url
stringlengths 17
297
| title
stringlengths 0
318
| text
stringlengths 0
772k
|
|---|---|---|
http://kompy.info | Bosh sahifa | | 3-Ma’ruza Kompyuterning tashkil etilishi ularning arxitekturasi va xususiyatlari. Reja Kompyuterlar quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topadi: Kompyuter arxitekturasi bu kompyuterning asosiy komponentlari va ularning o'zaro aloqalarini belgilovchi struktura. Kompyuterlar quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topadi 176,75 Kb. 3 | o'qib |
| ” fanidan 2-amaliy ish mavzu Bu amalga oshirilgandan so'ng, dielektrik izolyatorning bir qismi markaziy o'tkazgichdan olib tashlanishi mumkin, shunda markaziy o'tkazgich payvandlanishi, siqilishi yoki koaksiyal konnektorning markaziy pin moslamasiga bosilishi mumkin 1,44 Mb. 10 | o'qib |
| Eksperimental psixologiya Oila psixologiyasi bakalavr yo‘nalishi talabalari uchun seminar mashg‘ulotlari uchun 239,58 Kb. 9 | o'qib |
| Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh Infografika yordamida siz mijozlar yoki xodimlarning maʻlumotlari bilan tanishishingiz mumkin 4,67 Kb. 1 | o'qib |
| Elektron chipta Ular xarajatlarni yanada qattiqroq nazorat qilish, shuningdek, daromadni oshirish uchun yangi imkoniyatlarga muhtoj. Shu bilan birga, ular yo'lovchilar uchun qo'shimcha imtiyozlarni doimo yodda tutishlari kerak 18,35 Kb. 2 | o'qib |
| Автомобил йўлларини эксплуатация қилиш фанидан 74,31 Kb. 1 | o'qib |
| Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pánin oqıtıwda zamanagóy jantasıwlar hám innovaciyalardi qollanıw ushın zárúr bolatuǵın bilim hám kónlikpelerdi 105,2 Kb. 4 | o'qib |
| Mavzu: Bulutli hisoblash texnologiyalariga asoslangan raqamli iqtisodiyot infratuzilmasi Ma joriy qilish hali biznesni raqamli qilib qo‘ymaydi. Oddiy texnologik platformaning raqamli iqtisodiyot platformasidan farqi nimada? 41,01 Kb. 1 | o'qib |
| Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja Parallel kompyuterlar arxitekturasi va dasturlash” fani bo’yicha mazkur uslubiy ko’rsatma Kompyuter injiniringi yo’nalishi talabalarini tayyorlash uchun mo’ljallangan. Bu uslubiy ko’rsatma 6 ta laboratoriya ishini o’z ichiga olgan 29,59 Kb. 5 | o'qib |
| “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida Olot tuman maktabgacha va maktab ta`limi bo`limiga qarashli 7-makatab direktorining buyrug’I 67,82 Kb. 2 | o'qib |
| 3-Amaliyot ishi Mamadjanova Nigora Mavzu: Anaconda virtual muhitini sozlash. Phyton kutubxonalarini o’rnatish Hozirgi vaqtda anakonda mashinani o'rganish paketini boshqarish va joylashtirishni soddalashtirish uchun eng yaxshi ochiq manba manbalaridan biridir 1,96 Mb. 3 | o'qib |
| O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu Ta’limiy: O’quvchilarga grafik obyektlar va ularni kompyuterda tasvirlash usullarini o’rgatish 22,7 Mb. 84 | o'qib |
| Auditning turlari va shakllari Har bir audit turi o‘zining maqsad va vazifalariga EGA bo‘lib, korxonaning ma'lum bir jarayonini tekshirishga yo‘naltirilgan. Ushbu mustaqil ishda audit turlari va shakllari to‘g‘risida to‘liq ma'lumot beriladi 176,41 Kb. 6 | o'qib |
| Jahon amaliyotida auditning rivojlanish bosqichlari Auditorik faoliyat rivoji (Tasdiqlovchi, maqsadli sistemali,tavakkalchilikka asoslangan audit) 14,62 Kb. 1 | o'qib |
| Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja Foyda solig'i bu kompaniya yoki jismoniy shaxsning foydasidan olinadigan soliq turi. U korxona tomonidan olingan sof daromad yoki foyda asosida hisoblanadi 2,44 Mb. 1 | o'qib |
| “masofaviy va ikkinchi oliy ta’lim” Fakulteti “Soliq va soliqqa tortish” fanidan mustaqil ta`lim uchun nazorat ishi Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti 162,82 Kb. 3 | o'qib |
| Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Auditorlik risklari — auditorlar moliyaviy hisobotlarni tekshirishda yuzaga keladigan xavflar 22,47 Kb. 1 | o'qib |
| Audit standardlari Axs (International Standards of Auduting – isas) Buxgalterlarning xalqaro federatsiyasi – bxf (International Federation Accountants – ifac) tarkibidagi Auditorlik Amaliyoti bo‘yicha Xalqaro Komitet – aaxk 0,88 Mb. 5 | o'qib |
| Respublikasi oliy va Ushbu protsessor qo'shni komponent bilan o'zaro ta'sir qiladi, bu ularning chiqish, kirish, saqlash va xotira komponentlari bo'lishi mumkin 391,56 Kb. 8 | o'qib |
| Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti ims tuzilma va xizmatlar fanidan mustaqil ish keyingi avlod konvergent tarmoqlarida bo’yicha ishlab chiqilgan standartlar tahlili bajardi: turg’unjonov saidbek 359,16 Kb. 15 | o'qib |
| Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek Java tilida `Iterator` interfeysi mavjud bo'lib, u `java util` kutubxonasida joylashgan. Iteratorlar algoritmik murakkablikni kamaytirib, kodni yanada aniq va samarali qilishga yordam beradi 1,48 Mb. 3 | o'qib |
| Namangan viloyati, Namangan shahar Islom Karimov ko'chasi, 12-uy, 160103 Axborot tizimlari va texnologiyalari (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishi Sirtqi ta’lim 52,03 Kb. 1 | o'qib |
| Texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi 1,61 Mb. 1 | o'qib |
| Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali Ilmiy tadqiqotlarning turlari (klassifikatsiyalanishi), strukturasi va bosqichlari 1,73 Mb. 7 | o'qib |
| Lokal va global kompyuter tarmoqlarining arxitekturasi Halqa. Bu holatda barcha kompyuterlar yopiq halqasimon, ketma-ket bog'lanadi. Bunda xabar birin-ketin kompyuterdan kompyuterga uzatiladi. Xabarni uzatgan kompyuter yana o'sha xabarni qayta qabul qilmaguncha, jarayon davom etaveradi 168,31 Kb. 3 | o'qib |
| Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib 3,33 Mb. 1 | o'qib |
| O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida bo‘layotgan o‘zgarishlar davlatimizning istiqbolini Ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida jahon ommasi tomonidan e’tirof etilmoqda 199,24 Kb. 1 | o'qib |
| Chilangari kasbi bo’yicha B” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va servis xizmat ko‘rsatish 5,07 Mb. 162 | o'qib |
| Хулосалар Khklarida “Elektr sxema. Elektr sxema turlari va ularni chizish qoidalari” mavzusini 1,26 Mb. 25 | o'qib |
| 1-mavzu: Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini taqribiy yechish usullari va ularni kompyuterda bajarish 494,99 Kb. 2 | o'qib | |
http://kompy.info/namangan-viloyati-namangan-shahar-islom-karimov-kochasi-12-uy.html | Namangan viloyati, Namangan shahar Islom Karimov ko'chasi, 12-uy, 160103 | NAMANGAN MUHANDISLIK-QURILISH INSTITUTI
Namangan viloyati, Namangan shahar Islom Karimov ko'chasi, 12-uy, 160103
nammqi_info@edu.uz
MA’LUMOTNOMA-CHAQIRUV QOG‘OZI
№ 310211103179-9 2024 yil «26» sentabr
Axborot tizimlari va texnologiyalari (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishi Sirtqi ta’lim
shaklining 5-kurs 70S-ATT-20 guruh talabasi XIDIROVA SURAYYO NURMIRZAYEVNAga nazariy
o‘qish haftaligiga qatnashishi uchun 2024-yil 30-sentabrdan 2024-yil 02-noyabrgacha O‘zbekiston
Respublikasi Mehnat kodeksining 385-moddasiga (O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2017-yil 21-noyabrdagi 930-son qarori hamda 2022-yil 3-oktabrdagi 559-son qarori)
binoan
qo‘shimcha ta’til berishingizni so‘raymiz.
Dekan
QAXXAROV A. A.
Namangan muhandislik-qurilish institutining Axborot tizimlari va texnologiyalari (tarmoqlar va
sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishi Sirtqi ta’lim shaklining 5-kurs 70S-ATT-20
guruh talabasi
XIDIROVA SURAYYO NURMIRZAYEVNAning nazariy o‘qish haftaligiga qatnashganligi to‘g‘risida
MA’LUMOT
1. Ish haqqi saqlangan holda qo‘shimcha
ta’tilga ketdi:
2024-yil «____» __________________
Rahbar _________ ______________________
(imzo) (F.I.SH.)
M.O‘.
2. Oliy ta’lim muassasasiga nazariy o‘qish
haftaligiga keldi:
2024-yil «____» __________________
Mas’ul shaxs ________ ______________________
(imzo) (F.I.SH.)
M.O‘.
3. O‘quv rejasidagi o‘qish haftaligiga
qatnashdi va asosiy ish joyiga ketdi:
2024-yil «____» __________________
Mas’ul shaxs ________ ______________________
(imzo) (F.I.SH.)
M.O‘.
4. Asosiy ish joyiga keldi:
2024-yil «____» __________________
Rahbar _________ ______________________
(imzo) (F.I.SH.)
M.O‘. |
http://kompy.info/category/Xülasə/ | Xülasə | | Xülasə Tədqiqatın məqsədi Regional nəQLİyyat infrastrukturunun təKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ baki-tbiLİSİ-qars dəMİr yolu xəTTİ layiHƏSİNİn rolu Xülasə 2,22 Mb. 31 | o'qib |
| Azərbaycanda metallurgiya Tədqiqatın məqsədini Azərbaycanın qara metalurgiya sənayesinin özəllikləri, hazırkı vəziyyəti və inkişaf perspektivlərinin müvafiq dünya kompleksinin keçdiyi tərəqqi yolu və qloballaşma çağrışları ilə bağlı müasir meylləri kontekstində təhlili Xülasə 0,53 Mb. 13 | o'qib |
| Dayaniqli inkişaf və stirpat çƏRÇİVƏSİ1 uot: 330. 341: 316. 4; 330. 35: 316. 4 Dövlət və Bələdiyyə İdarəçiliyinin Tədqiqatları Mərkəzi, Qafqaz Universiteti/Bakı, Azərbaycan Xülasə 58,9 Kb. 11 | o'qib |
| Gdpr reqlamentinə əsaslanan tələblər Gdpr reqlamentinə (Aİ-nin Verilənlərin mühafizəsi üzrə ümumi reqlamenti) əsaslanan tələbinizi aldıq. Narahat olmayın, mümkün olan ən qısa müddət ərzində sizinlə əlaqə saxlayaraq tələb etdiyiniz məlumatı təqdim edəcəyik Xülasə 37,43 Kb. 1 | o'qib |
| Biznes münasibətlərinin inkişafında marketinqin rolu Ayna Abdullazade Azad qızı Elmi rəhbər: dos. Muxtarova Pervin Açar sözlər: biznes, münasibətlərin marketinqi, biznes marketinqi, strateji marketinq Xülasə 18,22 Kb. 1 | o'qib |
| Pilotsuz uçUŞ aparatinin füzelyajinin hazirlanmasinda iSTİfadə olunan kompozit materiallar Xülasə 2,02 Mb. 6 | o'qib |
| Kafedra: sabah fənnin adı: İnsan Kompüter İnterfeysi Azərbaycanda bank sistemi inkişaf etməkdədir. Texnologiyanın sürətli inkişaf etməsi nəticəsində bankların mobil tətbiqlərindən də geniş istifadə olunur. Məsələn: Kapital bankın mobil tətbiqi olan Birbank mobil tətbiqi Xülasə 131,48 Kb. 3 | o'qib |
| Xülasə Bu tədqiqat işində informasiya təhlükəsizliyinin pozulması hallarının firmaların fəaliyyətinə təsirini araşdırılır. İnformasiya mühafizəsinin pozulması Nformasiya mühafiZƏSİNİn pozulmasi hallarinin şİRKƏTLƏRİN İQTİsadi performansina təSİRİ Xülasə 21,03 Kb. 4 | o'qib |
| Xülasə Məqalədə müasir veb texnologiyaları araşdırılıb, onlar asaındakı fərq və çatışmamazlıqlar qeyd edilib. Veb Proqram mühəndisliyinin aktual elmi-praktiki problemləri‖ I respublika konfransı, Bakı, 17 may 2017-ci IL Xülasə 1,46 Mb. 5 | o'qib |
| Xülasə Müasir dövrdə havada hərəkətin komputer vasitəsi ilə idarə olunması məsələlərinin həlli və tətbiqi geniş vüsət almışdır. Bu baxımdan sürət, hündürlük Bu baxımdan sürət, hündürlük, trayektoriya və s kimi parametrlərin müvafiq emalı nəticəsində təyyarənin hərəkət trayektoriyasının modelləşdirilməsi buraxılış işinin əsasını təşkil edir Xülasə 1,66 Mb. 16 | o'qib |
| Verilənlərin təhlükəsizlik məsələləri Şəfiyeva M.İ Bu isə verilənlərin qorunması problemini asanlaşdırmır əksinə daha da çətinləşdirir. Məqalənin əsas istiqaməti verilənlərlə əlaqədar olan təhlükəsizlik və gizlilik məsələlərinə yönəlmişdir. Məqalədə verilənlərin təhlükəsizlik məsələləri Xülasə 0,55 Mb. 1 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/ | Referat | | Referat mavzu: Ma’muriy huquqiy munosabatlar Bajardi: Fozilova G. Toshkent -2014 Reja: Kirish Ma’muriyhuquqO‘zbekistonRespublikasihuquqtiziminingasosiytarmoqlaridanbiribo‘lib, jamiyatvadavlathayotiningturlisohalaridaboshqaruvfaoliyatibilanbog‘liqholdayuzagakeladiganijtimoiymunosabatlarnihuquqiytartibgasolishningasosinitashkiletadi Referat 0,56 Mb. 16 | o'qib |
| Riyazi BİologiYA Referat 6,32 Mb. 10 | o'qib |
| Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash O’zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari Davlat Qo’mitasi Referat 57,73 Kb. 15 | o'qib |
| O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti «kimyoviy texnologiyalar» kafеdrasi o`qituvchisi jabberganov jahongir sabirbayevichning Referat 0,53 Mb. 17 | o'qib |
| Pedaqoji anlayışlar lüğəti Abituriyent – ali və ya orta peşə-ixtisas təhsili müəssisələrinə qəbul olunmaq üçün təhsil haqqında müvafiq dövlət sənədi təqdim edən şəxs Referat 339 Kb. 85 | o'qib |
| Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti Mavzu: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi Referat 46,3 Kb. 9 | o'qib |
| Referat mavzu: O’zbekistonning iqtisodiy geografik o’rni mi 94-guruh o’qituvchi Poytaxti Toshkent shahri. Hozirda O'zbekiston Respublikasi hududi Qoraqalpog'iston Respublikasi va 12 ta viloyat Andijon, Buxoro, Jizzax, Navoiy, Namangan, Samarqand, Sirdaryo, Toshkent, Farg'ona Referat 49,5 Kb. 1 | o'qib |
| Farmakologiya va klinik farmatsiya Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20 yil “ ” dagi “ ”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan Referat 2,78 Mb. 28 | o'qib |
| Referat mavzu: turizm haqida tushunchalar va ularning paydo bo’lishi. Bajardi: Ruziqulov Ravshan Shuning uchun hukumatimiz tomonidan qabul qilinayotgan «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida» (1992 y. 14 yanvar), «Ta’lim to’g’risida» Referat 60,5 Kb. 1 | o'qib |
| Referat komputer jako szansa lub zagrożenie dla rozwoju psychicznego człowieka Opracowała: Eugenia Kowal Wynalazki techniczne, które powstały w drugiej połowie XX wieku, przyczyniły się Referat 50 Kb. 1 | o'qib |
| Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE Referat 5,26 Mb. 3 | o'qib |
| Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi Regional İnnovasiya Zonasının yaradılması imkanları yerli və xarici İkt şirkətləri, bunda maraqlı olan donor təşkilatlar, amea-nın müvafiq elmi-tədqiqat institut və laboratoriyaları, dövlət və özəl təhsil müəssisələri Referat 42,6 Kb. 3 | o'qib |
| Referat tayyorlash. Tayyorlangan referatni o`qituvchiga topshirish, Hemus ga joylash va himoya qilish Berilgan reja asosida referat tayyorlash. Tayyorlangan referatni o`qituvchiga topshirish, Hemus ga joylash va himoya qilish Referat 53,6 Kb. 1 | o'qib |
| Referat guruh : 7-19 Bajardi : Akramov m tekshirdi: Mavlonov E O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim s vazirligi toshkent kimyo texnologiya instituti Referat 22,56 Kb. 11 | o'qib |
| Toshkent axborot texnologiyalari universiteti audiovizual texnologiyalari kafedrasi Referat 0,6 Mb. 10 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Qaydalar/ | Qaydalar | | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari Elektrik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn elektrik avadanliqlarinəN İSTİsmar qaydalari Qaydalar 135,69 Kb. 27 | o'qib |
| Avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin və baqaj daşınması Qaydaları Təhvil verdi: (vəzifəsi, soyadı, adı və imzası) Qaydalar 103,53 Kb. 2 | o'qib |
| «Avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin daşınması Qaydaları»na 1 nömrəli əlavə Avtonəqliyyat vasitəsindən istifadəyə görə ödəmələr aşağıdakı ardıcıllıqla və müddətə ödənilir Qaydalar 1,82 Mb. 19 | o'qib |
| 16/3 Bakı şəhəri 10 iyul 2012-ci il Bakı şəhəri 10 iyul 2012-ci IL Qaydalar 25,3 Kb. 2 | o'qib |
| Xarici bazarlara çıxış metodları İxrac və ixrac sövdələşmələrinin hazırlanması qaydaları. Müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti Xarici bazara çıxmaq istəyən firma son qərar qəbul etməmişdən əvvəl ardıcıl olaraq mütləq aşağıdakı məsələləri həll etməlidir Qaydalar 244 Kb. 18 | o'qib |
| Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari Elektrik stansiyalarına göndərilən yanacağın keyfiyyəti dövlət standartlarına və texniki şərtlərə müvafiq olmalıdır Qaydalar 164,72 Kb. 34 | o'qib |
| Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabinetiNİn qərari " Elektron qaimə-fakturanın formasının, tətbiqi, uçotu və istifadəsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında Qaydalar 368,51 Kb. 1 | o'qib |
| Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabinetiNİn qərari " Elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi, uçotu və istifadə Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında Qaydalar 29,71 Kb. 7 | o'qib |
| Qaydaları osi modeli internet (Mühazirə 6) Bu texnologiya hətta müharibə vaxtı belə kommunikasıyaların işinin kəsilməsinə təminat verirdi. Əgər kommunikasiya xəttinin bir hissəsi sıradan çıxarsa, böyük olmayan paketlər digər işləyən xətlərə ötürülə bilər Qaydalar 40,69 Kb. 18 | o'qib |
| Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari Elektrik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn elektrik avadanliqlarinəN İSTİsmar qaydalari Qaydalar 135,69 Kb. 21 | o'qib |
| Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Ramin Ağayev İxtisas Keyfiyyətin idarə edilməsi prinsipi: bir təşkilatın idarə edilməsi və idarə olunması üçün istifadə edilən kompleks və əsas qaydalar və inanclar Qaydalar 35,2 Kb. 3 | o'qib |
| Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları: Təhsilin Temel Sütunu Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi "Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları," təhsilin temel sütununu təşkil edir və muəllimlərə rəhbərlik edir Qaydalar 42,27 Kb. 7 | o'qib | |
http://kompy.info/mavzu-infografikani-yaratish-texnologiyalari-ergasheva-maftuna-v2.html | Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh | |
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh
|
Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 4,67 Kb. | | #274890 |
Bog'liq Mavzu Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna (1)
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh 1. Infografika nima? 2. Infografikaning asosiy turlari. 3. Infografika yaratish uchun kerakli maslahat va 5 ta onlayn xizmat
Reja:
Bugungi kunda grafik media mahsulotlarga boʻlgan talab va eʻtibor kun sayin ortib bormoqda. Ijtimoiy media marketing rivoji rivojlangani sayin, insonlarga xizmat, mahsulot hamda faoliyat haqida uzundan-uzoq tekstli maʻlumotlardan koʻr vizual kontent — infografikalar taqdim etilishi ancha effekt bermoqda. Xoʻsh, infografika nima? Infografika — axborotni taqdim etishning grafik usulidir. Boshqacha qilib aytganda, buni rasm koʻrinishidagi maʻlumotlar desak ham boʻladi. Infografika boshqa elementlarni (matn, koʻrsatkichlar, diagrammalar, bloklar va ikonlar) oʻz ichiga olishi mumkin, unda grafik tasvirlar asosiy rol oʻynaydi. Infografikani odatda grafik dizaynerlar, baʻzan esa illyustratorlar yaratadilar. Infografika oddiy rasm yoki tasvirli matndan nimasi bilan farq qiladi? Infografika, umuman olganda, axborot uzatishning mustaqil vositasidir. Bir soʻz bilan aytganda, infografika materialni tez, vizual va yorqin taqdim etish uchun moʻljallangan. Infografikaning koʻpgina afzalliklari bor: Birinchidan, infografika sizga katta hajmdagi maʻlumotlarni koʻrsatishga imkon beradi — matnni uzoq vaqt oʻqish uchun bugungi auditoriyaning sabri va vaqti kamlik qilmoqda. Ikkinchidan, yaxshi infografika maʻlumotni yanada aniqroq qiladi. Uchinchidan, qiziqarli rasm tomoshabinlarning eʻtiborini jalb qilishga yordam beradi, shuning uchun bu format ommaviy ravishda qoʻllaniladi. Bugungi zamonaviy taʻlim tizimida ham infografik materiallardan koʻproq foydalanish tavsiya etilmoqda. Infografika qayerlarda ishlatiladi?
Infografika yordamida siz mijozlar yoki xodimlarning maʻlumotlari bilan tanishishingiz mumkin;
Muhim yangiliklarni koʻrsatishingiz mumkin;
Mahsulotlaringizni/xizmatlaringizni reklama qilasiz;
Odamlar qaysi tilda gaplashishidan qatʻi nazar, hamma uchun tushunarli boʻlgan qulay texnik koʻrsatma tayyorlagan boʻlasiz;
Statistik maʻlumotlar, yillik hisobot, tadqiqot natijalarini tayyorlashingiz mumkin;
Yoʻl belgilari ham infografikaning bir turidir
Infografikaning beshta asosiy turi mavjud: Analitik yoki raqamli infografika. Uning yordami bilan statistik maʻlumotlar taqdim etiladi, unda juda koʻp raqamlar, diagrammalar, grafiklar mavjud boʻlishi mumkin. Yangiliklar infografikasi. U soʻnggi voqealar haqida aniq hikoya qiladi, xronologiyani va atrofda sodir boʻlayotgan voqealarning muhim bosqichlarini aks ettiradi. Qurilish infografikasi. Obʻektning tuzilishini yoki uning mexanizmini, baʻzan tarixiy voqeaning xronologiyasini va sabablarini koʻrsatadi. Reklama infografikasi. Oʻz mahsulotlarini reklama qilish uchun kompaniyalar tomonidan yaratilgan. Qiyosiy infografika. Turli obʻektlarning xususiyatlarini solishtirish imkonini beradi. Infografikaning kamchiliklari: Infografikaning birinchi kamchiligi shundaki, uni tayyorlash unchalik oson hamda arzon emas. Matn yoki roʻyxatni yozish, odatda, toʻgʻri tasvirlarni tanlash va ularni oqilona birlashtirishdan koʻra ancha oson, arzonroq va tezroq. Bundan tashqari, yaxshi infografikani yaratish uchun sizga ijodkorlik, kreativ dizayn fikrlash kerak. Ikkinchi kamchilik shundaki, baʻzida materialni taqdim etishning bunday rang-barang shakli odamlarni bu maʻlumotni unchalik jiddiy emas deb qabul qilishiga sabab boʻlishi mumkin. Uchinchi kamchilik shundaki, infografika deyarli har doim voqelikni qandaydir sxematik, umumlashtirish va soddalashtirishdir. Infografika yaratishni osonlashtiradigan koʻplab onlayn xizmatlar mavjud: 1.Canva 2.Easel.ly 3.Piktochart 4.Venngage 5.Creately Ushbu xizmatlar yordamida siz infografikalarni tezda jamlashingiz mumkin. Bepul shablonlar, rasmlar, piktogrammalar va shriftlarning katta kutubxonasi mavjud. E’tiboringiz uchun rahmat!
http://fayllar.org
|
| | |
http://kompy.info/280141.html | glossarij | glossarij
Download
42,3 Kb.
Sana
03.11.2024
Hajmi
42,3 Kb.
#280141
Bog'liq
glossarij
Download
42,3 Kb.
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
glossarij
Download
42,3 Kb. |
http://kompy.info/ | Bosh sahifa | | 3-Ma’ruza Kompyuterning tashkil etilishi ularning arxitekturasi va xususiyatlari. Reja Kompyuterlar quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topadi: Kompyuter arxitekturasi bu kompyuterning asosiy komponentlari va ularning o'zaro aloqalarini belgilovchi struktura. Kompyuterlar quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topadi 176,75 Kb. 3 | o'qib |
| ” fanidan 2-amaliy ish mavzu Bu amalga oshirilgandan so'ng, dielektrik izolyatorning bir qismi markaziy o'tkazgichdan olib tashlanishi mumkin, shunda markaziy o'tkazgich payvandlanishi, siqilishi yoki koaksiyal konnektorning markaziy pin moslamasiga bosilishi mumkin 1,44 Mb. 10 | o'qib |
| Eksperimental psixologiya Oila psixologiyasi bakalavr yo‘nalishi talabalari uchun seminar mashg‘ulotlari uchun 239,58 Kb. 9 | o'qib |
| Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh Infografika yordamida siz mijozlar yoki xodimlarning maʻlumotlari bilan tanishishingiz mumkin 4,67 Kb. 1 | o'qib |
| Elektron chipta Ular xarajatlarni yanada qattiqroq nazorat qilish, shuningdek, daromadni oshirish uchun yangi imkoniyatlarga muhtoj. Shu bilan birga, ular yo'lovchilar uchun qo'shimcha imtiyozlarni doimo yodda tutishlari kerak 18,35 Kb. 2 | o'qib |
| Автомобил йўлларини эксплуатация қилиш фанидан 74,31 Kb. 1 | o'qib |
| Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pánin oqıtıwda zamanagóy jantasıwlar hám innovaciyalardi qollanıw ushın zárúr bolatuǵın bilim hám kónlikpelerdi 105,2 Kb. 4 | o'qib |
| Mavzu: Bulutli hisoblash texnologiyalariga asoslangan raqamli iqtisodiyot infratuzilmasi Ma joriy qilish hali biznesni raqamli qilib qo‘ymaydi. Oddiy texnologik platformaning raqamli iqtisodiyot platformasidan farqi nimada? 41,01 Kb. 1 | o'qib |
| Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja Parallel kompyuterlar arxitekturasi va dasturlash” fani bo’yicha mazkur uslubiy ko’rsatma Kompyuter injiniringi yo’nalishi talabalarini tayyorlash uchun mo’ljallangan. Bu uslubiy ko’rsatma 6 ta laboratoriya ishini o’z ichiga olgan 29,59 Kb. 5 | o'qib |
| “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida Olot tuman maktabgacha va maktab ta`limi bo`limiga qarashli 7-makatab direktorining buyrug’I 67,82 Kb. 2 | o'qib |
| 3-Amaliyot ishi Mamadjanova Nigora Mavzu: Anaconda virtual muhitini sozlash. Phyton kutubxonalarini o’rnatish Hozirgi vaqtda anakonda mashinani o'rganish paketini boshqarish va joylashtirishni soddalashtirish uchun eng yaxshi ochiq manba manbalaridan biridir 1,96 Mb. 3 | o'qib |
| O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu Ta’limiy: O’quvchilarga grafik obyektlar va ularni kompyuterda tasvirlash usullarini o’rgatish 22,7 Mb. 84 | o'qib |
| Auditning turlari va shakllari Har bir audit turi o‘zining maqsad va vazifalariga EGA bo‘lib, korxonaning ma'lum bir jarayonini tekshirishga yo‘naltirilgan. Ushbu mustaqil ishda audit turlari va shakllari to‘g‘risida to‘liq ma'lumot beriladi 176,41 Kb. 6 | o'qib |
| Jahon amaliyotida auditning rivojlanish bosqichlari Auditorik faoliyat rivoji (Tasdiqlovchi, maqsadli sistemali,tavakkalchilikka asoslangan audit) 14,62 Kb. 1 | o'qib |
| Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja Foyda solig'i bu kompaniya yoki jismoniy shaxsning foydasidan olinadigan soliq turi. U korxona tomonidan olingan sof daromad yoki foyda asosida hisoblanadi 2,44 Mb. 1 | o'qib |
| “masofaviy va ikkinchi oliy ta’lim” Fakulteti “Soliq va soliqqa tortish” fanidan mustaqil ta`lim uchun nazorat ishi Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti 162,82 Kb. 3 | o'qib |
| Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Auditorlik risklari — auditorlar moliyaviy hisobotlarni tekshirishda yuzaga keladigan xavflar 22,47 Kb. 1 | o'qib |
| Audit standardlari Axs (International Standards of Auduting – isas) Buxgalterlarning xalqaro federatsiyasi – bxf (International Federation Accountants – ifac) tarkibidagi Auditorlik Amaliyoti bo‘yicha Xalqaro Komitet – aaxk 0,88 Mb. 5 | o'qib |
| Respublikasi oliy va Ushbu protsessor qo'shni komponent bilan o'zaro ta'sir qiladi, bu ularning chiqish, kirish, saqlash va xotira komponentlari bo'lishi mumkin 391,56 Kb. 8 | o'qib |
| Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti ims tuzilma va xizmatlar fanidan mustaqil ish keyingi avlod konvergent tarmoqlarida bo’yicha ishlab chiqilgan standartlar tahlili bajardi: turg’unjonov saidbek 359,16 Kb. 15 | o'qib |
| Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek Java tilida `Iterator` interfeysi mavjud bo'lib, u `java util` kutubxonasida joylashgan. Iteratorlar algoritmik murakkablikni kamaytirib, kodni yanada aniq va samarali qilishga yordam beradi 1,48 Mb. 3 | o'qib |
| Namangan viloyati, Namangan shahar Islom Karimov ko'chasi, 12-uy, 160103 Axborot tizimlari va texnologiyalari (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha) ta’lim yo‘nalishi Sirtqi ta’lim 52,03 Kb. 1 | o'qib |
| Texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi 1,61 Mb. 1 | o'qib |
| Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali Ilmiy tadqiqotlarning turlari (klassifikatsiyalanishi), strukturasi va bosqichlari 1,73 Mb. 7 | o'qib |
| Lokal va global kompyuter tarmoqlarining arxitekturasi Halqa. Bu holatda barcha kompyuterlar yopiq halqasimon, ketma-ket bog'lanadi. Bunda xabar birin-ketin kompyuterdan kompyuterga uzatiladi. Xabarni uzatgan kompyuter yana o'sha xabarni qayta qabul qilmaguncha, jarayon davom etaveradi 168,31 Kb. 3 | o'qib |
| Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib 3,33 Mb. 1 | o'qib |
| O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida bo‘layotgan o‘zgarishlar davlatimizning istiqbolini Ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida jahon ommasi tomonidan e’tirof etilmoqda 199,24 Kb. 1 | o'qib |
| Chilangari kasbi bo’yicha B” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va servis xizmat ko‘rsatish 5,07 Mb. 162 | o'qib |
| Хулосалар Khklarida “Elektr sxema. Elektr sxema turlari va ularni chizish qoidalari” mavzusini 1,26 Mb. 25 | o'qib |
| 1-mavzu: Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini taqribiy yechish usullari va ularni kompyuterda bajarish 494,99 Kb. 2 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Dərs/ | Dərs | | Cabbar əLƏKBƏrov Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 03 oktyabr 2006-cı IL tarixli 727 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir Dərs 61,5 Kb. 4 | o'qib |
| Tərcümə edəni: Akif ƏLİ Petroviçin ürəyi guppuldadı, çünki axır vaxtlar o, elanı elə-belə, vərdiş elədiyinə görə internet səhifəsində yerləşdirirdi. Son on ildə cəmi altı adamdan zəng gəlmişdi Dərs 233,13 Kb. 1 | o'qib |
| Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ Bu təlimlə işləyən müəllimin və şagirdlərin rolu üçüncü fəsildə aydınlaşdırılır. Konstruktiv təlimin prinsipləri və belə təlimlə işləyən müəllimlərin dərslərinin layihələşdirilməsi Dərs 362,35 Kb. 24 | o'qib |
| • Dərs cədvəlləri Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A. Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci IL may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir Dərs 161,06 Kb. 10 | o'qib |
| Fənn: Texnologiya Gəncə şəhəri İ. Qayıbov adına 1№li tam orta məktəbin texnologiya müəllimi Məmmədova Ulduzun Dərs 160 Kb. 1 | o'qib |
| Dərs m ö vzula r. Saat Tarix Qeyd Vakuumda sabit elektrik sahəsi. Elektrik sahəsində yükün yerdəyişməsi zamanı görülən iş. Potensial və potensiallar fərqi Dərs 19,83 Kb. 1 | o'qib |
| M. İ. MƏMMƏdov V. T. AĞAyev Azərbaycan Respublikasi Təhsil Nazirliyi Elmi-Metodiki Şurasının “informatika və kompüter texnologiyası” bölməsinin 03. 07. 2014-cü il tarixli iclası- nın qərarı ilə təsdiq edilmişdir Əmr Dərs 2,44 Mb. 35 | o'qib |
| Dərs m ö vzula r. Saat Tarix Qeyd Yarımkeçirici qurğular. Onlardan texnika və istehsalatda istifadə edilməsi Dərs 27,94 Kb. 1 | o'qib |
| Dərs № Mövzular Standartlar Resurs İnteqrasiya Viii sinif Fizika fənni üzrə illik (perspektiv) planlaşdırma Dərs 40,45 Kb. 1 | o'qib |
| Dərs GİRİŞ Hesablama texnikası əsasən iki mühüm komponentin birgə fəaliyyətinə əsaslanır. Bunlar Aparat və proqram vasitələridir. Yalnız bu komponentlərin birlikdə qarşılıqlı funksional işinin Dərs 1,61 Mb. 79 | o'qib |
| Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 1537 saylı Navye-Stoks və Bernulli tənlikləri. Boru kəmərində basqı itkisi Dərs 2,02 Mb. 25 | o'qib |
| Etilen ajratib olish jarayonini avtomatlashtirish Dərs 119,69 Kb. 1 | o'qib |
| Dərs vəsaiti kimi təsdiq edilib qrif verilmişdir baki "Elm və təhsil" 2013 Hümbətov H. S., Hüseynov A. R. Yem otları, Bakı: "Elm və təhsil" nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsi 2013, 184 s. şəkilli Dərs 8,1 Mb. 86 | o'qib |
| 1-mavzu. Radioaloqa liniyasi Radioaloqa liniyasi, uning tarkibi va elementlarining mo‘ljallanishi. Radioaloqa liniyasining samaradorligi to‘g‘risida tushuncha Dərs 191,56 Kb. 4 | o'qib |
| Azərbaycan Hava Yolları Milli Aviasiya Akademiyasının Elmi-Metodiki Şurasının 31 yanvar 2017-ci IL tarixli, 05/17 saylı protokolu ilə təsdiq edilmişdir Dərs 2,93 Mb. 35 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Mühazirə/ | Mühazirə | | Mühazirəotağı/Cədvəl 401, 402 Məsləhətsaatları Computer Essential 2002-2003 Timothy J. O’Leary, Linda I. O’Leary Mühazirə 28,98 Kb. 1 | o'qib |
| Mühazirəçi: T. E. N., Prof. İ. M.Əliyev FƏNN: avtomatikanin əsaslari mühazirə 3 Mövzu: KƏnd təSƏRRÜfatinda istehsal prosesləRİNİn avtomatlaşdirilmasinin nöVLƏRİ Mühazirə 56 Kb. 3 | o'qib |
| Mühazirə mətnləri GƏNCƏ 2012 Ekoloji proseslərdə elektrik ölçmələri haqqında ümumi məlumat Fiziki kəmiyyət əksər fiziki obyektlər və fiziki sistemlər, onların vəziyyəti və onlarda baş verən proseslər üçün miqyasca ümumi olan xassədir Mühazirə 323,54 Kb. 20 | o'qib |
| Mühazirə №20-21 Klassik elektron nəzəriyyəsinin əsasları. Om və Coul-Lens qanunları Mkl elektrik yükü keçmişdir. Silindrlərin bir –birini sıxdıqları sahədə heç bir dəyişiklik Mkl müsahidə olunmamışdır. Bu göstərir ki Mühazirə 240 Kb. 4 | o'qib |
| Mühazirə 5 saat; laboratoriya 30 saat. Cəmi 105 saat. Kredit : Auditoriya : № B. S. S. rdarov, Ə. B. Həsənzadə, T. A. Haqverdiyeva. Beton və dəmir-beton müəssələrinin layihələndirilməsi. Bakı 2013 Mühazirə 30,51 Kb. 4 | o'qib |
| Mühazirəçi: T. E. N., Prof. İ. M.Əliyev FƏNN: avtomatikanin əsaslari mühazirə 1 Onlara texnoloji əməliyyatlarda insanın iştirakını azad edən mexanikləşdirmə vasitələri və həmçinin bu proseslərin parametrlərinə nəzarət və idarəetmə əməliyyatlarından insanı əməkdən azad etməyə imkan verən avtomatlaşdırma vasitələri Mühazirə 57,5 Kb. 2 | o'qib |
| Mühazirəçi : dos. Hüseynov İsmayıl Firuddin Mövzu: Nəqliyyat vasitələrinin aktiv təhlükəsizliyi istismar xüsusiyyətləri. Plan Tağızadə Ə. H., Bayramov R. P. Yol hərəkətinin təşkili və təhlükəsizliyi. Bakı. «Çaşıoğlu». 2002. 243 s Mühazirə 216,5 Kb. 7 | o'qib |
| Tarix və arxeologiya departamentinin müdiri: Roza Arazova Təsdiq edirəm Azərbaycan tarixi (uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər). Red. Prof. Süleyman Əliyarlı. Bakı, 1996 Mühazirə 33,26 Kb. 3 | o'qib |
| Tarix və arxeologiya departamentinin müdiri: Roza Arazova Təsdiq edirəm Azərbaycan tarixi (uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər). Red. Prof. Süleyman Əliyarlı. Bakı, 1996 və başqa nəşrlər Mühazirə 135,5 Kb. 12 | o'qib |
| Tarix və arxeologiya departamentinin müdiri: Roza Arazova Təsdiq edirəm Azərbaycan tarixi (uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər). Red. Prof. Süleyman Əliyarlı. Bakı, 1996və başqa nəşrlər Mühazirə 136,5 Kb. 15 | o'qib |
| Avtomatikanin rele elementləRİ VƏ onlarin Rele – müxtəlif avtomatik sistemlərin ən çox yayılmış elementlərindən biri olub, onun girişinə xarici fiziki kəmiyyət təsir etdikdə çıxış kəmiyyətinin qiyməti sıçrayışla dəyişir Mühazirə 1,84 Mb. 13 | o'qib |
| Mühazirə 15 Gaus teoremi Fərz edək ki, bircinsli elektrik sahəsinə baxırıq. Onda intensivliyi olan bircinsli elektrik sahəsində yerləşən səthindən keçən intensivlik seli Mühazirə 200,5 Kb. 1 | o'qib |
| Mühazirə №17 Dielektriklər Molekula (atom) elektrik cəhəşdə neytral olur. Beləki, sin molekulanın nüvəsinin müsbət yüklərinin ümumi cəmini ilə, işərə və elektronların ümumi yükünü – ilə işarə etsək, onda bu yüklər sisteminə elektrik dipolu kimi baxmaq olar Mühazirə 145 Kb. 1 | o'qib |
| Mühazirə 16 Elektrostatik sahədə yükün hərəkəti zamanı görülən iş. Potensial Fərz edək ki, nöqtəvi yükünün elektrik sahəsində sınaq yükü nöqtəsindən nöqtəsinə öz yerinii ixtiyarı trayektoriya boyunca dəyişir. (şəkil 1) Mühazirə 159 Kb. 1 | o'qib |
| Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 10 elektriK ÖLÇMƏLƏRİ. ƏSas anlayişlar Beynəlxalq vahidlər sistemində əsas ölçü vahidləri. Bu sistem 1960-ci ilodə qəbul olunmuşdur: uzunluq – m; kütlə kq; zaman – san; cərəyan şiddəti –A; temperatur – 0K; işiq şiddəti –cd Mühazirə 153 Kb. 9 | o'qib | |
http://kompy.info/280148.html | 2-Ma\'ruza SA | 2-Ma\'ruza SA
Download
2,33 Mb.
Sana
04.11.2024
Hajmi
2,33 Mb.
#280148
Bog'liq
2-Ma\'ruza SA
Download
2,33 Mb.
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
2-Ma\'ruza SA
Download
2,33 Mb. |
http://kompy.info/280145.html | 2023-11-06-05-40-57 4e97bf2c7d8f86fa13381d79cee597b1 | 2023-11-06-05-40-57 4e97bf2c7d8f86fa13381d79cee597b1
Download
9,61 Mb.
Pdf ko'rish
Sana
03.11.2024
Hajmi
9,61 Mb.
#280145
Bog'liq
2023-11-06-05-40-57 4e97bf2c7d8f86fa13381d79cee597b1
Download
9,61 Mb.
Pdf ko'rish
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
2023-11-06-05-40-57 4e97bf2c7d8f86fa13381d79cee597b1
Download
9,61 Mb.
Pdf ko'rish |
http://kompy.info/280144.html | Metrologiya va standartlashtirish | Metrologiya va standartlashtirish
Download
416,93 Kb.
Sana
03.11.2024
Hajmi
416,93 Kb.
#280144
Bog'liq
Metrologiya va standartlashtirish
Download
416,93 Kb.
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
Metrologiya va standartlashtirish
Download
416,93 Kb. |
http://kompy.info/280143.html | Документ Microsoft Word (2) | Документ Microsoft Word (2)
Download
20,6 Kb.
Sana
03.11.2024
Hajmi
20,6 Kb.
#280143
Bog'liq
Документ Microsoft Word (2)
Download
20,6 Kb.
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
Документ Microsoft Word (2)
Download
20,6 Kb. |
http://kompy.info/280140.html | 4-ma`ruza husnixat | 4-ma`ruza husnixat
Download
51,5 Kb.
Sana
03.11.2024
Hajmi
51,5 Kb.
#280140
Bog'liq
4-ma`ruza husnixat
Download
51,5 Kb.
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
4-ma`ruza husnixat
Download
51,5 Kb. |
http://kompy.info/280142.html | Urushboyeva Mohira Alibek qizi | Urushboyeva Mohira Alibek qizi
Download
0,71 Mb.
Pdf ko'rish
Sana
03.11.2024
Hajmi
0,71 Mb.
#280142
Bog'liq
Urushboyeva Mohira Alibek qizi
Download
0,71 Mb.
Pdf ko'rish
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
Urushboyeva Mohira Alibek qizi
Download
0,71 Mb.
Pdf ko'rish |
http://kompy.info/280146.html | 4-amaliy ish | 4-amaliy ish
Download
295,82 Kb.
Sana
03.11.2024
Hajmi
295,82 Kb.
#280146
Bog'liq
4-amaliy ish
Download
295,82 Kb.
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
4-amaliy ish
Download
295,82 Kb. |
http://kompy.info/280139.html | 4 â amaliy ish Mavzu owasp webGoat simulyatorida sql ineksiya | 4 â amaliy ish Mavzu owasp webGoat simulyatorida sql ineksiya
Download
24,5 Kb.
Sana
03.11.2024
Hajmi
24,5 Kb.
#280139
Bog'liq
4 â amaliy ish Mavzu owasp webGoat simulyatorida sql ineksiya
Download
24,5 Kb.
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
4 â amaliy ish Mavzu owasp webGoat simulyatorida sql ineksiya
Download
24,5 Kb. |
http://kompy.info/280147.html | taminlash-bu--a-ruxsat | taminlash-bu--a-ruxsat
Download
250,82 Kb.
Sana
03.11.2024
Hajmi
250,82 Kb.
#280147
Bog'liq
taminlash-bu--a-ruxsat
Download
250,82 Kb.
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
taminlash-bu--a-ruxsat
Download
250,82 Kb. |
http://kompy.info/mavzu-bulutli-hisoblash-texnologiyalariga-asoslangan-raqamli-i.html | Mavzu: Bulutli hisoblash texnologiyalariga asoslangan raqamli iqtisodiyot infratuzilmasi | |
Mavzu: Bulutli hisoblash texnologiyalariga asoslangan raqamli iqtisodiyot infratuzilmasi
|
Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 41,01 Kb. | | #274878 |
Bog'liq Namuna referat
Mavzu: Bulutli hisoblash texnologiyalariga asoslangan raqamli iqtisodiyot infratuzilmasi.
Dunyoning eng yirik kompaniyalari allaqachondan buyon turli axborot texnologiyalaridan foydalanib kelishmoqda. Biroq qandaydir platforma joriy qilish hali biznesni raqamli qilib qo‘ymaydi. Oddiy texnologik platformaning raqamli iqtisodiyot platformasidan farqi nimada? Birinchidan, raqamli iqtisodiyot platformalari tarmoq yoki sanoatning ko‘plab qatnashchilari uchun maksimal darajada qulay o‘zaro aloqalar yaratishni ko‘zda tutgan.
Hozirgi kunda to‘laligicha qaror topgan ommaviy platformalarga misol keltirish qiyin, lekin kelajak aynan shunday yechimlar ortidadir. Google, Facebook, Apple, Amazon va Alibaba Group kompaniyalari ushbu g‘oyani to‘laligicha amalga oshirishga eng yaqin holatdalar, ko‘plab yirik kompaniyalar bunday platformalarni yaqin vaqtlarda yaratishni rejalashtirishgan. Ikkinchidan, yanada muhimrog‘i, raqamli iqtisodiyot platformalari to‘laqonli (end-toend) biznes-jarayonlarni avtomatlashtirishi lozim. Raqamli iqtisodiyot to‘liq platformasi uch qismdan iborat boTishi kerak: bular iste’molchi ekotizimlari, ishlab chiqaruvchi ekotizimlari va kommunikativ o‘zak. Iste’molchi ekotizimi funksiyasi - platformadan foydalanuvchining barcha ehtiyojlari va muhtojliklarini qondirish, uning qulayligini va funksionalligini ta’minlashdir. Ishlab chiqaruvchining ekotizim funksiyasi - biznes yuritishni yengillashtirgan va unga kirish bo‘sag‘asini pasaytirgan holda yordamchi funksiyalar bajarishini ta’minlashi lozim.
Platforma o‘zagi iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning o‘zaro aloqalari bo‘yicha funksionalni ham amalga oshirib, zaruriy texnologik bazis va infratuzilma ehtiyojlarini ta’minlaydi. Uchala tarkibiy qism bir-biridan mustaqil ravishda mavjud bo‘lishi mumkin va bunga muvaffaqiyatli misollarni keltirib o‘tish mumkin: iste’molchi ekotizimi sifatida ijtimoiy tarmoqlar, Alibaba Group - birinchi navbatda, ishlab chiqaruvchi ekotizimi hisoblanadi (qolgan ikkita tarkibiy qism unchalik rivojlanmagan), Uber — ekotizimlarsiz platforma o‘zagining kommunikativ o‘zagiga yorqin misoldir. Biroq uchala tarkibiy qismni bitta model doirasida birlashtirish sezilarli darajada sinergetik samara olishga imkon beradi. Alibaba Group - elektron tijorat tarmoqlari infratuzilmasini qoilabquvvatlaydigan, qidiruv servislari, to‘lov tizimi, logistika va axborot servsislari, marketing servislari, qatnashchilarni ichki texnik qoilabquvvatlash xizmatlari va shunga o‘xshashlarni o‘z ichiga oladigan servislar ekotizimini tashkil qiladigan kompaniya. Uber esa taksi xizmatlariga buyurtma berish va bu xizmatlarni ko‘rsatish imkoniyatini taqdim etadigan raqamli platforma («taksidan foydalanish istagida bo‘lganlar» va «taksichilar» o‘rtasidagi elektron aloqani amalga oshiiiradiganlar). Eng rivojlangan ekotizimlarga misollar- amerikaning Google, Amazon, Facebook, Xitoyning Tencent va yuqorida aytib o‘tiilgan Alibaba Group kompaniyalari bo‘lishi mumkin. Amazon kompaniyasi on-layn supermarket sifatida boshlagan, lekin hozirgi paytga kelib u asosiy e’tiborni kontent taqdim etishga qaratgan va kompaniyalarga ma’lumotlar saqlash, ma’lumotlami qayta ishlash sohasidan ko‘plab servislarni o‘z ichiga oladigan bulutsimon IT infratuzilma tashkil qilish, hisoblash resurslari taqdim etish, ma’lumot va xabarlar almashinish va shunga o‘xshash imkoniyatlarni beradigan ekotizim yaratgan. Google kompaniyasi ishni qidiruv mashinasi sifatida hushlagan, lekin hozirgi paytga kelib, tajribali foydalanuvchiga yagona kirish oynasi, elektron pochta, jo‘g‘rofly kartalar, brauzer, ma’lumotlar ombori, virtual video va musiqa servislari orqali ochiq bo‘lgan yagona oyna orqali ko‘plab servislarni taqdim etadigan ekotizim tashkil qilgan.
Fncebook kompaniyasi ishni ijtimoiy tarmoq sifatida boshlagan, lekin hozirgi paytda istalgan shaxsiy ehtiyojlarni amalga oshirish imkonini beradigan to‘qqiz milliondan ortiq ilovalar va xizmatlarni o‘z ichiga olgan ekotizim yaratgan. Facebook va Google platformalari mlegratsiyasi har bir foydalanuvchining imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi.
Tencent - Xitoyning eng yirik IT-kompaniyalari va internet-provayderlaridan biri bo‘lib, o‘z operatsion tizimi, mobil platformasi, muloqot servislari, o‘yinlari, internet portali, elektron tijorati, to‘lov tizimi, B2B segmenti uchun servislarni o‘z ichiga oladigan ekotizim tuzgan. Foydalanish qulayligi har qanday ekotizim uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Bu qulaylik uning barcha tarkibiy qismlari o‘zaro bog‘liqligi bilan belgilanadi: foydalanuvchi avtorizatsiyasi bitta oynasi, ilovalarning bir-biri bilan «yumshoq» birikishi, barcha va xilma-xil aloqa kanallari orqali servislar sifati va bir xil ochilish va boshqalar.
Barcha asosiy iqtisodiy qonunlar va o‘lchov birliklari (jumladan, YMD) XIX-XX asrning birinchi yarmida ifodalangan va joriy qilingan bo‘lib, real sektomi (ishlab chiqaruvchi iqtisodiyotni) yaxshi tavsiflaydi. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, nomoddiy ishlab chiqarish va xizmatlar sektori sezirlarli darajada rivoj topdi va iqtisodiyotning asosiy sektoriga aylandi. Nomoddiy sohada ishlab chiqarish va iste’mol xususiyatlari jiddiy farq qiladi, lekin insoniyat yangi iqtisodiyotni to‘g‘ri tavsiflash uchun mos keladigan nazariy asoslar yaratmagan (yoki yaratishni istamagan). Buning o‘miga iqtisodiyotni tavsiflashning odatiy shakllariga kiritish imkoniga ega bo‘lish uchun nomoddiy sohani mavjud metrikalar va koisatkichlarga “keltirish”ga imkon beradigan uslubiyatlar yaratilgan va muntazam qayta ko‘rib chiqilgan. Ma’lum bir vaqt intervalida bu harakatlar maqbul keladigan natijalar bergan, lekin nomoddiy sektor iqtisodiyotning real sektoridan ortib ketmagunga qadar bu ish ijobiy borgan. Yana bir xususiyat zamonaviy iqtisodiyot faniga haddan tashqari siyosiy ruh berilganligi va uning xolis emasligi bo‘lib, bu umumiy manzaraning ataylab buzib ko‘rsatilishiga olib keladi (masalan, YIM hisob-kitob qilish uslubiyatini doimiy qayta ko‘rib chiqish amaliyoti yo‘qligi sababli).
Yangi nazariyani shakllantirishda asosiy masalalardan biri, mos keladigan integral ko‘rsatkichlar tanlash va raqamli iqtisodiyotga mos bo‘lgan yangicha metrikalarni shakllantirish hisoblanadi. Bizning dunyoda ularni hisobga olish yangilangan iqtisodiy nazariyaning zaruriy bazisini shakllantirishda bizga yordam berishi mumkin bo‘lgan bir nechta barqaror tendensiyalar mavjud:
• axborot tovarga aylanadi;
• axborot qiymatga ega;
• raqamli pullar emissiya markaziga ega emas;
• juda ko‘p turdagi raqamli valyutalar hosil bola boshladi va ular an’anaviy valyutalarning о’rnini egallab oladi;
• barcha ma’lumotlar taqsimlangan ma’lumot bazalari va blokcheynlarda saqlanadi;
• ma’lum bir inson guruhlari yoki kompaniyalar jamiyatning mutloq ko‘p boyligiga egalik qiladi;
• robotlar sun’iy intellektga ega bo‘lib, insonning raqobatchisiga aylanayapti;
• intellektning jamiyatdagi mavqei misli ko‘rilmagan darajada ortadi;
• virtual dunyo jamiyat hayotining barcha sohalariga dadil va faol kirib kela boshlaydi;
• mahsulot va xizmatlar virtual dunyoda va virtual ko‘rinishda sotila boshlaydilar;
• globalizatsiya jarayoni misli ko‘rilmagan darajada rivojlanadi boshlaydi.
• raqamli iqtisodiyotning hayotga tatbiq qilinishi natijasida turli mamlakatlar va insonlar orasidagi farq-tafovut kuchayadi;
• alohida mamlakatlar va irqlar hukmron toifaga aylana boshladi;
• jamiyat farovonligi umumiy energiya sarfi bilan bog‘lanadi:
• moddiy boyliklarning ahamiyati ancha pasayadi;
• ijtimoiy maqom ijtimoiy nufuz bilan siqib chiqariladi va boshqalar.
Ehtimol, «foydalilik» «layk»da o‘lchanadigan «iste’mol qilingan energiya miqdoriga siz ishlab chiqargan foydali axborot miqdori» kelajak valyutasi bo‘lishi ham mumkin. Hozirda bunday bashorat talimdan tashqari futuristik boilib ko‘rinishi mumkin, lekin taraqqiyot muntazam ravishda tezlashmoqda va bunday istiqbol bizni 15-20 yildan keyin kutib turgan boilishi ham mumkin. Shuni eslash kifoyaki, insoniyat uchun to‘qimachilik stanogi kabi muhim ixtiro Yevropani tark etish uchun 120 yil kerak bo‘lgan, internetga esa butun dunyoni qamrab olishi uchun atiga o‘n yil yetarli bo‘lgan.
Milliy iqtisodiyotlarning yangi raqamli iqtisodiyotning tomon rivojlanishi bu sohada nazariy tadqiqotlar va bahs-munozaralarning kengayishini talab qiladi. Milliy iqtisodiyot rivojlanishining texno- raqamli platformasini yaratishga qaratilgan oliy boshqaruv organlarining amaliy dasturiy harakatlari ham yangi iqtisodiyotga o‘tish uchun katta hissa qo‘shishi mumkin. Raqamli iqtisodiyotning mohiyatga oid tomoni, ya’ni, raqamli texnologiyalardagi inqilobiy o‘zgarishlar, internetning aloqasini zamonaviylashishi va uning jadal rivojlanishi hamda Hard Ware va Soft Ware sohalardagi innovatsiyalar bilan chambarchas bog‘liqdir. Raqamli iqtisodiyotning mazmunga oid tomon’ esa birinchi navbatda, talim tizimi islohoti va inson hayotining barcha tomonlarini «raqamlashtirish»da namoyon boladi. Masalan, sanoat dizaynini kompyuterlashtirish va ishlab chiqarishda konstruktorlik tayyorgarligini modellashtirish kabi innovatsiyalar paydo bolishi murakkablik darajasi yuqori bo‘lgan mahsulotlar, masalan, stanoklar, avtomobillar, poyezdlar, samolyotlar, binolar va boshqalarni loyihasini yaratishni osonlashtiradi va ish siklini sezilarli darajada qisqartiradi. Mamlakatimizda yangi raqamli texnologiyalarning (ishlab chiqarish. moliyaviy, boshqaruv, ijtimoiy va boshqalar) paydo bo‘lishi va hayotga joriy qilinishi milliy iqtisodiyot uchun juda ko‘p sonli ijobiy samaralar va natijalarga olib kelishi mumkin:
• mehnat unumdorligining ortishi;
• kapitallashuvning ortishi;
• turmush sifatining yaxshilanishi;
• yangi bozorlar shakllantirilishi;
• resurslarni (aktivlar, kapital, vakolatlar) utilizatsiya qilish samaradorligining ortishi;
• raqobatbardoshlikning o‘sishi;
• xavfsizlikning o‘sishi;
• xalq farovonligining ortishi
Hozirgi paytgacha, globallashuv jarayoni yakun topmagan ekan, barcha sanab o‘tilgan samaralar shunga olib keladiki. birinchi bo‘lib yangi texnologiyani o‘zlashtirgan mamlakat xalqaro bozorlarda ustunlikni qo‘lgan kiritad; va bu navbatdagi «bozor bo‘lagini bo‘lib olish»ga olib keladi. Alohida olingan mamlakat nuqtayi nazaridan bu darhaqiqat yangi texnologiya joriy qilinishi bilan asoslanadigan iqtisodiy o‘sish sifatida talqin qilinishi mumkin. Lekin jahon iqtisodiyoti ko‘lamida o‘sish joriy qilingan texnologiyaning «qo‘shimcha» kapitallashuvi bilan (siqib chiqarilgan texnologiya kapitallashuvini chiqarib tashlagan holdagi chegaralangan. To‘g‘risini aytganda, tan olish kerakki, agarda ular sotuv salohiyatini yana bir bor o‘stirishga tayyor bo‘lishmasa, hech qanady texnologiyalar va raqamli iqtisodiyot ekstensiv rivojlanish modelini hayotga qaytara olmaydi. Shu munosabat bilan tan olish kerakki, raqamli iqtisodiyot va texnologiyalar rivojlanishi na O‘zbekiston uchun, va na butun dunyo uchun har qanday falokatdan qutqaradigan vosita bo‘la olmaydi. Har bir alohida mamlakat uchun bu zaruriy chora bo‘lib, raqobatbardosh darajada qolishga, jahon iqtisodiyotidagi ulushlar paritetini qayta ko‘rib chiqishga va suverenitetni asrashga imkon beradi. Hozirgi paytda mamlakatimizdagi va xorijdagi ko‘plab mutaxassislar va iqtisodchilar yangi iqtisodiyotning, jumladan, uning namoyon bo‘lish shakllaridan biri - raqamli iqtisodiyotning hozirgi rivojlanish holatiga uzil-kesil tavsif berishga va uni tushunib yetishga harakat qilmoqdalar.
Ko‘plab tadqiqotchilar subyektiv munosabat prizmasi orqali zamonaviy iqtisodiyotga xos bo‘lgan umumiy - obyektiv va subyektiv nuqtayi nazardan bu hodisani o‘zicha tushunish va idrok qilishga harakat qilmoqda. Obyektiv jihatdan esa bu ko‘proq zamonaviy iqtisodiyotdagi yangi jihatlar, tomonlar, belgilar, tendensiyalar va qonuniyatlar namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq. Yangi iqtisodiy hodisalarni o‘rganish va hisobga olish, xususan, raqamli iqtisodiyotni yangi iqtisodiyotning nisbatan mustaqil qismi sifatida ajratish katta qiziqish uyg‘otadi. chunki iqtisodiyotni boshqarish sifati va tezligini oshirish, biznes yuritish qoidalari va huquqiy maydoniga tuzatishlar kiritish, raqamli Texnologiyalar - taasurotlar iqtisodiyoti, MICE-industriya, Smart- shahar va shunga o‘xshashlar asosida innovatsion mahsulotlar, servislar va xizmatlar hosil qilishga imkon beradi.
