskiej w Narbo (dziś Narbonne) na wybrzeżu Morza Śródziemnego, od 118 roku stolicy prowincji rzymskiej Galli Narbońskiej (Gallia Narbonensis).
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus k.96
Gnaeus Domitius Ahenobarbus syn konsula z 122 p.n.e., polityk rzymski. Kolejno trybun ludowy w 104 p.n.e.; najwyższy kapłan (pontifex maximum) od 103 p.n.e.; konsul w 96 p.n.e.; cenzor w 92 p.n.e.
Lucjusz Domicjusz Ahenobarbus k.94
Lucius Domitius Ahenobarbus syn konsula z 122 p.n.e., polityk rzymski. Pretor w 97 p.n.e.; propretor Sycylii.; konsul w 94 p.n.e.
Gnejusz Domicjusz Ahenobarbus zm. 82
Gnaeus Domitius Ahenobarbus syn konsula z 96 p.n.e., polityk rzymski. Poślubił Kornelię, córkę Cynny, konsula w 87. W wojnie domowej stronnictwa Mariusza i Cynny z Sullą stanął po stronie tych pierwszych. Kiedy Sulla ponownie uzyskał pełnię władzy w Rzymie, Ahenobarbus został proskrybowany i zbiegł do prowincji Afryka. Przyłączyło się tam do niego wielu zwolenników Mariusza, będących w takiej samej jak on sytuacji. Z pomocą króla Numidii, Hiarbasa zebrał armię. W 81 p.n.e. został jednak pokonany w pobliżu Utyki przez wojska pod dowództwem Pompejusza które Sulla wysłał przeciwko niemu. Według jednych źródeł zginął w czasie szturmu na jego obóz, według innych został stracony po bitwie na rozkaz Pompejusza.
Lucjusz Domicjusz Ahenobarbus k.54
Lucius Domitius Ahenobarbus syn konsula z 96 p.n.e., polityk rzymski. Kwestor w 66; pretor (wraz z Publiuszem Nigidiuszem Figulusem, Gajuszem Memmiuszem i Publiuszem Korneliuszem Lentullusem) w 58 p.n.e.; konsul w 54 p.n.e.; pontifex. Przyjaciel Cycerona. Polityczny zwolennik Pompejusza a zacięty przeciwnik Cezara. Uczestniczył w bitwie pod Farsalos po stronie Pompejusza. Żonaty z Porcją, siostrą Katona Utyceńskiego. Zmarł w 48 p.n.e.
Rzymianie
fr:Domitius Ahenobarbus
pt:Ahenobarbo |
299 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antropologia%20kulturowa | Antropologia kulturowa | Antropologia kulturowa (antropologia społeczna) – dyscyplina nauk społecznych badająca organizację kultury, rządzące nią prawa, historyczną zmienność i etniczną różnorodność kultur w celu skonstruowania ogólnej teorii kultury. Jest to jeden z głównych działów szeroko rozumianej antropologii, zajmuje się badaniem kultury we wszystkich jej przejawach.
Antropologia kulturowa to dziedzina antropologii zajmująca się człowiekiem traktowanym jako indywiduum, jednostka ukształtowana przez społeczeństwo i twórca kultury. Zajmuje się zatem ludzkimi kulturami, wierzeniami, praktykami, wartościami, ideami, technologiami, ekonomiami, życiem społecznym i organizacją poznania. Antropolodzy kulturowi korzystają przeważnie z jakościowych metod obserwacji uczestniczącej czy wywiadu etnograficznego.
W Wielkiej Brytanii określa się ją mianem antropologii społecznej (), w Europie i Stanach Zjednoczonych etnografią, etnologią lub antropologią kulturową. Regionalne nurty różnią się rodzajami podejmowanej tematyki, tendencjami metodologicznymi i ideologicznym zabarwieniem.
Charakterystyka dyscypliny
Antropologia kulturowa akcentuje w badaniach różnorodność kultur i bada odniesienie zachowań ludzkich do ogólnego kształtu kultury danej społeczności. Ten dział nauki sięga korzeniami epoki wielkich odkryć geograficznych.
Antropologia kulturowa ukierunkowana jest tradycyjnie na zrozumienie kultury innego, innymi słowy obcego, dzikiego (a więc zwraca się ku temu co egzotyczne czy ludowe). Stąd podstawowe subdyscypliny antropologii kulturowej to:
antropologia społeczności pierwotnych (np. plemion), czyli społeczności przedpiśmienniczych, przedpaństwowych, bezklasowych, żyjących do niedawna w znacznej izolacji od innych zbiorowości ludzkich (termin społeczeństwa pierwotne, lub co gorsza prymitywne, jest niezbyt fortunny gdyż w świetle antropologii kulturowej takie społeczności nie są ani pierwotne ani prymitywne choć takie potoczne spojrzenie występuje często we współczesnych społeczeństwach Zachodu).
antropologia społeczności chłopskich (w obrębie tej poddyscypliny mieści się też folklorystyka) – bada nie tylko obyczaje i materialne formy życia ludowego ale też inne przejawy kultury ludowej: literaturę, sztukę, muzykę ludową, obrzędowość, wzorce współżycia, mechanizmy społecznej kontroli i struktury wzajemnej zależności. Podobne badania antropologowie kulturowi prowadzą też czasami w odniesieniu do społeczności miejskich koncentrując się między innymi na mniejszościach etnicznych (np. ich adaptacji do warunków życia w mieście), mniejszościach religijnych lub zbiorowościach ludzi najuboższych, żyjących w nędzy (np. w slumsach dużych metropolii).
Ponadto kolejną poddyscypliną, powstałą względnie niedawno, jest
antropologia współczesności badająca społeczeństwa współczesne, podważająca oczywistości życia codziennego tych społeczeństw, zwracająca uwagę na powstałe niedawno zjawiska kulturowe (np. multikulturalizm, metakulturalizm, współczesne „wojny kultur”, relacje pomiędzy tradycyjnymi kulturami etnicznymi a globalną kulturą masową, inne skutki kulturowe globalizacji i glokalizacji, na wzrastającą szybkość życia, wirtualizację kultury itd.).
W wyżej wymienionych społeczeństwach przedmiotem uwagi antropologii kulturowej stają się między innymi instytucje społeczno-kulturowe stanowiące:
sposoby adaptacji do środowiska, gospodarka i dystrybucja dóbr (własność, dziedziczenie, dary, wzajemność, wymiana oraz handel) – zobacz też antropologia gospodarcza
życie społeczne (m.in. systemy pokrewieństwa: np. patrylinearny, matrylinearny, podwójny, bilateralny, unilinearny; małżeństwo i rodzina, różnice związane z płcią i wiekiem, niehierarchiczne i hierarchiczne formy organizacji społecznej, statusy i pozycje społeczne członków tych organizacji, przywództwo, zjawiska konformizmu i konflikty) – zobacz też antropologia polityczna, antropologia prawa
systemy wyobrażeń o świecie (myślenie „pierwotne”, „prelogiczne”, „archaiczne”, „mityczne”, przekonania, wierzenia, wartości, etnocentryzm, racjonalizm i irracjonalizm, mity, symbole, metafory, alegorie, animizm, manizm, totemizm, tabu, tabu pokarmowe, zakazy, magia, czarownictwo, religia, rytuały, rytuały przejścia, obrzędy, zjawiska sacrum i profanum, sakralne role społeczne szamanów lub kapłanów)
Terminologia i podziały
Terminy etnologia, etnografia, antropologia kulturowa i antropologia społeczna często używane są wymiennie. Rozróżnienie terminologiczne ma charakter historyczny, powstało z uwagi na tradycję i nie jest jednoznaczne.
Przyjmuje się, że etnografia to czysty opis kultury, etnologia – ogólniejszy opis wraz z wnioskami, a antropologia kulturowa to nauka zajmująca się teoriami dotyczącymi kultury. Rozdział między nimi jest trudny do przeprowadzenia.
Jednocześnie istniały też różne tradycje odnośnie do tych nazw. Termin „etnografia” używany był na terenach będących pod wpływem myśli rosyjskiej, „etnologia” francuskiej, a „antropologia kulturowa” w kręgu anglosaskim. Wszystkie te terminy dotyczyły nauki o kulturach.
Antropologię kulturową jako dyscyplinę naukową możemy podzielić (co najmniej) na trzy tradycje.
W tradycji europejskiej (tutaj najsilniejszy wpływ ma antropologia francuska i niemiecka) w skład antropologii kulturowej wchodzą:
etnologia
etnografia
W tradycji anglosaskiej (brytyjskiej) w skład antropologii kulturowej wchodzą:
etnologia
etnografia
językoznawstwo
W tradycji amerykańskiej w skład antropologii kulturowej wchodzą:
archeologia
antropologia fizyczna
etnologia
etnografia
językoznawstwo
Dyscypliny splatające się z antropologią kulturową
Do dziedzin splatających się z antropologią kulturową należą:
antropologia filozoficzna – Termin antropologia filozoficzna jest nieco mylący bo jest to nie tyle dział antropologii co filozofii. Antropologia filozoficzna, mimo że podobnie jak antropologia kulturowa interesuje się człowiekiem jako całością (jego istotą), to rozwija się przede wszystkim na gruncie refleksji abstrakcyjnej, ma charakter spekulatywny, postuluje różne aprioryczne koncepcje człowieka. Takie podejście obce jest antropologii kulturowej, która bazuje głównie na gruncie empirii – dlatego nurty myślowe obu dyscyplin zawsze szły odrębnymi torami a historyczne związki pomiędzy nimi nie miały większego znaczenia.
lingwistyka, czyli językoznawstwo (zarówno języków posiadających pismo jak i nie posiadających pisma) oraz studia nad literaturą ustną, etnolingwistyka, antropolingwistyka, antropologia kognitywna
religioznawstwo i studia nad mitologią – dziedziny szczególnie bliskie antropologii religioznawczej
antropologia fizyczna – W przeciwieństwie do antropologii kulturowej antropologia fizyczna zwraca się ku naturze, bada człowieka jako istotę biologiczną, jest mocno osadzona na uwarunkowaniach przyrodniczych i zagadnieniach fizycznych. Obie dyscypliny (antropologia kulturowa i fizyczna) muszą jednak wzajemnie uwzględniać swoje dokonania.
archeologia (bada ono takie kultury archaiczne jak kultura paleolitu, kultura neolitu czy kultury pierwszych cywilizacji)
antropologia historyczna – Jest w zasadzie działem historii mocno splatającym się z historią społeczną i mikrohistorią. Jej istota polega na zastosowaniu podejścia typowego dla antropologii kulturowej do materiałów z jakim pracują historycy. Podobne zastosowanie takiego podejścia do innych dziedzin, zwykle nie związanych bliżej z antropologią kulturową, przyczyniło się do powstania np. antropologii reklamy, antropologii organizacji.
socjoantropologia – dyscyplina powstała ze zbliżenia socjologii i antropologii kulturowej, bliska szczególnie antropologii współczesności.
Rozwój teorii, główne nurty i historia antropologii kulturowej
Ewolucjonizm
W XVIII wieku Monteskiusz wymieniał kolejne stopnie rozwoju społeczeństw: polowanie lub dzikość, hodowla lub barbarzyństwo, cywilizacja. Myśląc podobnie początkowo antropolodzy wychodzili z założenia, że kultury rozwijają się w czasie. Kultury miały ewoluować ku coraz większemu skomplikowaniu. Przyjmowano, że kultury pokonują kolejne stopnie rozwoju, docierając w końcu do tego samego stadium najwyższego rozwoju (zob. ewolucjonizm w naukach społecznych – nurt który pojawił się w 2. połowie XIX wieku).
Do znanych przedstawicieli tego nurtu należy Lewis Henry Morgan, który wprowadził do antropologii komparatystyczne badania relacji pokrewieństwa.
Znani przedstawiciele
Edward Burnett Tylor
Lewis Morgan
James George Frazer
Johann Jakob Bachofen
John Lubbock
John Ferguson McLennan
Herbert Spencer
Adolf Bastian
Szkoła amerykańska
Początki antropologii kulturowej w Stanach Zjednoczonych związane są z Franzem Boasem. Zobacz też historyzm boasowski.
Dyfuzjonizm
Dyfuzjonizm pojawił się na przełomie XIX i XX wieku. Znani przedstawiciele to m.in.:
Friedrich Ratzel (zob. też determinizm środowiskowy)
Leo Frobenius
Fritz Graebner
Funkcjonalizm
Przedstawiciele funkcjonalizmu w antropologii analizowali społeczności ludzkie jako analogiczne do żywych organizmów, w których każdy element ma swoją funkcję w podtrzymywaniu całego systemu. W tej koncepcji poszczególne instytucje kultury, jak religia, małżeństwo czy ekonomia miały przypisane określone zadania do wykonania, choć często ich rola była nieuświadamiana przez członków konkretnej kultury. Funkcjonalizm powstał w kontrze do ewolucjonizmu. Wynikało to z przekonania, że badania kulturowe należy prowadzić we współczesności, a więc nie opierać się na zapisach historycznych czy podaniach z drugiej ręki, ale na obserwacji tego, jak kultura manifestuje się dziś.
Za ojców dyscypliny uważa się często Polaka Bronisława Malinowskiego i brytyjczyka Alfreda Radcliffe-Browna, choć obaj różnili się nieco podejściem do roli instytucji. Zdaniem Malinowskiego instytucje kultury służyły zaspokajaniu biologicznych potrzeb jednostek. Radcliffe-Brown z kolei koncentrował się na roli struktury społecznej i relacji pomiędzy jej częściami jako składową stabilności systemu (zob. też funkcjonalizm strukturalny).
Znani przedstawiciele
szkoła brytyjska (lata 20. i 30. XX wieku)
Bronisław Malinowski
Alfred Radcliffe-Brown
Edward Evans-Pritchard
Lucy Mair
Edmund Leach (tylko początkowo, potem zajął się strukturalizmem)
szkoła francuska
Marcel Mauss
Lucien Lévy-Bruhl
Arnold van Gennep
Konfiguracjonizm
Konfiguracjonizm to nurt, który pojawił się w latach 40. i 50. XX wieku. Do znanych przedstawicieli należą:
Ruth Benedict
Alfred Kroeber
Psychokulturalizm
Psychokulturalizm powstał jako amerykańska szkoła kultury i osobowości w latach 40-60. XX wieku. Do znanych przedstawicieli należą:
Ralph Linton
Abram Kardiner
Margaret Mead
Strukturalizm
Strukturalizm w filozofii, socjologii i antropologii jako podejście badawcze pojawił się najwcześniej w językoznawstwie – zob. strukturalizm (językoznawstwo). Strukturalizm znajdował się więc pod znaczącym wpływem dokonań językoznawstwa i fonologii, zwłaszcza Ferdinanda de Saussure'a. Na grunt antropologii kulturowej strukturalizm wprowadził Claude’a Levi-Strauss (najpierw pojawił się on więc we Francji). Levi-Strauss zapoznał się z językoznawstwem strukturalistycznym podczas wykładów Romana Jakobsona. Szkoła antropologii kulturowej rozwinięta przez Claude’a Levi-Straussa w latach czterdziestych XX wieku (do dziś ma swoich przedstawicieli), która wywarła znaczący wpływ na humanistyce drugiej połowy XX wieku. Zdaniem Chrisa Barkera zakorzeniona w socjologii Durkheima.
Przedstawiciele tego nurtu traktowali kultury jako systemy i analizowali je pod kątem strukturalnych relacji pomiędzy ich elementami. Zgodnie z teorią Levi-Straussa, stałe elementy kultur wynikają z nieróżnorodności struktur ludzkich umysłów.
Edmund Leach przekonuje, że strukturalizm to nie teoria ani metoda, ale raczej „sposób patrzenia na rzeczy” zaczerpnięty od ojca tego nurtu, Levi-Straussa. Według Leachowskiego opisu antropologia strukturalna koncentruje się na dwóch poziomach zjawisk. Każda czynność ma element praktyczny i symboliczny. Ten pierwszy zmienia stan świata, drugi – mówi coś o sytuacji społecznej. Leach przytacza przykład: „kiedy jesz rano śniadanie, praktyczny aspekt uwalnia cię od głodu, ale natura jedzenia – czy to tosty i kawa, czy to bekon i jajka – mówi, że to śniadanie, nie lunch lub kolacja”. Zdaniem Leacha strukturaliści traktowali kulturę jak język – sztywny system powiązań pomiędzy znaczącym a znaczonym. Kontynuując wątek komentowania strukturalistycznych badań dotyczących jedzenia, Chris Barker akcentuje społeczne pochodzenie konwencji kulturowych: strukturalistyczna analiza Levi-Straussa polega na odnajdywaniu opozycji binarnych takich jak: surowe i gotowane, jadalne i niejadalne, natura i kultura.
Strukturaliści nie brali w swoich badaniach pod uwagę czynników fizjologicznych, wychodząc z założenia, że te są niezmienne i każdego człowieka kształtują w podobny sposób. W tym aspekcie antropologia strukturalistyczna oddaliła się od antropologii fizycznej.
Chris Barker przekonuje, że „zgodnie z koncepcjami strukturalizmu, mówi się (...) o praktykach znaczących i wytwarzaniu znaczenia dzięki istnieniu struktur lub przewidywalnych regularności, niezależnych od pojedynczego człowieka. Strukturalizm posiada zatem pewien wydźwięk antyhumanistyczny”.
Znani przedstawiciele
Claude Lévi-Strauss
Maurice Godelier
Poststrukturalizm
„Pojęcie poststrukturalizmu oznacza to, co po strukturalizmie”. To nurt zarówno krytyczny, jak i przyswajający dokonania strukturalizmu. Najważniejsze założenie antropologii poststrukturalistyczne to odrzucenie przekonania o istnieniu ukrytej, trwałej struktury ustalającej znaczenia i sprzeciw wobec binarnych opozycji funkcjonujących w antropologii strukturalnej (czarny-biały, dobry-zły). Poststrukturalizm nie jest jedną szkołą. To raczej określenie szerokiego zbioru myślicieli odnoszących się z dystansem do strukturalizmu. To też moment, w którym antropologia kulturowa rozmywa się jako dziedzina i klasycy myśli rzadko kiedy zajmują się antropologią uprawianą klasycznymi metodami etnograficznymi.
Szkoła manchesterska
Szkoła manchesterska to nurt założony przez Maxa Gluckmana na Uniwersytecie w Manchesterze w 1947 roku. Skupiał grupę blisko związanych ze sobą badaczy, głównie wykształconych w Oksfordzie, którzy później przenieśli się do University Manchester i do Rhodes-Livingstone Institute (RLI) w Livingstone w Rodezji Północnej (dziś Zambia). W Manchesterze jej szczytowy okres trwał od lat pięćdziesiątych do wczesnych lat siedemdziesiątych XX wieku.
Antropologia marksistowska
Antropologia marksistowska to perspektywa w antropologii społecznej, która korzysta z idei marksistowskich. Główne pojęcia stosowane w antropologii marksistowskiej takie jak sposób produkcji, baza i nadbudowa, podział na centrum i peryferie zostały zaczerpnięte z dzieł Karola Marksa.
Neoewolucjonizm
Neoewolucjonizm pojawił się w 2. połowie XX wieku. Zobacz też ewolucjonizm (nauki społeczne). Główni przedstawiciele to:
Gordon Childe
Leslie White
Julian Steward
Materializm kulturowy
Materializm kulturowy to stanowisko zgodnie z którym to, jakie w danej kulturze występują wzory kulturowe, zależy w dużej mierze od czynników środowiska naturalnego. Do przedstawicieli nurtu należy Marvin Harris.
Antropologia refleksyjna
Antropologia refleksyjna to nurt współczesnej antropologii powstały po przełomie postmodernistycznym i w istotny sposób zainspirowany postkolonializmem. Jego przedstawicielami są m.in. Clifford Geertz, James Clifford, George E. Marcus i (głównie ze względu na swoje prace na temat orientalizmu) Edward Said. Mianem antropologii refleksyjnej swoje koncepcje określał również Pierre Bourdieu. Zob. też antropologia interpretatywna.
Antropologia kognitywna
Antropologia kognitywna (inaczej: poznawcza) pojawiła się w latach 60–80. XX wieku. Do przedstawicieli nurtu należy Ward Goodenough.
Antropologia postmodernistyczna
Antropologia postmodernistyczna to nurt, który narodził się w latach 80. XX wieku. Kolebką są Stany Zjednoczone, z których pochodzą główni prekursorzy tegoż kierunku: George E. Marcus, Michael M.J. Fischer, Stephen A. Tyler oraz James Clifford.
Antropologia kulturowa w Polsce
W Polsce funkcjonuje kilka ośrodków zajmujących się tematyką antropologii kulturowej:
Z ośrodkiem poznańskim (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) związani są między innymi Aleksander Posern-Zieliński, Michał Buchowski, Waldemar Kuligowski (poprzednio był też Wojciech Burszta – obecnie profesor Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie).
Z ośrodkiem krakowskim (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego) związani są między innymi Janusz Barański, Dariusz Czaja, Zbigniew Libera i Czesław Robotycki (poprzednio był też Piotr Kowalski).
W Instytucie Kultury Polskiej na Uniwersytecie Warszawskim pracują między innymi Paweł Dybel, Leszek Kolankiewicz i Andrzej Mencwel. W Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego wykładają między innymi Zbigniew Benedyktowicz, Agnieszka Kościańska, Lech Mróz, Zofia Sokolewicz, Jerzy Wasilewski, Anna Zadrożyńska i Magdalena Zowczak. W Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego pracuje między innymi Jacek Kurczewski i Barbara Fatyga. W Zakładzie Antropologii Społecznej Instytutu Socjologii na Uniwersytecie Warszawskim pracuje Ewa Nowicka-Rusek.
Na UMK wykłada Ludwik Stomma.
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Śląskiego (z siedzibą w Cieszynie) – program badawczy oraz edukacyjny wynika z funkcjonowania ośrodka na pograniczu, kładzie nacisk na kształcenie kompetencji społecznych oraz umiejętności poruszania się w wielokulturowym, wielowyznaniowym i wielojęzykowym otoczeniu. Wykładają m.in. Halina Rusek, Jan Kajfosz, Maciej Kurcz.
Ośrodek śląski (Instytut Nauk o Kulturze Uniwersytetu Śląskiego) – Zakład Teorii i Historii Kultury – Ewa Kosowska studia magisterskie i doktoranckie w zakresie antropologii kulturowej.
Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Wrocławskiego zajmuje się badaniami w Rumunii i w Litwie. Również na Żywiecczyźnie oraz Dolnym Śląsku są prowadzone badania w ramach praktyk studenckich. Katedra zajmuje się również tematyką gender studies, mniejszościami narodowymi, medycyną ludową, zwrotem retorycznym czy antropologią ciała (Adam Paluch).
Ośrodek łódzki (Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego) – realizowany w Instytucie program naukowo-badawczy dotyczy m.in. antropologii miasta i antropologii w mieście, metodologii badań nad kulturą, etnologii religii, antropologicznych badań wspólnotowości, pamięci, codzienności, antropologii doświadczenia oraz zmysłów, antropologii symbolicznej, wizualnej oraz współczesnego folkloru. Studia w ośrodku łódzkim obejmują wiedzę dotyczącą dawnych i współczesnych koncepcji antropologicznych, mechanizmów działania kultury i społeczeństwa, wiedzę z zakresu prowadzenia badań jakościowych oraz krytycznej analizy i interpretacji tekstów kultury.
Konferencje, sympozja, kongresy
I Kongres Antropologiczny, Warszawa 2013
Zobacz też
kulturoznawstwo
socjologia kultury
antropologia feministyczna
Przypisy
Bibliografia
Podręczniki polskojęzyczne:
Barnard A., Antropologia. Zarys teorii i historii, wstęp J. Tokarska-Bakir, PIW, Warszawa 2006.
Brozi K. J., Antropologia kulturowa. Wprowadzenie, t. 1–2., Wydawnictwo UMCS, Lublin 1992-1993.
Burszta W. J., Antropologia kultury. Tematy, teorie, interpretacje, Zysk i S-ka, Poznań 1998.
Encyklopedia antropologii społeczno-kulturowej, red. A. Barnard, J. Spencer, red. nauk. wyd. pol. W. J. Burszta, koord. z. tł. H. Burszta, „Volumen”, Warszawa 2008.
Eriksen T. H., Małe miejsca, wielkie sprawy. Wprowadzenie do antropologii kulturowej i społecznej, tł. J. Wołyńska, „Volumen”, Warszawa 2009.
Gajda J., Antropologia kulturowa, cz. 1–2, „Impuls”, Kraków 2008.
Hann Ch., Antropologia społeczna, tł. S. Szymański, WUJ, Kraków 2008.
Krawczak E., Antropologia kulturowa. Klasyczne kierunki, szkoły i orientacje, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007.
Nowicka E., Świat człowieka – świat kultury. Systematyczny wykład problemów antropologii kulturowej, PWN, Warszawa 1991.
Paluch A. K., Mistrzowie antropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej, PWN, Warszawa 1990.
Salzmann Ph. C., Rice P. C., Myśleć jak antropolog, wstęp W. J. Burszta, przeł. O. i W. Kubińscy, GWP, Sopot 2009.
Słownik etnologiczny. Terminy ogólne, red. Z. Staszczak, aut. haseł J. Bednarski i in., PWN, Poznań–Warszawa 1987.
Wołoszyn-Spirka W., Antropologia kulturowa. Wybrane materiały do nauczania antropologii kulturowej, Wydawnictwo Edukacyjne Wers, Bydgoszcz 2007.
Linki zewnętrzne
Antropologia Współczesności w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego
Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Jagiellońskiego
Stowarzyszenie Etnosfera
Sekcja Antropologii Społecznej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego |
301 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Adobe%20Illustrator | Adobe Illustrator | Adobe Illustrator – rozbudowany program graficzny przeznaczony do tworzenia i edycji grafiki wektorowej, będący jednym ze sztandarowych produktów firmy Adobe Inc.
Program jest dostępny na platformy Windows i macOS. Projekty zapisywane są w formacie plików AI.
Adobe Illustrator do wersji 8 był przeznaczony głównie do tworzenia projektów do wydruku. Natomiast w wersji 9 pojawiły się narzędzia dla twórców stron internetowych. Ponadto od wersji 9 Illustrator jest w stanie zastosować wiele efektów typowych dla grafiki rastrowej w stosunku do obiektów wektorowych, bez trwałego zmieniania tych obiektów. Z najważniejszych nowości w wersji 9 są ponadto: podgląd zalewek i przezroczystości.
Od wersji 11 dostępny jako część pakietu programów noszącego nazwę , choć można go zakupić również oddzielnie.
Adobe Illustrator jest jednym z dwóch najpopularniejszych programów do tworzenia i edycji grafiki wektorowej na świecie, obok CorelDRAW. Tworzone w nim ilustracje o rozszerzeniu AI można otworzyć we wszystkich programach od firmy Adobe do tworzenia i edycji grafiki, a także obróbki wideo, oraz animacji. Pliki Illustratora można również otworzyć w wyżej wymienionym Corelu, jednak plików o rozszerzeniu .cdr, które należą do Corela nie można otworzyć w Illustratorze.
Historia programu
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona internetowa Adobe Polska
Oficjalna strona internetowa programu
Adobe
Edytory grafiki wektorowej |
303 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aureus | Aureus | Aureus, nummus aureus (złoty pieniądz), denarius aureus – złota moneta rzymska bita od I w. p.n.e. do początków IV w.
Po raz pierwszy wybita przez Sullę w czasie jego konsulatu 84/83 p.n.e., następnie przez Pompejusza (71 p.n.e.) oraz Cezara (48/47 p.n.e.) W tym okresie bito 40 aureusów z libry (pondusa, funta) złota, a wartość monety ustalono na 23 srebrne denary.
Znaczenie aureusa wzrosło za panowania Oktawiana Augusta, który wprowadził go na stałe do systemu monetarnego, bijąc złotą monetę w znacznych ilościach – głównie w założonej w Lugdunum centralnej mennicy cesarskiej. Aureusy Oktawiana miały wagę 7,79 g (42 sztuki z funta). Ich wartość władca ustalił na 25 denarów. W związku ze wzrostem ceny srebra w stosunku do złota w kolejnych latach I wieku n.e. przy utrzymaniu (aż do czasów Nerona) wprowadzonej przez Augusta stopy menniczej, malała opłacalność emisji denarów, co prowadziło do liczebnego spadku ich emisji, a wzrostu liczby emitowanych aureusów. W I wieku, z wyjątkiem czasów Wespazjana (69–79), dokonywano jednoczesnej emisji aureusa i denara tego samego typu (tj. o takim samym wyglądzie – identycznym wyobrażeniu rewersowym i legendzie). Na awersie zawsze znajdowało się przedstawienie cesarza z napisem otokowym zawierającym jego imiona (tytuły).
Reformę stopy monet kruszcowych przeprowadził Neron w 64 r. Obniżył stopę dla monet złotych o 7%, a dla srebrnych o 14%. Odtąd bito więc z funta złota 45 aureusów (czyli ważył on ok. 7,27 g). Utrzymano natomiast relację głównych monet i nadal – mimo większego obniżenia stopy dla denara – aureus był wart 25 denarów. Obniżyła się zatem waga monety złotej, a jednocześnie nastąpiła jej dewaluacja w stosunku do srebrnego denara, spowodowana wspomnianym już wzrostem wartości srebra w stosunku do złota. Reforma ta wpłynęła również na ogólną dewaluację monety (zmniejszenie wagi).
Przez ponad wiek waga aureusa spadała nieznacznie. Dopiero Karakalla (211–217) poważnie ją obniżył. Z funta złota zaczęto wówczas bić 50 aureusów, tzn. jego waga średnio wynosiła ok. 6,5 g. Następowała szybko dalsza dewaluacja tej monety. W początkach panowania Galiena (260–268) bito już 72 sztuki z libry (ok. 4,54 g), a później aż 84 (ok. 3,89 g). Następni cesarze starali się utrzymać stopę rzadko jednak im się to udawało.
Aureusa zlikwidował Konstantyn Wielki reformując system monetarny cesarstwa i wprowadzając nową złotą monetę – solid (309/311), będący właściwie bezpośrednią kontynuacją aureusa, gdyż stopę jego ustalono również na funta rzymskiego. Utrzymała się ona dla podstawowej złotej monety rzymskiej, a później bizantyńskiej aż do końca XI wieku.
Zobacz też
binio
quinio
Uwagi
Monety rzymskie
Starożytne złote monety |
305 | https://pl.wikipedia.org/wiki/As%20%28moneta%29 | As (moneta) | As (skr. od łac. assarius) – moneta z brązu, podstawowa jednostka monetarna starożytnego Rzymu, emitowana od początku III wieku p.n.e. Pierwotnie odlewany (aes grave), odpowiadał wadze ówczesnego rzymskiego funta (libra), tj. 272,88 g, i jako tzw. as libralny dzielił się na 12 uncji. Z biegiem czasu (szczególnie po wprowadzeniu monet srebrnych) pięciokrotnie ulegał stopniowej redukcji. Natomiast w okresie cesarstwa funkcjonował jedynie jako miedziana moneta zdawkowa.
W okresie Republiki
W najdawniejszym Rzymie określenie to oznaczało przede wszystkim pewną całość jako jednostkę, zwłaszcza płatniczo-wagową, równą funtowi miedzi. Dopiero prawdopodobnie w pierwszym dziesięcioleciu III w. p.n.e. as stał się rzeczywistą monetą, początkowo odlewaną w kształcie krążków, a następnie wybijaną stemplem.
Wyprowadzony z późniejszego cięższego funta as libralny miał ok. 290/289 r. p.n.e. wagę 327,45 g, tj. 288 skrupułów, po roku 220 – już tylko 236 g, a podczas II wojny punickiej (218-201 p.n.e.) ustawą Lex Flaminia zredukowany został do tzw. stopy uncjalnej (as uncialis), czyli do wagi 1/12 libry (27,3 g). Ok. 89 r. p.n.e. na mocy ustawy Lex Papiria poddano go dalszej redukcji do 1/24 funta (stopa półuncjalna), tym samym obniżając wagę monety do 13,64 g.
Oprócz monet jednoasowych emitowano też ich frakcje (części): 1/2, 1/3, 1/4, 1/6, 1/12 asa. Istniały również jego wielokrotności, a więc as podwójny (dupondius), potrójny (tressis, tripondius), popiątny (quincussis) czy nawet decussis (10 asów o wadze 700-720 g). W 79 r. p.n.e. w ogóle zaprzestano bicia monet z brązu, co wznowiono dopiero po reformie monetarnej Augusta.
Republikański assarius miał po stronie licowej (awers) podwójne oblicze boga Janusa (łac. Janus bifrons), a na odwrotnej (rewers) dziób okrętu (rostrum) wraz z oznaczeniem wartości „I”. Srebrny denar miał z początku równowartość 10, później 16 asów.
W okresie Cesarstwa
Za czasów rozwiniętego cesarstwa bito 3 nominały monet „brązowych”, a najmniejszą z nich był właśnie wybijany z miedzi as o normatywnej wadze 2/5 uncji, czyli 10,92 g. Na awersie nosił podobiznę panującego władcy (w wieńcu laurowym lub bez), na rewersie – podobne przedstawienia figuralne (alegoryczne, propagandowe) jak na innych monetach cesarskich, z obowiązkowo umieszczanym w polu oznaczeniem S C. Początkowa średnica tej monety – ok. 25-27 mm, ulegała wraz z wagą stopniowemu zmniejszeniu. Neron przejściowo wprowadził as z mosiądzu (orichalcum) o wadze 7 gramów. Postępy dewaluacji rzymskiego pieniądza sprawiły, że w późniejszym okresie cesarstwa drobna moneta rozmienna stała się nominałem zbędnym. Ostatnie asy wypuszczano za rządów Waleriana i Galiena (253-268). Później na krótko miał je przywrócić Aurelian w ramach reformy monetarnej 274 roku i sporadycznie mogły być emitowane aż do czasów pierwszej tetrarchii (295-305 n.e.).
Nominał ten pod nazwą assarion (gr. ’ασσάριον) należał do emitowanych przez liczne miasta prowincjonalne (zwłaszcza handlowe), mające prawo bicia własnej monety rozmiennej – głównie we wschodniej części cesarstwa, gdzie powszechnie posługiwano się greką. Stąd i wyłącznie greckie napisy na tych monetach, najczęściej też datowanych według własnego kalendarza („ery” obowiązującej w danej prowincji/krainie lub mieście).
Również i tam istniały podziałki oraz wielokrotności assariona oznaczane mającymi wartość liczb literami Α, Β, Γ, Δ, Ε (tj. 1, 2, 3, 4, 5), lub nawet wyższymi. Ślad tego określenia zachował się także w Nowym Testamencie, gdzie odnotowano ceny „dwóch wróbli za asa” (Mt 10,29) względnie „pięciu wróbli za dwa asy” (Łk 12,6). Według aktualnych ustaleń assariony miały w prowincjach nieco inną relację względem srebrnego denara niż wynikało to z oficjalnej taryfy cesarskiej: liczono ich bowiem 18 za denar, „srebrnym asem” nazywając dla odróżnienia (tylko jako monetę obrachunkową) nominał wymieniany w stosunku 1:16.
Uwagi
Przypisy
Zobacz też
system monetarny w cesarstwie rzymskim
Bibliografia
Helmut Kahnt: Das große Münzlexikon von A bis Z. Regenstauf 2005
Gian Guido Belloni: La moneta romana. Firenze 1993
Andrzej Kunisz: Numizmatyka rzymska [w] Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1982, t. 1, s. 269-304
Władimir W. Zwaricz: Numizmaticzeskij słowar’. L’wow 1980, s. 18
Remo Capelli: Manuale di numismatica. Milano 1962
Gian Guido Belloni: Le monete romane dell'età repubblicana. Milano 1960
Monety rzymskie |
306 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoninian | Antoninian | Antoninian (łac. antoninianus) – moneta bita w cesarstwie rzymskim, wprowadzona przez Karakallę na początku III wieku jako nominał srebrny o wartości 2 denarów.
Szybko uległa zepsuciu i bita była z bilonu, a nawet z miedzi aż do panowania Dioklecjana (284-305) włącznie.
W III wieku legionista otrzymywał żołd w wysokości 10-15 antoninianów dziennie. Przykładowe ceny:
zdrowy niewolnik – 800-1200 antoninianów
koń – 250 antoninianów
osioł – 145 antoninianów
prosty miecz rzymski – 60 antoninianów
buty – 12 antoninianów
wino (1 pinta) – 4 antoninianów
półkilowy bochenek chleba – 1 antoninianus
lampa oliwna – 1 antoninianus
złoty pierścień – 122 antoninianów
mała łódź rybacka – 186 antoninianów
Zobacz też
system monetarny w cesarstwie rzymskim.
Monety rzymskie
Karakalla |
308 | https://pl.wikipedia.org/wiki/As%20my%C5%9Bliwski | As myśliwski | As myśliwski – tytuł honorowy nadawany pilotom myśliwskim, którzy zestrzelili określoną liczbę samolotów nieprzyjaciela, zwykle co najmniej 5, lub nieoficjalne określenie takiego pilota.
System ewidencji zestrzeleń i swojego rodzaju rankingu pilotów, połączony z nadawaniem tytułów asa, powstał we Francji w czasie I wojny światowej, około 1916 – prawo do tytułu asa miał pilot, który zestrzelił 5 samolotów. Następnie system asów został przyjęty także przez inne kraje, czasami w zmodyfikowanej postaci. W Niemczech nie używano wówczas tego tytułu, chociaż prowadzono ewidencję zestrzeleń. W czasie I wojny światowej zmagania wybitnych pilotów i ich wyniki były wręcz obiektem zainteresowania publicznego, zwłaszcza we Francji i Niemczech.
Poniższe listy pilotów uporządkowane są według liczby zestrzelonych samolotów (podanej w nawiasach).
Polscy piloci I wojny światowej będący asami
Polscy piloci II wojny światowej będący asami
Inni piloci I wojny światowej będący asami
Niektórzy piloci II wojny światowej będący asami
Asy myśliwskie z okresu po drugiej wojnie światowej
Zobacz też
lista Bajana – lista większości (ponad 400) polskich pilotów uszeregowanych według zestrzeleń
lista niemieckich asów myśliwskich z okresu II wojny światowej latających na samolotach odrzutowych
Uwagi
Linki zewnętrzne
Biografie asów
Listy związane z wojskowością
Listy biograficzne |
310 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Awers%20i%20rewers | Awers i rewers | Awers i rewers (łac.) – dwie strony zdobionego przedmiotu płaskiego, pokrytego jedno- lub dwustronnie malowidłem, grafiką lub drukiem, zawierającego płaskorzeźbę, wizerunek wykonany metodą rycia, kucia lub zdobionego w jeszcze inny sposób. Oba pojęcia funkcjonują wyłącznie razem, gdy w danym przedmiocie występuje swobodny dostęp do obu jego powierzchni, przy czym jedna z nich jest wyłączną lub główną stroną zawierającą przedstawiane treści.
Tą główną lub ważniejszą stroną jest awers, natomiast rewers zawiera treści uzupełniające lub też jest po prostu „plecami” danego przedmiotu. W znaczeniu bardziej ogólnym awers to strona przednia czegoś, zwana też w tym znaczeniu stroną „prawą”, a rewers to strona tylna zwana też „lewą”.
Zasadniczo pojęcia te są stosowane w odniesieniu do przedmiotów artystycznych o wzmiankowanych cechach, a ich głównym polem zastosowań jest numizmatyka.
Pojęć tych używa się również czasami w stosunku do szeregu innych przedmiotów, jak: obrazy, ryciny, grafiki itp. oraz ręcznie zdobione druki – szczególnie, gdy tylko jedna strona płótna lub karty zawiera obraz, a także sztandary, proporce, proporczyki, jednostronnie ręcznie malowane tkaniny, hafty itd.
Pojęcia awersu i rewersu mają również zastosowanie do szeregu przedmiotów liturgicznych, a także ołtarzy skrzydłowych. Awersem jest wtedy wewnętrzna strona skrzydła ołtarza, a zdobienia rewersu widoczne są dla ogółu dopiero po zamknięciu skrzydeł tak skonstruowanego ołtarza.
Awers i rewers w numizmatyce
Awers i rewers posiadają monety oraz inne podobne wyroby jak ordery, odznaki, medale, plakietki itp. Pojęć tych nie stosuje się jednak do pieniędzy papierowych, określając w nich w miejsce awersu i rewersu odpowiednio: przednią i odwrotną stronę banknotu.
W przypadku monet stosujemy w polskiej numizmatyce zasadę, że awers to strona główna monety zawierająca podstawę prawną wybicia danej monety, w szczególności:
portret panującego,
imię panującego,
herb państwa,
nazwa państwa,
początek legendy.
Rewers to odwrotna strona monety zawierająca inne elementy graficzne w większym lub mniejszym stopniu związane z okolicznościami wybicia monety. Nominał zazwyczaj jest po stronie rewersu, ale nie jest to zasadą. Inną metodą rozpoznawania, gdzie jest awers, a gdzie rewers, jest fakt, że awers, jako strona oficjalna, zawiera niezmienne elementy graficzne, podczas gdy rewers dla każdego nominału może wyglądać zupełnie inaczej (nie chodzi tu tylko o sam symbol nominału, ale także o inne umieszczone na tej stronie elementy graficzne).
Pojęcia awersu i rewersu są w języku potocznym często mylone. Dla przeciętnego człowieka ważniejsza jest strona z nominałem, stąd nazywa się ją niepoprawnie awersem. Czasami określenie stron monety może być naprawdę trudne, jak w przypadku euro. Wszystkie monety Wspólnoty mają tę samą stronę z danym nominałem, zwaną stroną europejską, podczas gdy druga strona, zwana stroną narodową, różni się w każdym kraju. Powoduje to problemy z określeniem, która strona jest awersem, a która rewersem. Prawodawstwo Unii Europejskiej jako awers monety określa stronę narodową, natomiast rewers jako stronę europejską. Identycznie uważa Narodowy Bank Polski.
W wielu polskich międzywojennych i powojennych aktach prawnych natomiast stroną główną określano stronę z nominałem, a stroną odwrotną stronę z orłem.
Przy losowaniu metodą rzucania monetą pada zwykle pytanie orzeł czy reszka?. Wynika ono stąd, że orzeł (lub orzełek) leży na wielu monetach (w tym polskich) po stronie awersu, przez co jest jego synonimem, zaś reszka (wyraz pochodzenia rosyjskiego, решка) jest synonimem rewersu.
Inne znaczenia
Rewersem nazywane jest pokwitowanie na wypożyczony przedmiot (np. książkę w bibliotece).
W bankowości
W bankowości Rewers: dokument poświadczający istnienie stosunku dłużnego, np. stanowiący pokwitowanie za otrzymany na przechowanie przedmiot lub pieniądze, które należy zwrócić.
Może zawierać termin zwrotu pożyczki, i wówczas jest synonimem skryptu dłużnego (ang. promissory note), bądź nie zawierać takiego terminu, i wówczas jego odpowiednikiem jest angielski termin IOU (I owe you).
Przypisy
Numizmatyka |
312 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Au | Au |
Ortografia
Au – dwuznak występujący w języku francuskim
Geografia
Austria
Au – gmina w kraju związkowym Vorarlberg, w powiecie Bregencja
Au am Leithaberge – gmina targowa w kraju związkowym Dolna Austria, w powiecie Bruck an der Leitha
Niemcy
Au – gmina w kraju związkowym Badenia-Wirtembergia, w powiecie Breisgau-Hochschwarzweald
Au am Rhein – gmina w kraju związkowym Badenia-Wirtembergia, w powiecie Rastatt
Au in der Hallertau – gmina targowa w kraju związkowym Bawarii, w powiecie Freising
Au-Haidhausen – okręg administracyjny Monachium
Au (Sieg) – część gminy (Ortsteil) Windeck w kraju związkowym Nadrenia Północna-Westfalia, w powiecie Rhein-Sieg-Kreis
Au (Sieg) – stacja kolejowa w Au (Sieg)
Szwajcaria
Au – gmina w kantonie St. Gallen, w okręgu Rheintal
Au – szwajcarska nazwa gminy Auw w kantonie Argowia, w okręgu Muri
Nauka i technika
Au (aurum) – symbol chemiczny pierwiastka złoto
au (astronomical unit, jednostka astronomiczna) – średnia odległość między Ziemią a Słońcem, wynosząca około 150 milionów km
Geokodowanie
AU – Australia (oznaczenie kodowe według ISO 3166-1)
Inne
Au – format plików dźwiękowych stworzony przez Sun Microsystems
AU – Akademia Umiejętności
.au – domena internetowa Australii
Zobacz też
Aue
Auen |
316 | https://pl.wikipedia.org/wiki/At | At | AT – skrót od analiza transakcyjna
AT – skrót od analiza techniczna
AT (informatyka) – standard konstrukcji płyt głównych (Advanced Technology), wyróżnik komputerów z procesorem Intel serii 80286–80486 (w przeciwieństwie do komputerów wcześniejszych XT)
AT – zestaw komend do obsługi modemów
at – jedno z poleceń systemu operacyjnego Unix
@ – znak wykorzystywany w adresach poczty elektronicznej, tzw. małpa
AT – skrót od nazwy Antyterroryści
AT – skrót od agent transferowy
AT – antytoksyna przeciwtężcowa
at – jednostka monetarna używana w Laosie; 100 atów = 1 kip
Nauka i technika
AT – skrót jednostki miary siły magnetomotorycznej: amperozwój
at – skrót jednostki miary: atmosfera techniczna
At – symbol chemiczny pierwiastka astat
AT – skrót od analiza techniczna
AT – próg przemian beztlenowych
antytrombina
Geokodowanie
AT – Austria (oznaczenie kodowe ISO 3166-1)
hu:IBM-kompatibilis PC#Az AT szabvány |
317 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Achemenidzi | Achemenidzi | Achemenidzi (staropers. 𐎧𐏁𐏂, ) – dynastia panująca w Persji w latach 550–330 p.n.e.
Nazwa dynastii wiąże się z imieniem legendarnego Achemenesa. Szczyt potęgi dynastii przypada na czasy Dariusza I Wielkiego i jego syna Kserksesa I. Za ich czasów Iran osiągnął największe rozmiary rozciągając się od Azji Mniejszej i Egiptu (jako XXVII dynastia) aż po Indie.
Achemenidzi zbudowali wielkie zespoły pałacowe w: Pasargadach, Persepolis, Suzie i Ekbatanie. Po śmierci Kserksesa I (465 p.n.e.) rozpoczął się powolny upadek dynastii.
Ostatnim władcą z tej dynastii był Dariusz III (336–330 p.n.e.), pokonany przez Aleksandra Macedońskiego.
W 1971 r. w ruinach Persepolis szach Iranu Mohammad Reza Pahlawi obchodził 2500 rocznicę założenia państwa perskiego (liczoną od momentu śmierci Cyrusa Wielkiego w 529 p.n.e.), co miało szczególnie podkreślić znaczenie dynastii Achemenidów w dziejach Iranu.
Historia
Początki
Persowie przybyli do Iranu ze stepów Azji Centralnej w VIII w. p.n.e. Osiedli oni na wschód od starożytnego Elamu, u wybrzeży Zatoki Perskiej. Za założyciela pierwszej perskiej dynastii uważa się Achemenesa, od którego pochodzi jej nazwa – Achemenidzi, nie wiadomo jednak dokładnie, kiedy Achemenes panował. Pierwszy perski podbój związany był z upadkiem Elamu w wyniku asyryjskiego najazdu w 646 p.n.e. W 612 p.n.e., wraz z Medami i Babilończykami, Persowie zdobyli Niniwę, przyczyniając się do upadku Asyrii. Korzystając z sytuacji, Persowie zajęli wschodnie tereny zniszczonego państwa. Mimo to ich państwo było wciąż mało znaczące i często popadało w zależność od żyjących na północy Medów, którzy wówczas stali się jedną z największych potęg starożytnego świata.
Cyrus Wielki
Sytuacja ta zmieniła się, gdy władcą Persji został Cyrus Wielki. Około 551 p.n.e. stanął on na czele perskiego powstania przeciwko królowi Medów Astyagesowi. Król Medów najechał Persję, ale poniósł całkowitą klęskę. Pod Pasargadami jego wojska i dworzanie przeszli na stronę Cyrusa (Medowie i Persowie byli blisko spokrewnieni), a Astyages stał się jeńcem perskiego władcy. Cyrus zajął następnie medyjską stolicę Ekbatana, a następnie całe imperium Medów, rozciągające się wówczas od Anatolii aż po Wyżynę Irańską.
W obronie Astyagesa, swojego sojusznika i szwagra, stanął Krezus, król Lidii w Anatolii. Jego wojska starły się z Persami w 547 p.n.e. w nierozstrzygniętej bitwie pod Pterią. Jako że nadchodziła zima, Krezus wycofał się do swojej stolicy Sardes i rozpuścił wojska. Tymczasem Cyrus postanowił, wbrew starożytnym praktykom wojennym, kontynuować wojnę zimą i ruszył z całą armią za Krezusem. Nieprzygotowane do oblężenia Sardes padło po 14 dniach, a Lidia stała się kolejnym łupem perskiego władcy. Cyrus pozostawił w Anatolii swoich wodzów z częścią wojsk, aby podbili greckie miasta na zachodnim krańcu Anatolii, a sam wyruszył na wschód, gdzie przesunął granice perskiego imperium aż do dzisiejszego Afganistanu i doliny Indusu.
Ukoronowaniem podbojów Cyrusa stało się zdobycie w 539 p.n.e. Babilonii. Tutaj również nie napotkał poważniejszego oporu, a mieszkańcy przyjęli go z radością, co zawdzięczał swojej sławie łagodnego i tolerancyjnego władcy. Jego panowanie zakończyło się w 529 p.n.e. śmiercią w bitwie z Sakami – koczownikami z Azji Centralnej.
W ciągu kilkunastu lat Cyrus stworzył największe imperium, jakie dotychczas istniało. Jego panowanie wyróżniało się umiarkowaniem (m.in. w wysokości nakładanych danin) oraz poszanowaniem zwyczajów, praw i kultury podbitych ludów.
Następcy Cyrusa
Syn Cyrusa, Kambyzes, kontynuował dzieło ojca. W 525 p.n.e. podbił Egipt, a następnie wyruszył do Nubii. Musiał jednak zawrócić, gdy w Persji pojawił się samozwańczy władca imieniem Smerdis. Podczas powrotu Kambyzes zmarł w tajemniczych okolicznościach (522 p.n.e.). W imperium zapanował chaos.
Na pierwsze miejsce wybił się wtedy przedstawiciel młodszej gałęzi Achemenidów, Dariusz. Zabił on Smerdisa i stłumił liczne rebelie, które wybuchły w całym imperium. Później wyprawił się przeciwko Scytom znad Morza Kaspijskiego. W 518 p.n.e. podbił ziemie nad Indusem, a być może wdarł się nawet w głąb Indii. Po tych sukcesach zainteresował się zachodnimi rubieżami imperium. W 513 p.n.e. wkroczył do Europy i zaatakował Trację, po czym przekroczył Dunaj i zaatakował Scytów żyjących na nadczarnomorskich stepach. Wyprawa zakończyła się jednak fiaskiem, gdyż Persowie nie potrafili zmusić nieuchwytnych scytyjskich jeźdźców do otwartej bitwy. Dariusz wrócił do Persji zostawiając w Europie część armii, by dokończyła podboju Tracji.
W 499 p.n.e. wybuchł bunt w greckich miastach w Anatolii. Jego zdławienie zajęło perskiej armii pięć lat. Buntownikom niewielkiej pomocy udzieliły Eretria i Ateny. Dariusz postanowił ukarać oba greckie miasta i w 490 p.n.e. wysłał armię do Grecji. Persowie zniszczyli leżącą na wyspie Eubea Eretrię, a następnie wylądowali w Attyce pod Maratonem. Tam jednak ponieśli klęskę w starciu z ateńskimi hoplitami. Porażka nie zniechęciła Dariusza. Postanowił wysłać drugą, dużo silniejszą armię. Przygotowania przerwała jego śmierć w 486 p.n.e. Syn Dariusza, Kserkses I, postanowił zrealizować marzenie ojca. W 480 p.n.e. co najmniej 200 tysięcy zbrojnych ściągniętych ze wszystkich ziem imperium i wspieranych przez ponad tysiąc okrętów wyruszyło przez Trację i Macedonię do Grecji. Jednak pod Salaminą (480 p.n.e.) i Platejami (479 p.n.e.) zwyciężyli mniej liczni, ale lepiej uzbrojeni i wyszkoleni Grecy. Perscy władcy musieli porzucić marzenia o podboju Grecji.
Kryzys i upadek imperium Achemenidów
Klęska w wojnie z Grekami nie tworzyła żadnego zagrożenia dla perskiego imperium. Było ono wciąż najbogatszym i najpotężniejszym państwem starożytnego świata i nawet wyzwolenie przez Ateny wielu greckich miast w Anatolii nie zmieniło tego. Grecy byli zbyt słabi, by wyruszyć na podbój rozległego imperium, i mogli co najwyżej szarpać jego zachodni kraniec.
W 465 p.n.e. w niejasnych okolicznościach zginął Kserkses. Jego miejsce zajął syn Dariusz, lecz wkrótce zginął z ręki swego brata Artakserksesa I. W 448 p.n.e. perski król zakończył wojnę z Grekami godząc się na niepodległość greckich miast w Anatolii. Kontrolę nad greckimi miastami w Anatolii Persowie odzyskali w 404 p.n.e., gdy Sparta zmiażdżyła potęgę Aten (zobacz: wojna peloponeska). Sukces ten przyćmiła jednak utrata Egiptu, który się zbuntował.
Artakserkses zmarł w 425 p.n.e. Pierwsi dwaj jego synowie zostali kolejno zamordowani w kilka miesięcy po wstąpieniu na tron. Trzeci, Dariusz II, przetrwał dzięki rzezi wszystkich potencjalnych konkurentów. Synowie Dariusza II wszczęli po jego śmierci wojnę domową. W 404 p.n.e. Cyrus, który był satrapą Sardes, zebrał silną armię (służyło w niej m.in. 13 tysięcy greckich najemników) i pomaszerował na wschód, by obalić Artakserksesa II. W bitwie pod Kunaksą niedaleko Babilonu Cyrus poległ, a jego armia została rozbita. Z pola bitwy uszli tylko Grecy, którzy z Mezopotamii pomaszerowali na północ aż do greckiej kolonii Trapezunt nad Morzem Czarnym, skąd wrócili do Grecji. Udana eskapada greckich najemników (tzw. marsz dziesięciu tysięcy) ukazała militarną słabość Persji. Wielu Greków nabrało przekonania, że podbój Persji jest możliwy.
Państwo Achemenidów przetrwało jednak jeszcze ponad 70 lat, głównie dzięki ciągłym wojnom między greckimi miastami. Gdy jednak król Macedonii Filip II podbił Grecję w 338 p.n.e., zaczął przygotowania do podboju Persji. Po śmierci Filipa w 336 p.n.e. jego zamiary kontynuował syn Aleksander. Dwa lata później wyruszył na wschód i w kilka lat podbił całe imperium.
Administracja w Persji Achemenidów
Cyrus zaprzęgał na swoje potrzeby administrację, którą zastał w zdobytym kraju. Zarządzanie rozległym imperium zreformował dopiero Dariusz, który podzielił je na około 20 satrapii. Na ich czele postawił satrapów, najczęściej swoich krewnych lub przyjaciół. Ujednolicił system danin, nakładając na każdą prowincję daninę dostosowaną do jej możliwości (najczęściej satrapie płaciły ją w srebrze, ale często dostarczały też np. koni, eunuchów czy broni). By ograniczyć władzę satrapów, Dariusz ustanowił w każdej prowincji dowódcę garnizonu, który odpowiadał bezpośrednio przed królem.
Oficjalną stolicą imperium było za panowania Cyrusa i Kambyzesa Pasargady w Persji, ale głównym ośrodkiem administracyjnym była dawna stolica Medów, Ekbatana. Dariusz przeniósł oficjalną stolicę do Persepolis (kilkanaście kilometrów na południowy zachód od Pasargady), a administracyjną do Suzy w Elamie. Dariusz zadbał o sprawny system pocztowy, niezbędny w zarządzaniu tak rozległym imperium, i drogi. Najsłynniejszą z nich jest tak zwana Droga Królewska z Suzy do Sardes, licząca 2575 kilometrów. Najlepsi kurierzy potrafili ją pokonać w tydzień, wymieniając konie i posilając się w 111 gospodach zbudowanych wzdłuż tej drogi.
W czasach Dariusza administracja sporządzała jeszcze dokumenty pismem klinowym na glinianych tabliczkach. Za jego następców powszechne stało się jednak używanie języka aramejskiego, zapisywanego pismem alfabetycznym na pergaminie.
Władcy dynastii Achemenidów
Achemenes, panował ok. 700–675 p.n.e.
Teispes, panował ok. 675–640 p.n.e.
Starsza linia:
Cyrus I, panował ok. 640–600 p.n.e.
Kambyzes I, panował 600–559 p.n.e.
Cyrus II Wielki, panował 559–550 p.n.e.
Młodsza linia:
Ariaramnes, panował ok. 640–ok.595 p.n.e.
Arsames, panował?–550 p.n.e.
Zjednoczenie pod rządami starszej linii:
Cyrus II Wielki, panował 550–529 p.n.e.
Kambyzes II, panował 529–522 p.n.e.
Bardija, panował 521 p.n.e.
