url
stringlengths 17
297
| title
stringlengths 0
318
| text
stringlengths 0
772k
|
|---|---|---|
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=3 | Amaliy ish:
Yodda saqlang: Har bir pikselni rangi qizil, yashil va ko’k ranglarining turli nisbatdagi aralashmasidir | |
Amaliy ish:
Yodda saqlang: Har bir pikselni rangi qizil, yashil va ko’k ranglarining turli nisbatdagi aralashmasidir
|
bet | 3/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKAAmaliy ish:
Yodda saqlang: Har bir pikselni rangi qizil, yashil va ko’k ranglarining turli nisbatdagi aralashmasidir.
Videokarta qanday vazifa bajarishini tushuntirib bering.
Kompyuter ekranida tasvirlar qanday yaratiladi?
Monitor, displey deb nimaga aytiladi? Ulaming qanday farqi bor?
Piksel deganda nimani tushunasiz?
Kompyuter grafikasining turlari va sinflarini aytib bering.
Diagonal! 20 dyuym va o‘lchamlari 4x3, 5x4, 16x9,16x 10 nisbatda bo‘lgan monitorlami bitta chizmada tasvirlang va ulami solishtiring.
Darsga yakun yasash:
O’quvchilarni olgan bilimlari hamda qilgan ishlarini nazorat qilib baholash, ularni yo’l qo’ygan kamchiliklarini to’g’irlash.
Uyga vazifa berish:
UHD turidagi ekranni chizing. Uning o‘ng yuqori burchagiga boshqa turdagi ekranlami piksellari soniga qarab joylang. Ulaming yuzalari nisbatini toping.
O’IBDO’: ____________ __________________
(imzo) (F.I.SH.)
O’tkazish sanasi: ____________________ Sinf: 11-sinf ___________________
Mavzu: Amaliy mashg’ulot.
Fan: Informatika
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga grafik obyektlar va ularni kompyuterda tasvirlash usullarini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
|
| | |
http://kompy.info/3-maruza-kompyuterning-tashkil-etilishi-ularning-arxitekturasi.html?page=2 | Ushbu komponentlar birgalikda ishlaydi va kompyuterning ishlashini ta'minlaydi. Har bir element o'z vazifasini bajaradi va birgalikda ishlash orqali foydalanuvchi uchun qulay va samarali ish muhitini | |
Ushbu komponentlar birgalikda ishlaydi va kompyuterning ishlashini ta'minlaydi. Har bir element o'z vazifasini bajaradi va birgalikda ishlash orqali foydalanuvchi uchun qulay va samarali ish muhitini
|
bet | 2/3 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 176,75 Kb. | | #274899 |
Bog'liq 3-Ma\'ruzaUshbu komponentlar birgalikda ishlaydi va kompyuterning ishlashini ta'minlaydi. Har bir element o'z vazifasini bajaradi va birgalikda ishlash orqali foydalanuvchi uchun qulay va samarali ish muhitini yaratadi. Hozirgi vaqtda kompyuter arxitekturasini umumiy ravishda ikki turga ajratib ko‘rsatiladi: Hozirgi vaqtda kompyuter arxitekturasini umumiy ravishda ikki turga ajratib ko‘rsatiladi: 2. Garvard arxitekturasi. Fon Neyman arxitekturasi (Von Neumann architecture) — kompyuter arxitekturasining asosiy modeli bo'lib, 1940-yillarda Jon fon Neyman tomonidan taklif qilingan. Bu arxitektura quyidagi asosiy tushunchalarga asoslanadi: Dastur kodlari va ma'lumotlar bir xil xotira manzilida saqlanadi. Bu ma'lumotlar va instruktsiyalarni uzatishni osonlashtiradi. 2. Markaziy Protsessor (CPU) CPU dasturlarni bajaradi va ma'lumotlarni qayta ishlaydi. U ikki asosiy qismdan iborat: arifmetik-mantiy protsessor (ALU) va boshqaruv birligi (CU). 3. Xotira Xotira ma'lumotlar va instruktsiyalarni saqlaydi. Xotira manziliga murojaat qilish orqali ma'lumotlarni o'qish yoki yozish amalga oshiriladi. 4. Kirish-chiqish qurilmalari Foydalanuvchi kompyuter bilan o'zaro aloqasini ta'minlaydi, masalan, klaviatura va monitor. Kompyuterning ishlashini boshqaradi va resurslarni taqsimlaydi. Afzalliklari: Oson dasturlash va ma'lumotlar bilan ishlash imkoniyati. Dastur kodini dinamik ravishda o'zgartirish imkoniyati. Kamchiliklari: Xotira va CPU o'rtasidagi ma'lumotlar almashinuvi sekinligi, bu tizimning samaradorligini pasaytirishi mumkin. Fon Neyman arxitekturasi zamonaviy kompyuterlarning ko'pchiligi uchun asos bo'lib xizmat qiladi va kompyuter texnologiyalarining rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatgan.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Ushbu komponentlar birgalikda ishlaydi va kompyuterning ishlashini ta'minlaydi. Har bir element o'z vazifasini bajaradi va birgalikda ishlash orqali foydalanuvchi uchun qulay va samarali ish muhitini
| |
http://kompy.info/3-maruza-kompyuterning-tashkil-etilishi-ularning-arxitekturasi.html?page=3 | Garvard arxitekturasi — kompyuter arxitekturasining bir turi bo'lib, u Jon fon Neyman arxitekturasidan farq qiladi. U 1940-yillarda Garvard universitetida ishlab chiqilgan va quyidagi asosiy xususiyat | |
Garvard arxitekturasi — kompyuter arxitekturasining bir turi bo'lib, u Jon fon Neyman arxitekturasidan farq qiladi. U 1940-yillarda Garvard universitetida ishlab chiqilgan va quyidagi asosiy xususiyat
|
bet | 3/3 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 176,75 Kb. | | #274899 |
Bog'liq 3-Ma\'ruzaGarvard arxitekturasi — kompyuter arxitekturasining bir turi bo'lib, u Jon fon Neyman arxitekturasidan farq qiladi. U 1940-yillarda Garvard universitetida ishlab chiqilgan va quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: Garvard arxitekturasi — kompyuter arxitekturasining bir turi bo'lib, u Jon fon Neyman arxitekturasidan farq qiladi. U 1940-yillarda Garvard universitetida ishlab chiqilgan va quyidagi asosiy xususiyatlarga ega: Dastur kodlari va ma'lumotlar alohida xotira joylarida saqlanadi. Bu, ma'lumotlar va instruktsiyalarni bir-biridan ajratib, samaradorlikni oshirishga yordam beradi. CPU, dastur kodlari va ma'lumotlar uchun alohida xotira manzillariga murojaat qiladi, bu esa bir vaqtning o'zida kodni o'qish va ma'lumotlarni qayta ishlash imkonini beradi. Xotira uzatishlarni mustaqil ravishda amalga oshirish imkoniyati, Garvard arxitekturasini samaradorligini oshiradi, bu esa tezlikni oshirishga olib keladi. Afzalliklari: Afzalliklari: Tezlik: Dasturlar va ma'lumotlar alohida saqlangani uchun, bir vaqtning o'zida bir nechta operatsiyalarni bajarish imkonini beradi. Samaradorlik: Ma'lumotlarni va kodlarni ajratish, kompyuterning umumiy ishlashini yaxshilaydi. Kamchiliklari: Murakkablik: Arxitektura dizayni va dasturlashda murakkablikni keltirib chiqaradi. Ko'proq xotira resurslari: Alohida xotira joylari zarur bo'lgani uchun, xotira resurslari talab qilinadi. Garvard arxitekturasi ko'pincha maxsus tizimlar va mikroprotsessorlar, masalan, kirish-chiqish qurilmalarida yoki embedded tizimlarda ishlatiladi.
Kompyuterni tashkil etishning funksional ko‘rsatgichlariga quyidagilar kiradi: 1.Tizimli plataning unumdorligi, tezligi, takt chastotasi va mikroprotsessorning takt chastotasi. 2.Mikroprotsessorning va interfeysning kod shinalari. 3.Tizimli, maxalliy va tashqi interfeyslarning turlari. 4.Operativ xotiraning sig‘imi va turi. 5.Kesh-xoiraning mavjutligi, sig‘imi va turi. 6. Qattiq diskli jamlovchining sig‘imi va turi. 7.CD va DVD jamlovilarning sig‘imi va turi. 8. Videomonitor va vidioadapter turi. 9. Printerning mavjutligi va turi. 10. Modemning mavjutligi va turi. 11. Multimediali audio- va vidio vositalarning mavjutligi va turi. 12. Operatsion tizim turi va mavjut dasturiy ta’minoti. 13. Kompyuterning boshqa turlari bilan apparat va dasturiy mosligi. 14. Xisoblash tarmog‘ida ishlash imkoniyati. 15. Ko‘p masalali ish tartibida ishlash imkoniyati. 16. Ishonchliligi. 17. Narxi. 18. O‘lchami va og‘irligi
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Garvard arxitekturasi — kompyuter arxitekturasining bir turi bo'lib, u Jon fon Neyman arxitekturasidan farq qiladi. U 1940-yillarda Garvard universitetida ishlab chiqilgan va quyidagi asosiy xususiyat
| |
http://kompy.info/eksperimental-psixologiya.html?page=3 | Psixologik xizmat haqida umumiy tushuncha | |
Psixologik xizmat haqida umumiy tushuncha
|
bet | 3/9 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 239,58 Kb. | | #274891 |
Bog'liq EKSPERIMENTAL PSI SEMINAR USLUBIY KO\'RSATMAPsixologik xizmat haqida umumiy tushuncha rejalar asosida yoritiladi dars so‘ngida “Soat millari” texnologiyasi asosida yanada mustahkamlanib, talabalar mustaqillikni namayon etadilar. Dars oxirigacha o‘qituvchi berilgan savollar saviyasiga va javoblarning aniq va to‘g‘ri ekanligini nazorat qilib boradi.
Guruhlar tomonidan savollar berish boshlanadi...
Dars so‘ngida o‘qituvchi va talabalar bilan birgalikda dars xulosalanadi, aktiv ishtirok etgan talabalar baholanadi va uyga vazifa beriladi. Qo‘llanilgan metodning ijobiy va salbiy tomonlari tahlil qilinadi.
TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
Davis S.F Handbook of research Methods in Experimental Psycholog. Blackwell publishing l.td,2003,515
Langdridge D, Hagger Johnson G.Introduction to research Methods and data Analaysis in psychology. 3rd. ed pearson education limited, 2011473. P
Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
2-MAVZU: Sezgi psixofizikasi, perseptiv timsollarnining tshkil topishi:o‘rganish metodlari va idrokning murakkab shakllari va ularning o‘rganish metodlari va murakkab shakllari (2 soat)
REJA:
Sezgi psixofizikasi
Perseptiv timsollarning tashkil topishi
Idrokni o’rganish metodlari
Tayanch tushunchalar: sezgi, konstantlik,kognitiv psixologiya, idrok, perseptiv psixologiya
Darsning maqsadi: Talabalarga uyga vazifa qilib berib yuborilgan Eksprimental paradigma shakllantirishga qaratilgan mashqlar mavzusiga doir rejalarning mazmuni, mohiyati va guruhiy dinamika tushunchasi, guruh mashg‘ulotlari shakllarining paydo bo‘lishiga doir barcha bilim ko‘nikma malakalarni takrorlash, mustahkamlash, amaldagi ahvoli to‘g‘risida bahs, munozara o‘tkazish.
|
| | |
http://kompy.info/eksperimental-psixologiya.html?page=7 | TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI | |
TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
|
bet | 7/9 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 239,58 Kb. | | #274891 |
Bog'liq EKSPERIMENTAL PSI SEMINAR USLUBIY KO\'RSATMATAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.Davis S.F Handbook of research Methods in Experimental Psycholog. Blackwell publishing l.td,2003,515
2.Langdridge D, Hagger Johnson G.Introduction to research Methods and data Analaysis in psychology. 3rd. ed pearson education limited, 2011473. P
3. Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
4.Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
4-MAVZU. Qisqa muddatli va opertiv xotiraning hajmini o‘rganish, So’z mantiqiy va obrazli xotiraning o‘rganish metodikasi (2 soat)
Reja:
1. Qisqa muddatli xotirani o’rganish
2. Operativ xotirani o’rganish
3. Obrazli xotirani o’rganish
4. Mantiqiy xotirani o’rganish
Tayanch tushunchalar: xotira, operativ xotira, assotsiya, xissiyot, esdan chiqarish
Darsning maqsadi: Talabalar dars jarayonida o‘yin usuliga doir barcha bilim ko‘nikma malakalarni takrorlash, mustahkamlash, amaldagi ahvoli to‘g‘risida bahs, munozara o‘tkazish.
Darsning umumiy metodi: Guruh ichida charhpalak usuli, munozara, suhbat, tushuntirish, hikoya, namoyish etish, amaliy ishlar.
Darsda foydalaniladigan vositalar: Vatman qog‘oz, marker, bo‘r,skoch, magnit.
Talabalarga qo‘yiladigan talablar: Mavzu yuzasidan darslik va qo‘shimcha adabiyotlarni o‘qib o‘rganish, ularni tahlil qilib, kuzatilganlarni yozish, ijodiy izlanuvchanlik, faol ishtirok etish.
O‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar: Talabalar diqqatini mavzu mazmuniga jalb eta olishi, ta‘limiy maqsadni to‘g‘ri qo‘ya bilish, tegishli bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, talabalar og‘zaki va yozma faoliyatlarini rag‘batlantirish.
Darsning borishi: Darsning tashkiliy qismida o‘qituvchi guruh xonasining tozaligi, talabalabalarning davomati va o‘tgan mavzuni biroz takrorlab , uyga berilgan vazifani talabalardan so‘rashdan oldin talabalarni 4 guruhga bo‘lib, bugungi mavzu o‘rganilish hajmi kengligini hisobga olib o‘tgan darsda uchta rejaga tayyorlanib kelish topshirig‘ini berganligini ta‘kidladi va bugun mavzuni guruh ichida “Charhpalak ” usuli asosida mavzu mazmunini talabalar yoritishligini etirof etadi va “Charhpalak ” usulini qo‘llanilishiga doir tushunchalarni talabalarga etkazadi .
“Charhpalak ” usulini qo‘llash uchun zarur bo‘lgan asosiy qoidalar:
qog‘ozga avvaldan o‘qituvchi tomonidan eng asosiy masalalar yozilgan bo‘lishi kerak va shu qog‘ozlarda bugungi mavzuning mazmuni yoritilish imkoniyati bo‘lishi;
har bir guruhning o‘z marker rangiga ega bo‘lishi;
guruhlarda tinchlik va o‘zaro bir birini tinglashga asoslanish;
tahlil paytida xatolarga yo‘l qo‘ymaslik;
xato javoblarga guruhlarda to‘g‘ri belgisi qo‘yilgan bo‘lsa boshqa guruhlar tuzatishi ;
har ikki minut oralig‘ida muammolar almashinishini, bunda o‘qituvchi chapak chalganidan so‘ng soat strelkasi bo‘yicha muammolarni almashinasdi va shu kabi talablarni talabalarga tushuntirdi har bir guruh o‘ziga berilgan muammoni marker bilan fikrlarini qog‘ozga tushira boshlshdi…
Vatman qog‘ozlar almashinish jarayoni 60 minut davom etadi. Song tahlilga 10 minut ajratiladi.
Har bir guruh o‘zlarini birinchi olgan vatman qog‘ozdagi muammolarining har birining to‘g‘rayisiga quyidagi belgilar qo‘yiladi:
|
| | |
http://kompy.info/eksperimental-psixologiya.html?page=2 | Tayanch tushunchalar - Eksperimental psixologiya | |
Eksperimental psixologiya
|
bet | 2/9 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 239,58 Kb. | | #274891 |
Bog'liq EKSPERIMENTAL PSI SEMINAR USLUBIY KO\'RSATMATayanch tushunchalar: ko’rish sezgisi, eshitish sezgisi, ta’m bilish sezgisi, hid bilish, teri sezgi, statik sezgi.
Darsning maqsadi: Talabalarga uyga vazifa qilib berib yuborilgan psixologik xizmat haqida umumiy tushuncha mavzusiga doir rejalarning mazmuni, mohiyati va trening qoidalari,munozara metodlarining ijtimoiy psixologik ahamiyatiga doir barcha bilim ko‘nikma malakalarni takrorlash, mustahkamlash, amaldagi ahvoli to‘g‘risida bahs, munozara o‘tkazish.
Darsning umumiy metodi: Guruh ichida munozara, suhbat, soat millari texnologiyasi, tushuntirish, hikoya, namoyish etish, amaliy ishlar.
Talabalarga qo‘yiladigan talablar: Mavzu yuzasidan darslik va qo‘shimcha adabiyotlarni o‘qib o‘rganish, ularni tahlil qilib, kuzatilganlarni yozish, ijodiy izlanuvchanlik, faol ishtirok etish.
O‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar: Talabalar diqqatini mavzu mazmuniga jalb eta olish, ta‘limiy maqsadni to‘g‘ri qo‘ya bilish, tegishli bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, talabalar og‘zaki va yozma faoliyatlarini rag‘batlantirish.
Darsning borishi: Darsning tashkiliy qismida o‘qituvchi guruh xonasining tozaligi, talabalabalarning davomati va o‘tgan mavzuni biroz takrorlaub , uyga berilgan vazifani talabalardan so‘rashdan oldin talabalarni 3 guruhga bo‘lib, har bir guruhga quydagi topshiriqni beradi, har bir guruh o‘ziga nom tanlaydi, guruh sardorini saylab olishlari kerakligini aytadi. Guruhlar o‘zlariga nom va sardor tanlab olgach guruhlar ichida mavzu rejalarini ketma-ketligi asosida muhokamali savollar berib, javoblar berish asosida ball to‘plab borishlari kerakligini aytadi.
Guruhlar ichida ishlash metodida amal qilinishi zarur bo‘lgan qoidalarga to‘xtaladi:
Guruhda tinchlik saqlanishi va javoblarni qaysi talaba ifoda etishini etirof etuvchi guruh sardorlari ekanligi;
savol berish navbati soat strelkasi bo‘yicha borishini;
birinchi javobni bergan guruhda agar javoblar to‘liq bo‘lmasa boshqa guruhlar ham qo‘shimcha qilishlari mumkinligini;
guruh tomonidan berilgan javob to‘liq bo‘lmagan holda boshqa guruh aniq javob bersa ball berilishini va birinchi javob bergan guruh bali pasayib ketishi mumkinligini;
berilgan savollarning aniqliyligiga va javob berayotgan guruh javoblari to‘g‘riligini tinglab ,agar tuzatishlar kiritish kerak bo‘lsa javoblar tinglanib bo‘lgach javob berish lozimligini;
dars so‘ngida ballar yig‘indisi hisoblangan chog‘da , agarda guruhda nechta talaba umuman faollik ko‘rsatmagan bo‘lsa guruhning umumiy yiqgan balidan shuncha bal olib tashlanishi, shuning uchun guruhlardagi barcha talabalar qatnashishi lozimligini ;
dars oxirida a‘lo ball to‘plagan guruh talabalarining hammasiga “a‘lo” baho, yaxshi ball to‘plagan guruh talabalarining hammasiga “yaxshi”, qoniqarliball to‘plagan guruhga “qoniqarli ” baho qo‘yishini aytadi .
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=2 | Nazariy qism - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 2/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKANazariy qism:
Inson tashqi dunyo haqidagi axborotning asosiy qismini ko'zlari yorda- da qabul qiladi. Ko‘rish tizimi turli obyektlaming tasvirini qabul qilib ola- Ular yordamida insonda tashqi muhit va undagi obyektlar haqida tasavvur paydo bo‘ladi.
Obyektlaming tasvirini yaratish, ulami saqlash, qayta ishlash va tasvir- h qurilmalarida tasvirlab berish kompyuteming eng qiyin va asosiy masa- iridan biridir. Kompyuterga hech qanday topshiriq berilmaganda, ya’ni cor turganida ham ekranida ko‘rinishi kerak bo‘lgan tasvimi sekundiga ilab marta qayta ishlab ko‘rsatadi.
Kompjoiteming ekranida pay do bo‘ladigan tasvirlar uning ) ataluvchi qurilmasi yordamida yaratiladi va ekranga chiqariladi. Video- talar uchun maxsus ishlab chiqariladi. Videoprotseslar kompyuteming asosiy protsessorini murakkabligi va hisoblash ishlari- jajarish tezligi bo‘yicha ortda qoldirib ketgan.
Kompyuter ekranida tasvir qanday yaratilishi bilan tanishib chiqamiz. mpyuteming ma’lumotlami elektron ko‘rinishda tasvirlash qurilmasi (monitor - kuzatish, nazorat) deb ataladi.
Displey to‘g‘ri to‘rtburchak ko‘rinishida bo‘lib, uning tomonlari nisbati odatda 16 ga 9 kabi bo‘ladi. Bundan tashqari, displey tomonlari nisbati 16 ga 4 ga 3, 5 ga 4 kabi bo‘lishi ham mumkin. So‘nggi paytda 21 ga 9 nisbatdagi displeylar ishlab chiqarila boshlandi. 16^9 va 16x10 nisbatli displeylar
keng, 21x9 nisbatlilari o‘ta keng, 5x4 nisbatlilari kvadrat displeylar deb ataladi.
Piksellar soni bo‘yicha displeylardan keng tarqalganlari va ulaming nomlari quyida keltirilgan;
320x240 CGA (Color Graphic Adapter- rangli grafik qurilma);
640x480 VGA (Video Graphic Adapter - video grafik qurilma);
800x600 SVGA (Super VGA);
1024x768 XVGA (eXtended VGA- kengaytirilgan VGA);
1280x720 HD (High Defenition- yuqori aniqlik);
1280x800 HD+ (HD dan ko‘proq);
1366x768 WXVGA(Wide XVGA-keng XVGA);
1440x900 HD++ (HD dan yanada ko‘proq);
1600x900 HD+++ (HD dan yanada ko‘proq);
1920x1080 FHD(Full HD-to‘liqHD);
2560X1440 QHD (Quadra HD- to‘rtlangan HD);
3840x2160 4K (4 kilo-to‘rtmingustun)yokiUHD (Ultra HD-o‘ta HI)).
Displey ekrani satrlarga va ustunlarga ajralib chiqilgan bo‘lib, bar bir qator va ustun kesishgan joyda piksel deb ataluvchi juda kichik tasvir bo’laklari joylashgan. Piksellaming bar biri alohida manzilga ega va mustaqil boshqarilishi mumkin. Har bir piksel uchun xotirada bir baytdan to‘rt baytgacha joy ajratilishi mumkin. Demak, har bir piksel 256 tadan 4 milliardgacha bo‘lgan ranglardan birida bo’lishi mumkin.
Kompyuter grafikcisj faoliyatning shunday turi-ki, unda kompyuter va laxsus yaratilgan dasturlardan foydalanib, tasvirlar yaratiladi, mayjudlari iqamli ko‘ririishga o‘tkaziladi, qayta ishlanadi, saqlanadi va qulay ko‘rinish- a tasvirlanadi.
Kompyuter grafikasi o‘tgan asming 70 - 80-yillaridan boshlab ommaviy- isha boshladi. Hozirgi kunda kompyuter grafikasi shu qadar rivojlanganki, aing ehtiyojlarini qondirish kompyuter texnikasining jadal rivojlanishining >osiy sabablaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Kompyuter grafikasi ilm-fanga, tijoratga, san’at va sportga ham tegishli э‘ИЬ, barcha sohalarda keng qo‘llaniladi. Kompyuter grafikasi bo‘yicha har ili ko‘plab konferensiyalar o‘tkaziladi, ilmiy jumallar va o‘quv qo‘llanma- r chop etiladi, dissertatsiyalar himoya qilinadi.
Har yiU bir necha yuz milUard dollarlik kompyuter grafikasi mahsulot- ri ishlab chiqariladi va sotiladi. San’at durdonalari yaratiladi. Kompyuter rafikasi asosida yaratilgan elektron o‘yinlar bo‘yicha jahon birinchiliklari 'tkaziladi va ularda millionlab qatnashchilar ishtirok etadilar.
Kompyuter grafikasi nimaning tasviri yaratilishiga qarab quyidagi sinf- rga ajratiladi:
1) uitsiona; (o‘zgarmas) yoki oddiy grafika; 2) kompyuter animatsiyasi; 3) Multimedia
|
| | |
http://kompy.info/eksperimental-psixologiya.html?page=4 | Tayanch tushunchalar - Eksperimental psixologiya | |
Eksperimental psixologiya
|
bet | 4/9 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 239,58 Kb. | | #274891 |
Bog'liq EKSPERIMENTAL PSI SEMINAR USLUBIY KO\'RSATMATayanch tushunchalar: trener, trenerning kasbiy qobiliyati, ijtimoiy rollar, agressivlik, hamkorlik, yo‘naltirilgan faoliyat, guruhiy hamjihatlik, ijtimoiy-psixologik trening.
Darsning umumiy metodi: Kichik guruhlar ichida ishlash, “Svot tahlil”, tushuntirish, baxs munozara amaliy ishlar.
Talabalarga qo‘yiladigan talablar: Mavzu yuzasidan darslik va qo‘shimcha adabiyotlarni o‘qib o‘rganish, ularni tahlil qilib, kuzatilganlarni yozish, ijodiy izlanuvchanlik, faol ishtirok etish.
O‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar: Talabalar diqqatini mavzu mazmuniga jalb eta olish, ta‘limiy maqsadni to‘g‘ri qo‘ya bilish, tegishli bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, talabalar og‘zaki va yozma faoliyatlarini rag‘batlantirish.
Darsning borishi: Darsning tashkiliy qismida o‘qituvchi guruh xonasining tozaligi, talabalabalarning davomati va o‘tgan mavzuni biroz takrorlab , uyga berilgan vazifani talabalardan so‘rashdan oldin talabalarni 3 guruhga bo‘lib, har bir guruhga quydagi topshiriqni beradi, har bir guruh o‘ziga nom tanlaydi, guruh sardorini saylab olishlari kerakligini aytadi. Guruhlar o‘zlariga nom va sardor tanlab olgach guruhlar ichida mavzu rejalarini ketma-ketligi asosida muhokamali savollar berib, javoblar berish asosida ball to‘plab borishlari kerakligini aytadi.
Guruhlar ichida ishlash metodida amal qilinishi zarur bo‘lgan qoidalarga to‘xtaladi:
guruhda tinchlik saqlanishi va javoblarni qaysi talaba ifoda etishini etirof etuvchi guruh sardorlari ekanligi;
savol berish navbati soat strelkasi bo‘yicha borishini;
birinchi javobni bergan guruhda agar javoblar to‘liq bo‘lmasa boshqa guruhlar ham qo‘shimcha qilishlari mumkinligini;
guruh tomonidan berilgan javob to‘liq bo‘lmagan holda boshqa guruh aniq javob bersa ball berilishini va birinchi javob bergan guruh bali pasayib ketishi mumkinligini;
berilgan savollarning aniqliyligiga va javob berayotgan guruh javoblari to‘g‘riligini tinglab, agar tuzatishlar kiritish kerak bo‘lsa javoblar tinglanib bo‘lgach javob berish lozimligini;
dars so‘ngida ballar yig‘indisi hisoblangan chog‘da , agarda guruhda nechta talaba umuman faollik ko‘rsatmagan bo‘lsa guruhning umumiy yiqgan balidan shuncha bal olib tashlanishi, shuning uchun guruhlardagi barcha talabalar qatnashishi lozimligini ;
dars oxirida a‘lo ball to‘plagan guruh talabalarining hammasiga “a‘lo” baho, yaxshi ball to‘plagan guruh talabalarining hammasiga “yaxshi”, qoniqarliball to‘plagan guruhga “qoniqarli ” baho qo‘yishini aytadi .
Guruhiy dinamikani shakllantirishga qaratilgan mashqlar mavzusi rejalar asosida yoritiladi. 1- rejani baxs –munozara usuli asosida yoritsa, 2-rejani “SWOT tahlil” usuli asosida mustahkamlanadi. Dars oxirigacha o‘qituvchi berilgan savollar saviyasiga va javoblarning aniq va to‘g‘ri ekanligini nazorat qilib boradi.
Guruhlar tomonidan savollar berish boshlanadi...
Dars so‘ngida o‘qituvchi va talabalar bilan birgalikda dars xulosalanadi, aktiv ishtirok etgan talabalar baholanadi va uyga vazifa beriladi. Qo‘llanilgan metodning ijobiy va salbiy tomonlari tahlil qilinadi.
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html?page=84 | Math.abs(a) - O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | Java Scriptda formalar hosil qilish va matematik hisob ishlarini bajarish uchun Windows operatsion sistemasining bioknot matn muharriridan foydalanib HTML kodi ichida, asosan tegi orasida yoziladi. 1-mashq. Java Scriptda uchburchakning yuzasini Geron formulasidan foydalanib hisoblovchi forma oynasini hosil qilish. (S=V(p(p-a)(p-b)(p-c)), p=(a+b+c)/2, a, b, с - uchburchak tomonlari uzunliklari) Bajarish: 1. Bloknot matn muharriri yuklanadi. 2. Dasturlash maydoniga quyidagi dastur kodi yoziladi:
uchburchak Uchburchakning yuzasini hisob- lash Uchburchak tomonlari qiymatlarini kiriting:
a kesma uzunligi:
b kesma uzunligi:
с kesma uzunligi:
Uchburchak yuzasi Uchburchakning yuzasini hisob- lash Uchburchak tomonlari qiymatlarini kiriting:
a kesma uzunligi:
b kesma uzunligi:
с kesma uzunligi:
Uchburchak yuzasi |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html#Bajardi:_Yadgarov_Xursandbek__Guruh:_310-22_______TOSHKENT-2024 | ” fanidan 2-amaliy ish mavzu | |
” fanidan 2-amaliy ish mavzu
|
bet | 1/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K Tarmoq
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
“MUT va T” kafedrasi
“KOMPYUTER TARMOQLARI” FANIDAN
2-AMALIY ISH
Mavzu: AXBOROT UZATISh MUHITLARINI O‘RGANISh (SIMLI, SIMSIZ)
Bajardi: Yadgarov Xursandbek
Guruh: 310-22
TOSHKENT-2024
Koaksial kabellarni ishlashini tahlil qiling.
Koaksial kabel – ma'lumot uzatish uchun ishlatiladigan sim. Uning yadrosi mis yoki boshqa elektr o‘tkazuvchan material bilan qoplangan bo‘lib, izolyatsiyalangan qatlam bilan o‘ralgan. Koaksial kabelda signal markaziy o‘tkazgich orqali uzatiladi va tashqi ekran signal yo‘qotishlarini kamaytiradi, shuningdek, elektromagnit shovqinlarga qarshi himoya qiladi. huni ta'kidlash kerakki, koaksiyal kabelning uchi toza kesilganda kabelning koaksiyalligi kamaytirilmasligi kerak va izolyatorda metall parchalar qolmasligi kerak. Tashqi qalqon odatda tashqi qalqonga zarar bermasdan tashqi qalqonni olib tashlashni yakunlash maqsadida aniq ishlab chiqilgan tayyorgarlik vositasi yordamida chiqariladi. Olib tashlangandan so'ng, folga, gofrirovka qilingan yoki torli o'tkazgichning himoya qatlami koaksiyal konnektorning tashqi o'tkazgichining butun qismiga mos keladigan tarzda ishlov beriladi. Bu amalga oshirilgandan so'ng, dielektrik izolyatorning bir qismi markaziy o'tkazgichdan olib tashlanishi mumkin, shunda markaziy o'tkazgich payvandlanishi, siqilishi yoki koaksiyal konnektorning markaziy pin moslamasiga bosilishi mumkin.
1-rasm. Koaksiyal kabel. KKV kabeli.
Koaksiyal konnektorlar odatda kabelning tashqi o'tkazgichining mexanik ulagichini mustahkamlash va yaxshi RF ekranlanishini ta'minlash uchun metall halqalarga ega. Koaksiyal kabel va koaksiyal ulagichni siqish, payvandlash yoki boshqa vositalar bilan birlashtirgandan so'ng, koaksiyal kabelning tashqi himoya qobig'i va koaksiyal ulanish moslamasi o'rtasida kuchli mexanik aloqani ta'minlash uchun ko'pincha qo'shimcha issiqlik qisqaradigan quvur yoki lenta ishlatiladi. Supero'tkazuvchilar va dielektrik ulanishlardagi kuchlanishni kamaytirish va koaksiyal yig'ilishning ma'lum stresslar, yuklar yoki egilishlar ostida kutilganidek ishlashini ta'minlash uchun kabel va ulagich orasidagi ulagichga issiqlik bilan qisqaradigan quvur yoki lenta qo'shiladi.
|
| | |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html#1-rasm._Koaksiyal_kabel._KKV_kabeli. | ” fanidan 2-amaliy ish mavzu | |
” fanidan 2-amaliy ish mavzu
|
bet | 1/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K Tarmoq
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
“MUT va T” kafedrasi
“KOMPYUTER TARMOQLARI” FANIDAN
2-AMALIY ISH
Mavzu: AXBOROT UZATISh MUHITLARINI O‘RGANISh (SIMLI, SIMSIZ)
Bajardi: Yadgarov Xursandbek
Guruh: 310-22
TOSHKENT-2024
Koaksial kabellarni ishlashini tahlil qiling.
Koaksial kabel – ma'lumot uzatish uchun ishlatiladigan sim. Uning yadrosi mis yoki boshqa elektr o‘tkazuvchan material bilan qoplangan bo‘lib, izolyatsiyalangan qatlam bilan o‘ralgan. Koaksial kabelda signal markaziy o‘tkazgich orqali uzatiladi va tashqi ekran signal yo‘qotishlarini kamaytiradi, shuningdek, elektromagnit shovqinlarga qarshi himoya qiladi. huni ta'kidlash kerakki, koaksiyal kabelning uchi toza kesilganda kabelning koaksiyalligi kamaytirilmasligi kerak va izolyatorda metall parchalar qolmasligi kerak. Tashqi qalqon odatda tashqi qalqonga zarar bermasdan tashqi qalqonni olib tashlashni yakunlash maqsadida aniq ishlab chiqilgan tayyorgarlik vositasi yordamida chiqariladi. Olib tashlangandan so'ng, folga, gofrirovka qilingan yoki torli o'tkazgichning himoya qatlami koaksiyal konnektorning tashqi o'tkazgichining butun qismiga mos keladigan tarzda ishlov beriladi. Bu amalga oshirilgandan so'ng, dielektrik izolyatorning bir qismi markaziy o'tkazgichdan olib tashlanishi mumkin, shunda markaziy o'tkazgich payvandlanishi, siqilishi yoki koaksiyal konnektorning markaziy pin moslamasiga bosilishi mumkin.
1-rasm. Koaksiyal kabel. KKV kabeli.
Koaksiyal konnektorlar odatda kabelning tashqi o'tkazgichining mexanik ulagichini mustahkamlash va yaxshi RF ekranlanishini ta'minlash uchun metall halqalarga ega. Koaksiyal kabel va koaksiyal ulagichni siqish, payvandlash yoki boshqa vositalar bilan birlashtirgandan so'ng, koaksiyal kabelning tashqi himoya qobig'i va koaksiyal ulanish moslamasi o'rtasida kuchli mexanik aloqani ta'minlash uchun ko'pincha qo'shimcha issiqlik qisqaradigan quvur yoki lenta ishlatiladi. Supero'tkazuvchilar va dielektrik ulanishlardagi kuchlanishni kamaytirish va koaksiyal yig'ilishning ma'lum stresslar, yuklar yoki egilishlar ostida kutilganidek ishlashini ta'minlash uchun kabel va ulagich orasidagi ulagichga issiqlik bilan qisqaradigan quvur yoki lenta qo'shiladi.
|
| | |
http://kompy.info/eksperimental-psixologiya.html?page=5 | TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI | |
TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
|
bet | 5/9 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 239,58 Kb. | | #274891 |
Bog'liq EKSPERIMENTAL PSI SEMINAR USLUBIY KO\'RSATMATAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
Davis S.F Handbook of research Methods in Experimental Psycholog. Blackwell publishing l.td,2003,515
Langdridge D, Hagger Johnson G.Introduction to research Methods and data Analaysis in psychology. 3rd. ed pearson education limited, 2011473. P
Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
3-MAVZU. Diqqat konsentratsiyasi, diqqatning barqarorligini o‘rgnish va ko’chuvchanligi va taqsimlanishini eksperemental o‘rganish ,
Idrokning murakkab shakllari va ularning o‘rganish metodlari va murakkab shakllari (2soat )
Reja:
1.Diqqatning konsentratsiyasi
2. Diqqat barqarorligi
3. Diqqatning ko’chuvchanligi
Tayanch tushunchalar: diqqat, diqqat turlari, parishonxotirlik minometr
Darsning maqsadi: Talabalarga uyga vazifa qilib berib yuborilgan Psixoterpevtik ta’sir ko‘nikmalarini shakllantirish uchun mo‘ljallangan mashqlar mavzusiga doir rejalarning mazmuni, mohiyati shaxsni barkamollashtirishga qaratilgan treninglar, emotsional hissiy zo‘riqishlar bilan bog‘liq treninglar, tanani yangi xatti-harakatlarga o‘rgatish uchun treninglarga doir barcha bilim ko‘nikma malakalarni takrorlash, mustahkamlash, amaldagi ahvoli to‘g‘risida bahs, munozara o‘tkazish.
Tayanch tushunchalar: Tanishuv, individual, barkamollashtirish, emotsional soha, nevroz holatlari.
Darsning umumiy metodi: Kichik guruhlar ichida ishlash, “Svot tahlil”, tushuntirish, baxs munozara amaliy ishlar.
Talabalarga qo‘yiladigan talablar: Mavzu yuzasidan darslik va qo‘shimcha adabiyotlarni o‘qib o‘rganish, ularni tahlil qilib, kuzatilganlarni yozish, ijodiy izlanuvchanlik, faol ishtirok etish.
|
| | |
http://kompy.info/eksperimental-psixologiya.html?page=6 | O‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar | |
O‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar
|
bet | 6/9 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 239,58 Kb. | | #274891 |
Bog'liq EKSPERIMENTAL PSI SEMINAR USLUBIY KO\'RSATMAO‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar: Talabalar diqqatini mavzu mazmuniga jalb eta olish, ta‘limiy maqsadni to‘g‘ri qo‘ya bilish, tegishli bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, talabalar og‘zaki va yozma faoliyatlarini rag‘batlantirish.
Darsning borishi: Darsning tashkiliy qismida o‘qituvchi guruh xonasining tozaligi, talabalabalarning davomati va o‘tgan mavzuni biroz takrorlab , uyga berilgan vazifani talabalardan so‘rashdan oldin talabalarni 3 guruhga bo‘lib, har bir guruhga quydagi topshiriqni beradi, har bir guruh o‘ziga nom tanlaydi, guruh sardorini saylab olishlari kerakligini aytadi. Guruhlar o‘zlariga nom va sardor tanlab olgach guruhlar ichida mavzu rejalarini ketma-ketligi asosida muhokamali savollar berib, javoblar berish asosida ball to‘plab borishlari kerakligini aytadi.
Guruhlar ichida ishlash metodida amal qilinishi zarur bo‘lgan qoidalarga to‘xtaladi:
guruhda tinchlik saqlanishi va javoblarni qaysi talaba ifoda etishini etirof etuvchi guruh sardorlari ekanligi;
savol berish navbati soat strelkasi bo‘yicha borishini;
birinchi javobni bergan guruhda agar javoblar to‘liq bo‘lmasa boshqa guruhlar ham qo‘shimcha qilishlari mumkinligini;
guruh tomonidan berilgan javob to‘liq bo‘lmagan holda boshqa guruh aniq javob bersa ball berilishini va birinchi javob bergan guruh bali pasayib ketishi mumkinligini;
berilgan savollarning aniqliyligiga va javob berayotgan guruh javoblari to‘g‘riligini tinglab ,agar tuzatishlar kiritish kerak bo‘lsa javoblar tinglanib bo‘lgach javob berish lozimligini;
dars so‘ngida ballar yig‘indisi hisoblangan chog‘da , agarda guruhda nechta talaba umuman faollik ko‘rsatmagan bo‘lsa guruhning umumiy yiqgan balidan shuncha bal olib tashlanishi, shuning uchun guruhlardagi barcha talabalar qatnashishi lozimligini ;
dars oxirida a‘lo ball to‘plagan guruh talabalarining hammasiga “a‘lo” baho, yaxshi ball to‘plagan guruh talabalarining hammasiga “yaxshi”, qoniqarliball to‘plagan guruhga “qoniqarli ” baho qo‘yishini aytadi .
Qayta aloqa olish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun mo‘ljallangan mashqlar mavzusi rejalar asosida yoritiladi. 1- rejani baxs –munozara usuli asosida yoritsa, 2-rejani “SWOT tahlil” usuli asosida mustahkamlanadi. Dars oxirigacha o‘qituvchi berilgan savollar saviyasiga va javoblarning aniq va to‘g‘ri ekanligini nazorat qilib boradi.
Guruhlar tomonidan savollar berish boshlanadi...
Dars so‘ngida o‘qituvchi va talabalar bilan birgalikda dars xulosalanadi, aktiv ishtirok etgan talabalar baholanadi va uyga vazifa beriladi. Qo‘llanilgan metodning ijobiy va salbiy tomonlari tahlil qilinadi.
|
| | |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html?page=10 | Simsiz tarmoqlarni o‘rnatishda yuzaga keladigan muammolarni tahlil qiling | |
Simsiz tarmoqlarni o‘rnatishda yuzaga keladigan muammolarni tahlil qiling
|
bet | 10/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K TarmoqSimsiz tarmoqlarni o‘rnatishda yuzaga keladigan muammolarni tahlil qiling.
Simsiz tarmoqlarni o‘rnatishda signal sifati, qamrov doirasi, shovqinlarga ta'sirlanish, to‘siqlar (devorlar, binolar) va xavfsizlik masalalari katta rol o‘ynaydi. Shuningdek, tarmoqni optimallashtirish va qurilmalarning to‘g‘ri konfiguratsiyasi ham muhim hisoblanadi. Signallarning qamrov maydoni va masofa cheklovlari:
Simsiz tarmoqlar signallarni uzatish masofasi cheklangan. Masofa ortgan sari signal kuchsizlanadi va bu ma'lumot uzatish tezligining pasayishiga olib keladi. Masalan, Wi-Fi routerning qamrov maydoni odatda 30-50 metrni tashkil qiladi, undan uzoqda signal sifati keskin tushadi.
Beton devorlar, metall konstruktsiyalar yoki boshqa fiziki to‘siqlar simsiz tarmoq signalini pasaytirishi yoki uzib qo‘yishi mumkin. Ayniqsa, bino ichida simsiz tarmoqlarni o‘rnatishda bu to‘sqinliklar katta muammo bo‘ladi.Bir xil chastotada ishlaydigan boshqa qurilmalar, masalan, mikrotolqinli pechlar, Bluetooth qurilmalari, va boshqa Wi-Fi tarmoqlari signal interferensiyasi yoki shovqin keltirib chiqarishi mumkin. Bu interferensiya ma'lumotlar uzatilishini sekinlashtiradi yoki uzilishlarga olib keladi. Simsiz tarmoqlar ruxsatsiz kirishga nisbatan zaif bo‘ladi, chunki signal havoda tarqaladi va uni ushlab olish oson. Agar tarmoq yaxshi himoyalanmagan bo‘lsa, kiberhujumlar, ma'lumotlarni o‘g‘irlash yoki tizimga zarar yetkazish xavfi mavjud. Xavfsizlik uchun kuchli autentifikatsiya va shifrlash usullari, masalan, WPA3 kabi protokollar qo‘llanishi kerak.
Simsiz tarmoqlarda bir nechta qurilmalar bir vaqtning o‘zida ulansa, tarmoqning o‘tkazish qobiliyati pasayishi mumkin. Ayniqsa, bir xil kanalni ulashuvchi bir nechta qurilmalar bo‘lsa, tarmoq sezilarli darajada sekinlashadi. Wi-Fi yoki boshqa simsiz tarmoqlar belgilangan chastota diapazonida ishlaydi. Bir xil chastotada bir nechta qurilma ishlaganda, ular orasida signallar aralashuvi yuzaga kelishi mumkin. Kanallarni to‘g‘ri tanlamaslik tarmoq sifatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi.Ayniqsa, ko‘p foydalanuvchili joylarda (masalan, katta ofislar yoki ko‘p qavatli uylar) simsiz tarmoqlarning ishlash sifati kanallar to‘g‘ri boshqarilmasa pasayadi. Agar simsiz tarmoq qamrovini kengaytirish yoki katta maydonni qamrab olish kerak bo‘lsa, qo‘shimcha qurilmalar (masalan, signal kuchaytirgichlar yoki qo‘shimcha access point’lar) o‘rnatish zarur. Bu qo‘shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi va konfiguratsiyani murakkablashtiradi. Simsiz tarmoqlarda signal sifati joylashuvga, foydalanuvchilar soniga yoki boshqa atrof-muhit omillariga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi. Masalan, foydalanuvchi tarmoqdan uzoqlashganida yoki ko‘proq qurilma ulanganda signal sifati sezilarli darajada pasayishi mumkin.Simsiz tarmoqlarga ulangan qurilmalar, ayniqsa, mobil qurilmalar va portativ tizimlar, signalni uzatish va qabul qilish jarayonida ko‘proq energiya sarflaydi. Bu qurilmalarning batareyalarini tezroq tugatishi mumkin. Simsiz tarmoqlarni keng miqyosda boshqarish va nazorat qilish simli tarmoqlarga qaraganda murakkabroq bo‘lishi mumkin. Xavfsizlikni ta’minlash, tarmoq kengayishi va optimallashtirish kabi masalalar ko‘p resurslarni talab qiladi.
|
| | |
http://kompy.info/xorijiy-fililogiya-adabiyotshunoslik-va-tarjimashunoslik-masal.html | Xorijiy fililogiya, adabiyotshunoslik va tarjimashunoslik masalalari | 0
1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI A.QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX
DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI XORIJIY TILLAR
FAKULTETI
“XORIJIY FILILOGIYA, ADABIYOTSHUNOSLIK VA
TARJIMASHUNOSLIK MASALALARI”
XALQARO ILMIY-AMALIY KONFERENSIYA
Jizzax, 2024-yil, 30-mart
JIZZAX 2024
2
UDK: 4; 8.809. (С 52)
BBK: 80.83.+7.80.2.
Х-76
Xorijiy fililogiya, adabiyotshunoslik va tarjimashunoslik masalalari”
xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari. Jizzax-2024. – 846 bet.
Ma’sul muharrir
Mamatov Abdugʻofur Eshonqulovich
– filologiya fanlari doktori, professor
Tahrir hay'ati:
Boʻrieva N., Jabborova A., Fayzullaeva U., Nizomova Z., Norbekova G., Uzoqova X.
Taqrizchilar:
Mamatov Abdugʻofur Eshonqulovich
– filologiya fanlari doktori, professor
Mirsanov G‘aybulla Kulmuradovich
– Samarqand davlat chet tillari instituti professori,
filologiya fanlari doktori
Maqolalarni toʻplovchi va nashrga tayyorlovchi Ingliz tili nazariyasi va amaliyoti kafedrasi
mudiri, dosent v.b, PhD Boʻrieva N.Q. va Ingliz tili nazariyasi va amaliyoti kafedrasi
o‘qituvchi Uzoqova X.B.
| |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html?page=6 | Axborot uzatish muhitlarini tanlashda nimalar e’tiborga olinadi? | |
Axborot uzatish muhitlarini tanlashda nimalar e’tiborga olinadi?
|
bet | 6/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K TarmoqAxborot uzatish muhitlarini tanlashda nimalar e’tiborga olinadi?
Masofa, tezlik, tarmoq talablari, xavfsizlik, narx va shovqinlarga chidamlilik kabi omillar hisobga olinadi. Masalan, katta masofalar uchun optik tola tanlanadi, qisqa masofalar uchun esa simsiz texnologiyalar.
Axborotni uzatish— bu oldindan tashkil etilgan texnikhodisa boʻlib, uning natijasi bir joyda (axborot manbai deb ataladigan) yoki boshqa joyda (axborot qabul qiluvchi) mavjud boʻlgan axborotlarlarni takrorlashdir. Ushbu hodisa belgilangan natijani olish uchun taxmin qilinadigan vaqt oraligʻini nazarda tutadi; bu yerda „axborot“ texnik jihatdan, mavhum yoki jismoniy ob’ektlarning simvollari, raqamlari, parametrlarining mazmunli toʻplami sifatida tushuniladi, ularning yetarli darajadagi „hajmisiz“ boshqarish, omon qolish, koʻngil ochish, moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish, har qanday boshqa harakatlar, shu jumladan jinoiy va boshqa vazifalarni hal qilishi mumkin emas.
Axborot uzatishni amalga oshirish uchun, bir tomondan, „manba“ va „qabul qiluvchi“ oʻrtasida makon va vaqt ichida harakat qilish qobiliyatiga ega boʻlgan „xotira qurilmasi“ yoki „tashuvchi“ boʻlishi kerak. Boshqa tomondan, maʼlumotni „tashuvchi“ga koʻchirish va undan koʻchirib olish qoidalari va usullari „manba“ va „qabul qiluvchi“ ga oldindan maʼlum boʻlishi kerak. Uchinchi tomondan, „tashuvchi“ belgilangan manzilga yetib borgunga qadar („qabul qiluvchi“ undan maʼlumotni koʻchirib olishni tugatgunga qadar) mavjud boʻlib turishi kerak.
Texnologiya rivojlanishining hozirgi bosqichida „tashuvchilar“ sifatida jismoniy tabiatning ham moddiy-ob’ekti, ham toʻlqinli — maydonli ob’ektlari qoʻllanadi. Muayyan sharoitlarda uzatiladigan „axborot ob’ektlari“ ning oʻzi (virtual tashuvchilar) ham tashuvchi boʻlishi mumkin.
Kundalik amaliyotda maʼlumotni uzatish tavsiflangan sxema boʻyicha ham, „qoʻlda“ ham, turli xil mashinalar yordamida, koʻplab texnik ilovalar bilan amalga oshiriladi.Axborot uzatish tizimlarini qurishda nafaqat jismoniy ob’ektlar toʻgʻrisidagi maʼlumotlar, balki uzatish uchun tayyorlangan tashuvchilar haqidagi maʼlumotlar ham „oʻtkazilishi“ mumkin. Shunday qilib, ierarxik „uzatish muhiti“ har qanday chuqurlikda (toʻlqin tashuvchilarning tarqalish muhiti bilan adashtirmaslik kerak) tashkil etiladi.
|
| | |
http://kompy.info/eksperimental-psixologiya.html?page=9 | Talabalarga qo‘yiladigan talablar | |
Talabalarga qo‘yiladigan talablar
|
bet | 9/9 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 239,58 Kb. | | #274891 |
Bog'liq EKSPERIMENTAL PSI SEMINAR USLUBIY KO\'RSATMATalabalarga qo‘yiladigan talablar: Mavzu yuzasidan darslik va qo‘shimcha adabiyotlarni o‘qib o‘rganish, ularni tahlil qilib, kuzatilganlarni yozish, ijodiy izlanuvchanlik, faol ishtirok etish.
O‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar: Talabalar diqqatini mavzu mazmuniga jalb eta olish, ta‘limiy maqsadni to‘g‘ri qo‘ya bilish, tegishli bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish, talabalar og‘zaki va yozma faoliyatlarini rag‘batlantirish.
Darsning borishi: Darsning tashkiliy qismida o‘qituvchi guruhxonasining tozaligi, talabalabalarning davomati va o‘tgan mavzuni biroz takrorlab , uyga berilgan vazifani talabalardan so‘rashdan oldin talabalarni 3 guruhga bo‘lib, har bir guruhga quydagi topshiriqni beradi, har bir guruh o‘ziga nom tanlaydi, guruh sardorini saylab olishlari kerakligini aytadi. Guruhlar o‘zlariga nom va sardor tanlab olgach guruhlar ichida mavzu rejalarini ketma-ketligi asosida muhokamali savollar berib, javoblar berish asosida ball to‘plab borishlari kerakligini aytadi.
Guruhlar ichida ishlash metodida amal qilinishi zarur bo‘lgan qoidalarga to‘xtaladi:
guruhda tinchlik saqlanishi va javoblarni qaysi talaba ifoda etishini etirof etuvchi guruh sardorlari ekanligi;
savol berish navbati soat strelkasi bo‘yicha borishini;
birinchi javobni bergan guruhda agar javoblar to‘liq bo‘lmasa boshqa guruhlar ham qo‘shimcha qilishlari mumkinligini;
guruh tomonidan berilgan javob to‘liq bo‘lmagan holda boshqa guruh aniq javob bersa ball berilishini va birinchi javob bergan guruh bali pasayib ketishi mumkinligini;
berilgan savollarning aniqliyligiga va javob berayotgan guruh javoblari to‘g‘riligini tinglab ,agar tuzatishlar kiritish kerak bo‘lsa javoblar tinglanib bo‘lgach javob berish lozimligini;
dars so‘ngida ballar yig‘indisi hisoblangan chog‘da , agarda guruhda nechta talaba umuman faollik ko‘rsatmagan bo‘lsa guruhning umumiy yiqgan balidan shuncha bal olib tashlanishi, shuning uchun guruhlardagi barcha talabalar qatnashishi lozimligini ;
Dars oxirida a‘lo ball to‘plagan guruh talabalarining hammasiga “a‘lo” baho, yaxshi ball to‘plagan guruh talabalarining hammasiga “yaxshi”, qoniqarliball to‘plagan guruhga “qoniqarli ” baho qo‘yishini aytadi .
Dars so‘ngida o‘qituvchi va talabalar bilan birgalikda dars xulosalanadi, aktiv ishtirok etgan talabalar baholanadi va uyga vazifa beriladi. Qo‘llanilgan metodning ijobiy va salbiy tomonlari tahlil qilinadi.
TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.Davis S.F Handbook of research Methods in Experimental Psycholog. Blackwell publishing l.td,2003,515
2.Langdridge D, Hagger Johnson G.Introduction to research Methods and data Analaysis in psychology. 3rd. ed pearson education limited, 2011473. P
3. Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
4.Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-auditning-mohiyati-uning-maqsadi-va-vazifalari-qutlimura.html | Mavzu: Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari. Qutlimuratov Shahzod | |
Mavzu: Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari. Qutlimuratov Shahzod
|
bet | 1/3 | Sana | 15.02.2024 | Hajmi | 7,33 Kb. | | #157414 |
Bog'liq Mavzu Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari-fayllar.org
Mavzu: Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari
Mavzu:Auditning mohiyati, uning maqsadi va vazifalari. Reja: 2.3.Auditning maqsad va vazifalari. 2.4. Auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlari: tasdiqlovchi audit; maqsadli sistemali audit; tavakkalchilikka asoslangan audit. “Auditorlik nazoratini o’tkazishdan asosiy maqsad – xo’jalik yurituvchi sub'еktlar faoliyatini to’g’ri va xolis baholashdir, shu bilan birga xo’jalik yurituvchi sub'еktlar faoliyatida yo’l qo’yilgan kamchiliklarni bartaraf qilishda ularga yo’l-yo’riqlarni ko’rsatishdir.
Auditning asosiy vazifasi - quyidagi maqsadlarga erishish uchun moliyaviy hisobotlarni tеkshirishdir:
-hisobotlarning ishonchliligini tasdiqlash yoki ishonchsizliligini qayd etish;
-tеkshirilayotgan davrda korxona faoliyati natijasida hisob va hisobotda xarajatlar, daromadlar va moliyaviy natijalar to’liq, ishonchli va aniq aks etilganligini tеkshirish;
-hisobni yuritish va hisobotni tuzish, aktivlar, majburiyatlar va xususiy kapitalni baholash uslubiga oid qoidalarini tartibga soluvchi amaldagi qonunchilikka va mе'yoriy hujjatlarga rioya qilinishi yuzasidan nazoratni amalga oshirish;
-xususiy va aylanma mablag’lar, moliyaviy zahiralar va zayom manbalaridan oqilona foydalanish imkoniyatlarini aniqlash.
Auditor tekshirish jarayonida me’yorlashtirish, baholash, guruhlash usullaridan ham foydalaniladi. Audit usullari har bir hodisaning kelib chiqish sabablari, ularning oqibatlari, ho’jalik jarayonlarining qonun-qoidalarga (mezonlarga) muvofiqligini aniqlashga yordam berishi kerak. Auditorlik faoliyatining rivojlanishi tufayli uning uslubi, unda qo’llaniladigan usullar ham takomillashib boraveradi. Keyingi paytlarda maxsus adabiyotlarda auditning quyidagi usullariga katta e’tibor berilmoqda: xodimlar (yoki uchinchi shaxslar) bilan og’zaki so’rovlar o’tkazish, tekshirilayotgan korxona bo’yicha muqobil (alternativ) balans tuzish, audit ob’ektlari bo’yicha testlar anketalar o’tkazish, kompyuter axborotlari texnolgiyalaridan keng foydalanish kabi usullar. Shuni ham qayd qilish kerakki, auditorlar (auditorlik tashkilotlari) audit jarayonida qabul qilingan umumiy (an’anaviy) usullardan foydalanish bilan bir qatorda ular o’zlariga ma’qul bo’lgan yoki boshqalar uchun “tijorat siri” hisoblangan noan’anaviy (lokal) usullardan ham foydalanishlari mumkin. Audit o’tkazishda milliy va xalqaro audit standartlariga asoslanadi. Shunday qilib, auditda qo’llaniladigan usullar uning turi, maqsadi va vazifalariga bevosita bog’liq bo’ladi
|
| | |
http://kompy.info/eksperimental-psixologiya.html?page=8 | ---to‘g‘ri
X --- xato | |
---to‘g‘ri
X --- xato
|
bet | 8/9 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 239,58 Kb. | | #274891 |
Bog'liq EKSPERIMENTAL PSI SEMINAR USLUBIY KO\'RSATMA---to‘g‘ri
X --- xato
? --- izoh so‘rash
q --- takrorlangan javob
belgilarini qo‘yib doskaga chiqib guruh sardori tahlil qiladi. Izoh so‘ralgan guruhlardan savolga javoblar so‘raladi. Dars so‘ngida aktiv ishtirok etgan talabalar baholanadi va mavzu mustahkamlanadi, uyga vazifa beriladi.
TAVSIYA ETILAYOTGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.Davis S.F Handbook of research Methods in Experimental Psycholog. Blackwell publishing l.td,2003,515
2.Langdridge D, Hagger Johnson G.Introduction to research Methods and data Analaysis in psychology. 3rd. ed pearson education limited, 2011473. P
3. Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
4.Nikandarov V.V.Eksperimentalnaya psixologiya Uchebnaya pasobiya. Piterizdatelstvo “Rech” 2003. 408.c
5-MAVZU. Tafakkur va intellektual qobilyatlar. Semantik differensial metodi bo’yicha nutq birliklar semantivasini o’rganish ,Tafakkur jarayoniga psixologik omillarning ta’siri va tafakkurni eksperimental usullar yordamda tadqiq etish (2 soat)
Reja:
1. Tafakkur va intellektual qobilyatlar.
2. Semantik differensial metodi bo’yicha nutq birliklar semantivasini o’rganish
3. Tafakkur jarayoniga psixologik omillarning ta’siri va tafakkurni eksperimental usullar yordamda tadqiq etish
Tayanch tushunchalar: IQ, EQ, eksperiment, identifikatsiya, sensibilizatsiya
Darsning maqsadi: Talabalarga uyga vazifa qilib berib yuborilgan amaliyotchi psixologning e’tikaviy tamoyillari mavzusi bo‘yicha mashqlar mavzusiga doir rejalarning mazmuni, mohiyati doir barcha bilim ko‘nikma malakalarni takrorlash, mustahkamlash, amaldagi ahvoli to‘g‘risida bahs, munozara o‘tkazish.
Darsning umumiy metodi: Kichik guruhlar ichida ishlash, “Svot tahlil”, tushuntirish, baxs munozara amaliy ishlar.
|
| | |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html?page=8 | Simpleks va yarimdupleks uzatishning afzalliklarini keltiring | |
Simpleks va yarimdupleks uzatishning afzalliklarini keltiring
|
bet | 8/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K TarmoqSimpleks va yarimdupleks uzatishning afzalliklarini keltiring.
Simpleks uzatishda ma'lumot faqat bitta yo‘nalishda uzatiladi, masalan, radioeshittirishlar. Yarimdupleks uzatishda esa ma'lumotlar ikki yo‘nalishda uzatilishi mumkin, lekin faqat bir vaqtning o‘zida bitta yo‘nalishda. Bu usul ikki tomonlama aloqa talab qilinadigan joylarda qo‘llaniladi, masalan, walkie-talkie qurilmalari. upleks yarim dupleks va to'liq dupleksga bo'linadi. Yarim dupleks signal tashuvchida har ikki yo'nalishda ham ma'lumotlarni uzatishi mumkin, lekin bir vaqtning o'zida emas. Aloqa jarayonida aloqa tizimining ikkala uchidagi uzatuvchi va qabul qiluvchi bitta yo'nalishda uzatishni amalga oshirish uchun qabul qilish / uzatish tugmasi orqali yo'nalishni o'zgartirishi mumkin. Bundan tashqari, yarim dupleks rejimi o'zgaruvchan yo'nalishlarga ega simpleks aloqasi ekanligini ham aytish mumkin. . Masalan, walkie-talkie-da, qo'ng'iroq tugmasini bosganingizda, siz suhbatni boshqa tomonga yuborishingiz mumkin, ikkinchi tomon ham uni eshitishi mumkin, lekin boshqa tomon bir vaqtning o'zida siz bilan gaplasha olmaydi.
7-rasm. Simpleks va dupleks tolali jumperlar
To'liq dupleks bir vaqtning o'zida signal tashuvchining har ikki yo'nalishi bo'yicha ikki tomonlama ma'lumotlarni uzatish imkoniyatiga ega va ma'lumotlarni jo'natish paytida ma'lumotlarni qabul qilish, jo'natuvchi va qabul qiluvchi uchining bir vaqtning o'zida mustaqil qabul qilish va jo'natish qobiliyatiga ega bo'lishini talab qiladi. To'liq dupleks rejimini ikki tomonlama bir vaqtning o'zida uzatish imkonini beruvchi simpleks aloqa sifatida ham ko'rish mumkin. Telefon kabi, ikkala tomon ham ikki tomonlama tezkor uzatish texnologiyasidan foydalangan holda bir vaqtning o'zida gaplashishi mumkin. Dupleks o'tish moslamalari maxsus dizayn orqali ikkita oddiy o'tish moslamasidan iborat bo'lishi mumkin, masalan, bitta trubkali ikki yadroli Uniboot jumperlari.
Simpleks va dupleks tolali o'tish moslamalari bitta rejimli va ko'p rejimli rejimlarga ega bo'lishi mumkin. Yagona rejim va ko'p rejim nima ekanligini bilish uchun shu yerni bosing. Yagona rejim va ko'p rejimda turli xil ilovalar mavjud. Umuman olganda, bitta rejim solishtiriladi Uzoq masofalarga uzatish uchun mos keladi va ko'p rejim qisqa masofaga uzatish uchun mos keladi. Optik tolali patch kabelning qaysi rejimini tanlash haqiqiy dastur stsenariysiga bog'liq.
|
| | |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html?page=3 | Mikroto‘lqin - ” fanidan 2-amaliy ish mavzu | |
” fanidan 2-amaliy ish mavzu
|
bet | 3/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K TarmoqMikroto‘lqin texnologiyasi qanday qo‘llaniladi?