Iqtisodiyotda yangi tendensiyalar va hodisalarni tahlil qilishga kuchli e’tibor qaratib, hamda Nicholas Negroponte, Chris Meyer, Mohanbir Sawhney, Daniel Spulber, Don Tapscott, Steve Jurvetson, Patricia Seybold kabi amerikalik tadqiqotchilarning asarlariga tayangan holda, mualliflarning «yangi iqtisodiyot» (New Economy), «iqtisodiyot 2000», «internet iqtisodiyoti» (Internet Economy), «Net iqtisodiyot», «Web iqtisodiyot», «raqamli iqtisodiyot», «elektron tijorat» (E- economy, E-business), «nomoddiy iqtisodiyot», «buyum ko‘rinishida bo Imagan iqtisodiyot» kabi atamalardan foydalangan holda zamonaviy iqtisodiyotning yangi jihatlarini tavsiflashga intilishini qayd etish mumkin. Ushbu atamalar ko‘pincha global elektron tarmoq (Network) shakllanishi, shaxsiy kompyuterlarning global tarqalishi, dasturiy ta’minotni (Software) yaratish va uzluksiz takomillashtirish, axborot (texnologiyali va raqamli texnologiyalar rivojlanishi, IT-kompaniyalarining nomoddiy mahsulot va xizmatlarim ishlab chiqarish bilan asoslanadigan iqtisodiyotdagi yangi hodisalarni ko‘rib chiqishda sinonim sifatida foydalaniladi. Ushbu sohadagi mavjud tadqiqot natijalariga tayanib, raqamli iqtisodiyot predmetli sohasining quyidagi ta’rifini taklif qilish mumkin: “raqamli iqtisodiyot - mavjudlikning texnoraqamli shakli bo‘lib, tovar va xizmatlarini ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol qilish bo‘yicha iqtisodiy munosabatlarning tizimli yig‘indisidir. Iqtisodiy munosabatlarning texnoraqamli tabiati raqamli iqtisodiyotni boshqalardan ajratib turadigan asosiy belgilar hisoblanadi.
Shunday qilib, agar yangi iqtisodiyot - postindustrial iqtisodiyot namoyon bo‘lishining qonuniy shakli bo‘lsa, raqamli iqtisodiyot - yangi iqtisodiyot namoyon bo‘lishining evolyutsion shakllaridan biri. Demak, «shaklning shakli» sifatida raqamli iqtisodiyot nafaqat yangi iqtisodiyot alomatlari to‘plamiga, balki raqamli iqtisodiyotning sifat jihatidan aniqligini tavsiflaydigan bir qator ajratib turuvchi tomonlarga ega.
“Industrial” iqtisodiyotda o‘ringa ega bo‘lmagan yangi qonuniyatlar va tendensiyalar paydo boiishi bilan bir qatorda raqamli texnologiyalar bilan bog‘liqlikda va uyg‘unlikda o‘zini yangicha namoyon etadigan an’anaviy iqtisodiy qoidalarning yangicha mazmuniga e’tibor qaratadi. Fan-texnika taraqqiyoti va iqtisodiy rivojlanish ta’siri ostida bozor iqtisodiyoti qoidalarida, biznes yuritish qoidalarida, an’anaviy iqtisodiy qoidalar va qonuniyatlarning yangicha namoyon bo‘lishida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Masalan, elektron tarmoqlar, kompyuterlar va dasturiy mahsulotlar, raqamli texnologiyalar, elektron mahsulot va xizmatlar paydo bo‘liishi va rivojlanishi yangi iqtisodiyotda quyidagi tushunchalar mazmuni, nisbati va ahamiyatini tubdan o‘zgartiradi: moddiy (buyum holidagi) va nomoddiy (buyum holida bo‘lmagan), jug‘rofiy masofa, zamon va makon, iste’moli qiymati (foydalilik) va qiymat, sifat va son, raqobat va iste’molchilarning afzal ko‘rishi (afzallik), vositachilik va logistika, inson kapital va biznes axloqi, bitimlar va samaradorlikni baholash, xaridorlar va sotuvchilar xulq-atvori, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarning yangi munosabatlari, marketing texnologiyalari va sotuv. Ko‘rinib turibdiki, rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa, AQShda internet-kompaniyalar va internet- firmalar jadal rivojlanishi bilan iqtisodiyotning barcha sohalariga kirib boradigan va butun iqtisodiyot ko‘rinishini o‘zgartiradigan internet-xizmatlar, mahsulotlar, servislar, provayderlar xizmatlari va boshqalarning yangi bozori shakllanadi. Shu sababli bizningcha, internet - iqtisodiy va raqamli iqtisodiyotni tor ma’noda – internet - kompaniyalar va firmalarning raqamli texnologiyalari, mahsulot va xizmatlari yaratish va ulardan foydalanish bo‘yicha munosabatlar yig‘indisi sifatida hamda keng ma’noda - asosan uchinchi to‘rtinchi texnologik ukladga mos keladigan «industrial» iqtisodiyot bilan taqqoslaganda bir qator ajralib turadigan belgilarga ega bo‘lgan va texnologiyalarning raqamli formatidan foydalaniladigan global elektron tarmoq sharoitlarida faoliyat yuritadigan har qanday tarmoqlar korxonalari iqtisodiyoti sifatida yangi iqtisodiyotni farqlay olish maqsadga muvofiqdir.
Yangi iqtisodiyot o‘zining raqamli mazmunida butun dunyo kompaniyalari va shaxslar Network tufayli xilma-xil shakllarda o‘zaro bog‘lanishi mumkin bo‘lgan va raqamli texnologiyalardan foydalangan holda bir zumda, vositachilar, masofa yoki bozorlar, jumladan, innovatsion raqamli texnologiyalar, mahsulotlar, xizmatlar va servis bozorlarining geografik joylashuvidan qat’iy nazar biznes-munosabatlarga kirishadigan beshinchi va oltinchi texnologik ukladlar yutuqlari asosida jamiyat iqtisodiy rivojlanishining chuqurroq bosqichini tavsiflaydi.
Shunday qilib, raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi birinchi navbatda, nafaqat inqilobiy texnologik o‘zgarishlar bilan, balki yangi iqtisodiyotning evolyutsiya qonuniyatlari bilan ham belgilanadi, zamonaviy menejmentni yangicha boshqaruv tamoyillari va biznesni yuritish qoidalarini hisobga olishga yo‘naltiradi, mahsulot sifati va mehnat unumdorligining o‘sishiga xizmat qiladi, iqtisodiy sikldagi salbiy tomonlarni bartaraf qiladi, inflyatsiya va ishsizlikni pasaytiradi, globallashuv sharoitlarida iqtisodiyotning barqaror obsishini ta’minlaydi. Iqtisodiy jarayonlar globallashuvi jahon elektron tarmog‘ining shakllanishi bilan bog‘liq iqtisodiyotning turli sohalari integratsiyasi kuchayishi tufayli zamonaviy iqtisodiyotning rivojlanishi asosiy tcndensiya va tamoyillariga aylanadi. Yangi iqtisodiyotning ushbu qonuniyati bir tomondan global biznes uchun keng imkoniyatlar bilan ta’minlaydi, boshqa tomondan esa - firmalar va kompaniyalarning iste’molchilar oldidagi javobgarligini tubdan oshiradi. Iste’molchilar qandaydir kompaniya mahsulotidan qoniqmaganligi zudlik bilan va keng ommaga ma’lum bo‘lib qoladi va ijtimoiy javobgarlik hissini paydo qiladi. Iqtisodiyotning globallashuvi, raqamli iqtisodiyotda esa zamon va makonning «yo‘q bo‘lishi» ko‘plab ishlab chiqarish omillari va, birinchi navbatda, vaqt omili qiymatimng o‘zgarishiga olib keladi, vaqt, ijtimoiy ishlab chiqarish toifasi sifatida, doimo ishlab chiqarishning qiymat bahosini belgilab bergan. Biroq hozirgi sharoitlarda vaqt «narxi» qiyoslab bo‘lmavdigan darajada o‘sadi. ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida «bir lahzalik» aloqalar dunyosida vaqt (uni tejash va bitimlar tezligi) katta, aytish mumkinki, strategik ustunlikni ta’minlab bera olmaydi. Firmaning bozordagi vaziyatni o‘rganish, bitimlar uchun shartlarni baholash, on-layn rejimida qaror qabul qilish va bitmlarni amalga oshirish qobiliyati uning biznes olamidagi muvaffaqiyatlari yoki muvaffaqiyatsizliklarini belgilab beradi. Muvaffaqiyatga erishgan kompaniyalar qatoriga bu sharoitlarda mahsulot ishlab chiqarishda, birinchi navbatda, raqamli biznes texnologiyalari va mahsulotni iste’molchi tomon ilgari surish hisobiga mahsulot ishlab chiqarishda yaxshilanishga doimiy va uzluksiz o‘zgarishlarni siyosatga kiritadigan kompaniyalarni kiritish lozim. Bunday siyosat fan-texnika taraqqiyotini «raqamlashtirish»ni tezlatish va tashqaridan qaraganda muvaffaqiyatli boigan an’anaviy kompaniyalar ustidan strategik ustunlikni ta’minlashga imkon beradi.
Raqamli va yangi iqtisodiyotning yetakchi tendensiyalaridan biri sifatida ishlab chiqarish va mahsulotlarning moddiy tarkibiy qismlari «yo‘qolishi», buyum holida bo‘lmagan tarkibiy qismlar bilan almashtirilishini hisoblash qabul qilingan. Bu yerda, eng avvalo, ishlab chiqarish xarajatlarida axborot-raqamli tarkibiy qismlar roli va ahamiyatining o‘sish tendensiyasi ko‘zda tutiladi. Axborot olish, raqamli qayta ishlash va uzatish mahsulotlarni va hatto ba’zida an’anaviy pullami jismoniy, analogli harakatlantirishdan ko‘ra tobora muhimroq bo‘lib bormoqda. Bundan tashqari kompaniyalar va firmalar qimmati, ularning raqobatbardoshligi tobora ko‘proq moddiy mulk bilan emas, balki nomoddiy mulk: firmaning raqobatchilardan strategik ustunligini ta’minlaydigan odamlarnmg bilimlari, inson kapitali, g‘oyalar, sun’iy intellekt va asosiy intellektual mulkning strategik yig‘indisi (g‘oyalar, innovatsion raqamli texnologiyalarga ega bo‘lish) bilan belgilanmoqda. Umumiy inson kapitali (ishchi kuchi) raqamli iqtisodiyotda harakatchan va moslashuvchan bo‘lib bormoqda, bu esa ish beruvchilarga uyushgan ishchi kuchi (jamoat tashkilotlari va kasaba uyushmalari ko‘rinishidagi) qimmatbaho bozorlarini aylanib o‘tish va har bir xodim bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri (Big Data va ishchi kuchi sifati haqida shaxsiy ma’lumotlar asosida) ishlashga imkon bermoqda. Bu esa ishchi kuchining harakat tezligini oshiradi va inson kapitaliga pul to‘lash bo‘yicha umumiy xarajatlarni pasaytiradi. Mehnat unumdorligining o‘sishi bilan taqqoslaganda, ish haqini o‘sishining nisbatan to‘xtab turishi ishchi kuchi bozorining moslashuvchanligi va globalligi hisobiga bandlikni kafolatlash darajasining pasayishi bilan ta’minlanadi. Xodimlar, o‘z tomonidan, raqamli iqtisodiyot sharoitlarida ish haqining o‘sishi Bo‘yicha faollikdan ko‘ra barqaror bandlikni tanlashni afzal ko‘rishmoqda. Boshqa barcha shartlar bir xil bo‘lganda, ish beruvchilar va xodimlar xulq-atvorida ma’lum bir murosaga erishiladi.
Iqtisodiy o‘sishni tezlatish tamoyilini raqamli iqtisodiyotning boshqa bir o‘ziga xos xususiyati deb hisoblash lozim. Network (elektron tarmoq) tufayli muomala va iste’mol sohasida mahsulotning tarqalishi va moslashuvi tezlashadi. Elektron tarmoq va raqamli texnologiyalar tarmoq marketingini yanada samarali qiladi: mahsulot va bozordagi vaziyat haqida axborot zarurli reaksiya tamoyili bo‘yicha tarqaladi. Shunga ko‘ra, birinchi qaror va to‘g‘ri harakat ko‘pincha katta ustunliklar va qo‘shimcha foyda olishni ta’minlaydi. Yaxshi va sifatli tovarlar «online» rejimida tarqalishini virusning jonli tabiatda tarqalishi bilan taqqoslash mumkin bolgan tezlikda tarqatiladi va sotiladi. «Virusli» marketing islalgan firmaning iqtisodiy o‘sishini tezlashuvini ta’minlaydi, Bunga misol qilib, turli mamlakatlarda elektron tijorat va internet-savdo bilan shug‘ullanadigan internet-kompaniyalarni keltirish mumkin. Agar XIX asrda iqtisodiy o‘sish ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy qilishga asoslangan boisa, XX asrda jahon urushlari oralig‘ida va Ikkinchi jahon urushidan keyin boshqaruv texnologiyalarining ommaviy ravishda tarqalishiga tayangan. 1970-yillardan boshlab ularning negizida moliyaviy texnologiyalar faol rivojlana boshladi. Hozirgi kunga kelib, asosiy o‘sish omili rolini yuqori intellektual kognitiv texnologiyalar egallab olmoqda. Yangi raqamli qiymatlar, ya’ni, qo‘shilgan qiymat yaratish har bir internet-kompaniya faoliyati orqali jamiyatdagi boylikning har taraflama o‘sishini asoslab beradi. Qiymatlar yaratish, o‘z navbatida, mavjud bozorlarni bo‘lib olishga ham bog‘liq. Zamonaviy konsepsiyalar bozor ulushini ta’minlash maqsadida mashhur bo‘lgan mahsulotni tobora ko‘proq ilgari surmoqda va shundan keyin tarmoqdan foydalangan holda u bilan bog‘liq bo‘lgan yangi tovarlar va xizmatlar sotishni rivojlantirmoqda.
Mahsulot qiymatining bozor ulushiga bog‘liqligi elektron tarmoqning keng ko‘lamli rivojlanishi bilan asoslanadi. Agar ilgari mahsulot qiymati ko‘p jihatdan lining taqchilligi bilan belgilangan bo‘Isa, hozirgi paytda Network tufayli tovar narxi pasaymoqa. Iste’mol «standart»larini belgilashga yordam beradigan mahsulot turlari bo‘yicha sotuvdan olinadigan samara bozor ulushidan kelib chiqib, darajali funksiya bo‘yicha o‘zgaradi.
Raqamli iqtisodiyot sharoitlarida tarmoq orqali deyarli istalgan narsani - tovarlar, xizmatlar va iste’rnolchi uchun kerakli bo‘lgan har qanday axborotni topish mumldn. Buning ustiga, yangi foydalanuvchilar bozorni yanada taqsimlash va egallab olish maqsadida o‘zining iqtisodiy siyosatini yuritishi va axborot qo‘shishi inumkin. «Online» rejimida ishlaydigan kompaniyalar samaradorligi, birinchi navbatda, personalning tirishqoq- ligi, harakatchanligi, qarorlarning jamoaviy ravishda qabul qilinishiga bog‘iiq bo‘lib, bu ko‘ rsatkichlar tarmoqdan foydalanuvchilarga (potensial xaridorlarga) Big Data texnologiyasi asosida individual yondashuv bilan ta’minlanadi. Raqamli iqtisodiyot uchun shuningdek, vositachilik institutining o‘zgarishi ham xosdir. Vositachilar faoliyati hozirda shaklan o‘zgargan. chunki xaridorlarning xabardorligi va axborot bilan ta’minlanganligi bozor qatnashchilarining to‘g‘ridan to‘gLri o‘zaro bogliqligi bilan almashmoqda. Bir tomondan, rivojlangan mamlakatlarda an’anaviy distribyutorlar va agentlar hozirgi paytda xaridorlar va sotuvchilar bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanib, internet tarmog‘i rivojlanganligi tufayli o‘z bitimlarida vositachilarga murojat qilmayotganliklari sababli o‘z ishida jiddiy qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Boshqa tomondan, axborot miqdori to‘xtovsiz va shiddatli o‘sib, foydalanuvchilar (xaridorlar) keraksiz axborotlarni chiqarib tashlaydigan o‘ziga xos «filtr»larga ehtiyoj sezishmoqda. Bunday sharoitlarda yangi turdagi vositachilik - axborot vositachiligi paydo boiishi uchun sharoitlar yuzaga kelmoqda. Barcha jihatlarda bitimlarni amalga oshirishda kuchli va texnologik ta’minlangan yordam ko‘rsatishga qaratilgan iste’molchilarga intellektual xizmatlar ko‘rsatish yoki agregatsiyalangan xizmatlar taklif qiladigan axborot-internet- kompaniyalari soni ko‘paymoqda. Bu kompaniyalar iste’molchilarga qulaylik yaratish va, tabiiyki, o‘z biznesi manfaatlarida kommunikativ- uyushgan mnhit shakllantiradi. Axborot vositachilari sotuvchi va xaridorlarni ma’lum tarzda bir-biri bilan bog‘lagan holda, raqamli texnologiyalar asosida va elektron tarmoqlar orqali ularnirig manfaatlarini hisobga olgan holda uyushtiradi. Shunisi qiziqki, barcha bozor qatnashchilari bilan shaxsiy aloqalarga va mos keluvchi axborot texnologiyalariga, shuningdek, bu qatnashchilar haqida shakllantirilgan ma’lumotlar to‘plamlar(dan potensial foydali axborotga ega bo‘lgan har qanday kompaniyalar axborot vositachilari bo‘lishi mumkin. Global elektron tarmoq paydo bo‘lishi bilan xaridorlar o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun yangi, misli ko‘rilmagan imkoniyatlarga ega bo‘ldilar, sotuvchilar esa, o‘z navbatida, o‘sish uchun iqtisodiy kuch (salohiyat)ning yangi manbasini qo‘lga kiritdilar.
Raqamli iqtisodiyot sharoitlarida bozorlarda sotuv sharoitlari va narxlarni «jismoniy» o‘rganish, turli magazinlarda va firmalarda narxlarni analogli taqqoslash uchun zarurat yo‘q. Muqobil variant tadqiqotlar bilan bir vaqtda tez aniqlanadi, raqobatchi esa kompyuter «sichqoni» bitta harakati bilan bartaraf qilinishi mumkin. Internet-iqtisodiyot va raqamli iqtisodiyotning muhim jihati, xususan, biznes yuritishning o‘ziga xos texxnologiyasi hisoblanadi. O‘ziga xos xususiyat shundaki, bitim «birga bir» tamoyili bo‘yicha va an’anaviy vositachilarsiz yoki axborot vositachilarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shu sababli tovar va xizmatlar qiymatining axborot tarkibiy qismi tobora ortadi. Bunda sotuvchilar ushbu jarayonni tovar qiymati an’anaviy tarkibiy qismlari xarajatlarini amalga oshirishdan ko‘ra rentabelliroq deb hisoblaydilar. Iste’molchilar, o‘z navbatida, ularning xohish-istaklariga muvofiq, mahsulotga talablarini individuallashtirishga intiladilar. Ta’minotchilar va iste’molchilar, sotuvchilar va xaridorlar o‘itasida axborot almashinish borasida misli ko‘rilmagan sharoitlar yuzaga keladi. Ular uchun ham, bular uchun ham axborot iqtisodiy hayotning asosiy jihatiga aylanadi.
Raqamli texnologik platforma (yangi iqtisodiyotning texnoraqamli bazisi) ijtimoiy-iqtisodiy subyektlarning selektiv-adresli metodologiyasini amalga oshirish uchun ajoyib imkoniyatlar yaratadi. Ma’lumotlar to‘plamlari, katta jadvallar yoki katta ma’lumotlar massivlari (Big Data) shakllantirish superkompyuterlarda axborot bilan ishlashning yangi raqamli texnologiyalar paydo bo‘lish: bilan numosabatlar subyektlari nimalarni afzal ko‘rishini aniqlash hamda har bir shaxsga adresli ta’sir va takliflar ishlab chiqishga imkon beradi. Global munosabatlar sharoitlarida har bir iste’molchi yoki munosabatlar (jumladan, ijtimoiy-siyosiy) qatnashchisiga individual yondashuv real voqelikka va samarali boshqaruv vositasiga aylanadi.
Zaxiralar, ishchi kuchi xarajatlari va logistika ustidan nazoratni raqamlashtirish tayyor mahsulot xarajatlarini minimallashtirishga va yakuniy hisobda, narxlarning o‘sishini nazorat qilishga imkon beradi (masalan: «kanban» ~ «aniq muddatida» ta’minot tizimi, axborotni skanerlash va shtrix-kodlash, transportda GPS-nazorati, xizmatlarni vertikal bog‘lash. ishchi kuchi zaxirasini kamaytirish). Maykl Mendel kabi boshqa tadqiqotchilarning hisoblashicha, raqamli iqtisodiyotda iqtisodiy sikl yuqori texnalogiyalar rivojlanishiga qaramay, iqtisodiyot beqarorligiga va undan keyin inqirozga olib keladigan texnologik siklga bog‘liq. Raqamli iqtisodiyot rivojlanishining asosiy qonuniyatlarini hisobga olib, uning faoliyat ko‘rsatishidagi asosiy tamoyillarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Raqamli iqtisodiyotni boshqarishni takomillashtirishda ulami hisobga olish mumkin. Bu tamoyillar qatoriga quyidagilar kiradi:
Moddiy-buyum holidagi tarkibiy qismning «yo‘qolib ketish» va uni «nomoddiy» tarkibiy qism: inson kapitali, g‘oyalar, bilimlar, sun’iy intellekt, Soft Ware va boshqalar bilan almashtirish tamoyili. Bunda moddiy-buyum holatining «yo‘qolib ketish» tezligi ortadi, raqamli iqtisodiyot samaradorligi esa «nomoddiy» tarkibiy qism o‘sishiga proporsional ravishda ortadi.
Raqamli iqtisodiyotning globallashuv sharoitlarida masofaning ahamiyati pasayishi va makonning «siqilish» tamoyili - zamonaviy iqtisodiyotning eng muhim tamoyilidir. Raqamli iqtisodiyot globalligi ishlab chiqaruvchilar, iste’molchilar va raqobatchilami ularning geografik joylashuvidan qat’iy nazar birlashtiradi. Hamma hamma bilan bog‘langan, o‘z biznesining raqobatbardoshligi va javobgarlik borasida bir-biridan «himoyalanmagan». Raqamli iqtisodiyotda geografik holat raqobatda - «raqamlashtirishdan oldingi» iqtisodiyotdagi kabi muhim ahamiyatga ega emas.
Vaqtni «siqish» tamoyili barcha iqtisodiy munosabatlar, o‘zgarishlar va, ayniqsa muhimi, boshqaruv qarorlari qabul qilish tezligi ortishini anglatadi Ijtimoiy ishlab chiqarishda tezkor aloqalar sharoitlarida vaqt katta ustunlikka va shu bilan bir vaqtda mas’uliyatga aylanmoqda. Raqamli kompaniyalarni an’anaviy kompaniyalar bilan taqqoslaganda ish vaqtining ko‘proq tejalishini ta’minlaydi. Raqamli kompaniyalar strategiyasi butun ishlab chiqarish sikli bo‘yicha doimiy o‘zgarishlarga yo‘naltiriladi, yaxshilash bo‘yicha o‘zgarishlarning tezlashuvi esa ularga raqobatli ustunliklarni ta’minlaydi.
Tashkil qilish va boshqarishning «smart» tamoyili ham raqamli iqtisodiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Inson kapitali, odamlar, bilimlar, g‘oyalar, sun’iy intellekt-bu raqamli iqtisodiyotning asosiy boyligidir. U texnologik sohadagi o‘zgarishlar mazmuni va tezligini, biznes va boshqaruvda dadil g‘oyalar va innovatsiyalar paydo bo‘lishini ta’minlaydi. Inson kapitali raqamli iqtisodiyotda «bebaho» boladi, personalni boshqarish esa kompaniyaning «g‘olib» texnologiyalari va qarorlari yaratish qobiliyatiga yo‘naltiriladi.
Raqamli iqtisodiyot sharoitlarida «tarmoq» o‘sishi va rivojlanish tamoyili kommunikatsiyalaming o‘ziga xos, «virusli» xarakteri bilan, birinchi navbatda, elektron tarmoq (Network) bilan bog‘liq boladi komunikatsiyalar osonligi va ulaming zanjirsimon xarakteri barcha biznes qatnashchilari uchun xabardorlikning tez tarqalishiga xizmat qiladi. Internet orqali ishlaydigan kompaniyalar tarmoq marketingini to‘gri yo‘lga qo‘yish, birinch qadam tufayli portlashsimon o‘sishga erishishi mumkin. Internetdan foydalanuvchilar olamida raqamli Texnologiyalardan foydalanish, qaytalab rejalashtirish va boshqarish boshqa barcha shartlar bir xil bo‘lganida iqtisodiy o‘sishning tezlashuviga xizmat qilishi mumkin.
Texnologik platformalar (jumladan, raqamli shakllar) va sftindartlar qiymatliligi tamoyili keyinchalik keng ko‘lamli ishlab chiqarishning negiziga aylanadigan, qoidaga ko‘ra, katta bozor ulushlarini egallab olishni ta’minlaydigan muvaffaqiyatli yolg‘iz holdagi yeehimlarning tez tarqalishi bilan asoslanadi. Keyinchalik ushbu platforma bilan yo‘ldosh mahsulot va xizmatlar turlari bog‘lanadi. Raqamli iqtisodiyotda iste’molchi xulq-atvorida yetakchi standartlar va qadriyatlarga aylanadigan, odamlar turmush tarzi va uslubini shakllantiradigan, ma’lum bir hodisa bilan belgilab beriladigan mahsulot va xizmatlar hodisa (event) komplekslari tobora ko‘proq paydo bo‘lmoqda. Ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar bu holatlami sezmasligi mumkin emas va biznesni tashkil qilishda ularni hisobga oladilar.
Axborot bilan ishlash «samaradorlik» tamoyili raqamli iqlisodiyot qatnashchilarini (subyektlarini) katta miqdordagi axborotni tartibga solishga yo‘naltiradi. Barcha qatnashchilar har bir muayyan holatda eng muhim va foydali ma’lumotlarni ajratib olish maqsadida axborotni <Bozorning «virtuallik» tamoyili bozorda ishtirok etish yoki jismoniy paydo bo‘lish keraksizligiga olib keladi. Mahsulot narxi va raqobatli ustunliklarini savdo markazlariga kirmasdan ham taqqoslash mumkin, maxsus dasturlar esa sifat va narx nisbati optimal bo‘lgan mahsulot izlab topishni ta’minlashi mumkin. Raqobatda jismoniy to‘siqlar yo‘qoladi, biznes eng yaxshi sifat va arzon narx taklif qilishga intiladi, xaridor esa zudlik bilan javob qaytaradi: mahsulot izlab topish va xarid qilish amalda bir vaqtda, savdo nuqtalariga tashrif buyurmasdan amalga oshiriladi.
Raqamli iqtisodiyotda xarajatlar strukturasining o‘zgarish tamoyili muhim ahamiyat kasb etadi. Tovar qiymatidagi axborot tarkibiy qismi tobora kattalashmoqda, moddiy-buyum jihati esa kichraymoqda. Yuqori texnologiyali mahsulotlar ekspluatatsiyasi yoki iste’moli iste’molchiga (foydali samara birligiga) arzon tushmoqda, ko‘proq qoniqish va tahsinga sazovor bo‘lmoqda. Innovatsionlik darajasi yuqori bo‘lgan kompaniyalar tranzaksiya xarajatlari pasayishi va ishlab chiqarish tannarxining strukturasi o‘zgarishi hisobiga ustunliklarga ega bo‘lmoqdalar.
«Impulsli» motivatsiya tamoyili shuni anglatadiki, tovar tanlash va xarid qilish internet tufayli ko‘pincha impulsiv ravishda. bir martalik va shu onda ro‘y beradigan jarayon sifatida amalga oshadi. Xohish paydo bo‘lishi va xarid boshqa tovarni izlayotgan paytda ham paydo bo‘ladi. Qidirish, xohish-istak va xarid o‘rtasida amalda hech qanday uzilish bolmaydi. Tanlovni o‘zgartirishga «yumshoq» majburlash raqamli kompaniyalar foydalanadigan vositalardan biri hisoblanadi.
Raqamli iqtisodiyotni «baynalmilallashtirish» tamoyilini bir tomondan, xalqaro mehnat taqsimotining namoyon bo‘lishi sifatida, boshqa tomondan esa - jahon iqtisodiy munosabatlari rivojlanishi (globallashuvi) sifatida talqin qilish mumkin. Iqtisodiyotning globallashuvi raqamli texnologiyalar tufayli mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol qilish bo‘yicha to‘siqlar va cheklovlarni olib tashlamoqda. Logistika va savdoni raqamlashtirish tufayli tovarlarni yanada ochiqroq va qulayroq qilmoqda. Mahsulot hayotiylik davrining barcha bosqichlarida hamrohlik qilish har xil tillarda ta’minlanadi, maxsus dasturlar mavjudligi esa axborotni bir tildan boshqa tilga bir lahzada va tarjimonlarsiz tarjima qilishga imkon beradi. Inson kapitali harakatlanishi va xalqaro standartlashtirish ham raqamli iqtisodiyot baynalmilallashuviga xizmat qiladi.
Raqamli iqtisodiyotda xalq farovonligini strategik rejalashtirishda asosiy yo‘nalishlar quyidagilar hisoblanadi:
• xalqning turmush darajasini oshirish maqsadli tavsiflarini shakllantinsh;
• xalq farovonligi maqsadlarini amalga oshirishga ajratiladigan resurslarni tadqiq etish;
• iste’mol fondi hajmi va strukturasining istiqboldagi dinamikasini tadqiq etish;
• aholi daromadlari strukturasi va hajmi ko‘rsatkichlarini shakllantirish;
• iste’mol ijtimoiy fondlari shakllantirish jarayonlarini tadqiq etish;
• noishlab chiqarish sohasining rivojlanish ko‘rsatkichlarini ishlab chiqish;
• noishlab chiqarish kapital qo‘yilmalarini amalga oshirish jarayonlarini modellashtirish;
• noishlab chiqarish fondlari hajmi va strukturasi dinamikasini modellashtirish;
• xalqning turmush darajasini o‘stirish bo‘yicha yangi chora-tadbirlar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan resurslarni baholash;
• xalqning turmush darajasi rivojlanishini umumiy strategik rcjalashtirish va uni xalq xo‘jaligining strategik rejasini boshqa boilimlari bilan muvofiqlashtirish;
• xalqning turmush darajasini oshirish rejalarini bajarish jarayonlarini baholash va ularning bajarilishini rag‘batlantiradigan chora-tadbirlar ishlab chiqish;
• -strategik reja sifatini sistematik baholash va uning bajarilishini nazorat qilish.
Muayyan vazifalarni hal qilish aholining turmush darajasini oshirishga va ijtimoiy rivojlanish global, mahalliy va maqsadli ko‘rsatkichlariga o‘zgartirilgan strategik maqsadlar asosida erishiladi. Global ko‘rsatkichlar eng avvalo, turmush darajasi konsepsiyalarini ishlab chiqish, noishlab chiqarish sohasi va ijtimoiy rivojlanishning asosiy sohalarini rivojlantirish, shuningdek, xalq farovonligi o‘sishini tavsiflaydigan muhim jamlanma ko‘rsatkichlar dinamikasini bashorat qilishda hisobga olinadi. Lokal maqsadlar moddiy ne’matlar va xizmatlar alohida ko‘rsatkichlarni, noishlab chiqarish sohasini rivojlantirishning turli tarmoq tavsiflarini, xalq farovonligi o‘sishidagi tafovutlarni tavsiflaydigan alohida ko‘rsatkichlarni hisob-kitob qilishda hisobga olinadi.
Shunday qilib, jahon iqtisodiyoti rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari ko‘p jihatdan global elektron tarmoqning kelgusi rivojlanishi, axborot-intellektual va raqamli tcxnalogiyalar, sun’iy intellekt va inson kapitali salohiyatini to‘laroq amalga oshirish bilan belgilanadi va asoslanadi. Shu sababli raqamli iqtisodiyot muammolarini o‘rganish iqtisodiyot fani nuqtayi nazaridan ham, turli darajadagi: elektron hukumatdan tortib turli obyektlarni smart-boshqarish raqamli modellarigacha menejment tizimlari amaliy o‘zgarishi nuqtayi nazaridan ham dolzarb hisoblanadi. Shuni ham ta’kidlash zarurki, ijtimoiy hayotni raqamlashtirishning ushbu bob doirasidan chetda qolgan eng muhim jihati iqtisodiy va kompyuter xavfsizligi: muammolari bo‘lib, raqamli iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi bilan butun dunyoda tobora dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda.
Nazorat savollari:
1. Raqamli iqtisodiyot bulutli hisoblash texnologiyalarining kelajagi bog‘liqmi?
2. Raqamli iqtisodiyot nima?
3. Raqamli iqtisodiyot rivojlanishiga eng katta xissalarini qo‘shgan IT kompaniyalarini sanab bering?
4. Raqamli iqtisodiyotning afzalliklari nimada?
|
| | |
http://kompy.info/1-mavzu-chiziqli-algebraik-tenglamalar-sistemasini-v8.html | 1-mavzu: Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini | CHIZIQLI ALGEBRAIK TENGLAMALAR SISTEMASINI TAQRIBIY YECHISH USULLARI VA ULARNI KOMPYUTERDA BAJARISH
REJA:
Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasi
Chiziqli algebraik tenglamalar sistemasini taqribiy yechish usullari
Tenglamalar sistemasini taqribiy yechish usullari va ularni kompyuterda bajarish
Nazariy va tadbiqiy matematikaning ko‘pgina masalalari birinchi darajali chiziqli tenglamalar sistemasini yechishga olib kelinadi. Masalan, funksiyaning n-ta nuqtada berilgan qiymatlari yordamida n-tartibli ko‘phad bilan interpolyatsiyalash yoki funksiyani o‘rta kvadratlar usuli yordamida yaqinlashtirish masalalari birinchi darajali chiziqli tenglamalar sistemasini yechishga keltiriladi.
Birinchi darajali chiziqli tenglamalar sistemasini hosil qilishning manbai uzluksiz funksional tenglamalarni chekli ayirmali tenglamalar bilan yaqinlashtirishdir.
Birinchi darajali chiziqli tenglamalar sistemasini yechish asosan ikki usulga, ya’ni aniq va iteratsion usullarga bo‘linadi.
Aniq usul deganda chekli miqdordagi arifmetik amallarni aniq bajarish natijasida masalaning aniq yechimini topish tushuniladi.
Iteratsion usullarda chiziqli tenglamalar sistemasining yechimi ketmaket yaqinlashishlarning limiti sifatida topiladi.
Chiziqli tenglamalar sistemasini yechishning noma’lumlarni ketma-ket yo‘qotish orqali aniqlash usuli, ya’ni Gauss usulini ko‘rib chiqamiz.
Bu usul bir necha hisoblash yo‘llariga ega. Shulardan biri Gaussning kompleks yo‘lidir.
Ushbu sistema berilgan bo‘lsin
Faraz
qilaylik, a
11≠0 (etakchi element) bo‘lsin, aks holda tenglamalarning o‘rinlarini almashtirib,
x1 oldidagi koeffisienti noldan farqli bo‘lgan tenglamani birinchi o‘ringa ko‘chiramiz.
Sistemadagi birinchi tenglamaning barcha koeffisientlarini a
11 ga bo‘lib,
х1 +
b12(1)
x2 +...+
b1(
n1)
xn =
b1(,1
n)+1 (2)
ni
hosil qilamiz,
bu yerda
a12 =
b12(1),. . . ,
aa111
n =
b1(
n1),
aa1,11
n+1 =
b1(,1
n)+1
a11
yoki qisqacha
b1(1j) =
aa111
j (
j ≥ 2).
(2) tenglamadan foydalanib, (1) sistemaning qolgan tenglamalarida
x1 ni yo‘qotish mumkin. Buning uchun (2)
tenglamani ketma-ket a21,
a31, … larga ko‘paytirib, mos ravishda sistemaning ikkinchi, uchinchi va h.k. tenglamalaridan ayiramiz. Natijada, quyidagi sistema hosil bo‘ladi.
bu yerda
aij(1) koeffisientlar
aij(1) =
aij −
ai1
b1(1
j) ,(
i,
j ≥ 2)
formula yordamida hisoblanadi.
Endi (3) sistema ustida ham shunga o‘xshash almashtirishlar bajaramiz. Buning uchun (3) sistemadagi birinchi tenglamaning barcha koeffisientlarini yetakchi element
a22(1) ≠0 ga bo‘lib,
x2 +
b23(2)
x3 +...+
b2(2
n)
xn =
b2(,2
n)+1 (4)
ni hosil qilamiz, bu yerda
(2)
a
b2
j =
a22(1) (
j ≥3)
(4) tenglama yordamida (3) sistemaning keyingi tenglamalarida yuqoridagidek
x2 ni yo‘qotib,
sistemaga kelamiz, bu yerda
aij(2) =
aij(1) −
ai(21)
b2(2
j), (
i,
j ≥ 2)
Noma’lumlarni yo‘qotish
jarayoni davom ettirilib, bu jarayonni
m–qadamgacha bajarish mumkin deb faraz qilamiz va
m – qadamda quyidagi sistemaga ega bo‘lamiz.
bu yerda
a (
m)
(
m)
mj ,
a(
m)
bmj =
amm(
m)
ij =
aij(
m−1) −
aim(
m−1)
bmj(
m) (
i,
j ≥
m +1) .
Faraz qilaylik,
m mumkin bo‘lgan oxirgi qadamning nomeri bo‘lsin. Ikki hol bo‘lishi mumkin:
m=n yoki
m. Agar m=n uchburchak matritsali va (1) sistemaga ekvivalent bo‘lgan quyidagi
sistemaga ega bo‘lamiz. Oxirgi sistemadan ketma-ket xn, xn−1,..., x1 larni topish mumkin
(6) uchburchak sistemasining koeffisientlarini topish Gauss usulining to‘g‘ri yurishi, (7) sistemadan yechimini topish Gauss usulining teskari yurishi deyiladi. |
http://kompy.info/elektron-chipta-v2.html | Elektron chipta | |
Elektron chipta
|
bet | 1/2 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 18,35 Kb. | | #274889 |
Bog'liq IATA
IATA (Xalqaro havo transporti assotsiatsiyasi) bosh direktori Toni Tayler zamonaviy elektron texnologiyalarning global fuqaro aviatsiyasini rivojlantirishdagi o‘rni haqida gapirdi. Aviakompaniyalar o'z samaradorligini oshirish uchun har bir imkoniyatni qadrlashini taxmin qilish oson. Ular xarajatlarni yanada qattiqroq nazorat qilish, shuningdek, daromadni oshirish uchun yangi imkoniyatlarga muhtoj. Shu bilan birga, ular yo'lovchilar uchun qo'shimcha imtiyozlarni doimo yodda tutishlari kerak. Bu jarayonda axborot texnologiyalari muhim rol o‘ynaydi.
Elektron chipta
2008 yilda aviakompaniyalarning 100% elektron chiptalarga o'tishi havo qatnovi uchun yangi texnologiyalarning ahamiyatiga eng mashhur misol bo'ldi. Bu Biznesni soddalashtirish (StB) dasturining asosiy loyihasidir. Elektron chiptalar har kimning sayohat hujjatlarini chop etishi va blankalarni agentlar va kassalar tarmog‘i orqali tarqatishiga bo‘lgan ehtiyojni yo‘qotib, xarajatlarni kamaytirdi. Elektron chiptalar butun sanoatda o'zgarishlar uchun katalizator bo'lib xizmat qildi. Bu qo'shimcha daromad olish imkoniyatlarini oshirdi. Aviakompaniya veb-saytlarida transport sotuvi tez o'sishni boshladi. Sayyohlik agentliklari o'z mijozlariga aviachiptalarni yetkazib berishning og'ir mas'uliyatidan ozod qilindi. Yo‘lovchilar esa sayohatga olib kelingan elektron chiptalar qulayliklaridan bahramand bo‘lishdi. Elektron chipta uni amalga oshirish samarasini to'ldiradigan boshqa o'zgarishlarga ruxsat berdi, bu o'zgarishlar ham Biznesni soddalashtirish dasturining bir qismi edi. Bir misol shtrix kodli bortga chiqish talonidir (BCBP). Ushbu bortga chiqish talonini uyda printerda chop etish yoki undan ham qulayroq bo'lgan holda smartfon yoki boshqa mobil qurilmaga yuborish mumkin. U magnit chiziqli bortga chiqish talonlarini almashtirdi, ular ancha qimmatroq va ularni faqat aeroportda olish mumkin edi. Hatto bortga chiqish moslamasidan ma'lumotlarni o'qiy oladigan tizimning texnik xizmat ko'rsatish xarajatlari ham kamaydi. Shtrixli skanerlar magnit chiziqdan ma'lumotni o'qish uchun zarur bo'lganlarga qaraganda arzonroq va kamroq buziladi. Yangi bortga chiqish talonlari ko'pincha aeroportga kelishdan oldin chop etiladi, bu bosib chiqarish moslamalari sonini kamaytiradi va yo'lovchi terminallarining ichki maydonidan samaraliroq foydalanish imkonini beradi. Biznesingizni soddalashtirishning navbatdagi bosqichi Tez sayohat bosqichidir. Elektron chiptalar va BCBPni joriy etish orqali faollashtirilgan ushbu IATA tashabbusi yoʻlovchilarga sayohat davomida imkon qadar koʻproq oʻziga xizmat koʻrsatishni taʼminlashga qaratilgan. Oltita Fast Travel loyihasi o'z-o'zidan ro'yxatdan o'tish, o'z-o'zini ro'yxatdan o'tkazish, o'z-o'zini skanerlash hujjatlari (pasportlar), reyslarni o'z-o'zidan qayta bron qilish, o'z-o'zidan samolyotga chiqish va yo'qolgan bagajni qidirish so'rovini o'z-o'zidan yuborish imkoniyatini o'z ichiga oladi. Endi 100 dan ortiq juftlik aeroportlari va aviakompaniyalari tavsiflangan variantlardan kamida uchtasini taklif qilishadi. Ishonamizki, 2020 yilga kelib, barcha sayohatchilarning taxminan 80 foizi ushbu jarayonlarning barchasi uchun mas'ul bo'lib, aviakompaniya hamkorlari uchun katta imkoniyat yaratadi. Bu biznesni soddalashtirishning oxiri emas. Endi aviakompaniyalar yo‘lovchining mobil qurilmasiga bortga chiqish talonini yuborishi mumkin bo‘lganligi sababli, ular sayohatchi bilan real vaqt rejimida suhbatni boshlash, ularga parvoz holati, mumkin bo‘lgan parvoz vaqtini o‘zgartirish, bagajni yetkazib berish va yangilash yo‘llari haqida ma’lumot berish uchun real imkoniyatga ega. sayohat holati va aeroportlarda biznes zallaridan foydalanish. Ushbu texnologiyani takomillashtirish jarayonlari mashhur bo'lib bormoqda, chunki ular aviakompaniyalarga xarajatlarni kamaytirish, qo'shimcha daromad olish imkoniyatlarini oshirish va yo'lovchilar uchun sayohat tajribasini yaxshilashga yordam beradi. Va bu muvaffaqiyatning asosiy elementi shundaki, butun dastur jahon standartlari asosida qurilgan. Aviatsiya jahon standartlari tufayli paydo bo'ldi, ular bugungi kunda sanoatni oldinga siljitishda davom etmoqda. Yangi ishlanmalar, jumladan, axborot texnologiyalaridagi innovatsiyalar bitta aviakompaniyadan boshlanishi mumkin. Biroq, ularning to'liq salohiyatini ro'yobga chiqarish uchun ular global bo'lishi kerak. Agar X aviakompaniyasi ma'lum bir aeroportda qulay IT tizimini o'rnatsa, yo'lovchilar juda minnatdor bo'lishadi. Biroq, tez orada ular boshqa aeroportlarda ham xuddi shunday qulay xizmatlarni olishni xohlashadi. Aviakompaniya nuqtai nazaridan, global aloqa ham mantiqiy. Aks holda, yangi tizimlarni saqlash xarajatlari juda yuqori bo'ladi. IATAning asosiy vazifalaridan biri umumiy global standartlarni ishlab chiqish va joriy etishni rag'batlantirishdir. Endi biz tarqatish tizimlarini modernizatsiya qilishda jahon standartlari va IT-ni joriy etish uchun katta imkoniyatlarni ko'rmoqdamiz.
|
| | |
http://kompy.info/pdfview/namangan-viloyati-namangan-shahar-islom-karimov-kochasi-12-uy.html | Namangan viloyati, Namangan shahar Islom Karimov ko'chasi, 12-uy, 160103 | Namangan viloyati, Namangan shahar Islom Karimov ko'chasi, 12-uy, 160103
Download
52,03 Kb.
Matnni ko'rish
Sana
12.10.2024
Hajmi
52,03 Kb.
#274823
Download
52,03 Kb.
Matnni ko'rish
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Dərs
Mühazirə
Qaydalar
Referat
Xülasə
Yazı
Namangan viloyati, Namangan shahar Islom Karimov ko'chasi, 12-uy, 160103
Download
52,03 Kb.
Matnni ko'rish |
http://kompy.info/category/Yazı/ | Yazı | | Online İmzalama Servis proqramı Istifadəçi təlimatı Yeni Online İmzalama Servis proqramı Java Applet texnologiyasının Google Chrome və digər brauzerlərdə istifadəsindən imtina edilməs səbəbindən hazırlanmışdır. Yeni Online İmzalama Servis proqramı müxtəlif Microsoft Windows əməliyyat sistemləri Yazı 3,26 Mb. 2 | o'qib |
| Biz yazıçılara bənzəyirik. Hər birimiz eyni sözlərə sahibik, lakin onları fərqli edən bizim onları istifadə etdiyimiz tərzdir Biz yazıçılara bənzəyirik. Hər birimiz eyni sözlərə sahibik, lakin onları fərqli edən bizim onları istifadə etdiyimiz tərzdir Palace Health Wellness Hotelinin memarı və interyerin dizayneri Mişel Juane deyir Yazı 45,75 Kb. 1 | o'qib |
| Chevrolet şirkətinin arxasında duran insan İsveçrədən gəlmişdi Alfred, Lui, Fanni, Berta və Artur Fransanın Bona şəhərinə köçür onların, və ailə bundan sonra orada yaşamağa davam edir. Martadan üçüncü qızdan sonra 1892-ci ildə Qaston ailənin sonuncu yeddinci uşağı dünyaya gəlir Yazı 46,38 Kb. 3 | o'qib |
| Ders İçerik BİRİNCİ yil trd101 Türk Dili I (2-0-2) Edebiyat türleri; sanatsal ( şiir, öykü, roman, tiyatro) ve düşünsel ( makale, fıkra, deneme, eleştiri, röportaj ), Edebiyat ve,veya düşünce dünyasıyla ilgili yapıtların okunup incelenmesi, Kurgulayıcı bir metni Yazı 38,64 Kb. 50 | o'qib |
| Adı: Alı Soyad: Abdullayev Fakültə: Energetika və Avtomatika Proseslərin avtomatlaşdırılması mühəndisliyi Qrup: 271A3 Fənn: Fizikanın əsasları Müəllim: Əmiraslanov Xaliq Yazı 0,95 Mb. 2 | o'qib |
| Semuel Lenqhorn Klemens ing. Samuel Langhorne Clemens; 30 noyabr 1835 21 aprel 1910 görkəmli Amerika yazı Mark Tven (ing. Mark Twain, əsl adı Semuel Lenqhorn Klemens ing. Samuel Langhorne Clemens; 30 noyabr 1835 – 21 aprel 1910) — görkəmli Amerika yazıçısı, jurnalisti və ictimai xadimi Yazı 21,14 Kb. 1 | o'qib |
| Yazır 20 mart 2023 Sabiq Maliyyə naziri, professor Saleh Məmmədov "Elmin taleyi" Sabiq Maliyyə naziri, professor Saleh Məmmədov "Elmin taleyi" adlı düşündürücü bir məqalə hazırlayıb və Musavat com -a göndərib. Həmin yazını təqdim edirik Yazı 81,98 Kb. 1 | o'qib |
| Danışıq fəaliyyət forması kimi Bir dil hadisəsi aşağıdakı xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunursa, normativ sayılır: dilin quruluşuna uyğunluq; rabitə prosesində kütləvi və müntəzəm çoxalma; ictimai təsdiq və tanınma. Nitq normasının formalaşmasında həm spontan Yazı 23,48 Kb. 4 | o'qib |
| Yazı simvol Xəbər dedikdə nə başa düşülür? Məlumat mənbəyinin ayrı ayrı elementlərinin ardıcıl ötrülməsi nəticəsində formalaşan informasiya necə informasiya adlanır? Yazı 0,51 Mb. 36 | o'qib |
| Turkcha matnlar va darslar Türkçe metinler ve dersler. Turk tili Düşünmeden öğrenmek, vakit kaybetmektir.” (konfüÇYÜS) Özdeyişini açıklayan bir kompozisyon Yazı 127,84 Kb. 2 | o'qib |
| Yazılmalıdır. Bu amaçla kişiler örnek kompozisyonları inceleyebilir okuyabilir Sözlü ya da yazılı olarak oluşturulan kompozisyonda kullanılan anlatım şekilleri Yazı 1,26 Mb. 45 | o'qib | |
http://kompy.info/texnologiyalar-vazirligi-muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshken-v60.html | Texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi | Texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi
amaliy ish 1
|
Bosh sahifa
Aloqalar Bosh sahifa Texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi
| |
http://kompy.info/masofaviy-va-ikkinchi-oliy-talim-fakulteti-soliq-va-soliqqa-to.html | “masofaviy va ikkinchi oliy ta’lim” Fakulteti “Soliq va soliqqa tortish” fanidan mustaqil ta`lim uchun nazorat ishi | |
“masofaviy va ikkinchi oliy ta’lim” Fakulteti “Soliq va soliqqa tortish” fanidan mustaqil ta`lim uchun nazorat ishi
|
bet | 1/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 162,82 Kb. | | #274838 |
Bog'liq Ijtimoiy soliq va mahalliy yig’imlar OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI “MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM” Fakulteti “Soliq va soliqqa tortish” fanidan MUSTAQIL TA`LIM UCHUN NAZORAT ISHI Bajardi:BHA-69/2-2023 guruh Murodov Nurali. Qabul qildi: Reja: - 1. Aksiz solig‘ining maqsadi
- 2.Aksiz solig‘ining turlari
- 3. Qonunchilik va tartibga solish
1.Aksiz solig‘ining maqsadi - Iste'molni boshqarish: Aksiz solig‘i zararli mahsulotlar (alkogol, tamaki) iste'molini kamaytirish maqsadida joriy etilgan. Bu, ayniqsa, sog‘liqni saqlashga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
- Byudjetni to‘ldirish: Davlatning moliyaviy resurslarini oshirish uchun aksiz solig‘i muhim manba hisoblanadi.
Aksiz solig‘ining turlari - Aksiz solig‘ining turlari
- Mahsulot turlariga ko‘ra: Alkoholi ichimliklar, tamaki mahsulotlari, yoqilg‘i, shuningdek, boshqa aniq tovarlar (masalan, avtotransport) uchun alohida stavkalar mavjud.
- Stavkalar: Aksiz solig‘ining stavkalari davlat tomonidan belgilangan va har xil tovarlarga qarab farq qiladi. Ba'zi mahsulotlar uchun bu stavkalar yuqori bo‘lishi mumkin.
Qonunchilik va tartibga solish - Qonunchilik va tartibga solish
- Davlat qonunchiligi: Aksiz solig‘i har bir mamlakatda o‘ziga xos qoidalar va tartiblarga ega. Davlatlar ushbu soliqni yig‘ish mexanizmlarini hisoblash tartibini va to‘lash muddatlarini belgilaydi.
- Monitoring va nazorat: Aksiz solig‘ining to‘lanishi va to‘lanmasligi bo‘yicha monitoring va nazorat tizimlari mavjud. Bu noqonuniy savdoni oldini olishda muhim rol o‘ynaydi.
O'zbekiston sharoitida aksiz solig‘I - O'zbekiston sharoitida aksiz solig‘I
- O‘zbekiston Respublikasida aksiz solig‘i 2021-yildan kuchga kirgan yangi qonunlarga muvofiq joriy etilgan. Ushbu qonunlarga ko‘ra, aksiz solig‘i tovarlarning turiga qarab farq qiladi va uning darajasi har yili yangilaydi.
- O‘zbekistonning iqtisodiy strategiyalari: Aksiz solig‘idan olingan mablag‘lar ijtimoiy va iqtisodiy dasturlarga sarflanadi, masalan, sog‘liqni saqlash va ta'lim sohasini rivojlantirish.
|
| | |
http://kompy.info/iteratorlar-va-ularning-turlari-sanjarbek.html | Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek | |
Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek
|
bet | 1/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 1,48 Mb. | | #274824 |
Bog'liq Taqdimot(@slaydai bot)-1 Sanjarbek
Iteratorlar va ularning turlari
Sanjarbek
Iteratorlar va ularning turlari Sanjarbek
Reja:
1. Iterator nima?
2. Iteratorlarning tarixi
3. Iteratorlar va sikllar
... t.me/slaydai_bot
1. Iterator nima?
Iterator — bu dasturlashda ma'lumotlar to'plamini ketma-ket ko'rib chiqish uchun ishlatiladigan obyekt. Iteratorlar odatda qo'llanmalar, ro'yxatlar va boshqa kolleksiyalar ustida ishlaydi. Ular birinchi elementdan boshlab, navbatma-navbat keyingi elementni qaytaradi. Har bir iterator kamida ikki asosiy metodga ega bo'lishi kerak: `next()` va `hasNext()`. `next()` metodi keyingi elementni qaytaradi, `hasNext()` metodi esa navbatdagi element mavjudligini tekshiradi. Bu struktura hoshiyalarsiz va tartibli ma'lumotlarni boshqarishga yordam beradi. Iteratorlar Java, Python, va C++ kabi dasturlash tillarida keng qo'llaniladi. Java tilida `Iterator` interfeysi mavjud bo'lib, u `java.util` kutubxonasida joylashgan. Iteratorlar algoritmik murakkablikni kamaytirib, kodni yanada aniq va samarali qilishga yordam beradi. Ular ayniqsa katta hajmli ma'lumotlar ustida samarali ishlashda muhim ahamiyatga ega.
... t.me/slaydai_bot
Iteratorlar dasturlashda ma'lumotlar tuzilmalari ustida takroriy iteratsiyalarni amalga oshirish imkonini beruvchi mexanizm sifatida keng qo'llaniladi. Iteratorlarning kelib chiqishi kompyuter fanidagi dastlabki algoritmlar va ma'lumotlar tuzilmalariga borib taqaladi. 1960-yillarda ALGOL, Lisp kabi dasturlash tillarida iteratorlarga asos bo‘lgan konsepsiyalar paydo bo‘la boshladi. 1970-yillarda CLU tili iteratsiya mexanizmlarini birinchi bo'lib qo'llagan til sifatida tanilgan. 1983-yilda C++ dasturlash tili paydo bo'ldi va unda iteratorlar standarti ishlab chiqildi. Bu esa iteratorlarning dasturlash tillarida keng tarqalishiga olib keldi. 1998-yilda ANSI va ISO tomonidan C++ tilining Standart Andozalari rasmiylashtirilib, iteratorlar bu standarning bir qismi bo‘ldi. Java tilida 1998-yilda chiqarilgan Java Development Kit 1.2 versiyasida Collections Framework kirib keldi va Iterable, Iterator interfeyslari qo'shildi. Bu o‘zgarishlar iteratorlar konsepsiyasining tarixiy rivoji va bugungi kunda ular dasturlashda muhim rol o‘ynashini ko‘rsatadi.
|
| | |
http://kompy.info/auditning-turlari-va-shakllari.html | Auditning turlari va shakllari | |
Auditning turlari va shakllari
|
bet | 1/6 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 176,41 Kb. | | #274850 |
Bog'liq Auditning turlari va shakllari
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM”
Fakulteti
“AUDIT” fanidan
“Auditning turlari va shakllari”
Bajardi: EgamberdiyevB.I.
Qabul qildi: Boymurodov I.
REJA:
Kirish Asosiy qism. Auditning tushunchasi va ahamiyati. Audit turlari. Audit shakllari. Xulosa.
Kirish.
Audit kompaniya va tashkilotlarning moliyaviy faoliyatini tekshirishda muhim rol o‘ynaydi. Har bir audit turi o‘zining maqsad va vazifalariga ega bo‘lib, korxonaning ma'lum bir jarayonini tekshirishga yo‘naltirilgan. Ushbu mustaqil ishda audit turlari va shakllari to‘g‘risida to‘liq ma'lumot beriladi, ularning tasnifi va ahamiyati tahlil qilinadi.
Auditorlik tekshiruvi xarajatlarini hamda audit o’tkazish davrini kamaytirish maqsadida auditni quyidagi turlarga bo’linadi:
Tasdiqlovchi audit;
Tizimli-orientirlangan audit;
Tavakkalchilikka asoslangan audit.
Tasdiqlovchi audit tekshirish davomida auditor har bir xo’jalik muomalasini tekshirgan va tasdiqlagan hamda parallel ravishda hisob registrlarini tuzgan. Hozirda esa bu hisob ishlarini qayta tiklash deyiladi.
Tizimli-orientirlangan audit mijozning ichki nazorat tizimining qay darajada ishlayotganligini tekshirishga asoslanadi. Agarda ichki nazorat tizimi oqilona tashkil qilingan hamda yaxshi ishlayotgan bo’lsa, tashqi auditorlar o’z ishlarini tanlab tekshirish hamda alohida ob’ektlarni nazoratdan o’tkazish bilan cheklanadi. Bu esa, albatta, auditorning ish vaqtini hamda audit jarayoniga qilinadigan xarajatlarni kamaytiradi. Ammo, auditor bunday tekshiruv o’tkazishda mijozning xo’jalik faoliyati tizimi samaradorligini har jihatdan baholashi hamda korxonada yuz beradigan o’g’irlik, firibgarlik holatlarini ham inobatga olishi lozim.
Tavakkalchilikka asoslangan audit tavakkalchilik baland bo’lgan joyda tekshirish vaqtini ko’proq ajratish hamda past tavakkalchilik bo’lgan joyda tekshirishga kam vaqt ajratishga asoslanadi. Bu tekshirish xarajatlarini kamaytirish yuzasidan kelib chiqadi.
Auditorlik tekshirivi iqtisodiy nuqtai nazardan ikki turga bo’linadi:
Ichki audit;
Tashqi audit.
|
| | |
http://kompy.info/3-amaliyot-ishi-mamadjanova-nigora-mavzu-anaconda-virtual-muhi.html | 3-Amaliyot ishi Mamadjanova Nigora Mavzu: Anaconda virtual muhitini sozlash. Phyton kutubxonalarini o’rnatish | |
3-Amaliyot ishi Mamadjanova Nigora Mavzu: Anaconda virtual muhitini sozlash. Phyton kutubxonalarini o’rnatish
|
bet | 1/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 1,96 Mb. | | #274868 |
Bog'liq 3-Amaliyot
3-Amaliyot ishi
Mamadjanova Nigora
Mavzu: Anaconda virtual muhitini sozlash. Phyton kutubxonalarini o’rnatish.
Ushbu maqola sizning mashinangizga moslashtirilgan mashinani o'rganish yoki ma'lumotlar fanining anakonda muhitini qanday o'rnatishingiz haqida oson va amaliy qo'llanma. Hozirgi vaqtda anakonda mashinani o'rganish paketini boshqarish va joylashtirishni soddalashtirish uchun eng yaxshi ochiq manba manbalaridan biridir.
Anakonda nad mini-konda o'rtasidagi farq shundaki, anakonda ko'plab kutubxonalar va paketlar bilan birga keladi. Boshqa tomondan, Miniconda juda kam sonli asosiy kutubxonalar bilan birga keladi, shuning uchun juda moslashtirilgan muhitni o'rnatish yaxshidir. Bundan tashqari, agar siz kompyuteringizda bo'sh joyni tejashni istasangiz, mincoda - bu eng yaxshi usul.