Dariusz I Wielki, panował 521–486 p.n.e.
Kserkses I, panował 486–465 p.n.e.
Artakserkses I, panował 464–425 p.n.e.
Kserkses II, panował 425 p.n.e.
Sogdianos, panował 425–424 p.n.e.
Dariusz II, panował 423–404 p.n.e.
Artakserkses II Mnemon, panował 404–358 p.n.e.
Artakserkses III Ochos, panował 358–338 p.n.e.
Artakserkses IV Arses, panował 338–336 p.n.e.
Dariusz III, panował 336–330 p.n.e.
Bessos − jako Artakserkses V − panował 330–329 p.n.e., ale historycy nie uznają go za prawowitego władcę Persji
Achemenidzi w Egipcie
XXVII dynastia Faraonów
Pierwsze Panowanie Perskie – władcy Persji panujący w Egipcie, wywodzący się z dynastii Achemenidów, rezydujący w Suzie i Persepolis – 525–404 p.n.e.
XXXI dynastia Faraonów
Drugie Panowanie Perskie – władcy Persji panujący w Egipcie, wywodzący się z dynastii Achemenidów, rezydujący w Persepolis – 342–332 p.n.e.
Zobacz też
władcy Persji
władcy Egiptu
mumia księżniczki perskiej
Droga Królewska (Persja)
drzewo genealogiczne Achemenidów
Przypisy
Bibliografia
Mezopotamskie dynastie królewskie
Imperium Achemenidów |
318 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Arianizm | Arianizm | Arianizm – doktryna teologiczna Ariusza (zm. 336), prezbitera Kościoła w Aleksandrii w Egipcie, odrzucająca dogmat Trójcy Świętej i wpisująca się w nurt antytrynitaryzmu, powstała w kontekście sporów o rozumienie chrześcijańskiego monoteizmu. Ariusz, wykształcony w szkole antiocheńskiej, uznawał pochodzenie Syna od Boga Ojca na zasadzie stworzenia/zrodzenia. Doktryna uznana przez Kościół katolicki za herezję.
Poglądy
Już w drugiej połowie III wieku naszej ery Paweł z Samosaty uważał, że Jezus został synem bożym dopiero po narodzinach. Arianie odrzucali doktrynę o Trójcy Świętej, uznając ją za niebiblijną. Ariusz twierdził, że Jezus Chrystus jako syn Boży jest poddany Bogu (powołując się na fragmenty J 10,29-30; 1 Kor 15,27), że został stworzony przez Ojca, co oznaczało, że „był czas, kiedy nie było Syna”, kiedy nie było nikogo przy Bogu Ojcu. Zanim Syn został stworzony/zrodzony, nie istniał (por. Prz 8,22-25; 1 Kor 1,30). Dotyczyło to czasu przed tym, jak stał się człowiekiem (Wcielenie). Przy narodzeniu w Betlejem – według koncepcji Ariusza – Słowo Ojca stało się prawdziwie, a nie przez podobieństwo, Synem. Uznając autorytet prologu Ewangelii Jana 1,1.18, Ariusz pojmował boską naturę Jezusa Chrystusa jako pozbawioną przymiotu odwieczności. Według Ariusza tylko Ojciec jest niezrodzony, a więc odwieczny, Syn, jako zrodzony, zaistniał w czasie. Ariusz uważał więc, że Jezus jest po prostu pierwszym stworzeniem. Idee Ariusza mają swoje źródła w myśli greckiej, głównie w neoplatonizmie oraz w myśli szkoły antiocheńskiej, w której Ariusz studiował. Poglądy opisane wyżej były (i pozostają nadal) sprzeczne z wyznawaną przez Kościół doktryną o odwiecznie istniejącej Trójcy.
Nauczanie Ariusza oraz jego uczniów wyraża tekst wyznania wiary biskupa ariańskiego Wulfili, w którym zawiera się doktryna Trójcy typowa dla subordynacjonizmu:
Doktryna podporządkowania (subordynacji) poszczególnych Osób boskich w Trójcy znajdowała zwolenników wśród niektórych pisarzy chrześcijańskich przed soborem nicejskim, jak Tertulian (ok. 150–240) i Orygenes (185–254). Dionizy Aleksandryjski mówił o Synu jako o dziele Ojca, dla podkreślenia ich wzajemnej odrębności. Doktryna Ariusza była pójściem dalej niż koncepcja Orygenesa w zastosowaniu metafizyki średniego platonizmu do teologii Trójcy. Aleksandryjczyk mówił bowiem o Synu i Duchu jako o emanacjach Ojca, które mają wspólny z Ojcem byt, substancję (gr. ousia) – podobnie jak słońce oraz promienie światła słonecznego są tej samej substancji. Sam Orygenes, jak i Tertulian, wprowadzając rozróżnienie na jedność substancji i troistość hipostaz, niezbyt adekwatnie wyrażali równość Osób w Bogu. Ariusz jednak poszedł jeszcze dalej, uznając, że jedynie Ojciec ma w pełni boską naturę, gdyż jedynie on jest niezrodzony. Doktryna średniego platonizmu mówiła, że Bogiem można prawdziwie nazwać jedynie ten byt, który jest odwieczny, który nie ma początku. Wszystko inne jest stworzone. Konsekwentnie Ariusz uznał, że jedynie Ojciec jest Bogiem, Syn jest jedynie stworzonym odbiciem jego bóstwa. Orzeczenie wyrażone w symbolu nicejskim określiło, wbrew nauce Ariusza, że Syn jest odwiecznie zrodzony przez Ojca, a więc jest poza czasem, nie ma początku w kategoriach czasowych, będąc „światłem ze światłości” i „współistotny Ojcu”.
Po soborze nicejskim zwolennicy nauczania Ariusza, zwani semiarianami, w przeciwieństwie do radykalnego odłamu arian, zwanych anomejczykami, próbowali zamienić słowo współistotny, ομοουσιος (), dosłownie tej samej substancji użyte w nicejskim wyznaniu wiary, na inne, zbliżone w brzmieniu słowo ομοιουσιος (homoj-uzios), czyli podobnej substancji. Debatę nad tym toczono na synodach w Rimini i Seleucji (359 r.).
Kontrowersja ariańska
Nauczanie Ariusza zostało potępione przez miejscowy synod w Aleksandrii w 319 r., a następnie odrzucone jako sprzeczne z wiarą Kościoła przez pierwszy od czasów apostolskich powszechny, ekumeniczny sobór chrześcijaństwa, zwany soborem nicejskim (325 r.), któremu przewodniczył Konstantyn Wielki. Na kilka dni przed śmiercią Konstantyn przyjął jednak chrzest z rąk ariańskiego biskupa Euzebiusza z Nikomedii.
Jednym ze współczesnych Ariuszowi teologów, którzy najdobitniej przeciwstawiali się arianizmowi, wykazując niezgodność jego poglądów z wiarą Kościoła, był Atanazy, biskup Aleksandrii (295–373). Antyariańska argumentacja Atanazego wynikała z obserwacji prostej wiary Kościoła, który w swej praktyce modlitewnej i liturgicznej nie tylko kierował się do Ojca przez Syna, lecz również wprost do Chrystusa, co z ariańskiego punktu widzenia jako adorowanie stworzenia, było bałwochwalstwem.
Potępienie arianizmu potwierdził następny sobór powszechny – konstantynopolitański I (381).
Przypisy
Bibliografia |
321 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ankara | Ankara | Ankara (wcześniej Angora, łac. Ancyra, gr. Ἄγκυρα, ‘kotwica’) – miasto w środkowej Turcji, będące jej stolicą od 1923 roku. Jest po Stambule drugim co do wielkości miastem Turcji. Położone na wysokości 938 m n.p.m.
Leżąca w środkowej Anatolii Ankara jest ważnym ośrodkiem handlowym i przemysłowym, siedzibą rządu państwa oraz wszystkich ambasad. W przeszłości znana była z hodowli kóz angora, kotów angora oraz białych królików angora, gruszek, miodu i winogron.
Miasto nad rzeką Ankara Çayı, będącą dopływem rzeki Sakarya, usytuowane jest w najsuchszym rejonie Turcji i otoczone jałowymi stepami. W okolicach znajdują się liczne stanowiska archeologiczne: hetyckie, frygijskie, greckie, rzymskie, bizantyńskie oraz z okresu panowania osmańskiego.
Historia
Starożytność
Najstarsze zabytki osadnicze Ankary należą do ludu Hatti, który zamieszkiwał te obszary w epoce brązu; miasto nosiło wówczas nazwę Ankuwash. Od około 1000 roku p.n.e. zamieszkiwali je Frygowie i za ich czasów znacznie się rozrosło. Z tego okresu pochodzi legenda o założeniu miasta przez króla Midasa.
Następnie miasto przeszło pod panowanie Lidyjczyków, a później Persów. W 333 roku p.n.e. zostało zdobyte przez Aleksandra Wielkiego, który przybył z Gordion i zatrzymał się na pewien czas w Ankarze. Po jego śmierci w 323 roku p.n.e. i podziale jego imperium pomiędzy wodzów, miasto przypadło w udziale Antygonowi. Kolejny znaczny jego rozwój przypada na okres panowania Greków z Pontu, kiedy to stało się ono ważnym centrum handlowym dla kupców znad Morza Czarnego, Krymu, Asyrii, Cypru i Libanu. W owym czasie nosiło już grecką nazwę Áγκυρα – Ankyra.
W 278 r. p.n.e. miasto wraz z całą środkową Anatolią zamieszkiwane było przez celtyckie plemię Galatów, którzy jako pierwsi uczynili z niego jeden z głównych ośrodków plemiennych – siedzibę Tektosagów. Celtowie stanowili warstwę wojowników sprawujących kontrolę nad miejscowymi Frygami, a język celtycki jako mowa utrzymał się na tym obszarze przez wiele wieków. Miasto znane wówczas pod nazwą Ancyra było stolicą celtyckiego królestwa Galacji, a następnie rzymskiej prowincji o tej nazwie podbitej przez Augusta w 25 r. p.n.e. Z tego okresu pochodzi tzw. Monumentum Ancyranum (świątynia Augusta i Romy), gdzie zachowały się „Akta Augusta” (Res gestae Divi Augusti) – inskrypcja wykuta w marmurze na ścianach świątyni.
Cesarz zdecydował o przekształceniu miasta w jedno z trzech głównych centrów administracyjnych środkowej Anatolii. W epoce imperium rzymskiego Ancyrę zamieszkiwało ok. 200 000 osób. Przez miasto przepływała rzeka Ankara. Na wzgórzu Çankaya (obecnie w centrum miasta) w XIX ww. odkryto pozostałości rzymskiej willi w pobliżu obecnej siedziby prezydenta. Na wschodzie miasto sięgało do dzisiejszego Parku Gençlik i dworca kolejowego, na południu – do obecnego Uniwersytetu Hacettepe.
Znaczenie Ankary wynikało z korzystnego położenia na skrzyżowaniu szlaków handlowych z północnej Anatolii na południe oraz ze wschodu na zachód. W III wieku n.e. miasto uległo napaści Gotów z zachodu, a następnie Arabów. Przez dziesięciolecie było siedzibą władczyni Zenobii z Palmyry, która wykorzystała osłabienie cesarstwa rzymskiego dla utworzenia własnego państwa. Ponownie włączył miasto do imperium w 272 roku cesarz Aurelian. Rozbudowano wówczas system dróg w kierunku dzisiejszego Eskişehir. Ankara stanowiła duże centrum handlowe, ale również była głównym ośrodkiem administracji.
W tym okresie, podobnie jak w innych miastach środkowej Anatolii, również w Ankarze zaczęło pojawiać się chrześcijaństwo. Za czasów Dioklecjana nastąpiło nasilenie prześladowań chrześcijan, podczas których ofiarą padł m.in. biskup miasta – Klemens, lekarz Plato i jego brat Antiochus. W IV wieku Ankara była już miastem chrześcijańskim, w którym jednak dominował arianizm. W latach 362–363 cesarz Julian Apostata odwiedził je w swojej kampanii perskiej; z tego czasu pochodzi zabytek zwany Kolumną Juliana. Ancyra była miejscem kilku ważnych synodów (w 314, 358 i 375); w 375 r. spotkali się tam biskupi ariańscy, wśród nich św. Grzegorz z Nyssy. Miasto znane było wówczas również pod nazwą Angora. Pod koniec IV wieku stało się letnią rezydencją cesarzy bizantyńskich przybywających z Konstantynopola.
Średniowiecze i nowożytność
Od drugiej połowy VIII w. Ankara była stolicą bizantyńskiego temu Bucellarion (Bukelarion) i z górującą nad nią bizantyńską cytadelą miała wygląd typowego miasta greckiego. Istniało tam m.in. kilka kościołów, na które zamieniano także świątynie pogańskie; podobny los spotkał też słynną świątynię Romy i Augusta. Do 650 miasto było siedzibą biskupstwa, a następnie arcybiskupstwa. W latach 600–900 wielokrotnie opanowywane zarówno przez wrogów zewnętrznych cesarstwa, jak i wewnętrznych. W roku 620 przejściowo zajęli je Persowie. W 651 po raz pierwszy pojawili się Arabowie, którzy trzy lata później na krótko zajęli miasto. W 806 złupiły je wojska kalifa Harun ar-Raszida, zaś w 838 zostało zburzone przez wojska kalifa Al-Mutasima. Odbudowane w 859 przez cesarza Michała III, już w dwanaście lat później opanowane zostało przez paulicjan. Mimo to Ancyra pozostawała ważnym ośrodkiem bizantyńskim aż do XI wieku.
Kiedy seldżucki sułtan Alp Arslan pokonał wojska bizantyńskie w bitwie pod Manzikertem (1071), w 1073 zajął Ankarę i uczynił z niej ważny punkt oparcia. Dla chrześcijan odzyskał ją w 1101 Rajmund z Tuluzy, jednakże już w 1127 zajęta została przez emira Ghazi z tureckiej dynastii Daniszmendydów. Następnie o Ankarę walczyli przedstawiciele miejscowych turkmeńskich dynastii – anatolijscy Seldżucy i Daniszmendydzi; ostatecznie przypadła ona w 1143 tym pierwszym. Po rozpadzie sułtanatu Rum miasto pod koniec XIV w. znalazło się w imperium osmańskim. W 1402 Timur odebrał je Osmanom po bitwie pod Ankarą, ale już w 1403 zostało odzyskane.
Czasy najnowsze
Po upadku Imperium Osmańskiego po I wojnie światowej jego stolica – Stambuł – oraz większość Anatolii była okupowana przez aliantów zamierzających podzielić kraj między Wielką Brytanię, Francję, Włochy i Grecję. W odpowiedzi przywódca ruchu narodowego – Mustafa Kemal Atatürk – ustanowił Ankarę swą siedzibą w 1920 roku. W mieście tym funkcjonowały Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji, rząd kemalistowski oraz sztab generalny Sił Narodowych. Stolica ruchu narodowowyzwoleńczego została obroniona przed armią grecką nad rzeką Sakarya w pierwszych dniach września 1921.
Po wygranej wojnie o niepodległość, kiedy ustanowiono Republikę Turcji (29 października 1923), kilka dni wcześniej (13 października) Ankara stała się stolicą państwa, co przyczyniło się do dalszego rozwoju miasta oraz jego podziału na starą część, zwaną Ulus, oraz nową – Yenişehir. Nowe dzielnice, których centrum stanowi dzisiaj Kızılay, charakteryzują się typową zabudową miast współczesnych: szerokimi ulicami, hotelami, teatrami, centrami handlowymi. Siedziba rządu i ambasad znajduje się również w nowej części miasta.
Od czasu awansowania do roli stolicy Ankara przeżyła gwałtowny rozwój. Z niewielkiej miejscowości z 35 tys. mieszkańców w 1924 roku zamieniła się w wielką metropolię. W 1927 w stolicy żyło już 44 553 osób, a w 2007 roku miała ona ponad 4 miliony mieszkańców.
Klimat
Klimat Ankary jest suchy, kontynentalny, z zimnymi, śnieżnymi zimami oraz gorącym i suchym latem. Opady deszczu występują głównie wiosną i jesienią. Roczna suma opadów wynosi średnio 415 mm.
Zabytki
Ruiny budowli rzymskich:
świątynia bogini Romy i cesarza Augusta (25–20 p.n.e., Augustus Tapınağı) – znana z Res gestae Divi Augusti („Monumentum Ancyranum”), gdyż na jednej z jej ścian natrafiono na tekst dokumentu Oktawiana Augusta.
łaźnie rzymskie (212–217, Roma Hamamları) – z których pozostały jedynie fundamenty, ukazujące jednak typowe rozplanowanie podobnych obiektów: frigidarium, tepidarium, calidarium. Zbudowano je za cesarza Karakalli w III w. n.e.
kolumna cesarza Juliana Apostaty z ok. 360 r. n.e. (Jülyanüs Sütunu)
bizantyńskie mury obronne z cytadelą (Ankara Kalesi) – budowa cytadeli została rozpoczęta przez Galatów, a ukończona przez Rzymian. W okresie bizantyńskim oraz Imperium osmańskiego przeprowadzano renowacje i przebudowy. Sama cytadela i jej okolice stanowią najstarszą część miasta; w pobliżu teatr rzymski, na którego terenie nadal prowadzone są prace archeologiczne.
Meczety:
Arslanhane Camii (1290) – drewniany meczet hypostylowy wpisany w 2023 roku na listę UNESCO
Hacı Bayram Camii (1429) – meczet w dzielnicy Ulus w pobliżu świątyni Augusta i Romy.
Inne:
Pomnik Zwycięstwa (Zafer Anıtı) – przedstawiający Atatürka, wzniesiony w 1927 roku na Placu Zwycięstwa.
Pomnik „Bezpiecznej i pewnej przyszłości” – w parku Güven w pobliżu Placu Kızılay, wzniesiony w 1936 z napisem-przesłaniem Atatürka do Turków: „Bądźcie dumni, ciężko pracujcie i wierzcie w siebie!”
Pomnik Hetycki – wzniesiony w 1970 roku na Placu Szyickim dla uczczenia najwcześniejszej cywilizacji w Anatolii.
Muzea
Mauzoleum i muzeum Atatürka (Anıtkabir) – zostało zaprojektowane przez Emina Onata oraz Orhana Arda, którzy wygrali konkurs ogłoszony przez rząd turecki w 1941 roku. Oprócz Atatürka spoczywa tutaj również Ismet Inönü – drugi prezydent Republiki Turcji. Jego grób znajduje się naprzeciwko wejścia do mauzoleum Atatürka. Kamienie i marmur użyte przy budowie mauzoleum zostały sprowadzone z wszystkich części Turcji, w hołdzie Atatürkowi od narodu tureckiego. Anıtkabir składa się z czterech części: Alei Lwów, Miejsca Ceremonii, Hali Honoru (miejsca, pod którym znajduje się grobowiec) oraz Parku Pokoju otaczającego Mauzoleum. Anıtkabir jest widoczne prawie z całej Ankary.
Muzeum Cywilizacji Anatolijskich (Anadolu Medeniyetleri Müzesi) – w przeszłości był to kryty bazar.
Muzeum Etnograficzne (Etnografya Müzesi)
Muzeum Malarstwa i Rzeźbiarstwa (Resum ve Heykel Müzesi)
Muzeum Wojny o Niepodległość (Kürtülüs Savası Müzesi)
Muzeum Kolejnictwa – znajduje się w kilku punktach na dworcu kolejowym, tak że zwiedzając muzeum, zwiedza się jednocześnie sam dworzec. Jednym z punktów zwiedzania jest dom, w którym mieszkał Atatürk podczas swojego pobytu w Ankarze w latach 1919–1921.
Cer Modern – centrum sztuki nowoczesnej
Parki
Ankara słynie ze swoich parków, założonych głównie we wczesnych latach Republiki. Do najważniejszych należą:
Gençlik Park, założony w 1943 roku na 38 hektarach, jest pełen zieleni i stawów. Znajdują się w nim również: park rozrywki, herbaciarnie, kawiarnie i teatr na wolnym powietrzu.
Park Botaniczny przy ulicy Cinnah, zapoczątkowano go w latach siedemdziesiątych, chcąc zebrać w jednym miejscu florę z całego świata.
Park Seymenler – położony w dolinie; w jego wyższej części, w pobliżu Pałacu Prezydenckiego znajduje się amfiteatr, niższa, poprzecinana licznymi alejkami jest miejscem spotkań matek z dziećmi i właścicieli psów.
Park Kuğulu – nazwany od licznych łabędzi tu mieszkających (kuğu = łabędź), otrzymanych w darze od chińskiego rządu.
Park Kurtuluş
Park Güven
Park Altın – założony w latach sześćdziesiątych, na dawnym polu golfowym. Dzisiaj jest to jeden z największych parków w okolicach Ankary. Ma powierzchnię 640 000 metrów kwadratowych. Miejsce wystaw, targów, mieszczą się tam: centrum sportowe, amfiteatr, restauracje, ogród botaniczny.
Harikalar Diyarı – uznawany za największy park w Europie w granicach miasta. Położony jest na powierzchni 1 200 000 metrów kwadratowych, w tym 771 000 to tereny zielone. Znajduje się w nim półkryty amfiteatr, dwanaście kin, sala konferencyjna, miejsce zabaw dla dzieci, kompleksy sportowe, kawiarnie, miejsca piknikowe, korty tenisowe, baseny, ścieżki rowerowe. Dla dzieci stworzono „Baśniową Wyspę” na powierzchni 25 000 metrów kwadratowych.
Kultura i sztuka
Opera – kierowana przez Narodową Dyrekcję Opery i Baletu, mającą swoją siedzibę w Ankarze:
Opera Sahnesi/Büyük Tiyatro – największa scena operowa w Ankarze, założona w 1948 roku.
Leyla Gencer Sahnesi – nazwana tak po sławnej sopranistce Leyli Gencer (turecko-polskiego pochodzenia).
Operet Sahnesi
Teatry – ich dyrekcja znajduje się w Ankarze:
125. Yıl Çayyolu Sahnesi
Büyük Tiyatro,
Küçük Tiyatro,
Şinasi Sahnesi,
Akün Sahnesi,
Altındağ Tiyatrosu,
İrfan Şahinbaş Atölye Sahnesi,
Oda Tiyatrosu,
Mahir Canova Sahnesi,
Muhsin Ertuğrul Sahnesi
oprócz tego w Ankarze funkcjonują również prywatne teatry.
Orkiestry:
Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası (Prezydencka Orkiestra Symfoniczna) – jej korzenie sięgają jeszcze czasów Imperium Osmańskiego, po ustanowieniu republiki, orkiestra przeniosła się ze Stambułu do Ankary na polecenie Atatürka
Bilkent Senfoni Orkestrası (Uniwersytetu Bilkent) – założona w 1993 roku
Hacettepe Senfoni Orkestrası (Uniwersytetu Hacettepe) – założona w 2003 roku
Orkestra Akademik Başkent
Başkent Oda Orkestrası
Sale koncertowe:
CSO Konser Salonu
Bilkent Konser Salonu
MEB Şura Salonu
Çankaya Çağdaş Sanatlar Merkezi Konser Salonu
Festiwale
Festiwal Filmowy w Ankarze
Międzynarodowy Muzyczny Festiwal w Ankarze
Ankara Caz Festivali (Ankara Jazz Festiwal)
Biblioteki
Biblioteka Prezydencka (Turcja)
Turecka Biblioteka Narodowa
Oświata
Uniwersytety
Uniwersytet w Ankarze (Ankara Üniversitesi) – został założony jako pierwszy w Republice Tureckiej – w 1946 roku i jest równocześnie najstarszym uniwersytetem w Ankarze.
Uniwersytet Atılım (Atılım Üniversitesi) – prywatny uniwersytet założony w 1996 roku. Wykłady prowadzone są w większości w języku angielskim.
Uniwersytet Başkent (Başkent Üniversitesi) – założony w 1994 roku, uniwersytet posiada również Centra: Medyczne, Badań oraz Dializ.
Uniwersytet Bilkent (Bilkent Üniversitesi) – pierwszy prywatny uniwersytet w Turcji, założony w 1984 roku. Jego powstanie zostało zaaprobowane przez parlament, dając jednocześnie podstawę prawną do powstawania podobnych instytucji w kraju. Sama nazwa uniwersytetu oznacza „miasto wiedzy” (Bilim Kenti). Obecnie uniwersytet ten jest najbardziej prestiżowym uniwersytetem w kraju i równocześnie jednym z najlepszych na świecie.
Uniwersytet Çankaya (Çankaya Üniversitesi) – założony w 1997 roku.
Uniwersytet Gazi (Gazi Üniversitesi) – założony w 1926 roku przez Atatürka jako Instytut Szkolnictwa Nauczycieli Gazi. W 1982 roku połączono go z innymi szkołami, tworząc pełnoprawny uniwersytet.
Uniwersytet Hacettepe (Hacettepe Üniversitesi) – uniwersytet posiada dwa oddzielne kampusy. Jeden z nich jest położony w starej części Ankary i mieści Centrum Medyczne, drugi zaś – Kampus Beytepe mieści się 13 km za miastem.
Bliskowschodni Uniwersytet Techniczny (Orta Doğu Teknik Üniversitesi, ODTÜ) (ang. Middle East Technical University, METU) – oficjalnym językiem uniwersytetu jest język angielski, zarządza również krajową domeną najwyższego poziomu. Badania prowadzone na tym uniwersytecie skupiają się głównie na inżynierii i naukach przyrodniczych.
TOBB Uniwersytet Ekonomiczny i Technologiczny (TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi) – założony w 2003 roku.
Uniwersytet Ufuk (Ufuk Üniversitesi) – założony w 1999 roku.
Wydział Medyczny Gülhane Uniwersytetu Nauk o Zdrowiu (Sağlik Bilimler Üniversitesi) przy Szpitalu Kliniczno-Dydaktycznym Gülhane (do 24.11.2016 Wojskowa Akademia Medyczna Gülhane, GATA)
Turecka Akademia Wojskowa (Kara Harp Okulu)
Państwowa Turecka Akademia Policyjna (Polis Akademisi) w Gölbaşı, założona w 1937 roku (obecnie obejmuje Centrum Szkolenia Policji, Centrum Szkolenia Dowódców Policji, Centrum Szkolenia Zawodowego Policji, Wyższą Szkołę Policyjną, Instytut Nauk Bezpieczeństwa i Instytut Nauk Kryminalistycznych).
Handel
Dzielnicą z tradycyjnymi sklepami jest Ulus. Turyści chętnie odwiedzają Çıkrıkçılar Yokuşu (Ulicę tkaczy), na której znajduje się wiele antykwariatów oraz sklepów z tradycyjnymi wyrobami tureckimi. Na bazarze zwanym Bakırcılar Çarşısı można znaleźć między innymi wyroby miedziane, dywany, biżuterię, antyki, ubrania, wyroby hafciarskie i wiele innych interesujących rzeczy.
Współczesne sklepy zlokalizowane są głównie w dzielnicy Kızılay oraz alei Tunalı Hilmi. Znajduje się tu centrum handlowe Karum. W Çankayi znajduje się Atakule – wieża zbudowana w 1989 roku o wysokości 125 m z restauracją i kawiarnią na szczycie oraz punktem widokowym. Było to pierwsze centrum handlowe Ankary. W Atakule znajdowało się ponad 150 sklepów, restauracje, kawiarnie oraz kino.
Mesa Plaza, Ankuva, Anka Mall, Kentpark, Cepa, Gordion, Panora oraz Armada to wielkie centra handlowe w dzielnicach mieszkalnych Ankary. Znajdują się w nich setki sklepów, kina, restauracje, kawiarnie.
Transport
Port lotniczy Esenboğa (ESB) jest położony 28 km na północ od centrum miasta (Kızılay). Jest jednym z największych portów lotniczych w Turcji. Między lotniskiem a miastem kursują co pół godziny autobusy – Havaşu.
Terminal autobusów międzymiastowych w Ankarze (AŞTİ). Mieści się na zachód od Kızılay i łączy Ankarę z praktycznie wszystkimi miastami w Turcji. Terminal zbudowany jest jak lotnisko – z odjazdami na górnym poziomie i przyjazdami na dolnym. Autobusy są najpopularniejszym sposobem podróżowania w Turcji.
Kolej – głównym dworcem w Ankarze jest dworzec kolejowy (Gar) w Ulus obsługiwany przez Tureckie Koleje Państwowe (Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları, TCDD). Obecnie konwencjonalna kolej kursuje z Ankary do Eskişehir, Kırıkkale, Kayseri, Sivas, Kars, Diayrbakır, Batman, Kurtalan (Siirt), Tatvan (Bitlis).
Szybka kolej, Yüksek Hız Trenı (YHT) – kolej dużej prędkości, poruszająca się z prędkością maks. 250–300 km/h (w zależności od modelu składu). YHT łączy obecnie Ankarę ze Stambułem, Eskişehirem i Konyą, a nowe trasy pomiędzy Afyon, İzmirem, Yozgat, Sivas i Karaman są w trakcie budowy. W Ankarze nowy dworzec szybkiej kolei, otwarty 29.10.2016, zlokalizowany jest za starym dworcem kolejowym w dzielnicy Ulus. Drugą stacją YHT w Ankarze jest Sincan (w planie jest przeniesienie stacji YHT z Sincan do nowo wybudowanego kompleksu techniczno-szkoleniowego YHT w Eryaman/Etimesgut).
Metro w Ankarze ma obecnie 3 linie (łącznie z lekką koleją Ankaray): Linia zielona (Ankaray) z terminala autobusowego AŞTİ, przez Kızılay do Dikimevi. Linia czerwona (M1) biegnie z Batıkent, do Kızılay. Linia niebieska (M2) z Koru przez Çayyolu, Ümitköy, ODTÜ do Kızılay. Linia granatowa (M3) z OSB Torekent przez Sincan, Eryaman do Batıkent. W styczniu 2017 planowane jest otwarcie linii M4 (Kızılay-Gazino/Keçiören), a w przyszłości linii M5 (Kızılay-Esenboğa).Oprócz tego jest też linia kolejki linowej (Teleferik) pomiędzy Şentepe-Yenimahalle o długości 3,2 km.
Dolmuş – specyficzny dla Turcji sposób podróżowania. Są to zbiorowe taksówki – minibusy lub samochody podróżujące po wyznaczonych trasach. Cena jest zależna od odległości. Nie ma ustalonych przystanków.
Taksówki. Żółte, z literą T.
Kolej podmiejska (Banliyö Trenı). Linia biegnie z zachodu z Sincan na wschód do Kayaş.
Miasta partnerskie
Aszchabad
Baku
Bangkok
Bourg-en-Bresse
Bukareszt
Chartum
Hanoi
Hawana
Islamabad
Kair
Kijów
Kuala Lumpur
Kuwejt
La Paz
Manama
Mogadiszu
Moskwa
Astana
Pekin
Prisztina
Santiago
Sarajewo
Seul
Skopje
Sofia
Sziraz
Tbilisi
Tirana
Waszyngton
Przypisy
Linki zewnętrzne
Strona turystyczna Ankary
Miasta w Turcji
Galacja (prowincja rzymska)
Stolice państw w Azji
Miejscowości w prowincji Ankara |
323 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ariowie | Ariowie | Ariowie (lub Indo-Irańczycy) – termin używany dawniej dla indoirańskiego odłamu ludów indoeuropejskich, który w III i II tysiącleciu p.n.e. zamieszkiwał Azję Środkową, by następnie rozprzestrzenić się na tereny Afganistanu, Iranu (ludy irańskie) i Indii (Indoariowie).
Termin Aryjczycy pochodzi z sanskrytu od słowa arja i oznacza szlachetny.
W XIX wieku miana Aryjczyków używano jako synonimu wszystkich Indoeuropejczyków, a w sensie lingwistycznym posługiwano się nim do opisania grupy ludów posługujących się językami indoirańskimi.
Ariowie wyodrębnili się z indoeuropejskiej rodziny językowej prawdopodobnie około połowy III tysiąclecia p.n.e., a już około 2000 p.n.e. ich język stracił wszelki z nią kontakt. Oznacza to, że ich migracja z pierwotnych terytoriów, prawdopodobnie na obszarze dzisiejszego Kazachstanu, musiała rozpocząć się już wcześniej.
Ariowie prowadzili półkoczowniczy tryb życia, a źródłem ich przewagi militarnej był udomowiony przez nich koń, którego zaprzęgali do rydwanów. Ich społeczeństwo dzieliło się na trzy klasy – kapłanów, wojowników i wytwórców, odpowiadające późniejszym hinduskim braminom, kszatrijom i wajśjom. Obecność klasy kapłanów wiąże się z silnie zrytualizowanym charakterem ich religii, która opierała się na składaniu krwawych ofiar i sprawowaniu obrzędów związanych z kultem świętego napoju haomy (indyjskiej somy). Wierzyli oni także w życie pozagrobowe i czcili rozbudowany panteon bóstw.
W nauce walczą ze sobą zwolennicy dwóch hipotez co do trasy wędrówki Ariów do Iranu – przez Azję Środkową albo przez Kaukaz. Obie mają za sobą silne argumenty, pochodzące zarówno z badań archeologicznych, jak i tekstów źródłowych. Dlatego niektórzy historycy proponują, by przyjąć, iż Ariowie docierali na teren dzisiejszego Iranu obiema drogami.
Jest jednak faktem podział Ariów w trakcie wędrówki na dwie grupy: irańską, która przybyła do dzisiejszego Iranu i indyjską, która powędrowała do Indii. W okresie od XIX do XIV wieku p.n.e. rozprzestrzenili się na terenie doliny Indusu, wypierając z niej inne ludy – prawdopodobnie Drawidów. W późniejszym okresie zasiedlili cały Półwysep Indyjski, dziś są uważani za przodków większości Hindusów.
Z nazwą „Ariowie” jest związany teonim Arjaman.
Pojęcia rasy aryjskiej i Aryjczyków używali rasiści niemieccy.
Zobacz też
języki indoirańskie
języki indoaryjskie
Arianem Waedżo
Aria (satrapia)
Arimaspowie
Przypisy
Starożytne ludy
Środowisko religijne wedyjskie i powedyjskie |
324 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Asyria | Asyria | Asyria (akad. māt Aššurki) – starożytne państwo semickie w północnej Mezopotamii istniejące od drugiej połowy III tysiąclecia p.n.e. do pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e.
Nazwa
W piśmie klinowym nazwa tego państwa była zapisywana na kilka różnych sposobów. Do najczęściej stosowanych należą formy (māt Aš-šurki), (māt Aš+šurki) i (māt Aššur(AŠ)ki).
Historia
W historii Asyrii wyróżnia się trzy okresy:
staroasyryjski – ok. 2025–1750 p.n.e.
średnioasyryjski – ok. 1375–935 p.n.e.
nowoasyryjski – 934–612 p.n.e.
Okres staroasyryjski
Okres staroasyryjski rozpoczął się ok. 2025 r. p.n.e., w momencie, gdy imperium III dynastii z Ur, w kilka lat po objęciu tronu przez Ibbi-Suena, utraciło kontrolę nad swoimi obszarami peryferyjnymi, na których leżało m.in. miasto Aszur. Wkrótce samo Aszur, którym dotychczas zarządzał wybierany przez króla gubernator, zwany „człowiekiem z Aszur” (lú Aššurki) lub „gubernatorem Aszur” (énsi Aššurki), stało się niezależnym miastem-państwem rządzonym przez własnych władców. Władcy ci, członkowie tzw. „dynastii Puzur-Aszura” (nazwanej tak od imienia Puzur-Aszura I, prawdopodobnego jej założyciela), tytułowali się teraz „gubernatorami boga Aszura”, jako iż ten uważany był za prawdziwego króla miasta, w którego imieniu władcy – jako jego namiestnicy – sprawowali władzę.
Ok. roku 2000 p.n.e. na Mezopotamię najechali Amoryci, którzy przejęli kontrolę nad większością ówczesnych państw-miast, zakładając w nich swoje dynastie. Przedstawiciel jednej z nich, Szamszi-Adad I z Terqi (panował w latach 1814–1781 p.n.e.), założył pierwsze państwo asyryjskie, które było przez krótki czas największą potęgą w Mezopotamii. Swój sukces gospodarczy Szamszi-Adad I opierał na handlu. Asyria w tym czasie miała nawet swoją kolonię handlową w Kanesz w Azji Mniejszej. Po śmierci Szamszi-Adada jego państwo zostało podbite przez Hammurabiego. Jako że Szamszi-Adad nie był Asyryjczykiem i nie rezydował w Aszur, niektórzy historycy skłaniają się do nazywania tego państwa królestwem Górnej Mezopotamii. W XVII w. p.n.e. ziemie asyryjskie zostały podbite przez przybyłe z północy plemiona Hurytów, którzy około 1490 p.n.e. założyli w Górnej Mezopotamii państwo Mitanni.
Okres średnioasyryjski
W XIV w. p.n.e. Mitanni zostało podbite przez Hetytów ze wschodniej Anatolii i Asyryjczyków, którzy odzyskali wówczas niepodległość. Asyria została odbudowana przez Aszur-uballita I (1363–1330 p.n.e.), który zajął część terytorium państwa Mitanni, a w Babilonie osadził swego sojusznika Kurigalzu II. Bitwa pod Kadesz, która osłabiła zarówno Egipt, jak i Hetytów, stworzyła dla Asyrii dogodną sytuację dla rozwoju terytorialnego. Adad-nirari I podbił Hanigalbat, zdobył Nuzi i Arraphę. Podboje prowadził również jego syn, Salmanasar I, który założył miasto Kalchu. Asyria osiągnęła szczyt potęgi w latach 1243–1207 p.n.e. za panowania Tukulti-Ninurty I, który całkowicie podporządkował sobie Babilonię po pokonaniu jej władcy, Kasztilasza IV, a także zdobył ziemie ludu Nairi w Anatolii. Śmierć Tukulti-Ninurty w wyniku zamachu i najazd Ludów Morza doprowadziły do upadku potęgi Asyrii, która przez pewien okres musiała uznawać zwierzchnictwo Babilonii. Asyria odbudowała swoją potęgę w latach 1116–1077 p.n.e. za panowania Tiglat-Pilesera I. Władca ten w swych wyprawach wojennych dotarł aż do Fenicji zmuszając Byblos, Arwad i Sydon do opłacenia trybutu. Walczył też z frygijskimi plemionami Muszku, a także Aramejczykami, którzy zaczęli napierać na okoliczne ziemie z Pustyni Syryjskiej. To właśnie w wyniku ich najazdów, które nie tylko osłabiły Asyrię militarnie, ale i zablokowały handel z Syrią i odcięły państwo od źródeł strategicznych surowców, w XI w. p.n.e. nastąpił upadek państwa średnioasyryjskiego.
Okres nowoasyryjski
W X w. p.n.e. powstało państwo nowoasyryjskie. Szybki wzrost jego potęgi zaczął się w roku 884 p.n.e. za panowania Aszurnasirpala II. Jego syn Salmanasar III został królem Babilonu i nałożył haracz na kraje Lewantu i Izrael. Po pewnym okresie zastoju do energiczniejszych podbojów przystąpił Tiglat-Pileser III (od połowy VIII w. p.n.e.). Podboje jego i jego następców doprowadziły do powstania największego imperium, jakie dotychczas widziano. Asyryjczycy opanowali całą Mezopotamię, Lewant (745–720 p.n.e.), ziemię Izraela, Cypr, a także Egipt (około roku 671 p.n.e.), który jednak utracili po 15 latach.
Na zdobycznych terenach utworzone zostały prowincje zarządzane przez urzędników wyznaczanych przez króla Asyrii, i zobowiązane do składania corocznych danin. Dla komunikowania się odległych prowincji ze stolicą budowano drogi, na których uruchomiono konną pocztę kurierską.
Szczyt potęgi Asyria osiągnęła za panowania króla Sargona II (721–705 p.n.e.) i jego dynastycznych następców zwanych Sargonidami. Rozbudowano wówczas znacznie sieć kanałów nawadniających i urządzano liczne ogrody i sady. Te zamiłowania i osiągnięcia w ogrodnictwie przeniesione zostały do legendy w postaci „wiszących ogrodów Semiramidy”, zaliczanych do siedmiu cudów świata, a faktycznie będących ogrodami zakładanymi na płaskich dachach i tarasach pałaców w Babilonie. Imperium tym Asyryjczycy rządzili bardzo surowo, deportując i mordując buntowników. Wiele miast zostało zniszczonych. Los taki spotkał między innymi Babilon zniszczony w roku 689 p.n.e. przez króla Sennacheryba. Asyryjczycy potrafili również budować (rękami niewolników i na koszt podbitych ludów) wspaniałe miasta, ogromne pałace ze wspaniałymi płaskorzeźbami i wielkie biblioteki, co miało duży wpływ na zachowanie się wiedzy o ich czasach. W kilkadziesiąt lat po osiągnięciu maksymalnych rozmiarów zaczęły się dla Asyrii poważne kłopoty wywołane najprawdopodobniej niemożnością zapanowania nad tak ogromnym obszarem i wycieńczeniem państwa ciągłymi wojnami.
W roku 652 p.n.e. brat ówczesnego króla Asyrii Aszurbanipala sprzymierzył się z wrogami Asyrii (m.in. państwem Elam) i opanował Babilonię, której był królem, chcąc przejąć władzę w całym imperium. Rebelia skończyła się klęską, a Babilon został ponownie zniszczony. Jeszcze około roku 646 p.n.e. Asyria zniszczyła państwo Elam, ale gdy zmarł król Aszurbanipal (ok. 627 p.n.e.), budowane przez ponad 200 lat mocarstwo zaczęło się rozpadać. Trzy lata po śmierci Aszurbanipala Babilon zrzucił jarzmo asyryjskie i powstało państwo nowobabilońskie rządzone przez chaldejskiego króla Nabopolassara.
Ostateczny cios królestwu Asyrii zadali Babilończycy, sprzymierzeni z Medami i Scytami, gdy w roku 612 p.n.e. zajęli asyryjską stolicę Niniwę. Co prawda jeszcze przez trzy lata wojska asyryjskie wspierane przez Egipcjan stawiały gdzieniegdzie opór, ale zburzenie Niniwy stało się symbolem upadku Asyrii. Medowie i Babilończycy zburzyli wszystkie większe miasta asyryjskie, a ich ludność wymordowali. Zniszczenia były tak wielkie, że przez kilka następnych stuleci ziemie te były słabo zaludnione. Prymat na Bliskim Wschodzie przejęło państwo nowobabilońskie.
W okresie nowoasyryjskim w stolicy Niniwie zostało wybudowanych wiele pałaców dla dworu królewskiego, zdobnych w liczne rzeźby ornamentalne, przedstawiające sceny z polowań, wojen czy kultu religijnego. Przepych i bogactwo pałaców miały świadczyć o potędze władców. Ostatni z wielkich królów asyryjskich Aszurbanipal (668–627) założył ogromną bibliotekę w Niniwie, gromadząc w niej około 30 tysięcy zapisanych pismem klinowym glinianych tabliczek, zawierających poezje oraz teksty filozoficzne, medyczne, historyczne, astronomiczne i administracyjne.
Asyria w literaturze pięknej
Angielski poeta George Gordon Byron napisał wiersz The Destruction of Sennacherib (Zagłada wojsk Sennacheryba), zaczynający się linijką: The Assyrian came down like the wolf on the fold. Inny romantyk, rówieśnik Byrona Edwin Atherstone napisał składający się z trzydziestu ksiąg i Preludium epos Upadek Niniwy, opowiadający o zdobyciu asyryjskiej stolicy przez połączone wojska Medów i Babilończyków, dowodzone przez medyjskiego księcia Arbacesa i babilońskiego kapłana Belezisa.
Zobacz też
armia asyryjska
asyryjskie hieroglify
asyryjskie zaćmienie słońca
dialekt asyryjski
lista królów asyryjskich
religia asyryjska
sztuka asyryjska
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Veerhof K.R., Eidem J., Mesopotamia. The Old Assyrian Period, Academic Press Fribourg 2008.
Państwa starożytne
Kraje biblijne |
326 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Afrochrze%C5%9Bcija%C5%84stwo | Afrochrześcijaństwo | Afrochrześcijaństwo (Kościoły afrochrześcijańskie) – ruchy religijne powstałe w Czarnej Afryce w wyniku oderwania się od misyjnych Kościołów chrześcijańskich (zarówno katolickich, jak i protestanckich). Uniezależnienie to dokonało się zarówno na płaszczyźnie organizacyjnej, jak i dogmatycznej. W wielu przypadkach było ono wyrazem dążeń niepodległościowych miejscowych ludów, wyzwolenia się spod władzy białych i przywrócenia godności ludności czarnej (koncepcja Czarnego Mesjasza). Na kult i doktrynę tych kościołów duży wpływ wywarły rodzime religie afrykańskie – ważnymi elementami liturgii są wspólne modlitwy, tańce, egzorcyzmy, wierni wpadają w trans.
Obecnie w Afryce istnieje około 9 tysięcy niezależnych kościołów afrochrześcijańskich, do których należy około 20 mln wyznawców. Blisko połowa z nich znajduje się w Południowej Afryce, ale największy kościół afrochrześcijański – kościół kimbangistów – powstał w Demokratycznej Republice Konga.
Oprócz kościołów opartych na jednostkach, w Afryce działa też wiele kościołów opartych na tradycyjnej nauce ewangelicznej. W kościołach Afryki praktykowane są znaki, proroctwa, i mówienie innymi językami, uważane przez chrześcijan ewangelicznych za potwierdzenie nauki biblijnej z Dziejów Apostolskich.
Zobacz też
religie rodzime Afryki
Kościół dejmaistyczny
Kultura w Afryce |
327 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Arabizm | Arabizm | Arabizm – wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa zapożyczona z języka arabskiego.
Arabizmami jest wiele terminów związanych z islamem i całą kulturą arabską, a także terminy naukowe zapożyczone w średniowieczu, gdy nauka w krajach arabskich stała na wyższym poziomie w porównaniu z nauką europejską.
Ponieważ kultura polska nigdy nie wchodziła w bezpośredni kontakt z arabską, wyrazy arabskie funkcjonujące w języku polskim dostawały się do polszczyzny za pośrednictwem innych języków: tureckiego, węgierskiego, angielskiego, włoskiego lub francuskiego. Arabizmy mogą być zatem rozpatrywane także jako pożyczki z tych właśnie języków, co jest o tyle istotne, że w wielu wypadkach języki te nadały arabizmom kształt fonetyczny odmienny od brzmienia pierwotnego. Wiele arabizmów zostało przejętych za pośrednictwem języka osmańskotureckiego. Dotyczą one głównie terminologii wojskowej i religijnej (ale nie tylko) i zostały zapożyczone dzięki długotrwałym kontaktom polsko-tureckim od XVI do XVIII wieku. Należą tu, między innymi: dziryt (z tur. cirit), haracz (z tur. haraç), kiesa (z tur. kese), majdan (z tur. maydan). Wszystkie te wyrazy wywodziły się początkowo z języka arabskiego.
Przykłady arabizmów: admirał, alchemia, algebra, algorytm, alkalia, alkohol, alkazar, Allah, Arabowie, arsenał, bazar, cyfra, dżihad, dżinn, emir, erg, fatwa, hadis, hadżar, hadżdż, hadżi, hafiz, hamada, henna, hidżra, imam, islam, Kaba, kalif, kasyda, kawa, Koran, kuskus, lutnia, Maghreb, mahdi, Mahomet, meczet, medresa, medyna, mihrab, minaret, mudżahedin, muezin, mufti, mułła, muzułmanin, nabab, nadir, ramadan, sahib, salam alejkum, salat, serir, sufizm, sułtan, sunnizm, sura, szahada, szariat, szejk, szyfr, szyizm, ulem, wali, zakat, zenit, zero.
Zobacz też
Arabizmy w języku niemieckim
Bibliografia
Wacław Przemysław Turek: Słownik zapożyczeń pochodzenia arabskiego w polszczyźnie. Kraków 2001.
Zapożyczenia językowe
Język arabski
Kontakty językowe |
328 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aflatoksyny | Aflatoksyny | Aflatoksyny – grupa związków chemicznych zaliczanych do mykotoksyn. Są wytwarzane przez grzyby z rodzaju Aspergillus, głównie kropidlaka żółtego (A. flavus) i A. parasiticus. Grzyby te występują na fistaszkach (orzechach ziemnych), zbożu, migdałach w wilgotnych rejonach tropikalnych. W sprzyjających warunkach (wysoka temperatura oraz wilgotność) porastają także inne produkty żywnościowe, np. chleb.
Aflatoksyny są mutagenne, teratogenne i hepatotoksyczne. Stwierdzono ich letalne działanie na zwierzęta (szczury, psy, koty, świnki morskie i in.). Dopuszczalna zawartość aflatoksyny B1 (najczęściej spotykanej) w produktach zbożowych to 2 µg/kg, oraz do 4 µg/kg dla aflatoksyn B1, B2, G1, i G2 łącznie.
Oddziałują z DNA, interkalując pomiędzy zasady azotowe, będące hydrofobowymi elementami cząsteczki DNA. Zwiększają częstotliwość nienaprawialnych zmian podczas replikacji łańcucha 5' i dlatego są mutagenne. W wyższych stężeniach zaburzają transkrypcję, co jest przyczyną ich toksyczności. Wywołują pierwotnego raka wątroby, zwłaszcza u tych osób, które przeszły wirusowe zapalenie wątroby typu B. Aflatoksyny zostały oficjalnie uznane w Polsce za substancje rakotwórcze w 1996 roku.
Są słabo rozpuszczalne w wodzie i etanolu, natomiast dobrze rozpuszczalne w metanolu i chloroformie. Są wrażliwe na promieniowanie nadfioletowe oraz odporne na działanie ciepła. W nadfiolecie (maks. absorpcji 365 nm) fluoryzują na niebiesko i zielono.
Najczęściej występujące aflatoksyny oznaczone są odpowiednio skrótami B1, B2, G1, G2, oraz M1 i M2. Pierwsze cztery są wytwarzane przez grzyby, natomiast aflatoksyny M1 i M2 są mykotoksynami spotykanymi np. w krowim mleku. Powstają one jako metabolity innych aflatoksyn w organizmach zwierząt, którym podaje się nadpleśniałe pasze, skażone aflatoksynami. Szacuje się, że od 3–6% skonsumowanych przez krowę aflatoksyn B1 i B2 zamieniane jest w M1 i M2.
Przypisy
Źródła i literatura dodatkowa
Detailed information on mycotoxins
http://www.food-info.net/pl/tox/afla.htm
http://www.inchem.org/documents/ehc/ehc/ehc011.htm
Grajewski J. (red.) Mykotoksyny i grzyby pleśniowe – zagrożenia dla człowieka i zwierząt, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2006
Dutkiewicz Jacek i Górny Rafał L. Biologiczne czynniki szkodliwe dla zdrowia – klasyfikacja i kryteria oceny narażenia, Medycyna Pracy, 2002
Piontek Marlena, Grzyby pleśniowe, Zielona Góra 1999
Mykotoksyny
Pirany
Dihydrofurany
Delta-Laktony |
329 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Abbott%20i%20Costello | Abbott i Costello | Abbott i Costello – duet amerykańskich aktorów komediowych, którzy byli popularni przede wszystkim w latach 40. i na początku lat 50.
Abbott (Bud Abbott) był wysoki i szczupły, natomiast Costello (Lou Costello) był niski i tęgi. Ich filmy to często burleski i parodie znanych tematów filmowych, np.: Abbott i Costello spotykają Frankensteina, Abbott i Costello w Legii Cudzoziemskiej.
Filmy z udziałem tego duetu aktorskiego
1940 – „Abbott i Costello w tropikach” (One Night in the Tropics)
1941 – „Szeregowcy” (Buck Privates)
1941 – „W marynarce” (In the Navy)
1941 – „Łap ducha” (Hold That Ghost)
1941 – „Keep ’Em Flying”
1942 – „Wesołe ranczo” (Ride 'Em Cowboy)
1942 – „Rio Rita”
1942 – „Pardon My Sarong”
1942 – „Who Done It?”
1943 – „Na wyścigach” (It Ain't Hay)
1943 – „Hit the Ice”
1944 – „Na salonach” (In Society)
1944 – „Zagubieni w haremie” (Lost in a Harem)
1945 – „Here Come the Co-Eds”
1945 – „Szulerzy na pokładzie” (The Naughty Nineties)
1945 – „Abbott i Costello w Hollywood” (Abbott and Costello in Hollywood)
1946 – „Little Giant”
1946 – „Ich długie życie” (The Time of Their Lives)
1947 – „Szeregowcy wracają do domu” (Buck Privates Come Home)
1947 – „Wdowa z Wagon Gap” (The Wistful Widow of Wagon Gap)
1948 – „The Noose Hangs High”
1948 – „Abbott i Costello spotykają Frankensteina” (Abbott and Costello Meet Frankenstein)
1948 – „Abbott i Costello w Meksyku” (Mexican Hayride)
1949 – „Abbott i Costello – Afrykańska przygoda” (Africa Screams)
1949 – „Abbott i Costello spotykają mordercę” (Abbott and Costello Meet the Killer, Boris Karloff)
1950 – „Abbott i Costello w Legii Cudzoziemskiej” (Abbott and Costello in the Foreign Legion)
1951 – „Abbott i Costello spotykają niewidzialnego człowieka” (Abbott and Costello Meet the Invisible Man)
1951 – „Godzina komedii” (Comin' Round the Mountain)
1952 – „Jaś i łodyga fasoli” (Jack and the Beanstalk)
1952 – „Lost in Alaska”
1952 – „Abbott i Costello spotykają Kapitana Kidda” (Abbott and Costello Meet Captain Kidd)
1953 – „Abbott i Costello lecą na Marsa” (Abbott and Costello Go to Mars)
1953 – „Abbott i Costello spotykają Jekylla i Hyde’a” (Abbott and Costello Meet Dr. Jekyll and Mr. Hyde)
1955 – „Abbott i Costello w wytwórni filmowej” (Abbott and Costello Meet the Keystone Kops)
1955 – „Abbott i Costello spotykają mumię” (Abbott and Costello Meet the Mummy)
1956 – „Dance with Me, Henry”
1959 – „The 30 Foot Bride of Candy Rock”
1965 – „Świat Abbotta i Costello” (The World of Abbott and Costello)
Zobacz też
Flip i Flap
Bracia Marx
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona
Amerykańscy aktorzy filmowi
Amerykańscy komicy |
330 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Absolwent%20%28film%29 | Absolwent (film) | Absolwent (ang. The Graduate) – amerykański film fabularny z roku 1967 w reżyserii Mike’a Nicholsa, powstały na podstawie powieści Charlesa Webba pod tym samym tytułem.
W 1968 film zdobył Oscara za reżyserię. Oprócz tego był nominowany w następujących kategoriach: film, aktor, aktorka, aktorka w roli drugoplanowej, scenariusz adaptowany, zdjęcia. W Polsce film miał swoją premierę w sierpniu 1973 roku.
Fabuła
Przełomowy film w karierze Dustina Hoffmana. Gra on tytułową rolę młodego mężczyzny – Benjamina Braddocka – typowego przedstawiciela swojego pokolenia, który po ukończeniu z wyróżnieniem college’u staje przed dalszymi życiowymi wyborami. Wplątuje się w wątpliwy moralnie romans z żoną wspólnika swoich rodziców. Następnie poznaje jej córkę, w której się zakochuje. Jednak pani Robinson nie pozwala na rozwinięcie się uczucia, próbuje rozdzielić młodych zakochanych. Poddany publicznemu ostracyzmowi chłopak walczy o prawo do miłości i w ostatnich scenach filmu porywa Elaine Robinson sprzed ołtarza.
Absolwent jest przenikliwym zapisem przemian obyczajowych zachodzących w amerykańskim społeczeństwie w połowie lat 60. XX wieku. Mike Nichols patrzy jednak na otaczającą go rzeczywistość nie z perspektywy hippisowskiej rewolucji, ale przyjmuje punkt widzenia mieszkańców przedmieść amerykańskich z zamożnej klasy średniej. Jest to opowieść o dojrzewaniu Benjamina i jego młodzieńczych problemach w tych niełatwych czasach.
Obsada
Źródło:
Dustin Hoffman – Benjamin Braddock
Anne Bancroft – pani Robinson
Katharine Ross – Elaine Robinson
William Daniels – pan Braddock
Murray Hamilton – pan Robinson
Ścieżka dźwiękowa
Ścieżka dźwiękowa w wykonaniu duetu Simon & Garfunkel, zawiera między innymi utwory „The Sound of Silence”, „Scarborough Fair” i „Mrs. Robinson”.
Recepcja krytyczna
Krytyk filmowy Andrzej Bukowiecki przyznał po latach, że ówczesny seans zrobił na nim ogromne wrażenie, głównie jako poruszający melodramat. Przez krytyków w Polsce film – sklasyfikowany jako „obyczajowy” – został dobrze przyjęty; eksponowano krytykę materializmu i hipokryzji amerykańskiej klasy średniej.
Zobacz też
Lista stu najlepszych amerykańskich filmów według AFI
Przypisy
Linki zewnętrzne
polski plakat kinowy, towarzyszący dystrybucji z roku 1973
Filmowe adaptacje utworów Charlesa Webba
Amerykańskie dramaty filmowe
Amerykańskie filmy obyczajowe
Filmy w reżyserii Mike’a Nicholsa
Amerykańskie filmy z 1967 roku
Amerykańskie adaptacje filmowe
Filmy w National Film Registry
Filmy, których akcja toczy się w Los Angeles
Filmy kręcone w San Francisco
Filmy wyróżnione nagrodą BAFTA dla najlepszego filmu
Filmy nagrodzone Złotym Globem dla najlepszego filmu komediowego lub musicalu |
331 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Akwaforta | Akwaforta | Akwaforta, kwasoryt (wł. acquaforte – mocna woda, czyli kwas azotowy) – technika graficzna wklęsła, także odbitka otrzymana tą techniką. Technika akwaforty została wynaleziona na przełomie XV i XVI wieku, a spopularyzowano ją w XVI wieku.