Mikroto‘lqin texnologiyasi telekommunikatsiya, sun'iy yo‘ldosh orqali aloqa va simsiz internet (Wi-Fi) sohalarida keng qo‘llaniladi. Shuningdek, mikroto‘lqin pechlarida ovqatni isish uchun ham ishlatiladi. etr to'lqin, santimetr to'lqin, millimetr to'lqin va boshqa to'lqin uzunligi diapazonlarida ishlaydigan uzatuvchi yoki qabul qiluvchi antennalar birgalikda deyiladi.mikroto'lqinli antennalar. Mikroto'lqinlar asosan kosmik to'lqinlarning tarqalishiga tayanadi va aloqa masofasini oshirish uchun antennalar balandroq o'rnatiladi. Mikroto'lqinli antennalarda keng qo'llaniladigan parabolik antennalar, shoxli parabolik antennalar, shoxli antennalar, linzali antennalar, tirqishli antennalar, dielektrik antennalar, periskop antennalari va boshqalar keng qo'llaniladi.
Mikroto'lqinli diapazonlarda ishlaydigan antennalarga qo'yiladigan talablar: yuqori mexanik kuch va operatsion ishonchliligi; Antennaning o'lchami va og'irligi kichik bo'lishi kerak; Antenna va oziqlantiruvchi mos kelishi va sozlash oson bo'lishi kerak; Antennani ishlab chiqarish va yig'ish oddiy bo'lishi va narxi past bo'lishi kerak.
3-rasm. Mikroto'lqinli telekommunikatsiya
Mikroto'lqinli antennalar mikroto'lqinli antennalarning ikki turiga bo'linadi: o'rnatish usuli bo'yicha osilgan antennalar va o'rindiqli antennalar.
Elektr xususiyatlariga ko'ra: standart antenna va yuqori samarali antenna ikki xil mikroto'lqinli antenna.
Standart antennalar va yuqori samarali antennalar o'rtasidagi farq shundaki, yuqori samarali antennalarning old va orqa nisbati standart antennalarga qaraganda kattaroq, odatda 10 dB dan kattaroqdir.
Mobil aloqa tarmoqlarini tahlil qiling.
Mobil aloqa tarmoqlari GSM, 3G, 4G va 5G kabi avlodlardan iborat. Har bir avlod ma'lumot uzatish tezligi va qamrovini yaxshilab kelmoqda. 5G texnologiyasi yuqori tezlik, qisqa kechikish va ko‘p sonli qurilmalarni bir vaqtning o‘zida ulash imkoniyatini taqdim etadi. 5G texnologiyasi (mobil aloqaning beshinchi avlodi) simsiz aloqaning yangi standarti bo‘lib, ma’lumotlar uzatish tezligi, kechikish, tarmoq sig‘imi va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha oldingi avlodlar — 4G va 3G dan ustun turadi. 5G nafaqat mavjud aloqa texnologiyalarining evolyutsiyasi, balki mobil tarmoqlardan foydalanish uchun yangi imkoniyatlarni ochadi, tibbiyot va transportdan tortib sanoat va odamlarning kundalik hayotigacha bo‘lgan ko‘plab sohalarda sifat jihatidan yaxshilanish imkonini taqdim etadi.
Mamlakat rahbariyati va O‘zbekiston Respublikasi Raqamli texnologiyalar Vazirligi mamlakatda tarmoqlarni raqamli o‘zgartirish yo‘lidagi muhim element sifatida yangi texnologiyalarni rivojlantirishni faol qo‘llab-quvvatlamoqda. 2021-yildan boshlab mahalliy aloqa operatorlari 5G tarmoqlarini yanada kengaytirish uchun asos yaratishga sezilarli hissa qo‘shdilar va beshinchi avlod "milliy" tarmog‘ini yaratishga salmoqli mahalliy va xorijiy investitsiyalarni jalb etdilar.
5G texnologiyasining qanday asosiy ustunlik jihatlarini ajratib ko‘rsatish mumkin?
Birinchidan, bu ma’lumotlarni uzatishning ancha yuqori tezligidir. 4G 1 Gbit/s gacha yuklash tezligini ta’minlashi mumkin bo‘lsa, 5G 10 Gbit/s va undan yuqori — 10-100 baravar tezroq bo'lgan tezlikni va’da qiladi . Bu katta hajmdagi fayllarni deyarli bir zumda yuklab olish, videoni yuqori sifatli striming qilish va virtual hamda kengaytirilgan reallik kabi eng yangi texnologiyalardan foydalanish imkoniyatini anglatadi.
|
| | |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html?page=9 | Dupleks aloqa tizimining ishlash prinsipi qanday? | |
Dupleks aloqa tizimining ishlash prinsipi qanday?
|
bet | 9/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K TarmoqDupleks aloqa tizimining ishlash prinsipi qanday?
Dupleks aloqa tizimida ma'lumotlar bir vaqtning o‘zida ikki yo‘nalishda uzatiladi, ya'ni har ikki tomon bir vaqtda yuborish va qabul qilish imkoniyatiga ega. Bu telefon aloqasi kabi ikki tomonlama to‘liq muloqot talab qilinadigan tizimlarda qo‘llaniladi. Dupleks aloqa tizimining ishlash prinsipi ikki tomonlama aloqa o‘rnatishni ta'minlashga asoslanadi, ya'ni dupleks tizimda ma'lumotlar bir vaqtning o‘zida ikki yo‘nalishda uzatiladi. Bu degani, har ikkala qurilma ham bir vaqtda ma'lumot yuborishi va qabul qilishi mumkin. Dupleks aloqa tizimlari ikki turga bo'linadi:
To‘liq dupleks (Full-Duplex):
Bu tizimda ikkala tomon bir vaqtda axborot yuborishi va qabul qilishi mumkin. Masalan, telefon aloqasida ikki kishi bir vaqtning o‘zida gaplashishi va eshitishi mumkin. To‘liq dupleks tizimlarida ikki alohida aloqa kanali bo‘ladi: biri yuborish uchun, ikkinchisi qabul qilish uchun. Bu shovqin yoki signallarning o‘zaro aralashishining oldini oladi. Masalan, Ethernet, telefon aloqalari va mobil tarmoqlardagi ovozli muloqot to‘liq dupleks tizimiga misol bo‘la oladi.
Yarim dupleks (Half-Duplex): Yarim dupleks tizimda ma'lumotlar ikki tomonlama uzatiladi, lekin bir vaqtning o‘zida faqat bitta tomon ma'lumotni yuborishi yoki qabul qilishi mumkin. Masalan, walkie-talkie tizimida bir vaqtning o‘zida faqat bir kishi gapiradi, boshqasi esa tinglaydi, so‘ngra roli almashadi. Bu tizim ikki tomonli aloqa uchun ishlatiladi, lekin bir vaqtning o‘zida faqat bitta yo‘nalishda ma'lumot uzatiladi.
Axborot uzatish tizimlarining xavfsizligi qanday ta’minlanadi?
Ma'lumotlarni shifrlash (kriptoalgoritmlar), xavfsiz tarmoqlarni sozlash, autentifikatsiya, firewall kabi vositalardan foydalanish orqali axborot uzatish xavfsizligini ta'minlash mumkin. Shuningdek, axborotlarni doimiy ravishda himoya qilish va xavfsizlik protokollarini yangilab borish muhim.
Shifrlash axborotni uzatishdan oldin maxsus algoritmlar yordamida kodlash usuli. Faqat maxsus kalitga ega bo‘lgan tomon shifrlangan ma’lumotni ochishi mumkin. Masalan, SSL/TLS protokollari internet orqali uzatilayotgan ma’lumotlarni himoya qiladi. Asimmetrik shifrlash (RSA) va simmetrik shifrlash (AES) texnologiyalari keng qo‘llaniladi. Autentifikatsiya tizimi foydalanuvchining yoki qurilmaning haqiqiyligini tekshiradi. Bu jarayon foydalanuvchining login va parollarini, biometrik ma'lumotlarini yoki tokenlarni tekshirish orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, ikki bosqichli autentifikatsiya (2FA) ham xavfsizlikni oshirish uchun keng qo‘llaniladi. Ma’lumot uzatilayotgan paytda uning o‘zgartirilmaganligini ta’minlash uchun hashing (xesh kodlari) ishlatiladi. Hash funksiyalari ma'lumotni uzatish vaqtida zarar ko‘rmagan yoki o‘zgarmaganligini tekshirishga yordam beradi.
MAC (Message Authentication Code) va HMAC kabi algoritmlar ma'lumot yaxlitligini tekshirishda keng qo‘llaniladi. Ruxsat berish jarayonida foydalanuvchi yoki qurilmaning qanday resurslarga kirish huquqiga ega ekanligi belgilanadi. Foydalanuvchilar faqat ruxsat berilgan ma'lumotlarga kirishlari mumkin. Firewall tarmoqqa ruxsatsiz kirishning oldini oladi va ma'lumotlar oqimini nazorat qiladi. IDS esa tarmoqqa hujum qilish urinishlarini aniqlab, ularni qaytaradi.
Intrusion Prevention Systems (IPS) esa IDS’dan farqli ravishda hujumlarni avtomatik ravishda to‘xtatadi. VPN tarmoqqa ulanishni shifrlash va maxfiylikni ta'minlaydi. Foydalanuvchi va tarmoq o‘rtasidagi barcha ma'lumotlar shifrlangan kanallar orqali uzatiladi, bu esa ruxsatsiz kuzatuv yoki hujumlarni oldini oladi.
|
| | |
http://kompy.info/reja-insoniyat-tarixida-fanning-roli.html | Reja; Insoniyat tarixida fanning roli | |
Reja; Insoniyat tarixida fanning roli
|
Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 50,32 Kb. | | #248476 |
Bog'liq fan va texnika
FAN va TEXNIKA fanidan mustaqil ishlar
Mavzu; Kursga kirish. Insoniyat tarixida fan va texnikaning roli. Qadimda ilmiy bilimlarning shakllanishi
REja;
Insoniyat tarixida fanning roli.
Insoniyat tarixida texnikaning rivojlanishi va uning ahamiyati.
Qadimda ilmiy bilimlarning shakllanishi.
Insoniyat tarixida fanning roli
O’zbekiston xalqi o’z oldiga huquqiy demokratik jamiyat qurish maqsadini qo’ygan va bu yo’lda dastlabki, lekin juda muhim qadamlar qo’yayotgan jarayonda fanga bo’lgan e’tibor kundan kunga ortmoqda. Negaki dunyoning bugungi rivoji shunday bir mavqedaki, hal qiluvchi omil harbiy qudratda emas, balki intellektual salohiyatda, fikrda, aqlda, fan va ilg’or texnologiyalardadir. Chunki fan va texnika olga siljigan sayin beto’xtov yangilanib boradigan jarayondir. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” asarida fan to’g’risida shunday deyilgan “Umuman men fanni ilg’or, taraqqiyot, progress degan so’zlar bilan yonma-yon qabul qilaman. Fanning vazifasi kelajagimizning shakl-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat, deb tushunaman. Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo’lmagan millatning kelajagi yo’qligini, bu tabiiy qonuniyat ekanligini isbotlab, tushuntirib berish kerak. Fan jamiyat taraqqiyotining olg’a siljituvchi kuchi, vositasi bo’lmog’i lozim.” (“Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q.” Muloqot jurnali, 1998 y 3 sentyabr). Darhaqiqat jamiyat taraqqiyotining asosiy faktori bu - fan hisoblanadi. Iqtisodi rivojlangan, demokratik jamiyat qurishning yangi strategiyasi - bu fanning ham mazkur tizimda tutgan o’rni va rolini tubdan qayta qurishni, uning vazifalarini aniq belgilab berish zaruratini ilgari suradi. Ana shu zaruriyat bugungi xalqimiz oldida turgan buyuk maqsadlarni amalga oshirish uchun kerakli ilmiy xulosalar chiqarish uchun fan va texnikaga, uning vujudga kelish tarixini o’rganishga, uning rivojlanish bosqichlari, jamiyat taraqqiyotida roli va ahamiyatini o’rganishga bo’lgan talab va ehtiyojning oshib borishiga sabab bo’lmoqda. Biz o’rganayotgan “Fan tarixi” predmetining maqsad va vazifalari ham O’zbekistonning bugungi salohiyati va iqtisodini yanada takomillashtirish, el- yurtimiz omonligi, faravonligi va baxtli kelajagini yaratish uchun zarur bo’lgan ilmiy xulosalar chiqarish yuzasidan xizmat qilmogi lozim. Shunday qilib jamiyat taraqqiyotining asosiy faktori bo’lgan fan va uning rivojlanishi har doim konkret-tarixiy sharoitlar jarayoni bilan bog’liq. Bu tarixiy
sharoitlar jamiyatning ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish usullari bilan aniqlanadi. Fan oldidagi vazifalar, fanga bo’lgan munosabat va sharoitlarning barchasi jamiyat taraqqiyotining bosqichlari, ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari bilan, bog’liqdir. Chunki tarixda ishlab chiqarish munosabatlarining ishlab chiqarish kuchlari erishgan darajaga javob bermasligi natijasida fanning rivojiga va uning yutuqlarini jamiyatda qo’llashga bo’lgan to’sqinlik holatlari juda ko’p uchraydi. Shuning uchun fanning rivojlanishi insoniyat tarixida juda notekisdir. Fanning eng tez rivojlangan bosqichlari hatto ayrim holatlarda turg’unlik va tushkinlik bosqichlari bilan almashilgan. Ammo jamiyat hayotida fanning ahamiyati va unga bo’lgan e’tibor umuman olganda doimiy o’sib borgan. Chunki insoniyatning butun kelajakka bo’lgan umidi fan progressi jarayoni bilan bog’liqdir. Biroq har qanday ilmiy taraqqiyot jarayoni jamiyat nazorati ostida bo’lishi kerak. Fanni boshqarish kerak. xuddi shuning uchun ham bugun fan taraqqiyoti nazariyasini qurish vazifasi o’ta muhimdir. Fanni boshqarish va uni tashkil qilish uchun amaliy tavsiyanoma bo’lgan umumiy fan nazariyasini yaratish kerak. Shuning uchun ham hozirgi kunda fan tarixi va uning rivojlanishi predmetining maxsus fan sifatidagi aktualligi oshib bormoqda. Qadimgi dunyoning eng yirik ilmiy markazlari bo’lib Misr, Mesopatomiya, Hindiston, Xitoy so’ngra Yunoniston va Rim hisoblanadi. Biroq «Fan tarixi»ning o’zi hozirgi kunda o’z tarixiga ega. Uning mustaqil ilmiy fan sifatida tan olinishi 1892 yilda bo’lib o’tdi, chunki shu yili Fransiyada «Fan tarixi» bo’yicha birinchi maxsus kafedra ochildi. Hozirgi kunda dunyoda 100dan ortiq shunga o’xshash kafedralar, 40 dan ortiq ilmiy tekshirish institutlari va ilmiy jamiyatlar mavjud. Fan tarixi bo’yicha shug’ullanayotgan olim soni ham doimiy o’sib bormoqda. Fan tarixi yana o’zining ilk tarixiga, ya’ni vujudga kelishi tarixiga ham ega. Chunki insoniyat tarixi bizdan ancha uzoq bo’lgan o’tmishga borib taqaladi. Inson hayvonat dunyosidan ajralib chiqqan vaqtlardanoq tabiatning tayyor mahsulotlarini, ya’ni yesa bo’ladigan boshoqlar, o’simliklarning barglari va ildiz-
mevalarini o’zlashtirish uchun turli usullardan, qurollardan foydalanganlar. Bu esa ibtidoiy odamlarni yaxshi yashash uchun kurash zaruriyatidan kelib chiqqan holda tabiatni, atrof-muhitni kuzatish, o’rganish va shundan xulosa chiqarishga majbur qilardi. Toshdan, yog’ochdan va suyakdan yasalgan mehnat qurollarini takomillashtirish, ov va termachilik usullarini o’rganish, bir so’z bilan aytganda – o’z imkoniyati darajasidagi barcha ishlar bilan shug’ullanish jarayoni insoniyat tarixining ancha keyingi bosqichlarida fan va texnika degan buyuk nomni oldi. Arxeologik davriy tizimda insoniyat tarixining dastlabki bosqichi bo’lgan «tosh asri» ancha uzoq davrni, ya’ni bundan 3-2 mln yillar avval boshlanib to eramizdan avvalgi 4-3 ming yillargacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Ana shu davr ichida ibtidoiy odam tabiatning tayyor mahsulotlarini o’zlashtirish, mehnat qurollarini va olovni, ovchilik va termachilikni, o’q-yoyni, qoya toshlarga rasm chizish va ayollar statuetkalarini yasashni, dehqonchilik va chorvachilik, kulolchilik va kemachilik kabi buyuk kashfiyotlarni amalga oshirdi. Inson hayotidagi har qaysi yangi qadam o’tmishdoshlarimizdan yanada ko’proq tajribani, malakani va bilimlarni talab qilardi. Shunday qilib asta-sekin malaka va bilimlar yig’indisi to’planib borgan va avloddan-avlodga o’tgan. Eramizdan avvalgi 3-1 ming yilliklarni o’z ichiga olgan «bronza asri»ga kelib dehqonchilik va chorvachilik yanada rivojlandi. Bu orada toshga nisbatan ancha mustahkam bo’lgan bronzadan yangi mehnat qurollari motiga, plug, g’ildirak va boshqalar kashf qilindi. Faqat ovchilik hisobiga kun ko’ruvchilar uchun xo’jalikning bu turiga bo’lgan ehtiyoj qisqarib, hayotiy zaruriyatning yanada ishonchliroq bo’lgan manbai, ya’ni qishloq xo’jaligi vujudga keldi. Bu davrda Misr, Mesopatamiya va O’rta Osiyoda sug’orma dehqonchilik vujudga keldi. Faqat g’ildirak kashf etilishining o’zigina sivilizasiya rivojining muhim dvigateli bo’ldi. Chunki g’ildirakning keng qo’llanilishi suv tegirmoni, chig’ir, charxpalaklarning va ularda qo’llaniladigan gidravlik dvigatellar va richaglarnin kashf etilishiga olib keldi. Birinchi sivilizasiya markazlaridan biri bu Misr hisoblanadi Eng qadim zamonlardan hozirgi kungacha kishilik tarixida yig‘ilgan bilimlarning taraqqiyot darajasi, uning bosqichlari, fanning rivojlanishi yo‘lida buyuk mutafakkirlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar, shuningdek hayot haqidagi fan erishgan yutuqlari natijalarinint hayotdagi o‘rni, texnika sohasidagi yutuqlar, texnikaning inson mehnatini yengillashtirishdagi o‘rni, ilmiy-texnika inqilobining ro‘y berishi to‘g‘risida fikr yuritiladi.
Fanning o‘tilishidan asosiy maqsad fan va texnika sohasida erishilgan qiziqarli yutuqlarni bayon qilish orqali talabalarda fanning turli sohalarini chuqur o‘rganishga qiziqish hosil qilish, barcha ilm bilan shug‘ullanish istagi bo‘lgan kishilarga dalda bo‘lishdir.
Fan va texnika tarixining asosiy vazifasi shundan iboratki, ushbu fanni o‘qigan-o‘rgangan kishi olam, borliq, mavjudodlar haqida elementar (dastlabki) tushunchalar hosil qiladi. O‘quvchi o‘zida inson olamning zarrasi ekanligiga ishonchni shakllantiradi. Kishida olam xaqida ilmiy tasavvurlar, hosil qiladi.
Fan va texnika tarixi fanining dars sifatida o‘tilishi dolzarbligi. Muxtaram Prezidentimiz Islom Karimov fanni rivojlantirish dolzarbligi haqida gapirganlarida quyidagilarni ta’kidlagan edilar: “Ilmga intilish yo‘qolsa, fan taraqqiy etmaydi, ilmu fan rivojlanmasa- jamiyatning kelajagini tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu dahshatni barcha teran xis qilmog‘i darkor”. Barcha, avvalo yoshlar, fan yutuqlaridan xabardor bo‘lishlari, fanni rivojlantirish fidoiylarini vujudga keltirishi, tarbiyalab voyaga yetkazishi zarur. Bunda fan va texnika tarixi fanining o‘z o‘rni bor.
Ilmiy va amaliy ahamiyati. O‘zbekistonda buyuk yangilanish jarayonlari davom etayotgan ekan, ishlab chiqarishning barcha sohalari ham, fikr-mulohaza qilish ham ilmiylikka asoslanishi lozim.
Fanning yutuqlari yillar davomida olib borilgan ilmiy izlanishlar, amaliy tadqiqotlarning ijobiy va samarali natijalariga bog‘liq. Fandagi yutuqlar esa, jamiyatning porloq istiqbolli va kelajagini belgilaydi. «Ba’zan bittagina ilmiy kashfiyot mamlakatni dunyoga mashhur qilishi mumkin», degan edilar Prezidentimiz Islom Karimov, O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining vakillari bilan 1995-yil 2 noyabrdagi uchrashuvida.
Fan haqida tushuncha. Inson paydo bo‘lganidan boshlaboq o‘z atrof-muhitini kuzatishni boshlaydi. Kuzatishlar orqali kishilar o‘zida bilim hosil qiladi. Hosil bo‘lgan tushunchalar borliq-mavjudodga yoki muayyan sohadagi tushunchalar yig‘indisi insonda ilmni shakllantiradi. Ijtimoiy hayotda yoki muayyan sohada olib borilgan izlanishlar orqali yig‘ilgan ilmiy-tadqiqodlarning ma’lumotlar majmui fan deb yuritiladi. Masalan: Falsafa fani, Tarix fani, Geologiya fani, Yuqori energiyalar fizikasi fani va hokazolari. "Fan" atamasi o‘zbek tiliga arab tilidan kirib kelgan bo‘lib, tabiat va jamiyatning taraqqiyoti qonuniyatlarini ochib beruvchi hamda atrof muhitga ta’sir ko‘rsatuvchi bilimlar yig‘indisiga aytiladi. Fan haqidagi dastlabki nuqtai nazarlar Qadimgi Sharqda: Misr, Bobil, Hindiston, Xitoy, O‘rta Osiyoda shakllangan. Shu yerda ya’ni Qadimgi Sharq sivilizatsiyasi jarayonida tabiat va jamiyat haqidagi dastlabki bilimlar to‘plandi, fan darajasida tushunib yetildi, astronomiya, matematika, ahlok, mantiq fanlari nazariy xulosalarning kurtaklari paydo bo‘ldi.
Sharq sivilizatsiyasining bu yutuqlarini Qadimgi Yunoniston izchil nazariy sistema sifatida qabul qildi va qayta ishladi, oqibatda diniy va afsonaviy an’analardan ajralib chiqqan, aniq, fanlar bilan shug‘ullanuvchi mutaffakirlar shakllandi. G‘arbda yunon falsafasi va yaratilgan ilmiy merosning katta kismi Rim imperiyasining qulashi (476 y.) bilan XIII-XIV asrlardagi uyg‘onish davr oralig‘idagi “jaholat davri”da yo‘qotildi. Arab-Islom madaniyati ellinistik merosini faol o‘zlashtirdi va ijodiy rivojlantirdi.
Bu o‘zlashtirish deb ta’kidlaydi, norvegiyalik olimlar Gunnar Skirbekk va Nils Gilpelar XVI-XVII asrlarda ilm-fan inqilobiga qadar dunyoning juda katta qismidagi intellektual madaniyatda yetakchilik qilgan. Yangi arab tilidagi an’ananing manbasiga aylangan.
X-XI asrlarda Sharqda, xususan Islom mamlakatlarida juda ko‘p kitoblar yig‘ilgan yuzlab kutubxonalar mavjud bo‘lib birgina Bag‘doddagi kutubxonada 100 000 ga yaqin, Buxoroda Somonxudot kutubxonasida 15 000, Xorazmdagi “Dorul hikma va maorif” ilmiy muassasasida minglab qo‘lyozmalar saqlanmoqda edi. Noyob bu qo‘lyozmalar Sharqda ilm-fanning rivojlanishiga o‘lkan hissa qo‘shdi.
Texnika haqida umumiy tushuncha. Texnika-(ChesNpe-mahorat, san’at) — moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning ehtiyojlarini qondirish maqsadida yon atrofdagi tabiatga ta’sir qilishiga imkon beradigan vositalar va ko‘nikmalar majmuidir. Asosiy vazifasi — inson mehnatini yengillashtirish va mehnat unumdorligini oshirish. U tabiat resurslaridan samarali foydalanishga, Yer qa’rini, Dunyo okeanini, kosmik fazoni o‘zlashtirishga imkon beradi.
«Texnika» termini biror ish (hunar) yoki san’atda qo‘llaniladigan usullarni ham bildiradi (mas, to‘quvchilik texnikasi, etikdo‘zlik texnikasi, shaxmat o‘yini texnikasi va boshqalar).
Texnika vositalari doimo takomillashib boradi, yangi texnologiya, yangicha mahsulot ishlab chiqarish zaruriyati tug‘ilishi bilan yangidan-yangi texnika yaratiladi. Texnika tarixi ibtidoiy jamiyatga borib taqaladi. Umuman, texnika tarixini quyidagi 7 bosqichga bo‘lish mumkin: 1 - oddiy ishlab chiqarish qurollari va usullarining yaratilishi; 2 - murakkabroq ishlab chiqarish qurollari va usullarining yaratilishi; 3-odam tomonidan boshqariladigan murakkab mehnat qurollarining yaratilishi; 4-manufaktura ishlab chiqarish sharoitida mashina texnikasining yaratilishi; 5-ilg‘or mamlakatlarda bug‘ dvigateli asosida ish mashinalarining paydo bo‘lishi; 6-elektr energiyasi asosidagi mashinalar tizimining yaratilishi; 7-avtomatlashtirilgan mashinalar tizimi va kosmik texnikaning taraqqiy etishi, axborotlar texnologiyasi (mas, internet)ning rivojlanishi
|
| | |
http://kompy.info/iqtisodiyot-kafedrasi-majlisining-20222023-oquv-yili-33-yigili.html | Iqtisodiyot kafedrasi majlisining 2022/2023-O‘quv yili 33 yig‘ilish bayoni 2023-yil 25-aprel Buxoro shahar | |
Iqtisodiyot kafedrasi majlisining 2022/2023-O‘quv yili 33 yig‘ilish bayoni 2023-yil 25-aprel Buxoro shahar
|
Sana | 23.11.2023 | Hajmi | 15,64 Kb. | | #104040 |
Bog'liq кафедра кўчирма
IQTISODIYOT KAFEDRASI MAJLISINING
2022/2023-O‘QUV YILI 33 - YIG‘ILISH
BAYONI
2023-yil 25-aprel Buxoro shahar
Raislik qildi:
Ishtirok etganlar:
|
Kafedra mudiri prof. i.f.f.d. A.J.Abdulloyev
Kafedra a’zolarining barchasi
|
KUN TARTIBI:
4.Turli masalalar.
1. Buxoro davlat universiteti “Iqtisodiyot va turizm” fakulteti “Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri Abdulloyev A.J. hamda “Iqtisodiyot” kafedrasi o`qituvchisi Do`stova A.Q. tomonidan tayyorlangan “O`zbekistonda turizm bozorini rivojlantirish yo`llari” nomli monografiyani fakultet ilmiy kengashi muhokamasiga tavsiya etish.
ESHITILDI:
Abdulloyev A.J. (Yig‘ilish raisi) – yig‘ilish a’zolariga “Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri Abdulloyev A.J. hamda “Iqtisodiyot” kafedrasi o`qituvchisi Do`stova A.Q. tomonidan tayyorlangan “O`zbekistonda turizm bozorini rivojlantirish yo`llari” nomli monografiya chop etish uchun taqdim etilganini ma’lum qildi.
Monografiyaga Buxoro Muxandislik-Texnologiya Instituti, “Iqtisodiyot” kafedrasi i.f.n., dotsenti A.Ch.Boboyev ijobiy tashqi taqriz va Buxoro davlat universiteti “Iqtisodiyot” kafedrasi dotsenti F.M.Raxmatullayeva ichki ijobiy taqriz berishgan. Ushbu monografiyani fakultet ilmiy kengashi muhokamasiga tavsiya etishimiz lozim.
Kun tartibidagi masala muhokama qilinib,
QAROR QILINDI :
1. Buxoro davlat universiteti “Iqtisodiyot va turizm” fakulteti “Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri Abdulloyev A.J. hamda “Iqtisodiyot” kafedrasi o`qituvchisi Do`stova A.Q. tomonidan tayyorlangan “O`zbekistonda turizm bozorini rivojlantirish yo`llari” nomli monografiya o‘rnatilgan tartiblar doirasida tayyorlanganligi qayd etilsin.
2. Buxoro davlat universiteti “Iqtisodiyot va turizm” fakulteti “Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri Abdulloyev A.J. hamda “Iqtisodiyot” kafedrasi o`qituvchisi Do`stova A.Q. tomonidan tayyorlangan “O`zbekistonda turizm bozorini rivojlantirish yo`llari” nomli monografiya chop etish uchun fakultet ilmiy kengashi muhokamasiga qo‘yilsin.
Yig‘ilish raisi: A.J.Abdulloyev
Kotiba: H.N.Abdullayeva
IQTISODIYOT KAFEDRASI MAJLISINING
2022/2023-O‘QUV YILI 33 - YIG‘ILISH
BAYONI
2023-yil 25-aprel Buxoro shahar
Raislik qildi:
Ishtirok etganlar:
|
Kafedra dotsenti S.S.Davlatov
Kafedra a’zolarining barchasi
|
KUN TARTIBI:
4.Turli masalalar.
1. Buxoro davlat universiteti “Iqtisodiyot va turizm” fakulteti “Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri Abdulloyev A.J. hamda “Iqtisodiyot” kafedrasi o`qituvchisi Do`stova A.Q. tomonidan tayyorlangan “O`zbekistonda turizm bozorini rivojlantirish yo`llari” nomli monografiyani fakultet ilmiy kengashi muhokamasiga tavsiya etish.
ESHITILDI:
Davlatov S.S. (Yig‘ilish raisi) – yig‘ilish a’zolariga “Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri Abdulloyev A.J. hamda “Iqtisodiyot” kafedrasi o`qituvchisi Do`stova A.Q. tomonidan tayyorlangan “O`zbekistonda turizm bozorini rivojlantirish yo`llari” nomli monografiya chop etish uchun taqdim etilganini ma’lum qildi.
Monografiyaga Buxoro Muxandislik-Texnologiya Instituti, “Iqtisodiyot” kafedrasi i.f.n., dotsenti A.Ch.Boboyev ijobiy tashqi taqriz va Buxoro davlat universiteti “Iqtisodiyot” kafedrasi dotsenti F.M.Raxmatullayeva ichki ijobiy taqriz berishgan. Ushbu monografiyani fakultet ilmiy kengashi muhokamasiga tavsiya etishimiz lozim.
Kun tartibidagi masala muhokama qilinib,
QAROR QILINDI :
1. Buxoro davlat universiteti “Iqtisodiyot va turizm” fakulteti “Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri Abdulloyev A.J. hamda “Iqtisodiyot” kafedrasi o`qituvchisi Do`stova A.Q. tomonidan tayyorlangan “O`zbekistonda turizm bozorini rivojlantirish yo`llari” nomli monografiya o‘rnatilgan tartiblar doirasida tayyorlanganligi qayd etilsin.
2. Buxoro davlat universiteti “Iqtisodiyot va turizm” fakulteti “Iqtisodiyot” kafedrasi mudiri Abdulloyev A.J. hamda “Iqtisodiyot” kafedrasi o`qituvchisi Do`stova A.Q. tomonidan tayyorlangan “O`zbekistonda turizm bozorini rivojlantirish yo`llari” nomli monografiya chop etish uchun fakultet ilmiy kengashi muhokamasiga qo‘yilsin.
Yig‘ilish raisi: S.S.Davlatov
Kotiba: H.N.Abdullayeva
|
| | |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html?page=7 | Simli uzatish muhitlarining kamchiliklarini tahlil qiling | |
Simli uzatish muhitlarining kamchiliklarini tahlil qiling
|
bet | 7/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K TarmoqSimli uzatish muhitlarining kamchiliklarini tahlil qiling.
O‘rnatish va texnik xizmat ko‘rsatish qimmatligi: Simli tarmoqlarni o‘rnatish uchun kabellarni yotqizish, quvurlar va boshqa infrastruktura talab qilinadi. Uzoq masofalarga o‘tkazgichlarni yotqizish va texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlari yuqori bo‘ladi, ayniqsa, bu yer osti yoki suv osti kabellari bo‘lsa. Simli tarmoqlar faqat jismoniy kabellar orqali aloqa o‘rnatadi. Bu esa foydalanuvchilar yoki qurilmalarning harakatlanish imkoniyatini cheklaydi. Masalan, simli internet ishlatayotgan foydalanuvchi faqat kabel yetgan joyda harakatlana oladi.
Masofaga bog‘liq signal yo‘qotilishi: Uzoq masofalarga signal uzatilganda, ayniqsa, mis kabellar orqali, signal sifatida sezilarli yo‘qotishlar kuzatiladi. Signalni qayta tiklash uchun signal kuchaytirgichlar yoki retranslyatorlar kerak bo‘ladi.
Elektromagnit shovqinlarga ta’sirchanlik: Simli uzatish muhitlari, ayniqsa mis kabellar, elektromagnit shovqinlarga sezgir bo‘lib, bu shovqinlar signal sifatini pasaytirishi yoki uzilishlarga olib kelishi mumkin.
Fizik shikastlanish xavfi: Simli tarmoqlar fizik jismoniy shikastlanishlarga nisbatan zaifdir. Kabellarni noto‘g‘ri yotqizish, kesish yoki boshqa texnik nosozliklar tarmoq ishlashini izdan chiqarishi mumkin. Bu esa tiklash xarajatlarini oshiradi.
Moslashuvchanlik yetishmasligi: Simli tarmoqlar o‘rnatilgan joyida qotib qoladi va joyni o‘zgartirish yoki qayta dizayn qilishda ko‘p vaqt va mablag‘ talab etadi. Bu ofis yoki uy tarmoqlarini kengaytirish yoki o‘zgartirish jarayonida qiyinchilik tug‘diradi.
O‘rnatish va kengaytirish uchun ko‘p vaqt talab etadi: Simli tarmoqlarni o‘rnatish va kengaytirish uchun ancha vaqt talab qilinadi. Masalan, yangi simlar yotqizish yoki mavjud tizimlarni kengaytirish uzoq davom etishi mumkin.
Qurilmalarni ulash uchun cheklangan portlar: Simli tarmoqlarda har bir qurilma uchun jismoniy port kerak bo‘ladi. Agar portlar yetishmasa, qo‘shimcha ulagichlar yoki tarmoq kengaytirgichlar qo‘shish kerak bo‘ladi, bu esa tarmoqning murakkabligini oshiradi
Simli uzatish usullari ko‘pincha o‘rnatish xarajatlari yuqoriligi, cheklangan harakatchanlik, masofaga bog‘liq holda signal yo‘qotishlar va elektromagnit shovqinlardan ta'sirlanish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html?page=5 | Bluetooth texnologiyasining afzalliklarini keltiring | |
Bluetooth texnologiyasining afzalliklarini keltiring
|
bet | 5/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K TarmoqBluetooth texnologiyasining afzalliklarini keltiring.
Bluetooth qisqa masofalarga simsiz aloqa o‘rnatishga imkon beradi. U kam energiya sarfi, arzonligi va turli xil qurilmalar o‘rtasida tezkor ulanishni ta’minlaydi. Odatda, quloqchinlar, smartfonlar va boshqa kichik qurilmalarda qo‘llaniladi.
Bluetooth 2.4 gigagertsli ISM chastota diapazonida ishlaydi. Dunyoning aksariyat mamlakatlarida ISM chastota diapazoni diapazoni 2.4 ~ 2.4835 GGts ni tashkil qiladi. Ushbu chastota diapazonidan foydalanish uchun har bir mamlakatning radio resurslarini boshqarish bo'limiga litsenziya olish uchun ariza topshirishingiz shart emas. Har qanday smartfonda standart sifatida Bluetooth mavjud, uni amaliy ilovalarda qulay qiladi. Bluetooth modullari boshqalar bilan solishtirganda kichik o'lchamlarga ega va ular turli sohalarda keng va moslashuvchan tarzda qo'llanilishi mumkin. Bluetooth modullari boshqa aloqa texnologiyalari bilan solishtirganda kam quvvat iste'mol qiladi, u ko'plab iste'molchi elektron mahsulotlar uchun keng qo'llanilishi mumkin.
Bluetooth texnologiyasidan foydalanishni rag'batlantirish uchun SIG Bluetooth texnologiyasi standartlarini to'liq ochib berdi. Dunyo bo'ylab har qanday birlik va individual Bluetooth mahsulotlarini ishlab chiqishi mumkin.
Simli va simsiz uzatish muhitlari o‘rtasidagi farqlarni ko‘rsatib bering.
Simli uzatishda ma'lumotlar kabel yoki boshqa jismoniy vositalar orqali uzatiladi. Ular yuqori tezlik va barqarorlikni ta’minlaydi. Simsiz uzatishda esa ma'lumotlar radioto‘lqinlar, infraqizil yoki boshqa elektromagnit to‘lqinlar yordamida uzatiladi, bu esa ko‘proq harakatchanlikni ta’minlaydi, ammo signal sifati masofa va sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. Simli aloqa aloqa qurilmalarini kabel aloqasi, ya'ni havo kabellari, koaksiyal kabellar, optik tolalar va audio kabellar kabi uzatish vositalarini anglatadi. Afzalliklar. Simli aloqa uskunasining eng katta afzalligi - kuchli shovqinga qarshi, yuqori barqarorlik, ma'lum darajadagi maxfiylik, tezkor uzatish tezligi, tarmoqli kengligi cheksiz bo'lishi mumkin. Chiziqli aloqa atrof-muhitga ta'sir qiladi, kengayish zaif, zaiflashuv, qurilish qiyinligi, yomon harakatchanlik, yuqori narx mavjud. tez-tez ishlatiladigan kabel aloqa uskunalari: televizor, telefon, optik terminal mashinasi, kompyuter, muzlatgich va boshqalar.
Simsiz aloqa deganda jismoniy ulanish liniyasisiz aloqa tushuniladi, ya'ni elektromagnit signallardan foydalanish axborot almashinuvining aloqa rejimining bo'sh maydonida tarqalishi mumkin.
Simsiz aloqa uskunasining eng katta afzalligi - bu liniyalar bilan cheklanishi shart bo'lmagan va ma'lum harakatchanlikka ega bo'lgan muhit. U mobil holatda simsiz ulanish orqali, qurilish qiyinligi va narxi past bo'lgan holda bog'lanishi mumkin. simsiz aloqa uskunalari zaif anti-parazit, sekin uzatish tezligi, cheklangan tarmoqli kengligi, uzatish masofasi ham cheklangan, arzon narx. Biroq, simsiz aloqa uzatish tezligini oshirish uchun mos keladigan texnologiyani o'zgartiradi (802, 11N tezligi 100Mbps ga yetishi mumkin, simli aloqadan past emas), yanada barqaror va qulay, shuning uchun simsiz aloqa uskunalari rivojlanish tendentsiyasi bo'ladi.
|
| | |
http://kompy.info/turli-mamlakatlarda-kripto-valyutalarni-qonuniy-tartibga-solis.html | Turli mamlakatlarda kripto valyutalarni qonuniy tartibga solish reja | |
Turli mamlakatlarda kripto valyutalarni qonuniy tartibga solish reja
|
bet | 1/3 | Sana | 07.09.2024 | Hajmi | 32,58 Kb. | | #270558 |
Bog'liq Mustaqil ishi Mavzu Turli mamlakatlarda kripto valyutalarni qon
Turli mamlakatlarda kripto valyutalarni
qonuniy tartibga solish
REJA:
1. Umumiy tushuncha
2. Mamlakatlarda kriptovalyuta savdosi qonun qoidalari
3. Ularni barter qilish usullari
4. Bitcoin haqida
5. Kriptovalyuta haqida qo’shimcha ma’lumot
6. Muqobil valyutalar
Kriptovalyutalardan foydalanish va ularni nazorat qiluvchi qoidalar butun dunyoda ortib borayotganini bilasizmi? Kripto ekotizim doimiy ravishda rivojlanmoqda va dunyoning bir qancha yurisdiktsiyalarida qoidalarga rioya qilish qiyin. Ushbu qo'llanma sizga kriptovalyutani xalqaro tartibga solish haqida bilishingiz kerak bo'lgan barcha narsalarni taqdim etdi. Raqamli valyutalarga nisbatan global qonunchilik munosabatlarining keng doirasini qanday boshqarish kerak. Ular bilan bog'liq jihatlar. Turli mamlakatlarda tangalar va ayirboshlash bo'yicha tartibga solish turlicha. Yaqin kelajakda kripto valyutasini tartibga solish. Ularni qonuniy to'lov vositasi sifatida qabul qiladigan davlatlar.
Kriptovalyuta
• Kriptovalyuta raqamli valyutaning bir turi, uning ichki buxgalteriya hisobi markazlashtirilmagan toʻlov tizimi orqali taʼminlanadi (ichki yoki tashqi maʼmur yoki uning oʻxshashlari yoʻq) [1] [2], toʻliq avtomatik rejimda ishlaydi. . Oʻz -oʻzidan, kriptovalyutaning hech qanday maxsus moddiy yoki elektron shakli yoʻq — bu faqat toʻlov birligi maʼlumotlari miqdorini bildiruvchi raqam boʻlib, u maʼlumot uzatish protokoli maʼlumot paketining tegishli pozitsiyasida qayd etiladi va koʻpincha emas. hatto tizim manzillari oʻrtasidagi bitimlar haqidagi boshqa maʼlumotlar singari shifrlangan.
• „Kriptovalyuta“ atamasi 2011-yilda Forbes jurnalida chop etilgan „Kripto valyutasi“ Bitcoin tizimi haqidagi maqola eʼlon qilinganidan keyin oʻrnatildi.
Hindiston
• Kriptovalyutalar: noqonuniy
• Munozaralarni tartibga solish kriptovalyutalarni almashish imkonini beradi.
• Hindistonda qonuniy to'lov uchun yangi qonunchilik Hindistonda o'rganildi va birjalarning holati noaniq. Kriptovalyutalarning soliq holati hali ham noaniq bo'lsa-da. Moliya vaziri Bhagvat Karad 2022 yil fevral oyida bitkoinlar bilan operatsiyalar 30% soliqqa tortilishi mumkinligini aytdi.
Kriptovalyutalar majmui
Barter
Hindistonning kriptovalyuta cheklovlari yanada qattiqlashmoqda. Hindiston Zaxira Banki (RBI) 2018 yilda banklar va boshqa tartibga solinadigan moliyaviy tashkilotlar uchun "virtual valyuta bilan ishlash yoki hisob-kitob qilishni" taqiqladi. Keng qoida ichki birjalarda kriptovalyuta savdosini taqiqladi va mavjud birjalarni yopishga majbur qildi. Mamlakat Oliy sudi 2020 yildagi asosiy qarorida taqiqni noqonuniy deb topdi va natija bermadi, bu esa almashinuvni qayta tiklash imkonini berdi.
Hindistonda qoidalar
Qoidalar keladi
• 2019-yildan oshkor qilingan qonun loyihasida kriptovalyutalarga keng qamrovli taqiq ko‘rsatilgan, bundan tashqari, taklif qilingan rasmiy raqamli valyutalar bundan mustasno. Qonun loyihasiga ko'ra, "Hindiston mamlakatida kriptovalyutalarni qazib olgan, saqlagan, sotgan, muomala qilgan, o'tkazgan yoki ishlatgan" shaxslar jazolanishi mumkin.
• qonun loyihasi hech qachon parlament muhokamasiga kiritilmaganiga qaramay. Hindiston davlat moliya vaziri Cryptocurrency deb nomlangan yangi kriptovalyuta qonun loyihasining kiritilishiga shama qildi. Va rasmiy raqamli valyuta qonun loyihasini tartibga solish. Hindiston hukumati xususiy kriptovalyutalarga qarshi ekanligini bildirdi.
Bitcoin eng qimmat kriptolardan biri narxi=$29,790.47
Bitcoin
• Bitcoin — amaliyotlarni hisobga olish uchun shu nomdagi birlikdan foydalanuvchi piring toʻlov tizimidir. Bitkoynlar kriptovalyuta, virtual valyuta, raqamli valyuta va elektron naqd pul sifatida tasniflanadi.Qachonlardir chiqariladigan bitkoynlarning umumiy soni 21 millionni tashkil etadi.Bitkoynlardan foydalanish mumkin boʻlgan mamlakatlarda ayrim mol va xizmatlarni xarid qilish uchun foydalanish mumkin. Koʻpincha bitkoylardan sarmoya asbobi yoki kriptovalyuta birjalarida oddiy valyutaga ayirboshlash vositasi sifatida foydalanishadi.
• Bitkoyn narxi taklif va talabot muvozanatiga bogʻliq boʻlib, uni hech kim tartibga solmaydi. Shuning uchun bitkoyinni baʼzan „markazsizlashtirilgan valyuta“ deb atashadi.
Birlashgan qirollik(angliya)
• Kriptovalyutalar: qonuniy to'lov vositasi hisoblanmaydi.
• Kriptovalyutani almashtirish: FCA bilan qonuniy, ro'yxatdan o'tish talablari
• Birlashgan Qirollikning kriptovalyuta qoidalariga yondashuvi baholandi. Buyuk Britaniyada kripto-valyutaning o'ziga xos qonunlari bo'lmasa-da, kriptovalyutalar qonuniy to'lov vositasi hisoblanmaydi va birjalarda ro'yxatdan o'tish talablari mavjud. HMRC kriptovalyutalarga soliq solish bo‘yicha qisqacha ma’lumot berib, ularning “o‘ziga xosligi ularni an’anaviy investitsiyalar yoki to‘lovlar bilan solishtirib bo‘lmasligini va ularning “soliq solinishi” faoliyat va ishtirokchilarga bog‘liqligini bildiradi. Kriptovalyutalar bo'yicha daromad yoki yo'qotishlar kapital daromad solig'iga tortiladi.
Kriptovalyuta-kelajak iqtisodiyoti
Ukda Barter
• Birlashgan Qirollikda faoliyat yuritish uchun kriptovalyuta birjalari Financial Conduct Authority (FCA) da roʻyxatdan oʻtishlari kerak. Va AML/CFT hisoboti talablariga rioya qiling. Jinoiy daromadlarni legallashtirish, terrorizmni moliyalashtirish va pul mablag'larini o'tkazish (to'lovchi to'g'risida ma'lumot) 2017 qoidalari birjalarga taalluqlidir. Bunday qoidalarga o'zgartirishlar 2020 yil yanvar oyida kuchga kirdi va endi ular FATFning eng so'nggi tamoyillarini o'z ichiga oladi.
Ethereum -dunyodagi ikkinchi orinda turadigan kripto narxi= $2,022.86
Janubiy koreya
• Kriptovalyutalar: qonuniy to'lov vositasi emas
• Kriptovalyutani almashtirish: Yuridik, FSSda ro'yxatdan o'tish kerak
• Janubiy Koreyada kriptovalyutalar qonuniy naqd pul hisoblanmaydi va birjalar qonuniy bo'lsa ham, qat'iy tartibga soluvchi tuzilma bilan boshqariladi. Janubiy Koreyada kriptovalyuta soliqlari kulrang maydon hisoblanadi, chunki ular valyuta ham, moliyaviy aktiv ham emas. Shu sababli, kriptovalyuta operatsiyalari endi soliqqa tortilmaydi. Boshqa tomondan, Strategiya va Moliya vazirligi kripto tranzaksiyalari daromadlariga soliq solishni ko'rib chiqayotganini va 2022 yilda soliqqa tortish tizimini nashr etishni rejalashtirayotganini aytdi.
Janubiy koreyada qoidalar
• Qoidalar keladi
• Janubiy Koreya tomonidan taklif qilingan kriptovalyuta solig‘i 2022-yil yanvar oyida kuchga kirishi kerak edi, biroq u 2023-yilning yanvarigacha qoldirildi. Soliq tuzilmasidan tashqari, Janubiy Koreya sanoatni FATFning pul yuvishga qarshi qonunlariga moslashtirishga harakat qilishini ma’lum qildi.
Yaponiya
• Kriptovalyutalar: qonuniy, mulk sifatida qaraladi
• Cryptocurrency birjalari: Yuridik, Moliyaviy xizmatlar agentligida ro'yxatdan o'tish kerak
• To'lov xizmatlari to'g'risidagi qonun Bitcoin va boshqa raqamli valyutalarni Yaponiyadagi qonuniy mulk sifatida tan oladi, bu hozirda kriptovalyutalar (PSA) uchun dunyodagi eng ilg'or tartibga soluvchi iqlimga ega. Milliy soliq agentligi 2017 yil dekabr oyida kriptovalyuta daromadlarini "boshqa manbalardan olingan daromadlar" deb tasniflash va investorlarni soliqqa tortish kerak degan qarorga keldi.
Barter
• Kriptovalyuta birjalari ishlashi uchun moliyaviy xizmatlar organida (FSA) ro'yxatdan o'tishlari kerak. 2019-yil o‘rtalarida ro‘yxatdan o‘tish talabiga kastodian xizmatlarini etkazib beruvchilar qo‘shiladi. PSA shuningdek, AML/CFT va kiberxavfsizlik standartlarini yanada kuchaytiradi.
• Yaponiya 2020 yilda Yaponiya STO Assotsiatsiyasi va Yaponiya Virtual Valyuta Birjasi Assotsiatsiyasini (JVCEA) tuzdi. JVCEA barcha birjalardan, Yaponiya STO Assotsiatsiyasi esa beshta taniqli yapon moliyaviy tashkilotidan iborat. Ikkala regulyator ham tartibga solinmagan almashinuvlarga muvofiqlikni ta'minlashga va ko'rsatmalar berishga harakat qiladi.
Uch gigant kriptolar
O’zbekistonda kriptovalyuta
Yigirma birinchi asr axborot texnologiyalari asri bo’lgani uchun komp’yuter va internet texnologiyalari shiddat bilan rivojlanishi oqibatida to’lovlarni mukammallashtirish va yanada osonlashtirish ustida bir qancha ishlar amalga oshirildi. Toshkentda ham 2018 yil 28 aprel kuni 25 mamlakat va 100 ga yaqin tashkilot vakillari ishtirokida blokcheyn va kriptovalyutalar bo’yicha Burunjahon sammiti o’tkazildi.
"MDH ning uchunchi o’rindagi eng yirik iqtisodiyoti – O’zbekistonga hush kelibsiz! Mamlakat iqtisodiy siyosatidagi o’zgarishlar va tayyorlanayotgan qonunchilik islohotlaridan kelib chiqib, O’zbekiston Markaziy Osiyoning yangi kriptopoytaxti sifatida tanlandi"
"MDH ning uchunchi o’rindagi eng yirik iqtisodiyoti – O’zbekistonga hush kelibsiz! Mamlakat iqtisodiy siyosatidagi o’zgarishlar va tayyorlanayotgan qonunchilik islohotlaridan kelib chiqib, O’zbekiston Markaziy Osiyoning yangi kriptopoytaxti sifatida tanlandi"
2008 yil 31 oktyabrda Satoshi Nakamoto taxallusi ostidagi foydalanuvchi bitkoin kriptovalyutasining yangi elektron pul tizimi sifatidagi tavsifini tarmoqqa joylashtirdi. Uning asosiy afzalliklari bu firibgar amaliyotlaridan himoya qilish, har qanday tashkilotlardan mustaqillik, anonym holatda foydalanish imkoniyati edi.
Kriptovalyuta virtual valyutaning bir turi bo'lib, “kriptografik usullar bilan himoyalangan matematik tamoyillarga asoslangan markazlashtirilmagan konvertatsiya qilinadigan valyutani anglatadi”.
Umuman olganda, kripto-valyutalar soni uch mingdan ortiq. Ular orasida eng mashhuri bitkoin bo'lib qolmoqda – u raqamli valyuta bo’lib, faqat Internetda ishlaydi. Valyuta emissiyasi dunyo bo'ylab ma'lum bir dastur yordamida millionlab kompyuterlarning ishlashi natijasida yuzaga keladi. Odatiy markazlashtirilgan ierarxiya o'rniga blokcheyn texnologiyasi qo'llaniladi, bu barcha operatsiyalar bo'yicha ma'lumotlarni bitta serverda emas, balki to'lov tizimiga ulangan kompyuterlarda saqlashni nazarda tutadi. Ushbu muqobil pul oldindan belgilangan maksimal miqdorga ega: bitkoinlar soni ma'lum bir tezlikda o'sib boradi va bu tezlik 2140 yilgacha pasayib boradi, shu bilan bitkoinlar ta'minoti 21 million tangaga etadi. Bitkoin operatsiyalari "peer-to-peer" tarmog'ida amalga oshiriladi, bu erda odamlar o'rtasidagi operatsiyalar uchun moliyaviy vositachilar talab qilinmaydi.
Dunyoda virtual valyutalar keng tarqalganiga qaramay, ushbu hodisaning huquqiy asoslari etarli darajada ishlab chiqilmagan, virtual valyutalarning tasnifi mavjud emas. Ba’zilar ularni quyidagicha tasniflashadi:
- konvertatsiya qilinadigan valyutalar (Bitcoin, E-Gold, Liberty Rezerve va boshqalar), ular ma'lum birjalarda Fiat valyutasi ekvivalenti qiymatga ega bo'lib, Fiat valyutasiga va aksincha almashtirilishi mumkin;
- faqat virtual sohalarda foydalanish uchun xizmat qiladigan va rasman Fiat valyutasiga almashtirib bo'lmaydigan konvertatsiya qilinmaydigan valyutalar (Q Coins).
Virtual valyutalar quyidagilarga bo'linadi:
- markazlashgan - butun tizimni boshqaradigan yagona emitentga (E-Gold, Liberty Reserve, Perfect Money) ega. Emitent valyutani chiqaradi, undan foydalanish qoidalarini tanishtiradi, operatsiyalar reyestrini yuritadi va saqlaydi va valyutani muomaladan chiqarishi mumkin. Bunday valyutaning kursi o'zgaruvchan bo'lishi mumkin, talab va taklif bilan belgilanishi yoki belgilangan valyutaga yoki oltinga bog'langan bo'lishi mumkin;
- markazlashtirilmagan valyutalar (Bitcoin, Etherium, LiteCoin, Ripple), - bitta administratorga ega bo'lmagan va markazlashtirilgan nazoratga ega bo'lmagan valyutalar. Mulk huquqini o'tkazish to'g'risidagi ma'lumotlar tarmoq orqali qisqa vaqtdan so'ng tranzaktsiyalarni tasdiqlash, qiymatni o'tkazish xavfsizligi va yaxlitligini ta'minlaydigan tarzda uzatiladi.
Virtual (raqamli/elektron) kriptovalyuta bo’lmagan valyutalar ham mavjub bo’lib, virtual kriptovalyutalar kriptografik algoritmlarni maxsus ko’rinishlarda qo‘llashga asoslangan emission valyuta turi bo’lsa, virtual (raqamli/elektron) kriptovalyuta bo’lmagan valyutalar moddiy timsolda mujassam topmagan, pul belgisi sifatida foydalanish mumkin bo‘lgan pul mablag‘laridir. Ularga misol qilib Yandex-money, Webmoney, Scrill larni keltirish mumkin.
Kriptovalyutalarning asosiy xususiyatlari ularni kalbakilashtirishning va o'g'irlash imkonsizligi, umumiy emissiya markazi yo'qligi, tashqi tartibra solish yo'qlig'i va boshqalardan iborat bo’lib, ular ishonchli, foydalanish qulay, tranzaktsiya xarajatlari minimalligi bilan ajralib turadi. Kriptovalyutalar qiymati faqatgina undan foydalanuvchilar kutadigan natijalarga bog’liq bo’lib, u ijtimoiy shartnoma shakli hisoblanadi. Shu hisobdan u an’anaviy valyuta funtsiyalarni o’zida mujassam etmaydi.
Dunyo bo'ylab ko'plab tovar va xizmatlarning sotuvchilari bir muncha vaqtdan buyon bitkoinlarda to'lovlarni qabul qilishni boshladilar, ular orasida dunyoga mashhur yirik kompaniyalar, shuningdek do'konlar, universitetlar, aviakompaniyalar mavjud. Shuning uchun bitkoindan foydalanadigan jismoniy va yuridik shaxslar soni doimiy ravishda o'sib bormoqda. Bu qurilish kompaniyalari, restoranlar, ko'chmas mulk agentliklari, yuridik firmalar va onlayn xizmatlar.
Bitkoinning ulkan yutug'i shundaki, u 2010 yildan beri jahon valyutasi - AQSh dollari va boshqa ba'zi milliy valyutalarga nisbatan alohida jahon birjalarida kotirovka qilinmoqda. Bitkoinning favqulodda mashhurlikka erishganligining yana bir sababi bor - bu spekulyativ investorlarning bitkoin va boshqa kripto-valyutalarning yuqori o'zgaruvchanligiga qiziqishi. 01.01.2017 dan 01.01.2018 gacha kriptovalyutalarning umumiy kapitallashuvi 18,3 milliard dollardan 598,0 milliard dollarga oshdi, kunlik savdo hajmi esa 140,0 million dollardan 24,8 milliard dollarga ko'tarildi. Kriptovalyuta bozorining kapitallashuvi rekord darajaga ko'tarilib, 01.07.2018 yilda 828,5 milliard dollarni tashkil etdi, 2018 yildan kriptoindustriya o'sishdan pasayishga o'tdi. Raqamli pulni almashtirish va uni fiat pulga sotib olish va sotish real vaqt rejimida savdo qiladigan Internet-resurs sifatida tushuniladigan kriptovalyuta birjalarida amalga oshiriladi. Bunday saytlar nafaqat investorlar orasida, balki oddiy foydalanuvchilar orasida ham mashhur bo'lib, ularga bitimlar tuzish, qanday savdo qilish haqida foydali ma'lumotlar olish va h.k. imkonini beradi.
|
| | |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html?page=2 | Optik tolalar orqali signal uzatishning afzalliklarini keltiring | |
Optik tolalar orqali signal uzatishning afzalliklarini keltiring
|
bet | 2/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K TarmoqOptik tolalar orqali signal uzatishning afzalliklarini keltiring.
Optik tolalar signalni yorug‘lik impulslaridan foydalanib uzatadi, bu esa ancha katta ma'lumot uzatish tezligini va uzoq masofalarga signalni yo‘qotishsiz uzatishni ta'minlaydi. Optik tolalar elektromagnit shovqinlarga chidamli, yuqori ma'lumot o‘tkazish qobiliyatiga ega va yuqori xavfsizlikni ta'minlaydi.
An'anaviy mis sim va kabel bilan solishtirganda, optik tolali uzatish tarmoqli kengligi kattaroqdir, barcha turdagi murakkab texnologiya orqali optik tolali uzatish printsipi kabelni uzatish qobiliyatini oshirdi, ayniqsa zamonaviy elektromagnit parazit uskunalari uchun yanada murakkab muhit, yorug'lik to'lqin uzunligi bo'linishi bir nechta texnologiya. optik tolali uzatish qobiliyatini sezilarli darajada yaxshilaydi, bir to'lqinli optik tolali uzatish tezligi odatda 2.5-10 GBPS orasida.
2-rasm.Optik uzatish liniyasi
Optik tolali kabel kvartsdan yasalgan boʻlib, yoʻqotish 0-20dB/km dan kam boʻlib, hozirda ishlatilayotgan boshqa uzatish vositalaridan pastroqdir. Bu shuningdek, optik tolali uzatish tizimi magistral masofa bo'ylab ham kattaroq ekanligini anglatadi, bu tizim narxini pasaytirishi va uzoq masofalarga uzatish uchun simlar tizimini soddalashtirishi mumkin.
Elektromagnit to'lqinning oqishi uzatish signalining o'zaro bog'lanishiga va ma'lumotlarning oqishi va boshqa muammolarga olib keladi va optik tolali autsorsing qatlami strukturasi qochqin nurini o'zlashtirishi, yorug'lik to'lqini signalining oqishini oldini olishi, shuningdek, qo'shni kabel o'zaro bog'lanishining oldini olishi mumkin, optik kabeldan tashqarida ma'lumot bo'lishi mumkin emas. tinglangan, muloqotda o'ziga xos afzalliklarga ega.
Radio to‘lqinlar orqali ma’lumot uzatishning qo‘llanilish sohalarini tushuntiring.
Radio to‘lqinlar orqali ma'lumot uzatish keng ko‘lamda turli sohalarda qo‘llaniladi. Bu texnologiya simsiz aloqa tizimlarining asosi bo‘lib, turli xil qurilmalar o‘rtasida ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi. Quyidagi sohalarda radio to‘lqinlar keng qo‘llaniladi:
Mobil aloqa: Mobil telefonlar radio to‘lqinlar orqali ma'lumot uzatish texnologiyalaridan foydalanadi. Ular yordamida qo‘ng‘iroqlar amalga oshiriladi, SMS va ma'lumotlar internet orqali uzatiladi. 4G va 5G texnologiyalari ham radio to‘lqinlardan foydalanadi.
Radioeshittirishlar: FM va AM radioeshittirishlar, shuningdek, sun'iy yo‘ldosh radioeshittirishlari radio to‘lqinlar orqali uzatiladi. Bu texnologiya yirik hududlarga eshittirishni ta’minlaydi.
Televizion uzatishlar: Televizion signallarni uzatishda ham radio to‘lqinlar qo‘llaniladi. Odatda, sun'iy yo‘ldosh yoki yer usti antennalari orqali televideniya signallari uzatiladi.
Wi-Fi tarmoqlari: Wi-Fi texnologiyasi qisqa masofalarda ma'lumotlarni simsiz uzatish uchun radio to‘lqinlardan foydalanadi. Bu texnologiya uy, ofis yoki jamoat joylarida internetga simsiz ulanish imkonini beradi.
Bluetooth: Bluetooth texnologiyasi radio to‘lqinlar yordamida qisqa masofada qurilmalar o‘rtasida ma'lumot uzatadi. Masalan, naushniklar, klaviaturalar va boshqa kichik qurilmalarda qo‘llaniladi.
Simsiz to‘lov tizimlari (NFC): NFC (Near Field Communication) texnologiyasi qisqa masofada ma'lumot uzatish uchun radio to‘lqinlardan foydalanadi. Bu texnologiya kontaktsiz to‘lovlar, eshiklarni ochish va boshqa xavfsiz interaktiv tizimlarda qo‘llaniladi.
Harbiy va xavfsizlik tizimlari: Radio to‘lqinlar harbiy aloqalarda, radar tizimlarida va xavfsizlik maqsadlarida qo‘llaniladi. Ular uzoq masofalarda real vaqt rejimida ma'lumot uzatish va kuzatish imkoniyatini beradi.