Ushbu qo'llanmada men mashinani o'rganish loyihalari uchun Anaconda va miniconda-ni qanday o'rnatish bo'yicha bosqichma-bosqich protseduralarni muhokama qilaman.
Ushbu Anacoda veb-saytiga o'ting va yuklab olish tugmasini bosing va 64 yoki 32 grafik o'rnatuvchini tanlang va uni yuklab oling. Pyhton 3 so'nggi versiya bo'lgani uchun men Python 2 dan python 3 ni tavsiya qilaman.
2. Yuklab olishni toping va uni oching, so'ng keyingi tugmasini bosing.
3. Quyidagi oynalarda quyidagi amallarni bajaring
-> Men roziman -> "faqat men" Keyingi -> "maqsadli papka" Keyingi ->
4. Bu yerga kelganingizda, quyidagi rasmda ko'rsatilganidek, ikkinchi variantni tanlashni taklif qilaman, keyin o'rnatish tugmasini bosing.
5. O'rnatish tugallangach, "tugallandi" bilan quyidagi oynani ko'rsatadi.
Mini Conda o'rnatish
Quyidagi veb-saytdan miniconda o'rnating (men Windows o'rnatish python 3.7 ni o'rnatdim)
https://docs.conda.io/en/latest/miniconda.html
Yuklab olingan o'rnatish faylini oching, u quyida ko'rsatilgan. Keyingi tugmasini bosing va barcha standart tanlangan variantlarni saqlab, o'rnatishni boshlang.
Miniconda anakondaning engil versiyasi bo'lgani uchun (10x kamroq, 2,15 Gb va 200 MB) foydalanuvchi uni o'z ehtiyojlariga moslashtirishi kerak. Shunday qilib, biz o'rnatilgan minikondani mashinani o'rganish uchun ideal qilish uchun moslashtiramiz.
Uni muvaffaqiyatli o'rnatganingizni tekshirish uchun boshlang'ich satriga o'ting va miniconda-ni qidiring, so'ng uni oching va "conda" deb yozing va Enter tugmasini bosing. Quyida ko'rsatilganidek, condo ixtiyoriy argumentlarini ko'rasiz.
Visual studio-ni o'rnating
Chuqur oʻrganish yechimlarini yaratish, sinab koʻrish va oʻrnatish uchun foydalanishingiz mumkin boʻlgan integratsiyalashgan ishlab chiqish muhitiga (IDE) ega boʻlish uchun sizga Visual Studio Tools kerak boʻladi.
Yuklab oling va Visual Studio ni o'rnataman. Jamiyat versiyasini tanlang (bepul versiya). Biz python muhitida foydalanishga qiziqqanimiz sababli, tanlov python ishlab chiqish etarli bo'ladi.
CUDA Toolkit va cuDNN o'rnatilmoqda
GPU-ni qo'llab-quvvatlaydigan drayveringiz borligiga ishonch hosil qiling. Odatiy maslahat - GPU uchun eng so'nggi drayverni o'rnatish. Ushbu drayver hech qanday o'zgarishsiz CUDA 8.x, CUDA 9.x va/yoki CUDA 10.x ni qo'llab-quvvatlaydi. Bu erda NVIDIA drayverlarini yuklab oling . To'g'ri drayverni olish uchun GPU spetsifikatsiyasiga asoslangan variantlarni to'ldiring.
2. Drayvingizni yangilaganingizdan so'ng, eng so'nggi CUDA asboblar to'plamini o'rnating. Kompyuteringiz spetsifikatsiyasi asosida variantlarni tanlang va asboblar to'plamini o'rnating.
3. Ish tugagach, kompyuteringizni qayta ishga tushiring.
Mashinani o'rganish uchun anakonda muhitini yaratish
Avval “ML_env” nomli muhit yarataylik. Boshlash panelidan "miniconda" yoki "anaconda" so'rov oynasini oching va quyidagi buyruqni bajaring.
|
| | |
http://kompy.info/otkazish-sanasi-sinf-11-sinf-mavzu-v2.html | O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu | |
O’tkazish sanasi: Sinf: 11-sinf Mavzu
|
bet | 1/84 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,7 Mb. | | #274857 |
Bog'liq 11-sinf INFORMATIKA
O’tkazish sanasi: ____________________ Sinf: 11-sinf ___________________
Mavzu: Grafik obyektlar va ularni kompyuterda tasvirlash usullari
Fan: Informatika
Darsning maqsadi:
Ta’limiy: O’quvchilarga grafik obyektlar va ularni kompyuterda tasvirlash usullarini o’rgatish.
Rivojlantiruvchi: O’quvchilarni mustaqil fikrlarini oshirish va rivojlantirish.
Tarbiyaviy: Vatanini sevish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmatda bo‘lish, odob-axloq qoidalariga rioya qilishni singdirish.
Tayanch va fanga oid kompetensiyalar:
TK: axborot kommunikatsion texnologiyasidan foydalanishda xorijiy tildagi atamalarni mazmunini tushungan holda uni jarayonga qo‘llay bilish;
FK: grafik ob’ektlar va ularni kompyuterda tasvirlash usullari, kompyuter grafikasi va uning turlari haqida bilimga ega bo‘ladi;
Dars usuli: suhbat, tushuntirish, “Savol-javob” metodi, “Rasmli boshqotirma” , “To‘g‘risini top”,”Yosh aktyor”o‘yinlari.
Dars turi: Yangi bilim berish.
O’quv jarayonining amaliga oshirish texnologiyasi:
O’qitish usullari: blits-so’rov, savol-javob.
O’qitish shakllari: guruhlara ishlash, frontal, jamoaviy.
O’qitish vositalari:11-sinf darsligi, mavzuga oid dars taqdimoti,
Monitoring va baholash: og’zaki va test nazorati, amaliy vazifalar.
Darsning borishi:
Tashkiliy qism:
O’quvchilar bilan salomlashish
Xonani va o’quvchilarni darsga tayyorliklarini kuzatish
Yo’qlamani aniqlash
Navbatchi axboroti.
Siyosiy daqiqa.
Darsning maqsad va vazifalarini qo’yish.
Tayanch bilimlarning faollashtirish.
Uyga vazifalarini tekshirish va o’tilgan mavzuni mustahkamlash.
1. “Ribbon” so’zining ma’nosini toping.
a) Maydon. b) Tasma c) Katak d) Mantiq
2. MS Excel 2010 qachon ishlab chiqilgan?
a) 2003 yil b) 2005 yil c) 2010 yil d) 2008 yil
3. MS Excel 2010 menyular qatorini ko’rsating.
a) Главная, Вставка, Разметка страницы, Формулы, Данные, Рецензирование, Вид
b) Главная, Вставка, Разметка страницы, Ссылки, Данные, Рецензирование, Вид
c) Главная, Вставка, Разметка страницы, Формулы, Рассылки, Вид
d) Главная, Вставка, Формулы, Данные, Рецензирование, Вид
4. Главная menyusi qanday vazifalarni bajaradi?
a) jadvalga biror rasm, diagramma kabi obyektlarni joylashtirishga mo‘ljallangan
b) jadvallardagi ma’lumotlarni kiritishga va tahrirlashga mo‘ljallangan
c) matn xatolarini tuzatish va hujjatlarni tahrirlash
d) jadval varaqlarini bosmaga chiqarish uchun
5. “matn xatolarini tuzatish va hujjatlarni tahrirlash” ni qaysi menyuda bajariladi?
a) Главная b) Формулы c) Данные d) Рецензирование
Dars materiallarini tushuntirish (materiallarni tushuntirish dars prezentatsiyasi va videorolik, amaliy harakatlar, tayyor ishlar ko’rgazmasini namoyish qilish bilan birgalikda olib boriladi).
|
| | |
http://kompy.info/3-maruza-kompyuterning-tashkil-etilishi-ularning-arxitekturasi.html | 3-Ma’ruza Kompyuterning tashkil etilishi ularning arxitekturasi va xususiyatlari. Reja | |
3-Ma’ruza Kompyuterning tashkil etilishi ularning arxitekturasi va xususiyatlari. Reja
|
bet | 1/3 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 176,75 Kb. | | #274899 |
Bog'liq 3-Ma\'ruza 3-Ma’ruza Kompyuterning tashkil etilishi ularning arxitekturasi va xususiyatlari. Reja: Kompyuter arxitekturasi — bu kompyuterning asosiy komponentlari va ularning o'zaro aloqalarini belgilovchi struktura. Kompyuterlar quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topadi: Kompyuter arxitekturasi — bu kompyuterning asosiy komponentlari va ularning o'zaro aloqalarini belgilovchi struktura. Kompyuterlar quyidagi asosiy komponentlardan tashkil topadi: Markaziy Protsessor Blok (CPU): Bu kompyuterning "miya"si bo'lib, u ma'lumotlarni qayta ishlaydi va instruktsiyalarni bajaradi. Xotira (RAM): Ijro etish uchun zarur bo'lgan vaqtinchalik ma'lumotlarni saqlaydi. Bu xotira tezkor, ammo energiya ta'minoti to'xtaganda ma'lumotlarni yo'qotadi. Saqlash Qurilmalari: Qattiq disk (HDD): Katta hajmdagi ma'lumotlarni uzoq muddat saqlaydi. Soliq (SSD): Tezkor va samarali saqlash qurilmasi, ma'lumotlarni tezda o'qish va yozish imkonini beradi. Onlayn va Tashqi Qurilmalar: Video karta: Grafik ma'lumotlarni qayta ishlaydi va ekran orqali ko'rsatadi. Ovoz kartasi: Ovoz ma'lumotlarini qayta ishlaydi va ovoz chiqaradi. Kirish-chiqish qurilmalari: Klaviatura, sichqoncha, printer va boshqa qurilmalar. Anjuman Boshqaruv Bloki (Motherboard): Barcha komponentlarni bir-biriga ulab, ularning o'zaro ishlashini ta'minlaydi. Tizim Dasturi (Operating System): Kompyuterning asosiy dasturi bo'lib, apparat va dasturlar o'rtasidagi interfeysni ta'minlaydi. Tarmoq Qurilmalari: Internetga ulanish va boshqa kompyuterlar bilan aloqa qilish uchun zarur.
|
| | |
http://kompy.info/jahon-amaliyotida-auditning-rivojlanish-bosqichlari.html | Jahon amaliyotida auditning rivojlanish bosqichlari | OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM”
Fakulteti
“AUDIT” fanidan
"JAHON AMALIYOTIDA AUDITNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI" mavzusida
BAJARDI:Nasimova Salima
Reja:
1.Audit nima?
2 Jahon amaliyotida auditning rivojlanish bosqichlari.
3.Auditorik faoliyat rivoji (Tasdiqlovchi, maqsadli sistemali,tavakkalchilikka asoslangan audit).
1.Audit o'zi nima?
Lotincha "Audire" - eshitmoq degan ma`noni anglatadi, chunki qadim zamonlarda auditorlar Xujalik subektlari egalaring yoki boshqaruvchilaring og'zaki hisobotlarini tinglashgan va hisobot tog'riligini tasdiqlashagan. Yillar o'tishi bilan vazifa yozmashakllarni ham tasdiqlashga o'tdi.
Audit bu
-yillik hisobotda ko'rsatilgandek tashkilotning moliyaviy hisobotini ushbu tashkilotdan mustaqil bo'lgan shaxs tomonidan tekshirilishi:
-Audit buxgalteriya hisoboti va yozuvining to'g'riligi va ishonchliligini aniqlash bilan buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini tekshirish bilan bog'liq
2. Auditorlik evolyutsiyasi
1840 yilgacha
1840-yildan 1920-yilgacha
1920-yildan 1960-yilgacha
1960-yildan 1990-yilgacha
1990-yildan xozirgacha
Ilk ko'riIlk ko'ri-
nish
Qadimdan 1840-yilgacha
Audit Xitoy, Misr va Yunonistonning qadimgi tsivilizatsiyasida qadimgi tekshirish faoliyati shaklida mavjud bo'lganligi aniqlandi. Qadimgi Yunonistonda o'tkazilgan tekshiruv ishlari hozirgi auditorlik faoliyatiga eng yaqin bo'lgan ko'rinadi.
AUDITORIYA FAOLIYATI
1. Auditorik tekshiruvlar
2.Auditorik tekshiruvlarning proffessional xizmatlariga bolinadi.
Birinchi qayd qilingan auditorlar qadimgi Fors podshosi Doro josuslari bo'lgan (miloddan avvalgi 522 dan 486 yilgacha). Ushbu auditorlar "qirolning quloqlari" sifatida provintsial satraplarning (qadimgi Forsda viloyat hokimi) xatti-harakatlarini tekshirib ko'rishgan.
1494 yilda Luca Pacioli Italiyaning Venetsiyadagi savdogarlar tomonidan qo'llaniladigan buxgalteriya hisobining ikki tomonlama tizimiga oid kitobni nashr etdi. Bu buxgalteriya hisobi bo'yicha birinchi kitob edi.
1840-1920 yillar
Zamonaviy audit 1844 yilda Buyuk Britaniya parlamenti "Aksiyadorlik kompaniyalari to'g'risida" gi qonunni qabul qilganida boshlandi. Birinchi marta akt bo'yicha direktorlar aktsiyadorlarga auditorlik tekshiruvi o'tkazilgan moliyaviy hisobot, balans hisoboti orqali hisobot berishni talab qildilar. 1844 yilda auditor buxgalter yoki mustaqil bo'lishi shart emas edi, ammo 1900 yilda mustaqil auditorni talab qiladigan yangi kompaniyalar to'g'risidagi qonun qabul qilindi.
Ikkinchi bosqich:
1930 yilgacha auditorlik bajarilgan operatsiyalarga yo'naltirilgan edi. Bu tranzaktsiyani amalga oshirishda kuzatilgan protseduralarga qaratilgan; ushbu protseduralar asosan ichki dalillarga tayangan.
Birinchi jamoat buxgalterlari tashkiloti 1854 yilda tashkil etilgan Edinburgdagi buxgalterlar jamiyati edi. Amerika jamoat buxgalterlari uyushmasi 1887 yilda tashkil topgan bo'lib, keyinchalik Amerika sertifikatlangan buxgalterlar instituti (AICPA) ga aylandi.
Uchinchi bosqich
AQSh amaliyoti 19-asrning oxiridan boshlab aktivlar va majburiyatlar to'g'risida yoki ko'pincha balans auditi deb ataladigan dalillarni yig'ish jarayoniga qarab rivojlanib bordi. Moliyaviy hisobotlarning notogri tushunchada yuritilishi 1929-yilda aksiya bozori qulashiga olib keldi
AQShning 1933 va 1934 yillardagi Qimmatli qog'ozlar to'g'risidagi aktlari bilan Qo'shma Shtatlardagi yirik fond birjalarini tartibga soluvchi Qimmatli qog'ozlar va birjalar bo'yicha komissiya (SEC) tashkil etildi. Ushbu qonunlar butun dunyo bo'ylab auditorlik faoliyatiga katta ta'sir ko'rsatdi.
Nyu-York fond birjasida yoki Amerika fond birjasida aktsiyalarni sotishni istagan kompaniyalar balans bilan bir qatorda tekshirilgan daromadlar to'g'risidagi hisobotlarni chiqarishi shart edi. Bundan tashqari, 1920-yillarning moliyaviy hisobotlarini chalg'itishda avvalgi muammolar sababli, ushbu moliyaviy hisobotlarni taqdim etishning to'g'riligiga e'tibor qaratildi va auditorning vazifasi taqdimotning adolatliligini tekshirish edi.
To'rtinchi bosqich
Auditorlarning vazifalari, boshqalar qatori, moliyaviy hisobotlarning adolatli taqdim etilishini ta'minlashdan iborat edi. Moliyaviy hisobotni tekshirishda auditorlarning roli, umuman olganda, oldingi davrdagidek saqlanib qoldi.
1970-yillarda auditorlik yondashuvida "operatsiyalarni kitoblarda tekshirish" dan "tizimga tayanish" ga o'tish kuzatildi. Bunday o'zgarish kompaniyalarning hajmi va murakkabligining muttasil o'sib borishi natijasida tuzilgan bitimlar sonining ko'payishi bilan bog'liq bo'lib, bu erda auditorlar tomonidan bitimlarni tekshirish rolini o'ynashi ehtimoldan yiroq edi. Natijada, ushbu davrda auditorlar o'zlarining auditorlik protseduralarida kompaniyalarning ichki nazoratiga ancha yuqori darajada ishonishgan. Kompaniyaning ichki nazorati samarali bo'lganda, auditorlar moddani sinab ko'rish darajasini pasaytirdilar.
1980 yil boshida auditorlarning yondashuvlari qayta tiklandi, bu erda ichki nazorat tizimlarini baholash juda qimmat jarayon deb topildi va shuning uchun auditorlar o'z tizimlarining ishlarini qisqartirishga va tahliliy protseduralardan ko'proq foydalanishga kirishdilar. Buning kengayishi 1980-yillarning o'rtalarida xatarga asoslangan auditorlik tekshiruvi bo'lib o'tdi. Xavfga asoslangan audit - bu auditor yondashuv bo'lib, unda auditor xatolarni ehtimoli ko'proq bo'lgan sohalarga e'tiborini qaratadi.
Beshinchi davr
2000-yillarning boshlarida WorldCom, Enron, Tyco va boshqalar kabi turli xil buxgalteriya mojarolari yuz berdi. Enronning 2002 yil kuzgi Sarbanes-Oksli to'g'risidagi qonuni qabul qilinganligi munosabati bilan qabul qilindi, bu menejment va auditorlar uchun turli xil javobgarlik qoidalarini keltirib chiqardi. Sarbanes-Oksli moliyaviy hisobot ustidan ichki nazoratning etarliligini tekshirish bo'yicha auditorning vazifalarini kengaytirdi.
Ushbu buxgalteriya janjallari, Arron Andersenning Enron janjalidagi roli tufayli o'sha paytda Big 5 auditorlik kompaniyasidan biri qulashiga olib keldi.
Garchi hozirgi davrdagi auditning umumiy maqsadlari bir xil bo'lib qolgan bo'lsa-da, ya'ni moliyaviy hisobotga ishonchlilikni berish, turli mamlakatlarda amalga oshirilgan keng islohotlar natijasida auditorlik amaliyotiga jiddiy o'zgarishlar kiritildi.
Auditning tarixiy rivojlanishini o'rganish auditorlik tekshiruvining maqsadi va uning roli ekanligini ko'rsatdi
auditorlar doimo o'zgarib turadi, chunki ularga tarixiy muhim kabi kontekstli omillar katta ta'sir ko'rsatadi
voqealar (masalan, yirik korporatsiyalar qulashi), sudlarning hukmi va texnologik o'zgarishlar (masalan.
hisoblash tizimlari va CAATlarning rivojlanishi). Ushbu kontekstdagi har qanday katta o'zgarishlar kuzatilishi mumkin
omillar auditorlik funktsiyasi va auditorlarning roli o'zgarishiga olib kelishi mumkin. Natijada, auditorlik tekshiruvi amalga oshiriladi har doim rivojlanib boradi.
Hozirgi
davr auditi
Soliq boshqarmasi.
Vazirliklardagi nazorat taftish bo’linmalari
Hukumatga yoki moliya vaziriga bo’ysunadi, davlat byudjeti
daromadlar qismining to’ldirilishini nazorat qiladi.
byudjet tomonidan mablag’ bilan
ta’minlanib, davlat moliyaviy nazoratining oliy organi yoki tegishli vazirlikka bo’ysunadi.
Asosiy vazifasi byudjet mablag’larining to’g’ri sarflanishini nazorat qiladi.
Mustaqil auditorlik moliyaviy nazorat
Davlat moliyaviy nazoratining oliy organi schyotlar palatasi yoki davlat bosh
auditorlik apparati
balans ma’lumotlarining to’g’riligini, amalga
oshirilgan muomalalarning qonuniyligini shartnoma asosida nazorat qiladi.
Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratning quyidagi tashkiliy
tizimidan foydalaniladi
Rivojlangan mamlakatlarda mustaqil auditorlik tashqi moliyaviy nazoratning asosiy
shakli bo’lib hisoblanadi va u keng profilli taftishchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Turli mamlakatlarda auditni tashkil qilish bilan bog’liq qoidalarni o’rganish shuni
ko’rsatadiki, ularda bir-biriga o’xshashliklar mavjud:
korxonalar moliyaviy hisobotlarini majburiy audit nazoratidan o’tkazish;
auditorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar uchun ma’lum malakaga ega bo’lishi bilan
bog’liq talablar;
auditorlikka faqat shu mamlakat fuqarolarini tayinlash.
Bu mamlakatlarning har birida auditorlik xizmatlarining soni juda ko’p. Ularning faoliyati shu darajada keng tarqalganligi xalqaro auditorlik tashkilotlarining shakllanishiga olib keldi. Xususan, Diplomli jamoatchi buxgalterlar xalqaro assotsiatsiyasi 147 ta mamlakatda faoliyat ko’rsatadigan 4 mingdan oshiq auditorlik firmalarini birlashtiradi. Xorijiy mamlakatlarning nazorat amaliyotidagi ijobiy tajribalarni o’rganish va yoyish maqsadida 1953 yili BMT qoshida nodavlat tashkiloti - Oliy Nazorat Organlarining Xalqaro Tashkiloti (INTOSAI) tuzilgan. Bu tashkilotni tuzishga quyidagi omillar sabab bo’lgan:
jahon iqtisodiyotida baynalminallashish tendentsiyalarining kuzatilishi;
biznes va savdo-sotiqning rivojlanishi;
ko’p millatli korporativ operatsiyalarning kengayishi;
pul mablag’larini samarali nazorat qilishga intilish;
davlat nazoratining kuchaytirilishi va chet el inves-titsiyalarining boshqarilishi.
Biznes bo’yicha ekspert vazifalarini bajarish uchun auditor keng bilim, mahorat va tajribaga ega bo’lishi lozim. Bizning mustaqil mamlakatimizda auditning dunyoga kelishi va auditorlik firmalarining barpo etilishi asosan, aktsiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar va tijorat banklarining tashkil etilishi bilan bog’liq bo’lib, ularning hisobotlari auditor xulosasiz rasmiy maqomga ega bo’la olmaydi.
Auditorlik ishlarining rivojlanishi tufayli yirik transmilliy kompaniyalar va
firmalar vujudga keldi. Ularning bir qancha davlatlarda o’z filiallari mavjud.
O’zbekistonda auditorlik amali xonliklar davridayoq mavjud bo’lgan. U
paytda auditorlik vazifasi o’z ichiga maslahatchi, tanobchi va ish yurituvchi
kabilarni olgan. Shuni ta’kidlash lozimki, u vaqtdagi audit tushunchasi hozirgi
auditorlik faoliyati mohiyatidan tubdan farq qilgan.
O’zbekistonda zamonaviy auditorlik kasbi 1990 yildan keyin boshlandi.
Bozor munosabatlari rivojlanishi bozor infratuzilmasining ajralmas qismi sifatida
auditning vujudga kelishiga olib keldi. Auditorlik faoliyatining O’zbekistondagi
hozirgi holati rivojlanish sari dadil odimlayotganidan dalolat bermoqda.
Germaniyada auditorlik faoliyati «Auditorlarning professional ustavi
to’g’risida»gi qonunga (24.07.1961 y) muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu qonunga
muvofiq, auditor deb, mazkur kasbni jamoatchilik oldida oshkora bajara oladigan
va tegishli imtihonni topshirish orqali o’zining shaxsiy va professional layoqatini
tasdiqlagan shaxs tan olinadi.
Auditor professional faoliyatining mazmuni iqtisodiy sohada auditorlik
tekshiruvlarini amalga oshirish; kafolat berish, soliq masalalari bo’yicha konsalting
xizmati ko’rsatish; ishlab chiqarishni boshqarish sohasida ekspert sifatida ishlashi
va vasiylik faoliyatidan iborat.
Germaniyada auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini olish bilan
bog’liq savollar majmui puxta ishlab chiqilgan. Malaka imtihonlarini o’tkazish
uchun Federal erlar oliy ma’muriyatining vakillaridan rais tayinlanadi. Barcha
komissiya a’zolari e’tiroz bildirmasa, da’vogarlarni imtihonga qo’yish haqida rais
qaror qabul qiladi.
Auditorlik faoliyatini professional boshqarish uchun Auditorlar Palatasi
tashkil etilgan. Auditorlar faoliyatini nazorat qilish Palata va sud organlari
tomonidan amalga oshiriladi.
Frantsiyada auditorlik faoliyati 12 avgust 1969 yilda qabul qilingan dekret va
24 yanvar 1994 yildagi hukumat qaroriga muvofiq amalga oshiriladi. Bu
yo’nalishdagi asosiy ishlar professional tashkilot – schetlar bo’yicha
komissarlarning milliy kompaniyasi tomonidan bajariladi.
Kompaniyaning asosiy maqsadi – auditorlarning o’z professional faoliyatini
amalga oshirishlari ustidan nazorat o’rnatish, a’zolarining obro’-e’tiborini va
mustaqilligini himoya qilishdan iborat. Kompaniya auditorlarni ikki darajada
birlashtiradi. Mintaqaviy darajada professionallik faoliyatini tashkil etish va
tartibga solish bilan mintaqaviy kompaniyalar shug’ullanadilar. Ular auditorlarni
ro’yxatga oladigan mintaqaviy komissiyalar va mintaqaviy sud-intizom Palatalari
bilan hamkorlikda ish olib boradilar. Milliy darajada esa, Kompaniya ro’yxatga
olish bo’yicha Milliy Komissiya va Milliy intizom Palatasi bilan hamkorlik qiladi.
Xorijda mustaqil auditorlar yakka holda faoliyat ko’rsatishlari mumkin.
Ammo ular ko’p hollarda firmalar va tashkilotlarga birlashib (bu samaraliroq
bo’lganligi uchun), ular har xil nomlanadi. Masalan, xalqaro amaliyotda va
zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda diplomli buxgalterlar firmalari (Angliyada CA
firms) yoki diplomli jamoatchi buxgalterlarning firmalari (AQShda CPA firms) va
boshqalar to’g’risida ma’lumotlar uchraydi.
G’arb mamlakatlarida o’n minglab auditorlik firmalari (faqat AQShning
o’zida qirq besh mingdan ko’p) faoliyat ko’rsatadilar. Bular xilma-xil bo’lib, bir
kishidan yoki bir necha qasamyod qilgan buxgalterlardan iborat (bunday firmalar
90-95%). Xususiy firmalardan tortib, to transmilliy korporatsiyalar hisoblangan va
xalqaro audit amaliyotida hal qiluvchi rol o’ynaydigan, yirik auditorlik firmalari
ham mavjud. G’arbdagi yirik korporatsiyalar tomonidan auditorlik xizmati
bozorida hukmronlik
o’rnatilishi va
o’tgan XX asrda kapitalning
baynalminallashishi ham auditorlik firmalarining rolini yanada oshirdi. Birinchi
transmilliy auditorlik korporatsiyalari, monopolistlar vujudga keldi va kuchli
mavqega ega bo’ldilar (asosan, ikkinchi jahon urushidan keyin). Bunga misol
«katta sakkizlik» bo’lib, u keyinchalik tegishli o’zgarish (transformatsiya)lardan
so’ng, avval «oltilik»ka aylangan va 2000 yildan boshlab esa «katta to’rtlik» deb
atalmoqda. Ko’plab mamlakatlarning obro’li professional va ishchan nashrlari
vaqti-vaqti bilan etakchi auditorlik-konsultatsion firmalarning (milliy hamda
transmilliy) ro’yxatini e’lon qilib turadilar. Ushbu ro’yxatlarning ko’pchiligi
ularning faoliyati to’g’risidagi har xil statistik ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu
ma’lumotlar vaqti-vaqti bilan yangilanib turiladi.
3. AUDITORIK FAOLIYATNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.Tasdiqlovchi audit
2.Maqsadli sistemali audit
3.Tavakkalchilikka asoslangan audit
Tasdiqlovchi audit tekshirish davomida auditor har bir xo’jalik muomalasini
tekshirgan va tasdiqlagan hamda parallel ravishda hisob registrlarini tuzgan.
Hozirda esa bu hisob ishlarini qayta tiklash deyiladi.
Maqsadli sistemali audit mijozning ichki nazorat tizimining qay darajada
ishlayotganligini tekshirishga asoslanadi. Agarda ichki nazorat tizimi oqilona
tashkil qilingan hamda yaxshi ishlayotgan bo’lsa, tashqi auditorlar o’z ishlarini
tanlab tekshirish hamda alohida ob’ektlarni nazoratdan o’tkazish bilan cheklanadi.
Bu esa, albatta, auditorning ish vaqtini hamda audit jarayoniga qilinadigan
xarajatlarni kamaytiradi. Ammo, auditor bunday tekshiruv o’tkazishda mijozning
xo’jalik faoliyati tizimi samaradorligini har jihatdan baholashi hamda korxonada
yuz beradigan o’g’irlik, firibgarlik holatlarini ham inobatga olishi lozim.
Tavakkalchilikka asoslangan audit tavakkalchilik baland bo’lgan joyda
tekshirish vaqtini ko’proq ajratish hamda past tavakkalchilik bo’lgan joyda
tekshirishga kam vaqt ajratishga asoslanadi. Bu tekshirish xarajatlarini kamaytirish
yuzasidan kelib chiqadi.
Auditorlik tekshiruvi iqtisodiy nuqtai nazardan ikki turga bo’linadi:
1. Ichki audit;
2. Tashqi audit.
Ichki audit – bu xo’jalik ichida uning faoliyatining samaradorligini tekshirish
va aniqlashda mustaqil baho berishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Auditing: An International Approach by Wally J. Smieliauskas and Kathryn Bewley, p-120-124
2.The evolution of auditing: An analysis of the historical development by Lee Teck-Heang and Azham Md. Ali
3. "AUDIT" fanidan Ma`ruzalar matni 2020-yil TFI.
| |
http://kompy.info/eksperimental-psixologiya.html | Eksperimental psixologiya | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI
YOSHLAR PSIXOLOGIYASI KAFEDRASI
“EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA” fanidan
60310900 -Oila psixologiyasi bakalavr yo‘nalishi talabalari uchun seminar mashg‘ulotlari uchun
USLUBIY KO‘RSATMA
S.YO’LDOSHEV
JIZZAX – 2022
Eksperimental psixologiya fanidan seminar mashg’ulotlari ishini bajarish uchun uslubiy ko‘rsatma 60310900 – Psixologiya (Oila psixologiyasi bakalavr yo‘nalishi talabalari uchun) O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi 20___ -yil _____________dagi _____- sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Eksperimental psixologiya” fan dasturi asosida tayyorlangan.
Eksperimental psixologiya fanidan uslubiy ko‘rsatma talabalarga seminar mashg’ulotlarini o‘zlashtirish jarayonida uslubiy ko‘mak berish maqsadida tuzilgan va unda seminar mashg’ulotlari bayoni, nazorat savollari, foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati, internet saytlar, glossariylar keltirilgan. Talaba kerakli ma’lumotlarni o‘zlashtirish imkoniga ega.
Eksperimental psixologiya fanidan seminar mashg’ulotlarini olib borish uchun uslubiy ko‘rsatma “Yoshlar psixologiyasi” kafedrasining 20____ yil “___” ____________dagi ___ -sonli yig’ilishida muhokamadan o‘tgan va fakultet uslubiy kengashiga muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri v/b ____________ B. Norbekova
“Eksperimental psixologiya” fanidan uslubiy ko‘rsatma “Psixologiya” fakulteti 2022- yil “____” ________ dagi uslubiy kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan.
Fakultet uslubiy kengashi raisi: _______________ N. Alimov
1-MAVZU: Psixologik o’lchov va sensor deprivatsiyasi (2soat)
REJA:
Psixologik o’lchov turlari
Sensor turlari
| |
http://kompy.info/-fanidan-2-amaliy-ish-mavzu.html | ” fanidan 2-amaliy ish mavzu | |
” fanidan 2-amaliy ish mavzu
|
bet | 1/10 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 1,44 Mb. | | #274898 |
Bog'liq 2-ish K Tarmoq
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
“MUT va T” kafedrasi
“KOMPYUTER TARMOQLARI” FANIDAN
2-AMALIY ISH
Mavzu: AXBOROT UZATISh MUHITLARINI O‘RGANISh (SIMLI, SIMSIZ)
Bajardi: Yadgarov Xursandbek
Guruh: 310-22
TOSHKENT-2024
Koaksial kabellarni ishlashini tahlil qiling.
Koaksial kabel – ma'lumot uzatish uchun ishlatiladigan sim. Uning yadrosi mis yoki boshqa elektr o‘tkazuvchan material bilan qoplangan bo‘lib, izolyatsiyalangan qatlam bilan o‘ralgan. Koaksial kabelda signal markaziy o‘tkazgich orqali uzatiladi va tashqi ekran signal yo‘qotishlarini kamaytiradi, shuningdek, elektromagnit shovqinlarga qarshi himoya qiladi. huni ta'kidlash kerakki, koaksiyal kabelning uchi toza kesilganda kabelning koaksiyalligi kamaytirilmasligi kerak va izolyatorda metall parchalar qolmasligi kerak. Tashqi qalqon odatda tashqi qalqonga zarar bermasdan tashqi qalqonni olib tashlashni yakunlash maqsadida aniq ishlab chiqilgan tayyorgarlik vositasi yordamida chiqariladi. Olib tashlangandan so'ng, folga, gofrirovka qilingan yoki torli o'tkazgichning himoya qatlami koaksiyal konnektorning tashqi o'tkazgichining butun qismiga mos keladigan tarzda ishlov beriladi. Bu amalga oshirilgandan so'ng, dielektrik izolyatorning bir qismi markaziy o'tkazgichdan olib tashlanishi mumkin, shunda markaziy o'tkazgich payvandlanishi, siqilishi yoki koaksiyal konnektorning markaziy pin moslamasiga bosilishi mumkin.
1-rasm. Koaksiyal kabel. KKV kabeli.
Koaksiyal konnektorlar odatda kabelning tashqi o'tkazgichining mexanik ulagichini mustahkamlash va yaxshi RF ekranlanishini ta'minlash uchun metall halqalarga ega. Koaksiyal kabel va koaksiyal ulagichni siqish, payvandlash yoki boshqa vositalar bilan birlashtirgandan so'ng, koaksiyal kabelning tashqi himoya qobig'i va koaksiyal ulanish moslamasi o'rtasida kuchli mexanik aloqani ta'minlash uchun ko'pincha qo'shimcha issiqlik qisqaradigan quvur yoki lenta ishlatiladi. Supero'tkazuvchilar va dielektrik ulanishlardagi kuchlanishni kamaytirish va koaksiyal yig'ilishning ma'lum stresslar, yuklar yoki egilishlar ostida kutilganidek ishlashini ta'minlash uchun kabel va ulagich orasidagi ulagichga issiqlik bilan qisqaradigan quvur yoki lenta qo'shiladi.
|
| | |
http://kompy.info/muhammad-al-xorazmiy-nomidagi-toshkent-axborot-texnologiyalari-v1087.html | Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima | |
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
|
bet | 1/15 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 359,16 Kb. | | #274828 |
Bog'liq 1 mustaqil ish MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI IMS – TUZILMA VA XIZMATLAR FANIDAN MUSTAQIL ISH KEYINGI AVLOD KONVERGENT TARMOQLARIDA BO’YICHA ISHLAB CHIQILGAN STANDARTLAR TAHLILI BAJARDI: TURG’UNJONOV SAIDBEK GRUPPA: 430-21 QABUL QILDI: MIRAZIMOVA GULNORA KEYINGI AVLOD KONVERGENT TARMOQLARIDA BO’YICHA ISHLAB CHIQILGAN STANDARTLAR TAHLILI REJA: 1) Kirish 2) Asosiy qismi 2.1) Qo’llash soxasi 2.3) Softswitch uskunasining tuzilishi 3) Xulosa Kirish Kirish Umumiy holatda konvergensiya, o’xshash sharoitda ishlash natijasida, dastlab kelib chiqishi turlicha bo‘lgan ob’ektlarning belgilarini yaqinlashishini bildiruvchi evolyusion tushuncha kabi aniqlanadi. Ya’ni konvergensiya, texnologiyalarning o‘zaro kirib borish natijasida mazmunlarini yaqinlashish jarayonidir. Shu ma’noda konvergensiyani integratsiyaning yuqori darajasi deyish mumkin. Aloqa tarmoqlarining konvergensiyasi uchta aspektda qarab chiqiladi: 2) xizmatlar konvergensiyasi; 3) qurilmalar konvergensiyasi. Tarmoq konvergensiyasi, qayd qilingan, mobil va konvergent xizmatlarni taqdim etish uchun yagona infrastrukturani qo‘llashni taqazo etadi; ya’ni bitta tarmoq, yagona yadro bazasi asosida mobil va qayd qilingan trafiklarni uzatishni qo‘llab quvvatlovchi juda ko‘p servislarni ta’minlaydi. Bunga, NGN konsepsiyasi asosidagi yagona transport tarmoqlarini yaratgandan keyingina erishish mumkin. Yangi avlod tarmoqlarining arxitekturasi, xizmatlar konvergensiyasini qo‘llash doirasida, ulanish satxi amaliy satxdan ajratilgan bo‘lishini qarab chiqadi. Qayd qilingan va mobil kanallar bo‘yicha ulangan foydalanuvchilar real vaqtda barcha servislarga ulanish imkoniga ega bo‘ladi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, aloqa tarmoqlarida konvergent xizmatlarga abonent qo‘llaydigan har qanday terminal (telefon, smartfon, SHK, noutbuk)dan, foydalanuvchining joyiga bog‘liq bo‘lmagan holda ulanish mumkin.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mikroprotsessorli tizimlar fanidan mustaqil ish pentinum 2 bajardi: turg’unjonov saidbek gruppa: 431-21 qabul qildi: abasxonova xalima
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasida-talim-sohasida-bolayotgan-ozgarishla.html | O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida bo‘layotgan o‘zgarishlar davlatimizning istiqbolini | O‘zbekiston Respublikasida ta’lim sohasida bo‘layotgan o‘zgarishlar
davlatimizning istiqbolini
ta’minlovchi asosiy omillardan biri sifatida jahon ommasi tomonidan e’tirof etilmoqda.
O‘z navbatida «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning
qimmatiunda har
bir
shaxs
ni
jamiyat
ehtiyojiga javob
beruvchi kasb egasi
qilib tarbiyalashga asosiy e’tibor
qaratilganligi bilan
belgi
lanadi.
Ushbu asosda o‘quvchilarni ijodkorlik
faoliyatiga tayyorlash
ishlarining samarali yo‘lga qo‘yilishi ta’lim islohotlari muvaffaqiyatini ta’minlovchi
muhim om
il vazifasini o‘taydi.
Ta’lim islohotlarining hozirgi bosqichida erkin
fikrlovchi
shaxs
ni
tarbiyalash
muammo
si alohida dolzarblik kasb etmoqda.
Bu boradagi milliy ta’lim modelining asosiy g‘oyasi va mazmuni «Ta’lim to
‘g‘risida»gi Qonun hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da o‘z ifodasini topgan.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6-apreldagi 187-
son
qaroriga
asosan Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti ishlab chiqildi.
Davlat ta’lim standartining maqsadi — umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda amalga
oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, rivojlangan xorijiy mamlakatlarning ilg‘or tajribalari
hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil
etish, ma’naviy barkamol va intellektual rivojlangan
shaxs
ni tarbiyalashdan iborat.
5. Davlat ta’lim standartining vazifalari quyidagilardan iborat:
umumiy o‘rta ta’lim mazmuni va sifatiga qo‘yiladigan talablarni
belgi
lash;
milliy, umuminsoniy va ma’naviy qadriyatlar asosida o‘quvchilarni tarbiyalashning samarali
shakllari va usullarini joriy etish;
o‘quv-tarbiya jarayoniga pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy
etish, umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining o‘quvchilari va bitiruvchilarining malakasiga
qo‘yiladigan talablarni
belgi
lash;
kadrlarni maqsadli va sifatli tayyorlash uchun ta’lim, fan va ishlab chiqarishning samarali
integratsiyasini ta’minlash;
ta’lim va uning pirovard natijalari, o‘quvchilarning malaka talablarini egallaganlik darajasini tizimli
baholash tartibini, shuningdek ta’lim-tarbiya faoliyati sifatini nazorat qilishning huquqiy asoslarini
takomillashtirish;
davlat ta’lim standartlari talablarining ta’lim sifati va kadrlar tayyorlashga qo‘yiladigan xalqaro
talablarga muvofiqligini ta’minlash.
3-bob. Umumiy o‘rta ta’lim davlat ta’lim standartining asosiy prinsiplari
6. Davlat ta’lim standarti quyidagi asosiy prinsiplarga asoslanadi:
o‘quvchi
shaxs
i, uning intilishlari, qobiliyati va qiziqishlari ustuvorligi;
umumiy o‘rta ta’lim mazmunining insonparvarligi;
davlat ta’lim standartining ta’lim sohasidagi davlat va
jamiyat
talablariga,
shaxs
ehtiyojiga mosligi; |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-talim-fan-va-innovatsiyalar-talim.html | Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti | |
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 22,47 Kb. | | #274837 |
Bog'liq 69.2 Murodov Nurali
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
“MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM”
Fakulteti
“AUDIT” fanidan
“Auditorlik risklar maqbul toplami va unga tasir qiluvchi omillar”
Bajardi: Murodov Nurali
Qabul qildi: Boymurodov I.
Reja:
1.Kirish
2.Auditorlik Risklari
3.Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
4.Ta'sir qiluvchi Omillar
5.Xulosa
Kirish
Auditorlik risklari — auditorlar moliyaviy hisobotlarni tekshirishda yuzaga keladigan xavflar.
Auditorlik jarayoni kompaniya uchun muhimdir, chunki u moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini ta'minlaydi.
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami hamda ta'sir qiluvchi omillar haqida to'liq ma'lumotni keltiraman.
Auditorlik Risklari
Auditorlik risklari, auditorlar tomonidan moliyaviy hisobotlarni tekshirish jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan turli xavflarni anglatadi. Bu risklar asosan uchta asosiy elementdan iborat:
Xato riski:
Tushuntirish: Moliya hisobotlarida xatolar yoki noaniqliklar mavjud bo'lishi mumkin. Xato riski auditorlar tomonidan kutilmagan natijalarga olib kelishi mumkin.
Turlar:
Samarasiz hisob-kitob: Hisob-kitoblar va ma'lumotlar noto'g'ri kiritilishi.
Tashqi omillar: Bozor o'zgarishlari yoki iqtisodiy sharoitlar kutilmagan xatolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Nazorat riski:
Tushuntirish: Ichki nazorat tizimining samaradorligi past bo'lganda, auditorlar xatolarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Sabablar:
Nazorat mexanizmlarining yetarli darajada o'rnatilmasligi.
Ichki audit yoki nazorat jarayonining yo'qligi.
Kashfiyotchilik riski:
Tushuntirish: Auditorlar muhim xatolar yoki firibgarliklarni aniqlashda qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin.
Sabablar:
Murakkab ma'lumotlar yoki hisobotlar.
Auditorning tajribasizligi yoki bilim etishmovchiligi.
Auditorlik Risklarining Maqbul To'plami
Auditorlik risklarining maqbul to'plami — bu auditorning muayyan sharoitlar ostida qabul qilishi mumkin bo'lgan risklar darajasi. Bu daraja, auditorlik strategiyasi, mijozning ichki nazorat tizimi va boshqa omillarga asoslanadi. Maqbul to'plamga erishish uchun quyidagi jihatlar e'tiborga olinadi:
Auditorlik strategiyasi:
Risklarni baholash va rejalashtirish jarayoni.
Auditorlik jarayonida qo'llaniladigan metodlar va usullar.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash.
Nazorat mexanizmlarining samaradorligini baholash.
Ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish:
Auditorlar to'g'ri va ishonchli ma'lumotlarni to'plashlari zarur.
Tahlil usullari risklarni aniqlashda yordam beradi.
Muvofiqlik va qonunchilik:
Moliyaviy hisobotlarning xalqaro va milliy standartlarga muvofiqligini ta'minlash.
Qonuniy talablar va reglamentlarga rioya etish.
Ta'sir qiluvchi Omillar
Auditorlik risklariga ta'sir qiluvchi bir qator omillar mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardir:
Korxonaning faoliyati:
Korxonaning iqtisodiy sektori va tadbirkorlik darajasi auditorlik risklarini oshirishi yoki kamaytirishi mumkin.
Ichki nazorat tizimi:
Tizimning samaradorligi va kuchli tomonlari auditorlik jarayonining sifatiga ta'sir qiladi.
Auditorning tajribasi:
Tajribali auditorlar risklarni aniq baholay oladi va muammolarni hal qilishda samaraliroq bo'ladi.
Mijoz bilan munosabatlar:
Mijoz bilan ochiq va halol muloqot auditorlik jarayonini yaxshilaydi.
Moliya hisobotlarining murakkabligi:
Murakkab hisob-kitoblar va jarayonlar auditorlik risklarini oshiradi.
Sanoat va bozor sharoiti:
Iqtisodiy o'zgarishlar va bozor sharoitlari auditorlik jarayonida risklarni keltirib chiqarishi mumkin.
Texnologik o'zgarishlar:
Yangi texnologiyalarning joriy etilishi va ulardan foydalanish auditorlik risklariga ta'sir qiladi.
Xulosa
Auditorlik risklari va ularning maqbul to'plami auditorlik jarayonining muhim jihatlaridir. Auditorlar bu risklarni to'g'ri baholash va boshqarish orqali sifatli xizmatlarni taqdim etishlari mumkin. Risklarni kamaytirish uchun ichki nazorat tizimlarini kuchaytirish, auditorlarning tajribasini oshirish va mijozlar bilan ochiq muloqotni o'rnatish zarur.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Oʻzbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
| |
http://kompy.info/rga-binoan-bajarish.html | Rga binoan bajarish | |
Rga binoan bajarish
|
bet | 1/4 | Sana | 17.01.2024 | Hajmi | 2,71 Mb. | | #139382 |
Bog'liq Mavzu 5
Mavzu №5: Qo‘lda bajariladigan ishlarni texnik shartlarga binoan bajarish.Oddiy va murakkab qo‘l qaviqlarni tikish.
Vaqt:6 soat
|
Ta’lim oluvchilar soni: nafar
|
O’quv mashg’ulotining shakli va turi
|
Amaliy
|
O’quv mashg’uloti rejasi, / tuzilishi
|
Qo‘lda bajariladigan ishlarni texnik shartlarga binoan bajarish
2.Oddiy va murakkab qo‘l qaviqlarni tikish.
|
O’quv mashguloti maqsadi: umumiy tushuncha , bilimlarni shakillantirish
|
O’qitish natijasi
|
Ushbu mavzuni o’zlashtirish natijasida o’quvchida shakllanadigan asosiy bilim, ko’nikma yoki kompitensiyalar, yangi innovatsion yangiliklar
yetkaziladi
|
Pedagogik vazifalar:
Kiyim o‘lchamlari bilan tanishtirish
konstruksiyasining xususiyatlari
Kiyim silueti, shakli va bichimi
tasnifini berish;
Turli zamonaviy kiyimlar konstruktiv tuzilishi va tashqi shakli xarakteristikasi tasnifini berish
|
O’quv faoliyat natijalari:
Kiyim o‘lchamlari konstruksiyasining xususiyatlari haqida tushunchaga ega bo’ladi
Kiyim silueti, shakli va bichimi haqida tushunchaga ega bo’ladi.
Turli zamonaviy kiyimlar konstruktiv tuzilishi va tashqi shakli xarakteristikasi haqida tushunchaga ega bo’ladi.
|
O’qitish metodlari.
|
Kichik axborotli/ ma’ruza/ hikoya/ tushuntirish/ ko’rsatmaberish/ namoyish. Ko’rsatish/ video usul/ kitob bilan ishlash/ insert/ mashk;/ suxbat/ baxs/
akliy hujum ta’limiy uyin/ pinbord va boshkalar
|
O’qitish vositalari.
|
Matnlar, yozuv taxtasi, slaydlar, proektor, kompyuter, diaproektor, flipchart, videofilm grafikli organizatorlar, model, mulyajlar, chizma, grafiklar,
diagrammalar, namunalar, ekspert varagi, yuriknoma, elektron yuriknoma.
|
O’quv faoliyatini tashkil etish shakli.
|
Ommaviy, jamoaviy, guruhli, juftlikda, yakka
tartibda.
|
O’qitish sharoiti.
|
Maxsus texnik vositalar bilan jixozlangan guruhlarda ishlashga mo’ljallangan xona
|
Qayta aloqaning usul va vositalari.
|
Tezkor-surov, savol-javob, test, misol va
mashklar, bajarilgan ukuv topshiriklarni baxolash
|
|
| | |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedi.html | Xülasə Tədqiqatın məqsədi | UOT 339.9:656.2 (4):(5)
REGİONAL NƏQLİYYAT İNFRASTRUKTURUNUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ BAKI-TBİLİSİ-QARS DƏMİR YOLU XƏTTİ LAYİHƏSİNİN ROLU
Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Az 1001, İstiqlaliyyət küçəsi 6
elshan@hajizadeh.co
Xülasə
Tədqiqatın məqsədi: Avropa-Asiya ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsində və “Böyük İpək yolu” marşrutu boyunca nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin mümkün potensial imkanlarını qiymətləndirmək, onun sosial-iqtisadi effektivlərini əsaslandırmaqdan ibarətdir.
Tədqiqatın metodologiyası: amilli və müqayisəli təhlil metodları.
Tədqiqatın nəticələri: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin potensial imkanları qiymətləndirilərək, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsində mühüm logistik əhəmiyyətə malik olması və sosial-iqtisadi effektivliyi əsaslandırılmışdır.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri: ayrı-ayrı ölkələrin bir-biri ilə iqtisadi əlaqələrinin genişləndirilməsi istiqamətində aparılan regional siyasət üzrə və beynəlxalq daşımalar sahəsində nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi planları ilə bağlı məlumatların geniş informasiya dövriyyəsinə çıxarılmaması və ya onlara giriş imkanlığının məhdudluğu.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti: Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin Avropa-Asiya regionunda daşınmalarda və marşrut seçimində iqtisadi səmərəsi və logistik gücü barədə informasiya təyinatlılığı, həmçinin yeni elmi-tədqiqatların aparılmasında müvafiq alternativ mənbə kimi istifadə imkanlığı.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi: ilk dəfə olaraq elmi müstəvidə Avropa-Asiya arasındakı əsas marşrutlar çevrəsində Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layihəsinin daşınmalar üzrə potensial imkanları qiymətləndirilmiş, onun makroregional iqtisadi inteqrasiyanın dərinləşməsindəkı başlıca sosial-iqtisadi effektivləri əsaslandırılmışdır.
Açar sözlər: nəqliyyatın iqtisadiyyatı, iqtisadi inteqrasiya, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti layıhəsi, TRACECA, logistika.
1.Giriş
İqtisadiyyatın bütün aparıcı sahələrində köklü dəyişiklikləri təmin etmiş, böyük uğurlara nail olmuş Azərbaycanda nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və nəqliyyat müstəqilliyinin genişləndirilməsi istiqamətində də davamlı və məqsədyönlü iş aparılır. Ölkənin nəqliyyat sisteminin inkişafına çoxmilyardlı sərmayələr yatırılır, respublikada ən müasir beynəlxalq standartlara uyğun avtomobil yollarının inşası və modernizasiyası həyata keçirilir. Dəniz donanmasının arsenalı yeniləşdirilir, Bakı şəhərinin Ələt qəsəbəsində Xəzərdə ən böyük beynəlxalq dəniz ticarət limanı kompleksi tikilir. Hava gəmiləri parkı ən müasir təyyarələrlə təchiz edilr, yeni beynəlxalq avia reyslər açılır, ölkənin əsas regional mərkəzlərində - Gəncə, Lənkəran, Zaqatala və Qəbələdə beynəlxalq hava limanları fəaliyyət göstərir. Ölkənin dəmir yolu nəqliyyatı “Azərbaycan Respublikasında dəmir yolu nəqliyyat sisteminin 2010-2014-cü illərdə inkişafına dair Dövlət Proqramı” əsasında yenidən qurulur. Nəqliyyat sferasında daha uzaq hədəfləri nişan alan perspektivli geniş quruculuq işləri “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası çərçivəsində reallaşdırılır. Bütün bunlar bir daha onu göstərir ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafının müasir mərhələsi nəqliyyat sferasının artan rolu ilə xarakterizə olunur.
Özünün geosyasi mövqeyinə görə Azərbaycan Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat marşrutlarının kəsişdiyi məkanda yerləşir. Əlverişli coğrafi vəziyyəti ona həm özünün sahib olduğu zəngin karbohidrogen resurslarının və həm də qonşu Asiya ölkələri neftini, neft-qaz məhsullarının Avropa bazarlarına daşınmasında çox vektorlu logistik imkanlar yaradır. Bu bir daha ondan irəli gəlir ki, Azərbaycandan keçən Sərq-Qərb dəhlizi - TRACECA Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən kiçik marşrut hesab edilir. İndi resbublika xaricə çıxışı olan 7 neft və qaz magistral kəmərlərinə malikdir. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Özünün tranzit imkanlarından irəli gələrək, Azərbaycan mühüm regional nəqliyyat infrastruktur layihələrinin təşəbbüsçüsı və stimullşadırıcısı kimi bu istiqamətdəki fəaliyyətini genişləndirir. Bunlar içərisində müəllifi olduğu qlobal mahiyyətli Trans Anadolu Boru Kəməri - TANAP, onun davamı olan Transadriatik Qaz Kəməri -TAP ilə yanaşı nəhəng nəqliyyat şəbəkəsi - Azərbaycanla Türkiyəni, bütövlükdə isə Avropa ilə Asiyanı birləşdirəcək, müasir dünyanın 100 layihəsi siyahısına daxil olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin inşası xüsusi strateji əhəmiyyət daşıyır. Artıq reallaşmaqda olan bu dəmir yolu xətti üzrə hər il milyonlarla ton yük daşınacaqdır. Gələcəkdə isə onun rolu sərnişin daşınmalarında da artacaqdır. Bu layihənin əhəmiyyətinə yaxın zamanlarda Bosfor boğazı altı keçəcək dəmir yolu tuneli - “Mərməray” layihəsinın tam gücdə işə düşməsi daha bir effektivlik qatacaqdır. Bununla da, Asiyanın ən ucqar şərqindən dəmir relslər üzərindən Avropanın bütün nöqtələrinə yetişəcək tarixi bir nəqliyyat marşrutu gerçəkliyə cevriləcəkdir. Bu nəhəng layihənin reallaşması yaxınlaşdıqca potensial yükdaşıyıcıların ona olan marağı da yüksəlməkdədir.
Nəqliyyat infrastrukturunun təkmilləşməsi ilə bağlı 2013-cü il avqustun 16-da Azərbaycanın Qəbələ şəhərində Heydər Əliyev Konqres Mərkəzində keçirilən Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının III Zirvə toplantısında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: “Avropanı Asiya ilə birləşdirən Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu xüsusilə qeyd etmək istəyirəm. Bu dəmir yolu bundan sonra 100 illiklər ərzində xalqlarımıza xidmət edəcək. Bu, böyük geosiyasi, geoiqtisadi və əməkdaşlıq layihəsidir”.
Beləliklə də, çox mühüm transmilli neft-qaz kəmərlərinə malik Azərbaycan bu strateji layihənin reallaşması ilə özünün nəinki regionda, bütünlükdə Avro-Asiya kontinentindəki əhəmiyyətini artıracaqdır. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin gücləndirilməsində, iqtisadi qüdrətinin artırılmasında yeni mühüm strateji amilə çevriləcəkdir. Bütün bu aktual səciyyə daşıyan real görüntülər, Bakı-Tbilisi-Qars kəmərinin siyasi qüdrəti, strateji dəyəri, iqtisadi şəmərəsi, onun Azərbaycanın, regionun, bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının artım tempinə sosial-iqtisadi töhfəsi ilə bağlı elmi-tədqiqatlara impuls verir və bizim tədqiqat araşdırmamızın da predmetini əks etdirir.
2.Mühüm təyinatlar: inkişaf edən nəqliyyat sistemi
Nəqliyyatın inkişaf səviyyəsi ölkə və regionun, bütövlükdə cəmiyyət sivilizasiyasının inkişafı səviyyəsini müəyyən edən ən mühüm təyinatlardan biri kimi çıxış edir. Tarixə nəzər yetirdikdə görərik ki, bütün dövrlərdə cəmiyyətin transformasiyası nəqliyyat texnikasının, həm də bütövlükdə nəqliyyat sisteminin özünün dəyişməsi ilə müşayiət olunmuşdur. Məhz nəqliyyat sahəsindəki əsaslı irəliləyişlər bu keçidlərin təmin olunmasında özünəməxsus rol oynamışlar. Yaşadığımız cağdaş sivilizasiyanı da iqtisadiyyatın texnoloji əsası kimi onun xammal, material, mallar mübadiləsini geniş miqyasda reallaşdıran inkişaf etmiş nəqliyyat sistemi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Birmənalı olaraq nəqliyyat əməliyyatları istənilən istehsal proseslərinin zəruri şərtidir və elə bu baxımdan da onu iqtisadiyyatın arteriyaları adlandırırlar.
Nəqliyyata həm geniş və həm də konkret tərif vermək mümkündür. Konkret olaraq nəqliyyat sərnişinlərin və yüklərin yerdəyişməsini və bu istiqamətdə texnoloji proseslər kompleksini həyata keçirən maddi istehsal sahəsi kimi iqtisadi infrastrukturun əsas komponentlərindən birini təşkil edir. O, iqtisadi artıma əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərərək, ticarətin genişləndirilməsinə, yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsinə, yüklərin ünvana yetişməsi və ya insanların iş, mənzil və ümumilikdə hər hansı bir təyinat yerinə çatdırma zamanını qısaltmaqla vaxt itkilərinin aradan qaldırılmasına, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə kömək edir. Bu səbəbdən də nəqliyyatın inkişaf sürətinin iqtisadi artıma müvafiq olması əsaslıdır.
Nəqliyyat sferasında inkişaf elm sahəsindəki tədqiqatların da özəyini təşkil edir. Yaşadığımız zamanda da bu və ya digər cəhətdən nəqliyyata aidiyyəti olmayan hər hansı bir tədqiqat sahəsi tapmaq çətindir. Reallıq belədir ki, xüsusi dinamik sistem kimi nəqliyyat həmişə müxtəlif elmlərin, o cümlədən fundamental elmi nailiyyət və kəşflərin ilk istehlakçılarından olmuşdur. Bir çox hallarda isə o, elm qarşısında birbaşa sifarişçi kimi çıxış etmiş və davamlı olaraq onun özünun inkişafını stimullaşdırmışdır [3, 5, 6].
Müasir dünya nəqliyyatı iki mühüm prinsipi rəhbər tutur: “qapıdan qapıya” (ingiliscə - from door to door) sxemi üzrə yerdəyişmənin tam tsiklini və “düz vaxtında” (ingiliscə - just in time) çatdırılmanın təmin olunmasını. Yəni, yüklər istehsalçının və ya yük sahibinin anbarının qapısından istehlakçının və ya yükü alanın anbarının qapısına qədər daşınır. Bu zaman yük sahibi, yükü alan daşınma prosesinin təşkilində iştirak etməyə də bilər. Onlar yalnız xərcləri ödəyirlər. Bu sxem sərnişindaşımalara da şamil olunur. Bütün bu proseslər təsbit edilmiş vaxt ərzində əlavə zaman itkisinə yol vermədən həyata keçirilməlidir. Göründüyü kimi, bu cür nəqliyyat prosesi ideal variant hesab edilir. Bu hədəfə yetişmək istəyənlər isə müasir nəqliyyat bazarında rəqabətqabiliyyətli olmalıdırlar. Təbii ki, nəqliyyat fəaliyyətində adı çəkilən prinsiplərin həyata keçirilməsi nəqliyyatın müasir texnikasını və infrastrukturunu, çox mühüm olan nəqliyyatda müasir daşınmaların və idarəetmənin təşkili formalarını tələb edir [10, 13, 15].