Polega na wykonaniu metalowej formy drukowej z rysunkiem uzyskanym za pomocą trawienia. W tym celu płytę miedzianą lub cynkową pokrywa się werniksem akwafortowym znajdującym się w kwasie w postaci nieroztworzonej, a następnie wykonuje się rysunek stalową igłą odsłaniając powierzchnię metalu. Potem przez zanurzenie płyty w kwasie następuje wytrawienie wgłębnego rysunku na płycie. W celu pogłębienia kresek w partiach ciemnych rysunku proces ten powtarza się kilkakrotnie. Po ostatnim trawieniu i usunięciu werniksu w płytę wciera się farbę drukową, która zatrzymuje się tylko w wytrawionych zagłębieniach. Wciśnięta w wytrawione zagłębienia płyty farba przeniesiona zostaje w prasie wklęsłodrukowej na papier.
Akwafortą posługiwali się: Albrecht Dürer, Rembrandt, Jacques Callot, Berthold Hellingrath, Francisco Goya, Giovanni Battista Piranesi, James Abbott McNeill Whistler, Marc Chagall, Pablo Picasso, Taras Szewczenko, Daniel Chodowiecki, Jan Piotr Norblin, Michał Płoński, Leon Wyczółkowski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Józef Pankiewicz, Wojciech Weiss, Zbigniew Rabsztyn, Józef Pieniążek, Magdalena Gintowt-Juchniewicz, Cezary Paszkowski, Barbara Rosiak, Leszek Rózga, Barbara Narębska-Dębska, Tadeusz Michał Siara, Beata Nehring i Chaim Goldberg
Pierwsza akwaforta datowana jest na rok 1513, a jej twórcą był szwajcarski sztycharz Urs Graf. W wyniku rozwoju tej techniki w XVIII w. wynaleziono akwatintę poszerzającą możliwości oddawania półtonów.
Przypisy
Bibliografia
Techniki graficzne
Techniki druku |
332 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aedh | Aedh | Aedh, Aed, (ur. ok. 840, zm. 878) – król Szkotów 877–878.
Życiorys
Młodszy syn króla Kennetha I MacAlpina, objął władzę po swoim bracie Konstantynie I. Szczegóły jego krótkich rządów nie są znane. Miał dwóch synów: starszy objął tron szkocki jako Konstantyn II w 900 r., młodszy, jako Donald I panował w podleglym Szkotom królestwie Strathclyde w latach 908–925.
Aedh zginął w bitwie z Normanami pod Strathallan w 878 r. Zgodnie ze zmodyfikowanym przez Donalda I szkockim zwyczajem tzw. tanistry, następcą wyznaczony był Giric, syn Donalda I. W wyniku spisku królem został także Eochaid, syn króla Strathclyde Rhuna i siostry Aeda. Ostatecznie rządy w Szkocji sprawowali wspólnie Giric i Eochaid.
Zobacz też
kalendarium historii Szkocji
historia Szkocji
władcy brytyjscy
Bibliografia
Alan Orr Anderson, Early Sources of Scottish History A.D 500–1286, volume 1. Reprinted with corrections. Paul Watkins, Stamford, 1990.
Marjorie Ogilvie Anderson, Kings and Kingship in Early Scotland. Scottish Academic Press, Edinburgh, revised edition 1980.
A. A. M. Duncan, The Kingship of the Scots 842–1292: Succession and Independence. Edinburgh University Press, Edinburgh, 2002.
Smyth, Alfred P., Warlords and Holy Men: Scotland AD 80–1000. E.J. Arnold, London, 1984 (reprinted Edinburgh UP).
Władcy Szkocji
Urodzeni w IX wieku
Zmarli w 878 |
333 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Hiroshige%20And%C5%8D | Hiroshige Andō | , zwany także – jeden z najbardziej znanych japońskich malarzy, grafików i twórców ukiyo-e.
Życiorys
W dzieciństwie nosił imię Tokutarō. Był synem strażaka. W wieku dwunastu lat stracił rodziców.
Imię Hiroshige przyjął w 1811 r., gdy rozpoczął naukę w pracowni Toyohiro Utagawy. Z tego powodu mógł używać nazwy szkoły Utagawa zamiast własnego nazwiska.
Hiroshige wykonywał większość swoich prac w technice drzeworytu. Początkowo tworzył portrety, przedstawiające głównie aktorów i kobiety, ale w późniejszych latach stał się sławny dzięki pejzażom i obrazom natury. Wykonał tysiące kompozycji przedstawiających kwiaty i ptaki, ale także Edo, miasta i drogi. Do najsłynniejszych należą np. serie: Sto znanych miejsc w Edo (przyjmowane za wyjątkowe osiągnięcie szkoły ukiyo-e) i Pięćdziesiąt trzy stacje na gościńcu Tōkaidō.
Hiroshige zmarł w czasie epidemii cholery w Edo.
Twórczość
Jego twórczość stała się inspiracją dla Udo Kallera, Vincenta van Gogha, Jamesa McNeilla Whistlera, Paula Cézanne'a, Henri de Toulouse-Lautreca, Paula Gauguina i innych twórców impresjonizmu.
Część jego dzieł znajduje się w Muzeum Miedzi w Legnicy. Kolekcjonerem jego drzeworytów był m.in. Feliks Jasieński – zebrał ich około 2000. Wiele z nich jest prezentowanych w krakowskim muzeum „Manggha”.
Wielbicielką twórczości Hiroshige była Wisława Szymborska (1923–2012), która poświęciła mu wiersz z tomu Ludzie na moście.
Niektóre prace
Poranek w Nihonbashi
Lato – irysy przy Yatsuhashi i poeta Ariwara no Narihira (1844–1848)
Grota na wyspie Enoshima (1832)
cykl ok. 118 lub 119 prac pt. Meisho Edo hyakkei – Sto widoków Edo (dzisiejsze Tokio)
Nagła ulewa nad Wielkim Mostem w Atake (1857)
Wieczorny śnieg na wzgórzu Asuka (1832)
Pięćdziesiąt trzy stacje na gościńcu Tōkaidō (1833–1834)
Deszcz w Shōno (1833)
36 widoków na górę Fudżi
Sześćdziesiąt dziewięć stacji Kiso Kaidō (Nakasendō)
Zobacz też
Feliks Jasieński
Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manggha”
Japonizm w sztuce Zachodu
36 widoków na górę Fudżi (Hokusai)
Kultura Japonii
Przypisy
Bibliografia
Rosella Menegazzo, Japonia, Wydawnictwo "Arkady", Warszawa 2008,
Linki zewnętrzne
Niektóre prace tego artysty
Hiroshige Andō
Japońscy malarze
Urodzeni w 1797
Zmarli w 1858 |
334 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anton%20de%20Bary | Anton de Bary | Heinrich Anton de Bary (ur. 26 stycznia 1831 we Frankfurcie nad Menem, zm. 19 stycznia 1888 w Strasburgu) – niemiecki botanik, mykolog i fitopatolog, twórca briologii.
Był jednym z dziesięciorga dzieci lekarza Augusta Theodora de Bary i Emilie Meyer de Bary. Ojciec zachęcał go do przyłączenia się do wycieczek aktywnej grupy przyrodników, którzy zbierali okazy na okolicznych wsiach. W 1848 roku de Bary ukończył gimnazjum we Frankfurcie i rozpoczął studia medyczne w Heidelbergu, później w Marburgu. W 1850 r. kontynuował je w Berlinie, ale równocześnie rozwijał swoje zainteresowania nauką o roślinach. W 1853 r. ukończył medycynę w Berlinie, ale rozprawę doktorską napisał z zakresu botaniki. W tym samym roku opublikował książkę o grzybach powodujących u roślin choroby zwane rdzą i śniecią. Tylko przez krótki czas praktykował jako lekarz. Został wykładowcą botaniki na Uniwersytecie w Tybindze. W 1855 roku na Uniwersytecie we Fryburgu założył najbardziej zaawansowane w owym czasie laboratorium botaniczne.
W 1861 r. de Bary poślubił Antonie Einert, z którą miał czworo dzieci. W 1867 roku przeniósł się na Uniwersytet w Halle. Został tu współredaktorem czasopisma Botanische Zeitung, a później jedynym jego redaktorem. Czasopismo to wywarło wielki wpływ na rozwój botaniki. Po wojnie francusko-pruskiej (1870-1871), de Bary został mianowany profesorem botaniki na Uniwersytecie w Strasburgu. Założył tu uniwersytecki ogród botaniczny. Prowadził wiele badań w uniwersyteckim instytucie botanicznym, przyciągnął wielu studentów z Europy i Ameryki oraz wniósł duży wkład w rozwój botaniki.
De Bary poświęcił się badaniu grzybów chorobotwórczych. W tym czasie uważano, że powstają one samoistnie. De Bary wykazał, że nie są produktami zawartości komórek zaatakowanych roślin i nie powstały z wydzieliny chorych komórek. W owym czasie zaraza ziemniaka powodowała rozległe dewastacje upraw i ogromne straty gospodarcze. De Bary zbadał powodującego tę chorobę grzyba Phytophthora infestans i jego cykl życiowy. Pochodzenie chorób roślin nie było wówczas znane. De Bary stwierdził, że czynnikami chorobotwórczymi są grzyby. Doszedł do wniosku, że grzyby z grupy rdzowców (Uredinales) i głowniowców (|Ustilaginales) są pasożytami.
De Bary zauważył także, że pewne morfy, które zostały sklasyfikowane jako odrębne gatunki, były w rzeczywistości kolejnymi etapami rozwoju tego samego organizmu. Badał historię rozwoju śluzowców (Myxomycetes) i zauważył ich podobieństwo do zwierząt. Jako pierwszy utworzył termin Mycetozoa, który obejmuje niższe zwierzęta i śluzowce. W swojej pracy nad Myxomycetes (1858 r.) zwrócił uwagę, że na jednym etapie ich cyklu życiowego (stadium plazmodialne) były one niewiele więcej niż bezkształtnymi, ruchliwymi masami substancji, którą Félix Dujardin nazwał sarcode (protoplazma).
De Bary jako pierwszy opisał rozmnażanie płciowe grzybów. W 1858 r. zaobserwował koniugację u glonów skrętnica (Spirogyra), a w 1861 r. opisał rozmnażanie płciowe u grzyba Peronospora sp. Widział konieczność obserwacji całego cyklu życiowego patogenów i próbował śledzić go w żywych roślinach żywicielskich. Ponad 15 lat badał grzybopodobne gatunki z grupy Peronosporeae, szczególnie Phytophthora infestans i rodzaju Albugo, pasożyty ziemniaka. W swojej opublikowanej w 1863 roku pracy zatytułowanej „Recherches sur le development de quelques champignons parasites”, donosił o zaszczepieniu zarodników P. infestans na zdrowych liściach ziemniaka i obserwowaniu penetracji liścia i późniejszego wzrostu grzybni, która zaatakowała tkankę, powstawanie konidiów i pojawienie się charakterystycznych czarnych plam zarazy ziemniaczanej. Wykonywał też podobne eksperymenty na łodygach i bulwach ziemniaków. Obserwując konidia w glebie i infekcję bulw, stwierdził, że grzybnia może przetrwać w bulwach mroźną zimę
Przeprowadził dokładne badania nad rdzą zbożową (Puccinia graminis), patogenem powodującym chorobę o nazwie rdza źdźbłowa zbóż i traw. Wykazał, że P. graminis wymaga różnych żywicieli na różnych etapach swojego rozwoju, a jednym z nich jest berberys. Odkrycie De Bary’ego wyjaśniło, dlaczego usuwanie roślin berberysu było od dawna praktykowane jako metoda zwalczania tej choroby.
De Bary badał również powstawanie porostów, które są wynikiem związku między grzybem a glonem. Prześledził etapy, przez które rosły i rozmnażały się oraz adaptacje, które umożliwiły im przetrwanie suszy i zimy. W 1879 r. utworzył słowo „symbioza” w swojej monografii Die Erscheinung der Symbiose. Starannie przestudiował morfologię pleśni, drożdży i grzybów i zasadniczo ustanowił mykologię jako nową, niezależną naukę.
Koncepcja i metody De Bary’ego wywarły ogromny wpływ na rozwijającą się dziedzinę bakteriologii i botaniki. Opublikował ponad 100 prac naukowych i wywarł wpływ na wielu studentów, którzy później zostali wybitnymi botanikami i mikrobiologami, takimi jak Siergiej Winogradsky (1856–1953), William Gilson Farlow (1844–1919) i Pierre-Marie-Alexis Millardet (1838–1902). Był jednym z najbardziej wpływowych biologów XIX wieku. Zmarł na guza szczęki po przejściu rozległej operacji.
Przy nazwach naukowych utworzonych przez niego taksonów standardowo dodawany jest skrót jej nazwiska de Bary (zobacz: lista skrótów nazwisk botaników i mykologów).
Przypisy
Ludzie urodzeni we Frankfurcie nad Menem
Wykładowcy Uniwersytetu Marcina Lutra w Halle i Wittenberdze
Wykładowcy Uniwersytetu w Tybindze
Niemieccy fitopatolodzy
Niemieccy botanicy
Niemieccy mykolodzy
Lichenolodzy
Urodzeni w 1831
Zmarli w 1888 |
336 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antygen | Antygen | Antygen (źródłosłów niejasny: anti, przeciw, genos, ród, rodzaj; przytaczane także = antibody generator, generator przeciwciał) – substancja, która wykazuje antygenowość (właściwość wiązania się ze swoistymi przeciwciałami) oraz immunogenność (właściwość wywołania przeciw sobie odpowiedzi odpornościowej), przy czym znane są antygeny, tzw. hapteny, które stają się immunogenne dopiero po związaniu się z nośnikiem.
W bardziej ogólnym sensie antygen to każdy związek chemiczny, który może być wykryty za pomocą swoistych przeciwciał w różnych metodach diagnostycznych. Pojęcie antygenu jest szerokie i zależne od kontekstu – mianem antygenu można określić całą komórkę bakteryjną lub tylko jedno z białek na jej powierzchni.
Klasyfikacja
Ze względu na sposób aktywacji układu odpornościowego wyróżnia się dwa rodzaje antygenów:
immunogeny – charakteryzujące się immunogennością i antygenowością
hapteny – małe cząsteczki wykazujące tylko antygenowość, niezdolne do samodzielnego wywołania odpowiedzi odpornościowej, chyba że występują jako element kompleksu z cząsteczkami o większych rozmiarach.
Inny sposób klasyfikacji antygenów uwzględnia udział limfocytów T w rozwoju odpowiedzi odpornościowej na daną substancję. W takim układzie wyróżniamy:
antygeny grasiczozależne, które wymagają udziału limfocytów T do wzbudzenia odpowiedzi
antygeny grasiczoniezależne, niewymagające udziału limfocytów T w indukcji odpowiedzi.
Antygeny można także podzielić ze względu na liczbę epitopów na pojedynczej cząsteczce antygenu rozpoznawanych przez dane przeciwciało:
antygeny monowalentne (jednowartościowe), zawierające tylko jeden epitop i wiążące się z pojedynczym paratopem
antygeny poliwalentne (wielowartościowe), posiadające wiele epitopów.
Należy zauważyć, iż niektórzy autorzy pod pojęciem antygenów poliwalentnych rozumieją duże antygeny posiadające wielokrotnie powtarzający się identyczny epitop, natomiast antygen posiadający wiele różnych epitopów określany jest wówczas jako multiwalentny. Stosowana jest też nomenklatura, w której nie rozróżnia się multi- i poliwalentności, lecz wspomina się o antygenach multiwalentnych jednodeterminantowych (antygen z wieloma identycznymi epitopami) lub wielodeterminantowych (antygen z wieloma różnymi epitopami). Rozróżnienia te są istotne, bowiem wartościowość antygenu ma znaczenie zarówno dla aktywacji limfocytów B, które wytwarzają przeciwciała, jak i dla możliwości tworzenia kompleksów immunologicznych (immunoprecypitacja).
Można także dokonać podziału antygenów na podstawie „pokrewieństwa” z antygenami danego organizmu. Wyróżnia się wtedy autoantygeny, izoantygeny, alloantygeny oraz heteroantygeny. Takie rozróżnienie jest istotne zwłaszcza w transplantologii. Podział ten można także bardziej uogólnić, mówiąc jedynie o autoantygenach i antygenach nominalnych.
Inne pojęcia klasyfikujące lub wyróżniające określone rodzaje antygenów:
antygeny natywne – nie ulegają przetworzeniu w komórkach prezentujących antygen
alergeny – antygeny wywołujące reakcje alergiczne
superantygeny – antygeny wywołujące nieswoistą, masową aktywację limfocytów T prowadząco do wydzielania znacznych ilości cytokin
antygeny nowotworowe (neoantygeny) – antygeny charakterystyczne lub częściej występujące w przypadku komórek nowotworowych
tolerogeny – nie wywołują klasycznej odpowiedzi odpornościowej, ich podanie prowadzi do rozwoju tolerancji immunologicznej.
Odpowiedź odpornościowa na dany antygen może być modyfikowana przez obecność innego antygenu – zjawisko to nazywamy konkurencją antygenową.
Geneza terminu
Termin „antygen” ewoluował razem z pojęciem „przeciwciało” i nie jest jasne, kto użył go po raz pierwszy. Zwykle uważa się, że pojęcie zostało wprowadzone w 1899 roku przez Ladislasa Deutscha (Laszlo Detre), a upowszechnił je noblista Paul Ehrlich.
Zobacz też
hapten
odporność immunologiczna
patogen
Przypisy |
337 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Amenominakanushi | Amenominakanushi | – japońskie bóstwo (kami) shintō. Występuje w kiki jako pierwszy byt powstały z pramaterii. Wraz z Takamimusubi i Kamimusubi należy do trójcy najstarszych bogów. Podobnie jak sześć kolejnych pokoleń bogów, mieli oni "ukryć swoje ciała" i nie pozostawili po sobie potomstwa, nie występują już także później w żadnych mitach.
Część teologów shintōistycznych uznawała i uznaje nadal Amenominakanushi za bóstwo jedyne, stwórcę i początek świata; wszystkie pozostałe bóstwa miałyby być jedynie jego manifestacjami. Teoria ta była szczególnie popularyzowana w okresie Meiji, gdzie Amenominakanushi jako pra-stwórca i pra-początek był eksponowany jako najważniejsze bóstwo wraz Takamimusubi, Kamimusubi i Amaterasu. Pogląd taki został odrzucony jednak przez wiele szkół i sekt shintō, część z nich uznała nawet, że Amenominakanushi nie jest rdzennym bóstwem japońskim, a jedynie zapożyczeniem z Chin.
Według nieco odmiennych interpretacji - w tym w Kojiki - Amenominakanushi, Takamimusubi i Kamimusubi są trójcą bogów (zōka-no sanshin), która pojawiła się na początku stworzenia nieba i ziemi oraz była podstawą narodzin i rozwoju wszechrzeczy. Wraz z innymi bogami, jak: Homusubi (bóstwem ognia), Wakamusubi (młodości), Ikumusubi (życia), Tarumusubi (obfitości) tworzą grupę bóstw/świętych duchów stworzenia i sił harmonii o wspólnej nazwie musubi lub musubi-no kami.
Przypisy
Bibliografia
Basic Terms of Shinto, Kokugakuin University, Institute for Japanese Culture and Classics, Tokyo 1985
Kojiki czyli księga dawnych wydarzeń, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986, (przekład z japońskiego Wiesław Kotański)
Kenkyusha's New Japanese-English Dictionary, Kenkyusha Limited, Tokyo 1991,
Bóstwa japońskie |
338 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Amaterasu | Amaterasu | , – japońska bogini słońca, narodzona z lewego oka boga Izanagiego i wyznaczona przez niego do panowania na Wysokiej Równinie Niebios (tłum. również: Równina Wysokich Niebios, jap. Takama-ga-hara), główne bóstwo shintō. Siostra władcy oceanu i boga burz Susanoo oraz boga księżyca Tsukuyomiego (lub Tsukiyomi, Tsuki-yomi-no-mikoto). Amaterasu zesłała na ziemię swojego wnuka Ninigiego, który dał początek japońskiemu rodowi cesarskiemu. Uważana jest za dawczynię zdobyczy cywilizacji, takich jak: rolnictwo, tkactwo czy budownictwo.
Narodziny Amaterasu
Według Kojiki Amaterasu narodziła się, gdy Izanagi przemywał lewe oko w trakcie oczyszczania się w wodzie morskiej po ucieczce z Krainy Ciemności. Według Nihon-shoki natomiast bogini słońca przyszła na świat zaraz po tym, jak uformowały się japońskie wyspy, i była pierwszym bóstwem zrodzonym z ciała Izanami. Para boskich demiurgów uznała ją za swoje najbardziej udane dziecko i postanowiła powierzyć jej władzę nad Wysoką Równiną Niebios. Amaterasu wypełniła wolę rodziców, wspięła się po niebiańskiej drabinie, która w tym czasie łączyła niebo i ziemię, i odtąd sprawiedliwie panowała nad światem niebiańskich bogów.
Amaterasu otrzymała od Izanagiego sznur ozdób na szyję, które niewątpliwie były oznaką najwyższej władzy, gdyż nazwano je Mikuratana-no-kami (Duch Wywyższający i Nadający Święte Stanowisko).
Boskie rodzeństwo
Konflikt z Susanoo
Bratem zrównoważonej i spokojnej bogini słońca był stanowiący jej absolutne przeciwieństwo porywczy bóg wiatru i burzy Susanoo. Pewnego dnia postanowił on zawiadomić siostrę o swojej decyzji udania się do Krainy Ciemności i wyruszył w podróż, lecz jego gwałtowne kroki spowodowały, że zatrzęsła się ziemia, a woda w rzekach zaczęła falować. Bogini, usłyszawszy zbliżającego się gościa, zaniepokojona uznała, iż brat wyruszył, aby odebrać jej obszary, którymi zarządzała. Obawiając się brata, zaczęła się przygotowywać do walki. Spięła włosy po męsku i wplotła w nie klejnoty w kształcie kłów dzika, a następnie wyszła Susanoo na spotkanie przygotowana jak prawdziwy wojownik. Według Nihon-shoki bogini trzymała w ręku miecz i przywitała brata przerażającym okrzykiem.
Bóg wiatru i mórz postanowił wyjaśnić cel swojej wizyty, jednak Amaterasu podejrzewała go o podstęp. Bogini uważała, że brat tak naprawdę chce odebrać jej władzę. Oskarżony o złe intencje Susanoo zaproponował osąd niebios (ukei – rodzaj wróżby, przepowiadania przyszłości, określającego wolę boską, co do pozytywnego lub negatywnego, pomyślnego lub niepomyślnego, sukcesu lub niepowodzenia działania; ukei wskazuje na wypowiedzenie magicznych słów, w celu osiągnięcia określonego rezultatu, a następnie określenia boskiej woli w kategoriach wyniku): o zamiarach miał świadczyć charakter potomstwa, które każde z nich postanowiło powołać do życia. Bogini słońca jako pierwsza poddała się próbie, wzięła miecz brata, złamała go na trzy części, opłukała odłamki w Świętej Studni Niebios, a następnie przeżuła i wyrzuciła z siebie chuchnięciem. Z jej tchnienia powstały trzy boginie morskie: Takiribime, Ichikishimahime i Takitsuhime. Wtedy Susanoo obmył w studni klejnoty-krzywulce, które jego siostra miała we włosach, przeżuł je, a z jego oddechu wyłoniło się pięć bóstw męskich: Oshihomimi, Amenohomi, Amatsuhikone, Ikutsuhikone i Kumanokusubi – ich płeć miała świadczyć o czystości jego intencji.
Amaterasu przyjęła pięć męskich bóstw jako swoje potomstwo, a Susanoo trójkę żeńskich bogiń jako swoje. Wątłe boginie utwierdziły boga wiatru i mórz w przekonaniu, że to on zatriumfował. Ogarnięty uczuciem zwycięstwa pozrywał groble oraz rowy doprowadzające wodę do pól ryżowych siostry, a następnie zanieczyścił izbę, w której bogini spożywała potrawy z pierwszych plonów. Amaterasu długo patrzyła na wybryki brata i wielkodusznie go usprawiedliwiała. Susanoo natomiast coraz bardziej wystawiał jej cierpliwość na próbę, wymyślając ciągle nowe żarty. Pewnego dnia dopuścił się okropnego czynu – przedziurawił strop w tkalni bogini i wrzucił do jej wnętrza niebiańskiego źrebca obdartego bestialsko ze skóry. Bogini przerażona tym widokiem uciekła i schowała się w niebiańskiej jaskini.
Amaterasu w niebiańskiej jaskini
Po tym, jak Amaterasu ukryła się w jaskini, na całym świecie zapanowała ciemność i uaktywniły się złe moce. Zaniepokojone bóstwa udały się w pobliże jaskini, w której ukryła się bogini słońca, do miejsca zwanego Amenokawara, i zaczęły debatować nad sposobem nakłonienia bogini do powrotu. Zwróciły się one o pomoc do syna Takamimusubiego – boga Omoikane, który doradził, aby sprowadzić z Krainy Wiecznotrwałości koguty, które swym pianiem co rano wzywały słońce.
Bogowie posłuchali rady Omoikane i posadzili ptaki na wniesionej żerdzi. Z polecenia tego bóstwa Amatsumara i Ishikoridome wykonali również spiżowe lustro, a Tamanoya sznury klejnotów krzywulców. Następnie Futodama i Amenokoyane wyrwali wiecznie zielone drzewo sakaki (Cleyera japonica) i przyozdobili przygotowanymi przedmiotami. Kiedy skończyli, jeden z nich trzymał w ręku przystrojone drzewko, a drugi odprawiał modły, dołączył do nich Tajikarao, który trzymał straż. Wystąpiła wówczas bogini Amenouzume, obnażyła się i zaczęła tańczyć na odwróconej kadzi, a zebrane bóstwa śmiały się głośno i klaskały.
Amaterasu zdziwiona odgłosami zabawy odsunęła nieco na bok głaz zagradzający wejście do kryjówki, a następnie zapytała, czemu bóstwa cieszą się, mimo iż ona ukrywa się, a świat został spowity w ciemnościach. Wesoła Amenouzume odpowiedziała jej, iż radują się, gdyż pośród nich znajduje się duch bardziej czcigodny niż ona. Zaciekawiona bogini wyjrzała przez szparę, lecz ujrzała tylko swoje odbicie w lustrze. Zdziwiona wysunęła głowę, aby się rozejrzeć, a wtedy Tajikarao odsunął kamień zagradzający wejście do świątyni i wyciągnął Amaterasu na zewnątrz. W tym czasie Futodama szybko rozwinął za plecami bogini słońca powróz ze słomy ryżowej i zapieczętował jaskinię.
Gdy bogini opuściła pieczarę, ciemność ustąpiła i promienie słoneczne rozjaśniły cały świat. Od tej pory bogini rządziła niepodzielnie na Wysokiej Równinie Niebios, a jej brat Susanoo został wygnany na ziemię.
Relacje z Tsukiyomim
Drugim z braci Amaterasu był Tsukuyomi, bóg księżyca, który miał rządzić przypływami i odpływami morza. W przeciwieństwie do Susanoo nie kwestionował on prawa siostry do rządzenia na Wysokiej Równinie Niebios. Pewnego dnia bogini słońca wysłała Tsukiyomiego do bogini pożywienia o imieniu Ukemochi. Ta, chcąc ugościć boga księżyca, zaczęła wyjmować różne pokarmy ze swego ciała. Pożywienie, które cudownie się pojawiło, zostało rozłożone na stu ofiarnych stołach. Jednak brat Amaterasu był wściekły – uznał bowiem, że boska gospodyni obraziła go, podając mu jedzenie, które zwymiotowała – i zabił ją. Gdy powrócił do swojej siostry, opowiedział jej o całym zajściu, a ta rozzłoszczona kazała mu odejść i nigdy nie wracać – w ten sposób Japończycy wyjaśnili sobie, dlaczego słońce i księżyc nigdy nie pojawiają się razem na niebie.
Wiesław Kotański uważał, iż bogini słońca szukała sposobu, aby drugi z jej braci odszedł z Wysokiej Równiny Niebios, i sprowokowała go do popełnienia przestępstwa. Amaterasu dobrze znała praktyki Ukemochi, które wydawały się tak bardzo odrażające, że zachodziło prawdopodobieństwo rozgniewania Tsukuyomiego. Zabicie boskiej gospodyni było dobrym pretekstem dla Amaterasu, aby rozstać się z bratem, który dla podejrzliwej siostry był drugim potencjalnym konkurentem do władzy nad kosmosem.
Według Kojiki bogiem, który zabił boską gospodynię, nie był Tsukiyomi, lecz Susanoo.
Ważni potomkowie Amaterasu
Ninigi
Ninigi jest synem Oshihomimiego, a więc wnukiem Amaterasu, która początkowo planowała przekazać swojemu synowi misję opanowania archipelagu japońskiego, jednak ten zaproponował, aby to jego syn otrzymał to zadanie. Bogini słońca zgodziła się, wezwała do siebie swojego wnuka i wręczyła mu przedmioty, które później zostały uznane za regalia cesarskie: ośmiogranne zwierciadło, szczęścionośne krzywulce oraz Miecz-Trawosiecz. Lustro kazała otaczać taką czcią, jaka należy się jej samej. Według Nihon-shoki oprócz tych przedmiotów przekazała Ninigiemu również sadzonki ryżu z niebiańskich pól.
Jimmu
Jimmu narodził się jako jeden z czwórki synów Ugayafukiaezu oraz Tamayori-bime, pozostali trzej synowie to: Inai, Mikenu oraz Itsuse. Jest wnukiem Ninigiego, a więc praprawnukiem Amaterasu. Razem ze swoimi braćmi wyruszył z misją kontynuowania misji swojego dziadka, który opuścił Niebiańską Równinę, aby przejąć rządy nad archipelagiem japońskim. Podczas swojej misji wielokrotnie stawał w opałach, z których ratowała go bogini słońca.
Szczególnie zaciętą bitwę stoczył z Doświadczonym Mężem, Który Postradał Łowiska (Tominonagasunehiko), znanym również jako Mąż zwany Łowczym (Tomibiko). W potyczce ciężko raniony w ramię przez wroga został brat Jimmu – Dostojny, Który Bohatersko Zginął (Itsuse), od początku towarzyszący mu w podróży. Wtedy jeden z braci zdał sobie sprawę, iż bitwa nie idzie po ich myśli, gdyż walczą pod słońce i Amaterasu nie może im sprzyjać. Powiedział o tym bratu, który nakazał żołnierzom obejść wroga, aby słońce znalazło się za ich plecami.
Po przegranej bitwie Jimmu wyruszył w dalszą drogę, jednak w okolicy Kumano wojska natrafiły na olbrzymiego niedźwiedzia, który szybko się oddalił. Musiało być to nieprzychylne lokalne bóstwo bądź jego wysłannik, gdyż cała armia opadła z sił i nie była zdolna do walki. Zły czar zdjął z nich niebiański miecz zesłany przez Amaterasu praprawnukowi. Bogini słońca niepokojąca się o niekorzystny obrót spraw wezwała na pomoc Śmiałego Męża Walczącego Młotami (Takemikazuchi), ale ten oświadczył, że nie musi interweniować, a wystarczy, jeśli ześle swój miecz. Pojawienie się na polu bitwy niebiańskiego oręża zbudziło całą armię z letargu i sprawiło, że wszystkie złe duchy w okolicy padły jak cięte mieczem. Wkrótce u boku przyszłego cesarza pojawił się Yatagarasu, co oznacza „Kruk Znakomicie Trafiający” – olbrzymi kruk o trzech nogach – i poprowadził jego armię w dalszą drogę.
W Nihongi spisana jest dalsza podróż Jimmu, podczas której stanął naprzeciw armii tak licznej, iż obawiał się swojej porażki. We śnie ukazała mu się jednak Amaterasu, która nakazała pokonać wrogów za pomocą zaklęcia, które jednak, aby okazało się skutecznym, musiało być poparte ofiarą bogom niebiańskim i ziemskim w naczyniach wykonanych z gliny z góry Kagu, która znajdowała się na tyłach nieprzyjacielskiej armii. Dzięki sprytowi i pomocy bogini słońca i tym razem udało mu się wyjść z opresji.
Kult bogini
Amaterasu protoplastą rodu cesarskiego
Amaterasu, według Kojiki, powierzyła swojemu wnukowi Ninigiemu władzę nad ziemią, aby rządził w jej imieniu. W Nihon-shoki nie jest wyjaśnione, kto zesłał na ziemię wnuka Amaterasu – nie wiadomo, czy misję powierzyła mu babka, czy też dziadek Takamimusubi, czczony później na dworze cesarskim jako bóstwo rolnictwa. Prawnukiem Ninigiego był Jimmu – pierwszy cesarz Japonii.
Głównym powodem uznawania bogini za protoplastę rodu cesarskiego może być fakt, że według niektórych mitów od Takamimusubiego wywodziły się pozostałe rody na archipelagu. Badacze zwracają uwagę na to, iż kult bogini słońca jest stosunkowo późny i najprawdopodobniej pochodzi od istniejących wcześniej mitów solarnych. Oprócz rodu cesarskiego żaden inny ród nie pochodził od Amaterasu, co uzasadnia wyjątkową pozycję tego rodu.
Przedmiotami mającymi potwierdzić pochodzenie rodu panującego były przedmioty, które Amaterasu wręczyła swojemu wnukowi. Trzema cennymi skarbami, które otrzymał od bogini słońca Ninigi, były: lustro (Yata-no-kagami), klejnoty-krzywulce (Yasakani magatama) oraz święty miecz (Kusanagi-no-tsurugi).
Drzewo genealogiczne
Drzewo genealogiczne przedstawia pochodzenie rodu cesarskiego od bogini słońca. Amaterasu uznała pięć bóstw męskich, które powstały z jej klejnotów, za swoje potomstwo, jednym z tych bogów był Oshihomimi, który był ojcem Ninigiego, który z kolei został zesłany przez boginię słońca na ziemię, aby zaprowadzić tam porządek. W narodzinach Oshihomimiego miał bez wątpienia swój udział także Susanoo, stąd przyjmuje się, iż również on jest przodkiem rodziny cesarskiej bądź przynajmniej jest z nią spokrewniony.
Pozycja bogini w panteonie bóstw
Motoori Norinaga wiele czasu poświęcił analizie mitów o Amaterasu zastanawiając się, czemu bogini słońca zajmuje najwyższą pozycję w hierarchii shintō, skoro inne bóstwa pojawiły się przed nią i przyczyniły się do powstania archipelagu. Założyciel szkoły narodowej zwracał uwagę na to, że Amaterasu nie stworzyła „drogi bogów”, lecz tylko ją podtrzymywała, gdy Izanagi przekazał jej władzę nad Wysoką Równiną Niebios.
Żadne bóstwo w mitologii japońskiej nie było wszechstronne i wszechwiedzące. Każde z nich posiadało swoją dobrą i złą stronę. Amaterasu przedstawiana była jako bogini wieczna, łaskawa i miłosierna, która oświetlała cały świat. Motoori podkreślał, iż życie na ziemi może się rozwijać tylko dzięki łaskawości bogini słońca i dlatego inne kraje, m.in. Indie i Chiny, korzystały z jej błogosławieństw.
Z czasem kult słońca został połączony z kultem ducha ryżu, gdyż bogini słońca została uznana za tę, która obdarza ludzi pożywieniem. Według uczonego bogini stała również na straży ładu i harmonii, co najlepiej potwierdza scena ukrycia się jej w jaskini – gdy słońce zniknęło ze świata, nastała ciemność i ujawniły się wszystkie złe moce oraz wydarzyło się wiele nieszczęść.
Amaterasu zgodnie z przekazami była łagodna i miłosierna, zachowywała spokój nawet, gdy Susanoo zanieczyścił jej izbę, a wszystkie jego żarty starała się usprawiedliwiać. Dopiero widok śmierci zmusił ją do ucieczki i ukrycia w jaskini, a gdy opuściła kryjówkę, nie ukarała swojego brata. Zrobili to inni bogowie zamieszkujący Wysoką Równinę Niebios.
Chramy poświęcone Amaterasu
Ise Jingū
jest chramem shintō poświęconym bogini Amaterasu; znajduje się w japońskim mieście Ise w prefekturze Mie. Według oficjalnej chronologii, chramy zostały wzniesione w 4 roku p.n.e., lecz większość historyków datuje je o kilkaset lat później, podając najczęściej rok 690 jako datę budowy pierwszego chramu w Ise w jego obecnym kształcie. Według legendy, Naikū (wewnętrzny chram Ise) został zbudowany przez Yamatohime-no-mikoto.
Najwyższy kapłan lub kapłanka chramów Ise musi pochodzić z rodziny cesarskiej.
Hibiya Daijingū
Hibiya Daijingū, zwany również Tōkyō Daijingū, jest chramem zbudowanym w 1880 r. w Tokio, aby mieszkańcy stolicy mogli oddawać cześć Amaterasu, protoplastce rodu cesarskiego. Dzięki tej inicjatywie nie musieli już wyruszać w podróż do głównego przybytku, który po dziś dzień znajduje się w mieście Ise na półwyspie Kii, odległym o blisko 500 kilometrów od stolicy. W tokijskim chramie oddaje się cześć także innym bóstwom: bogini żywności Toyouke oraz trójcy pierwszych bóstw, które pojawiły się na Wysokiej Równinie Niebios: Amenominakanushiemu, Takamimusubiemu oraz Kamimusubiemu.
Kapłanki Amaterasu
W imieniu cesarza cześć Amaterasu oddawała kapłanka nazywana saigū, która wyznaczana była na okres panowania jednego cesarza, po jego śmierci lub abdykacji odwoływano ją z tej funkcji. Saigū wyznaczana była spośród księżniczek krwi odznaczającej się zdrowiem i urodą, odwołując się do wróżb. Powołanie do służby uznawane było za wolę nieba, a wybrane kobiety nie mogły odmówić przyjęcia godności. Kapłanki musiały być dziewicami i w czasie pobytu w Ise były zobowiązane zachować czystość rytualną. Po zwolnieniu z pełnionej funkcji i powrocie na dwór mogły wyjść za mąż i mieć dzieci.
Kapłanka nie była wysyłana do Ise zaraz po wstąpieniu władcy na tron, wcześniej musiała przejść liczne ceremonie oczyszczania i przygotować się do nowej roli. W tym czasie uczyła się specjalnego języka kapłanek, w którym słowa kojarzone ze skalaniem były zastępowane innymi na zasadzie szyfru. Później za pomocą proroctw przeznaczano na siedzibę kapłanki jeden z budynków pałacowych, który od tego czasu zwany był Shosai-in. Ósmego miesiąca księżycowego następnego roku służby kapłanka udawała się do swojej nowej, specjalnie dla niej zbudowanej siedziby zwanej Nonomiya, która znajdowała się poza pałacem cesarskim, i przebywała tam kolejny rok. Każdego pierwszego dnia miesiąca oddawała cześć bogini Amaterasu ze swojego pałacu, zaś ostatniego dnia ósmego miesiąca księżycowego wyruszała ze swoim orszakiem do Ise. Z tej okazji w całym kraju odprawiano ceremonie oczyszczania i wprowadzano zakaz grzebania zmarłych.
Kapłanka mogła zostać odwołana ze stanowiska z kilku powodów, które mogłyby zaszkodzić jej pozycji. Jednym z nich było okrycie się hańbą. Znany jest przypadek kapłanki Iwakumy, która prowadziła romans z księciem Umarakim. Innym powodem mogła być choroba, której skutki były widoczne (na przykład wypadanie włosów). Po odwołaniu kapłanki nie wyznaczano nowej za panowania tego samego cesarza. W historii Japonii zdarzały się też przypadki samobójstw kapłanek. Podobno Takuhata, córka cesarza Yūryaku, z powodu oszczerstw, których padła ofiarą, wyniosła ze świątyni święte lustro, zakopała je, a następnie się powiesiła.
Wizerunek Amaterasu podczas II wojny światowej
Podczas II wojny światowej rząd japoński postanowił sięgnąć do wizerunku Amaterasu, protoplastki rodu cesarskiego. Na zdobytych ziemiach stawiano chramy poświęcone tej bogini m.in. Taiwan Jinja na Tajwanie, czy Chōsen Jingū w Korei. Na terytorium Chin podczas okupacji przez japońskich żołnierzy powstało sto trzydzieści pięć chramów shintō.
Boski wysłannik
jest ptakiem bogini słońca Amaterasu. Przedstawiano go najczęściej pod postacią trójnogiego kruka, aczkolwiek ilość jego nóg nie została nigdzie potwierdzona. W mitach Yatagarasu występuje jako wysłannik bogini, który był latającym przewodnikiem cesarza Jimmu podczas jego kampanii mającej na celu podbicie wschodnich ziem Japonii. Według kronik, ptak udawał się na zwiady i negocjował w imieniu przyszłego cesarza.
Bogini słońca a inne religie
Wpływ buddyzmu na kult Amaterasu
Na skutek wpływu buddyzmu na pierwotne wierzenia Japończyków Amaterasu została uznana za przejaw bodhisattwy Kannon lub Buddy Mahavairoćany (jap. Dainichi) będącego – zgodnie z doktryną buddyzmu ezoterycznego – najważniejszą istotą oświeconą.
Poświęcony Amaterasu chram Ise Jingū nie stał się jednak miejscem kultu buddyjskiego. W 698 r. zbudowano na jej terenie buddyjską świątynię, ale rozebrano ją w 722 r., ponieważ gwałtowny tajfun, który nawiedził to miejsce, został zinterpretowany jako oznaka gniewu bogini z powodu wtargnięcia obcego przybysza na teren jej przybytku. Według innej legendy, Amaterasu obiecała Marze, demonowi będącemu zaciekłym przeciwnikiem buddyzmu, że w jej świątyni nie będzie żadnych elementów mogących kojarzyć się z tą religią. Uczyniła tak jedynie po to, by móc chronić buddyzm w innych częściach kraju.
Sekta Ōmoto-kyō
Sekta Ōmoto-kyō na czele z Onisaburō Deguchim podważała mitologię spisaną w kronikach dworskich, uzasadniająca pochodzenie rodu cesarskiego od bogów. Deguchi uważał, że bóstwo Ushitora no Konjin, które nawiedziło jego teściową Nao i przepowiedziało koniec świata oraz jego odnowę, było innym wcieleniem boga Kunitokachiego, który wraz z małżonką Toyokumunu został wypędzony przez złe bóstwa. Onisaburō Deguchi głosił rychły powrót wypędzonych bóstw, a siebie stawiał ponad cesarzem, który jest potomkiem Amaterasu. Do zapisu swojego nazwiska zaczął używać znaków wykorzystywanych wyłącznie przez ród cesarski, co stało się jednym z powodów jego aresztowania.
Deguchi został aresztowany w 1921 r., ale wkrótce oczyszczono go z zarzutów. W wyniku szerzących się represji oraz prześladowań część wyznawców sekty wyemigrowała do Brazylii i tam zaczęła szerzyć swoje poglądy. Przywódca organizacji został aresztowany po raz drugi w 1935 roku, a główne siedziby sekty w Kameoka i Ayabe zostały doszczętnie zniszczone. Onisaburō Deguchi po zwolnieniu z więzienia wycofał się z życia publicznego, a Ōmoto-kyō nie odzyskało już swojego dawnego znaczenia.
Sekta Kurozumi-kyō
Na czele sekty Kurozumi-kyō stał Munetada Kurozumi, kapłan świątyni Imamura, który w 1814 r. zakładając zgrupowanie religijne, uważał Amaterasu za najważniejsze bóstwo i stwórcę świata. Według doktryny tego wyznania dzięki praktykom religijnym każdy człowiek mógł dostąpić objawienia bogini. Wyznawcy sekty musieli oddawać cześć wschodzącemu słońcu. Kurozumi obiecywał wyznawcom, iż dzięki przestrzeganiu zasad etycznych oraz praktyce religijnej otrzymają doczesne korzyści, jak zdrowie czy pomyślność.
Amaterasu w kulturze popularnej
Do Amaterasu nawiązuje kilka ekranizacji. W filmie Onmyoji II główny bohater za pomocą swojego tańca ma doprowadzić do powrotu bogini Amaterasu na ziemię. Amaterasu występuje w filmie tokusatsu Czas bogów. W serialu Gwiezdne wrota występuje przedstawicielka rasy Goa’uld o imieniu Amaterasu.
Manga Dream Saga opiera się na historii zniszczonej ziemi, gdzie Susanoo pożera Amaterasu. Na ziemi żyje dziewczynka imieniem Yuuki, która jest jedyną osobą mogącą ocalić słońce przed zniszczeniem. Amaterasu to nazwa statku kosmicznego w anime Starship Operators. Jednym z bohaterów mangi Five Star Stories jest bóg światła o imieniu Amaterasu. W mandze i anime Naruto członkowie klanu Uchiha mogą opanować jutsu Amaterasu.
W wydawanym przez Image Comics komiksie The Wicked + The Divine Amaterasu jest jednym z dwunastu bóstw z różnych mitologii, wchodzących w skład Panteonu.
Do Amaterasu nawiązują także gry komputerowe. W grze Castlevania: Aria of Sorrow atak sanktuarium Amaterasu służy do wywołania zaćmienia. W Ōkami główną bohaterką jest Amaterasu, która zstąpiła na ziemię pod postacią białej wilczycy, aby pokonać Yamata no Orochi. Postać ta pojawia się również w dwóch innych grach: Marvel vs. Capcom 3: Fate of Two Worlds i Ultimate Marvel vs. Capcom 3. W Shin Megami Tensei: Persona 4 ostateczną personą Yukiko Amagi jest Amaterasu. W grze Smite Amaterasu występuje jako bohater typu wojownik.
W grze karcianej Cardfight!! Vanguard znajduje się karta „CEO Amaterasu”.
Uwagi
Zobacz też
Informator o jaskini (kryjówce Amaterasu) i regionie Takachiho
Informator turystyczny ze zdjęciami jaskini
Prefektura Miyazaki
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Strona chramu Ise – opowieść o Amaterasu
Japońskie boginie
Boginie solarne
Bóstwa rzemiosł
Bóstwa architektury i budownictwa
Shintō |
339 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Apoptoza | Apoptoza | Apoptoza (z starogr. ἀπό [apó, „od”] + πτῶσις [ptôsis, „padanie”]) – jeden z naturalnych procesów biologicznych zaprogramowanej i podlegającej kontroli destrukcji własnych komórek w organizmie wielokomórkowym.
Ten mechanizm jest potrzebny i wpływa korzystnie na prawidłowy rozwój, homeostazę i zapobieganie nadmiernej, szkodliwej proliferacji komórek organizmu. Stale usuwane są zużyte, uszkodzone lub niepotrzebne komórki, a w ich miejsce powstają nowe.
Inicjacja apoptozy może wystąpić na drodze zewnątrzpochodnej lub wewnątrzpochodnej i prowadzi do szeregu biochemicznych przemian w komórce, a ostatecznie powstają ciałka apoptotyczne. Pobliskie fagocyty pochłaniają je i utylizują. Ponieważ apoptozy nie da się zatrzymać czy odwrócić, muszą istnieć skuteczne mechanizmy regulacyjne, np. kaspazy i receptory Fas stymulują proces apoptozy, a niektóre białka z grupy Bcl-2 (np. Bcl-xL lub Bcl-2) mają wpływ hamujący.
Apoptozę można przyrównać do zaplanowanego, kontrolowanego usunięcia pewnych komórek, co w efekcie przyczynia się do rozwoju, homeostazy i dobrostanu całego organizmu. W odróżnieniu od martwicy (inaczej nekrozy), gdzie dochodzi do uszkodzenia jakimś zewnętrznym czynnikiem patologicznym, apoptoza jest zjawiskiem naturalnym w rozwoju i życiu organizmów; mimo to wykazano, że niektóre patogeny mogą wpływać na indukcję tego procesu, dotyczy to głównie wirusów, a także niektórych bakterii takich jak np. Helicobacter pylori. Metaforyczny termin apoptoza odnoszący się do tego zjawiska wprowadzono w 1972 roku. Odzwierciedleniem rosnącego zainteresowania badaniami nad apoptozą było przyznanie
Nagrody Nobla z fizjologii lub medycyny w roku 2002. Otrzymali ją Sydney Brenner, H. Robert Horvitz i John E. Sulston za ich odkrycia z dziedziny genetycznej regulacji organogenezy i zaprogramowanej śmierci komórki.
Przebieg apoptozy
Proces apoptozy podlega ścisłej kontroli i jest to mechanizm, który składa się z kilku etapów.
Faza sygnałów wstępnych
Apoptoza jest indukowana pewnym czynnikiem inicjatorowym. Do czynników inicjujących apoptozę należą:
bodźce fizjologiczne – np. niedobory hormonów (np. zmiany stężenia hormonów steroidowych), czynników wzrostu, jonów (np. jonów wapnia),
występowanie cytokin – cząsteczek produkowanych przez układ immunologiczny, np. interferon, czynnik martwicy nowotworów TNFα,
glikokortykosteroidy i leki immunostatyczne,
oddziaływania międzykomórkowe (parakrynne) – na skutek przekazywania błędnych informacji o podziałach komórkowych,
limfocyty cytotoksyczne (np. przy odrzuceniu przeszczepu),
czynniki fizyczne (np. promieniowanie jonizujące),
działalność niektórych patogenów (głównie wirusów),
wolne rodniki;
w niektórych przypadkach jony kadmu (Cd2+);
Przekazanie sygnału odbywa się drogą zewnątrzpochodną lub drogą wewnątrzpochodną:
droga zewnątrzpochodna – sygnał o śmierci komórki jest pochodzenia zewnątrzkomórkowego i jest przekazywany na receptory śmierci zlokalizowane na błonie komórkowej. Dotąd zlokalizowano przynajmniej osiem białek należących do rodziny receptorów śmierci, które zaszeregowano do odpowiednich rodzin białek. Są to: rodzina białek p75NTR (receptor ektodysplazyny A, receptor śmierci 6 (DR6) i receptor neutrofiny p75 (NTR)); rodzina receptora czynnika martwicy nowotworów 1 (TNFR1 i receptor śmierci 3 (DR3)), rodzina receptora CD95 (CD95/FAS) i rodzina receptora dla liganda powiązanego z czynnikiem martwicy nowotworów, wywołującego apoptozę (TNF-related apoptosis-inducing ligand receptor; TRAILR) i należą tu dwa receptory TRAILR1 i TRAILR2. Przykłady transmisji sygnału śmierci odpowiednio dla receptora CD95/FAS oraz TNFR1:
limfocyt T cytotoksyczny może wykryć patologiczne zmiany w błonie komórki (np. epitopy receptorów wirusowych na błonie komórkowej, duży odsetek fosfatydyloseryny w zewnętrznej monowarstwie błony komórkowej) i parakrynnie zasygnalizować jej śmierć, wytwarzając FasL (ligand Fas). Cytokina ta łączy się z komórką przeznaczoną do apoptozy za pośrednictwem zewnątrzkomórkowej domeny receptora Fas, FASR, który zawiera również domenę transbłonową (kotwiczącą receptor) i domenę cytoplazmatyczną, zwaną domeną śmierci FADD (Fas Associated Death Domain) o charakterze wykonawczym, która przekazuje sygnał do białek cytoplazmy, kontrolujących fazę kontrolno-decyzyjną.
cytokina TNFα, będąca mediatorem zapalenia, może połączyć się z komórką przeznaczoną do apoptozy za pośrednictwem domeny zewnątrzkomórkowej receptora TNFα, TNFR1, który po połączeniu z sygnałem przyłącza do swojej cytoplazmatycznej domeny śmierci białko adaptorowe TRADD.
Transmisja sygnałów odpowiedniego liganda na właściwy receptor śmierci:
droga wewnątrzpochodna – sygnał o programowanej śmierci komórki pochodzi od białkowych czynników wewnątrzkomórkowych (niezwiązanych z receptorami błony komórkowej), które powstają w procesach związanych z mitochondriami. Promieniowanie, wolne rodniki, toksyny czy wirusy mogą uszkodzić komórkowe DNA i aktywować apoptozę na drodze wewnątrzpochodnej. W wyniku uszkodzenia DNA obok uruchomienia mechanizmów naprawczych dochodzi również do ekspresji cytoplazmatycznych białek proapoptotycznych, które wbudowują się w wewnętrzną błonę mitochondrialną. Mitochondrium jest organellum komórkowym, zbudowanym z wewnętrznej, trudno przepuszczalnej błony, tworzącej grzebienie mitochondrialne zawierające białka łańcucha oddechowego oraz zewnętrznej, łatwo przepuszczalnej, porowatej błony. Pomiędzy dwiema błonami znajduje się tzw. przestrzeń międzybłonowa. Komórka do życia wymaga dostatecznej dostawy wysokoenergetycznego ATP. Czynniki proapoptotyczne wbudowują się do wewnętrznej błony mitochondrialnej i tworzą w niej pory. Przez pory następuje przeciek jonów H+ z przestrzeni międzybłonowej do wnętrza mitochondrium. Przeciek redukuje potencjał wewnętrznej błony mitochondrialnej i upośledza działanie łańcucha oddechowego służącego do syntezy ATP. Do mitochondrium napływa również Ca2+. Pod wpływem jonów wapnia z mitochondrium do cytoplazmy uwalniany jest cytochrom C, który jest luźno zakotwiczonym białkiem w wewnętrznej błonie mitochondrialnej i jest najlepiej rozpuszczalnym w wodzie składnikiem łańcucha oddechowego. Po uwolnieniu do cytoplazmy cytochrom C łączy się z retikulum endoplazmatycznym i prowadzi do uwolnienia z niego depozytu Ca2+, napędzając proces spirali uwolnienia cytochromu C z mitochondriów. Końcowym efektem przekazania sygnału w tym szlaku jest połączenie cytochromu C z cytoplazmatycznym białkiem Apaf-1, Apoptotic Protease Activating Factor-1, którego dalsze losy zależą od przebiegu fazy kontrolno-decyzyjnej.
Faza kontrolno-decyzyjna
Przebieg fazy kontrolno-decyzyjnej w istocie polega na kaskadzie reakcji fosforylacji i asocjacji odpowiednich białek cytoplazmatycznych, które przekazują informację do jądra komórkowego o uruchomieniu mechanizmów naprawczych komórki lub o zaniechaniu naprawy i przekierowaniu komórki na drogę apoptozy.
Faza kontrolno-decyzyjna jest kontrolowana dwoma szlakami – zewnątrzpochodnym i/lub wewnątrzpochodnym.
szlak zewnątrzpochodny – ufosforylowane białko adaptorowe FADD przyłącza kaspazę-8, która jest białkiem inicjatorowym, formując w ten sposób kompleks sygnału indukującego śmierć death-inducing signal complex (DISC). Po przyłączeniu kaspaza-8 zostaje aktywowana i zdolna jest do bezpośredniej aktywacji kaspazy-3 (kaspazy wykonawczej). Aktywna kaspaza-8 może również przyciąć białko BID tworząc białko tBID, które działa jako sygnał dla błony mitochondrialnej, umożliwiający uwolnienie cytochromu C szlaku wewnątrzpochodnego.
szlak wewnątrzpochodny – może być zainicjowany stresem komórkowym, szczególnie stresem mitochondrialnym spowodowanym przez czynniki takie jak uszkodzenie DNA czy szok cieplny. Po otrzymaniu sygnału czynnika inicjatorowego białka proapoptotyczne cytoplazmy BID i BAX wbudowują się w wewnętrzną błonę mitochondrium tworząc pory i następuje uwolnienie zawartości z matriks mitochondrialnego. Aby jednak doszło do całkowitego uwolnienia cytochromu C z przestrzeni międzybłonowej mitochondrium konieczne jest powiększenie porów zewnętrznej błony mitochondrium. W proces ten włącza się również białko proapoptotyczne pochodzące z matriks mitochondrium – białko proapoptotyczne BAK. Po uwolnieniu do cytoplazmy cytochrom C łączy się z ATP oraz z enzymem Apaf-1, a następnie kompleks ten łączy się z kaspazą-9 (kaspazą inicjatorową) formując apoptosom. Apoptosom aktywuje kaspazę-3 (kaspazę wykonawczą), która inicjuje degradację. Ponadto z przestrzeni międzybłonowej mitochondrium uwolnione jest białko, zwane czynnikiem indukującym apoptozę, apoptosis inducing factor (AIF), które umożliwia fragmentację DNA oraz białka stanowiące kompleks Smac/Diablo oraz białko Omi, które unieczynniają białko inhibitora apoptozy inhibitor of apoptosis (IAP).
Cytotoksyczne zabijanie komórek przez limfocyty Tc polega na utworzeniu w docelowej błonie komórkowej porów zbudowanych z perforyn. Następnie przez tak utworzone pory do cytoplazmy komórki uwalniane są granzymy B aktywujące szlak kaspaz, a także uwalniają się jony wapnia stymulujące apoptozę.