Sun'iy yo‘ldosh orqali aloqa: Radio to‘lqinlar sun'iy yo‘ldosh orqali aloqa o‘rnatish uchun ishlatiladi. Bu texnologiya uzoq masofalarda, masalan, kosmik tadqiqotlar yoki global kommunikatsiyalarda qo‘llaniladi.
|
| | |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=5 | Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima - bet 5 | |
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
|
bet | 5/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ishOxirgi 2-3 yilda ko‘pgina kompaniyalarda (xorijiy, Rossiya, shu jumladan MHD mamlakatlari) korporativ uskuna va dasturiy ta’minotning miqdori muhim massaga etdi va murakkab boshqariladigan ob’ektga o‘zgardi. Shu bilan birga, kompaniyalarning biznesi to‘xtamasligi kerak bo‘lgan muhim ilovalardan foydalanish bilan bog‘liqdir. Tashqi muhit biznes uchun negativ oqibatlarga olib kelish imkoniyati bilan tahdidni keltirib chiqaruvchi agressiya bo‘ldi.
Bunday sharoitlarda muhim aktuallikka infratuzilmani adaptiv boshqarish konsepsiyasi ega bo‘ladi. Forrester Research bashorotiga asosan yaqin vaqtlarda IT rivojlanishining shu yo‘nalishi umumiy konsepsiyani rivojlantiruvchi kompaniyalar uchun bo‘lgani kabi, ularning elementlarini rivojlantiradigan kompaniyalar uchun ham belgilovchi bo‘ladi, adaptiv boshqarish texnologiyasiga 2006 yildan keyin o‘tiladi.
Axborot tizimning adaptivligi, xususan uning infratuzilma qismiga qo‘yiladigan asosiy talablarning bir nechta tamoyillari ko‘rinishida shakllantirish mumkin.
Maksimal samarali foydalanish tamoyili sifatli va miqdoriy masshtablash imkoniyati (faqat oshish tomoniga emas, balki kamayish tomoniga), barcha resurslar va servislardan to‘liq foydalanish, ishonchlilik, qulaylik, xavfsizlik nazarda tutiladi.
Integratsiyalash tamoyili ko‘pgina servislar, protokollar, texnologiyalarning yagona tizimida foydalanish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunga Web-servislar yoki paketli telefoniya tizimini ma’lumotlarni uzatish tarmog‘iga qo‘yilishini misol qilish mumkin.
Boshqarilish tamoyili avtomatik boshqarish elementlari bo‘lgan tizimdan, qurilmani boshqarishdan tashqari servislarni boshqarishni o‘z ichiga olgan to‘liq avtomatik boshqarishga o‘tishni bildiradi. Ushbu tamoyilga muvofiq barcha o‘rnatish va sozlash, yuklamani balansirovka qilish, rad etishning barqarorligini ta’minlash va tiklash avtomatik tarzda bajarilishi kerak.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
| |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html?page=4 | -rasm. 5G texnologiyasi - ” fanidan 2-amaliy ish mavzu | |
” fanidan 2-amaliy ish mavzu
|
bet | 4/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K Tarmoq
Ikkinchidan, kechikishning pastligi. 5G ma’lumotlarni uzatishda kechikishni (latentlikni) sezilarli darajada kamaytiradi — 1 millisoniyagacha, 4Gda 30-50 millisoniyaga nisbatan. Bu, ayniqsa, avtonom transport vositalari, murakkab tizimlarni masofadan boshqarish va tibbiy telemetriya kabi tezkor javob talab etiladigan ilovalar uchun muhimdir.
Tarmoq sig’imi. 5G har kvadrat kilometrga millionlab qurilmalarni qo‘llab-quvvatlab, ancha yuqori ulanish zichligini ta’minlaydi. Bu buyumlarning Internet (IoT) kontseptsiyasi doirasida qurilmalarni ommaviy ulash imkonini beradi, bu yerda aqlli uylardan tortib sanoat sensorlarigacha bo‘lgan har bir qurilma tarmoqqa ulanishi mumkin.
Ishonchlilik va barqarorlik. Yangi chastota diapazonlaridan foydalanish va takomillashtirilgan ma’lumot uzatish texnologiyalari tufayli 5G tarmoqning yuqori yuklanganligi yoki ko‘plab ulangan qurilmalar mavjudligi sharoitida ham yanada barqaror va ishonchli ulanishni ta’minlaydi.
Wi-Fi texnologiyasining ishlash prinsiplarini tushuntiring.
Wi-Fi radioto‘lqinlar yordamida simsiz ma'lumot uzatish tizimi bo‘lib, qurilmalar marshrutizator orqali internetga ulanadi. Wi-Fi tizimi IEEE 802.11 standarti asosida ishlaydi va ma'lumotni yuqori tezlikda qisqa masofalarda uzatadi.
Odatda, Wi-Fi tarmog'i tartibi kamida bitta Kirish nuqtasi va kamida bitta mijozni o'z ichiga oladi. Shuningdek, kirish nuqtasi ishlatilmaganda va mijozlar tarmoq adapterlari "to'g'ridan-to'g'ri".
5-rasm. WI-FI arxitekturasi
Kirish nuqtasi o'zining tarmoq identifikatorini (SSID) maxsus signal paketlari yordamida har 100 msda 0,1 Mbit / s tezlikda uzatadi. Shuning uchun 0,1 Mbit/s Wi-Fi uchun eng past maʼlumotlar tezligi hisoblanadi. Tarmoqning SSID-ni bilib, mijoz ushbu kirish nuqtasiga ulanish mumkinligini bilib olishi mumkin. Bir xil SSIDga ega ikkita kirish nuqtasi qamrov zonasiga kirsa, qabul qiluvchi signal kuchi ma'lumotlariga asoslanib, ular orasidan tanlashi mumkin.
Wi-Fi standarti mijozga ulanish mezonlarini tanlashda to‘liq erkinlik beradi. Ishlash prinsipi standartning rasmiy matnida batafsilroq tavsiflangan. Biroq, standart Wi-Fi simsiz mahalliy tarmoqlarini qurishning barcha jihatlarini tavsiflamaydi. Shu sababli, har bir uskuna ishlab chiqaruvchisi bu muammoni o'ziga xos tarzda hal qiladi, u yoki bu nuqtai nazardan eng yaxshi deb hisoblagan yondashuvlarni qo'llaydi. Shuning uchun simsiz lokal tarmoqlarni qurish usullarini tasniflash zarurati tug'iladi.
Kirish nuqtalarini yagona tizimga birlashtirish usuliga ko'ra biz quyidagilarni ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
Avtonom kirish nuqtalari (shuningdek, mustaqil, markazlashtirilmagan, aqlli deb ataladi)
Kontroller nazorati ostida ishlaydigan kirish nuqtalari (shuningdek, "engil", markazlashtirilgan deb ataladi)
Nazoratchisiz, lekin avtonom emas (kontrolörsiz boshqariladi)
Radiokanallarni tashkil qilish va boshqarish usuliga ko'ra simsiz mahalliy tarmoqlarni ajratish mumkin:
Statik radiokanal sozlamalari bilan
Dinamik (moslashtirilgan) radiokanal sozlamalari bilan
Radiokanallarning "qatlamli" yoki ko'p qatlamli tuzilishi bilan
|
| | |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=9 | Tarmoqni boshqarish darajasida chaqiruvlarni boshqarish amalga oshiriladi. Bu darajadagi asosiy texnologiya–moslashuvchan kommutatsiyadir, u chaqiruvlarni boshqarish uchun ishlatiladi | |
Tarmoqni boshqarish darajasida chaqiruvlarni boshqarish amalga oshiriladi. Bu darajadagi asosiy texnologiya–moslashuvchan kommutatsiyadir, u chaqiruvlarni boshqarish uchun ishlatiladi
|
bet | 9/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ishTarmoqni boshqarish darajasida chaqiruvlarni boshqarish amalga oshiriladi. Bu darajadagi asosiy texnologiya–moslashuvchan kommutatsiyadir, u chaqiruvlarni boshqarish uchun ishlatiladi. Moslashuvchan kommutator (Softswich): bu NGN tarmoqning asosiy komponenti bo‘lib, asosan chaqiruvlarni boshqarish, mediashlyuzlarga kirishni boshqarish, resurslarni taqsimlash, protokollarni qayta ishlash, marshrutlash, autentifikatsiya va xizmatlar qiymatini hisobga olish, hamda abonentlarga asosiy tovushli aloqa xizmatlari, mobil xizmatlari, multimedia xizmatlari, hamda ilovalarni dasturlash interfeyslarini (API) amalga oshiradi. Moslashuvchan kommutator (Softswich): bu NGN tarmoqning asosiy komponenti bo‘lib, asosan chaqiruvlarni boshqarish, mediashlyuzlarga kirishni boshqarish, resurslarni taqsimlash, protokollarni qayta ishlash, marshrutlash, autentifikatsiya va xizmatlar qiymatini hisobga olish, hamda abonentlarga asosiy tovushli aloqa xizmatlari, mobil xizmatlari, multimedia xizmatlari, hamda ilovalarni dasturlash interfeyslarini (API) amalga oshiradi. Xizmatlarni boshqarish darajasida asosan qo‘shimcha xizmatlar taqdim etish, xamda bog‘lanishlar o‘rnatilganda ishlashni qo‘llash amalga oshiriladi. IOSS ikki tizimdan iborat ekspluatatsiyani qo‘llashning integralli tizimi: NGN ning tarmoqli elementlarini markazlashtirilgan holda boshqarish va xizmatlar tarifikatsiyasining integrallashgan tizimi uchun tarmoqni boshqarish tizimi (MMS)dir. Policy server: aloqa vositalarini abonentga taqdim etuvchi boshqarish uchun ishlatiladi, bularga imkoniylikni nazoratlash ro‘yhati (ACL), o‘tkazish polasais, trafik, xizmat ko‘rsatish sifati va hokazolar kiradi. Application server: ilovalar serveri, qiymati qo‘shilgan turli xizmatlarning mantiqiy va intellektual tarmoq xizmatlarini yaratish va boshqarish, hamda xizmatlarni ishlab chiqish bo‘yicha innovatsion platformadan foydalanish uchun va dasturlanadigan ilovalarning (API) ochiq interfeyslari yordamida tashqi (chetki) provayderlarning xizmatlaridan foydalanish uchun ishlatiladi. Tarmoqli boshqaruvning darajasida joylashgan ilovalar serveri fizik tarzda ajratilgan qurilma bo‘lgani uchun, SoftSwich uskunasiga bog‘liq emas. Bu hol xizmatlarni taqdim etish funksiyasini chaqiruvni boshqarish funksiyasidan ajratish va yangi xizmatlarni kiritish imkonini beradi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Tarmoqni boshqarish darajasida chaqiruvlarni boshqarish amalga oshiriladi. Bu darajadagi asosiy texnologiya–moslashuvchan kommutatsiyadir, u chaqiruvlarni boshqarish uchun ishlatiladi
| |
http://kompy.info/about-blank-12-ozbekiston-respublikasining-standartlashtirish.html | About: blank 1/2 O’zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to‘g‘risida»gi Qonuniga | 22.01.2024, 02:30
about:blank
about:blank
1/2
O’zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to‘g‘risida»gi
Qonuniga
asossan O’zbekiston Respublikasida
standartlashtirish ishlarini o‘tkazishning umumiy tashkiliy-texnik qoidalarini tartibga solib turuvchi
standartlashtirish tizimi faoliyat ko‘rsatadi.
Standartlashtirish ishlarini tashkil etish, muvofiqlashtirish va ta’minlashni:
xalq xo‘jaligi tarmoqlarida - O‘zbekiston texnik jihatdan tartibga solish agentligi;
qurilish, qurilish industriyasi sohasida, shu jumladan loyihalash va konstruktsiyalashda - O’zbekiston
Respublikasi
Qurilish vazirligi;
tabiiy resurslardan foydalanishni tartibga solish hamda atrof muhitni ifloslanishdan va boshqa zararli
ta’sirlardan muhofaza qilish sohasida - O’zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish
davlat qo‘mitasi;
tibbiyot uchun mo‘ljallangan mahsulotlar,
shu jumladan dori vositalari, tibbiy buyumlar, tibbiy texnika
sohasida, shuningdek O’zbekiston Respublikasida
ishlab chiqarilayotgan, shu jumladan import bo‘yicha
yetkazib berilayotgan mahsulotlarda inson uchun zararli moddalar mavjudligini aniqlash masalalarida -
O’zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi;
mudofaa qobiliyatini va safarbarlik tayyorgarligini ta’minlash, mudofaa ahamiyatiga
molik mahsulotlar
sohasida - O’zbekiston Respublikasi Mudofaa vazirligi amalga oshiradi.
O‘zbekiston texnik jihatdan tartibga solish agentligi ushbu Qonunga muvofiq standartlashtirish ishlarini
o‘tkazishning umumiy qoidalarini, manfaatdor tomonlarning
davlat boshqaruv organlari, jamoat birlashmalari
bilan olib boradigan hamkorlikdagi ishining shakl va usullarini belgilaydi.
Ushbu Qonunga muvofiq davlat boshqaruvi organlari o‘z vakolatlari doirasida standartlarni ishlab chiqadi,
tasdiqlaydi va nashr etadi.
O’zbekiston Respublikasida standartlashtirishga doir quyidagi toifadagi normativ hujjatlar |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=8 | Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima - bet 8 | |
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
|
bet | 8/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ish
2– rasm. NGN arxitekturasi
Kirish mediashlyuzi (AMG). Uning yordamida abonentga turli – tuman xizmatlardan foydalanish imkoni beriladi, jumladan: analogli tarmoqqa kirish, xizmatlari integrallashgan ISDN raqamli tarmoqqa kirish, V5 ga va raqamli abonent (xDSL) liniyasiga kirish. Kirish mediashlyuzi (AMG). Uning yordamida abonentga turli – tuman xizmatlardan foydalanish imkoni beriladi, jumladan: analogli tarmoqqa kirish, xizmatlari integrallashgan ISDN raqamli tarmoqqa kirish, V5 ga va raqamli abonent (xDSL) liniyasiga kirish. Foydalanuvchi oldida analog telefon apparati, guruhli qurilma IA, mobil terminal 2G, 3G, maxsus terminal SIP telefoni, N.323 telefoni bo‘lishi mumkin. Signalizatsiyaning mediashlyuzi (SG): 7 sonli signalizatsiya tizimi tarmog‘ining va internet – protokoli (IP) tarmog‘ining interfeys darajasida joylashgan bo‘lib, u umumiy foydalanish kommutatsiyalanadigan telefon tarmog‘i PSTN va IP tarmoq o‘rtasida signallashni o‘zgartirishni ta’minlaydi. Bog‘lovchi liniyalar mediashlyuzi (TMG): kanallar kommutatsiyasi tarmog‘i bilan paketlar kommutatsiyasi IP tarmog‘i oralig‘ida joylashgan bo‘lib, IP uzatish muhitining IKM – oqimlari va axborot oqimlari o‘rtasida formatni o‘zgartirishni ta’minlaydi. Universal mediashlyuz (UMG): ichiga qurilgan SG yoki AMG ning TMG rejimlarida signallashni o‘zlashtirishni bajaradi. Turli–tuman qurilmalarning ulanishi ta’minlanadi, bularga PSTH telefon stansiyasi, muassasa telefon stansiyasi (PBX), imkoniylik tarmog‘i, imkoniylik tarmog‘i serveri (NAS) va bazaviy stansiyaning kontrolleri kiradi. Tayanch kommutatsiya darajasida paketlar kommutatsiyasi amalga oshiriladi, va darajada magistral tarmoq va transport tarmog‘i (MAN)da taqsimlangan marshrutlashtiruvchi va 3 – darajali kommutatoriga o‘xshash qurilmalar ishlatiladi. Bu darajada abonentlarga yuqori ishonchlilik, xizmat ko‘rsatishning yuqori sifat (QoS) va katta o‘tkazish qobiliyati bilan bir turli, hamda integralli uzatish platformasini taqdim etishni amalga oshiradi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
| |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html#2.2)_Umumiy_qoidalar | Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima | |
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
|
bet | 1/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ish MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI IMS – TUZILMA VA XIZMATLAR FANIDAN MUSTAQIL ISH KEYINGI AVLOD KONVERGENT TARMOQLARIDA BO’YICHA ISHLAB CHIQILGAN STANDARTLAR TAHLILI BAJARDI: TURG’UNJONOV SAIDBEK GRUPPA: 430-21 QABUL QILDI: MIRAZIMOVA GULNORA KEYINGI AVLOD KONVERGENT TARMOQLARIDA BO’YICHA ISHLAB CHIQILGAN STANDARTLAR TAHLILI REJA: 1) Kirish 2) Asosiy qismi 2.1) Qo’llash soxasi 2.3) Softswitch uskunasining tuzilishi 3) Xulosa Kirish Kirish Umumiy holatda konvergensiya, o’xshash sharoitda ishlash natijasida, dastlab kelib chiqishi turlicha bo‘lgan ob’ektlarning belgilarini yaqinlashishini bildiruvchi evolyusion tushuncha kabi aniqlanadi. Ya’ni konvergensiya, texnologiyalarning o‘zaro kirib borish natijasida mazmunlarini yaqinlashish jarayonidir. Shu ma’noda konvergensiyani integratsiyaning yuqori darajasi deyish mumkin. Aloqa tarmoqlarining konvergensiyasi uchta aspektda qarab chiqiladi: 2) xizmatlar konvergensiyasi; 3) qurilmalar konvergensiyasi. Tarmoq konvergensiyasi, qayd qilingan, mobil va konvergent xizmatlarni taqdim etish uchun yagona infrastrukturani qo‘llashni taqazo etadi; ya’ni bitta tarmoq, yagona yadro bazasi asosida mobil va qayd qilingan trafiklarni uzatishni qo‘llab quvvatlovchi juda ko‘p servislarni ta’minlaydi. Bunga, NGN konsepsiyasi asosidagi yagona transport tarmoqlarini yaratgandan keyingina erishish mumkin. Yangi avlod tarmoqlarining arxitekturasi, xizmatlar konvergensiyasini qo‘llash doirasida, ulanish satxi amaliy satxdan ajratilgan bo‘lishini qarab chiqadi. Qayd qilingan va mobil kanallar bo‘yicha ulangan foydalanuvchilar real vaqtda barcha servislarga ulanish imkoniga ega bo‘ladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, aloqa tarmoqlarida konvergent xizmatlarga abonent qo‘llaydigan har qanday terminal (telefon, smartfon, SHK, noutbuk)dan, foydalanuvchining joyiga bog‘liq bo‘lmagan holda ulanish mumkin.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
| |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html#Aloqa_tarmoqlarining_konvergensiyasi_uchta_aspektda_qarab_chiqiladi | Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima | |
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
|
bet | 1/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ish MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI IMS – TUZILMA VA XIZMATLAR FANIDAN MUSTAQIL ISH KEYINGI AVLOD KONVERGENT TARMOQLARIDA BO’YICHA ISHLAB CHIQILGAN STANDARTLAR TAHLILI BAJARDI: TURG’UNJONOV SAIDBEK GRUPPA: 430-21 QABUL QILDI: MIRAZIMOVA GULNORA KEYINGI AVLOD KONVERGENT TARMOQLARIDA BO’YICHA ISHLAB CHIQILGAN STANDARTLAR TAHLILI REJA: 1) Kirish 2) Asosiy qismi 2.1) Qo’llash soxasi 2.3) Softswitch uskunasining tuzilishi 3) Xulosa Kirish Kirish Umumiy holatda konvergensiya, o’xshash sharoitda ishlash natijasida, dastlab kelib chiqishi turlicha bo‘lgan ob’ektlarning belgilarini yaqinlashishini bildiruvchi evolyusion tushuncha kabi aniqlanadi. Ya’ni konvergensiya, texnologiyalarning o‘zaro kirib borish natijasida mazmunlarini yaqinlashish jarayonidir. Shu ma’noda konvergensiyani integratsiyaning yuqori darajasi deyish mumkin. Aloqa tarmoqlarining konvergensiyasi uchta aspektda qarab chiqiladi: 2) xizmatlar konvergensiyasi; 3) qurilmalar konvergensiyasi. Tarmoq konvergensiyasi, qayd qilingan, mobil va konvergent xizmatlarni taqdim etish uchun yagona infrastrukturani qo‘llashni taqazo etadi; ya’ni bitta tarmoq, yagona yadro bazasi asosida mobil va qayd qilingan trafiklarni uzatishni qo‘llab quvvatlovchi juda ko‘p servislarni ta’minlaydi. Bunga, NGN konsepsiyasi asosidagi yagona transport tarmoqlarini yaratgandan keyingina erishish mumkin. Yangi avlod tarmoqlarining arxitekturasi, xizmatlar konvergensiyasini qo‘llash doirasida, ulanish satxi amaliy satxdan ajratilgan bo‘lishini qarab chiqadi. Qayd qilingan va mobil kanallar bo‘yicha ulangan foydalanuvchilar real vaqtda barcha servislarga ulanish imkoniga ega bo‘ladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, aloqa tarmoqlarida konvergent xizmatlarga abonent qo‘llaydigan har qanday terminal (telefon, smartfon, SHK, noutbuk)dan, foydalanuvchining joyiga bog‘liq bo‘lmagan holda ulanish mumkin.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
| |
http://kompy.info/tabiiy-fanlar-mutaxassisligi-talabalari-uchun-informatika-va-a.html | Tabiiy fanlar mutaxassisligi talabalari uchun “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan test savollari | Tabiatshunoslik va geografiya fakulteti I-kurs kimyo ta’limi yo’nalishi talabalari uchun
“Informatika” fanidan test savollari.
Variant №1
1. Informatika va axborot texnologiyalari fanining asosiy vazifasi nimadan iborat?
A). kompyuter savodxonligi va kundalik aqliy faoliyatda undan yordamchi sifatida foydalanishga o’rgatish.
B) zamonaviy axborot texnologiyalari bilan tanishtirish.
C) Windows muxitida ishlash, xujjat, jadval va grafiklar yaratish.
D) barcha javoblar to’g’ri.
ANSWER: D
2. Zamonaviy kompyuterlar amal bajarish tezligi va xotira hajmiga qarab nechta guruhga bo’linadi?
A) 3 B) 5 C) 4 D) 6
ANSWER B
3. Qog‘ozga siyohni sepish orqali materiallarni chop etish texnologiyasiga asoslangan printer turini ko‘rsating.
A) Lazerli printer.
B) Matrisali printer.
C)Lazerli va purkovichli(struyniy) printer
D)Purkovichli(struyniy) printer.
ANSWER: D
4. Obyektlar kontekst menyusi qanday chaqiriladi?
A)Sichqoncha chap tugmasi bosilsa va foydalanuvchini muloqotga chaqiruvchi vosita ishga tushirilsa,
B)Sichqoncha o‘ng tugmasi bosilsa va foydalanuvchini muloqotga chaqiruvchi vosita ishga tushirilsa,
C)Sichqoncha o’rta tugmasi bosilsa va foydalanuvchini muloqotga chaqiruvchi vosita ishga tushirilsa,
D) barcha javoblar to’g’ri.
ANSWER B
5. Rasmda berilgan qaysi bir programmada kompyuterda joylashgan disklar, ma’lumotlar, umuman olganda barcha ma`lumotlarni, ular ustida amallarni bajarish imkoniyatiga ega bo‘lamiz?
A. 1, B. 2, C. 3, D. 4
ANSWER: A
6. Xotira necha turga bo’linadi?
A) tezkor, ichki va tashqi xotiralar.
B) tezkor, doimiy, tashqi, audio, video va boshqalar.
C) ) tezkor, doimiy, tashqi, audio va boshqalar
D) to’g’ri javob yo’q.
ANSWER B
7. Sichqonchaning vazifasi?
A) ma‘lumotlarni kiritadigan qurilma.
B) u yordamida foydalanuvchi tomonidan operatsion sistema boshqaruvi ostida ishlaydigan dasturlarga
buyruq berib boriladi.
C) dasturlarga kerak bo’lgan ma‘lumotlar ham kiritib turiladi.
D) barcha javoblar to’g’ri.
ANSWER D
8. Fayl deb nimaga aytiladi?
A) dasturlar, xujjatlar va boshqa ma‘lumotlar ketma-ketligining xotirada biror nom bilan saqlanishi.
B) dasturlar, xujjatlar, turli matnlar va boshqa ma‘lumotlar ketma ketligining xotirada biror nom bilan saqlanishi.
C) dasturlar.
D) barcha javoblar to’g’ri.
ANSWER B
9. Dasturiy ta’minot shartli ravishda necha qismga bo`linadi?
A. 1
B. 2
C. 3
D. 4
ANSWER: C
10. Arxiv nima?
A) bir yoki bir nechta fayllarni siq’ilgan holda maxsus dastur asosida bir faylga joylashtirilgan fayllar majmuasi.
B) ) bir fayllarni siq’ilgan holda maxsus dastur asosida bir faylga joylashtirilgan majmua.
C) ) bir nechta fayllarni siq’ilgan holda joylashtirilgan fayllar majmuasi.
D) barchasi to’g’ri.
ANSWER A
11. Kompyuter virusi nima?
A) maxsus yozilgan dastur bulib, u boshqa dasturlarni zararlaydi.
B) boshqa dasturlarni topadi va zararlaydi.
C) buzgunchi xarakatlarni bajaradi va diskdagi fayllarni ishdan chikaradi.
D) barcha javoblar to’g’ri.
ANSWER D
12. MS Word xujjat matnidagi yozuvlarni orfografik xatolarni tekshirish, sinonimlar tanlash, pochta konvertlarini yaratish qaysi menyuda bajariladi?
A) menyular satridagi Format/SHrift orqali. B) menyular satridagi Pravka orqali.
C) menyular satridagi Servis orqali. D) menyular satridagi Tablitsa orqali.
ANSWER C
13. Slayd nima?
A)Ma’lum bir o‘lchamga ega bo‘lgan muloqot varag‘i
B)ishchi varaq
C) Ma’lum bir o‘lchamga ega bo‘lgan muloqot varag‘i
D)muloqot oynasi
ANSWER A
14. Uskunalar panelidagi qaysi tugma yordamida hujjatni kompyuter diskiga saqlash mumkin?
A) 3 B) 4 C) 5 D) 6
ANSWER A
15. MS Word da formulalar bilan ishlash qanday amalga oshiriladi?
A) WordArt orqali. B) Paint orqali.
C) Math Type (Equation) orqali. D) menyular satridagi Vstavka menyusi orqali.
ANSWER C
16. Rasmda berilganlar ichida qaysi biri fayl hisoblanadi?
A. 1 B. 2 C. 3 D. 4
ANSWER: A
17. Dynyoda birinchi hisoblash mashinasini kim yaratdi?
A) Blez Paskal. B) Niklaus Virt C) Jon Fon Neyman. D) barcha javoblar to’g’ri.
ANSWER: A
18. Sarlavha satri nima?
A) Dastur nomi ko'rsatiladigan maxsus qator.
B) Bu yerda bir necha boshqarish tugmalari joylashgan bolib, ular yordamida oynaning tashqi ko1rinishini o'zgartirish mumkin.
C) Bu satrda turli tugmalar joylashgan bo'lib, unda oynalarning holati akslanadi,
D) To’g’ri javoblar yo’q
ANSWER A
19.Uskunalar panelidagi qaysi tugma yordamida joriy hujjatni elektron pochta orqali jo‘natish mumkin?
A. 1 B. 5 C. 3 D. 4
ANSWER B
20.Microsoft PowerPoint dasturida yangi hujjat yaratilganda, odatda avtomatik ravishda dastur tomonidan unga qanday nom beriladi?
A. ) *. * B. ) *. ppt C. ) *. prt D. ) *. doc
ANSWER B
21. Келтирилган амалларнинг қайси бири ёрдамида тақдимотларни (презентация) тезкор сақлаш мумкин?
A) Файл- сохранить (ctrl+s) C) Меню-файл-открыть (ctrl+O)
B) Файл- сохранить как D) Меню-правка-удалить слайд
ANSWER A
22.Microsoft PowerPoint dasturida qaysi amal yordamida slaydlar dizaynini o‘rnatish va o‘zgartirish mumkin?
A) konstruktor. B)создать слайд. C) Вставка – рисунок. D) Меню-правка-удалить слайд
ANSWER A
23. Faqat qobiq dasturlar turlari ko‘rsatilgan to‘g‘ri javobni ko‘rsating?
a). Norton Commander, Ps Tools, Windows 3.1, Windows Commander b). SP/M, MS-DOS, Windows 98, Windows 2000
c). Paint, Lexicon, MS-DOS, Ci d). Pascal, Basic, Windows 97, Paint
24. Antivirus dasturlarini ko‘rsating?
a). arj, rar, pkzip, pkunzip b). winrar, winzip, winarj, Nod32, Kaspersky c). drweb, adinf, Kaspersky, Nod32, d). pak, lha, Kaspersky, Nod32,
ANSWER С
25. Rasmda keltirilgan dastur uskunalar panelidagi tugmalarning qaysi biri taqdimotlarni chop qilish (bosmaga chiqarish) uchun mo‘ljallangan?
A. ) 1 B. ) 2 C. ) 3 D. ) 4
ANSWER D
26. Microsoft Word dasturi uskunalar panelidagi qaysi tugma yordamida jadvalni qo‘lda chizish mumkin?
A. ) 1 B. ) 2 C. ) 3 D. ) 4
ANSWER A
27. Bir bayt necha bitga teng?
A)24 bitdan iborat.
B)8 bitdan iborat.
C)1024 bitdan iborat.
D)16 bitdan iborat.
ANSWER B
28. Windows 98 qanday dastur?
A. Matn muharriri
B. Qobig’ dastur
C. Operasion sistema
D. Programmalash tili
ANSWER: C
29. Windows ning “Ish stoli” da yangi “Yarlik” hosil qilish qanday amalga oshiriladi?
A. “ПУСК” tugmachasidan “Все программы” bandi orqali.
B. Ekranning ixtiyoriy joyida sichqoncha (kontekst) ung klavishi bosilib, ochilgan muloqot oynasidan “CоздатьЯрлик”ni bosish orqali.
C. Ekranning ixtiyoriy joyida sichqoncha (kontekst) ung klavishi bosilib, ochilgan muloqot oynasidan “CоздатьПапка”ni bosish orqali.
D. barcha javoblar to’g’ri.
ANSWER: B
30. Kompyuter (virus bilan) zararlanganda nimalar yuz beradi?
A. ba‘zi bir dasturlar ishlamaydi yoki yomon ishlay boshlaydi.
B. ekranda turli simvollar chiqa boshlaydi.
C. kompyuter ishlashi sekinlashadi, fayllar buziladi yoki ularning hajmi ortadi. Operativ xotiraning bo‘sh joyi qisqaradi.
D. barcha javoblar to’g’ri.
ANSWER: D
| |
http://kompy.info/ders-icerik-birinci-yil-trd101-turk-dili-i-2-0-2.html | Ders İçerik BİRİNCİ yil trd101 Türk Dili I (2-0-2) | |
Ders İçerik BİRİNCİ yil trd101 Türk Dili I (2-0-2)
|
bet | 1/50 | Sana | 10.04.2017 | Hajmi | 38,64 Kb. | | #4303 | Turi | Yazı |
Ders İçerik
BİRİNCİ YIL
TRD101 Türk Dili I (2-0-2)
Dil nedir?Dili - Timor o.dagi shahar, Sharqiy Timorning maʼmuriy markazi. Aholisi 60 ming kishidan ziyod (1990-y.lar oʻrtalari). Parfyumeriya, kulolchilik buyumlari, kofega ishlov berish korxonalari bor. Yirik port; chetga kopra, kofe, kauchuk, paxta, jun, teri va b. Dilin ulus yaşamındaki yeri ve önemi, dil- kültür ilişkisi, Dilbilgisinin tanımı, işlevi ve bölümleri, Sesbilgisi; Türkçe'nin sesleri ve ses özellikleri, Biçimbilgisi; Türkçe'nin biçimsel özellikleri ( kökler- ekler) , Sözcükler ve söz öbekleri, Kompozisyonla ilgili genel bilgiler; konu, bakış açısı, düşünce, ana ve yardımcı düşünceler, paragraf, düşünsel düzen, Yazılı anlatım; paragraf, içeriği ve türleri ( giriş, gelişme ve sonuç paragrafları) , Anlatım biçimleri; açıklayıcı, betimleyici, tartışmacı, öyküleyici anlatım, Yazılı anlatım; dilekçe yazma; alıntı yapma, dipnot ve kaynakça yazma, Sözlü anlatım; konuşma ve konuşma türleri (hazırlıklı konuşma, açıkoturum ve tartışma ilkeleri), Edebiyat türleri; sanatsal ( şiir, öykü, roman, tiyatro) ve düşünsel ( makale, fıkra, deneme, eleştiri, röportaj...), Edebiyat ve,veya düşünce dünyasıyla ilgili yapıtların okunup incelenmesi, Kurgulayıcı bir metni ( öykü, roman, tiyatro) inceleme.
ATA101 Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi I (2-0-2)
Birinci Dünya savaşı sonunda işgale uğrayan Anadolu'nun kurtarılması için kongreleri de içine alan ve çok zor şartlarda başarılan "Ulusal Kurtuluş Mücadelesi", TBMM'nin açılmasıyla yönetimin tek elden yürütülerek "Ulusal Bağımsızlık Savaşı'nın silahlı eylem dönemi olan "İstiklal Savaşı'nın tüm olanaksızlıklara rağmen kazanılması ve Türk Devrimi için gerekli zeminin hazırlanmasıdır.
IKT151 İktisada Giriş (3-0-3)
Ekonomi bilimi, ihtiyaçlar, mallar ve hizmetler; üretim ve üretim faktörleri (dönüşüm eğrisi, azalan verim kanunu, emek, sermaye, toprak, organizasyon ve girişim, teknoloji, vs.); piyasa, arz ve talep (tam rekabet piyasası, eksik rekabet piyasaları, piyasada fiyat oluşumu); tüketicinin davranışları ve tüketici dengesi (fayda, kayıtsızlık analizi, bütçe doğrusu, bireyin dengeye gelişi); firma dengesi (üretim fonksiyonu, eş-ürün analizi, firmanın arzı, firmanın geliri, firmanın dengeye gelişi); milli gelirin hesaplanması; milli gelirin belirlenmesi ve denge milli gelir düzeyi; kamu kesimi; para ve bankacılık sistemi; enflasyon; dışa açık ekonomi.
BLG151 Bilgisayara Giriş (1-2-2)
Bilgi işleme, donanım ve yazılım hakkında genel bilgiler , işletim sistemleri: DOS, windows, linux, windows işletim sistemi, kelime işlemci, çizelge işleme, sunum programları ve uygulamaları, internet uygulamaları.
HUK181 Hukukun Temelleri (3-0-3)
Hukukun tanımı, hukukun amacı, hukuk kurallarının din ve ahlak kurallarından farkı, hukuk kurallarının temel özellikleri ve hukuk kuralının yapısı, hukuk kuralı türleri, hukuk sistemleri, adalet kavramı, sosyal devlet kavramı, insan hakları, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, Hukuk Devleti kavramı, Hukukun Yazılı Kaynakları, Kanunların hazırlanması, yürürlüğe girmesi, kanunların anayasaya uygunluğu denetimi, kanun hükmünde kararname, tüzük, yönetmelik, hukukta örf-adet, mahkeme kararları, bilimsel görüş ve uluslar arası sözleşmelerin rolü, hak kavramı, hak ve fiil ehliyeti, hak türleri, borç ilişkisinin unsurları, iyiniyet kavramı, dürüst davranma kuralı, hakkın korunması yolları, yaptırım kavramı, borcun kaynakları: haksız fiil, sebepsiz zenginleşme ve sözleşme, sözleşme ve şekil serbestisi ilkesi, sözleşmenin sakatlığı halleri, kamu hukuku-özel hukuk ayrımı, hukukun alt dalları: Anayasa Hukuku, İdare Hukuku, Ceza Hukuku, Devletler Hukuku, Medeni Hukuk, Borçlar Hukuku, Ticaret Hukuku, Devletler Özel Hukuku, Medeni Yargılama Hukuku, İcra-İflas Hukuku, İş Hukuku
RUS151 Turizm Rusçası I (0-6-3)
Bu ders “Avrupa Ortak Dil Kriterleri” A1 seviyesinde, öğrencilere Rusça okuma yazma becerisinin kazandırılmasını ve Temel Rusça dil bilgisinin aktarılmasını amaçlar. Öğrencilerin günlük yaşam ile ilgili konularda, (kendisini, ailesini, evini, yakın çevresini tanıtma, selamlama ve vedalaşma vs.) basit soru-cevap cümlelerini üretmeleri amaçlar. Bu derste öğrenciler ayrıca sayıları ve fiillerin çekimlerini öğrenir.
KYP 001 Kariyer ve Yaşam Programı (0-2-1)
İkinci Yarıyıl
TRD102 Türk Dili II (2-0-2)
Türk dilinin dünya dilleri arasındaki yeri, Türklerin kullandığı abeceler, Türk dilinin tarihsel gelişimi, Türk dilinin lehçeleri , Türkçe'nin sözdizimi özellikleri, tümce çözümleme çalışmaları , Kökenbilim, Anlambilim I ( temel anlam, yan anlam) ve Anlam Olayları ( anlam daralması, anlam genişlemesi, anlam kayması, anlam kötüleşmesi, anlam iyileşmesi), Sözcüklerin anlam ilişkileri, Anlambilim II; benzetmeler, aktarmalar (ad aktarması, deyim aktarması) sözcükler, deyimler, atasözleri, kalıpsözler ve terimler, Anlatım ( dil) yanlışları ve uygulamalar, Sözlü anlatım; konuşma ve konuşma türleri ( açıkoturum, tartışma, münazara ilkeleri) , Yazılı anlatım; iş mektubu, tutanak, rapor ve haber yazma teknikleri , Paragrafta düşünceyi geliştirme yolları; tanımlama, örnekleme, karşılaştırma, sayısal verilerden yararlanma, tanık gösterme , Edebiyat türleri; sanatsal ( şiir, öykü, roman, tiyatro,) ve düşünsel ( makale, fıkra, deneme, eleştiri, gezi, yaşamöyküsü, anı, mektup ...), Edebiyat ve düşünce dünyasından seçilmiş örnek metinlerin okunup incelenmesi, Bilimsel bir metin inceleme.
ATA102 Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi II (2-0-2)
Lozan Barış Antlaşması ile elde edilen başarının, Cumhuriyetin ilanı ile modern bir devlete dönüştürülmesi, bu devlete Atatürk İlkeleri ile çağdaş ve gelişmeye elverişli bir kimlik kazandırılması, bunu takip eden devrimlerle Atatürkçü Düşünce Sistemi'nin beleklere tam olarak yerleştirilmesi, böylece gençlerimizin kendilerine ve ülkeye yönelik her türlü tehlikelere karşı bilinçli ve dayanıklı kılınmasıdır.
TUR110 Genel Turizm (3-0-3)
Turizmin Genel Kapsamı, Turizm Hareketlerinin Nedenleri, Turizmin Gelişmesi ve Yeni Eğilimler, Turizm Çeşitleri, Turizmin Genel Ekonomideki Önemi, Turizmin Türkiye Ekonomisindeki Yeri, Turizm Talebi, Turistik Ürün, Turistik Yoğunlaşma, Doğal Varlıklar, Kültür - Sanat Varlıkları ve Turizm, Turizm Endüstrisi, Turizmde Pazarlama, Turizmde Yönetim kavramı, Turizm Politikası.
PSI105 Davranış Bilimleri (3-0-3)
Sosyal Psikoloji, sosyal etki, grubun insan davranışlarına etkisi, kişiler arası etki ve sosyal güç, gruplarda kararlar, değişim ve strateji, davranış bilimlerinin ortaya çıkış nedenleri, uygulamadaki yeri ve örgütsel davranışa katkısı, davranış ve bireysel davranış modeli, algılama, öğrenme kuramları ve ilkeleri, motivasyon, önderlik, bireyler arası ilişkiler ve haberleşme.
MAT151 Ticari Matematik (3-0-3)
Yüzde ve binde kavramı, yüzde ve binde hesaplamaları, oran orantı kavramı, doğru ters ve bileşik orantı; maliyet ve satış hesapları; maliyet üzerinden verilen orana göre kar ve zarar tutarlarının hesaplanması, maliyet satış fiyatlarının hesaplanması, satış üzerinden verilen orana göre; kar ve zarar tutarlarının hesaplanması, maliyet ve satış fiyatlarının hesaplanması; faiz hesapları; basit ve bileşik faiz hesaplamaları; iskonto hesaplamaları basit ve bileşik ıskonto hesaplamaları; karışım ve bileşim kavramları ve oranlı bölme işlemlerine ilişkin hesaplamalar
RUS152 Turizm Rusçası II (0-6-3)
Öğrenciler günlük yaşamı daha ayrıntılı şekilde betimlemeyi öğrenirler. Öğrenciler, Rus dilinde sıfatları kullanarak zevkleri ve hoşnutsuzluğu ifade etmeyi, bunun yanında şimdiki zaman I ve II çekimlerini, fillilerin geçmiş zaman şekillerini, hareket fiillilerini ve cümlede model fiillerin kullanımını öğrenirler. RUS151 ve RUS152 derslerini başarıyla bitiren öğrenciler Avrupa Dil Referansı çerçevesinde A1 seviyesinde Rusça dil yetisini kazanmış olurlar.
İKİNCİ YIL
Üçüncü Yarıyıl
TUR215 Turizm Ekonomisi (2-0-2)
Ekonomik faaliyet olarak turizm; Turizm arzı ve özellikleri, insanları seyahate çeken arz yönlü faktörler; Turizm sektöründe pazar yapıları; Turistik ürün arzı (Havayolu, Konaklama, vs.), Turizm sektöründe arzın bütünleşmesi; Turizm talebi ve özellikleri, turizm talebini etkileyen faktörler; Turizmin ekonomik etkilerine genel bakış; Turizmin parasal ekonomiye etkileri ve Türkiye; Turizmin reel ekonomiye etkileri ve Türkiye.
ISL151 İşletmeye Giriş (3-0-3)
İşletme kavramı; işletmelerin tarihsel gelişimi; insan gereksinimlerinin karşılanması: mal ve hizmetler; üretim kaynakları; işletmelerin çevresi ve amaçları; işletme türleri; işletmelerin kuruluşu: yapılabilirlik araştırmaları, yatırım kararı ve gerçekleştirilmesi; işletmelerin başarı koşulları: verimlilik ve risk kavramları; yönetim kavramı: tanımı, işlevleri, yaklaşımları, süreçleri; yönetim işlevleri: pazarlama, üretim, insan kaynakları, finans, muhasebe, halkla ilişkiler, araştırma - geliştirme; işletmelerde işbirlikleri ve birleşmeler; küresel ve elektronik işletmeler.
IST251 İstatistiğe Giriş (3-0-3)
Değişkenler ve grafikler, frekans dağılımları, ortalama, mod, medyan ve diğer merkezi eğilim ölçüleri, standart sapma ve diğer değişkenlik ölçüleri momentler, çarpıklık ve basıklık istatistiksel kestirim teorisi, indeksler, eğri uydurma ve en küçük kareler testi, korelasyon teorisi, istatistiksel karar teorisi, hipotez testleri ve anlamlılık gibi konular ele alınmaktadır. Ayrıca Regresyon teorisi de işlenmektedir.
MFY251 Muhasebeye Giriş (3-0-3)
Muhasebede İş Akışı, Ticari Defterler, Belgeler, Tekdüzen Muhasebe Sistemine Giriş/ Bilanço Esasına Göre Defter Tutmanın Özellikleri, tekdüzen muhasebe sistemi ve hesap planı/ Hesap planıyla defter tutma uygulaması / Bilanço ve gelir tablosu ilkeleri / Özellikli Muhasebe Hesaplarının İşleyişi / Mal hesabına kayıt Yöntemleri / Yasal Düzenlemeler Kapsamında Muhasebe.
RUS251 Turizm Rusçası III
Bu ders, Avrupa Ortak Dil Kriterleri”nin A2/1 seviyesinin gerektirdiği düzeydeki Rusça bilgisinin aktarılması suretiyle, öğrencinin günlük hayattaki konuları ve turizm ile ilgili metinleri anlaması ve benzer konularda ön hazırlık yapmadan sözlü ve yazılı iletişimi gerçekleştirmesini amaçlar. Bu derste öğrencilerin iletişim ve okuma-anlama becerilerinin geliştirilmesi ön plandadır. Otele giriş yapan konukların karşılanması, yerleşme, turistik tesisin tanıtılması, diğer hizmet alanları, günlük geziler, yeme-içme, spor olanakları, sağlık hizmetleri gibi konularda öğrencilerin iletişim kurabilmeleri, yazılı metinleri algılamaları ve kendilerini ifade edebilmeleri için ilgili metinler üzerinde çalışmalar yapılır.
Dördüncü Yarıyıl
TUR204 Yiyecek ve İçecek Servis ve Yönetimi (2-2-3)
Yiyecek Servisi Endüstrisi ve Yiyecek-İçecek Operasyonu Organizasyonları, Yönetim Süreçleri, Yiyecek ve İçecek Pazarlaması, Mönü Yönetimi, Standart Ürün Maliyetleri ve Fiyatlandırma Stratejileri, Temel Pişirme Prensipleri, İş Sağlığı Koruması ve İş Güvenliği, Üretim ve Servis, Yiyecek ve İçecek Servisi, Yiyecek ve İçecek Kontrol Sistemleri, Yiyecek ve İçecek Maliyetlerinin Hesaplanması, Üretim ve Servis Kontrolleri, Operasyon Bütçesi ve Maliyet-Hacim-Kar Analizleri, Personel Maliyet Kontrolü, Tasarım, Yerleşim ve Ekipman.
TUR206 Ön Büro Uygulamaları ve Yönetimi (Opera) (2-2-3)
Ön büronun yeri ve önemi; Ön büro bölümünün örgütlenme ilkelerine göre organizasyon; İş görenlerin özellikleri, görev ve sorumlulukları; Ön büro bölümünde iş gören yönetimi; Ön büro sistemleri; Rezervasyon kayıt işlemleri; Rezervasyon chartlarının doldurulması; Misafirin kayıt işlemleri (Resepsiyon); Housekeeper raporu; Gece shift’te yapılan işlemler; Ön kasa işlemleri; Ön büro konuk işlemleri. Müşteri Profili Girme İşlemleri, Rezervasyon İşlemleri, Resepsiyon, Önbüro Kasa İşlemleri, Grup Rezervasyonları, Resepsiyon Operasyonları, Gece Günlük Kapanış İşlemleri Kontrol Listesi, Gün Sonu Kapanış İşlemleri.
TUR208 Kat Hizmetleri ve Yönetimi (2-2-3)
Kat Hizmetleri Departmanının görev ve sorumlulukları – önemi – organizasyonu, Konaklama İşletmelerinde Kat Hizmetleri Departmanının yeri ve önemi, Kat Hizmetleri Departmanının diğer departmanlarla olan iletişimi, Kat Hizmetleri Departmanında personel yönetimi, Kat Hizmetleri Departmanında bilgi akışı, Kat Hizmetleri Departmanının operasyonu – iş akışı, Oda tipleri, Oda temizliği, Genel alanların tanımı – temizliği, Temizlik çalışmaları teknikleri, Çamaşırhane organizasyonu, Kat Hizmetleri Departmanında bütçeleme.
RUS252 Turizm Rusçası IV (0-6-3)
Bu derste öğrencilerin alan bilgisini de kullanarak ilgili konularda neden/sonuç ilişkisi ile görüşünü bildirebilmesini, güncel ve turizm konularında sıkça kullanılan benzetme ve ifadeleri öğrenmesini, etiketleri doğru ve yerinde kullanma becerisinin interaktif metotlarla geliştirilmesini amaçlar. RUS 251 ve RUS 252 başarıyla bitiren öğrenciler Avrupa Dil Referansı Çerçevesinde A2 seviyesinde dil yetisini kazanmış olurlar.
STJ001 Staj 1
ÜÇÜNCÜ YIL
Beşinci Yarıyıl
TUR304 Turizm Pazarlaması (3-0-3)
Turizm Pazarlamasına Giriş, Turizm Pazarlamasının Gerekliliği, Özellikleri, Hedefleri, Fonksiyonları, Hizmet Pazarlaması ve Turizm İşletmelerinde Ortaya Çıkan Pazarlama Sorunları, Turizm İşletmelerinde Stratejik Planlama, Turizm işletmelerinde Pazar bölümlendirme ve Hedef Pazar, Turistik Ürün kavramı ve Stratejileri, Turizmde Fiyatlama Stratejileri, Turizmde Dağıtım Sistemi, Turizmde Tutundurma Kavramı, Turizmde Pazarlama Araştırması.
TUR337 Turizm Mevzuatı (2-1-2)
Hukukun Tanımı, Turizm Hukuku, Turizm Hukukunun Kaynakları, Ulusal Turizm Örgütleri, Uluslararası Turizm Örgütleri, Turizm Yatırımlarının Yönlendirilmesi, Turizm Yatırımlarında İzlenecek Yol, Turizm Hukukunda Sözleşmelerin Temeli, Turizm İşletmelerinin Bakanlıkla, Birbirleriyle ve Müşteriyle İlişkileri Hakkında Yönetmelik, Tüketicinin Korunması Kanunu’na Göre Turistin Hak ve Yükümlülükleri
TUR331 Turizm Seminerleri I (0-2-1)
Turizm sektörünün çeşitli alanlarında faaliyet gösteren firma yetkililerinin bilgilerini ve deneyimlerini öğrencilerle paylaşması ve öğrencilerin kariyer gelişimi için görüşlerinin sunulması.
TUR339 Araştırma Yöntemleri ve Uygulamaları (1-2-2)
Bilim ve Bilimsel Araştırma, Bilimsel Araştırma Süreci ve Araştırma Konusu Seçimi, Eleştirel Kaynak İncelemesi, Hipotez ve Strateji Geliştirme, Bilimsel Araştırmada Veri, Araştırmalarda Ölçme ve Ölçekler, Araştırma Evreni ve Örneklem, Nicel Analizlere Giriş, Farklılıkları İncelemeye Yönelik Analiz Teknikleri, İlişkileri İncelemeye Yönelik Analiz Teknikleri, Başlıca Nitel Araştırma Yöntemleri, Nitel Analiz Teknikleri, Araştırma Raporunun Hazırlanması.
STJ002 Staj 2
Altıncı Yarıyıl
TUR322 Maliyet Kontrol (3-0-3)
Endüstriyel yaklaşım ve turizm muhasebesi. Turizm endüstrisi ve ürününün özellikleri. Otel muhasebesinin özellikleri., Turizm işletmelerinde maliyet muhasebesinin amaç ve işlevleri, Maliyet kavramları, gerçekleşme durumuna göre maliyet, denetlenebilmesi açısından maliyet, yükleme biçimine göre maliyetler, Turizm muhasebesi kapsamında maliyet unsurları ve yönetimi, Otel İşletmelerinde maliyet yönetiminde karma maliyetler ve ayrım yöntemleri, Otel İşletmelerinde maliyetlerin dağıtımı, gider merkezleri, maliyet aşamaları ve amortisman yönetimi. Diğer turizm işletmelerinde maliyet dağıtımı. Tam maliyetleme yöntemi
TUR338 Turizm Seminerleri II (0-2-1)
Turizm sektörünün çeşitli alanlarında faaliyet gösteren firma yetkililerinin bilgilerini ve deneyimlerini öğrencilerle paylaşması ve öğrencilerin kariyer gelişimi için görüşlerinin sunulması.
TUR348 Turizm Proje Yönetimi (3-0-3)
Proje yönetimi ile ilgili kavramların tarifi ve tarihsel gelişimini öğrenmek, proje planlama ve yürütülmesi aşamalarını öğrenmek, Proje yönetimi ve tamamlama sırasında zorlukları tanımlama, proje yöneticisinin görev ve sorumluluklarını bilmek
STJ003 Staj 3
DÖRDÜNCÜ YIL
Yedinci Yarıyıl
MFY451 Bütçe ve Finansal Tablolar (3-0-3)
Günümüzün hızla değişen iş koşullarında işletmelerin kıt kaynakları daha etkin şekilde kullanmak için uygun araçlara sahip olmaları gerekmektedir. İşletmeler bu araçlarla, ideal bir yönetim anlayışının geliştirilmesini ve desteklenmesini hedeflemelidirler. Bu anlamda kullanılabilecek araçlardan birini ifade eden bütçeler, ideal olarak verimliliğin ve karlılığın artırılmasında kullanılan güçlü bir araç olarak değerlendirilmektedir. Bu derste öncelikle finansal tablolar sonrasında bütçe ve bir yönetim aracı olarak bütçeleme kavramları öğretilmektedir.
Sekizinci Yarıyıl
UBY306 Kalite Sistemleri Yönetimi (3-0-3)
Kalite kavramı, Kalitenin tarihi gelişimi, Hizmet sektöründe kalitenin önemi, Klasik yönetim felsefesi ve TKY (Toplam Kalite Yönetimi), Deming’in kalite kavramı ve kalite döngüsü, Kalite çemberleri, TKY’nin tarihsel gelişimi, temel unsurları ve uygulama adımları, EFQM Mükemmellik Modeli, Kalite maliyetleri, İşletmelerde kalitenin artırımında kullanılan diğer yöntemler.
ISL220 Girişimcilik (2-2-3)
Yeni Dünya Düzeninde Stratejik Yönetim, Girişimcilik, Yaratıcılık, İnsan Kaynakları Yönetimi Ve İletişim / Girişimcilik, Finansal Yönetim, Stratejik Pazarlama / Türkiye’de Girişimcilik / Başarı Öyküleri
SEÇMELİ DERSLER
TUR225 Ekonomik Coğrafya (3-0-3)
Ekonomik coğrafyanın değişimi, Ekonomik küreselleşme, Ekonomik kalkınma, Ekonomik faaliyetler, Tarım (Balıkçılık, Ormanlar, Madenler, Enerji Kaynakları), Sanayi (Sanayide Yer Seçimi, Dünya Sanayi Bölgeleri), Ulaşım (Deniz Ulaşımı, Demiryolları, Karayolları, Havayolları, Boru Hatları)
BST206 Pazarlama Yönetimi (3-0-3)
Pazarlamaya Giriş, Pazarlamanın Gerekliliği, Özellikleri, Hedefleri, Fonksiyonları, Hizmet Pazarlaması ve İşletmelerde Ortaya Çıkan Pazarlama Sorunları, İşletmelerde Stratejik Planlama, İşletmelerde Pazar Bölümlendirme ve Hedef Pazar, Ürün Kavramı ve Stratejileri, Fiyatlama Stratejileri, Dağıtım Sistemi, Tutundurma Kavramı, Pazarlama Araştırması.
UBY104 Çevre ve Sosyal Sorumluluk (3-0-3)
Genel Ekoloji ve Prensipleri, Dünya Çapındaki Çevre Sorunları, Besin Zincirleri, DDT’nin Öyküsü, Biyolojik Birikim, Dünya Nüfusu nereye Gidiyor?, Geometrik Çoğalma, Çevrenin Taşıma Gücü, Dünya Nüfusunun Tarihçesi, Demografik Geçiş, Aile Planlaması, Şehir Ekolojisi, Hızlı Şehirleşme, Gecekondu Şehir, Ekolojik Döngüler ve Çevre Kirlenmesi, Yeniden Kazanım, Besleyici Mineraller ve Fosfat Kirlenmesi, Bitki Örtüsü ve Su Döngüsü, Doğaya Uygun Çevre Planlaması, Biyolojik Zenginlik Kavramı, Besin Üretimi İçin Kullanılan Çeşitler, Genetik Zenginlikler, Tıp ve Sanayide Kullanılan Türler, Kaybolan Türler, Habitat ve Doğal Alanların Korunması, Doğayı Tükenmeden Kullanmak, Çözümler, tarım İlaçları Yerine Biyolojik Kontrol, Tükenmeden Kullanım.
TUR214 Seyahat ve Biletleme Terminolojisi (3-0-3)
Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA)- Amacı Faaliyeti ve üyeleri üyelik Çeşitleri, Uluslararası Sivil Havacılık Teşkilatı (ICAO) -Amacı Faaliyeti ve üyeleri, IATA Coğrafyası ve Trafik Konferans Bölgeleri. Küresel Belirleyiciler (Global Indicators), Şehir ve ülke kodları ile ilgili çalışmalar, Uçuş tarifesi Aktarma noktası, duraklamasız aktarma, duraklama noktası, Uluslar arası uçuş tarifesi kitabı (OAG) ve Havayolu uçuş tarifesinin kullanımı ile ilgili alıştırmalar, En az bağlantı süresi ve uçağın uçuş rotası, Uçuş süresinin, ülkeler arasındaki saat farklarının hesaplanması ve GMT/UTC ile Uluslar arası tarih çizgisi, Ülkelerin GMT’ye göre saat durumlarını gösteren tablonun incelenmesi, Trafik Hakları, Yolculuğun origin, destination, turnaround ve ara noktalarının tanımları ve özellikleri, Ücret Bölümü ve ara noktalı yolculuklarda genel kısıtlamalar, Serbest Bagaj Hakları (Ağırlık sisteminde, parça sisteminde kontrol edilmiş bagaj), Standard Trafik Dokümanı (BSP sistemi), Yolculuk Tipleri (ow-rt-ct-oj), Normal ve Özel ücretli yolculuklarda bilet geçerliliği (çocuk ve bebek ücretli bilet geçerliliği dahil), Rezervasyon sisteminde yolcu kaydı ve sisteme kaydedilmesi gereken zorunlu bilgiler
TUR222 Turizmde İnsan Kaynakları Yönetimi (3-0-3)
Personel Yönetimine Giriş / Personel Politikası / Is Analizi / İşgücü Planlaması / İş gören Bulma ve Seçme / İş gören Eğitimi ve Gelişimi/ İş gören Değerlemesi / Kariyer Planlaması / İş görenlerin Motivasyonu / Ücret ve Maaş Yönetimi
TUR106 Türkiye’nin Turizm Coğrafyası (3-0-3)
Turizm Coğrafyasına Giriş: Turizmin Tarihi Gelişimi, Turizmin Öteki Bilimlerle İlişkisi (Ekonomi ve Turizm, Tarih ve Turizm, Sosyoloji ve Turizm, Psikoloji ve Turizm, Coğrafya ve Turizm, Tıp ve Turizm, Hukuk ve Turizm, vs.), Türkiye Turizminin Coğrafi Temelleri, Karadeniz Bölgesinin Turizm Potansiyeli, Marmara Bölgesinin Turizm Potansiyeli, Ege Bölgesinin Turizm Potansiyeli, Akdeniz Bölgesinin Turizm Potansiyeli, İç Anadolu Bölgesinin Turizm Potansiyeli, Doğu Anadolu Bölgesinin Turizm Potansiyeli, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Turizm Potansiyeli, Türkiye’de Turizm Tipleri: 1) Doğa Turizmi Tipleri, Türkiye’de Turizm Tipleri: 2) Kültür Turizmi Tipleri, Genel Değerlendirme ve Sonuç.
TUR219 Turizm İşletmeciliği (3-0-3)
Bu derste işletmenin temel kavramları ve fonksiyonlarına kısaca değinildikten sonra turizm endüstrisinde faaliyet gösteren kuruluşların işletimi hakkında detaylı bilgiler verilir. Konaklama, seyahat ve ulaştırma işletmelerinin kendine has operasyonel yapılarının onların yönetsel faaliyetlerine olan etkileri derste ele alınan ana öğelerdendir.
TUR223 Turistik Destinasyonlar I (3-0-3)
Bu derste seçilen ülkelerin öne çıkan bazı şehirleri hem turist hem de bu destinasyonu pazarlayan kişi veya kurumlar perspektifinden değerlendirilir. Buna göre şehrin ve/veya ülkenin cazibe merkezleri, coğrafi konumu, iklimi, nüfusu, dili, dini, kültürel yapısı, altyapı özellikleri, siyasi yapı, ulaşım imkanları, iletişim olanakları, saat farklılıkları gibi birçok unsur fotoğraf, video gibi görsellerle desteklenerek ele alınır.
TUR325 Konaklama İşletmeciliği (3-0-3)
Konaklama işletmeleri türleri, turizm ekonomisindeki yeri, yapısı, içindeki birimler, yönetim ve organizasyonu, yiyecek-içecek departmanı, kat hizmetleri, finans, muhasebe, önbüro, concierge, gelir departmanları, gider departmanları, seyahat acentaları ve tur operatörleri ile ilişkileri.
TUR340 Turizm Enformasyon Sistemleri (E-Turizm) (2-0-2)
Enformasyon sistemlerinin gelişimi ve işletmeler için önemi, Turizm ve enformasyon sistemlerinin dinamik etkileşimi, Enformasyon sistemlerinin turizmde kullanımını etkileyen arz ve talep unsurları, Turizm dağıtım kanallarında enformasyon sistemlerinin kullanımı, Havayolu taşımacılığında enformasyon sistemlerinin kullanımı, Konaklama işletmelerinde kullanılan enformasyon sistemlerinin kullanımı, Tur operatörleri ve seyahat acentalarında enformasyon sistemlerinin kullanımı, Destinasyon yönetiminde enformasyon sistemlerinin kullanımı, enformasyon sistemlerinin gelecekte turizmde kullanımına yönelik projeksiyonlar
TUR333 Seyahat Acentacılığı ve Tur Operatörlüğü (3-0-3)
Seyahat acentacılığı ve tur operatörlüğü ile ilgili temel kavramlar; Turizm sektöründe seyahat acentalarının ve tur operatörlerinin rolü ve önemi; Paket tur hazırlanması ve yönetimi; Seyahat acentaları ve tur operatörlerinde bilgi teknolojilerinin kullanımı ve etkileri; Seyahat acentalarında kullanılan dağıtım sistemleri, Seyahat acentacılığı ile ilgili yasal düzenlemeler.
TUR327 Kongre ve Toplantı Turizmi (2-0-2)
Toplantı Kavramı, Toplantı Çeşitleri ve Özellikleri, Kongre ve Toplantı Alanında Bazı Örgütlenmeler, Toplantı Pazarının Kapsamı ve Temel Toplantı Pazarları, Çeşitli Toplantı Pazarları, Toplantı Planlama Süreci, Toplantı Yönetiminde İletişim ve Servis, Başarılı Bir Toplantı İçin Planlamacının Yapması Gerekenler, Türkiye ve Dünyada Kongre Turizminin Tarihçesi, Türkiye ve Dünyada Kongre Turizmi Organizasyonları, Kongre/Toplantı Sektörünün Geleceği.
TUR335 Turizmde Kriz Yönetimi (3-0-3)
Krizin tanımı, krizlerin nedenleri, krizlerin meydana geliş aşamaları ve geçirdiği süreçler, kriz yönetiminde öne çıkan temel yaklaşımlar, Türkiye’de turizm sektörünün gelişimi ve patlak veren krizler, krizlerin etkileri, alınan tedbirler bu derste ele alınan konulardır.