Keyfiyyət effektləri ilə yanaşı, nəqliyyat neqativ təzahürlərdən də azad deyildir. Onun ətraf mühitə fəal mənfi təsiri vardır. Belə ki, istehsal fəaliyyətinin bütün məhsullarının atmosferə ümumi tullantılarında nəqliyyatın payı 40% təşkil edir. Nəqliyyat sferasında digər çətinliklər isə texnoloji tərəqqi və nəqliyyat təhlükəsizliyi ilə bağlıdır ki, bu sahədə də nailiyyətlər üçün çoxmilyardlı investisiyalar dövriyyəyə çıxarılır. Nəqliyyat qəzalarının, xüsusi ilə ölümlə nəticələnən halların aradan qaldırılması, vaxt itikilərinin azaldılması, terror hərəkətlərinin tamamilə təcrid olunması, rahatlıq, komfort kimi problemlər bu sferada həllini gözləməkdədir. Bu sferada digər bir hal da qlobal, regional və lokal aspektdə nəqliyyatın xüsusi çəkisindən istifadə, sərnişin və yük əmtəə dövriyyəsində eyni olmayan vəziyyətlərlə bağlıdır. Belə gerçəklik çoxsaylı tarixi, coğrafi, iqtisadi, sosial və başqa səbəbləri ehtiva etsə də, ETT-nin nailiyyətləri nəticəsində fərqlərin mülayimləşməsi ilə müşayiət olunur [1, 7].
Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyətində ümumi daxili məhsulun artımı nəqliyyatın əsas fondlarının dəyərinin proporsional artması ilə müşayiət olunur. Ona görə də, rasionallıq baxımından ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə nəqliyyat sahəsi nəqliyyat xidmətlərinə olan tələbin dinamikasına müvafiq dəyişməlidir. Əks-əlaqə də mövcuddur, yəni nəqliyyat iqtisadi inkişafa “mühərrik” kimi olmasa da, iqtisadi fəallığın “təkərləri” kimi təsir edir. Bununla belə, müəyyən edilmişdir ki, yalnız nəqliyyat sahəsinə və ya bütöv infrastruktura qoyulan investisiyalar iqtisadi artıma zəmanət vermir. Uğur isə hər şeydən əvvəl, bütövlükdə dövlətin iqtisadi siyasətindən asılı olur.
3.Dəmir yolu nəqliyyatı: xarakterik cəhətlər və başlıca prinsiplər
Dəmir yolu nəqliyyatı relslər üzərində yük və sərnişin daşımanı həyata keçirən ictimai istehsalın çox mühüm olan vacib sferalarındandır. Müasir dəmir yolu nəqliyyatı uzun və uğurlu formalaşma və inkişaf yolu keçmişdir. Bu gün xətlərinin uzunluğu 1,4 milyon km hesablanan dünya dəmir yolu vasitəsi ilə hər il 10 trilyon ton civarında yük, 15 trilyondan çox sərnişin daşınır [15, 17]. İqtisadi inkişaf amilləri ilə onun infrastruktur coğrafiyası dəyişikliklərə məruz qalır, texnoloji strukturu modernizə olunur və potensialı güclənir.
Dəmir yolu nəqliyyatı bir sistem olaraq özünəməxsus xarakterik cəhətlərə, texniki-iqtisadi göstəricilərə və fəaliyyət prinsiplərinə malikdir. Onun əsas texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar [3]:
-
dəmir yollarının yüksək daşınma və buraxılış qabiliyyətliliyi;
-
daşınmaların nisbətən aşağı qiyməti ilə kütləvi həyata keçirilməsi imkanlığı;
-
yüklərin və sərnişinlərin daha qısa yolla çatdırılması, çatdırılma müddətləri və hərəkətin daha optimal yüksək sürəti;
-
ilin bütün fəsillərində və sutkanın hər vaxtında daşınmaların fasiləsiz və bərabər həyata keçirilməsi mümkünlüyü;
-
nisbətən yüksək iqtisadi göstəricilər və kifayət qədər mükəmməl daşınma texnologiyaları;
-
sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisələri, tikinti, ticarət bazaları, anbarlar və s. ilə qırılmaz əlaqə;
-
dəmir yollarının praktiki olaraq ölkənin istənilən quru ərazilərində tikintisinin mümkünlüyü və rayonlar arasında dayanıqlı əlaqələrin təmin edilməsi;
Xüsusi ilə qeyd olunmalıdır ki, dəmiryol nəqliyyatında yüklərin çatdırılması müddətləri, yük daşımaların sürətləndirilməsi, optimal marşrut və xərc təyinatı ən mühüm keyfiyyət göstəricilərindən hesab edilir. Hesablamalar göstərir ki, dəmir yolları ilə yüklərin çatdırılması məhdudlaşdırılarsa, sutka ərzində təxminən 9-10 milyon ton maddi resurs azad olur [17]. Bundan başqa yadda saxlamaq lazımdır ki, daha qısa marşrut heç də həmişə effektli olmaya da bilər. Bir sıra hallarda güclü yük axınlarında daha qısa marşrutlarla müqayisədə aşağı maya dəyəri olan nəqliyyatdan istifadə məqsədəuyğundur.
Daşımalarda yolların müasirliyi və texnoloji optimallığı da önəm daşıyan məsələlərdəndir. Belə ki, praktikaya görə avtomatik blokirovkalarla quraşdırılmış ikiyollu dəmiryol xətti ildə hər tərəfə 100 milyon tondan artıq daşınmaları, bir yollu xətt isə ildə hər tərəfə 20 milyon ton və daha artıq daşınmaları təmin edə bilər [17]. Bu ölçülər qatarların ümumi kütləsinin, hərəkət sürətinin və s. dəyişməsi ilə dəyişmələrə məruz qalır.
Dəmir yolu digər nəqliyyat növlərindən müxtəlif üstünlükləri ilə fərqlənir. Baxmayaraq ki, onunla hazırda daha çox avtomobil nəqliyyatı rəqabət aparır, dəmir yolu yenə də xərclər və həcmlər kontekstində onu qabaqlayır. Əgər dəmiryol nəqliyyatında yanacaq sərfi orta hesabla vahid kimi qəbul edilərsə, bu avtomobil nəqliyyatında 4-5 vahid təşkil edəcəkdir [15, 17]. İki sistem arasındakı rəqabət, istehsalın və xammal resurslarının yerləşdirilməsinin qeyri-bərabərliyi, infrastruktur zəifliyi, regional fərqlər də kəskinləşir.
Dəmir yolu nəqliyyatı daim dinamik inkişaf meyilləri ilə irəliləyir. Lakin çoxdan oturuşmuş sistemə malik, infrastruktur şəbəkəsi quruculuğu yüksək kapitaltutumlu bu sahədə inqilabi dəyişikliklərin gözlənilməsinə səbəb və tələblər hələ ki, yoxdur. Bütün inkişaf istiqamətləri necə olursa-olsun, qatarlar relslər üstündən mənzilə yetişəcəklər. Ona görə də bu nəqliyyat sistemindəki perspektivlər qlobal şəbəkə inteqrasiyası və diversifikasiyası, texnoloji modernizasiya, çoxfunksionallıq və nəqliyyat təhlükəsizlikləri ehtiva olunan sürət artımı, komfort yüksəlişi kimi substansiyalarda davam edəcəkdir.
4.Azərbaycan dəmir yolları kompleksi: təşəkkül tarixi və müasir vəziyyəti
Müasir dəmir yolu texnikası və dəmir yolu daşınmaları davamlı təşəkkül və inkişaf tarixinə malikdir. XVIII əsrin 60-80-ci illərində İngiltərədə, sonra isə digər ölkələrdə sənaye sahəsində olan inkişaf əl əməyinin maşın istehsalla əvəzlənməsi dəmir yolu sisteminin də yaranışına zəmin olumuşdur.
Sənaye inqilabları Şotland mühəndisi Ceyms Uatt (1736-1819) tərəfindən 1784-cü ildə buxarla işləyən maşının ixtirasına gətirdi. Bu ixtira universallığı ilə fəqrlənərək, onun bütün istehsal sistemlərində tətbiqini imkanlı etdi. Buxar mühərriki nəqliyyatın inkişafına da güclü təkan verərək dəmir yolu şəbəkəsində geniş və uzunmüddətli tətbiqini tapdı. Polad relslər (latınca - rels - düz tir, dirək) üzərində nəqliyyat sistemi olan dəmir yolu şəbəkəsi XIX əsrin ilk illərində artıq geniş təşəkkül taparaq bütün dünyaya yayıldı və eyniliklə də Azərbaycanda tətbiqini tapdı [3, 18].
Azərbaycanda dəmir yolunun tikintisinin başlanması və onun sonrakı inkişafı neftin çıxarılması və emalı ilə sıx surətdə bağlı olmuşdur. Neftin daşınması uzun illər primitiv karvan üsulları ilə arabalarda yerləşdirilmiş taxta çəlləklərlə və tuluqlarla reallaşdırılırdı. Belə üsul baha başa gəlməsi ilə yanaşı neft işinin inkişaf etdirilməsinə də maneə yaradırdı. Bunun üçün də neft istehsalçıları böyük gəlirlər əldə edilməsi üçün dəmiryol xətlərinin çəkilişinə yüksək maraq göstərməyə başladılar. Beləliklə də, yaşadığımız coğrafiyada neft və onun sənaye istehsalı öncə Bakıda sonra isə bütün Azərbaycanda dəmir relslər üzərində qurulan dəmir yolunun yaranmasına səbəb oldu. 1878-ci ildə dövlət fərmanına əsasən Azərbaycanda ilk dəmir yolunun, uzunluğu 20 km olan Bakı-Suraxanı-Sabunçu xəttinin çəkilişinə başlanıldı və tikinti işləri 20 yanvar 1880-ci ildə başa çatdırıldı. Yanvar (lot.; Jānuārius mēnsis 'Yanus oyi' rimliklar xudosi Yanus nomidan) - Grigoriy kalendari boʻyicha yilning birinchi oyi. Yanvar 31 kundan iborat (yana q. Kalendar). Həmin gün, tarixə Azərbaycanda dəmir yolunun əsasının qoyulması kimi düşdü [11].
Azərbaycanda dəmir yolunun təşəkkülü ilə dünyada ilk dəfə olaraq neftin sisternlərdə daşınmasına başlanıldı. Artan neft gəlirləri bu nəqliyyat növünün ölkədə inkişafına yeni stimullar gətirdi. Sonrakı 20 il Azərbaycanda dəmiryol tikinitisinin yüksək inkişafı ilə qeyd olunmuşdur. 1883-cü ildə neftin Qara dəniz limanlarına çatdırılması üçün Bakı-Tiflis-Batumi, 1890-cı ildə isə Biləcəri-Dərbənd magistral xətləri çəkildi. 1900-cu ildə Dərbənd-Tixoretskaya xəttinin tikintisinin başa çatdırılmasından sonra Bakının dəmir yolları şimal istiqamətində Ümumrusiya dəmir yolları şəbəkəsi ilə birləşdirildi, bu da neftin qatarlarla Rusiyanın mərkəzi və qərb rayonlarına çatdırılmasına imkan yaratdı [17].
XX əsrin əvvələrində elektrikləşmə sferasında baş verən devrimlər dəmir yolu şəbəkəsində də təsirli oldu. Elektrikləşdirilmə Sovetlər İttifaqının dəmir yollarında da tətbiqini tapdı. Bu iş İttifaqda 1926-cı ildə ilk dəfə olaraq Azərbaycanda, Bakı-Sabunçu xəttində həyata keçirildi. II dünya müharibəsindən sonrakı illərdə, xüsusən də 1960-70-ci illərdə keçmiş SSRİ-nin digər təsərrüfat sahələrində inkişafın sürətləndirliməsi ilə əlaqədar respublika dəmir yolunda başqa növ yüklərin daşınmasının həcmi də artdı [1, 18]. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Azərbaycanda dəmir yolu ilə yük göndərmənin maksimal həcmi 1987-ci ilə təsadüf edir və bu zaman 44,5 milyon ton yük, o cümlədən 12,9 milyon ton neft və neft məhsulları daşınmışdır. İllik sərnişindaşınmanın həcmi isə 5-6 milyon sərnişin olmuşdur. Neft və neft məhsullarının ən yüksək daşınma həcmi 1970-ci ildə yerinə yetirilmişdir. 1980-ci illərin sonunda Azərbaycan dəmir yolunda yük dövriyyəsi 43 miylard ton-kilometrə çatmışdır [18].
Hazırda Azərbaycanda dəmir yolunun ümumi açıq uzunluğu 4136,0 km, o cümlədən baş yolların açıq uzunluğu 2898,9 km, istismar uzunluğu 2068,1 km, stansiya və xüsusi yolların açıq uzunluğu isə 1225,9 km təşkil edir. Bütün yolların 802,3 km-i ikixətlidir. Yolun ümumi istismar uzunluğundan 1240,2 km (60%) elektrikləşdirilmiş, 837,9 km (40%) isə teplovoz dartısı ilə işləyir. Dəmir yolu xətlərinin yarısından çoxu, yəni 1527,7 km avtoblokirovka, 481,5 km mərkəzləşdirlmiş tənzimləmə ilə, qalanı isə yarımavtomatik blokirovka ilə təchiz edilmişdir. Yolun 170, o cümlədən 4 çeşidləmə, 2 sərnişin, 22 yük, 131 aralıq, 12 sahə stansiyası vardır. Bunlardan ikisi - Biləcəri və Şirvan iri avtomatlaşdırılmış təpə-çeşidləmə stansiyasıdır. 12 stansiya zəruri maşın və mexanizmlərlə təchiz edilmiş konteyner meydançalarına, 3 stansiya (Keşlə, Gəncə və Xırdalan) iri həcmli konteynerlərlə əməliyatlar aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər [9].
Qeyd olunmalıdır ki, Ermənistanın təcavüzü ilə Azərbaycana məxsus dəmir yolunun 240,4 km sahəsi işğal altına düşmüş, bunun nəticəsində ərazidəki dəmir yolu infrastrukturu və hərəkət tərkibləri məhv edilmişdir [18]. Mehri-Kərçivan sahəsində qatarların hərəkətinin dayandırılması ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası ölkədən təcrid olunaraq blokadaya məruz qalmışdır.
Azərbaycana və respublikadan kənara dəmir yolu vasitəsi ilə çeşidli məhsullar daşınır. Dəmir yolu nəqliyyatı vasitəsi ilə Azərbaycandan ixrac olunan əsas mallar sırasında xam neft, neft məhsulları, kimya sənayesi məhsulları, pambıq mahlıcı, tütün və tütün məmulatları, qara metal və onlardan hazırlanan məmulatlar, alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar, meyvə-tərəvəz, bitki və heyvan mənşəli yağlar, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər və s. daxildir. İdxal olunan əsas mallar isə yeyinti məhsulları (ət, süd, taxıl, un, şəkər, yağ), maşın, mexanizm, elektrik cihazları, avadanlıqlar və onların hissələri, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar, oduncaq və ondan hazırlanan məmulatlar, neft qazı və digər qazaoxşar karbohidrogenlər, mebel və onun hissələri, əczaçılıq məhsulları və s. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. -dir.
Aşağıda «Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin 2013-cü il üzrə əsas göstəricilərinı xarakterizə edən cədvəl verilmişdir:
Cədvəl 1
«Azərbaycan Dəmir Yolları» QSC-nin əsas göstəriciləri - 2013-cü il
№
|
Göstəricilər
|
Ölçü
vahidi
|
Cəmi
|
1.
|
Yük dövriyyəsi
|
mln. ton/km
|
7958
|
2.
|
Yük daşımalar
|
min ton
|
23126
|
2.1.
|
beynəlxalaq daşımalar
|
min ton
|
17256
|
2.1.1.
|
ixrac
|
min ton
|
3729
|
2.1.2.
|
idxal
|
min ton
|
6895
|
2.1.3.
|
tranzit
|
min ton
|
6632
|
3.
|
Yük göndərilmişdir
|
min ton
|
13659
|
3.1
|
tikinti materialları
|
min ton
|
4008
|
3.2
|
qara metal
|
min ton
|
186
|
3.3
|
qara metal qırıntısı
|
min ton
|
72
|
3.4
|
filiz
|
min ton
|
145
|
3.5.
|
kimya məhsulları, soda
|
min ton
|
67
|
3.6.
|
neft və neft məhsulları
|
min ton
|
8336
|
3.6.1
|
tranzit neft
|
min ton
|
4109
|
4.
|
Sərnişin dövriyyəsi
|
mln. sər/km
|
609
|
5.
|
Sərnişindaşımalar
|
min nəfər
|
2509
|
6.
|
Yol üzrə işçilərin orta siyahı sayı
|
nəfər
|
23351
|
7.
|
Yol üzrə işçilərin orta əmək haqqı
|
manat
|
256
|
| |
http://kompy.info/kasbiy-rivojlanish-kuni-va-kasbiy-rivojlanish-soati-tadbirlari.html | “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida | |
“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida
|
bet | 1/2 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 67,82 Kb. | | #274872 |
Bog'liq Maktab buyrug\'i kasb r1
OLOT TUMAN MAKTABGACHA VA MAKTAB TA`LIMI BO`LIMIGA QARASHLI 7-MAKATAB DIREKTORINING BUYRUG’I
“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida
Oʻzbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab taʼlimi vazirining 2024-yil 7-avgustdagi “Umumiy oʻrta taʼlim muassasalari oʻqituvchilari uchun “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini bosqichma-bosqich joriy etish toʻgʻrisida”gi 246-sonli hamda Buxoro viloyati maktabgacha va maktab taʼlimi boshqarmasining 11-sentyabrdagi 19-sonli buyrug’i va Olot tuman maktabgacha va maktab ta’limi bo’limi boshlig’ining 2024-yil 17-sentabrdagi 585-2-31-XT/2024-sonli buyrug’ining ijrosini taʼminlash, aniq va tabiiy fan oʻqituvchilarining uzluksiz kasbiy rivojlanish tadbirlarini tashkil etishga munosib tayyorgarlik koʻrish maqsadida buyuraman:
Maktabgacha va maktab taʼlimi bo’limining 2-31-XT/2024-sonli buyrug’iga asosan “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarining birinchi bosqichini 2024-2025-oʻquv yilidan aniq (matematika, informatika) va tabiiy (fizika, biologiya, kimyo, geografiya) fanlar yoʻnalishida boshlash belgilanganligi inobatga olinsin.
Aniq va tabiiy fan oʻqituvchilarining uzluksiz kasbiy rivojlanish jarayonlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish maqsadida quyidagilar:
“Kasbiy rivojlanish kuni” tadbirlarini tashkil etish uchun yetakchi oʻqituvchilar (metodbirlashma rahbarlari) roʻyxati aniq va tabiiy fanlar kesimida
1-ilovaga;
Maktabda tashkil etiladigan “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlariga jalb etiladigan aniq va tabiiy fan oʻqituvchilari roʻyxati 2-ilovalarga muvofiq tasdiqlansin.
Maktabda “Kasbiy rivojlanish kuni” tadbir o‘quvlari mazkur buyruqning 1- va 2-ilovalarida ko‘rsatilgan yetakchi oʻqituvchilari ishtirok etishi nazarda tutilsin.
4. “Uzluksiz kasbiy ta’lim” maxsus elektron platformasida roʻyxatdan oʻtkazish; uzluksiz kasbiy rivojlanish tadbirlarining belgilangan kunlarda tashkil etilishi, taʼlim jarayonlari sifati va mashgʻulotlarga tinglovchilar davomatini doimiy nazoratqilish;
5.“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etish yuzasidan choraklik va yillik hisobotlarni tayyorlash vazifalari yuklatilsin.
“Kasbiy rivojlanish kuni” oʻquvlari uchun zarur sharoitlarni (ishtirokchilar guruhlari uchun sinf xonalarini ajratish, kompyuter va proyektor qurilmalari bilan jihozlashvaboshqalar)yaratish;
“Kasbiy rivojlanish kuni” tadbirlarining tashkil etilishi holati, yetakchi oʻqituvchi va ishtirokchilarning davomati haqida tadbir oʻtkazilgan kuni tuman(shahar) ishchi guruhiga maʼlumot taqdim etish choralarini koʻrsin.
6.Maktabda tashkil etiladigan “Kasbiy rivojlanish kuni” tadbirlariga maktabdagi yetakchi oʻqituvchilarining ishtirokini taʼminlash; “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini samarali tashkil etish choralarini koʻrish va zarur sharoitlarni yaratish; yetakchi oʻqituvchi tomonidan tegishli fan oʻqituvchilariga “Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlari dasturlari asosida mahorat darslari, trening mashgʻulotlari, dars kuzatish va refleksiv amaliyotlarning tashkil etilishininazoratqilish; kasbiy rivojlanish tadbirlari doirasida oʻziga yuklatilgan vazifalarni lozim darajada amalga oshirgan yetakchi oʻqituvchilarni oʻrnatilgan tartibda ragʻbatlantirish;
“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etish jarayonida tartib-qoidalarning buzilishiga yoʻl qoʻyilgan holatlarda aybdorlarga nisbatan oʻz vakolati doirasida belgilangan tartibda taʼsir choralarini koʻrish;
Maktabgacha va maktab ta’limi bo’limining 17 - sentabrdagi
2-31-XT/2024 -sonli xatiga 1-ilova
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
“Kasbiy rivojlanish kuni” va “Kasbiy rivojlanish soati” tadbirlarini tashkil etishga tayyorgarlik koʻrish toʻgʻrisida
| |
http://kompy.info/avtomobil-jllarini-ekspluataciya-ilish-fanidan.html | Автомобил йўлларини эксплуатация қилиш фанидан | Автомобил йўлларини эксплуатация қилиш
фанидан
ТОПШИРИҚ
МУДДАТ:13.10.2024 й
1
Avtomobil yo‘llarini ekspluatatsiya qilish korxonalarining asosiy vazifalari
va ularning strukturasi.
2
«Haydovchi – avtomobil – yo‘l - transport oqimi - muhit»
kompleksi - ommaviy xizmat ko‘rsatish tizimi.
3
Avtomobilning yo‘l to‘shamasi bilan o‘zaro ta’siriga yo‘l
qoplamasi holatining ta’siri. |
http://kompy.info/audit-standardlari.html | Audit standardlari | |
Audit standardlari
|
bet | 1/5 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 0,88 Mb. | | #274836 |
Bog'liq Auditning xalqaro standartlari (2) OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI MASOFAVIY VA IKKINCHI OLIY TA’LIM” FAKULTETI AUDIT fanidan MUSTAQIL TA`LIM UCHUN NAZORAT ISHI Auditning xalqaro standartlari Bajardi:BHA-69/2-2023 guruh Qo’chqorov Yaxyo. Qabul qildi: Hojiyev.M.S
2.AXSga muvofiq asosiy prinsiplari
1
2
3
3.Satndartlashtirish ob`yektlari
- Auditning xalqaro standartlari (AXS) haqida tushunchasi.
Reja:
Auditning xalqaro standartlari – AXS (International Standards of Auduting – ISAs) Buxgalterlarning xalqaro federatsiyasi – BXF (International Federation Accountants – IFAC) tarkibidagi Auditorlik Amaliyoti bo‘yicha Xalqaro Komitet – AAXK (International Auditing Practice Committe) tomonidan ishlab chiqiladi.
IFAC 1977 yil 7 oktabrda tashkil topgan.
Xolislik: Аuditor adolatli bo`lishi va taassub, yanglishishi hamda boshqa omillar uning хolisligiga ta`sir ko`rsatishiga yo`l qo`ymasligi lozim
Xalqaro audit standartlarining asosiy prinsiplari
Halollik: Аuditor o`zining kasb majburiyatlarini bajarishi chog`ida halol bo`lmog`i lozim
Professional malakalilik: Auditor auditorlik xizmatini ko`rsatishga rozilik berish chog`ida o`zining professional malakasini, bilim va mahorati yetarli darajadalaliga ishonch hosil qilishi, aks holda ushbu xizmatni ko`rsatishda o`zini to`xtatmog`I darkor.
Маxfiylik. Auditor tekshirilayotgan sub`ektning ruhsatisiz professional xizmatlar ko`rsatilishi chog`ida olingan axborotlarni, tijorat sirlarni oshkor etishga ruhsat etilmaydi. Audit natijalarini mulkdorga yoki tekshiruvni tayinlagan organga berish holatlari bundan mustasno.
Standartlashtirish ob’yektlari - Jami standartlashtirish ob`yektlari 7 ta,
- Har bir ob`yekt bo‘yicha 100 ta pozitsiya ajratilgan, demak 700 ta standart ishlab chiqilishi mumkin.
- Masalan: I. Kirish (100 -199);
|
| | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=45 | Referat | | Muhammad al-xorazmiy nomudagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti So‘nggi yillarda axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarining rivojlanishi hayotning ko‘p sohalariga ta’sir ko‘rsatdi. Barcha sohalarda raqamlashtirishning kirib kelishi, yuqori suratdagi taraqqiyoti butun sanoatning rivojlanishida Referat 246,94 Kb. 2 | o'qib |
| Antennalar va radioeshittirish fani Mustaqil ishlash Mustaqil ishlash jarayonida talabalar nazariy darslar materiali asosida dolzarb mavzularda ma’ruza, taqdimot va referatlar tayyorlaydilar va ularni auditoriyada himoya qiladilar Referat 57,89 Kb. 6 | o'qib |
| Referat mavzu: Muvozanatlashgan Binar daraxtni qurish, BinarHeap ko’rinishdagi ma’lumotlar tuzilmasi va ular ustida bajariladigan amallar Referat 0,63 Mb. 3 | o'qib |
| Referati mavzu: Ilova sathi protokollari : ntp,dhcp,bootp,rlogin,rexec,rsh,Telnet,ssh bajardi Referat 0,96 Mb. 3 | o'qib |
| Mustaqil ishlash Ma’ruza, amaliyot va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzularini to‘la o‘zlashtirgan hamda mustaqil ishni bajargan talabalarga yakuniy nazoratda ishtirok etishga ruxsat etiladi Referat 19,09 Kb. 1 | o'qib |
| Mavzu: Kompleks birikmalar xelatlar Kompleks birikmalarda olingan va berilgan elektronlarning soniga qarab valentlikni bilib bo’lmaydi. Kompleks birikmalar 2 ta polyar molekulalarni o’zaro ta’siridan hosil bo’ladi. Masalan Referat 19,88 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: Geoaxborot texnologiyalarining asoslari Bajardi: Dushanova Zuxro. Tekshirdi: To’raqulova M Bunday yuqori texnologik yo’nalish uchun bu ko’pmi yoki kammi? Nega geoinformatika va geoaxborot texnologiyalari ichida eng gurkirab rivojlanayotgan yo’nalishlardan birini o’zida ifodalaydi? Va umuman, bu nima -fanmi, texnologiyami Referat 1,64 Mb. 15 | o'qib |
| Mavzu: Miqdoriy ma’lumotlarni yig’ish va ularni qo’llash texnologiyasi Zamonaviy tahlil vositalari yordamida katta hajmdagi miqdoriy ma'lumotlarni ishlatish va ulardan samarali foydalangan holda aniq va foydali natijalarga erishish imkoniyatlari kengaydi Referat 292,25 Kb. 9 | o'qib |
| Referat kompyuter tarmog’ining maqsad va vazifalari Referat 44,11 Kb. 4 | o'qib |
| Referati tayyorladi: Abdirashidova g tekshirdi: O`dayev r reja: Dinshunoslik faniga kirish Diniy falsafa din falsafasi kabi dinning mohiyatiga e’tibor qaratadi. U falsafiy tafakkur natijalariga tayangani uchun o‘zida e’tiqod va ratsionallik, dogmatika va hurfikrlilikning birligini namoyon etadi Referat 33,19 Kb. 3 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=5 | Referat | | Referat mavzu: O’zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy a’loqalari Bajardi: Hakimov S Referat 26,19 Kb. 6 | o'qib |
| Referat tayyorlashda quydagilarga e’tibor berish kerak!!! A4 formatda holatida Yuqori va quyi hoshiyalar 2 sm Referat 27,79 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Reja: Kompyuter haqida Shaxsiy kompyuterlarning tuzulishi Tizimli blok Kompyuter haqida kompyuter inglizcha hisoblayman degan ma’noni bildiradi. U oldindan berilgan dastur bo’yicha ishlaydigan avtomatik qurilma hisoblanadi Referat 33,54 Kb. 1 | o'qib |
| Falsafa muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti samarqand filiali hisob Referat 0,89 Mb. 11 | o'qib |
| 115-а. Менчинская Н. А. Проблемы ученя и умственного развития школьника. М. 1998. С. 182-191 Ball, Barbara. "Teaching and learning mathematics with an interactive whiteboard." Micromath (Spring 2003): 4-7 Referat 44,39 Kb. 1 | o'qib |
| Mavzu: texnika madaniyati Inson tabiat qonunlariga mos ravishda rivojlanuvchi tabiatdan aqlli mavjudod hisoblanib,nafaqat moddiy dunyo markazida turadi,u shuningdek,badiiy tushinish va tasvirlash ob’ektining asosi xamdir Referat 30,94 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: Inklyuziv ta’lim tushunchasi Fan: Inklyuziv ta’lim Bajardi: Mustafoyeva d guruh: 110-guruh Tekshirdi: Latipova Nazira inklyuziv ta`lim tushunchasi Inklyuziv taʼlimning mazmun mohiyati toʻgʻrisidagi bilim va maʼlumotlar hali jamiyatda yetarli emas Referat 62,37 Kb. 1 | o'qib |
| Referati Mavzular Nanotehnalogiya – bu moddalar bilan ishlashdan alohida atomlarni boshqarishga o’tishi Referat 364,89 Kb. 7 | o'qib |
| Referat Glossariy Test savollar Mavzu bo’yicha savollar 2 10-15 Mavzuga oid muhim atamalar Har bir talaba ro’yxatdagi raqamidan kelib chiqqan holda mustaqil ta’lim mavzusini tanlaydi va taqdim etadi Referat 274,64 Kb. 1 | o'qib |
| Mashina choki turlari. Birlashtiruvchi choklar, ziy choklar Tavsif: Gazlamalarga ishlov berish texnologiyasi bo’yicha amaliy mashg’ulotlarda ochiq Referat 113,46 Kb. 1 | o'qib |
| Referat. Referat turlari. Vaqt: 2 soat Talabalar soni: 15-30 Dars turi: Amaliy Talabalar referat tayyorlash uchun qo‘yiiladigan talablar haqida bilim ko‘nikmasini o‘zlashtiradilar. (Ilova 3) Referat 27,67 Kb. 4 | o'qib |
| Referat mavzu: Biznesda risk boshqaruvi va sug’urtalash Fakultet: aktsim guruh: 121-20 Bajardi: Sardor Boltaboyev Referat 55,46 Kb. 2 | o'qib |
| Referat mavzu: Standart shifrlash algoritmlari qo`llanilishi rejimlari, farqi va ularning qiyosiy tahlili Mavzu: Standart shifrlash algoritmlari qo`llanilishi rejimlari, farqi va ularning qiyosiy tahlili Referat 296,25 Kb. 8 | o'qib |
| Referat mavzu: Mehnatdan kelsa boylik Turmush bo’lar chiroyli Bajarildi Peshona teri bilan topganingni oila a'zolaring bilan baham ko‘rib yashashga ne yetsin. Afsuski, ana shu oddiy xaqiqatni ayrimlar tushunmayda yoki tushunsa ham ahamiyat bermay, bilganidan qolmaydi Referat 197,91 Kb. 1 | o'qib |
| Referat ishi topshirdi: Ermatov Rasul Qabul qildi: Ahmedov S. M qo’qon 2023 Fosforli o’g’itlar ishlab chiqarish O’zbekiston respublikasi oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti qo’qon filiali Referat 437 Kb. 1 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=3 | Referat | | O’zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi Amaliy dasturlarni ishlab chiqish va ular bajarilishini ta’minlaydigan vositalar majmuasi. Operatsion muhit operatsion tizim, dasturiy ta’minot, amaliy dasturlar interfeyslari, tarmoq xizmatlari Referat 52,34 Kb. 5 | o'qib |
| Referati qabul qildi: Tayyorladi: Qo’qon 2022 Sizning chetga chiqishingizning ortida esa qanchadan qancha inson taqdiri turganligini his qilib yashash zarur. Shunday ekan hozirda har bir rahbar bu borada yanada chuqurroq o‘ylashi talab qilinadi Referat 55,05 Kb. 4 | o'qib |
| Referat mavzu: kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari Reja: Kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlari klassifikatsiyasi. Kasbiy psixologiyaning tadqiqot metodlaridan foydalanishni shakllantirish Referat 29,44 Kb. 5 | o'qib |
| Referat mavzu: shoshilinch tibbiy yordam ko'rsatishning rivojlanish tendensiyasi Yirik shaharlar, jumladan Toshkentda ham ixtisoslashtirilgan maxsus reanimatsion, kardiologik, nevrologik, toksikologik, pediatriya, intensiv terapiya brigadalari va boshqa tashkil etilgan Referat 285,28 Kb. 3 | o'qib |
| Referat Davlat Moliyasi Choriyev Shahruz Soliq va byudjet siyosatining kelgusi yildagi asosiy yo‘nalishlari O‘zbekiston Respublikasining yaqin va o‘rta istiqboldagi byudjet-soliq siyosatining asosiy yo‘nalishlari mavzusida Referat 0,81 Mb. 1 | o'qib |
| Islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika unibersiteti Elektr qayta shakllantirgichlarda biroz boshqacharoq detektirlash tamoyillari qo‘llaniladi. Hozirgi kunda quyidagi harorat datchiklari eng keng tarqalgan bo‘lib hisoblanadi: rezistiv, termoelektrik, yarim o‘tkazgichli Referat 316,16 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: Ma’muriy huquqiy munosabatlar Bajardi: Fozilova G. Toshkent -2014 Reja: Kirish Ma’muriyhuquqO‘zbekistonRespublikasihuquqtiziminingasosiytarmoqlaridanbiribo‘lib, jamiyatvadavlathayotiningturlisohalaridaboshqaruvfaoliyatibilanbog‘liqholdayuzagakeladiganijtimoiymunosabatlarnihuquqiytartibgasolishningasosinitashkiletadi Referat 0,56 Mb. 10 | o'qib |
| Referat turlari Fan nomi: akademik yozuv Guruh : 972-21 Referatlash qandaydir masalaning bir yoki bir necha manbalarning tasniflanishi, umumlashtirilishi, tahlili va sintezi asosida bayon qilinishini nazarda tutadi Referat 11,82 Kb. 5 | o'qib |
| Apple kompaniyasi Apple iii“ ni sotish bilan bogʻliq muammolar shunga olib keldiki, Jobs oʻzning 40 ta ishchisini boʻshatishga majbur boʻladi. 1985-yilda aqsh prezidenti Ronald Reygan texnik progressni rivojlantirgani uchun Jobs va Wozniakga medal Referat 24,16 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Adabiyotlar sharhi Glossariy Test savollari Mavzu bo’yicha savollar Har bir talaba ro’yxatdagi mavzudan kelib chiqqan holda mustaqil ta’lim mavzusini Referat 131,21 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Mavzu : Mutaxassisliklarga ixtisoslashgan tizimlar va dasturlar yordamida soha masalalarini yechish Toshkent farmasevtika instituti farmatsiya fakulteti yo’nalishi 2-oqim 104-a guruh Referat 33,2 Kb. 6 | o'qib |
| Referat Modul: Mutaxasislikka kirish Mavzu: Dori vositalarini standartlashtirish Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi va 1997 yil 25-aprelda “Dori vositalari Referat 43,02 Kb. 1 | o'qib |
| Bajardi: Turdiyeva Shaxnoza Xiv asrdan XVII asrgacha bo'lgan davrda axborot texnologiyalarining rivojlanishiMen ushbu mavzuni tanladim, chunki u menga qiziq va dolzarb Referat 98,15 Kb. 1 | o'qib |
| Bugungi zamon barcha sohalari qatorida ilm-fanni ham yangi bosqichlargako’tarishni talab qilmoqda. Zotan jamiyat oldida turgan Bunga juda ko‘p sabablar bor. Eng asosiy sabablardan biri bu — kompyuter orqali inson tomonidan bajariladigan ishlarning deyarli barchasi bajarilmoqda. Nafaqat bajarilmoqda, balki osonlik va tez bajarilmoqda Referat 0,6 Mb. 18 | o'qib |
| Referat bajardi: Yusupova Muxayyo Urganch 2024 Reja: Kirish Tovush chastotasi. Tovush bosimi Referat 135,5 Kb. 6 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=7 | Referat | | Referat " Yeni Nəsil Şəbəkəsi daxilində İntellektual xidmətlərin təşkili " Qrup GiRİŞ səh – 3 Referat 1,02 Mb. 7 | o'qib |
| Referat fan: Fizika Biroq, u o'rtacha o'quvchisi yoki yuqori maktabga nisbatan shogirdi hisoblanadi tushunish ancha oson bo'ladi, deb rozilik bildirasiz. Va yoqadi muddatli yuqori maktab o'quvchilar xususiyatlarini tushuntirishga hojat yo'q, gapirish Referat 42,23 Kb. 3 | o'qib |
| Referat Mavzu: Axborot xavfsizligida risklarni boshqarish jarayonining tahlili Bajardi: Tekshirdi O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va komunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Referat 74,99 Kb. 3 | o'qib |
| O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti Mashinasozlik texnologiyasi” fakulteti “M. T. M. I. Ch. J. A” yo`nalishi 4-kurs 019-12-gurux talabasi Referat 0,54 Mb. 10 | o'qib |
| Referat bajardi: 739-22 guruh talabasi Axmedov Izzatilla Qabul qildi: farg’ona-2024 O`zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalari vazirligi muhammad al xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti Referat 133,86 Kb. 4 | o'qib |
| Referat Media axborot yaratish Aloqa vositasi sifatida, odamlar aloqa jarayonini amalga oshirish uchun foydalanadigan barcha vositalar, kanallar yoki ma'lumotlarni uzatish shakllari deyiladi Referat 56,1 Kb. 4 | o'qib |
| Mustaqil ta’lim bo’yicha uslubiy ko‘rsatma Hurmatli talabalar! Barcha topshiriqlar daftarga yoziladi hamda pdf holatida Ism Referat 187,99 Kb. 1 | o'qib |
| Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti intellektual tizimlar va kompyuter texnologiyalari fakulteti Murakkab dasturiy tizim yashash siklini ta’minlash uchun buyurtmachi bilan hamkorlikda shartnoma loyihasini ishlab chiqish Referat 17,22 Kb. 1 | o'qib |
| Moliya va molioyaviy texnologiyalar Referat 17,02 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: ishlab chiqarish omillari bozori qabul qildi: Murodova M. Ch. Bajardi: Mamatqulov Islom Korxonada ishlab chiqarishni tashkil etish prinsiplari (qoidalari) va ishlab chiqarish davri Referat 74,28 Kb. 4 | o'qib |
| Referat mavzu: Ilmiy uslub va uning uslubiy xususiyatlari Reja: Ilmiy uslub haqida tushuncha Mantiqlilik, aniqlik bu uslubga xos xususiyatlardir. Ilmiy uslub aniq ma’lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy xulosalar Referat 25,94 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Mavzular: Axborot xavfsizligi sohasidagi milliy va jahon standartlari Bajardi: 072-20 guruh talabasi Rajabov Shamshod Shuning uchun hozirgi vaqtda biometrik texnologiyalar asosida shaxsni tanib olish usul va algoritmlarini takomillashtirish, ishlab chiqish hamda joriy qilishga katta e’tibor qaratilmoqda Referat 20,91 Kb. 3 | o'qib |
| 1-topshiriq referatni tayyorlashda har bir talaba mustaqil ravishda mavzuni olishi mumkin Mavzu akt fani yuzasidan yoki har bir talaba o'z faoliyati sohasidan kelib chiqib Referat 70,2 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: " ilmiy uslub janrlari" bajardi: 1-kurs di-11-22 guruhi talabasi boboqulov bobir Referat 96,96 Kb. 3 | o'qib |
| Referat elmi rəhbər: Kərimova Şəbnəm Tələbə: Gözəlova Firuzə Xp məsələsinin optimal həllini təyin etməyə imkan verir. Lakin müvafiq yanaşma, öz növbəsində, müəyyən çətinliklərlə əlaqədardır. Belə ki, hər bir xp məsələsinin dayaq həllərinin sayı sonlu olsa da, onlar həddindən artıq çox ola bilər Referat 145,62 Kb. 5 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=2 | Referat | | Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat univrsiteti Miqdoriy analizning vazifalari birikmalardagi kimyoviy elementlar yoki ularning Referat 0,5 Mb. 14 | o'qib |
| Mavzu: Avtotebranishlar va Tebranayotgan sistemaga ko‘rsatilayotgan ta’sirning xarakteriga qarab, tebranishlar erkin (yoki xususiy) va majburiy tebranishlarga bo‘linadi Referat 59,86 Kb. 1 | o'qib |
| Kompyuter injiniring Ochiq optik aloqa tizimlarida nurlanish manbalari elektromagnit to‘lqinlarni ochiq Referat 128,46 Kb. 4 | o'qib |
| N. P. Ogarev Fizika va kimyo instituti Fizik kimyo kafedrasi Qurilish materiallari kimyosi fanidan referat Federal Davlat byudjet oliy ta'lim muassasasi “Milliy tadqiqot Mordoviya davlat universiteti N. P. Ogarev Referat 55,06 Kb. 1 | o'qib |
| Referat bajardi: Musiqa yo’nalishi 206-guruh talabasi Yu. Nabiyeva Qabul qildi: katta o’qit. L. Safarov Qarshi-2014 y Kompyuterni foydalanuvchi ishga tushirishi (yoqishi) bilan ishga tushuvchi ushbu dastur kompyuterni va uning resurslarini Referat 259,63 Kb. 4 | o'qib |
| Referat tarkibidagi klishelangan jumlalar Shuning uchun referat, konspektdan farqli ravishda, yangi, muallifning matni hisoblanadi. Bunday holdagi yangilik yangicha bayonni, materialning bir tizimga solinishi Referat 18,11 Kb. 1 | o'qib |
| Modulli o’qitish texnologiyalari Modulli o’qitish texnologiyalari” -mavzusi materiallarini internet manbasidan topib, ma’lumotlarni saralab, o`rganib, tahlil qilib,referat tayyorlang Referat 14,15 Kb. 1 | o'qib |
| Kompyuter injiniring Yorug’lik xodisalari yorug’likning modda bilan ta’sirlashishida namoyon bo’ladi. Bunday Referat 73,25 Kb. 1 | o'qib |
| Fotoeffekt hodisasi. Yorug’lik bosimiga doir masalalar yechish Tavsif: Tashqi fotoeffektni vujudga keltiruvchi foton energiyasi bilan uchib chiqayotgan Referat 112,68 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Qabul qildi: Eshchanov b bajardi: Abdiraxmonov a toshkent-2022 Mundarija Yorug‘likning difraksiya manzarasini tahlil qilishda vektor diagrammasini qo‘llanishi. Frenel zonalari Referat 95,7 Kb. 1 | o'qib |
| Referat turlari Fan nomi: akademik yozuv Guruh : 972-21 Referatlash qandaydir masalaning bir yoki bir necha manbalarning tasniflanishi, umumlashtirilishi, tahlili va sintezi asosida bayon qilinishini nazarda tutadi Referat 232,16 Kb. 5 | o'qib |
| Toshkent axborot texnologiyalari universiteti nukus filiali O’zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi Referat 0,86 Mb. 2 | o'qib |
| Referati tayyorladi: Muradov O’tkirbek Tekshirdi: KuvandikovaDamegul Nukus-2022 Nukus filiali Telekomnikatsiya texnologiyalari va kasbiy ta’lim fakulteti akt sohasida kasbiy ta’lim yo’nalishining 102-21 guruh talabasi Muradov O’tkirbekbekning Chiziqli algebra fanidan “Matritsalarni lu va ldu ko'paytmalarga yoyish va ularning tatbiqlari” Referat 178,1 Kb. 3 | o'qib |
| O'rtacha va kuchli shorlangan erlarni o'zlashtirish texnologiyasi va ulardan samarali foydalanish yo'llari Tavsif: Sho'rxok va shurxoksimon shurtob va shurtobli hamda meliorastiya jixatidan og'ir Referat 112,87 Kb. 1 | o'qib |
| Referati Mavzu: Axborot analitika va qarorlarni qabul qilishni qo’llab quvvatlovchi tizimlar Reja O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti Referat 53,35 Kb. 6 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=4 | Referat | | Referat so’zining ma’nosi. Referatning tuzilishi. Referatning rasmiylashtirilishi Referat 3,47 Kb. 1 | o'qib |
| Kiyimni konstruksiyalash va modellashtirishning asosiy metodlari Referat 1,31 Mb. 22 | o'qib |
| Bajardi: Shonig’monova Odina Bu shuni anglatadiki, monomer birliklarining ketma-ketligi oqsillar va nuklein kislotalarda muhim ahamiyatga EGA va ularda u polisaxaridlarga qaraganda ancha farq qiladi Referat 18,08 Kb. 1 | o'qib |
| Mavzu: Flash Mx dasturi haqida tushincha Rastrli formatlardan gif(grapics interchangeformat ma’lumotlarini almashinuvi uchun grafik format ). Jpeg(Join Photografic Experts Graup Tasvirlar bo’yicha mutaxassislarni birlashgan guruhi)va rng Referat 200,2 Kb. 1 | o'qib |
| Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Urgench filiali referat mavzu Elektronika — fan va texnikaning elektronlar va boshqalar zaryadlangan zarralarning Referat 2,09 Mb. 20 | o'qib |
| Referat mavzu: Gazlarning siqishning nazariy asoslari. Suv xalqali kompressor konstruktsiyasi,ishlash prinspi,avzallik va kamchiliklari Mavzu: Gazlarning siqishning nazariy asoslari. Suv xalqali kompressor konstruktsiyasi,ishlash prinspi,avzallik va kamchiliklari Referat 370,32 Kb. 2 | o'qib |
| Referataktiv ish mavzusiga bag'ishlangan: "Axborot texnologiyalari: rivojlanishning kelib chiqishi va bosqichlari, maqsadlar va usullar." Ushbu referataktiv ish mavzusiga bag'ishlangan: "Axborot texnologiyalari: rivojlanishning kelib chiqishi va bosqichlari, maqsadlar va usullar." Referat 74,42 Kb. 14 | o'qib |
| Referat va taqdimot tayyorlash 5 swot taxlil 10 Test tayyorlash 15 Referat 94,63 Kb. 1 | o'qib |
| Referati topshirdi : Muhammadali Aliyev Qabul qildi : N. Mamadaliyev Xotirada yarimstatik ma’lumotlar tuzilmasini fizik jihatdan tasvirlaydigan bo’lsak, bu xotirada Referat 307,62 Kb. 1 | o'qib |
| Referat bipolyar tranzistorlar. Reja: Bipolyar tranzistor haqida umumiy malumotlar Agar emitter o‘tish teskari yo‘nalishda, kollektor o‘tish esa to‘g‘ri yo‘nalishda Referat 1,59 Mb. 4 | o'qib |
| Referat jumisi qabillag’an: Tlegenov Baxtibay Orınlag’an: Urazimbetova Kamila No’kis-202 Prezentaciya tayarlaw hám usınıw usılları. Prezentaciya tayarlawda kóp ushraytuǵın qáteler Referat 2,06 Mb. 7 | o'qib |
| Referat Adabiyotlar sharhi Glossariy Test savollari Taqdimot Har bir talaba ro’yxatdagi mavzudan kelib chiqqan holda barcha mustaqil ta’lim mavzusi Referat 196,63 Kb. 1 | o'qib |
| Mavzu: O'zbekistonda onlayn kassa apparatlaridan foydalanish printsipi va samaradorligi Reja Mavzu: O'zbekistonda onlayn kassa apparatlaridan foydalanish printsipi va samaradorligi Referat 392,17 Kb. 4 | o'qib |
| Referat Glossariy Test savollari Mavzu bo‘yicha savollar Har bir talaba ro‘yxatdagi raqamidan kelib chiqqan holda mustaqil ta’lim mavzusini tanlaydi va javob Referat 0,55 Mb. 1 | o'qib |
| Mustqail ish uchun Referat 12,58 Kb. 1 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=14 | Referat | | Jadidlar ilmiy merosi asosida pedagogika oliy ta’lim tashkilotlari talabalarining kasbiy ko‘nikmalarini rivojlantirish Pedagogik ta’limotlar tarixi ixtisosligi bo‘yicha “Jadidlar ilmiy merosi asosida pedagogika oliy ta’lim tashkilotlari talabalarining kasbiy ko‘nikmalarini rivojlantirish” mavzusidagi pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) Referat 17,89 Kb. 1 | o'qib |
| Referat Adabiyotlar sharhi Glossariy Test savollari Taqdimot Har bir talaba ro’yxatdagi mavzudan kelib chiqqan holda barcha mustaqil ta’lim mavzusi Referat 198,04 Kb. 1 | o'qib |
| Referat yozish 10 M3 Korxonani boshqarishda sap, erp tizimining o’mi va ahamiyati Bu jarayon xavflarni boshqarish rejasining samaradorligini baholash bilan birga olib boriladi[3] Referat 341,26 Kb. 8 | o'qib |
| 5-Modul mavzusi: 1000 V gacha va undan yuqori kuchlanishdagi kommutatsion apparatlar Modul birliklari N UL. Bu maydon kontaktlararo bo’shliqdagi erkin elektronlarga ta’sir qilib, ularga kinetik energiya berib, katoddan anodga qarab harakatlanishiga majbur qiladi. Yoyning hosil bo’lishi va turg’un yonishi Referat 401,43 Kb. 10 | o'qib |
| Mavzu: Elektron hukumat Elektron hukumat“ tushunchasi 1990-yillarning boshida paydo boʻlgan, lekin amaliyotga soʻnggi yilardan boshlab tatbiq qilina boshladi Referat 37,34 Kb. 1 | o'qib |
| O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti Mashinasozlik texnologiyasi” fakulteti “M. T. M. I. Ch. J. A” yo`nalishi 4-kurs 019-12-gurux talabasi Referat 0,72 Mb. 4 | o'qib |
| Kompyuter injiniringi fakulteti 719-21-gurux talabasi Mavzu: “Mantiqiy ifodalar uchun Karno kartalari. Mantiqiy to’rlarda minimallashtirish” Referat 474,21 Kb. 1 | o'qib |
| Referati mavzu: Elektron hukumat tizimi Reja: Elektron hukumat tizimi haqida tushunchalar Tashqi infratuzilma, davlatni fuqarolar (G2C) va tashkilotlar (G2B) bilan oʻzaro ishlashini taʼminlaydigan ommaviy axborot infratuzilmasini qamrab oladi Referat 41,91 Kb. 2 | o'qib |
| Referat mavzu: Kompyuter tarmoqlari, uning asosiy tushunchalari va turlari bajardi: pp(S)-2-23- guruhi talabasi Kompyuterdan turli masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin. Axborot almashish uchun magnit va kompakt disklardan foydalanish yoki boshqa kompyuterlar bilan umumiy tarmoqqa ulanish kerak bo'ladi Referat 1,1 Mb. 7 | o'qib |
| Fan va innovatsiyalar vazirligi Mavzu: Blokcheyn, buyumlar interneti, sun’iy intellekt, katta ma’lumotlar iqtisodiy tarmoqlarda qo‘llanishi Referat 96,72 Kb. 8 | o'qib |
| O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta maxsus ta’lim vazirligi Birinchi standartlashtirish milliy tashkiloti – Britaniya Assosiyasiyasi /Britich Referat 0,85 Mb. 4 | o'qib |
| Referat qabul qildi : Tovboyev B. Jizzax-2023 Mavzu: Lak va bo’yoq materiallari, yo’l qurilishida ishlatilishi. Reja Ishlatilishga tayyor boyoqlarga-suvda eriydigan emulsiyali, moyli, emalli va uchuvchan smolali bo„yoqlar kiradi. Suvda eriydigan bo‘yoqlarga mineral tarkiblar asosidagi, polimersementli va suvli emulsiyali boyoqlar kiradi Referat 0,61 Mb. 3 | o'qib |
| Referat mavzu: internet tarmoqlarining rivojlanish tarixi Ushbuʻʻ turdagi aloqaning etakchilaritelegraf aloqalarivatelekslar(teletayplar) deb hisoblanishi mumkin. XIX asr oxiridatelegrafbirinchi to liq raqamli aloqaʻ tizimiga aylandi Referat 62,64 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: elektron o’quv materiallar, O’quv bazasining tuzulmasi va tarkibi Ma’ruza №3 Mavzu: O‘quv-tarbiya jarayonining axborot-metodik ta’minotini. Axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan ta’limiy maqsadlarda foydalanish. Reja Referat 155,64 Kb. 7 | o'qib |
| Allaberganova mohinurning boifizika fanidan yozgan referati Har bir ferment faqat ma’lum substratga yoki molekulada kimyoviy bog`ning ma’lum turigagina ta’sir etadi. Ferment substratga kalit qulfga tushganday muvofiq kelishi zarur. Fermentlar spetsifikligining quyidagi xillari farq qiladi Referat 43,61 Kb. 6 | o'qib | |
http://kompy.info/hulosalar.html | Хулосалар | 3
O’ZBEKISTON
RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY
NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
Kasb ta`limi fakulteti
«Himoyaga ruxsat etilsin»
fakultet dekani
________ p.f.n., dots. Yа.O’.Ismadiyarov
«___» ___________ 2014 y.
5140900-Kasb ta`limi (5520700-Texnologik mashinalar va jihozlar)
TM-402 guruh talabasi
Norboeva
Iqbol Qodirberdievna
KHKlarida “Elektr sxema. Elektr sxema turlari va ularni chizish qoidalari” mavzusini
o’qitish texnologiyasi
mavzusidagi
Bitiruv malakaviy ishi
________ Talaba I.Norboeva
Ilmiy rahbar:―Umumtexnika fanlari‖
kafedrasi
f.m.f.n
____________ U.Rustamov
Taqrizchilar: Ishlab chiqarish texnologiyalari
kafedrasi dotsenti
__________ R.Shermuxamedov
Qo’yliq maishiy
xizmat kasb-hunar kolleji
direktor muovini
__________ G.Eshonqulova
Himoyaga tavsiya etilsin
―Umumtexnika fanlari‖
kafedrasi mudiri v/b,p.f.n.dotsent
_________ S.Axmadaliev
«___» ________ 2014yil
Toshkent – 2014y.
4
M U N D A R I J A
KIRISH
3
I BOB.
«ELEKTR SXEMALARNI TUZISH VA ULARNI HISOBLASH‖
BO’YICHA TA’LIMNING ZAMONAVIY YO’NALISHLARI.
6
§1.1. «Elektr sxemalarni tuzish va ularni hisoblash» bo’yicha
virtual
laboratoriyalar.
6
§1.2. Micro-Cap dasturi, MATLAB tizimi
va Electronics Workbench
Multisim dasturiy kompleksi imkoniyatlari.
19
II BOB.
«ELEKTROTEXNIKA» FANINI O’QITISHDA TA’LIM
TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH.
33 |
http://kompy.info/category/Referat/?page=8 | Referat | | Referat Mavzu: Axborot xavfsizligida risklarni boshqarish jarayonining tahlili Bajardi Iso 31000: 2018 xavfni “noaniqlikning maqsadlarga taʼsiri” sifatida belgilaydigan risklarni boshqarish boʻyicha Xalqaro standartlar tashkiloti (iso) standartining yaqinda yangilangan versiyasidir Referat 117,5 Kb. 1 | o'qib |
| Mustaqil ishlash Ma’ruza, amaliyot va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzularini to‘la o‘zlashtirgan hamda mustaqil ishni bajargan talabalarga yakuniy nazoratda ishtirok etishga ruxsat etiladi Referat 19,09 Kb. 1 | o'qib |
| Referati mavzu: mttda multimedia vositalaridan foydalanish. Reja: ta’lim ustivorligida aktning ahamiyati Agar biz oldinga borishni istasak, unda bir oyog'i joyida qolishi kerak, ikkinchisi esa keyingi qadamni oladi. Bu butun xalqlar uchun ham, alohida shaxslar uchun ham birdek amal qiladigan barcha taraqqiyotning birinchi qonunidir Referat 37,72 Kb. 4 | o'qib |
| Referati tayyorladi: Madaminova m qabul qildi : 2023-yil Maktabgacha ta'lim” ta'lim yo'nalishi ish stajiga EGA bo'lgan mutaxassislar uchun sirtqi ta'lim” yo’nalishi ms-5-22-guruh talabasi Madaminova Matonatxonning “Axborot kommunikatsiya texnologiyalari” fanidan “Axborot texnologiylarining mtt Referat 27,78 Kb. 2 | o'qib |
| O ’zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali kompyuter injiniring fakulteti Zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali Referat 0,57 Mb. 3 | o'qib |
| Referat bajardi: ms-4-22 guruh talabasi Qabul qildi: G. Jalolova Qo’qon 2023 Aktning maktabgacha ta'limga kiritishidagi dolzarb muammolardan yana biri zamonaviy axborot texnologiyalari sohasida pedagog xodimlar kompetentligining yetarli emasligidir Referat 81,39 Kb. 3 | o'qib |
| Yozma nutq shakllari Fikrni yozma bayon qilish bayon, saylanma bayon, konspekt, annotatsiya, referat, sharh, biografiya, avtobiografiya, tavsifnoma, intervyu, ma'ruza, leksiya, hisobot, maktub, kundalik kabi shakllardan iborat Referat 18,89 Kb. 1 | o'qib |
| Tələbə: Sadıqova Güllübəyim Fakültə: Biznes və menecment İxtisas: İnformasiya texnologiyaları Qrup: 1021s fənn: Verilənlər bazası Referat Mövzu: Hesabat və formanın oxşar və fərqli cəhətləri Müəllim: Nəbiyeva Cəmalə Bununla yanaşı, onlar ilkin cədvəl sahələrini hesabatın istənilən yerlərində (poçt etiketlərində, çeklərdə, məktublarda və s.) yerləşdirməyə imkan vermir. Sərbəst formali hesabatlar isə cədvəl formalı hesabatlara xas olançatışmazlıqları aradan qaldırmağa Referat 2,38 Mb. 3 | o'qib |
| Referat bajardi: 2201 guruh tolibi Sharipov Dilshod Shuxratovich Gazlarda elektr toki. Mustaqil va nomustaqil razryadlar. Plazma haqida tushuncha. Gaz razryadlari, rekombinatsiya, mustaqil va nomustaqil razryadlar, tojli razryad, uchqunli razryad, elektr yoyi, yonqinli yoy, plazma, palzmaning xossasi Referat 130,77 Kb. 6 | o'qib |
| Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligi muhammad al xorazmiy nomidagi Yuklanadigan usb drayverini yaratish jarayoni os o'rnatish fayllarini usb diskiga o'tkazish, uni yuklanadigan qilish va maqsadli kompyuterning yuklash tartibini sozlashni o'z ichiga oladi Referat 0,75 Mb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: «Kutubxonashunoslik davrlari. Alexandriya kutubxonasi misolida» Demetri Falernskiy ishlab chiqqan. Kutubxona qurilishi eramizdan avvalgi uchinchi asr boshida yakunlangan Referat 387,82 Kb. 2 | o'qib |
| Referat tayyorladi: U. Xuddiyeva Tekshirdi: H. Ismoilov toshkent 2023 yil. Mavzu Intеrnеt tarmog’idagi tijorat sohasiga oid faollikni, unda oldi-sotdini amalga oshirilishini ifodalash uchun qo’llaniladi. U kompyutеr tarmog’idan foydalangan holda xarid qilish, sotish, sеrvis xizmatini ko’rsatishni amalga oshirish Referat 124,8 Kb. 9 | o'qib |
| Referat Adabiyotlar sharhi Glossariy Test savollari Taqdimot Har bir talaba ro’yxatdagi mavzudan kelib chiqqan holda barcha mustaqil ta’lim mavzusi Referat 193,49 Kb. 1 | o'qib |
| Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti ijtimoiy fanlar fakulteti siyosatshunoslik Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti ijtimoiy fanlar fakulteti siyosatshunoslik Referat 244,88 Kb. 4 | o'qib |
| Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti tadbirkorik va boshqaruv fakulteti Bosqich talabasi mingboyev yoqubjonning moliya fanidan,, davlat xaridlari tizimini boshqarishning xorijiy mamlakatlar tajribasi” mavzusidan tayyorlagan Referat 76,28 Kb. 3 | o'qib | |
http://kompy.info/istemolchi-manzilga-tashish-xizmati-korsstish-xizmatining-tizi.html | Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili | |
Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 3,33 Mb. | | #274807 |
Bog'liq Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili yoki tizimli taqsimoti deb ataladi. Bu xizmat, odamlarga ularning iste'dodlari bo'yicha transportni taqsimlashda yordam beradi. Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib, foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi. - Istemolchi manzilga tashish xizmati, korsstish xizmatining tizimli taxlili yoki tizimli taqsimoti deb ataladi. Bu xizmat, odamlarga ularning iste'dodlari bo'yicha transportni taqsimlashda yordam beradi. Misol uchun, agar bir kishi transportni buyurtma qilsa, xizmat bu buyurtmani qabul qiladi va bu kishiga mos transportni beradi. Bu xizmatlar onlayn platformalar orqali ham amalga oshirilishi mumkin bo'lib, foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratadi.