Faza wykonawcza
Kaspazy wykonawcze 3, 6 i 7 niszczą białka strukturalne oraz enzymatyczne, co powoduje całkowitą dezintegrację komórki w ostatecznej fazie apoptozy:
polimeraza poli-ADP rybozy i białkowa kinaza DNA ulegają degradacji, co uniemożliwia w ten sposób naprawę uszkodzonego DNA
zniszczeniu ulega błona jądrowa poprzez uszkodzenia lamin
zniszczeniu ulegają filamenty pośrednie i aktyna tworzące cytoszkielet
odwodnienie cytoplazmy prowadzi do jej zagęszczenia, a w konsekwencji do zmiany kształtu i wielkości komórki
chromatyna staje się skondensowana i przybiera kształt półksiężycowaty. Proteoliza przy udziale kaspaz inhibitora endonuklezy CAD, powoduje aktywację tego enzymu i fragmentacji łańcucha DNA
w zaawansowanej apoptozie zanika błona jądrowa i całe jądro ulega fragmentacji. Fragmenty jądra i cytoplazma z organellami komórkowymi zostają otoczone fragmentami błony cytoplazmatycznej
ostatecznie powstają ciałka apoptotyczne, które są fagocytowane przez sąsiednie komórki
Faza uprzątania
To fagocytowanie komórek apoptotycznych i ich fragmentów czyli ciałek apoptotycznych następuje bez reakcji zapalnej. Makrofagi rozpoznają komórki apoptotyczne dzięki obecnej w zewnętrznej monowarstwie błony komórkowej fosfatydyloserynie (normalnie występującej tylko w monowarstwie cytoplazmatycznej). Ciałka apoptotyczne posiadają na swojej powierzchni glikoproteinę – trombospondynę, która również jest sygnałem dla makrofagów do fagocytozy.
Obraz mikroskopowy
Apoptoza, w odróżnieniu od nekrozy, polega na kurczeniu się komórki poprzez utratę wody. Po różnorodnie przebiegającej fazie inicjacji apoptozy zachodzi faza egzekucji zależna od enzymów proteolitycznych z grup kaspaz. Wszystkie zmiany w komórce mają charakter zorganizowany i samoograniczający, co odróżnia apoptozę od nekrozy. chromatyna jądrowa ulega kondensacji, a DNA zostaje pocięte przez endonukleazy. DNA apoptycznej komórki dzieli się na fragmenty wielkości około 180 par zasad i ich wielokrotności. Następuje dezintegracja cytoszkieletu. Komórka apoptyczna zaokrągla się, traci kontakt z podłożem, rozwijają się na jej powierzchni liczne uwypuklenia. W procesie apoptozy organelle komórkowe pozostają jednak nienaruszone. Są one usuwane z komórki wraz z fragmentami chromatyny w tzw. ciałkach apoptotycznych, pęcherzykach powstałych w wyniku zmian w strukturze błony komórkowej. W większości przypadków są one następnie fagocytowane przez komórki żerne. Wyjątkiem są np. ciałka apoptotyczne soczewki oka, które zawierają zamiast cytoplazmy z organellami białko krystalinę. Apoptoza nie wywołuje stanu zapalnego i dotyczy pojedynczych komórek. Porównanie apoptozy z nekrozą przedstawiono w poniższej tabeli:
Apoptoza o podłożu patogennym
Apoptoza może występować obok martwicy w wielu stanach patologicznych:
Zawał serca – niedokrwienie mięśnia sercowego, prowadzi do spadku dystrybucji tlenu, spadku produkcji ATP i do upośledzenia katalitycznego usuwania wolnych rodników (przez enzymy: katalazę, dysmutazę ponadtlenkową). Stan ten prowadzi do martwicy skrzepowej. Reperfuzja obszaru niedokrwiennego prowadzi do znacznego napływu tlenu i masowej produkcji wolnych rodników (reaktywnych form tlenu). Produkcja wolnych rodników przebiega przede wszystkim w mitochondrialnym łańcuchu oddechowym w kompleksie III i peroksysomy, gdzie działa oksydaza ksantynowa oraz obecny jest łańcuch transportu elektronów, w skład którego wchodzą reduktaza NADH i cytochrom b5. Reaktywne formy tlenu zwiększają przepuszczalność błon mitochondrialnych mogąc wprowadzić komórkę w proces apoptozy.
Efekt widza w radioterapii – to uszkodzenie i apoptoza komórki, która nie została bezpośrednio napromieniowana przez promieniowanie jonizujące, ale sąsiaduje z napromieniowaną komórką. Następuje zmiana struktury błon komórkowych napromieniowanych komórek, a następnie przeniesienie sygnału apoptotycznego na sąsiednie komórki (transmiterem jest tlenek azotu).
Wirus HIV powoduje apoptozę limfocytów T.
W cukrzycy typu II w wyspach trzustkowych odkłada się peptyd amylina, który jest toksyczny i powoduje apoptozę komórek β i narastanie objawów choroby.
Zobacz też
anoikis
apoptosom
Bcl-2
białko p53
ciałka apoptotyczne
John W. Saunders > Zakres badań naukowych
kaspazy
nekroza (inaczej martwica)
nekroptoza
rak (choroba)
receptory śmierci
Przypisy
Bibliografia
Youngson R., Collins; Słownik Encyklopedyczny; Medycyna, RTW, 1997 .
Zaprogramowana śmierć komórki
Układ immunologiczny |
341 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Andrzej%20Frycz%20Modrzewski | Andrzej Frycz Modrzewski | Andrzej Frycz Modrzewski, właśc. Andrzej Piotr Modrzewski herbu Jastrzębiec (ur. 20 września 1503 w Wolborzu, zm. 1572 tamże) – polski pisarz polityczny okresu renesansu, sekretarz królewski.
Życiorys
Był synem Jakuba, dziedzicznego wójta wolborskiego, używającego przydomka „Fricz”. Przydomek ów pochodził od drugiego imienia jego dziadka, Andrzeja Fryderyka, wywodzącego się prawdopodobnie ze Śląska. Mając 11 lat, Andrzej Modrzewski wyjechał do Krakowa by zostać uczniem tamtejszej szkoły parafialnej. Na studia do Akademii Krakowskiej zapisał się w 1517 roku wpłacając na immatrykulację 2 gr. Studia ukończył dwa lata później poprzestając na stopniu bakałarza, który otrzymał 13 grudnia 1519. Uczył się również w Wittenberdze, gdzie wpłynęły na niego idee reformacyjne.
Około roku 1522 przyjął niższe święcenia kapłańskie i pracował w kancelarii prymasa Jana Łaskiego. Od 1547 był sekretarzem Zygmunta I Starego. W 1553 roku został wójtem Wolborza. Uczęszczał potajemnie m.in. wraz z kanonikiem Jakubem Uchańskim na tajne dysputy teologiczne w duchu różnowierczym organizowane przez spowiednika Bony Franciszka Lismanina.
W uwzględnieniu wiernych jego zasług i wyjątkowej nauki król Zygmunt August podwyższył mu w 1555 roku uposażenie roczne do 200 zł, a rok później (6 grudnia 1556 roku) na sejmie warszawskim, wziął Andrzeja Frycza Modrzewskiego w opiekę wydając mu list żelazny.
Pomimo przynależności do stanu duchownego, w 1560 wziął ślub z Jadwigą Kamieńską, kuzynką Andrzeja Ciesielskiego, z którym się przyjaźnił. To wykroczenie, a także działalność reformatorska, spowodowały utratę wójtostwa wolborskiego (dziedziczność funkcji spłacił biskup włocławski) w 1569 roku. Pod koniec życia zbliżył się do radykalnego skrzydła polskich protestantów – braci polskich.
Z Jadwigą z Kamienia Kamieńską miał trójkę dzieci: Andrzeja, Elżbietę i Łucję. W drodze zakupu, stał się właścicielem majątków Małecz i Skrzynki, położonych w sąsiedztwie miejsca jego urodzenia. Zmarł na morowe powietrze jesienią 1572 roku w Wolborzu. Spoczął najprawdopodobniej w Małczu, w potajemnym pochówku, z uwagi na podejrzenia o herezję. Jest to współcześnie przeważająca opinia. Jego grób nie został odnaleziony.
Poglądy i twórczość
Najbardziej znane jego dzieło to napisane po łacinie De Republica emendanda (O naprawie Rzeczypospolitej, 1551). Rozprawa została też przełożona na język niemiecki i opublikowana w Krakowie i Bazylei. Dzieło składa się z pięciu ksiąg:
De moribus (O obyczajach)
De legibus (O prawach)
De bello (O wojnie)
De Ecclesia (O Kościele)
De schola (O szkole)
W traktacie zawierającym dogłębną analizę ustroju Polski, domagał się w księdze O Kościele uregulowania stanowiska Kościoła w Polsce, utworzenia kościoła narodowego, podporządkowanego państwu, uniezależnionego od papiestwa. Krytykując zwierzchnictwo papieskie nad Polską używał argumentów, cyt. Papieże...podstawiając wszystkim nogi do całowania, każą wypełniać swoje rozkazy i polecenia, jakby one pochodziły z tajemnych planów bożych...i zapomniawszy o tym, że są tylko ludźmi, pragną, by im przyznawano tytuły i cześć niemal boską.
Tekst poświęcony Kościołowi został przez władze kościelne uznany za heretycki, dlatego dzieło Frycza znalazło się w 1603 roku w pierwszym polskim Indeksie Ksiąg Zakazanych powstałym z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego, a pierwsze jej wydanie ukazało się bez dwóch ostatnich ksiąg.
W dziedzinie polityki Modrzewski był człowiekiem nadzwyczaj postępowym, a czasami nawet utopijnym w kontekście ówczesnego utartego i niewzruszalnego europejskiego kształtu politycznego. To właśnie Modrzewski rzucił jako pierwszy pomysł równości wobec prawa. Postulował zrównanie wszystkich grup społecznych (szlachty, mieszczaństwa i chłopstwa) w prawach. Przerósł tym wszystkich współczesnych w całej Europie, w tym np. Jeana Bodina, który postulat Modrzewskiego o równości wobec prawa odrzucał jako szczyt niedorzeczności. Opowiadał się za protekcjonizmem w gospodarce, opieką państwa nad ubogimi i publicznym szkolnictwem. Krytykował ustrój feudalny oraz wyzysk i poddaństwo chłopów. Domagał się ostrzejszych kar za zabójstwo oraz karania śmiercią nawet za kradzież. Sprzeciwiał się wojnom zaborczym.
Pisał również renesansowe mowy publicystyczne, takie jak:
Lascius, sive de poena homicidii (Łaski, czyli o karze za mężobójstwo, Kraków, 1543) – rozprawa atakująca nierówność kar za zabójstwo, przewidywanych przez polskie prawo dla przedstawicieli różnych stanów, co faworyzowało szlachtę – idee te częściowo uwzględniły Statuty litewskie.
Oratio Philalethis peripatetici (1545) – o prawo do nabywania dóbr ziemskich dla mieszczan.
Inne dzieła:
Sylvae quatuor (Sylwy cztery), Raków, 1590 – rozprawy teologiczne
Upamiętnienie
Jego imię nosi powstała w 2000 r. Krakowska Akademia, a także XVII LO w Warszawie, II LO w Rybniku, II LO we Włodawie, Szkoła Podstawowa nr 5 w Piotrkowie Trybunalskim, Szkoła Podstawowa nr 164 w Łodzi, Szkoła Podstawowa w Trzepnicy oraz Szkoła Podstawowa nr 2 w Brzezinach.
15 czerwca 2012 r. Sejm RP w związku z przypadającą w tym roku 440. rocznicą śmierci Andrzeja Frycza Modrzewskiego na drodze aklamacji przyjął uchwałę, w której uczcił jego pamięć oraz wyraził uznanie dla dorobku twórczego.
W Szczecinie, Gdańsku, Bytomiu, Mysłowicach, Wrocławiu i Włodawie jego imieniem nazwano jedną z ulic.
Uwieczniony na obrazie Jana Matejki pt. Rzeczpospoiita Babińska.
Wydania polskie dzieł Modrzewskiego
Pełne i jedyne jak dotąd w języku polskim wydanie dzieł wszystkich Andrzeja Frycza Modrzewskiego ukazało się w latach 50 XX w. w opracowaniu Komitetu Redakcyjnego Dzieł Modrzewskiego, pod przewodnictwem prof. dra Stefana Żółkiewskiego.
Tom pierwszy: O poprawie Rzeczypospolitej (PIW, 676 s., Warszawa, 1953)
Tom drugi: Mowy (PIW, 230 s., 1954)
Tom trzeci: O Kościele księga druga (PIW, 430 s., 1957)
Tom czwarty: Pisma 1560 – 1562 (PIW, 370 s., 1957)
Tom piąty: Sylwy (PIW, 312 s., 1959)
Wszystkie tomy poprzedzone są wstępem prof. Łukasza Kurdybachy.
Odniesienia w kulturze
Królowa Bona – polski serial telewizyjny z 1980. W rolę Andrzeja Frycza Modrzewskiego wcielił się Marek Kondrat.
Wybrana bibliografia przedmiotu
Dziedzictwo Andrzeja Frycza Modrzewskiego w myśli politycznej i humanistycznej. Red.: Jerzy Kukulski. Toruń 2004.
Stanisław Piwko: Frycza Modrzewskiego reforma państwa i kościoła. Warszawa 1979.
Andrzej Frycz Modrzewski i problemy polskiego Odrodzenia. Red.: Tadeusz Bieńkowski. Wrocław – Warszawa – Kraków 1974.
Andrzej Frycz Modrzewski. Bibliografia. Zestawiona przez Pracownie Biografii Staropolskiej Instytutu Badań Literackich. Wrocław – Warszawa – Kraków 1962.
Łukasz Kurdybach: Ideologia Frycza Modrzewskiego. Warszawa 1953.
Stanisław Kot: Andrzej Frycz Modrzewski: studium z dziejów kultury polskiej w. XVI. Kraków 1919.
Władysław Knapiński: Andrzej Frycz Modrzewski jako teolog. Warszawa 1881.
Antoni Małecki: Andrzej Frycz Modrzewski. „Biblioteka Ossolińskich” 1864
Józef M. Ossoliński: Andrzej Frycz Modrzewski. W: Tegoż: Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiey, o pisarzach polskich, także postronnych, którzy w Polscze albo o Polscze pisali, oraz o ich dziełach z roztrząśnieniem wzrostu i różney kolei ogólnego oświecenia, jako też szczególnych nauk w narodzie polskim. T. 4. Kraków 1852, s. 71.
Przypisy
Bibliografia
Władysław Knapiński, Andrzej Frycz Modrzewski pisarz wieku XVI jako teolog, Warszawa 1881
Prof. dr hab. Edmund Kotarski dla Wirtualnej Biblioteki
Urszula Augustyniak, Andrzeja Frycza Modrzewskiego program naprawy społeczeństwa i państwa
Linki zewnętrzne
Utwory Andrzeja Frycza Modrzewskiego w serwisie Polona.pl
Absolwenci i studenci Akademii Krakowskiej
Antyklerykalizm
Polacy umieszczeni na indeksie ksiąg zakazanych
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Członkowie stanu rycerskiego I Rzeczypospolitej
Działacze reformacyjni
Konwertyci na protestantyzm
Pisarze związani z Krakowem
Polscy pisarze nowołacińscy XVI wieku
Polscy pisarze polityczni XVI wieku
Polscy pisarze renesansu
Polscy teoretycy wojskowości (I Rzeczpospolita)
Polska szlachta
Sekretarze Zygmunta I Starego
Wójtowie wolborscy
Urodzeni w 1503
Zmarli w 1572
Polacy upamiętnieni nazwami uniwersytetów |
342 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aha | Aha | aha – ukryta granica ogrodu
Aha – faraon egipski
a-ha – zespół muzyczny
AHA – Amerykańskie Stowarzyszenie Kardiologiczne (American Heart Association)
American Hockey Association – Federacja Amerykańskiego Hokeja
AHA – kwasy owocowe, alfa-hydroksykwasy |
343 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksandria | Aleksandria | Aleksandria (, Al-Iskandarijja; ; , Aleksandreia;
kopt. ⲣⲁⲕⲟϯ, Rakodī) – drugie co do wielkości miasto w Egipcie (z liczbą 4,11 mln mieszkańców w 2006) i aglomeracja z liczbą 4,48 mln mieszkańców w 2008, co stawia ją na szóstym miejscu wśród wszystkich aglomeracji Afryki. Leży nad brzegiem Morza Śródziemnego, jest największym portem Egiptu, siedzibą władz muhafazy aleksandryjskiej, ważnym ośrodkiem przemysłowym, handlowym i naukowym oraz kulturalną stolicą kraju.
Historia
Zgodnie z tradycją i opisami historyków starożytnych miasto założył Aleksander Macedoński 7 kwietnia 332 roku p.n.e. według projektu Dejnocharesa, architekta znanego z przebudowy Efezu. Według opublikowanego w „New Scientist” artykułu autorstwa Alaina Verona i współpracowników z Uniwersytetu Paula Cézanne’a w Aix-en-Provence, miasto (pod nazwą Rhakotis) istniało w tym miejscu już od 2686 roku p.n.e., a Aleksander doprowadził jedynie do rozbudowy miasta i nazwał je swoim imieniem, co nie umniejsza zasług władcy Macedonii dla rozwoju tego miasta jako ośrodka handlu i kultury promieniującego na cały obszar basenu Morza Śródziemnego.
W starożytności i w średniowieczu ośrodek życia kulturalnego i wielki port Morza Śródziemnego. Za rządów Ptolemeuszów był stolicą Egiptu (ustanowiona przez Ptolemeusza I Sotera). Miasto zostało przebudowane na planie siatki hippodamejskiej. Na zachód od murów miejskich zlokalizowane zostały nekropolie i ogrody. We wschodniej części znajdowała się dzielnica egipska, która zachowała wcześniejszą nazwę miasta – Rhakotis, granicząca z dzielnicą królewską (grecką) stanowiącą serce metropolii. Położona w pobliżu miasta wyspa Faros połączona była z miastem groblą, zwaną Heptastadionem rozdzielającą dwa porty – Wielki Port i Eunostos. W I wieku liczba mieszkańców płci męskiej w Aleksandrii wynosiła 180 tysięcy.
Za czasów rzymskich była siedzibą władz prowincji.
Pod koniec starożytności jeden z czterech największych ośrodków chrześcijaństwa w basenie Morza Śródziemnego (pozostałe to Antiochia Syryjska, Konstantynopol i Rzym). Starożytni mówiąc o mieście stosowali zwrot Aleksandria przy Egipcie, a nie Aleksandria w Egipcie, bowiem pod względem prawno-administracyjnym nie stanowiła ona części Egiptu.
Aleksandria była stolicą Egiptu przez blisko tysiąc lat, tj. do 641 naszej ery, kiedy to kraj został podbity przez muzułmanów. W późniejszych wiekach, po przeniesieniu stolicy do Kairu, stopniowo traciła na znaczeniu. Swą pozycję ponownie odzyskała w czasach nowożytnych.
W Aleksandrii powstała grecka Septuaginta, pierwsze tłumaczenie Starego Testamentu dokonane przez Żydów aleksandryjskich.
O Aleksandrii i jej mieszkańcach można znaleźć wzmianki w Biblii. Aleksandryjczycy, czyli Żydzi z Aleksandrii, znajdowali się wśród tych, którzy toczyli spór ze świętym Szczepanem przed jego rozprawą. Aleksandria była rodzinnym miastem Apollosa. Z miasta pochodziły również dwa statki, którymi św. Paweł z Tarsu podróżował jako więzień do Rzymu (Dz 6:9; 18:24; 27:6; 28:11).
Aleksandria dzisiaj
Podział administracyjny
Współczesna Aleksandria dzieli się na 6 okręgów administracyjnych:
Montaza: 1 190 287 mieszkańców
Sharak (Wschodnia Aleksandria): 985 786 mieszkańców
Wassat (Aleksandria Centralna): 520 450 mieszkańców
Amriya: 845 845 mieszkańców
Agamy (Zachodnia Aleksandria): 386 374 mieszkańców
Gumrok: 145 558 mieszkańców
W skład aglomeracji miejskiej Aleksandrii wchodzą również dwa miasta:
Borg al-Arab: 186,9 tys. mieszkańców
New Borg al-Arab: 7,6 tys. mieszkańców
Dzielnice miasta
Place
Orabiego, w śródmieściu
Mansheya, w dzielnicy Mansheya
Saad Zaghlul, w śródmieściu
Tahrir (poprzednio Muhammada Alego, oryginalnie Place des Consuls), w śródmieściu
Ahmeda Zewailego, w pobliżu Wabour El Mayah
Mosty
Stanleya
Beja Muharrama
Pałace
Montaza
Ras el-Tin
Pałac prezydencki w dzielnicy Maamoura
Szkoły, uczelnie, instytuty naukowe
Biblioteki
Biblioteka Aleksandryjska była kiedyś największą biblioteką świata. Została przypuszczalnie założona w III wieku p.n.e. za panowania króla Ptolemeusza II. Pierwszym obiektem była Świątynia Muz, czyli Museion (gr. Μουσείον). skąd wywodzi się dzisiejsze muzeum.
Biblioteka w swych długich dziejach kilkakrotnie padała ofiarą pożaru, a odtworzenie spalonych manuskryptów było kosztowne, czasami niemożliwe. Do dnia dzisiejszego stopień zniszczeń dokonanych przez kolejnych podpalaczy jest sprawą kontrowersyjną. Nowoczesna Bibliotheca Alexandrina podjęła działalność w 2003 niemal w tym samym miejscu.
Muzea
Alexandria Aquarium
Graeco-Roman Museum
Royal Jewelry Museum
Museum of Fine Arts
Cavafy Museum
Zoo, ogrody i parki
Królewskie Ogrody Montaza
Park Antoniades
Ogrody Shallalat
Zoo Aleksandryjskie
Green Plaza
Fantasy Land
Plaża Maamoura Beach
Marina
Katakumby
Katakumby Kom al-Shuqafa
Kościoły
Meczety
Synagogi
Eliyahu Hanavi
Klimat
Znani mieszkańcy
Ahmad Nazif
Ariusz
Demis Roussos
Gamal Abdel Naser
Georges Moustaki
Kleopatra VII
Konstandinos Kawafis
Omar Sharif
Rudolf Hess
Giuseppe Ungaretti
Znakomitości starożytnej Aleksandrii
Ammonios Sakkas
Archimedes
Arystarch z Samotraki
Atanazy Aleksandryjski
Cyryl Aleksandryjski
Diofantos
Dydym Aleksandryjski
Eratostenes
Euklides
Filon z Aleksandrii
Galen
Heron z Aleksandrii
Hypatia z Aleksandrii
Kallimach
Klaudiusz Ptolemeusz
Hezychiusz z Aleksandrii
Orygenes
Ptolemeusz I Soter
Biskupi i patriarchowie Aleksandrii
biskupi Aleksandrii od czasów św. Marka.
patriarchowie łacińscy (1215-1964).
Informacje ogólne
Obecnie drugi co do wielkości ośrodek miejski Egiptu.
Ludność: 4,48 mln mieszkańców
Odległość od Kairu: 225 km na północny zachód
Siedziba polskiego konsulatu honorowego.
Gospodarka
Główny port morski
Duży międzynarodowy port lotniczy
Przemysł: maszynowy, metalowy, stoczniowy i petrochemiczny
Handel
Uniwersytet
Turystyka (kąpielisko nad Morzem Śródziemnym)
Zabytki oraz interesujące miejsca
Pałac Montazah (siedziba króla Faruka)
Twierdza Kajtbaj
Pałac Ras-at-Tin
Katakumby
Serapejon
Bruchejon
Amfiteatr Rzymski
Muzeum Sztuki Grecko-Rzymskiej
Meczet Abu Al-Abbas
Biblioteka Aleksandryjska
Nowa Biblioteka Aleksandryjska
Badania
Badania w Aleksandrii prowadził m.in. polski archeolog, prof. Kazimierz Michałowski. Kontynuuje je doktor Grzegorz Majcherek z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego (polsko-egipska misja rekonstrukcyjna i archeologiczna na Kom el-Dikka w Aleksandrii). Misja ta odkopała m.in. pozostałości starożytnej akademii z czasów grecko-rzymskich. Odkryto 20 sal wykładowych o podobnej wielkości, które łącznie mogły pomieścić nawet 5000 uczniów.
Opis miasta w starożytności
Aleksandria rozciągała się na mierzei oddzielającej Morze Śródziemne od jeziora Mareotis (obecnie Buhajrat Marjut), zbiornika zasilanego przez odnogi delty Nilu, którymi transportowane były do Wielkiego Portu aleksandryjskiego towary (głównie zboże) produkowane w Egipcie. Tamtędy też doprowadzano do miasta wodę pitną.
Miasto miało kształt chlamidy i rozciągało się na długości 30 stadiów (około 5,5 km), przy czym szerokość zabudowy między morzem a jeziorem sięgała 8 stadiów (około 1,5 km). Główna ulica miasta – szerokości 1 pletra (około 30 m) „Droga Kanopijska” – przemierzała Aleksandrię wzdłuż od Nekropolis na zachodzie aż po Bramę Kanopijską przed leżącym już za murami przedmieściem Eleusis. Wszystkie ulice przecinały się pod kątem prostym.
Wśród budowli wymieniano przede wszystkim Museion obejmujący sale teatralne, pracownie uczonych, jadłodajnię, zoo, oraz wielką bibliotekę założoną przez Ptolemeusza Sotera. Dyrektorem Museionu był kapłan mianowany przez królów, a w czasach rzymskich przez cesarzy. Najpiękniejszą budowlą miasta był Gimnazjon z portykiem długości stadionu (ok. 180 m). Obok znajdował się Paneion, czyli Belweder, ze świątynią Pana. Z jego szczytu rozciągał się widok na całe miasto.
Nad brzegiem morza rozciągała się dzielnica Basileia, gdzie mieściły się pałace (np. Pałac Lochias) i inne budowle wznoszone przez władców. Znajdował się tam także niewielki i zamknięty port królewski. W skład budowli królewskich wchodziła też Soma, nekropola królewska, gdzie znajdować się miał także grobowiec Aleksandra.
U wejścia do Wielkiego Portu znajdowała się wyspa Faros ze słynną i uznawaną za jeden z siedmiu cudów świata latarnią morską, a naprzeciwko portu królewskiego niewielka wysepka Antyrodos. Na łuku nadbrzeży portowych (Emporion) przed wielką groblą łączącą ląd stały z Faros, a zwaną Heptastadionem, znajdował się teatr, a obok niego Poseidonion. Po zachodniej stronie Heptastadionu rozciągały się port Eunostos i niewielki sztuczny port Kibotos, gdzie znajdowały się arsenały miejskie.
Za Kibotos przecinał miasto kanał żeglowny łączący port z Jeziorem Mareotis, a za nim rozciągała się dzielnica Nekropolis z licznymi ogrodami, grobowcami i miejscami mumifikacji zwłok. Nad kanałem od strony miasta wznosił się Serapeion, najsłynniejsza świątynia aleksandryjska poświęcona Serapisowi, patronowi miasta. Na wschodzie, za murami, rozciągała się, ufundowana przez cesarza Augusta dzielnica Nikopolis z amfiteatrem i stadionem.
Około 200 p.n.e. Aleksandrię zamieszkiwało 500 tys. osób.
Miasta partnerskie
Ateny, Grecja
Bratysława, Słowacja
Cleveland, Stany Zjednoczone
Konstanca, Rumunia
Durban, RPA
Odessa, Ukraina
Sankt Petersburg, Rosja
Giumri, Armenia
Zobacz też
Biblioteka Aleksandryjska
Faros
Hydrie Hadra
Aleksandria Masr – stacja kolejowa
Kodeks Aleksandryjski
Kom el-Dikka
Przypisy
Bibliografia
Strabon, Geografia, XVII, 12, 7-10, Paris, Nil Editions 1997
Peter Green, Aleksander Wielki, Warszawa 1978
N.G.L. Hammond, Dzieje Grecji, Warszawa 1973
Linki zewnętrzne
Aleksandria, Kom el-Dikka
Zabytki starożytności chrześcijańskiej w Afryce Północnej
Egipt (prowincja rzymska)
Miasta w Egipcie
Miasta w starożytnym Egipcie
Miasta hellenistyczne |
344 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Amenhotep | Amenhotep | Amenhotep – imię faraonów z XVIII dynastii.
Amenhotep I
Amenhotep II – ojciec Totmesa IV
Amenhotep III – syn Totmesa IV i królowej Mutemuje
Amenhotep IV (Echnaton) – syn Amenhotepa III
Amenhotep – architekt Amenhotepa III
Imię Amenhotep znaczy "Amon jest rad" |
345 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alexander%20Fleming | Alexander Fleming | Alexander Fleming (ur. 6 sierpnia 1881 w Lochfield koło Darvel w East Ayrshire, zm. 11 marca 1955 w Londynie) – szkocki bakteriolog i lekarz. Odkrywca lizozymu i penicyliny. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie medycyny.
Życiorys
Uczęszczał do Louden Moor School, Darvel School i Kilmarnock Academy, a następnie podjął studia medyczne na Regent Street Polytechnic w Londynie (obecnie University of Westminster), po czym przez 4 lata pracował w biurze. Gdy został spadkobiercą dużego majątku po zmarłym wuju, za namową brata w 1901 r. podjął studia medyczne w St. Mary’s Medical School na Uniwersytecie Londyńskim. Początkowo zamierzał zająć się chirurgią, ale znajomi namówili go, by przyjął pracę w grupie badawczej Almrotha Wrighta, gdzie zainteresował się bakteriologią. W chwili wybuchu I wojny światowej w 1914 r. został członkiem Korpusu Medycznego Brytyjskiej Armii Królewskiej w randze kapitana. Tam zwrócił uwagę na dużą liczbę zgonów żołnierzy z powodu zakażeń. Kiedy skończyła się I wojna światowa, Fleming powrócił do pracy w St. Mary’s Medical School.
W 1922 r. odkrył, że w tkankach i wydzielinach ludzkiego ciała znajduje się substancja zdolna do rozpuszczania (lizy) niektórych bakterii. Ze względu na podobieństwo do enzymów nazwał ją lizozymem. Wyizolował też bakterię, która była wrażliwa na działanie lizozymu i nazwał ją Micrococcus lysodeikticus (później okazało się, że była to znana już wcześniej Micrococcus luteus), a została pobrana przez Fleminga prawdopodobnie z własnego nosa. Swoje odkrycie opisał w artykule w Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences.
W 1928 r. badał nietypowe szczepy bakterii z rodzaju Staphylococcus. W lipcu pozostawił w laboratorium płytki zaszczepione tymi bakteriami i udał się na wakacje. Po powrocie, 3 września, razem z przyjacielem i wcześniejszym współpracownikiem, Danielem Prycem przeglądał uzyskane kolonie bakterii. Na jednej z nich zauważyli zakażenie pleśnią, wokół której był obszar czysty od bakterii. Pryce zwrócił uwagę, że przypomina to sytuację, gdy Fleming odkrył lizozym i nie przywiązał większej uwagi do zaobserwowanego zjawiska, natomiast Fleming podjął dalsze badania. W 1929 r. badacz wspomniał o swoim odkryciu na łamach British Journal of Experimental Pathology. Po kilku latach długotrwałych eksperymentów odkrył penicylinę G, która działa silnie bakteriobójczo, a łagodnie dla człowieka. Badania zostały jednak wstrzymane z powodu braku środków finansowych. W czasie wojny przeniósł się do Stanów Zjednoczonych, aby tam kontynuować swoją pracę badawczą. W 1945 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny, razem z Howardem Floreyem i Ernstem Chainem, którzy zdołali wyizolować odkrytą przez niego substancję.
Badacz przewidział, że penicylina stosowana w niewłaściwy sposób może w przyszłości wywoływać antybiotykooporność.
Słynnym jego powiedzeniem było: „To natura wyprodukowała penicylinę, ja ją tylko odkryłem”. Resztę życia Fleming przepracował w Szpitalu Świętej Marii. W 1943 został wybrany członkiem Towarzystwa Królewskiego, rok później otrzymał tytuł szlachecki. W 1948 nadano mu tytuł Profesora Bakteriologii Uniwersytetu Londyńskiego.
Jego prochy złożono w Katedrze św. Pawła w Londynie.
Przypisy
Brytyjscy mikrobiolodzy
Szkoccy biolodzy
Szkoccy lekarze
Nobliści – fizjologia i medycyna
Brytyjscy wolnomularze
Odznaczeni Orderem Alfonsa X Mądrego
Rycerze Kawalerowie
Urodzeni w 1881
Zmarli w 1955 |
346 | https://pl.wikipedia.org/wiki/ASVD | ASVD | ASVD (ang. Analog Simultaneous Voice and Data) – analogowy system jednoczesnego przesyłania dźwięku i danych stosowany w modemach.
Przypisy
Modemy |
347 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Adenina | Adenina | Adenina, 6-aminopuryna – organiczny związek chemiczny z grupy puryn, jedna z pięciu zasad azotowych, wchodzących w skład podstawowych nukleotydów kwasów nukleinowych (DNA i RNA). W dwuniciowych kwasach nukleinowych adenina tworzy parę komplementarną z tyminą lub uracylem za pomocą dwóch wiązań wodorowych.
Adenina połączona z rybozą wiązaniem N-glikozydowym tworzy nukleozyd adenozynę, która fosforylowana jest w pozycji 5' do nukleotydów: adenozynomonofosforanu (AMP), adenozynodifosforanu (ADP) i adenozynotrifosforanu (ATP). Znany jest także 3′,5′-cykliczny adenozynomonofosforan (cAMP). Połączenie adeniny z deoksyrybozą to deoksyadenozyna. Do innych związków adeniny pełniących istotne funkcje biologiczne należą S-adenozylometionina (SAM) oraz dinukleotydy: nikotynoamidoadeninowy (NAD) i flawinoadeninowy (FAD).
Nazwa związku pochodzi od greckiego słowa oznaczającego „gruczoł” i została nadana w 1885 roku przez Albrechta Kossela, który wyizolował adeninę z trzustki. Dawniej była również nazywa witaminą B4, jednak nie jest obecnie uznawana za witaminę.
Przypisy
Bibliografia
Puryny
Zasady azotowe nukleotydów |
348 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoni%20van%20Leeuwenhoek | Antoni van Leeuwenhoek | Antoni van Leeuwenhoek (wym. ; ur. 24 października 1632 w Delfcie; ochrzczony 4 listopada 1632 jako Thonius Philipszoon ; zm. 26 sierpnia 1723 tamże) – holenderski urzędnik miejski, przedsiębiorca i przyrodnik (bez formalnego wykształcenia uniwersyteckiego). Nazywany jest ojcem mikrobiologii (prawdopodobnie pierwszy człowiek, który zobaczył mikroorganizmy, w tym bakterie).
Początkowo zajmował się kupiectwem (prowadził sklep z galanterią męską), a nocami szlifowaniem szkieł oraz konstrukcją mikroskopów. Jednosoczewkowe mikroskopy Leeuwenhoeka były mniej wygodne w użyciu niż wielosoczewkowe mikroskopy złożone Roberta Hooke'a, ale dzięki precyzyjnemu szlifowaniu soczewek, dawały dużo większe powiększenie (ok. 270× w porównaniu z 20-50× w przypadku mikroskopów Hooke'a) i wyraźniejszy obraz (szczególnie przy większych powiększeniach). W swoim czasie były najlepsze na świecie. Później zajął się ich produkcją, ale nigdy nie podzielił się z nikim swoimi technikami produkcji – ani szkieł, ani mikroskopów.
Z fascynacją obserwował pod mikroskopem niemal wszystko, co przyszło mu do głowy – m.in.: strukturę kości i mięśni, krwinki czerwone, bakterie, orzęski, plemniki, głowy much, oczy wołów, mięśnie wieloryba, nasiona, sierść zwierząt, drewno, wodę, osad nazębny (pierwszy oglądał swój mikrobiom) czy wnętrzności wszy.
Obalił teorię samorództwa przez znalezienie jaj much, a jego opis antyseptycznych właściwości octu winnego był pierwszym w historii (potraktowane octem "żyjątka" bytujące na zębach – padły).
W 1680 roku został członkiem Towarzystwa Królewskiego (po potwierdzeniu jego obserwacji mikroorganizmów). Z powodu nieznajomości łaciny ani angielskiego, Towarzystwo zgodziło się wypisać dyplom po holendersku. Pod koniec życia był jednym z najsławniejszych jego członków. W testamencie zapisał Towarzystwu 26 swoich mikroskopów wraz z założonymi na nich preparatami, które jednak zaginęły (stąd do tej pory nie wiadomo dokładnie jak były skonstruowane).
Przypisy
Holenderscy biolodzy
Holenderscy przedsiębiorcy
Członkowie Royal Society
Urodzeni w 1632
Zmarli w 1723
Ludzie urodzeni w Delfcie |
349 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anekumena | Anekumena | Anekumena (z an- „nie, bez” + oikoumene „świat zaludniony”) – obszar na kuli ziemskiej trwale i całkowicie niezamieszkany przez człowieka i niewykorzystywany gospodarczo, w przeciwieństwie do ekumeny, czyli terenów stale zamieszkanych i subekumeny – terenów zamieszkanych czasowo.
Do anekumeny można zaliczyć np. obszary pustynne, obszary polarne oraz szczytowe partie wysokich pasm górskich.
Przypisy
Geografia społeczno-ekonomiczna |
350 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Azory | Azory | Azory (, wym. ; ), administracyjnie Region Autonomiczny Azorów – archipelag dziewięciu wysp wulkanicznych należących do Portugalii, położony w środkowej części Oceanu Atlantyckiego, na Grzbiecie Śródatlantyckim. Znajduje się około 1500 km od wybrzeży Półwyspu Iberyjskiego i jest zaliczany do Makaronezji. Na długości 650 km rozciągają się trzy główne grupy wysp (grupa zachodnia: Flores i Corvo, grupa centralna: Faial, Pico, São Jorge, Graciosa i Terceira, grupa wschodnia: São Miguel i Santa Maria). Zróżnicowana rzeźba terenu ze stromymi, skalistymi wybrzeżami i jeziorami kraterowymi świadczy o wulkanicznym pochodzeniu wysp. Archipelag jest nadal obszarem aktywnym sejsmicznie.
Powierzchnia wysp – około 2346 km² (największa São Miguel – 744,55 km²), liczba mieszkańców – 246,75 tys. (2011). Ośrodek administracyjny: Ponta Delgada. Od roku 1976 mieszkańcy wyspy cieszą się częściową autonomią, poszerzoną w 1980.
Wyspy, znane w starożytności Fenicjanom, zostały ponownie odkryte w 1427 roku przez Portugalczyków, którzy przeprowadzili szybką kolonizację niezamieszkanego wcześniej archipelagu. Od czasów II wojny światowej działa amerykańska baza lotnicza i morska.
Etymologia nazwy
Nazwa „Azory” wywodzi się najpewniej od portugalskiego słowa Açor, oznaczającego jastrzębia, którego przedstawienie widnieje na fladze regionu. Wątpliwości uczonych budzi jednak fakt, iż wskazany ptak nie występuje i nigdy nie występował na tych wyspach. Najprawdopodobniej chodzi o endemiczny gatunek myszołowa zamieszkującego wyspy, który pierwszym przybyszom skojarzył się z jastrzębiem. Niektórzy historycy łączą nazwę Azory ze starym portugalskim azures, które w tłumaczeniu oznacza liczbę mnogą od słowa niebieski. Wskazywałby na to charakterystyczny, błękitny odcień wody otaczającej archipelag.
Historia
Azory były prawdopodobnie odwiedzane w starożytności przez Fenicjan, Kartagińczyków, a w średniowieczu przez Arabów i Normanów, pozostały jednak niezamieszkane do ich ponownego odkrycia w 1427 przez Portugalczyków. Zajęcie Azorów przypisuje się adeptowi szkoły morskiej Henryka Żeglarza, Gonçalo Velho. W latach 1431-1453 prowadzona była kolonizacja wysp osadnikami z prowincji Alentejo i Algarve. Wyspa Faial, którą król Portugalii Alfons V odstąpił w roku 1466 w dożywotnie władanie księżnej Izabeli Burgundzkiej, została w następnych latach zasiedlona przez Flamandów i Francuzów z północy. Za pierwszą większą osadę uważa się założoną w 1478 Angra do Heroísmo, której zabytkowe centrum wpisane jest na listę światowego dziedzictwa UNESCO, podobnie jak krajobrazy winnic na pobliskiej wyspie Pico. W 1872 roku dwóch emigrantów z portugalskiej kolonii w Makau założyło na wyspie São Miguel czynną do dzisiaj, jedyną w Europie plantację herbaty.
Do 1984 roku ostatnie miejsce w Europie, w którym dozwolone było wielorybnictwo. Głównym źródłem dochodu wielu mieszkańców archipelagu stało się obecnie organizowanie wycieczek, w trakcie których pokazywane są turystom delfiny zwyczajne, sejwale i kaszaloty, zamieszkujące w dużej liczbie okoliczne wody. Począwszy od 1868 roku istotne dochody przynosi także sprzedaż cenionych w świecie filatelistyki znaczków.
Ważna stacja morska dla statków i jachtów przepływających przez Ocean Atlantycki. Podczas jednej z podróży zawinął na nią Krzysztof Kolumb. W miejscowości Horta na wyspie Faial znajduje się sławna pośród miłośników żeglarstwa Café Sport – prowadzona nieprzerwanie od 1918 roku tawerna, do której wciąż można przesyłać korespondencję pocztową, za pomocą której żeglarze komunikowali się dawniej z rodziną.
W czasie obu wojen światowych na Azorach znajdowały się liczne alianckie bazy lotnicze i morskie, których prawo użytkowania mają od 1951 Stany Zjednoczone. Od 1976 roku wyspom nadano częściową autonomię, rozszerzoną następnie w 1980 o uprawnienia organów regionalnych w zakresie zarządzania gospodarką i finansami. W 2003 roku na wyspie Terceira odbyło się spotkanie Prezydenta USA, George W. Busha, premiera Wielkiej Brytanii, Tony’ego Blaira i ówczesnego szefa hiszpańskiego rządu, José Maríi Aznara, poprzedzające bezpośrednio drugą wojnę w Iraku.
Geografia
Wyspy archipelagu położone są w odległości ok. 900 mil morskich od Lizbony i ponad 2000 od brzegów Ameryki Północnej, na 39°43′ stopniach szerokości geograficznej północnej, co nadaje im stosunkowo łagodny klimat. Temperatura nie przekracza latem, a zimą nie spada poniżej . Dość wysokie opady i bardzo silne wiatry wiejące na Azorach nieprzerwanie od lutego do listopada (tzw. Wyż Azorski) sprawiają, że pogoda jest nieprzewidywalna. Z powodu częstych mgieł lotniska nie obsługują pasażerów przez wiele dni w roku, a mieszkańcy żartują, że burza, która zostanie zapowiedziana w prognozie pogody na następny dzień, nadchodzi nad Azory najczęściej po tygodniu.
Geneza archipelagu, wulkany
Archipelag powstał w trzeciorzędzie w wyniku spreadingu dna oceanicznego. Jest położony na Grzbiecie Śródatlantyckim, w rejonie węzła potrójnego Azorów oraz na trzech płytach tektonicznych – północnoamerykańskiej, eurazjatyckiej i afrykańskiej. Wyspy Corvo i Flores leżą na płycie północnoamerykańskiej, pozostałe leżą na płycie eurazjatyckiej i afrykańskiej. Granicę między nimi stanowi ryft Terceira () oraz uskok transformacyjny Azory–Gibraltar (ang. Azores-Gibraltar Transform Fault lub Azores-Gibraltar fault zone (AGFZ)). Ten sam uskok, znajdujący się na dnie Oceanu Atlantyckiego, był przyczyną trzęsienia ziemi w 1755 roku, które spustoszyło Lizbonę. Wszystkie wyspy są pochodzenia wulkanicznego. Na wyspach znajduje się wiele wulkanów; jeden z nich, Pico jest jednocześnie najwyższym wzniesieniem Portugalii (2351 m). Ostatnia erupcja wulkaniczna miała miejsce w 1957 roku, kiedy wybuch Vulcão dos Capelinhos powiększył powierzchnię wyspy Faial o ok. 1,5 km².
Roślinność
Dzięki żyznej, wulkanicznej glebie i umiarkowanemu klimatowi szata roślinna wysp jest wyjątkowo bogata. Większość z rosnących na Azorach roślin sprowadzili jednak osadnicy, a Gonçalo Velho zastał w 1427 roku wyspy pokryte zaroślami i niewysokimi lasami. Na wyspach występują wody geotermalne, gejzery i śródlądowe jeziora, powstałe w kraterach wygasłych wulkanów. Niektóre miejscowe potrawy, takie jak cozido – warzywa i mięso, zapiekane są w gorących źródłach siarkowych.
Gospodarka
Gospodarka wysp opiera się w dużej mierze na turystyce, a także na rolnictwie (uprawa winorośli, owoców cytrusowych, kukurydzy, pszenicy, trzciny cukrowej) oraz rybołówstwie.
Transport
Transport publiczny nie jest dobrze rozwinięty. Na niektórych wyspach kursują autobusy tylko w określone dni. Najlepszą infrastrukturę ma Sao Miguel. Między wyspami kursują promy przewoźnika Atlanticoline.
Religia
Według spisu z 2021 roku dominującą religią jest katolicyzm (91,6%). 6,2% nie wyznaje żadnej religii. Mniejsze grupy stanowili: protestanci (0,88%), inni chrześcijanie (0,55%), świadkowie Jehowy (0,5%) i inne religie (0,27%).
Przypisy
Zobacz też
Madera
Linki zewnętrzne
Strona oficjalna Azorów
(en) www.azores.com |
351 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfred%20Russel%20Wallace | Alfred Russel Wallace | Alfred Russel Wallace (ur. 8 stycznia 1823 w Usk, zm. 7 listopada 1913 w Broadstone) – brytyjski biolog i przyrodnik, współtwórca (obok Charlesa Darwina) teorii ewolucji poprzez dobór naturalny; laureat Medalu Copleya (nagrody, którą wcześniej otrzymał też Darwin).
Życiorys
Alfred Wallace urodził się w 1823 w walijskiej miejscowości Usk, położonej nad rzeką o tej samej nazwie. Był najmłodszym z ośmiorga dzieci Thomasa Vere Wallace’a i Mary Anne Greenell. Po ukończeniu szkoły podstawowej (Grammar School) w Hertford pracował jako asystent starszego brata, podróżnika i architekta, odwiedzając różne rejony Anglii i Walii. Zainteresował się botaniką, przebywając na południu Walii. Około 1840 roku stworzył swój pierwszy zielnik.
W latach 1844–1845 był nauczycielem w szkole średniej (Collegiate School) w Leicester. W tym okresie poznał entomologa, ok. 20-letniego H.W. Batesa, który zainteresował go kolekcjonowaniem chrząszczy. W 1847 po raz pierwszy wyjechał z Wielkiej Brytanii (wraz z bratem i siostrą spędził tydzień w Paryżu), a w 1848 odbył wraz z H.W. Batesem swoją pierwszą wyprawę badawczą – do Amazonii (1848–1850). Po dwóch latach zaczął podróżować samodzielnie.
W czasie badań zbierał okazy roślin i zwierząt w Ameryce Południowej – w Amazonii i nad Rio Negro – oraz w Azji Południowo-Wschodniej – w Malezji i Indonezji. W latach 1854–1862 odwiedził Sumatrę, Jawę, Borneo, Celebes, Moluki, Timor, Nową Gwineę oraz Wyspy Aru i Ké . Interesował się przede wszystkim zoogeografią. Zebrał kolekcję ponad 125.000 gatunków zwierząt.
Napisał m.in.: „Podróże do Amazonii oraz Rio Negro” (1853, 4 wyd. 1900), „Archipelag Malajski” (1869, 10 wyd. 1891), „Geograficzne rozmieszczenie zwierząt” (1886, 2 tomy) i wiele innych publikacji naukowych.
Jako pierwszy zauważył różnice w charakterze i składzie gatunków pochodzących z przeciwnych stron linii przebiegającej między Azją i Oceanią. Linia ta nazwana została linią Wallace’a (odkrycie miało miejsce podczas podróży przez Indie Wschodnie).
W czasie swoich badań doszedł – niezależnie od Darwina – do sformułowania teorii ewolucji opartej na doborze naturalnym. Teoria została po raz pierwszy ogłoszona wspólnie przez obu naukowców w 1858 roku, w czasie posiedzenia Towarzystwa Linneuszowskiego.
Jest także współtwórcą biogeografii.
Publikacje
A.R. Wallace jest autorem ponad 1000 publikacji. W portalu internetowym Wallace Online zamieszczono wykaz 48 pozycji książkowych (łącznie ze wznowieniami i wydaniami uzupełnionymi):
Za publikację o kluczowym znaczeniu uważa się pracę „On the Tendency of Varieties to depart indefinitely from the Original Type”, zaprezentowaną w 1858 roku w Towarzystwie Linneuszowskim (zob. Początki darwinizmu w: E.B. Poulton). Posiedzenie Towarzystwa dotyczyło koncepcji, która bywa nazywana „Darwin-Wallace theory”.
Wielkie znaczenie przypisuje się również m.in. pracy z dziedziny biogeografii – Geographical Distribution of Animals (1876).
Tematyka wielu publikacji A.R. Wallace'a wykracza poza obszar biologii i biogeografii (np. „Social environment and moral progress”, „The revolt of democracy”, „Man's place in the universe” i in.). Niektóre głoszone przekonania były kontrowersyjne, m.in. dotyczące nieskuteczności szczepień (1885, 1904) lub spirytyzmu i zjawisk mediumicznych. Trzy eseje, wydane w roku 1875 w zbiorze pod tytułem „On miracles and modern spiritualism”, wydano w roku 2011 w języku polskim pod tytułem O cudach i nowoczesnym spirytyzmie.
Wyróżnienia
W biogramie zamieszczonym w bazie NNDB wymieniono
1868 – Royal Medal
1890 – Medal Darwina
1892 – Linnean Medal (Medal Linnean Society of London)
1908 – Copley Medal
Otrzymał również inne odznaczenia, w tym Order of Merit i Medal Darwina-Wallace'a (złoty), który został mu wręczony w 1908 roku, w czasie uroczystego posiedzenia Towarzystwa Linneuszowskiego z okazji 50. rocznicy opublikowania pierwszej pracy Darwina i Wallace'a.
Otrzymał honorowe tytuły naukowe w Oksfordzie (1889) i Dublinie (1882). Pełnił funkcję przewodniczącego Entomological Society of London (1870–1871).
Upamiętnienie
Dorobek A.R. Wallace'a jest upamiętniony w licznych publikacjach naukowych, w których jego prace są cytowane i analizowane, oraz w wielu biografiach. Liczne pamiątki są zgromadzone przez Towarzystwo Linneuszowskie w Londynie i prezentowane w Natural History Museum.
Życie rodzinne
Z żoną, Annie Mitten (1848–1914), miał troje dzieci: Herberta (zmarł w dzieciństwie), Violetę i Williama.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
David Quammen, Photograph by Robert Clark The Man Who Wasn't Darwin : Alfred Russel Wallace charted a great dividing line in the living world—and found his own route to the theory of evolution w: National Geographic [data dostępu: 2014-06-06]
„The Forgotten Voyage: Alfred Russel Wallace and his discovery of evolution by natural selection”, film z serii BBC „The World About Us” (1983), reż. Peter Crawford (www.youtube.com)
The Making of a Theory: Darwin, Wallace, and Natural Selection — HHMI BioInteractive Video, youtube.com 2014-08-26
Wallace, Alfred Russel (1823–1913) , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].
Brytyjscy biolodzy
Urodzeni w 1823
Zmarli w 1913
Członkowie Royal Society
Laureaci Medalu Copleya
Laureaci Royal Medal |
352 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfabet%20gocki | Alfabet gocki | Alfabet gocki – alfabet stworzony prawdopodobnie w IV wieku n.e. przez biskupa Wulfilę w celu przekładu Biblii na język gocki. Składał się z 27 znaków. Według obecnych hipotez mógł powstać na podstawie alfabetów:
greckiego (20 znaków)
łacińskiego (5 znaków)
runicznego (2 znaki).
Wulfila przełożył na język gocki Stary Testament, pomijając Księgi Królewskie. Fragmenty przekładu zawiera rękopis Srebrna Biblia (obecnie przechowywany w Bibliotece Uniwersytetu w Uppsali).
Alfabetu gockiego nie należy mylić z pismem gotyckim, które jest rodziną krojów pisma dla alfabetu łacińskiego.
Opracowania
Braune, Wilhelm. Gotische Grammatik. Halle: Max Niemeyer 1952.
Cercignani, Fausto, The Elaboration of the Gothic Alphabet and Orthography, in “Indogermanische Forschungen”, 93, 1988, 168-185.
Dietrich, Franz. Über die Aussprache des Gotischen Wärend der Zeit seines Bestehens. Marburg: N. G. Elwert'sche Universitätsbuchhandlung 1862.
Otto von Friesen. "Gotische Schrift" in Hoops, J. Reallexikon der germanischen Altertumskunde, Bd. II. 306-310. Strassburg: Karl J. Trübner 1915.
Haarmann, Harald. Universalgeschichte der Schrift. Frankfurt: Campus 1991.
Jensen, Hans. Die Schrift in Vergangenheit und Gegenwart. Berlin: Deutscher Verlag der Wissenschaften 1969.
Adolf Kirchhoff. Das gothische Runenalphabet. Berlin: Wilhelm Hertz 1854.
Streitberg, Wilhelm. Gotisches Elementarbuch. Heidelberg: Carl Winter 1910.
Weingärtner, Wilhelm. Die Aussprache des Gotischen zur Zeit Ulfilas. Leipzig: T. O. Weigel 1858.
Joseph Wright. Grammar of the Gothic Language. Oxford: Oxford University Press 1910.
Julius Zacher. Das gothische Alphabet Vulvilas und das Runenalphabet. Leipzig: F. A. Brockhaus 1855.
Zobacz też
Biblia gocka
Gocki |
353 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Albert%20Schweitzer | Albert Schweitzer | Albert Schweitzer (ur. 14 stycznia 1875 w Kaysersbergu, zm. 4 września 1965 w Lambaréné) – francusko-niemiecki (alzacki) teolog i duchowny luterański, filozof, organista, muzykolog, lekarz. W 1952 otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla za założenie szpitala w Lambaréné w Gabonie.
Życiorys
Był synem alzackiego pastora. Odebrał staranne wykształcenie – studiował teologię i filozofię na Uniwersytecie w Strasburgu i na Sorbonie, a także grę na organach u Charles’a-Marie Widora. Po uzyskaniu doktoratu z filozofii i habilitacji z teologii zdecydował się na rozpoczęcie studiów medycznych, po ukończeniu których wyrzekł się kariery naukowej i muzycznej, by jako lekarz nieść pomoc Afrykańczykom w założonym w 1913 przez siebie i żonę, , szpitalu w Lambaréné (obecnie Gabon).
W latach 1917–1918 jako obywatel niemiecki został internowany we Francji. W 1924 powrócił do Lambaréné i przystąpił do rozbudowy szpitala (m.in. o leprozorium). Odbywał sporadyczne podróże do Europy i USA, dając koncerty, nagrywając płyty i wygłaszając odczyty w celu zdobywania funduszy na utrzymanie szpitala.
Jest jednym z najważniejszych badaczy życia i twórczości Jana Sebastiana Bacha. Fundamentalne dzieło Schweitzera, monografia Jan Sebastian Bach z 1908, przez cały wiek XX była (głównie w bloku wschodnim), punktem wyjścia dla kolejnych opracowań i interpretacji dorobku niemieckiego kompozytora.
W 1951 otrzymał pokojową nagrodę księgarzy niemieckich, a w 1952 – Pokojową Nagrodę Nobla.
Poglądy
Jego ideą etyczną (którą starał się praktycznie realizować) było poszanowanie życia, zawarte w twierdzeniu: „Jestem życiem, które pragnie żyć, pośród życia, które pragnie żyć”, konsekwencją tego programu etycznego jest obowiązek ratowania życia i łagodzenia cierpienia. Głosił, że cześć dla życia wymaga od człowieka szacunku, nie tylko wobec ludzi, ale także wobec zwierząt, a nawet roślin, zakazując ich bezmyślnego niszczenia.
Schweitzer reprezentował pogląd, że najwcześniejsze pisma chrześcijańskie, jak autentyczne listy Pawłowe (1. List do Koryntian i 1. List do Tesaloniczan) oraz pierwsze Ewangelie (Marka i Mateusza) wyraźnie wskazują, iż Jezus wierzył, że Syn Człowieczy nadejdzie wkrótce, ówczesne potęgi upadną i zostanie ustanowione Królestwo Boże na Ziemi. Z biegiem czasu, w późniejszych pismach, przesłanie apokaliptyczne zanikało. Opinię tę wyraził w innej swojej pracy Historia badań nad życiem Jezusa (1906), która stała się słynna pod angielskim tytułem The Quest of the Historical Jesus (1910) i jest uważana za „tekst fundacyjny” hipotezy Jezusa jako proroka apokaliptycznego. Natomiast w swojej pracy doktorskiej „Die psychiatrische Beurteilung Jesu: Darstellung und Kritik” („Psychiatryczna ocena Jezusa: przedstawienie [zagadnienia] i krytyka”, 1913) polemizował z popularnymi w tamtym czasie wśród niektórych psychiatrów i psychologów opiniami kwestionującymi zdrowie psychiczne Jezusa.
Jako zdeklarowany pacyfista po II wojnie światowej angażował się w ruch przeciwko wyścigowi zbrojeń.