IKT451 Türkiye Ekonomisi (3-0-3)
Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerinden itibaren günümüze kadar Türkiye ekonomisinin geçirdiği evreler ele alınır. Osmanlı’dan kalan ekonomik miras ve Cumhuriyetin başlangıcından itibaren Türkiye’nin uygulamış olduğu ekonomi politikaları, yaşanan önemli ekonomik gelişmeler, krizler, alınan tedbirler, dış ekonomik ilişkiler, dünyada yaşanan ekonomik gelişmelerin ülkeye yansımaları gibi birçok olay değerlendirilir.
GST201 Gastronomi ve Yemek Tarihi (2-0-2)
Yemek, mutfak ve gastronomi olgularının ekonomik, sosyal, politik, kültürel, sanatsal ve teknik içeriklerinin tarihi bir çerçeve içerisinde incelenmesi
TUR307 Uluslararası Havayolu Biletleme (3-0-3)
IATA/ICAO kavramları, IATA Coğrafyası ve Küresel Belirleyiciler, Ücret kural kitaplarının tanıtımı, Ara noktasız gidiş yolculukların ücret hesaplaması, Ara noktalı gidiş yolculuk yolculukların ücret hesaplaması, Mil sistemi (Mil artımı, mil indirimi uygulamaları), Gidiş yolculuklara yüksek ücret kontrolü, Özel uygulamalar, Dönüşlü yolculuklarda Mil sistemi, Dönüşlü yolculuklarda yüksek ücret kontrolü, Dönüşlü yolculuklarda minimum ücret kontrolü, Gidiş ve Dönüşlü yolculuklarda “pricing unit” metodu ile hesaplama, Tüm konu başlıkları ile ilgili çözümlü örnekler ve bilet düzenleme alıştırmaları.
TUR224 Turistik Destinasyonlar II (3-0-3)
Türkiye’de öne çıkan turistik merkezlerin coğrafi, kültürel, siyasi, demografik yapılarının ele alındığı bu derste şehirlerin turizm potansiyeli etraflıca değerlendirilir. Bu merkezleri ziyaret eden turist sayısı, turist profili, şehirdeki turistik ürün çeşitliliği, ulaşım olanakları, iletişim imkanları, yerel halkın turistlere yönelik tutumu gibi birçok kriter göz önünde bulundurularak şehrin turizm açısından önemi analiz edilir.
TUR316 Servis Teknikleri (3-0-3)
Güncel Konular ve İşletmelerde Kullanılan Servis Malzemeleri, İş Yerinde Güvenlik, İç Kontrol, İç ve Dış Hırsızlıkla Mücadele, Servis Usulleri, Kuver, Kuver Çeşitleri ve Özellikleri, Mutfak ve Restoran Yerleşim Planları, Kumaş Malzemeler ve Peçeteler, Protokol, Protokol Bilgisi, Telefon Görüşmesi, Rezervasyon Alma, Konuğu Karşılama, Sipariş Alma ve Kahvaltı Çeşitleri, Yiyecek İçecek İşletmelerinde Konuk Şikayetleri ve Şikayetlerle İlgilenme, Sıcak İçecekler, Alkolsüz İçecekler Servisi, Alkol, Bira Servisi ve Diğer Alkollü İçecekler Servisi, Şarap ve Şampanya Servisi, Bar Bilgisi ve Kokteyller, İşletmelerde Otomasyon Sistemi, Çeşitli Raporlama ve Kasa Raporu.
TUR318 Konaklama İşletmelerinde Satış ve Getiri Yönetimi (3-0-3)
Turizm sektörü hakkında genel bilgi, Turizm sektöründe kullanılan uluslararası deyimler ve sözcükler, Otel otomasyon sistemleri hakkında bilgi, Gelir yönetimi, Gelir yönetiminin temelinde talebin ve pazarın sınıflandırılması, Gelir yönetiminin beş ana aracı, Taleplerin gelir yönetimi perspektifinden incelenmesi, Talep tahmini, Fiyatlandırma ve fiyat belirleme yöntemleri, İndirim belirleme, Çoklu rezervasyon, Yeniden düzenleme, Satışın önemi ve çeşitliliği, Satışta uygulanacak yöntemler, Satış fiyatlarını belirleme, Maliyetlerin hesaplanması, Yıllık gelir yönetimi, Online satış yönetimi, Satış raporlama sistemleri
TUR334 Anatolian Cultural Heritage (İngilizce) (3-0-3)
İngilizce olarak verilen bu derste Anadolu’ya genel bir bakış yapılarak Türkiye’nin turizm coğrafyası incelenecektir. Bunu izleyen haftalarda izlenecek konu başlıkları arasında, Anadolu’da tarih öncesi çağlar ve uygarlıklar, Anadolu’da ilk uygarlıklar, Büyük İskender ve Helenistik dönem, Anadolu’da Roma egemenliği, Bizans dönemi ve Anadolu’da Türk tarihi bulunmaktadır.
TUR344 Otel Tasarımı (3-0-3)
Otellerde dekoratif sunumlar, çeşitli elemanlar kullanarak atmosfer/ambiyans yaratma, kullanıcı belleğinde mekana tekrar gelme isteği uyandıracak düzenlemeleri yapabilme becerisi kazandırma.
TUR342 Designing Hotels (İngilizce) (3-0-3)
Otel ve restoranlarda dekoratif sunumlar, çeşitli elemanlar kullanarak atmosfer/ambiyans yaratma, kullanıcı belleğinde mekana tekrar gelme isteği uyandıracak düzenlemeleri yapabilme becerisi kazandırma.
BST250 CRM (Müşteri İlişkileri Yönetimi) (3-0-3)
CRM genel anlamı /satın alma hataları / müşteri farklılıklarının anlaşılması (B2B / B2C) / bilgi teknolojileri ile veri toplama / veri ambarı / müşteri sadakati / müşteri kazanma stratejileri / geri kazanma & kazanç stratejileri/ Satış gücü otomasyonu & veri madenciliği / müşteri tatminini ölçme / CRM sistemlerinin uygulanması.
TUR310 Uluslararası Havayolu Biletleme-II (3-0-3)
PTA hesaplaması ve MPD düzenleme kuralları, Ödeme ile ilgili kurallar, Özel ücretlerin hesaplanması ve bilet düzenlemesi ilgili kurallar, En az kalış süresi, en fazla kalış süresi ile ilgili uygulamalar, Ücret birleştirme yöntemi ile ilgili ücret hesaplama kuralları, Basılı olmayan ücretlerin kurulması ile ilgili kurallar, Karışık uçuş sınıflı yolculukların ücret hesaplama kuralları, Parkur değişikliği ve yeniden bilet düzenleme ile ilgili kurallar, Çocuk ve bebek ücretleri, Tüm konu başlıkları ile ilgili çözümlü örnekler ve bilet düzenleme alıştırmaları.
TUR350 Turizmde Tedarik Zinciri Yönetimi (3-0-3)
Tedarik Zinciri Yönetimi ve Temel Evreleri , Tedarik Zinciri Kararları, Tedarik Zinciri Süreçleri, Tedarik Zinciri Performansı; Stratejik Uygunluğun ve Odağın Başarılması, Tedarik Zinciri Performans Yönlendiricileri ve Ölçütler, Tedarik Zinciri Metodolojileri, Tedarikçi Hayat Eğrisi Kavramı, Tedarikçi Seçimi ve Ön Değerleme, Tedarikçi İlişkileri Yönetimi, Tedarikçi Performans Değerlemesi, Tedarikçi Geliştirme, Tedarik Zincirinde Koordinasyon; İşbirliği ve Güven, Tedarik Zinciri Yönetimi Genel Değerlendirme
TUR346 Rekreasyon ve Animasyon (3-0-3)
Zaman ve Serbest zamanı değerlendirme kavramı, Çalışma ve serbest zaman ilişkisi, Varoluşçu felsefe açısından serbest zamanı değerlendirme, Eğitim ve serbest zaman değerlendirme, Serbest zaman değerlendirme hakkı, Serbest zaman etkinliklerine katılımı teşvik eden etkenler, Bireysel ve grup olarak serbest zamanı değerlendirme, Serbest zamanı değerlendirmede insan ilişkileri, Rekreasyon ve animasyon tanımı, özellikleri ve sınıflandırılması, Rekreasyona duyulan ihtiyaç nedenleri, Rekreasyonun çeşitli alanlarla olan ilişkisinin değerlendirilmesi. Turizmde Animasyon / Konaklama işletmelerinde animasyon (kapalı mekanlarda animasyon, açık alanlarda animasyon), Seyahat sırasında animasyon, Incentive tur türü animasyon, Animasyon etiği, Animasyon güvenliği, Sahne ve aksesuar veya mekan ayarlama, Işık ve ses donanımı, Senaryo hazırlığı, Animatörler (animatör temini, animatör eğitimi)
TUR329 Seyahat İşletmeleri Otomasyonu (2-0-2)
Seyahat işletmelerinde bilgi işlem teknolojileri, dominant WEB PARADISE programına giriş ve ayrıntılar, otel, müze, vs operasyon işlemleri, kontenjan ve fiyat girişleri, genel bilgiler raporları, ulaşım planlaması, kontenjan ve fiyat girişi, paket tur ayrıntıları saptanması, ayrıntılarla ilgili veri girişleri, paket tur detaylarını kontrol (tekrarlar), dominant semineri - satış işlemleri (dosya açma - kayıt alma - voucher çıkarma ve iptal işlemleri), satışa bağlı diğer işlemler (makbuz çıkarma - faturalama - cari hesap açma ve kontrol)
TUR411Amadeus Sistemi (2-2-3)
CRS Sistemleri, Amadeus Hakkında Bilgi, İmza Girişleri ve Yardım Sayfaları; Uçuş Müsaitlik Durumu ve Tarife; Yolcu Rezervasyon Kaydı Oluşturma; Yolcu Rezervasyon Kaydında Yapılabilecek Değişiklikler; İptal İşlemi, Sınıf ve Tarih Değişikliği, PNR Kopyalama, PNR Ayırma, PNR History, Que Sistemi, Amadeus E-Mail, Yolcu Bilgi Dosyası Oluşturma, Ücret Görüntüleme, Yolcu Rezervasyon Kaydına Ücret Yükleme, Yolcu Bileti Şablonu, Yolcu Bileti Şablonu İle İlgili Değişiklikler, Yolcu Bileti Basımı, Yolcu Bileti İptali, Yolcu Bileti Raporu Görüntüleme, Yeniden Bilet Düzenleme, Yolcu Biletindeki Rezervasyon Değişikliği, Ücret İade İşlemleri, Otel ve Araba Rezervasyonu
TUR413 Turizm Dekorasyon (3-0-3)
İç mimari proje plan ve kesitler ile projedeki çizgi ve sembollerin neyi ifade ettiği konusunda bilinçlendirme. Turizm sektöründe farklı dallarda hizmet veren yapıların (örneğin otel-seyahat şirketi v.s.) iç mimari tasarımında hacimlerin kullanım amacına uygun olarak malzeme-renk-biçim-aydınlatma seçimi konusunda bilgilendirme. Farklı konseptte otellere gezi düzenleyerek sonrası bu otellerle ilgili alınan bilgiler ve edinilen izlenimleri içmimar ve işleyiş perspektifinde irdelemek.
TUR417 Bina ve Tesis Yönetimi (1-2-2)
Liderlik ve insan yönetimi, Tesis yönetiminin temel kavramları, Binanın ve tesisin seçimi, Profesyonel danışmanların seçimi ve kullanımı, Üyelerden alınan aidatların ve diğer servis ücretlerinin belirlenmesi, Finansal yönetim, Güvenlik yönetimi, Kontratların ön hazırlık ve yapım aşamaları, Sağlık ve Güvenlik, Enerji yönetimi.
TUR421 Konaklama İşletmelerinde Muhasebe (2-2-3)
Konaklama İşletmeleri için hazırlanan öneri ve hesap planının ve tek düzen muhasebe, sisteminin tanıtılması, Konaklama İşletmeleri muhasebesinin özellikleri ve amaçları, Konaklama İşletmelerinde Hazır Değer Hesaplarına ait işlemler ve muhasebeleştirilmeleri, Yabancı para cinsinden satışların ve işlemlerin muhasebeleştirilmesi, Konaklama İşletmelerinde alacak hesaplarının önemi ve kontrol hesapları, Gelirler ve muhasebeleştirilmesi, Seyahat acentalarından alacaklar, Küçük kasalardan alacaklar ve Paid-Out alacaklar, Diğer ticari alacaklar, Personelden alacaklar, Konaklama İşletmelerinde stoklar ve muhasebeleştirilmesi, Konaklama İşletmelerinde maliyetler ve muhasebeleştirilmesi.
TUR427 Galileo Sistemi I (3-0-3)
Şehir, Ülke, Uçak Tipi, Havaalanı kodları ve isimleri, Uçuş Tarifeleri, Uçuş Olabilirlikleri, Olabilirlik girişleri, Olabilirlik görüntüsünden yer satış, Yolcu isim kaydının zorunlu girişleri (Yolculuk düzeni, Yolcu ismi, Telefon numarası Biletleme bilgileri, yolcu ve seyahat bilgilerinin alındığı kişi ), Yolcu Rezervasyon kaydının tamamlanması, Rezervasyon kaydını tamamlayıcı bilgiler, Özelliği olan Yolcu Bilgileri, Yolcuların Özel istekleri, Yolcu Kaydının yeniden görüntüye getirilmesi, Yolcu Kaydına, uçuş ilave etmek,rezervasyon değişikliği yapmak, Yolcu Kaydının bölünmesi, Ücret görüntüsü, Otomatik ücret hesaplama, Manuel ücret girişleri, Bilet yazdırma hazırlıkları, bilet yazdırma, Bilet değiştirme, Otomatik iade işlemi, Koltuk rezervasyonu, İşlem görmesi gereken yolcu kayıtları, Müşteri kayıtları, Galileo bilgi kayıtları, Otel rezervasyonları ve Otellerle ilgili bilgilerin alınması, Otel odası satışları ve değişiklikleri, Kiralık araba rezervasyonları ve ücretleri, Kiralık araba rezervasyonlarındaki değişiklikler, Seyahat yapılacak ülkelerle ilgili bilgilere ulaşma, Tüm konularla ilgili test çalışmaları.
GST311 Catering (2-0-2)
Yiyecek tedarik etme, toplu yenilen fabrika, hastane, okul gibi yerlere hizmet veren firmaların çalışma sistemi hakkında bilgi verme.
GST315 Şarap Bilimi (2-0-2)
Üzüm çeşitleri, coğrafik ve iklim koşulları, bağcılık, üzüm takvimi, şarap yapımı, dünya şarapları
GST405 Mutfak ve Restoran Yerleşimi ve Düzeni (2-0-2)
Mutfak ve restoran tasarımı ilkeleri, üretim ve servis alanları mekan dağılımı, mönüyegöre ihtiyaçların belirlenmesi, seçimi ve satın alması, sürdürülebilir restoran ve mutfaklar.
GTY405 Kitchen and Restaurant Design (2-0-2)
Kitchen and Restaurant Design is a course based on industry planning guidelines. Students learn to apply the design process to create kitchens that suit the needs of diverse users. Basic aspects of universal design as they apply to kitchen and restaurant planning are covered to integrate how the student can create functional, flexible, and universally designed spaces without sacrificing aesthetics.
GST401 Gıda Mevzuatı ve İş Hukuku (2-0-2)
Gıda kanunları ve sistemleri, genetiği değiştirilmiş organizmalar (GDO), gıda ithalatı, gıda katkı maddeleri, mikrobiyal güvenlik ve kanuni yükümlülükler.
SPR315 Doğa Sporları Kampı II (Kış Sporları) (1-2-2)
Kayak, snowboard gibi kış sporlarının uygulamalı olarak yapılması.
TUR341 Turistik Bölgelerde Flora ve Fauna (3-0-3)
Yayılış alanı yapısı, dinamiği, sınıflandırması ile çeşitli hayvan coğrafyası bölgeleri, yayılış alanları, özellikleri, endemik türleri ile birlikte açıklanmaktadır. zoocoğrafik bölgeler ile karakteristik fauna elementlerini tanıtan çeşitli video filmleri gösterimi,
TUR403 Turizm Politikası ve Planlaması (3-0-3)
Genel Anlamda Politikanın Tanımı, Turizm ve Politika Arasındaki İlişki, Turizm Politikasının Bileşenleri, Teknoloji ve Ekonomideki Gelişmelerin Turizm Politikasına Etkileri, Turizm Politikasının Oluşumunda Farklı Yaklaşımlar, Kurumsal Yapılanma, Planlama ve Teşvik Politikaları, Dış Politika ve Turizm, Yatırım Politikalarının Oluşturulması.
TUR402 Özel İlgi Turları (3-0-3)
1) Turizme Katılım Fonksiyonları (Kaçış Fonksiyonu, Yöneliş Fonksiyonu); 2) Turizm Pazarlaması (Genel Pazarlama Kuralları, Spesifik-Niche (dar hedefli) Pazarlama); 3) Özel İlgi Turları (a) Bedensel Efor Gerektiren Turlar: Yayla Turizmi (Doğa Turizmi), Dağ Turizmi, Kaya Tırmanışı, Sualtı Dalgıçlık (scuba diving), Hava Sporları (parasailing, paragliding, windsurfing, delta fly..), Nehir Sporları (rafting, canoeing…), Kar Sporları (kayak, snowboard…), (b) Bedensel Efor Gerektirmeyen Turlar: Endemik Fauna (kuş gözlemciliği, böcek toplama, sürüngenler, safari…), Endemik Flora (soğanlı bitkiler, dikenler …), Mutfak Kültürü ve Tatları (yöresel yemekler, şarap kültürü …), Kültür Turları.
TUR414 Bitirme Projesi (2-0-2)
Bitirme projesi için çalışma konusu ve metodolojinin belirlenmesi yönünde teorik çalışmalar; Araştırma kapsamının belirlenmesi; araştırma yönteminin saptanması; verimli ve başarılı bir bitirme projesinin hazırlanabilmesi için gerekli teorik altyapının hazırlanması, çalışma konusun saha araştırmasının yapılması; toplanan verilerin amacına uygun bir şekilde sınıflandırılması ve analiz edilmesi; veri analizi sonrasında ortaya çıkan bulguların yorumlanması ve raporlanması; çalışmanın bilimsel araştırma yazım kurallarına uygun olarak yazılması ve teslim edilmesi
TUR418 Tur Planlaması ve Yönetimi (3-0-3)
Tur operatörlerinin faaliyetleri, Paket tur tanımı ve tarihsel gelişimi, Paket turların özellikleri ve sınıflandırması, Paket turun planlaması, Tur operasyonu, Tur örnekleri.
TUR430 Turizmde Kurumsal Satış Stratejileri (2-0-2)
Kurumsal Satış Stratejilerine Genel Bakış, Turizmde Satış Sürecinde Müşteriye Yaklaşma ve İhtiyaç Analizi, Kurumsal Satış Sürecinde Sunum Teknikleri, Müşteri İtirazları ve Karşılanması, Satışı Kapatma Teknikleri ve Satış Sonrası Hizmetler
TUR428 Galileo Sistemi II (3-0-3)
Ücret Görüntüsü alma. Ücretlendirme. Ücret notları görüntüsünu alma. Otomatik Ücretleme girişleri. Bilet düzenleme hazırlıkları. Müşteri kayıtlarını oluşturma. Yeniden bilet düzenleme. İade. Otel listelerini görüntüleme. Otel yer durumunu görüntüleme. Otel segmenti oluşturma. Otel segmentinde yapılabilecek değişiklikler. Kiralık araba tiplerini ve ücretlerini görüntüleme. Kiralık araba segmenti oluşturma. Kiralık araba segment’inde yapılabilecek değişiklikler. Seyahat ekranı. Tüm konularla ilgili örnek çalışmalar
TUR300 Kültürel Değerler (2-0-2)
Kültür kavramının tarihçesi; Kültür tanımı ve özellikleri; Kültürün özellikleri; Kültür ve kurallar arası ilişkiler; Kültürün fonksiyonları; Sosyal kişilik ve kültür; Değer yargıları ve kültür; Davranış ve kültür ilişkisi; Sosyal normlar ve kültür; Gelenek-görenekler ve kültür; İlişki sistem ve kuralları açısından kültür; Ülke ve bölge kültürlerinin oluşumu; Kültür çeşitleri; Kültürel değişme analizleri.
TUR321 Turizm ve Sağlık (3-0-3)
Turizm sektöründe sağlık bilgisinin amacı ve temel prensipleri, Dünya Sağlık Örgütü ve Uluslararası Çalışma Örgütü’nün yaklaşımı, dünyadaki gelişimi ve turizm sektöründeki uygulamalar, Türkiye’de iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı (yasalar ve yönetmelikler), Turist sağlığı ve 21. Yüzyılda global sağlığı tehdit eden bulaşıcı hastalıklardan korunma yolları, Turizm sektöründe çalışanların sağlığı. Meslek hastalığı nedir? Mesleğe bağlı hastalıklar nasıl ortaya çıkar?, Turizm sektöründe iş sağlığı ve güvenliğini etkileyen psikolojik faktörler. Yorgunluk ve stresle başa çıkma yolları, Çevre ve toplum sağlığının turizm sektöründeki yeri ve önemi, Tehlike nedir? Risk nedir? Turizm sektöründe sağlık ve güvenliği tehdit eden unsurların analizi, Turizm işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği kültürü oluşturma süreci ve uygulamaları, Turizm işletmelerinde sağlık uygulamalarının performans ve verimliliğe etkileri, OHSAS 18001- İş sağlığı ve güvenliği standardı nedir? Organizasyonlarda iş sağlığı ve güvenliği yönetimindeki önemi, İlk Yardım Temel Prensipleri, İlk Yardım Temel Uygulamaları.
TUR408 Tarih ve Turizm (3-0-3)
Turizm ve tarih arasındaki ilişkilerin tanımı; turizm ürünü içinde tarihin yeri ve kullanımına ilişkin notlar; ülke imajı yapılandırılmasında tarihin yeri; tarihi çevrenin paylaşılması; kitle turizmi öncesi turizmin kısa tarihsel gelişimi (ilk çağlar, yeniçağ öncesi ve gezginler, deniz ticaret yolları üzerinde başlayan geziler). Örgütlü seyahat ve seyahat ticaretinin doğuşu; Thomas Cook seyahat acentesi; deniz aşırı örgütlü geziler; seyahat çekleri ve ABD içindeki posta seferleri. Demiryollarının yaygınlaşması ile ortaya çıkan durum. İki dünya savaşı arasında turizm. Havayolunun gelişimi; büyük gövdeli uçakların hizmete girişi (B-707).
TUR432 Hijyen (3-0-3)
Hijyenin tanımı. Hijyenin amacı. Çağdaş dönemde hijyen biliminin önemi. Hijyenin ilgili alanları. Dünyada ve Türkiye’de hijyenik normlar ve hijyenik standartlar. Benzerlik ve farklılık açısından sanitasyon ve hijyen. Çevrede bulunan önemli mikroplar. Mikrobiyal bulaşma ve kaynakları. İndikatör ve patojen mikroorganizmalar. Patojen mikropların oluşturdukları hastalıklar. Mikrobiyal gelişmeni etkileyen faktörler. Mikroorganizmaların gelişmesinin duydurulması yöntemleri. Mikroorganizmaların öldürülmesi yöntemleri. Çevre bileşenlerinin hijyeni. Su hijyeni, Toprak hijyeni. Atmosfer hijyeni. Kullanılan eşyaların hijyeni. Mutfak hijyeni. Gıda hijyeni. Personel hijyeni. Amaca yönelik kullanılan dezenfektan maddelerin çeşitleri dozları ve etki süreleri. Mikrobiyolojik kriterler ve hızlı mikrobiyolojik yöntemler. Tehlike analizi ve kritik kontrol noktaları (HACCP).
TUR424 Anadolu Mitolojisi (3-0-3)
Mitoloji ve Anadolu, Anadolu’nun tanıklık ettiği medeniyetler, dinler, kültürler, Eski Yunan döneminde Anadolu, Anadolu’nun tarihinde ev sahipliği yaptığı medeniyetler, Anadolu’da yaşamış tanrı ve tanrıçalar bu derste anlatılan başlıca konulardandır.
|
| | |
http://kompy.info/pdfview/ozbekiston-respublikasida-talim-sohasida-bolayotgan-ozgarishla.html | O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida bo‘layotgan o‘zgarishlar davlatimizning istiqbolini | O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida bo‘layotgan o‘zgarishlar davlatimizning istiqbolini
Download
199,24 Kb.
Matnni ko'rish
Sana
12.10.2024
Hajmi
199,24 Kb.
#274801
Download
199,24 Kb.
Matnni ko'rish
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida bo‘layotgan o‘zgarishlar davlatimizning istiqbolini
Download
199,24 Kb.
Matnni ko'rish |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html#KEYINGI_AVLOD_KONVERGENT_TARMOQLARIDA_BO’YICHA_ISHLAB_CHIQILGAN_STANDARTLAR_TAHLILI | Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima | |
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
|
bet | 1/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ish MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI IMS – TUZILMA VA XIZMATLAR FANIDAN MUSTAQIL ISH KEYINGI AVLOD KONVERGENT TARMOQLARIDA BO’YICHA ISHLAB CHIQILGAN STANDARTLAR TAHLILI BAJARDI: TURG’UNJONOV SAIDBEK GRUPPA: 430-21 QABUL QILDI: MIRAZIMOVA GULNORA KEYINGI AVLOD KONVERGENT TARMOQLARIDA BO’YICHA ISHLAB CHIQILGAN STANDARTLAR TAHLILI REJA: 1) Kirish 2) Asosiy qismi 2.1) Qo’llash soxasi 2.3) Softswitch uskunasining tuzilishi 3) Xulosa Kirish Kirish Umumiy holatda konvergensiya, o’xshash sharoitda ishlash natijasida, dastlab kelib chiqishi turlicha bo‘lgan ob’ektlarning belgilarini yaqinlashishini bildiruvchi evolyusion tushuncha kabi aniqlanadi. Ya’ni konvergensiya, texnologiyalarning o‘zaro kirib borish natijasida mazmunlarini yaqinlashish jarayonidir. Shu ma’noda konvergensiyani integratsiyaning yuqori darajasi deyish mumkin. Aloqa tarmoqlarining konvergensiyasi uchta aspektda qarab chiqiladi: 2) xizmatlar konvergensiyasi; 3) qurilmalar konvergensiyasi. Tarmoq konvergensiyasi, qayd qilingan, mobil va konvergent xizmatlarni taqdim etish uchun yagona infrastrukturani qo‘llashni taqazo etadi; ya’ni bitta tarmoq, yagona yadro bazasi asosida mobil va qayd qilingan trafiklarni uzatishni qo‘llab quvvatlovchi juda ko‘p servislarni ta’minlaydi. Bunga, NGN konsepsiyasi asosidagi yagona transport tarmoqlarini yaratgandan keyingina erishish mumkin. Yangi avlod tarmoqlarining arxitekturasi, xizmatlar konvergensiyasini qo‘llash doirasida, ulanish satxi amaliy satxdan ajratilgan bo‘lishini qarab chiqadi. Qayd qilingan va mobil kanallar bo‘yicha ulangan foydalanuvchilar real vaqtda barcha servislarga ulanish imkoniga ega bo‘ladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, aloqa tarmoqlarida konvergent xizmatlarga abonent qo‘llaydigan har qanday terminal (telefon, smartfon, SHK, noutbuk)dan, foydalanuvchining joyiga bog‘liq bo‘lmagan holda ulanish mumkin.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
| |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=6 | Quyi tizimni balanslanganlik tamoyili | |
Quyi tizimni balanslanganlik tamoyili
|
bet | 6/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ishQuyi tizimni balanslanganlik tamoyili barcha quyi tizimlarga moslashish tamoyillarini qo‘llash zarurligi nazarda tutiladi. Keyingi tarmoqning shakllangan tamoyillari infratuzilmaviy qarorlarni loyihalashda yangi yondoshuvni, xususan kommutatsiya (tarmoq) va boshqarish vositalari kabi komponentlarini ifodalaydi. Ushbu tamoyillarni tarmoq va telekommunikatsiya uskunasini etakchi ishlab chiqaruvchilari tomonidan amalga oshirish yangi avlod aloqa tarmoqlarining konsepsiyasida (Next Generation Networks/New Generation Networks, NGN) o‘z ifodasini topgan. SHu bilan birga ishlab chiqaruvchilarning turli ochiq nashrlari va texnik materiallaridagi nomlarida, shu ma’noni ifodalaydigan boshqa atamalarni ko‘rish mumkin: adaptiv tarmoq (Adaptive Networks,), intellektual tarmoq (Intelligent Networks,) va shu kabi. NGN atamasi aloqa operatorlarining tarmoqlariga nisbatan qo‘llaniladi, NGN konsepsiyasining asosiy g‘oyasi adaptivligi hisoblanadi.
Tarmoqlar konvergensiyasi
Oxirgi yillarda telekommunikatsiya texnologiyalarida katta o‘zgarishlar yuz berdi. IP-texnologiya bazasida tarmoqlarni rivojlantirish, mobil aloqa tarmoqlarining tez o‘sishi, multimedia kompyuter texnologiyalarining keng tarqalishi kuzatilmoqda va bu insonlarning o‘sib boruvchi ehtiyojlari xizmatlarning keng spektriga kira olish imkoniga ega bo‘ladi, butun foydalanuvchi tarmoqlarning turli ko‘rinishlaridan foydalanganda farqlarni ko‘rmasligi kerak. Ηatijada aloqani konvergensiya, axborot muhiti va xizmatlari jarayonining o‘tishi kuzatilmoqda.
Evropa komissiyasining “Green Paper” (1997 y) hujjatiga muvofiq “konvergensiya” atamasi ostida yagona terminal ko‘rinishida oxirgi qurilmalarni (telefon, shaxsiy kompyuter, televizor) birlashtirish yoki xizmatlarning bir xil to‘plamini ta’minlash turli tarmoqli platformalar imkoniyati tushuniladi. Konvergensiyaning uchta xizmatlar konvergensiyasi, jarayonlar konvergensiyasi va tarmoqlar konvergensiyasi yo‘nalishi ko‘rib chiqiladi. Xizmatlar konvergensiyasi foydalanuvchilarga kengaytirilgan funksional imkoniyatlarni taqdim etadi. Jarayonlar konvergensiyasi iqtisodiy jihatdan samarali xizmatlarni taqdim etish uchun turli ishlab chiqaruvchilarning uskunasi bilan ishlash imkoniga ega xizmatlar provayderlarga ta’luqlidir. Tarmoqlar konvergensiyasi deganda texnologiyalar konvergensiyasi tushiniladi. Konvergent tarmoq keyingi avlod tarmog‘iga – Next Generation Network (NGN) o‘tish uchun oraliq bosqich hisoblanadi. “Multiservis tarmoqlarni qurish bo‘yicha konseptual holat” hujjatiga muvofiq quyidagi ta’riflarni berish mumkin:
- keyingi avlod aloqa tarmog‘i (NGN) – aloqa tarmoqlarini boshqarish, shaxsiylashtirish va tarmoqli qarorlarni takomillashtirish hisobiga yangi xizmatlarni yaratish bo‘yicha moslashgan imkoniyatlar bilan xizmatlarning cheklanmagan to‘plamini taqdim etishni ta’minlaydigan aloqa tarmoqlarini qurish konsepsiyasi;
- NGN tarmog‘i taqsimlangan kommutatsiya bilan universal transport tarmog‘ini amalga oshirish, oxirgi tarmoqli uzellarga xizmatlarni taqdim etish va an’anaviy aloqa tarmoqlari bilan integratsiya qilish funksiyalarini kiritishni mo‘ljallagan;
- multiservis tarmog‘i – keyingi avlod aloqa tarmog‘ining konsepsiyasiga muvofiq qurilgan va xizmatlarning cheklanmagan to‘plami taqdim etilishini ta’minlaydigan aloqa tarmog‘idir.
|
| | |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=14 | Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima - bet 14 | |
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
|
bet | 14/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ishNGN texnologiyasi asosida, to'liq ulanish tamoyillari yordamida jamiyatni qayta qurish koncepsiyasi yotadi. Bunda barcha axborot resurslari istalgan muhitda umumiy qulayliklarga ega bo'ladi va foydalanuvchi qayerda bo'lishidan qat'iy nazar axborotni o'z vaqtida yetkazilishini ta'minlaydi. O'z navbatida Internetning paydo bo'lishi (foydalanuvchi tarmoqqa ulanganda har qanday ma'lumotni olish imkoniga ega bo'lishi), tarmoqning keng yoyilishiga sababchi bo'ldi. NGN, internetdan keng polosali foydalanish (100 Mbit/sek), paketli telefoniya, VPN (virtual xususiy tarmoq), "talab bo'yicha video" va ajratilgan keng polosali kanallar kabi xizmatlarni taqdim etish imkoniga ega. Shunday qilib, NGN- keyingi avlod aloqa tarmog'i (New step generation) hisoblanadi, media trafikning barcha turlarini uzatishni va taqsimlangan tarifikatsiyani qo'shish hamda tahlil qilish imkoni bilan telekommunikatsiya xizmatlarining cheklanmagan spektrini taqdim etishni ta'minlaydigan geterogen multiservisli tarmoqdir. Tovush, video xizmatlari va ma'lumotlarni uzatish bo'yicha xizmatlarni birlashtiruvchi, yangi texnologiyalardan foydalanib qurilgan integratsiyalangan tarmoqlar insonlarga nimani taklif etishlari mumkin? Integratsiyalangan tarmoqqa xonadonlardan tashqari mobil abonentlar va korporativ mijozlar ham ulanadi. Mobil telefonlar orqali uyga, axborotning tashqi manbaiga kira olish mumkin. Mobil telefonlarga - adaptatsiyalangan (video fayllar) kabi, spetsifikka (o'yinlar, viktorinalar, musiqa, logoturlar va boshqalar) mo'ljallangan kontent mos ravishda yaratilishi kerak.
5-rasm. VPN tarmog’i
XULOSA: XULOSA: Xulosa qilib aytganda keyingi avlod aloqa tarmoqlarini qurish konsepsiyasi asosida universal tarmoqni qurish tamoyili yotishini. Bunday tarmoq har qanday axborotni: ovoz, video, audio va xokazo trafiklarni cheklanmagan spektrda infokommunikatsiya xizmatlari bilan ta’minlash imkonini berishsini bilib oldim.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
| |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=15 | FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR - Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli... | |
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
|
bet | 15/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ishFOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1) R.N. Radjapova. Keyingi avlodning konvergent tarmoqlari. O‘quv qo‘llanma. /TATU 223 bet. Toshkent, 2016. 2) R.I.Isaev, D.P.Ibatova “Multimedia aloqa tarmoqlari”. Darslik Toshkent “Aloqachi”, 2019. - 309 b. 3) ZiyoNET › Библиотека › Keyingi avlod konvergent tarmoqlari fanidan Keyingi avlod konvergent tarmoqlarida aloqa tarmoqlarini o’zaro bog’lash 4) https://www.bing.com/search?pglt=2083&q=keyingi+avlod+konvergent+tarmoqlarida+bo’yicha+ishlab+chiqilgan+standartlar+tahlili&cvid=42cb5fb9359c424e81fb265f3d86ff8a&gs_lcrp=EgZjaHJvbWUqBggBEEUYOzIGCAAQRRg8MgYIARBFGDsyBggCEAAYQDIGCAMQRRg7MgYIBBAAGEAyBggFEAAYQDIGCAYQABhAMgYIBxAAGEAyBggIEAAYQNIBCDEyMDhqMGoxqAIIsAIB&FORM=ANNTA1&PC=EDGEDSE E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!!!!
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-talim-fan-va-innovatsiyalar-talim.html#Tasir_qiluvchi_Omillar | Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti | |
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,47 Kb. | | #274837 |
Bog'liq 69.2 Murodov Nurali
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM”
Fakulteti
“AUDIT” fanidan
“Auditorlik risklar maqbul toplami va unga tasir qiluvchi omillar”
Bajardi: Murodov Nurali
Qabul qildi: Boymurodov I.
Reja:
1.Kirish
2.Auditorlik Risklari
3.Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
4.Ta'sir qiluvchi Omillar
5.Xulosa
Kirish
Auditorlik risklari — auditorlar moliyaviy hisobotlarni tekshirishda yuzaga keladigan xavflar.
Auditorlik jarayoni kompaniya uchun muhimdir, chunki u moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta'minlaydi.
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami hamda ta'sir qiluvchi omillar haqida to'liq ma'lumotni keltiraman.
Auditorlik Risklari
Auditorlik risklari, auditorlar tomonidan moliyaviy hisobotlarni tekshirish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan turli xavflarni anglatadi. Bu risklar asosan uchta asosiy elementdan iborat:
Xato riski:
Tushuntirish: Moliya hisobotlarida xatolar yoki noaniqliklar mavjud bo'lishi mumkin. Xato riski auditorlar tomonidan kutilmagan natijalarga olib kelishi mumkin.
Turlar:
Samarasiz hisob-kitob: Hisob-kitoblar va ma'lumotlar noto'g'ri kiritilishi.
Tashqi omillar: Bozor o'zgarishlari yoki iqtisodiy sharoitlar kutilmagan xatolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Nazorat riski:
Tushuntirish: Ichki nazorat tizimining samaradorligi past bo'lganda, auditorlar xatolarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Sabablar:
Nazorat mexanizmlarining yetarli darajada o'rnatilmasligi.
Ichki audit yoki nazorat jarayonining yo'qligi.
Kashfiyotchilik riski:
Tushuntirish: Auditorlar muhim xatolar yoki firibgarliklarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Sabablar:
Murakkab ma'lumotlar yoki hisobotlar.
Auditorning tajribasizligi yoki bilim etishmovchiligi.
Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
Auditorlik risklarining maqbul to'plami — bu auditorning muayyan sharoitlar ostida qabul qilishi mumkin bo'lgan risklar darajasi. Bu daraja, auditorlik strategiyasi, mijozning ichki nazorat tizimi va boshqa omillarga asoslanadi. Maqbul to'plamga erishish uchun quyidagi jihatlar e'tiborga olinadi:
Auditorlik strategiyasi:
Risklarni baholash va rejalashtirish jarayoni.
Auditorlik jarayonida qo'llaniladigan metodlar va usullar.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash.
Nazorat mexanizmlarining samaradorligini baholash.
Ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish:
Auditorlar to'g'ri va ishonchli ma'lumotlarni to'plashlari zarur.
Tahlil usullari risklarni aniqlashda yordam beradi.
Muvofiqlik va qonunchilik:
Moliyaviy hisobotlarning xalqaro va milliy standartlarga muvofiqligini ta'minlash.
Qonuniy talablar va reglamentlarga rioya etish.
Ta'sir qiluvchi Omillar
Auditorlik risklariga ta'sir qiluvchi bir qator omillar mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardir:
Korxonaning faoliyati:
Korxonaning iqtisodiy sektori va tadbirkorlik darajasi auditorlik risklarini oshirishi yoki kamaytirishi mumkin.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning samaradorligi va kuchli tomonlari auditorlik jarayonining sifatiga ta'sir qiladi.
Auditorning tajribasi:
Tajribali auditorlar risklarni aniq baholay oladi va muammolarni hal qilishda samaraliroq bo'ladi.
Mijoz bilan munosabatlar:
Mijoz bilan ochiq va halol muloqot auditorlik jarayonini yaxshilaydi.
Moliya hisobotlarining murakkabligi:
Murakkab hisob-kitoblar va jarayonlar auditorlik risklarini oshiradi.
Sanoat va bozor sharoiti:
Iqtisodiy o'zgarishlar va bozor sharoitlari auditorlik jarayonida risklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Texnologik o'zgarishlar:
Yangi texnologiyalarning joriy etilishi va ulardan foydalanish auditorlik risklariga ta'sir qiladi.
Xulosa
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami auditorlik jarayonining muhim jihatlaridir. Auditorlar bu risklarni to'g'ri baholash va boshqarish orqali sifatli xizmatlarni taqdim etishlari mumkin. Risklarni kamaytirish uchun ichki nazorat tizimlarini kuchaytirish, auditorlarning tajribasini oshirish va mijozlar bilan ochiq muloqotni o'rnatish zarur.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
| |
http://kompy.info/psixodiagnostik-metodikalarning-psixometrik-asoslari-bajardi-a.html | Psixodiagnostik metodikalarning psixometrik asoslari bajardi: Abduqaxxorova Sevinch Tekshirdi: To’laganova Dilnoza Guruh: 09 | |
Psixodiagnostik metodikalarning psixometrik asoslari bajardi: Abduqaxxorova Sevinch Tekshirdi: To’laganova Dilnoza Guruh: 09
|
bet | 1/6 | Sana | 30.05.2024 | Hajmi | 104,47 Kb. | | #257966 |
Bog'liq abduqaxxorova s
MAVZU: PSIXODIAGNOSTIK METODIKALARNING PSIXOMETRIK ASOSLARI
Bajardi:Abduqaxxorova Sevinch Tekshirdi:To’laganova Dilnoza Guruh:09
Reja 1.Psixodiagnostik metodikalarga qo`yiladigan talablar: a)Validlik va uning turlari; b)Ishonchlilik psixodiagnostik metodikalarning muhim psixometrik ko`rsatkichi sifatida. 2.Standartlashtirish.
Validlik – metodika yordamida olingan ma`lumotlarning metodikaning nimani aniglashga qaratilganligi, ya`ni metodika mohiyati bilan mosligi.
Validlik turlari
Mazmuniy validlik
Joriy validlik
Prognostik validlik
Konstruktiv validlik
MAZMUNIY VALIDLIK– TEST BILAN TADQIQ QILINAYOTGAN XARAKTERISTIKANING O`ZARO
MOSLIGINI IFODALAYDI.
Joriy validlik – natijalar bilan parallel tarzda qo`llangan mezonlarning mosligi.
Prognostik validlik – test natijalari bilan ma`lum vaqt oraliqdan so`nggi mezonlar o`rtasidagi moslik.
Konstruktiv validlik – test bilan o`rganilayotgan belgi o`rtasidagi moslik.
Ishonchlilik – psixogiagnostik metodikaning sifati bo`lib, natijalar barqarorligi va takrorlanishini ko`rsatuvchi mezon.
Ishonchlilik turlari
(L.F.Burlachuk
bo`yicha)
Retest ishonchlilik
Parallel shakllar
ihonchliligi
Test qismlari
ishonchliligi
Retest ishonchlilik – ayni bir testni ayni bir sinsluvchilar- da bir xil sharoitlarda qayta o`tkazib, ikkala tekshiruv asosida olingan natijalar o`rtasida korrelyatciya o`rnatish.
Parallel shakllar ishonchliligi – metodika ekvivalentini yaratish va uni ayni bir xil sinaluvchilarda o`tkazib, olingan natijalar o`rtasida korrelyatcion bog`lanishlar o`rnatish.
Test qismlari ishonchliligi – metodikani ikki qismga bo`lib, ushbu qismlar o`rtasidagi korrelyatciyani hisoblash.
Tadqiqot natijalari aniqligini pasaytiruvchi omillar
- Diagnoz qilinayotgan sifatning stabil, barqaror emasligi.
- Diagnostik metodikalarning takomillashmagani(ko`rsatma xato tuzilgan,topshiriqlar xarakteri jihatidan turlichaligi, tekshiriluvchiga metodikani taqdim etish bo`yicha ko`rsatmaning noaniqligi).
- Tadqiqot vaziyatining o`zgarishi (kunning har xil vaqtida tekshiruv o`tkazilishi,xonaning turlicha yoritilishi, begona shovqinlarning mavjudligi).
- Eksperimentator xulq-atvor manerasining o`zgarishi, topshiriqni bajarishni turlicha stimullashtirish.
- Tekshiriluvchi funktsional holatidagi o`zgarishlar.
- Natijalarni interpretachiya qilish va baholashdagi subektivlik.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Psixodiagnostik metodikalarning psixometrik asoslari bajardi: Abduqaxxorova Sevinch Tekshirdi: To’laganova Dilnoza Guruh: 09
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-talim-fan-va-innovatsiyalar-talim.html#Auditorlik_Risklarining_Maqbul_Toplami | Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti | |
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,47 Kb. | | #274837 |
Bog'liq 69.2 Murodov Nurali
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM”
Fakulteti
“AUDIT” fanidan
“Auditorlik risklar maqbul toplami va unga tasir qiluvchi omillar”
Bajardi: Murodov Nurali
Qabul qildi: Boymurodov I.
Reja:
1.Kirish
2.Auditorlik Risklari
3.Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
4.Ta'sir qiluvchi Omillar
5.Xulosa
Kirish
Auditorlik risklari — auditorlar moliyaviy hisobotlarni tekshirishda yuzaga keladigan xavflar.
Auditorlik jarayoni kompaniya uchun muhimdir, chunki u moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta'minlaydi.
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami hamda ta'sir qiluvchi omillar haqida to'liq ma'lumotni keltiraman.
Auditorlik Risklari
Auditorlik risklari, auditorlar tomonidan moliyaviy hisobotlarni tekshirish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan turli xavflarni anglatadi. Bu risklar asosan uchta asosiy elementdan iborat:
Xato riski:
Tushuntirish: Moliya hisobotlarida xatolar yoki noaniqliklar mavjud bo'lishi mumkin. Xato riski auditorlar tomonidan kutilmagan natijalarga olib kelishi mumkin.
Turlar:
Samarasiz hisob-kitob: Hisob-kitoblar va ma'lumotlar noto'g'ri kiritilishi.
Tashqi omillar: Bozor o'zgarishlari yoki iqtisodiy sharoitlar kutilmagan xatolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Nazorat riski:
Tushuntirish: Ichki nazorat tizimining samaradorligi past bo'lganda, auditorlar xatolarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Sabablar:
Nazorat mexanizmlarining yetarli darajada o'rnatilmasligi.
Ichki audit yoki nazorat jarayonining yo'qligi.
Kashfiyotchilik riski:
Tushuntirish: Auditorlar muhim xatolar yoki firibgarliklarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Sabablar:
Murakkab ma'lumotlar yoki hisobotlar.
Auditorning tajribasizligi yoki bilim etishmovchiligi.
Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
Auditorlik risklarining maqbul to'plami — bu auditorning muayyan sharoitlar ostida qabul qilishi mumkin bo'lgan risklar darajasi. Bu daraja, auditorlik strategiyasi, mijozning ichki nazorat tizimi va boshqa omillarga asoslanadi. Maqbul to'plamga erishish uchun quyidagi jihatlar e'tiborga olinadi:
Auditorlik strategiyasi:
Risklarni baholash va rejalashtirish jarayoni.
Auditorlik jarayonida qo'llaniladigan metodlar va usullar.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash.
Nazorat mexanizmlarining samaradorligini baholash.
Ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish:
Auditorlar to'g'ri va ishonchli ma'lumotlarni to'plashlari zarur.
Tahlil usullari risklarni aniqlashda yordam beradi.
Muvofiqlik va qonunchilik:
Moliyaviy hisobotlarning xalqaro va milliy standartlarga muvofiqligini ta'minlash.
Qonuniy talablar va reglamentlarga rioya etish.
Ta'sir qiluvchi Omillar
Auditorlik risklariga ta'sir qiluvchi bir qator omillar mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardir:
Korxonaning faoliyati:
Korxonaning iqtisodiy sektori va tadbirkorlik darajasi auditorlik risklarini oshirishi yoki kamaytirishi mumkin.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning samaradorligi va kuchli tomonlari auditorlik jarayonining sifatiga ta'sir qiladi.
Auditorning tajribasi:
Tajribali auditorlar risklarni aniq baholay oladi va muammolarni hal qilishda samaraliroq bo'ladi.
Mijoz bilan munosabatlar:
Mijoz bilan ochiq va halol muloqot auditorlik jarayonini yaxshilaydi.
Moliya hisobotlarining murakkabligi:
Murakkab hisob-kitoblar va jarayonlar auditorlik risklarini oshiradi.
Sanoat va bozor sharoiti:
Iqtisodiy o'zgarishlar va bozor sharoitlari auditorlik jarayonida risklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Texnologik o'zgarishlar:
Yangi texnologiyalarning joriy etilishi va ulardan foydalanish auditorlik risklariga ta'sir qiladi.
Xulosa
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami auditorlik jarayonining muhim jihatlaridir. Auditorlar bu risklarni to'g'ri baholash va boshqarish orqali sifatli xizmatlarni taqdim etishlari mumkin. Risklarni kamaytirish uchun ichki nazorat tizimlarini kuchaytirish, auditorlarning tajribasini oshirish va mijozlar bilan ochiq muloqotni o'rnatish zarur.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
| |
http://kompy.info/informatika-va-axborot-texnologiyalari-fanidan-yakuniy-nazorat.html | Informatika va axborot texnologiyalari fanidan Yakuniy nazorat test savollari | INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI fanidan
Yakuniy nazorat test savollari
1. Axborot so‘zida qancha bit bor?
A) 53 B) 54 C) 55 D) 56
2. Informatika so‘zida qancha bayt bor?
A) 12 B) 88 C) 11 D) 8
3. Vinchester - bu:
A) Axborotlarni qattiq diskda saqlash qurilmasi B) Axborotlarni EHM - da saqlash qurilmasi
C) Protsessor D) Disketa
4. Sichqoncha - bu:
A) Axborotlarni o’chirish qurilmasi
B) Axborotlarni yozish qurilmasi
C) Grafik axborotlarni chiqarish qurilmasi
D) Kursorning xarakatini qo’lda boshqarish imkonini yaratuvchi tashqi qurilma
5. Asosiy qurilmalarga ... lar kiradi.
A) Diskyurituvchi, printer, monitor
B) Monitor, diskyurituvchi, printer, klaviatura
C) Monitor, klaviatura, sistema bloki, sichqoncha
D) Kursorni boshqarish qurilmasi, klaviatura, monitor, diskyurituvchi
6. Savat(Korzina) nima uchun qo’llaniladi?
A) O’chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash B) Foydalanuvchi fayllarini saqlash
C) Sistemaviy fayllarni saqlash D) Har xil axlatlarni saqlash
7. Modemning vazifasi ...
A) Axborotni telefon tarmog‘i orqali uzatish B) Ayni paytda axborotni qayta ishlash
C) Axborotni saqlash D) Axborotni chop etish
8. Qog‘ozdagi ma'lumotlarni kompyuterga o’tkazuvchi qurilma – bu:
A) Monitor B) Skaner C) Klaviatura D) Sichqoncha
9. Ma'lumotlarni chiqarishga mo’ljallangan qurilmalarga qaysilar kiradi?
A) Monitor, skaner, sichqoncha B) Skaner, monitor, sichqoncha
C) Strimmer, printer, monitor, klaviatura D) Monitor, printer, grafik yasovchi, strimmer
10. Windowsni asosiy ishchi ekrani nima deb ataladi?
A) Ishchi soha B) Bosh menyu C) Ish stoli D) Masalalar paneli
11. Xotira - qanday asosiy turlarga bo‘linadi?
A) Doimiy va tezkor B) Asosiy, tashqi, doimiy va tezkor
C) Asosiy, yordamchi, tashqi, doimiy va tezkor D) Tashqi, doimiy va tezkor
12. Tashqi xotira qurilmalarini sanab bering
A) HDD, FDD, CD-ROM, DVD, flesh xotira qurilmalari
B) HDD, FDD, CD-ROM, DVD, kesh xotira qurilmalari
C) HDD, FDD, CD-ROM, DVD, tezkor xotira qurilmalari
D) HDD, FDD ,CD-ROM, DVD, doimiy xotira qurilmalari
13. Kompyuter xotirasida qaysi sanoq tizimi ishlaydi?
A) Sakkizlik sanoq tizimi B) Ikkilik sanoq tizimi
C) O’nlik sanoq tizimi D) O’n oltilik sanoq tizimi
14. Qaysi dastur antivirus emas?
A) Norton Antivirus B) AVP C) Defrag D) Dr Web
14. Uzoq masofadagi kompyuterlar-aro aloqa kanallari orqali axborot almashishi uchun qo’llaniluvchi qurilma
A) Skaner B) Strimer C) Modem D) Klaviatura
15. Elektron pochta (e-mail) nimalarni uzata oladi?
A) Axborot va fayllar B) Faqat fayllarni
C) Faqat axborotni D) Videotasvir
16. Internetdan foydalanish boyicha o’z xizmatlarini taklif etuvchi struktura (firma yoki tashkilot)...
A) Administrator B) Portal C) Master D) Provayder
17. www.uz bu:
A) Savdo maydonchasi B) Internet-magazin
C) Milliy qidiruv tizimi D) Internet provayder kompaniyasi nomi
18. Word matn protsessorida yaratilgan fayllar nomi qanday kengaytmaga yega bo’ladi?
A) .bmp B) .ppt C) .doc D) .xls
19. Matematik operatsiyalar belgisi bilan boshlangan sonlar va sonli yacheykalarga ssilkalar to’plami nima deyiladi?
A) Funktsiya B) Formula C) Diagramma D) Operator
20. MS Power Point da Ctrl+O tugmasi qanday vazifani bajaradi?
A) faylni bosmaga chiqaradi B) faylni yopadi
C) hujjatni saqlaydi D) faylni ochadi
21. MS PowerPoint dasturida slaydlarni namoyish qaysi tugma yordamida amalga oshiriladi?
A) F5 B) F1 C) Ctrl+F5 D) F6
22. MS Power Point da Ctrl+P tugmasi qanday vazifani bajaradi?
A) Faylni ochadi B) Faylni bosmaga chiqaradi
C) Bajarilgan oxirgi amalni bekor qiladi D) Faylni saqlaydi
23. Microsoft PowerPoint dasturi yordamida yaratiladigan hujjatlar qanday nomlanadi?
A) “Slayd” B) “Kniga” C) “Dokument” D) “Prezentatsiya”
24. Microsoft PowerPoint – bu:
A) Jadval muxarriri B) Matn muxarriri C) Taqdimot muxarriri D) Grafik muxarrir
25. Taqdimotni qaysi rejimda ko’rish mumkin?
A) Slaydlar rejimi B) Namoyish qilish rejimi
C) Slaydlarni saralash rejimi D) Murakkab rejim
26. Ms Excel dasturining MANTIQIY FUNKSIYALARI haqida ma’lumot
27. MS Access ma’lumotlar ombori va uni boshqarish tizimlari.
28. Ms Excel dasturi va uning imkoniyatlari
29. Delphi dasturlash tili haqida ma’lumot.
30. A=rost, B=rost, C=yolg‘on, D=yolg‘on (! – inkor, & - ko‘paytirish, || - qo‘shish)
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-talim-fan-va-innovatsiyalar-talim.html#Auditorlik_Risklari | Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti | |
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,47 Kb. | | #274837 |
Bog'liq 69.2 Murodov Nurali
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM”
Fakulteti
“AUDIT” fanidan
“Auditorlik risklar maqbul toplami va unga tasir qiluvchi omillar”
Bajardi: Murodov Nurali
Qabul qildi: Boymurodov I.
Reja:
1.Kirish
2.Auditorlik Risklari
3.Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
4.Ta'sir qiluvchi Omillar
5.Xulosa
Kirish
Auditorlik risklari — auditorlar moliyaviy hisobotlarni tekshirishda yuzaga keladigan xavflar.
Auditorlik jarayoni kompaniya uchun muhimdir, chunki u moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta'minlaydi.
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami hamda ta'sir qiluvchi omillar haqida to'liq ma'lumotni keltiraman.
Auditorlik Risklari
Auditorlik risklari, auditorlar tomonidan moliyaviy hisobotlarni tekshirish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan turli xavflarni anglatadi. Bu risklar asosan uchta asosiy elementdan iborat:
Xato riski:
Tushuntirish: Moliya hisobotlarida xatolar yoki noaniqliklar mavjud bo'lishi mumkin. Xato riski auditorlar tomonidan kutilmagan natijalarga olib kelishi mumkin.
Turlar:
Samarasiz hisob-kitob: Hisob-kitoblar va ma'lumotlar noto'g'ri kiritilishi.
Tashqi omillar: Bozor o'zgarishlari yoki iqtisodiy sharoitlar kutilmagan xatolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Nazorat riski:
Tushuntirish: Ichki nazorat tizimining samaradorligi past bo'lganda, auditorlar xatolarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Sabablar:
Nazorat mexanizmlarining yetarli darajada o'rnatilmasligi.
Ichki audit yoki nazorat jarayonining yo'qligi.
Kashfiyotchilik riski:
Tushuntirish: Auditorlar muhim xatolar yoki firibgarliklarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Sabablar:
Murakkab ma'lumotlar yoki hisobotlar.
Auditorning tajribasizligi yoki bilim etishmovchiligi.
Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
Auditorlik risklarining maqbul to'plami — bu auditorning muayyan sharoitlar ostida qabul qilishi mumkin bo'lgan risklar darajasi. Bu daraja, auditorlik strategiyasi, mijozning ichki nazorat tizimi va boshqa omillarga asoslanadi. Maqbul to'plamga erishish uchun quyidagi jihatlar e'tiborga olinadi:
Auditorlik strategiyasi:
Risklarni baholash va rejalashtirish jarayoni.
Auditorlik jarayonida qo'llaniladigan metodlar va usullar.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash.
Nazorat mexanizmlarining samaradorligini baholash.
Ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish:
Auditorlar to'g'ri va ishonchli ma'lumotlarni to'plashlari zarur.
Tahlil usullari risklarni aniqlashda yordam beradi.
Muvofiqlik va qonunchilik:
Moliyaviy hisobotlarning xalqaro va milliy standartlarga muvofiqligini ta'minlash.
Qonuniy talablar va reglamentlarga rioya etish.
Ta'sir qiluvchi Omillar
Auditorlik risklariga ta'sir qiluvchi bir qator omillar mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardir:
Korxonaning faoliyati:
Korxonaning iqtisodiy sektori va tadbirkorlik darajasi auditorlik risklarini oshirishi yoki kamaytirishi mumkin.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning samaradorligi va kuchli tomonlari auditorlik jarayonining sifatiga ta'sir qiladi.
Auditorning tajribasi:
Tajribali auditorlar risklarni aniq baholay oladi va muammolarni hal qilishda samaraliroq bo'ladi.
Mijoz bilan munosabatlar:
Mijoz bilan ochiq va halol muloqot auditorlik jarayonini yaxshilaydi.
Moliya hisobotlarining murakkabligi:
Murakkab hisob-kitoblar va jarayonlar auditorlik risklarini oshiradi.
Sanoat va bozor sharoiti:
Iqtisodiy o'zgarishlar va bozor sharoitlari auditorlik jarayonida risklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Texnologik o'zgarishlar:
Yangi texnologiyalarning joriy etilishi va ulardan foydalanish auditorlik risklariga ta'sir qiladi.
Xulosa
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami auditorlik jarayonining muhim jihatlaridir. Auditorlar bu risklarni to'g'ri baholash va boshqarish orqali sifatli xizmatlarni taqdim etishlari mumkin. Risklarni kamaytirish uchun ichki nazorat tizimlarini kuchaytirish, auditorlarning tajribasini oshirish va mijozlar bilan ochiq muloqotni o'rnatish zarur.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-talim-fan-va-innovatsiyalar-talim.html#Xulosa | Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti | |
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,47 Kb. | | #274837 |
Bog'liq 69.2 Murodov Nurali
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM”
Fakulteti
“AUDIT” fanidan
“Auditorlik risklar maqbul toplami va unga tasir qiluvchi omillar”
Bajardi: Murodov Nurali
Qabul qildi: Boymurodov I.
Reja:
1.Kirish
2.Auditorlik Risklari
3.Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
4.Ta'sir qiluvchi Omillar
5.Xulosa
Kirish
Auditorlik risklari — auditorlar moliyaviy hisobotlarni tekshirishda yuzaga keladigan xavflar.
Auditorlik jarayoni kompaniya uchun muhimdir, chunki u moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta'minlaydi.
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami hamda ta'sir qiluvchi omillar haqida to'liq ma'lumotni keltiraman.
Auditorlik Risklari
Auditorlik risklari, auditorlar tomonidan moliyaviy hisobotlarni tekshirish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan turli xavflarni anglatadi. Bu risklar asosan uchta asosiy elementdan iborat:
Xato riski:
Tushuntirish: Moliya hisobotlarida xatolar yoki noaniqliklar mavjud bo'lishi mumkin. Xato riski auditorlar tomonidan kutilmagan natijalarga olib kelishi mumkin.
Turlar:
Samarasiz hisob-kitob: Hisob-kitoblar va ma'lumotlar noto'g'ri kiritilishi.
Tashqi omillar: Bozor o'zgarishlari yoki iqtisodiy sharoitlar kutilmagan xatolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Nazorat riski:
Tushuntirish: Ichki nazorat tizimining samaradorligi past bo'lganda, auditorlar xatolarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Sabablar:
Nazorat mexanizmlarining yetarli darajada o'rnatilmasligi.
Ichki audit yoki nazorat jarayonining yo'qligi.
Kashfiyotchilik riski:
Tushuntirish: Auditorlar muhim xatolar yoki firibgarliklarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Sabablar:
Murakkab ma'lumotlar yoki hisobotlar.
Auditorning tajribasizligi yoki bilim etishmovchiligi.
Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
Auditorlik risklarining maqbul to'plami — bu auditorning muayyan sharoitlar ostida qabul qilishi mumkin bo'lgan risklar darajasi. Bu daraja, auditorlik strategiyasi, mijozning ichki nazorat tizimi va boshqa omillarga asoslanadi. Maqbul to'plamga erishish uchun quyidagi jihatlar e'tiborga olinadi:
Auditorlik strategiyasi:
Risklarni baholash va rejalashtirish jarayoni.
Auditorlik jarayonida qo'llaniladigan metodlar va usullar.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash.
Nazorat mexanizmlarining samaradorligini baholash.
Ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish:
Auditorlar to'g'ri va ishonchli ma'lumotlarni to'plashlari zarur.
Tahlil usullari risklarni aniqlashda yordam beradi.
Muvofiqlik va qonunchilik:
Moliyaviy hisobotlarning xalqaro va milliy standartlarga muvofiqligini ta'minlash.
Qonuniy talablar va reglamentlarga rioya etish.
Ta'sir qiluvchi Omillar
Auditorlik risklariga ta'sir qiluvchi bir qator omillar mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardir:
Korxonaning faoliyati:
Korxonaning iqtisodiy sektori va tadbirkorlik darajasi auditorlik risklarini oshirishi yoki kamaytirishi mumkin.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning samaradorligi va kuchli tomonlari auditorlik jarayonining sifatiga ta'sir qiladi.
Auditorning tajribasi:
Tajribali auditorlar risklarni aniq baholay oladi va muammolarni hal qilishda samaraliroq bo'ladi.
Mijoz bilan munosabatlar:
Mijoz bilan ochiq va halol muloqot auditorlik jarayonini yaxshilaydi.
Moliya hisobotlarining murakkabligi:
Murakkab hisob-kitoblar va jarayonlar auditorlik risklarini oshiradi.
Sanoat va bozor sharoiti:
Iqtisodiy o'zgarishlar va bozor sharoitlari auditorlik jarayonida risklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Texnologik o'zgarishlar:
Yangi texnologiyalarning joriy etilishi va ulardan foydalanish auditorlik risklariga ta'sir qiladi.