Bu tizimli taxlilning maqsadi, odamlarga transportni tez va sodda usulda taqsimlashda yordam berishdir. - Bu tizimli taxlilning maqsadi, odamlarga transportni tez va sodda usulda taqsimlashda yordam berishdir.
- Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatining tizimli taxlili haqida referat
- Kichik va o'rta hajmdagi korxonalarda tashqi xizmatlar raqobatning yo'qotilmaydigan bir qismiga ayilgan edi.
Hozirgi kunda ammo, mijozlar uchun xizmat sifatini oshirish, mijozlarni qiziqlantirish va ularni qutqarishning eng asosiy usullaridan biri. Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rinini egallagan eng muhim narsalar hisoblanadi. - Hozirgi kunda ammo, mijozlar uchun xizmat sifatini oshirish, mijozlarni qiziqlantirish va ularni qutqarishning eng asosiy usullaridan biri. Istemolchi manzilga tashish xizmatlari, korsatish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rinini egallagan eng muhim narsalar hisoblanadi.
Komp'юuter o'quv qo'llanmalari, internet , o'tkazgan vaqt, shahar xalqaro institutlari, korxona va oksirish mamlakatlar xizmatlariga ko'ra, tashish va tashish xizmatlarining o'rni juda muhimdir. - Komp'юuter o'quv qo'llanmalari, internet , o'tkazgan vaqt, shahar xalqaro institutlari, korxona va oksirish mamlakatlar xizmatlariga ko'ra, tashish va tashish xizmatlarining o'rni juda muhimdir.
- Istemolchi manzilga tashish xizmatlarining tizimli taxlili eng avval, qanday qilib qo'lyozuvchining ariza qilinishi, tashish va tizimli olingan vaqt vaqt zarur tibbiy haqiqiyotlar, vaqtlar va qulayliklar sharoitlari yordamida aniqlanishi kerak.
Shunga qaramay, istemolchi manzilga kelingan tashish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun aniq, o'z vaqtlari yordamida qayta qayta faol qilinishi kerak. Istemolchi manzilga tashish xizmat goniximlan vaqt uchun kompaniya ish faoliyatini tashkil etadi. - Shunga qaramay, istemolchi manzilga kelingan tashish xizmatlarining tizimli taxlili, mijozlar uchun aniq, o'z vaqtlari yordamida qayta qayta faol qilinishi kerak. Istemolchi manzilga tashish xizmat goniximlan vaqt uchun kompaniya ish faoliyatini tashkil etadi.
Afsus, bir qancha kompaniyalar va fasinyon tashish xizmatlarini tashkillashtirish mo'ljallangan bu holatni qiziqlantirish uchun ning shartlari oldida alohida foydalanish mumkin, chunki qiziqishni qanday yechishadi, tashqari homiladorlar va tashqarida joylashgan xavfli belliklardan oqibat degan qariblik bor. - Afsus, bir qancha kompaniyalar va fasinyon tashish xizmatlarini tashkillashtirish mo'ljallangan bu holatni qiziqlantirish uchun ning shartlari oldida alohida foydalanish mumkin, chunki qiziqishni qanday yechishadi, tashqari homiladorlar va tashqarida joylashgan xavfli belliklardan oqibat degan qariblik bor.
- Tutish Xizmatlarini qabul qilish va qayta xizmat qilish vaqt xarajatlarni tejash kerak.
Xulosa: - Istemolchi manzilga tashish xizmatlarining tizimli taxlili, korxonalarga mijozlar uchun qulaylik, to'g'ri va samarali xizmat o'rnatishda ahamiyatli bo'lib, foydalanuvchilar uchun zo'rra talablar qo'yiladi. Bu xizmatlar shuningdek, korxonalarning korxonalari orqali yirik tijorat potentsialga asoslangan politikalar tashkil etish uchun muhimdir. Tutish xizmatlari kompaniyalarga foydali xizmatlar egallash uchun keraklarini va taklif etadi.
FOYDALANILLGAN ADABIYOTLAR - FOYDALANILLGAN ADABIYOTLAR
- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 25-yanvardagi “Respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatini samarali yo‘lga qo‘yishga doir birinchi navbatdagi tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-14-son // “Xalq so’zi” gazetasi, 2023-yil 26-yanvar, 1,3-b .
- Butayev Sh.A. va boshqalar. Tashish jarayonlarini modellashtirish va optimallashtirish. T.: “Fan”. 2009. -257b.
- B.A.Xo‘jayev. Avtomobillarda yuk va passajirlarni tashish asoslari. T.: “O‘zbekiston”, 2002 y.
- Ходжаев Б.А., Закиров Г.Т. Международные автомобильные перевозки. Учебник. “Фан”. 2005. 304 с.
- G.A.Samatov, B.I.Kamildjanov, F.R.Galimova. Logistik boshqaruv konsepsiyalari va modellari. T.: «Fan va texnologiya», 2015, 227 b.
- Carrozza M. C. The Robot and Us: An ‘Antidisciplinary’ Perspective on the Scientific and Social Impacts of Robotics- Springer Nature Switzerland AG- Series Biosystems & Biorobotics Series- Vol. 20. 2019- XIII- 66 p- ISBN 9783–319–97766–9
|
| | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=6 | Referat | | V. Mustaqil ta’lim va mustaqil ishlar Mustaqil ta’limni tashkil etishda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi va joriy nazorat sifatida baholanadi Referat 293,21 Kb. 2 | o'qib |
| Chet tilini o'qitish jarayonida oliy ta'lim talabalarining kasbiy kompetentsiyasini shakllantirishdissertatsiya mavzusi va Rossiya Federatsiyasi Oliy attestatsiya komissiyasida avtoreferat Referat 35,23 Kb. 2 | o'qib |
| Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti Relʼyefga boshqa omillar taʼsir etibgina qolmay, relyefning oʻzi ham ularga taʼsir Referat 315,53 Kb. 1 | o'qib |
| Amaliy matematika fakulteti tabiiy va iqtisodiyot fanlar kafedrasi O’zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va monopoliyaga qarshi qonunchilik Referat 25,96 Kb. 5 | o'qib |
| Toshkent moliya instituti Mavzu: iqtisodiyotda axborot-komunikatsiya tehnalogiyalarining rivojlanish jarayonini tahlil qilish Referat 167,04 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzu: Elektrokimyo asoslari Bajardi: Tekshirdi: Elektrokimyo asoslari. Reja Tayanch iboralar: Elektr toki, elektrod, potencial, standart potencial, kuchlanish qator, anod, katod, elektrolit, Faradey, Faradey qonunlari, Nerist formulasi, katod koplama, protektor ximoya, Galvanik element, elektro korroziya Referat 70,6 Kb. 3 | o'qib |
| Referat Gurux : 16-12 biqkt bajardi: Amirov Sh Tekshirdi: Xushnazarov o toshkent- 2014 Prezident I. A. Karimovning «Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori» mavzusidagi ma’ruzasi va shu sessiyada Referat 0,66 Mb. 6 | o'qib |
| Referat mavzu: O'zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashish mexanizimlari Bugungi kunda korrupsiya muammosiga jahonning deyarli har bir mamlakatida duch kelish mumkin. Korrupsiya so‘nggi yillarda xalqaro miqyosda transmilliy jinoyat sifatida tomonidan keng muhokama qilinayotgan mavzulardan biridir Referat 219,69 Kb. 2 | o'qib |
| Avtomobillarning yurish qismiga texnik xizmat ko’rsatish Tavsif: Referatda avtomobillarning yurish qismiga texnik xizmat ko’rsatish masalalari haqida Referat 112,56 Kb. 1 | o'qib |
| Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti musiqa, badiiy grafika va mehnat ta Referat 244,31 Kb. 6 | o'qib |
| Referati mavzu: bulutli texnologiyalar Internet serverlarida doimiy ravishda saqlanadi va mijoz tomonidan vaqtincha saqlanadi, masalan, shaxsiy kompyuterlarda, o'yin pristavkalari, noutbuklar Referat 32,29 Kb. 1 | o'qib |
| Referat bajardi: ms-4-20 guruh talabasi Qabul qildi: N. Rahmonov Qo’qon 2023 reja Mutaxassislarning fikriga ko'ra, "raqamli iqtisodiyot", "raqamli transformatsiya", "raqamli platforma" kabi asosiy tushunchalarning ta'rifi raqamli xizmatlardan foydalanish madaniyatini shakllantirishga yordam beradi Referat 190,22 Kb. 3 | o'qib |
| Referat jumisi Tayarlag`an : Jannazarov Atanazar Qabillag`an : Aymuratov Aydos Jobasi At-servis 4-kurs 3001-19/1 qaraqalpaq sirtqi bólim studeni: Jannazarov Atanazardiń Referat 1,7 Mb. 5 | o'qib |
| Lim topshiriqlari Topshiriq: mt5-mt8 mavzularidan keys-stady/axborot tahlili/referat/guruh loyihasi tayyorlash Referat 21,62 Kb. 1 | o'qib |
| Referati topshirdi: Kursant: M. Shopulatov Qabul Qildi: B/x mayori : Z. Abdurahmonov Mustaqil ish Bi-421 guruh kursanti Shopulatov Mirkomilning “Bojxona axborot texnologiyalari” fanidan yozgan Referat 166,26 Kb. 1 | o'qib | |
http://kompy.info/category/Referat/?page=9 | Referat | | Qarshi muhandislik iqtisodiyot insituti iqtisodiyot fakulteti «innovatsion iqtisodiyot» Mavzu: O’zbekistonda davlatning bandlik siyosati va aholini ish bilan ta’minlash yo’llari Referat 389,67 Kb. 8 | o'qib |
| Referat Mavzu: Bajardi Dinning mohiyati va jamiyat hayotida tutgan o’rni ilohiyot va fanda turlicha talqin etiladi. Ilohiyotshunoslar fikricha – din xudo tomonidan o’z payg’ambarlari orqali bashariyat olamiga joriy qilinishi zarur bo’lgan ilohiy qonunlardir Referat 31,25 Kb. 1 | o'qib |
| Referat fan: Axborot kommunikatsiya texnologiya Mavzu: Ommaviy onlayn ochiq kurslar bajardi: Sharopov F O’zbekiston respublikasi o’liy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qoshidagi xalqaro nordik universiteti Referat 2,46 Mb. 2 | o'qib |
| Yosh davrlari psixologiyasi O‘bekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti intellektual tizimlar va kompyuter texnologiyalari fakulteti kompyuter ilmlari va dasturlash texnologiyalari yo‘nalishi 303-guruh talabasi Referat 25,46 Kb. 4 | o'qib |
| Referat mavzu: paxta tozalash korxonalari to’G’risida umumiy ma’lumotlar Referat 0,87 Mb. 8 | o'qib |
| Referati Tekshirildi: Imzo: Reja: Moliya tizimi O‘zbekiston moliya va bank tizimi tarixining bizga ma’lum va noma’lum bo‘lgan jihatlari haqida Referat 24,19 Kb. 1 | o'qib |
| Qattiq jisimlarda To`g`ri, bug`lanishda atomlar mutlaqo ajralishi mumkin emas deb aytishga hech qanday asos yo`q Referat 211,73 Kb. 2 | o'qib |
| Referat tayyorlash ( Mustaqil ish mavzusidan jurnaldagi nomer bo’yicha ) 2 Tavsiya etilgan mustaqil ishilaridan (tayyorlagan refaratingiz bo’yicha) 1 dona mavzuni yangi ped texnologiya Referat 413,07 Kb. 1 | o'qib |
| Referat dasturlash tillari, ularning turlari va asoslari Ushbu maqolada, qanday dasturlash tillari borligi, eng keng tarqalgan dasturlash tillari va ularning farqi. Hamda, Dasturlashni o'rganish yo'llari haqida suhbatlashamiz Referat 27,31 Kb. 4 | o'qib |
| Muxammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti urganch filiali Referat 131,5 Kb. 5 | o'qib |
| Referat Adabiyotlar sharhi Glossariy Test savollari Taqdimot Har bir talaba ro’yxatdagi barcha mavzularni o’zlashtirib chiqqan holda ixtiyoriy mustaqil ta’lim Referat 0,5 Mb. 1 | o'qib |
| Talaba: Tayirova Dilshoda O'qitish jarayonida ta'lim tarbiyaning olib borilishi Biroq tarbiya mohiyatini yoritishda o’ziga xos ahamiyatga EGA bo’lgan yana bir tushuncha ham mavjud, bu tarbiya metodlari tushunchasidir. Tarbiya metodi (yunoncha”metodos”-yo’l) tarbiya maqsadiga erishishning yo’li Referat 21,33 Kb. 1 | o'qib |
| O`yin tuzilmasi, pedagogik o`yinlar klassifikatsiyasi Tavsif: Referatda tuzilma va texnologiya tushunchasi, o`qitish texnologiyasi va pedagogik Referat 112,59 Kb. 1 | o'qib |
| Referat mavzulari Referat 150,73 Kb. 1 | o'qib |
| Интернетда ахборот қидирув тизимлари Referat 0,51 Mb. 3 | o'qib | |
http://kompy.info/farmakologiya-va-klinik-farmatsiya.html | Farmakologiya va klinik farmatsiya | TOSHKENT FARMATSEVTIKA INSTITUTI
“FARMAKOLOGIYA VA KLINIK FARMATSIYA”
KAFEDRASI
FIZIOLOGIYA VA ODAM ANATOMIYASI ASOSLARI FANIDAN
MAJMUA
2016-2017-O‘QUV YILI
MUNDARIJA
1
|
O‘quv dasturi
|
1
|
2
|
Ishchi dastur
|
37
|
3
|
Ta’limning texnologik
|
73
|
4
|
Testlar
|
82
|
5
|
Nazorat uchun savollar
|
47
|
6
|
Umumiy savollar
|
90
|
7
|
Tarqatma materiallar
|
197
|
8
|
Glossariy
|
200
|
9
|
Referat mavzulari
|
201
|
10
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
202
|
11
|
Xorijiy manbalar
|
202
|
12
|
Tayanch so‘zlar
|
203
|
13
|
Annotatsiya
|
204
|
14
|
Mualliflar xakida ma’lumotlar
|
205
|
15
|
Foydali maslahatlar
|
206
|
16
|
Baholash mezoni
|
214
|
17
|
Sillabus
|
216
|
18
|
Prezentasiya
|
217
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
Ro‘yhatga olindi
№__________________
20__ yil “_____”_____
|
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim
vazirining 20__ yil
“____” “______” “___”-
sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan
|
FIZIOLOGIYA ANATOMIYA ASOSLARI BILAN
FANINING
o‘quv DASTURi
Bilim sohasi: 500000 – Sog‘liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot
Ta’lim sohasi: 510000 – Sog‘liqni saqlash
Ta’lim yo‘nalishi: 5510500 – Farmatsiya (Klinik farmatsiya)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtik taxlil)
5510500 – Farmatsiya (Farmatsevtika ishi)
5111000 – Kasb ta’limi (5510500 – Farmatsevtika ishi)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (dori vositalari)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (farmatsevtik biotexnologiya)
5510600 – Sanoat farmatsiyasi (kosmetsevtika)
5320500 – Biotexnologiya (farmatsevtik biotexnologiya)
5310901 - Metrologiya, standartlashtirish va maxsulot sifati
menejmenti (dori vositalari)
Toshkent-2016
Fanning o‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi yo‘nalishlari bo‘yicha o‘quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 20__yil “___”________dagi “____”-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent farmatsevtika institutida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Mirtursunova S.Z – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Saidov S.A. – Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining mudiri, tibbiyot
fanlari doktori.
Bagdasarova E.S. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining dotsenti,b.f.n
Rajapov A.J. - Farmakologiya va klinik
farmatsiya kafedrasining katta o‘qituvchisi
Taqrizchilar:
Utyamishev R.G – Gematologiya va qon quyish ilmiy
tekshirish institutining yetakchi ilmiy
xodimi, t.f.d.
Fayzieva Z.T. – Ilmiy tadqiqot va ilmiy pedogogik
kadrlar tayyorlash bo‘limi boshlig‘i, t.f.d.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent Tibbiyot Akademiyasi ilmiy-uslubiy Kengashida ko‘rib chiqilgan va tavsiya qilingan.(201__ yil “ ___” _______dagi “__”-sonli bayonnoma).
Kirish
Inson organizmining tuzilish va funksiyasi boshqa barcha tirik mavjudotlarnikiga nisbatan nihoyatda murakkab va yuksak darajada takomillashgandir. Ma’lumki, inson organizmining rivojlanishida uning yashash
uchun kurashi, o‘ziga sharoit yaratishi, bir-biri bilan munosabat zarurati muhim ahamiyat kasb etgan. Binobarin, odam bir necha evalyusion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan biologik va ijtimoiy o‘zgarishlar mahsulidir.
Odam organizmining barcha to‘qima va a’zolari bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. SHuningdek, ular tevarak-atrof muhiti bilan xam doimiy aloqadadir. Bu ikkala bog‘lanish asab va endokrin tizimlari orqali boshqariladi.
Fanining maqsad va vazifalari.
Fiziologiya, anatomiya asoslari bilan kursi bo‘yicha farmatsevtika institutining talabalari umumiy biologik qonuniyatlarini va tizimlarini anatomik va gistologik tuzilishi, sog‘lom organizmdagi fiziologik jarayonlarini mukammal o‘rganadi.
Farmatsevtika institutida odam fiziologiyasi va odam anatomiyasi asoslari fanini o‘qitishda anatomiya, gistologik va morfologik ma’lumotlarni a’zo va tizimlarning funksiyalari bilan bog‘liq, holda tushuncha berish maqsadga muvofiqdir. Bunday tushuntirish usuli fiziologik qonuniyatlarini chuqurroq o‘rganishda, ayniqsa a’zo funksiyalari uning tuzilishi bilan yaqqol bog‘liqligi morfologik ma’lumotlarni talabalar uchun qiziqarli qilib, ularning o‘zlashtirishini osonlashtiradi.
Ma’ruzalarda hozirgi zamon fiziologik yangiliklarini, ayniqsa boshqa fanlar (biofizika, bioximiya, molekulyar biologiya, sitologiya, genetika, elektronika, kibernetika va boshqalar) bilan bog‘lab o‘tish lozim.
Kirish qismida modda almashinuvi, asab tizimining tuzilishi va
xossalari, qo‘zg‘alish jarayonlari, reflekslar haqida, gumoral va asab
tizimi idorasi haqida umumiy ma’lumolar beriladi. Bu
ma’lumotlar shuning uchun ham zarurki, asab tizimining tushuntirishdan
oldin, avval o‘rgangan tizimlarni asab, gumoral idorasi haqida tushuncha
beradi. Ma’ruzalar nafaqat fiziologiya fanini tibbiyotda va farmatsiya yo‘nalishida o‘ziga xos ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatib beradi. Tarixiy ma’lumotlarni, tirik mavjudotni asosiy xossalari va hayotdagi moxiyatini umumiyligiga qaratib ma’ruzalarda bayon kilishi kerak. Odam fiziologiyasi va morfologiyasini biologiya asoslari bilan birgalikda shunday bayon etilishi talabalarda hayotiy faoliyatlar yaxlitligi haqida tasavvurni yana ham kengaytirishda yordam beradi.
Ma’ruzalar yangi pedagogik texnologiya usullarini qo‘llagan holda ko‘rgazma materiallar bilan rasmlar, chizmalar, mul’timedialar, slaydlar va o‘quv filmlari bilan ta’minlanadi. Odam fiziologiyasi va anatomiya asoslari fanini o‘zlashtirishda laboratoriya mashg‘ulotlari yangi pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy xujum”, “Blits o‘yini”, “CHarxpalak”, “Bumerang” va videofil’mlarni qo‘llagan holda o‘tkaziladi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga
qo‘yiladigan talablar
Fiziologiya va anatomiya hamda umumiy biologiya asoslari fanidan talabalar quyidagi ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak
Xayvonlar organizmiga in’eksiya qila bilish;
Puls yordamida yurak faoliyatiga baho berish;
Qon bosimini o‘lchash (Korotkov va Riva-Rochchi usulida);
Eritrotsit va leykotsitlar to‘g‘risida aniq tushuncha va bilimga ega bo‘lish va ularni sanay olish.
5. Nevroz va stresslar to‘g‘risida aniq ma’lumot olish;
Ko‘ruv o‘tkirligi va ko‘ruv maydoni haqida aniq ilmga ega bo‘lish va amaliyotda qo‘llay olish;
Gormonal preparatlar haqida aniq va mukammal ilmga ega bo‘lgan xolda amalda tatbiq eta bilish;
Inson gigienasi, ovqat ratsioni, oqsil, gusht, uglevodlar nisbati. Sifatli va sifatsiz oqsillar va ularning organizmdagi ahamiyatini bilish va hayotda bilimlarini ishlata olish.
Gastrit va hazm a’zolari kasalliklari hamda ularni oldini olish haqida to‘la va aniq ilmga ega bo‘lish
Fanning o‘quv rejasidagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jixatdan uzviy ketma – ketligi
Umumbiologik bog‘lanish botanika fani bilan o‘simliklardan dori olish etishtirish va boshqa - zoologiya, genetika, molekulyar biologiya fani yutuqlari va ularni bilimga tadbiq qilish.
Patologiya va patanatomiya fanlari bilan bog‘lash. Masalan: YUrak me’yordagi faoliyatini o‘rgatish.
Bioximiya – fanida aminokislotlar, oqsillar me’da shirasi tarkibi va boshqa mavzular bilan bog‘lash. Noorganik va organik kislotalar farqi umumiyligini bilish.
Lotin tili, rus tili va chet tillar bilan bog‘lash.
Mikrobiologiya, biofizika va boshqa fanlar bilan mavzularni bog‘lash va farmatsiya yo‘nalishidagi umumiylikni qayd qilish.
Ma’naviyat va ma’rifat sohasida hamda patriotizm, vatanni sevish, xalq mulkiga ehtiyot bo‘lish tarix, politekonomiya, hukuqshunoslik va boshqa shu yo‘nalishdagi fanlar bilan bog‘lanish.
Fanning ishlab chiqarishdagi o‘rni
Oliy tibbiy bilimgohlarda o‘qitiladigan fanlar ichida fiziologiya bilan anatomiya asoslari fani ma’lum ahamiyatga ega. U organizmning tuzilishini, unda kechadigan hayotiy jarayonlarni idora etish mexanizmlarini o‘rganadi. Fiziologiya, anatomiya asoslari fani tibbiyotning barcha sohalarida tajribaga asoslangan ma’lumotlardan keng foydalanadi. Fiziologiya sohasida to‘plangan bilimlar turli tibbiyot sohasidagi mutaxasislar uchun, shu jumladan farmatsevtika instituti talabalari uchun ham nihoyatda zarurdir. Chunki organizmning tuzilishi, unda kechadigan fiziologik jarayonlarni bilish, kasal organizmda ro‘y beradigan o‘zgarishlarni hamda dori moddalarini ta’sir etish mexanizmini tushunishga katta yordam beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik
texnologiyalar.
Fiziologiya anatomiya asoslari bilan fanini o‘rganishda hozirgi zamonda keng qo‘llanilayotgan komp’yuterdan foydalaniladi. Fanning barcha bo‘limlari bo‘yicha test savollari tuzilib, kompyuterga kiritilgan va komp’yuter orqali talabalarning olgan nazariy bilim darajalari muntazam tekshirib boriladi. Bundan tashqari fiziologiya fani
bo‘yicha etuk dotsent va professor o‘qituvchilar tomonidan o‘qitiladigan ma’ruzalar va amaliy mashg‘ulotlarining barcha mavzulari bo‘yicha audio va video fil’mlar yaratilgan.
Ma’ruza vaqtida kinofil’mlar, diafil’mlar, mulyajlar, makro va mikropreparatlar, videofil’mlardan foydalanib, zamonaviy pedagogik texnologiya usullari keng qo‘llanilayapti. Masalan:
“Hujayra tuzilishi va faoliyati”, “To‘qimalar”, “Qon”, “Gemostaz mexanizmlari”, “Nafas tizimi”, mavzularida “Bumerang”, “CHarxpalak”, “Blits o‘yini” usullari qo‘llaniladi.
“Ovqat hazm qilish”, “Mushaklar fiziologiyasi”, “Moddalar va energiya almashinuvi” mavzularida “Aqliy xujum”, “Klaster”, “CHarxpalak” pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
“Ajratish tizimi”, “Ichki sekretsiya bezlari”, “Markaziy asab tizimi”, “Vegetativ asab tizimi” mavzularida “Bumerang”, “Aqliy hujum”, “Vertushka”, kabi pedagogik texnologiya usullari qo‘llaniladi.
Ma’ruzalarda “Aqliy xujum”, “Klaster” usullari qo‘llanilib kelinmoqda.
Asosiy qism
Fanga kirish
Fiziologiya anatomiya fani o‘rganish usulari va vazifalari, tibbiyot va farmatsevtikadagi ahamiyati
Fiziologiya va anatomiya fanlari fundamental fan bo‘lib, oliy tibbiy ta’limotda tutgan o‘rniga ko‘ra asosiy fanlardan hisoblanadi.
Fiziologiya va anatomiya fanlarining ahamiyati sog‘liqni saqlashda profilaktik yo‘nalishni rivojlanishida, kasallikning kelib chiqishi va davolash choralarini izlashga qaratilgan. Tibbiy biologik eksperimentlar o‘tkazish va ularning natijalarini tahlil etishda umumiy prinsiplarni anglash. Modellashtirish, uning turlari, imkoniyatlari chegaralanganligi to‘g‘risida.
Hujayra tuzilishi va fiziologiyasi. Organizmdagi to‘qimalar tuzilishi va vazifalari.
Hujayra nazariyasi. Evolyusion taqqoslash usuli to‘g‘risida. Elektron mikroskop darajasida hujayra tuzilishi. Tirik organizm hujayrasining shakli va katta kichikpigi. YAdro, sitoplazma, organoidlar, kiritmalar. Nuklein kislotalarni oksil sintezi va irsiy axborotdagi roli. Sitoplazma, hujayra qobig‘i, ularning funksiyasi, membrananing ultra strukturasi. Maxsus organoidlar, ahamiyati. Kiritmalar, ularning ahamiyati.
Organizm to‘qimalarining tuzilishi va asosiy funksiyalari. To‘qima to‘g‘risida tushuncha. Hujayra elementlari va oraliq moddalar. To‘qima turlari. Epitelial to‘qima. Epitelial to‘qimani umumiy tuzilishi va funksiyalari. Biriktiruvchi to‘qima, uning kpassifikatsiyasi. Biriktiruvchi to‘qimani tayanch- trofik va himoya funksiyalari. YUmshoq va zich shakllanmagan, shakllangan va retikulyar biriktiruvchi to‘qimaning tuzilishi. Endoteliy. Tog‘ayning tuzilishi va turlari. Suyak to‘qimasining tuzilishi va funksiyasi.
Embriologiya elementlari va organizm ko‘payishi to‘g‘risida talabalarga to‘liq ma’lumot beriladi.
Ko‘payish va evolyusiya haqida umumiy tushuncha va uning shakllari. Ayol ichki jinsiy a’zolarining anatomiyasi va joylanishi. Tuxumdon bachadon va qinning anatomik tuzilishi. Ayol jinsiy organlarining fiziologiyasi. Follikulalar rivojlanish jarayonida tuxum hujayralarining hosil bo‘lishi va o‘zgarishi. Ayollar jinsiy sikli. Ovulyasiyadan oldingi va keyingi davrlar. Hayz ko‘rish. Tuxum hujayralarini urug‘langandan so‘ng organizmdagi o‘zgarishlar. Sariq tanachalarining rivojlanishi va uning roli. Homiladorlik. Yuldoshning hosil bo‘lishi va roli. Tuxumdonning gormonal funksiyasi. Estrogen (estrogen, estreol, estradiol)ni birlamchi va ikkilamchi jinsiy belgilarining rivojlanishida va ayollar jinsiy gormonlari xaqida tushuncha.
To‘qima xaqida tushuncha, hujayraviy elementlari va oraliq modda. To‘qima turlari. Epiteliy to‘qimaning umumiy tuzilishi va faoliyati. Bezlar, tuzilishi, tasnifi va bezlar faoliyati.
Qo‘shuvchi to‘qima, ularning tasnifi. Biriktiruvchi to‘qimaning tayanch, trofik va himoya faoliyati.
SHakllanmagan, zich bo‘lmagan, zich (shakllangan va shakllanmagan) va retikulyar qo‘shuvchi to‘qima. Boylamalar, paylar, ularning ahamiyati. Endoteliy. Tog‘ay va uning turlari. Suyak tuzilishi va uning funksiyasi.
Mushak to‘qimalari. Ularning funksiyalari. Silliq va ko‘ndalang targ‘il mushaklarning tuzilishi va xossasi.
Nerv to‘qimasi va uning funksiyasi. Neyron tuzilishi. Mielinli va mielinsiz nerv tolalari. Ularning tuzilishi va xossalari.
Tayanch xarakat apparati. Sklet va muskul tuzilishi va vazifalari.
Harakat barcha tirik mavjudotlar, jumladan odamning hayotida ham muhum ahamiyatga ega. Hayvonlarni o‘simliklardan ajratib turadigan asosiy belgi fazoda faol harakatlanishdir. Harakat hayvonni atrofdagi tashqi muhitga moslashtiruvchi asosiy reaksiyalardan bo‘lib, harakat apparati ishtirokida yuzaga chiqadi.
Odamning skeleti 200 dan ortiq skeletdan tashkil topgan, shulardan 95 tasi juft suyaklar, qolgani toq. Skelet og‘irligi 5 – 6 kg ga keladi va erkaklarda umumiy
gavda og‘irligining 10%, ayollarda esa 8,5% tashkil etadi.
Mushaklar (musculi) odam harakat apparatining aktiv qismidir. Suyaklar, boylamlar, fastsiyalar uning passiv qismini tashkil qiladi.
Gavdamizning skelet mushaklarining hammasi: bosh, tana va qo‘l – oyoqlarning mushaklari ko‘ndalang, targ‘il mushak to‘qimasidan tashkil topgan. Ko‘ndalang targ‘il mushaklarning qisqarishi bizning ihtiyorimizga, bizning ongimizga bog‘liq, shu munosabat bilan bunday mushaklar ihtiyoriy muskulatura deb ataladi.
Qon va limfa. Qonning shaklli elimentlari va plazma tarkibi.
Qon va limfa organizmning ichki muhiti. Qon va limfaning fiziologik ahamiyati. Qon sistemasi xaqida tushuncha. Organizmdagi qonning mikdori. Qon tarkibi. Qonning shaklli elementlari. Eritrotsitlar, ularning tuzilishi, miqdori va funksiyasi. Gemoglabin, uning tarkibi, gaz almashinuvidagi roli. Gemoliz. Eritrotsitlar cho‘kish reaksiyalari, (SOE) uni aniqlash. Leykotsitlar va organizmda ularning roli. Fagotsitoz. Leykotsitlar midori va turlari. Leykotsit formula. Leykotsitoz va leykopeniya. Trombotsitov va ularning roli. Don plazmasi va ularning tarkibi. Qonning fizik va kimyoviy xossasi. Solishtirma og‘irligi, yopishqoqligi. Osmotik bosimi. Plazmaning kimyoviy tarkibi.
Organik va anorganik moddalar.Fiziologik eritmalar.Izotonik, gipertonik va gipotonik eritmalar.Qon o‘rnini almashtiradigan eritmalarQonning ivishi.Qon ivishining ahamiyati.Qon ivishiga qarshi sistema.Qon quyish, tibbiyotda uning axamiyati. Kon gruppalari.ularni aniklash.Rezus faktor.Qon yaratilishi va qon taksimlanishi jarayonlarini nerv- gumoral idora etilishi.
Limfa tarkibi va ahamiyati. Limfa hosil bo‘lishi.Limfa sirkulyasiyasi. Limfa tugunlarining roli. Limfa va qon orasidagi moddalar apmashinuvi. Gemostaz mexanizmi.
Gemostaz mexanizmlari. Qon guruhlari, Rezus-faktor. Limfa.
Odamlarning qon plazmasida ikkita har xil agglyutinin bo‘lish mumkinligi aniqlandi. Bular yunon alifbosi harflari a va v bilan belgilanadi. Eritrotsitlarda agglyutinogenlar ham ikki xil bo‘ladi, ular lotin alifbesi harflari A va V bilan belgilanadi. Agglyutinin a bilan agglyutinogen A bir – biriga duch kelib qolsa, yoki agglyutinin v bilan agglyutinogen V bir – biriga duch kelib qolsa eritrotsitlar agglyutinatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik odamlarning eritrotsitlarida yana bitta modda, ya’ni birinchi marta 1940 yili Landshteyner va Viner tomonidan makaka maymunlar (macacus resus) qonida topilgan va shu sababdan rezus – faktor (Rh) deb ataladigan omil bo‘ladi.
Qon aylanishi. YUrak fiziologiyasi va tuzilishi. Qon tomirlar tuzilishi va fiziologiyasi.
Organizmda qon aylanishining roli. Qon aylanishi xaqidagi tushunchaning tarixiy rivojlanishi. YUrak-qon tomir sistemasining umumiy tuzilishi. YUrakning tuzilishi. YUrak topografiyasi. YUrak klapanlarining tuzilishi. YUrak devorlarining gistologik tuzilishi. Perikard,miokard, endokard.YUrak tomirlari.
YUrak faoliyati. Sistola, diastola. YUrak tonlari.ularning kelib chiqishi. YUrakning sistolik va minutlik hajmi. YUrak faoliyatini xozirgi zamonda tekshirish usuli.
YUrakda ko‘zg‘alishning sodir bo‘lishi va o‘tkazilishi. YUrakning.. o‘tkazuvchi sistemasining atipik muskuli va yurakdagi tugunlari. Gis tutami. YUrak avtomatiyasi. Ajratib olingan yurakning ishi. Stannius boylamlari. Skelet muskullari bilan solishtirganda yurak muskullarining qo‘zg‘alishining o‘ziga xosligi. Absolyut va nisbiy refraktor fazalar. YUrakda qo‘zg‘alishning o‘tishi. Bradikardiya, taxikardiya, ekstrasistoliya, kompensator pauza va uning kelib chiqishi. Hilpirash aritmiyasi. "BOR YOKI YO‘Q QONUNI" va uning nisbiyligi. "YUrak qonuni". YUrakdagi elektrik qonunlar, elektrokardiogrammani shakllanish mexanizmi. Elektrokardiogrammani yozib olish.
Nafas. Nafas fiziologiyasi. Sog‘lom turmush tarzida nafasning ahamiyati.
Nafas jarayonmning mohiyati va organizm uchun ahamiyati.Nafas organlari xakida umumiy tasavvur.
Burun bo‘shlig‘ining tuzilishi.Qo‘shimcha havo tashuvchi bo‘shliq. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining tuzilishi. Burun'ning himoya moslanish funksiyasi. Hiqildok, traxeya.bronxlar va bronxiolalarning anatomik va gistologik tuzilishi.Tovush apparatlari va tovush chiqarish mexanizmlari.
O‘pka. SHakli, bo‘laklari, yuzasi, qirralari, o‘pkaning joylashishi va chegaralari. Plevra.plevral bo‘shliq.Plevra bo‘shlig‘idagi bosim. Pnevmotoraks.
Nafas fiziologiyasi. Nafas jarayonlari xaqida umumiy tushuncha.Tashqi muhit va o‘pka orasidagi gazlar almashinuvi.alveolyar havo va qon o‘rtasidagi gaz almashinuvi. Tashqi nafas. Nafas olish va chiqarish mexanizmi. O‘pka ventilyasiyasi. O‘pkaning havo hajmi. Tashqi muhit va alveolalar orasidagi gaz almashinuvi. Nafas olingan va chiqarilgan havoning tarkibi.
Hazmlanish. Hazm a’zolari tuzilishi va vazifasi. Og‘iz bo‘shlig‘i va me’dada hazmlanish jarayoni.
Hazm jarayoining mohiyati va organizm uchun uning ahamiyati. Hazm yullarining umumiy chizmasi. Fermentlar va ularning xossalari. Hazm qilish a’zolar fiziologiyasini o‘rganishda I.I.Pavlovning ishlari. Hazm qilishni o‘rganish usullari. Hazm yo‘li devorlarining tuzilishi: shillik, mushak va seroz qobig‘ini hazm yo‘lining turli qismlardagi o‘ziga xos tuzilishga ega ekanligi.
Og‘iz bo‘shlig‘ining tuzilishi. Og‘iz bo‘shlig‘ining devorlari til, tish, so‘lak bezlari. ularning gistologik tuzilishi. Me’daning anatomik va topografik tuzilishi. Me’da bezlarining tuzilishi va ularning funksional bog‘lanishi.
Og‘iz bo‘shlig‘ida hazm. Chaynash akti. So‘lak tarkibi va hazmga ta’siri. So‘lak fermentlari. So‘lak bezining sekretor nervlari. So‘lak sekretsiyasiga gumoral ta’sir. So‘lak bezlarining ovqat tarkibiga, sifati va mikdoriga moslanishi. So‘lak ajralishining shartli va shartsiz reflekslari. Yutish akti.
Hazmlanish. Ingichka va yo‘g‘on ichak tuzilishi va vazifalari. Jigar, me’da osti bezi.
Me’dada ovqat hazmi. Odam va hayvonlarda me’da sekretsiyasini o‘rganish usullari. Me’da fistulasi (V.A.Basov) Gandengayn va I.P.Pavlov usuli bo‘yicha "ajratib olingan oshqozoncha" usuli bo‘yicha: me’da shirasining tarkibi va xossalarini o‘rganish. Me’da shirasining fermentlari. Me’da sekretsiyasining fazalari. Murakkab reflektor faza.Me’da shirasining ajralishining mexanik va gumoral-kimyoviy fazasi.Me’daning motor funksiyasi. Qusish. Ovqat moddalarini me’dadan 12 barmoqli ichakka o‘tishi. Pilorik va pilorik oldi sfinkgerlari.ularning mexanizmi va faoliyati.
Modda va energiya almashinuvi. Oziqlanish. Termoregulyasiya.
Organizm hayotida modda almashinuvining ahamiyati. Modda va energiya kirish va sarflash balansi. Organik moddalarning sintezi va parchalanish. Oqsil, yog‘ va uglevodlarning plastik va energetik ahamiyati.
Oqsil almashinuvi. Aminokislotalar,ularning tarkibiy qismi elementlari. Oqsillar biologik boylik. Munosib va nomunosib oqsillar.
Organizmda azot balansi. Musbat va manfiy azot balansi. Organizm xujayralarida oksil va aminokislotalarning parchalanishi. Oqsil parchalanishining oxirgi maxsulotlari. Jigarning mochevina hosil qilish funksiyasi. Mochevina sintezi. Siydik kislotasining hosil bo‘lishi. Oqsil apmashinuvini idora etilishi.
Uglevod almashinuvi. Organizmda uglevodlarning roli. Ozuqa glyukozuriyasi. Jigarning glikogen hosil qilish funksiyasi. Organizm hujayralarida uglevodning parchalanishi. Anaerob va aerob glikoliz. Parchalanishning oxirgi mahsulotlari. Uglevod almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Organizmda suv balansi va osmotik bosim. Organizm uchun kerakli bo‘lgan tuzlar va ularning ahamiyati. Kalsiy, fosfor,natriy,kaliy, xlor, temir.yod va boshqa elementlarning almashinuvi. Ularning organizm uchun iste’moli va ahamiyati. Suv va tuz almashinuvining nerv va gumoral idora etilishi.
Hayot jarayonlari uchun haroratning ahamiyati. Harorat o‘zgarishiga nisbatan tana haroratini saqlovchi va tana harorati o‘zgarib turadigan hayvonlar. Termoregulyasiya xaqida umumiy tushuncha.
Organizmda issiqlik hosil qilish va issiqlik sarf qilish jarayonlari. Issiqlikni hosil qilish va sarflashning nerv reflektor va gumoral idora etilishi. Issiqlikni hosil bo‘lishini idora etuvchi asosiy faktor bo‘lgan modda almashinuvining darajasini o‘zgarishi. Teridagi qon tomirlarni kengaytiruvchi va toraytiruvchi nervlarning issiqlik chiqarishdagi roli. Termoregulyasiya markazi. Issiqlikni chiqishida ter ajralishining ahamiyati. Termoregulyasiyaning gumoral faktorlari. Odamning tana harorati va uni sutka davomida o‘zgarib turishi.
| |
http://kompy.info/axborot-texnologiyalari-universiteti-qarshi-filiali-v5.html | Axborot texnologiyalari universiteti qarshi filiali | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI
TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT
AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
QARSHI FILIALI
Telekommunikatsiya texnologiyalari fakulteti
4-bosqich AKT-11-21 guruh talabasi Saidova Farzonaning
“Ilmiy ta’lim” fanidan tayyorlagan
MUSTAQIL ISH 1
Bajardi:
Saidova F
Qabul Qildi:
Xudayberdiyev Sh
Mavzu: Ilmiy tadqiqot turlari va uni olib borishning asosiy usullari
Reja:
1.
Ilmiy tadqiqotlarning turlari (klassifikatsiyalanishi), strukturasi va bosqichlari
2.
Ilmiy texnik muammo (masala), uni aniqlash, o‘rganish va yechimi bo‘yicha
ilmiy gipotezani shakllantirish
Ilmiy tadqiqot (izlanish) uchta tarkibiy qism: insonning
maqsadli faoliyati, ilmiy mehnat predmeti va ilmiy mehnat
vositalaridan iboratdir.
Insonning maqsadli ilmiy faoliyati
tadqiqot obyekti haqida
(bo‘yicha) yangi bilimlarga yoki obyekt haqidagi (bo‘yicha)
mavjud bilimlarni to‘ldirishga erishishda anglab yetishni bilishning
aniq usullaridan va ilmiy uskunalardan (o‘lchov, hisoblash
texnikalari) mehnat vositalaridan foydalanishga tayanadi.
Ilmiy mehnat predmeti
tadqiqotining faoliyati yo‘naltirilgan tadqiqot
obyekti va u haqidagi (oldingi) bugungacha bo‘lgan bilimlar. Tadqiqot
obyektiga moddiy dunyoning har qanday materiali (elektrotexnik uskunalar,
elektrlashtirilgan
qurilmalar,
mashina
va
mexanizmlar),
jarayonlar
(texnologik, energetik, agrotexnik, elektromagnit, moddiy materiallar
elementlari va h.k.lar) kiradi.
Ilmiy tadqiqotlar, ko‘zlangan maqsadi, tabiat yoki ishlab chiqarish
bilan
bog‘liqlik darajasi, ilmiy ishning xarakteri va chuqurligiga
(qamroviga) qarab fundamental, amaliy va ishlanmalarga bo‘linadi.
| |
http://kompy.info/andijon-viloyati-xalq-talimi-boshqarmasi-v3.html | Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi | |
Andijon viloyati xalq ta’limi boshqarmasi
|
bet | 1/8 | Sana | 15.05.2024 | Hajmi | 0,79 Mb. | | #233854 |
Bog'liq OTIBDO rejasi yillik va oylik-2023-2024
O ’zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi
Toshkent viloyati Ohangaron tumani maktabgacha va maktab ta’lim bo‘limiga qarashli
53-umumiy o‘rta ta’lim maktabining o’quv tarbiyaviy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari
Nosirova Zoxida Shuxratovna
O’quv tarbiyaviy ishlar saloyihatini oshirish borasida 2023-2024 o’quv yili uchun
“Tasdiqlayman”
Maktab direktori :
______N.Abdikulova
“___” ________ 2024 y.
Toshkent viloyati Ohangaron tumani maktabgacha va maktab ta’lim bo‘limiga qarashli 53-umumiy o‘rta ta’lim maktabining o’quv tarbiyaviy ishlar bo’yicha
direktor o’rinbosari
Nosirova Zoxida Shuxratovna
O’quv tarbiyaviy ishlar saloyihatini oshirish borasida 2023-2024 o’quv yili uchun
YILLIK ISH REJASI
O’quv – tarbiyaviy ishlar bo’yicha direktor o’rinbosari quyidagi
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmon va Qarorlari,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining buyrug’i, tegishli farmon va qarorlari asosida
ish yuritadi:
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejani tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 15-may, 125-sonli buyrug‘I;
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston-2030” strategiyasi to’g’risidagi 2023 yil 11-sentabrdagi PF-158 sonli buyrug’I;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “"2023-2024-o‘quv yili uchun umumta’lim fanlari bo‘yicha asosiy olimpiadaning birinchi (maktab) bosqichini tashkil etish va o‘tkazish to‘g‘risida" gi 2023-yil 8-sentabrdagi, 02-02/5-1516-sonli xati
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan variativ o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 2023-yil 19-iyuldagi, 213-son buyrug‘I;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Pedagog xodimlar uchun yillik uzaytirilgan mehnat ta’tili davomiyligi meyorlarini belgilash chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 26 iyundagi 263-sonli qarori;
2023-2024-o‘quv yilida umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 1-sinfiga qabul jarayonlarini tashkil etish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi vazirining 2023-yil 28-apreldagi, 109-sonli buyrug‘I;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Ta’lim tashkilotlari pedagog kadrlarini attestatsiyadan o’tkazish tartibini takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlarini belgilash to’g’risidagi 2023 yil 23 martdagi 120-sonli qarori;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kundalik.com (endilikda Emaktab.uz) platformasidan eMaktab.uz platformasiga o’tishni belgilash to’g’risidagi 2023 yil 16 martdagi 04-04/2-119-sonli xati;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o’rta ta’lim to’g’risidagi elektron shaxodatnomani davlat namunasini tasdiqlash haqidagi 2023 yil 31 yanvardagi 44-sonli qarori;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim maktabining namunaviy Ustavini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 18-o’quv yilidadagi, 250-sonli buyrug‘I
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori. Oliy ta’lim tashkilotlariga kirish imtihonlarida abituriyentlarning ta’lim to‘g‘risidagi hujjatlariga qo‘yilgan baholarini inobatga olish tartibini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida
Toshkent sh.,2021-yil 19-noyabr, 696-son qarori
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 5-dekabrdagi 372-sonli buyrug‘i. Xalq ta’lim tizimida o‘qituvchilariga uzluksiz metodik xizmat ko‘rsatish
tartibi to’g’risida;
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalarining o‘rnak ko‘rsatgan xodimlarini moddiy rag‘batlantirish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida” gi 2019-yil 30-sentabr, 823-sonli qarori
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Xalq ta’limi vaziri jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida” gi 2022-yil 2-o’quv yilida, 425-sonli qarori;
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2022-yil 25-o’quv yilidadagi 279-sonli buyrug‘i. “O’qituvchilarning ilg’or tajribasi va faoliyati davomida qo’llab kelayotgan zamonaviy metodikalarini ommalashtirish tartibini tasdiqlah to’g’risida” gi buyrugi;
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari Direktorlar kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida” gi 2023-yil 29-o’quv yilidadagi, 270-sonli buyrug‘I
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining “Metodbirlashma rahbariga 10% ustama to‘lash bo‘yicha yangi baholash mezonini tasdiqlash ” to’g’risidagi 2023-yil 22-o’quv yilidadagi, 02-02/1-1347-sonli xati
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirligining hamda
Iqtisodiyot vazirligining “2023-2024 ўқув йили давомида умумтаълим мактабларининг педагогларига 50 ва 20 фоиз устама тўлаб бериладиган сертификатлар рўйхати” ni tasdiqlash to’g’risidagi 2023-yil 28-iyuldagi, 25 q/q-4 h/h sonli qarori
O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha va maktab ta’limi Vazirining “Alohida ta’lim ehtiyojlari bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat ta’lim muassasalari (maktab va maktab-internatlar) hamda uzoq vaqt davolanishga muhtoj bolalarning uyda yakka tartibda ta’lim olishi uchun 2023-2024-o‘quv yiliga mo‘ljallangan tayanch o‘quv rejalarini tasdiqlash to‘g‘risida” gi 2023-yil 26-o’quv yilidadagi, 266-sonli buyrug‘I
Pedagog kadrlarning navbatdan tashqari attestatsiyadan o’tkazish 2024 yil 1 yanvardan boshlanishi kutilmoqda;
2023-2024 o’quv yilidan 1-sinflarga Informatika va hisoblash texnikasi fani bo’linmasdan o’qitilishi ko’zda tutilmoqda;
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirining 2021-yil 1-iyuldagi 205-sonli buyrug‘i. “ Umumiy oʻrta taʼlim maktablarida oʻquv-pedagogik hujjatlarni yuritish boʻyicha tavsiyalar”
|
| | |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko-v2.html | Referat fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi Qrup: M1433aE | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n+1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t+1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t+1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2+c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
| |
http://kompy.info/mavzu-parallel-tizimlar-arxitekturasi-parallel-kompyuterlar-ma.html | Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja | |
Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi. Reja
|
bet | 1/5 | Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 29,59 Kb. | | #274874 |
Bog'liq Namuna-mustaqil ish
Mavzu: Parallel tizimlar arxitekturasi. Parallel kompyuterlar massivi.
Reja:
Kirish 2
Ma’lumotlar parallelizmi 4
Arxitekturaning to‘rt sinfi: SISD, MISD, SIMD, MIMD 5
Klasterli tizimlar 9
Hulosa 12
Adabiyotlar ro‘yxati: 13
Kirish
“Parallel kompyuterlar arxitekturasi va dasturlash” fani bo’yicha mazkur uslubiy ko’rsatma Kompyuter injiniringi yo’nalishi talabalarini tayyorlash uchun mo’ljallangan. Bu uslubiy ko’rsatma 16 ta laboratoriya ishini o’z ichiga olgan. Xar birini bajarish 2 soatga mo’ljallangan.
Xar bir ishning tavsifi quyidagilarni o’z ichiga olgan:
Talaba xar bir ish bo’yicha xisobotni taqdim etishi va nazorat savollariga javob berishi shart.
Hisobot tarkibiga bo’lgan talablar.
Xisobot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
Kafedra tomonidan berilgan vaqt davomida 2ta ishni bajarmagan va ximoya qilmagan talaba keyingi ishlarni, qarzdor ishlarini bajarmaguncha bajarishiga ruxsat etilmaydi.
Mazkur laboratoriya ishi kirish, ikki bo’lim, qo’shimcha topshiriqlar ro’yxati va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kirish qismida parallel dasturlarni sozlash jarayonida qo’llaniladigan dolzarb qurilmalar asoslanishi kerak. Birinchi bo’limda laboratoriya ishini bajarish uchun uslubiy ko’rsatmalar keltiriladi: maqsad va vazifalar belgilanadi, topshiriqni bajarish bo’yicha tizimli talablar, maslaxatlar beriladi. Ikkinchi bo’limda esa parallel dasturlarni sozlashga doir xatoliklar va ularni topish va bartaraf qilish usullari o’rganiladi. Bularni o’rganish maxsus tanlangan misollar yordamida amalga oshiriladi. Xatoliklarni aniqlashda xatolikni aniqlovchi Intel Thread Checker instrumentidan foydalaniladi. Xulosa qismida mustaqil ishlash uchun topshiriqlar keltiriladi, shuningdek, foydalanilgan va tavsiya etiladigan adabiyotlar ro’yxati keltiriladi.
|
| | |
http://kompy.info/lokal-va-global-kompyuter-tarmoqlarining-arxitekturasi.html | Lokal va global kompyuter tarmoqlarining arxitekturasi | |
Lokal va global kompyuter tarmoqlarining arxitekturasi
|
bet | 1/3 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 168,31 Kb. | | #274818 |
Bog'liq m9 Reja: - Lokal va global kompyuter tarmoqlarining arxitekturasi , topologiyasi va infratuzilmasi, ularning texnikaviy, dasturiy va axborot ta’minotlari.
- Internet xizmatlari
Abonent tizimlarining hududiy joylashuviga qarab kompyuter tarmoqlari (KT) ni 3 turkumga ajratish mumkin: - Lokal tarmoqlar (LAN — Local Area Network) — bir xonadagi, binodagi, uncha katta bo'lmagan hududdagi kompyuter tarmoqlari (2,5 km gacha bo'lgan masofada birlashtirilgan kompyuterlar);
- mintaqaviy kompyuter tarmog'i — bir-biridan ancha uzoqda joylashgan kompyuterlar va lokal tarmoqlami o'zaro bog'laydi. U kata shahar, iqtisodiy mintaqa va alohida mamlakat doirasidagi abonentlarni o'z ichiga olishi mumkin;
- global tarmoqlar turli mamlakatlar yoki qit'alarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi.
Lokal va global tarmoqlarning xususiyatlari. Tarmoq topologiyasi. Alohida tugunlarni tarmoqda ulash usullari tarmoq topologiyasi deyiladi. Odatda, uchta topologiya qo'llaniladi: 1. Umumiy shina. Bu holda lokal tarmoqdagi barcha kompyuterlar bitta aloqa chizig'iga parallel bog'lanadi. Bunday shinalarni boshqarish ham alohida, ham markazlashgan bo'lishi mumkin. Markazlashgan boshqaruvda tarmoqqa maxsus kompyuter-hakam ulanadi, uning vazifasi tarmoqda axborotni uzatishni boshqarishdir. Alohida boshqaruvda hamma kompyuterlar bir xil maqomga ega, ular mustaqil ma’lumotlarni uzatish kanalini boshqaradi.
2. Halqa. Bu holatda barcha kompyuterlar yopiq halqasimon, ketma-ket bog'lanadi. Bunda xabar birin-ketin kompyuterdan kompyuterga uzatiladi. Xabarni uzatgan kompyuter yana o'sha xabarni qayta qabul qilmaguncha, jarayon davom etaveradi.
3. Yulduzcha. Yulduzcha topologiyaga ega tarmoqlar markaziy tugunga (kommutator yoki konsentratorga) ega. Mazkur markaziy tugunga qolgan barcha kompyuterlar ulanadi. Dastlab uzatilgan xabar ana shu qurilmaga kelib tushadi, so'ng boshqa kompyuterlarga uzatiladi.
Bog'lash uchun qo'llaniladigan kabellar uzatish muhiti deb yuritiladi. Masalan:
— koaksial kabellar (coaxial cable), ular televizion antennaga juda o'xshash;
— juftli o'ram (tvisted pair) telefon simini eslatadi;
— optik tolali kabel (fiber-optic cable). Eng ishonchli va tez, shu bilan birga juda qimmat kabel turi.
Lokal tarmoqlarning qo'llanish sohasi juda keng. Bunga ofis ishlarini avtomatlashtirish, korxona boshqaruv sistemalari, loyihalarni avtomatlashtirish texnologik jarayonlari va robototexnika komplekslari, bank va axborot sistemalari, elektron pochta sistemalarini boshqarish kiradi.
Kompyuter tarmoqda ishlashi uchun uni sozlash jarayoni quyidagicha:
Avvalo kompyuterda tarmoq plata (karta) borligiga ishonch hosil qilish darkor.
Yuqorida sanab o‘tilgan simlar orqali va maxsus HUB (Switch) qurilmasidan foydalangan holda kompyutemi tarmoqqa ulash. HUB lar xonadagi kompyuterlami bir-biri bilan bog‘lash uchun kerak bo‘lsa, Switchlar binolar orasiga qo'yiladi.
|
| | |
http://kompy.info/nkis-innovaciyaliq-instituti-tastyqlayman.html | Nókis innovaciyaliq instituti «tastíYÍqlayman» | Shınıǵıwlar forması: Lekciya (L) I-semestr
|
|
L1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń mazmunı hám mánisi, predmeti.
|
|
L2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları hám izertlew metodları.
|
|
L3
|
Kitay mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L6
|
Germaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L8
|
Yaponiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L10
|
AQSH mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
L11
|
Rossiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L12
|
Turkiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması.
|
|
L13
|
Fredrix Frebelninig pedagogikalıq sisteması
|
|
L14
|
Mariya Montessori metodikası
|
|
L15
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriwde shet el tájiriybe: tálimde”Denesh bloklari”
|
|
Ámeliy (Á) I -semestr
|
|
Á1
|
“Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasi” pániniń maqseti, wazıypaları hám mazmunı.
|
|
Á2
|
Mektepke shekemgi tálimde salıstırıw pedagogikasinıń rawajlanıw basqıshları
|
|
Á3
|
Kitay zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á4
|
Ullı Britaniya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
A5
|
Finlandiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması
|
|
Á6
|
Germaniya zamanagóy mmektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á7
|
Fransiya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á8
|
Yaponiya zamanagóy mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á9
|
Qubla Kareya mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á10
|
Amerika qurama shtatta mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á11
|
Rossiya Federasiyasi mektepke shekemgi bilimlendiriw sisteması tariyxı hám bala tárbiyasına jantasıw.
|
|
Á12
|
Turkiyada mektepke shekemgi bilimlendiriw sistemasınıń ayriqsha qásiyetleri.
|
|
Á13
|
Fridix Frebelning mektepke shekemgi bilimlendiriw ushın jaratqan didaktuk materialları
|
|
Á14
|
Mektepke shekemgi bilimlendiriw shólkemlerinde Mariya Montessori metodikasınan paydalanıw
|
|
Á15
|
“Denesh bloklari” oyınshıqlar kompleksiniń ayriqsha qásiyetleri
|
| |
http://kompy.info/referat-fakulte-iqtisadiyyat-ixtisas-iqtisadiyyat-kurs-4-fenn.html | Referat fakültə: İqtisadiyyat İxtisas: İqtisadiyyat Kurs: 4 Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi | Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi
Naxçıvan Özəl Universiteti
REFERAT
Fakültə: İqtisadiyyat
İxtisas: İqtisadiyyat
Kurs: 4
Fənn: Milli iqtisadiyatın dövlət tənzimlənməsi
Mövzu: Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Tələbə: Dünyamalıyev İlkin
Naxçıvan 2012
Elaqe tel: 050 660 68 60
Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti
Hazırda dünyanın əksər ölkələrində bilik və bacarıq daşıyıcılarının əsas hissəsinin məhdud dairədə konsentrasiyası sayəsində say effekti keyfiyyətlə əvəzlənir, qabaqcıl ideyalar meydana çıxır. İnkişaf etmiş ölkələrdə texnoloji zonalar formasında reallaşan bu ideya ətrafında ölkənin ən yaxşı İT resursları cəmləşib və ölkənin yeni inkişaf mərhələsinə çıxması üçün iqtisadi yüksəlişdə aparıcı qüvvə rolunda çıxış edir. Respublikamızda da bu istiqamətdə tədbirlər görülməyə başlanılıb. Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi bu istiqamətdə bir sıra maarifləndirici tədbirlər həyata keçirib. Azərbaycanda Regional İnnovasiya Zonasının yaradılması imkanları yerli və xarici İKT şirkətləri, bunda maraqlı olan donor təşkilatlar, AMEA-nın müvafiq elmi-tədqiqat institut və laboratoriyaları, dövlət və özəl təhsil müəssisələri, Azərbaycan hökumətinin müvafiq nazirlik təmsilçiləri ilə müzakirə edilib.
Hazırda əksər ölkələrdə orta əsrlərin şəhər-dövlət quruluşunu xatırladan texnoloji zonalar mədəniyyətin inkişafı üçün mühüm rol oynadığı kimi artıq elm yönümlü layihələrin inkişafında da flaqmandır. İnnovasiya yönümlü texnoloji zonaların əsası XX əsrin 50-ci illərində ABŞ-ın Stenford Universitetində “Silikon vadisi” elmi parkının yaradılması ilə qoyulmuşdur. Avropada 70-ci illərdə, Sakit Okean - Asiya regionunda isə 80-ci illərdə təşəkkül tapmağa başlamışdır. Texnopark əsasən innovasiya fəaliyyətinin təşkili ilə məşğul olur. Yəni, elmi fəaliyyətin nəticələrinin məhsula çevrilməsi və bazara çıxarılması. Bu prinsipə əsaslanaraq texnoloji zonalar əsasən iki model üzrə fəaliyyət göstərirlər - ABŞ və Avropa modelləri. Onların əsasını isə vahid və ya bir neçə təsisçinin olması, ərazinin güzəştli şərtlərlə elmyönümlü firmalara icarəyə verilməsi və kiçik firmaların yerləşdirilməsi üçün kompleks binaların və digər sosial-texniki infrastrukturun olması prinsipləri təşkil edir.