W chwili obecnej myśl schweitzerowska w Polsce przeżywa renesans, w dużej mierze dzięki zaangażowaniu pracowników naukowych Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.
Do idei Schweitzera nawiązują współcześnie ruchy ekologiczne.
Niektóre prace
Psychiatryczna ocena Jezusa: przedstawienie [zagadnienia] i krytyka (Die psychiatrische Beurteilung Jesu: Darstellung und Kritik, 1913) – praca doktorska z medycyny
Historia badań nad życiem Jezusa (1906)
Chrześcijaństwo i religie świata
Kultura i etyka
Upadek i odbudowa kultury
Filozofia religii u Kanta
Światopogląd myślicieli hinduskich
Między wodą, a dżunglą
Listy z Lambaréné
Moje życie – autobiografia
Jan Sebastian Bach (1908) – monografia
Przypisy
Linki zewnętrzne
Teolog życia – Albert Schweitzer. Reformator?, luter2017.pl
Oficjalna strona Polskiego Towarzystwa im. Alberta Schweitzera w Poznaniu
Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Strasburgu
Niemieccy filozofowie XX wieku
Niemieccy lekarze
Niemieccy teolodzy luterańscy
Laureaci Nagrody Goethego
Nobliści – nagroda pokojowa
Odznaczeni cywilnym Orderem Pour le Mérite
Odznaczeni Orderem Zasługi (Wielka Brytania)
Etycy
Filozofowie niemieckojęzyczni
Filozofowie współcześni
Kawalerowie Zakonu Świętego Łazarza
Internowani we Francji w czasie I wojny światowej
Urodzeni w 1875
Zmarli w 1965 |
354 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aldous%20Huxley | Aldous Huxley | Aldous Leonard Huxley (ur. 26 lipca 1894 w Godalming, zm. 22 listopada 1963 w Los Angeles) – angielski powieściopisarz, nowelista, eseista, poeta.
Życiorys
Jego ojcem był Leonard Huxley, pisarz i wydawca, a dziadkiem Thomas Huxley, znany biolog i eseista. Matka zmarła w 1908 roku, kiedy Huxley miał 13 lat. Wstępną edukację odbył w domu rodzinnym, a następnie w ekskluzywnej szkole średniej Eton College. Studiował medycynę i filozofię w Oksfordzie. W roku 1911 przerwał naukę z powodu zagrożenia ślepotą, a nawet nauczył się alfabetu Braille’a. Po dwóch latach mógł kontynuować studia w Oksfordzie. Także z powodu postępującej ślepoty nie uczestniczył w I wojnie światowej, lecz pracował w administracji państwowej. Po zakończeniu wojny poświęcił się pisarstwu.
W roku 1919 związał się z pismem Athenaeum, a następnie został krytykiem teatralnym w Westminster Gazzette. W latach 20. XX wieku wiele podróżował, przez 7 lat mieszkał we Włoszech (1923–1930), potem na południu Francji, w Ameryce Środkowej, w końcu w roku 1937 osiadł w Kalifornii.
Początkowo zajmował się poezją, wydając większą liczbę tomików poetyckich, z czasem jednak jego zainteresowania skierowały się w kierunku prozy. Jego pierwsza powieść wydana w roku 1921 Crome Yellow, została dobrze przyjęta przez krytykę. Kreślił karykaturalny obraz obyczajowy postaci z angielskiej inteligencji ówczesnych czasów, zgromadzonych na letni wypoczynek w wiejskiej posiadłości. Huxley w błyskotliwy i ironiczny sposób uwiecznił swoich gospodarzy z Garsington Manor, gdzie przebywał w czasie wojny.
Był propagatorem użytkowania środków psychoaktywnych, z których dwóm, meskalinie i LSD-25, poświęcił wiele czasu bezpośrednich badań. Z substancjami psychodelicznymi zetknął się podobno po raz pierwszy w Berlinie podczas spotkania z okultystą Aleisterem Crowleyem, który to poczęstował go peyotlem.
Jego śmierć przeszła w świecie bez echa. Stało się tak dlatego, że tego samego dnia w którym umarł – 22 listopada 1963 roku – zamordowano prezydenta Stanów Zjednoczonych, Johna F. Kennedy’ego. W ten sam dzień zmarł także C.S. Lewis. Huxley zmarł w trzy lata po zdiagnozowaniu u niego nowotworu krtani. Tuż przed śmiercią, na jego własne życzenie żona podała mu domięśniowo 200 mikrogramów LSD-25 w dwóch dawkach po 100 µg.
Powieść, która przysporzyła Huxleyowi największej sławy, to dystopia Nowy wspaniały świat. Pod koniec życia napisał, jakby w opozycji do niej, powieść Wyspa, prezentującą świat idealny.
Największą popularność w filozofii, zwłaszcza wśród naśladowców z nurtu New Age, zdobyło pojęcie filozofii wieczystej opracowane w książce pod tym samym tytułem.
Był agnostykiem i wegetarianinem.
Ważniejsze dzieła Aldousa Huxleya
Powieści
Crome Yellow (1921)
W cudacznym korowodzie (Antic Hay, 1923)
Jak suche liście (Those Barren Leaves, 1925)
Kontrapunkt (Point Counter Point, 1928, w 1932 wydana w Polsce pod tytułem Ostrze na ostrze)
Nowy wspaniały świat (Brave New World, 1932)
Niewidomy w Ghazie (Eyeless in Ghaza, 1936)
Po wielu latach (After Many a Summer Dies the Swan, 1939)
Czas musi stanąć (Time Must Have a Stop, 1944)
Małpa i Duch (Ape and Essence, 1948)
Diabły z Loudun (The Devils of Loudun, 1952)
Geniusz i Bogini (The Genius and the Goddess, 1955)
Wyspa (Island, 1962)
Opowiadania
Otchłań (Limbo, 1920)
Śmiertelne zwoje (Mortal Coils, 1922)
Mały Meksykanin i inne opowiadania (Little Mexican, 1924)
Dwie lub trzy Gracje (Two or Three Graces, 1926)
Brief Candles (1930)
The Gioconda Smile (1938)
Consider the Lilies (1954)
The Ambassador of Capripedia (1961)
Eseje
Eseje stare i nowe (Essays New and Old, 1926)
Muzyka nocą (Music at Night, 1931)
Filozofia wieczysta (The Perennial Philosophy, 1945)
Drzwi percepcji (The Doors of Perception, 1954)
Niebo i piekło (Heaven and Hell, 1956)
Nowy wspaniały świat – 30 lat później – Raport rozbieżności (Brave New World Revisited, 1958; w grudniu 1960 wydana w Polsce pod tytułem Nowy wspaniały świat poprawiony)
Poezja
The Burning Wheel (1916)
Jonah (1917)
The Defeat of Youth and Other Poems (1918)
Leda (1920)
Dramat
The World of Light (1931)
Drzewo genealogiczne
Przypisy
Linki zewnętrzne
Crome Yellow – LibriVox: free audiobooks
Angielscy prozaicy
Brytyjscy eseiści
Absolwenci Uniwersytetu Oksfordzkiego
Zmarli w 1963
Urodzeni w 1894
Absolwenci Eton College |
355 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksander%20Fredro | Aleksander Fredro | herbu własnego (ur. 20 czerwca 1793 w Surochowie koło Jarosławia, zm. 15 lipca 1876 we Lwowie) – polski hrabia, komediopisarz, pamiętnikarz, poeta, ziemianin, oficer, wolnomularz, tworzył w epoce romantyzmu. Uważany jest za najwybitniejszego komediopisarza w historii literatury polskiej.
Życiorys
Urodził się 20 czerwca 1793 roku w Surochowie niedaleko Jarosławia w bogatej rodzinie szlacheckiej (niegdyś senatorskiej) jako syn Jacka Fredry i Marianny z Dembińskich. Do Beńkowej Wiszni rodzice Aleksandra Fredry sprowadzili się w 1797 roku. Nauki pobierał w domu rodzinnym, nigdy nie uczęszczał do szkół publicznych. 12 stycznia 1806 roku w pożarze dworu w Beńkowej Wiszni zginęła jego matka Marianna Fredro. Ojciec, Jacek Fredro przeniósł się wraz z nim do Lwowa.
W wieku 16 lat, w 1809 roku zaciągnął się do armii Księstwa Warszawskiego wstępując w szeregi 11 pułku ułanów Adama Potockiego. Trzy lata później wziął udział w wyprawie Napoleona na Moskwę służąc w 5 pułku jazdy; otrzymał wówczas Złoty Krzyż Virtuti Militari. W latach 1813–1814 przebył całą kampanię napoleońską jako oficer ordynansowy w sztabie cesarza. Po czym, w 1814 roku został odznaczony Krzyżem Legii Honorowej. Po abdykacji Napoleona w 1815 roku wrócił do domu i gospodarował w rodzinnym majątku Bieńkowa Wisznia. Opuszczając Paryż po klęsce Napoleona, Aleksander Fredro napisał: Wyjechaliśmy razem, z odmiennych pobudek: Napoleon na Elbę, ja zasię do Rudek. Wstąpił do lubelskiej loży wolnomularskiej.
W 1818 roku, mając 25 lat, napisał pierwszą ważną komedię, Pan Geldhab. Sztuka, napisana z dużym humorem i wdziękiem, opowiada o perypetiach młodego szlachcica starającego się o rękę córki tytułowego dorobkiewicza, ten jednak usiłuje wydać ją za księcia. Sztuka została wystawiona w 1821 r.
9 listopada 1828 roku, po jedenastu latach starań, poślubił w kościele w Korczynie właścicielkę zamku w Odrzykoniu, Zofię de domo hrabiankę Jabłonowską, primo voto hrabinę Skarbkową.
W 1828 roku, po śmierci ojca, przejął i pomnożył odziedziczony majątek. Był już wtedy autorem kilkunastu komedii. Rok później wstąpił do Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W 1830 roku brał udział w pracach Obywatelskiego Komitetu Pomocy dla Powstania, który został utworzony we Lwowie. W 1832 roku przechowywał w swoim majątku dwóch powstańców z Wielkopolski, którzy w obawie przed represjami ze strony władz pruskich schronili się w Galicji. W 1839 roku otrzymał Honorowe Obywatelstwo Miasta Lwowa.
W 1839 roku przerwał działalność literacką pod wpływem ataków krytyki i na kilkanaście lat zaprzestał twórczości, pisząc jedynie w latach 1846–1848 pamiętniki z czasów napoleońskich Trzy po trzy. 3 lipca 1845 członek założyciel Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego. W rewolucyjnym roku 1848 był członkiem lwowskiej Rady Narodowej.
W latach 1850–1855 (z niewielkimi przerwami) przebywał po raz drugi we Francji, gdzie po powstaniu węgierskim znalazł schronienie jego syn, Jan Aleksander Fredro (także komediopisarz, lecz niższego lotu).
W 1854 roku wznowił działalność komediopisarską, ale równocześnie podjął decyzję o niepublikowaniu i niewystawianiu swoich dzieł w przypadku żądania odeń jakichkolwiek zmian w ich treści.
Po 1857 otrzymał francuski Medal Świętej Heleny. Od 1861 roku był posłem do Sejmu Krajowego. Czynił starania o budowę w Galicji pierwszej linii kolejowej, organizował Towarzystwo Kredytowe Ziemskie i Galicyjską Kasę Oszczędności. 17 kwietnia 1873 roku został mianowany kawalerem Wielkiego Krzyża Orderu Franciszka Józefa. Od 1873 roku był członkiem Akademii Umiejętności.
Zmarł we Lwowie 15 lipca 1876 roku. Został pochowany w rodzinnej krypcie w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Rudkach koło Lwowa. W latach 70. XX wieku wrocławski znawca i miłośnik twórczości Fredry, prof. Bogdan Zakrzewski, odwiedzając Rudki miał skraść z grobowca poety jeden z palców jego szkieletu. Kości te zamurowano w ścianie kościoła św. Maurycego we Wrocławiu.
Aleksander Fredro był człowiekiem pełnym wewnętrznych sprzeczności: aktywny i zaangażowany w sprawy publiczne, szukał zarazem samotności i przejawiał skłonność do mizantropii. Ostatnie lata życia, naznaczone chorobami, spędził z dala od świata w gronie rodzinnym.
Był autorem komedii obyczajowych z życia szlachty, głównie prowincjonalnej. Pisywał również wiersze, poematy, aforyzmy. Debiutował w 1817 roku, jednak pozostał obcy problemom romantyzmu. Naraziło go to na ostre ataki ze strony Seweryna Goszczyńskiego i Leszka Dunina Borkowskiego, w wyniku których zaprzestał publikowania swoich utworów, pisując do szuflady przez ok. 18 lat. Wychowany w tradycjach oświecenia, był bliski Laurence’owi Sterne’owi. W swych komediach Fredro ukazał mistrzostwo w tworzeniu charakterystyki bohaterów, kształtowaniu akcji i giętkości języka. Do utworów wprowadzał akcenty humorystyczne i elementy komiki ludowego teatru, ówcześnie właściwe tylko farsie. Utwory Fredry weszły na stałe do kanonu polskiej literatury i teatru. Jego bajki, jak np. Małpa w kąpieli, Zupa na gwoździu czy Paweł i Gaweł, są lekturami literatury dziecięcej.
Etapy edukacji:
Nauka w domu (pod okiem guwernera), która polegała na pamięciowym opanowywaniu wiedzy książkowej. Fredro wspomina ją następująco: „W młodych latach nie okazywałem zdolności do nauki”.
Szkoła życia – nabieranie doświadczenia życiowego. Według Fredry: „Odtąd zaczęła się dla mnie szkoła świata, najpraktyczniejsza, najbardziej urozmaicona”.
Rodzina
Jesienią 1828 r. ożenił się z Zofią z Jabłonowskich el primo voto Skarbkową. Miał z nią syna Jana Aleksandra i córkę Zofię z Fredrów, zamężną hrabinę Szeptycką, która była matką m.in. arcybiskupa Andrzeja Szeptyckiego i generała Stanisława. Jego siostra była prababką błogosławionego Stanisława Kostki Starowieyskiego, męczennika. Wnuk Aleksandra błogosławiony Klemens był prezbiterem katolickim i męczennikiem.
Twórczość
Dramaty
Proza
Dziennik wygnańca
Nieszczęścia najszczęśliwszego męża
Trzy po trzy
Zapiski starucha
Inne
Paweł i Gaweł
Piczomira królowa Branlomanii
Sztuka obłapiania
Utwory przypisywane Fredrze
Baśń o trzech braciach i królewnie
XIII Księga Pana Tadeusza
Ekranizacje
Upamiętnienie
We Wrocławiu znajduje się pomnik Aleksandra Fredry, wzniesiony pierwotnie we Lwowie.
We Wrocławiu po 1945 roku ulicę Neue Schweidnitzer Strasse nazwano imieniem Fredry, jednakże w 1953 roku ul. Fredry i ul. Świdnicką połączono w ul. Stalingradzką, a po destalinizacji z 1956 roku cały ciąg został przemianowany na ul. Świdnicką. W 2013 roku imieniem Fredry nazwano ulicę, będącą odnogą pl. Uniwersyteckiego.
Poznańska ulica Aleksandra Fredry położona jest w centrum miasta, będąc równoległą do ulicy Święty Marcin na jej części. Mieszczą się tu m.in. takie poznańskie budowle jak gmach opery, Collegium Maius UMP, Kościół Najświętszego Zbawiciela, przylegają parki oraz bezpośrednia okolica innych ważnych dla miasta budynków również tych położonych przy Świętym Marcinie.
W Krakowie przed wejściem do gmachu Teatru im. Juliusza Słowackiego znajduje się pomnik (popiersie) Aleksandra Fredry autorstwa Cypriana Godebskiego, ustawiony tam w roku 1900.
W Gnieźnie funkcjonuje teatr im. Aleksandra Fredry, jedyny w Polsce nazwany jego imieniem.
Uchwałą Sejmu RP IX kadencji z 22 lipca 2022 zdecydowano o ustanowieniu roku 2023 Rokiem Aleksandra Fredry. Patronowi roku 2023 poświęcono wydanie specjalne „Kroniki Sejmowej”.
Pociąg PKP Intercity ze stacji Warszawa Wschodnia do stacji Wrocław Główny i z powrotem nosi nazwę IC Fredro
Przypisy
Linki zewnętrzne
Aleksander Fredro
Z dziejów Beńkowej Wiszni
Kolekcja poświęcona A. Fredrze na Polona.pl
Tadeusz Boy-Zeleński o odbiorze Fredry
Aleksander Fredro – wiersze dla dzieci
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Członkowie Akademii Umiejętności
Członkowie Centralnej Rady Narodowej
Członkowie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie
Członkowie Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego
Aleksander
Honorowi obywatele Lwowa (zabór austriacki)
Hrabiowie Królestwa Galicji i Lodomerii
Ludzie urodzeni w Surochowie
Ludzie związani z Jarosławiem (Polska)
Ludzie związani z Odrzykoniem
Ludzie związani z Rudkami
Odznaczeni Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari (Księstwo Warszawskie)
Polacy odznaczeni Medalem św. Heleny
Polacy – Kawalerowie Legii Honorowej
Polacy – odznaczeni Krzyżem Wielkim Orderu Franciszka Józefa
Polscy autorzy literatury erotycznej
Polscy autorzy pamiętników i dzienników
Polscy bajkopisarze XIX wieku
Polscy dramaturdzy XIX wieku
Polscy komediopisarze XIX wieku
Polscy pisarze romantyzmu
Polscy poeci XIX wieku
Polscy wolnomularze (Królestwo Kongresowe)
Posłowie Sejmu Krajowego Galicji I kadencji
Posłowie Sejmu Krajowego Galicji II kadencji
Posłowie Sejmu Krajowego Galicji III kadencji
Uczestnicy Wiosny Ludów w Galicji
Uczestnicy inwazji na Rosję 1812 (strona polska)
Urodzeni w 1793
Zmarli w 1876 |
356 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ambrose%20Bierce | Ambrose Bierce | Ambrose Gwinett Bierce (ur. 24 czerwca 1842, zm. w grudniu 1913 lub na początku 1914 roku prawdopodobnie w Meksyku) – dziennikarz, satyryk i nowelista amerykański, uczestnik wojny secesyjnej; także aforysta i filozof sceptyk.
Często określany jako prekursor „czarnej literatury XX wieku”, jeden z najwybitniejszych twórców wczesnej literatury grozy.
Twórczość
Jest autorem m.in. opowiadań: Droga w świetle księżyca, Olej z psa, Moje ulubione morderstwo.
Bierce tworzy w nich świat okrutny, pełen patologii i perwersji, niepodlegający żadnym zasadom moralnym. Groza Bierce'a jest niejako zaprzeczeniem transcendetnego, wypływającego z duszy, surrealistycznego strachu Edgara Allana Poego – autor Jeźdźca na niebie zwraca uwagę na grozę przynależącą do świata materialnego, "podskórną" i brutalną w swojej przyziemności.
Opisy Bierce'a cechuje całkowita beznamiętność w przedstawianiu sadyzmu i okrucieństwa. Częste epatowanie krwią, nagromadzenie makabrycznych wątków dały zaczątek do traktowania horroru w kategoriach gore.
Często nawiązywał do własnych doświadczeń wojennych oraz do pionierskiego życia w Ameryce Północnej, ukazując powszechną wówczas biedę, zacofanie i pijaństwo, które sprawnie zaprzęgał do potrzeb literatury grozy.
Charakterystyczny dla grozy Ambrose Bierca jest model świata – to universum pozbawione wszelkiej przypadkowości, gdzie zbrodnie sprzed lat powracają, aby nakręcać spiralę wszechogarniającego koszmaru. Na kanwie dwóch opowiadań Bierce'a Droga w świetle księżyca oraz Śmierć Halpina Fraysera Witold Orzechowski nakręcił w roku 1972 film telewizyjny pod tytułem Droga w świetle księżyca.
The Devil's Dictionary
Autor słynnego The Devil's Dictionary, zawierającego przepełnione czarnym humorem definicje wielu pojęć, np.:
FUTURE, n.: That period of time in which our affairs prosper, our friends are true and our happiness is assured.
HOMICIDE, n.: The slaying of one human being by another. There are four kinds of homicide: felonious, excusable, justifiable, and praiseworthy, but it makes no great difference to the person slain whether he fell by one kind or another -- the classification is for advantage of the lawyers.
YEAR, n.: A period of three hundred and sixty-five disappointments.
The Devil's Dictionary jest dostępny przez protokół dict, m.in. jako pakiet dict-devil w Debianie.
Odniesienia w kulturze
Ambrose’s Bierce’a sportretował Gregory Peck w filmie Stary Gringo (1989, reż. Luis Puenzo)
Przypisy
Linki zewnętrzne
Polska strona poświęcona twórczości pisarza
Amerykańscy autorzy horrorów
Amerykańscy dziennikarze
Amerykańscy prozaicy XIX wieku
Pisarze związani z San Francisco
Prozaicy anglojęzyczni
Zmarli w 1914
Urodzeni w 1842 |
358 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alfred%20de%20Musset | Alfred de Musset | Alfred Louis Charles de Musset (ur. 11 grudnia 1810 w Paryżu, zm. 2 maja 1857 tamże) – francuski poeta, dramaturg, prozaik, przedstawiciel romantyzmu, członek Akademii Francuskiej.
Życiorys
Chociaż sztuki Musseta były w większości niedoceniane za jego życia, od początku XX wieku są z powodzeniem grane na wielu scenach świata.
Alfred de Musset wcielał w życie postawę artystyczną, jaką był dandyzm.
Wykazywał zdolności w sztukach plastycznych, stąd też nie był pewien, jaką drogę w sztuce ma obrać.
Był synem Wiktora de Musseta (Victor-Donatien de Musset-Pathay), wydawcy dzieł Rousseau. Od 17. roku życia związany był z grupą artystyczną Charlesa Nodiera. W wieku dziewiętnastu lat (1829) opublikował pierwsze utwory z tomu Contes d'Espagne et d'Italie (wydanie całości – styczeń 1830 r.). Po 1833 współpracował z pismem Revue des deux mondes. W 1852 został członkiem Akademii. Związany był najpierw z francuską pisarką i znaną skandalistką – George Sand (późniejszą kochanką Fryderyka Chopina), następnie z aktorką żydowskiego pochodzenia, znaną jako Rachela (związała się później z Aleksandrem Colonną-Walewskim, synem Napoleona Bonaparte i Marii Walewskiej).
Twórczość
Powieści
Spowiedź dziecięcia wieku (Confession d'un enfant du siècle, 1836, wyd. polskie 1880)
Poezje
Les Nuits (Noce, 1835–1837) napisane po zerwaniu związku uczuciowego z George Sand
Dzieła dramatyczne
Noc wenecka (1830)
Andrea del Sarto (1833, wyd. polskie 1880)
Lorenzaccio (1834)
Kaprysy Marianny (Caprices de Marianne, 1833)
Nie igra się z miłością (On ne badine pas avec l'amour, 1834)
Świecznik (Le chandelier, 1835)
Nie trzeba się zarzekać (1836)
Drzwi muszą być otwarte lub zamknięte (Il faut qu'une porte soit ouverte ou fermée, 1847)
Inne
Opowieści hiszpańskie i włoskie (1828)
Zobacz też
Objaw de Musseta
Linki zewnętrzne
Utwory Alfreda de Musseta w bibliotece Polona
Francuscy poeci XIX wieku
Francuscy pisarze XIX wieku
Francuscy dramaturdzy XIX wieku
Członkowie Akademii Francuskiej
Pisarze związani z Paryżem
Pochowani na Cmentarzu Père-Lachaise w Paryżu
Urodzeni w 1810
Zmarli w 1857
Ludzie urodzeni w Paryżu |
359 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoni%20K%C4%99pi%C5%84ski | Antoni Kępiński | Antoni Ignacy Tadeusz Kępiński (ur. 16 listopada 1918 w Dolinie, zm. 8 czerwca 1972 w Krakowie) – polski lekarz, psychiatra, naukowiec, humanista i filozof. Jeden z najbardziej znanych polskich lekarzy psychiatrów, uważany za geniusza psychiatrii.
Jest znany między innymi jako twórca koncepcji metabolizmu energetyczno-informacyjnego i psychiatrii aksjologicznej.
Życiorys
Urodził się w Dolinie k. Stanisławowa. Po ukończeniu szkoły powszechnej im. Adama Mickiewicza w Nowym Sączu edukację kontynuował w Gimnazjum Nowodworskiego w Krakowie. Z racji pełnienia w tymże gimnazjum funkcji prezesa Sodalicji Mariańskiej poznał w tym czasie Karola Wojtyłę. Znajomość ta trwała do śmierci Kępińskiego. Gimnazjum ukończył 5 czerwca 1936. Rozpoczął wtedy studia medyczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego, które przerwała wojna.
Jako ochotnik uczestniczył w kampanii wrześniowej, a następnie został internowany na Węgrzech, skąd uciekł, przedostając się do Francji. Po przeprawie przez Pireneje do Hiszpanii został zatrzymany przez władze hiszpańskie i w 1941 uwięziony w obozie koncentracyjnym Miranda de Ebro. Po uwolnieniu w 1943 udał się do Anglii, gdzie przez krótki czas pełnił służbę w Polskich Siłach Zbrojnych.
W 1945 rozpoczął studia na Polskim Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Edynburskiego. 29 listopada 1946 po złożeniu przysięgi lekarskiej otrzymał dyplom tegoż uniwersytetu. Do powrotu do Polski (27 lipca 1947) pracował w szpitalach angielskich. Swoje losy związał z Katedrą i Kliniką Psychiatryczną Akademii Medycznej w Krakowie. Do grona jego nauczycieli psychiatrii należał Władysław Stryjeński, którego Kępiński darzył szacunkiem i podzielał jego poglądy na etykę w medycynie. 11 listopada 1947 otrzymał na Uniwersytecie Jagiellońskim (Wydziale Lekarskim) dyplom lekarza, a 22 grudnia 1949 uzyskał stopień doktora medycyny w zakresie psychiatrii (rozprawa pt. Okres zamącenia po wstrząsie elektrycznym, czas jego trwania a typ konstytucjonalny i rasowy, promotor prof. Eugeniusz Brzezicki). W 1952 uzyskał specjalizację drugiego stopnia z psychiatrii. Rozprawa habilitacyjna pt. Odruch orientacyjny w otępieniu organicznym przyniosła mu stopień naukowy docenta nadany 13 maja 1960 przez Radę Wydziału Lekarskiego AM w Krakowie, który został zatwierdzony 19 stycznia 1962. Od 1 października 1969 pełnił obowiązki kierownika Katedry i Kliniki Psychiatrycznej AM w Krakowie. Profesorem nadzwyczajnym został mianowany 15 marca 1972, gdy był już bardzo schorowany na szpiczaka mnogiego. Na krótko przed śmiercią w 1972 został mianowany profesorem tej katedry. Jego uczniem był Zdzisław Jan Ryn, jeden z najwytrwalszych kustoszów spuścizny i propagatorów myśli Kępińskiego.
Antoni Kępiński zajmował się również problematyką medyczną, psychologiczną i socjologiczną czasu wojny i okupacji, szczególnie sytuacją więźniów obozów koncentacyjnych. Opisał syndrom KZ (zespół obozu koncentracyjnego). W 1950 wraz z Mieczysławem Choynowskim zorganizował Pracownię Psychologiczną w Szpitalu Klinicznym w Kobierzynie. Była to pierwsza tego typu (w warunkach szpitalnych) pracownia w Polsce. Ponadto Kępiński przez szereg lat przyjmował pacjentów na Oddziale Dziennym przy Wojewódzkiej Przychodni Zdrowia Psychicznego, należącej do szpitala w Kobierzynie.
Odznaczony został odznaką honorową „Za wzorową pracę w służbie zdrowia” (14 maja 1970), Złotym Krzyżem Zasługi (13 lipca 1971), Krzyżem Kawalerskim OOP (22 marca 1972) i Orderem Uśmiechu I Klasy.
Miał żonę Jadwigę i siostrę Łucję. W ostatnich latach towarzyszył mu też ukochany kot Antoś, zwany Dializkiem.
Został pochowany 10 czerwca 1972 na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie (sektor SC10-9-49). Celebransem na pogrzebie był ówczesny metropolita krakowski, kardynał Karol Wojtyła.
Dokonania i poglądy
Wszechstronność
Kępiński był eklektykiem, co wiązało się z wielostronnością jego zainteresowań i dostrzeganą potrzebą uzupełnienia wiedzy psychiatrycznej danymi pochodzącymi z innych dyscyplin naukowych (biologii, neurofizjologii, biocybernetyki, psychologii, socjologii, filozofii, etyki). Uważał, że etiologia zaburzeń psychicznych jest wieloczynnikowa, dlatego zadaniem psychiatrii jest nie tylko odkrycie czynników etiologicznych, ale również ustalenie hierarchii ich ważności. Zauważał przy tym, że na współczesnym mu etapie rozwoju psychiatrii jest to trudne zadanie.
Psychoterapia, psychoterapeuta
Był prekursorem psychoterapii indywidualnej i grupowej w Polsce. Psychoterapię uznawał za integralną część psychiatrii. Psychoterapia służy przełamywaniu i likwidowaniu chaosu i bezładu tkwiącego w strukturach systemu psychicznego jednostki, przede wszystkim w systemie wartości. Przypisywał szczególną rolę osobowości psychoterapeuty w procesie terapeutyczno-diagnostycznym oraz relacjom emocjonalnym (ich jakości i intensywności oraz kierunku): pacjent (klient) – terapeuta. Relacje te winny mieć charakter poznawczy i emocjonalny ukierunkowany na cel, jakim jest odkrycie i ukazanie obrazu pacjenta i możliwości jego rozwoju. Kępiński sformułował postulaty określające dobrego psychoterapeutę (dobrego psychiatrę): pozbawiony postawy pseudonaukowej, tzn. takiej, która zmierza do uprzedmiotowienia pacjenta, traktowania go jako przypadku, górowania nad nim; pozbawiony maski, czyli tłumienia swoich stanów emocjonalnych i spontanicznych reakcji; pozbawiony postawy oceniającej, wartościującej moralnie pacjenta. Jako cechy znaczące wymieniał: wiarę w wyleczenie pacjenta, cierpliwość, zdolność rozumienia chorego (empatię), umiejętność zdobywania zaufania. Podkreślał, że „najlepszą szkołą psychiatrii” jest bezpośredni kontakt i partnerski dialog z pacjentem.
Istota schizofrenii
Według Kępińskiego istotą schizofrenii jest odwrócenie hierarchii wartości. To co jednostkowe i osobiste traci ważność, a pierwszoplanowe stają się sprawy ostateczne: istota bytu, koncepcja człowieka i wszechświat (nurt ontologiczny); apokaliptyczne wizje końca świata, zaciętych walk między stronnikami dobra i zła, raj, piekło, niebo, wojny, kataklizmy (nurt eschatologiczny); poszukiwanie istotnego sensu życia ludzkiego, odczuwanie poczucia mocy, wszechwładności, nieśmiertelności (nurt charyzmatyczny).
Swoistość badania psychiatrycznego
Antoni Kępiński postulował odmienność badania psychiatrycznego od badania wykonywanego przez innych lekarzy specjalistów. Według niego różnice pojawiają się już przy określaniu celu badania, jakim jest postawienie konkretnej diagnozy, ponieważ jest to w psychiatrii zwyczajnie niemożliwe, rozpoznanie może się bowiem opierać o różne kryteria diagnostyczne. Diagnoza jest często sprawą umowną, pozwala określić jednym słowem zespół objawów osiowych mogących wystąpić u pacjenta, przez co ułatwia komunikację między psychiatrami.
Kolejnym aspektem jest brak pewności, którą powinno dać lekarzowi psychiatrii postawienie rozpoznania. W przeciwieństwie do innych lekarzy specjalistów w większości przypadków nie zna on etiologii, patogenezy czy typowego obrazu klinicznego, który może być różny u poszczególnych pacjentów z tym samym schorzeniem. Poza tym leczenie farmakologiczne jest raczej oparte o rozpoznanie objawowe, niż o rozpoznanie nozologiczne. Z tego względu mimo postawienia diagnozy psychiatra wciąż pozostaje skazany na niepewność i wątpliwości.
Sam proces diagnostyczny w psychiatrii jest w zasadzie nieskończony. Podstawą rozpoznania jest poznanie chorego, jego sposobu myślenia, odczuć, wartości, którymi się kieruje. Nawet stosując długoterminowe metody diagnostyczne (np. psychoanalizę) całkowite poznanie drugiego człowieka jest zadaniem niewykonalnym. Mimo to kolejne informacje o pacjencie uzyskiwane w miarę postępów tego procesu zmuszają lekarza do spojrzenia na chorego z różnych punktów widzenia oraz sukcesywnego poddawania rewizji wcześniej poczynionych spostrzeżeń.
Także same narzędzia używane przez psychiatrów w procesie diagnostyki nie są tak ściśle określone, jak w innych dziedzinach medycyny. Lekarz psychiatrii ma dużą swobodę w dobieraniu odpowiednich metod badawczych. Różnorodność schorzeń, z jakimi może mieć do czynienia wręcz wymaga od niego elastyczności i częstej zmiany sposobu podejścia nawet w stosunku do tego samego pacjenta. Znamienne jest także, iż efektywność poznania zależy w dużej mierze od cech samego badającego: taktu, łatwości kontaktu z otoczeniem, doświadczenia życiowego i posiadanej wiedzy fachowej. Wysoce niewskazane jest konstruowanie sztywnych schematów, świetnie działających w przypadku innych dziedzin medycyny. W przypadku psychiatry zastosowanie tzw. chwytów badawczych, polegających na zadawaniu podchwytliwych pytań mających wykryć u chorego halucynacje, określić jego orientację czy inteligencję może go jedynie w oczach pacjenta ośmieszyć.
Kępiński wyróżnił także dwa rodzaje poznania: przyrodnicze i humanistyczne. Pierwszy z nich opiera się na relacji podmiot-przedmiot, gdzie nietykalny obserwator (podmiot) może wpływać na obserwowany obiekt (przedmiot), lecz relacja ta nie może zajść w drugą stronę. Poznanie humanistyczne zakłada relację podmiot-podmiot, w której wzajemne oddziaływania mogą zachodzić w obydwie strony, a poznanie odbywa się przy pomocy intuicji, a nie obserwacji, przez co jest bardziej pierwotne. Idealna relacja psychiatra-pacjent powinna stanowić syntezę tych dwóch podejść. Antoni Kępiński postulował wytworzenie przez lekarza w sobie „trzeciego obserwatora”, który z dystansu obserwuje reakcje emocjonalne zarówno badanego, jak i badającego i traktuje ich przeżycia jako przedmiot swoich badań.
Publikacje
Napisał ponad 140 prac. Najbardziej znane jego książki:
Refleksje oświęcimskie (1968, następne wyd. 2005)
Psychopatologia nerwic (1972, następne wyd.: 1973, 1979, 1986, 2002, 2005, 2007, 2009, 2017), przekład na jęz. rosyjski (1975)
Rytm życia (1972, następne wyd.: 1973, 1978, 1983, 1992, 1993, 1994, 2000, 2001, 2004, 2008, 2012, 2015), przekład na jęz. czeski (1986)
Schizofrenia (1972, następne wyd.: 1974, 1979, 1981, 1992, 2001, 2003, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2012, 2013, 2015)
Z psychopatologii życia seksualnego (1973, następne wyd.: 1982, 1988, 1993, 1994, 2003, 2007)
Melancholia (1974, następne wyd.: 1979, 1985, 1993, 1996, 2001, 2003, 2004, 2014)
Psychopatie (1977, następne wyd.: 1988, 1992, 1993, 2002, 2003, 2004, 2007, 2013, 2014, 2017)
Lęk (1977, następne wyd.: 1987, 1992, 1995, 2002, 2004, 2005, 2007, 2009, 2012, 2017)
Podstawowe zagadnienia współczesnej psychiatrii (1978, następne wyd. 2003)
Poznanie chorego (1978, następne wyd.: 1989, 2002, 2004, 2005, 2007, 2009, 2013, 2016), przekład na jęz. rosyjski (1998)
Poznaj siebie. Poradnik według Antoniego Kępińskiego, wybór i układ Lucyna Kowalik (2003, 2005, 2006)
Poradnik według Antoniego Kępińskiego. Jak leczyć i poznawać człowieka?, wybór i układ Lucyna Kowalik (2005)
Pisma humanistyczne Kępińskiego zostały wydane pośmiertnie w kilku tematycznych tomach pod redakcją Zdzisława Jana Ryna:
Autoportret człowieka (myśli, aforyzmy) (1992, następne wyd.: 1993, 1997, 1998, 2001, 2003, 2007, 2015)
Antoni Kępiński – Samarytanin naszych czasów (wybór tekstów) (1997)
Elementarz Antoniego Kępińskiego dla zdrowego i chorego czyli Autoportret człowieka (2002)
Psychiatria humanistyczna. Kompendium (2003)
Dekalog Antoniego Kępińskiego (2004, 2006)
Zobacz też
kompleks Boga
twórczość chorych psychicznie
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof Murawski: Jaźń i sumienie. Wybrane zagadnienia rozwoju wewnętrznego człowieka w pracach C.G. Junga i A. Kępińskiego. Wrocław: Ossolineum, 1983.
Andrzej Jakubik: Jan Masłowski Antoni Kępiński – człowiek i dzieło. Warszawa: PZWL, 1981 (biografia).
Józef Tischner: Filozofia wypróbowanej nadziei. „Znak” 1974, nr 26 (237), s. 331–345.
Pytel M.: Odbiór prac Antoniego Kępińskiego przez studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego w 25 lat po jego śmierci. Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Z. Ryna, Collegium Medicum UJ, Kraków 1998 (mps).
Zdzisław Jan Ryn: Mistrz Antoni Kępiński. „Alma Mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego”, grudzień 2001 (PRACowniA 2011-08-31).
Zdzisław Jan Ryn: Wojtyła i Kępiński o cierpieniu, "Niedziela" 16/2012, s. 20-21.
Krzysztof Maj: Antoni Kępiński. Myśl etyczna. Kraków: Wydawnictwo Petrus, 2012 (seria: Wielcy Ludzie Nauki i Kultury).
Adam A. Zych: Higiena psychiczna w Polsce. Słownik biograficzny. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW, 2013, s. 114–117.
Adam Zych (red.): Encyklopedia starości, starzenia się i niepełnosprawności. Katowice: Thesaurus Silesiae, 2017, t. 2, s. 115–116.
Jacek Bomba: Dziedzictwo Kępińskiego. "Psychoterapia" 4 (163), 2012.
Andrzej Kokoszka (lekarz): Jak pomagał i leczył profesor Antoni Kępiński, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 1999.
Andrzej Kokoszka: Rozumieć, aby leczyć i "podnosić na duchu". Psychoterapia według Antoniego Kępińskiego, Collegium Medicum UJ, Kraków 1996.
Jan Trąbka: Mózg a jego jaźń, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1991.
Jerzy Zadęcki: Ja we wczesnej schizofrenii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015.
Linki zewnętrzne
Zdzisław Jan Ryn, Mistrz Antoni Kępiński
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Polscy psychiatrzy
Polscy psycholodzy
Absolwenci Polskiego Wydziału Lekarskiego na Uniwersytecie w Edynburgu
Absolwenci Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego
Wykładowcy Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego
Ludzie urodzeni w Dolinie
Polscy członkowie Sodalicji Mariańskiej
Ochotnicy w kampanii wrześniowej
Internowani w Hiszpanii w czasie II wojny światowej
Polacy internowani na Węgrzech w czasie II wojny światowej
Żołnierze Polskich Sił Zbrojnych
Pochowani na cmentarzu Salwatorskim w Krakowie
Urodzeni w 1918
Zmarli w 1972 |
360 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antoni%20S%C5%82onimski | Antoni Słonimski | Antoni Słonimski, ps. „Pro-rok” i in. (ur. 15 listopada 1895 w Warszawie, zm. 4 lipca 1976 tamże) – polski poeta pochodzenia żydowskiego, dramatopisarz, prozaik, felietonista, tłumacz, członek założyciel kabaretu „Pod Picadorem” (1918) i grupy literackiej „Skamander” (1918), w latach 1924–1939 współpracownik tygodnika „Wiadomości Literackie”, w latach 1926–1934 współpracownik tygodnika „Cyrulik Warszawski”, od 1928 członek Związku Zawodowego Literatów Polskich; w czasie II wojny światowej przebywał na emigracji; w latach 1948–1951 dyrektor Instytutu Kultury Polskiej w Londynie, w latach 1956–1959 prezes Związku Literatów Polskich, autor i sygnatariusz Listu 34 (1964), sygnatariusz Listu 59 (1975); malarz, grafik i rysownik, w latach 1913–1919 współpracownik tygodnika „Sowizdrzał”; krytyk literacki, teatralny i filmowy.
Życiorys
Młodość
Urodził się 15 listopada 1895 roku w Warszawie, w rodzinie pochodzenia żydowskiego, w nieistniejącej już kamienicy przy ul. Niecałej 6. Był synem Stanisława Słonimskiego i Marii Eugenii Goldman, wnukiem Chaima Zeliga Słonimskiego i prawnukiem Abrahama Jakuba Sterna.
Uczęszczał do Gimnazjum im. Jana Kreczmara. W 1917 roku ukończył Szkołę Sztuk Pięknych w Warszawie. Organizował wystawy swych prac plastycznych oraz współpracował z czasopismami artystycznymi, m.in. z miesięcznikiem Pro Arte.
Twórczość
W 1918 roku współtworzył kawiarnię literacką „Pod Picadorem”, a w roku 1919 grupę poetycką Skamander. Współpracował z nią, z przerwami, do wybuchu wojny. W latach międzywojennych współpracował także z „Kurierem Polskim” (1920–1923) i „Wiadomościami Literackimi” (1924–1939).
W 1934 roku zawarł związek małżeński z Janiną Konarską (1900–1985).
Jego teksty wykorzystywały m.in. kabarety „Czarny Kot”, „Qui Pro Quo”, „Cyrulik Warszawski”, „Tip Top” oraz rosyjski awangardowy „Niebieski Ptak”. Był członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich i polskiej sekcji PEN Clubu.
W działalności publicystycznej sprzeciwiał się zarówno postawom Narodowej Demokracji, jak i komunizmowi. Opowiadał się za racjonalizmem i demokracją. Od wczesnej młodości związany z PPS, popierał działalność Józefa Piłsudskiego aż do czasów utworzenia obozu w Berezie Kartuskiej.
W swoim dorobku ma także dwie powieści science-fiction: Torpeda czasu z 1924 roku i Dwa końce świata (1937). Widać w nich inspirację twórczością H.G. Wellsa, bardzo cenionego przez Słonimskiego. W książkach tych pisarz pokazywał groźne skutki militaryzmu i rozwoju totalitaryzmu.
13 kwietnia 1924 roku pojedynkował się na pistolety z Mieczysławem Szczuką, który chciał się zemścić za bezlitosną krytykę manifestu autorstwa jego przyjaciela, Henryka Berlewiego. Pojedynek odbył się w kawiarni, Słonimski wyszedł bez szwanku, Szczuka został ranny w nogę.
Kilka dni po wybuchu II wojny światowej, 5 września 1939 roku, wraz z żoną opuścił Warszawę. Przekroczyli granicę w Zaleszczykach na kilka godzin przed zajęciem tej miejscowości przez Armię Czerwoną. Przez Rumunię, Jugosławię i Włochy dotarł do Paryża, a po upadku Francji w 1940 do Londynu. Współpracował z rozmaitymi periodykami emigracyjnymi, m.in. z Polską Walczącą i Wiadomościami Polskimi, Politycznymi i Literackimi. W roku 1942, na skutek różnicy poglądów, odszedł z Wiadomości i wraz z Karolem Estreicherem założył miesięcznik „Nowa Polska“ (ukazujący się do roku 1946).
W swych artykułach opowiadał się za ideą Polski wielokulturowej i tolerancyjnej, opartej na zasadach wolności i równości.
Po zakończeniu II wojny światowej kierował do 1948 roku sekcją literatury UNESCO, następnie był do roku 1951 dyrektorem podlegającego władzom komunistycznym Instytutu Kultury Polskiej w Londynie. W 1948 roku wziął udział we wrocławskim Światowym Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju podpisując jego rezolucję przyjętą po opuszczeniu kongresu przez część zachodnich intelektualistów. W 1951 roku powrócił na stałe do kraju.
Pisywał artykuły, wiersze i felietony do wielu gazet ogólnopolskich, m.in. do „Nowej Kultury” (1950–1962), „Szpilek” (1953–1973) i „Przeglądu Kulturalnego”. W 1954 poddał ostrej krytyce ówczesne podręczniki do historii literatury, przez co jego dzieła zostały wycofane z obiegu. W 1955 roku był jednym z założycieli Klubu Krzywego Koła.
Na fali odwilży w 1956 roku został wybrany na prezesa Związku Literatów Polskich. Funkcję tę pełnił do roku 1959.
Odsunięty przez Władysława Gomułkę od sprawowania funkcji publicznych, Słonimski poświęcił się działalności na rzecz rozmaitych inicjatyw opozycyjnych. W marcu 1964 roku wraz z Janem Józefem Lipskim zainicjował tzw. List 34 przeciwko polityce kulturalnej partii. Krytykował władze w związku z antysemicką nagonką po marcu 1968 roku. W 1975 roku był jednym z sygnatariuszy Memoriału 59 oraz Listu 14 w proteście przeciw planowanym zmianom w konstytucji PRL.
Z powodu działalności opozycyjnej jego dzieła ponownie wpisano na listę cenzorską. Od 1970 publikował w „Tygodniku Powszechnym”.
Zmarł 4 lipca 1976 roku w Warszawie w wyniku powikłań po wypadku samochodowym. Został pochowany z żoną na cmentarzu leśnym w Laskach. Testamentem zapisał autorskie prawa majątkowe do swych utworów Zakładowi dla Niewidomych w Laskach.
Cenzura komunistyczna
Nazwisko Antoniego Słonimskiego znalazło się na specjalnej liście, na której umieszczono autorów pod szczególnym nadzorem peerelowskiej cenzury. Tomasz Strzyżewski w swojej książce o cenzurze w PRL publikuje poufną instrukcję cenzorską z 21 lutego 1976 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, na której umieszczono jego nazwisko oraz następujące wytyczne: Wszystkie własne publikacje autorów z poniższej listy zgłaszane przez prasę i wydawnictwa książkowe oraz wszystkie przypadki wymieniania ich nazwisk należy sygnalizować kierownictwu Urzędu, w porozumieniu z którym może jedynie nastąpić zwolnienie tych materiałów. Zapis nie dotyczy radia i TV, których kierownictwo we własnym zakresie zapewnia przestrzeganie tych zasad. Treść niniejszego zapisu przeznaczona jest wyłącznie do wiadomości cenzorów.
Dzieła
Poezja
Publicystyka, proza
1919: Bolszewicy w Warszawie: wieczór na cześć Koalicji urządzony przez Związek Pisarzy Białego Orła (wyd. pod pseudonimem Pro-Rok)
1920: Wycieczki osobiste, wyd. Skład Główny w księgarni E. Wende i S-ka w Warszawie (wyd. pod pseudonimem Pro-Rok)
1925: Pod zwrotnikami: Dziennik okrętowy, wyd. Gebethnera i Wolffa
1927: O dzieciach, warjatach i grafomanach, wyd. Bibljoteka Groszowa
1928: Amanullach, czarny władca, „Ciekawa Bibljoteczka” (wyd. pod pseudonimem dr Antoni Gorzeń)
1929: Mętne łby, wyd. Bibljoteka Groszowa
1932: Moje walki nad Bzdurą, wyd. Rój
1932: Moja podróż do Rosji, wyd. Rój
1957: Wspomnienia warszawskie, Czytelnik
1958: W oparach absurdu (z Julianem Tuwimem), Wydawnictwo „Iskry”
1959: Artykuły pierwszej potrzeby. Notatki i uwagi 1951–1958, Państwowy Instytut Wydawniczy
1959: Gwałt na Melpomenie. Felietony teatralne 1924–1939, Czytelnik (nakład ocenzurowany i przeznaczony na przemiał)
1963: Załatwione odmownie. Felietony 1960–1961, Państwowy Instytut Wydawniczy
1964: Załatwione odmownie seria druga. Felietony 1962–1964, Państwowy Instytut Wydawniczy
1964: Jawa i mrzonka. Spowiedź emigranta. Jak to było naprawdę, Państwowy Instytut Wydawniczy
1975: Alfabet wspomnień, Państwowy Instytut Wydawniczy
1973: Obecność, Czytelnik, Warszawa
1981: Ciekawość. Felietony 1973–1976, Czytelnik
1995: Kroniki londyńskie, wyd. Oficyna Wydawnicza INTERIM,
2001: Kroniki tygodniowe t. 1 1927–1931, Literackie Towarzystwo Wydawnicze,
2001: Kroniki tygodniowe t. 2 1932–1935, Literackie Towarzystwo Wydawnicze,
2004: Kroniki tygodniowe t. 3 1936–1939, Literackie Towarzystwo Wydawnicze,
2007: Romans z X muzą. Teksty filmowe z lat 1917–1976, Biblioteka „Więzi”,
2013: Szopki polityczne 1922–1931. Pikadora i Cyrulika Warszawskiego (z Julianem Tuwimem, Marianem Hemarem i Janem Lechoniem), Wydawnictwo „Iskry”,
Utwory sceniczne
1927: Wieża Babel, dramat wierszem
1928: Murzyn warszawski, komedia
1930: Lekarz bezdomny, komedia
1933: Rodzina, komedia
Powieści
1922: Teatr w więzieniu, Towarzystwo Wydawnicze „Ignis”
1924: Torpeda czasu: powieść fantastyczna, Towarzystwo Wydawnicze „Ignis”
1937: Dwa końce świata, wyd. J. Przeworskiego
Przekłady
1923: Mark Twain, Opowiadania, wyd. B. Rudzki
1986: Mark Twain, Człowiek, który zdemoralizował Hadleyburg, wyd. Książka i Wiedza
wybrane opowiadania Marka Twaina
wybrane wiersze Arthura Rimbauda, Władimira Majakowskiego, Salvatore Quasimodo
Ordery i odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (16 lipca 1954)
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (22 lipca 1952)
Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)
Nagrody
Nagroda Państwowa I. stopnia (1955)
Nagroda m.st. Warszawy (1956)
Upamiętnienie
Od 1988 r. imię Antoniego Słonimskiego nosi ulica w Łodzi na osiedlu Andrzejów.
W 1997 r. imię Antoniego Słonimskiego nadano skwerowi w dzielnicy Mokotów w Warszawie. We Wrocławiu w dzielnicy Psie Pole w 2013 r. powstała ulica jego imienia, a w 2012 r. w Gdańsku w dzielnicy Wrzeszcz Górny.
Zobacz też
Piotr Słonimski – lekarz – brat Antoniego, ojciec Piotra
Piotr Słonimski – genetyk – bratanek Antoniego
Adam Michnik (był jego sekretarzem)
„Alarm”. Antoni Słonimski 1895–1976 – film poświęcony poecie
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Szczupły Przechodzień Andrzej Kijowski o Słonimskim
Antoni Słonimski – dzieła w bibliotece Polona
To ja, Antoni... Szkic do portretu Antoniego Słonimskiego Film dokumentalny youtube.com
Absolwenci Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie
Biografie kanonu polskiej Wikipedii
Członkowie polskiego PEN Clubu
Członkowie Związku Literatów Polskich (Polska Rzeczpospolita Ludowa)
Członkowie Związku Zawodowego Literatów Polskich
Dyrektorzy Instytutów Polskich
Ludzie urodzeni w Warszawie
Odznaczeni Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
Odznaczeni Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (Polska Ludowa)
Odznaczeni Odznaką Nagrody Państwowej
Pisarze związani z Warszawą
Polscy felietoniści
Pochowani na Cmentarzu leśnym w Laskach
Polscy krytycy teatralni
Polscy pisarze dwudziestolecia międzywojennego
Polscy pisarze współcześni
Polscy poeci XX wieku
Polscy wolnomularze
Polscy Żydzi
Polskie ofiary wypadków drogowych
Skamander
Sonetyści
Sygnatariusze Listu 15
Sygnatariusze Listu 34
Sygnatariusze Listu 59
Urodzeni w 1895
Zmarli w 1976 |
361 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Arthur%20Schopenhauer | Arthur Schopenhauer | Arthur Schopenhauer (ur. 22 lutego 1788 w Gdańsku, zm. 21 września 1860 we Frankfurcie nad Menem) – filozof niemiecki, przedstawiciel pesymizmu w filozofii.
Życiorys
Arthur Schopenhauer urodził się w Gdańsku w domu przy ul. św. Ducha 47 (stary numer 114) jako syn zamożnego kupca Heinricha Florisa Schopenhauera i literatki Johanny z domu Trosiener. W 1793 r., po zajęciu Gdańska przez Prusy, rodzina Schopenhauerów wyemigrowała do Hamburga. Początkowo Arthur przygotowywał się z woli ojca do zawodu kupieckiego. Ojciec sprowadzał do domu prywatnych nauczycieli, dbając o rozwój intelektualny swego syna. Po śmierci ojca przeniósł się z matką do Weimaru, gdzie przygotowywał się do studiów uniwersyteckich, tam też zetknął się z Wielandem, Friedrichem Majerem i Goethem, który go skłonił do badań nad barwami („Über das Sehen und die Farben”, 1816).
Młody Schopenhauer zaczął studiować w Getyndze, w latach 1809–1813, poznając tam dzieła Platona i Kanta. Jego nauczycielem był Gottlob Ernst Schulze, sceptyk i krytyk Kanta. Stopień doktora uzyskał w roku 1813, na podstawie rozprawy pod tytułem „Über die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grund” (tłum. polskie: „O poczwórnym źródle zasady racji dostatecznej”).
Naukę kontynuował w Berlinie i Jenie oraz prowadził życie bon vivanta, sporo podróżując turystycznie po całej Europie.
W Dreźnie w latach 1814–1818 ukończył swoje dzieło podstawowe „Die Welt als Wille und Vorstellung” (1819). Książka ta jest jedną z najważniejszych publikacji Schopenhauera, w tłumaczeniu polskim (Świat jako wola i wyobrażenie – 1819). Dzieło to podzielone jest na cztery księgi.
Księga pierwsza mówi o tym, że nie czerpiemy swej wiedzy z bezpośredniego doświadczenia, lecz przez jego wyobrażenia i konstruktywne rozumowanie, tzn. czas, przestrzeń i przypadkowość. Księga druga tej publikacji przedstawia pogląd, że każdy człowiek ma swoją wolę, która jest siłą sprawczą we wszechświecie. W księgach kolejnych, trzeciej i czwartej, autor stwierdza, że artyści i święci czasem odnajdują taką drogę życia, która pozwala im wyrwać się spod wpływu woli.
Jego nastawienie do życia zmieniło poznanie filozofii indyjskiej i buddyzmu. Swoimi dziełami zwrócił na siebie uwagę niemieckiego środowiska filozofów, na skutek czego zaproponowano mu stanowisko privatdozenta na uniwersytecie w Berlinie. Zaczął wykładać na Uniwersytecie Berlińskim od 1820 r.
Jego pobyt w Berlinie skończył się jednak porażką, na skutek bojkotu jego wykładów przez zwolenników Hegla, który w tym samym czasie zdobywał coraz większą popularność. W końcu, zniechęcony, wrócił do Frankfurtu w roku 1831, uciekając przed panującą epidemią cholery. We Frankfurcie do końca życia pędził żywot odludka, żyjąc z majątku odziedziczonego po ojcu.
Poglądy filozoficzne
Główne tezy swej filozofii Schopenhauer sformułował jeszcze w dysertacji doktorskiej „O poczwórnym korzeniu prawa racji dostatecznej” (, 1813), a później wyłożył szczegółowo w swym głównym dziele – „Świat jako wola i przedstawienie” (, 1819).
Schopenhauer rozpoczyna swoją filozofię od zdania „świat jest moim wyobrażeniem”, twierdzenie to uważa za pierwszą nienaruszalną prawdę (wpływ Kanta i filozofii indyjskiej).
Świat zewnętrzny istnieje tylko jako wyobrażenie. Wyobrażenia wiążą się ze sobą według zasady dostatecznej racji, która występuje pod czterema postaciami: 1) jako stosunek racji i następstwa, 2) jako stosunek przyczyny i skutku, 3) stosunek przestrzeni i czasu, 4) stosunek pobudki i postępku. Związki, które w poznaniu ustalamy, odnoszą się zawsze do wyobrażeń; nie wiemy natomiast, w jakim stosunku pozostają do siebie rzeczy same w sobie. Jedyną rzeczą, którą poznajemy samą w sobie, to nasze ciało. To, co w związku z ciałem przeżywamy, to wola, najgłębsza istota nie tylko nas samych, ale świata zewnętrznego. Ogólna wola świata podpada pod principium individuationis (zasada ujednostkowienia) i obiektywizuje się poprzez szereg stopni w minerałach, roślinach, zwierzętach, a najwyższy stopień osiąga w człowieku. Z tej metafizyki woli wypływa pewna estetyka i etyka.
Każda wola rodzi się w cierpieniu. Zwierzę chce jeść, albowiem jest głodne; chce pić, albowiem jest spragnione. Najbardziej cierpi człowiek, ponieważ ma największe potrzeby. W chwilach estetycznej kontemplacji uspokaja się wola. Na bezwolnym oglądaniu idei polega istota artystycznego tworzenia. Wyzwolenie całkowite można osiągnąć tylko przez porzucenie własnej woli, a przejście w wolę zbiorową, przez zupełne zapomnienie o sobie i współżycie z innymi, przez cierpienie i działanie dla innych, przez ascezę. W mędrcach, artystach, świętych przezwycięża wola świata siebie samą i to jest sens i cel jej usiłowań.