Xulosa
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami auditorlik jarayonining muhim jihatlaridir. Auditorlar bu risklarni to'g'ri baholash va boshqarish orqali sifatli xizmatlarni taqdim etishlari mumkin. Risklarni kamaytirish uchun ichki nazorat tizimlarini kuchaytirish, auditorlarning tajribasini oshirish va mijozlar bilan ochiq muloqotni o'rnatish zarur.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
| |
http://kompy.info/algoritmning-vaqt-murakkabligini-baholash-algoritmlar-murakkab-v3.html | Algoritmning vaqt murakkabligini baholash. Algoritmlar murakkabligi funksiyalarining turlari Doimiy vaqt | |
Algoritmning vaqt murakkabligini baholash. Algoritmlar murakkabligi funksiyalarining turlari Doimiy vaqt
|
bet | 1/16 | Sana | 15.05.2024 | Hajmi | 95,56 Kb. | | #235940 |
Bog'liq Algoritmning vaqt murakkabligini baholash. Algoritmlar murakkabl
Algoritmning vaqt murakkabligini baholash. Algoritmlar murakkabligi funksiyalarining turlari
Doimiy vaqt
Algoritmga algoritm deyiladi doimiy vaqt(vaqt sifatida qayd etilgan O (1)) qiymat bo'lsa T(n) kirish hajmiga bog'liq bo'lmagan qiymat bilan cheklangan. Masalan, massivda bitta elementni olish doimiy vaqtni oladi, chunki uni topish uchun bitta buyruq bajariladi. Biroq, tartiblanmagan massivda minimal qiymatni topish doimiy vaqtdagi operatsiya emas, chunki biz massivning har bir elementini skanerlashimiz kerak. Shunday qilib, bu operatsiya chiziqli vaqtni oladi, O (n). Agar elementlarning soni oldindan ma'lum bo'lsa va o'zgarmasa, bunday algoritmni doimiy vaqt algoritmi deb atash mumkin.
"Doimiy vaqt" nomiga qaramay, ish vaqti vazifa hajmidan mustaqil bo'lishi shart emas, lekin ish vaqtining yuqori chegarasi bo'lmasligi kerak. Masalan, "qiymatlarni almashish" vazifasi a va b, zarur bo'lsa, natijada biz olamiz a≤b", doimiy vaqt muammosi hisoblanadi, garchi algoritmning ishlash vaqti tengsizlikning mavjudligiga bog'liq bo'lishi mumkin. a ≤ b yoki yo'q. Biroq, ma'lum bir doimiylik mavjud t, ular uchun vazifani bajarish vaqti har doim oshmaydi t.
Quyida doimiy vaqtda ishlaydigan ba'zi kod misollari keltirilgan:
Int indeksi = 5; int element = ro'yxat; agar(shart to'g'ri) keyinboshqa doimiy ish vaqti bilan ba'zi operatsiyalarni bajarish uchun i = 1 uchun 100 uchun j = 1 uchun 200 doimiy ish vaqti bilan ba'zi operatsiyalarni bajaradi
Agar T(n) bu O ( ba'zi doimiy qiymat), bu ga teng T(n) O (1) dir.
Logarifmik vaqt
logarifmik vaqt, agar T(n) = O (log n) ... Kompyuterlar ikkilik tizimdan foydalanganligi sababli, logarifmning asosi sifatida 2 ishlatiladi (ya'ni log 2). n). Biroq, bilan bazani almashtirish logaritmalar log a n va jurnal b n faqat doimiy koeffitsient bilan farqlanadi, bu esa O-katta belgisida bekor qilinadi. Shunday qilib, O (log n) - logarifm asosidan qat'iy nazar, logarifmik vaqt algoritmlari uchun standart belgi.
Logarifmik vaqt algoritmlari odatda binar daraxt operatsiyalarida yoki ikkilik qidiruvdan foydalanganda topiladi.
O (log n) algoritmlari yuqori samarali hisoblanadi, chunki har bir elementning bajarilish vaqti elementlar sonining ko'payishi bilan kamayadi.
Bunday algoritmning juda oddiy misoli qatorni ikkiga bo'lish, ikkinchi yarmini yana yarmiga bo'lish va hokazo. Bu O (log n) vaqtni oladi (bu erda n - satr uzunligi, biz bu erda taxmin qilamiz console.log va str.substring doimiy vaqt talab qiladi). Bu shuni anglatadiki, nashrlar sonini ko'paytirish uchun chiziq uzunligi ikki barobarga oshirilishi kerak.
// Chiziqning o'ng yarmini rekursiv chop etish funksiyasi var o'ng = funktsiya (str) (var uzunligi = ko'cha uzunligi; // yordamchi funksiya var help = funktsiya (indeks) ( // Rekursiya: o'ng yarmini chop eting agar (indeks< length ) { // Belgilarni indeksdan satr oxirigacha chop etish konsol. log (str. substring (indeks, uzunlik)); // rekursiv chaqiruv: o'ng tomoni bilan yordamchi funksiyani chaqiring yordam (Math.ceil ((uzunlik + indeks) / 2)); )) yordam (0); )
|
| | |
http://kompy.info/banklarda-hisob-kitob-operatsiyalariga-kirish.html | Banklarda hisob-kitob operatsiyalariga kirish | |
Banklarda hisob-kitob operatsiyalariga kirish
|
Sana | 25.01.2024 | Hajmi | 4,31 Mb. | | #145764 |
Bog'liq Banklarda hisob kitob operatsiyalari^
Banklarda hisob-kitob operatsiyalariga kirish
Banklarda hisob-kitob operatsiyalari samarali va xavfsiz moliyaviy operatsiyalarni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. To‘lovlarni osonlashtirishdan tortib, xatarlarni boshqarishgacha bo‘lgan bu operatsiyalar bank tizimining asosini tashkil etadi.
Bank sektorida hisob-kitob operatsiyalarining ahamiyati
1
Samarali operatsiyalar
Hisob-kitob operatsiyalari korporativ va chakana mijozlar uchun juda muhim bo'lgan muammosiz va tez moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish imkonini beradi.
2
Risklarni boshqarish
Kredit va likvidlik risklarini yumshatish orqali hisob-kitob operatsiyalari moliya sektorida barqarorlikni ta'minlaydi.
3
Normativ muvofiqlik
Ushbu operatsiyalar tartibga soluvchi talablarga rioya qilishni, bank tizimining yaxlitligini ta'minlaydi.
O'zbekiston bank tizimi haqida umumiy ma'lumot
150+
Banklar faoliyati
10M+
Bank mijozlari
95%
Bozorga kirish
Banklarda hisob-kitob operatsiyalarining turlari
Banklararo o'tkazmalar
Turli banklar o'rtasida katta hajmdagi pul o'tkazmalarini osonlashtirish.
Mijoz to'lovlari
Bank mijozlari va turli shaxslar o'rtasidagi operatsiyalarni qayta ishlash.
Xorijiy valyuta
Valyuta konvertatsiyasi va xalqaro to'lovlarni boshqarish.
O'zbekistonda kliring va hisob-kitob jarayoni
1. Clearing-ni tekshiring
Pul mablag'larining mavjudligini tekshirishni tekshirish.
2. Elektron pul o'tkazmalari
Banklar o'rtasida pul mablag'larining tezkor elektron harakati.
3. Hisob-kitob
Tranzaktsiyalarni yakunlash va mablag'larning to'g'ri o'tkazilishini ta'minlash.
Hisob-kitob operatsiyalarida Markaziy bankning roli
Reglament
Hisob-kitob operatsiyalari uchun ko'rsatmalar va nazoratni o'rnatish.
Likvidlikni boshqarish
Uzluksiz operatsiyalar uchun likvidlikni ta'minlash va boshqarish.
Hisob-kitob markazi funktsiyasi
Banklararo pul o'tkazmalari bo'yicha hisob-kitob markazi vazifasini bajarish.
Hisob-kitob operatsiyalaridagi qiyinchiliklar va xavflar
Likvidlik risklari
Pul o'tkazmalari va hisob-kitoblarga ta'sir qiladigan potentsial tanqislik.
Texnologik zaifliklar
Kiber tahdidlar va texnologik nosozliklar bilan bog'liq xavflar.
Normativ muvofiqlik
Rivojlanayotgan me'yoriy hujjatlar talablariga rioya qilishni ta'minlash.
Hisob-kitob operatsiyalari uchun muvofiqlik va me'yoriy talablar
1
Shaffoflik
Moliyaviy operatsiyalarni oshkor qilish talablarini aniqlang.
2
Maʼlumotlar maxfiyligi
Mijoz ma'lumotlarini himoya qilish uchun qat'iy choralar.
3
AML/CFT
Jinoiy daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish qoidalari.
Hisob-kitob operatsiyalarida texnologiya va innovatsiyalar
1
Blokcheyn integratsiyasi
Xavfsiz va shaffof tranzaktsiyalar uchun markazlashtirilmagan daftarlarni joriy etish.
2
Haqiqiy vaqtda ishlov berish
Operatsiyalar bo'yicha zudlik bilan hisob-kitob qilish tizimlarini integratsiyalash.
3
Avtomatlashtirish
Tranzaktsiyalarni samarali qayta ishlash uchun AI va robototexnikadan foydalanish.
O'zbekistonda hisob-kitob operatsiyalarining xulosasi va istiqboldagi tendentsiyalari
Raqamli banking
Uzluksiz tranzaktsiyalar uchun raqamli platformalarga o'tish.
Biometrik xavfsizlik
Biometrik autentifikatsiyadan foydalangan holda kuchaytirilgan xavfsizlik choralari.
AI integratsiyasi
Risklarni ilg'or baholash va jarayonlarni avtomatlashtirish uchun AI integratsiyasi.
|
| | |
http://kompy.info/rga-binoan-bajarish.html#O’quv_mashg’ulotining_o’qitish_texnologiyasi_modeli | Rga binoan bajarish | |
Rga binoan bajarish
|
bet | 1/4 | Sana | 17.01.2024 | Hajmi | 2,71 Mb. | | #139382 |
Bog'liq Mavzu 5
Mavzu №5: Qo‘lda bajariladigan ishlarni texnik shartlarga binoan bajarish.Oddiy va murakkab qo‘l qaviqlarni tikish.
Vaqt:6 soat
|
Ta’lim oluvchilar soni: nafar
|
O’quv mashg’ulotining shakli va turi
|
Amaliy
|
O’quv mashg’uloti rejasi, / tuzilishi
|
Qo‘lda bajariladigan ishlarni texnik shartlarga binoan bajarish
2.Oddiy va murakkab qo‘l qaviqlarni tikish.
|
O’quv mashguloti maqsadi: umumiy tushuncha , bilimlarni shakillantirish
|
O’qitish natijasi
|
Ushbu mavzuni o’zlashtirish natijasida o’quvchida shakllanadigan asosiy bilim, ko’nikma yoki kompitensiyalar, yangi innovatsion yangiliklar
yetkaziladi
|
Pedagogik vazifalar:
Kiyim o‘lchamlari bilan tanishtirish
konstruksiyasining xususiyatlari
Kiyim silueti, shakli va bichimi
tasnifini berish;
Turli zamonaviy kiyimlar konstruktiv tuzilishi va tashqi shakli xarakteristikasi tasnifini berish
|
O’quv faoliyat natijalari:
Kiyim o‘lchamlari konstruksiyasining xususiyatlari haqida tushunchaga ega bo’ladi
Kiyim silueti, shakli va bichimi haqida tushunchaga ega bo’ladi.
Turli zamonaviy kiyimlar konstruktiv tuzilishi va tashqi shakli xarakteristikasi haqida tushunchaga ega bo’ladi.
|
O’qitish metodlari.
|
Kichik axborotli/ ma’ruza/ hikoya/ tushuntirish/ ko’rsatmaberish/ namoyish. Ko’rsatish/ video usul/ kitob bilan ishlash/ insert/ mashk;/ suxbat/ baxs/
akliy hujum ta’limiy uyin/ pinbord va boshkalar
|
O’qitish vositalari.
|
Matnlar, yozuv taxtasi, slaydlar, proektor, kompyuter, diaproektor, flipchart, videofilm grafikli organizatorlar, model, mulyajlar, chizma, grafiklar,
diagrammalar, namunalar, ekspert varagi, yuriknoma, elektron yuriknoma.
|
O’quv faoliyatini tashkil etish shakli.
|
Ommaviy, jamoaviy, guruhli, juftlikda, yakka
tartibda.
|
O’qitish sharoiti.
|
Maxsus texnik vositalar bilan jixozlangan guruhlarda ishlashga mo’ljallangan xona
|
Qayta aloqaning usul va vositalari.
|
Tezkor-surov, savol-javob, test, misol va
mashklar, bajarilgan ukuv topshiriklarni baxolash
|
|
| | |
http://kompy.info/mahsuliy-produksiya-ekspert-tizimlari-taraqqiyoti-ekspert-tizi.html | Mahsuliy (produksiya) ekspert tizimlari taraqqiyoti. Ekspert tizimiga kirish | |
Mahsuliy (produksiya) ekspert tizimlari taraqqiyoti. Ekspert tizimiga kirish
|
bet | 1/5 | Sana | 23.05.2024 | Hajmi | 41,92 Kb. | | #251471 |
Bog'liq Maxsuliy (produksiya) ekspert tizimlari taraqqiyoti va tadbiqlari.
Mahsuliy (produksiya) ekspert tizimlari taraqqiyoti. Ekspert tizimiga kirish.
Ekspert – bu muayyan predmet sohasida samarali yechim topa oluvchi mutaxassis. Bilimlarni o‘zlashtirish bloki ma’lumotlar bazasining to‘planishini, bilim va ma’lumotlar modifikatsiyasi bosqichini aks ettiradi. Bilimlar bazasining fikrlash darajasidagi yuqori sifatli tajribadan foydalanish imkoniyatini aks ettiradi.Mantiqiy xulosalar bloki qoidalarni faktlar bilan qiyoslagan holda xulosalar mantiqini yuzaga keltiradi.Unchalik ishonchli bo‘lmagan ma’lumotlar bilan ishlash chog‘ida noaniq mantiq, zaif ishonch yuzaga keladi. Tushuntirish (izohlash) blok foydalanuvchining texnologiyada bilimlar bazasidan foydalanish ketma-ketligini aks ettiradi va «nima uchun?» degan savolga javob beruvchi xulosaga keladi. Hozirgi vaqtda bilimlar bazasining joriy etilishi kasbiy bilimlarning to‘planish sur`ati bilan belgilaydi.Kasbiy faoliyatning shakllantiruvchi,ya`ni EHM bazasida avtomatlashtiradigan qismi bu inson tomonidan to‘plangan bilimlarning uncha katta bo‘lmagan qismidir. To‘plangan bilimlarning kattagina qatlamini yakka tartibda yig‘iladigan bilimlar tashkil etadi.Bilimlarni strukturalashtirish yoki rasmiylashtirish bilimlarni taqdim etishning turli usullariga asoslangan. Zamonaviy axborot tizimlarida eng ko‘p faktlar va qoidalar usulidan foydalaniladi. Ular ayrim predmet sohalaridagi jarayonlarni bayon etishning tabiiy usulini bayon etadi. Tavsiya, qoidalar odatda ko‘rsatma, strategiyalarni taqdim etishning formal (rasmiyatchilik) usulini ta’minlaydi. Ular agar predmet bilimlari biror sohadagi masalani echish bo‘yicha to‘plangan amaliy tasavvurlardan paydo bo‘lgandagina to‘g‘ri keladi. Qoidalar ko‘pincha «Agar bu...» xilidagi tasdiq ko‘rinishda ifodalanadi. Bilimlar bazasida predmet sohasini bayon etish ma’lumotlarni tashkil etish va taqdim etish, vazifalarni shakllantirish, qayta shakllantirish va echish usullarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Predmet sohasi tushunchasi(obyektlari) ramzlar yordamida tasavvur qilinadi. Masalan, bu ramz bank tizimi uchun mijoz, jamg‘arma vositasi,operatsiya, vazifa va shu kabilar bo‘lishi mumkin.Tushunchalarni manipulyasiya qilish uchun munosabatlar aniqlanadi, turli strategiyalar (mantiqiy yoki tajriba natijasida olingan) qo‘llaniladi. Bilimlarni taqdim etish, ularni tarkiblashtirish tushunchalarni,murakkab, oddiy bo‘lmagan vazifalarni nazarda tutadi. Shuninguchun qoidalar hambilimlar bazasida murakkab yoki ko‘p miqdorda va hajmda bo‘ladi. Eksperttizimlari shunday ishlab chiqiladiki, bunda yechim tanlash mantiqini asoslash va o‘rganish hisobga olinadi. Ko‘pgina ekspert tizimlarida tushuntirish (izohlash) mexanizmi bo‘ladi. Mazkur mexanizm qanday qilib tizim ushbu qarorga kelganini tushuntirish uchun zarur bo‘lgan bilimlardan foydalanadi. Bunda ekspert tizimini qo‘llash, undan foydalanish va harakat chegarasini aniqlash juda muhimdir bo’yicha Axborot texnologiyasining ekspert tizimida foydalaniladigan asosiy komponentlari a (tarkibiy qismlari) quyidagilar: foydalanuvchining interfeysi,bilimlar bazasi, interpretetor, x a tizimni yaratish moduli.Ekspert tizimlarining axborot texnologiyalari asosiy komponentlari.
|
| | |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=2 | Qurilmalar konvergensiyasi deganda, yagona tarmoq servis turlariga va ulanish namunalariga bog‘liq holda turli terminal qurilmalarni qo‘llab quvvatlashni amalga oshirish tushiniladi | |
Qurilmalar konvergensiyasi deganda, yagona tarmoq servis turlariga va ulanish namunalariga bog‘liq holda turli terminal qurilmalarni qo‘llab quvvatlashni amalga oshirish tushiniladi
|
bet | 2/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ishQurilmalar konvergensiyasi deganda, yagona tarmoq servis turlariga va ulanish namunalariga bog‘liq holda turli terminal qurilmalarni qo‘llab quvvatlashni amalga oshirish tushiniladi. Oxirgi o‘n yillikda elektron texnikaning yutuqlari telekommunikatsiya sohasida shov- shuvlarga olib keldi.1980 yillarning o‘rtalarida statistik holatdagi aloqa, hozirgi kunda, operatorlarga ancha foyda olib keladigan shiddat bilan rivojlanayotgan sohaga aylandi. Foydalanuvchilar bundan 15 yil avval hayoliga ham kelmagan xizmatlarga ulanish imkoniga ega bo‘lishdi. E-mail, Internet, sotali telefon kundalik hayotning odatdagi bir qismiga aylandi. Hozirgi kunda foydalanuvchilarga faqat uy telefonlari orqali gaplashish yetarli emas. Ular ko‘chada, poezdda, kemada, xullas dunyoning har qanday burchagidagi do‘stlariga yoki hamkasblariga qo‘ng‘iroq qilishni hoxlaydi. Buning uchun operatorda turli tarmoqlarga tegishli bo‘lgan bir nechta turdagi qurilmalar etishmaydi.
1- rasm. Multiservis tarmog‘i tuzilmasiga misol
Fan va texnikaning yutuqlaridan qat’iy nazar birorta aloqa operatori agar iqtisodiy nuqtai nazardan foyda keltirmasa yangi qurilma o‘rnatmaydi yoki yangi xizmatlarni kiritmaydi. Shuning uchun aloqa tarmoqlari operatorlarini, yangi foyda olish ehtiyoji, ularni qanday qilib tez va arzon yangi xizmat turlarini yaratish mumkinligi, qanday qilib yangi abonentlarni jalb qilishi mumkinligi, qurilmalarni ishlab chiqaruvchilarga bog‘liq bo‘lmasligi, raqobatbardosh bo‘lishi yangi tarmoqni yaratishda bosh qotirishga majbur qiladi. Fan va texnikaning yutuqlaridan qat’iy nazar birorta aloqa operatori agar iqtisodiy nuqtai nazardan foyda keltirmasa yangi qurilma o‘rnatmaydi yoki yangi xizmatlarni kiritmaydi. Shuning uchun aloqa tarmoqlari operatorlarini, yangi foyda olish ehtiyoji, ularni qanday qilib tez va arzon yangi xizmat turlarini yaratish mumkinligi, qanday qilib yangi abonentlarni jalb qilishi mumkinligi, qurilmalarni ishlab chiqaruvchilarga bog‘liq bo‘lmasligi, raqobatbardosh bo‘lishi yangi tarmoqni yaratishda bosh qotirishga majbur qiladi.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Qurilmalar konvergensiyasi deganda, yagona tarmoq servis turlariga va ulanish namunalariga bog‘liq holda turli terminal qurilmalarni qo‘llab quvvatlashni amalga oshirish tushiniladi
| |
http://kompy.info/izbekiston-respublikasi-olij-va-irta-mahsus-talim-vazirligi-v3.html | Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги | |
Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги
|
bet | 1/7 | Sana | 13.12.2023 | Hajmi | 55,26 Kb. | | #118065 |
Bog'liq Yol xojaligi iqtisodiyoti adabiyot (1)
YO‘L XO‘JALIGINING ASOSIY FONDLARI
Reja:
1.1.Asosiy fondlarning tarkibi va strukturasi.
1.2.. Asosiy fondlardan foydalanishning samaradorlik ko‘rsatkichlari.
1.3. Asosiy fondlarning yeyilishi (eskirishi) va qayta tiklanishi.
1.1Asosiy fondlarning tarkibi va strukturasi
Yo‘l xo‘jaligining asosiy fondlari nisbatan mustaqil ikki qismdan tashkil topadi. Avtomobil yo‘llari va yo‘l tashkilotlarining asosiy fondlari. Yo‘llar va yo‘l inshootlarining qiymatlari, yo‘l tashkilotlaridagi asosiy fondlar qiymatidan bir necha barobar ko‘pdir. Yo‘l xo‘jaligining ekstensiv o‘sishidan intensiv rivojlanish yuliga o‘tishi, birinchidan, transportning asosiy fondlari bo‘lgan avtomobil yo‘llaridan samarali foydalanish hisobiga jamiyatning transportga bo‘lgan talablarini qondirishdir. Ikkinchi tomondan, tarmoq ichi aspektida ishlab chiqarishni intensifikatsiya qilish yo‘l tashkilotlarining asosiy fondlaridan ham samarali foydalanishni taqazo etadi.
Yo‘l tashkilotlarining asosiy fondlari viloyatlarda yo‘llar qurilishi va tasarrufi bilan shug‘ullanadigan sho‘ba korxonalarda mujassamlashgan bo‘lib, ularning 45 foizga yaqini yo‘l qurilishi bilan, 55 foizi esa yo‘llar tasarrufida faoliyat ko‘rsatadilar. Ulardan tashqari umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan avtomobil yo‘llarining tashkilotlari ham mavjud bo‘lib, ular asosan yo‘llarni ta’mirlash va yaroqli holda saqlash ishlari bilan shug‘ullanadi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari qurilish, rekonstruksiya, ta’mirlash va avtomobil yo‘llarini yaroqli holda saqlash uchun ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarining tarkibiy qismidir. Ular ishlab chiqarishning moddiy-texnik sharoitlarini belgilab, ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat davomidpa ishtirok etadilar va o‘zlarining natural ko‘rinishlarini o‘zgarishsiz saqlab qoladilar va o‘z qiymatlarini eskirgan sari asta-syokin yaratilayotgan mahsulot qiymatiga o‘tkazadilar.
Yo‘l tashkilotlari maishiy, kommunal, madaniy, meditsina xizmatlari uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etmaydigan asosiy vositalarga ham ega. Ular qatoriga uy-joy binolari, meditsina punktlari binolari, klublarni kiritish mumkin. Ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan asosiy fondlar uzoq xizmat muddatiga egadirlar va ularning qiymatlari ham eskirgan sari asta-syokin tashkilotda ishlovchi xodimlar tomonidan yaratilayotgan mahsulot qiymatiga o‘tib boradi.
Yo‘l tashkilotlari asosiy fondlarining strukturasida yetakchi o‘rinni mashina va uskunalar, hamda transport vositalari egallab turadi.
Yo‘l tashkilotlarining asosiy ishlab chiqarish sanoat ishlab chiqarish fondlari sanoat ishlab chiqarish fondlaridan va boshqa tarmoqlarning ishlab chiqarish fondlaridan, asosiy ishlab chiqarishdan tashqari fondlardan tashkil topadi.
Umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan yo‘llardagi asosiy ishlab chiqarish fondlarining boshqa yo‘llardagi asosiy fondlar strukturasidan farqi shundaki, avtomobil yo‘llarining inventar qiymatlari tarkibiga umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘lgan yo‘llarga xizmat ko‘rsatuvchi yo‘l tasarruf uchastkalari binolarining qiymatlari ham kiritiladi. Boshqa yo‘llar tizimida bunday tartib yo‘q bo‘lib, yo‘llar tasarrufidagi sanoat ishlab chiqarish asosiy fondlarining strukturasi yo‘l qurilishidagi asosiy fondlar strukturasidan farq qilmaydi. Farq faqat shundaki, pudratchi yo‘l qurilish tashkilotlarida sanoat ishlab chiqarish fondlari qurilishga xizmat qiluvchi asosiy ishlab chiqarish fondlari deb ataladi. Boshqa tarmoqlarning asosiy ishlab chiqarish fondlariga sanoat korxonalrining (yig‘ma temir beton zavodlari, ta’mirlash ustaxonalari, yog‘ochga ishlov beruvchi kombinatlar), yordamchi qishloq xo‘jaligi korxonalaridagi qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan fondlar, savdo va umumiy ovqatlanish hamda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tayyorlash bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlarning fondlari kiradi.
1-jadval
|
| | |
http://kompy.info/texnologiyalardan-v2.html | Texnologiyalardan | |
Texnologiyalardan
|
bet | 1/10 | Sana | 11.06.2024 | Hajmi | 0,98 Mb. | | #262648 | Turi | Referat |
Bog'liq Dasturiy injiniringa kirish 1-amaliy topshiriq 850-22 Go`zalxon Baxodirovna
Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent Axborot Texnologiyalar Universiteti
Farg’ona Filiali
“Dasturiy injiniring” 850-22 guruh talabasi
Baxridinova Go‘zalxon Baxodirovnaning
Dasturiy injiniringa kirish fanidan
tayyorlagan referati
SANOAT KORXONALARIDA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISHNING XUSUSIYATLARI
Annotatsiya
Ushbu referatda raqamlashtirish tushunchasi, uni iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o’rni haqida so’z yuritilgan. Raqamli transformatsiya jarayoninig mohiyati, ushbu jarayonni korxonalar faoliyatiga tadbiq etish strategiyasi va ushbu strategiyani amalga oshirish yo’llari, raqamli texnologiyalarning guruhlanishi, ushbu texnologiyalarni joriy qilishning afzalliklari va keltirishi mumkin bo’lgan ehtimoliy zararlari, raqamli korxonani joriy etish bosqichlari va modellari yoritib berilgan hamda amaliy tavsiyalar berilgan. Kalit so’zlar: raqamlashtirish, raqamli korxona, raqamli transformatsiya, bulutli texnologiyalar, katta ma’lumotlar, raqamli transformatsiyalash modellari, jarayon modeli, tarmoq modeli, texnologiya modeli, matritsa modeli.
Kirish:
Jahon iqtisodiyoti rivojlanishining yangi bosqichida zamonaviy raqamli texnologiyalar ijtimoiy farovonlik o’sishini belgilovchi asosiy ishlab chiqarish resursi sifatida qaralmoqda. Tashkilotlar va birinchi navbatda iqtisodiyotning real sektori korxonalari tomonidan zamonaviy kompyuter va axborot tizimlaridan foydalanish ularning raqamli iqtisodiyotda samarali ishlashining eng muhim shartidir.
Korxonani raqamlashtirish zamonaviy ishlab chiqarish usullariga asoslangan holda texnologik jarayonlarni va boshqaruvning barcha darajalarida qaror qabul qilish jarayonlarini boshqarish sifatini keskin o’zgartiradi va korxona faoliyati samaradorligi va barqarorligini oshirish uchun eng muhim omillardan biri hisoblanadi.
Sanoat korxonalarini raqamli tranformatsiya jarayoni bir qancha o’ziga hos hususiyatlarga ega bo’lib ushbu jarayonni to’g‘ri tashkil qilish, korxona uchun kerakli strategiyani ishlab chiqish ko’p jihatdan uning faoliyatini samarali va uzluksiz tashkillashning asosiy shartlaridan biridir.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida ochiqlik, xalqaro iqtisodiy-siyosiy aloqalarning rivojlanishi yurtimizda sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash imkoniyatlarini yuzaga keltirdi. Ma’lumki, bugungi kunda raqamli iqtisodiyot qo‘shimcha qiymat yaratishda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Iqtisodiyot tarmoqlaridagi amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida raqamli axborotlar ta’siri asosida kuzatilayotgan jarayonlar real sektorning strategik rivojlanishida asosiy hal qiluvchi kuchga ega bo‘lmoqda.
Shunday ekan sanoat korxonalarimizda raqamli ishlab chiqarishni to‘g‘ri tashkil etish, ushbu jarayonni korxonaga joriy etish strategiyasini to’g’ri tanlashga katta ahamiyat qaratish lozim.
|
| | |
http://kompy.info/iso-9000-seriyasidagi-xalqaro-standartlar-boyicha-ishlarni-tas.html | Iso 9000 seriyasidagi xalqaro standartlar bo‘yicha ishlarni tashkil etish | |
Iso 9000 seriyasidagi xalqaro standartlar bo‘yicha ishlarni tashkil etish
|
bet | 1/3 | Sana | 03.12.2023 | Hajmi | 479,71 Kb. | | #110228 |
Bog'liq ISO 9000 SERIYASIDAGI XALQARO STANDARTLAR BOYICHA ISHLARNI TASHKIL ETISH ISO 9000 SERIYASIDAGI XALQARO STANDARTLAR BO‘YICHA ISHLARNI TASHKIL ETISH
Reja:
12.1. Xalqaro ISO 9000 seriyasidagi standartlar bo‘yicha ishlarni
tashkil etish
12.2. Sifat menejmenti tizimini joriy etish etaplari.
12.3. Sifat to‘garaklari.
Tayanch iboralar: xalqaro standart, ISO 9000 standarti, sifat
menejmenti, sifat to’garagi, sifat tizimlari, mahsulot, xizmat
12.1. Xalqaro ISO 9000 seriyasidagi standartlar bo‘yicha ishlarni tashkil etish
Oxirgi paytlarda 9000 seriyadagi ISO xalkaro standartlari to‘g‘risida ko‘p eshitayapmiz. Xush, bu standartlar kanday standartlar va nima uchun qo‘llaniladi?
Bu seriyadagi standartlar sifat tizimlarini korxonalarda tadbiq etishga mo‘ljallangan xalqaro modellar bo‘lib hisoblanadi.
Chet davlatlarda sifat tizimi bo‘lmagan korxona yoki firma bilan ishlab bo‘lmaydi. Chunki birinchidan hech kanday kafolat yo‘q, ikkinchidan esa siz shartnoma tuzganingizda ham, siz bilan ishlovchi boshqa subyektlar bundan boxabar bo‘lganlarida ularning sizga nisbatan ishonchlari kamayishi mumkin. Shu sababdan sifat tizimlariga nihoyatda jiddiy ahamiyat berishimiz kerak.
Hozirda respublikamizda xalkaro sifat tizimlarini tadbik etgan yoki bunga harakat qilayotgan korxonalar soni kun sayin ko‘payib bormokda (Chkalov nomidagi TAICHB, Qimmatli qog‘ozlar kombinati, tizimlari asosan ISO 9001, ISO 9002 va ISO 9003 standartlarida ko‘zda tutilgan bo‘lib, bu modellar o‘zaro ko‘lami bilan farq qiladi.
ISO ning sifat ta’minoti xususidagi asosiy standartlari:
ISO 9000, “Sifatni umumiy boshqarish va sifatni ta’minlash bo‘yicha standartlar. Tanlash va qo‘llash bo‘yicha rahbariy ko‘rsatmalar”;
ISO 9001, “Sifat tizimlari. Loyihalashda va (yoki) ishlab chiqarishda, yig‘ishda va xizmat ko‘rsatishda sifatni ta’minlaydigan model”;
ISO 9002, “Sifat tizimlari. Ishlab chiqarishda va yig‘ishda sifatni ta’minlaydigan model”;
ISO 9003, “Sifat tizimlari. Tugal nazoratda va sinovlarda sifatni ta’minlaydigan model”;
ISO 9004, “Sifatni umumiy boshqarish sifat tizimlarining elementlari.
Rahbariy ko‘rsatmalar”;
ISO 10011 “Sifat tizimlarini tekshirishda rahbariy ko‘rsatmalar”;
ISO 10012 “O‘lchash vositalarining sifatini ta’minlaydigan talablar”.
Bular bilan bir qatorda Xalqaro standartlashtirish tashkiloti uch tilda atamalar lug‘ati yaratgan bo‘lib, mahsulot sifatini ta’minlash sohasida ularning ta’riflarini ham ishlab chiqqan. Bulardan tashqari ISO/MEK (Xalqaro elektrotexnika komissiyasi) tomonidan ham bir qancha meyoriy hujjatlar ishlab chiqilgan.
2002 yili mazkur standartlarning yangi versiyalari qabul qilindi. Bunga ko‘ra standartlarda sezilarli darajada ham tarkibiy, ham mazmunan o‘zgarishlar kiritildi. Standartlarning soni ham 2 taga kamaydi. Agar oldingi standart (ISO 9001) bandlar 20 ta bo‘lgan bo‘lsa, endilikda ular 8 taga keltirildi.
Eng asosiysi, bu standartlar ustivor sifatida sifatni doimiy tarzda yaxshilab borish siyosatini qo‘llaydi va iste’molchining talabi bajarilgan bo‘lishini talab qiladi.
|
| | |
http://kompy.info/foydalanilgan-adabiyotlar-royxati-i-rahbariy-adabiyotlar.html | Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. Rahbariy adabiyotlar | 37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. RAHBARIY ADABIYOTLAR
1.
Mirziyoyev Sh. M.
Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston
davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish
tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisidagi
nutqi. – Toshkent : O‘zbekiston, 2016. - 56 b.
2.
Mirziyoyev, Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz... – Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b.
3.
Mirziyoyev Sh. ―Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va
kelajagi farovon bo’ladi-T.: O’zbekiston. 2018.
II. ME’YORIY HUQUQIY HUJJATLAR
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2024. 36-b.
2.
«O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-
fevraldagi 4947 farmoni,
3.
. O’zbekiston Respublikasining “Xotin-qizlar va erkaklar uchun teng huquq
hamda imkoniyatlar kafolatlari to’g’risida”gi Qonuni.
4.
“Ayollarga va oilaviy vazifalarni bajarish bilan mashg’ul
shaxslarga
beriladigan qo’shimcha kafolatlar”
5.
O’zbekiston Respublikasining Oila Kodeksi-01.09.1998
38
III. DARSLIK, O‘QUV QO‘LLANMALAR VA
MONOGRAFIYALAR.
1. Konstitutsiyaviy huquq 2020 Husanov . –T.
TDYUI nashriyoti,
2. Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksining ikkinchi
qismiga sharhlar. -T.: Iqtisodiyot va huquq dunyosi. 1998.
4. Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. –
T.: O‘zbekiston, 2020.
5.Topildiev V. Yuridik shaxslar ta’sis hujjatlarining fuqarolik huquqiy muammolari.
Yu.f.n., diss. Avtoreferat. –T.: 2005.
V. INTERNET SAYTLARI.
1.
www.ziyonet.uz. O‘zbekiston Respublikasi
elektron kutubxonasi
2.
www.uza.uz . O‘zbekiston milliy matbuot agentligi.
3.
www.gov.uz. O‘zbekiston Respublikasi
hukumat portali
4.
www.norma.uz. “NORMA” Axborot huquqiy tizimi.
5.
www.lex.uz
6.
www.kun.uz |
http://kompy.info/i-bolim-umumiy-qoidalar-1-bob-asosiy-qoidalar.html | I bo‘lim. Umumiy qoidalar 1-bob. Asosiy qoidalar | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING MA’MURIY SUD ISHLARINI YURITISH TO‘G‘RISIDAGI KODEKSI
I BO‘LIM. UMUMIY QOIDALAR
1-bob. Asosiy qoidalar
1-modda. Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonunchilik
Ma’muriy sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonunchilik ushbu Kodeks va boshqa qonunchilik
hujjatlaridan iboratdir.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy
sud ishlarini yuritish to‘g‘risidagi qonunchiligida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar
belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.
2-modda. Ma’muriy sud ishlarini yuritish vazifalari
Ma’muriy sud ishlarini yuritish vazifalari quyidagilardan iborat:
ma’muriy organlar bilan munosabatlarda qonun ustuvorligini, fuqarolar, shuningdek
korxonalar, muassasalar, tashkilotlarning (bundan buyon matnda yuridik shaxslar deb yuritiladi)
huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash;
ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlar sohasida fuqarolar va yuridik
shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya
qilish;
ma’muriy va boshqa ommaviy huquqiy munosabatlar sohasida qonuniylikni mustahkamlash
hamda huquqbuzarliklarning oldini olishga ko‘maklashish;
qonunga va sudga nisbatan hurmat munosabatini shakllantirish.
3-modda. Ushbu Kodeksning amal qilish sohasi
Ushbu Kodeks fuqarolar va yuridik shaxslarning buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlari,
erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish to‘g‘risidagi ma’muriy ishlarni ko‘rib chiqish
hamda hal etishda ma’muriy sud ishlarini yuritishni amalga oshirish tartibiga nisbatan tatbiq
etiladi.
Ushbu Kodeks ma’muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni yuritishga nisbatan tatbiq
etilmaydi.
4-modda. Sudga murojaat qilish huquqi
Har qanday manfaatdor shaxs o‘zining buzilgan yoki nizolashilayotgan huquqlarini yoxud
qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish uchun ma’muriy sudga (sudga) murojaat
qilishga haqli.
Qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda, sudga prokuror, davlat organlari va boshqa shaxslar
murojaat qilishga haqli.
Sudga murojaat qilish huquqidan voz kechish haqiqiy emas.
| |
http://kompy.info/metrologiya-sohasida-xalqaro-hamkorlik.html | Metrologiya sohasida xalqaro hamkorlik | |
Metrologiya sohasida xalqaro hamkorlik
|
Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 16,88 Kb. | | #247367 |
Bog'liq Metrologiya sohasida xalqaro hamkorlik
Metrologiya sohasida xalqaro hamkorlik
Iqtisodiyot va savdoning globallashuvi munosabati bilan global o‘lchov tizimini yaratishda metrologiya bilan shug‘ullanuvchi xalqaro va mintaqaviy tashkilotlarning roli keskin oshdi. Metrologiya sohasidagi yetakchi xalqaro tashkilotlar BIPM - Xalqaro vaznlar va o'lchovlar byurosi; OIML – Xalqaro yuridik metrologiya tashkiloti; IMECO - Xalqaro o'lchovlar konferentsiyasi; ILAC - Akkreditatsiyalangan laboratoriyalarning xalqaro hamkorligi. Ushbu xalqaro tashkilotlardan tashqari metrologiya sohasida boshqalar ishlaydi: ISO - Xalqaro standartlashtirish tashkiloti; IEC – Xalqaro elektrotexnika komissiyasi; MAGATE – Xalqaro atom energiyasi agentligi; XQXK – Radioaloqa bo‘yicha xalqaro maslahat qo‘mitasi; CCITT - Xalqaro telefoniya va telegraf maslahat qo'mitasi; COSPAR - Kosmik tadqiqotlar qo'mitasi va boshqalar.
Metrologiya boʻyicha yetakchi mintaqaviy tashkilotlar COOMET – Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari metrologik tashkiloti; EUROMET – Yevropa metrologiya tashkiloti; VELMET – G‘arbiy Yevropa yuridik metrologiya assotsiatsiyasi; EAL - G'arbiy Evropa kalibrlash assotsiatsiyasi.
Xalqaro vazn va o'lchovlar tashkiloti. 1875-yil 20-mayda 17 ta davlat tomonidan imzolangan Metr toʻgʻrisidagi konventsiyaga muvofiq, metrologiya boʻyicha hukumatlararo tashkilot boʻlgan Xalqaro vazn va oʻlchovlar tashkiloti tashkil etilgan. Tashkilotning maqsadlari quyidagilardan iborat:
– xalqaro miqyosda o‘lchovlarning metrik tizimini amaliy tarqatish;
– metr va kilogramm etalonlarining xalqaro tajriba namunalarini, shuningdek, boshqa jismoniy miqdor birliklarining etalonlarini saqlash;
– o‘z tadqiqotlarini o‘tkazish va milliy standartlar bilan taqqoslash;
– fundamental va amaliy metrologiya sohasida katta hajmdagi ishlarni bajarish.
Metrik konventsiyaning boshqaruv organi Og'irliklar va o'lchovlar bo'yicha Bosh konferentsiya (GCPM) bo'lib, u o'z ishida
konventsiyaga qo'shilgan barcha 48 davlat vakillarining ishtiroki. CGPM har 4 yilda bir marta yig'iladi. Konferentsiya Bosh konferentsiyalar oralig'ida tashkilotning barcha ishlarini boshqaradigan va har yili chaqiriladigan Xalqaro vaznlar va o'lchovlar qo'mitasini (CIPM) saylaydi. U tashkilot faoliyatining asosiy yo'nalishlarini belgilaydi. CIPM tarkibiga o'lchov turlari bo'yicha 10 ta maslahat qo'mitasi kiradi, ularning a'zolari Meter konventsiyasiga a'zo mamlakatlarning eng yirik metrologik institutlari bo'lib, milliy standartlarni asosiy taqqoslashlarini tanlash va o'tkazish, ularning natijalarini tekshirish va tasdiqlashda asosiy rol o'ynaydi. .
Metrik konventsiyaga muvofiq Sevr shahrida (Parij yaqinida) joylashgan xalqaro tadqiqot markazi - Xalqaro vazn va o'lchovlar byurosi tashkil etilgan va faoliyat yuritmoqda. BIPM jismoniy miqdorlar birliklarining o'lchamlarini ko'paytirish, saqlash va uzatish bo'yicha faoliyatni amalga oshiradi, yanada ilg'or birlamchi standartlarni yaratishga qaratilgan keng qamrovli tadqiqotlarni muvofiqlashtiradi va olib boradi. Byuro homiyligida milliy standartlarning ekvivalentligini aniqlash uchun asosiy taqqoslashlar amalga oshiriladi.
Metrologiyani rivojlantirish kontseptsiyasida belgilangan Belarus Respublikasida metrologiyani rivojlantirishning navbatdagi davri uchun eng muhim vazifa - Xalqaro Meter Konventsiyasi tashkilotiga cheklangan huquqlarga ega a'zo sifatida qo'shilishdir. A'zolikni ro'yxatdan o'tkazish Belarusiya standartlarini maslahat qo'mitalari, BIPM va mintaqaviy metrologiya tashkilotlari tomonidan tashkil etilgan asosiy, qo'shimcha va mintaqaviy taqqoslashlar zanjiriga kiritish imkonini beradi.
Huquqiy metrologiya xalqaro tashkiloti. Xalqaro huquqiy metrologiya tashkiloti SSSR tashabbusi bilan 1955 yilda tuzilgan hukumatlararo tashkilot boʻlib, 96 ta davlatni birlashtirgan boʻlib, ulardan 54 tasi aʼzo davlatlar va 42 tasi muxbir davlatlardir. Tashkilotning asosiy maqsadlari
– tashqi savdo, ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy aloqalarni amalga oshirishda texnik to‘siqlarni bartaraf etishga qaratilgan OIMLga kiritilgan mamlakatlarning milliy metrologik talablarini muvofiqlashtirish;
– rivojlanayotgan mamlakatlarga uslubiy va texnik yordam ko‘rsatish, o‘lchov vositalari uchun OIML sertifikatlarini o‘zaro tan olish tizimini ishlab chiqish.
OIMLning oliy organi har 4 yilda bir marta chaqiriladigan huquqiy metrologiya xalqaro konferensiyasi hisoblanadi. Konferentsiyalar oralig'ida OIML ishiga Xalqaro yuridik metrologiya qo'mitasi (ICLM) va uning har yili yig'iladigan Prezident kengashi rahbarlik qiladi. OIMLning ishchi organlari huquqiy metrologiyaning umumiy masalalari, talablari va texnik tavsiflari, qonunchilik nazorati ostida bo'lgan o'lchov vositalarini sinovdan o'tkazish va tekshirish usullari bo'yicha xalqaro tavsiyalar (IR) va xalqaro hujjatlarni (ID) ishlab chiqadigan texnik qo'mitalar va quyi qo'mitalardir.
Ma'muriy tartib-qoidalarni soddalashtirish va o'lchov vositalarining xalqaro savdosi ustidan qonunchilik metrologik nazoratini amalga oshirish bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirish maqsadida 1991 yilda o'lchov vositalari uchun OIML sertifikatlari tizimi ishlab chiqilgan. OIML sertifikati - bu o'lchov vositasining ma'lum bir Xalqaro OIML tavsiyasiga muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat. MRda texnik talablar, sinov tartibining tavsifi va test hisoboti shakli mavjud.
OIML sertifikatlari milliy metrologiya xizmatlari tomonidan ixtiyoriy ravishda tan olinadi. OIML sertifikat tizimi o'lchov vositalarining turini tasdiqlash tartibini soddalashtiradi, chunki takroriy sinovlarni o'tkazish o'rniga, siz OIML sertifikat tizimi bo'yicha berilgan hisobotlarni o'lchov vositalarining turini tasdiqlash uchun asos sifatida ishlatishingiz va shu bilan moliyaviy va vaqt xarajatlaridan qochishingiz mumkin.
2003 yil dekabr holatiga ko'ra, 15 ta OIML tavsiyalari talablariga muvofiqligi sinovdan o'tkazilgan 13 toifadagi o'lchov vositalariga 1156 ta OIML sertifikatlari berildi. Ayni paytda 20 dan ortiq a'zo davlatlarda ushbu sertifikatlarni berishga vakolatli 25 ga yaqin organ mavjud.
Belarus Respublikasi OIMLga 1994 yildan beri qabul qilingan. Kelgusida respublika Sog‘liqni saqlash va inson farovonligini ta’minlash vazirligi tizimidagi ishlarni faollashtirish rejalashtirilgan. ishlab chiqilgan OIML hujjatlarini metrologiya faoliyatida, ayniqsa savdo, sog'liqni saqlash, uyda va ishda xavfsizlik, atrof-muhitni muhofaza qilish, rasmiy nazorat (bojxona, pochta, transport va boshqalar) kabi sohalarda bevosita qo'llanilishi.
O'lchovlar bo'yicha xalqaro konferentsiya. IMECO oʻlchov texnologiyasidagi yangi ishlanmalarga bagʻishlangan oʻttizga yaqin aʼzo tashkilotlardan iborat nodavlat federatsiya hisoblanadi. IMECOning vazifalari oʻlchovlar va oʻlchov vositalari sohasida ilmiy va texnik maʼlumotlarning xalqaro almashinuvini rivojlantirish, shuningdek, fan va ishlab chiqarish sohasida olimlar va muhandislar oʻrtasida xalqaro hamkorlikni mustahkamlashdan iborat. Xalqaro konferensiya 1958 yilda tashkil etilgan boʻlib, BMTning Taʼlim, fan va madaniyat masalalari boʻyicha tashkiloti (YUNESKO), Birlashgan Millatlar Tashkilotining Sanoat Tashkiloti (UNIDO) huzuridagi maslahat organi maqomiga ega. IMECO ofisi Budapeshtda (Vengriya) joylashgan.
IMECO faoliyati asosan metrologiyaning turli sohalaridagi masalalar boʻyicha konferentsiyalar, seminarlar, seminarlar va simpoziumlar tashkil etuvchi texnik qoʻmitalar orqali amalga oshiriladi.
Akkreditatsiyalangan laboratoriyalarning xalqaro hamkorligi. ILAC butun dunyo bo'ylab faoliyat yurituvchi turli laboratoriya akkreditatsiya sxemalari o'rtasidagi xalqaro hamkorlikdir. ILAC 1978 yilda tashkil etilgan. O'sha paytda u akkreditatsiyalangan sinov va kalibrlash natijalarini tan olish orqali savdoni osonlashtirish uchun xalqaro hamkorlikni rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan konferentsiya maqomiga ega edi. 1996 yilda ILAC xalqaro hamkorlik forumi maqomini Amsterdamda imzolangan memorandumdan so'ng oldi, unga 44 ta milliy hokimiyat qo'shildi. Anglashuv memorandumi ILACni yanada rivojlantirish va barcha aʼzolar oʻrtasida 2003-yil yanvar oyida imzolangan yakuniy xalqaro oʻzaro tan olish toʻgʻrisidagi bitimni tuzish uchun asos yaratdi.
2003 yil avgust holatiga ko'ra 44 ta laboratoriya akkreditatsiya organi yuqorida qayd etilgan ILAC kelishuvini imzolagan. Ushbu shartnoma xalqaro savdoga muhim texnik yordamdir, chunki u rivojlanishga yordam beradi
ILAC shartnomasini imzolagan akkreditatsiya organlarining xulosasi asosida tegishli baholashdan o'tadigan va tegishli deb topilgan akkreditatsiyalangan sinov va kalibrlash laboratoriyalarining butun dunyo bo'ylab hamkorligi. Shunday qilib, tegishli organ tomonidan akkreditatsiya qilingan laboratoriyada sinovdan o'tgan tovarlar shartnomaning barcha ishtirokchi-davlatlarida tan olinishi kerak.
ILAC laboratoriya akkreditatsiyasi texnologiyalari va protseduralarini ishlab chiqish, shuningdek, laboratoriya akkreditatsiyasini savdoni osonlashtirish vositasi sifatida ilgari surish, akkreditatsiyalangan tizimlarni ishlab chiqishni rag'batlantirish va butun dunyo bo'ylab tegishli sinov vositalarini tan olish uchun asosiy xalqaro forumdir.
Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarining metrologik tashkiloti. COOMET (“Cooperation Metrologique”) Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarining davlat metrologiya muassasalari oʻrtasidagi hamkorlik tashkiloti boʻlib, boshqa mintaqalardan metrologiya muassasalarining assotsiatsiya aʼzolari sifatida qoʻshilishi uchun ochiq. COOMET 1991 yil iyun oyida Varshavada 5 mamlakatning metrologiya muassasalari vakillari tomonidan imzolangan memorandum asosida yaratilgan. 1999 yil boshida COOMET tarkibiga Belarus, Bolgariya, Germaniya, Qozog'iston, Kuba, Litva, Moldova, Polsha, Rossiya, Ruminiya, Slovakiya va Ukrainaning metrologik tashkilotlari kirdi. COOMET doirasidagi hamkorlik miqdor birliklari standartlari, huquqiy metrologiya va kalibrlash xizmatlari sohasida amalga oshiriladi.
Ushbu tashkilotning maqsadlari:
– chora-tadbirlarning bir xilligi, bir xillik va o‘lchovlarning aniqligi talablari masalalarini samarali hal etishga ko‘maklashish;
– milliy iqtisodiyotda hamkorlikni rivojlantirish va xalqaro savdodagi texnik to‘siqlarni bartaraf etishga ko‘maklashish;
– Yevropa davlatlarining metrologiya xizmatlari faoliyatini birlashtirish.
Belarus Respublikasi 1992 yil dekabridan beri COOMET a'zosi. Respublikamizning mazkur hududiy tashkilot bilan hamkorligi quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirilmoqda:
– standartlar va kalibrlash sertifikatlarini o‘zaro tan olish bo‘yicha ko‘p tomonlama shartnomalarni amalga oshirish; – metrologiya qoidalari va qonunchilik me’yorlarini uyg‘unlashtirish;
– milliy metrologiya institutlari, sinov va kalibrlash laboratoriyalari va ularni sertifikatlash va akkreditatsiya qilish uchun sifat tizimlarini ishlab chiqish;
– kalibrlash laboratoriyalarining texnik malakasini baholash va ularning faoliyatini o‘zaro tan olish; standartlarni solishtirish va laboratoriyalararo taqqoslash sinovlarini o'tkazish;
– standart namunalarni birgalikda ishlab chiqish yoki tan olish.
MDHda metrologiya sohasida hamkorlik. MDHga aʼzo davlatlar oʻrtasida “Standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish va akkreditatsiya sohasida kelishilgan siyosat yuritish toʻgʻrisida”gi hukumatlararo bitim imzolandi. Ushbu hujjatga muvofiq, o'lchovlar birligi fizik miqdorlar birliklarining mavjud standartlari, standart ma'lumotnoma ma'lumotlari, moddalar va materiallarning tarkibi va xususiyatlarining standart namunalaridan foydalanish asosida saqlanadi.
Shartnomada o'lchov vositalarining sinov natijalarini o'zaro tan olish, ularni tekshirish va kalibrlash to'g'risidagi nizom mavjud.
Metrologiya bo‘yicha ishlarni muvofiqlashtirish uchun Davlatlararo ilmiy-texnik komissiya tuzildi.
Yuqoridagi kelishuvni ishlab chiqish uchun boshqa hujjatlar ham qabul qilindi.
MDHda ushbu kelishuvlarni amalga oshirish bo‘yicha hamkorlik quyidagi yo‘nalishlarda rivojlantirilmoqda:
– solishtirishni tashkil etish va o‘tkazish; davlat sinovlarini o‘zaro tan olish va o‘lchov vositalarining turini tasdiqlash, shuningdek tekshirish va kalibrlash;
– sinov, tekshirish va kalibrlash laboratoriyalarining akkreditatsiyasini o‘zaro tan olish;
– davlatlararo standartlar va standartlar boʻyicha uslubiy hujjatlarni, tekshirish sxemalarini (izlanish sxemalarini), oʻlchash vositalarini, oʻlchash texnikasini, noaniqlikni (xatoni) hisoblash va boshqa masalalarni ishlab chiqilsin
Foydalanilgan manbalar:
1. www.lex.uz -O‘zRAdliyavazirligisayti. 221 Mundarija:
2. www.ziyonet.uz –O‘zR Oliy vao‘rtamaxsus ta’limvazirligisayti.
3. www.bilim.uz - O‘zR Oliy va o‘rtamaxsus ta’limvazirligi sayti.
4. www.unicon.uz
5. www.metrolog.ru
6. www.metrology.light.com
|
| | |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=4 | Keyingi avlod tarmog’i tamoyillari | |
Keyingi avlod tarmog’i tamoyillari
|
bet | 4/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ishKeyingi avlod tarmog’i tamoyillari Zamonaviy aloqa vositalarini rivojlantirish tendensiyasi shuni ko‘rsatadiki, keyingi avlod aloqa tarmog‘i integratsiyalangan tarmoq bo‘ladi, unda magistral darajada o‘tkazish polasasining kengligiga, foydalanish darajasida esa, xizmatlarning har xilligiga asosiy ahamiyat beriladi. Tarmoqni qurishda darajaga bo‘lish konsepsiyasidan foydalanishning zaruriyati aniq bo‘lib turibdi. SHu sababli, bu bilan tarmoq bir nechta darajalarga bo‘linadi va yuqori turuvchi darajaga quyi daraja tomonidan xizmat ko‘rsatiladi. Keyingi avlod tarmog‘i tarmoqli ilovalar darajasi, tarmoqni boshqarish darajasi, magistral kompyuterlar darajasi va kira olishning chegaraviy darajasini o‘z ichiga oladi. Har qanday faoliyat sohasida ishlaydigan zamonaviy kompaniya biznesi uning axborot tuzilmasiga o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Axborot tizimi bugungi kunda korxonaning faoliyatiga ta’sir etibgina qolmasdan, bisnes-jarayonni tezlashtiradi va optimallashtiradi va ushbu jarayonlarning ajralmas qismi bo‘lib bormoqda. Axborot texnologiyalari, parallel amalga oshiriladigan: boshqacha aytganda, biznes- jarayonlar va AT-tranzaksiya biznesni rivojlantirish va infratuzilmani takomillashtirish uchun ularga sarflangan mablag‘larni maksimal qaytarish uchun maksimal ravishda sinxronlangan bo‘lishi kerak. Biroq amaliyotda biznes-jarayonlar, odatda, tuzilish konsepsiyasini qayta qurish sust amalga oshiriladigan axborot tizimiga qaraganda, tez o‘zgaruvchan bo‘ladi. Axborot tizimlarining muhim masalalariga moslashish darajasi bugungi kunda biznesning real ehtiyoji bilan emas, balki texnologiya rivojlanishining erishgan darajasi bilan belgilanadi. Buning natijasi bo‘lib nooptimal investitsiyalar, axborot tizimlarining samarasiz foydalaniladigan resurslari, yangi talablarga muvofiq tizimni masshtablash va qayta sozlash murakkabligi va boshqalar hisoblanadi. Moslashish tamoyillari. Forrester Research kompaniyasining tahlilchi ekspertlarining tadqiqotlar natijasi bo‘yicha mavjud AT-resurslari qimmatligi va ulardan foydalanishning past darajasi bilan birga, asosiy muammolardan biri ko‘pgina kompaniyalarning AT-infratuzilmasining tez o‘zgarishlariga moslashmaganligi hisoblanadi. 2003 yilning yozida Network World jurna-li tomonidan o‘tkazilgan so‘rov natijasi bo‘yicha 40 foiz qatnashchilar tarmoqning unumdorligi bilan bog‘liq muammo sababli yangi ilovalarni tadbiq etishni keyinga qoldirilishi, tahminan 65 foizi mavjud bo‘lgan tarmoqli va hisoblash resurslaridan qoniqmaganligi to‘g‘risida xabar berdi.
|
| | |
http://kompy.info/nazorat-ishi-hide-extensions-for-known-file-types.html | nazorat ishi hide extensions for known file types? | |
nazorat ishi hide extensions for known file types?
|
Sana | 24.05.2024 | Hajmi | 22,96 Kb. | | #252726 |
Bog'liq 9- sinf yangi komp grafika test
3-NAZORAT ISHI
1)Hide extensions for known file types?
A)Maʼlum fayl turlari uchun kengaytmalarni yashirish
B)Maʼlum fayl turlari uchun kengaytmalarni ko’rsatish
C) Fayllarni tartib bilan saqlash
D)To’g’ri javob berilmagan
2)Comma separated values?
A)Vergul bilan ajratilgan qiymat B)Nuqta bilan ajratilgan qiymat
C)Tire bilan ajratilgan qiymat D)Qavs bilan ajratilgan qiymat
3)_______________ bu namunalarni aniqlash va bitta belgi bilan almashtirish yordamida ishlaydigan, yoʻqotishsiz siqish turidir?
A)Zip siqish texnologiyasi B) Fayllarni ierarxik tuzilish C)Yoʻqotishli siqish D)Ma’lumotlarni siqish texnologiyasi
4)Qaysi parametr tasvirni oʻz chizigʻiga joylashtirish imkonini beradi?
A)Top and Bottom B)Edit Wrap C)Through D)Edit Wrap Points
5)Matnni saqlab qolish va uni tasvir ustida aks ettirish uchun qaysi parametridan foydalanish lozim?
A)In Front of Text B) Through C)Edit Wrap Points D)Top and Bottom
6)Tasvirning aniqligi pasaysa faylda yana qanday o;zgarish yuz beradi?
A)Fayl hajmipasayadi B)Fayl hajmi ortadi C)boshqa o’zgarish yuz bermaydi D)To’g’ri javob yo’q
7) Tasvirni aylantirish uning qanday oʻzgartirish imkonini beradi?
A)Namoyish byrchagini B)Keraksiz qismlarini olib tashlash C)Rangini o’zgartirish D)Tomonlar nisbatini saqlash
8)________hujjat sahifasida ajratilgan maydonda turli obyektlarni joylashtirilish usuli?
A)Maket B)Albom varag’I C)Kitob varag’I D)Shablon
9)Qaysi formati raqamlarni “standart shaklda” aks ettiradi?
A) Scientific B) Hours C) Totals D) Average
10)__________kompaniya yoki tashkilotni tanitadigan ibora yoki soʻzlar yigʻindisi?
A)Shior B) Master slaydni C) header D) footer
11) Tasdiqlash bu?
A)Tizimga kiritilgan maʼlumotni tuzatish yoki uning muqobilini taklif qilishga imkon beruvchi tekshirish usuli.
B)Hujjatning aniqligi va toʻgʻriligini vizual tekshiriladigan usul.
C)COUNTIF elektron jadval funksiyasi va shartli formatlash bilan bir qatorda elementning ikkita roʻyxatidagi farqni ajratib koʻrsatish.
D)To’g’ri javob berilmagan
12)Elektron jadvalni keyingi ish sahifasiga olib o’tuvchi yorliqqaysi?
A) Ctrl + Shift + 3 B) Ctrl + Shift + 2 C) Ctrl + Shift + 1 D) Ctrl + Shift + 4
|
| | |
http://kompy.info/massa-va-jism-inertsiyasining-olchovi-modda-zichligi.html | Massa va jism inertsiyasining o’lchovi. Modda zichligi | |
Massa va jism inertsiyasining o’lchovi. Modda zichligi
|
bet | 1/34 | Sana | 19.12.2023 | Hajmi | 2,48 Mb. | | #124060 |
Bog'liq Mexanika jamlanma 1
Dinamika
Dinamika – mexanikaning jismlar orasidagi o’zaro ta’sir qonunlarini o’rganadigan bo’limdir. Dinamika jismlarning harakati qanday sharoitda tekis va qanday sharoitda tekis tezlanuvchan bo’lishini, jism traektoriyasi qachon to’g’ri chiziqli va qachon egri chiziqli bo’lishini tusuntiradi.Dinamika jismlarning harakatini, bu harakatni yuzaga keltirgan kuchlar bilan bog’liq holda o’rganadi.
Kuch - bir jismning boshqa jismga ta’sirini ifodalovchi va jismning tezligini o’zgartiruvchi sabab kuch deyiladi.
Masalan:
1) Vagonetkani itarib uni harakatga keltirish, ya’ni uning tezligini o’zgartirish mumkin. Bunda odam ta’sirida vagonetka o’z tezligini o’zgartiradi.
2) Uchib kelayotgan koptokni raketka bilan to’xtatish yoki uning harakat yo’nalishini o’zgartirish mumkin va h.k.
Bu misollarda jism boshqa jism ta’sirida harakatga keladi, to’xtaydi yoki harakat yo’nalishi o’zgartiradi.Demak, kuch vektor kattalik bo’lib, bir jismning boshqa jismga ta’sirini xarakterlaydi va bu ta’sirning o’lchovi bo’lib hisoblanadi.Kuch o’lchov birligi Nyuton (1 N) va bilan belgilanadi.
1 N – 1 kg massali jismga 1m/s2 tezlanish beradigan kuch. Kuchni o’lchaydigan asbob – dinomometr
Massa va jism inertsiyasining o’lchovi. Modda zichligi
Jismning nisbiy tinch yoki o’zgarmas tezligini saqlash xossasi inertlik deyiladi.
M asalan, harakatlanayotgan avtobusning tezligi miqdor yoki yo’nalish bo’yicha birdan o’zgarsa avtobusdagi yo’lovchilar o’zlarining dastlabki holatini saqlagan holda, avtobusning tezligi kamaya borsa – oldinga, orta borsa – orqaga, avtobus o’ngga burilsa chapga, chapga burilganda – o’ngga og’adilar.