Texnoloji zonaların fəaliyyətində klassik fəaliyyət zənciri mövcuddur: elmi laboratoriyalar var, innovasiya yönümlü kiçik müəssisələr var, iri sənaye müəssisələri var və bazar var. İnkişaf etmiş ölkələrdə əsasən bu ardıcıllıqla işləyirlər. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində innovasiya yönümlü elmi laboratoriyaların və kiçik müəssisələrin formalaşması və inkişaf etməsi üçün texnoloji zonalar alternativsiz vasitədir. İstənilən xarici ölkələrin statistikası göstərir ki, bu məzmunlu firmalar təklikdə fəaliyyət göstərməyə cəhd edərsə, on belə firmadan biri və ya ikisi bazarda rəqabətə davam gətirə bilir, qalanları isə müflisləşib dağılır. Ona görə də, texnopark elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması ilə əlaqədar təşkilati məsələləri öz üzərinə götürərək belə müəssisələrin bazarda rəqabətə davamlılığını və məqsədyönlü inkişafını təmin etmiş olur.
Texnoloji zonaların maliyyə fondu olmadığına görə, birbaşa olaraq innovasiya layihələrinin maliyyələşməsində iştirak etmirlər. Lakin, digər fondlardan maliyyə vəsaitləri taparaq, innovasiya fəaliyyətinə dəstək vermiş olurlar. Burada bir neçə variant mümkündür. Məsələn, əgər innovasiya müəssisəsi təklikdə fəaliyyət göstərirsə, o zaman konkret innovasiya layihəsinə kredit almaq üçün texnopark qarant rolunda çıxış edə bilər. Və yaxud, texnoparkda məskunlaşmış bir neçə innovasiya müəssisəsi birgə layihə həyata keçirirsə, texnopark maliyyə vəsaitinin tapılmasında, qəbul edilməsində və iştirakçılar arasında ədalətli bölünməsində vasitəçi rolunu oynaya bilər. Beləliklə, bir tərəfdən hər bir innovasiya müəssisısinin fəaliyyətinin maliyyələşməsi məsələsi təmin olunur, digər tərəfdən isə, texnoloji zonanın xidmət funksiyasından başqa, idarəedici funksiyasını da həyata keçirmək imkanı olduğu təsdiqini tapır.
Təcrübə göstərir ki, bank sektoru praktik olaraq kiçik müəssisələrin həyata keçirdiyi innovasiya layihələrinin kreditləşməsində iştirak etmir. Çünki, bu yönümdə fəaliyyətin qarantı rolunda çıxış edən girov sistemi kiçik innovasiya müəssisələri üçün yararlı hesab olunmur. Belə firmaların daşınmaz əmlakı olmadığından, əməkdaşlara məxsus maşın və mənzillərdən savayı girov saxlamağa heç bir əmlakları olmur. Ona görə də texnoparkda innovasiya layihələrinin maliyyələşməsinə vəsaitlər əsasən, ixtisaslaşmış fondlardan və donor təşkilatlardan cəlb olunur. İnnovasiyaların maliyyələşməsi iki mərhələdə həyata keçirilir, ilkin maliyyələşmə və inkişafın maliyyələşməsi. İlkin maliyyələşmə başlamazdan əvvəl və başlanğıcda, inkişafın maliyyələşməsi isə, ilkin inkişaf və genişlənmə kimi mərhələlərdən ibarət olur. Qeyd edim ki, hökumət də sosial-iqtisadi inkişafın prioritet sahələri üçün yeni texnologiyalar və texniki avadanlıqlar sifariş verməklə innovasiya yönümlü sahibkarlığın investoru rolunda çıxış edə bilər. Bu da öz növbəsində inkişafa və texnoloji zonanın etibarlılığına birbaşa müsbət təsir etmiş olar.
Texnoloji zona ərazisində hər bir innovasiya müəssisəsi müstəqil hüquqi şəxsdir. Ona görə də, texnopark onlara bu və digər formada təzyiq edə bilməz. Yenə də dünya təcrübəsindən çıxış edərək demək olar ki, əksər firmalar qeyri-aksioner cəmiyyət kimi fəaliyyət göstərərək, bütün hüquqları, o cümlədən, intellektual mülkiyyət hüququnu da özlərində saxlayırlar. Bəzi firmalar isə inkişaf edərək aksioner cəmiyyət kimi formalaşaraq, aksiyaların bir hissəsi texnoparka mənsub olmaqla əksər hissəsinə özləri malik olurlar. Belə hallarda texnoparklar adətən, aksiyaların ən çoxu 10%-ə nəzarət edirlər. Buna görə də, hər bir halda texnopark innovasiya müəssisəsinin kommersiya fəaliyyətinə birbaşa müdaxilə etmək imkanına malik olmur.
Bütün texnoloji zonalar ilk zamanlar ümumi problemlərlə qarşılaşır. Bu əsasən, innovasiya layihələrinin normal tənzimlənməsi üçün hüquqi bazanın olmamasıdır. Əgər milli innovasiya sistemini inkişaf etdirmək istəyiriksə, mütləq buna xidmət edən, dövlətin bu sferada qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaqda həlledici qərarlar qəbul etməyə imkan verən müvafiq qanunlar olmalıdır. Təbii ki, texnopark da milli innovasiya sisteminin bir elementi kimi bu qanunvericilik aktlarından bəhrələnə bilər. Digər tərəfdən, kiçik sahibkarlıqla, kiçik innovasiya sahibkarlığına münasibətlər bütün səviyyələrdə fərqli olmalıdır.
Təhlillər göstərir ki, innovasiya fəaliyyətinin inkişafı elə prinsiplərə əsaslanır ki, onun dövlətin quruluşundan, idarəetmə formasından heç bir asılılığı yoxdur. Belə ki, innovasiya fəaliyyəti hamı üçün eyni olan postulatlar üzərində qurulur. Buna əmin olmaq üçün Çin və Hindistan kimi iki müxtəlif siyasi quruluşlu dövlətlərdə texnoloji zonaların fəaliyyətini müqayisə edək. Hər iki halda elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması əsas məqsəd kimi qəbul edilir. Son nəticə isə, innovasiya məhsulunun bazara çıxarılmasıdır. Bunun üçün isə, bütün mərhələlərə dəstək olacaq infrastrukturun qurulması tələb olunur. Əgər belə bir infrastrukur yoxdursa, normal qanunvericilik bazası mövcud deyilsə, intellektual mülkiyyət qorunmursa və hərəkətinin təhlükəsizliyinə təminat verilmirsə, onda siyasi və iqtisadi əsasından asılı olmayaraq hər bir ölkədə ciddi problemlər yaranır. Bundan əlavə, cəmiyyət də bilməlidir ki, innovasiya layihələrinə investisiya niyə qoyulur. Bunun üçün isə bu işlərin nəticələri iri sənaye müəssisələrinin timsalında dünya bazarına çıxarılmalıdır. Məsələn, Finlandiyada innovasiya yönümlü kiçik sahibkarlıq çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Lakin bazarda biz onları yox, məşhur Nokia firmasını görürük.
İnkişaf etmiş texnoloji zonaların təcrübəsini öyrənərkən diqqətimizi çəkən əsas amillərdən biri odur ki, əksər texnoloji zonalar dövlət tərəfindən himayə olunur və onların yaradılmasnda bu və ya digər formada dövlətin iştirakı mövcuddur. Beynəlxalq Elmi Parklar Assosiasiyasının verdiyi statistikaya görə dünyada 260-dan çox elmi texnopark fəaliyyət göstərir. Onlardan 55% regional hakimiyyətin və idarəetmə orqanlarının, 48% yerli hakimiyyət və idarəetmə orqanlarının, 26% mərkəzi hakimiyyət və və idarəetmə orqanlarının, 13% isə universitetlərin iştirakı ilə yaradılıb. Bu texnoloji zonaların 45%-inin fəaliyyətinin əsasını ölkə iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdırmaq, 40%-nin fəaliyyətinin əsasını universitetlərlə sənaye müəssisələri arasında əlaqəni möhkəmləndirmək, 15%-nin fəaliyyətinin əsasını isə milli inkişafa xidmət ideyası təşkil edir. Bütün bunlar üçün isə texnoloji zonalar haqqında qanun, vergi və gömrük güzəştləri, güzəştli kommunikasiya və rabitə xidmətləri, enerjidən güzəştli istifadə, yüksək əməkhaqq və digər zəruri imtiyazlar olmalıdır. Bundan başqa, kadr potensialı əsas amillərdən biri kimi qəbul olunur ki, onun də özəyini İT ixtisaslı mütəxəssislər təşkil edir. Əksər ölkələrdə dövlət bunun üçün İT ixtisaslarının hazırlanmasına dotasiya ayrılır. Bütün bunlar isə, son nəticədə etibarlı texnopark formalaşması və inkışafı üçün zəmin yaradır.
Təbii haldır ki, elmlə məşğul olan hər bir tədqiqatçı intellektual məhsulunu bazara çıxarmaq üçün biznesmen ola bilməz. Ona görə də, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir innovasiya yönümlü kiçik müəssisədə marketinqlə məşğul olan xüsusi bir qrupa böyük ehtiyac var. Dünyanın əksər texnoloji zonalarının strukturunda biznes-inkubator formasında bütövlükdə innovasiya məzmunlu kiçik sahibkarlığın dirçəlməsinə xidmət edən kommersiya qurumları fəaliyyət göstərir. Statistikaya əsasən mövcud texnoparklardan 88%-i biznes-inkubatora malikdir. Bu da onların inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Ayrı-ayrı ölkələrin timsalında dünya təcrübəsi göstərir ki, texnoloji zonalar iqtisadi inkişafda rol oynaya bilir. Lakin milli innovasiya sisteminin formalaşması daha effektli nəticələrə gətirə bilər. Texnoloji zonalar isə bu sistemin əsas elementi kimi özünü artıq təsdiqləmişdir. Təhlillər göstərir ki, kiçik innovasiya müəssisələri vahid məkanda fəaliyyət zamanı daha effektli nəticələr əldə edirlər. Və belə fəaliyyət formasında iqtisadi inkişafa daha çox töhfələr verə bilirlər. Təcrübə göstərir ki, bu forma texnoparkdır və onun formalaşması üçün kompleks yanaşma prinsipi inkişafın əsas prinsiplərindən biridir.
Artıq respublikamızda da texnoparkın yaradılması üçün şərait formalaşmışdır və güman edirik ki, İKT sahəsində qəbul olunmuş mühüm qanunlar və aparılan dövlət siyasəti bu istiqamətdə həyata keçirilməsi zəruri olan islahatların sürətinə böyük təkan vermiş olacaq: "Elektron imza və elektron sənəd haqqında", "Elektron ticarət haqqında", "İnformasiya əldə etmək haqqında" və "Telekommunikasiya haqqında", "Poçt rabitəsi haqqında" kimi mühüm qanunlar, "Azərbaycan Respublikasında telekommunikasiya sahəsinə dair siyasət planı", "Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə informasiya və kommunikasiya texnologiyaları üzrə Milli Strategiya" və "Azərbaycan Respublikasında rabitə və informasiya texnologiyalarının inkişafı üzrə 2005-2008-ci illər üçün Dövlət Proqramı (Elektron Azərbaycan)" buna misal ola bilər.
Keçən il Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin binasında Azərbaycan Milli Elm Fondunun (AMEF) “Elm, texnologiya və sahibkarlıq” proqramı çərçivəsində biznes vençur (riskli investisiya) konfransı keçirilmişdir. AMEF-in direktoru Fuad İsmayılov AMEA-nın, İqtisadi İnkişaf, Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları nazirliklərinin, ABŞ Mülki Tədqiqat və İnkişaf Fondunun (MTİF) dəstəyi ilə həyata keçirilən proqram barədə ətraflı məlumat vermişdir. Bildirmişdir ki, Azərbaycanda artıq üçüncü dəfə həyata keçirilən proqramın məqsədi respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafı üçün ölkə alimlərinin potensialından, elmin nailiyyətlərindən istifadə etməklə elmlə iqtisadiyyatın vəhdətini təmin etmək, elmi ideyaların, işləmələrin istehsalatda tətbiqinin təşkili yollarını müəyyənləşdirməkdir. Layihənin birinci hissəsi 2008-ci il iyulun 15-də "Azərbaycanda innovasiya sahibkarlığının dəstəklənməsi" mövzusunda keçirilmiş elmi-praktiki konfransla başa çatmışdır. Həmin tədbirdə alimlərin innovasiya yönümlü layihələri üzrə məruzələri dinlənilmiş, onların iş adamları ilə görüşləri olmuşdur. Yaranmış işbirliyi əsasında alimlərin hazırladıqları 20 yeni biznes layihəsindən 10-u yarımfinal mərhələsinə buraxılmışdır. Münsiflər heyətinin son mərhələdə seçdiyi beş layihə isə MTİF-in qrantını almışdır.
MTİF-in proqram meneceri Natalia Pipia bildirmişdir ki, təşkilatın əsas məqsədi beynəlxalq elmi və texniki əməkdaşlığı, xüsusən də ABŞ və Avrasiya arasında mövcud əməkdaşlığı qrantlar, texniki yardım və məşğələlər vasitəsilə inkişaf etdirməkdir. Bu dəfəki konfrans biznes sahəsində birgə əməkdaşlıq və investisiya kimi məsələlərə dəstək məqsədilə təşkil olunmuşdur. Bununla da biznes və texnologiya mütəxəssisləri arasında şəbəkənin qurulması istiqamətində ilk addım atılacaqdır.
Sonra "Neftli-qazlı yataqlardakı süxurların məhsuldarlıq səviyyəsinin proqnozu", "Yeni külək elektrik qurğusu", "Azərbaycan dilində nitqin sintezi sisteminin yaradılması", "İnnovasiya sahibkarlığının inkişaf etdirilməsində fərdi elektron-kommersiya texnologiyalarının tətbiqi sisteminin təkmilləşdirilməsi və həmin sahədə müvafiq təlim kurslarının, konsaltinq xidmətlərinin həyata keçirilməsi", "Azərbaycan fermerlərinə kömək: kənd təsərrüfatı bitkilərində xəstəliklərin molekulyar diaqnostikası, torpaqda və məhsulda radionuklid tərkibinin tədqiqi" və s. mövzularda layihələrin təqdimatı olmuşdur.
Hökumət səviyyəsində regional innovasiya zonasının yaradılması layihəsinin müzakirələrə çıxarılması, ilk növbədə, kiçik və orta innovasion sahibkarlıq üçün texnoparkların yaradılmasını, elektron avadanlıq və proqram təminatının istehsalı və ixracatı üzrə regional bazanın yaradılmasını nəzərdə tutur. Təkliflər zərfində yerli və xarici şirkətlərin informasiya texnologiyaları avadanlıqları istehsalı üçün yeni müəssisələr yaratması, rabitə xidmətləri çeşidlərinin artırılması üstünlük təşkil edir. Layihənin həyata keçirilməsi üçün Azərbaycan ABŞ-ın tanınmış "Hamelton" şirkətinin təcrübəsindən yararlanmaq niyyətindədir. Bundan əlavə, Dubay və Malayziya təcrübəsi nəzərdən keçirilir. Layihə tətbiq olunarkən təkcə Azərbaycan bazarı deyil, region dövlətlərinin İKT bölmələri nəzərə alınacaq. Yaxın illərdə Azərbaycanda bu bazarın satış dövriyyəsinin 4 milyard dollara çatdırılması planlaşdırılır. Bu göstərici hökuməti qane etmədiyindən istehsal məhsullarının Türkiyə, Qazaxıstan, Gürcüstan, Özbəkistan, İran və digər dövlətlərə ixracı nəzərdə tutulur. Hesablamalara görə, bu regionda İKT-nin dövriyyəsi 65 milyard dollar təşkil edir. Azərbaycan hətta bir neçə ildən sonra həmin texnologiyaların bazarını bir qədər də genişləndirməklə dövriyyəni 160 milyard dollara çatdırmağı planlaşdırır. Regional innovasiya zonalarının gəlir gətirməsi təxminən 2015-2018-ci illərə təsadüf edəcəkdir. Nəzərdə tutulan layihələr həyata keçiriləcəyi təqdirdə 2015-ci ildən başlayaraq İKT sektorundan əldə edilən gəlirlər neft gəlirlərini üstələyə bilər.
| |
http://kompy.info/chilangari-kasbi-boyicha.html | Chilangari kasbi bo’yicha | |
Chilangari kasbi bo’yicha
|
bet | 1/162 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 5,07 Mb. | | #274795 |
Bog'liq B C toifa tuzil OMT Elmuratov X
3.51.05.01 –Avtomobillarni tamirlash
chilangari kasbi bo’yicha
O‘QUV DASTUR TO’PLАMI
BOSHLANG‘ICH PROFESSIONAL TA’LIMNING
O‘QUV DASTURI Kasb (mutaxassislik) kodi va nomi:
|
3.51.05.01 –Avtomobillarni tamirlash chilangari
|
Kvalifikatsiya nomi:
|
1. Avtomobillar dvigatelini qismlarga ajratish va yig‘ish chilangari
2. “B” yoki “BC” toifali avtomobil xaydovchisi
|
O‘quv dasturi nomi:
|
“B” toifadagi avtotransport vositalarining tuzilishi va servis xizmat ko‘rsatish
|
O‘quv rejadagi tartib raqami:
|
3.2.1.
|
Ajratilgan soat:
|
80
|
O‘quv dasturi Pedagogik innovatsiyalar, kasb-hunar ta’limi boshqaruv hamda pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti Yer usti transport tizimlari va ularning ekspluatatsiyasi (transport turlari bo‘yicha) yo‘nalishi bo‘yicha O‘quv metodik birlashmasining 2021 yil “23” avgustdagi 2-sonli majlis bayoni bilan ma’qullangan.
Tuzuvchilar:
|
J. Kulmuxamedov
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi direktori
|
X.Yo‘ldoshev
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi xo‘jalik ishlari bo‘yicha direktor o‘rinbosari
|
SH.Odilov
|
Toshkent avtomobil va yo‘llar texnikumi maxsus fan o‘qituvchisi.
|
|
|
| | |
http://kompy.info/foyda-solii-talaba-ismoilov-shuhrat-qabul-qilingan-reja.html | Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja | |
Foyda soliģi Talaba: Ismoilov Shuhrat Qabul qilingan: Reja
|
Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 2,44 Mb. | | #274839 |
Bog'liq Foyda soliģi Foyda soliģi
Talaba: Ismoilov Shuhrat
Qabul qilingan: .
REJA: - Foyda solig'i haqida tushuncha
- Foyda solig'ining ahamiyati
- Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
- Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlari
Foyda solig'i haqida tushuncha
Foyda solig'i - bu kompaniya yoki jismoniy shaxsning foydasidan olinadigan soliq turi. U korxona tomonidan olingan sof daromad yoki foyda asosida hisoblanadi.
Foyda solig'ini tushunish korxonalar va jismoniy shaxslar uchun soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlash uchun juda muhimdir. Jazolar va huquqiy oqibatlarga yo'l qo'ymaslik uchun foyda solig'ini to'g'ri hisoblash va hisobot berish muhimdir.
Korxonalar ko'pincha foyda solig'ining daromad solig'iga ta'sirini kamaytirish va soliqdan keyingi daromadlarini maksimal darajada oshirish uchun professional maslahat va soliqni rejalashtirish strategiyalariga murojaat qiladilar. Foyda solig'ini tushunish orqali korxonalar asosli moliyaviy qarorlar qabul qilishlari va soliq majburiyatlarini optimallashtirishlari mumkin.
Foyda solig'ining ahamiyati
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilishining muhim tarkibiy qismidir.
Bu davlat daromadlarini shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Foyda solig'ini amalga oshirish va undirish adolatli va barqaror iqtisodiy tizimni ta'minlaydi.
Foyda solig'ining korxonalarga ta'siri
Foyda solig'i korxonalarga ta'sir qiluvchi muhim omil bo'lib, ularning daromadiga bevosita ta'sir qiladi. Bu kompaniyalar uchun xarajatlarni hisoblash va kelajakdagi daromadlarni prognozlashda muhim ahamiyatga ega.
Foyda solig'i stavkasi va qoidalari mamlakat va mintaqaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun jarimalar va muvaffaqiyatsizliklardan qochish uchun xabardor bo'lish va so'nggi soliq qonunlariga rioya qilish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini samarali boshqarish korxonalar uchun moliyaviy barqarorlikni saqlash va ularning rentabelligini optimallashtirish, shu bilan birga mamlakatning umumiy iqtisodiy rivojlanishiga hissa qo'shish uchun muhim ahamiyatga ega.
Salavha
Foyda solig'i umumiy soliq tuzilmasining muhim tarkibiy qismi bo'lib, kompaniyaning moliyaviy sog'lig'ida muhim rol o'ynaydi.
1
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlariga soliq stavkasi, soliq solinadigan baza, chegirmalar, kreditlar va muayyan operatsiyalar va yuridik shaxslarning soliqqa tortish tartibi kiradi.
3
Foyda solig'ining asosiy tarkibiy qismlarini tushunish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini samarali boshqarish va soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun juda muhimdir.
2
Soliqni rejalashtirish va foyda solig'i
A
Foyda solig'i haqida gap ketganda, soliqni rejalashtirish korxonalar uchun soliq majburiyatlarini minimallashtirish va rentabellikni optimallashtirish uchun juda muhimdir. Soliq qonunlari va qoidalarini sinchkovlik bilan tahlil qilib, korxonalar soliq to'lashdan keyingi foydani maksimal darajada oshirish uchun soliq to'lovlarini strategik rejalashtirishlari mumkin.
B
Bundan tashqari, mavjud bo'lgan turli xil soliq imtiyozlari va kreditlarini tushunish korxonalarga foyda solig'i yukini kamaytirishga yordam beradi. Ruxsat etilgan chegirmalar va kreditlardan foydalangan holda, korxonalar soliqqa tortiladigan daromadlarini samarali ravishda kamaytirishlari va natijada foyda solig'ini kamroq to'lashlari mumkin.
C
Bundan tashqari, foyda solig'ini to'g'ri rejalashtirish soliq qonunchiligidagi o'zgarishlardan xabardor bo'lishni va soliqni tejash uchun har qanday yangi imkoniyatlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Axborotli va faol bo'lish orqali korxonalar foyda solig'ining murakkab manzarasini o'z foydasiga yo'naltirishlari mumkin va natijada katta moliyaviy muvaffaqiyatga olib keladi.
Soliq qonunlari va foyda solig'i
Foyda solig'i soliq qonunchiligining muhim jihati bo'lib, biznesning rentabelligi va moliyaviy rejalashtirishga bevosita ta'sir qiladi. Foyda solig'ini tushunish korxonalar uchun qonuniy talablarga rioya qilish va soliq strategiyalarini optimallashtirish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini tartibga soluvchi soliq qonunlari yurisdiktsiyaga qarab farq qilishi mumkin, bu esa korxonalar uchun xabardor bo'lish va professional maslahat olish uchun muhim qiladi. Foyda solig'i qoidalariga rioya qilish jarimalardan qochish va bozorda ijobiy obro'ni saqlab qolish uchun juda muhimdir.
Foyda solig'ini to'g'ri boshqarish soliq yukini minimallashtirish uchun soliq imtiyozlari, imtiyozlar va kreditlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Korxonalar, shuningdek, oqilona qarorlar qabul qilish va rentabellikni oshirish uchun foyda solig'ining pul oqimi va moliyaviy hisobotlarga ta'sirini hisobga olishlari kerak.
Foyda solig'iga rioya qilishdagi qiyinchiliklar
Foyda solig'iga rioya qilish korxonalar uchun soliqqa tortiladigan foydani puxta va to'g'ri hisoblashni talab qiluvchi bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi.
Asosiy muammolardan biri o'zgaruvchan soliq qonunlari va qoidalariga rioya qilishni ta'minlashdir, chunki soliq kodeksi tez-tez yangilanib turadi.
Bundan tashqari, transmilliy korporatsiyalar bir nechta yurisdiktsiyalarda foyda solig'i qoidalariga rioya qilishning murakkabligiga duch kelishadi.
Foyda solig'ining kelajagi
Iqtisodiy manzara va global soliq islohotlari tufayli foyda solig'ining kelajagi noaniq.
Matn
Adolatni ta'minlash va soliqdan qochishning oldini olish uchun foyda solig'ini isloh qilish kerakligi to'g'risidagi konsensus kuchayib bormoqda.
E'tiboringiz uchun rahmat
|
| | |
http://kompy.info/referat-mavzu-mamuriy-huquqiy-munosabatlar-bajardi-fozilova-g.html | Referat mavzu: Ma’muriy huquqiy munosabatlar Bajardi: Fozilova G. Toshkent -2014 Reja: Kirish | O’zbekiston Respublikasi
oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
Mirzo ulug’bek nomidagi
o’zbekiston milliy universIteti
REFERAT
Mavzu: Ma’muriy huquqiy munosabatlar
Bajardi: Fozilova G.
Toshkent -2014
Reja:
Kirish.
-
Ma`muriy huquqiy munosabat tushunchasi,xususiyatlari va tarkibi
-
Ma`muriy huquqiy munosabat turlari
-
Gorizontal va vertikal munosabatlar
-
Ma`muriy huquqning huquqning boshqa tarmoqlari bilan o`zaro munosabati
Xulosa.
Mavzu yuzasidan test savollari.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
O’zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi
Kirish
Ma’muriyhuquqO‘zbekistonRespublikasihuquqtiziminingasosiytarmoqlaridanbiribo‘lib, jamiyatvadavlathayotiningturlisohalaridaboshqaruvfaoliyatibilanbog‘liqholdayuzagakeladiganijtimoiymunosabatlarnihuquqiytartibgasolishningasosinitashkiletadi.
Ma’muriyhuquq - budavlatorganlariningijroetuvchivafarmoyishberuvchifaoliyatinitashkiletishhamdaamalgaoshirishdapaydobo‘ladiganijtimoiymunosabatlarnitartibgasoluvchihuquqiynormalarmajmuidir.
Ma’muriyxuquqo‘ziningtabiatigako‘radavlatxokimiyatiningamalgaoshirishnitartibgasolishga, barchaxokimlikorganlariningfaoliyatlariniqonunninganiqdoirasigakiritishgada’vatetilgan. Hokimlikfunksiyalariningsarhadlarini, ularnisaqlashnitartibgasolish, boshqaruvningbuyruqbozlikshakllarigaqarshiturishgayordamberuvchiyuridikmexanizimlarnibelgilash, buesama’muriyhuquqningmuhimelimentlaridanbirihisoblanadi. Hokimlikqiluvchituzilmalarningichkitashkiliyfaoliyatisohasidagimunosabatlarnivadavlatningnazoratfaoliyatinima’muriyhuquqamalgaoshiradi.
Ijroetuvchihokimiyatfaoliyatijarayonidapaydobo‘luvchimunosabatlardantashqarima’muriyhuquqsohasigaxokimiyatbarchaturlarivabarchadavlatorganlariningichkitashkiliyfaoliyatlari, shuningdek, davlatningnazoratfaoliyatihamkiradi. SHunarsatanolinganki, ma’muriyhuquqdavlatboshqaruviningo‘zigaxosxususiyatlarinivaprinsiplari (davlatfaoliyatiningboshqaturlaribilanmunosabati, davlatboshqaruviorganlariningtuzilishi, tashkiletilishtartibi, qaytatashkiletilishivatugatilishi, maqsadi, vazifasi, kompetensiyasivaularninghuquqiyahvoliningfaoliyatlariishtartiblariningboshqatomonlari)nibelgilabberib, fuqarolarningma’muriy-huquqiyahvollarini, ularningburchmajburiyatlarinitartibgasolishgako‘proqe’tiborberadi. Respublikamizqurishgakirishganfuqarolikjamiyatidadavlatningasosiymaqsadi-fuqarolarninghuquqlarinivaqonuniymanfaatlarinita’minlashdir. Fuqaroma’muriy-huquqiyboshqarishningob’ektiemas, balkima’muriyhuquqningasosiysub’ektidir.
Huquqiymunosabatlarnima’muriy-huquqiytartibgasolishusuliningo‘zigaxosligitomonlarningnotengligihisoblanadi: birtomonningirodasiodatdaikkinchitomonningirodasiustidanhukmronlikqiladi. Birtomonodatdaikkinchitomonganisbatandavlat-hokimiyatchilikvakolatlaribilanta’minlanganbo‘ladi, boshqarmagaxosqarorlarqabulqiladi, boshqatomonningharakatlariustidannazoratniamalgaoshiradi, qonunbilannazardatutilganhollardamajburqilishchoralariniqo‘llashimumkin.
Ma’muriy-huquqiyusulgafaqattomonlarningtengsizligiginaxosemas, kelishuvbo‘lgantaqdirdaqabulqilishmumkinbo‘lganda, uroziliknihamtanoladi.
| |
http://kompy.info/referat-mavzu-turizm-haqida-tushunchalar-va-ularning-paydo-bol.html | Referat mavzu: turizm haqida tushunchalar va ularning paydo bo’lishi. Bajardi: Ruziqulov Ravshan | SAMARQAND_DAVLAT_UNIVERSITETI'>O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
REFERAT
MAVZU: TURIZM HAQIDA TUSHUNCHALAR VA ULARNING
PAYDO BO’LISHI.
Bajardi: Ruziqulov Ravshan
Tekshirdi: Turaqulov Ibrohim
SAMARQAND - 2012
REJA:
1.Fan to’g’risida umumiy tushuncha.
2.Fanning maqsadi va vazifalari.
3.Turizmning rivojlanish tarixi.
4.Turizm turlari.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Turizmda qo’llaniladigan turli xil jismoniy mashqlar, ularni tashkil qilishning shakl va usullari axolini, ayniqsa, o’quvchi yoshlarni jismoniy va ma’naviy kamolotini tarbiyalashda muhim omillaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun hukumatimiz tomonidan qabul qilinayotgan «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida» (1992 y. 14 yanvar), «Ta’lim to’g’risida» (1997 y. 29 avgust), «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi » kabi chiqarilayotgan qonunlar yosh avlodni ma’naviy, jismoniy kamolotini oshirishga qaratilgan.
Turizmning boshlang’ich tushunchalari, ya’ni turistik poxodlar, sayohatlar, turistik texnika, turistik taktika, turizmni o’rganish, turistik tayyorgarlik, sportcha chamalab topish va x.k.
Turizm so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, u aylana bo’ylab harakat qilish - degan ma’noni bildiradi. Keng ma’noda buni kishilarni xayotda harakatda bo’lishlari tushuniladi. Shuningdek, turizm «tur» (belgi) o’rnatish, ya’ni tog’ adirlar, uzoq masofalarga sayohat qilish, so’nggi manzilga belgi ko’yish yoki cho’qqiga chikqanligini bildirish uchun biron bir belgi (yozuv, byust, haykal va x,.k) qoldirishni bildiriladi.
Turistik poxodlarda sportcha chamalab topish, voleybol, yengil atletika va xalq milliy o’yinlaridan keng foydalaniladi. Turizmning texnik tushunchalari poxodga tayyorgarlik shartlari, yuriщ, to’siqlardan o’tish, turistik jixrzlaridan foydalanish, turistik turmush sharoitlarini bilish va ulardan foydalanish keng tushuniladi. Turistik taktika tushunchasi esa kompas, karta, sxema va boshqa asboblar xamda tibbiy sharoit vositalari orqali turistik poxod, slyot, sayohatlarga qo’yiladigan maqsad va vazifalarga erishish, topshiriklarni ado etish demakdir.
Turizm fanining maqsadi va vazifalari
Turizm fani jismoniy tarbiyaning tarkibiy qismi xisoblanib, u ham yosh avlodni jismonan baquvvat, xar tomonlama yetuk kishilar etib tarbiyalashga qaratilgan.
Turizm fani ilmiy, nazariy o’quv predmeti xisoblanadi. Chunki, turistik poxodlar, amaliy mashg’ulotlar, slyotlar turli musobaqalar jarayonida ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil qilishga asos yaratadi. Bunda turizm bilan shug’ullanuvchilarning jismoniy tayyorgarligi, ularning faolligi, fikr doiralari, xarakat malakalarining rivojlanish sharoitlari eksperement yo’li bilan o’rganiladi.
Turizm fanining asosiy maksad va vazifalari qo’yidagilardan iborat:
Bo’lajak mutaxasis kadrlarni turizmning forma va metodlari bilan qurollantirish;
Oliy o’quv yurtlari, akademik lisey va kasb hunar kollejlari, umumta’lim maktablari, bolalar muassasalari, ishlab chiqarish korxonalari va mahallalarda turistik ish formalarini tashkil etish;
Programmadagi barcha materiallarni qurollantirish;
Nazariy, amaliy mashg’ulotlar va turistik poxodlarda talabalarni jismoniy chiniqtirish, turistik talablarni bajarishlar turizmning asosiy vazifalaridan xisoblanadi. Turizmning asosiy maqsadi:
Sayr-sayohat yoshlarda Vatanga bo’lgan muhabbatni, mehnat sevarlikni, tabiatga ongli munosabatda bo’lishni va o’zaro hamkorlikni tarbiyalashda myhim omillardan biri xisoblanadi. Masalan: Yoshlarni tabiatimizning eng go’zal joylariga (tog’, qir, adir, tarixiy madaniy obidalar va x,k.) sayr - sayohatga yetaklasak, ular qalbida tabiatga, Vatanga va milliy qadriyatlarimizga bo’lgan tarbiyani shakllangiramiz.
Turizmning tarbiyaviy sog’lomlashtirish va ta’limiy ahamiyati
Tarbiya - yosh avlodni muayyan maqsad yo’lida har tomonlama o’stirish, uning mustaqillik ongini va xulq atvorini tarkib toptirish jarayonidir. Turizm jismoniy tarbiyaning ajralmas kismi sifatida sog’lomlashtirish va kompleks tarbiyani amalga oshirish vazifalarini bajaradi. Bu esa shaxsni har tomonlama kamol toptirishdan iborat.
Turizm aqliy tarbiya taraqqiyotiga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Yoshlarning geografiya, biologiya, tarix, geologiya, ekonomika va boshqa fanlar bo’yicha olgan bilim va malakalarini oshiradi. Sayohatlar jarayonida axloqiy irodaviy sifatlar, sof vijdonlik, uyushqoqlik, jasurlik, burchni his qilish, o’zaro yordam va o’rtoqlik his-tuyg’ulari sinovdan o’tadi va chiniqadi. O’kuv yurtlari va ishlab chiqarish mehnat jarayonlarida harakter, ishonch tushunchalari umumiy ma’noda shakllansa, turistik. sayohatlar jarayonida ular amalda sinaladi. Turistik faoliyatlar jarayonida mehnat malakasi xam shakllanadi. Masalan turistlar butun sayohat davomida yuk ko’tarish, turli to’siklardan o’tish, kechalari tunash uchun joy tayyorlash, ovqat pishirish uchun joy tayyorlash, ovqat pishirish uchun o’tin to’plash va xakazolar.
Tegishli yuklarni (oziq-ovqat, palatka va x,k.) kutarish, palatkalar o’rnatish, navbatchilik qilish vazifalarini bajarishda ba’zi yoshlar o’ta yalqovlik qilishlari yoki ishni sifatsiz bajarib qo’yishlari mumkin. Turistik sayohat qonunlarida bularga aslo o’rin yo’q. Aksincha bunday xollarda faqat oddiy turistlargina emas, balki poxod rahbarlari ham faol ishtirok etishga majburdir. Demak, sayohatlarda tarbiyaviy ishlar asosiy o’rinni egallaydi. Bu esa poxod qatnashchilariga mehnatni sevish, birdamlik, o’zaro bir-birini hurmat qilish kabi xususiyatlarni mustaxdamlaydi.
Haqiqatdan ham hozirgi yoshlarni har tomonlama kamol toptirishda o’kuv yurtlari, mexnat jamoalari, ota-onalarn butun jamoatchilik olib boradigan tarbiyaning barcha turlari va vositalari, shuningdek, turizm va barcha sport turlarining roli kattadir. Ko’pchilik mutaxassislarning ilmiy tekshirishlariga qaraganda, keyingi paytlarda faol harakatning kamayishi natijasida idora xodimlari, akliy mehnat kishilari va boshqa sohalardagi kishilarda yurak, qon-tomir kasalliklari, nafas olish organlarida xastaliklar mavjud bo’layottani sezilmoqda. Bu xastaliklarni oldini olish uchun shifokorlarimiz doimo faol xarakat qilish lozimligini uqtirmoqdalar. Bunday harakatning asosiysi turizm bilan shug’ullanishdir.
Respublikamiz tabiati shunchalik go’zalki, u yurib charchamaydigan, ko’rib ko’z to’ymaydigan diyor. Chotqol, Chimyon, Shohimardon, Baxmal, Omonqo’ton tog’lari, Sirdaryo, Zarafshon vohalari dam olish, poxodlar uyushtirish, sog’liqni qayta tiklash va uni mustahhamligining sehrli davo vositalaridan hisoblanadi.
Turizmning rivojlanish tarixi
Turizmning insoniyat faoliyatida, oila turmush sharoiti va madaniyat xamda jismoniy kamolot yo’lidagi o’rni P.Ye.Passechniy, V.G.Fadeyev (1980 y), V.P. Morgunov (1978 y), I.P.Milonov (1969 y), K.I. Vaxliyev (1983 y), R. Abdumalikov, T. Xoldorov (1988 y) kabi bir qator olimlar va mutaxassislar tomonidan atroflicha o’rganilib chiqilgan. Ularning ta’kidlashlaricha, eramizdan oldingi VI asrlarda davlatlar, xalqlar o’rtasida savdo va madaniy aloqalar keng tarakkiy etgan. Shunga ko’ra, dastlabki sayohatchilar savdo ishlari bilan aloqador bo’lgan shaxslar ekanligi shubhasizdir. Ayniqsa, qadimgi Yunon, Arab davlatlari o’rtasida savdo-sotiq ishlari ancha rivojlanganligi bizga tarixdan ma’lum. "Tarix otasi" Gerodot birinchi sayyohlardan xisoblanadi. U o’zining tarixiy asarlarida qilgan sayohatlari to’g’risida eramizning 459 yilidayoq hikoya qilgan. Shuningdek, sayohatlarning shakllanishi va rivojlanishda qadimgi greklarning ham hissasi juda katta. Chunki, ular kadimgi Olimpiya o’yinlarini tomosha qilish maqsadida uzoq-uzoqlarda Olimp shaxarchasiga sayohat qilganlar. Bundan tashkari ular sog’likni "tiklash uchun "tilsimli davo" izlab tog’, vodiy o’lkalarini kezib chiqishgan. Tarixiy manbalarga qaraganda, hatto Aleksandr Makedonskiy ham O’rta Osiyoga umrni uzaytiruvchi, insonni qayta yoshartiruvchi "tilsimli suv" qidirib kelgan.
Aristotel, Demokrat, Kvintilmon va boshqa mashxur faylasuflar o’z asarlarida tarbiya to’g’ririda gapirar ekanlar, odamlar, albatta, go’zal tabiat qo’ynida bo’lishlari, sayohat qilishlari zarurligini ta’kidlab o’tganlar.
Turizm O’rta Osiyoda ham qadimdan mavjud bo’lgan. Qadimiy ajdodlarimizning daryo, ko’l sohillarida, cho’lu biyobonlarda sayr qilishi, tog’ cho’qkilariga chiqishi, ovchilik qilganlari haqida bizga ko’pgina tarixiy manbalar, xalq og’zaki ijodidan ma’lum.
Chunonchi, Maxmud Koshg’ariyning "Devonu lug’otit turk" asari, Abu Ali ibn Sino, Umar Hayyom, Ro’dakiy, Firdavsiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va ko’pgina boshqa allomalarning asarlari, shuningdek, "Alpomish", "Kuntug’mish", "Intizor", "Rustamxon", " Ravshan" va boshqa xalq og’zaki ijodi manbalarida turizmning ilk debochalari o’z aksini topgan.
Alisher Navoiy sog’lom turmo’sh tarzini shakllantirish, kishi sog’ligini mustaxlamlash, dunyoqarashini kengaytirish, insoniy va axlokiy sifatlarini qaror toptirishda jismoniy mashqlar, o’yinlar turli harakatlar ayniqsa, sayohat qilish muhim ahamiyatga ega ekanligini aloxida ta’kidlab, jumladan, shunday yozadi: "Arzi soqin qaydovu sipexri davvor qayda, turobbi mutamakkin qaydavu, kavkabi sayyor qayda. Ul biri sukundin xeksorlar poyondozi bo’ldi. Va bu bori taxarrukdin sarafrozlar sarafrozi. (Tinch turgan yerning fazilati qayda, aylanuvchi osmonning afzalligi qayda. Bir joyda mahkam turgan tuproq qaydayu, sayr qilib yurgan yulduz qayda. O’lardan birinchisi harakatsiz turishidan xokisorlar oyog’i ostida, ikkinchisi esa xarakati tufayli yuqorilarning yuqorisi.) Cayohat ranju mashakqatga sabab, moya tovozu va adabdur. Sayohat (safar) kuron gudozu so’zdir va ul gudozu suv erning vujudi oltuniga iyor anduz (sayehat qilish ranju mashaqqatga sabab bo’lsa ham kamtarlik va adabning moyasi xisoblanadi. Sayohat quyishu yonishning o’chog’i va bu qo’yishu yonish er kishining vujud oltinining o’lchovi). Safar vodiysida musofir (safar qiluvchi) oyog’iga dardu balo tikoni ko’p sanchilur, va lekin ul tikondin maqsud guli ochilur. Yul emg’oki (mehnati) shiddatidan badani ko’p tovshalur (ya’ni ezilur) ammo ko’ngli buzug’lug’lari yosolur (ketur) va ruxi ko’zgusi safo (tozalik) olur. Va har kishilar mamlakat orayishini va har bir manzilni osoyishini safar ahlidan sur va musofirdan ko’r. Safar qilmog’an orom faroxatin qayda bilsun va g’urbat chekmog’an kon rifoqayyatin (baxt farovonligini) ne nav’ ma’lum qilsun. Daryoni sokin (tinch) dur suyidin yutsa bo’lurmi? Va rud (daryo) ki mutaxarrik (xarakat kdluvchi) zur sulol (suv) tarkin tutsa bo’lurmi? Taxarruk (xarakat) ahliga hayotdin olardur va jamulat xayli (qotgan narsalar) tiriklik nishonasidan bexabar".
Shunday ekan, O’rta Osiyoda sayr - sayohat qadimdan rivojlanib, takomillashib kelmokda.
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng, sayohatni rivojlantirish borasida ko’pgina ishlar amalga oshirilmokda. Jumladan, tarixiy madaniy obidalarni qaytadan ta’mirlash, tabiat va ekologiyani asrash kabi chora tadbirlar, ayniqsa, "O’zbekturizm" (1992 yil) tashkilotining tashkil topishi, sayr-sayohatni rivojlantirish va takomillashtirish uchun dastur ishlab chikdi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
O’zbekiston Respublikasining "Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida", gi qonun. Toshkent 1992 yil.
O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’grisida"gi qonuni. Toshkent 1997 yil
R.A. Abdumalikov, T. Xoldorov "Turizm". Toshkent "O’kituvchi" 1988 yil
Hasaniy M., S. Karimov "Navoyi davri tabobati" . Toshkent "Ibn Sino" nomli nashriyot 1991 yil 126-bet.
M.A. Verba, SM. Golisin, V.M. Kulikov, Ye.G. Ryabov "Maktabda turizm" Toshkent "O’qituvchi" 1990 yil.
| |
http://kompy.info/qaydalarnn-tesdiq-edilmesi-haqqnda-azerbaycan-respublikasi-naz-v2.html | Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında azərbaycan respublikasi naziRLƏr kabinetiNİn qərari " | “Elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi, uçotu və istifadə Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI
"Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsinə əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikasının 2009-cu il 19 iyun tarixli 835-IIIQD nömrəli Qanununun tətbiq edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 9 iyul tarixli 119 nömrəli Fərmanının 1.3-cü bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti QƏRARA ALIR:
1. "Elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi, uçotu və istifadə Qaydaları" təsdiq edilsin (əlavə olunur).
2. Müəyyən edilsin ki:
Azərbaycan Respublikasında elektron vergi hesab-fakturalarının təsdiq edilmiş forma və rekvizitlərə uyğun olaraq mərkəzləşdirilmiş qaydada tətbiqi və uçotunun aparılması Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilir;
elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi ilə əlaqədar 2009-cu ilin dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Ehtiyat Fondundan Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinə 529,0 min manat məbləğində vəsait ayrılsın;
elektron vergi hesab-fakturaları vergi ödəyiciləri tərəfindən 2010-cu il 1 yanvar tarixindən tətbiq edilir.
3. "Azərbaycan Respublikasında vergi hesab-fakturalarının mərkəzləşdirilmiş qaydada sifarişi, satışı və uçotunun aparılması Qaydaları"nın təsdiq edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2006-cı il 13 mart tarixli 71 nömrəli qərarı (Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2006-cı il, №3, maddə 299) 2010-cu il 1 yanvar tarixindən qüvvədən düşmüş hesab edilsin.
4. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinə tapşırılsın ki:
bu qərarın 2-ci bəndində göstərilən vəsaitin müvafiq qaydada ödənilməsini təmin etsin;
2010-cu il 1 yanvar tarixinə istifadə edilməmiş vergi hesab-fakturalarının mövcud qanunvericiliyə uyğun ləğv edilməsi üçün müvafiq tədbirlər görsün.
5. Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyinə tapşırılsın ki, elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi ilə əlaqədar müvafiq texniki imkanların yaradılmasını təmin edən tədbirlər görsün.
6. Bu qərarın 1-ci bəndi 2010-cu il 1 yanvar tarixindən, digər bəndləri isə imzalandığı gündən qüvvəyə minir.
| |
http://kompy.info/163-bak-seheri-10-iyul-2012-ci-il.html | 16/3 Bakı şəhəri 10 iyul 2012-ci il | Ödəniş kartlarının emissiya və istifadəsinin tənzimlənməsi, habelə ödəniş kartları üzrə risklərin idarə olunması məqsədilə Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının İdarə Heyəti “Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 22.0.
Iyul (lot. mensis Julius) - Grigoriy taqvimida yilning yettinchi oyi. 31 kundan iborat. Shu oyda tugʻilgan Yuliy Sezar sharafiga nomlangan.
17-ci və 44-cü maddələrinə əsasən
QƏRARA ALIR:
1. “Ödəniş kartlarının emissiyası və istifadə Qaydaları” təsdiq edilsin (əlavə olunur);
2. Hüquq departamentinə (R.Məlikova) tapşırılsın ki, bu Qaydaların 3 gün müddətində Azərbaycan Respublikasının Hüquqi Aktların Dövlət Reyestrinə daxil edilməsi üçün Ədliyyə Nazirliyinə təqdim edilməsini təmin etsin;
3. Kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət departamentinə (Ə.Məmmədyarov) və Ödəniş sistemləri və hesablaşmalar departamentinə (K.Qurbanova) tapşırılsın ki, bu Qaydaların qüvvəyə minməsi ilə əlaqədar bütün zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsini təmin etsinlər.
Sədr Elman Rüstəmov
|
“Təsdiq edilmişdir”
Azərbaycan Respublikasının
Mərkəzi Bankı
Qərar №16/3
“10” “iyul” 2012-ci il
Sədr
_____________________
Elman Rüstəmov
|
ÖDƏNİŞ KARTLARININ EMİSSİYASI VƏ İSTİFADƏSİ
QAYDALARI
1. Ümumi müddəalar
Bu Qaydalar “Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 44-cü maddəsinə, habelə “Banklar haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun 32-ci maddəsinə uyğun olaraq hazırlanmış və Azərbaycan Respublikasının ərazisində ödəniş kartlarının emissiyası və istifadəsi qaydalarını müəyyən edir.
2. Anlayışlar
2.1. Bu Qaydalarda istifadə olunan anlayışlar aşağıdakı mənaları daşıyır:
2.1.1. ödəniş kartı (bundan sonra - kart) - nağdsız ödənişlərin aparılması və nağd pul vəsaitinin əldə edilməsi üçün istifadə edilən ödəniş aləti;
2.1.2. emitent - kartların emissiyasını həyata keçirən, kart istifadəçilərinə xidmət göstərilməsini, kart əməliyyatlarının avtorizasiyasını (özü və ya kart təşkilatı tərəfindən) və aparılmış əməliyyatların dəyərinin ekvayerə ödənilməsini təmin edən hüquqi şəxs;
2.1.3. kartların emissiyası (bundan sonra - emissiya)- emitent tərəfindən kartların dövriyyəyə buraxılmasıdır;
2.1.4. ekvayer - ekvayrinq xidmətini həyata keçirən hüquqi şəxs;
2.1.5. ekvayrinq - təsərrüfat subyekti və ya dövlət orqanı ilə bağlanmış müqavilə əsasında müvafiq olaraq ticarət, məişət və digər növ xidmətlərin göstərilməsi zamanı müştərilərlə hesablaşmaların aparılması və ya vergilərin və dövlət orqanları tərəfindən göstərilən xidmətlərə (işlərə) görə dövlət rüsumlarının və haqların ödənilməsi və ya kart istifadəçisinə nağd pul vəsaitinin verilməsi üzrə göstərilən xidmət;
2.1.6. kart hesabı - kart vasitəsilə həyata keçirilən əməliyyatların uçotunun aparılması üçün açılan cari bank hesabı;
2.1.7. kart hesabının sahibi (bundan sonra - kart sahibi) - emitentlə müqavilə bağlayan, kart hesabı üzrə sərəncam vermək hüququ olan fiziki və ya hüquqi şəxs; [1]
2.1.8. kart istifadəçisi – kart sahibi və ya kartdan istifadə etmək hüququ olan şəxs;
2.1.9. təsərrüfat subyekti - ekvayerlə bağlanmış müqavilə əsasında müvafiq olaraq ticarət, məişət və digər növ xidmətlərin göstərilməsi zamanı müştərilərlə hesablaşmaların aparılması üçün kartları ödəniş vasitəsi kimi qəbul edən şəxs;
2.1.10. avtorizasiya - kartdan istifadə edilməklə əməliyyatların aparılması üçün emitentdən və ya onun xidmət olunduğu kart təşkilatından icazənin alınması;
2.1.11. POS-terminal - kart vasitəsilə nağdsız ödənişlərin aparılması, habelə nağd pul vəsaitinin alınması üçün nəzərdə tutulmuş avadanlıq;
2.1.12. bankomat – ödənişlərin aparılması, nağd pul vəsaitinin verilməsi və qəbulu, habelə digər bank xidmətlərindən istifadə edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş proqram-texniki kompleks;
2.1.13. kartın bloklaşdırılması - kart vasitəsilə əməliyyatların həyata keçirilməsinin dayandırılması;
2.1.14. korporativ kart – bu Qaydalarda nəzərdə tutulmuş ödənişlərin aparılması və nağd pul vəsaitinin əldə edilməsi məqsədilə hüquqi şəxsin və ya hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxsin (bundan sonra - fərdi sahibkar) kart hesabında olan pul vəsaitlərindən istifadə etmək üçün onun nümayəndəsinə (işçisinə) verilən kart;
2.1.15. əvvəlcədən ödənilmiş kart - əvvəlcədən mədaxil edilmiş vəsait həcmində mal, iş və xidmətlərin dəyərinin ödənilməsinə və/və ya nağd pul vəsaitinin alınmasına imkan verən kart;
2.1.16. yüklənə bilən əvvəlcədən ödənilmiş kart - əvvəlcədən mədaxil edilmiş vəsaitlərə sonradan vəsaitlərin əlavə edilməsinə imkan verən kart;
2.1.17. yüklənə bilinməyən əvvəlcədən ödənilmiş kart - yalnız əvvəlcədən mədaxil edilmiş vəsait həcmində əməliyyatların aparılmasına imkan verən kart;
2.1.18. kart təşkilatı - kartlar vasitəsilə aparılmış əməliyyatlar haqqında məlumatların toplanması, emalı və ötürülməsi, klirinqi, həmçinin kartların emissiyasına və ekvayrinqinə texniki xidmət göstərilməsini həyata keçirən yerli və ya beynəlxalq prosessinq təşkilatı;
2.1.19. personalizasiya - ödəniş kartlarının hazırlanması zamanı kart istifadəçisi haqqında məlumatların elektron daşıyıcıya (çipə) və (və ya) maqnit lentə //çıxarılıb// yüklənməsi və kart üzərində eyniləşdirmə məlumatlarının qabardılmış və ya həkketmə üsulu ilə çap olunması; [2]
2.1.20. şəxsi eyniləşdirmə nömrəsi (bundan sonra PİN-kod) - emitent tərəfindən kart sahibinə və ya onun tərəfindən vəkil edilmiş şəxsə təqdim edilən və kartla əməliyyatların həyata keçirilməsi zamanı kart istifadəçisinin tanınmasında istifadə olunan gizli şifrə;
2.1.21. təmassız ödəniş – daxilində radiotezlikli identifikator quraşdırılmış kartın kart istifadəçisi tərəfindən POS-terminala yaxınlaşdırılması ilə aparılan əməliyyat; [3]
2.1.22. real vaxt rejimi - əməliyyatın baş verdiyi an.
3. Kartların emissiyası və ekvayrinqi
3.1. Kartların emissiyası və ekvayrinqi Azərbaycan Respublikasında fəaliyyət göstərən banklar və poçt rabitəsinin milli operatoru tərəfindən həyata keçirilir.
3.2. Emitent emissiya etdiyi kartların növünü və kartlar üzrə xidmətləri müstəqil müəyyən edir.
3.3. Kartın//çıxarılıb// üzərində ən azı aşağıdakı rekvizitlər göstərilməlidir: [4]
3.3.1. emitenti //çıxarılıb// eyniləşdirən məlumatlar; [5]
3.3.2. kartın nömrəsi;
3.3.3. kartın qüvvədə olma müddəti;
3.3.4. emitentin və ya xidmət olunduğu kart təşkilatının əlaqə telefonları.
3.4. Kartın emissiyası (əvvəlcədən ödənilmiş kartlar istisna olmaqla) emitent ilə kart sahibi arasında bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirilir. Kart sahibi ilə bağlanmış müqavilə aydın yazılmalı və adi halda rahat oxunmasını təmin edən şrift ilə (ən azı 12) tərtib edilməlidir.
3.5. Kart sahibi ilə emitent arasında bağlanmış müqavilədə ən azı aşağıdakılar müəyyən edilir:
3.5.1. kart sahibinin şəxsi məlumatları (şəxsiyyətini təsdiq edən sənəd üzrə məlumatlar);
3.5.2. tərəflərin hüquq və vəzifələri;
3.5.3. xidmət haqqı, onun ödənilməsi və dəyişdirilməsi (xidmət haqqının dəyişdirilməsi nəzərdə tutulduğu halda) prosedurları;
3.5.4. xarici valyutada aparılan əməliyyatlar üzrə istinad edilən məzənnə və tətbiq olunduqda, valyuta mübadiləsi üzrə xidmət haqqı; [6]
3.5.5. hesab üzrə pul vəsaitlərinin hərəkəti və hesabındakı qalıq haqqında çıxarışların kart sahibinə verilməsi qaydası;
3.5.6. kartdan istifadə qaydaları və təhlükəsizliyin gözlənilməsi üzrə əsas tələblər (beynəlxalq kart təşkilatları tərəfindən qəbul edilmiş “məsuliyyətin ötürülməsi qaydası”nın (liability shift rule) tətbiq olunmadığı ölkələrdə əməliyyatların aparılması şərtləri daxil olmaqla); [7]
3.5.7. bir kart hesabı üzrə əlavə kartların təqdim edildiyi kart istifadəçiləri barədə məlumat (müqavilədə kart sahibinə bir neçə kartın təqdim olunması nəzərdə tutulduqda);
3.5.8. itki, oğurluq və ya kartın səlahiyyətli olmayan şəxs tərəfindən qanunsuz istifadəsi halları haqqında məlumatın verilməsi qaydası;
3.5.9. emitent tərəfindən kartın bloklaşdırılması və ya karta xidmət göstərilməsinin dayandırılması halları və qaydası;
3.5.10. müqavilə üzrə təhlükəsizlik tələblərinin və digər şərtlərin pozulması halında tərəflərin məsuliyyəti;
3.5.11. kartın istifadəsi və bununla əlaqədar digər müraciətlərə, o cümlədən əsassız silinmələrlə və səhv ödənişlərlə bağlı müraciətlərə baxılması qaydası (icra müddəti göstərilməklə); [8]
3.5.12. emitent tərəfindən kartın və PİN-kodun kart istifadəçisinə və ya onun tərəfindən müvəkkil edilmiş şəxsə çatdırılması qaydası; [9]
3.5.13. PİN-koddan təhlükəsiz istifadə və tətbiq olunduqda, kart istifadəçisi tərəfindən PİN-kodun təyin edilməsi və dəyişdirilməsi qaydası;[10]
3.5.14. tətbiq olunduqda, gündəlik və (və ya) nağd əməliyyatlar üzrə müəyyən edilmiş məhdudiyyətlər.[11]
3.6. Sosial layihələr çərçivəsində (pensiya, müavinət və digər sosial ödənişlər) və ya işəgötürən tərəfindən işçilərin əmək haqlarının verilməsi üçün sifariş edilmiş kartlar üzrə xidmətin şərtləri bu Qaydaların 3.5-ci bəndinin tələbləri nəzərə alınmaqla sifarişçi ilə emitent arasında bağlanan müqavilə ilə müəyyən edilir.
3.7. Emitent emissiya etdiyi kartların reyestrini aparır. Reyestrdə emissiya olunan kartların məcburi rekvizitləri əks etdirilir.
3.8. Emitentin aşağıdakı vəzifələri vardır:
3.8.1. kart sahibi ilə bağlanmış müqavilə şərtlərinə əsasən kartı təqdim etmək;
3.8.2. kart istifadəçisini kartdan və PİN-koddan istifadə qaydaları ilə tanış etmək;
3.8.3. bu Qaydaların 7.8-ci bəndi istisna olmaqla 7-ci hissəsində nəzərdə tutulmuş tələblərə riayət etmək;[12]
3.8.4. eal vaxt rejimində internet üzərindən aparılan ödənişlərın avtorizasiyası üzrə emitent (və ya kart təşkilatı) tərəfindən verilmiş şifrə ilə kart istifadəçisini eyniləşdirmək üçün tədbirlər görmək. [13]
3.9. Emitent (və ya emitent tərəfindən müəyyən edilmiş və müqavilə əsasında bu xidməti yerinə yetirən kart təşkilatı) kart itirildikdə, oğurlandıqda və ya kartın səlahiyyətsiz istifadəsi barədə kart istifadəçisinin bildirişinin mümkün kommunikasiya (ən azı telefon, mobil, internet) vasitələrindən istifadə etməklə hər gün 24 saat ərzində fasiləsiz qəbul edilməsini təmin etməlidir. Ölkə xaricindən edilən müraciətlərin maneəsiz və operativ qəbul edilməsi üçün ayrıca telefon (stasionar və ya mobil) nömrəsi olmalıdır. Emitent bildirişin alınması zamanı kart istifadəçisini eyniləşdirməli və bildirişin qəbul edilməsi tarixini, vaxtını (saat və dəqiqə), kartın nömrəsini və hadisənin təfərrüatının qeydiyyatını aparmalı, habelə bu məlumatları ən azı 18 (on səkkiz) ay müddətində saxlamalıdır. [14]
3.10. Ekvayrinq xidməti ekvayerlə təsərrüfat subyekti və ya müvafiq hallarda dövlət orqanı arasında bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirilir.
3.11. Ekvayerin aşağıdakı vəzifələri vardır:
3.11.1. üzvü olduğu kart təşkilatının tələblərinə uyğun olaraq üzərində həmin kart təşkilatının loqotipi olan kartların ekvayrinqini həyata keçirmək;
3.11.2. təsərrüfat subyektini və ya müvafiq dövlət orqanını POS-terminaldan istifadə, kartların qəbulu və xidmət olunması qaydaları ilə, habelə kartlarla əməliyyatların aparılması zamanı tələb olunan təhlükəsizlik prosedurları ilə təmin etmək;
3.11.3. ekvayerin xidmət etdiyi bankomat, POS-terminal və digər avadanlıqlarda maqnit lentlə yanaşı, elektron daşıyıcıya (çipə) malik olan kartlara da ekvayrinq xidmətini göstərmək;[15]
3.11.4. bu Qaydaların 6.6-cı bəndində nəzərdə tutulmuş hal, eləcə də təsərrüfat subyektinə kartın fiziki olaraq təqdim edilmədən aparılan əməliyyatlar (o cümlədən MOTO – Mail order/Telephone order, Manual POS Keyentry) istisna olmaqla elektron daşıyıcıya (çipə) malik olan kartlar üzrə yalnız PİN-kod daxil edildikdə ekvayrinq xidmətini göstərmək;
3.11.5. təsərrüfat subyektini və ya müvafiq dövlət orqanını ən azı Azərbaycan Respublikasının dövlət dilində olan proqram təminatı ilə təchiz edilmiş POS-terminal ilə təmin etmək;
3.11.7. bu Qaydaların 7.8-ci bəndində nəzərdə tutulmuş tələblərə riayət etmək.