Fascynacja Kantem
Schopenhauer był początkowo zafascynowany teorią poznania Kanta. Starał się ją jednak oczyścić ze sztucznych konstrukcji i uprościć. Rezultatem jego prac była jednak zupełnie nowa teoria poznania, stojąca w kilku punktach w ostrej sprzeczności z Kantem.
Schopenhauer przyjął za Kantem, że nie ma możliwości bezpośredniego dotarcia ani na drodze poznania zmysłowego, ani racjonalnego do „istoty bytu”. Zgodził się też z Kantem, że docierające do nas bodźce porządkują umysł przez formy poznania.
Gruntownej krytyce poddał jednak kantowski system etyki, oparty w dużej mierze na koncepcji imperatywu kategorycznego. Zarzucił Kantowi wyprowadzanie pojęć etycznych na podstawie ukrytych treści teologicznych oraz odrzucił jego definicję moralnej konieczności, natomiast kluczowym dla kantowskiej moralności pojęciom „bezwarunkowej powinności” czy „bezwzględnej wartości” zarzucił błąd contradictio in adiecto.
Woluntaryzm poznawczy
Specyficzną cechą doktryny filozoficznej Schopenhauera jest woluntaryzm. Z form poznania wymyślonych przez Kanta pozostawił jednak tylko trzy – czas, przestrzeń oraz przyczynowość, uważając, że wszystkie pozostałe nie są już stale przypisanymi „koniecznymi” formami, lecz tylko zmiennymi sposobami „widzenia świata”, zależnymi od historii i potrzeb poszczególnych ludzi.
Fenomeny
Kolejnym ważnym wkładem Schopenhauera w teorię poznania była koncepcja fenomenu, z której później rozwinęła się fenomenologia. Schopenhauer dokonał pewnego uzupełnienia rozumowania Kanta. Dla Kanta bezpośrednio dane były wrażenia zmysłowe, zaś Schopenhauer zauważył, że rzadko dostrzegamy bezpośrednio te doznania, lecz umysł je zawsze wstępnie filtruje i układa w struktury za pomocą form poznania. Struktury te Schopenhauer nazwał właśnie fenomenami. Ponieważ jednak formy poznania nie były zdaniem Schopenhauera tak jak dla Kanta obiektywne, „konieczne” i jednakowe dla wszystkich ludzi, doszedł on do wniosku, że każdy człowiek „sam buduje sobie własne fenomeny” i dlatego te same bodźce wyjściowe mogą u różnych ludzi dawać różne fenomeny.
Wola i popędy
Na koniec poglądy Schopenhauera rozeszły się zupełnie z kantyzmem, Schopenhauer będący pod silnym wpływem buddyzmu, doszedł do wniosku, że wbrew Kantowi ludzie mają bezpośredni dostęp do jednego rodzaju bytu rzeczywistego – mianowicie do własnego wnętrza. Nie chodziło mu jednak o umysł jako całość w sensie Kartezjusza, lecz do najbardziej pierwotnych odczuć i emocji. Zdaniem Schopenhauera każdy ma bezpośredni dostęp do poczucia własnej woli, czyli przemożnej chęci dążenia w określonym kierunku, który jest uwarunkowany podstawowymi popędami. Popędy te (i co za tym idzie także wola) mają jednak charakter zupełnie irracjonalny i często obracają się przeciw nam. Schopenhauer twierdził, że w tej sytuacji jedynym racjonalnym działaniem jest więc zagłębienie się w sobie, przeanalizowanie własnych popędów, zapanowanie nad nimi i w ten sposób „przekroczenie siebie” i pełne przejęcie kontroli nad własną wolą.
Z tych rozważań wynikła też etyka Schopenhauera, która jest praktycznie sformułowaną w europejskich kategoriach filozoficznych etyką współczucia, wyrzeczenia i przekroczenia siebie, znaną od setek lat w obrębie buddyzmu i chrześcijaństwa.
Erotologia
W swojej filozofii miłości Schopenhauer wysuwał pogląd na miłość jako wierną służkę woli życia, dbającą jedynie o jakościowy i ilościowy skład przyszłego pokolenia. Selekcja, jaką pozornie dokonują zakochani, odbywa się zgodnie z wymogami stawianymi przez wolę życia, dążącą do stworzenia potomstwa o ściśle określonych właściwościach. Tę koncepcję miłości Schopenhauera Władimir Sołowjow poddaje gruntownej krytyce w pracy Sens miłości.
Erystyka
Poglądy Schopenhauera na prowadzenie sporów znalazły się w niewielkiej pracy, powstałej według przypuszczeń wydawców jego dzieł, Mockrauera i Hübschera, prawdopodobnie w latach 1830–1831 i wydanej dopiero po jego śmierci po raz pierwszy w 1864 r. – Die eristische Dialektik, znana w polskich tłumaczeniach jako Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów.
Oddziaływanie Schopenhauera
W swoich czasach filozofia Schopenhauera nie była zbyt popularna, gdyż w tym czasie dominował w Niemczech heglizm oraz nieco później marksizm. Z koncepcji Schopenhauera rozwinęło się jednak sporo systemów filozoficznych końca XIX wieku i początku XX wieku, z których część jest popularna do dzisiaj. Można do nich zaliczyć filozofię Nietzschego, który rozwinął woluntarystyczną teorię poznania, fenomenologię, w ramach której rozwinęła się koncepcja fenomenu , psychoanalizę podążającą za ideą dogłębnego studiowania własnych popędów oraz w końcu egzystencjalizm rozwijający ideę „przekroczenia siebie”.
Teoria Schopenhauera znalazła swój oddźwięk w filozofii: Nietzschego, muzyce: Richarda Wagnera, twórczości: Heinricha i Thomasa Manna, Michela Houellebecqa, Thomasa Bernharda, Thomasa Hardy’ego, Samuela Becketta, Lwa Tołstoja, Hermanna Hessego i wielu innych.
Schopenhaueryzm (szopenhaueryzm) wywarł znaczny wpływ na kształtowanie się światopoglądu epoki modernizmu. Na filozofii Schopenhauera opierał się dekadentyzm, modny nurt twórczości okresu Młodej Polski. Z filozofii Schopenhauera „schyłek wieku” przejął pesymistyczny obraz ludzkiej egzystencji; przekonanie o zdeterminowaniu człowieka przez nierozumne popędy, których nie da się zaspokoić i które zmuszają go do ciągłej aktywności; przekonanie, że człowiekowi stale towarzyszą niedosyt, niezadowolenie, poczucie klęski i strach przed śmiercią. Remedium na męki egzystencjalne miały stanowić „ucieczka w nicość”, specyficznie interpretowaną buddyjską nirwanę, oraz sztuka jako bezinteresowna kontemplacja estetyczna. Recepcja filozofii Schopenhauera obecna jest głównie we wczesnym okresie literatury młodopolskiej.
Tłumaczenia dzieł Schopenhauera
Wydanie zbiorowe dzieł Schopenhauera (krytyczno-naukowe), opracowane przez P. Deussena, wychodziły od 1911 do 1928 roku i obejmowały 14 tomów. Jego dzieła na język polski przełożyli: Zofia Bassakówna „O podstawie moralności” (1901), I. Grabowski „Poczwórne źródło twierdzenia o podstawie dostatecznej” (1904), Adam Stögbauer „O wolności ludzkiej woli” (1908):, Jan Błeszyński „O religii. Dialog” (1913); R. Centnerszwerowa wybór myśli: „Miłość i kobiety” (1924), a współcześnie Jan Garewicz „Świat jako wola i przedstawienie” (1995) i Józef Marzęcki: Czworaki korzeń zasady racji dostatecznej (2003).
Upamiętnienie w Gdańsku
22 lutego 2008 z okazji 220. rocznicy urodzin Schopenhauera prezydent Gdańska Paweł Adamowicz odsłonił tablicę pamiątkową dłuta Tomasza Radziewicza na domu przy ulicy Świętego Ducha 45/47 (pierwsza tablica ku czci Schopenhauera zawisła w tym miejscu w 1888). Tego samego dnia prof. Andrzej Januszajtis odsłonił popiersie Schopenhauera wykonane przez Marka Elsnera w czytelni Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego.
Imię Schopenhauera nosi ulica w Gdańsku-Oliwie. Przed II wojną światową (od 1923) jego imię (Schopenhauerweg) nosiła ulica Mikołaja Kopernika w Gdańsku-Aniołkach. Jest patronem tramwaju Pesa Swing 120NaG SWING Gdańskich Autobusów i Tramwajów o numerze bocznym 1016.
W Gdańsku znajduje się także Park Schopenhauera w miejscu rodzinnego majątku Schopenhauerów.
Publikacje
Czworaki korzeń zasady racji dostatecznej, przeł. Józef Marzęcki, wyd. Antyk, Kęty 2003.,
Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, , Warszawa 2002.
O podstawie moralności, przeł. Zofia Bassakówna, wyd. Zielona Sowa, Kraków 2006.
O religii. Dyalog przeł. Jan Błeszyński, Lwów
O wolności ludzkiej woli, dostęp 2012-11-01
Świat jako wola i przedstawienie, t. 1-2, Warszawa 1994-5.
Metafizyka życia i śmierci, przeł. Józef Marzęcki, wyd. Ethos, Łódź 1995.
Feministyka albo sztuka obchodzenia się z kobietami, przeł. Bogdan Baran, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2014
Psychologia miłości, wyd. Literatura.net.pl, 2008
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Kolekcja dzieł Schopenhauera w zbiorach Biblioteki Narodowej – wersja cyfrowa na Polona.pl
Schopenhauer, Arthur (1788–1860) , Routledge Encyclopedia of Philosophy, rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].
Estetycy
Etycy
Filozofowie niemieckojęzyczni
Filozofowie nowożytni
Niemieccy filozofowie XIX wieku
Filozofowie miłości
Ludzie urodzeni w Gdańsku
Niemcy pochodzenia holenderskiego
Urodzeni w 1788
Zmarli w 1860 |
362 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alan%20Turing | Alan Turing | Alan Mathison Turing (ur. 23 czerwca 1912 w Londynie, zm. 7 czerwca 1954 w Wilmslow k. Manchesteru) – brytyjski matematyk, informatyk i wojskowy. Zajmował się głównie matematyką stosowaną: probabilistyką, teorią obliczalności, kryptologią i biomatematyką.
Turing to jeden z pionierów informatyki jako twórca koncepcji maszyny Turinga. W czasie II wojny światowej pracował nad złamaniem szyfrów III Rzeszy, konkretniej maszyny Enigma. Był także jednym z ojców sztucznej inteligencji, proponując test Turinga jako kryterium inteligencji; wywarł tym wpływ na filozofię umysłu.
Turinga upamiętniają między innymi pomniki, nazwa planetoidy, nagroda naukowa, film Gra tajemnic i brytyjski banknot pięćdziesięciofuntowy (£50).
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Jego ojciec, Julius Turing, był pracownikiem indyjskiej służby cywilnej (Indian Civil Service) i razem z żoną Ethel, z domu Stoney (1881–1976), mieszkał w Chatrapur niedaleko Madrasu w południowych Indiach. Tam też Alan Turing został poczęty jesienią 1911. Ponieważ rodzice przyszłego matematyka chcieli, aby dziecko urodziło się w Anglii, opuścili Indie i wrócili do Maida Vale w Londynie. 23 czerwca 1912 w Londynie urodził się Alan Mathison Turing. Turing miał starszego brata, Johna. Ojciec niedługo po jego narodzinach wrócił do Indii, natomiast matka wyjechała tam piętnaście miesięcy później – w połowie września 1913, pozostawiając Alana pod opieką nianiek.
Rodzice zapisali go do szkoły St Michael, gdy miał 6 lat.
W 1926 roku Alan Turing rozpoczął naukę w w Sherborne (Dorset). Początek jego nauki zbiegł się ze strajkiem generalnym w 1926 w Wielkiej Brytanii. Turingowi bardzo jednak zależało na obecności w szkole i aby przybyć na pierwszy dzień nauki, jechał na rowerze bez opieki ponad 60 mil (97 km) z Southampton do szkoły, zatrzymując się na noc w gospodzie. Od samego początku nauki wykazywał duże zdolności w dziedzinie nauk ścisłych, jednak źle czuł się w szkole, która kształciła przyszłą kadrę przywódczą Imperium Brytyjskiego.
Uczęszczając do Sherborne School, Turing odkrył swoją orientację homoseksualną. To skłoniło go do refleksji, które sprawiły, że porzucił myślenie religijne, stał się ateistą i przyjął przekonania racjonalistyczne.
Wówczas też zakochał się w Christopherze Morcomie. Ten jednak zmarł niedługo później, 13 lutego 1930, w wyniku powikłań spowodowanych bydlęcą odmianą gruźlicy, nabytej po wypiciu zarażonego krowiego mleka w dzieciństwie.
Studia i praca naukowa
Po śmierci Morcoma Turing zaczął jeszcze ciężej pracować, aż w 1931 roku uzyskał stypendium naukowe na King’s College w Cambridge.
Studiował tam matematykę od 1931 do 1934 roku, kończąc te studia z wyróżnieniem. W 1935 roku mając 22 lata obronił pracę doktorską, w której udowodnił wersję centralnego twierdzenia granicznego. Komisja oceniająca pracę nie wiedziała, że twierdzenie zostało już udowodnione przez Jarla Lindeberga w 1922 roku.
Przebywając w Cambridge Turing napisał swoją prawdopodobnie najważniejszą pracę matematyczną On Computable Numbers With An Application To The Entscheidungsproblem, czyli O liczbach obliczalnych i ich zastosowania do problemu Entscheidungsproblem, której celem było rozwiązanie problemu rozstrzygalności, który został przedstawiony przez Davida Hilberta w 1928. To właśnie w niej wprowadził abstrakcyjną maszynę, która była w stanie wykonywać zaprogramowaną matematyczną operację, czyli algorytm. Maszyna mogła wykonać tylko jeden, określony algorytm, na przykład mogła podnieść liczbę do kwadratu, podzielić, dodać, odjąć. Według Turinga, liczby miały być podawane maszynie za pomocą papierowej taśmy podobnej do taśmy z melodią zapisaną dla pianoli. W swojej pracy Turing opisał wiele takich maszyn, które uzyskały wspólne miano maszyn Turinga. Rozszerzeniem tej koncepcji była tak zwana uniwersalna maszyna Turinga, która w zależności od instrukcji zapisanej na taśmie miała wykonywać dowolną operację. Turing sprowadził problem rozstrzygalności do problemu stopu, czyli tego, czy istnieje algorytm, który wskaże, czy program się zatrzyma, czy będzie działał w nieskończoność. Dowiódł, że taki algorytm nie istnieje. Zatem nawet uniwersalna maszyna Turinga nie była w stanie zidentyfikować wszystkich nierozstrzygalnych stwierdzeń. Było to ostateczne rozwiązanie problemu Hilberta. Dowód tego twierdzenia nazywany został dowodem Turinga. W tym samym czasie Alonzo Church, opiekun naukowy Turinga, niezależnie doszedł do takich samych wniosków, używając własnego rachunku lambda. Turing i Church innymi metodami doszli do tych samych wniosków, nazywanych Tezą Churcha-Turinga.
W tej samej pracy Turing przedstawił schemat pierwszego komputera przygotowany w oparciu o prace Charlesa Babbage’a i jego projekt maszyny różnicowej nr 2. Był to projekt, którego realizacja wykraczała poza możliwości ówczesnej techniki, chociaż z inżynierskiego punktu widzenia był prawidłowy. Dzięki pracy O liczbach obliczalnych w wieku 26 lat Turing został uznany za jednego z najwybitniejszych matematyków świata. Bardzo szybko robił karierę naukową, został nawet członkiem King’s College.
Wkład w kryptologię
W 1939 roku Rządowa Szkoła Kodów i Szyfrów zaproponowała Turingowi podjęcie pracy kryptoanalityka w Bletchley Park. Tam też matematyk (na przełomie 1939 i 1940 roku) zaprojektował tzw. bombę Turinga (częściowo w oparciu o prace polskich kryptoanalityków, np. Mariana Rejewskiego – zob. bomba kryptologiczna), urządzenie służące do łamania kodu Enigmy. Było to urządzenie, dzięki któremu rozszyfrowywanie wiadomości zapisanych przy użyciu niemieckiej maszyny szyfrującej było dużo prostsze, tańsze i skuteczniejsze. Bletchley posiadało piętnaście takich bomb, każdą przeznaczoną do jednej wiadomości.
W 1940 Turing opracował własną bombę kryptologiczną. Pierwsza wersja nie była wystarczająco szybka, więc 8 sierpnia przy współpracy matematyka Gordona Welchmana powstała jej ulepszona wersja zwana bombą Turinga-Welchmana. Było to jedno z pięciu najważniejszych osiągnięć kryptoanalitycznych Turinga w czasie II wojny światowej. Pozostałe to: wydedukowanie procedury dla wskaźnika używanego przez niemiecką marynarkę wojenną, opracowanie statystycznej procedury zwanej Banburismus pozwalającej na bardziej efektywne wykorzystanie bomb kryptologicznych, opracowanie procedur dla wypracowania ustawienia kół w Lorenz SZ 40/42 (Tuńczyk), pod koniec wojny wynalezienie przenośnych scramblerów o nazwie kodowej Delilah do bezpiecznej transmisji głosowej.
W styczniu 1940 spędził kilka dni w ośrodku wywiadu Bruno we Francji, w którym pracowali przerzuceni tam po wybuchu wojny polscy matematycy: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski. Brytyjczycy dostarczyli im wtedy również komplet wykonanych według polskich instrukcji w Bletchley Park arkuszy perforowanych zwanych płachtami Zygalskiego. Marian Rejewski, który był autorem wspomnień o tym wydarzeniu zapamiętał, że Turing był zainteresowany szczegółami połączeń wtyczkowych (Steckenverbindungen) w maszynie Enigma, a także trzyliterowymi kodami stosowanymi przez Luftwaffe.
Turing miał w Bletchley Park opinię człowieka ekscentrycznego. Jako alergik w czerwcu każdego roku cierpiał na katar sienny i chroniąc się przed alergenami, pracował w masce przeciwgazowej.
Pracując w Bletchley, Turing trenował biegi długodystansowe, czasami biegł 40 mil (64 km), gdy potrzebował dostać się do Londynu na spotkania na wysokim szczeblu, i miał formę biegacza na światowym olimpijskim poziomie.
Niedobór personelu w Bletchley Park uniemożliwiał rozszyfrowanie wielu wiadomości. W październiku 1941 Turing i jego współpracownicy zwrócili się wówczas bezpośrednio do Winstona Churchilla po dotacje na prace związane z kryptoanalizą. Dotacje te otrzymali. W lutym 1942 nastąpiła zmiana na stanowisku dyrektora Bletchley Park, nowym szefem został komandor . Rok później Bletchley posiadało już czterdzieści dziewięć bomb. Powstała także stacja bomb w Gayhurst Manor. Wówczas (pośrednio) publicznie ogłoszono rekrutację do Bletchley, publikując w „Daily Telegraph” krzyżówkę. Sześciu czytelników, którzy poprawnie ją rozwiązało i przeszło test zorganizowany przez MI-6, zostało zatrudnionych razem z Turingiem w Bletchley.
W 1941 Turing zaproponował małżeństwo współpracowniczce Joan Clarke, ale ich zaręczyny trwały krótko. Po jej chłodnej reakcji na wyznanie Turinga na temat jego homoseksualności zdecydował, że nie może się z nią ożenić.
W 1945 został odznaczony Orderem Imperium Brytyjskiego za zasługi w czasie II wojny światowej, ale jego dokonania na tym polu pozostawały tajemnicą przez wiele lat.
Wkład w informatykę
Po wojnie zaprojektował jeden z pierwszych elektronicznych, programowanych komputerów. Był również pomysłodawcą tak zwanego testu Turinga – eksperymentu będącego próbą zdefiniowania sztucznej inteligencji.
Od 1945 do 1947 roku mieszkał w Richmond, w Londynie. W tym czasie pracował nad projektem (Automatic Computing Engine) w National Physical Laboratory (NPL). 19 lutego 1946 roku przedstawił referat, który był pierwszym szczegółowym projektem programu komputerowego. Chociaż praca von Neumanna First Draft of a Report on the EDVAC poprzedzała prace Turinga, to jednak była ona znacznie mniej szczegółowa. I choć ACE było możliwe do skonstruowania, tajemnica otaczająca wojenne projekty Bletchley Park doprowadziła do opóźnień w rozpoczęciu realizacji projektu, co rozczarowało Turinga. Pod koniec 1947 roku wrócił do Cambridge na roczny urlop i w tym czasie, pod jego nieobecność, zbudowano prototyp komputera (). Swój pierwszy program zrealizował 10 maja 1950. ACE Turinga nigdy nie został zbudowany, ale wiele komputerów na całym świecie dużo mu zawdzięcza np. amerykański Bendix G-15.
W 1948 Turing został mianowany recenzentem w Katedrze Matematyki na Uniwersytecie w Manchesterze. W 1949 został zastępcą dyrektora Computing Laboratory i pracował tam nad oprogramowaniem dla jednego z pierwszych komputerów, Manchester Mark I. W tym czasie kontynuował swe prace teoretyczne. W artykule Computing Machinery and Intelligence (Maszyny obliczeniowe i inteligencja) Turing poruszył problem sztucznej inteligencji i zaproponował eksperyment, który stał się znany jako test Turinga. Jest to próba zdefiniowania normy dla maszyny określanej mianem „inteligentnej”. Idea polegała na tym, że o komputerze można powiedzieć, że „myśli”, jeśli człowiek przeprowadzający eksperyment nie jest w stanie stwierdzić poprzez konwersację czy ma do czynienia z człowiekiem czy z maszyną. W artykule Turing zasugerował, że zamiast budować program do symulacji dorosłych myśli, można by stworzyć prostszy do symulacji umysłu dziecka, a następnie poddać go kształceniu. Odwróconą formą testu Turinga jest, szeroko stosowany w Internecie, CAPTCHA (Completely Automated Public Turing test to tell Computers and Humans Apart), w którym maszyna sprawdza, czy ma do czynienia z maszyną, czy człowiekiem.
W 1948 pracując ze swoim byłym kolegą ze studiów, D.G. Champernownem, zaczął pisać program szachowy dla komputera, który jeszcze nie istniał. W 1952 brakowało komputera wystarczająco silnego, aby uruchomić program. Turing symulował więc pracę komputera, realizując ruch w czasie około pół godziny. Zapis szachowy tej partii jest dostępny w internecie. Program przegrał z kolegą Turinga Alickiem Glennie.
W 1948 wynalazł również metodę rozkładu LU, czyli rozkładu macierzy na macierz trójkątną dolną (ang. lower) i macierz trójkątną górną (ang. upper).
Wkład w biomatematykę
Turing od 1952 aż do śmierci w 1954 roku pracował nad zagadnieniami biologii matematycznej, w szczególności nad procesem morfogenezy. W 1952 opublikował pracę pod tytułem The Chemical Basis o Morphogenesis, wysuwając hipotezę odnośnie do tworzenia się wzorców. Jego centrum zainteresowania w tym zakresie było zrozumienie filotaksji Fibonacciego, czyli istnienie liczb Fibonacciego w strukturze ulistnienia roślin. Posługiwał się równaniami reakcji-dyfuzji, co jest kluczowe w zakresie formowania się wzorców. Późniejsze prace pozostały nieopublikowane aż do 1992, kiedy opublikowano Dzieła zebrane A.M. Turinga. Jego prace są uważane za fundamentalne dzieło w tej dziedzinie.
Oskarżenie o naruszenie moralności i śmierć
Kierujący wywiadem brytyjskim Stewart Menzies wiedział, że Turing był homoseksualistą, jednakże przez długi czas nie podejmowano żadnych kroków przeciwko niemu, gdyż ten nie stwarzał problemów w swoim otoczeniu, a z punktu widzenia powierzonych mu zadań był niezbędny. Postanowiono, że dopiero po 1944, gdy zakończy swe najważniejsze prace, będzie można się go pozbyć.
W styczniu 1952 Turing spotkał w kinie w Manchesterze Arnolda Murraya. Po lunchu Turing zaprosił go na weekend do swojego domu. Murray przyjął zaproszenie, ale się nie pojawił. Spotkali się ponownie w Manchesterze w poniedziałek po weekendzie i Murray zgodził się towarzyszyć Turingowi do jego domu. Kilka tygodni później Murray odwiedził dom Turinga ponownie i spędził tam noc. Tego samego roku włamano się do domu Turinga, o czym poinformował on policję. W trakcie śledztwa Turing potwierdził, że jest homoseksualistą. Seks homoseksualny był w Wielkiej Brytanii w tym czasie nielegalny i obaj zostali oskarżeni zgodnie z § 11 prawa karnego znowelizowanego ustawą z 1885 roku. Wówczas Turing został oskarżony o naruszenie moralności publicznej – za homoseksualne stosunki z 19-latkiem i wytoczono przeciwko niemu proces. Sąd dał mu wybór: więzienie albo terapię hormonalną. Turing wybrał terapię – konsultacje z psychiatrą i roczną kurację hormonalną – polegającą na przyjmowaniu estrogenu (kastracja chemiczna). Skutkiem ubocznym kuracji była między innymi ginekomastia.
Wskutek skazania Turing stracił certyfikat dostępu do poufnych informacji oraz odsunięto go od badań związanych z konstrukcją komputera. 7 czerwca 1954 zamknął się w swojej sypialni i popełnił samobójstwo. Znaleziono go martwego następnego dnia. Badanie przyczyn śmierci wykazało, że została ona spowodowana zatruciem cyjankiem. Gdy ciało Turinga zostało odnalezione, obok łóżka znajdowało się na wpół zjedzone jabłko i chociaż nie zostało ono poddane testom na obecność cyjanku, było przypuszczalnie nośnikiem, za pomocą którego śmiertelna dawka cyjanku została wprowadzona do organizmu. Prowadzący śledztwo ustalili, że Turing popełnił samobójstwo. Jego ciało zostało poddane kremacji w krematorium 12 czerwca 1954 r. Matka Turinga twierdziła stanowczo, że spożycie cyjanku musiało być przypadkowe, spowodowane przez nieostrożne przechowywanie chemikaliów laboratoryjnych przez syna. Biograf Andrew Hodges sugeruje, że Turing mógł popełnić samobójstwo w sposób budzący wątpliwości całkiem celowo, aby dać matce pewną możliwość pozostawania w przekonaniu o nieumyślności swego działania. David Leavitt zasugerował, że Turing odtworzył scenę, w której Zła Królowa zanurza swoje jabłko w trującym naparze, z animowanego filmu Walta Disneya Królewna Śnieżka i siedmiu krasnoludków z 1937 roku, jego ulubionej bajki.
Epitafium Alana Turinga
Hyperboloids of wondrous Light
Rolling for aye through Space and Time
Harbour those Waves which somehow Might
Play out God’s holy pantomime
Wpływ śmierci Alana Turinga
Czasopismo „New Statesman” opublikowało tekst ostro krytykujący homofobiczne prawo. W maju 1954 konserwatysta David Maxwell Fyfe, będący wtedy ministrem spraw wewnętrznych, powołał komisję do zbadania zasadności zakazu seksu homoseksualnego zawartego w prawie. Prace komisji zakończyły się opublikowaniem 4 września 1957 tzw. Raportu Wolfendena, wskazującego jednoznacznie, że seks między dwoma mężczyznami nie powinien być karany, zaś sama homoseksualność nie jest chorobą psychiczną. Sam inicjator powstania komisji, Fyfe, był przeciwny wprowadzeniu w życie zaleceń raportu i udało się to dopiero po dojściu do władzy lewicowej Partii Pracy w 1964.
Przeprosiny rządu brytyjskiego
Premier Gordon Brown we wrześniu 2009 przeprosił w imieniu rządu Wielkiej Brytanii za „całkowicie niesprawiedliwe” i „straszne” potraktowanie Turinga.
W 2013 królowa Elżbieta II pośmiertnie ułaskawiła Turinga. W 2014 r. powstał (o nim i jego pracy nad Enigmą) film pt. Gra tajemnic, w którym w rolę Turinga wcielił się Benedict Cumberbatch.
W 2019 przez Brytyjczyków został uznany za najwybitniejszą postać XX w. Pokonał tym samym innych finalistów: Pabla Picassa, Muhammada Alego, Martina Luthera Kinga Jr., Davida Bowiego, Ernesta Shackletona i Nelsona Mandelę.
Zobacz też
pomnik Alana Turinga
(10204) Turing
Przypisy
Bibliografia
Alan Turing, Maszyna licząca a inteligencja, w: Filozofia umysłu, red. Bohdan Chwedeńczuk, Aletheia, Warszawa 1995 (oryg. 1950)
Alan Turing, Can a machine think? (1956)
Linki zewnętrzne
[dostęp 2021-10-30].
Alan Turing: Primary Sources
The Turing Digital Archive
The Turing Archive for the History of Computing
Brytyjscy matematycy XX wieku
Probabiliści
Brytyjscy logicy
Biomatematycy
Brytyjscy kryptolodzy
Brytyjscy informatycy
Brytyjscy wojskowi
Członkowie Royal Society
Matematycy upamiętnieni nazwami nagród
Brytyjczycy upamiętnieni nazwami nagród
Ludzie upamiętnieni nazwami matematycznymi
Ludzie urodzeni w Londynie
Urodzeni w 1912
Absolwenci King’s College (Cambridge)
Historia LGBT w Wielkiej Brytanii
Zmarli w 1954
Angielscy samobójcy |
364 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Andriej%20Markow | Andriej Markow | Andriej A. Markow (starszy) (1856-1922) – rosyjski matematyk
Andriej A. Markow (młodszy) (1903-1979) – rosyjski matematyk
Andriej Markow (ur. 1978) – rosyjski hokeista |
365 | https://pl.wikipedia.org/wiki/August%20Ferdinand%20M%C3%B6bius | August Ferdinand Möbius | August Ferdinand Möbius (ur. 17 listopada 1790 w Schulpforte, zm. 26 września 1868 w Lipsku) – niemiecki matematyk i astronom. Najbardziej znany z badań kształtu, który nosi jego nazwisko – wstęgi Möbiusa – oraz jako pionier topologii.
Życiorys
Studiował na Uniwersytecie w Lipsku, początkowo prawo, później zmienił zainteresowania na matematykę, fizykę i astronomię. Studia ukończył w 1809. W 1813 pojechał do Getyngi, gdzie studiował astronomię pod kierunkiem Gaussa. Potem studiował matematykę w Halle pod kierunkiem Pfaffa. Pracę doktorską napisał o astronomii (O okultacji gwiazd stałych, 1815), ale jego habilitacja dotyczyła równań trygonometrycznych. Od 1816 zatrudniony na Uniwersytecie w Lipsku i w Obserwatorium w Lipsku.
Dorobek
Jeden z twórców nowoczesnej geometrii algebraicznej, pierwszy wprowadził współrzędne jednorodne w geometrii rzutowej, podał nową klasyfikację krzywych i powierzchni oraz pojęcie przekształcenia rzutowego. Znany m.in. z odkrycia (w roku 1831) funkcji Möbiusa oraz (w roku 1858, niezależnie od Johanna Benedicta Listinga) wstęgi Möbiusa – nieorientowalnej powierzchni dwuwymiarowej, która (gdy rozważana jako zanurzona w przestrzeni trójwymiarowej) ma tylko jedną stronę.
Prace Möbiusa z dziedziny astronomii:
De Computandis Occultationibus Fixarum per Planetas (1815)
Die Hauptsätze der Astronomie (1836)
Die Elemente der Mechanik des Himmels (1843).
Jego imieniem nazwano planetoidę (28516) Möbius.
Zobacz też
funkcja Möbiusa
grupa Möbiusa
Przypisy
Linki zewnętrzne
[dostęp 2021-10-30].
Absolwenci i studenci Uniwersytetu w Lipsku
Niemieccy astronomowie XIX wieku
Niemieccy matematycy XIX wieku
Niemieccy geometrzy
Niemieccy teoretycy liczb
Wykładowcy Uniwersytetu w Lipsku
Urodzeni w 1790
Zmarli w 1868
Ludzie upamiętnieni nazwami powierzchni
Osoby upamiętnione nazwami grup w matematyce
Ludzie upamiętnieni nazwami funkcji matematycznych |
366 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Armator | Armator | Armator – osoba (osoba prawna lub fizyczna) eksploatująca własny lub wynajęty statek. Zatrudnia kapitana i załogę oraz odpowiada cywilnie za zobowiązania wynikające z eksploatacji statku.
W Polsce
Według art. 7 Kodeksu morskiego armatorem jest ten, kto we własnym imieniu uprawia żeglugę statkiem morskim własnym lub cudzym. W systemach prawnych innych państw pojęcia będące odpowiednikiem polskiego terminu „armator” są zazwyczaj kojarzone z własnością statku
Ujęcie historyczne
Dawniej armatorem była nazywana osoba, która na własny koszt uzbrajała statek i wynajmowała, lub właściciel i dowódca statku korsarskiego.
Zobacz też
armator żeglugi śródlądowej
Przypisy
Przedsiębiorstwa związane z żeglugą
Żegluga |
367 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ameryka | Ameryka | Ameryka – część świata położona na zachodniej półkuli Ziemi, w skład której wchodzą dwa kontynenty: Ameryka Północna i Ameryka Południowa. Rozciąga się na długości ponad 15 tysięcy km od Archipelagu Arktycznego po Ziemię Ognistą. Niekiedy na oznaczenie obu Ameryk używa się także określeń Nowy Świat lub półkula zachodnia.
Powierzchnia Ameryki wynosi 42 mln km², a zamieszkuje ją ponad 916 milionów ludzi, co stanowi 13% ludności świata.
Nazwę Ameryki zaproponował w 1507 roku niemiecki kartograf, pochodzący z Alzacji, Martin Waldseemüller. Przypisywał on odkrycie Nowego Świata, jak wówczas określano nowo odkryty ląd, Amerigo Vespucciemu i na jego cześć nadał mu miano America. Istnieją także inne teorie na temat pochodzenia tej nazwy, ale nie zyskały one uznania. Jednym z najstarszych globusów, na którym pojawiła się nazwa Ameryka, jest Globus Jagielloński z 1508 roku.
W wielu krajach, m.in. w Polsce, nazwa Ameryka stosowana jest potocznie jako synonim Stanów Zjednoczonych Ameryki. Podobnie Amerykanin to obywatel Stanów Zjednoczonych (w Polsce jest to oficjalne określenie).
Zobacz też
Ameryka Centralna – Ameryka Środkowa
Ameryka Łacińska – Hispanoameryka – Luzoameryka
Indianie
Organizacja Państw Amerykańskich
Panamerykanizm
państwa obu Ameryk
Przypisy
Ameryka
Kontynenty |
368 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Ameryka%20Centralna | Ameryka Centralna | Ameryka Centralna
Ameryka Centralna (hiszp. Centroamérica lub América Central) – centralny region geograficzny Ameryki, położony między Morzem Karaibskim na wschodzie a Oceanem Spokojnym na zachodzie. Definiowany jest jako południowa część Ameryki Północnej, na południowym wschodzie łącząca się z Ameryką Południową.
Położenie geograficzne
W ujęciu fizycznogeograficznym Ameryka Centralna to obszar na południu Ameryki Północnej ciągnący się od przesmyku Tehuantepec w Meksyku na północnym zachodzie do Przesmyku Panamskiego na południowym wschodzie, gdzie łączy się z nizinami pacyficznymi w północno-zachodniej Ameryce Południowej. Południowo-zachodni jej brzeg oblewa Ocean Spokojny, północno-wschodni – Morze Karaibskie, a północny – Zatoka Meksykańska. Tak zdefiniowany obszar zajmowany jest przez osiem państw – Meksyk (wschodnia część kraju), Gwatemalę, Belize, Salwador, Honduras, Nikaraguę, Kostarykę i Panamę (zachodnia część kraju).
Większa część Ameryki Centralnej znajduje się na karaibskiej płycie tektonicznej. Region ten jest geologicznie aktywny, co pewien czas występują na nim erupcje wulkanów i trzęsienia ziemi. Urodzajne gleby powstałe z lawy umożliwiły przetrwanie populacji skupionych na wyżynach. Managua, stolica Nikaragui, została zniszczona przez trzęsienia ziemi w 1931 i 1972, a w 2001 roku dwa trzęsienia ziemi zniszczyły Salwador.
Położenie geopolityczne
W kontekście społeczno-geograficznym termin ten odnosi się do siedmiu państw od Gwatemali i Belize na północnym zachodzie po Panamę na południowym wschodzie.
Zobacz też
Ameryka Środkowa
Przypisy
Regiony Ameryki
Ameryka Północna |
369 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Angloameryka | Angloameryka | Angloameryka, Ameryka Anglosaska – określenie na część Ameryki położoną na północ od Meksyku, używane w opozycji do terminu Ameryka Łacińska. Angloameryka obejmuje Kanadę i Stany Zjednoczone, czyli kraje o przeważającej kulturze anglosaskiej – dominujący język angielski, wyznania protestanckie.
Angloameryka zajmuje obszar ponad 19,3 mln km2, z ludnością sięgającą 330 mln mieszkańców (2006).
Społeczność Angloameryki w 76,1% zamieszkuje ośrodki miejskie (1997).
Zobacz też
Ameryka Łacińska
Przypisy
Regiony Ameryki |
370 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Amfibole | Amfibole | Amfibole (z amphibolos – "nieokreślony", ze względu na różnorodność koloru i formy) – duża grupa minerałów skałotwórczych, krzemianów, czasami też glinokrzemianów.
Właściwości
Wzór chemiczny ogólny amfiboli:
A BVI2 CIV5 T8 O22 (OH, F, Cl)2
Wzór chemiczny amfiboli oblicza się przy założeniu 24 (O, OH, F, Cl), gdzie:
A = nadwyżka Na, i cała ilość K (suma powinna być zawarta w granicach 0,00-1,00);
B = nadwyżka Mn, Fe2+ Mg, oraz Ca, Na (suma = 2,00);
C = nadwyżka Al, Cr3+, Fe 3+, Ti 4+ oraz Mg, Fe 2+ Mn (suma = 5,00);
T = Si, Al, Cr3+, Fe 3+, Ti 4+ (suma = 8,00);
K – występuje tylko na pozycji A
Na – występuje na pozycji A lub B
Ca – występuje tylko na pozycji B
jony typu: Mg, Fe 2+, Mn2+ Li, Zn, Ni, Co – występują na pozycji C lub B
Al – występuje na pozycji C lub T
Fe3+, Mn3+, Cr3+ – występują tylko na pozycji C
Si – występuje tylko na pozycji T
Są to krzemiany lub glinokrzemiany wapnia, magnezu, glinu, żelaza i sodu, manganu, tytanu, potasu z niewielką zawartością wody.
Układ krystalograficzny: najczęściej rombowy oraz jednoskośny
Gęstość – 2,85-3,5 g/cm³,
Twardość – 5-6.
Barwa: przeważnie zielona, brunatna lub czarna
Rysa: biała, szara, jasnobrunatna
Przełam: najczęściej nierówny lub muszlowy
Połysk: najczęściej szklisty, tłusty bądź perłowy
Łupliwość: doskonała, dwukierunkowa, krzyżująca się pod kątem 124° (ta cecha pozwala je odróżnić od podobnych piroksenów)
Inne cechy:
Bardzo często tworzą pomiędzy sobą roztwory stałe (kryształy mieszane), co wpływa na bardzo duże ich zróżnicowanie.
Najczęściej wykazują pokrój słupkowy, igiełkowy lub włóknisty (azbest amfibolowy). Kryształy odznaczają się sześciobocznym przekrojem.
Występują w skupieniach ziarnistych i zbitych.
Niektóre amfibole po oszlifowaniu wykazują efekt kociego oka.
Nazewnictwo
Przed uchwaleniem międzynarodowej krystalochemicznej klasyfikacji amfiboli IMA (International Mineralogical Association) (1978 r.) wyznacznikiem klasyfikacji były cechy optyczne. Uchwalenie nowej klasyfikacji zdyskredytowało prawie 170 dawniejszych nazw amfiboli i ich odmian.
Obecnie wyróżnia się cztery grupy amfiboli
Amfibole Mg-Fe-Mn-Li – amfibole magnezowo-żelazowo-manganowo-litowe /MFML/
Amfibole-Ca – amfibole wapniowe /C/ - caltic
Amfibole-Na-Ca – sodowo-wapniowe /SC/ - sodic-caltic
Amfibole sodowe /S/ - sodic
Do amfiboli należą między innymi: aktynolit, antofyllit, niektóre azbesty naturalne, cummingtonit, gedryt, glaukofan, hornblenda, krokidolit, richteryt, riebeckit, tremolit.
Występowanie
Ważne minerały skałotwórcze wielu skał magmowych i metamorficznych (są głównym składnikiem amfibolitu). Spotykane są też w skałach okruchowych: piaskach i żwirach.
Zastosowanie
mają znaczenie naukowe i kolekcjonerskie
wiele z nich znajduje zastosowanie jako kamienie ozdobne i jubilerskie (np. aktynolit, nefryt)
Krzemiany (minerały) |
371 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Argentyt | Argentyt | Argentyt ( ‘srebro’) – rzadki minerał z grupy siarczków, rozpowszechniony tylko w niektórych rejonach Ziemi.
Właściwości
Tworzy kryształy mające postać sześcianów, ośmiościanów i ich kombinacji. Występuje w skupieniach ziarnistych, skrytokrystalicznych i dendrycznych. Często tworzy wrostki w innych minerałach (takich jak: galena, piryt). Jest trwały, poniżej 179 °C przechodzi w modyfikację jednoskośną (akantyt). Jest izostrukturalny z kuprytem.
Jest kowalny, ciągliwy, strugalny – doskonale daje się kroić nożem – i plastyczny. Często zawiera domieszki miedzi, ołowiu, żelaza, antymonu.
Występowanie
Spotykany w srebronośnych żyłach hydrotermalnych (niskotemperaturowych). Znany jest też ze stref wietrzejących złóż kruszcowych.
Miejsca występowania: Niemcy (Saksonia, Harz, Rudawy), USA (Nevada), Meksyk i Czechy (Jachymov), Norwegia, Wielka Brytania (Kornwalia), Peru, Chile.
W Polsce stanowi pospolity składnik wielu srebronośnych żył hydrotermalnych na Dolnym Śląsku. Występuje też w okolicach Lubina w łupkach miedzionośnych.
Zastosowanie
Jest najważniejszą rudą srebra (zawiera 87% Ag). Dobrze wykształcone kryształy osiągają wagę do 4 kg (pochodzenie: Niemcy).
Ponieważ był od starożytności wydobywany, aktualnie większość jego złóż jest wyeksploatowana.
Bibliografia
Kruszce i rudy
Siarczki (minerały)
Srebro |
372 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Archipelag%20Bismarcka | Archipelag Bismarcka | Archipelag Bismarcka – grupa wysp w zachodniej części Oceanu Spokojnego, w Melanezji, na północny wschód od Nowej Gwinei, od której oddzielają ją Morze Bismarcka (Nowogwinejskie) i Morze Salomona, administracyjnie część Papui-Nowej Gwinei.
Geografia
Powierzchnia archipelagu wynosi 49,2 tys. km². Największym miastem jest Rabaul na Nowej Brytanii. Wyspy zamieszkuje głównie ludność melanezyjska, a także mniej liczni Polinezyjczycy i Papuasi. Mieszkańcy zajmują się głównie rolnictwem i rybołówstwem.
Największe wyspy to: Nowa Brytania i Nowa Irlandia, oprócz tego ważniejszymi są Wyspy Admiralicji, Nowy Hanower i Duke of York Islands. Większe wyspy mają pochodzenie kontynentalne, mniejsze – wulkaniczne albo koralowe.
Demografia
Na obszarze Archipelagu Bismarcka znajdują się 4 prowincje: Nowa Brytania Wschodnia, Manus, Nowa Irlandia i Nowa Brytania Zachodnia. Według spisu powszechnego z roku 2011 i lat ubiegłych liczyły one odpowiednio daną liczbę mieszkańców:
Co daje łączną sumę 847 185 mieszkańców w roku 2011. W 1966 wyspy zamieszkiwało około 216 tysięcy osób.
Historia
Archipelag Bismarcka w latach 1884–1919 był kolonią niemiecką jako część protektoratu Nowej Gwinei Niemieckiej, z tego okresu wzięła się nazwa, pochodząca od nazwiska niemieckiego kanclerza Ottona von Bismarcka. W 1920 roku jako terytorium mandatowe przeszedł pod administrację australijską. Podczas II wojny światowej od 1942 znajdował się pod okupacją japońską. Po wojnie stanowił część terytorium powierniczego Nowej Gwinei Australijskiej. Od 1975 roku jest częścią niepodległej Papui-Nowej Gwinei.
Awifauna
Nowa Brytania, Nowa Irlandia, Nowy Hanower i okoliczne wyspy oraz Wyspy Admiralicji są uznane za Endemic Bird Areas. Przykładem gatunków występujących na tych wyspach jest zagrożony kurtaczek wspaniały (Pitta superba), narażone: pszczołojad ciemny (Henicopernis infuscatus), gołąb żółtonogi (Columba pallidiceps), cudolotka białogardła (Henicophaps foersteri), płomykówka złotawa (Tyto aurantia), sowica cynamonowa (Ninox odiosa), zimorodek atolowy (Ceyx websteri), kakadu niebieskooka (Cacatua ophthalmica) i wachlarzówka czerwonawa (Rhipidura semirubra). Z gatunków bliskich zagrożenia występują tu na przykład ogonówka biało-czarna (Reinwardtoena browni), muszkatela srokata (Ducula spilorrhoa), a z gatunków o statusie niedostateczne dane – salangana melanezyjska (Aerodramus orientalis).
Zobacz też
Kolonie niemieckie
Przypisy
Bismarcka
Wyspy Papui-Nowej Gwinei |
373 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Andreas%20Schl%C3%BCter | Andreas Schlüter | Andreas Schlüter (ur. 20 maja 1660 prawdopodobnie w Gdańsku lub 20 maja 1664 w Hamburgu, zm. 1714 w Petersburgu) – gdański rzeźbiarz i architekt, przedstawiciel nurtu klasycyzującego w sztuce baroku.
Życiorys
Pierwsze nauki miał pobierać u gdańskiego rzeźbiarza Davida Christopha Sapobiusa (zm. 1710). Początkowo działał w Polsce, na dworze warszawskim króla Jana III Sobieskiego, współpracując z wybitnym architektem niderlandzkiego pochodzenia Tylmanem z Gameren (1632–1706). W okresie okupacji niemieckiej w Polsce „w drodze uznania szczególnych zasług dla kultury niemieckiej na ziemiach polskich” warszawski plac Krasińskich nazwano w latach 1941–1945 imieniem Andreasa Schlütera (niem. Andreas-Schlüter-Platz).
W 1694 r. Schlüter przeprowadził się do Brandenburgii na dwór księcia Fryderyka Wilhelma, późniejszego króla Prus. 25 czerwca 1694 został wykładowcą rzeźby w nowo powstałej berlińskiej Akademie der Künste. W 1695 odbył dwie podróże studialne do Holandii i Francji, a rok później wyjechał do Włoch, gdzie zapoznał się z dziełami Michała Anioła, Berniniego i Borrominiego.
2 listopada 1699 został kierownikiem budowy zamku berlińskiego, a w 1704 objął stanowisko Oberbaudirektor – nadzorował prace nad przebudową zamku królewskiego w Berlinie i sporządził plany pałaców w Charlottenburgu i Poczdamie. Zwolniony ze stanowiska kierownika budowy zamku pod koniec 1706 w związku z aferą budowlaną przy wznoszeniu stumetrowej wieży, która musiała zostać rozebrana z powodu błędów konstrukcyjnych. W 1707, po obsunięciu się ziemi przy pałacu Freienwalde (niem. Schloß Freienwalde) stracił również stanowisko Oberbaudirektora. Po utracie pracy Schlüter przeszedł kryzys twórczy i załamanie nerwowe. Dopiero w 1710 powrócił do architektury, projektując na zlecenia prywatne.
1 maja 1713 wstąpił do służby cara Rosji Piotra I Wielkiego i rozpoczął prace m.in. nad Pałacem Letnim. Współpracował z Johannem Friedrichem Braunsteinem i Georgiem Johannem Mattarnovi, którzy kończyli lub rozwijali projekty Schlütera. Zmarł pod koniec maja 1714 w Petersburgu i został pochowany na cmentarzu przy cerkwi św. Sampsona w Dzielnicy Wyborskiej. Cmentarz nie zachował się.
Jest patronem tramwaju Pesa Swing 120NaG SWING Gdańskich Autobusów i Tramwajów o numerze bocznym 1033.
Wybrane dzieła
Światową sławę zyskała Bursztynowa Komnata, znajdująca się pierwotnie w Charlottenburgu, po śmierci artysty przeniesiona do Petersburga, podczas II wojny światowej zrabowana i zaginiona, a niedawno zrekonstruowana.
Ważnym dziełem jest dekoracja rzeźbiarska Zeughausu (Starego Arsenału) w Berlinie, składająca się m.in. z 22 zworników przedstawiających głowy ludzi umierających na polu bitwy.
Najważniejszy budynek jego projektu, zamek w Berlinie został zburzony w 1950 po częściowym zniszczeniu podczas II wojny światowej i częściowo odbudowany w XXI w.
Jego pomnik konny Fryderyka Wilhelma, obecnie na dziedzińcu pałacu w Charlottenburgu, odlany w jednym kawałku metodą Johanna Jacobiego, to pierwszy tego typu obiekt na terenie Niemiec.
W Polsce
1686 – epitafium kanonika Adama Konarskiego (zm. 1683) w katedrze we Fromborku
1677–1699 – dekoracje tympanonów pałacu Jana Dobrogosta Krasińskiego w Warszawie, przedstawiające zwycięstwo wodza rzymskiego Marka Waleriusza Messali Korwina nad Gallami
ok. 1690 – drewniany ołtarz główny w kościele Bernardynów na Czerniakowie w Warszawie
1688–1690 – krucyfiks w kościele św. Antoniego i św. Piotra w Węgrowie
1693 – portret biskupa Jana Małachowskiego z jego nagrobka w katedrze wawelskiej w Krakowie
Na Ukrainie
1692–1693 – nagrobki członków rodziny Sobieskich w farze w Żółkwi (zachowane dwa z trzech)
W Niemczech
1698–1699 – dekoracja Zeughausu (Starego Arsenału) w Berlinie
1699–1707 – Zamek w Berlinie, zniszczony w czasie II wojny światowej i ostatecznie wyburzony przez władze komunistyczne w 1950, choć jego stan pozwalał na odbudowę; zachował się ryzalit wejściowy, przeniesiony w inne miejsce
1689–1706 – pomnik konny Wielkiego Elektora brandenburskiego księcia Fryderyka Wilhelma na dziedzińcu pałacu w Charlottenburgu
1700 – nagrobek nadwornego złotnika Daniela Männlicha w kościele św. Mikołaja w Berlinie
1705–1713 – zespół sarkofagów królewskich w berlińskiej katedrze
1711–1712 – willa Kamecke w Berlinie (zburzona)
W Rosji
Letni Pałac Piotra I w Sankt Petersburgu
Dzieła przypisywane Schlüterowi
1678–1681 – dekoracja rzeźbiarska fasady kaplicy Królewskiej w Gdańsku
1680 – rzeźby na fasadzie kamienicy przy Długim Targu 20 w Gdańsku
krucyfiks w ołtarzu św. Krzyża kościoła franciszkanów w Warszawie
ok. 1690 – ołtarz główny w kościele św. Piotra z Alkantary i św. Antoniego z Padwy w Węgrowie
grota Pałacu Letniego Piotra I w Sankt Petersburgu
pałac Peterhof
pałacyk Monplaisir
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Biogram na stronie Pałacu w Wilanowie.
Artyści związani z Janem III Sobieskim
Ludzie związani z Wilanowem
Niemieccy architekci
Niemieccy rzeźbiarze
Architekci barokowi
Rzeźbiarze barokowi
Bursztynnicy związani z Gdańskiem w I Rzeczypospolitej
Ludzie związani z Berlinem
Urodzeni w 1660
Zmarli w 1714
Barok w Polsce
Sztuka rosyjska
Petersburg |
374 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Anna%20Walentynowicz | Anna Walentynowicz | Anna Walentynowicz z domu Lubczyk (ur. 15 sierpnia 1929 w Siennem, zm. 10 kwietnia 2010 w Smoleńsku) – polska robotnica i działaczka społeczna pochodzenia ukraińskiego, opozycjonistka w PRL, współzałożycielka Wolnych Związków Zawodowych, działaczka NSZZ „Solidarność”. Dama Orderu Orła Białego.
Życiorys
Anna Walentynowicz urodziła się 15 sierpnia 1929 we wsi Sienne (obecnie Sadowe) na wschód od Tuczyna, niedaleko Równego na Wołyniu, na wschodzie II Rzeczypospolitej w chłopskiej rodzinie ukraińskich protestantów (sztundystów) jako córka Nazara i Pryśki Lubczyków. Miała pięcioro rodzeństwa – Olgę, Katarzynę, Piotra, Wasyla oraz przyrodniego brata Iwana (Pryśka Paszkoweć była wdową, gdy wychodziła za mąż za Nazara Lubczyka). We wrześniu 1937 zmarła jej matka. W 1940 Nazar Lubczyk ponownie ożenił się – z Marią Ozarczuk. Ze związku tego narodziło się kolejnych pięcioro dzieci. Anna Lubczyk w dzieciństwie ukończyła cztery klasy szkoły powszechnej (w czasie wojny szkoła w Siennem została zlikwidowana przez Niemców). Z powodu niedostatku, mając 12 lat, zmuszona była pójść do pracy do polskich zarządców pobliskiego majątku Pustomyty, którzy prawdopodobnie w grudniu 1943 zabrali ją ze sobą mówiąc – niezgodnie z prawdą – że jej bliscy nie żyją. Razem z nimi znalazła się w Malcowiźnie (obecnie Rudniki) pod Warszawą. Stąd razem ze swymi gospodarzami przeniosła się później w okolice Gdańska, gdzie pracowała w gospodarstwie rolnym. Potem zatrudniła się w piekarni, a następnie w fabryce margaryny.
W listopadzie 1950 Anna Walentynowicz zapisała się na kurs spawacza i trafiła do Stoczni Gdańskiej. Szybko stała się przodownicą pracy. Wyrabiała 270% normy. Jej zdjęcia trafiły do gazet. W nagrodę, jako członkini komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, wysłana została w sierpniu 1951 na zjazd młodzieży do Berlina. Jednakże wkrótce potem oddała legitymację ZMP i wstąpiła do Ligi Kobiet. Jako działaczka tej organizacji zaczęła zabiegać o prawa pracowników. Wtedy zaczęły się jej kłopoty z Urzędem Bezpieczeństwa Publicznego. We wrześniu 1952 urodziła syna Janusza. Postanowiła jednakże nie wychodzić za mąż za ojca dziecka.
Z czasem ciężka praca spawacza zrujnowała jej zdrowie. Zrezygnowała jednak z możliwości uzyskania świadczenia rentowego i przekwalifikowała się na suwnicową.
W 1968, gdy domagała się wyjaśnienia defraudacji pieniędzy z funduszu zapomogowego, podjęto nieudaną próbę wyrzucenia jej z pracy. W obronie koleżanki stanęła cała załoga wydziału W-3, gdzie pracowała.
Podczas robotniczego protestu w grudniu 1970 Anna Walentynowicz przygotowywała strajkującym posiłki. W styczniu 1971 wybrano ją na delegatkę na spotkanie z I Sekretarzem KC PZPR Edwardem Gierkiem. W 1978 została jedną ze współzałożycieli Wolnych Związków Zawodowych. Jej mieszkanie było punktem kontaktowym WZZ. To sprowadziło na nią szykany ze strony Służby Bezpieczeństwa MSW, m.in. w postaci zatrzymywania na 48 godzin i rewizji.
8 sierpnia 1980, pięć miesięcy przed osiągnięciem wieku emerytalnego, Annę Walentynowicz dyscyplinarnie zwolniono z pracy. Decyzja dyrekcji przesądziła o wybuchu strajku w dniu 14 sierpnia, w wyniku którego powstał NSZZ „Solidarność”. Pierwszym postulatem protestujących robotników było przywrócenie Anny Walentynowicz do pracy. Władza uległa ich żądaniom i wkrótce przywróciła ją do pracy.
W 1981, podczas spotkania z robotnikami w Radomiu, dwóch funkcjonariuszy SB MSW we współpracy z Ewą Soból – TW ps. „Karol” miało podjąć próbę zamordowania Walentynowicz – za pomocą leku furosemid spowodować śmiertelne odwodnienie (wg opinii władz IPN, śmiertelną ofiarą analogicznych działań mógł paść również jeden z liderów radomskiej opozycji antykomunistycznej Jacek Jerz). W 2009 IPN postawił im zarzuty. W sierpniu 2010 warszawski pion śledczy IPN skierował sprawę przeciwko Tadeuszowi G., Markowi K. i Wiesławowi S. do Sądu Okręgowego w Radomiu.