Tezligini bir xil o’zgartiradi, demak inertligi bir xil
Ikkinchi aravacha tezligini ko’p o’zgartiradi, demak ikkinchi aravacha inertligi (massasi) kamroq.
Demak, jism olgan tezlanishining kattaligi faqat ta’sir etayotgan kuch kattaligiga emas, balki jismning xususiy xossasiga ham bog’liq ekan, bu xossani massa deb ataymiz. Inertligi kattaroq bo’lgan jismning massasi katta bo’ladi.
|
| | |
http://kompy.info/guruh-411-21ocs001-tekshirdi-mirazimova-gulnora-toshkent-2024.html | Guruh: 411-21(ocs001) Tekshirdi: Mirazimova Gulnora Toshkent-2024 | |
Guruh: 411-21(ocs001) Tekshirdi: Mirazimova Gulnora Toshkent-2024
|
Sana | 17.05.2024 | Hajmi | 1,81 Mb. | | #239825 |
Bog'liq optik 2MI
O'zbekiston Respublikasi Raqamli Texnologiyalar Vazirligi Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti
Telekommunikatsiya fakulteti
Optik aloqa tizimlari fanidan 2-mustaqil ish
Bajardi: Murodillayev Abdulatif
Guruh: 411-21(OCS001)
Tekshirdi: Mirazimova Gulnora
Toshkent-2024
30-variant
30. Мисол: Optik tola parametrlari n1=1.9; Δ= 0.013 boʻlsa apertura sonini toping.
Савол: Sinxron raqamli tarmoqlarda sinxronizatsiya qanday ahamiyatga ega?
2-savol. Sinxron raqamli tarmoqlarda sinxronizatsiya qanday ahamiyatga ega?
Sinxron raqamli iеrarxiya tuzilishining asоsiy prinsiplari
SRI quyidagi imkоniyatlarga ega:
- Uzatish tеzliklari iеrarxiyasini standartlashtirish va PRI da chеklanganlarni davоm ettirish;
- Elеktr alоqaning yo‘naltiruvchi оptik tizimlarini qo‘llashga iеrarxiyani yo‘naltirish;
- yagоna shakldagi turli xabarlar (trafik) ni uzatish;
- kiritish/chiqarish kоmpоnеnt оqimlari, agrеgat оqimlarni yig‘ish/sоchish murakkab jarayonini chеtlab o‘tib, agrеgat оqimga kiruvchi har bir kоmpоnеnt оqimni aniqlash imkоniyatiga ega bo‘ladi;
- SRI оqimi sikllari tuzilmasini shakllantirish, ular оqimlar signalizasiyasi va marshrutizasiyasining turli ko‘rinishlarini amalga оshiradi;
- Iеrarxiya tasarrufida turli tоpоlоgiyadagi tarmоqlar kоnfigurasiyasini bоshqarishni amalga оshirish;
- tarmоqni bоshqarish va mоnitоringining yagоna tizimini yaratish;
- turli ishlab chiqaruvchilar uskunalarining mоs kеlishi uchun standart intеrfеyslarni ta’minlash;
- zahiralashning turli usullarini qo‘llab tarmоqlarning ishоnchliligi va ishlash qоbiliyatini оshirish.
SDH tizimlarini xosil qilishdan maqsad:
1. Kirish oqimlarini yig'masdan va ajratmasdan kiritish va chiqarish (masalan, E1 oqimlarni kiritamiz, bunday oqimlar 63 ta, shundan bittasini osongina ajratib olish mumkin. Bundan tashqari oqimlar turli sinxronizatsiyalash chastotasiga ega);
2. Har qanday murakkab topologiyali boshqaruv tarmoqlarini marshrutlarini amalga oshirish uchun freymlarning yangi tuzilishini qayta ishlash zarur (masalan, paketli aloqada aniq manzili va marshruti aniqlangan bo'lishi lozim);
3. PDH ning 3 ta ierarxiyasini birlashtirish va PDH chegarasida davom ettirish
4. Virtual konteynerlar asosida “bir-birini ichiga joylashtirish” texnologiyasini qo'llash.
5. SDH uchun birlamchi standart tezlik 155 Mbit/s ga teng (barcha zarur narsalar konteynerda joylashadi).
Sinxron raqamli ierarxiya tizimlari
SDH da liniya signallari besh bosqichga ega sinxron raqamli multipleksorlarda (STM) – (Synchronous Digital Multiplexer) shakllanadi.
Birinchi bosqich – STM-1 (sinxron raqamli optik liniya traktda uzatish tezligi 155 Mbit/s). bunday tezlik 2 Mbit/s tezlikdagi 63 ta raqamli signallar oqimini uzatishni ta'minlaydi.
Ikkinchi bosqich – STM-4 (sinxron raqamli opik liniya traktida uzatish tezligi 622 Mbit/s). Bunday tezlik 4 ta STM-1 transport modullarini 155 Mbit/s tezlikda uzatishni ta'minlaydi.
Uchinchi bosqich – STM-16 (sinxron raqamli optik liniya traktda uzatish tezligi 2488 Mbit/s). Bu 4 ta 622 Mbit/s tezlikdagi STM-4 transport modullarini birlashmasidir.
To'rtinchi bosqich – STM-64 (sinxron raqamli optik liniya traktidagi uzatish tezligi 9952 Mbit/s). 4 ta STM-16 transport modullarining birlashmasi.
Beshinchi bosqich – STM-256 (sinxron raqamli optik liniya traktda uzatish tezligi 39808 Mbit/s). 4 ta STM-64 transport modullarining birlashmasi.
|
| | |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=3 | Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima - bet 3 | |
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
|
bet | 3/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ishYangi avlod tarmoqlari (NGN), asta-sekinlik bilan aloqa tarmoqlarining bazaviy texnologiyalariga aylangan holda telekommunikatsiya infrastrukturasiga yo‘l ochadi. Paktli kommutatsiyaga ega bo‘lgan tarmoqlar mos keluvchi apparatlarni qo‘llab quvvatlasa, yagona konsepsiyani, konvergent muhitni qo‘llab raqamli ma’lumotlardan tortib ovozli telefoniya, televideniya va shunga o‘xshagan multimediali trafiklarni uzatish qobiliyatiga ega. Kanallar kommutatsiyasiga asoslangan, vaqtli multipleksorlash (TDM)ga ega bo‘lgan odatdagi tarmoqlardan NGN tarmoqlarining farqi, multimediali trafiklarni (ovoz, ma’lumot, video va shunga o‘xshaganlar) uzatish imkonini beruvchi paketli kommutatsiyaga ega. Paketli kommutatsiyaga ega bo‘lgan tarmoqlarga o‘tishning birinchi harakati, 2001 yilning oxirlari 21 asrning boshlarida GFP (Generic Framing Procedure, ITU- T G.7041/Y.1303 tavsiyasi asosida) texnologiyasi yaratilgandan keyin boshlangan. Mazkur texnologiya, PDHning E1 (2048 Mbit/s) oqimlari uchun mo‘ljallangan va sinxron raqamli ierarxiya (SDH)ga ega bo‘lgan transport tarmoqlari orqali uzatishga mo‘ljallangan paketli trafiklarni VC-12 virtual konteynerlariga samarali joylashtirish imkonini beradi. GFP protokoli, 2 Mbit/s dan 100 Mbit/s gacha o‘tkazuvchanlik polasasini moslashgan holda sozlash imkoni bilan farqlanadi. SHundan ozgina keyin, GFP va LCAS protokollari bazasi asosida, SDH tarmoqlari orqali Gigabit Ethernet trafiklarini uzatishdan foydalanila boshlandi. Gigobit oqimlar, sinxron raqamli ierarxiyaga ega bo‘lgan tarmoqlarning asosiy modul yuklamasi hisoblangan VC-4 konteynerlariga qobiqlandi. GFP, LCAS va (VCAT) virtual konteynerlarning ulanishini amalga oshiradigan protokollarni qo‘llab-quvvatlovchi SDH tizimlari multiservisli transport platformasi (Multy Service Transport Platform) yoki keyingi avlod SDH (Next Generation SDH – NG SDH) nomini oldi. Keyingi avlod tarmog’i tamoyillari
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
| |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html?page=7 | Keyingi avlod konvergent tarmoqlarning arxitekturasi | |
Keyingi avlod konvergent tarmoqlarning arxitekturasi
|
bet | 7/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ish Keyingi avlod konvergent tarmoqlarning arxitekturasi Keyingi avlod konvergent tarmoqlarning arxitekturasi 4 ta satxdan iborat (2.2-rasm): 1) Tarmoq xizmatlarini boshqarishi. 2) Tarmoqni boshqarish. 3) Transportirovka, ya’ni kommutatsiya va uzatish tarmog‘i. 4) Kirish imkoniyatini berish. Birinchi satx, tarmoq xizmatlari foydalanuvchilarga yagona xizmatlar to‘plamini beradi ya’ni PSTN uchun, IP – telefoniya uchun, mobil tarmog‘i uchun va hokazo. Buning uchun bu satxda operatsion tizim OSS, har xil serverlar: takliflar, media – resurslar, foydalanuvchi joylashgan joy haqida ma’lumotlar va hokazolar bo‘ladi. Ikkinchi satx, tarmoqni boshqarish satxi bo‘lib, dasturlangan kommutator Softswitch hisoblanadi. U signal buyruqlariga ishlov beradi, buyruqlar yaratadi, chaqiriqni marshrutlaydi, oqimlarni boshqaradi. Uchinchi satx, transport satxi bo‘lib, u paketli kommutatsiya tarmog‘i hisoblanadi. Bu tarmoq ATM – tarmoq, IP – tarmoq yoki MPLS tarmoq bo‘lishi mumkin. Bu satx ikkinchi satxdan olgan buyrug‘i asosida bog‘lanishni o‘rnatish uchun kommutatsiyalashni va axborotni uzatishni amalga oshiradi. To‘rtinchi satx kirish imkoniyatini beruvchi satx bo‘lib, NGN tarmog‘i xizmatlariga ulanish uchun interfeyslar keng to‘plamini beradi. U IAD – integrallashgan kirish qurilmasi, kirish media shlyuzi, signalizatsiya shlyuzi, transport media-shlyuzi, universial media-shlyuzi, video ow dan iborat. Chaqiruvchi axborotning formati, ushbu tarmoqda uzatish uchun ishlatiladigan mos formatga o‘zgartiriladi. Integrallashgan kirish qurilmasi (IAD): NGN arxitekturasida ishlatiladigan abonentli kirish qurilmasidir. Bu qurilma yordamida paketli tarmoq bo‘yicha ma’lumotlarni uzatish, tovushli aloqa, videoaxborot va boshqa xizmatlar amalga oshiriladi. Har bir qurilmada (AD), maksimum 48 ta abonent portlari ko‘zda tutilgan.
|
| | |
http://kompy.info/berilliy-va-uning-birikmalarini-olinish-uning-xossalari-berill.html | Berilliy va uning birikmalarini olinish Uning xossalari Berilliy 1950 yillarga qadar «glyukinium» | |
Berilliy va uning birikmalarini olinish Uning xossalari Berilliy 1950 yillarga qadar «glyukinium»
|
Sana | 05.02.2024 | Hajmi | 63,4 Kb. | | #151697 |
Bog'liq Berilliy va uning birikmalarini olinish va xossalari
Mavzu: Berilliy va uning birikmalarini olinish va xossalari
Reja:
Berilliy va uning birikmalarini olinish
Uning xossalari
Berilliy 1950 yillarga qadar «glyukinium» deb nomlanuvchi element hisoblanadi. Moslashuvchan, engil va qattiq berilliylyum shirin, ammo zaharli metaldir. Berilliy er yuzidagi eng kam uchraydigan elementlardan biridir. Olinishi qimmat bo’lgan berilliydan foydalanish ham cheklangan. Alyuminiyga o’xshash kimyoviy xossalarini ko’rsatgan berilyum atom fizikasining rivojlanishida muhim rol o’ynadi. Bu yadro texnologiyasida ishlatiladigan muhim element. U ko’pincha qotishmalar va birikmalar bilan ishlatiladi, chunki u qimmat. Cheklangan mamlakatlarda olingan va nomi ko’p eshitilmaydigan berilliy muhim mahsulotlarda muhim ro’l o’ynaydi.
Kashf etilish tarixi
Berilliy kashfiyoti 18 -asrning oxiriga to’g’ri keladi. Frantsuz kimyogari Lui-Nikolas Vaquelin 1798 yilda beril va zumrad kristallari orasidagi oksid holatida berilliyni topdi. 1828 yilda kimyogarlar Fridrix Vohler va Antuan Bussiy bariy xloridni kaliy bilan qaytarish orqali erkin holda berilyum metallini olishdi. Beril minerali 1925 yilgacha zargarlik va zargarlik buyumlarida qimmatbaho tosh sifatida ishlatilgan.
1932 yilda ingliz atom fizigi Jeyms Chadvik berilliy alfa zarrachalariga yopishib porlashini aniqladi. Berilliyga qaratilgan tajribalari natijasida, Chadvik alfa zarralari bilan bombardimon qilingan berilliydan chiqarilgan zaryadsiz zarralarni kuzatdi. U bu zarralarni neytronlar deb atadi. Shunday qilib, u shubhali neytronni topdi. 1942 yilda italiyalik kvant fizigi Enriko Fermi ba’zi berilliy qotishmalari bilan radioaktivlik hosil qilish bo’yicha tajribalar o’tkazdi. Fermi uran bo’yicha o’tkazgan tajribalarida berilyum o’z ichiga olgan neytronli manba yordamida boshqariladigan yadroviy bo’linish reaktsiyalariga erishdi. Berilliy 1950 yillarga qadar «glyukinium» nomi bilan mashhur bo’lgan. «Shirin» degan ma’noni anglatuvchi yunoncha «glukus» so’zidan kelib chiqqan, berilliy birikmalarining shirinligi tufayli glyukini ko’p yillar davomida berilyum elementi deb hisoblangan.
Kimyoviy xossalari
Elementlarning davriy jadvalining 2-A guruhidagi gidroksidi elementlar qatoriga kiruvchi berilliyning kimyoviy belgisi «Be» dir. Uning atom raqami 4, atom og’irligi 9,012. Uning erish nuqtasi 1287C, qaynash harorati 2470C. U po’latdan egiluvchan, alyuminiydan engil va qattiq. Bu eng yengil metallardan biridir. Boshqa so’zlar bilan aytganda, berilliy engil va mo’rt metallarning eng yaxshisidir. Kimyoviy xususiyatlari jihatidan alyuminiy va magniyga o’xshaydi. U metallarga xos bo’lgan ko’plab xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, u metall va metall bo’lmagan xususiyatlarni ega. Metall berilliy po’lat kabi juda qattiq va yaltiroq.
Beriliy ba’zi elementlardan iborat qotishmalar hosil qiladi. Berilyumning eng muhim qotishmasi mis qotishmasidir. Nikel, shuningdek, temir va alyuminiy bilan qotishmalar hosil qilishi mumkin. U ishlatiladigan qotishmalarga qattiqlik beradi. Mis qotishmalari korroziyaga va metallning ishqalanishiga chidamli xususiyatlarni berdi, nikel qotishmalari mashina qismlarida yuqori haroratga qarshilik xossasini beradi. Ba’zi birikmalar odatda rangsiz va zaharli bo’ladi. Berilliyning eng muhim birikmasi berilyum oksidi. Oddiy haroratda havo oksidlanishiga chidamli va mo’rt bo’ladi. U elektr va issiqlikni yaxshi o’tkazadi. Harorat oshishi bilan havo oksidlanishiga qarshilik kamayadi. Oksidlanganda sirtning yupqa plyonka qatlami hosil bo’ladi. Bu xususiyat alyuminiydagi «anodlangan qoplama» xususiyatiga o’xshaydi. Bu qatlam berilliyni kislotalarga juda chidamli qiladi. U magnit xususiyatlarga ega emas. Kichik atom raqami tufayli rentgen nurlarini o’tkazuvchanligi yuqori. Suyultirilgan xlor, nitrat, sulfat kabi kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi. Ishqorlar bilan reaksiyada vodorod ajralib chiqadi. Berilliy tuzlari suvli eritmalarda gidrolizlanadi va kislotalilik xossasini ko’rsatadi. Oksidlanadigan qotishmalar yuzasida himoya qatlamini hosil qiladi. Berilliy ham organik birikmalar hosil qiladi. Alkil va aril kabi ba’zi organometalik birikmalarda u to’g’ridan -to’g’ri uglerod bilan bog’lanadi.
Beril nima?
Beril minerali noyob berilyumning muhim manbai hisoblanadi. Bu berilyumning eng iqtisodiy birikmasi. Bu yashil zumraddan qimmatbaho tosh. Uning kimyoviy formulasi «berilliy alyuminiy siklosilikat» (Be3Al2Si6O18). U boshqa minerallardan kristal shakli, yashil tusli rangi va qattiqligi bilan farq qiladi. Qattiqlik qiymati 7,5-8 orasida. U shaffof yoki shaffof tuzilmalarga, shishasimon porloqlikka ega. Kristall tizimi olti burchakli. Juda kichik yoki ko’p metrli kristall o’lchamlari bor.
Beril
Beril rangsiz, oq, och yashil, yashil sariq, pushti to’q sariq kabi ranglarda bo’lishi mumkin. Odatda zumrad rangda bo’ladi va bu rang tarkibidagi xrom bilan ta’minlanadi. To’q yashil shakl «zumrad yoki smorag», kulrang shakli «akuamarin», qizil shakli «Aleksandrit», sariq shakli «heliodor», pushti shakli «margarit», pushti shakli «vorobijit», yashil qizil «chrysoberyl» shakli beridi.
Beril aralashmalari, qotishmalari va tuzlari samolyot sanoatida, lyuminestsent lampalarda va rentgen naychalarida ishlatiladi. Turli xil rangdagi beril shakllari bezak toshlari sifatida ham afzal ko’riladi.
Berlilliy nima
Yaltiroq berilliy yillar davomida normal sharoitlarga ta’sir o’zgarmasdan o’z yorqinligini saqlay oladi.
Berilliy tuzlari shirin; lekin u zaharli. Hatto oz miqdori ham o’limga olib kelishi mumkin. Teri bilan aloqa qilganda terining yallig’lanishiga olib keladi.
Chang zarralari yoki berilliy bug’lari bilan nafas olish o’pka kasalligini keltirib chiqaradi.
Berilliyni ishlab chiqarish va olish alyuminiyga qaraganda qariyb 200 baravar qimmatroq va titandan 3 baravar qimmat.
Berilliy har xil metall oksidlari bilan bo’yalgan va zumrad va akuamarin kabi qimmatbaho toshlarni hosil qiladi.
Zumrad – xromoksid o’z ichiga olgan beril mineralining bir shakli.
Berilliyga 3 foiz mis qo’shilsa, hosil bo’lgan qotishma misning sinish kuchini 6 barobar oshiradi.
Mis bilan hosil qilingan qotishma zarba natijasida uchqun chiqishini oldini oladi.
Berilliy magniyning tutash xususiyatini pasaytiradi; Kumush qotishmalarining qorayishini oldini oladi.
Berilliy rentgen nurlarini alyuminiydan 17 barobar ko’proq uzatadi.
Qaysi mahsulotlarda ishlatiladi?
Berilliy – bu noyob va ishlab chiqarish xarajatlari tufayli foydalanish cheklangan element. Bu kimyoviy xossalari tufayli kompyuter qismlarida ishlatiladigan materiallardan biridir. Bu metallurgiya (metall) va aerokosmik texnologiyalarda sertlestirik sifatida ishlatiladigan elementlardan biridir. Yuqori haroratda ishlaydigan mashina qismlari berilliy-nikel qotishmasidan ishlab chiqariladi.
Bu neytronli reflektor va moderatorning yuqori xususiyatlari tufayli yadroviy reaktorlar uchun qimmatli element hisoblanadi. Berilliy va radiy qotishmasi yadro tizimlarida proton manbai sifatida ishlatiladi. Rentgen nurlarini ishlatish keng tarqalgan, chunki rentgen nurlarining o’tkazuvchanligi yuqori. Og’ir yuk mashinalarining tormoz barabanlarida bardoshli material sifatida afzal qilingan berilliy, shuningdek, sovutish tizimlari yig’ilishida talab qilinadigan metallardan biridir. Berilliy keramika ko’z operatsiyalarida ishlatiladigan lazerlarda ishlatiladi.
Berilliydan yasalgan asboblar va materiallar: magnitli klistronlarda (quvvat kuchaytirgich), magnitli telekommunikatsiya qurilmalarida, rentgen detektorlarida, rentgen qurilmalarida va mikroto’lqinli mikroto’lqinli pechlarda qo’llaniladigan mikroskopik integral mikrosxemalarda keng qo’llaniladi. Berilliy birikmalaridan berilliy oksidi; berilliy xlorid yuqori haroratda yadroviy qurilmalarda ishlatiladigan keramika materiallarini ishlab chiqarishda; Fridel Crafts reaktsiyasida katalizator sifatida asosiy berilliy karbonat; Berilliy tuzlarida boshlang’ich material sifatida ishlatiladi.
Berilliy birikmalari va qotishmalaridan foydalaniladigan mahsulotlardan ba’zilari: giroskop, rentgen naychalari oynalari, samolyotlar, raketalar, kosmik kemalar, sopol idishlar, maxsus ko’zoynaklar, aloqa yo’ldoshlari, payvandlar, elektr ulanishlari, elektrodlar, yadroviy yoqilg’i qoplamalari, o’qlar, akselerometrlar, yo’l -yo’riq asboblari, porox ishlab chiqarish asboblari, in’ektsiya ignalari, jarrohlik asboblari, kosmik kemalar, kosmik teleskoplar, yadro qurollari, ovoz uskunalari va boshqalarda.
Berilliy zaxiralari qayerda topilgan?
Berilliy o’z ichiga olgan mineral konlar Shimoliy Amerika, Angliya, Zimbabve, Namibiya, Norvegiya va Ispaniyada ham uchraydi. Beriliy AQSh, Xitoy va Qozog’istonda ishlab chiqariladi.
|
| | |
http://kompy.info/bir-million-ozbek-dasturchilari.html | Bir million o’zbek dasturchilari | |
Bir million o’zbek dasturchilari
|
Sana | 11.12.2023 | Hajmi | 7,65 Mb. | | #116103 |
Bog'liq Uzbekcoder yangi Qo’llanma
RAQAMLI
TEXNOLOGIYALAR
VAZIRLIGI
“Coursera” bu taʼlim platformasi bo‘lib, u butun dunyo bo‘ylab yetakchi universitetlar va tashkilotlar bilan hamkorlik qiladi va hamma uchun onlayn kurslarni taklif qiladi. Portal taʼsischilarining maqsadi – yaqin kelajakda barchaga yuqori sifatli jahon andozalari darajasidagi taʼlim olish imkoniyatini berishdir.
Buning natijasida ushbu kurslarni muvaffaqiyatli bitirgan va sertifikatni qo‘lga kiritgan yoshlarda axborot texnologiyalari bo‘yicha o‘z malakalarini mustahkamlash, IT-kompaniyalarda yuqori daromad bilan ishlash va frilansing orqali buyurtmalar olishlari uchun imkoniyat yaratiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rahbarligida 2022 yil 29- iyul kuni
«Astrum» IT-akademiyasida “ochiq muloqot” tarzida o‘tkazilgan yig‘ilish
63-son bayonining 3 band ikkinchi xatboshida axborot-kommunikatsiya sohasida masofaviy taʼlim tizimini kengaytirish maqsadida “Coursera” platformasining onlayn kurslarini Uzbekcoders.uz platformasida yo‘lga qo‘yish va yoshlarni o‘qitish belgilangan.
Shuningdek, Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasida masofaviy taʼlim sifatini oshirish, “Bir million o‘zbek dasturchi” loyihasini mantiqiy keyingi bosqichini amalga oshirish maqsadida “ICT Week Uzbekistan 2022” haftaligi doirasida joriy yil 25 oktyabr kuni “Coursera” kompaniyasi vakili bilan uchrashuvi bo‘lib o‘tdi va uchrashuvda o‘zaro hamkorlik memorandumi imzolash bo‘yicha kelishuvga erishildi.
10^6>
Uzbekcoders.uz Bepul kurslar 8 ta
Pullik kurslar 10 000+
Kursni tanlang va o’qishni boshlang
|
| | |
http://kompy.info/rga-binoan-bajarish.html?page=3 | -ilova
BAHOLASH KO‘RSATKICHI VA MEZONLARI | t/r
|
Mezоnlаr
|
Bаhо
|
Nаzаriy bilim (berilgаn sаvоllаrgа jаvоbberishi)
|
1
|
Sаvоllаrgа to’liq jаvоb berish, misоllаr, dаlillаr keltirish
|
5
|
2
|
Sаvоllаrgа to’liq jаvоb berа оlmаsligi
|
4
|
3
|
Sаvоllаrgа qismаn jаvоb berish
|
3
|
4
|
Sаvоllаrgа umumаn jаvоb berа оlmаslik
|
2
|
Bаjаrilgаn ishlаr sifаti (teхnik tаlаblаrgа riоya qilingаnlik)
|
5
|
Belgilаngаn teхnik tаlаblаrgа to’liq riоya qilgаnligi
|
5
|
6
|
Teхnik tаlаblаrgа riоya qilgаnligi
|
4
|
7
|
Ishlаb chiqаrish tа’limi ustаsining ko’rsаtmаlаridаn keyinto’g’rilаngаn. Bаjаrilgаn ishlаr teхnik tаlаblаr dоirаsidа
|
3
|
8
|
Аsоsiy teхnik tаlаblаrgа riоya qilinmаgаn (to’g’rilаb bo’lmаydigаn yarоqsiz mаhsulоt)
|
2
|
Vаqt me’yorlаrigа riоya qilish
|
9
|
Ishlаrni o’z vаqtidаn оldin bаjаrish
|
5
|
10
|
Ishlаrni o’z vаqtidа bаjаrish
|
4
|
11
|
Ishlаrni vаqtidа bаjаrish
|
3
|
12
|
Ishlаrni vаqtidа bаjаr оlmаgаnligi
|
2
|
Ish vа ish jоyini tаshkil qilish
|
13
|
- ish vа ish jоyini to’g’ri tаshkil эtish;
- ishlаb chiqаrish оperаtsiyalаrini аmаlgа оshirishdа mаqbul ish usullаrini qo’llаsh vа turli ishlаrni хаtоsiz bаjаrish;
- ishni mustаqil rejаlаshtirish vа bаjаrish
|
5
|
14
|
Ishlаb chiqаrish tа’limi ustаsining ko’mаgi bilаn:
- ish vа ish jоyini to’g’ri tаshkil эtish;
- ishlаb chiqаrish оperаtsiyalаrini аmаlgа оshirishdа mаqbul ish usullаrini qo’llаsh vа turli ishlаrni хаtоsiz bаjаrish;
- ishni mustаqil rejаlаshtirish vа bаjаrish
|
4
|
15
|
- ish yoki ish jоyini tаshkil эtish, ishlаb chiqаrish оperаtsiyalаrini аmаlgа оshirishdа mаqbul ish usullаrini qo’llаsh vа turli ishlаrni bаjаrishdа bа’zi хаtоliklаrgа yo’l qo’ygаnligi;
- ishni etаrli dаrаjаdа mustаqil rejаlаshtirа оlmаgаnligi vа bаjаrа оlmаsligi
|
3
|
16
|
- ish vа ish jоyini tаshkil эtishdа muntаzаm rаvishdа хаtоlаrgа yo’l qo’yish vа аsоsiy ish usullаrini etаrli dаrаjаdа o’zlаshtirа оlmаsligi
- ishni mustаqil rejаlаshtirа оlmаgаnligi vа bаjаrоlmаsligi
- хаvfsizlik teхnikаsi qоidаlаrigа riоya qilmаgаnligi
|
2
|
Ishlоv berish vа nаzоrаt-o’lchоv аsbоblаridаn fоydаlаnish
|
17
|
- аsbоblаrni mustаqil to’g’ri tаnlаsh vа ulаrdаn mаqsаdli fоydаlаnish;
- аsbоblаrni ishlаtish, sоzlаsh vа sаqlаsh qоidаlаrigа to’liq riоya qilish;
-аsbоblаrning kоnstruktsiyasi vа ishlаsh printsipini bilishi
|
5
|
18
|
Ishlаb chiqаrish tа’limi ustаsining ko’mаgi bilаn:
- аsbоblаrni to’g’ri tаnlаsh vа ulаrdаn mаqsаdli fоydаlаnish;
- аsbоblаrni ishlаtish, sоzlаsh vа sаqlаsh qоidаlаrigа riоya qilish;
- аsbоblаrning kоnstruktsiyasi vа ishlаsh printsipini bilishi
|
4
|
19
|
- аsbоblаrni to’g’ri tаnlаsh vа mаqsаdli fоydаlаnishdа хаtоliklаrgа yo’l qo’yishi;
-аsbоblаrni ishlаtish, sоzlаsh vа sаqlаsh qоidаlаrigа riоya qilishdа хаtоliklаrgа yo’l qo’yishi;
-аsbоblаrning kоnstruktsiyasi vа ishlаsh printsipini qismаn bilishi
|
3
|
20
|
- аsbоblаrni to’g’ri tаnlаy оlmаsligi vа mаqsаdli fоydаlаnmаsligi;
- аsbоblаrni ishlаtish, sоzlаsh vа sаqlаsh qоidаlаrigа riоya qilmаgаnligi;
- аsbоblаrning kоnstruktsiyasi vа ishlаsh printsipini bilmаsligi
|
2
|
Хаvfsizlik teхnikаsi qоidаlаrigа riоya qilish
|
21
|
Хаvfsizlik teхnikаsi qоidаlаrini mukаmmаl bilishi vа ulаrgа to’liq riоya qilish
|
5
|
22
|
Хаvfsizlik teхnikаsi qоidаlаrini bilishi vа ulаrgа to’liq riоya qilish
|
4
|
23
|
Хаvfsizlik teхnikаsi qоidаlаrigа riоya qilishdа хаtоliklаrgа yo’l qo’yishi
|
3
|
24
|
Хаvfsizlik teхnikаsi qоidаlаrigа riоya qilmаsligi
|
2
| |
http://kompy.info/rga-binoan-bajarish.html?page=4 | -ilova
Klaster - Rga binoan bajarish | 2-ilova
Klaster
3-ilova Klаstеrni tuzish qоidаsi
B/B/Busulidanfoydalanibmavzunikengroqyoriting.
Bilaman
|
Bilishni xohlayman
|
Bilib oldim
|
|
|
|
|
|
|
4-ilova
5-ilova uyga vazifa
Yo`riqli texnologik xarita
Kasb kodi va nomi: 40720705 Tikuv buyumlarini konstruksiyalash, modellashtirish texnologiyasi
O`quv amaliyot nomi: Tikuv buyumlariga texnologik ishlov berish
5. Mavzu: Qo‘lda bajariladigan ishlarni texnik shartlarga binoan bajarish.Oddiy va murakkab qo‘l qaviqlarni tikish.
№
|
Bajariladigan ishlar mazmuni
|
Moslamalar, asboblar va xom-ashyolar
|
Eskizlar, chizmalar, rasmlar
|
Bajarish tartibi
|
1
|
Qo‘lda bajariladigan ishlarni texnik shartlarga binoan bajarish
|
Kiyimlarni yakka tartibda ishlab chiqarishda buyumning sifati ko‘p jihatdan tikuvchi ignani to‘g‘ri ishlata bilishiga bog'liq.
|
|
Qo'lda bajariladigan ishlar uchun ipning uzunligi ishchining barmoqlaridan to tirsagigacha bo‘lgan masofadan ikki marta katta bo‘!ishi lozim.
|
2
|
Oddiy va murakkab qo‘l qaviqlarni tikish.
|
Kiyim tikishdagi ishlar ijro etish usuliga qarab, qo‘lda yoki mashinada bajariladigan bo'lishi mumkin.
|
|
Boshidan oxirigacha qo‘lda bajariladigan barcha operatsiyalar qo‘lda bajariladigan ishlar hisoblanadi. Bular igna, qaychi, bo‘r yordamida bajariladigan ishlardir, shuningdek, kiyimni ip, bo‘r, changdan tozalash kabi ishlardan iborat.
|
Mavzu №5: Qo‘lda bajariladigan ishlarni texnik shartlarga binoan bajarish.Oddiy va murakkab qo‘l qaviqlarni tikish.
Reja:
Qo‘lda bajariladigan ishlarni texnik shartlarga binoan bajarish
Oddiy va murakkab qo‘l qaviqlarni tikish.
To‘g‘ri qaviqlaming nusxalama qaviqqtorlari (5 rasm) belgilangan chiziq va kontrol belgilarni bir detaldan ikkinchi simmetrik detalga aniq o'tkazish uchun qo‘llaniladi. Belgilangan chiziqlarni uzoq vaqt saqlash kerak bo‘lganda ham shunday qaviqqatorlardan foydalaniladi. Ikkita bir xil detal o‘ngini ichkariga qilib qo‘yiladi, qirqimlari to‘g‘rilanadi, va belgilangan chiziqlar bo‘yicha to‘g‘ri qaviqlardan qaviqqator tushiriladi.Bunda ip tarang tortilmaydi, gazlama sirtida uning qalinligiga qarab 0,2 - 0,7 sm balandlikdagi solqilar qoldiriladi, 5 sm da 4 - 5 qaviq bo‘ladi. So‘ngra detallarni surib, qaviq iplar taranglanadi va qaviqlami ikki detal o‘rtasida qirqiladi. Detallarda qolgan ip uchlari ko‘chiriladigan chiziqlarning izi hisoblanadi. Nusxalama qaviqlar asosiy gazlama rangidan boshqacharoq rangdagi ipdan hosil qilinadi. Burmalar hosil qiladigan qaviqqatorlar ayollar va bolalar ust kiyimlari hamda yengil kiyimlarning ba’zi modellami tayyorlashda ishlatiladi (6-rasm). Burmalar hosil qilish uchun 0,3 - 0,7 sm uzunlikda tug‘ri qaviqlardan ikkita parallel qaviqqator tushiriladi. Bunda detal qirqimidan birinchi qaviqqatorgacha 0,2 - 0,5 sm qaviqqatorlar orasida 0,1 - 0,4 sm masofa qoldiriladi. Detaining qirqimi i p bilan kerakli uzunlikkacha tortiladi, hosil bo‘lgan burmalar butun uzunlik bo‘yicha bir tekis terib chiqiladi. Qiya qaviqlaming tuzilishi to‘g‘ri qaviqlaming tuzilishidan uncha farq qilmaydi. To‘g‘ri qaviqlar solishda igna gazlamaga to‘ppa - to‘g‘ri chiziq bo‘ylab sanchilsa, qiya qaviqlarda igna to‘g‘ri chiziqqa nisbatan detaining tashqi yoki ichki tomoniga og‘dirib sanchiladi. Engil va ust kiyimlar tikishda qiya qaviqlardan foydalaniladi. Qiya qaviqlar bilan doimiy qaviqqatorlar ham, vaqtinchalik qaviqqatorlar ham hosil qilinadi. Bostirma qaviqqatorlari ust kiyimlar tikishda detallami siljib ketmaydigan qilib biriktirish kerak boMgan hollarda ishlatiladi, chunki ular detallami surilib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi. Qaviqning uzunligi 0,7 - 2,0 sm (7-rasm). Bostirma qaviqqatorlar kiyim old boMagini boit qotirmasiga, eng va yoqa o‘mizigaparallel bostirib ko‘klashda, adip va yoqani bostirib
Petlya qaviqni hosil qilish uchun igna gazlama tagidan petlya qirqimi chetidan 0,1 - 0,3 sm naridan sanchiladi, igna uchiga ip o‘raladi va qaviq tortib qo‘yiladi. Qaviqlar petlya qirqimi chetidan va birbiridan bir xil masofada yotishi, ipi bir tekis taranglanishi lozim (14-rasm). Petlya oxirida qirqim chizig‘iga tik qilib puxtalama qo‘yiladi. Har xil petlyalarning uzunligi turlicha bo‘lib, har xil yo‘g‘onlikdagi
iplar bilan tikiladi. Ko‘zli petlyani yo‘rmashda 1 sm ga 6-10 qaviq to‘g‘ri keladi.
Bezak petlyalami yo‘rmashda 1 sm ga 12 - 15 qaviq to‘g‘ri keladi.
| |
http://kompy.info/fanidan-tayyorlagan-v10.html | Fanidan tayyorlagan | O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI
RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI
KI 14 22 -GURUH TALABASINING
“ Ma'lumotlar tuzilamasi va algoritimlar”
FANIDAN TAYYORLAGAN
5-MUSTAQIL ISHI
Bajardi: Erkinova.S
Qabul qildi: Begulov.O
Reja :
1.Graflarni tasvirlash usullari: qo‘shma matrisa Graflarni tasvirlash usullari: munosabatlar matritsasi Graflarni tasvirlash usullari: qo‘shnilik ro‘yxati va yoylar ro‘yxati. Graflarda ko‘ruv algoritmlari.
2.Eniga qarab qidiruv (Breadth first search, BFS) algoritmi. Tubiga qarab qidiruv (Depth-first search, DFS) algoritmi.
3.Graflarda eng qisqa yo‘lni aniqlash algoritmlari. Graflarda eng qisqa yo‘lni aniqlash masalalari. Graflarda eng qisqa yo‘lni aniqlash algoritmlar tahlili.
4.Floyd – Uorshell algoritmi.
5.Graflarda eng qisqa yo‘lni aniqlashning Ford – Belmann. Graflarda eng qisqa yo‘lni aniqlashning Deykstra algoritmlari. Ustivor navbatlar. Lug‘atlar va ularni amalga oshirish.
Grafik tasvirlash usullari - bu grafik ma'lumotlar strukturasini kompyuter xotirasida yoki xotirasida aks ettirish uchun ishlatiladigan usullar. Grafik tasvirlashning turli usullari mavjud, jumladan:
1. Qo'shnilik matritsasi: qo'shnilik matritsasining tasviri grafikni ifodalash uchun ikki o'lchovli matritsadan foydalanadi. Matritsadagi har bir katak ikkita cho'qqi orasidagi chekka mavjudligi yoki yo'qligini ifodalaydi. Yo'naltirilmagan grafik uchun matritsa asosiy diagonal bo'ylab simmetrikdir. Qo'shni matritsa zich grafiklar uchun samarali bo'lib, qirralarning soni maksimal mumkin bo'lgan qirralarga yaqin bo'ladi.
2. Insidans matritsasi: Insidans matritsasi tasviri grafikni ifodalash uchun ikki o'lchovli matritsadan foydalanadi. Matritsaning satrlari cho'qqilarni, ustunlar esa qirralarni ifodalaydi. Matritsadagi har bir yacheyka cho'qqining chetga tushishini ko'rsatadi. Insidans matritsasi odatda vaznli grafiklar yoki yo'naltirilgan grafiklar uchun ishlatiladi.
3. Qo'shnilik ro'yxati: Qo'shnilik ro'yxati tasviri grafikdagi har bir cho'qqi uchun qo'shni cho'qqilar ro'yxatini saqlaydi. Bu siyrak grafiklar uchun xotiradan samaraliroq tasvirdir, bu erda qirralarning soni maksimal mumkin bo'lgan qirralardan ancha kichikdir.
4. Edge List: Chegara ro'yxati tasviri shunchaki grafikdagi barcha qirralarning ro'yxatini ko'rsatadi. U yo'naltirilgan va yo'naltirilmagan grafiklar uchun ishlatilishi mumkin va ixcham vakillikni ta'minlaydi. Biroq, u qo'shni cho'qqilarni olish yoki chekka mavjudligini tekshirish uchun qo'shimcha operatsiyalarni talab qiladi.
Grafiklarni vizualizatsiya qilish algoritmlari grafiklarni displeyda yoki grafik formatda vizual tarzda ko'rsatish uchun ishlatiladi. Ba'zi umumiy grafik vizualizatsiya algoritmlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Majburiy yo'naltirilgan algoritmlar: Bu algoritmlar fizik simulyatsiyalardan foydalanib, grafik tugunlarni chekka o'tishlarni kamaytiradigan va tegishli tugunlarni bir-biriga yaqinroq tutadigan tarzda joylashtiradi. Ular grafik tuzilmasi asosida tugunlarga kuchlarni tayinlaydi va barqaror tuzilishga erishilgunga qadar tugun pozitsiyalarini iterativ ravishda yangilaydi.
2. Circular Layout algoritmlari: Circular maket algoritmlari grafik tugunlarini radial simmetriya bilan yoki ularsiz aylana shaklida joylashtiradi. Ular odatda o'z pozitsiyalarini aniqlash uchun tugunlarning ulanishi va darajasini hisobga oladi.
3. Qatlamli joylashtirish algoritmlari: Qatlamli joylashtirish algoritmlari tugunlarni qatlamlar yoki darajalar bo'yicha tartibga soladi, yo'naltirilgan qirralar yuqoridan pastki qatlamlarga oqib chiqadi. Ular chekka o'tishlarni minimallashtirishga qaratilgan va ko'pincha yo'naltirilgan asiklik grafiklar (DAG) uchun yaxshi ishlaydi.
4. Spring Embedder algoritmlari: Bu algoritmlar grafikni buloqlar va tugunlarning fizik tizimi sifatida modellashtiradi. Ular bog'langan tugunlarga jozibador kuchlarni va barcha tugunlarga itaruvchi kuchlarni belgilaydi, muvozanatga erishilgunga qadar o'z pozitsiyalarini iterativ ravishda moslashtiradi.
Bu grafik vizualizatsiya algoritmlarining bir nechta misollari va boshqa ko'plab texnika va algoritmlar mavjud. Muayyan algoritmni tanlash grafikning o'lchami va tuzilishi, kerakli estetika va maxsus vizualizatsiya talablari kabi omillarga bog'liq.
Kenglikdagi birinchi qidiruv (BFS) algoritmi:
Breadth First Search - kenglik-birinchi tartibda grafikning barcha cho'qqilarini o'rganadigan, ya'ni keyingi chuqurlik darajasiga o'tishdan oldin bir xil chuqurlikdagi barcha cho'qqilarga tashrif buyuradigan o'tish algoritmidir.
Algoritm ildiz tugunidan (yoki grafikdagi istalgan ixtiyoriy tugun) boshlanadi va qo'shni tugunlarning keyingi darajasiga o'tishdan oldin barcha qo'shni tugunlarga tashrif buyuradi. U tashrif buyuriladigan tugunlarni kuzatib borish uchun navbat ma'lumotlar strukturasidan foydalanadi.
BFS algoritmining bosqichlari quyidagicha:
1. Navbatni ishga tushiring va boshlang'ich tugunni navbatga qo'ying.
2. Boshlang'ich tugunni tashrif buyurilgan deb belgilang.
3. Navbat bo'sh bo'lmasa-da, navbatdan tugunni ajratib oling.
4. Keraksiz tugunga tashrif buyuring va uni tashrif buyurilgan deb belgilang.
5. Kesilgan tugunning hali tashrif buyurmagan barcha qo'shni tugunlarini navbatga qo'ying.
6. Navbat bo'sh qolguncha 3 dan 5 gacha bo'lgan bosqichlarni takrorlang.
Depth First Search (DFS) algoritmi:
Depth First Search - bu chizmaning barcha cho'qqilarini chuqur-birinchi tartibda o'rganadigan, ya'ni keyingi cho'qqiga o'tishdan oldin cho'qqining barcha qo'shni tugunlariga tashrif buyuradigan o'tish algoritmidir.
Algoritm ildiz tugunidan (yoki grafikdagi istalgan ixtiyoriy tugundan) boshlanadi va orqaga qaytishdan oldin har bir shoxcha bo'ylab iloji boricha o'rganadi. U tashrif buyuriladigan tugunlarni kuzatib borish uchun stek ma'lumotlar strukturasidan foydalanadi.
DFS algoritmining bosqichlari quyidagicha:
1. Stackni ishga tushiring va boshlang'ich tugunni bosing.
2. Boshlang'ich tugunni tashrif buyurilgan deb belgilang.
3. Stack bo'sh bo'lmasa-da, stekdan tugunni oching.
4. Olingan tugunga tashrif buyuring va uni tashrif buyurilgan deb belgilang.
5. Chiqib ketgan tugunning barcha ko'rilmagan qo'shni tugunlarini stekga suring.
6. Stack bo'sh qolguncha 3 dan 5 gacha bo'lgan bosqichlarni takrorlang.
Ikkala BFS va DFS algoritmlari grafiklarni o'tish uchun ishlatiladi, lekin ular tugunlarga tashrif buyurish tartibida farqlanadi. BFS keyingi chuqurlik darajasiga o'tishdan oldin tugunlarni bir xil chuqurlik darajasida ziyorat qiladi, DFS esa orqaga qaytishdan oldin har bir filial bo'ylab iloji boricha o'rganadi.
Grafiklardagi eng qisqa yo'lni aniqlash algoritmlari:
1. Dijkstra algoritmi: Bu algoritm manfiy bo'lmagan chekka og'irliklari bo'lgan grafikdagi manba tugun va boshqa barcha tugunlar orasidagi eng qisqa yo'lni topadi. Har bir qadamda minimal masofaga ega tugunni tanlash uchun ustuvor navbatni saqlaydi.
2. Bellman-Ford algoritmi: Bu algoritm manfiy chekka og'irliklari bo'lgan grafiklarni ishlay oladi, lekin salbiy davrlarni aniqlaydi va boshqaradi. U eng qisqa yo'llar topilgunga qadar masofalarni yangilab, qirralarni takroriy bo'shashtiradi.
3. A* Qidiruv algoritmi: Bu algoritm samaradorlikni oshirish uchun Dijkstra algoritmini evristika bilan birlashtiradi. Joriy tugundan belgilangan manzilgacha bo'lgan xarajatlarni baholash uchun smeta funktsiyasidan foydalanadi va eng past taxminiy umumiy xarajat bilan yo'lni tanlaydi.
Grafiklardagi eng qisqa yo'lni aniqlash muammolari:
1. Yagona manbali eng qisqa yo'l (SSSP): Bu muammo bitta manba tugunidan grafikdagi barcha boshqa tugunlarga eng qisqa yo'lni topishni o'z ichiga oladi. SSSP uchun Dijkstra algoritmi va Bellman-Ford algoritmi keng tarqalgan.
2. Bir juftlik eng qisqa yo'l (SPSP): Bu masalada maqsad grafikdagi ikkita aniq tugun orasidagi eng qisqa yo'lni topishdir. SPSP uchun Dijkstra algoritmi va A* qidiruv algoritmidan foydalanish mumkin.
3. All-Pairs Shortest Path (APSP): APSP muammosi grafikdagi barcha juft tugunlar orasidagi eng qisqa yo'lni topishga qaratilgan. APSP uchun odatda Floyd-Uorshall algoritmi va Jonson algoritmidan foydalaniladi.
Grafiklardagi eng qisqa yo'lni aniqlash uchun algoritmlarni tahlil qilish:
Ushbu algoritmlarning vaqt murakkabligi grafik xususiyatlariga va foydalanilgan algoritmga qarab o'zgaradi. O'rtacha, Dijkstra algoritmi O ((V + E) log V vaqt murakkabligiga ega, bu erda V - tepalar soni va E - qirralarning soni. Bellman-Ford algoritmi vaqt murakkabligi O(VE) ga ega, bu esa uni Dijkstra algoritmiga qaraganda unumliroq qiladi.
A* qidiruv algoritmining vaqt murakkabligi ishlatiladigan evristik funktsiyaning sifatiga bog'liq. Eng yaxshi hollarda, u Dijkstra algoritmi kabi samarali bo'lishi mumkin, lekin eng yomon hollarda u eksponent bo'lishi mumkin.
Floyd-Uorshall algoritmi vaqt murakkabligi O(V^3) bo‘lib, uni kichik grafiklar uchun mos qiladi. Jonson algoritmi vaqt murakkabligi O(V^2 log V + VE), bu yerda V cho'qqilar soni, E - qirralarning soni.
Xotiradan foydalanish nuqtai nazaridan kosmik murakkablik ham ushbu algoritmlar orasida farq qiladi. Dijkstra algoritmi va Bellman-Ford algoritmi uchun O(V) qoʻshimcha joy talab qilinadi, Floyd-Uorshall algoritmi esa O(V^2) qoʻshimcha joy talab qiladi. A* qidiruv algoritmi ustuvor navbatni saqlash uchun qo'shimcha xotirani ham talab qiladi.
Floyd-Uorshall algoritmi, Floyd algoritmi yoki Floydning All-Pairs Shortest Path algoritmi sifatida ham tanilgan, All-Pairs Shortest Path muammosini hal qilish uchun ishlatiladi. U grafikdagi barcha tugun juftlari orasidagi eng qisqa yo'llarni hisoblab chiqadi, hatto manfiy og'irlikdagi grafiklar uchun ham.
Algoritm iterativ ravishda barcha oraliq tugunlarni eng qisqa yo'lda mumkin bo'lgan oraliq qadam sifatida ko'rib chiqish orqali ishlaydi. U eng qisqa yo'llar aniqlanmaguncha tugunlar juftlari orasidagi masofani yangilaydi.
Floyd-Uorshall algoritmining qisqacha tavsifi:
1. Grafikdagi juft tugunlar orasidagi masofani ifodalovchi masofa matritsasi deb ataladigan matritsa yarating. Matritsani tugunlar orasidagi to'g'ridan-to'g'ri masofalar va to'g'ridan-to'g'ri aloqasi bo'lmagan juft tugunlar uchun cheksizlik bilan boshlang.
2. Barcha mumkin bo'lgan oraliq tugunlarni (k) 1 dan grafikdagi tugunlar sonigacha takrorlang.
3. Har bir juft tugun (i, j) uchun k tugunini oraliq bosqich sifatida kiritish orqali i va j orasidagi masofani qisqartirish mumkinligini tekshiring. Masofa matritsasini mos ravishda yangilang.
Jarayon barcha mumkin bo'lgan oraliq tugunlar uchun barcha tugun juftlari ko'rib chiqilgunga qadar takrorlanadi. Algoritm tugallangandan so'ng, masofa matritsasi barcha tugun juftlari orasidagi eng qisqa yo'llarni o'z ichiga oladi.
Floyd-Uorshall algoritmining vaqt murakkabligi O(V^3) ga teng, bu erda V - grafikdagi uchlari soni. Masofa matritsasini saqlash uchun fazo murakkabligi O(V^2).
Shuni ta'kidlash kerakki, Floyd-Uorshall algoritmidan grafikdagi salbiy sikllarni aniqlash uchun ham foydalanish mumkin. Algoritmni bajarish jarayonida har qanday manfiy sikllar aniqlansa, bu grafikning eng qisqa yo'llari yo'qligini ko'rsatadi, chunki salbiy sikl cheksiz qisqa yo'llarga imkon beradi.
Ford-Bellman algoritmi:
Ford-Bellman algoritmi vaznli yo'naltirilgan grafikdagi manba tugunidan boshqa barcha tugunlarga eng qisqa yo'lni topish uchun ishlatiladi. U salbiy qirrali og'irliklarga bardosh bera oladi, ammo salbiy tsikllarni boshqara olmaydi. Algoritm qanday ishlaydi:
1. 0 ga o'rnatilgan manba tugunining o'zi bundan mustasno, manba tugunidan barcha tugunlarning masofasini cheksizlik sifatida boshlang.
2. Quyidagi amallarni V-1 marta takrorlang, bu erda V - grafikdagi cho'qqilar soni:
a. Grafikning barcha qirralari bo'ylab takrorlang
b. Og'irligi w bo'lgan har bir chekka (u, v) uchun v ning masofasini uning joriy masofasining minimumi va u va og'irlik w ning masofasi sifatida yangilang.
3. V-1 iteratsiyalaridan so'ng, masofa massivi manba tugunidan boshqa barcha tugunlargacha bo'lgan eng qisqa masofalarni o'z ichiga oladi.
Ford-Bellman algoritmining vaqt murakkabligi O (V * E) ga teng, bu erda V - cho'qqilar soni va E - grafikdagi qirralarning soni.
Dijkstra algoritmi:
Dijkstra algoritmi manfiy bo'lmagan chekka og'irliklari bilan og'irlikli grafikdagi manba tugunidan boshqa barcha tugunlarga eng qisqa yo'lni topish uchun ishlatiladi. U salbiy chekka og'irliklariga bardosh bera olmaydi. Algoritm qanday ishlaydi:
1. 0 ga o'rnatilgan manba tugunining o'zi bundan mustasno, manba tugunidan barcha tugunlarning masofasini cheksizlik sifatida boshlang.
2. Joriy masofani ustuvorlik sifatida ishlatib, tugunlarni masofalari bilan saqlash uchun ustuvor navbat yarating.
3. Ustuvor navbat boʻsh qolguncha quyidagi amallarni takrorlang:
a. Tugunni ustuvor navbatdan minimal masofa bilan oching.
b. Olingan tugunning har bir qo'shnisi uchun chekka og'irligidan foydalanib, manba tugunidan masofani hisoblang.
c. Hisoblangan masofa qo'shnining joriy masofasidan kichikroq bo'lsa, uning masofasini yangilang va uni ustuvor navbatga qo'shing.
4. Algoritm tugallangandan so'ng, masofa massivi manba tugunidan boshqa barcha tugunlargacha bo'lgan eng qisqa masofalarni o'z ichiga oladi.
Dijkstra algoritmining vaqt murakkabligi O((V + E) log V dir), bu yerda V - uchlari soni, E - grafikdagi qirralarning soni.
Ustuvor navbatlar:
Prioritet navbatlar - bu ustuvorliklarga ega bo'lgan elementlarni saqlaydigan ma'lumotlar tuzilmalari, bu erda eng yuqori (yoki eng past) ustuvorlikka ega bo'lgan elementga samarali kirish va olib tashlash mumkin. Prioritet navbatlar odatda Dijkstra algoritmi kabi algoritmlarda elementlarni masofa yoki ustuvorliklariga qarab ustuvorlashtirish uchun ishlatiladi.
Dijkstra algoritmi holatida, ustuvor navbat tugunlarni manba tugunidan masofalari bilan birga saqlash uchun ishlatiladi. Eng kichik masofaga ega bo'lgan tugun har doim navbatning old qismida bo'lib, minimal masofa bilan tugunga samarali kirish imkonini beradi.
Lug'atlar va ularni amalga oshirish:
Algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalari kontekstida lug'at (shuningdek, xarita yoki assotsiativ massiv sifatida ham tanilgan) har bir kalit noyob va qiymat bilan bog'langan kalit-qiymat juftliklari to'plamidir. Lug'atlar ularning kalitlari asosida elementlarni samarali qidirish, kiritish va o'chirish imkonini beradi.
Lug'atlarni amalga oshirish dasturlash tiliga yoki ma'lumotlar strukturasi kutubxonalariga qarab farq qilishi mumkin. Masalan, lug'atlar massivlar, bog'langan ro'yxatlar, xesh jadvallari yoki muvozanatli qidiruv daraxtlari yordamida amalga oshirilishi mumkin.
Python kabi tillarda lug'atlar hash-jadvallar yordamida amalga oshiriladi, ular tez o'rtacha harflarni qidirish, kiritish va o'chirish operatsiyalarini ta'minlaydi. Xesh-jadvallar kalitlarni asosiy massivdagi indekslarga solishtirish uchun xesh funktsiyasidan foydalanadi, bu esa o'rtacha holatda doimiy kirish imkonini beradi.
Boshqa tillar yoki kutubxonalar vaqt murakkabligi va xotiradan foydalanish o'rtasida turli xil lug'at dasturlarini taqdim etishi mumkin.
| |
http://kompy.info/harakatlar-strategiyasidan-taraqqiyot-strategiyasi-sari.html | "Harakatlar strategiyasidan Taraqqiyot strategiyasi sari" | 1
|
2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi qaysi tamoyilga asoslanib ishlab chiqilgan?
|
“Harakatlar strategiyasidan — Taraqqiyot strategiyasi sari”
|
2
|
Davlat organlarida ish yurituvini raqamlashtirish orqali ma’muriy tartibtaomillarni optimallashtirish va boshqaruv jarayonini avtomatlashtirish qaysi loyiha asosida amalga oshirish belgilangan?
|
“Elektron hukumat” lloyihasi
|
3
|
Xalqparvar davlat” milliy dasturi amalga tatbiq etish qaysi g‘oya asosida ishlab chiqilgan?
|
“Davlat xalqqa xizmat ko‘rsatishi shart” g‘oyasi
|
4
|
“Norma ijodkorligi jarayonini modernizatsiya qilish, qonunchilik hujjatlarining qat'iy ijrosini ta'minlash” maqsadi bo’yicha qanday konsepsiyani ishlab chiqilishi belgilangan?
|
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligini rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish.
|
5
|
“Legal Tech” platformasi nima?
|
Tadbirkorlar va aholi, ayniqsa uning kam ta’minlangan qatlamlari uchun huquqiy hujjatlarni yurist ishtirokisiz tayyorlash imkonini beruvchi tizim
|
6
|
Taraqqiyot strategiyasining “Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash” nomli 3-yo’nalishi nechta maqsadni o’z ichiga oladi?
|
16 ta maqsaddan iborat
|
7
|
Taraqqiyot strategiyasida aholi salomatligini ta’minlash bo’yicha hududlarda birlamchi tibbiy xizmati qanday tamoyili asosida yo'lga qo'yish belgilangan
|
“bir qadam” tamoyili
|
8
|
Har bir tuman budjetining necha foizini "Fuqarolar budjeti” dasturi doirasida aholining takliflari asosida end dolzarb muammolarni yechishga sarflashni tashkil qilosh belgilangan?
|
5 foizini.
|
9
|
Mamlakatimizni 2017-2021-yillarda rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi doirasida o’tgan davr mobaynida davlat va jamiyat hayotining barcha sohalarini tubdan isloh etishga qaratilgan nechta Prezident qarori qabul qilindi?
|
4 mindan ziyod
|
10
|
Taraqqiyot strategiyasiga ko'ra davlat qarzini boshqarishda yangi jalb qilingan tashqi qarz miqdori yiliga qancha bo'lishi belgilangan
|
4,5 milliard AQSh dollaridan oshib ketmasligini
|
11
|
Tarraqiyot strategiyasiga muvofiq qishloq xo'jaligi mashinasozligi ishlab chiqarishni yagona sanoat klasteri usulida tashkil etish qaysi shaharda amalga oshiriladi?
|
Chirchiq shahrida
|
12
|
Taraqqiyot strategiyasining 6-yo'nalishi qanday nomlanadi?
|
Milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda umumbashariy muammolarga yondashish
|
13
|
Ta’lim-tarbiyaning interaktiv usullarini qo’llash orqali qaysi ta’lim muassasasini ma’naviy va ma’rifat, madaniyat o’chog’iga aylantirish nazarda tutgan?
|
Maktablarni
|
14
|
Davlat boshqaruvi nomarkazlashtirish bu?
|
Davlat xizmlatlarini ko’rsatishda turli boshqaruv darajalari o’rtasida mas’uliyat, vakolat va resurlarni qayta taqsimlash hisobnaladi
|
15
|
Global innovatsion indeksda O’zbakiston Respublikasining o‘rnini yaxshilash va 2030-yilga qadar qanday reyting qatoriga kirish rejalashtirilgan?
|
top-50
|
16
|
Ma’anaviy tarbiyani baholashning ilmiy asoslangan indikatorlarini ishlab chiqish qaysi ustuvor yo’nalish maqsadlarida belgilangan?
|
ma’naviy taraqqiyotni ta’minlash va sohani yangi bosqichga olib chiqish
|
17
|
Inson kapitali nima?
|
Bu odamning mehnatni iqtisodiy qiymatini oshiradigan tarzda bajarishi uchun yordam beradigan bilim, ko'nikma, tajriba va ijtimoiy fazilatlar yig'indisi
|
18
|
Yashil iqtisodiyot – bu?
|
inson hayoti va sog‘lig‘i uchun zarur bo‘lgan resurslarni, atrof-muhit va ekologiyani bir butun holda saqlab qolib ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari bilan bog‘liq iqtisodiyotni yanada rivojlantirish
|
19
|
Ijtimoiy sheriklik bu?
|
Davlat organlarining NNT va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari bilan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlarini, shu jumladan tarmoq, hududiy dasturlarni, shuningdek normativ-huquqiy hujjatlarni hamda fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga daxldor bo‘lgan boshqa qarorlarni ishlab chiqish hamda amalga oshirish borasidagi hamkorligi
|
20
|
2023 yil 11 sentabrda O'zbekiston Respublikasi prezidentining "O'zbekiston -2030" strategiyasi to'g'risida"gi Farmoni qabul qilindi. Strategiyada nechta yo'nalish bor?
|
5 ustuvor yo‘nalish
|
21
|
Adolat va qonun ustuvorligi tamoyillari taraqiyotining eng asosiy va zarur shartiga aylantirishning ustuvor yo'nalishlaridan amalga oshirilgan chora-tadbirlarni ko'rsating
|
2022 yil 29 iyunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ozodlikdan mahrum etish jazosini o‘tab bo‘lgan fuqarolarning ijtimoiy moslashuviga ko‘maklashish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi
|
22
|
2023 moliya yilidan “Obod qishloq” va “Obod mahalla” dasturlari doirasida moliyalashtiriladigan tadbirlar qanday tartibda shakllantirilishi belgilangan?
|
jamoatchilik fikri asosida “Ochiq byudjet” axborot portali orqali ovoz berish yo‘li bilan aniqlanadi
|
23
|
Milliy iqdisodiyotni jadal rivojlantirish va yuqori o’sish sur’atlarini ta’minlashning ustuvor yo’nalishlarida amalga oshirilgan chora-tadborlarni ko’rsating
|
2022 yil 27 yanvarda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xizmatlar sohasini rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi.
|
24
|
Qaysi me’yoriy-huquqiy hujjat asosida Toshkent davlat pedagogika universiteti pegagika yo’nalishi bo’yicha o’quv dasturlarni ishlab chiqishda yetakchi oliy ta’lim muassasasi etib belgilangan?
|
“Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti faoliyatini takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 21.06.2022 yildagi PQ-290-son
|
25
|
Yoshlar bilan ishlashning “mahalla-sektor-tuman(shahar)-hudud-respublika”tizimi qaysi me’yoriy-huquqiy hujjatga asossan joriy etildi?
|
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mahallalarda yoshlar bilan ishlash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori asosida
|
26
|
”2022-2026-yillarda Qoraqolpag‘iston Respublikasining turizm salohiyatini rivojlantirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi VM-qaroriga ko’ra Orolbo’yi mintaqasining ijtimoiy va madaniy-ma’rifiy salohiyatini yanada oshirish bo’yicha qanday dastur amalga oshirilmoqda
|
“Orol orzusi” dasturi
|
27
|
Mamlakatimiz xavfsizligi va mudofaa salohiyatini kuchaytirish, ochiq, pragmatik va faol tashqi siyosat olib borish sohasidagi ustuvor yo’nalishlarda amalga oshirilgan chora-tadbirlarni ko’rsating.
|
“Kiberxavfsizlik to‘g‘risida”gi 15.04.2022 yildagi O‘RQ–764-sonli qonun qabul qilindi
|
28
|
Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini rivojlantirish bo’yicha 2030 yilgacha bo’lgan davrda ustuvor yo’nalishlarni va kompleks chora-tadbirlarni belgilab bergan normativ-huquqiy hujjat qanday nomlanadi?
|
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 25-iyuldagi "O‘zbekiston Respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida"gi PF-175-son Farmoni
|
29
|
Strategiya tushunchasi ma’nosi
|
yunon tilidan στρατηγία – sarkardaning san’ati
|
30
|
Ma’naviyat bu
|
Ma’naviyat – inson axloqi va odobi, bilimlari, iste’dodi qobiliyati, amaliy malakalari, vijdoni, iymoni, e’tiqodi, dunyoqarashi, mafkuraviy qarashlarning bir-biri bilan uzviy bog‘langan, jamiyat taraqqiyotiga ijobiy ta’sir etadigan mushtarak tizimidir
|
31
|
Konstitutsiya so‘zi qanday ma’noni anglatadi?
|
tartib, qoida, tuzish
|
32
|
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi-ning qaysi moddasida "O‘zbekiston Respublikasida o‘lim jazosi taqiqlanadi" normasi belgilangan?
|
25-moddasida
|
33
|
Jamoat birlashmalariga nimalar kiradi?
|
kasaba uyushmalari, siyosiy partiyalar, olimlarning jamiyatlari, xotin-qizlar tashkilotlari, faxriylar, yoshlar va nogironligi bo‘lgan shaxslar tashkilotlari, ijodiy uyushmalar, ommaviy harakatlar hamda fuqarolarning boshqa birlashmalari
|
34
|
Jamoat birlashmasi deb nimaga aytiladi?
|
O‘z huquqlari, erkinliklarini hamda siyosat, iqtisodiyot, ijtimoiy rivojlanish, fan, madaniyat, ekologiya va hayotning boshqa sohalaridagi qonuniy manfaatlarini birgalikda ro‘yobga chiqarish uchun birlashgan fuqarolarning xohish-irodalarini erkin bildirishlari natijasida vujudga kelgan ixtiyoriy tuzilma
|
35
|
Fuqarolik jamiyati ta’rifi to’g’ri keltirilgan javobni ko’rsating
|
insonga uning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayoti shakllarini erkin tanlash kafolatlanadigan, qonun ustuvorligi va inson huquqlari hamda erkinliklari qaror topadigan, koʻp partiyaviylik, siyosiy institutlar, mafkura va fikrlarning xilma-xilligi taʼminlanadigan hamda oʻzini-oʻzi boshqarish organlarining mavqei baland boʻlgan ijtimoiy tuzum
|
36
|
O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot qaysi prisip asosida rivojlanadi?
|
ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida
|
37
|
Turli ijtimoiy tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o‘zlarining demokratik yo‘l bilan saylab qo‘yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadigan fuqarolik jamiyati institute qaysi?