4. Korporativ kartlar
4.1. Emitent hüquqi şəxs və ya fərdi sahibkarla bağladığı müqavilə əsasında korporativ kart emissiya edir.
4.2. //çıxarılıb//[16]
4.3. Müqavilədə nəzərdə tutulduğu halda hüquqi şəxsə və ya fərdi sahibkara kart hesabı üzrə bir neçə korporativ kart verilir.
4.4. Korporativ kart hüquqi şəxsin və fərdi sahibkarın ezamiyyə, nümayəndəlik və digər xərclərinin, habelə dövlət büdcəsinə və büdcədənkənar dövlət fondlarına icbari ödənişlərin ödənilməsində istifadə olunur.
4.5. Korporativ kart dividend, əmək haqqı, pensiya, təqaüdlərin ödənilməsi və digər sosial xarakterli ödənişlər üçün istifadə oluna bilməz.
5. Əvvəlcədən ödənilmiş kartlar
5.1. Əvvəlcədən ödənilmiş kartların emissiyası bu Qaydaların və kart təşkilatının tələblərinə uyğun olaraq həyata keçirilir.
5.2. Əvvəlcədən ödənilmiş kartlar yalnız fiziki şəxslər tərəfindən istifadə olunur.
5.3. //çıxarılıb//
5.4. Yüklənə bilinməyən əvvəlcədən ödənilmiş bir kart üzrə pul vəsaitinin həcmi 150 (yüz əlli) manatdan və ya onun ekvivalentində xarici valyutadan artıq və istifadə müddəti 2 (iki) ildən çox ola bilməz. //çıxarılıb//. [17]
5.5. Ümumi dəyəri 1500 (min beş yüz) manatdan və ya onun ekvivalentində xarici valyutadan çox olan yüklənə bilinməyən əvvəlcədən ödənilmiş kartların eyni vaxtda bir şəxsə satışı yalnız kart istifadəçisinin şəxsiyyətini təsdiq edən sənəd üzrə məlumatların emitentə təqdim edilməsi ilə həyata keçirilir.
5.6. İstifadəçisi eyniləşdirilməyən yüklənə bilən əvvəlcədən ödənilmiş bir kart üzrə pul vəsaitinin həcmi 50 (əlli) manatdan və ya onun ekvivalentində xarici valyutadan artıq, istifadə müddəti isə 5 (beş) ildən çox ola bilməz. Bu halda kart üzrə bir təqvim ili ərzində aparılan məxaric əməliyyatlarının həcmi 1000 (min) manatdan və ya onun ekvivalentində xarici valyutadan çox ola bilməz.[18]
5.7. İstifadəçisi eyniləşdirilmiş yüklənə bilən əvvəlcədən ödənilmiş kartın istifadə müddəti 5 (beş) ildən, kart üzrə bir təqvim ili ərzində aparılan məxaric əməliyyatlarının həcmi isə 10000 (on min) manatdan və ya onun ekvivalentində xarici valyutadan çox ola bilməz.[19]
5.8. Emitent bağlanmış müqavilə əsasında əvvəlcədən ödənilmiş kartların satışına üçüncü şəxsləri cəlb edir. Bu zaman kartı alan şəxsin eyniləşdirilməsi kartı satan şəxs tərəfindən bu Qaydaların tələblərinə müvafiq olaraq aparılır və eyniləşdirmə sənədləri emitentə təqdim olunur.
5.9. Əvvəlcədən ödənilmiş kartların satışı prosesinə cəlb olunan üçüncü şəxslə bağlanan müqavilədə kartların satışı, saxlanması, hesablaşmaların və uçotun aparılması üzrə tərəflərin vəzifə və öhdəlikləri müəyyən edilir.
5.10. Emitent əvvəlcədən ödənilmiş kart vasitəsi ilə bankomat və POS-terminallardan nağd pul vəsaitinin çıxarılmasını, habelə bu kartların istifadəsi ilə həyata keçirilən əməliyyatları məhdudlaşdırdıqda, kartların satışına cəlb olunan şəxs bu haqda kart istifadəçisini kartı əldə etməmişdən əvvəl məlumatlandırmalıdır.
5.11. Əvvəlcədən ödənilmiş kartların istifadəsi ilə həyata keçirilən əməliyyatlar üzrə pul vəsaitlərinin uçotu emissiya edilmiş əvvəlcədən ödənilmiş kartlar üçün ümumi (konsolidə olunmuş) hesab üzrə aparılır.
5.12. Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə sahəsində qanunvericiliyə uyğun olaraq, əvvəlcədən ödənilmiş kartlar vasitəsilə müvafiq meyarlara əsasən şübhə və ya belə şübhə üçün kifayət qədər əsaslar yaradan əməliyyatlar və ya belə əməliyyatların aparılmasına cəhdlər barədə məlumatlar emitent tərəfindən Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı yanında Maliyyə Monitorinqi Xidmətinə təqdim edilir.
6. Kart vasitəsilə əməliyyatların aparılması
6.1. Kart istifadəçisi kart vasitəsilə aşağıdakı əməliyyatları həyata keçirmək hüququna malikdir:
6.1.1. mal, iş və xidmətlərin dəyərinin ödənilməsi;
6.1.2. vergi, rüsum, habelə dövlət büdcəsinə və büdcədənkənar dövlət fondlarına digər icbari ödənişlərin aparılması;
6.1.3. valyuta mübadiləsinin aparılması;
6.1.4. nağd pul vəsaitinin alınması;
6.1.5. nağdsız formada öz kart hesabından vəsaitin başqa kart hesabına köçürülməsi;
6.1.6. qanunvericiliyə zidd olmayan və işgüzar dövriyyədə tətbiq olunan digər əməliyyatlar.
6.2. Bankomat, POS-terminal və digər avadanlıqlar vasitəsilə aparılan əməliyyatları təsdiq edən sənədlərdə ən azı aşağıdakılar göstərilməlidir (bu məlumatların ən azı Azərbaycan Respublikasının dövlət dilində göstərilməsi təmin olunmaqla): [20]
6.2.1. ekvayeri və təsərrüfat subyektini (avadanlıq təsərrüfat subyektində quraşdırıldıqda) eyniləşdirməyə imkan verən rekvizitlər;
6.2.2. sənədin nömrəsi; [21]
6.2.3. əməliyyatın tarixi (gün, ay, il) və vaxtı (saat, dəqiqə);
6.2.4. xidmət mərkəzinin adı;
6.2.5. avadanlığın kodu;
6.2.6. ödənişin məbləği;
6.2.7. kartın kart təşkilatının təhlükəsizlik tələbləri çərçivəsində icazə verilən rekvizitləri;
6.2.8. avtorizasiya kodu;
6.2.9. xidmət haqqı tutulduğu halda onun məbləği.
6.3. Dövlət büdcəsi və büdcədənkənar vəsaitlər üzrə mərkəzləşdirilmiş (vahid) xəzinə hesabına ödənişlərin aparılması zamanı sənəddə büdcə təşkilatı və ya büdcədənkənar dövlət fondunun rekvizitləri, büdcə gəlirlərinin təsnifatı və büdcə səviyyəsinin kodu qeyd edilir. [22]
6.4. Kartların istifadəsi ilə həyata keçirilən əməliyyatlar üzrə hesablaşmalar müvafiq olaraq kart təşkilatının qaydalarına və tərəflər arasında bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq həyata keçirilir.
6.5. Kartla təmassız ödənişlər yalnız belə əməliyyatları dəstəkləyən avadanlıqlar vasitəsilə həyata keçirilir. [23]
6.6. Emitent (və ya ekvayer) tərəfindən daha aşağı limit müəyyən edilmədikdə POS-terminal vasitəsilə 20 (iyirmi) manat və ondan yuxarı məbləğdə həyata keçirilən nağdsız əməliyyatlar PİN-kod daxil edilməklə aparılır.
6.7. Kartla bankomat, POS-terminal və digər avadanlıqlar vasitəsilə nağd pul vəsaitinin əldə olunması yalnız kart istifadəçisi tərəfindən PİN-kodun daxil edilməsi ilə həyata keçirilir.
7. Risklərin idarə olunması
7.1. Emitentin kartlarla aparılmış şübhəli əməliyyatların (həmçinin qısa vaxt kəsiyində müxtəlif ölkələrdə əməliyyatların aparılması, o cümlədən emitentin müəyyən etdiyi risk kateqoriyası yüksək olan ölkələrdə və təsərrüfat subyektlərində əməliyyatların aparılması) real vaxt rejimində aşkar edilərək vaxtında qarşısının alınması və bu tip əməliyyatlar üzrə risklərin effektiv idarə edilməsi üçün proqram təminatı olmalıdır. [24]
7.2. Emitent müvafiq proqram təminatı vasitəsilə kartlarla aparılmış şübhəli əməliyyatların aşkar edilməsi istiqamətində real vaxt rejimində monitorinq həyata keçirməlidir. Emitent qeyri-iş saatlarında bu tip monitorinqin keçirilməsini müqavilə əsasında kart təşkilatına həvalə edə bilər. Bu zaman emitent cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə sahəsində qanunvericilikdə, eləcə də kart sahibi ilə bağlanmış müqavilədə nəzərdə tutulmuş vəzifə və məsuliyyətdən azad edilmir. [25]
7.3. Kart bloklaşdırıldıqda və ya karta xidmət göstərilməsi dayandırıldıqda emitent kart istifadəçisini cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə sahəsində qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş hallar istisna olmaqla, müqavilədə nəzərdə tutulmuş qaydada məlumatlandırır.
7.4. Kart istifadəçisi tərəfindən emitentin kartın itirildiyi, oğurlandığı və ya səlahiyyətli olmayan şəxs tərəfindən istifadəsi haqqında məlumatlandırılması müddəti və üsulu, həmçinin bu xəbərdarlığın qüvvəyə minməsi müddəti kart təşkilatının tələbləri nəzərə alınmaqla müqavilə şərtləri ilə müəyyən olunur.
7.5. Emitent kart istifadəçilərini eyniləşdirən məxfi məlumatların, kartlarla bağlı əməliyyatların qanunsuz açıqlanmasının qarşısının alınması üzrə bankdaxili prosedur qaydalara malik olmalıdır.
7.6. Kartlarla bağlı fəaliyyətin təşkil edilməsi üzrə bankdaxili prosedur qaydalar ən azı aşağıdakıları müəyyən etməlidir:
7.6.1. kartların emissiyası qaydası;
7.6.2. kartların verilməsi qaydası;
7.6.3. kartların ekvayrinqi qaydası;
7.6.4. kartların istifadəsi ilə həyata keçirilən əməliyyatlar üzrə hesablaşmaların aparılması qaydası;
7.6.5. kartlar vasitəsilə həyata keçirilən əməliyyatlar üzrə risklərin idarəedilməsi qaydası;
7.6.6. kartların istifadəsi ilə həyata keçirilən əməliyyatlar üzrə uçot məlumatlarının işlənilməsi qaydası; [26]
7.6.7. personalizasiyaya qədər (personalizə edilməmiş kartlar) və personalizasiyadan sonra kartların saxlanılması və uçotu, habelə çatdırılması qaydası.
7.7. Emitent (və ya yerli kart təşkilatı) tərəfindən kartın personalizasiyası emitentin (və ya yerli kart təşkilatının) hazırladığı personalizasiya məlumatı əsasında həyata keçirilir.[27]
7.8. Ekvayerə məxsus bankomatlar ən azı aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir:
7.8.1. bankomat daxilində kart istifadəçisinin üz təsvirini aydın çəkməyə imkan verən ən azı bir ədəd gizli kamera quraşdırılmalıdır. Kameranın görüntüləri qeydə alınmalı və ən azı 6 (altı) ay müddətində saxlanılması təmin edilməlidir;
7.8.2. bankomatın kart oxuyucu qurğusuna kənardan müdaxilə edilməsinin qarşısını alan xüsusi avadanlıq quraşdırılmalıdır;
7.8.3. daxili proqram təminatı lisenziyalı antivirus proqramı ilə qorunmalıdır;
7.8.4. açıq ərazilərdə quraşdırılmış bankomatlar əlavə olaraq titrəyiş, istilik sensorları ilə təmin edilməlidir;
7.8.5. açıq ərazilərdə quraşdırılmış bankomatın qarşısındakı (və ya ətrafındakı) 2 (iki) metrdən az olmayan ərazi sutkanın qaranlıq vaxtı (sutkanın günəş batandan günəş çıxanadək olan hissəsi) aydın şəkildə işıqlandırılmalıdır.
7.9. Kartlar vasitəsilə aparılmış əməliyyatlar haqqında məlumatların toplanması, emalı, ötürülməsi, klirinqi emitent, yerli kart təşkilatı və ya beynəlxalq kart təşkilatları (“VISA INC.”, “MasterCard Incorporated”, “UnionPay International”, “American Express Company”, “DISCOVER FINANCIAL SERVICES”, “JCB Co., Ltd.”) tərəfindən həyata keçirilir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ MƏNBƏ SƏNƏDLƏRİNİN SİYAHISI
1. 23 iyun 2014-cü il tarixli 15/2 nömrəli Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin qərarı |
http://kompy.info/avtomobil-neqliyyat-ile-yuklerin-dasnmas-qaydalarna-1-nomreli.html | «Avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin daşınması Qaydaları»na 1 nömrəli əlavə | «Avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin
daşınması Qaydaları»na
1 nömrəli əlavə
(Nümunəvi forma)
Yük daşınması üçün avtonəqliyyat vasitəsinin
icarəsi (fraxtetmə) müqaviləsi
____________ şəhəri « ____ » __________20___il
Bundan sonra İcarəyə verən (Fraxtverən) adlandırılacaq, ____________
(nizamnamə, əsasnamə, etibarnamə)
əsasında fəaliyyət göstərən _____________ şəxsində ________________
(vəzifəsi, soyadı, adı, atasının adı) (hüquqi şəxsin adı, fərdi
_________ bir tərəfdən, bundan sonra İcarəçi (Fraxtedən) adlandırılacaq
sahibkarın soyadı, adı, atasının adı)
__________________ əsasında fəaliyyət göstərən _________________
(nizamnamə, əsasnamə, etibarnamə) (vəzifəsi, soyadı, adı, atasının adı)
şəxsində _____________________ digər tərəfdən aşağıdakılar haqqında
(hüquqi və ya fiziki şəxs)
Müqavilə bağladılar.
1. Ümumi müddəalar
1.1. Bu Müqavilə ilə icarəyə verən (fraxtverən), _______________
(avtonəqliyyat vasitəsinin və ya onun bir hissəsinin
_________ödənişlə, avtonəqliyyat vasitəsinin idarə olunması və istismarı
texniki cəhətdən xarakteristikası göstərilir)
ilə bağlı xidmətlər göstərməklə, icarəçinin (fraxtedənin) istifadəsinə verir.
1.2. Bu Müqavilə_____________________ müddətə bağlanmışdır.
(reyslərin sayı, müddət)
1.3. İcarə haqqının (fraxtın) məbləği _______________________.
(daşınma haqqının dəyəri)
1.4. Avtonəqliyyat vasitəsindən istifadəyə görə ödəmələr aşağıdakı ardıcıllıqla və müddətə ödənilir:
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________.
1.5. Avtonəqliyyat vasitəsi aşağıdakı məqsədlər üçün icarəyə götürülür (fraxt edilir)
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________.
1.6. Avtonəqliyyat vasitəsi icarəçiyə (fraxtedənə) təqdim edilir ___
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________.
2. Tərəflərin vəzifələri
2.1. İcarəyə verən (fraxtverən):
2.1.1. bu Müqavilənin qüvvədə olduğu müddətdə icarəyə götürdüyü nəqliyyat vasitəsini saz (işlək) vəziyyətdə saxlamağı, ona texniki xidmət göstərməyi, onun cari və əsaslı təmirini yerinə yetirməyi və icarəçiyə (fraxtedənə) lazım olan avadanlığı təqdim etməyi;
2.1.2. bu Müqavilənin 1.5-ci bəndində göstərilən məqsədlərə uyğun olaraq, icarəçiyə (fraxtedənə) avtonəqliyyat vasitəsinin təhlükəsiz istismarını təmin etməklə, onun idarə olunması və texniki cəhətdən istismarı ilə bağlı xidmətlər göstərməyi;
2.1.3. avtonəqliyyat vasitələrini bu müqavilənin şərtlərini yerinə yetirmək üçün tələb olunan sayda müvafiq dərəcəli sürücü ilə təmin etməyi;
2.1.4. avtonəqliyyat vasitəsinin kommersiya baxımından istismarı ilə bağlı yaranan xərcləri ödəməyi;
2.1.5. avtonəqliyyat vasitəsini və digər avtonəqliyyat vasitələri tərəfindən dəymiş zərərə görə və ya onun istismarı ilə bağlı məsuliyyəti sığorta etməyi öhdəsinə götürür.
2.2. İcarəçi (fraxtedən):
2.2.1. bu Müqavilənin 1.3-cü və 1.4-cü bəndlərində nəzərdə tutulmuş miqdarda, qaydada və müddətdə avtonəqliyyat vasitəsindən istifadəyə görə icarə haqqını ödəməyi;
2.2.2. icarəyə götürülmüş (fraxt edilmiş) avtonəqliyyat vasitəsinin kommersiya baxımından istismarının həyata keçirilməsi ilə bağlı öz adından üçüncü şəxslərlə daşıma müqaviləsi və digər müqavilələr bağlamamağı öhdəsinə götürür.
3. Tərəflərin məsuliyyəti
3.1. Tərəflər Müqavilənin şərtlərini yerinə yetirmədiklərinə və ya lazımi qaydada yerinə yetirmədiklərinə görə Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar.
3.2. İcarəyə götürülmüş (fraxt edilmiş) avtonəqliyyat vasitəsinin məhv olması və ya zədələnməsinə görə icarəçiyə (fraxtedənə) vurulmuş ziyanın əvəzini, ondan asılı olmayan səbəblərdən baş verdiyini sübuta yetirməzsə, icarəyə verən (fraxtverən) ödəyir.
3.3. İcarəyə götürülmüş (fraxt edilmiş) avtonəqliyyat vasitəsinin, onun mexanizm, qurğu və avadanlıqlarının istifadəsi zamanı üçüncü şəxslərə dəymiş ziyana görə icarəyə verən (fraxtverən) məsuliyyət daşıyır. İcarəyə verən (fraxtverən) üçüncü şəxslərə dəymiş ziyana görə ödənilmiş məbləğin geri qaytarılması barədə, təqsirin icarəçinin (fraxtedənin) ucbatından baş verdiyini sübuta yetirdiyi halda, icarəçiyə (fraxtedənə) qarşı reqres tələb irəli sürə bilər.
4. Müqavilənin əlavə şərtləri və yekun müddəalar
4.1. Müqavilənin əlavə şərtləri ____________________________
________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________.
4.2. Bu Müqavilə ilə nizamlanmayan məsələlərə Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi, Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunvericilik aktları və avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin daşınması Qaydaları ilə müəyyən edilən normalar tətbiq olunur.
4.3. Bu Müqavilə __________ nüsxədə tərtib edilir və imzalandığı
(nüsxələrin sayı)
gündən qüvvəyə minir.
5. Tərəflərin hüquqi ünvanları və rekvizitləri
İcarəyə verən (fraxtverən): İcarəçi (fraxtedən):
Adı ________________________
___________________________
Ünvanı _____________________
Bank rekvizitləri _____________
____________________________
Tel/Faks ____________________
İcarəyə verən (fraxtverən) ______
(imza və möhür)
|
Adı ________________________
___________________________
Ünvanı _____________________
Bank rekvizitləri _____________
____________________________
Tel/Faks ____________________
İcarəyə verən (fraxtverən) ______
(imza və möhür)
|
«Avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin
daşınması Qaydaları»na
2 nömrəli əlavə
(Nümunəvi forma)
ƏMTƏƏ-NƏQLİYYAT QAİMƏSİ
1. Yükgöndərən (adı, ünvanı):
|
2. Yükalan (adı, ünvanı):
|
3. Daşıyıcı (adı, ünvanı):
|
4.Yükün çatdırılma yeri:
|
5. Yüklənmənin yeri və tarixi:
|
6. Yükün göndərilmə vaxtı:
|
7. Yükün dəyəri * :
|
8.Yükgöndərənin daşınma şərtləri barəsində xüsusi göstərişləri *:
|
9. Xüsusi təhlükəli və potensial təhlükəli yük olduqda - təhlükənin konkret növü və belə hallarda yerinə yetirilməli ehtiyat tədbirləri:
|
10. Yük yerlə-rinin adı və nömrə-ləri
|
11. Yük yerlə-rinin miqdarı
|
12. Qabı
|
13.Tər-kibi
|
14. Brut-to çəkisi (kq)
|
15. Daşıyıcıya yüklə birlikdə verilmiş sənədlərin siyahısı *:
|
16. Daşıma haqqı:
|
|
20. Yükün sığortalanmasına dair yükgöndərənin göstərişi *:
21. Yükün daşınması üçün şərtləşdirilmiş müddətlər *:
22. Yükün boşaldılıb başqa nəqliyyat vasitələrinə yüklənməsinin qadağan edilməsi*:
|
17. Əlavə xərclər:
|
|
18. Avans *:
|
|
Qeyd. * nişanı ilə əmtəə-nəqliyyat qaiməsində, zəruri hallarda, göstərilə bilən məlumatlar qeyd olunmuşdur.
19. Tərtib edilən yer: Tarix:
|
23. Tərəflərin əlavə qeydləri*:
|
24. Yükgöndərənin imzası və möhürü:
|
25. Sürücünün soyadı və adı:
Nəqliyyat vasitəsi markası və növü:
Daşıyıcının imzası və möhürü:
|
26. Yük qəbul olunub:
Yer Tarix
Yükalanın imzası və möhürü:
|
«Avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin
daşınması Qaydaları»na
3 nömrəli əlavə
(Nümunəvi forma)
Avtomobil nəqliyyatı ilə yük daşınmasının təşkili müqaviləsi
____________ şəhəri ______ №-li «_____» __________20___il
___________________________________________________________
___________________________________________________________
(nizamnamə, əsasnamə, etibarnamə və ya şəhadətnamə onun nömrəsi və tarixi)
əsasında fəaliyyət göstərən ___________________ şəxsində bundan
(vəzifəsi, soyadı, adı, atasının adı)
sonra Daşıyıcı adlandırılacaq ______________bir tərəfdən, __________
(hüquqi şəxsin adı, yaxud fərdi sahibkarın soyadı, adı, atasının adı) (nizamnamə,
____________________________________________ əsasında fəaliyyət
əsasnamə, etibarnamə və ya şəhadətnamə, onun nömrəsi və tarixi)
göstərən _____________________________ şəxsində bundan sonra
(vəzifəsi, soyadı, adı, atasının adı)
«Sifarişçi» adlandırılacaq__________________________ digər tərəfdən
(hüquqi şəxsin adı, yaxud fərdi sahibkarın soyadı, adı, atasının adı)
aşağıdakılar haqqında
Müqavilə bağladılar:
1. Müqavilənin predmeti
1.1. Daşıyıcı yükü qəbul etməyi, Sifarişçi isə bu müqavilə ilə nəzərdə tutulmuş həcmdə və müddətdə____________ yükün daşınmaya
(uyğun müddət – birgünlük, həftəlik, ongünlük, aylıq və s.)
təqdim edilməsini öz öhdəsinə götürür.
Sifarişçi tərəfindən aylıq tələbnaməyə daşımanın gündəlik həcmi göstərilməklə, işin ongünlüklər və növbələr üzrə Daşıyıcı ilə razılaşdırılmış yerinə yetirilmə cədvəli, yükün daşınma marşrutu, yüklənmə-boşaltma işlərinin yerinə yetirilməsi üsulu və eləcə də yükün daşınması üçün tələb olunan avtonəqliyyat vasitələrinin sayı və markası əlavə edilir.
1.2. Daşımanın gündəlik həcmi __________________ miqdarında müəyyən edilir. Gündəlik daşıma üçün cədvəldə nəzərdə tutulmuş həcmin ________ faizi qədər yayınmaya Daşıyıcıya və Sifarişçiyə icazə verilir.
1.3. Daşıma cədvəlinə hər iki tərəfin razılığı ilə dəyişikliklər, daşımadan əvvəlki gün (daşımaya bir gün qalmış) saat 11.00-dan gec olmayaraq edilə bilər.
2. Tərəflərin vəzifələri
2.1. Daşıyıcının vəzifələri:
2.1.1. tələbnaməni (sifarişi) qəbul edərkən yükün həcminə və xarakterinə uyğun avtonəqliyyat vasitələrinin növünü və sayını seçmək və avtonəqliyyat vasitələrinin nəzərdə tutulmuş qaydada yükləmə meydançasına verilməsini təmin etmək;
2.1.2. daşınacaq yükü daşımaq üçün nəzərdə tutulan və sanitariya tələblərinə uyğun olan avtonəqliyyat vasitəsini daşımaya yararlı şəkildə yükləmə meydançasına vermək;
2.1.3. aşağıdakılar istisna olmaqla, daşınan yükün yolboyu mühafizəsini öz üzərinə götürür;
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
2.1.4. Sifarişçinin ona təhvil verdiyi yükü təyinat məntəqəsinə çatdırmaq və əmtəə-nəqliyyat qaiməsində qeyd edilən yükalana təhvil vermək. Yükün təhvil verilməsi əmtəə-nəqliyyat qaiməsində yükalanın imzası ilə rəsmiləşdirilir.
2.2. Sifarişçinin vəzifələri:
2.2.1. nəzərdə tutulmuş vaxtda yükü yükləməyə təqdim etmək;
2.2.2. yükü əvvəlcədən yükləməyə hazır etmək (istiqamətlər üzrə seçmək, plomblamaq, taralaşdırmaq və s.);
2.2.3. ilin bütün fəsillərində yükləmə-boşaltma meydançasına gələn yolları daşımanı yerinə yetirmək və avtonəqliyyat vasitəsinin maneəsiz və təhlükəsiz hərəkəti, habelə sərbəst manevr etməsi üçün yararlı vəziyyətdə saxlamaq;
2.2.4. axşam və gecə saatlarında yükləmə və boşaltma yerlərinin işıqlandırılmasını təmin etmək;
2.2.5. yükləmə və boşaltmanı yerinə yetirmək üçün zəruri olan qurğu və köməkçi avadanlığa malik olmaq;
2.2.6. təlimata uyğun əmtəə-nəqliyyat qaiməsinin, yol vərəqəsinin və yükü müşayiət edən digər sənədlərin avtonəqliyyat vasitəsini gecikdirmədən rəsmiləşdirilməsini təmin etmək.
2.3. Yükün nəqliyyat vasitəsinə yüklənməsi işləri __________ işçi qüvvəsi və vəsaiti hesabına (Daşıyıcı, Sifarişçi)
yerinə yetirilir.
Yükün nəqliyyat vasitəsindən boşaldılması ___________________ işçi qüvvəsi və vəsaiti hesabına (Daşıyıcı, Sifarişçi)
yerinə yetirilir.
2.4. Tərəflərin əlavə vəzifələri _____________________________
___________________________________________________________
__________________________________________________________.
3. Yükün daşınmasına görə hesablaşmalar
3.1. Daşınmaya və daşınma ilə bağlı əməliyyat və xidmətlərin yerinə yetirilməsinə görə Sifarişçi _______________________________ daşıma haqqı ödəyir. (norma, tarif və qiymətlər)
3.2. Daşınmaya və daşınma ilə bağlı əməliyyat və xidmətlərin yerinə yetirilməsinə görə ödəniş tərəflər arasında ____________əsasında ________________ (hesab-faktura, əmtəə-nəqliyyat qaiməsi)
(uyğun müddət)
müddətdə həyata keçirilir.
3.3. Sifarişçi ödəməni gecikdirdiyinə görə ödənişin ____ faizi məbləğində gecikdirdiyi hər gün üçün dəbbə pulu ödəyir.
3.4. Hesab-fakturanın tərtib edilməsi üçün əsas əmtəə-nəqliyyat qaiməsi, avtonəqliyyat vasitəsindən istifadəyə görə ödəmənin əsası isə sifarişçinin avtonəqliyyat vasitəsinin yol vərəqəsində möhürü və imzası ilə təsdiq etdiyi qeydlərdir.
4. Tərəflərin məsuliyyəti
4.1. Tərəflər bu Müqavilənin şərtlərini yerinə yetirmədikdə və ya lazımi qaydada yerinə yetirmədikdə, Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar.
4.2. Bu Müqavilədə nəzərdə tutulan daşıma həcmini yerinə yetirməyən tərəf təqdim etmədiyi və ya daşımadığı yükün dəyərinin 20 faizi miqdarında cərimə ödəyir.
4.3. Avtonəqliyyat vasitəsini vaxtında yüklənməyə təqdim etməyən tərəf _________________________ cərimə ödəyir.
(cərimənin miqdarı)
4.4. Avtonəqliyyat vasitəsini nasaz vəziyyətdə və ya yükləmə üçün yararsız halda yüklənməyə təqdim edən daşıyıcı ___________________ cərimə ödəyir. (cərimənin miqdarı)
4.5. Müqavilənin əlavə şərtlərini yerinə yetirməyən tərəf ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________.
(əlavə şərtlər və onlara görə məsuliyyət)
4.6. Mütəmadi olaraq müqavilə şərtləri pozularsa, tərəflər arasında Müqavilə ləğv edilmiş hesab edilir.
5. Müqavilənin qüvvədə olma müddəti
5.1. Bu Müqavilə imzalandığı andan qüvvəyə minir və _________
(qüvvədə olduğu tarix göstərilir)
tarixinədək qüvvədədir.
5.2. Bu Müqavilə ______________________ nüsxədə tərtib edilir.
(nüsxələrin sayı)
6. Yekun müddəalar
6.1. Bu Müqavilədə əksini tapmamış məsələlər Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun olaraq həll edilir.
6.2. Müqavilənin icra edilməsində ortaya çıxan mübahisəli məsələlər məhkəmə yolu ilə aradan qaldırılır.
7. Tərəflərin hüquqi ünvanları və rekvizitləri
Daşıyıcı Sifarişçi
Adı _______________________ Adı ______________________
__________________________ _________________________
Ünvanı___________________ Ünvanı ____________________
__________________________ __________________________
Bank rekvizitləri______________ Bank rekvizitləri ____________
__________________________ _______________________
Tel/Faks ___________________ Tel/Faks___________________
Daşıyıcı _________________ Sifarişçi __________________
(imza və möhür) (imza və möhür)
«Avtomobil nəqliyyatı ilə yüklərin
daşınması Qaydaları»na
4 nömrəli əlavə
(Nümunəvi forma)
«__» ________ 20__ il tarixli ____________ Müqaviləyə yüklərin
daşınması üzrə «__» _____________ 20__il tarixli ________ №-li əlavə
TƏLƏBNAMƏ
Sifarişçinin adı ______________ Sifarişçinin ünvanı ________________
(soyadı, adı, atasının adı,
___________________________________________________________
avtonəqliyyat vasitəsinin istifadə edilməsinə məsul şəxsin vəzifəsi və telefon nömrəsi)
Sifarişçinin hesablaşma hesabı №____________ ________________
(bankın adı və ünvanı)
Daşımanın aylıq həcmi ________ ton ________ t/km _______ ödənişli
avtomobil/saat
Aylıq daşıma üçün təqdim edilir ______ ton ______ t/km _____ ödənişli
avtomobil/saat
Sıra №-si
|
Yükün adı
|
Yükün sinfi
|
Avtonəqliyyat vasitəsinin sifarişçisi tərəfindən doldurulur
|
Yüklənməyə verilən avtonəqliyyat
vasitələrinin gündəlik sayı
|
Daşıyıcı tərəfindən doldurulur
|
yükgöndərənin adı və
avtonəqliyyat vasitəsinin verilmə ünvanı
|
yükalanın adı və yükün
çatdırılma ünvanı
|
yükün kütləsi
|
yükləmə qaydası
|
boşaltma qaydası
|
daşıma məsafəsi
|
ilkin dəyərin hesablanması
|
qiymətləndirmə
|
qiymətləndirmə
|
məbləğ
(man.)
|
qeyd
|
Əlavə şərtlər
1. Yükün müşayiəti və təhvil verilməsi ____tərəfindən yerinə yetirilir.
2. Yükləmə məntəqələri istiqamətində olan
dalan yollarının saxlanması ____________________________________
______________ tərəfindən həyata keçirilir, boşaltma məntəqələrinə gedən dalan yollarının saxlanması isə ____________________tərəfindən həyata keçirilir.
3. Daşıma haqqının ödənilməsi _______tərəfindən yerinə yetirilir.
4. Digər əlavə şərtlər ____________________________________
Sifarişçi tərəfindən məsul edilmiş şəxs______________ ____________
(vəzifəsi, imzası) (soyadı, adı, atasının adı)
Tələbnaməni qəbul etdi ___________________ ________________
(vəzifəsi, imzası) (soyadı, adı, atasının adı)
Razılaşdırılmışdır Razılaşdırılmışdır
Daşıyıcının nümayəndəsi Sifarişçinin nümayəndəsi
_________ ________________ ___________ __________________
(imzası) (soyadı, adı, atasının adı) (imzası) (soyadı, adı, atasının adı)
______________ _____________
(tarix) (tarix)
20_____ ilin ___________ ayı üçün yüklərin daşınma qrafiki
Sıra №-si
|
Yükün adı
|
Yükgöndərənin adı və avtonəqliyyat
vasitəsinin verilmə ünvanı
|
Yükalanın adı və yükün çatdırılmaünvanı
|
Yükün kütləsi
|
Yükləmə üsulu
|
Boşaltma üsulu
|
Avtonəqliyyat vasitələrinin marka və sayı
|
Dekadalar üzrə yüklərin daşınması
|
Növbə üzrə iş rejimi
|
|
|
|
I – cəmi,ton
|
o cüm-lədən
|
II - cəmi,ton
|
o cüm-lədən
|
II - cəmi,ton
|
o cüm-lədən
|
1-ci
|
2-ci
|
3-cü
|
|
|
|
2-ci və 3-cü növbə zamanı
|
istirahət günləri
|
2-ci və 3-cü növbə zamanı
|
istirahət günləri
|
2-ci və 3-cü növbə zamanı
|
istirahət günləri
|
başlanğıc
|
son
|
başlanğıc
|
son
|
başlanğıc
|
son
|
| |
http://kompy.info/mavzu-infografikani-yaratish-texnologiyalari-ergasheva-maftuna-v2.html#Xoʻsh,_infografika_nima | Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh | |
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh
|
Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 4,67 Kb. | | #274890 |
Bog'liq Mavzu Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna (1)
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh 1. Infografika nima? 2. Infografikaning asosiy turlari. 3. Infografika yaratish uchun kerakli maslahat va 5 ta onlayn xizmat
Reja:
Bugungi kunda grafik media mahsulotlarga boʻlgan talab va eʻtibor kun sayin ortib bormoqda. Ijtimoiy media marketing rivoji rivojlangani sayin, insonlarga xizmat, mahsulot hamda faoliyat haqida uzundan-uzoq tekstli maʻlumotlardan koʻr vizual kontent — infografikalar taqdim etilishi ancha effekt bermoqda. Xoʻsh, infografika nima? Infografika — axborotni taqdim etishning grafik usulidir. Boshqacha qilib aytganda, buni rasm koʻrinishidagi maʻlumotlar desak ham boʻladi. Infografika boshqa elementlarni (matn, koʻrsatkichlar, diagrammalar, bloklar va ikonlar) oʻz ichiga olishi mumkin, unda grafik tasvirlar asosiy rol oʻynaydi. Infografikani odatda grafik dizaynerlar, baʻzan esa illyustratorlar yaratadilar. Infografika oddiy rasm yoki tasvirli matndan nimasi bilan farq qiladi? Infografika, umuman olganda, axborot uzatishning mustaqil vositasidir. Bir soʻz bilan aytganda, infografika materialni tez, vizual va yorqin taqdim etish uchun moʻljallangan. Infografikaning koʻpgina afzalliklari bor: Birinchidan, infografika sizga katta hajmdagi maʻlumotlarni koʻrsatishga imkon beradi — matnni uzoq vaqt oʻqish uchun bugungi auditoriyaning sabri va vaqti kamlik qilmoqda. Ikkinchidan, yaxshi infografika maʻlumotni yanada aniqroq qiladi. Uchinchidan, qiziqarli rasm tomoshabinlarning eʻtiborini jalb qilishga yordam beradi, shuning uchun bu format ommaviy ravishda qoʻllaniladi. Bugungi zamonaviy taʻlim tizimida ham infografik materiallardan koʻproq foydalanish tavsiya etilmoqda. Infografika qayerlarda ishlatiladi?
Infografika yordamida siz mijozlar yoki xodimlarning maʻlumotlari bilan tanishishingiz mumkin;
Muhim yangiliklarni koʻrsatishingiz mumkin;
Mahsulotlaringizni/xizmatlaringizni reklama qilasiz;
Odamlar qaysi tilda gaplashishidan qatʻi nazar, hamma uchun tushunarli boʻlgan qulay texnik koʻrsatma tayyorlagan boʻlasiz;
Statistik maʻlumotlar, yillik hisobot, tadqiqot natijalarini tayyorlashingiz mumkin;
Yoʻl belgilari ham infografikaning bir turidir
Infografikaning beshta asosiy turi mavjud: Analitik yoki raqamli infografika. Uning yordami bilan statistik maʻlumotlar taqdim etiladi, unda juda koʻp raqamlar, diagrammalar, grafiklar mavjud boʻlishi mumkin. Yangiliklar infografikasi. U soʻnggi voqealar haqida aniq hikoya qiladi, xronologiyani va atrofda sodir boʻlayotgan voqealarning muhim bosqichlarini aks ettiradi. Qurilish infografikasi. Obʻektning tuzilishini yoki uning mexanizmini, baʻzan tarixiy voqeaning xronologiyasini va sabablarini koʻrsatadi. Reklama infografikasi. Oʻz mahsulotlarini reklama qilish uchun kompaniyalar tomonidan yaratilgan. Qiyosiy infografika. Turli obʻektlarning xususiyatlarini solishtirish imkonini beradi. Infografikaning kamchiliklari: Infografikaning birinchi kamchiligi shundaki, uni tayyorlash unchalik oson hamda arzon emas. Matn yoki roʻyxatni yozish, odatda, toʻgʻri tasvirlarni tanlash va ularni oqilona birlashtirishdan koʻra ancha oson, arzonroq va tezroq. Bundan tashqari, yaxshi infografikani yaratish uchun sizga ijodkorlik, kreativ dizayn fikrlash kerak. Ikkinchi kamchilik shundaki, baʻzida materialni taqdim etishning bunday rang-barang shakli odamlarni bu maʻlumotni unchalik jiddiy emas deb qabul qilishiga sabab boʻlishi mumkin. Uchinchi kamchilik shundaki, infografika deyarli har doim voqelikni qandaydir sxematik, umumlashtirish va soddalashtirishdir. Infografika yaratishni osonlashtiradigan koʻplab onlayn xizmatlar mavjud: 1.Canva 2.Easel.ly 3.Piktochart 4.Venngage 5.Creately Ushbu xizmatlar yordamida siz infografikalarni tezda jamlashingiz mumkin. Bepul shablonlar, rasmlar, piktogrammalar va shriftlarning katta kutubxonasi mavjud. E’tiboringiz uchun rahmat!
http://fayllar.org
|
| | |
http://kompy.info/qaydalar-osi-modeli-internet-muhazire-6.html | Qaydaları osi modeli internet (Mühazirə 6) | İnternetdə ünvanlaşdırma (TCP/IP protokolu)
Kliyent-server texnologiyası
İnternet brauzerlər
İnternetin xidmətləri
Distant tədris
İP telefoniya
Internetin əsasları
1969-cu il tarixindən etibarən Amerika Birləşmiş Ştatları Internetin əsasını qoydu. Bu zaman bir qrup alim kompüterlərin şəbəkələrə birləşdirilməsi üzrə tədqiqatlara başlamışdır. Tədqiqat ABŞ-ın Müdafiə Nazirliyi bölməsi olan Advanced Research Project Agency (ARPA-Elmi Araşdırmalar Agentliyi) tərəfindən maliyyələşdirilmişdir. Şəbəkə bir tərəfdən hərbi sənaye sahəsində elmi tədqiqatlara təkan verməli, digər tərəfdən, məsələn, raket-nüvə zərbəsi endirilərkən, yaxud aviasiya bombardmanı zamanı zədələnməyə dayanıqlı və bu şəraitdə normal fəaliyyətini davam etdirməyə qabil şəbəkələrin qurulması metodlarının tədqiqat obyekti olmalı idi. Bu ideyalar Massaçusets Texnologiya İnstitutundan C.Liklayderin “Man-Computer Symbiosis” (İnsan-Kompüter simbiozu) (1960-cı il), “Qalaktika şəbəkəsi” (1962-ci il) və “The Computer as a Communication Device”(Kompüter əlaqə qurğusu kimi) (1968-ci il) məqalələrində öz əksini tapmışdır. 1961-ci ildə Kaliforniya Universitetinin professoru Leonard Kleynrok informasiyanın paket prinsipi ilə ötürülməsinin ilk işini (”İnformation Flow in Large Communication Nets”) çap etdirir. Bu işində o, qlobal informasiya şəbəkələrinin qurulmasının başlıca prinsipini formalaşdırır: informasiyanı müəyyən zaman müddətində, müxtəlif sayda aralıq bəndlərindən keçməklə, böyük məsafəyə göndərmək üçün verilənlər kiçik paketlərə ayrılmalı və bir-birindən asılı olmadan ötürülməli, yalnız son məntəqədə qəbul edici tərəfindən bir yerə yığılmalıdır.
ARPANET layihəsi çərçivəsində iş paketlərin kommutasiyası ilə şəbəkələrin yaradılmasına əsaslanır. Bu şəbəkə növündə informasiya (məsələn xəbər) böyük olmayan paketlərə bölünür, həmin paketlər təyin olunmuş yerə çatana qədər səmərəli marşrut seçərək bir-birindən asılı olmayaraq müxtəlif şəbəkələrdə yerini dəyişir. Sonda bütün paketlər final nöqtəsinə çataraq yenidən birləşərək ilkin formanı alır. Bütün kompüterlərin eyni hüquqlu olması informasiyanın konkret bir kompüterdən asılılığını aradan qaldırır. Bu texnologiya hətta müharibə vaxtı belə kommunikasıyaların işinin kəsilməsinə təminat verirdi. Əgər kommunikasiya xəttinin bir hissəsi sıradan çıxarsa, böyük olmayan paketlər digər işləyən xətlərə ötürülə bilər.
ARPANET sistemi uzaq məsafədə olan kompüter mərkəzləri ilə əlaqələri yaradırdı. Bu sistem elektron poçtunun göndərilməsi və informasiya mübadiləsi üçün istifadə olunurdu. Sistem inkişaf edərək, 1983-cü ildə iki şəbəkəyə, ARPANET və MİLNET şəbəkələrinə bölünür. MILNET səbəkəsi hərbi məqsədlər, ARPANET şəbəkəsi isə elmi tədqiqatlar məqsədi üçün nəzərdə tutulurdu. İki şəbəkə arasında informasiya mübadiləsi imkanı yaranır və bu birləşmə Internet adı ilə tanınır.
1980-ci ildə yeni şəbəkələr meydana gəldi. Məsələn, BITNET (Because It’s Time Network), CSNET (Computer Science Network) şəbəkəsi hesablama texnikası və proqramlaşdırma üzrə tədqiqatçıları birləşdirirdi. Sonralar bu şəbəkələr Internetə daxil oldu.
İnternet qlobal şəbəkədə birləşmiş milyonlarala kompüterləri, proqramları, verilənlər bazalarını, fayl və insanları birləşdirən şəbəkələrdən ibarət şəbəkədir. |
http://kompy.info/respublikasi-oliy-va-v4.html | Respublikasi oliy va | |
Respublikasi oliy va
|
bet | 1/8 | Sana | 12.10.2024 | Hajmi | 391,56 Kb. | | #274830 |
Bog'liq 770-22 САПАРБАЙЕВ АЛИШЕР
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIMI VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
FARG‘ONA FILIALI
3-KURS “770-22” GURUH TALABASI SAPARBAYEV ALISHER
MUSTAQIL ISHI
MAVZU: MATRITSALI VA VEKTORLI PROTSESSORLAR,
Reja:
Protsessorlar turlari.
Matritsali protsessorlar.
Vektorli protsessorlar
Multiprotsessorlar.
Soprotsessorlar.
Foydalanilgan adabiyotlar & Xulosa
Protsessorlar turlari
Protsessor, yoki markaziy protsessor birligi (CPU), kompyuter tizimining asosiy qismidir. U arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi, buyruqlarni hamda kompyuter tizimining boshqa qismlarini boshqaradi. Protsessorlar bir nechta yadrolardan iborat bo‘lib, har bir yadro alohida vazifalarni bajarishi mumkin, bu esa bir vaqtda ko‘proq ishni amalga oshirish imkonini beradi. Protsessor kompyuterni boshqarish uchun asosiy ko'rsatmalar va kiritish jarayonlariga javob beradigan mantiqiy sxema yoki oddiy chip sifatida aniqlanadi. Protsessorning muhim maqsadlari chipning ko'rsatmalariga javob sifatida olish, dekodlash, qayta ishlash, bajarish va yozishdir. Protsessor noutbuk, kompyuterlar, smartfonlar va o'rnatilgan tizimlarga kiritilgan har qanday elektron tizimlarning miyasi deb ataladi. Boshqaruv bloki va arifmetik mantiq birligi protsessorlarning ikkita muhim tarkibiy qismidir. Mantiqiy funktsiyalar qo'shish, ko'paytirish, ayirish va bo'lish bo'lishi mumkin, boshqaruv bloki esa kirish yo'riqnomasiga muvofiq operatsiya yoki buyruqdan keyingi trafik oqimini boshqaradi. Ushbu protsessor qo'shni komponent bilan o'zaro ta'sir qiladi, bu ularning chiqish, kirish, saqlash va xotira komponentlari bo'lishi mumkin.
|
| | |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal-v2.html | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari | ELEKTİK STANSİYALARIN VƏ ŞƏBƏKƏLƏRİNİN TEXNİKİ
İSTİSMAR QAYDALARI
BÖLMƏ 4.
ELEKTRİK STANSİYALARI VƏ İSTİLİK ŞƏBƏKƏLƏRİNİN İSTİLİK – MEXANİKİ AVADANLIQLARI
1. Yanacaq – nəqliyyat təsərrüfatı
1.1. Yanacaq–nəqliyyat təsərrüfatının istismarında aşağıdakılar təmin edilməlidir:
-
enerji obyektinin dəmiryolu nəqliyyatının fasiləsiz işi və dəmiryolu vaqonlarının, sisternlərin, gəmi və digər nəqliyyat vasitələrinin müəyyən edilmiş müddətlərdə mexanikləşdirilmiş boşaldılması;
-
tədarükçüdən yanacağın qəbulu və onun keyfiyyət və kəmiyyətinə nəzarət;
-
müəyyən edilmiş yanacaq ehtiyatının minimal itki ilə mexanikləşdirilmiş qablaşdırılması və saxlanılması;
-
yanacağın vaxtında və fasiləsiz olaraq hazırlanması və qazanxanaya verilməsi;
-
ətraf ərazinin çirklənməsinin qarşısının alınması (neft məhsullarının sıçrantısı, qaz kondensatı).
1.2. Elektrik stansiyalarına göndərilən yanacağın keyfiyyəti dövlət standartlarına və texniki şərtlərə müvafiq olmalıdır.
1.3. Enerji obyektinə daxil olan, texnoloji sərfiyyatda işlədilən və anbarlarda saxlanılan bütün yanacağın qüvvədə olan qaydalara müvafiq ciddi uçotu təşkil olunmalıdır.
Daxil olan yanacağın uçotunda aşağıdakılar təmin olunmalıdır:
-
bütün gətirilən maye yanacağın çəkilməsi və ölçülməsi;
-
qaz halında olan bütün yandırılan yanacağın miqdarının cihazlarla təyini;
-
yanacağın inventarizasiyası;
-
yanacağın keyfiyyətinə dövri və cihazlarla təmin olunduğu hallarda daimi nəzarət;
1.4. Yanacağın uçotu üçün istifadə olunan və dövlət yoxlanışı və nəzarətində olan ölçü vasitələri (tərəzi, laboratoriya cihazları və digər ölçü qurğuları) qüvvədə olan dövlət standartı tərəfindən təyin edilmiş vaxtlarda yoxlanışdan keçirilməlidir. Yanacağın uçotu üçün istifadə olunan və yoxlanışdan keçməsi zəruri olmayan ölçü vasitələri isə, enerji obyektinin texniki rəhbərinin təsdiq etdiyi qrafikə uyğun olaraq kalibrlənməlidir.
1.5. Yanacaqvermə sistem və aqreqatların, maye və qaz halında olan yanacaq təsərrüfatlarının nəzarət, avtomatik və məsafədən idarəetmə aparatları, texnoloji mühafizə, bloklama və siqnalvermə, yanğınsöndürmə, boşaldıcı quruluşları və həmçinin dispetçer və texnoloji idarəetmə vasitələri saz vəziyyətdə olmalı və qrafiklə dövri olaraq yoxlanılmalıdır.
Maye yanacaq
1.6. Maye yanacaq təsərrüfatının istismarı qüvvədə olan normativ sənədlərə müvafiq olaraq təşkil olunmalıdır. Maye yanacaq təsərrüfatının istismarında, qazan və qaz turbini qurğularının yükünə uyğun miqdarda və forsunkaların normal işləməsi üçün lazım olan təzyiq və özlülüklə, qızdırılmış və süzgəclərdən keçirilmiş yanacağın fasiləsiz verilməsi təmin olunmalıdır.
1.7. Maye yanacağın boru kəmərlərinə və onların qızdırılması üçün istifadə olunan buxar kəmərlərinə (yanaşı buxar daşıyıcıları) müəyyən olunmuş formada pasportlar tərtib edilməlidir.
1.8. Sisternlər boşaldıldıqdan sonra, axıdıcı novlardan mazut tam axıdılmalı və novların üstü qapaqlarla (qəfəslərlə) bağlanmalıdır. Qəbuledici tutumların qabağında qurulmuş novlar, hidrocəftələr, şandorlar və süzgəclər lazımi hallarda təmizlənməlidir.
1.9. Mazut təsərrüfatındakı buxarın təzyiqi 8-13 kqq/sm
2 (0,8-1,3 MPa), temperaturu isə 200-250
°C olmalıdır.
1.10. Mazutu "açıq buxarla" qızdırıb boşaldanda, tutumu 50-60m
3 olan sisternə qızdırıcı quruluşdan buxar sərfi 900 kq/saat -dan çox olmamalıdır.
1.11. Mazutboşaldıcıda (sisternlərdə, novlarda və qəbul tutumlarında) olan mazut, mazutvuran nasosların normal işini təmin edən temperatura qədər qızdırılmalıdır.
Qəbul tutumlarında və çənlərdəki mazutun temperaturu 90°C-dən yuxarı olmamalıdır.
1.12. Avadanlıqların (çənlərin, boru kəmərlərinin və s.) istilik izolyasiyası saz vəziyyətdə olmalıdır.
1.13. Çən və qəbul tutumlarına daxili baxış (aşkar edilən çatışmazlıqlar ləğv edilməklə) qrafiklə, 5 ildə 1 dəfədən az olmayaraq keçirilməlidir. Lazımi hallarda, onlar dib çöküntülərindən təmizlənməlidir.
1.14. Maye yanacaq saxlanılan bütün çən və qəbul tutumlarına enerji obyektinin texniki rəhbəri tərəfindən təsdiq edilmiş dərəcələndirmə cədvəlləri tərtib olunmalıdır.
1.15. Təsdiq olunmuş qrafikə əsasən: mazut xəttlərinə və armatura xarici baxış ildə 1 dəfədən az olmayaraq, qazan bölməsi üzrə -rübdə 1 dəfə və seçim ilə armaturların təftişi 4 ildə 1 dəfədən az olmayaraq keçirilməlidir.
1.16. Qazanxanaya verilən mazutun özlülüyü: mexaniki və buxarla işləyən mexaniki forsunkalar üçün 2,5
0 ŞÖ-dən (16 mm
2/s-dən), buxar və rotasion forsunkalar üçün 6
0 ŞÖ-dən (44 mm
2/s-dən) artıq olmamalıdır.
1.17. Yanacaq süzgəclərinin müqaviməti, hesablama yükündə, onların ilkin (təmiz vəziyyətindəki) müqavimətinə nisbətən 50% artarsa, onda süzgəclər təmizlənməlidir (buxarla üfürləməklə, əl və ya kimyəvi üsullarla).
Süzgəc toru təmizlənərkən onun yandırılması qadağandır.
Mazut qızdırıcıların təmizlənməsi, onların istilik gücünün nominalının 30%-nə qədər azaldığı hallarda yerinə yetirilməlidir.
1.18. Ehtiyat nasosları, qızdırıcılar və süzgəclər saz və işə buraxılmaq üçün daim hazır vəziyyətdə olmalıdır. İşə qoşulmanın yoxlanılması və işləyən nasosdan ehtiyatda olan nasosa keçid qrafiklə, lakin ayda 1 dəfədən az olmayaraq yerinə yetirilməlidir. Ehtiyatın avtomatik qoşulması (EAQ) qurğularının işləmələrinin yoxlanışı texniki rəhbərin təsdiq etdiyi proqram və qrafiklə rübdə 1 dəfədən az olmayaraq aparılmalıdır.
1.19. Boru kəmərlərini və ya avadanlıqları təmirə çıxardıqda, onlar işləyən avadanlıqdan etibarlı surətdə açılmalı, drenajla boşaldılmalı və içərisində iş aparılması lazım gələndə buxarla təmizlənməlidir.
Yanacaq kəmərlərinin açılmış sahələrində buxar və digər peyklər də açılmalıdır.
1.20. Uzun müddət yanacaq saxlanılan mazut çənini işə qoşmazdan əvvəl onun dib qatından (0,5m-ə qədər) nəmliyin təyini üçün mazut nümunəsi götürülməli və qazanxanaya çöküntü suyunun və çox sulu mazutun düşməsinin qarşısını almaq üçün tədbir görülməlidir.
1.21. Yandırılmaq üçün qazanxaya verilən yanacağın temperaturunun qalxma və enmə hədləri və təzyiqin enməsi barədə siqnalvermə və həmçinin çən və qəbuledici tutumlarda məsafədən səviyyə və temperatur ölçən cihazların idarəetmə lövhələrinə çıxarılmış göstəricilərin düzgünlüyünün yoxlanışı təsdiq olunmuş qrafik üzrə həftədə 1 dəfədən az olmayaraq aparılmalıdır.
Qaz-turbin qurğularının maye yanacağının qəbulu, saxlanılması və yandırılmasına hazırlanması xüsusiyyətləri
1.22. Maye yanacağın boşaldılması, saxlanması və yandırılmaya verilməsi zamanı, suyun ona qarışmasının qarşısı alınmalıdır. Boşaldılmış sisternlərin buxarla yuyulması lazım gələrsə, onda buxarla yuyulmanın sulu məhsulu mazut anbarlarının xüsusi tutumlarına yığılmalıdır.
1.23. Yanacağın boşaldılması qapalı üsulla təşkil olunmalıdır. Boşaldıcı quruluşlar, korroziyaya qarşı örtüklər, yanaşı buxar daşıyıcıları, armaturlar və s. yanacağın çirklənməsinin və soyumasının qarşısını almaq üçün saz vəziyyətdə olmalıdır.
Çənlərdə maye yanacağın minimal və maksimal temperaturları yerli təlimatda göstərilməlidir.
1.24. QTQ-yə verilən yanacaq çənlərdəki yanacağın üst hissəsindən üzən buraxıcı qurğu ilə götürülməlidir.
1.25. İnventarizasiya zamanı və çəni işə qoşmazdan əvvəl çənlərin dib hissəsindən yanacağın nümunələri götürülməlidir. Dib hissəsində su 0,5%-dən çox olarsa, onda sulu yanacağın yandırılmaya verilməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər görülməlidir. Sulu hissənin səviyyəsi "ölü" qalığın səviyyəsindən yuxarı olduğu hallarda, yanacağın nəmliyi yuxarı olan hissəsi drenajla xüsusi mazut anbarına ötürülməlidir.
1.26. Dövretmə üsulu ilə qızdırılan çənlərə daxili baxış 5 ildə 1 dəfədən az olmayaraq, buxarla qızdırılan çənlər üçün isə çənlərin içindəki qızdırıcıların kipliyinin, mütləq hidravliki sınağı və korroziyaya qarşı örtüyün zədələnmiş yerlərinin bərpası aparılmaqla hər il keçirilməlidir. Çənlər zəruri hallarda dib çöküntülərindən təmizlənməlidir.
1.27. Quraşdırılandan, yaxud təmirdən sonra maye yanacağın boru kəmərləri buxarla və ya sıxılmış hava ilə üfürülməli və kimyəvi yuyulduqdan və passivləşdirildikdən sonra onlar, sistemin üçqat tutumu miqdarında qaz-turbin yanacağı ilə yuyulmalıdır.
1.28. QTQ-yə verilən yanacağın özlülüyü: mexaniki forsunkalardan istifadə olunduqda – 2
0 ŞÖ-dən (12mm
2/s), hava (buxar) forsunkalarından istifadə olunduqda – 3
0 ŞÖ-dən (20mm
2/s) yuxarı olmamalıdır.
1.29. Yandırılan maye yanacaq QTQ-ni istehsal edən zavodların tələblərinə uyğun olaraq mexaniki qarışıqlardan təmizlənməlidir. Yerli təlimatlarda, süzgəclərin təmizlənməyə çıxarılması üçün lazım olan, onların giriş və çıxışındakı təzyiqlər fərqinə əsasən tapılmış müqavimət həddi göstərilməlidir.
1.30. Yerli təlimatda, yanmaya verilən və anbarlarda saxlanılan yanacağın keyfiyyətinə və aşqarlara nəzarətin dövriliyi, nümunənin götürülməsi yerləri və müəyyənləşdirən keyfiyyət göstəriciləri göstərilməlidir.
1.31. Tərkibində, qüvvədə olan dövlət standartları və texniki şərtlərə görə buraxıla biləndən çox miqdarda korroziyaedici elementlər (vanadium, qələvi
metallar və b.
Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M.
) olan maye yanacağı QTQ-də yandırmazdan əvvəl, yanacaq elektrik stansiyasında yerli təlimatlara uyğun olaraq emal olunmalıdır (natrium və kalium duzlarından yuyulmalı və ya korroziyaya qarşı aşqarlarıın əlavə edilməsi).
Qaz halında olan yanacaq
1.32. Qaz təsərrüfatının istismarında aşağıdakılar təmin edilməlidir:
-
kənar qatışıq və kondensatdan təmizlənmiş qazın qazanların yükünə müvafiq miqdarda, tələb olunan təzyiqlə ocağın odluqlarına fasiləsiz olaraq verilməsi;
-
daxil olan qazın kəmiyyət və keyfiyyətinə nəzarət;
-
avadanlığın təhlükəsiz işi və həmçinin onun texniki xidmətinin təhlükəsiz aparılması və təmiri;
-
avadanlığa vaxtında və keyfiyyətlə texniki xidmətin edilməsi və təmiri;
-
avadanlığın texniki vəziyyətinə və təhlükəsiz istismarına nəzarət.
1.33 Enerji obyektlərində qaz təsərrüfatının istismarı qüvvədə olan qaydaların müddəalarına müvafiq olaraq təşkil edilməlidir.
1.34. Hər bir qaz kəməri və qaz paylayıcı məntəqənin (QPM) avadanlığı üçün qaz kəmərini, QPM otaqlarını, avadanlıq və nəzarət-ölçü cihazlarını xarakterizə edən əsas göstəricilər və həmçinin yerinə yetirilən təmir haqqında məlumatlar olan pasportlar tərtib olunmalıdır.
1.35. Enerji obyektində qaz təhlükəli işlərin siyahısı və konkret istehsalat şəraitinə uyğun olaraq onların hazırlanması və təhlükəsiz yerinə yetirilmə qaydasını müəyyənləşdirən təlimat tərtib olunub texniki rəhbər tərəfindən təsdiq edilməlidir. Qaz təhlükəli işlərə naryad verməyə hüquqi olan şəxslər enerji obyekti üzrə əmrlə təyin edilməlidir. Qaz təhlükəli işlərin siyahısına ildə 1 dəfədən az olmayaraq yenidən baxılmalı və təsdiq olunmalıdır.