W stanie wojennym w PRL internowana, po rozbiciu siłą strajku w Stoczni Gdańskiej. 9 marca 1983 Anna Walentynowicz stanęła przed sądem w Grudziądzu oskarżona o udział w organizacji strajku w grudniu 1981. Na rozprawę przyjechał Lech Wałęsa. Walentynowicz skazano na 1,5 roku pozbawienia wolności w zawieszeniu.
Do zakładu karnego trafiła 4 grudnia 1983 za udział w próbie wmurowania tablicy upamiętniającej górników kopalni „Wujek”. Z więzienia w Lublińcu zwolniono ją w kwietniu następnego roku. 5 kwietnia 1984 ze względu na zły stan zdrowia oskarżonych, sąd w Katowicach na czas nieokreślony odroczył proces Anny Walentynowicz i Ewy Tomaszewskiej aresztowanych pod zarzutem zorganizowania manifestacji w grudniu 1983 pod krzyżem przy Kopalni Węgla Kamiennego „Wujek” w Katowicach.
Była inicjatorką protestu głodowego po zabójstwie ks. Jerzego Popiełuszki, przeprowadzonego od 18 lutego 1985 do 31 sierpnia w krakowskiej parafii ks. Adolfa Chojnackiego. W latach 80. XX w. krytykowała ówczesne kierownictwo związku skupione wokół L. Wałęsy. Istotą sporu stała się informacja o Lechu Wałęsie jako TW z SB i sprzeciw Walentynowicz wobec polityki prowadzącej do Okrągłego Stołu, określanej przez nią jako „ugodowa”. Pozostawała w kontakcie ze środowiskiem Andrzeja Gwiazdy. Z tego też względu po 1989 nie utożsamiała się z polityką rządzących partii postsolidarnościowych. W wyborach parlamentarnych w 1993 bez powodzenia kandydowała do Sejmu z listy komitetu „Poza Układem” (otrzymała 1431 głosów). W 1995 w formie listu otwartego zwróciła się z szeregiem krytycznych pytań do Lecha Wałęsy.
W 2000 odmówiła przyjęcia tytułu honorowego obywatela Gdańska. Będąc w trudnej sytuacji materialnej, w 2003 wystąpiła o 120 tys. złotych odszkodowania za prześladowania w latach 80. XX w., choć wcześniej wykluczała taki krok. W lutym 2005 Sąd w Gdańsku odmówił przyznania świadczeń ze względu na przedawnienie roszczeń. Po tym Anna Walentynowicz nie zgodziła się przyjąć emerytury specjalnej od prezesa Rady Ministrów Marka Belki. Ostatecznie w kolejnej instancji 22 lutego sąd przyznał jej 70 tys. złotych odszkodowania.
W lipcu 2006 gdański Instytut Pamięci Narodowej ujawnił, że Annę Walentynowicz inwigilowało ponad 100 funkcjonariuszy i tajnych współpracowników Służby Bezpieczeństwa, w 1981 planując jej zabicie przez zniszczenie organizmu mieszanką leków.
Krzysztof Wyszkowski, ze względu na etos Anny Walentynowicz i jej związanie z ideą Solidarności, nadał jej przydomek Anna Solidarność.
W 1996 odnalazła swą rodzinę na Ukrainie, z którą do śmierci utrzymywała bliski kontakt (wielokrotnie odwiedzała ich na Wołyniu).
Śmierć, pogrzeb, ekshumacja
Zginęła w katastrofie polskiego samolotu Tu-154M w Smoleńsku 10 kwietnia 2010 w drodze na obchody 70. rocznicy zbrodni katyńskiej.
W identyfikacji zwłok w Moskwie uczestniczył jej syn Janusz. Jako że ciało nie doznało znacznych uszkodzeń, bez kłopotów je rozpoznał.
Trumna Anny Walentynowicz wróciła do Polski 15 kwietnia 2010 wraz z trumnami 33 innych uczestników lotu do Smoleńska. Na płycie lotniska Okęcie odbyła się oficjalna uroczystość przywitania ofiar z udziałem najwyższych władz państwowych oraz rodzin. Następnie trumny zostały przewiezione 34 karawanami w kondukcie żałobnym ulicami Warszawy (Żwirki i Wigury i Trasą Łazienkowską) na Torwar, skąd mogli je odbierać bliscy ofiar.
21 kwietnia 2010 na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku-Wrzeszczu (rejon VII, kwatera I-1b-9) odbył się pogrzeb, w którym formalnie została pochowana Anna Walentynowicz.
W lipcu 2012 r, gdy rodzina Anny Walentynowicz po około dwóch latach starań uzyskała wgląd do dokumentacji z jej sekcji w Moskwie, stwierdziła rozbieżność ze stanem faktycznym danych zarówno medycznych ciała zalutowanego w trumnie, jak i dotyczących jego odzienia w aktach przekazanych polskiej prokuraturze przez Rosjan. W związku z tym pełnomocnik rodziny Stefan Hambura złożył wniosek o ekshumację.
17 września 2012 na polecenie Wojskowej Prokuratury Okręgowej w Warszawie prowadzącej śledztwo w sprawie katastrofy smoleńskiej dokonano ekshumacji zwłok pochowanych w grobie Anny Walentynowicz.
25 września 2012 w oparciu o wyniki przeprowadzonych badań DNA Wojskowa Prokuratura Okręgowa w Warszawie stwierdziła, że w grobie na cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku-Wrzeszczu znajdowało się ciało innej ofiary katastrofy, Teresy Walewskiej-Przyjałkowskiej. Prokuratura wojskowa poinformowała, że przed oficjalnym pogrzebem w kwietniu 2010 ciało Anny Walentynowicz zostało zamienione z ciałem tej ostatniej i błędnie pochowane w grobie na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Ekshumacji szczątków złożonych na Cmentarzu Powązkowskim, które okazały się ciałem Anny Walentynowicz, dokonano w dniu 18 września 2012.
„To rodzina błędnie rozpoznała ciało Anny Walentynowicz podczas okazania” – powiedział podczas sejmowej debaty poświęconej działaniom państwa po katastrofie smoleńskiej prokurator generalny, Andrzej Seremet. Syn Anny Walentynowicz stanowczo zaprzecza, by się pomylił.
W trakcie badania właściwego ciała Anny Walentynowicz w Zakładzie Medycyny Sądowej we Wrocławiu znaleziono cztery metalowe elementy o wymiarach od 0,2 do 1,2 cm. W opinii śledczych były to prawdopodobnie nity z poszycia samolotu. Stwierdzono również, że w Moskwie doszło do profanacji ciała.
Powtórny pogrzeb legendy Solidarności odbył się na gdańskim cmentarzu Srebrzysko w dniu 28 września 2012.
Filmografia
Role filmowe
Człowiek z żelaza (1981), reż. Andrzej Wajda – jako ona sama
Filmy dokumentalne
Anna Walentynowicz, reż. Krzysztof Wojciechowski, 1993
Anna Walentynowicz, reż. Andrzej Bednarek, 1994
Prisoners of „Freedom”, reż. Laura Quaglia, 2004 (prod. Włochy, Rosja)
Doceniałam każdy przeżyty dzień, reż. Jędrzej Lipski, Piotr Mielech, 2010
Nawiązania
Postać wzorowaną na Annie Walentynowicz stworzono w filmie Volkera Schlöndorffa Strajk (2007). Została w nim przedstawiona jako analfabetka, a jej syn jako członek ZOMO, co stanowi elementy fikcyjne dzieła. W odpowiedzi na to adwokat Walentynowicz, Stefan Jaworski, zapowiedział w 2006 wejście na drogę prawną w obronie naruszonych dóbr osobistych Anny Walentynowicz, z czego ostatecznie zrezygnowano.
Odznaczenia i nagrody
3 maja 2006 została odznaczona przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Orderem Orła Białego.
Zarządzeniem prezydenta RP na uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego z 11 listopada 1990 została odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.
Złoty Krzyż Zasługi 1966.
Srebrny Krzyż Zasługi 1961.
Brązowy Krzyż Zasługi 1953 i 1957.
13 grudnia 2005 w Waszyngtonie odebrała dwa medale na rzecz Solidarności oraz za swoje uczestnictwo od amerykańskiej Fundacji Pamięci Ofiar Komunizmu Medal Wolności Trumana-Reagana. Honorowym przewodniczącym Fundacji założonej przez Kongres USA jest były prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki George W. Bush.
10 grudnia 2009 otrzymała „za odwagę w występowaniu w obronie podstawowych wartości i prawd nawet wbrew zdaniu i poglądom większości” nagrodę im. Pawła Włodkowica, przyznaną przez Rzecznika Praw Obywatelskich Janusza Kochanowskiego (także ofiary katastrofy PLF101 w Federacji Rosyjskiej).
Medal Polonia Mater Nostra Est (1996)
Krzyż Solidarności Walczącej (2010)
Postanowieniem prezydenta Andrzeja Dudy z 13 marca 2018 została odznaczona Krzyżem Wolności i Solidarności.
Kobieta Roku 1980 tygodnika „Time” (2020)
Upamiętnienie
21 października 2010 Rada Miasta Gdynia podjęła uchwałę o nazwaniu skrzyżowania ul. Bosmańskiej i ul. Benisławskiego na Obłużu Rondem Anny Walentynowicz.
8 kwietnia 2011, na fasadzie budynku przy al. Grunwaldzkiej 49 w Gdańsku-Wrzeszczu odsłonięto poświęconą jej tablicę pamiątkową (autor Sławoj Ostrowski). Zniknęła ona w czerwcu 2023.
26 sierpnia 2013 odbyła się uroczystość nadania jej imienia skwerowi u zbiegu ulic Henryka Sienkiewicza i Nowowiejskiej we Wrocławiu.
11 kwietnia 2015 został odsłonięty pomnik Anny Walentynowicz w Panteonie Bohaterów Sanktuarium Narodowego na Cmentarzu Poległych w Bitwie Warszawskiej w Ossowie.
15 sierpnia 2015 został odsłonięty pomnik Anny Walentynowicz przy skwerze jej imienia w Gdańsku, zaprojektowany przez rzeźbiarza Stanisława Milewskiego.
13 grudnia 2015 jej imieniem prezes Rady Ministrów Beata Szydło uhonorowała największą salę w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.
3 czerwca 2016 imieniem Anny Walentynowicz nazwano odcinek nowo wybudowanej wewnętrznej południowej obwodnicy Radomia.
29 sierpnia 2016 jej imieniem został nazwany skwer przy pętli tramwajowej w Pabianicach.
20 czerwca 2017 w Szczecinie zmieniono nazwę ul. Berlinga na ul. Anny Walentynowicz
26 czerwca 2017 Rada Miasta Lublin zmieniła nazwę odcinka ul. Lucyny Herc na ul. Anny Walentynowicz.
29 stycznia 2018 wojewoda kujawsko-pomorski zmienił w Grudziądzu nazwę ul. 6 marca na ul. Anny Walentynowicz.
W 2019 jej wizerunek znalazł się na muralu „Kobiety Wolności” na stacji PKM Strzyża w Gdańsku.
Jest patronką tramwaju Pesa Swing 120NaG SWING Gdańskich Autobusów i Tramwajów o numerze bocznym 1042.
Uchwałą Sejmu RP VIII kadencji z 20 lipca 2018 rok 2019 został ustanowiony Rokiem Anny Walentynowicz.
Zarządzeniem Prezesa Narodowego Banku Polskiego z 30 sierpnia 2019 ustalono monetę o wartości nominalnej 10 zł, upamiętniającej 90. rocznicę urodzin Anny Walentynowicz, którą wprowadzono do obiegu 20 września 2019.
W 2020 odbyło się uroczyste odsłonięcie popiersia Anny Walentynowicz przed polską ambasadą w Kijowie.
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Anna Walentynowicz – apokryf historii. Beata Płonka, 1999.
Sławomir Cenckiewicz, Matka „Solidarności”, rp.pl z 13 sierpnia 2009
Walczyliśmy o godność i szacunek – Anna Walentynowicz – wywiad dla tv.rp.pl przeprowadzony przez Cezarego Gmyza w sierpniu 2009
Charakterystyka Anny Walentynowicz sporządzona przez SB MSW
Kilka dat z życia A. Walentynowicz
Informacja IPN o represjach wobec robotnicy
Biogram w Encyklopedii Solidarności
Tomasz Jastrun: Życie Anny Walentynowicz (2011) w bibliotece Polona
Polscy robotnicy
Członkinie Ligi Kobiet Polskich (Polska Ludowa)
Członkowie Związku Młodzieży Polskiej
Działacze Wolnych Związków Zawodowych
Internowani w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1981–1982
Osoby pozbawione pracy w ramach represji politycznych w Polsce Ludowej
Polacy pochodzenia ukraińskiego
Polscy działacze praw człowieka
Przodownicy pracy w Polsce Ludowej
Uczestnicy wydarzeń Grudnia 1970
Uczestnicy wydarzeń Sierpnia 1980
Sygnatariusze porozumień sierpniowych (strona społeczna)
Więźniowie polityczni w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej 1957–1989
Honorowi obywatele Wałbrzycha
Odznaczeni Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (władze RP na uchodźstwie)
Odznaczeni Krzyżem Solidarności Walczącej
Odznaczeni Krzyżem Wolności i Solidarności
Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita)
Odznaczeni Złotym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa)
Odznaczeni Srebrnym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa)
Odznaczeni Brązowym Krzyżem Zasługi (Polska Ludowa)
Odznaczeni Medalem Polonia Mater Nostra Est
Ludzie urodzeni w Równem
Ofiary katastrofy polskiego Tu-154 w Smoleńsku
Pochowani na Cmentarzu Srebrzysko w Gdańsku
Urodzeni w 1929
Zmarli w 2010 |
375 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aida%20%28opera%29 | Aida (opera) | Aida – opera w 4 aktach, z librettem napisanym przez Antonia Ghislanzoniego oraz muzyką Giuseppe Verdiego.
Historia utworu
Opera została zamówiona w 1869 przez Ismaila Paszę, kedywa Egiptu, na otwarcie Opery w Kairze.
Paul Draneth Bey, założyciel pierwszej kolei w Egipcie i dyrektor Opery Kairskiej, już w 1869 r. zwrócił się do Verdiego z prośbą o napisanie hymnu na otwarcie dopiero co wybudowanego budynku opery. Verdi odmówił (na otwarcie opery, 6 listopada 1869 r., wystawiono Rigoletto). Niezrażony odmową mistrza Bey wraz z kedywem Egiptu przesłali do Camille'a Du Locle'a gotowy scenariusz opracowany przez Auguste Mariette'a z prośbą o przekazanie go Verdiemu. G.Verdi w końcu zainteresował się Aidą. Dodatkowym bodźcem była oferta honorarium – 150 tys. franków francuskich w złocie (co było kwotą bajecznie wysoką), wolna ręka w doborze wykonawców wszystkich ról i świetne warunki dla wszystkich współpracowników Verdiego. Aida po kilku latach została wykorzystana do uświetnienia otwarcia kanału Sueskiego.
Pierwsze poprawki w scenariuszu wniósł Verdi wraz z Du Locle'em latem 1870 roku. Jednocześnie nawiązał kontakt z Ghislanzonim i jemu powierzył opracowanie libretta. Zgodnie z umową Verdi zobowiązał się ukończyć partyturę w grudniu 1870 r. Możliwe, że początkowo G. Verdi myślał o wielkim spektaklu, jednak po zapoznaniu się z warunkami teatru w Kairze dzieło zostało dostosowane do możliwości opery (Opera Kairska była niewielkim budynkiem, na widowni mieściło się tylko 850 widzów – dla porównania La Scala w Mediolanie mieści 3600 osób).
Pracę nad dziełem skomplikowała sytuacja polityczna. W lipcu wybuchła wojna francusko-pruska, która opóźniła premierę. Dekoracje przygotowywane w Paryżu przez Auguste Mariette'a nie zostały przywiezione do Kairu z powodu oblężenia stolicy Francji przez Królewską Armię Pruską. W końcu zamiast w styczniu 1871 roku prapremiera w Kairze odbyła się po wojnie, 24 grudnia 1871 r. Orkiestrą dyrygował Giovanni Bottesini.
Pierwsi wykonawcy ról tytułowych:
Aida – Antonietta Pozzoni
Radames – Pietro Mongini
Amneris – Eleonora Grossi
Amonasro – Francesco Steller
Ramfis – Paolo Medini.
Opera została entuzjastycznie przyjęta przez ówczesną publiczność. Podobnie zakończyła się włoska premiera w mediolańskiej La Scali 8 lutego 1872 r. pod batutą Franco Faccia. Kolejną premierą, w Parmie (1872), dyrygował osobiście Verdi.
Od premiery mediolańskiej Aida rozpoczęła pochód przez wszystkie ważniejsze sceny świata, stając się jedną z najbardziej popularnych oper. Premiera polska miała miejsce w Teatrze Wielkim w Warszawie 23 listopada 1875 r. (w oryginalnej wersji językowej). Z polskim tekstem Aida została wystawiona po raz pierwszy w Warszawie 9 czerwca 1877 r.
Aida należy do grupy dzieł często wystawianych w warunkach plenerowych; potężne przedstawienia (z udziałem kilkusetosobowych chórów i statystów, koni i egzotycznych zwierząt) wystawiano na wielu stadionach i w amfiteatrach, a nawet w rzymskich Termach Karakalli. Wiosną 1997 r. i na przełomie lat 2002/2003 Opera Wrocławska wystawiła takie superprodukcje Aidy w Hali Ludowej we Wrocławiu.
Osoby
Amneris, córka faraona – mezzosopran
Radames, wódz wojsk egipskich – tenor
Aida, etiopska niewolnica – sopran
Amonasro (w polskiej tradycji operowej często Amonastro), etiopski władca, ojciec Aidy – baryton
Il Re, Faraon – bas
Ramfis, arcykapłan Izydy – bas
Treść
Akt I
Wojska etiopskie przekroczyły granice Egiptu. Kapłan Izydy, Ramfis, ogłasza Radamesa dowódcą wojsk egipskich. Młody wojownik ma nadzieję, że po zwycięskiej kampanii faraon spełni jego prośbę – zwróci wolność Aidzie (niewolnicy etiopskiej i córce Amonasra) oraz zgodzi się na ich ślub. Radamesa kocha bez wzajemności Amneris, córka faraona. Aida ma mieszane uczucia: pragnie życzyć ukochanemu zwycięstwa, ale to oznacza klęskę, a może i śmierć jej rodaków. W świątyni trwa uroczystość. Przed posągiem boga Ptaha, po sakralnym tańcu kapłanek, Ramfis wręcza Radamesowi poświęcony miecz.
Akt II
W Memfis, w pałacu faraona, Amneris czeka na powrót Radamesa po zwycięskiej kampanii. Upewnia się, że Aida kocha młodego wojownika i oświadcza jej, że ona, córka Faraona, jest jej rywalką.
Dźwięk trąb ogłasza powrót zwycięskiego wojska. Oprócz bogatych łupów prowadzą pojmanych jeńców. Wśród nich Aida dostrzega swojego ojca. Amonasro nakazuje córce milczenie. Przyznaje się przed faraonem, że jest jej ojcem, ale wprowadza go w błąd, mówiąc, że król Amonasro zginął podczas walki. Faraon obiecuje spełnić życzenie Radamesa. Wódz prosi Faraona o wolność dla jeńców. Faraon zgadza się na uwolnienie Etiopczyków, ale – za radą Ramfisa – jako zakładników zatrzymuje w niewoli Amonasra i Aidę. Dodatkowo Radamesowi w dowód wdzięczności oddaje rękę swojej córki. Radames i Aida są w rozpaczy – nie mogą odrzucić łaski faraona. Amneris przeżywa chwilę triumfu.
Akt III
Akcja rozgrywa się nocą, przed planowanym ślubem. Amneris wraz z Ramfisem zmierza do świątyni Izydy. Chce prosić boginię o błogosławieństwo i miłość małżonka. Aida pragnie spotkać się po raz ostatni z ukochanym. Za nią nadchodzi jej ojciec. Wie o miłości córki i wodza. Próbuje nakłonić Aidę, by wykorzystała uczucia Radamesa i namówiła go do opowiedzenia się po stronie Etiopczyków albo wyjawienia tajemnic wojskowych. Aida w końcu ulega namowom. Amonasro ukrywa się przed nadejściem Radamesa. Aida nie chce słuchać wyznań ukochanego, wypomina mu zbliżającą się uroczystość zaślubin. Namawia go do wspólnej ucieczki z Egiptu. Po długiej walce wewnętrznej Radames zgadza się zbiec z ukochaną na pustynię. Planując trasę ucieczki, zdradza wojskowe plany Egipcjan. Ujawnia się Amonasro i wyjawia, że jest królem Etiopii. Zrozpaczony Radames nie widzi innego wyjścia niż ucieczka. Niespodziewanie pojawia się Amneris wraz z Ramfisem. Aida z ojcem ucieka, a Radames, czując się winny, oddaje się w ręce arcykapłana.
Akt IV
Odsłona 1
Amneris proponuje Radamesowi pomoc. Obiecuje wyjednać przebaczenie u swojego ojca pod warunkiem, że młodzieniec wyrzeknie się swoich uczuć do Aidy, zapomni o niej i poślubi ją, córkę Faraona. Radames odmawia. Zbiera się sąd pod przewodnictwem Ramfisa. Radames odmawia odpowiedzi na zadawane pytania. Tym samym potwierdza swoją winę i zostaje skazany na śmierć przez zamurowanie żywcem w grobowcu. Amneris uświadamia sobie, że do tragedii doprowadziła jej duma i zazdrość. Przeklina sędziów i mdleje.
Odsłona 2
Radames zostaje zamknięty w grobowcu. Tu spotyka Aidę, która, słysząc o wyroku, postanowiła umrzeć z ukochanym. Połączeni uściskiem, spokojnie oczekują na śmierć. Nad grobowcem zrozpaczona Amneris błaga bogów o ukojenie serca.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Aida w bibliotece Polona
Opery Giuseppe Verdiego
Opery w języku włoskim |
377 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Amnesty%20International | Amnesty International | Amnesty International – międzynarodowa organizacja pozarządowa, której celem jest zapobieganie naruszeniom praw człowieka poprzez wszelkie pokojowe akcje obywatelskie – od organizowania pisania listów do rządów krajów łamiących te prawa, poprzez publikowanie informacji o takich naruszeniach, po realną pomoc finansową i prawną poszkodowanym osobom.
Organizacja jest laureatem Pokojowej Nagrody Nobla z 1977 roku za „wkład w umacnianie podstaw wolności, sprawiedliwości, a tym samym pokoju na całym świecie”.
Amnesty International finansuje swoją działalność głównie ze składek członkowskich i darowizn od osób indywidualnych i firm.
Zasadami działania Amnesty International są uniwersalność i niepodzielność praw człowieka, bezstronność i niezależność, solidarność międzynarodowa i skuteczne działania na rzecz konkretnych osób, których prawa zostały złamane. Organizacja jest niezależna politycznie i finansowo. W wielu krajach (głównie tych, które często represjonują swoich obywateli) oskarżana jest o wspieranie USA i Europy Zachodniej i propagowanie ich idei. Amnesty protestuje przeciwko torturom i przetrzymywaniu ludzi przez USA w Guantanamo.
Amnesty International twierdzi, że wspiera obecnie ponad 10 mln osób w 150 krajach świata. Sekretariat Międzynarodowy Amnesty International znajduje się w Londynie, ale organizacja posiada biura regionalne w Afryce, Ameryce, Azji, Europie i na Bliskim Wschodzie (m.in. Johannesburg, Dakar, Nairobi, Meksyk, Bangkok, Hongkong, Bejrut, Bruksela).
Do końca 2009 Sekretarz Generalną Amnesty International była Irene Khan, jej następcą był Salil Shetty, w latach 2018–2020 funkcję tę pełniła Kumi Naidoo, w 2021 została nim Agnes Callamard. Nieoficjalnym hymnem organizacji jest piosenka „One” zespołu U2.
Historia
Geneza
Początki Amnesty International sięgają 1960 roku, kiedy brytyjski prawnik Peter Benenson przeczytał w prasie o dwóch portugalskich studentkach skazanych na 7 lat więzienia za wzniesienie toastu za wolność. W 1961 roku w londyńskim tygodniku „The Observer” pojawił się jego artykuł „Zapomniani więźniowie” wzywający do solidarnego działania w obronie więźniów sumienia (osób więzionych za wyrażanie swoich poglądów, które nie stosowały przemocy ani nie nawoływały do nienawiści) oraz do sprzeciwu wobec łamania praw zawartych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka przez rządy wielu państw.
Rozwój ruchu międzynarodowego
W lipcu 1961 roku odbyło się międzynarodowe spotkanie sympatyków apelu Petera Benensona, na którym podjęto decyzję o „utworzeniu międzynarodowego ruchu na rzecz obrony wolności wyrażania opinii i wyznawania religii”.
W londyńskiej dzielnicy Mitre Court powstały biuro i biblioteka gromadząca informacje o naruszeniach praw człowieka: w 1962 roku udokumentowano już 1200 takich spraw.
Pierwsze grupy powstały w Wielkiej Brytanii, RFN, Holandii, Włoszech oraz Szwajcarii i działały przez tzw. „sieć trójek” – każda z nich zajmowała się trzema więźniami sumienia z trzech głównych obszarów polityczno-ekonomicznych świata: państw kapitalistycznych, socjalistycznych i rozwijających się.
W ciągu kolejnych lat następował rozwój struktur organizacji, która na konferencji belgijskiej w 1962 roku przyjęła nazwę Amnesty International. W tym samym roku powstał Fundusz Więźniów Sumienia pomagający więźniom i ich rodzinom. zaś rok później Międzynarodowy Komitet Wykonawczy (IEC), Sekretariat Międzynarodowy (siedziba Amnesty International) oraz Biuro Badawcze, które na bieżąco śledzi losy więźniów.
Amnesty International szybko zyskiwała międzynarodowe znaczenie. Już w 1962 roku nowe grupy powstały w Norwegii, Szwecji, Danii, Belgii, Grecji, Australii, Irlandii i Stanach Zjednoczonych. Organizacja uzyskała statusy konsultacyjne przy ONZ (1964), Radzie Europy (1965) i UNESCO (1969).
Pierwsza Pilna Akcja
Pilne Akcje to wezwania do działania w sprawie osoby lub grupy osób, o której wiadomo, że jej prawa zostały złamane i potrzebna jest natychmiastowa reakcja opinii publicznej. Pierwsza miała miejsce w 1973 roku i dotyczyła brazylijskiego profesora Luiza Basilio Rossi, aresztowanego z powodów politycznych.
Misje i kampanie w obronie praw człowieka
Pierwsze wizje lokalne Amnesty International miały miejsce w Ghanie, Czechosłowacji, Portugalii i NRD w 1962 roku.
W 1973 roku rząd chilijski zezwolił organizacji na przeprowadzenie na miejscu dochodzenia w sprawie oskarżeń o masowe naruszanie praw człowieka. Rok później ukazał się raport opisujący prześladowania, tortury i egzekucje za rządu Pinocheta.
Kolejne światowe akcje w obronie praw człowieka dotyczyły:
Afryki Południowej, Paragwaju, Pakistanu i Tanzanii (1977),
Korei Południowej, Kostaryki, Turcji (1980),
Afganistanu i Chile (1986),
Sri Lanki i w Birmy (1990),
Jugosławii i Peru (1991),
Bośni i Hercegowiny, Indonezji i Kolumbii (1994),
Turcji i Chin (1996),
Bośni i Hercegowiny (1998),
Arabii Saudyjskiej (2000).
W 1983 roku opublikowano specjalny raport na temat zabójstw politycznych popełnianych na zlecenie rządów.
W 1994 roku rozpoczęła się światowa kampania przeciwko zaginięciom i zbrodniom politycznym pod hasłem „Życie w cieniu kłamstwa”.
Kampanie przeciwko karze śmierci
Od 1981 prowadzone są kampanie przeciw karze śmierci.
W 1987 AI wydało raport stwierdzający, że stosowanie kary śmierci w Stanach Zjednoczonych jest niezgodne z międzynarodowymi postanowieniami, decyzje o jej stosowaniu mają często podłoże rasistowskie i są wydawane arbitralnie.
W 1989 roku ukazało się studium na temat kary śmierci „Kiedy państwo zabija”.
Kolejne kampanie dotyczyły krajów bałtyckich w 1993 i pozostałych byłego Związku Radzieckiego w 1995 roku.
Amnesty International co roku publikuje raport dotyczący stosowania kary śmierci na świecie. Według danych podanych przez organizację w 2016 r. karę śmierci wykonano w 23 krajach na co najmniej 1032 osobach, zaś w 2015 r. wykonano 1634 egzekucje w 25 krajach na świecie, co stanowiło znaczący wzrost.
Większość egzekucji wykonano kolejno w Chinach, Iranie, Arabii Saudyjskiej, Iraku i Pakistanie: liczba wyroków kary śmierci w Chinach nie jest znana, gdyż dane te stanowią tajemnicę państwową. 20 egzekucji, które przeprowadzono w 2016 r. w Stanach Zjednoczonych, to najmniejsza liczba wykonanych w tym kraju wyroków śmierci od 1991 roku.
141 kraje na świecie, czyli ponad połowa wszystkich krajów świata, to zwolennicy abolicji wedle prawa bądź w praktyce. W 2016 r. karę śmierci zniesiono w 2 krajach – w Beninie i Nauru. Łącznie karę śmierci zniosły 104 kraje, czyli większość państw na świecie. W 1997 r. zaledwie 64 kraje w ogóle nie stosowały kary śmierci.
Koncerty
W 1976 roku odbył się pierwszy koncert charytatywny pt. Secret Policeman’s Ball z Johnem Cleese’em i grupą Monty Pythona. Kolejne miały miejsce w latach: 1977, 1978, 1981 i 1987. Wzięli w nich udział m.in. Peter Gabriel, Duran Duran, Mark Knopfler, Eric Clapton i Phil Collins.
W 1986 roku amerykańska sekcja AI zorganizowała wielki rockowy koncert pt. „Spisek na rzecz Nadziei”, w którym udział wzięli m.in. Sting, U2, Bryan Adams, Peter Gabriel, Lou Reed, The Neville Brothers.
W 1988 roku rozpoczęła się trasa koncertowa pod hasłem „Prawa Człowieka Teraz!”, obejmująca 18 miast w 15 krajach. Uczestniczyli w niej m.in. Sting oraz Bruce Springsteen.
Nagrody
W listopadzie 1977 roku w Oslo Amnesty International otrzymało Pokojową Nagrodę Nobla za wkład w „umacnianie podstaw wolności, sprawiedliwości a tym samym pokoju na całym świecie”.
Rok później organizacja odebrała Nagrodę Praw Człowieka Organizacji Narodów Zjednoczonych za „szczególny wkład w ochronę praw człowieka”, a w 2001 roku The Revolution Awards 2001 za „najlepsze wykorzystanie internetu w obronie praw człowieka”.
W 1994 roku muzyczna stacja MTV doceniając wkład organizacji w rozwój praw człowieka uhonorowała ją nagrodą Free Your Mind.
Cele i metody działania
Wizja
Wizją Amnesty International jest świat, w którym wszystkie prawa zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i innych dokumentach międzynarodowych oraz standardach są przestrzegane w stosunku do jednostki ludzkiej. Aby zrealizować tę wizję, misją Amnesty International jest prowadzenie badań i działań na rzecz zapobiegania i zaprzestania naruszeń prawa do fizycznej i psychicznej integralności, wolności sumienia i wyrażania się oraz wolności od dyskryminacji, w kontekście promocji wszystkich praw człowieka.
Metody działania
Cele te są realizowane przez następujące działania:
Wysyłanie kilkuosobowych grup badaczy i badaczek dla oceny sytuacji poszczególnych represjonowanych osób i ew. pomocy tym osobom na miejscu. Zasadą jest tutaj wysyłanie osób z innego kraju niż kraj, w którym dochodzi do represji. Amnesty International nie przyjmuje i nie wymaga od swoich członków informacji na temat własnego kraju, aby nie być posądzonym o szpiegostwo.
Organizowanie dużych ogólnoświatowych akcji i kampanii medialnych nakierowanych na jeden konkretny problem, który wydaje się mieć szczególne znaczenie w danym momencie, np. niepokojąca sytuacja w jednym z państw, ochrona praw uchodźców bądź sprzeciw wobec stosowania tortur.
Tworzenie i publikowanie dorocznych raportów ze stanu przestrzegania praw człowieka na całym świecie (raport roczny).
Pilne Akcje
„Pilne akcje” to ogólnoświatowe akcje ogłaszane przez Amnesty International, polegające na wysyłaniu listów – apeli w sprawie osób, których podstawowe prawa są zagrożone lub łamane. Dotyczą one m.in. osób zagrożonych egzekucją lub torturami, aresztantów pozbawionych kontaktu z prawnikiem, rodziną albo opieki medycznej oraz więźniów sumienia.
Podstawą każdej Pilnej Akcji jest krótki tekst składający się z opisu historii danej osoby, wskazówek dotyczących treści apelu oraz adresów, na które należy go wysłać. Język listu może być dowolny, przy czym jeżeli nie jest to angielski ani język urzędowy danego kraju, sugerowane jest podkreślenie nazwiska osoby, w sprawie której się pisze.
Z danych Amnesty International wynika, że dzięki Pilnym Akcjom udało się w ciągu ostatnich 30 lat uratować 16 600 osób.
Maraton Pisania Listów
Maraton Pisania Listów jest największą akcją na rzecz praw człowieka. Odbywa się corocznie w weekend w okolicach 10 grudnia, kiedy obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka. Akcja została zapoczątkowana przez warszawska grupę lokalną Amnesty International, ale bardzo szybko stała się wydarzeniem o zasięgu globalnym.
Liczba listów pisanych w trakcie kolejnych maratonów systematycznie wzrasta. W 2016 roku w Polsce napisano 356 645 listów i apeli, a na całym świecie ponad 4,6 mln.
Celem Maratonu Pisania Listów jest wysłanie jak największej ilości listów i innych apeli (e-maili, faxów) do odpowiednich władz we wskazanych krajach, tak by skierować ich uwagę na naruszenia praw człowieka. Co roku listy pisane są w sprawie kilku lub kilkunastu osób, których prawa zostały złamane. Oprócz apelowania do władz, podczas Maratonu wysyłane są także listy solidarnościowe do osób lub społeczności, których prawa człowieka są naruszane.
Bohaterowie i bohaterki Maratonu, w sprawie których pisane są listy, często odzyskują wolność lub ich sytuacja się poprawia.
Liczba napisanych listów w Polsce
2001–2010
2011–2016
Aktualne globalne kampanie
Odważni
Kampania poświęcona obrońcom i obrończyniom praw człowieka na świecie.
Według Amnesty International w 2016 roku 281 osób zostało zabitych za obronę praw człowieka, w 2015 – 156 osób. W 22 krajach w 2016 roku ludzie byli zabijani za pokojową obronę praw człowieka. Ponad 75% zabójstw obrońców i obrończyń praw człowieka w 2016 roku miało miejsce w Amerykach.
Witamy
Kampania poświęcona sytuacji uchodźców i migrantów na świecie.
Historyczne kampanie
„Prawa Człowieka Pod Murem Chińskim” – postulaty przestrzegania praw człowieka w Chinach w związku z organizowanymi tam w 2008 letnimi Igrzyskami Olimpijskimi. Kampania dotyczyła czterech zasadniczych kwestii: kary śmierci, przetrzymywania bez prawa do procesu sądowego, sytuacji obrońców praw człowieka oraz cenzury Internetu.
„Darfur Nie Może Już Czekać” – kampania nakierowana na kryzys humanitarny w Darfurze. W latach 2003–2008 w wyniku konfliktu zbrojnego zginęło tam ponad 90 tys. ludzi, 200 000 zmarło z przyczyn związanych z konfliktem, a ponad 2 mln musiało opuścić swoje domy. Działania społeczności międzynarodowej (ONZ i UA) nie przyniosły dotychczas wymiernych rezultatów w zaprowadzeniu pokoju i ochronie ludności cywilnej.
„Stop Przemocy Wobec Kobiet” – przemoc wobec kobiet została określona przez AI mianem „katastrofy praw człowieka o zasięgu światowym”, stąd inspiracja do działań w ich obronie.
„Stop Torturom w Wojnie z Terroryzmem” – akcja wymierzona przeciwko więzieniu Guantanamo, symbolowi znacznych naruszeń praw człowieka przez Stany Zjednoczone. Od 2002 roku przetrzymywano tam setki osób – często bez dostępu do sądu, opieki medycznej i możliwości odwiedzin rodziny. Prawdopodobnie wielu z nich było torturowanych oraz traktowanych w okrutny i poniżający sposób.
„Broń pod Kontrolą” – kampania we współpracy z Oxfam i IANSA (The International Action Network on Small Arms) na rzecz kontroli przepływu broni oraz ograniczenia jej rozpowszechniania i nadużywania.
„Świat Wolny od Kary Śmierci” – nadrzędnymi celami kampanii są: przedłużenie o rok moratorium na wykonywanie kary śmierci oraz zmiana konkretnych wyroków śmierci na inne wyroki.
Krytyka
Krytyka Amnesty International dotyczy zbyt wysokiej odprawy dla byłej Sekretarz Generalnej, niedostatków w ochronie pracowników poza centralą organizacji, jednoczenia sił z organizacjami o wątpliwych dokonaniach w sprawach ochrony praw człowieka, stronniczości ideologicznej dotyczącej polityki wobec krajów spoza wpływów Zachodu i polityki Amnesty International w sprawie aborcji.
Sekretarze Generalni Amnesty International
1961–1966: Peter Benenson (Wielka Brytania)
1966–1968: Eric Baker (Wielka Brytania)
1968–1980: Martin Ennals (Wielka Brytania)
1980–1986: Thomas Hammarberg (Szwecja)
1986–1992: Ian Martin (Wielka Brytania)
1992–2001: Pierre Sané (Senegal)
2001–2009: Irene Khan (Bangladesz)
2010–2018: Salil Shetty (Indie)
2018–2020: Kumi Naidoo (Republika Południowej Afryki)
2020–2021 (tymczasowo): Julie Verhaar
od 2021: Agnès Callamard (Francja)
Amnesty International a Kościół katolicki
Kościół katolicki i Amnesty International wielokrotnie mówiły jednym głosem, m.in. w sprawie kary śmierci i więźniów sumienia, jednak po decyzji Rady Amnesty z sierpnia 2007 roku o podjęciu starań o zapewnienie kobietom dostępu do „bezpiecznej, legalnej aborcji w przypadkach, gdy ciąża jest niechciana i pochodzi z gwałtu, napaści na tle seksualnym lub kazirodztwa”, Watykan wezwał katolików do zaprzestania wspierania organizacji.
Amnesty International w Polsce
Amnesty International była obecna w Polsce od połowy lat 70. Jej pierwsza polska akcja dotyczyła obrony robotników represjonowanych w Ursusie i Radomiu w 1976 roku. Wśród Polaków bronionych przez AI jako więźniowie sumienia byli: Seweryn Blumsztajn, Bogdan Borusewicz, Mirosław Chojecki, Władysław Frasyniuk, Waldemar Fydrych, Bronisław Geremek, Andrzej Gwiazda, Marian Jurczyk, Jerzy Kropiwnicki, Jacek Kuroń, Jan Józef Lipski, Bogdan Lis, Jan Lityński, Antoni Macierewicz, Adam Michnik, Kazimierz Mijal, Andrzej Milczanowski, Leszek Moczulski, Karol Modzelewski, Kornel Morawiecki, Grzegorz Palka, Janusz Pałubicki, Józef Pinior, Zofia Romaszewska, Zbigniew Romaszewski, Jan Rulewski, Andrzej Słowik, Kazimierz Świtoń, Romuald Szeremietiew, Anna Walentynowicz, Henryk Wujec i kilkuset innych.
Polska struktura Amnesty International powstała w 1989 roku (choć jeszcze przed upadkiem PRL-u „Biuletyn Amnesty International” z informacjami ze świata wydawał po polsku Ruch Wolność i Pokój). W latach 1991–1995 prezeską polskiego AI była Małgorzata Tarasiewicz.
Obecnie polska Amnesty International ma 8000 członków i sympatyków, działa 12 grup lokalnych, 7 edukacyjnych i ponad 100 grup szkolnych. Prezeską polskiej sekcji Amnesty International jest Urszula Skonecka, a w skład zarządu wchodzą także: Maciej Czapliński, Katarzyna Dobrakowska, Anna Dolińska, Monika Klimkowska, Rafał Panecki, Michał Szymanderski-Pastryk. Największą przeprowadzaną corocznie akcją polskiej sekcji Amnesty International jest Maraton Pisania Listów.
Od 2008 roku Amnesty International Polska jest członkiem Polskiej Koalicji Social Watch.
W 2017 roku Amnesty International opublikowało raport Polska: Demonstracje w obronie praw człowieka, który dokumentuje przypadki stosowania wobec protestujących inwigilacji, nękania i ścigania sądowego w celu rozpraszania i zapobiegania organizowaniu masowych protestów. Od 2016 roku tysiące obywateli brały udział w pokojowych zgromadzeniach przeciwko propozycjom represyjnego ustawodawstwa, które ograniczało prawa kobiet i zagrażało rządom prawa. Raport pokazuje, jak władze Polski podejmują próby zdławienia pokojowych protestów, co w oczywisty sposób ma zniechęcić ich uczestników do udziału w przyszłych demonstracjach.
W 2018 roku Amnesty International opublikowało raport Moc ulicy. W obronie wolności pokojowych zgromadzeń w Polsce, który opisuje największe zagrożenia dla wolności zgromadzeń w Polsce: nadmierne używanie siły przez policję, rosnąca liczba postępowań karnych wszczynanych wobec osób korzystających z wolności zgromadzeń, przypadki wykorzystania zwiększonych uprawnień służb porządku publicznego do inwigilacji osób protestujących oraz ograniczanie niezależności sądów.
Pióro Nadziei
Pióro Nadziei to nagroda przyznawana od 2002 roku przez Amnesty International Polska za najlepszy tekst poświęcony prawom człowieka. W ubiegłych latach w jury zasiadali znani dziennikarze (m.in. Konstanty Gebert, Piotr Zaremba, Ewa Siedlecka, Joanna Podgórska, Krystyna Kurczab-Redlich) oraz ludzie nauki i kultury (m.in. były Rzecznik Praw Obywatelskich Andrzej Zoll czy Roman Kuźniar). Autorką wręczanej laureatom statuetki – pióra otoczonego drutem kolczastym – jest Iwona Lifsches.
Od 2015 roku zmieniono formułę nagrody. Nagradzane są osoby, które zwracają uwagę opinii publicznej na przypadki łamania praw człowieka, odznaczają się społecznym zaangażowaniem w swojej pracy medialnej, przyczyniają się do pozytywnej zmiany na rzecz przestrzegania praw człowieka. Laureatami nagrody mogą zostać dziennikarze/ dziennikarki, ale także osoby pracujące z mediami, np. pisarze, blogerzy, twórcy kampanii medialnych. Twórcami wyjątkowej statuetki, przeźroczystego pióra z zatopionym w środku drutem kolczastym, przymocowanego do betonowego etui, jest agencja Fat Baby.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Oficjalna strona Amnesty International
Oficjalna strona Amnesty International Polska
„Co warto zachować w pamięci” – historia Amnesty International
Raport Amnesty International na 2009 rok dotyczący przestrzegania praw człowieka na świecie
Laureaci Nagrody im. Olofa Palmego
Laureaci nagrody Free Your Mind
Nobliści – nagroda pokojowa
Międzynarodowe organizacje pozarządowe
Międzynarodowe organizacje ochrony praw człowieka
Organizacje non-profit
Laureaci Nagrody Erazmusa |
378 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alban%20Berg | Alban Berg | Alban Maria Johannes Berg (ur. 9 lutego 1885 w Wiedniu, zm. 24 grudnia 1935 tamże) – austriacki kompozytor, jeden z prekursorów muzyki atonalnej. Jeden z trzech czołowych muzyków drugiej szkoły wiedeńskiej.
Życiorys
Urodził się w średniozamożnej rodzinie mieszczańskiej. Otrzymał typowe dla epoki domowe wykształcenie muzyczne. Komponować zaczął jako nastolatek, nie posiadając formalnej wiedzy kompozytorskiej. Po skończeniu (nie bez trudności) szkoły średniej, w 1904 został zaakceptowany jako student wiedeńskiego konserwatorium w klasie Arnolda Schönberga, który w ten czas rozpoczął eksperymenty z muzyką dodekafoniczną. Innym uczniem Schönberga studiującym w tym samym czasie był Anton Webern. W swej twórczości Berg wykorzystywał zasady atonalności i serializm, lecz także wiele z jego kompozycji jest muzyką tonalną lub mieszaną, osadzoną w estetyce późnego romantyzmu.
Po zakończeniu studiów Berg rozpoczął pracę kompozytorską jednocześnie pracując zawodowo jako księgowy. W 1911 poślubił znaną śpiewaczkę Helenę Nahowską. W 1915 został powołany do służby wojskowej, z której został zwolniony w rok później z powodu słabego zdrowia (cierpiał na astmę). Jego wojskowe przeżycia skłoniły go do skomponowania opery Wozzeck bazującej na popularnym dramacie Büchnera (Woyzeck). Premiera opery miała miejsce w 1925 i spotkała się z dobrym przyjęciem. W 1919 wraz z Arnoldem Schönbergiem założył Towarzystwo Muzyczne, którego celem było wspieranie awangardowych eksperymentów muzycznych.
Do innych znanych dzieł Berga należą Koncert kameralny na fortepian, skrzypce i 13 instrumentów dętych (1925) oraz Suita liryczna na kwartet smyczkowy (1926). W obu Berg połączył tradycyjną tonalność z zasadami atonalności. Ostatnim dziełem opublikowanym za życia kompozytora był Koncert skrzypcowy „pamięci Anioła” dedykowany tragicznie zmarłej w wieku 19 lat Manon Gropius, córce Almy Mahler, wdowy po Gustavie Mahlerze i Waltera Gropiusa.
Umierając Berg pozostawił niedokończoną operę Lulu. Jest on także autorem libretta tego dzieła. Erotycznie skandalizująca opera opowiada o jego skrywanej miłości do Hanny Fuchs-Robettin. Opera, wystawiona po raz pierwszy w Zurychu w 1937, została ukończona przez Friedricha Cerhę i wystawiona po raz pierwszy w całości w 1979.
Twórczość
Najważniejsze utwory:
opery Wozzeck, Lulu
Koncert skrzypcowy „pamięci Anioła”
Suita liryczna na kwartet smyczkowy
Siedem wczesnych pieśni
Zobacz też
Lista dzieł Albana Berga
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Austriaccy kompozytorzy operowi
Urodzeni w 1885
Zmarli w 1935
Kompozytorzy XX wieku
Ludzie urodzeni w Wiedniu
Zabici przez zwierzęta |
379 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Aleksandr%20Borodin | Aleksandr Borodin | Aleksandr Porfirjewicz Borodin (Алекса́ндр Порфи́рьевич Бороди́н ur. w Petersburgu, zm. tamże) – rosyjski chemik i kompozytor. Należał do grupy pięciu kompozytorów rosyjskich, która przeszła do historii muzyki pod nazwą „Potężna Gromadka”.
Dorobek naukowy (chemia)
jako pierwszy przeprowadził reakcję bromo-dekarboksylacji znanej pod nazwą reakcji Hunsdieckera-Borodina
równolegle z Wurtzem odkrył reakcję kondensacji aldolowej
Dzieła muzyczne
polka d-moll Hélène
concerto na flet i fortepian
Fantazja na temat rosyjski na dwoje skrzypiec i wiolonczelę
opera-farsa Bogatyri
trzy symfonie: I Es-dur, II h-moll „Bohaterska”, III a-moll (nieukończona)
opera Kniaź Igor, zawierająca sławną w pop-kulturze suitę Tańce połowieckie
kwartety smyczkowe A-dur i D-dur
poemat symfoniczny W stepach Azji Środkowej
pieśni m.in. Zaczarowany ogród, Śpiąca królewna
Zobacz też
Cezar Cui
Milij Bałakiriew
Modest Musorgski
Nikołaj Rimski-Korsakow
Piotr Czajkowski
Michaił Glinka
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Twórczość Aleksandra Borodina w zbiorach Biblioteki Narodowej na portalu Polona
Ludzie urodzeni w Petersburgu
Pochowani na Cmentarzu Tichwińskim w Petersburgu
Potężna Gromadka
Rosyjscy chemicy
Rosyjscy kompozytorzy romantyzmu
Rosyjscy kompozytorzy operowi
Urodzeni w 1833
Zmarli w 1887 |
380 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Action%20Internationale%20Contre%20la%20Faim | Action Internationale Contre la Faim | Action Internationale Contre la Faim (z fr., znana również pod angielską nazwą Action Against Hunger) – pozarządowa organizacja międzynarodowa mającą na celu walkę z głodem na świecie.
Historia
Została założona w 1979 przez grupę francuskich lekarzy, naukowców, dziennikarzy i pisarzy, aby pomóc afgańskim uchodźcom z Pakistanu. W późniejszych latach zostały założone kolejne oddziały - amerykański w 1985, hiszpański w 1994, brytyjski w 1995, kanadyjski 2006.
AIClF w 2019 roku działało w 45 krajach na świecie i zatrudniało 7500 wolontariuszy i pracowników. Pomaga corocznie 4 milionom ludzi.
Przypisy
Linki zewnętrzne
Action Contre la Faim (Francja)
(USA)
(Wielka Brytania)
(Hiszpania)
Międzynarodowe organizacje pozarządowe |
384 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Abraham | Abraham | Abraham ( ’Awrāhām, akad. A-bi-ra-mu, Ibrāhīm, dosł. „kochający ojciec”) – pierwotnie zwany Abramem, pierwszy z hebrajskich patriarchów. Wśród historyków nie ma konsensusu, czy faktycznie istniał. Najprawdopodobniej żył na początku II tysiąclecia p.n.e. Według relacji biblijnych był praojcem narodu żydowskiego, arabskiego, edomickiego i także innych. Z woli Boga Jahwe wyruszył z Mezopotamii do Palestyny. Mąż Sary i Hagar, ojciec Izaaka i Izmaela.
Historia biblijna
Powołanie
Abram razem z ojcem Terachem, żoną Saraj (która była jego przyrodnią siostrą) i bratankiem Lotem mieszkał początkowo w Ur chaldejskim. Później zamieszkiwał w krainie Charan, w celu dotarcia do Kanaanu. Stary Testament początkowo nie podaje przyczyny opuszczenia Ur. Przyczyną mogła być niespokojna sytuacja po upadku III dynastii z Ur wywołana konfliktami pomiędzy autochtonami i amoryckimi imigrantami. Deuterokanoniczna Księga Judyty podaje powody religijne: odmowę kultu lokalnych bóstw, podobną wersję podaje apokryficzna Księga Jubileuszów. Niektórzy bibliści dodają jeszcze do tego purytańską reakcję na bogactwo i zgniliznę moralną otoczenia, inni piszą o względach polityczno-gospodarczych i o tęsknocie za pełnym życiem koczowniczym. Dopiero w dalszej kolejności Księga Rodzaju stwierdza, że wyjście z Ur było wolą Boga Jahwe. Taką interpretację potwierdzają też Dzieje Apostolskie i Księga Jozuego. To wytłumaczenie wspierają też bibliści chrześcijańscy, zdając sobie jednak sprawę z trudności wskazania, w jaki sposób żyjący w otoczeniu o przekonaniach politeistycznych Abraham doszedł do wiary w jednego Boga. Najczęściej jednak podaje się motyw nadprzyrodzony – to nie Abraham poznał Boga, ale to Bóg objawił się Abrahamowi.
Droga do Charanu mogła prowadzić wzdłuż Tygrysu przez Lagasz i Aszur lub wzdłuż Eufratu przez Babilon i Mari. Obecnie bardziej prawdopodobna wydaje się ta druga trasa. W Charanie właśnie Abramowi objawił się Bóg i rzekł: Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, który ci ukażę. Obiecał Abramowi uczynić z niego wielki naród i rozsławić jego imię na świat. Abram posłuchał swojego Pana i udał się w drogę wraz z bratankiem i żoną, mimo swoich siedemdziesięciu pięciu lat. Gdy dotarł do dębów Mamre koło miejscowości Sychem, Bóg ukazał się mu ponownie: Twojemu potomstwu daję właśnie tę ziemię. Następnie kolejno wędrował Abram w stronę Negewu i Egiptu, aż wrócił ponownie do Kanaanu wraz ze swoim bratankiem Lotem. Gdy obaj osiedli w Betel, wynikła sprzeczka pomiędzy pasterzami trzód Abrama i pasterzami trzód Lota. Kraj nie mógł utrzymać ich obu, ze względu na zbyt liczne trzody owiec i wołów, które posiadali. Wtedy Abram rzekł do Lota: „Niechaj nie będzie sporu między nami, między pasterzami moimi a pasterzami twoimi, bo przecież jesteśmy krewni. Wszak cały ten kraj stoi przed tobą otworem. Odłącz się ode mnie! Jeżeli pójdziesz w lewo, ja pójdę w prawo, a jeżeli ty pójdziesz w prawo, ja – w lewo” (Rdz 13,5-17). Lot wybrał sobie całą dolinę Jordanu i wyruszył ku wschodowi, I tak rozłączyli się obaj. Po odejściu Lota Abram dostał od swojego Pana ziemie izraelskie i miał za zadanie obejść je „wzdłuż i wszerz”.
Po tych wydarzeniach Bóg obiecał Abramowi potomka, ale wyjaśnił mu również, że jego spadkobiercy będą w obcym kraju niewolnikami przez przeszło czterysta lat. Wtedy to Jahwe zawarł przymierze z Abramem, mówiąc: Potomstwu twemu daję ten kraj, od Rzeki Egipskiej aż do rzeki wielkiej, rzeki Eufrat.
Otrzymanie imienia
Gdy Abram miał 99 lat, ponownie objawił mu się Jahwe i obiecał niezmiernie liczne potomstwo. Nadał mu imię Abraham, gdyż zamierzał uczynić go ojcem narodów. Abram, a odtąd już Abraham, miał zapoczątkować dynastię królewską. Swoją żonę Saraj miał zacząć też inaczej nazywać. Jej nowym imieniem miało być Sara. Abrahamowi za rok miał urodzić się syn, chociaż jego żona w to nie wierzyła. Jednak Bóg ukazał jej łaskawość i uczynił to, co zapowiedział. Sara urodziła syna dokładnie w tym czasie, jaki został wyznaczony. Abraham dał synowi imię Izaak.
Próba wiary
Po tych wydarzeniach Bóg-Elohim (jednak według tłumaczenia Sartre’a anioł, hebrajskie והאלהים, w Torze: veha'elohim, w Koranie: sen) spowodował próbę (według innych interpretacji prowokowanie, kuszenie) Abrahama. Kazał mu na jednym z pagórków złożyć w ofierze swojego syna. Abraham nazajutrz podjął decyzję. Narąbał drzewa dla spalenia ofiary i wyruszył w drogę. Na górze Moria zbudował ołtarz, związał syna i sięgnął ręką po nóż. Ale wtedy ukazał się anioł (dosłowne tłumaczenie anioł Jahwe) i powiedział: Nie podnoś ręki na chłopca i nie czyń mu nic złego! Teraz poznałem, że boisz się Boga, bo nie odmówiłeś mi nawet twego jedynego syna. Po chwili Abraham spostrzegł niedaleko barana i złożył go w ofierze zamiast syna. Następnie anioł przemówił ponownie i pobłogosławił Abrahama za jego oddanie. Abraham wrócił więc do swych sług i wyruszył w kolejną drogę, tym razem do Beer-Szeby. Abraham dożył 175 lat.
Według Biblii synem, który miał zostać ofiarowany, był Izaak. Według tradycji muzułmańskiej – Izmael.
Dziedzictwo Abrahama
Po śmierci, w wieku 175 lat, Abraham został pochowany przez Izaaka i Izmaela obok żony Sary w Hebronie.
Według Biblii starszy syn Abrahama Izmael urodzony przez niewolnicę Hagar jest przodkiem plemion arabskich. Izaak spłodzony w wieku stu lat i urodzony przez uznawaną dotychczas za bezpłodną żonę Sarę – Izraelitów i Edomitów. Po śmierci Sary Abraham poślubił Keturę, która urodziła mu sześciu synów – Zimrana, Jokszana, Medana, Midiana, Jiszbaka, Szuacha. Abraham wysłał tych synów, by zajęli krainę Trogloditis i część Arabia Felix nad Morzem Czerwonym. Istnieje także legenda, że jeden z wnuków Abrahama, syn Madana, napadł zbrojnie na Libię i ją podbił. Jego potomkowie, którzy się tam osiedlili, nazwali ją Afryką od imienia zdobywcy (J.Flawiusz DDIXV239).
Abraham nazywany jest ojcem narodów, które wyznają trzy religie monoteistyczne: judaizm, chrześcijaństwo i islam, tzw. religie abrahamowe.
Abraham w katolicyzmie i prawosławiu
Kościół katolicki czci Abrahama na równi ze świętymi. Według Katechizmu Kościoła katolickiego: (61) „Patriarchowie i prorocy oraz inne postacie Starego Testamentu byli i zawsze będą czczeni jako święci we wszystkich tradycjach liturgicznych Kościoła”. Natomiast kościół prawosławny wprost nazywa go świętym. Wspomnienie liturgiczne Abrahama odbywa się w obu kościołach 9 października.