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#Xülasə__T_ədqiqatın_məqsədi | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#Cədvəl_1_«Azərbaycan_Dəmir_Yolları»_QSC-nin_əsas_göstəriciləri_-_2013-cü_il | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#Göstəricilər__Ölçü__vahidi__Cəmi | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#Tədqiqatın_orijinallığı_və_elmi_yeniliyi | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#2.Mühüm_təyinatlar:_inkişaf_edən_nəqliyyat_sistemi | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#3.Dəmir_yolu_nəqliyyatı:_xarakterik_cəhətlər_və_başlıca_prinsiplər | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#Tədqiqatın_metodologiyası | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#Tədqiqatın_məhdudiyyətləri | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#4.Azərbaycan_dəmir_yolları_kompleksi:_təşəkkül_tarixi_və_müasir_vəziyyəti | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#Açar_sözlər | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html#Tədqiqatın_praktiki_əhəmiyyəti | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/kasbiy-rivojlanish-kuni-va-kasbiy-rivojlanish-soati-tadbirlari.html#“Kasbiy_rivojlanish_kuni”_va_“Kasbiy_rivojlanish_soati” | “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida | |
“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida
|
bet | 1/2 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 67,82 Kb. | | #274872 |
Bog'liq Maktab buyrug\'i kasb r1
OLOT TUMAN MAKTABGACHA VA MAKTAB TA`LIMI BO`LIMIGA QARASHLI 7-MAKATAB DIREKTORINING BUYRUG’I
“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida
Oʻzbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab taʼlimi vazirining 2024-yil 7-avgustdagi “Umumiy oʻrta taʼlim muassasalari oʻqituvchilari uchun “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini bosqichma-bosqich joriy etish toʻgʻrisida”gi 246-sonli hamda Buxoro viloyati maktabgacha va maktab taʼlimi boshqarmasining 11-sentyabrdagi 19-sonli buyrug’i va Olot tuman maktabgacha va maktab ta’limi bo’limi boshlig’ining 2024-yil 17-sentabrdagi 585-2-31-XT/2024-sonli buyrug’ining ijrosini taʼminlash, aniq va tabiiy fan oʻqituvchilarining uzluksiz kasbiy rivojlanish tadbirlarini tashkil etishga munosib tayyorgarlik koʻrish maqsadida buyuraman:
Maktabgacha va maktab taʼlimi bo’limining 2-31-XT/2024-sonli buyrug’iga asosan “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarining birinchi bosqichini 2024-2025-oʻquv yilidan aniq (matematika, informatika) va tabiiy (fizika, biologiya, kimyo, geografiya) fanlar yoʻnalishida boshlash belgilanganligi inobatga olinsin.
Aniq va tabiiy fan oʻqituvchilarining uzluksiz kasbiy rivojlanish jarayonlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish maqsadida quyidagilar:
“Kasbiy rivojlanish kuni” tadbirlarini tashkil etish uchun yetakchi oʻqituvchilar (metodbirlashma rahbarlari) roʻyxati aniq va tabiiy fanlar kesimida
1-ilovaga;
Maktabda tashkil etiladigan “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlariga jalb etiladigan aniq va tabiiy fan oʻqituvchilari roʻyxati 2-ilovalarga muvofiq tasdiqlansin.
Maktabda “Kasbiy rivojlanish kuni” tadbir o‘quvlari mazkur buyruqning 1- va 2-ilovalarida ko‘rsatilgan yetakchi oʻqituvchilari ishtirok etishi nazarda tutilsin.
4. “Uzluksiz kasbiy ta’lim” maxsus elektron platformasida roʻyxatdan oʻtkazish; uzluksiz kasbiy rivojlanish tadbirlarining belgilangan kunlarda tashkil etilishi, taʼlim jarayonlari sifati va mashgʻulotlarga tinglovchilar davomatini doimiy nazoratqilish;
5.“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etish yuzasidan choraklik va yillik hisobotlarni tayyorlash vazifalari yuklatilsin.
“Kasbiy rivojlanish kuni” oʻquvlari uchun zarur sharoitlarni (ishtirokchilar guruhlari uchun sinf xonalarini ajratish, kompyuter va proyektor qurilmalari bilan jihozlashvaboshqalar)yaratish;
“Kasbiy rivojlanish kuni” tadbirlarining tashkil etilishi holati, yetakchi oʻqituvchi va ishtirokchilarning davomati haqida tadbir oʻtkazilgan kuni tuman(shahar) ishchi guruhiga maʼlumot taqdim etish choralarini koʻrsin.
6.Maktabda tashkil etiladigan “Kasbiy rivojlanish kuni” tadbirlariga maktabdagi yetakchi oʻqituvchilarining ishtirokini taʼminlash; “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini samarali tashkil etish choralarini koʻrish va zarur sharoitlarni yaratish; yetakchi oʻqituvchi tomonidan tegishli fan oʻqituvchilariga “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlari dasturlari asosida mahorat darslari, trening mashgʻulotlari, dars kuzatish va refleksiv amaliyotlarning tashkil etilishininazoratqilish; kasbiy rivojlanish tadbirlari doirasida oʻziga yuklatilgan vazifalarni lozim darajada amalga oshirgan yetakchi oʻqituvchilarni oʻrnatilgan tartibda ragʻbatlantirish;
“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etish jarayonida tartib-qoidalarning buzilishiga yoʻl qoʻyilgan holatlarda aybdorlarga nisbatan oʻz vakolati doirasida belgilangan tartibda taʼsir choralarini koʻrish;
Maktabgacha va maktab ta’limi bo’limining 17 - sentabrdagi
2-31-XT/2024 -sonli xatiga 1-ilova
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida
| |
http://kompy.info/pdfview/avtomobil-jllarini-ekspluataciya-ilish-fanidan.html | Автомобил йўлларини эксплуатация қилиш фанидан | Автомобил йўлларини эксплуатация қилиш фанидан
Download
74,31 Kb.
Matnni ko'rish
Sana
13.10.2024
Hajmi
74,31 Kb.
#274884
Download
74,31 Kb.
Matnni ko'rish
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
Автомобил йўлларини эксплуатация қилиш фанидан
Download
74,31 Kb.
Matnni ko'rish |
http://kompy.info/rga-binoan-bajarish.html?page=2 | O’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi №5 | |
O’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi №5
|
bet | 2/4 | Sana | 17.01.2024 | Hajmi | 2,71 Mb. | | #139382 |
Bog'liq Mavzu 5O’quv mashg’ulotining texnologik xaritasi №5
Ish bosqichlari va vaqti
|
Faoliyat mazmuni
|
O’qituvchi
|
Ta’lim oluvchi
|
1-bosqich. O’quv mashgulotga kirish (5 daqiqa)
|
Tashkiliy qism:
O’quvchilarni mashgulotga tayyorgarligi va davomatini tekshiradi
|
Mashg’ulotga tayyorlanadilar
|
2-bosqich.
Asosiy
(65 daqiqa)
|
Tayanch bilimlarni faollashtirish:
Maksad va vazifani belgilanishi:
Mashgulotning nomi, rejasi, maqsad va o’qitish natijalar bilan tanishtiradi.
Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar bilan tanishtiradi; O’quv mashgulotida o’quv ishlarni baxolash mezoni va ko’rsatkichlari bilan tanishtiradi
Ta’lim oluvchilar bilimini faollashtirish:
Tezkor – so’rov, savol - javob, aqliy hujum, pinbord, “o’ylang va juftlikda fikr almashing”, va boshka texnikalar orqali bilimlarni faollashtiradi.
Yangio’quv materialini mustahkamlash:
Mustahkamlash uchun savollar beradi. Jarayon kichik guruhlarda davom etishini ma’lum qiladi;
Kichik guruxlarga bo’ladi, kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishtiradi xar bir guruhga topshiriq beradi va baholash mezoni bilan tanishtiradi. Ishni bajarish yo’riqnomasini beradi
Guruhlarda ishlarni boshlashga ruxsat beradi. Har bir kichik guruh ishtirokchisi vazifani bajarish tartibini tushunganligini aniqlash maqsadida qayta aloqa o’tkazadi.
Bajarish jarayonini kuzatadi, maslaxatlar beradi.
Ishga ajratilgan vaqt tugaganini ma’lum qiladi, guruhlar tavdimotini tashkil etadi.
Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va savollar berishlarini, shu bilan birga uzaro bir-birlarini baholashlarini eslatadi. Javoblarni to’ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi;
7. Guruhlar ishini o’zaro baholashni o’tkazadi, mavzuning xar
|
Mavzu nomi va rejasini yozib oladilar.
Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.
Yozib oladilar.
Diqqat qiladilar. Savollarga javob beradilar.
Topshiriqni bajaradilar.
Kichik guruhlarga bo’linadilar.
Kichik guruhda ishlash qoidasi bilan tanishadilar.
Xar bir gurux o’z topshirik varaqlari buyicha faoliyatini boshlaydi.
Har bir guruh sardorlari chiqib o’z ishlarini taqdim qilishlarini aytadi. Berilgan qo’shimcha savollarga javob beradilar.
Guruh ish natijalarini o’zaro baxolaydilar. Ma’lumotlarni daftarga qayd qiladilar.
|
|
bir kismi buyicha xulosalar kiladi, eng asosiylariga e’tibor
|
|
|
qaratadi, berilayotgan ma’lumotlarni daftarga qayd etishlarini
|
|
|
eslatadi. Mavzuning kasbiy faoliyatlaridagi ahamiyati bilan
|
|
|
boglab mavzuni yakunlaydi
|
|
3-bosqich. Yakuniy
(10 daqiqa)
|
Mashg’ulot yakuni:
Faol ishtirok etgan O’quvchilarni javoblarini izoxlab baxolaydi va ragbatlantiradi.
Uyga vazifani berilishi:
Kelgusi mashgulotga vazifa va uni bajarish yuzasidan yo’riqnoma beradi .
|
Baholari bilan tanishadilar. Topshiriqni yozib oladilar.
|
|
| | |
http://kompy.info/kasbiy-rivojlanish-kuni-va-kasbiy-rivojlanish-soati-tadbirlari.html?page=2 | Maktabdagi yetakchi oʻqituvchilari toʻgʻrisida MAʻLUMOT | |
Maktabdagi yetakchi oʻqituvchilari toʻgʻrisida MAʻLUMOT
|
bet | 2/2 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 67,82 Kb. | | #274872 |
Bog'liq Maktab buyrug\'i kasb r1 Maktabdagi yetakchi oʻqituvchilari toʻgʻrisida MAʻLUMOT
Aniq fanlar va tabiiy fan
t/r
|
IFO
|
Metodbirlashma
|
Fan
|
tel raqam
|
1
|
Hamroyeva Marg’uba Usmonovna
|
Aniq fanlar
|
Matematika va informatika
|
934752957
|
2
|
Jumayeva Qizlarxon Atamurodovna
|
Tabiiy fanlar
|
Fizika
|
934788801
| Maktabdagi ,,Kasbiy rivojlanish kunida’’qatnashadigan aniq va tabiiy fan oʻqituvchilari toʻgʻrisida MAʻLUMOT
Aniq fanlar va tabiiy fan
Maktabgacha va maktab ta’limi bo’limining 17 - sentabrdagi
2-31-XT/2024 -sonli xatiga 2-ilova
T/r
|
Tuman
|
Maktab
|
Yetakchi o`qituvchi metod birlashma rahbari
|
O`qituvchi I.F.SH
|
Fani
|
tel nomer
|
1
|
Olot
|
7
|
Hamroyeva Marg'uba Usmonovna
(yetakchi o’qituvchi)
|
Boboyeva Nigora Xudoyqulovna
|
matematika
|
939660976
|
2
|
Avezova Oyjamol Beshimovna
|
matematika
|
934513635
|
3
|
Yo'ldosheva Sabina Botirovna
|
matematika
|
888680801
|
4
|
Ro'ziyeva Dilnoza Ilhomjonovna
|
matematika
|
942498923
|
5
|
Beshimovna Shalola Umidjonovna
|
matematika
|
940961265
|
6
|
Norboyeva Dilnura Ikromjonovna
|
matematika
|
949316336
|
7
|
Jumayeva Qizlarxon Atamurodovna
(yetakchi o’qituvchi)
|
Boboeva Munisa Isoqulovna
|
Biologiya
|
973065185
|
8
|
Ulug'ova Ma'rifat Mustafayevna
|
Biologiya
|
932267565
|
9
|
Normurotova Nargiza Turakulovna
|
Kimyo
|
883040280
|
10
|
Yaxshiyeva Inobat Rustamovna
|
Kimyo
|
945486856
|
11
|
Jumaeva Guzal Itolmasovna
|
fizika
|
934537278
|
12
|
Jumaeva Qizlarxon Atamurotovna
|
Fizika
|
934788801
|
13
|
Raimova Oysuluv Sobirjonovna
|
Fizika
|
943253227
|
14
|
Beshimova Moxira Sulaymonovna
|
Geografiya
|
996846187; 942685187
|
15
|
Qodirova Nigora Erkinovna
|
Geografiya
|
943268588
|
16
|
Muhammadiyeva Dilobar Ziyodullayevna
|
Kimyo
|
931266484
|
17
|
|
|
|
18
|
|
|
|
Maktab direktori: S.Jumamurotov
|
| | |
http://kompy.info/audit-standardlari.html#Qabul_qildi:_Hojiyev.M.S | Audit standardlari | |
Audit standardlari
|
bet | 1/5 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 0,88 Mb. | | #274836 |
Bog'liq Auditning xalqaro standartlari (2) OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM” FAKULTETI AUDIT fanidan MUSTAQIL TA`LIM UCHUN NAZORAT ISHI Auditning xalqaro standartlari Bajardi:BHA-69/2-2023 guruh Qo’chqorov Yaxyo. Qabul qildi: Hojiyev.M.S
2.AXSga muvofiq asosiy prinsiplari
1
2
3
3.Satndartlashtirish ob`yektlari
- Auditning xalqaro standartlari (AXS) haqida tushunchasi.
Reja:
Auditning xalqaro standartlari – AXS (International Standards of Auduting – ISAs) Buxgalterlarning xalqaro federatsiyasi – BXF (International Federation Accountants – IFAC) tarkibidagi Auditorlik Amaliyoti bo‘yicha Xalqaro Komitet – AAXK (International Auditing Practice Committe) tomonidan ishlab chiqiladi.
IFAC 1977 yil 7 oktabrda tashkil topgan.
Xolislik: Аuditor adolatli bo`lishi va taassub, yanglishishi hamda boshqa omillar uning хolisligiga ta`sir ko`rsatishiga yo`l qo`ymasligi lozim
Xalqaro audit standartlarining asosiy prinsiplari
Halollik: Аuditor o`zining kasb majburiyatlarini bajarishi chog`ida halol bo`lmog`i lozim
Professional malakalilik: Auditor auditorlik xizmatini ko`rsatishga rozilik berish chog`ida o`zining professional malakasini, bilim va mahorati yetarli darajadalaliga ishonch hosil qilishi, aks holda ushbu xizmatni ko`rsatishda o`zini to`xtatmog`I darkor.
Маxfiylik. Auditor tekshirilayotgan sub`ektning ruhsatisiz professional xizmatlar ko`rsatilishi chog`ida olingan axborotlarni, tijorat sirlarni oshkor etishga ruhsat etilmaydi. Audit natijalarini mulkdorga yoki tekshiruvni tayinlagan organga berish holatlari bundan mustasno.
Standartlashtirish ob’yektlari - Jami standartlashtirish ob`yektlari 7 ta,
- Har bir ob`yekt bo‘yicha 100 ta pozitsiya ajratilgan, demak 700 ta standart ishlab chiqilishi mumkin.
- Masalan: I. Kirish (100 -199);
|
| | |
http://kompy.info/1-mavzu-texnologiya-darslarida-xorijiy-talim-tizimidan-foydala.html | 1-Mavzu: Texnologiya darslarida xorijiy ta’lim tizimidan foydalanish. Reja | |
1-Mavzu: Texnologiya darslarida xorijiy ta’lim tizimidan foydalanish. Reja
|
bet | 1/3 | Sana | 29.01.2024 | Hajmi | 42,98 Kb. | | #147975 |
Bog'liq 1-ma\'ruza kechki
1-Mavzu: Texnologiya darslarida xorijiy ta’lim tizimidan foydalanish.
Reja:
Xorijiy mamlakatlar ta’lim tizimi
Texnologiya ta’limining ahamiyati va mohiyati
Modulli ta’lim tizimining mohiyati
Zamonaviy ta’lim shakllari: masofali o’qitish,mahorat darslari , vebinar va evristik metodlar.
Mavzuga oid tayanch tushunchalar: Muammoli o’qitish, ”SINKVEYN” texnologiysi, FSMU texnologiyasi, SWOT tahlil, Shvetsariya ta’limi
Islohotlarimizdan ko‘zlangan maqsad va Prezidentimiz siyosatining bosh omillaridan biri teran fikrlovchi, o‘z mustaqil dunyoqarashiga ega bo‘lgan iqtidorli yoshlarni qo‘llab quvvatlash va tarbiyalashdir. SHuning uchun zamonaviy talablar asosida ta’lim mazmunini boyitish, rivojlangan Evropa davlatlari (Germaniya, Angliya, Fransiya, Kanada), Osiyo mamlakatlari (Yaponiya, Janubiy Koreya) va Amerika Qo‘shma SHtatlari kabi davlatlarning o‘quv, o‘quv - uslubiy, ilmiy - tadqiqot jarayonlari, modulli ta’lim tizimi mohiyati, Evropa yagona ta’lim muhiti (Bolonya jarayoni), modulli - kredit tizimi mohiyati, ESTS kreditlari, uning asosiy tamoyillari va xususiyatlari haqidagi pedagogik kadrlarining kasbiy kompitentlilik darajasini raqobatbardosh ta’lim tizimi doirasida shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi
XXI asrda O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanish modelini shakllantirishning muhim sharti hisoblangan innovatsion faoliyatni keng ko‘lamda tatbiq etish, ilmiy bilimlarni, yangi texnologiyalarni qo‘llash malakasini egallash bevosita texnologiya fanini bilishlariga va kundalik hayotda qo‘llay olishlariga erishish, o‘quvchilarda mantiqiy va ijodiy fikrlashni shakllantirish, ularni yozma va og‘zaki muloqot me’yorlarini egallashga hamda o‘z - o‘zini boshqarish va tuta bilishga o‘rgatish uchun ta’lim tizimining debochasi bo‘lgan boshlang‘ich sinflarda sifatli ta’limiy faoliyatni tashkil etishga alohida e’tibor qaratish lozim bo‘ladi.
Uzluksiz ta’lim tizimida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar ta’lim falsafasi, didaktika ta’lim nazariyasi paradigmalari uzluksizligini ta’minlash, umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari kompetentliligi, ijodkorligi, mustaqilligini rivojlantirish, innovatsiyalarni baholay olishi hamda o‘z faoliyatiga tatbiq etishi, shuningdek, innovatsion ta’lim texnologiyalaridan unumli foydalanish uchun maqbul sharoitlar yaratishga tizimli yondashuvni talab qiladi.
Quyida biz rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’lim tizimni tashkil qilish masalalariga to‘xtalamiz. Dunyodagi barcha yangiliklar va yuksalishlar sari intilish, eng so‘nggi yutuqlardan foydalanish va ularni yanada rivojlantirish - bu yapon xalqining azaliy milliy odatlariga aylanib qolgan. Bugungi kunda Yaponiya dunyodagi barcha davlatlar uchun ochiq va halqaro hamkorlik maydonida faol ishtirok etib kelmoqda. Yaponiya - juda tez rivojlanayotgan davlat bo‘lib, aqliy imkoniyatlaridan foydalanuvchi fan va texnikani qo‘llash siyosati asosan yaponlarning tabiatan mehnatsevarlik va ishbilarmonligidan dalolat bersa, bolalarni ijodkorlik, mustaqillik, erkin fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish uchun, shart - sharoitlar yaratish vazifalari yapon tarbiyasining ilmiy asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Psixologik adabiyotlar tahlilidan bilamizki, 7 yoshgacha inson bilimlarni 70% ni, qolgan 30% ni butun qolgan umri davomida o‘zlashtirar ekan. Mazkur teoriyaga yapon xalqi jiddiy e’tibor qaratgan bo‘lib, ularda maktabgacha tarbiya odatda oiladan boshlanadi. Milliy mintalitetimiz nuqtai nazari doirasida solishtirganimizda, yapon ayollari uchun onalik birinchi o‘rinda turadi.
Yaponlar bolaning erta voyaga yetishi tarafdoridirlar. Ular bolalarning yosh xususiyatlariga qarab tarbiyaning barcha jihatlariga urg‘u beradi. Masalan, 1 yoshda – o‘ziga ishonch hissini uyg‘otish, 2 yoshda – amaliy san’at qo‘l mehnatini ko‘rsatish, 3 yoshda – burch hissini tarbiyalash, 4 yoshda – yaxshilik va yovuzlikni farqlashga o‘rgatish. Yаpon tajribasidan kelib chiqib aytish mumkinki, 5 yoshda – liderlik xislatlarini tarbiyalash, mustaqillikka, reja tuzish va ularni bajarishga o‘rgatish, bolalarda qiziqishlariga doir yo‘nalishlarni belgilab olish uchun, eng muhimi o‘zgalar oldida maqsadlarini ifoda qilishga o‘rganishlari uchun katta e’tibor berilgan. O‘rta maktabda xanlar doimiy emas, ular yangi sharoitlarga tezroq ko‘nikish uchun har 5 oyda o‘zgartirib turiladi. Yaponiya bog‘chalariga 3-5 yoshdagi bolalar qabul qilinadi. Bolalar bog‘chalarining maqsadi bolalarning aqliy va jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqillik va ichki tartib ko‘nikmalarini tarbiyalash, jamiyat hodisalariga to‘g‘ri munosabatda bo‘la olishni o‘rgatishdan iborat. Shuningdek, matematik savodxonlik, og‘zaki nutq, so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llashni o‘rgatishga ham katta e’tibor beriladi. Ertaklar, kitoblar, musiqa, sport o‘yinlari, rassomlik kabi shaxsning ijodiy xususiyatlariga qiziqish uyg‘otiladi.
Yaponiyada maktabga 6 yoshdan boriladi. Boshlang‘ich maktabga 6 yoshdagi yapon bolalarning 99 % qatnaydi. 99 % yapon boshlang‘ich maktablari davlat tasarrufida, 1 % - xususiy. O‘quv rejasiga yapon tili, gumanitar fanlar, arifmetika kabilar kiradi. Maktablarda o‘qitish dasturi o‘zgaruvchan, lekin Ta’lim vazirligi tasdiqlagan standartlarga asoslanadi. Boshlang‘ich ta’limni moliyalashtirish, o‘qituvchilar bilan ta’minlash, maktab dasturlarini yaratish mahalliy hokimiyat zimmasida. Boshlang‘ich ta’limda bolalar davlat hisobidagi 1945 ta kandji ieroglifdan 1006 tasini yod olishi kerak. Boshlang‘ich ta’lim “syogakko” quyidagi vazifalarni hal qiladi:
-o‘quvchilarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, vataniga, o‘z qadriyatlariga hurmat hissini o‘rgatish;
-o‘quvchilarni xalqaro hamkorlik ruhida tarbiyalash;
-ona tilidan to‘g‘ri foydalanish;
-iqtisodiy tarbiya berish1;
Yuqori o‘rta maktabda yapon tili, matematika, tabiiyot, jamiyatshunoslik va boshqa majburiy umumta’lim fanlariga qo‘shimcha holda o‘quvchilar tanlov bo‘yicha fanlarni taklif qiladilar, bu ingliz tili, yoki boshqa chet tillar, shuningdek, texnik va maxsus fanlar bo‘lishi mumkin
Germaniya Federativ Respublikasi ta’lim tizimi bir necha bosqichni o‘z ichiga oladi: elementar ta’lim: maktab ta’limining 1-bosqichiga tegishli bo‘lib, maktabgacha muassasalar kiradi. Asosan bular bolalar bog‘chalari, tayyorlov sinflari va kirish guruhlari bo‘lib, bu yerlarga bolalarning qatnashishi 3 yil davomida ota-onalar xohishiga ko‘ra ixtiyoriydir.
Ta’limning birinchi bosqichi. (Primastufe) boshlang‘ich maktab, unga
6 yoshdan qatnay boshlaydi. O‘qish muddati 4 yil, Berlin va Brandenburgda
6 yil. Bu bosqichdagi ta’limning maqsadi – bolalarga ta’limning ikkinchi bosqichidagi u yoki bu maktabda ta’limni davom ettirishga imkon beruvchi asosiy bilimlarni berishdan iborat.
Ta’limning ikkinchi bosqichi (Sekundastufe I) “yo‘nalishli bosqich” deb nomlanuvchi bosqichdir, unda bolalarni ularning iqtidoriga ko‘ra o‘quv muassasalarining kerakli turiga yo‘naltiradi: asosiy maktablar, real maktablar, gimnaziyalar, kompleks maktablar. O‘quvchilar ta’lim haqidagi attestatni real va asosiy maktablarni bitirgachgina olishadi. Respublikamizda har yili 1 sentyabrda maktabga ilk qadam qo‘ygan bolalar uchun “Prezident sovg‘asi” berilgani kabi Germaniyada boshlang‘ich sinf o‘quvchisiga ilk o‘qish kuni shirinliklar va kerakli maktab qurollaridan iborat “maktab sovg‘asi (kulyok)” beriladi. Germaniyada majburiy maktab ta’limi 6 yildan 19 yilni o‘z ichiga oladi, demak maktabda ta’lim umuman olganda 13 yilni tashkil etadi. Boshlang‘ich maktab-ta’lim tizimining poydevori hisoblanadi. Bu ta’lim bosqichining vazifasi – bolalarga ta’limni davom ettirishga imkon beruvchi bilimlar asosini berishdir. Boshlang‘ich maktabdan so‘ng o‘quvchilar yo‘nalish bosqichidagi maktablarga o‘tadilar. Germaniyada o‘rta maktab tiplari: asosiy, real, aralash maktablar va gimnaziyalar. O‘quvchilar ularga tavsiya etilgan o‘quv yo‘nalishlaridan bitta asosiysini tanlab olish imkoniga ega. Bu tabiiy-matematik, texnik, lingvistik, ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-tibbiy, musiqiy-badiiy yo‘nalish bo‘lishi mumkin. Boshlang‘ich sinflarda umumta’lim bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish va shular asosida o‘quvchilarni zamonaviy ma’lumotlarni olish va qayta ishlashning ilmiy metodlari bilan tanishtirish, oliy o‘quv yurtida muvaffaqiyatli o‘qish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni yaratishdan iborat.Germaniyada boshlahg`ich sinflarda texnologiya fanini o`qitishda alohida e`tibor qaratiladi. Texnologiya fanini o`qitish jarayonida o`quvchilari mustaqil va ijodiy fikrlashga o`rgatib boriladi. Bu fan maxsus jihozlangan sinflarda o`tkaziladi.
Janubiy Koreya Respublikasi ko‘plab tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga tortmoqda, sababi bu davlat postindustrial sivilizatsiya yutuqlarini egallagan Osiyo – Tinch okeani regionining noyob davlatlaridan biridir. Koreyaliklar bajarilishi shart bo‘lgan asosiy vazifa - o‘z an’anaviy madaniyatini saqlash, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni o‘z madaniy-siyosiy identivlik, Sharqning an’anaviy qadriyatlari va markazlari bilan bog‘lashga intilish deb hisoblaydilar. Bu davlatning ta’lim tizimi YUNISEF ekspertlari xulosasiga ko‘ra sanoati rivojlangan davlatlar ichida “eng samaralisi” deb tan olingan. Ko‘pchilikning yagona fikricha, Janubiy Koreyaning iqtisodiyoti va texnikadagi yutuqlari “inson resursiga investitsiyani to‘g‘ri tikkanligida” deb ta’kidlashadi. Ko‘p rivojlanayotgan davlatlarda ta’lim bugungi kunda jamiyatning faqat sarf-harajatlar sohasi emas, balki asosiy ishlab chiqaruvchi kuchiga aylandi. Ya’ni, ta’lim raqobatbardosh, jiddiy moliyaviy mablag‘larni olib keluvchi soha bo‘lishi kerakligi isbotlandi. Ta’limning deyarli 1-bosqichiyoq davlat va iqtisodiyotning rivojlanishiga qaratilgan bo‘lishi kerak. Faqat bilim olish uchungina emas, balki olingan bilimlarni amaliyotda samarali qo‘llash uchun o‘qish zarur.
Koreya o`qituvchilarining fikricha 3 yoshgacha bog’chaga brogan bolalarning fanlarni qabul qilishi, uydan to’g’ri kelgan bolalarning qabul qilishidan yaxshiroq. Yasli bog’chaga qatnab kelgan bolalar faolroq, qiziquvchan, o’zlashtirish darajasi yuqori bo’ladi.
Darhaqiqat, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev aytganlaridek, bolalar tarbiyasi jarayoniga o’z ishini puxta biladigan, malakali va har bir bolaga individual yondasha oladigan pedagog kadrlarni jalb qilgan holda, ularni go’dakligidan ongi va tafakkurini to’g’ri shakllantirib bormasak, kelajakda yuksak saviya, bilim va ma’naviyatga ega bo’lgan barkamol avlodni tarbiyalash qiyin bo’ladi.( O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida 14 fevral 2018 yil maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilish va rivojlantirish bo’yicha ko’rilayotgan chora-tadbirlar natijadorligi tahliliga bag’ishlangan videoselektordan ).
Koreyada davlat tasarrufidagi boshlang‘ich maktablardan tashqari qator xususiy maktablar ham mavjud. Bu maktablarning o‘quv dasturlari davlat maktablari o‘quv dasturlariga birmuncha mos keladi, lekin o‘qitish yuqori darajada amalga oshiriladi. Masalan, kam sonli o‘quvchilarga ko‘p o‘qituvchilarning jalb etilishi, qo‘shimcha fanlarning kiritilishi, umuman ta’limning yuqori standartlarga egaligi va h.k. Shu bois ko‘pchilik ota-onalar o‘z farzandlarini xususiy maktabga berishga intiladilar. Lekin bunday maktablarda o‘qish narxining balandligi ota-onalarni o‘ylantirib qo‘yadi. Boshlang‘ich maktabni bitirgan o‘quvchilar keyingi bosqichlarga imtixonsiz o‘tadilar .Kanadaliklarning eng muhim yutuqlaridan biri - bu ularning ta’lim tizimidir. Ilg‘or universitet va kollejlardagi ta’lim sifati juda yuqori va Kanada diplomlari butun dunyoda tan olinadi. Xalqaro reytingda Kanada ta’limi AQSHdan keyin ikkinchi o‘rinda turadi.
Rivojlangan mamlakatlardagi ta’lim tizimini oladigan bo‘lsak Angliyada bolalarning maktab yoshi o‘rtasa 5-6 yosh bo‘lib, bolalar sinfda o‘ynaydilar, mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanadilar, ovqatlanadilar. Hamma mashg‘ulotni birta murabbiy olib boradi. Bolalar ko‘proq ochiq havoda sayr qilishadi.
Fransiya boshlang‘ich maktablarida ta’lim mazmuni ona tili va adabiyoti hamda matematikadan iborat asosiy, tarix, geografn, aholishunoslik, tabiiy fanlar, texnologiya fani, jismoniy va estetik tarbiya kabi yordamchi predmetlarga bo‘linadi.
Xuddi shunday Shvetsariyada ham texnologiya fanini o`qitishda o`quvchilar ijodkorligini oshirish maqsadida sinf xonlarini uy ko`rinishida bezab qo`yishadi. Bunday jihozlanishda o`quvchilar o`larini uylaridagiday his qilib mustaqil fikrlashlari uchun zamin yaratiladi.
|
| | |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html?page=4 | Türkiyə: Marmaray layihəsi | Türkiyə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin əsas tərəfdaşı kimi özünün dəmir yolu xətlərini genişləndirir və bu sahədə əsaslı infrastruktur yenidənqurması həyata keçirir. Onun dəmir yolları ilə bağlı ən möhtəşəm layıhələri sırasında İstanbul şəhərində Bosfor boğazında dəmiryol keçidinin inşası ilə bağlıdır. Bosfordakı keçid-tunel Avropa ilə Asiyanı birləşdirərək, həm də bu istiqamətə əsas bağlantı olacaq Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun möhtəşəmliyini daha da artıracaqdır.
Unikallığı ilə fərqlənərək dünyanın ən dərin sualtı tunel tikintisi layihəsi “Marmaray” (Marmara - Mərmərə dəniz, ray - rels) adlanır. Tunelin tikintisi ideyası 150-il öncəyə - 1860-cı ilə gedib çıxır. 1902-ci ildə bu layıhəyə yenidən maraq yaranır. Lakin real olaraq 1985-ci ildə onun texniki-iqtisadi əsaslandırılması hazırlanır və 2004-cü ildən reallaşdırılmasına başlanır. Layihə çərçivəsində uzunluğu 13,6 km, ən dərin qatı 60,46 m olan tunelin tikintisi 23 sentyabr 2008-ci ildə başa çatmışdır. $3,5 milyard dəyərləndirilən layihə Türkiyə Nəqliyyat Naziriliyi tərəfindən koordinasiya edilir. Maliyyələşmə isə Yapon Beynəlxalq Əməkdaşlıq Bankı, Avropa Investisiya Bankı və Avropa Inkişaf Bankı Şurası tərəfindən aparılır. 29 oktyabr 2013-cü ildə layıhə üzrə tunelin açılışı olmuş və buradan sərnişin qatarlaının hərəkəti təmin edilmişdir. Növbəti illərdə isə buradan yük qatarlarının keçməsi də təmin olunacaqdır [17].
“Marmaray” layıhəsinin İstanbul ərazisində reallaşdırılması onun ikili hədəf üzərində qurulduğunu bəyan edir. Bu bağlantı bir tərəfdən, hər gün milyondan çox şərnişinə xidmət etməklə nəhəng meqapolisin küçələrində nəqliyyat sıxlığının azaldılmasını təmin edərək, şəhər nəqliyyatında dəmir yolunun xüsusi çəkisini 3%-dən 27%-ə qaldırmaqla onu Paris və Londondakı səviyyələrə yüksəldəcəkdır. Digər tərəfdən isə, Asiyadan Avropaya uzanan nisbəti nəqliyyat arteriyalarından biri kimi qlobal strateji mahiyyət daşıyacaqdır. Bunu nəzərə alaraq, Bosfor tunelində iki xəttli yol (bir xətt şəhərətrafı qatarların, digəri isə uzaq sərnişin və yük qatarlarının hərəkəti üçün) və dəhliz boyunca 10-u Asiya və ikisi isə Avropa hissəsində olmaqla hər 4,5 km-dən bir ötmə yollar nəzərdə tutulmuşdur [17, 18].
“Marmaray” layıhəsinin tam işə düşməsi ilə Qara dəniz regionunda digər tranzit layihələrlə rəqabət aparacaq yeni Asiya-Avropa nəqliyyat dəhlizi yaranacaqdır. Bu da Türkiyənin bütün Asiya-Avropa kontinentindəki strateji mövqeyinin yüksəlişində daha bir yeni stimula çevriləcəkdir. Azərbaycanın faydaları isə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti çərçivəsindəki bu perspektivdə yeni sinergetik effektivliklərlə zəngiləşəcəkdir.
12.Türkiyə ilə Çin arasında dəmir yolu marşrutları
Türkiyə ilə Çin arasında dəmir yolu marşrutlarına nəzər yetirdikdə bu sırada reallaşmaqda olan Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xəttinin səmərililiyi daha aydın görünür. Bu marşrut üzrə Çin sərhəddindəki Dostıq dəmir yolu stansiyasına Bakıdan keçid Qazaxıstanın Aktau və Türkmənistanın Türkmənbaşı limanları vasitəsi ilə mümkündür. Birinci istiqamətdə marşrutun uzunluğu Rusiyanın Orsk şəhərindən keçməklə 7095 km təşkil edir.
Orsk - RF Orenburg viloyatidagi shahar (1865 yildan). Jan. Uralda, Oʻr daryosining Ural daryosiga quyilish joyida. Temir yoʻl tuguni. Aholisi 274 ming kishi (1998). "Yujnouralnikel" k-ti, Jan. Ural mashinasozlik, traktor pritseplari zavodlari, rangli metallurgiya, neft kimyosi, oziq-ovqat va boshqa sanoat korxonalari bor.
İkinci istiqamət isə klassikliyi ilə fərqlənir. Belə ki, artıq uzun illərdir ki, Bakıdan Asiya istiqamətinə qatarlar Türkmənistanın Türkmənbaşı limanı vasitəsi ilə gedirlər. Bunun üçün əzəli bərə-keçid və dəmir yolu infrastrukturu mövcuddur.
Bakı-Tbilisi-Qars marşrutu ilə Türkmənistandan keçən İstanbul və Çin sərhəddindəki Dostıq dəmir yolu stansiyaları arasında məsafə 6861 km-ə bərabərdir. Bu marşrut həmin istiqamətdə mövcud İstanbul-Tehran-Sərəxs (Türkmənistan)-Daşkənd-Almatı-Dostluq (Çin sərhədi) xəttindən 700 km qısadır. Eyni zamanda İran marşrutu ilə hərəkət edən qatarlar çoxsaylı tunellərdən keçir və bir sıra maneələrlə qarşılaşırlar. Bu istiqamətdə Türkiyənin Van gölü ərazisindəki məhdud imkanlı bərə keçidi də vaxt itkilərinə və əlavə xərclərə səbəb olur. Hazırda bu maneənin aradan qaldırılması üçün Van gölü ətrafından keçəcək 259 km-lik dəmir yolu xəttinin çəkilməsi planlaşdırılır. Bu əhəmiyyətli xəttin istifadəyə veriləcəyi təqdirdə də İstanbul-Bakı-Tbilisi-Qars-Dostluq (Çin sərhədi) marşrutu İstanbul-Tehran-Dostluq (Çin sərhədi) marşrutundan yenə də 400 km qısa olacaqdır [15].
Bakı-Tbilisi-Qars Asiya marşrutuna Qazaxıstanın Aktau-Aktoqay xəttinin Rusiyaya keçmədən «Transqazaxıstan» yeni dəmir yolunun layıhəsi ilə ölkə ərazısində qısaldılması da daha bir səmərəlilik qatacaqdır. Belə ki, Layihənin reallaşması nəticəsində İstanbul-Bakı-Tbilisi-Qars-Aktau-Dostluq (Çin sərhədi) marşrutu 800 km azalaraq 6297 km təşkil edəcəkdir. Eyni zamanda Qazaxıstanının cənub-şərqində Çin sərhəddinə çəkilən Jetıqen-Xorqos yeni dəmir yolu xətti də bu məsafəni daha 293 km qısaldacaqdır. Belə vəziyyətdə AvroAsiya dəmir yolu dəhlizində Aktau limanının əhəmiyyəti bir qədər də yüksələcəkdir. Qeyd olunmalıdır ki, Qazaxıstanın Xəzərdəki əsas dəniz limanı Aktaunun illik gücü 1,5 milyon quru yük, 8 milyon ton neft təşkil edir. Aktaudan cənuba 60 km-də neft daşınması üçün illik gücü 20 milyon ton neft olan yeni Kurık limanı inşa olunur və onun 2016-cı ildə istifadəyə veriləcəyi gözlənilir. Bütün bunlardan irəli gələrək belə bir nəticə hasil edilir ki, AvroAsiya dəmir yolu marşrutunda yaxin 3-4 il ərzində Bakı-Tbilisi-Qars xəttinin də daxil olduğu uzunluğu 6000 km təşkil edəcək İstanbul-Tbilisi-Bakı-Aktau-Astana-Xorqos (Çin sərhədi) ən qısa bağlantı kimi fərqlənəcəkdir.
Aşağıdakı cədvəldə İstanbul Dostluq Çin sərhədi dəmir yolu marşrutları üzrə məsafələri əks etdirən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 4
İstanbul Dostluq Çin sərhədi dəmir yolu marşrutları üzrə məsafələr
№
|
Marşrutlar
|
km
|
1
|
İstanbul-Qars-Axalkalaki-Tbilisi-Bakı (Xəzər dənizi bərə vasitəsi ilə)-Türkmənbaşı-Aşqabat-Daşkənd-Almatı-Dostıq (Çin sərhədi)
|
6861
|
2.
|
İstanbul-Qars-Tbilisi-Bakı (Xəzər dənizi bərə vasitəsi ilə)-Aktau-Orsk (Rusiya)-Astana-Dostluq (Çin sərhədi)
|
7077
|
3
|
İstanbul-Kapıköy (Türkiyə)-Məşhəd-Tehran (İran) -Sərəxs (Türkmənistan)-Daşkənd-Almatı-Dostluq (Çin sərhədi).
Türkiyədə Van gölündən bərə vasitəsilə.
|
7286
|
4
|
İstanbul-Tehran-Sərəxs (Türkmənistan)-Daşkənd-Almatı-Dostluq (Çin sərhədi).
Türkiyədə Van gölü ətrafından 259 km dəmir yolu çəkiləcəyi təqdirdə
|
7545
|
5
|
«Transqazaxıstan» (Aktoqay-Beynau-Aktau) yeni dəmir yolu magistralı (3070 km) tikiləcəyi təqdirdə
İstanbul-Qars-Tbilisi-Bakı-Aktau-Astana-Aktoqay (Qazaxıstan)-Dostluq (Çin sərhədi)
|
6297
|
6
|
İstanbul-Qars-Tbilisi-Bakı (Xəzər dənizi bərə vasitəsi ilə)-Aktau-Astana- Xorqos (Çin sərhədi)
«Transqazaxıstan» (Aktoqay-Beynau-Aktau) yeni dəmir yolu magistralı (3070 km) və Astana- Xorqos (Çin sərhədi) dəmir yolu xətti tikiləcəyi təqdirdə
|
6000
|
7
|
İstanbul-Qars
|
1933
|
8
|
Qars-Axalkalaki-Tbilisi-Bakı
|
826
|
9
|
Qars-Doğukapı (Türkiyə)-Masis (Ermənistan)-Naxçıvan-Culfa-Bakı
|
907
|
10
|
Qars-Gümri-Ayrum (Ermənistan)-Tbilisi-Bakı
|
839
|
11
|
Bakı-Naxçıvan
|
552
|
12
|
Bakı-Türkmənbaşı
|
306
|
13
|
Bakı-Aktau
|
468
|
14
|
Türkmənbaşı-Aşqabat-Daşkənd-Almatı-Dostluq (Çin sərhədi)
|
4102
|
15
|
Aktau-Kandaqaç-Orsk-Astana-Dostluq
|
3850
|
Mənbə: Ədəbiyyat siyahısında təqdim edilən mənbələrdən istifadə olunmaqla hazarlanmışdır.
AvroAsiya dəhlizində yeni dəmiryol xətlərinin çəkilişi ilə bağlı layihələrin sayı bizim araya gətirdiklərimizdən də çoxdur. Bu sırada tədqiqat predmetindən irəli gələrək Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü nəticəsində blokadada qalan Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə bağlı dəmir yolu layihələri daha çox diqqətə çəkilməlidir. Qeyd olunmalıdır li, Naxçıvan-Culfa-Bakı marşrutunun (E002) bir hissəsi Ermənistan tərəfindən işğal altında olduğu üçün hazırda işlək deyildir. Ona görə də, bu problemin həlli bir tərəfdən, Azərbaycanın Astara şəhərindən İranın Rəşt şəhərlərinə, digər tərəfdən isə, Türkiyənin Qars şəhərindən Naxçıvan Muxtar Respublikası dəmir yolu xətti çəklişi ilə aradan qaldırıla bilər. Burada hər iki variantın üstün cəhətləri yetərincədir və Azərbaycan üçün bunlar çox mühüm əhəmiyyət daşıyır. Əlbəttə, hər ikisinin eyni zamanda mövcudluğu daha səmərəlidir. Lakin bu variantlardan bu gün reallaşması daha yaxın olanı Qarsdan Naxçıvana çəkilməsi planlaşdırılan dəmir yolu xəttidir. İlkin əsaslandırmalara görə, Qarsdan Naxçıvana dəmir yolu xətti Türkiyə-Azərbaycan sərhəddinə kimi 230 km təşkil edə bilər. Layihənin bu hissədəki dəyəri $1 milyard hesablanır. Azərbaycan üçün xüsusi önəm daşıdığı üçün Azərbaycan Türkiyəyə bu istiqamətdə münasib kredit xətti aça bilər. Naxıçıvan hissəsində isə buradakı Sədərək məntəqəsindən Türkiyə-Azərbaycan sərhəddinə kimi 10 km-lik yolun inşası nəzərdə tutulur. Bütün bunlarla yanaşı, Naxçıvan ərazisindəki mövcud dəmir yolunda təxmini 230 km xəttin rekonstruksiyasına və lokomotiv-vaqon parkının təzələnməsinə ehtiyac vardır ki, bu da təqribi hesablamlara görə ümumilikdə $700 milyon vəsait tələb edir [15].
Bu layıhə ilə yanaşı Türkiyə-İran razılaşmasına görə Qarsdan İranın Culfa şəhərinə kimi (Qars-İqdır (Türkiyə) - Bəzərgan-Culfa (İran) 400 km-lik (hər iki tıərəfdə təxminən 200 km) dəmir yolu xəttinin çəkiliş planı da vardır. Bu xəttin tranzit potensialı illk 3-4 milyon ton yük həcmində hesablanır. Burada daha iki faydalılıq nəzərə çarpır. Birincisi, Qars-Sədərək xətti Qars-Culfa xətti kimi eyniliklə Türkiyənin İqdır şəhərindən keçir. Bu isə layıhələrin bu məntəqədə birləşməsi ilə Türkiyəyə hər iki istiqamətdə çəkilişin eyni xətt üzərində qurulmasına imkan yaradır. Digər tərəfdən isə, Azərbaycanın Culfa şəhəri ilə və İranın Culfa şəhəri arasındakı mövcud dəmir yolu xəttindən də Türkiyə ilə Azərbaycanın dəmir yolu xətlərinin birləşməsi alternativlik əldə edir [00, 00].
Hər iki layıhənin reallaşmasına Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu xətti çərcivəsində yanaşdıqda, AvroAsiya dəmir yolu marşrutundakı diversifikasiyanın daha bir neçə bənd genişlənəcəyi aydın görünür.
13.Xəzərin ən iri dəniz ticarət limanı
Azərbaycanda paytaxt Bakının Xəzər sahilində multimodal daşımaları həyata keçirən mühüm nəqliyyat kompleksi fəaliyyət göstərir. Bu kompleks 1902-ci ildə təsis edilmiş və indiyədək Xəzər dənizində mövcud limanların ən böyüyü və əhəmiyyətlisi kimi fərqlənən Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanının strukturuna daxildir. Hazırda bərə terminal kompleksindən başqa onun strukturunda əsas yük, konteyner, neft və sərnişin daşıma terminalları və liman donanması da yer alır. Liman donanması nəqliyyat gəmilərinə xidmət göstərmək üçün nəzərdə tutulmuş və yedəkçiləri, bunker gəmilərini, işlənmiş suları yığan gəmiləri, neftyığan gəmiləri, losman və yanğınsöndürən katerləri, kran gəmisini özündə birləşdirən 20 gəmidən ibarətdir. Buraya həmçinin, əhaliyə və şəhər qonaqlarına xidmət göstərən gəzinti katerləri də daxildir [8, 18].
Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı bütün il ərzində fəaliyyət göstərir və Avropa ilə Asiya arasındakı ticarətə böyük təkan verən, tarixi İpək yolunun bərpası (TRACECA) layihəsində körpü rolunu oynayır. Son on ildə Trans-Xəzər neft daşımalarının və neft avadanlığının Azərbaycana idxalının genişlənməsi fonunda Limanın bir nəqliyyat qovşağı kimi əhəmiyyəti daha da artmışdır. Bundan başqa Rusiyanın daxili su yollarında naviqasiya açıq olanda (aprel-noyabr) gəmilər Qərbi Avropa və Qara dəniz limanlarından Bakı limanına birbaşa reyslər edə bilərlər.
Limanın dəmir yolu keçidini təmin edən bərə terminalı əsasən vaqon daşımaları üçün nəzərdə tutulsa da, burada avtomobillərin (tirlərin), sərnişinlərin daşınması mümkündür. Terminal 1963-cü ildən istismar olunur və onun layihə üzrə təyin olunmuş gücü ildə 112 min vaqon, yük dövriyyəsi 80 min vaqondur [18].
Aşağıdakı Bərə Terminalı üzrə faktiki yükaşırmaları xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 5
1970-2013-cü illər üzrə Bərə terminalında yükaşırma (min ton)
|
İllər
|
1970
|
1975
|
1980
|
1985
|
1990
|
1995
|
2000
|
2005
|
2010
|
2012
|
2013
|
Bərə terminalı
|
3707
|
3904
|
3947
|
4060
|
2551
|
782
|
1254
|
2675
|
2932
|
3795
|
4187
|
2003-2013-cü illər üzrə Bərə terminalında yükaşırma (ədəd)
|
Bərə terminalı
|
2005
|
2006
|
2007
|
2008
|
2009
|
2010
|
2011
|
2012
|
2013
|
Vagonlar
|
41416
|
42106
|
37420
|
31763
|
38418
|
46677
|
58168
|
62922
|
71610
|
Avtomobillər
|
2131
|
2649
|
2294
|
3074
|
2819
|
5178
|
9263
|
1806
|
448
|
Reyslər
|
907
|
921
|
739
|
607
|
712
|
845
|
973
|
1006
|
998
|
Sərnişinlər
|
17947
|
17600
|
15055
|
14416
|
10830
|
13011
|
14428
|
9737
|
9408
|
Mənbə: Ədəbiyyat siyahısında təqdim edilən mənbələrdən istifadə olunmaqla hazarlanmışdır.
Azərbaycan Respublikasının ərazisindən Şərq-Qərb və Şimal-Cənub beynəlxalq nəqliyyat dəhlizləri üzrə keçən tranzit və ölkə iqtisadiyyatı üçün tələb olunan yüklərin qəbul edilməsində və daşınmasında Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı həlledici rola malikliyini, Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmir yolu bağlantısı layihəsinin həyata keçirilməsi nəticəsində gözlənilən yük həcmlərinin artımı nəzərə alınaraq 18 oktyabr 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı ilə Yeni Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı Kompleksinin tikintisinə qərar verilmişdir. 2010-cu ildən başlayaraq Bakının Ələt qəsəbəsinin ərazisində bu kompleksin tikintisi həyata keçirilir. Yeni liman kompleksinin inşası üçün ayrılmış ərazi 400 hektardır. Kompleksin daxilində beynəlxalq nəqliyyat logistikası mərkəzinin tikintisi nəzərdə tutulmuşdur. İlkin mərhələdə 50 hektar ərazidə yerləşəcək Logistika Mərkəzində 80 min m2 xüsusi anbar və sahələr yaradılacaqdır. Burada 100 min ədəd konteyner saxlanılacaq, yük sahiblərinə və mallara xidmət göstəriləcəkdir ki, bu da öz növbəsində kiçik və orta biznesin müasir durumda inkişafı istiqamətində münbit şəraiti təmin edəcəkdir. Yeni liman kompleksinin yükaşırma imkanı ilkin mərhələdə 10 milyon tona qədər yük/167000 vaqon və 40 min TEU-ya qədər konteyner/20000 vaqon hesablanır. Terminal tam gücü ilə işlədikdə isə 25 milyon tona qədər yük/417000 vaqon və 1 milyon TEU-ya qədər konteyner/500000 vaqon olacaqdır. Limanın giriş kanalının uzunluğu 7 km, eni 160 m, körpü sayı 8, o cümlədən 2 bərə, 1 Ro-Ro (avtonəqliyyat), 4 quru yük və konteynerlər və 1 xidmət gəmiləri körpüləri olacaqdır. Bundan əlavə, liman kompleksində gələcək dəmir yolunun da (uzunluğu 4 km, yolunun ümumi eni 100 m) tikintisi də aparılır [18].
Yeni Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı Kompleksinin yaradılması Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu bağlantısı layihəsinin həyata keçirilməsi nəticəsində gözlənilən yük həcmlərinin təmin edilməsinə mühüm dəstək yaradacaqdır. Yeni Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı Kompleksi həm də özünün ölkə və region iqtisadiyyatında xüsusi mövqeyə malik olması və nəqliyyat qovşağında önəmli yer tutması ilə fərqlənərək Azərbaycanın geostrateji əhəmiyyətinin yüksəlməsində daha bir mühüm amilə çevriləcəkdir.
14.Azərbaycan dəmir yolu sahəsinə dair qoşulduğu beynəlxalq sazişlər və konvensiyalar sistemində
Azərbaycan dəmir yolu sahəsinə dair qoşulduğu beynəlxalq sazişlər və konvensiyalar sistemində etibarlı tərəfdaş olaraq çıxış edir. Bu beynəlxalq sazişlər və konvensiyalar içərisində “Beynəlxalq magistral dəmir yolu xətləri haqqında Avropa Sazişi”, “Beynəlxalq qarışıq daşımaların mühüm xətləri və müvafiq obyektləri haqqında Avropa Sazişi”, “Trans-Avropa Dəmir yolu (TER) Etimad Fondu və Trans-Avropa Avtomobil yolu (TEM) Etimad Fondu Sazişləri” mühüm yer tuturlar [14].
Dəmir yolu daşınmalarında mühüm beynəlxalq təsisat kimi OTİF - Beynəlxalq Dəmiryol Daşınmaları üzrə Hökumətlərarası Təşkilat (akronim: The Intergovernmental Organisation for International Carriage by Rail) çıxış edir. OTİF 1985-ci il mayın 1-də yaradılmışdır və onun fəaliyyətini tənzimləyən hüquqi baza 1980-ci il 9 may Beynəlxalq Dəmiryolu Daşımaları haqqında Konvensiyadır - KOTİF (akronim: The Convention concerning International Carriage by Rail). OTİF-in sələfi 1893-cü ildə təsis olunmuş Dəmiryollar Mərkəzi Bürosudur [11].
Təşkilatın fəaliyyətinin məqsədləri beynəlxalq dəmiryol daşınmalarının kompleks inkişafının, onun təkmilləşdirilməsinin və həyata keçirilməsi qaydalarının sadələşdirilməsinin təmin edilməsidir. Bu vəzifə çərçivəsində vahid hüquqi normalar qəbul edilir və onların tətbiqi və gələcəkdə təkmilləşdirilməsi üçün şərait təmin olunur. OTİF tərəfindən işlənib hazırlanmış vahid normalar ümumi uzunluğu 250 min km olan dəmir yolları şəbəkəsi, həmçinin nəqliyyatın digər növləri vasitəsilə əlavə yük və sərnişin daşınmaları üzrə nəqliyyat rabitəsinin həyata keçirilməsini tənzimləyir.
Mənzil-qərargahı İçveçrənin paytaxtı Bern şəhərində yerləşən təşkilatın hazırda üzvləri Avropa, Şimali Afrika və Yaxın Şərq ərazisində olan 45 dövlətdir.
Afrika - kattaligi va aholi soni boʻyicha dunyoning ikkinchi qitʼasi.
Ərazisində dəmiryol infrastrukturu olan hər hansı dövlət KOTİF sazişinə qoşulmaqla OTİF-in üzvü ola bilər. Təşkilata daxil olmaq üçün üzv-dövlətlərdən hansı iləsə birbaşa dəmiryol rabitəsinə malik olmaq məcburi şərt deyildir.
Üzv-dövlətlərin əsas hüquqlarından biri OTİF orqanları çərçivəsində beynəlxalq dəmiryol rabitəsinin həyata keçirilməsi qaydalarını tənzimləyən beynəlxalq normativ-hüquqi aktların işlənib hazırlanması və təkmilləşdirilməsində iştirak hüququdur. Burada üzvlük haqlarının hesablanması sistemi daha çox BMT-də tutulan üzvlük haqlarının hesab şkalası prinsiplərinə əsaslanır və üzv-dövlətlərin dəmiryol infrastrukturunun ümumi uzunluğuna mütənasib proporsiyalarda (o cümlədən OTİF-in dəniz və daxili su yolları üzrə keçən marşrut xətləri siyahısında qeyd edilmiş yolların uzunluğuna olan proporsiyalarla) götürülür. Burada hər bir üzv-dövləti üçün minimal ayırmalar üzvlük haqlarının ümumi məbləğindən 0,25%, maksimal ayırmalar isə 15% təşkil edir.
Hazırda Təşkilatın işçi dilləri ingilis, fransız və alman dilləridir. İşçi dillərin sayı digər dillərin daxil olması hesabına arta bilər.
OTİF-in ali idarəetmə orqanı bütün üzv-dövlətlərin nümayəndələrinin təmsil olunduğu Baş Assambleyasıdır. KOTİF-in müddəalarına müvafiq olaraq Baş Assambleya hər üç ildən bir keçirilir. Təşkilatın inzibati komitənin tərkibinə üzv-dövlətlərin ümumi sayının üçdə bir hissəsinin nümayəndələri daxildir və hazırda komitədə 14 üzv-dövlət vardır. İnzibati komitə işçi proqramı, büdcəni, OTİF-in fəaliyyəti haqqında hesabatı və onun maliyyə hesabatını təsdiq edir [18].
Azərbaycan Respublikasının da OTİF-ə üzv olması mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu əhəmiyyət onun regionda artan geostrateji mövqeyi ilə daha da yüksəlir. Hazırda Azərbaycan Respublikasının OTİF-ə üzv olması ilə bağlı prosedurlar yekunlaşmaq üzrədir.
Azərbaycan Respublikasının OTİF-ə üzv olmasında məqsədi ölkənin nəqliyyat infrastrukturunun diversfikasiyasını, beynəlxalq yük və sərnişin daşımalarının, ərazisindən tranzitinin artmasını və onu ilkin mərhələdə daha səmərəli təmin edəcək Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin istismara verilməsi tələbləri ilə də bağlanılır. |
http://kompy.info/audit-standardlari.html#Standartlashtirish_ob’yektlari | Audit standardlari | |
Audit standardlari
|
bet | 1/5 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 0,88 Mb. | | #274836 |
Bog'liq Auditning xalqaro standartlari (2) OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM” FAKULTETI AUDIT fanidan MUSTAQIL TA`LIM UCHUN NAZORAT ISHI Auditning xalqaro standartlari Bajardi:BHA-69/2-2023 guruh Qo’chqorov Yaxyo. Qabul qildi: Hojiyev.M.S
2.AXSga muvofiq asosiy prinsiplari
1
2
3
3.Satndartlashtirish ob`yektlari
- Auditning xalqaro standartlari (AXS) haqida tushunchasi.
Reja:
Auditning xalqaro standartlari – AXS (International Standards of Auduting – ISAs) Buxgalterlarning xalqaro federatsiyasi – BXF (International Federation Accountants – IFAC) tarkibidagi Auditorlik Amaliyoti bo‘yicha Xalqaro Komitet – AAXK (International Auditing Practice Committe) tomonidan ishlab chiqiladi.
IFAC 1977 yil 7 oktabrda tashkil topgan.
Xolislik: Аuditor adolatli bo`lishi va taassub, yanglishishi hamda boshqa omillar uning хolisligiga ta`sir ko`rsatishiga yo`l qo`ymasligi lozim
Xalqaro audit standartlarining asosiy prinsiplari
Halollik: Аuditor o`zining kasb majburiyatlarini bajarishi chog`ida halol bo`lmog`i lozim
Professional malakalilik: Auditor auditorlik xizmatini ko`rsatishga rozilik berish chog`ida o`zining professional malakasini, bilim va mahorati yetarli darajadalaliga ishonch hosil qilishi, aks holda ushbu xizmatni ko`rsatishda o`zini to`xtatmog`I darkor.
Маxfiylik. Auditor tekshirilayotgan sub`ektning ruhsatisiz professional xizmatlar ko`rsatilishi chog`ida olingan axborotlarni, tijorat sirlarni oshkor etishga ruhsat etilmaydi. Audit natijalarini mulkdorga yoki tekshiruvni tayinlagan organga berish holatlari bundan mustasno.
Standartlashtirish ob’yektlari - Jami standartlashtirish ob`yektlari 7 ta,
- Har bir ob`yekt bo‘yicha 100 ta pozitsiya ajratilgan, demak 700 ta standart ishlab chiqilishi mumkin.
- Masalan: I. Kirish (100 -199);
|
| | |
http://kompy.info/menejerning-rahbarlik-uslubi-va-boshqaruvdagi-orni.html | Menejerning rahbarlik uslubi va boshqaruvdagi o‘rni | MENEJERNING RAHBARLIK
USLUBI VA
BOSHQARUVDAGI O‘RNI
REJA:
• Menejerning rahbarlik uslubi va boshqaruvdagi o‘rni;
• Biznesda SWOT-tahlil.