Łaciński patriarchat Jerozolimy
W kalendarzu własnym Łaciński patriarchat Jerozolimy obchodzi wspomnienie obowiązkowe patriarchy Abrahama z własnymi tekstami mszalnymi i Liturgii godzin. Wspomnienie to obowiązuje również w klasztorach Kustodii Ziemi Świętej znajdujących się na terenie patriarchatu. W Godzinie czytań odczytywane są: jako pierwsza lektura fragment o powołaniu patriarchy zaczerpnięty z Księgi Rodzaju (11,31-12.1-9), jako drugie czytanie fragment z Komentarza do Ewangelii wg św. Jana autorstwa św. Augustyna biskupa (Abraham rozradował się... 45, PL 35,1712).
Abraham w islamie
Abraham jest uznawany za proroka również przez wyznawców Islamu. Jest wielokrotnie wymieniany w Koranie. W świecie muzułmańskim jest określany imieniem Ibrahim. Największe święta muzułmańskie – Eid al-Adha – są związane z historią Abrahama i jego syna. Również historia odbudowania Kaaby i powstania Mekki zgodnie z tradycją muzułmańską są ściśle związane z historią Abrahama,
Biblijny patriarcha w kulturze
O tej biblijnej postaci zostało napisanych wiele książek i nakręcono szereg filmów. Na przestrzeni wieków powstało dużo dzieł sztuki przedstawiających przyjaciela Boga.
Ikonografia
Abraham przedstawiany jest w stroju z epoki jako składający ofiarę z baranka lub swego syna Izaaka. Jego atrybuty to Izaak na stosie, stos, anioł, baranek w zaroślach, nóż, trzej aniołowie .
Sztuka
Andrea del Sarto – Ofiara Abrahama, 1527–1530, 213×159, Gemaeldegalerie – Drezno
Andrea del Sarto – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1527, Museum of Art. – Cleveland
Andrea del Sarto – Ofiara Abrahama, 1529, 98×69, Prado – Madryt
Tycjan – Ofiara Izaaka, 1542–1544, 382×282, Santa Maria della Salute – Wenecja
Caravaggio – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1597–1598, 116×173, Kolekcja Barbary Piaseckiej-Johnson – Princeton
Caravaggio – Ofiara Izaaka, 1601–1602, 104×135, Uffizi – Florencja
Jacopo da Empoli – Ofiarowanie Izaaka, 1590, 32×25, Uffizi – Florencja
Jacopo Ligozzi – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1596, 51×37,5, Uffizi – Florencja
Johann Liss – Ofiara Abrahama, 1597, 88×69,5, Uffizi – Florencja
Jacopo Bassano – Odjazd Abrahama, kon. XVI w., 85,1×117,3, National Gallery – Londyn
Alessandro Allori – Ofiarowanie Izaaka, 1601, 94×131, Uffizi – Florencja
Domenichino – Ofiarowanie Izaaka, 1602, 32,5×44,3, Kimbell Art Museum
Domenichino – Ofiarowanie Izaaka, 1630, 147×140, Prado – Madryt
Lodovico Cigoli – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1607, 175,5×132,2, Galleria Palatina – Florencja
Orazio Gentileschi – Ofiarowanie Izaaka, 1615, Palazzo Spinola – Genua
Pieter Lastman – Abraham w drodze do Kanaan, 1614, 72×122, Ermitaż – St. Petersburg
Pieter Lastman – Ofiara Abrahama, 1616, 42×36, Luwr – Paryż
Frans Francken – Ofiarowanie Izaaka, Museo de Santa Cruz – Toledo
Frans Francken – Abraham i trzej aniołowie, 68×86, Prado – Madryt
Orazio Riminaldi – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1625, 149×229, Galleria Nazionale d’Arte Antica – Rzym
Rembrandt van Rijn – Ofiarowanie Izaaka, 1635, 193×132, Ermitaż – St. Petersburg
Rembrandt – Ofiara Abrahama, 1636, 195×132,3, Stara Pinakoteka – Monachium
Laurent de la Hyre – Abraham ofiarowuje Izaaka, 1650, Musee Saint-Denis – Reims
Gaspard Dughet – Krajobraz z Abrahamem i Izaakiem udającymi się na miejsce ofiary, 1655–1660, 152,2×195,2, National Gallery – Londyn
David Teniers – Modlitwa Abrahama i Izaaka, 1653, Kunsthistorisches Museum – Wiedeń
Juan de Valdés Leal – Ofiarowanie Izaaka, 1657–1659, 189×249, kol. pryw. – Palma de Mallorca
Giovanni Battista Tiepolo – Ofiarowanie Izaaka, 1726–1729, 4000×5000, fresk, Palazzo Patriarcale – Udine
Giovanni Battista Piazzetta – Ofiarowanie Izaaka, ok. 1735, 201,2×133,4, National Gallery – Londyn
Marc Chagall – Ofiarowanie Izaaka, 1960–1966, Musee Marc Chagall – Nicea
Literatura
1550 – Abraham sacrifiant Teodor Beza
1843 – Bojażń i drżenie Søren Kierkegaard
1952 – Przymierze Zofia Kossak
2002 – Abraham: A Journey to the Heart of Three Faiths Bruce Feiler
2003 – Abraham – ojciec rodu Theodore Hudler
2003 – Abraham i Melchizedek Ryszard Krasnodębski
2005 – S.O.S. Jerzy Surdykowski
2005 – Abraham – ojciec wierzących Achim Buckenmaier
Film
1993 – Abraham w reż. Josepha Sargenta (w roli głównej: Richard Harris)
2005 – Abraham: A Journey to the Heart of Three Faiths w reż. Davida Wallace’a
Opera
1994 – The Cave Steve’a Reicha
Zobacz też
Abraham (imię)
Bliski Wschód
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Postacie Starego Testamentu
Prorocy islamu w Koranie
Święci chrześcijańscy
Ludzie upamiętnieni nazwami doktryn religijnych
Założyciele religii |
385 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Alimenty | Alimenty | Alimenty (z „pokarm”, od „karmić, żywić”) – świadczenia na rzecz osób fizycznych, które nie mogą uzyskać środków utrzymania własnymi siłami, do których zobowiązywane są inne osoby bliskie.
Obowiązek alimentacyjny może wynikać z:
pokrewieństwa
powinowactwa
małżeństwa.
Obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych (dzieci, wnuki) przed wstępnymi (rodzicami, dziadkami), wstępnych przed rodzeństwem, ale równocześnie krewnych bliższych stopniem przed dalszymi. Krewnych w tym samym stopniu obciąża obowiązek alimentacyjny w częściach odpowiadających ich możliwościom zarobkowym i majątkowym. Krewni w linii prostej (to znaczy rodzice, dziadkowie, dzieci oraz rodzeństwo) zobowiązani są do wzajemnej alimentacji, jeżeli osoba do tego uprawniona znajduje się w potrzebie. Zakres tego obowiązku kształtuje się różnie i obejmuje on środki niezbędne do zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb życiowych (w przypadku dziecka także środków wychowania i wykształcenia). Przy ustalaniu zakresu alimentów należy brać pod uwagę zarówno potrzeby uprawnionego, jak i możliwości zobowiązanego.
W debacie publicznej dotyczącej alimentów zwraca się uwagę na ich podobieństwo do opłat za pobyt w domu pomocy społecznej. Gdy osoba umieszczona tam nie jest w stanie ich pokryć, obowiązek ten przechodzi na małżonka, a w dalszej kolejności na dzieci i wnuki.
Podstawa prawna
Podstawą prawną regulującą zakres i zasady świadczeń alimentacyjnych jest ustawa Kodeks rodzinny i opiekuńczy, wraz z kolejnymi nowelizacjami. Zasady związane z obowiązkiem alimentacyjnym opisuje „Dział III – Obowiązek alimentacyjny” (odpowiednio art. 128 do art. 144).
Obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci
Zgodnie z art. 133 K.r.o.
§ 1. Rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.
§ 2. Poza powyższym wypadkiem uprawniony do świadczeń alimentacyjnych jest tylko ten, kto znajduje się w niedostatku.
§ 3. Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.
Błędne jest twierdzenie, iż obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci trwa z zasady do 18. roku życia, lub do ukończenia przez dziecko nauki w szkole publicznej w systemie dziennym, nie dłużej jednak niż do ukończenia 25. roku życia. Sąd Najwyższy potwierdził, że obowiązek alimentacyjny „nie jest ograniczony żadnym sztywnym terminem i nie jest również związany ze stopniem wykształcenia” oraz nie można wymagać, by po ukończeniu 18. roku życia dziecko „pracowało osiągając dochody wystarczające na swoje utrzymanie”. Alternatywą dla sprawy sądowej może być umowa między stronami: osoba alimentowana i zobowiązanym do (płacenia) alimentów; o ustaniu obowiązku alimentacyjnego.
Wyjątkiem jest świadczenie wobec dziecka niepełnosprawnego, które nie jest w stanie utrzymać się samodzielnie (tu obowiązek alimentacyjny nie wygasa – dożywotnio).
Do ukończenia 18. roku życia alimenty płacone są „do ręki” drugiemu z rodziców, lub sąd w wyroku określa inny sposób realizacji świadczenia (np. część kwoty jest płacona bezpośrednio na szkołę czy zajęcia dodatkowe). Po ukończeniu 18. roku życia alimenty płacone są dziecku, a nie drugiemu z rodziców.
Zakres obowiązku alimentacyjnego rodziców wobec dzieci precyzuje art. 135, który wskazuje, iż do ustalenia wysokości alimentów sąd bierze pod uwagę:
a) usprawiedliwione potrzeby dziecka,
ograniczając równocześnie maksymalną wysokość świadczenia do:
b) możliwości zarobkowych i majątkowych rodziców.
Potrzeby są różne i zależą od wieku dziecka, stanu zdrowia itp.
Jako zasadę przyjmuje się w praktyce orzeczniczej, iż rodzice partycypują w kosztach utrzymania dziecka po równo, solidarnie, chyba że któraś ze stron ma istotne przeszkody ku temu (np. jest niepełnosprawna) – stanowi o tym art. 133.
Podczas ustalania wysokości świadczenia brane są pod uwagę realne potrzeby dziecka (sąd zazwyczaj prosi o przedstawienie rzeczywistych miesięcznych wydatków na dziecko) z odniesieniem do średniego poziomu życia w Polsce. W obecnej praktyce orzeczniczej dla rodziców zarabiających powyżej średniej krajowej, wysokość alimentów nie zależy od dochodów – przyjmuje się, że uzasadnione potrzeby dziecka nie ulegają zmianie pomimo wzrostu dochodów któregoś z rodziców. Pod pojęciem uzasadnione potrzeby dziecka sąd weźmie pod uwagę typowe koszty związane z wyżywieniem, opieką medyczną, mieszkaniem, nauką itd. Sąd odrzuci natomiast jako nieuzasadnione świadczenia ponadstandardowe typu drogie markowe ubrania, prywatna szkoła, prywatne korepetycje itd, chyba że obie strony solidarnie zgodzą się na nie.
Przyjmuje się co do zasady, że poziom alimentów na wszystkie dzieci powinien być z zasady równy – każde z rodzeństwa otrzyma w praktyce identyczną kwotę, chyba że zdaniem sądu występują istotne okoliczności, aby było inaczej (na przykład jedno z dzieci wymaga kosztownej opieki medycznej).
Art. 135 § 2 precyzuje także, iż świadczenie alimentacyjne może być zaspokojone poprzez osobiste starania na rzecz uprawnionego. Oznacza to, iż możliwa jest sytuacja, w której w wyroku określone będą czynności, które ma obowiązek wykonać któraś ze stron, co skutkuje obniżeniem kwoty alimentów. Może to być np. dowóz dziecka do szkoły, albo opłacenie zajęć lub szkoły bezpośrednio (wówczas w wyroku określona jest kwota, która nie jest płacona „do ręki”). W praktyce orzeczniczej sądy rodzinne coraz chętniej skłaniają się ku tego typu rozwiązaniom, podkreślając znaczenie starań z obu stron w procesie wychowania dziecka.
W pierwszej kolejności do alimentowania dzieci zobowiązani są ich rodzice. Jeżeli rodzice z jakiś przyczyn nie są w stanie zaspokoić w całości lub w części potrzeb dzieci, wówczas obowiązek alimentacyjny w całości lub w części przechodzi na dalszych krewnych, czyli dziadków, a następnie, gdyby nie byli oni w stanie go wykonać, na rodzeństwo. Zarówno dziadkowie, jak i rodzeństwo zobowiązani są do alimentacji proporcjonalnie do swoich możliwości zarobkowych i majątkowych.
Obowiązek alimentacyjny dzieci wobec rodziców
Obowiązek taki powstaje wówczas, gdy rodzice znajdują się w niedostatku, tzn. gdy nie są oni w stanie własnymi siłami zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb, w szczególności gdy nie mają niezbędnych środków i nie mogą ich uzyskać ze względu na wiek, stan zdrowia itp. Także w tym przypadku zakres obowiązku alimentacyjnego zależy od możliwości zarobkowych i majątkowych dzieci. Jeżeli rodzice mają kilkoro dzieci, to wszystkie one zobowiązane są do alimentacji względem rodziców. Każde z dzieci zobowiązane jest w części odpowiadającej jego możliwościom. Przy jednakowych możliwościach części te są równe, przy różnych – proporcjonalne do sytuacji każdego z dzieci. Jeżeli jedno z dzieci nie jest w ogóle w stanie spełnić ciążącego na nim obowiązku, cały ciężar alimentów rozkłada się na pozostałe. Zdarza się, że jedno z dzieci wypełnia swój obowiązek zapewniając rodzicom np. mieszkanie i opiekę, w tej sytuacji pozostałe dzieci winny zaspokoić resztę usprawiedliwionych potrzeb.
Krewni w linii bocznej – rodzeństwo
W stosunku do rodzeństwa zobowiązany może uchylić się od świadczeń alimentacyjnych, jeżeli są one połączone z nadmiernym uszczerbkiem dla niego lub dla jego najbliższej rodziny – co musi wykazać.
Powinowactwo
Obowiązek alimentacji może powstać także pomiędzy powinowatymi, ale tylko wówczas, gdy żądanie alimentów odpowiada zasadom współżycia społecznego. I tak mąż matki (ojczym) lub żona ojca (macocha) mogą żądać od dziecka alimentów, jeżeli przyczynili się do jego wychowania i utrzymania.
Obowiązek alimentacyjny ojczyma lub macochy wobec pasierba albo pasierba wobec ojczyma lub macochy powstaje dopiero wówczas, gdy nie ma w ogóle krewnych zobowiązanych do alimentacji albo gdy zobowiązane osoby nie są w stanie uczynić zadość swojemu obowiązkowi.
Również dziecko może żądać świadczeń alimentacyjnych od ojczyma lub macochy, jeżeli odpowiada to zasadom współżycia społecznego, którą przez swój związek założyli.
Obowiązek alimentacyjny małżonków
W czasie trwania małżeństwa
W czasie trwania małżeństwa oboje małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny. Pozyskane środki materialne przeznaczone są dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania nie tylko całej rodziny, ale każdego z jej członków (a więc także współmałżonka) przy zachowaniu przez wszystkich równej stopy życiowej. Oznacza to, że każdy z małżonków może dochodzić przed sądem alimentów zarówno wówczas, gdy z małżeństwa urodziły się dzieci, jak i wtedy, gdy dzieci nie ma. Małżonkowie bezdzietni także tworzą rodzinę, której potrzeby muszą być zaspokojone.
Zakres obowiązku alimentacyjnego uzależniony jest od możliwości zarobkowych i majątkowych każdego z małżonków. Zakresu tego nie wyznaczają tylko faktyczne dochody (zarobki), ale też potencjalna wielkość dochodów, jakie każdy z nich mógłby osiągnąć wykorzystując swoje możliwości. Jednocześnie wysokość alimentów określona jest potrzebami małżonka uprawnionego, które są różne w zależności od wieku, stanu zdrowia, zainteresowań itp.
Przy ustalaniu obowiązku alimentacyjnego między małżonkami obowiązuje zasada równej stopy życiowej. Oznacza to, że obowiązek alimentowania jednego z małżonków wobec drugiego ma na celu zapewnienie małżonkowi domagającemu się alimentów takiego samego poziomu życia.
Obowiązek wzajemnego alimentowania się małżonków trwa także wtedy, gdy pozostają oni w faktycznej separacji. Małżonek, który nie był winny zerwania pożycia, może w czasie trwania choćby już tylko formalnego związku małżeńskiego żądać zaspokojenia swoich potrzeb na zasadzie równej stopy życiowej.
Oprócz alimentów sąd może również zawyrokować wypłacanie wynagrodzenia za pracę jednego małżonka drugiemu małżonkowi.
Alimenty po rozwodzie
W określonych okolicznościach rozwiedzeni małżonkowie mogą żądać od siebie alimentów. Obowiązek alimentacyjny wygasa ostatecznie względem tylko tego małżonka, który został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Trwa jednak nadal, jeżeli żadne z nich nie ponosi winy za rozkład pożycia bądź też jeżeli rozwód został orzeczony bez orzekania o winie, a także wówczas, gdy orzeczono rozwód z winy obojga małżonków.
Prawo do alimentów zachowuje małżonek nie ponoszący winy za rozkład pożycia. Małżonek, który nie został uznany za winnego (rozwód bez orzekania o winie), ma prawo żądać alimentów od drugiego małżonka, jeśli znajduje się w niedostatku. Zakres tego obowiązku, uzależniony od potrzeb uprawnionego i możliwości zobowiązanego, trwa 5 lat, licząc od daty uprawomocnienia się wyroku rozwodowego. W wyjątkowych okolicznościach może zostać przedłużony.
Małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. Obowiązek ten ma na celu wyrównanie stopy życiowej małżonka niewinnego, nawet jeśli rozwód nie pociągnął za sobą istotnego pogorszenia jego sytuacji materialnej i nie jest ograniczony w czasie. Trwa aż do śmierci małżonka niewinnego lub zawarcia nowego małżeństwa.
Obowiązek alimentacyjny może być zniesiony. Jeżeli sąd w wyroku rozwodowym ustanowił m.in. alimenty na rzecz małoletniego, a małoletni stał się już osobą mającą pełną zdolność do czynności prawnych (tj. co do zasady 18 lat) i potrafi już sam się utrzymać, można znieść obowiązek alimentacyjny na 2 sposoby:
sądownie
lub w szybszy sposób ugodą mediacyjną zawartą u mediatora.
Ustawodawca nie wyznaczył, do jakiego wieku winno się płacić alimenty, jeśli osoba ma np. 22 lata, ale nie jest w stanie sama się utrzymać, to obowiązek alimentacyjny nadal trwa. Pełnoletniość nie jest granicą, która pozwala rodzicom na uwolnienie się od obowiązku alimentacji na rzecz dzieci. W sytuacji gdy uprawniony jest w stanie zarobić na swoje życie, nie żyje w niedostatku, można umówić się na spotkanie mediacyjne i poprzez zawartą ugodę mediacyjną znieść obowiązek alimentacyjny.
Unikanie płacenia alimentów
W prawie polskim nie ma obowiązku aby kwestie alimentów rozstrzygane były wyrokiem sądowym. Kiedy strony są zgodne co do sposobu zaspokajania potrzeb rodziny kwestia ta może pozostać niesformalizowana. Jeżeli zaistnieje taka konieczność wspólne ustalenia uregulować można w formie umowy przed notariuszem albo ugody przed mediatorem lub sądem. Jednak w sytuacji kiedy nie ma porozumienia w sprawie alimentów trafia ona najczęściej do sądu. Wyrok w takiej sytuacji jest pierwszym krokiem do uzyskania alimentów.
Jeżeli po uprawomocnieniu się wyroku dłużnik unika płacenia alimentów, wierzycielowi z pomocą przychodzi komornik. Nierzadkie są niestety przypadki, kiedy dłużnik alimentacyjny podejmuje czynności które zmierzają do uniemożliwienia egzekucji świadczeń alimentacyjnych. W takim przypadku wierzyciel może podjąć inne czynności, które dadzą szansę na odzyskanie alimentów. (np. podjąć kroki zmierzające do administracyjnego dyscyplinowania dłużnika)
Uporczywe uchylanie się od ciążącego obowiązku alimentacji i narażenie przez to osoby uprawnionej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych jest przestępstwem, określonym w art. 209 Kodeksu karnego, zagrożonym grzywną, karą ograniczenia wolności albo dwuletnim więzieniem.
W praktyce ściągalność alimentów w Polsce jest bardzo niska (ok. 13%), przede wszystkim ze względu na zaniechania organów samorządowych w korzystaniu z dostępnych środków egzekucji.
Zobacz też
Fundusz Alimentacyjny
Przypisy
Linki zewnętrzne
Prawo rodzinne
Prawo zobowiązań
Zabezpieczenie społeczne |
386 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Akcydens%20%28poligrafia%29 | Akcydens (poligrafia) | Akcydens, druk akcydensowy ( „coś przypadkowego”) – wyrób poligraficzny niebędący ani książką, ani czasopismem, ani też zadrukowanym opakowaniem. Zasadniczo jest to wyrób jednoarkuszowy, występujący w postaci jednej kartki lub nierozciętej składki.
Akcydensy to samoistne druki o charakterze użytkowym lub okolicznościowym. Zaliczyć do nich można praktycznie wszystkie pozostałe druki, począwszy od znaczka pocztowego czy wizytówki aż po plakat.
Podział akcydensów
akcydensy informacyjne – druki służące do przekazywania informacji, np. afisze, cenniki, kalendarze, katalogi, obwieszczenia, plakaty, programy, prospekty, rozkłady jazdy, ulotki, wizytówki
akcydensy manipulacyjne – druki przeznaczone do wypełniania lub wykorzystania w czynnościach urzędowych, handlowych itp., np. blankiety, bilety, banknoty, formularze, kwestionariusze, legitymacje, mandaty, świadectwa, znaczki pocztowe i skarbowe, zaświadczenia; wszelkiego rodzaju oficjalne dokumenty, jak i papiery wartościowe
akcydensy opakowaniowe, np. etykiety, metki, obwoluty, banderole
akcydensy przemysłowe, np. kalkomania
akcydensy wydawnicze, np. mapy, nuty
Potocznie akcydensami nazywane są wszystkie drobne wyroby poligraficzne, nie tylko jednokartkowe, ale także te o niewielkiej liczbie kartek.
Przypisy
Bibliografia
J. Cygańska, Akcydensy, [w:] Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego, pod red. K. Głombiowskiego, B. Świderskiego, H. Więckowskiej, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1976, s. 12.
Akcydensy, [w:] Encyklopedia wiedzy o książce, pod red. A. Birkenmajera, B. Kocowskiego, J. Trzynadlowskiego, Wrocław – Warszawa – Kraków 1971, kol. 20.
Druki |
387 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Astrometria | Astrometria | Astrometria, astronomia pozycyjna – najstarszy dział astronomii zajmujący się pomiarami pozornych położeń i ruchów ciał niebieskich. Dzieli się na astronomię sferyczną, zawierającą matematyczną teorię potrzebną do opisywania ruchów ciał na sferze niebieskiej oraz astronomię praktyczną, obejmującą teorię przyrządów astrometrycznych, metody obserwacji i ich opracowywania.
Niemal do końca XX w. astrometria posługiwała się głównie instrumentami naziemnymi wykorzystującymi w swej konstrukcji obrót Ziemi wokół własnej osi, do dokładnego wyznaczania względnych położeń ciał na sferze niebieskiej. W ten sposób powstały liczne katalogi astrometryczne gwiazd, zawierające ich położenia i ruchy własne. Inną często stosowaną metodą pomiarową było użycie fotografii i wykonywanie pomiarów położeń obiektów na kliszy fotograficznej. W ten sposób powstał Hubble GSC (ang. Guide Stars Catalogue), wykorzystywany przy naprowadzaniu Kosmicznego Teleskopu Hubble'a na właściwe miejsce na niebie.
Obecnie do pomiarów pozycji wykorzystuje się także specjalnie w tym celu skonstruowane instrumenty orbitalne, jak na przykład satelita Hipparcos, przy pomocy którego powstały katalogi Hipparcos i Tycho.
Przypisy |
391 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Apsyda%20%28architektura%29 | Apsyda (architektura) | Apsyda (lub absyda) – pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły budynku, często świątyni i otwarte do jej wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Apsyda jest zwykle mniejsza lub równa bryle części budynku, która jest przez nią zamknięta. Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo.
Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie wieloboczne zamknięcia naw, które czasem są też określane mianem apsyd.
Mała absyda, dostawiona do większej, zwana jest apsydiolą.
Zobacz też
kościół (budynek)
ambit
Przypisy
Części budynku
Architektura sakralna |
392 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Avarua | Avarua | Avarua – stolica i największe miasto Wysp Cooka – terytorium stowarzyszonego z Nową Zelandią. Położona jest w północnej części wyspy Rarotonga – największej w archipelagu. Zamieszkuje je 13,6 tys. osób (2006), czyli blisko ⅔ wszystkich mieszkańców terytorium. Miasto położone jest na stosunkowo płaskim obszarze wybrzeża, które wznosi się do surowych gór w głębi lądu. Nabrzeże jest skaliste, choć znajduje się tu kilka piaszczystych plaż. Na wodach w pobliżu centrum miasta znajduje się wrak komercyjnego frachtowca SS Maitai, który osiadł na mieliźnie na przybrzeżnej rafie w grudniu 1916 roku.
W centrum miasta znajduje się Narodowe Centrum Kultury Sir Geoffrey Henry, w którym mieszczą się biura rządowe, Muzeum Narodowe, Biblioteka Narodowa i Audytorium Narodowe. Muzeum Wysp Cooka prezentuje artefakty, w tym rękodzieło Wysp Cooka i pierwszą prasę drukarską na wyspach, która została sprowadzona w latach trzydziestych XIX wieku. Centrum kursów eksternistycznych Uniwersytetu Południowego Pacyfiku zapewnia kursy zawodowe i dyplomowe.
Transport
Przez miasto przechodzi Ara Tapu, droga biegnąca wokół wyspy, oraz Ara Metua, która dociera do większości wybrzeży wyspy. W odległości około 4km na zachód od Avarui znajduje się Port lotniczy Rarotonga, głowne lotnisko Wysp Cooka. Avarua ma dwa porty; port w centrum miasta zapewnia dostęp dla małych łodzi, a port handlowy w porcie Avatiu, na wschód od lotniska, może pomieścić większe statki.
Przypisy
Bibliografia
Stolice państw w Australii i Oceanii
Miejscowości na Wyspach Cooka
Avarua |
393 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Antyle%20Holenderskie | Antyle Holenderskie | Antyle Holenderskie (, , ) – istniejące w latach 1848–2010 holenderskie terytorium autonomiczne w Małych Antylach (Ameryka Środkowa) obejmujące 5 wysp na Morzu Karaibskim: dwie większe u wybrzeży Wenezueli – Curaçao (444 km²) i Bonaire (288 km²), oraz trzy mniejsze na wschód od Portoryko (Wyspy Podwietrzne) – Sabę (13 km²), Sint Eustatius (21 km²) i południową część Sint Maarten (34 km²). Do 1986 w skład Antyli Holenderskich wchodziła również wyspa Aruba (179 km²).
Warunki naturalne
Wyspy głównie nizinne, zbudowane ze skał wapiennych, z rozwiniętymi zjawiskami krasowymi, jedynie Sint Eustatius i Saba są wyżynne, pochodzenia wulkanicznego. Najwyższym wzniesieniem był wygasły wulkan Mount Scenery (887 m) na Sabie. Wyspy otoczone rafami koralowymi. Klimat podrównikowy, na północy wilgotny, na południu suchy. Częste huragany. Średnia temperatura w styczniu , w lipcu . Średnie roczne sumy opadów od 500 do 1000 mm. Brak stałej sieci rzecznej. Słodką wodę uzyskuje się z destylacji. Roślinność stepowa i zarośla krzewiaste oraz suche lasy równikowe. Świat zwierzęcy i roślinny chroniony jest w kilku parkach narodowych i rezerwatach przyrody o łącznej powierzchni 13,5 ha, między innymi Washington-Slagbaii, Bonaire, Christoffel.
Historia
Wyspy północne odkryte zostały w 1493 roku przez Krzysztofa Kolumba, natomiast południowe (Arubę, Bonaire i Curaçao, tzw. holenderskie ABC) odkrył 6 lat później Alonso de Hojeda. Najwcześniej skolonizowaną wyspą była Curaçao, gdzie w 1527 roku powstało pierwsze hiszpańskie osiedle. W 1632 roku Holendrzy pojawili się na Sint Eustatius, a dwa lata później zajęli Arubę, Bonaire i Curaçao (zobacz: Holenderska Kompania Zachodnioindyjska). W 1648 roku wyspa Sint Maarten została podzielona między Holendrów i Francuzów (zwana Saint-Martin). W latach 1828–1945 znane pod nazwą Holenderskie Indie Zachodnie, od roku 1949 wyspy te utworzyły połączone terytorium zależne Antyli Holenderskich, a w 5 lat później uzyskały status kraju autonomicznego wchodzącego w skład Królestwa Niderlandów. Władzę sprawował lokalny parlament (Stany Antyli Holenderskich) oraz rząd powoływany przez gubernatora z nadania królewskiego. Od 1983 roku prowadzone były rozmowy nad przyznaniem wyspom niepodległości. W roku 1986 od Antyli Holenderskich odłączyła się wyspa Aruba, tworząc samodzielną jednostkę w ramach Królestwa Niderlandów.
Likwidacja terytorium
W wyniku referendum przeprowadzonego na poszczególnych wyspach wchodzących w skład terytorium 1 lipca 2007 roku Antyle Holenderskie miały rozpaść się na 5 osobnych terytoriów. Jednak w listopadzie 2006 roku postanowiono odroczyć ten proces, wyznaczając nową datę na 15 grudnia 2008 roku. W ostateczności i ta data nie została dotrzymana, a przyszły status wysp miał być określony 30 września 2009 roku. Kolejny termin został ustalony na 10 października 2010 roku. Po podziale Antyli Holenderskich wyspy Curaçao i Sint Maarten uzyskały status analogiczny do statusu Aruby (kraje stowarzyszone w ramach Królestwa Niderlandów, lecz nie wchodzące w skład Holandii), a wyspy Bonaire, Saba i Sint Eustatius stały się holenderskimi „gminami zamorskimi”, które będą mogły zostać włączone, jeśli sobie tego zażyczą, do Unii Europejskiej jako jej regiony peryferyjne. Pod koniec 2009 roku władze Bonaire postanowiły jednak przeprowadzić kolejne referendum (pierwotnie zaplanowane na 15 stycznia 2010), w którym mieszkańcy mieli się opowiedzieć, czy wyspa ma zostać częścią Holandii (tak jak przewidywały dotychczasowe ustalenia), czy też – śladem Curaçao i Sint Maarten – stać się osobnym krajem stowarzyszonym. Ewentualne przegłosowanie statusu kraju stowarzyszonego przez mieszkańców Bonaire mogłoby zachwiać całym procesem przekształcania Antyli Holenderskich – według rządu holenderskiego wówczas nie było już możliwości przyznania Bonaire innego statusu niż negocjowany do tej pory (gmina zamorska Holandii), a jeżeliby mieszkańcy Bonaire go odrzucili w referendum, to jedynym akceptowanym przez Holandię rozwiązaniem byłoby przyznanie niepodległości wyspie. Referendum, o którym mowa, zaplanowane pierwotnie na 15 stycznia, zostało jednak najpierw przesunięte na marzec 2010 roku, zaś w lutym gubernator Antyli Holenderskich odwołał głosowanie. Ostatecznie 10 października Antyle Holenderskie przestały istnieć.
Gospodarka
Podstawą gospodarki było przetwórstwo ropy naftowej ze złóż w Wenezueli. Odbywało się ono w jednym z największych na świecie zakładów rafineryjno-petrochemicznych na Curaçao. Duże znaczenie miała również bankowość, handel w portach wolnocłowych a także turystyka, ponieważ corocznie przybywało około 1,4 mln turystów. Ze względu na suchy klimat i słabe gleby uprawiane były jedynie warzywa i owoce, między innymi pomarańcze (służące do produkcji słynnego likieru curaçao).
Poważnym problemem Antyli Holenderskich był niedobór wody pitnej. Z tego względu na tych wyspach wybudowano największe na świecie stacje odsalania wody morskiej.
Demografia
Większość mieszkańców wysp ma korzenie afrykańskie lub mieszane afrykańsko-europejskie i posługuje się papiamento – językiem kreolskim na bazie hiszpańskiego, portugalskiego, z zapożyczeniami z niderlandzkiego, angielskiego, francuskiego i języków afrykańskich. Papiamento, angielski i niderlandzki są językami urzędowymi.
Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center:
katolicy 73,8%
protestanci 17,8% (gł. adwentyści dnia siódmego, zielonoświątkowcy, baptyści i metodyści)
brak religii 3,3%
inni chrześcijanie 2,3% (w tym świadkowie Jehowy)
tradycyjne religie plemienne 1,2%
buddyści 0,5%
żydzi 0,3%
muzułmanie 0,2%
hindusi 0,2%
inne religie 0,4%.
Przypisy |
394 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Arytmometr | Arytmometr | Arytmometr – mechaniczna lub cyfrowa maszyna licząca, poprzedniczka kalkulatora. Arytmometr najczęściej wykonywał jedynie dodawanie i odejmowanie, natomiast mnożenie i dzielenie przez liczby naturalne wykonywało się przez wielokrotne dodawanie lub odejmowanie. Napędzany był ręcznie (korbką lub dźwignią) lub elektrycznie. W końcowej fazie rozwoju arytmometry dokonywały już automatycznego pierwiastkowania. Innym kierunkiem rozwoju arytmometrów były maszyny do księgowania i fakturowania, będące połączeniem urządzeń liczących z maszyną do pisania. Był to wynalazek Charles'a Xaviera Thomasa. Przed Ch. X. Thomasem pierwszy arytmometr czterodziałaniowy skonstruował w 1810 r. Abraham Stern z Hrubieszowa, a w 1817 r. przedstawił maszynę, która wykonywała pięć działań łącznie z pierwiastkowaniem. Innym polskim arytmometrem była zaprezentowana w 1845 roku w Warszawie maszyna licząca Staffela, którą zaprojektował i zbudował Izrael Abraham Staffel.
Współczesne znaczenie
Arytmometr jest także określeniem części składowej (jednostki obliczeniowej) procesora komputera, zwanej także jednostką arytmetyczno-logiczną, która wykonuje operacje arytmetyczne (dodawanie, odejmowanie, dzielenie, mnożenie − najczęściej w systemie binarnym) oraz logiczne na liczbach pobieranych z pamięci operacyjnej. Podstawowymi elementami arytmometru są:
sumator, który wykonuje operację dodawania oraz pozostałe operacje arytmetyczne przez sprowadzanie ich do dodawań i prostych operacji pomocniczych, takich jak przesunięcie liczby, przekształcenie z systemu zwykłego w system negacji lub uzupełnień;
rejestry, w których przechowuje się liczby na czas wykonywania operacji oraz wyniki obliczeń;
układ sterowania, który kieruje pracą sumatora i rejestrów, wymianą danych między rejestrami i innymi elementami procesora.
W komputerach o dużej szybkości obliczeń stosuje się odrębne układy do wykonywania poszczególnych operacji arytmetycznych. W przypadku obliczeń na liczbach zmiennoprzecinkowych, operacje arytmetyczne wykonuje się na drodze programowej, za pomocą makrorozkazów, bądź też arytmometr jest wyposażony w specjalnie do tego celu przeznaczone układy koprocesora.
Zobacz też
arytmometr Odhnera
Przypisy
Maszyny liczące |
395 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam%20Asnyk | Adam Asnyk | Adam Prot Asnyk, pseudonim „Jan Stożek”, „El...y” (ur. 11 września 1838 w Kaliszu, zm. 2 sierpnia 1897 w Krakowie) – polski poeta i dramatopisarz; w czasie powstania styczniowego (1863–1864) członek Rządu Narodowego (1863); doktor filozofii (1866), w latach 1889–1894 redaktor dziennika „Nowa Reforma”, inicjator i pierwszy prezes Towarzystwa Szkoły Ludowej (1891).
Życiorys
Pochodził z rodziny szlacheckiej. Był synem Kazimierza, powstańca listopadowego, który po odbyciu kary zesłania osiedlił się w Kaliszu i trudnił się handlem skórami (na czym dorobił się znacznego majątku i następnie otworzył hotel i księgarnię), i Konstancji z Zagórowskich. Został ochrzczony w miejscowym kościele św. Mikołaja Biskupa; ojcem chrzestnym Adama został Walenty Stanczukowski. W 1849 rozpoczął naukę w Wyższej Szkole Realnej w Kaliszu, w której zawarł przyjaźń m.in. z braćmi Agatonem i Stefanem Gillerami i gdzie w 1853 złożył egzamin dojrzałości. W Kaliszu mieszkał do 1856, po czym wyjechał do Warszawy, gdzie podjął studia w Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa w Marymoncie (1856), następnie w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie (1857–1859) oraz na uniwersytetach we Wrocławiu (1859–1860), gdzie działał w Towarzystwie Literacko-Słowiańskim, Paryżu (1861) i Heidelbergu (1861–1862). Brał udział w ruchu spiskowym; w 1860 został aresztowany i uwięziony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. W powstaniu styczniowym był członkiem wrześniowego Rządu Narodowego. W latach 1864–1867 przebywał za granicą, w 1866 uzyskał doktorat z filozofii na Uniwersytecie Ruprechta i Karola w Heidelbergu. Po powrocie do kraju mieszkał we Lwowie, a w 1870 osiadł w Krakowie, w zakupionym przez rodziców dworku przy ulicy Łobzowskiej 99 (obecnie stoi tam kamienica nr 7). W 1871 roku zmarła jego matka, a ojciec wyjechał do Warszawy.
W 1875 ożenił się z Zofią Kaczorowską, z którą miał syna Włodzimierza. Według innego źródła ożenił się w 1874 roku. Zaledwie rok po ślubie, czyli w 1875 roku żona poety zmarła.
W styczniu 1882 został wydawcą krakowskiego dziennika „Reforma”, przemianowanego w listopadzie tego roku na „Nową Reformę”, której redaktorem odpowiedzialnym był od grudnia 1889 do stycznia 1895. Od 1884 był radnym miejskim w Krakowie. W 1889 został posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego. W 1890 przewodniczył sprowadzeniu z Paryża prochów Adama Mickiewicza. Był jednym z założycieli Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie (1882) i członkiem honorowym TSL. Od 1894 członek honorowy Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu. Podejmował wyprawy wysokogórskie w Tatry – był jednym z pierwszych członków Towarzystwa Tatrzańskiego. Wiele podróżował po Europie. W 1888 odbył podróż do Włoch, na Sycylię, Maltę i północne wybrzeże Afryki, zakończoną w Marsylii. W 1894 odbył podróż na Cejlon i do Indii. Z ostatniej wyprawy do Włoch w 1897 roku powrócił z początkami tyfusu. Zmarł 2 sierpnia 1897 roku. Został pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie.
Twórczość
Debiutował w 1870 na łamach dziennika „Kaliszanin” wierszem Rodzinnemu miastu (w tym samym dzienniku i w tym samym roku debiutowała Maria Konopnicka). Według innego źródła jako poeta debiutował już w 1864 roku, ogłaszał swe utwory pod własnym nazwiskiem, ale także licznymi pseudonimami i kryptonimami: Jan Stożek, El, El…a, A, Y, y, √.
Wiersze ogłaszał w zbiorach zatytułowanych Poezje (1869, 1872, 1880, 1894). Twórczość literacką zapoczątkował w latach 1864–1865. Jego liryka w tym okresie była wyrazem rozterki duchowej poety, przeżywającego kryzys światopoglądowy, pogłębiony klęską narodową. Powstają wiersze pełne bluźnierstw (Odpowiedź), buntu przeciw Stwórcy i ustalonemu porządkowi świata (Julian Apostata), goryczy i zwątpienia (W zatoce Baja), krytycznego obrachunku z romantyzmem politycznym (Sen grobów). Obok nich powstawały też utwory wyrażające tęsknotę za „siłą ducha”, pragnienie odrodzenia „duszy współczesnej” aż do pokornego poddania się nakazom Chrystusowej nauki (Pod stopy krzyża). Od ok. 1870 rozpoczął poszukiwanie własnej drogi twórczej. Pisał wtedy erotyki, wiersze oparte na motywach ludowych, lirykę refleksyjną.
W utworach Asnyka zaczęła z czasem dominować postawa epicka; w miejsce lirycznego obrazu ludzkich przeżyć pojawił się zobiektywizowany, epicki obraz świata, refleksja coraz częściej zastępuje komentarz liryczny. Najpełniejszym wyrazem tej zintelektualizowanej poezji jest cykl 30 sonetów Nad głębiami (1883 i 1894), który przyniósł Asnykowi miano poety-filozofa. W cyklu tym zawarł swój system filozoficzny, będący próbą pogodzenia idealizmu z pozytywistycznymi realizmem i scjentyzmem. Z tym ostatnim łączą filozofię Asnyka praktycyzm myślowy, uznanie osiągnięć współczesnych nauk przyrodniczych oraz prawa powszechnego rozwoju. W przeciwieństwie jednak do pozytywistów, nie wierzył w możliwość empirycznego poznania rzeczywistości, wyznając pogląd, że rozum ludzki okazuje się bezradny w miarę postępu wiedzy. Założenia etyczne tego systemu głoszą obowiązek czynnego udziału jednostki w duchowym procesie dążenia do powszechnej doskonałości. Styl sonetów określić należy mianem dyskursywnego; cechują go intelektualizacja oraz abstrakcyjność leksyki, brak rozbudowanych obrazów, metafor, porównań. W twórczości Asnyka obecna jest stale nuta patriotyczna, głosząca wiarę w siłę narodu i możliwość odzyskania wolności, polemiczna wobec konserwatywnego programu ugody (w 25. rocznicę powstania 1863 roku).
Motywem wielu jego utworów są krajobraz górski, zwłaszcza tatrzański (Ranek w górach, Kościeliska, Noc nad Wysoką, Letni wieczór, Podczas burzy, Limba, Wodospad Siklawy, Giewont, Ulewa) oraz motywy morskie (Podróżni, W zatoce Baja), sonety (Zmiennego bytu falo ty ruchliwa!…, Wieczne ciemności! bezdenne otchłanie!..., Na falach swoich toczy słońc miliony…) oraz cykl Z obcych stron (1895), Taormina, Noc na morzu – w drodze z Malty do Goletty, Na polach Kartagi, Pointe du Raz.
„Góry i morze” – pisał Asnyk 28 maja 1874 w liście do ojca – „to jedyne uniwersalne lekarstwo na wszystkie ludzkie dolegliwości, tam oddychając świeżym, wonnym powietrzem, pojąc się widokiem świeżej a wzniosłej natury, można zapomnieć o cierpieniach i troskach…”
W czasie okupacji niemieckiej (1939–1945) całość twórczości Adama Asnyka trafiła na niemieckie listy proskrypcyjne jako szkodliwa i niepożądana, z przeznaczeniem do zniszczenia.
Poza licznymi utworami dramatycznymi, do najważniejszych w jego twórczości należą:
Nad głębiami (1883–1894) – cykl sonetów
Poezje (1869)
Poezje (1872)
Poezje (1880)
Poezje (1894)
Upamiętnienie
W rodzinnym Kaliszu imię Adama Asnyka noszą: ulica w dzielnicy Czaszki i Osiedle Adama Asnyka, I Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Kaliszu, którego poeta był wychowankiem, i Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka w Kaliszu, założona w 1907. W czasie Obchodu XVIII Wieków Kalisza (1960) na pl. Konstytucji odsłonięto pomnik Adama Asnyka; autorem pomnika jest Jerzy Jarnuszkiewicz, oprawę architektoniczną i otoczenie architektoniczne zaprojektował Marian Sulikowski (otoczenie architektoniczne zniszczono w 2021).
Adam Asnyk jest patronem ulic w kilkudziesięciu polskich miastach. W Warszawie znajdują się dwie ulice jego imienia: w dzielnicy Ochota (nazwę nadano przed II wojną światową) i w dzielnicy Wesoła (do 2002 Wesoła była osobnym miastem; po przyłączeniu Wesołej do Warszawy nazwy ulicy nie zmieniono).
Imię Adama Asnyka noszą także: Osiedle Asnyka w Legnicy oraz II Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Bielsku-Białej, VIII Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Łodzi, V Liceum Ogólnokształcące im. Adama Asnyka w Szczecinie. W Tatrach istnieje Żleb Asnyka.
Od 1912 roku jest patronem ulicy w Krakowie w Dzielnicy I Stare Miasto, na Piasku
W Krakowie przy ulicy Łobzowskiej 7, na elewacji kamienicy znajduje się tablica upamiętniająca poetę. W miejscu tym znajdował się dworek, w którym Asnyk mieszkał od 1870 roku do śmierci (w XIX wieku nosił numer 99). Tablicę wmurowano w 1938 roku, w setną rocznicę urodzin Adama Asnyka. Płaskorzeźbę na tablicy przedstawiającą twarz poety wykonał Karol Hukan.
W 2022 r. w Kaliszu przy ulicy Łaziennej powstał mural (mający 160 metrów kwadratowych) przedstawiający portret Adama Asnyka wzorowany na obrazie Jacka Malczewskiego. Mural jest dziełem dwóch artystów z Radomia: Łukasza Rudeckiego i Pawła Witkowskiego.
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Józef Tretiak, Adam Asnyk jako wyraz swojej epoki, Kraków 1922
Linki zewnętrzne
Artykuły o Adamie Asnyku w serwsie info.kalisz.pl
Miłość jak słońce...
wiersze Adama Asnyka
Utwory Adama Asnyka w serwisie Polona.pl
Absolwenci I Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Asnyka w Kaliszu
Absolwenci i studenci Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie
Absolwenci Uniwersytetu w Heidelbergu
Członkowie honorowi Towarzystwa Szkoły Ludowej
Członkowie rządów powstańczych (powstanie styczniowe)
Członkowie Towarzystwa Literacko-Słowiańskiego
Członkowie Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu
Pisarze związani z Heidelbergiem
Pisarze związani z Kaliszem
Pisarze związani z Krakowem
Pisarze związani ze Lwowem
Ludzie urodzeni w Kaliszu
Ludzie związani z Tatrami
Polscy pisarze pozytywizmu
Polscy poeci XIX wieku
Polscy dramaturdzy XIX wieku
Polscy tłumacze literatury angielskojęzycznej
Pochowani w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie
Posłowie Sejmu Krajowego Galicji VI kadencji
Radni Krakowa (zabór austriacki)
Sonetyści
Więźniowie Cytadeli Warszawskiej (Królestwo Kongresowe)
Urodzeni w 1838
Zmarli w 1897
Biografie kanonu polskiej Wikipedii |
396 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Architektura%20von%20Neumanna | Architektura von Neumanna | Architektura von Neumanna – rodzaj architektury komputera będąca implementacją koncepcji The Stored-Program gdzie dane przechowywane są wraz z kodem programu. Opracowana została przez Johna von Neumanna, Johna W. Mauchly’ego oraz Johna Presper Eckerta w 1945 roku. Pierwszymi komputerami zbudowanymi w oparciu o tą architekturę były EDSAC oraz UNIVAC. Większość współczesnych komputerów posiada architekturę bazującą na koncepcji von Neumanna.
Opis architektury
W architekturze tej komputer składa się z czterech głównych komponentów:
pamięci komputerowej przechowującej dane programu oraz instrukcje programu; każda komórka pamięci ma unikatowy identyfikator nazywany jej adresem
jednostki sterującej odpowiedzialnej za pobieranie danych i instrukcji z pamięci oraz ich sekwencyjne przetwarzanie
jednostki arytmetyczno-logicznej odpowiedzialnej za wykonywanie podstawowych operacji arytmetycznych.
urządzeń wejścia/wyjścia służących do interakcji z operatorem
Jednostka sterująca wraz z jednostką arytmetyczno-logiczną tworzą procesor.
System komputerowy zbudowany w oparciu o architekturę von Neumanna powinien:
mieć skończoną i funkcjonalnie pełną listę rozkazów
mieć możliwość wprowadzenia programu do systemu komputerowego poprzez urządzenia zewnętrzne i jego przechowywanie w pamięci w sposób identyczny jak danych
dane i instrukcje w takim systemie powinny być jednakowo dostępne dla procesora
informacja jest tam przetwarzana dzięki sekwencyjnemu odczytywaniu instrukcji z pamięci komputera i wykonywaniu tych instrukcji w procesorze.
Podane warunki pozwalają przełączać system komputerowy z wykonania jednego zadania (programu) na inne bez fizycznej ingerencji w strukturę systemu, a tym samym gwarantują jego uniwersalność.
System komputerowy von Neumanna nie posiada oddzielnych pamięci do przechowywania danych i instrukcji. Instrukcje jak i dane są zakodowane w postaci liczb. Bez analizy programu trudno jest określić czy dany obszar pamięci zawiera dane czy instrukcje. Wykonywany program może się sam modyfikować traktując obszar instrukcji jako dane, a po przetworzeniu tych instrukcji – danych – zacząć je wykonywać.
Model komputera wykorzystującego architekturę von Neumanna jest często nazywany przykładową maszyną cyfrową (PMC).
Kontrowersje
Mauchly i Eckert oskarżali von Neumanna o przywłaszczenie wspólnych wyników prac. Sam von Neumann uważał ich pracę za dzieło zbiorowe o licencji public domain (projekt był współfinansowany przez rząd amerykański).
Zobacz też
architektura harwardzka
ENIAC, EDVAC
Przypisy
Bibliografia
Architektura komputerów |
397 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Architektura%20harwardzka | Architektura harwardzka | Architektura harwardzka – rodzaj architektury komputera. W odróżnieniu od architektury von Neumanna, pamięć danych programu jest oddzielona od pamięci rozkazów.
Podstawowa architektura komputerów zerowej generacji i początkowa komputerów pierwszej generacji.
Prostsza (w stosunku do architektury von Neumanna) budowa przekłada się na większą szybkość działania, ten typ architektury jest wykorzystywany w procesorach sygnałowych oraz przy dostępie procesora do pamięci cache.
Oddzielenie pamięci danych od pamięci rozkazów sprawia, że architektura harwardzka jest stosowana w mikrokomputerach jednoukładowych, w których dane programu są zapisane w nieulotnej pamięci ROM (EPROM/EEPROM), natomiast dla danych tymczasowych wykorzystana jest pamięć RAM (wewnętrzna lub zewnętrzna).
Zobacz też
zmodyfikowana architektura harwardzka
architektura von Neumanna
Przypisy
Architektura komputerów |
398 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Biedrzeniec%20any%C5%BC | Biedrzeniec anyż | Biedrzeniec anyż (anyż, anyżek) (Pimpinella anisum L.) – gatunek jednorocznej rośliny z rodziny selerowatych. Pochodzi, najprawdopodobniej, ze wschodnich obszarów basenu Morza Śródziemnego. Jego przodkiem, jako rośliny uprawnej, jest biedrzeniec kretycki (Pimpinella cretica Poir), pochodzący z wyżyn Iranu. Współcześnie biedrzeniec anyż występuje wyłącznie w uprawie; nie jest znany ze stanowisk naturalnych. W Polsce jest uprawiany (rzadko) i czasami, przejściowo, dziczejący (efemerofit).
Morfologia
Łodyga Do 50 cm wysokości. Dęta (pusta w środku, w międzywęźlach), okrągła, płytko bruzdkowana. Rozgałęziona na 2/3 wysokości.
Liście Zmienne w zależności od umiejscowienia. Najniższe długoogonkowe, okrągławe, ząbkowane; środkowe również długoogonkowe, ale 3-5-sieczne, ząbkowane; górne liście siedzące, 2-3-krotnie pierzastosieczne lub niepodzielone.
Kwiaty Białe, płatki owłosione, odpadające, zebrane w płaskie baldachy, złożone z 5-10 szypułek; baldaszki 4-9-kwiatowe. Kwitnie w czerwcu i lipcu. Obcopylne, miododajne.
Owoc Rozłupnia jest jajowata lub gruszkowata o bokach lekko spłaszczonych, żółtawozielona lub zielonawoszara, 3–5 mm długa i do 3 mm szeroka. Zwieńczona jest stylopodium z dwoma krótkimi, odgiętymi ostrymi końcami. Rozłupki są na szczycie przyrośnięte do ośki i połączone z płaską płaszczyzną spojenia i wypukłą powierzchnią grzbietową. ta ostatnia pokryta jest krótkimi włoskami o brodaweczkowanym naskórku, widocznymi przy użyciu lupy. Każda rozłupka ma 5 pierwotnych, przebiegających podłużnie żeberek, w tym 3 grzbietowe i 2 boczne żeberka słabo wystające i jaśniejszej barwy.
Korzeń Cienki, palowy.
Zastosowanie
Roślina lecznicza
Najstarsze wzmianki o anyżu pochodzą z egipskiego papirusu Ebersa (1500 r. p.n.e.). W Polsce uprawiany jest od średniowiecza, kiedy to został sprowadzony przez benedyktynów.
Surowiec zielarski Owoc anyżu (Anisi fructus) – cała, wysuszona rozłupnia, często z małym fragmentem cienkiej, sztywnej, lekko zgiętej szypułki. Surowiec zawiera nie mniej niż 2 ml/kg olejku eterycznego anyżowego.
Działanie i zastosowanie Owoce działają wykrztuśnie (składnik syropów), rozkurczowo, moczo- i wiatropędnie, także pobudzają laktację. Działają także w niewielkim stopniu przeciwbakteryjnie. Olejek anyżowy jest środkiem smakowym i aromatycznym, wykorzystywanym w przemyśle spożywczym, perfumeryjnym i farmaceutycznym oraz spirytusowym (anyżówka). Działa: zewnętrznie odkażająco na skórę, toksycznie na pasożyty, odstraszająco na owady; wewnętrznie wykrztuśnie i rozkurczająco – do inhalacji, w pediatrii jako środek wiatropędny.
Roślina pastewna
Wytłoki anyżowe oraz słoma stanowią cenny dodatek paszowy dla bydła zwiększający jego laktację.
Roślina uprawna
Nasiona w kwietniu wysiewa się do gruntu, owoce zbiera się w końcu sierpnia. Osypują się. Nierównomierne dojrzewanie. Zbierany, gdy owoce głównych baldachów są twarde, szarobrunatne. Plon 1t/ha.
Zobacz też
anyż gwiazdkowy
Przypisy
Selerowate
Rośliny przyprawowe
Rośliny lecznicze
Taksony opisane przez Karola Linneusza |
399 | https://pl.wikipedia.org/wiki/Arkusz%20wydawniczy | Arkusz wydawniczy | Arkusz wydawniczy – jednostka obliczeniowa stosowana w wydawnictwie w celu określenia objętości zawartości treściowej (tekstowej i graficznej) publikacji. Wchodzi w to zarówno wkład autora (lub tłumacza) czyli tzw. arkusz autorski, jak i cały pozostały materiał stworzony lub nadzorowany przez redakcję, o ile nie pochodzi od autora (wstęp, komentarze, recenzje, przedmowy, posłowia, motta, cytaty, indeksy, skorowidze, spis treści, bibliografie, tytuły i śródtytuły, przypisy, paginy, dwójka lub czwórka tytułowa książki (i ew. inne strony metrykalne), zawartość okładki i obwoluty, itp.
Arkusz wydawniczy (tak samo, jak arkusz autorski) wynosi:
40 000 znaków typograficznych prozy (ze spacjami), lub
700 linijek poezji, lub
800 wierszy obliczeniowych (po 50 znaków), lub
30 dm² powierzchni ilustracji (także zapisu nutowego, wzorów matematycznych, wzorów chemicznych, diagramów...)
W skład arkusza wydawniczego wchodzą również wszelkie powtórzenia zawartości. W przypadku napisów ozdobnych lub tworzących kompozycję graficzną należy je traktować jako ilustracje, a w przypadku zastosowania ich na okładce lub obwolucie jako ilustrację należy traktować całą powierzchnię papieru. Paginę zwykłą (bieżącą) leżącą samotnie w wierszu liczy się za pół wiersza, jednak jeśli leży w jednym wierszu z paginą żywą liczy się całość jako jeden wiersz. Obwoluta, okładka, strona tytułowa itp. jeśli zawierają tylko napisy w postaci zwykłego tekstu, to liczy się je ryczałtem po 500 znaków. Strony metrykalne (np. z kolofonem, stopką itp.) również liczy się ryczałtowo jako 500 znaków, o ile faktyczna objętość nie jest większa. Ogłoszenia tekstowo-graficzne liczy się jako ilustracje, również tak można traktować ogłoszenia tekstowe w tzw. ramce. Wakatów oraz dużych pustych miejsc w kolumnach opuszczonych i szpicowych nie uwzględnia się. Rozbicia tekstu (np. między akapitami, tytułami, rozdziałami) do trzech wierszy zwykłego tekstu liczy się jako wiersze teoretyczne, czyli takie, jakby były pełnymi wierszami wypełnionymi znakami. Ilustracje obłamane tekstem (o nieregularnym kształcie) liczy się jak ilustracje o powierzchni najmniejszego prostokąta, w którym taką ilustrację można pomieścić.
Arkusz wydawniczy służy do obliczania kosztu własnego książki (czasami także innych wydawnictw) oraz wyprowadzania innych wskaźników ekonomicznych (np. rozliczeń ze studiem DTP lub z drukarnią).
Zobacz też
arkusz drukarski
DTP |