• Biznes-reja tuzishning nazariy asoslari
MENEJERNING RAHBARLIK USLUBI
VA BOSHQARUVDAGI O‘RNI
• Menejer - bu maxsus tayyorgarlik ko’rgan, boshqarishning sir-asrorlari, qonun-
qoidalarinipuxta egallagan malakali mutaxassisdir.Menejer bu yollanma
boshqaruvchi bo’lib, alohida ijtimoiy qatlamga mansub bo’ladi.Kompaniya,
firma, korxona, bank, moliya muassasalarining ijroiya hokimiyatiga ega
bo’lgan boshqaruvchi, direktor, rahbar, mudir, ma'muriy boshqaruvchilar
menejerlar deb yuritiladi.
• Menejer pog’onalari 3ta darajadan iborat:
• Yuqori pog’ona menejerlari firma istiqbolini belgilash, uning kelajagi uchun ahamiyatli
chora-tadbirlarni ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Bir so’z bilan aytganda firma rejasini
ishlab chiqadi va uni amalga oshiradi.
• O’rta pog’ona menejerlari firma faoliyatining ayrim tomonlarini, chunonchi, ishlab
chiqarish, tovarlarni sotish, narx belgilash, moliya faoliyati, yangi tovarlarni o’zlashtirish,
texnologiyani qo’llash, mehnatni tashkil etish kabilarni boshqarish bilan shug’ullanadi.
• Quyi pog’onali menejerlar quyi bo’g’inda, masalan, tsex, bo’lim, brigada doirasida ishni
tashkil etish, kunlik, haftalik, oylik ish topshiriqlarining bajarilishini boshqarib boradi.
•
• Boshqaruv uslubi - bu boshqaruv jarayonida yuzaga chiqadigan
muammolarni hal qilish usullari, yo’llari majmuidir.
• Ish uslubi - bu boshqaruv funktsiyalarini samarali bajarish maqsadida biror-bir
organning yoki rahbarning bo’ysinuvchilarga aniq va nisbatan barqaror ta'sir
ko’rsatish usuli va yo’llari majmuidir. Masalan:
• Rahbarning ish uslubi - bu boshqaruv jarayonida u yoki bu masalani hal
qilishda uning o’ziga xos yondoshishidir. Rahbar qaror qabul qilganda, uning
bajarilishini tashkil etganda va qo’l ostidagi kishilar ishini nazorat qilganda o’z
vazifalariga muvofiq ish ko’radi. Biroq, har bir rahbar bunda o’ziga xos
ravishda, boshqaruv jarayonida o’zi uchun mos bo’lgan, o’z rahbarlik uslubini
belgilaydigan usullar bilan harakat qiladi. Mutlaqo bir xil ikki kishi
bo’lmaganidek, rahbarlikda ham mutlaqo bir xil uslub yo’q. Rahbarlik uslubi
rahbarlarning o’z qo’l ostidagilari bilan aloqasida, ularning o’zaro
munosabatlarida tarkib topadi.
• 1.Avtokratik rahbar
• 2. Liberal rahbar
• 3. Demokratik rahbar
| |
http://kompy.info/scada-elektiron-boshqaruv-tizimi.html | Scada elektiron boshqaruv tizimi | |
Scada elektiron boshqaruv tizimi
|
bet | 1/5 | Sana | 20.12.2023 | Hajmi | 2,43 Mb. | | #124828 |
Bog'liq 2-mavzu. SCADA sistemasi va uning imkoniyatlari va ularni tasvirlash. Fan:Energetikada EHMni qo’llash. 2-mavzu. SCADA sistemasi va uning imkoniyatlari va ularni tasvirlash. Ma’ruzachi : A.Eshmurodov Reja: - SCADA tizimi xaqida tushuncha.
- EHM orqali elektr ta’minoti sxemalarini tasvirlashda qo‘llaniladigan dasturlar bilan tanishish.
SCADA haqida tushuncha
SCADA – Supervisory Control And Data Acquisition – bu, Tezkor dispetcherlik boshqaruvi va ma’lumotlarni yigʻish tizimi hisoblanadi. Bu tizim inson va nazorat qilish tizimi oʻrtasida interfeyslarni taqdim etib, hozirgi kun talabi boʻyicha zamonaviy avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlarining ajralmas qismi hisoblanib kelmoqda.
SCADA atamasi odatda, butun tizim yoki komplekslarni boshqarish va boshqarish tizimlarini inson ishtirokida amalga oshiriladigan markazlashtirilgan tizim hisoblanadi. SCADA tizimlari barcha asosiy oʻlchangan va boshqariladigan ma’lumotlar, ma’lumotlarni uzatish va buyruqlarni nazorat qilish va boshqarish tizimilarini vizualizatsiya funksiyalarini amalga oshiradi. Ushbu tizimlar bugungi kunda kompyuterlashtirishning eng istiqbolli usuli boʻlib, bunda turli xil texnologik jarayonlarni nazorat qilish asosiy hisoblanadi. Hozirda avtomatlashtirilgan sanoatda boshqarish tizimlari, energiya, transport va sanoat tarmoqlarida dispetcherlik nazorati tamoyillari asosida boshqarib kelinmoqda SCADA atamasi odatda, butun tizim yoki komplekslarni boshqarish va boshqarish tizimlarini inson ishtirokida amalga oshiriladigan markazlashtirilgan tizim hisoblanadi. SCADA tizimlari barcha asosiy oʻlchangan va boshqariladigan ma’lumotlar, ma’lumotlarni uzatish va buyruqlarni nazorat qilish va boshqarish tizimilarini vizualizatsiya funksiyalarini amalga oshiradi. Ushbu tizimlar bugungi kunda kompyuterlashtirishning eng istiqbolli usuli boʻlib, bunda turli xil texnologik jarayonlarni nazorat qilish asosiy hisoblanadi. Hozirda avtomatlashtirilgan sanoatda boshqarish tizimlari, energiya, transport va sanoat tarmoqlarida dispetcherlik nazorati tamoyillari asosida boshqarib kelinmoqda
|
| | |
http://kompy.info/tekshirdi-xoldorov-shohruhmirzo.html | Tekshirdi: Xoldorov Shohruhmirzo | |
Tekshirdi: Xoldorov Shohruhmirzo
|
bet | 1/2 | Sana | 21.05.2024 | Hajmi | 28,41 Kb. | | #247748 |
Bog'liq urnatilgan mi
Bajardi: Nosirov Islombek
Tekshirdi: Xoldorov Shohruhmirzo
Mavzu: O‘rnatilgan tizimlarda samaradorlikni tahlil qilish usullari
Reja:
KIRISH
1. Axborot tushunchasi
2. Axborotni qayta ishlash
3. Tizimlashtirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
KIRISH
"Axborot" tushunchasi ma'lumotni resurs sifatida o'z oldiga qo'yish, resurs haqidagi ma'lumotlarni olib qo'yish, to'plash, qayta ishlash va ko'rsatish vositalarining barcha arsenallari bilan to'ldirishni anglatadi. XX asrda keng ko'lamli tahliliy faoliyat professional faoliyatga aylandi. Bog‘otiyoh yerlarida “Dumka zavodlari” faoliyat yuritib, davlat organlari, korxonalar, banklar, siyosiy partiyalarga axborot-tahlil xizmatlari ko‘rsatilmoqda. Tez rivojlanayotgan bozorlar analitik ma'lumotlar, intellektual mahsulot, uslubiy va dasturiy ta'minot xavfsizligidir. Axborot tahlilchisi, aqldan ozgan holda, Hadoop, Java, Python, C++, ECL va boshqalar kabi ochiq dasturiy ta'minot platformalari va vositalari bugungi kunda rivojlanmoqda. Bundan tashqari, NoSQL, HBase, CouchDB kabi bazalari haqida ham tahlil qilish maqsadga muvofiq. Kommunikativ maslahatlar o'zaro faoliyat guruh a'zolari, shuningdek, qo'llab-quvvatlash va mijozlar bilan samarali robotlarning kalitidir. Boshqacha qilib aytganda, aqlsiz, oziq-ovqat bilan bog'liq barcha sohalarda yuz marta mutaxassis bo'ling spilnu mov odamlar bilan yaxshi ma'lumot tahlilchisi bo'lmaysiz.
Axborot texnologiyasi insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida ham mavjud bo’lgan bo'lsa-da, xozirgi zamon axborotlashgan jamiyatining o'ziga xos xususiyati shundaki, sivilizatsiya tarixida birinchi marta bilimlarga erishish va ishlab chiqarishga sarflanadigan kuch energiya, xomashyo, materiallar va moddiy iste’mol buyumlariga sarflanadigan xarajatlardan ustunlik qilmoqda, ya’ni axborot texnologiyalari mavjud yangi texnologiyalar orasida yetakchi o'rinni egallamoqda.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Axborot texnologiyalari industriyasi majmuini kompyuter, aloqa tizimi, ma’lumotlar ombori, bilimlar ombori va u bilan boglik faoliyat soxalari tashkil kiladi.
Bugungi kunda axborot texnologiyasini shartli ravishda "saqlovchi, ratsionallashtiruvchi, yaratuvchi" turlarga ajratish mumkin. Birinchi turdagi texnologiyalar mehnatni, moddiy resurslarni, vaqtni tejaydi. Ratsionallashtiruvchi axborot texnologiyalariga chiptalar buyurtma qilish, mexmonxona xisob-kitoblari tizimlari misol bo’ladi.
Yaratuvchi (ijodiy) axborot taxnologiyalari axborotni ishlab chiqaradigan, undan foydalanadigan va insonni tarkibiy qism sifatida o'z ichiga oladigan tizimlardan iborat. Axborot texnologiyalarining xozirgi zamon taraqqiyoti hamda yutuqlari fan va inson faoliyatining barcha soxalarini axborotlashtirish zarurligini ko’rsatmoqda. Jamiyatni axborotlashtirish deganda, axborotdan iqtisodni rivojlantirish, mamlakat fan-taxnika taraqqiyotini, jamiyatni demokratlashtirish va intellektuallashtirish jarayonlarini jadallashtirishni ta’minlaydigan jamiyat boyligi sifatidafoydalanish tushuniladi. Darxaqiqat, jamiyatni axborotlashtirish—inson xayotining barcha jabxalarida intellektual faoliyatning rolini oshirish bilan boglik ob’ektiv jarayon xisoblanadi. Jamiyatni axborotlashtirish respublikamiz xalqi turmush darajasining yaxshilanishiga, ijtimoiy extiyojlarning qondirilishiga, iqtisodning usishi hamda fan-texnika taraqqiyotining jadallashishiga xizmat qiladi. Mexnat samaradorligining bundan keyingi o’sishi va farafonlik darajasini ko’tarish. katta xajmdagi multimediya axborotini (matn, grafika, video tasvir, tovush, animatsiya) qabul qilish ishlashga yangi intellektual vositalar va inson mashina interfeyslardan foydalanish asosidagina yerishish mumkin.
Informatikada mexnat unumdorligini oshirish suratlari yetarli bo’lmasa, butun xalq xo’jaligida samaradorligini o’sishi anchagina kamayib ro’y berishi mumkin.
Hozirgi dunyodagi barcha ish joylarining 50 foizi ga yaqin axborotni qayta ishlash vositalari bilan ta’minlangan. Jamiyatni axborotlashtirish, yangi axborot texnalogiyalari bilan ta’minlash insonlarning turli – tuman ma’lumotlarga bo’lgan yehtiyojini qondirishda muhim o’rin tutadi. Inson axborot olami ichra yasharkan , voqeya xodisalar jarayonlarning bir – biriga aloqadorligini, o’zaro munosabatlari va mohiyatni tashkil yetish, o’z hayotidan kelib chiqayotgan murakkab savollarga ilmiy javob topish maqsadida ko’pdan - ko’p dadil va raqamlarga murojat qiladi.
Axborot tufayli nazariya amalyot bilan birikadi. Amaliyot nazariyasi nazariya esa amalyotsiz mavjud ham bo’lmaydi, rivojlanmaydi ham.
Zavodlarimizning asosiy maqsadi informatika vositalarining ahamiyati to’g’risida fikir yuritish emas, balki jamiyatning axborotga bo’lgan extiyojini qondirishdagi usul va vositalar to’g’risida tushunchaga ega bo’lishdir. Mazkur ehtiyoj doim mavjud bo’laveradi va biror -bir axborotli muxit doirasida qondiriladi. «Axborotli muhit» tushunchasiga hozirgi kunda ingformatika masalalarini o’rganishda muhim o’rin egallaydi. Insoniyatni o’rab tturgan muhit o’z xizmatlariga ko’ra turlichadir – tabiy siyosiy, ijtimoiy, milliy va oylaviy ruxiy bo’lishi munkin. Aniqrog’i bular xar birimiz yash bir butun muxitninig tekisliklaridir.
Mazkur tekisliklarining markazida axborotli muhit turadi va u barcha axborotli odimlarni boshqaradi: voqealikning moddiy axborotli muxitni boshqarish vositalari – yenergetik tamonlarini to’ldiradi, rivojlantiradi va bunda u turli ijtimoiy faktorlar bilan chambarchas bog’liq bo’ladi.
Axborotli muxitning tabiyatni tushunishda axborotning bilimga aylanishini o’rganish katta ahamiyatga yega. Bir qarashda bir xildak tuyiladi ammmo ular munosabatini chuqurroq o’rganishda axborotda bilimning kommunikativ «boshqa vositalar» o’rtasidagi bog’liqlik xususiyati borligini ko’ramiz. Jamiyatda odamlar o’rtasidagi aloqa faktori bo’limlar o’rtasidagi «ko’prik» - bu axborotdir. Demak ,bilimni «o’zi uchun» axborotga aylantirish mexanizii axborotli muxitini vujudga keltirishda aloxida o’rin yegallaydi. +adimda axborotli muxit juda qashshoq bo’lib ,u tor doiradagi yeng kerak va chekli ma’lumotlar majmuasidan iborat yedi, bu xol odamlar orasidagi bog’liq doirasini ming yillab chegaralab keladi va odamning jamiyat axborotli muxitidagi xissani kamaytirib yuboradi.
Bugungi kunda ijtimoiy turli ko’rinishdagi axborotlar majmuasi keng va rivojlangan bo’lib ,uning jamiyatda tutgan o’rni bexisobdir.
Axborot kommunikatsiya texnologiyalari sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish O'zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o'zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. Va u respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi. Bu esa mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlanishida o'ziga xos etakchi tarmoq ‘lokomotiv’ rolini o'taydi. Mustaqilligimizning ilk yillaridyoq, Prezidentimiz Islom Karimov: ‘Biz yaqin yillar davomidaaloqa va telekommunikatsiya rivoji bo'yicha jahon standartlari darajasiga ko'tarilishimiz lozim. Rivojlangan kommunikatsiya tizimi bo'lmasa, O'zbekistonning kelajagi bo'lmaydi. Biz buni aniq his qilishimiz lozim’, deya ta'kidlagan edilar. Ushbu dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda kompyuter va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga etkazish maqsadida keng ko'lamli islohotlar bosqichma bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha tarmoqlarida bo'lgani kabi axborot kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvofaqqiyatli amalga oshirish, uning huquqiy asoslarini shakllantirish, muntazam takomillashtirib boorish zarur.
Oxirgi davrda axborotli muxitda katta o’zgarishlar bo’lib bormoqda. Ana shu o’zgarishlar qog’ozsiz texnologiya zaruriyatini keltirib chiqaradi. Bu yesa o’z navbatida, YEXM ning yanada keng rivojlanishiga sabab bo’ladi. Axborotli muxitning kelajakda inson xayotida o’rni va ahamiyati, bugungi holatdan ancha yuqori bo’lishi uchun bajarilishi lozim bo’lgan vazifalar qo’llamini kegaytirish talab etiladi. Respublikamizda axborotlashtirish keng yo’lga qo’yilishi bilan undagi xar bir fuqoroga kerakli paytda, kerakli miqdorda, kerakli sifatda olish imkoniyatlari ochilmoqda. Respublikamizdagi viloyatlar, shaxarlar, tumanlarga qarashli korxonalar, tashkilotlar va muassasalar zamonaviy kompyuter texnikalari bilan jixozlanib, ular maxsus qurilmalar (teleforin tarmog’i, modem va boshqalar) yordamida axborotlarni uzatish va qabul qilish imkoniyatiga yega bo’lmoqda. Insonning iqsodiy, yekologik, siyosiy va boshqa soxalarda fikirlash doirasining kengayishi axborotli muxitninig sifat va miqdor jixatdan o’zgari ,yangi xusiyatga yega bbo’lgan axborotli muxitning kelib chiqishiga sabab bo’lmoqda.
Demak axborotlashtirish vaqtinchalik tadbig’ yemas, rivojlanishning zarur vositasidir va axborotli muxitning hozirgi rivojlanish darajajasidagi holatini informatikasiz qo’llab bo’lmaydi. Axbortllarni tez, sifatli yg’ish saqlash, qayta ishlash va uzatish kabi vazifalarni bajarishda hisoblash texnikasining xizmati beqiyos yekaniga ishonch hosil qilmoqda. Iqsodiyotning boshqarishdagi o’zgarishlar, bozor munossabatlarga o’tish buxgalteriya xisobini tashkil qilish va olib berishga katta ta’sir ko’rsatadi. Xisobning xalqaro tizimlarga o’tishi amalga oshirilmoqda bu uning uslubiyatini yangi shakillarini ishlab chiqarishni talab qilad. Buxgalteriya xisobining axborot tizimi va uning kompyuterda ishlab chiqarishning tashkil qilishning ananaviy shakillari katta o’zgarishlarga uchragan. Xisobchidan korxona moliyaviy xolatining ob’ektiv baholarini bilish, moliyaviiy taxlil usullarini yegallash, qimmatli qog’ozlar bilan ishlashni bilish bozor jarayonlarida pul mablag’lar investitsiyalarini asoslash va boshqalar talab qilinadi.
Axborot xavfsizligi, ba'zan qisqartiriladi infosek, bu axborot xatarlarini kamaytirish orqali axborotni himoya qilish amaliyotidir. Bu axborot xavfini boshqarish qismidir. Bu, odatda, ma'lumotlarga ruxsatsiz / nomuvofiq kirish yoki qonunga xilof ravishda foydalanish, oshkor qilish, buzish, yo'q qilish, buzilish, o'zgartirish, tekshirish, yozib olish yoki qadrsizlanish ehtimolini oldini olish yoki hech bo'lmaganda kamaytirishni o'z ichiga oladi. Bu, shuningdek, ushbu hodisalarning salbiy ta'sirini kamaytirishga qaratilgan harakatlarni o'z ichiga oladi. Himoyalangan ma'lumotlar har qanday shaklda bo'lishi mumkin, masalan. elektron yoki jismoniy, moddiy (masalan, hujjatlar) yoki nomoddiy (masalan, bilim). Axborot xavfsizligining asosiy yo'nalishi - bu ma'lumotlarning maxfiyligi, yaxlitligi va mavjudligini mutanosib ravishda himoya qilish (Markaziy razvedka boshqarmasi uchligi deb ham ataladi) va shu bilan birga tashkilotning samaradorligiga to'sqinlik qilmasdan samarali siyosatni amalga oshirishga qaratilgan. Bunga asosan quyidagilarni o'z ichiga olgan tuzilgan risklarni boshqarish jarayoni orqali erishiladi.
Biz diqqatga sazovor joylarda tirikmiz va ajoyib munozaralar va ajoyib shvidkístularga - ijtimoiy tarmoqlar va onlayn-do'konlardan tortib laboratoriyalardagi sensorlar va aqlli detektorlargacha kelish juda qiyin. Ma'lumotlarni tizimlashtirish va ulardan yorug'likning maksimal miqdorini yo'q qilish uchun, í̈khnyo obrobkadan fakhivts iste'moli.
Tizim tahlilchisi- ob'ektni tahlil qilish va axborot tizimlari va amaliy dasturiy ta'minot xavfsizligini shakllantirish narxi. Kasb-sotiq uchun borish, kimga informatika (div. Vibir kasbining qiziqishidan maktab fanlarigacha).
Tizim tahlilining asosiy mahsuloti texnik sifatida rasmiylashtirilgan tashkiliytexnik yechim hisoblanadi dasturiy jihatdan xavfsiz... Bu robotning zamirida tizimni tahlil qilish usuli yotadi va natijada texnologiyaning barqaror funktsiyasi va texnik organlarning deputatlik ta'minotidan qoniqish hosil qiladi. Tizim tahlilchisi korxona biznesi va IT bilan bog'liq faoliyat imkoniyatlari o'rtasidagi muvozanatni muvozanatlashda aybdor, u butun loyihani bir butun sifatida e'lon qilishda aybdor bo'lib, o'z majburiyatiga ikkalasi o'rtasidagi munosabatlar tuzilishini kiritish majburiyatini oladi. kompaniyalar.
Polyagus kompaniyasini avtomatlashtirish loyihasida tizim tahlilchisining asosiy roli biznesning dasturiy ta'minot bilan ta'minlanishini ta'minlash uchun ajoyib va turli modellarni ishlab chiqishdan iborat. Tizim tahlilchilari to'plami yangi dasturiy mahsulotni tanlaydi, buning uchun dasturiy ta'minot xavfsizligi tizimini texnik qo'llab-quvvatlash ishlab chiqiladi, loyiha IT tizimining tizim va dasturiy ta'minot arxitekturalari uchun hujjatlashtiriladi, zavodni ushbu sinovni tarqatishga qo'yadi. Loyihani tugatgandan so'ng, men robotlar qoidalarini o'rnatilgan tizimning hayot aylanishining barcha bosqichlarida ishlash muammolariga tushuntiraman. Tizim tahlilchisi bunday narsaga jalb qilinishi mumkin, tizimli noto'g'ri talqin qilish, ongga tahliliy ombor, kommunallik, foydalanish qulayligi, noqulay vimoguesning aniqroq formulalari, tafsilotlarni va maxfiylikni tarqatish, ko'proq hurmat qilish. Sezgi jarayonlar va tizimlarni rivojlantirish, "qatorlarda o'qish" uchun istiqbolli bo'lgan juda muhimdir. Agar tizim tahlilchisi buyuk g'arbiy kompaniya vakilidan joy olgan bo'lsa, unda siz o'z hayotingizni allaqachon ko'rganingizni hurmat qilishingiz kerak. Shuningdek, kompaniyalarning o'rtasida farovonlik mavjud. Agar tizim tahlilchisi bizga ma'lum bo'lsa va loyihalarda ishtirok etish to'g'risida xabardor bo'lsa, biz o'z kasbiy o'sishimizni rag'batlantirishimiz va lavozimga ariza berishimiz mumkin: qo'shimcha ma'lumotlar arxitektori, axborot tizimlari loyihalarini amalga oshirish bo'yicha maslahatchi, texnik xizmat ko'rsatish. Agar siz nazariy nuqtai nazardan ovqatlanishga boradigan bo'lsangiz, u holda tizim - bu hamma bilan bog'liq tushuncha, pastroq biznes.
XULOSA
Shunday qilib, tizimli tahlilchi barcha ma’lumotlarni tahlil qiladi va biznes tahlilchisi oziq-ovqatdan biznesga bog'langanlariga aloqador bo’ladi. An'anaviy ravishda axborot texnologiyalari (IT) sohasiga tushib qolgan tomondan, shuni ta'kidlash kerakki, u yangi IT qutilari uchun qisqarmoqda, ikkinchisini esa ba'zi usullar, shu jumladan IT usullari bilan yaxshilash mumkin. Amalda, natijani tahlil qilish bo'ladimi, jarayonlarni avtomatlashtirish uchun muhokama bo’ladimi, hammasiga tahlil asosiy rol o’ynaydi.
|
| | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=38 | Referat | | Referat mavzu: Biznesda risk boshqaruvi va sug’urtalash Guruh: 730-20 Bajardi: Qo’chqorov Jamshid Tekshirdi Referat 51,13 Kb. 3 | o'qib |
| Referati bajardi: Jumanova Sh qabul qildi: Kuraxmedov a samarqand 2024 O'zbekistonning iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ijtimoiy sohalari ustida katta ta'sir Referat 0,53 Mb. 5 | o'qib |
| Informatika va raqamli texnologiyalar fanidan tayyorlagan Qo’qon Davlat Pedagogika Instituti Sirtqi (Maxsus Sirtqi) Bo’limi Matematika Va Informatika Ta’lim Yo’nalishi 10/22-guruh Talabasi Referat 0,66 Mb. 9 | o'qib |
| 4 Dizartriya bolalar serebral falajining simptomi. Referad Yuqori lab va tanglay yoriqliglari bo'lgan bolalarda fonatsion nafas buzilishlarini nima uchun namoyon bo'lishlarini izohlang. Slayt Referat 13,89 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: "loyihalarni boshqarishda nizolar" Guruh: 923-20 Bajardi: Ro’ziqulov O’lmas Referat 50,44 Kb. 5 | o'qib |
| Mustaqil ta’lim mavzulari (MT) Maksimal bal shundan tema to’g’ri va to’la yoritilganligi bal gacha xulosa va adabiyotlar mavjudligi bal gacha hamda chiqib auditoriya oldida taqdimot qilishi balgacha miqdorda baholanadi Referat 25,73 Kb. 1 | o'qib |
| Referati Bajardi: 614-23 en guruh talabalari Turayev Ozodbek Sobirov Elyor Xasanov Shoxrux Qabul qildi: Latipov S O’zbekiston respublikasi oliy, ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi buxoro muhandislik texnogiya instituti Referat 29,27 Kb. 4 | o'qib |
| Referati bajardi: Jumanova Sh qabul qildi: Kuraxmedov a samarqand 2024 Ka’baga sanamlar tо‘plandi. Makka fath etilgan 630 yili Ka’ba ichida 360 ta sanam Referat 386,76 Kb. 3 | o'qib |
| Referat I mavzu: qadimgi sharqda asotiriy tasavvurlar va falsafiy bilimlarning paydo bo`lishi. Reja Qadimgi sharqda asotiriy tasavvurlar va falsafiy bilimlarning paydo bo`lish sabablari Referat 62,47 Kb. 7 | o'qib |
| Urganch davlat univеrsitеti tехnika fakultеti arxitektura kafedrasi «Yodgorliklarni ta’mirlash va tarixiy xududlarni qayta qurishning asosiy tamoyillari» mavzusidagi Referat 250,63 Kb. 2 | o'qib |
| Referat kafedra: Menejment va marketing. Fan: Menejment va iqtisodiyot Ular jumlasiga ijtimoiy burchni to’g’ri tushunish, kishi urtasida insoniy munosabat Referat 74,5 Kb. 2 | o'qib |
| Referat po distripline: Osnovy bezopasnosti truda Mavzu: «Mikroklimat pomeshcheniy» Perm, 2015 yil. Soderjanie Negosudarstvennoe obrazovatelnoe uchrejdenie vysshego professionalnogo obrazovaniya Referat 86,51 Kb. 6 | o'qib |
| Referat bajardi: Mehriddinov A. Qabul qildi: Muhammadiyev X. Samarqand 2024 Mavzu Referat 482,53 Kb. 7 | o'qib |
| Muxammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari universiteti Farg’ona filali Kompiyuter injineringi fakulteti 612-22 gurux talabasi Pirnazarov Buynodbekning Akademik Yozuv fanidan yaratgan slaydi Referat 6,14 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Mavzu: Aloqa va internet sohasidagi o‘zgarishlar Bajardi: Abduolimov m tekshirdi: Gayubova k toshkent-2022 O‘tgan yili 2300 km atrofida optik tolali aloqa liniyalari tortilgan bo‘lsa, oxirgi besh oyning o‘zida bu 6000 km dan ortiqni tashkil etdi Referat 326,43 Kb. 4 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=39 | Referat | | Referat Adabiyotlar sharhi Glossariy Test savollari Taqdimot Referat 209,09 Kb. 1 | o'qib |
| Referati bajardi: Narzillayev o qabul qildi: Kuraxmedov a samarqand 2024 Global aksilterror strategiyasida e’tirof etilganidek, terrorizmga qarshi kurashish va Referat 353,2 Kb. 1 | o'qib |
| Mavzusida yozgan Flash muhitida oddiy va interfaol animasiyalar, flash saylar yaratishga o‘rgatishdan Referat 150,76 Kb. 4 | o'qib |
| Toshkent davlat iqtisodiyot universtiteti andijon fakulteti Qimmatli qog'ozlar bozorida avtomatlashtirishning rolini tushunib, biz moliya kelajagiga va investitsiya strategiyalari va bozor tuzilmalarining rivojlanayotgan manzarasiga yaxshiroq tayyorgarlik ko'rishimiz mumkin Referat 95,64 Kb. 7 | o'qib |
| Buxgalteriya va Audit yo’nalish 2- guruh talabasi Ne’matov Mavlonbekning Biznesda buxgalteriya hisobi fanidan tayyorlagan Referati Korporativ boshqaruv O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qolga kiritgach, iqtisodiy o‘sishnmg yuqori sur’atlarini hamda jamiyatning barqarar rivojlanishini ta’minlay oladigan ko'p ukladli iqtisodiyot va raqobat muhitini shakllan- tirishning huquqiy va tashkiliy asoslarini Referat 47,7 Kb. 9 | o'qib |
| Referat veterinariya, zootexniya va qorako’lchilik fakulteti yaylov chorvachiligi va hayvonlarni Ozuqalar tarkibidagi asosiy to‘yimlilik moddalar va ularning fiziologik ahamiyati Referat 160,77 Kb. 12 | o'qib |
| Referati mavzu: Graf erkin uchlarini ajratish masalasi. Bajardi: 1001-20 ki uzb rajjabbayeva Maxbuba Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Universiteti Nukus filiali Referat 25,55 Kb. 4 | o'qib |
| Referati Bajardi: Usmonaliyeva. M qabul qildi: Exsonov. J qo'qon 2022 Ushbu soha nafaqat energiya ishlab chiqaradi, balki ko'plab tarmoqlar uchun zarur bo'lgan polimerlar, organik kimyoviy moddalar hamda azotli mineral o'g'itlar ishlab chiqarishda asosiy xomashyo bazasi hisoblanadi Referat 50,59 Kb. 8 | o'qib |
| Zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiynomidagi toshkent axborot Shaxsning ta’lim-tarbiyasi va rivojlanishida zamonaviy axborot texnologiyalari va pedagogik dasturiy vositalari Referat 49,27 Kb. 1 | o'qib |
| Zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiynomidagi toshkent axborot Shaxsning ta’lim-tarbiyasi va rivojlanishida zamonaviy axborot texnologiyalari va pedagogik dasturiy vositalari Referat 55,82 Kb. 4 | o'qib |
| Referatni birovdan ko’chirgan hamda birovga ko’chirtirgan har ikkala talabaga ham "0" ball qo’yiladi Referat 0,5 Mb. 12 | o'qib |
| Referat tayyorladi : mekp-01 guruh talabasi Ergashova Moxigul O’qituvchi: Ro’ziyeva Dilobar Isomjonovna toshkent-2024 Ishlab chiqarish turlari-doimiy nomenklatura asosida mahsulot ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni tashkil qilish elementlari va omillari birliginining xususiyatlari va tashkiliy – texnik, iqtisodiy tavsiflarining yig’indisidir Referat 4,38 Mb. 3 | o'qib |
| Muhimliklari Maxsus sementlar asosiy xususiyatlari va ularning modifikatsiyalari betakror unumdorlikka EGA Referat 1,39 Mb. 1 | o'qib |
| Ma’naviyatshunoslik fanidan mustaqil ta’lim mavzulari № Mustaqil ta’lim mavzulari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti sh. Mirziyoyev, birinchi prezident I. Karimov Referat 476,65 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Mavzu: Kampyuterning asosiy paramertlari va texnik xarakteristikalari haqida Foydalanayotgan dasturlar ichki xotirada, uzoq, muddat saqlanadigan axborotlar tashqi xotira (disketalar)da saqlanadi. Ichki va tashqi xotiralarda axborot almashinuvi kiritish-chiqarish qurilmalari yordamida amalga oshiriladi Referat 300,01 Kb. 3 | o'qib | |
http://kompy.info/raqamli-texnologiyalar-konvergensiyasi.html | Raqamli texnologiyalar konvergensiyasi | |
Raqamli texnologiyalar konvergensiyasi
|
bet | 1/14 | Sana | 24.05.2024 | Hajmi | 448,84 Kb. | | #251933 |
Bog'liq Imomaliyev Bekmurod
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR KONVERGENSIYASI” KAFEDRASI
“ELEKTRON HUKUMAT”
FANIDAN
Individual loyiha ishi
Bajardi: _________________________
(F.I.SH.guruh)
Rahbar: _________________________
(F.I.SH)
Himoya qilindi: _____________________
(sana, baho, imzo)
Toshkent — 2024
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Fakultet: Kompyuter injiniringi
Kafedra: Raqamli texnologiyalar konvergensiyasi
Yo‘nalish: Kompyuter injiniringi (“AT - servisi”)
Tasdiqlayman
Kafedra mudiri_______________
«___»_____________________2024 y.
Loyiha ishiga
T O P SH I R I Q
Loyiha ishi bo‘yicha __________________________________________
Guruh _____________________________________________________
Talaba F.I.Sh. _______________________________________________
Rahbar F.I.Sh _______________________________________________
Loyiha ishi mavzusi __________________________________________
Mavzu kafedra majlisida tasdiqlangan. Qaydnoma № “ ”_____ 2024 yil.
Ishga oid dastlabki ma’lumotlar: _________________________________
№
|
Nomlanishi
|
Boshlanishi
|
Tugashi
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1. Hisoblash - tushuntirish yozuvlarining mazmuni (ishlab chiqiladigan masalalar ro‘yxati:__________________________________________________________
2.Grafik materiallar ro‘yxati:__________________________________________ 3.Topshiriq berilgan sana:____________________________________________
|
| | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=40 | Referat | | Referat Mavzu: Operatsion kuchaytirgichlar asosida analog signallar o`zgartirgichlari Operatsion kuchaytirgichlarning (OK) tuzilishi. Ok asosiy parametrlari va xarakteristikalari Referat 22,17 Kb. 1 | o'qib |
| Milliy tadqiqot universiteti Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligi mexanizatsiyalash muxandislari instituti Referat 26,5 Kb. 4 | o'qib |
| Muhandislik fizika Harorat oshib borishi bilan elektronlarning bir qismi atomlardan ajraladi va erkin Referat 322,04 Kb. 2 | o'qib |
| 2 Hisoblash usullaridan O'quvchilarni o'nlik foydalanishlarini ta'minlash Termiz davlat pedagogika instituti Boshlang'ich ta'lim fakulteti Boshlang'ich ta'lim yo'nalishi 22-01 guruh talabasi Pardayeva Shaxrizodaning " Matematika va uni o'qitish metodikasi" fanidan tayyorlagan referati Referat 20,24 Kb. 1 | o'qib |
| Milliy tadqiqot universiteti Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligi mexanizatsiyalash muxandislari instituti Referat 28,39 Kb. 2 | o'qib |
| Milliy tadqiqot universiteti Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligi mexanizatsiyalash muxandislari instituti Referat 102,92 Kb. 4 | o'qib |
| Referatni birovdan ko’chirgan hamda birovga ko’chirtirgan har ikkala talabaga ham "0" ball qo’yiladi Referat 0,5 Mb. 12 | o'qib |
| Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti andijon fakulteti Qasddan qilingan bunday tahdidlardan tashqari, bilmasdan qilingan (yo’l qoyilgan) xatti-harakat (xatolik)lar ham kerakli ma’lumotning yo’qolishi, buzilishiga sabab bo’lmoqda Referat 246,18 Kb. 6 | o'qib |
| Mustaqil ishlash Ma’ruza, amaliyot va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzularini to‘la o‘zlashtirgan hamda mustaqil ishni bajargan talabalarga yakuniy nazoratda ishtirok etishga ruxsat etiladi Referat 16,01 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: O‘zbekiston Respublikasi davlat shaklining o‘ziga xos xususiyatlari Bajardi: Farmonova M. Tekshirdi Har bir davlat o’zining muayyan ma’muriy-hududiy tuzilishiga EGA bo’ladi. Chunki davlat hududining ma’lum ma’muriy-hududiy bo’laklarga bo’linishi davlatning asosiy vazifa va funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur tadbir hisoblanadi Referat 188,09 Kb. 32 | o'qib |
| O’zbekiston respublikasida davlat shaklining o’ziga xos xususiyatlari reja Har bir davlat o’zining muayyan ma’muriy-hududiy tuzilishiga EGA bo’ladi. Chunki davlat hududining ma’lum ma’muriy-hududiy bo’laklarga bo’linishi davlatning asosiy vazifa va funksiyalarini amalga oshirish uchun zarur tadbir hisoblanadi Referat 181,09 Kb. 29 | o'qib |
| Referat guruh: 641-22 Bajardi: Oxonjonov Sohibnazar reja: I kirish : Umumiy ma’lumotlar II asosiy qism Referat 223,04 Kb. 2 | o'qib |
| Referati mavzu: Qimmatli qogʻozlar bozori investitsion faoliyat obyekti sifatida Reja Qimmatli qogʻozlar bozori investitsion faoliyat obyekti sifatida mavzusida birorta maqola yozishni boshlash uchun quyidagi boshlanish mumkin Referat 35,8 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Mavzu: Sanoat, avtomobilsozlik sohasining rivojlanishi Avtomobilsozlik sanoati Oʻzbekistonda yangi sohalardan biri hisoblanadi, lekin u qisqa muddat ichida juda katta oʻsishga erishdi. Oʻzbekistonda 1996-yildan chiqa boshlagan uzdaewooAuto mashinalarini hozirda dunyoga mashhur Chevrolet brendi Referat 20,72 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: Xodimlar xavfsizligi bo'yicha oʻqitish Bajardi: Nurmuxammedov Abror Ilmiy rahbar: safoyev n. N Xavfsizlik bo'yicha treningning umumiy muammolari va ularni eLearning yordamida qanday hal qilish mumkin 7 Referat 0,58 Mb. 12 | o'qib | |
http://kompy.info/yashirin-semantik-indeksatsiya.html | Yashirin semantik indeksatsiya | |
Yashirin semantik indeksatsiya
|
bet | 1/6 | Sana | 20.12.2023 | Hajmi | 309,92 Kb. | | #124438 |
Yashirin semantik indeksatsiya
Ushbu slaydlar: Tomas Xoffman, Braun universiteti Vikipediyasi va slaydlar sarlavhasiga kiritilgan boshqa saytlar ishidan olingan.
Kontur
Xususiy qiymatlar va xos vektorlar - eslatma
Singular Value Decomposition (SVD) ni tushunish uchun mutlaqo zarur emas, lekin ular chambarchas bog'liq.
Yashirin semantik indeksatsiya
Ehtiyoj va qo'pol xulosa
■ Singular qiymatning parchalanishi
Yashirin semantik
SVD orqali tahlil qilish
Vektor fazo modeli: Pros
Indeks shartlarini avtomatik tanlash
So'rovlar va hujjatlarning qisman mos kelishi (hech qanday hujjatda barcha qidiruv so'zlari mavjud bo'lmagan holatlar bilan ishlash)
O'xshashlik reytingiga ko'ra reyting (katta natijalar to'plami bilan ishlash)
Muddatlarni tortish sxemalari (qidiruv samaradorligini oshiradi)
Har xil kengaytmalar
Hujjatlarni klasterlash
Tegishli fikr-mulohaza (so'rov vektorini o'zgartirish)
Vektor fazo modellari bilan bog'liq muammolar
Tabiiy tilda noaniqlik va assotsiatsiya
Ko'p ma'nolilik: so'zlar ko'pincha juda ko'p ma'noga va turli xil foydalanishga ega (juda heterojen to'plamlar uchun shoshilinchroq).
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-miqdoriy-malumotlarni-yigish-va-ularni-qollash-texnologi.html | Mavzu: Miqdoriy ma’lumotlarni yig’ish va ularni qo’llash texnologiyasi | |
Mavzu: Miqdoriy ma’lumotlarni yig’ish va ularni qo’llash texnologiyasi
|
bet | 1/9 | Sana | 04.10.2024 | Hajmi | 292,25 Kb. | | #273474 | Turi | Referat |
Bog'liq Miqdoriy ma’lumotlarni yig’ish va ularni qo’llash texnologiyasi
ISFT Institute
Referat
Mavzu: Miqdoriy ma’lumotlarni yig’ish va ularni qo’llash texnologiyasi
FFA05 guruh
Bajardi: Mirjalol Norimov
Qabul qildi: Ismatova S.
Reja:
Kirish
Miqdoriy ma’lumotlar haqida umumiy tushuncha
Miqdoriy ma’lumotlarni yig’ish usullari
Miqdoriy ma’lumotlarni saqlash va ishlov berish texnologiyalari
Miqdoriy ma’lumotlarni tahlil qilish texnologiyalari
Miqdoriy ma’lumotlardan foydalanish sohalari
Xulosa.
Kirish
Miqdoriy ma’lumotlar hozirgi zamon ilmiy tadqiqotlari va amaliyotlarida asosiy o'rin tutadi. Har qanday sohada ishonchli va aniq ma’lumotlarga asoslangan qarorlar qabul qilish jarayonida miqdoriy ma’lumotlar katta ahamiyatga ega. Texnologiyaning tez sur’atlar bilan rivojlanishi tufayli ma’lumotlarni yig'ish, saqlash va tahlil qilish jarayonlari ham sezilarli darajada o'zgardi. Zamonaviy tahlil vositalari yordamida katta hajmdagi miqdoriy ma'lumotlarni ishlatish va ulardan samarali foydalangan holda aniq va foydali natijalarga erishish imkoniyatlari kengaydi.
Maqsadli so'rovnomalar, elektron vositalar orqali yig'ilgan ma’lumotlar, bulutli texnologiyalar yordamida saqlangan ma’lumotlar va sun’iy intellekt texnologiyalari bilan tahlil qilingan ma’lumotlar bugungi kunda ko'plab sohalarda keng qo’llanmoqda. Ushbu referatda miqdoriy ma’lumotlarni yig'ish va qo'llash texnologiyalarining asosiy jihatlari ko'rib chiqiladi, ularning imkoniyatlari va qo'llanilishi tahlil qilinadi, hamda ushbu jarayonlarda duch kelinadigan muammolar haqida so'z yuritiladi.
Miqdoriy ma’lumotlar haqida umumiy tushuncha
Miqdoriy ma’lumotlar – bu raqamlar yoki boshqa miqdoriy ko’rsatkichlar orqali ifodalangan ma’lumotlar bo’lib, ular miqdoriy qiymatga ega bo’lgan hodisalar, jarayonlar yoki obyektlarni tavsiflaydi. Bunday ma’lumotlar odatda o'lchov, sanash yoki hisob-kitoblar natijasida olinadi. Masalan, so'rovnomalar, tajribalar va kuzatuvlar orqali olingan raqamli ko'rsatkichlar miqdoriy ma'lumotlar hisoblanadi.
Miqdoriy ma'lumotlarning asosiy xususiyati – ular aniq sonli ko'rsatkichlar orqali ifodalanishi va oson tahlil qilinishi mumkinligidir. Bu ma’lumotlar oddiy statistik usullardan tortib murakkab matematik modellargacha bo’lgan keng ko'lamli tahlil vositalaridan foydalanib tadqiq qilinadi.
Miqdoriy tahlilning asosiy afzalligi shundaki, u obyektiv, aniq va qayta tekshiriladigan natijalarni taqdim etadi. Shu sababli, ilmiy tadqiqotlar, biznes tahlillari, iqtisodiy va sotsiologik so’rovlar, tibbiyot diagnostikasi va boshqa ko'plab sohalarda miqdoriy ma’lumotlardan keng foydalaniladi.
Miqdoriy ma'lumotlar ikki asosiy turga bo'linadi: diskret ma'lumotlar va uzluksiz ma'lumotlar. Diskret ma'lumotlar sonli ko'rsatkichlarni ifodalashda, odatda, aniq butun sonlar orqali beriladi (masalan, talabalarning sinfdagi soni). Uzluksiz ma'lumotlar esa oraliqli ko'rsatkichlarga ega bo'lib, aniq sonlar yoki haqiqiy sonlar bo'lishi mumkin (masalan, talabalarning yoshi, vazni).
Miqdoriy ma'lumotlar yordamida tahlillarning aniqligi oshadi va qaror qabul qilish jarayonlarida katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu ma’lumotlarni yig'ish jarayonlari esa maxsus usullar va texnologiyalar orqali amalga oshiriladi.
Miqdoriy ma’lumotlar – bu hodisalar va jarayonlarni sonli ko'rsatkichlar orqali ifodalovchi ma’lumotlar turi bo’lib, ular tahlil qilish va ilmiy tadqiqotlar uchun asosiy manba hisoblanadi. Miqdoriy ma'lumotlar aniq raqamlar va ko'rsatkichlar bilan bog'liq bo'lib, bu ma'lumotlar obyektivlikni ta’minlaydi. Ular ko'pincha katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilishda ishlatiladi va turli jarayonlar yoki hodisalar haqidagi qarorlarni asoslashda yordam beradi.
Miqdoriy ma'lumotlar ko'pincha diskret va uzluksiz qiymatlarga ega bo'ladi. Diskret ma'lumotlar butun sonlar orqali ifodalanadi, masalan, odamlarning soni yoki mahsulotlarning miqdori. Uzluksiz ma'lumotlar esa real sonlar bilan ifodalanadi va bu ma'lumotlar o'zgarishlarni to'liq ifodalash imkonini beradi, masalan, vazn, uzunlik yoki vaqt kabi ko'rsatkichlar. Bu ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish zamonaviy ilmiy izlanishlar va biznes amaliyotlarining ajralmas qismiga aylangan.
Miqdoriy ma'lumotlarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular raqamli qiymatlar bilan aniqlanadi va o'lchanadi. Bunday ma’lumotlar subyektiv bo’lmagan holda, obyektiv tahlil va tadqiqot o'tkazishga imkon beradi. Miqdoriy ma'lumotlardan foydalanish orqali tadqiqotchilar turli jarayonlar haqida aniq ma'lumotlar olishlari va bu ma'lumotlarni tahlil qilish orqali kelajakdagi tendensiyalarni aniqlashlari mumkin.
Ushbu ma’lumotlar tahlil natijalarini aniq, asoslangan va obyektiv qiladi, chunki ular ma’lum bir sonlar va statistik ko'rsatkichlarga asoslanadi. Miqdoriy ma'lumotlar yordamida tadqiqotchilar yoki tashkilotlar ma’lum bir hodisalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqliklarni aniqlash va tadqiq qilishlari mumkin. Bu ko'pincha qaror qabul qilish jarayonlarida muhim omil bo'ladi.
Miqdoriy ma'lumotlar turli tahlil usullari orqali ishlatiladi. Masalan, statistik tahlil va matematik modellashtirish miqdoriy ma'lumotlarni tahlil qilishning asosiy usullari hisoblanadi. Statistik tahlil usullari yordamida ma'lumotlar orasidagi o'zaro bog'liqlik, sabab va natija munosabatlari aniqlanadi. Matematik modellashtirish esa miqdoriy ma'lumotlar asosida turli jarayonlar va hodisalarning kelajakdagi rivojlanishini bashorat qilishga imkon beradi.
Miqdoriy ma'lumotlarning keng ko'lamda qo'llanilishi ko'plab sohalarda seziladi. Masalan, iqtisodiyot, tibbiyot, ta’lim, ilmiy tadqiqotlar va hatto davlat boshqaruvi kabi sohalarda bu ma’lumotlar asosiy manba hisoblanadi. Iqtisodiyotda miqdoriy ma’lumotlar bozor tahlilida, moliyaviy ko'rsatkichlarni baholashda va iqtisodiy siyosatni belgilashda qo'llaniladi. Tibbiyotda esa kasalliklarni aniqlash, davolash samaradorligini baholash va sog'liqni saqlash tizimlarini takomillashtirishda ishlatiladi.
|
| | |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html?page=5 | Dövlət Proqramı və “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası | 15.Dövlət Proqramı və “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası
Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin inkişafı daim dövlət qayğısı və tənzimlənməsi əsasında həyata keçirilir. Ölkənin sosial-iqtisadi həyatında mühüm əhəmiyyətə malik olan dəmir yolu nəqliyyat sisteminin daha da inkişaf etdirilməsini, əhalinin və iqtisadiyyatın dəmir yolu nəqliyyatı xidmətlərinə olan tələbatlarının ödənilməsini, daşımaların təhlükəsizliyini, onun infrastrukturunun yeniləşdirilməsini, ərazidən keçən nəqliyyat dəhlizlərinin rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini, tranzit daşımaların həcminin artırılmasını, dəmir yolu sahəsi üçün kadrların hazırlanmasını təmin etmək məqsədilə hazırda “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” reallaşdırılır. Bu barədə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 6 iyul 2010-cu il qərarında qeyd olunur ki, müasir tələblərə uyğun ölkənin nəqliyyat sektorunun modernləşdirilməsində böyük uğurla gerçəkləşdirilən milli neft strategiyası əhəmiyyətli rol oynamışdır. İndi burada daha geniş infrastruktur modernizasiyanın aparılmasına zərurət yaranmışdır. Bundan irəli gələrək Dövlət Proqramının əsas məqsədini əhalinin və iqtisadiyyatın dəmir yolu nəqliyyatı xidmətlərinə artan tələbatının və dövlətin müdafiə ehtiyaclarının ödənilməsi, Azərbaycanın tranzit potensialının artırılması, dəmir yolu nəqliyyatında xidmətlərin səviyyəsinin yüksəldilməsi, sərnişin və yük daşımalarında nəqliyyat xərclərinin azaldılması yolu ilə nəqliyyat kompleksinin səmərəli fəaliyyətini və onun ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisində daha fəal iştirakının təmin olunması təşkil edir. Burada Azərbaycan dəmir yolu nəqliyyatının sürətli inkişafını təmin edən məqamlar, vaqon və lokomotv parkının yeniləşdirilməsi, yol, elektrik təchizatı, işarəvermə və rabitə və s. təsərrüfatların əsaslı təmiri, sabit cərəyandan dəyişən cərəyana keçid, texniki vasitələrin modernləşdirilməsi və digər mühüm vəzifələr öz əksini tapmışdır. Əsas maliyyə mənbələri olaraq “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC-nin vəsaitləri, daxili və xarici investisiyalar, texniki yardımlar və qrantlar, qanunvericiliyə zidd olmayan digər mənbələrin vəsaitləri nəzərdə tutulur. Bütün işlər Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üçün təsdiq edilən tədbirlər planı çərçivəsində aparılacaqdır [8].
Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin inkişafı yalnız bu proqram hüdudları ilə məhdudlaşmır. Belə ki, 2012-ci ilin sonunda qəbul edilmiş “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində bu sahədə daha uzaq hədəfləri nişan alan mühüm fəaliyyətlərin göstərilməsi də nəzərdə tutulur. Bu konsepsiyaya görə Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətinin artırılması məqsədi ilə ölkə ərazisində Avropa-Qafqaz-Asiya və Şimal-Cənub beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərində daşıma xərclərinin azaldılması, idxal, ixrac əməliyyatları və tranzit daşımaları üçün sərf edilən vaxtın qısaldılması və sərhəd-keçid prosedurlarının sadələşdirilməsi üçün tədbirlər görüləcəkdir. Yeni Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı Kompleksi fəaliyyətə başlayacaq, dəniz donanması yeniləşdiriləcək, nəqliyyat-logistika mərkəzləri yaradılacaq, Bakı-Böyük Kəsik, Bakı-Astara və Bakı-Yalama dəmir yolu xətləri yenidən qurulacaq və modernləşdiriləcəkdir. Dəmir yolu şəbəkəsinin diversifikasiyası siyasətinə uyğun olaraq Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttində istifadə genişlənəcək və bu marşrut üzrə səmərəlilik daha da artacaqdır. Eyni zamanda, dəmir yolu nəqliyyatının baş yollarında zəruri yenidənqurma işləri aparılacaq, daşıma parkı yenilənəcək, bütün yollarda dəyişən cərəyanlı dartı sisteminə keçid təmin olunacaq, işarəvermə və siqnalizasiya sistemi müasirləşdiriləcəkdir.
Göründüyü kimi, bütün bu strateji hədəfli tədbirlər nəticəsində Azərbaycanın dəmir yolu sisteminin yenidən qurulması və modernləşdirilməsi yeni mərhələyə qədəm qoyacaqdır. Bu iştiqamətdə isə əsas funksionallığı Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin səmərəli fəaliyyəti təmin edəcəkdir. Azərbaycan Respublikası üçün böyük siyasi və iqtisadi əhəmiyyət kəsb edən bu layihənin həyata keçirilməsi Avrasiya məkanına daha səmərəli çıxışları təmin etməklə, region ölkələri arasında birbaşa dəmir yolu nəqliyyatı əlaqələrinin yeni müstəvidə qurulmasına və ölkənin tranzit potensialının daha da artırılmasına zəmin olacaqdır.
16.Nəticə
Nəqliyyat sistemyaradıcı amil kimi aktiv olaraq ölkənin iqtisadi, siyasi, hərbi və digər təhlükəsizlik sferalarındakı vəziyyətlərinə təsir edir. Bu baxımdan daha üstün əhəmiyyətliliyi ilə seçilən mühüm nəqliyyat sistemi dəmir yolu və onun inkişafı daim dövlətin diqqət mərkəzində dayanır. Azərbaycanın genişlənən inteqrasiya əlaqələri, yüksələn iqtisadi ixrac potensialı, ölkə ərazisindən keçən tranzit xətlərlə daşınmaların artması dəmir yolunun inkişafına daha strateji ahəng verir. Diversifikasiya olunan neft-qaz və yeni yaradılan sənaye sahələri mallarının, kənd təsərrüfatı məhsullarının dünya bazarlarına daşınmasında ölkənin dəmir yolu fərqli əhəmiyyət kəsb edir. Bu istiqamətdə səmərəliliyi artırmaq, tranzit potensialdan daha dolğun bəhrələnmək və başlıca olaraq da Azərbaycanın dünya okeanına birbaşa çıxış məhdudluğu amilini mülayimləşdirmək üçün bütün dəmir yolu infrastrukturunda sistem dəyişiklikləri yaradan layihələrin həyata keçirilməsi zərurəti yaranmışdır. Müasir məqamda belə strateji hədəflərin önündə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi dayanır. Bu layıhənin reallaşmasında Azərbaycanın mənfəətləri olduqca əvəzsizdir. Burada ilk növbədə Sovetlər İttifaqının dağılması və Ermənistanın təcavüzü nəticəsində itirilən və sərtləşən nəqliyyat kommunikasiyarına alternativliklərin təmin edilməsi, qardaş Türkiyə ilə genişlənən iqtisadi əlaqələrin möhkəmləndirilməsi və çox strateji əhəmiyyət kəsb edən Azərbaycandan ərzaicə ayrı düşmüş Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə yeni və əlverişli bağlantıya nail olunması strategiyası dayanır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir.
Elə bütün bunlara görə də Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası Azərbaycan üçün həm siyasi, həm iqtisadi, həm də strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu layıhənin reallaşması nəticəsində Azərbaycan dəmir yolu vasitəsi ilə həm də beynəlxalq nəqliyyat dəhlizlərinə birbaşa çıxış əldə edərək tranzit daşımaların mühüm mərkəzinə çevriləcək və regionda siyasi gücü daha da artacaqdır. Ona görə də, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin tezliklə istismara verilməsi istiqamətində zəruri tədbirlər görülməlidir. İstismar sonrası faydaları təmin etmək üçün optimal marketinq strategiyası formalaşdırılmalı, müvafiq təşviqat və reklam işləri aparılmalıdır. Eyni zamanda Xəzər dənizi ilə bərə daşımalarında Aktau və Türkmənbaşı limanlarında mövcud olan problemlər aradan qaldırılmalı, burada modernizasiya işləri daha çevik xarakter almalı, Yeni Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı kompleksi”nin inşası sürətləndirilməli, “Mərməray” layihəsinin tam gücdə reallaşması təmin olunmalıdır. Görüləcək işlər daxilində həmçinin Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Qazaxıstan və Türkmənistanın gömrük və sərhəd təşkilatları arasında sərhəd-gömrük keçidlərində prosedurların sadələşdirilməsi ilə əlaqədar birgə fəaliyyət göstərilməsi və sərhəd stansiyalarında qatarların mübadiləsi haqqında Gürcüstan və Türkiyə arasında sazişlər imzalanmalı, yük daşımalarının həcminin, eləcə də sərnişin və yük daşıma tariflərinin müəyyən edilməsi mexanizmi yaradılmalıdır. Şərnişin daşınmalarda vaxt itkisini azaltmaq üçün sərhəd keçidlərində dəmir yolu izinin dəyişdirilməsi hərəkətdə olmaqla özü dəyişən «Talgo» sistemli qatar və vaqonların tətbiqi ilə reallaşdırılmalıdır. Bundan başqa dəmir yolu sistemində bütün qlobal prinsiplərdən bəhrələnmək məqsədi ilə Azərbaycanın OTİF-ə üzvlüyü tam təmin olunmalı, “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” və “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasına uyğun olaraq Azərbaycan dəmir yolu sisteminin modernizasiyası, nəqlayat parkının yenilşməsi başa çatdırılmalıdır. Eyni zamanda yükdaşımanın ardıcıllığını və intensivliyini təmin etmək üçün Azərbycanın dəniz donanmasının bazası Beynəlxalq Dəniz Təşkilatının tələblərinə uyğun olaraq müasir tipli gəmi-bərələrin, tankerlərin və quru yük daşıyan gəmilərin alınmasını ilə yeniləşdirməlidir.
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın milli lideri Heydər Əliyevin bir millət iki dövlət prinsipindən irəli gələn bitməyən inteqrasiyanı daha da möhkəmləndirəcək, Azərbaycanla Türkiyə arasında strateji tərəfdaşlıq və qarşılıqlı yardım haqqında müqavilənin reallaşması istiqamətində yeni əyani bir təzahürü olacaqdır.
Ədəbiyyat siyahısı
1.Hacızadə E.M. (2006), Sosiallaşan iqtisadiyyat. Bakı: Elm, 509 s.
2.“Azərbaycan Dəmir Yolları” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti rəqəmlərdə (2014). Bakı: s. 40.
3.Аксенов И.Я. (2000), Транспорт: история, современность, перспективы, проблемы. М.: ТЕИС, 216 с.
4.Бжезинский З. (2004), Выбор: Мировое господство или глобальное лидерство. М.: Международные отношения, 288 с.
5.Большая энциклопедия транспорта. В 8 томах / под ред. В.П.Калявина; Академия транспорта. М.-Спб. - Вост. банк. комм. инф.
6.Социально-экономическая география зарубежного мира. (2003) / под редакцией члена корреспондента РАН заслуженного профессора МГУ В.В.Волжского М.: Дрофа, 190 с.
7.Транспортная логистика (2002), Учебник для транспортных вузов. / Под общей редакцией Л.Б. Миротина. М.: Изд-во «Экзамен», 512 с.
8.http://www.president.az - Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı.
9.http://addy.gov.az - Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin saytı.
10.www.worldmetro.org.ua - Dünya nəqliyyat ensiklopediyası və yenilikləri saytı.
11.http://www.mot.gov.az - Azərbaycan Respublikası Nəqliyyat Nazirliyinin saytı.
12.www.ukzhd.am/ru.html - “Cənubi-Qafqaz dəmir yolları” QSC-nin saytı.
13.http://iformatsiya.ru/tabl/732-zheleznye-dorogi-protyazhennost-zheleznyh-dorog-stran-mira-2010.html - Dünya ölkələri - statistik sayt.
14.www.europa.eu.int - EU - Avropa İttifaqının saytı.
15.www.zdmira.com - Dünya dəmir yolları jurnalının saytı.
16.TRACECA - sayt.
17.http://www.transpexplore.ru/texps-735-1.html - Nəqliyyat tədqiqatları saytı.
18.www.elshanhajizadeh.com - prof. Elşən Hacızadənin saytı.
Гаджизаде Эльшан Махмуд оглы
Д.э.н., проф., Азербайджанский Государственный Экономический Университет
Аннотация
Роль проекта железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Карс в усовершенствовании региональной транспортной инфраструктуры
Цель исследования: состоит в обосновании социально-экономической эффективности и оценке потенциальных возможностей проекта железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Карс в расширении торговых связей Евроазиатского региона и усовершенствовании транспортной инфраструктуры вдоль маршрута «Большого Шелкового пути».
Методология исследования: факторный и сравнительные методы анализа.
Результаты исследования: на основе оценки потенциальных возможностей проекта железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Карс обоснованы ее социально-экономическая эффективность и особая логистическая значимость в углублении ее макрорегиональной экономической интеграции.
Ограничения исследования: отсуствие в широком информационном обороте сведений о проводимой региональной политике между различными странами в направлении расширения экономических связей и планах по совершенствованию транспортной инфраструктуры в сфере международных перевозок или ограниченность в доступе к ним.
Практическая значимость исследования: информационное назначение логистической мощности и экономическая эффективность выбора маршрута железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Карс в перевозках в Евроазиатском регионе, а также возможность использования в качестве соответствующего альтернативного источника в научных исследованиях.
Оригинальность и научная новизна исследования: впервые в научной плоскости в рамках основных маршрутов между Европой и Азией оценены потенциальные возможности проекта перевозок по железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Карс, обоснованы ее главные социально-экономические эффективности в углублении макрорегиональной экономической интеграции.
Ключевые слова: экономика транспорта, экономическая интеграция, проект железнодорожной линии Баку-Тбилиси-Карс, TRACECA, логистика.
Hajizadeh Elshan Mahmud oglu
Prof. Dr., Azerbaijan State Economic University
Abstract
The role of the project of the Baku-Tbilisi-Kars Railway to improve regional transport infrastructure
Purpose - is to establish the socio-economic efficiency and to assess the potential of the project of the Baku-Tbilisi-Kars in expanding trade relations and Asian region and improvement of transport infrastructure along the route of the “Big Silk Road.”
Design/methodology - factorial analysis and comparative methods.
Findings - based on an assessment of potential project opportunities of the Baku-Tbilisi-Kars justified its socio-economic benefits and the special importance of logistics in deepening its macro-regional economic integration.
Research limitations - absence in wide circulation of information about the information carried out by the regional policy between the various countries in the direction of expansion of economic ties and plans to improve transport infrastructure in international transport or limited access to them.
Practical implications - informational purposes only logistic capacity and economic efficiency of the route selection of the Baku-Tbilisi-Kars to transport in the Eurasian region, as well as the possibility of using as an appropriate alternative source in research.
Originality/value - for the first time in the scientific plane within the main routes between Europe and Asia to assess the potential of the project traffic on the railway line Baku-Tbilisi-Kars and the deepening of the macro-regional economic integration justified its main socio-economic efficiency.
Keywords: transport economics, economic integration, the project of the Baku-Tbilisi-Kars, TRACECA, logistics
JEL Classification Codes: F5, L92, N7, O18, R41
190.Regional nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin rolu. Azərbaycanın vergi jurnalı. Bakı: № 3, 2014. 2,0 ç.v.
| |