Xüsusi təhlükəli işlər (istismara buraxılma, qazın verilməsi, qaz kəmərlərinin birləşdirilməsi, "qaz altında" qaz kəmərlərinin və avadanlıqların təmiri, QPM-də aparılan qaynaq və qazla kəsmə işləri) naryad və enerji obyektinin texniki rəhbərinin təsdiqlədiyi plan üzrə yerinə yetirilməlidir.
İş planında işin icrasının ciddi ardıcıllığı, işçilərin yerləşdirilməsi, məsul şəxslər, lazım olan mexanizm və ləvazimat göstərilməli və işlərin maksimal təhlükəsizliyini təmin edən tədbirlər nəzərdə tutulmalıdır.
1.36. QPM-in çıxışında qaz təzyiqinin dəyişməsi işçi təzyiqin 10%-indən artıq olmamalıdır. Tənzimləyicilərdəki işçi təzyiqin qalxması, ya da aşağı düşməsinə səbəb olan nasazlıqlar, qoruyucu klapanların işindəki nasazlıqlar və həmçinin qaz sızması, qəza halı kimi dərhal aradan qaldırılmalıdır.
1.37. Avtomatik tənzimləyici klapanı olmayan dolayı qaz kəməri ilə (baypasla) qazın qazanxanaya verilməsi qadağandır.
1.38. Mühafizə, bloklama və siqnalvermə qurğularının işə düşməsinin yoxlanılması, istehsalçı - zavodun təlimatlarında nəzərdə tutulmuş vaxtlarda, lakin 6 ayda 1 dəfədən az olmayaraq keçirilməlidir.
1.39. Qaz kəmərləri qazla doldurulanda hava tam çıxana qədər üfürülməlidir. Üfürülmənin qurtarması götürülmüş nümunələrin analizi və ya yandırılması ilə müəyyənləşdirilir ki, bu halda qazın tərkibində oksigenin miqdarı 1%-dən yuxarı olmamalı, ya da qazın yanması sakit, partıltısız olmalıdır.
Qaz kəmərlərinin üfürülməsi zamanı qaz - hava qarışığının atılması, bu qarışığın binalara keçməsi və həmçinin hər hansı bir od mənbəyindən alışması istisna olunan yerlərdə olmalıdır.
Qaz kəməri qazdan boşaldılanda, kəmər hava və ya təsirsiz qaz ilə qaz tam çıxana qədər üfürülməlidir. Üfürülmənin qurtarması analizlə müəyyənləşdirilir. Üfürülən havada qalıq qazın həcmi, qazın alışmasının aşağı həddinin 20%-indən artıq olmamalıdır.
1.40. Elektrik stansiyalarının ərazisində yerləşən yeraltı qaz kəmərləri trassasına təsdiq olunmuş qrafik üzrə yoxlama keçirilməlidir. Bu halda, qaz kəməri quyuları və həmçinin qaz kəmərindən hər iki tərəfə 15m-ə qədər məsafədə yerləşmiş digər quyular (telefon, su kəmərləri, istilik, kanalizasiya və b.), kollektorlar, bina zirzəmiləri və qaz yığılma ehtimalı olan digər tikililər qaza görə yoxlanılmalıdır. Yeraltı qaz kəmərlərinə xidmət edilmək üçün nömrələnmiş marşrut xəritələri tərtib edilməli və kəmər baxıcılarına verilməlidir. Hər bir marşrut xəritəsində qaz kəmərləri trassasının sxemi və onun uzunluğu və həmçinin hər iki tərəfindən 15 m-ə qədər məsafədə yerləşən yeraltı kommunikasiya quyuları və binaların zirzəmiləri göstərilməlidir.
1.41. Zirzəmi, kollektor, şaxta, quyu və digər yeraltı tikililərdə qazın olmasının yoxlanışı, partlayışdan mühafizəli icrada olan qaz analizatoru ilə yerinə yetirilməlidir. Binaların zirzəmilərində hava nümunəsinin bilavasitə analizi, partlayışdan mühafizəli icrada olan qaz analizatorları ilə aparıla bilər, onlar olmadıqda isə zirzəmidən hava nümunəsi götürülməli və binadan kənarda analiz olunmalıdır. Hava nümunəsini götürmək üçün kollektorlara, şaxtalara, quyulara və digər yeraltı tikililərə enmək qadağandır.
Zirzəminin içində və həmçinin quyu, şaxta, kollektor və başqa yeraltı tikililərin yanında siqaret çəkmək və açıq oddan istifadə etmək qadağandır.
1.42. Trassada qaz olması aşkar olunduqda, qaz analizatoru ilə əlavə yoxlanış aparılması və bu yerdən 50 m radiusda yerləşən qazlanmış olan zirzəmilərin, binaların birinci mərtəbələri və quyu kameralarının havasının dəyişdirilməsi təşkil olunmalıdır. Zirzəmilərdə qaz yığılması aşkar olunduqda, binada yerləşən adamlar siqaret çəkməyin, açıq oddan və elektrik cihazlarından istifadənin yolverilməzliyi haqqında əlavə olaraq xəbərdar edilməlidir.
Eyni zamanda qaz sızan yerin aşkar edilməsi və ləğvi üçün təxirəsalınmaz tədbirlər görülməlidir.
1.43. Qaz kəmərlərində birləşmələrin kipliyinin yoxlanılması, qaz kəmərində, quyularda və tikililərdə qaz sızması yerinin aşkarlanması sabun emulsiyasından istifadə edilməklə yerinə yetirilməlidir.
Qaz sızan yerin oddan istifadə edilməklə aşkarlanması qadağandır.
Fəaliyyətdə olan qaz kəmərlərində aşkar edilən bütün nasazlıq və kipsizliklər dərhal aradan qaldırılmalıdır.
1.44. Qaz kəmərlərindən kənar edilmiş mayenin kanalizasiyaya atılması qadağandır.
1.45. Generator qazı, habelə nəm və kükürdlü (tərkibində merkaptanlar və ya hidrogen sulfid olan) texnoloji - tullantı qazları veriləndə və yandırılanda, belə qazların istismar xüsusiyyətləri layihə və yerli təlimatlarla müəyyənləşdirilməlidir.
2 Buxar və suqızdırıcı qazan qurğuları
2.1. Qazanlar istismar edilərkən aşağıdakılar təmin edilməlidir:
-
bütün əsas və köməkçi avadanlıqların etibarlılığı və təhlükəsizliyi;
-
qazanların nominal məhsuldarlığının, parametrlərinin və həmçinin buxar və suyun keyfiyyətinin alınması imkanı;
-
sınaq və zavod təlimatları əsasında müəyyən edilmiş qənaətli iş rejimi;
-
hər tip qazan və yandırılan yanacaq növü üçün müəyyənləşdirilmiş yüklərin tənzimlənmə diapazonu;
-
avtomatika qurğularının təsiri altında tənzimləmə diapazonu hədlərində qazanların məhsuldarlığının dəyişdirilməsi;
-
buraxıla bilən minimal yüklər;
-
normalar daxilində zərərli maddələrin atmosferə atılmasını.
2.2. 100 kqq/sm2 (9,8 MPa) (burada və aşağıda qazanın çıxışındakı buxar təzyiqinin nominal qiyməti göstərilmişdir) və bundan yüksək təzyiqli yenidən istismara verilən qazanlar quraşdırılandan sonra, əsas boru kəmərləri və su - buxar traktının digər elementləri ilə birlikdə kimyəvi təmizlənməlidir. 100kqq/sm2 (9,8 MPa)-dan aşağı təzyiqli qazanlar və suqızdırıcı qazanlar istismara verilməzdən əvvəl qələvi ilə təmizlənməlidir. Kimyəvi təmizləmə və qələviləşdirmədən bilavasitə sonra təmizlənmiş səthlərin dayanması zamanı korroziyadan qorunması üçün tədbir görülməlidir.
2.3. Təmirdən və ya uzunmüddətli ehtiyatda dayanmadan (3 sutkadan artıq) sonra qazanı işə buraxmazdan əvvəl köməkçi avadanlığın, NÖC, armatur və mexanizmləri məsafədən idarəetmə vasitələrinin, avtotənzimləyicilərin və həmçinin mühafizə, bloklama və operativ rabitə vasitələrinin sazlığı və işə qoşulmağa hazırlığı yoxlanılmalıdır. Aşkar olunan nasazlıqlar aradan qaldırılmalıdır.
Üç sutkadan artıq ehtiyatda dayanmadan sonra qazanı işə buraxmazdan əvvəl aşağıdakılar yoxlanmalıdır: avadanlıqların, NÖÇ, məsafədən və avtomatik idarəetmə vasitələrinin, texnoloji mühafizə, bloklama qurğularının, informasiya və rabitə vasitələrinin iş qabiliyyəti; texnoloji mühafizə komandalarının bütün icra qurğularından keçməsi; dayanma zamanı təmir aparılan qurğu və avadanlıqların saz vəziyyətdə və işəqoşulmaya hazır olması. Bu halda aşkar olunan nasazlıqlar işəburaxılmadan əvvəl aradan qaldırılmalıdır.
Qazanın saxlanılmasında iştirak edən bloklama və mühafizə vasitələri nasaz vəziyyətdə olduqda, onun işə buraxılması qadağandır.
2.4. Qazanın işə buraxılması növbə rəisinin və ya böyük maşinistin rəhbərliyi altında, əsaslı və orta təmirdən sonra isə sex rəisinin və ya onun müavininin rəhbərliyi altında təşkil olunmalıdır.
2.5. Barabanlı qazan, alışdırmadan əvvəl deaerasiya olunmuş bəsləyici su ilə doldurulmalıdır.
Düzaxınlı qazan, bəsləyici suyun emalı sxemindən asılı olaraq keyfiyyəti istismar üzrə təlimat göstəricilərinə müvafiq olan bəsləyici su ilə doldurulmalıdır.
2.6. Soyumamış barabanlı qazanın doldurulmasına boşalmış barabanın yuxarı hissəsində metalın temperaturu 1600C-dən yüksək olmadıqda icazə verilir.
Barabanın yuxarı hissəsində metalın temperaturu 1400C-dən yuxarı olduqda onun hidravliki presləmə üçün doldurulması qadağandır.
2.7. Düzaxınlı qazanın su ilə doldurulması, ondan havanın çıxarılması və həmçinin, çirkdən təmizləmək üçün yuyulması əməliyyatları, separator rejimi ilə alışdırılanda qazanın traktının daxilində quraşdırılan siyirtmələrə qədər olan sahə üzrə, düzaxınlı rejimdə alışdırılanda isə bütün trakt üzrə aparılmalıdır.
Alışdırmada suyun sərfi nominalın 30%-nə bərabər olmalıdır. Alışdırma sərfinin digər qiyməti, yalnız istehsalçı-zavodun təlimatına ya da sınaq nəticələri əsasında dəqiqləşdirilmiş istismar təlimatına əsasən təyin oluna bilər.
2.8. Suqızdırıcı qazanı alışdırmazdan qabaq şəbəkə suyunun sərfi, hər qazan tipi üçün istehsalçı-zavodun müəyyənləşdirdiyi minimal buraxıla bilən qiymətdən az olmamalı və qazanın sonrakı işində də bu şərtə əməl olunmalıdır.
2.9. Blok qurğularının düzaxınlı qazanlarını alışdıranda, işçi təzyiqi 140 kqq/sm2 (13,8 MPa) olan qazanlar üçün qazanın traktının daxilində quraşdırılan siyirtmələrin qabağındakı təzyiq 120-130 kqq/sm2 səviyyəsində, kritikdən yuxarı təzyiqli qazanlar üçün isə 240-250 kqq/sm2 (24-25 MPa) səviyyəsində saxlanılmalıdır.
Bu qiymətlərin dəyişdirilməsinə və ya dəyişən təzyiqlə alışdırılmasına, xüsusi sınaqlar əsasında istehsalçı zavodla razılaşdırıldıqdan sonra icazə verilir.
2.10. Qazanı alışdırmazdan qabaq və dayandırdıqdan sonra, ocaq və tüstü qazlarının resirkulyasiya xətləri də daxil olmaqla qaz yolları tüstüsoran, üfürmə ventilyatorları və resirkulyasiya tüstüsoranları ilə qaz -hava traktının şiberlərinin açıq vəziyyətində nominalın 25%-indən az olmayan hava sərfi ilə 10 dəqiqədən az olmayaraq ventilyasiya olunmalıdır.
Təzyiq altında işləyən qazanlar və tüstüsoransız suqızdırıcı qazanların ventilyasiyası üfürmə ventilyatorları və resirkulyasiya tüstüsoranları ilə aparılmalıdır.
Su-buxar traktında izafi təzyiq saxlanıldıqda soyumamış vəziyyətdən qazanı alışdırmazdan əvvəl, odluğun alışdırılmasına 15 dəqiqə qalmış qazanın ventilyasiyası başlanılmalıdır.
2.11. Qazanı qazla alışdırmazdan əvvəl, qazanın qaz kəmərləri hava ilə nəzarət yoxlanışından keçirilməli (preslənməli) və odluqların qabağındakı bağlayıcı armaturların bağlanma kipliyi qüvvədə olan normativ sənədlərə müvafiq olaraq qazla yoxlanılmalıdır.
2.12. Qazanları alışdıranda tüstüsoran və üfürmə ventilyatoru işə qoşulmuş vəziyyətdə olmalı, tüstüsoransız qazanlarda isə üfürmə ventilyatoru işdə olmalıdır.
2.13. Qazanın alışdırılması anından başlayaraq, barabandakı suyun səviyyəsinə nəzarət təşkil olunmalıdır.
Yuxarıda yerləşdirilmiş sugöstərici cihazların üfürülməsi:
-
təzyiqi 40 kqq/sm2 (3,9 MPa) və aşağı olan qazanlarda-qazanda izafi təzyiq 1 kqq/sm2-a (0,1 MPa) yaxın olduqda və baş buxar kəmərinə qoşulmazdan əvvəl;
-
təzyiqi 40 kqq/sm2-dan (3,9 MPa) yuxarı olan qazanlarda -qazanda izafi təzyiq 3 kqq/sm2 (0,3 MPa) olduqda və 15-30 kqq/sm2 (1,5-3 MPa) təzyiqdə yerinə yetirilməlidir.
Suyun aşağı endirilmiş səviyyə göstəriciləri, alışdırma prosesində sugöstərici cihazlarla (düzəlişləri nəzərə almaqla) tutuşdurulub yoxlanılmalıdır.
2.14., Müxtəlif istilik vəziyyətlərindən qazanın alışdırılması, istehsalçı zavodun təlimatı və işə qoşma (buraxılış) rejimləri sınaqlarının nəticələrinə əsasən tərtib olunmuş işəqoşulma qrafiklərinə müvafiq yerinə yetirilməlidir.
2.15. Əsaslı və orta təmirdən sonra qazanın soyuq vəziyyətdən alışdırılması prosesində, reperlər üzrə ekranların, barabanların və kollektorların istilik yerdəyişmələri ildə ən azı 1 dəfə yoxlanılmalıdır.
2.16. Əgər qazanın işə buraxılmasına qədər onda flans birləşmələri və kiçik lyukların sökülməsi ilə əlaqədar işlər aparılıbsa, bolt birləşmələri 3-5 kqq/sm2 (0,3-0,5 MPa) izafi təzyiqdə əlavə sıxılmalıdır.
Bolt birləşmələrinin böyük təzyiqdə sıxılması qadağandır.
2.17. 100 kqq/sm2 (9,8 Mpa)-dan yuxarı təzyiqli qazanları alışdıranda və saxlayanda barabanların temperatur rejiminə nəzarət təşkil olunmalıdır. Barabanın aşağı hissəsinin isidilmə və soyudulma sürəti və barabanın aşağı və yuxarı hissələri arasındakı temperatur fərqi aşağıdakı buraxıla bilən qiymətlərdən artıq olmamalıdır:
Qazanı alışdıranda qızdırılma sürəti, 0C/10 dəq .........30
Qazanı saxlayanda soyudulma sürəti, 0C/10 dəq .........20
Qazanı alışdıranda temperaturlar fərqi, 0C.....................60
Qazanı saxlayanda temperaturlar fərqi 0C.....................80 |
http://kompy.info/referat-mavzu-pochta-jonatmalariga-ishlov-berish-jarayonining.html | Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash | |
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
|
bet | 1/15 | Sana | 24.03.2017 | Hajmi | 57,73 Kb. | | #1440 | Turi | Referat |
O’zbekiston Respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya texnologiyalari Davlat Qo’mitasi
Toshkent Axborot Texnologiyalari
Universiteti
PAТ kafedrasi
Referat
Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Yozma korrespondensiyalarni saralash
131-11 guruh
Bajardi: Shoymardanov N.
Tekshirdi: Achilov E.
Toshkent 2014
. Reja:
1.Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril.
2.Yozma korrespondensiyalarni saralash.
3.Kalit so’zlar
4.Foydalanilgan adabiyotlar
Pochta jo”natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlari.
Mamlakatimizdagi yirik pochta korxonalarida hozirgi paytda ishlab chiqarish jarayonlarini to'la mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish borasida olib borilayotgan ishlar mehnat unumdorligini oshirishga, mahsulotlar tannarxini pasaytirishga, ishlab chiqarish sifati va samarador- ligini ko'tarishga yordam beradi.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Pochta korxonasi sexlarida tashish va yuklash-tushirish ishlarini bajarishda turli xil ko'tarish-tashish asbob-uskunalari qo'Ilaniladi. Bularga quyidagilar kiradi:
-
jo'natmalar, nashr o'ramlari, yozma korrespondensiyalar solingan qoplarni gorizontal, biror burchak ostida yoki vertikal tekislikda tashish imkonini harakatlanuvchi va statsionar tasmali, zanjirli konveyerlar va ko'targichlar;
-
avtomashinalar va pochta vagonlariga pochtani yuklash va tushirish uchun ishlatiladigan bo'limlari suriluvchi, qiyalik burchagi o'zgaradigan harakatlanuvchi va statsionar tasmali konveyerlar;
-
korxona ichida, pochta vagonlariga yoki vagonlardan orqaga pochta solingan qoplarni, jo'natmalarni va elektr shataklagichlar, tirkama va qo'lda boshqariladigan pochta arxivlari;
-
vokzal va aeroportlar qoshidagi pochta tashish bo'limlari, shahar aloqa korxonalari va nashriyotlar orasidagi pochta almashish hamda shahar ichida tashish uchun g'ildirakli va g'ildiraksiz konveyerlar;
-
bino qavatlari orasida pochta tashish uchun yuk liftlar.
Katta hajmda yozma korrespondensiyalar jo'natuvchi tashkilotlarda, muassasalarda, korxonalarda markalovchi mashinalar o'rnatiladi. Natijada bu tashkilotlar markalar sotib olish va yopishtirishdan ozod bo'ladi, bu esa markalar sarfini kamaytirishga, konvertlarni (xatjildlarni) markalash jarayonini mexanizatsiyalashga va pul hisob-kitoblari tizimini ancha soddalashtirishga olib keladi. Bundan tashqari, markalovchi mashinalar qo'llanganda pochta korxonasiga kelib tushgan korrespondensiyaga shtamp bosish zarurati yo'qoladi, ajratish ishlaridan so'ng u bevosita saralashga o'tkaziladi, natijada ishlov berish jarayoni ancha tezlashadi.
Pochta jo'natmalari — xatlar, jo'natmalar, nashrlar va banderollarga ishlov berish bo'yicha uzluksiz liniyalar maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar majmuasidan iborat bo'lib, ular bir-biri bilan turli xil ko'taruvchi-tashuvchi mashinalar va uskunalar orqali bog'lanadi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalar ishlab chiqarishni tashkillashtirishning nisbatan mukammal usuli bo'lib, bunda barcha amaliyotlar butun ishlab chiqarish jarayonida oldindan belgilangan grafik bo'yicha, minimal vaqt oralig'ida, yuqori darajada tashkilIashtirilgan va o'zaro moslashtirilgan tarzda amalga oshiriladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov beruvchi uzluksiz liniyalami tashkil etishda ularning tarkibiga yarim avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham, to'la avtomatlashtirilgan maxsus mashinalarni ham kiritish mumkin. Ular bajaruvchi vositalar yordamida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda, xatlarga avtomatlashtirilgan tarzda ishlov berish uchun mo'ljallangan mashinalar tizimi ishlab chiqilgan va joriy etilgan bo'lib, ular xatlami o'lchamlari va qattiqligi bo'yicha ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi, manzil raqam kodi bo'yicha saralovchi avtomatlashtirilgan mashinalarni o'z ichiga oladi. Bunday mashinalar tizimini yaratishda texnikaviy masalalarni hal qilish bilan bir qatorda, pochta korxonalarini raqamli indeksatsiyalash tizimini ishlab chiqish va joriy etish bilan bog'liq bo'lgan ko'plab tashkiliy tadbirlar o'tkazildi.
Pochta aloqasi korxonasining ishlab chiqarish faoliyati pochta jo'natmalarini jo'natuvchilardan qabul qilib olish, ishlov berish, belgi- langan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirishdan iborat.
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi.
Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi.
O'zbekiston ichida jo'natish uchun mo'ljallangan pochta jo'natmalari ichki, chet davlatlarga jo'natiladigan yoki chet davlatlardan keladigan pochta jo'natmalari esa xalqaro pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Alohida olingan pochta aloqasi korxonasidagi ishlab chiqarish jarayonlarini ko'rib chiqishda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta almashishlar farqlanadi.
Chiqayotgan pochta almashinuvi pochta aloqasi xizmatidan foydalanuvchilardan belgilangan manzilga jo'natish uchun qabul qilingan pochta jo'natmalaridan iborat. Ular mahalliy va boshqa shaharlarga jo'natiladigan jo'natmalarga ajratiladi. Bitta shahar, tuman markazi yoki shahar tipidagi punkt chegarasida, qishloq joylarda esa — bitta aloqa korxonasi ko'rsatayotgan hudud chegarasida jo'natiladigan va yetkazib beradigan pochta jo'natmalari mahalliy; yuqorida ko'rsatilgan hudud- lardan tashqariga jo'natiladigan va yetkaziladigan jo'natmalar boshqa shaharlarga yuboriladigan pochta jo'natmalari hisoblanadi.
Kirayotgan pochta almashinuvi oluvchilarga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalaridan iborat.
Tranzit pochta almashinuvi korxonaga boshqa pochta aloqasi kor- xonalaridan ishlov berish va belgilangan manzil bo'yicha yana jo'natish uchun kelib tushgan pochta jo'natmalaridan tashkil topgan.
Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Aloqa xizmatlarining barchasini yoki bir necha turini taqdim etuvchi aloqa korxonasiga birlashgan aloqa korxonasi deyiladi. Agar bunday korxona o'ziga bo'ysunuvchi aloqa bo'limlariga ma'muriy (tuman, okrug, shahar aloqa tugunlari farqlanadi).
Faqat ma'lum bir tipdagi xizmatni ko'rsatishga moslashtirilgan aloqa korxonasi ixtisoslashtirilgan aloqa korxonasi deb ataladi. Bunday korxonalarga pochtamtlar, pochta tashish bo'limlari (PTB), temir yo'l qoshidagi pochtamtlar (TYQP) kiradi.
Pochtamt barcha tipdagi pochta jo'natmalarini qabul qilish, ishlov berish, egalariga topshirish ishlarini, o'ziga bo'ysunuvchi aloqa korxonalariga rahbarlikni amalga oshiradi, shuningdek, telegraf va telefon aloqasi xizmatlarini ko'rsatadi. Belgilangan pochta yo'nalishlari bo'yicha pochta tashish, tranzit pochta jo'natmalariga, ayrim hollarda esa chiqayotgan pochta jo'natmalariga ishlov berishni PTB amalga oshiradi. Chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish bo'yicha PTB va shahar aloqa tuguni vazifalarini, shuningdek, pochta jo'natmalari to'plamini qabul qilish va berish ishlarini TYQP o'zida mujassamlantiradi.
Pochta jo'natmalari qanday joylanganligiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: xatlar, pochta varaqchalari (kartochkalari), banderollar, sekogrammalar, jo'natmalar, pul o'tkazmalari va tezkor pochta jo'natmalari.
Xat — konvertda (xatjildda) jo'natiladigan yozma xabar. Xatda shuningdek, hujjatlar, otkritkalar, fotosuratlar, chizmalar va boshqalar jo'natilishi mumkin.
Pochta varaqchalari (kartochkalar) — maxsus standart bosma qog'ozda yozilgan yozma xabar. Bu bosma qog'ozga gazetalardan qirqib olingan xabar, rasm, fotosurat va boshqa shunga o'xshash narsalar yopishtirilishi mumkin.
Banderol— qog'oz tasma bilan bog'langan yoki o'ralgan bosma nashrlar, ish qog'ozlari, madaniy-maishiy va ishlab chiqarishga oid buyumlardan iborat pochta jo'natmalari. Qabul qilib olishda o'ralgan buyumlarni tekshirib ko'rish mumkin.
Sekogrammalar— faqat ko'rlar uchun mo'ljallangan ichiga sekografik usulda yozilgan yozma xabarlar va nashrlar, sekografiya belgilari klishesi, ovozli yozuvlar, tiflotexnika vositalari solingan, ochiq holda topshiriladigan pochta jo'natmalari.
Jo'natma— mahkam qobiq bilan o'ralgan, turli moddiy buyum boyliklardan iborat bo'lgan, yuborishda qayd qilinadigan pochta jo'natmalari.
Pul o'tkazmasi— qayd qilinadigan pochta jo'natmasi bo'lib, jo'natuvchi aloqa korxonasiga kiritgan pul summasini oluvchiga yetkazishni pochtaga yuklaydi.
Tezkor pochta jo'natmasi— tezkor pochta tizimi bo'yicha jo'natiladigan yozma xabar, bosma nashrlar, pul hujjatlari, buyumlar va h.k. lardan iborat pochta jo'natmalari.
Pochta jo'natmalari to'lovning tartibi, qabul qilish, ishlov berish, jo'natish va topshirish usullariga bog'liq ravishda quyidagi toifalarga ajratiladi:
-
xatlar — oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
pochta varaqchalari - oddiy va buyurtmali;
-
banderollar - oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan;
-
sekogrammalar — oddiy va buyurtmali;
-
jo'natmalar — oddiy va qiymati e'lon qilingan;
-
pul o'tkazmalari — pochta va telegraf orqali.
Oddiy pochta jo'natmasi— jo'natuvchi patta bermay jo'natish uchun qabul qilib olish va oluvchiga qo'l qo'ydirmay topshirish bilan xarakterlanadigan pochta jo'natmalarining toifasi.
Buyurtmali pochta jo'natmasini tavsiflovchi belgi topshiruvchiga patta yozib berib, qabul qilib olish va oluvchiga imzo qo'ydirib topshirishdir.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari— qayd etiladigan pochta jo'natmasi bo'lib, ushbu jo'natma yo'qolib qolsa yoki unga shikast yetsa, jo'natuvchiga yoki oluvchiga to'lanadigan tovonning eng yuqori miqdorining qiymati ko'rsatiladi.
Qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari, shuningdek, patta yozib berib qabul qiladigan va qo'l qo'ydirib topshiriladigan pul o'tkazmalari, oddiy jo'natmalar qayd qilingan pochta jo'natmalari deyiladi.
Pochta aloqasi xizmatlari naqd pul orqali yoki davlat belgilari bilan to'lanadi. Davlat belgilari sifatida pochta to'lovlarida pochta konvertlari va pochta varaqchalariga bosma usulida tushirilgan yoki yopishtirilgan pochta markalari, markalovchi mashinada tushirilgan belgilar, shuningdek, pochta aloqasini boshqaruvchi davlat organlari tomonidan ruxsat etilgan, pochta xizmatlari to'lovini tasdiqlovchi boshqa belgilar qabul qilinadi.
Markalovchi mashina klishesi qo'ygan belgida pochta to'lovining davlat belgisi, sana shtempeli va jo'natuvchi manzili bo'lishi kerak.
Pochta to'lovining davlat belgisida o'zbek tilida davlatning nomi ("O'zbekiston"), arab raqamlari yoki lotin harflari bilan to'lov summa- si, chiqarilgan sana yoki qayd qilingan raqam ko'rsatiladi.
| Til deb murakkab muloqot tizimiga yoki shu tizimni oʻrganish va ishlatish qobiliyatiga aytiladi. Tilni oʻrganuvchi sohaga tilshunoslik deyiladi. Jahon tillari miqdorini aniqlash uchun til va sheva orasida farq oʻrnatish zarur. |
Bundan tashqari unda "Pochta" so'zi lotin harflarida ifodalanishi mumkin. To'lov summasi o'rnida to'lov to'la amalga oshirilganligini ko'rsatuvchi belgi qo'yilishi mumkin.
Agar pochta jo'natmasining o'lchamlari markalovchi mashina pochta jo'natmasining o'ziga belgi qo'yishiga imkon bermasa, unda alohida qog'ozga belgi qo'yilib, keyin u pochta jo'natmasiga yopishtiriladi.
Pochta aloqasi xizmatlarini ko'rsatish qoidalarida pochta jo'natmalarining o'lchami va og'irligi bo'yicha quyidagi chegaralar belgilangan.
Oddiy, buyurtmali va qiymati e'lon qilingan xatlar— massa chegarasi 2 kg, o'lchamlari: 110X220, 114X162, 162X229, 229X324, 250X353 mm.
Pochta varaqchalari (oddiy va buyurtmali) - o'lchamlari 115X148 mm.
Banderollar— massasi ko'pi bilan 2 kg, bitta kitob solinganda — 3 kg, maksimal o'lchovlari: uch tomonining biri (uzunligi, eni, balandligi) 36 sm, uch tomonining o'lchamlari yig'indisi 65 sm dan oshmasligi kerak. Naysimon qilib o'ralgan banderollar uzunligi 70 sm, diametri 15 sm. Ayrim hollarda naysimon qilib o'ralgan banderollar, ichiga solingan jo'natmani bukish mumkin bo'lmasa (xaritalar, chizmalar va h.k. lar), 1,5 metrgacha uzunlikda qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomoni 10 sm, ikkinchi tomoni kamida 5 sm (qalinligi har qanday minimal o'lchamda bo'lishi mumkin), naysimon qilib o'ralganda uzunligi 10 sm, diametri 5 sm.
Sekogramma— maksimal massasi 7 kg, chegaraviy o'lchamlari: uzunligi, eni va qalinligining yig'indisi — ko'pi bilan 90 sm, eng katta o'lchami 60 sm. Rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 104 sm dan katta bo'lmasligi; eng katta o'lchami 90 sm. Minimal o'lchamlari: 14X9 sm; rulonlar uchun — uzunligi va ikkilangan diametri yig'indisi — 17 sm dan oshmasligi; eng katta o'lchami — ko'pi bilan 10 sm.
Jo'natmalar— eng katta massasi 20 kg, maksimal o'lchamlari 50X50X40 sm. Eng katta ko'ndalang kesimining perimetri (aylanasining uzunligi) 1,5 metrdan oshmagan taqdirda, uzunligi 2 metrgacha bo'lgan buyumlardan iborat alohida jo'natmalar qabul qilinishi mumkin. Minimal o'lchamlari: bir tomonining uzunligi 10 sm va qolgan har bir tomonlarining uzunligi kamida 5 sm dan.
Tezkor pochta jo'natmasi— massaning yuqori chegarasi 31,5 kg. Barcha o'lchamlar 150 sm dan oshmasligi kerak. Uzunligi va perimetri (eng katta aylana bo'ylab uzunligi)ning summasi ko'pi bilan 300 sm.
O'lchamlari 114X162X5 mm, 110X220X5 mm bo'lgan pochta konvertlariga solingan va massasi 20 g dan oshmagan xatlar standart yozma korrespondensiyalariga kiradi.
Banderolning belgilangan maksimal massasidan 100 g oshib ketishiga ruxsat etiladi.
Jo'natmaning biror tomoni o'lchami 50X50X40 sm dan oshib ketsa, u katta o'lchamli (katta gabaritli) deyiladi.
Jo'natmaning massasi 10 kg dan oshiq bo'lsa, u og'ir vaznli deyiladi. 20 kg gacha og'ir vaznli jo'natmalarni qabul qilish va berish pochta aloqasi tashkilotlari tomonidan shu maqsadlar uchun maxsus ajratilgan pochta aloqasi obyektlarida amalga oshiriladi.
Massasi 3 kg, katta tomonining uzunligi 35 sm dan oshmaydigan, uch tomonining uzunliklari yig'indisi 65 sm dan oshmaydigan jo'natmalar kichik jo'natmalar deyiladi.
Pochtani tashish uchun maxsus tara (idish) ishlatiladi: yozma kor- respondensiya va banderollar uchun zig'ir tolasidan tikilgan qoplar; qiymati e'lon qilingan pochta jo'natmalari va kichik jo'natmalar uchun charm va brizent xaltalar, qutilar; nashr mahsulotlari uchun — qog'oz yoki zig'ir tolali qoplar.
O'zbekiston Respublikasi ichida jo'natilayotgan jo'natmalar solingan xalta va qutilarning massasi 40 kg dan oshmasligi, korrespondensiya va gazetalar solingan qoplarning chegaraviy massasi — 15 kg, jo'natmalar va boshqa xil pochta joylangan konteynerlar — 1000 kg dan oshmasligi kerak.
Xorijga jo'natilayotgan korrespondensiya solingan qoplarning maksimal massasi 30 kg, jo'natmalar solingan qoplarniki esa 40 kg bo'lishi kerak.
Davlat standarti pochta varaqchalarining ko'rinishi va o'lchamlarini belgilab beradi. Texnik talablarga ko'ra, varaqchalar to'g'ri burchakli bo'lishi, tomonlarining perpendikularlikdan chetlanishi ±1 mm dan oshmasligi, varaqchalar cheti tekis qilib qirqilgan bo'lishi lozim. Pochta varaqchalari tayyorlash uchun №0 tipografik silliq qog'oz, №1 ofset silliq qog'oz, fotograflk, qalin qog'oz qo'Ilaniladi.
Konvertlar va pochta varaqchalarining old tomoni yagona namuna bo'yicha to'ldirilishi kerak (1.1-rasm). Konvertlar va pochta varaqcha-,
Konvertlar va pochta varaqchalariga pochta markalarini va kod kiritish hamda solishtirib o'qish maxsus belgilarni joylashtirish uchun nisbatan qat'iy talablar qo'yiladi. Bunga sabab avtomatlashtirilgan shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalarning tanlab olish qurilmasi uchun bu belgilar mo'ljal bo'lib xizmat qilishidir.
Hozirgi paytda, pochtada yozma korrespondensiyalarga ishlov berish hajmi sezilarli darajada kamaygan bir sharoitda, uning tuzilishi o'zgarib bormoqda. Xalqaro va xizmat xatlarining hissasi oshib bormoqda.Pay - biriktiruvchi toʻqimadan iborat pishiq tuzilma. Shakli va uzunligi (lenta yoki plastinka) har xil; muskullar P. yordamida suyaklarga birikadi. P.ning pishiq yoki choʻziluvchanligi, qayishqokligi u paydo boʻlgan biriktiruvchi toʻqimaga bogʻliq. P. O'lchami 110X220 mm bo'lgan konvertlarga va derazachali konvertlarga talab paydo bo'lmoqda. Mashinada yozish usulida rasmiylashtirilgan va kodli shtampi to'ldirilgan korrespondensiyalar hissasi oshib bormoqda.
Bunday vaziyatni hisobga olib, yozma korrespondensiyalarni rasmiy- lashtirish, manzil yozish va kodlash qoidalarini, shuningdek, konvertlarning o'lchamlarini Xalqaro pochta aloqasi (XPA) hujjatlarida ko'rsatilgan talablarga moslashtirish bo'yicha qaror qabul qilingan. Yangi standartlarni joriy qilish bilan bir vaqtda konvertlar va pochta varaqachalari ustiga manzil yozish, kodlash va rasmiylashtirish bo'yicha qo'llanma texnik materiallar chiqarilgan.
XPA hujjatlarida ko'rsatilgan talablar bo'yicha manzil va texnologik ma'lumotlar yoziladigan joyni o'zgartirish ko'zda tutilgan. O'lchamlari 110X220 mm, 169X220 mm va 229X324 mm bo'lgan, oluvchining manzili uchun mo'ljallangan bir derazachali, shuningdek, ikki derazachali konvertlarni joriy qilishning maqsadga muvofiqligi ko'rib chiqilgan.
Bunday konvertlarni joriy etish katta miqdorda korrespondensiyalarni xizmat qog'ozlarda (banderollarda) jo'natuvchi tashkilot va jismoniy shaxslar uchun yozma korrespondensiyalarni rasmiylashtirishni yengillashtiradi.
Yozma korrespondensiyalarni saralash.
Pochta aloqasi tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar davlat va jamiyat uchun ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lib juda ham ommabop bo'lib hisoblanadi. Chunki u jamiyatning ham ma qatlami davlat hokimiyati va boshqaruvining hamma bo'g'in va tartibini qamrab olgan.Hokimiyat yoki mansab vakolatini suiisteʼmol qilish - q. Mansabdorlik jinoyatlari, Xizmat mansabini suiisteʼmol qilish. Pochta aloqasi korxonasi pochta xizmati, ya'ni pochta jo'natmalarini (xatlar, banderollar, posilkalar) qabul qilish, qayta ishlash va manzilga yetkazib berish bilan bir qatorda davriy nashrlami tarqatadi. Kommunal xizmatlar, elektr energiya, gaz ta'minoti uchun to'lovlarni amalga oshirisih va shu kabilar bilan shug'ullanadi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish xalqaro aloqalaning rivojlanishi o'z navbatida pochta aloqalarining rivojlanishi yo'nalishini chuqur tahlil etishni taqozo etadi.
Нагbir pochta jo'natmasi jo'natuvchidan oluvchiga yetib borguncha yagona ishlab chiqarish jarayonining bir qancha majburiy bosqichlaridan o'tadi, buning natijasida pochta aloqasi xizmatiga berilgan buyurtma pochta aloqasi mahsulotiga aylanadi. Yagona ishlab chiqarish jarayonini har bir pochta korxonasi uchun o'ziga xos bo'lgan va ularda to'la bajariladigan alohida jarayonlarga ajratish mumkin. Ularda chiqayotgan, kirayotgan va tranzit pochta jo'natmalariga ishlov berish jarayonlari kiradi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish, mijozlardan qabul qilib olin- gan yoki boshqa aloqa korxonalaridan kelib tushgan pochta jo'natmalarini belgilangan manzil bo'yicha jo'natishga va topshirishga tayyorlashni ta'minlovchi ishlab chiqarish jarayonlari majmuasi o'z ichiga oladi.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalar, yuborilayotgan jo'natmalarga ishlov berish va matbuotni tashishdagi asosiy jarayonlarni ko'rib chiqamiz.
Jo'natilayotgan yozma korrespondensiyalarga ishlov berishda quyidagi asosiy ishlar amalga oshiriladi: qabul qilib olish va pochta korxonasiga yetkazish, ajratish, o'nglash-tamg'alash, saralash, postpaketlarni taxlab qoplarga joylash va ularni berkitish, almashish sexiga yetkazib berish.
Pochta jo'natmalarini qabul qilib olish— ishlab chiqarish jarayonining dastlabki bosqichi bo'lib, bevosita jo'natuvchidan yoki pochta qutisi orqali pochta aloqasi korxonasiga kelib tushgan pochta jo'natmalarini rasmiylashtirishdan iborat.
Ajratish— yozma korrespondensiyalarni xillari, toifalari, turlari va o'lchamlari bo'yicha guruhlarga ajratishdan iborat dastlabki ishlov berish.
O'nglash— yozma korrespondensiyalarni tamg'alash va manzilini o'qish uchun qulay holatda qilib, manzil yozilgan tomoni bo'yicha taxlashdan iborat bo'lgan dastlabki ishlov berish.
Tamg'a (shtempel) bosish- pochta jo'natmasi qabul qilingan (pochta korxonasiga kelib tushgan) joy, sana va vaqtni belgilash, shuningdek, pochta to'lovi amalga oshirilganligini ifodalash uchun pochta jo'natmalariga va ishlab chiqarish hujjatlariga taqvimli tamg'a nusxasini tushirish.
Saralash — pochta jo'natmalarini manzil belgilari bo'yicha guruhlarga ajratish. Umumiy va mufassal saralash usullari mavjud. Umumiy saralash yiriklashtirilgan hududiy belgilar (yo'nalishlar va yirik shaharlar) bo'yicha amalga oshiriladi, mufassal saralash esa viloyatlar, o'lkalar, respublikalar, tumanlar, shaharlar, temir yo'l qoshidagi va aniq manzilli aloqa korxonalari, shuningdek, pochta vagonlari yo'nalishlari bo'yicha amalga oshiriladi.
Xatlarning katta qismi postpaketlarga solingan holda jo'natiladi. Postpaket— yo'nalish belgisi bo'yicha guruhga ajratilgan, bog'langan yoki qog'oz qobiq bilan o'ralgan, belgilangan tartibda rasmiylashtirilgan xatlar to'plami.
Jo'natilayotgan xatlarga ishlov berishdagi yakunlovchi amaliyot — postpaketlarni bog'lash — o'rash va saralab qoplarga joylash, hamda bu qoplarni ham yopib, almashish sexiga jo'natish. Postpaketlarni bog'lash- o'rash — bu postpaketda, qopda, qutida, konteynerda jo'natiladigan pochta jo'natmalarini taxlash, joylash, qayd qilish, bog'lash va o'rash amaliyotlarini, shuningdek, Pochta qoidalariga muvofiq ravishda ularni rasmiylashtirish ishlarini o'z ichiga oluvchi jarayondir.
Yuborilayotgan jo'natmalar ustida qabul qilish punktida quyidagi ishlar bajariladi: mijozlardan qabul qilib olish, saralash, manzillar bo'yicha saralash, mayda va qimmatli jo'natmalarni qoplarga joylab bog'lash, jo'natish hujjatlarini rasmiylashtirish, avtomashinalarga yuk- Iash. Jo'natmalar belgilangan manzilga jo'natuvchi tomonidan to'ldirilgan, ilova xat bilan birgalikda yuboriladi. Jo'natma qabul qilib olinayotganda jo'natmaning to'g'ri o'rab bog'langanligi, manzil va ilova xatlarning to'g'ri to'ldirilganligi tekshiriladi. Pochta qoidalarida ko'zda tutilgan, ba'zi hollarda esa jo'natmani bog'lab tamg'a bosiladi. Keyin jo'natmaning og'irligi o'lchanadi, ta'rif bo'yicha baholanadi va yuboruvchi belgilagan pulni to'lagach, unga patta beriladi. Jo'natmalar pochta aloqasi bog'lamasi korxonalarida saralanadi. Bu yerda ular pochta qoidalarida ko'zga tutilgan belgilariga qarab ajratiladi, keyin esa ularni manzili ko'rsatilgan ilova xatlari bilan birgalikda belgilangan tartibda saralanadi. Saralangan jo'natmalar manzili ko'rsatilgan ilova xat asosida yuk xatga yoziladi va ilova xat bilan birgalikda belgilangan manzilga jo'natiladi.
Matbuotni tashish deb, ilova hujjatlarni tayyorlash, bosmaxonalardan davriy nashrlami qabul qilib olish, jo'natmalarni shakllantirish, nashrlar solingan qop va o'ramalarni belgilangan manzilga jo'natish uchun topshirish ishlarini o'z ichiga olgan ishlab chiqarish jarayoniga aytiladi.
Obuna nashrlar varaqa va manzil tizimi bo'yicha jo'natiladi. Varaqa tizimi bo'yicha tashishda gazeta va jurnallar nashr tashuvchi korxonalar tomonidan gazeta tarqatish bog'lamalariga (uzellariga) obunachilar manzilini ko'rsatmay, saralash jadvallariga muvofiq ravishda umumiy miqdorda jo'natiladi. Manzil tizimi bo'yicha tashishda har bir nusxada obunachi manzili ko'rsatiladi.
Saralash jadvalida gazeta tarqatish bog'lamalari, aloqa bo'limlari yoki yetkazib berish uchastkalarining ro'yxati va ularning har biri uchun mo'ljallangan muayyan davriy nashr nusxalarining soni ko'rsatilgan bo'ladi.
Nashr jo'natmasi deb, gazeta tarqatish bog'lamasiga bir vaqtda jo'natilayotgan bir yoki bir nechta nomlanishdagi davriy nashrlar gu- ruhiga aytiladi.
Gazeta tarqatish bog'lamasi matbuot jo'natuvchi korxonalardan bevosita davriy nashrlarni olib, ishlov beruvchi va o'ziga biriktirilgan pochta aloqasi bo'limlariga boruvchi yoki obunachilarga topshiruvchi pochta aloqasi korxonasi hisoblanadi.
Pochta jo'natmasi harakatining yakunlovchi bosqichi topshirish bo'lib.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. u oluvchiga yoki uning ishonchli shaxsga bevosita pochta aloqasi kor- xonasida yoki uyiga olib borib berish orqali topshirishdan iborat.
Kalit so'zlar :
Pochta jo'natmalari deb, pochta qoidalari bo'yicha o'ralgan va ras- miylashtirilgan jismlarga, shuningdek, belgilangan manzilga jo'natish va oluvchiga topshirish uchun pochta aloqasi korxonasiga topshirilgan nashriy matbuotlarga aytiladi. Ma'lum vaqt oralig'ida qabul qilingan, ishlov berilgan, jo'natilgan va belgilangan manzilga topshirilgan pochta jo'natmalarining soni pochta almashish deyiladi. Aloqa korxonasi umumdavlat aloqa tarmog'i tizimidagi alohida ishlab chiqarish birligi hisoblanib, ma'lumotlarni uzatish jarayonini tashkillashtiradi. Zamonaviy pochtamtlar yuqori darajada mexanizatsiyalashgan sanoat tipidagi korxona bo'lib, ularda pochta jo'natmalariga ishlov berish uchun avtomatlashtirilgan texnika vositalari (maxsus mashinalar va uskunalar) keng qo'Ilaniladi.
Pochta jo'natmalariga ishlov berish borasidagi asosiy va qo'shimcha ishlarni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan maxsus pochtaga ishlov beruvchi mashinalar, mexanizmlar va qurilmalarga yozma korrespondensiyalarga ishlov berish uchun mo'ljallangan avtomatik ajratuvchi, ustiga shtamp bosuvchi va saralovchi mashinalar, jo'natmalarni va nashr o'ramalarini saralovchi yarim avtomat mashinalar, qop tikuvchi, o'rovchi, manzil yozuvchi va boshqa mashinalar kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Sokolov V.P, Tarasova N.P, Livinc V.M. Teoreticheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi, uchebnik dlya VUZov ,-M.-Radio i svyaz', 1998g.
2. Barsuk V.A, Gubin N.M, Baty'y A.R. E`konomiko-matematicheskie metody' i modeli v planirovanii i upravlenii v otrasli svyazi. Uchebnik dlya VUZov,-M.-Radio i svyaz', 1990g.
3. Macnev V.N, Tihonov A.F. Organizaciya, planirovaniya i ASU predpriyatiyami pochtovoy svyazi.-M.- 1990g
4. Sokolov V.P YAstrebov A.S. Tehnicheskie sredstva avtomatizacii pochtovoy svyazi.-SPb, 2000g.
5. Hly'tchev S.M., Tarasova N.P., Livshic V.M. Teoreticheskie osnovy' pochtovoy svyazi.- M.: Radio i svyaz', 1990g.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. M.M.Mahmudov,G.S.Abdulazizova,G.N.Nazarova “Pochta xizmati texnologik jarayonlari” Toshkent«IQTISOD-MOLIYA»2010
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Referat Mavzu: Pochta jo’natmalariga ishlov berish jarayonining asosiy bosqichlaril. Yozma korrespondensiyalarni saralash
| |
http://kompy.info/mavzu-infografikani-yaratish-texnologiyalari-ergasheva-maftuna-v2.html#E’tiboringiz_uchun_rahmat! | Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh | |
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh
|
Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 4,67 Kb. | | #274890 |
Bog'liq Mavzu Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna (1)
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh 1. Infografika nima? 2. Infografikaning asosiy turlari. 3. Infografika yaratish uchun kerakli maslahat va 5 ta onlayn xizmat
Reja:
Bugungi kunda grafik media mahsulotlarga boʻlgan talab va eʻtibor kun sayin ortib bormoqda. Ijtimoiy media marketing rivoji rivojlangani sayin, insonlarga xizmat, mahsulot hamda faoliyat haqida uzundan-uzoq tekstli maʻlumotlardan koʻr vizual kontent — infografikalar taqdim etilishi ancha effekt bermoqda. Xoʻsh, infografika nima? Infografika — axborotni taqdim etishning grafik usulidir. Boshqacha qilib aytganda, buni rasm koʻrinishidagi maʻlumotlar desak ham boʻladi. Infografika boshqa elementlarni (matn, koʻrsatkichlar, diagrammalar, bloklar va ikonlar) oʻz ichiga olishi mumkin, unda grafik tasvirlar asosiy rol oʻynaydi. Infografikani odatda grafik dizaynerlar, baʻzan esa illyustratorlar yaratadilar. Infografika oddiy rasm yoki tasvirli matndan nimasi bilan farq qiladi? Infografika, umuman olganda, axborot uzatishning mustaqil vositasidir. Bir soʻz bilan aytganda, infografika materialni tez, vizual va yorqin taqdim etish uchun moʻljallangan. Infografikaning koʻpgina afzalliklari bor: Birinchidan, infografika sizga katta hajmdagi maʻlumotlarni koʻrsatishga imkon beradi — matnni uzoq vaqt oʻqish uchun bugungi auditoriyaning sabri va vaqti kamlik qilmoqda. Ikkinchidan, yaxshi infografika maʻlumotni yanada aniqroq qiladi. Uchinchidan, qiziqarli rasm tomoshabinlarning eʻtiborini jalb qilishga yordam beradi, shuning uchun bu format ommaviy ravishda qoʻllaniladi. Bugungi zamonaviy taʻlim tizimida ham infografik materiallardan koʻproq foydalanish tavsiya etilmoqda. Infografika qayerlarda ishlatiladi?
Infografika yordamida siz mijozlar yoki xodimlarning maʻlumotlari bilan tanishishingiz mumkin;
Muhim yangiliklarni koʻrsatishingiz mumkin;
Mahsulotlaringizni/xizmatlaringizni reklama qilasiz;
Odamlar qaysi tilda gaplashishidan qatʻi nazar, hamma uchun tushunarli boʻlgan qulay texnik koʻrsatma tayyorlagan boʻlasiz;
Statistik maʻlumotlar, yillik hisobot, tadqiqot natijalarini tayyorlashingiz mumkin;
Yoʻl belgilari ham infografikaning bir turidir
Infografikaning beshta asosiy turi mavjud: Analitik yoki raqamli infografika. Uning yordami bilan statistik maʻlumotlar taqdim etiladi, unda juda koʻp raqamlar, diagrammalar, grafiklar mavjud boʻlishi mumkin. Yangiliklar infografikasi. U soʻnggi voqealar haqida aniq hikoya qiladi, xronologiyani va atrofda sodir boʻlayotgan voqealarning muhim bosqichlarini aks ettiradi. Qurilish infografikasi. Obʻektning tuzilishini yoki uning mexanizmini, baʻzan tarixiy voqeaning xronologiyasini va sabablarini koʻrsatadi. Reklama infografikasi. Oʻz mahsulotlarini reklama qilish uchun kompaniyalar tomonidan yaratilgan. Qiyosiy infografika. Turli obʻektlarning xususiyatlarini solishtirish imkonini beradi. Infografikaning kamchiliklari: Infografikaning birinchi kamchiligi shundaki, uni tayyorlash unchalik oson hamda arzon emas. Matn yoki roʻyxatni yozish, odatda, toʻgʻri tasvirlarni tanlash va ularni oqilona birlashtirishdan koʻra ancha oson, arzonroq va tezroq. Bundan tashqari, yaxshi infografikani yaratish uchun sizga ijodkorlik, kreativ dizayn fikrlash kerak. Ikkinchi kamchilik shundaki, baʻzida materialni taqdim etishning bunday rang-barang shakli odamlarni bu maʻlumotni unchalik jiddiy emas deb qabul qilishiga sabab boʻlishi mumkin. Uchinchi kamchilik shundaki, infografika deyarli har doim voqelikni qandaydir sxematik, umumlashtirish va soddalashtirishdir. Infografika yaratishni osonlashtiradigan koʻplab onlayn xizmatlar mavjud: 1.Canva 2.Easel.ly 3.Piktochart 4.Venngage 5.Creately Ushbu xizmatlar yordamida siz infografikalarni tezda jamlashingiz mumkin. Bepul shablonlar, rasmlar, piktogrammalar va shriftlarning katta kutubxonasi mavjud. E’tiboringiz uchun rahmat!
http://fayllar.org
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-infografikani-yaratish-texnologiyalari-ergasheva-maftuna-v2.html#Infografikaning_beshta_asosiy_turi_mavjud | Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh | |
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh
|
Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 4,67 Kb. | | #274890 |
Bog'liq Mavzu Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna (1)
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh 1. Infografika nima? 2. Infografikaning asosiy turlari. 3. Infografika yaratish uchun kerakli maslahat va 5 ta onlayn xizmat
Reja:
Bugungi kunda grafik media mahsulotlarga boʻlgan talab va eʻtibor kun sayin ortib bormoqda. Ijtimoiy media marketing rivoji rivojlangani sayin, insonlarga xizmat, mahsulot hamda faoliyat haqida uzundan-uzoq tekstli maʻlumotlardan koʻr vizual kontent — infografikalar taqdim etilishi ancha effekt bermoqda. Xoʻsh, infografika nima? Infografika — axborotni taqdim etishning grafik usulidir. Boshqacha qilib aytganda, buni rasm koʻrinishidagi maʻlumotlar desak ham boʻladi. Infografika boshqa elementlarni (matn, koʻrsatkichlar, diagrammalar, bloklar va ikonlar) oʻz ichiga olishi mumkin, unda grafik tasvirlar asosiy rol oʻynaydi. Infografikani odatda grafik dizaynerlar, baʻzan esa illyustratorlar yaratadilar. Infografika oddiy rasm yoki tasvirli matndan nimasi bilan farq qiladi? Infografika, umuman olganda, axborot uzatishning mustaqil vositasidir. Bir soʻz bilan aytganda, infografika materialni tez, vizual va yorqin taqdim etish uchun moʻljallangan. Infografikaning koʻpgina afzalliklari bor: Birinchidan, infografika sizga katta hajmdagi maʻlumotlarni koʻrsatishga imkon beradi — matnni uzoq vaqt oʻqish uchun bugungi auditoriyaning sabri va vaqti kamlik qilmoqda. Ikkinchidan, yaxshi infografika maʻlumotni yanada aniqroq qiladi. Uchinchidan, qiziqarli rasm tomoshabinlarning eʻtiborini jalb qilishga yordam beradi, shuning uchun bu format ommaviy ravishda qoʻllaniladi. Bugungi zamonaviy taʻlim tizimida ham infografik materiallardan koʻproq foydalanish tavsiya etilmoqda. Infografika qayerlarda ishlatiladi?
Infografika yordamida siz mijozlar yoki xodimlarning maʻlumotlari bilan tanishishingiz mumkin;
Muhim yangiliklarni koʻrsatishingiz mumkin;
Mahsulotlaringizni/xizmatlaringizni reklama qilasiz;
Odamlar qaysi tilda gaplashishidan qatʻi nazar, hamma uchun tushunarli boʻlgan qulay texnik koʻrsatma tayyorlagan boʻlasiz;
Statistik maʻlumotlar, yillik hisobot, tadqiqot natijalarini tayyorlashingiz mumkin;
Yoʻl belgilari ham infografikaning bir turidir
Infografikaning beshta asosiy turi mavjud: Analitik yoki raqamli infografika. Uning yordami bilan statistik maʻlumotlar taqdim etiladi, unda juda koʻp raqamlar, diagrammalar, grafiklar mavjud boʻlishi mumkin. Yangiliklar infografikasi. U soʻnggi voqealar haqida aniq hikoya qiladi, xronologiyani va atrofda sodir boʻlayotgan voqealarning muhim bosqichlarini aks ettiradi. Qurilish infografikasi. Obʻektning tuzilishini yoki uning mexanizmini, baʻzan tarixiy voqeaning xronologiyasini va sabablarini koʻrsatadi. Reklama infografikasi. Oʻz mahsulotlarini reklama qilish uchun kompaniyalar tomonidan yaratilgan. Qiyosiy infografika. Turli obʻektlarning xususiyatlarini solishtirish imkonini beradi. Infografikaning kamchiliklari: Infografikaning birinchi kamchiligi shundaki, uni tayyorlash unchalik oson hamda arzon emas. Matn yoki roʻyxatni yozish, odatda, toʻgʻri tasvirlarni tanlash va ularni oqilona birlashtirishdan koʻra ancha oson, arzonroq va tezroq. Bundan tashqari, yaxshi infografikani yaratish uchun sizga ijodkorlik, kreativ dizayn fikrlash kerak. Ikkinchi kamchilik shundaki, baʻzida materialni taqdim etishning bunday rang-barang shakli odamlarni bu maʻlumotni unchalik jiddiy emas deb qabul qilishiga sabab boʻlishi mumkin. Uchinchi kamchilik shundaki, infografika deyarli har doim voqelikni qandaydir sxematik, umumlashtirish va soddalashtirishdir. Infografika yaratishni osonlashtiradigan koʻplab onlayn xizmatlar mavjud: 1.Canva 2.Easel.ly 3.Piktochart 4.Venngage 5.Creately Ushbu xizmatlar yordamida siz infografikalarni tezda jamlashingiz mumkin. Bepul shablonlar, rasmlar, piktogrammalar va shriftlarning katta kutubxonasi mavjud. E’tiboringiz uchun rahmat!
http://fayllar.org
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-infografikani-yaratish-texnologiyalari-ergasheva-maftuna-v2.html#Infografika_qayerlarda_ishlatiladi | Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh | |
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh
|
Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 4,67 Kb. | | #274890 |
Bog'liq Mavzu Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna (1)
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh 1. Infografika nima? 2. Infografikaning asosiy turlari. 3. Infografika yaratish uchun kerakli maslahat va 5 ta onlayn xizmat
Reja:
Bugungi kunda grafik media mahsulotlarga boʻlgan talab va eʻtibor kun sayin ortib bormoqda. Ijtimoiy media marketing rivoji rivojlangani sayin, insonlarga xizmat, mahsulot hamda faoliyat haqida uzundan-uzoq tekstli maʻlumotlardan koʻr vizual kontent — infografikalar taqdim etilishi ancha effekt bermoqda. Xoʻsh, infografika nima? Infografika — axborotni taqdim etishning grafik usulidir. Boshqacha qilib aytganda, buni rasm koʻrinishidagi maʻlumotlar desak ham boʻladi. Infografika boshqa elementlarni (matn, koʻrsatkichlar, diagrammalar, bloklar va ikonlar) oʻz ichiga olishi mumkin, unda grafik tasvirlar asosiy rol oʻynaydi. Infografikani odatda grafik dizaynerlar, baʻzan esa illyustratorlar yaratadilar. Infografika oddiy rasm yoki tasvirli matndan nimasi bilan farq qiladi? Infografika, umuman olganda, axborot uzatishning mustaqil vositasidir. Bir soʻz bilan aytganda, infografika materialni tez, vizual va yorqin taqdim etish uchun moʻljallangan. Infografikaning koʻpgina afzalliklari bor: Birinchidan, infografika sizga katta hajmdagi maʻlumotlarni koʻrsatishga imkon beradi — matnni uzoq vaqt oʻqish uchun bugungi auditoriyaning sabri va vaqti kamlik qilmoqda. Ikkinchidan, yaxshi infografika maʻlumotni yanada aniqroq qiladi. Uchinchidan, qiziqarli rasm tomoshabinlarning eʻtiborini jalb qilishga yordam beradi, shuning uchun bu format ommaviy ravishda qoʻllaniladi. Bugungi zamonaviy taʻlim tizimida ham infografik materiallardan koʻproq foydalanish tavsiya etilmoqda. Infografika qayerlarda ishlatiladi?
Infografika yordamida siz mijozlar yoki xodimlarning maʻlumotlari bilan tanishishingiz mumkin;
Muhim yangiliklarni koʻrsatishingiz mumkin;
Mahsulotlaringizni/xizmatlaringizni reklama qilasiz;
Odamlar qaysi tilda gaplashishidan qatʻi nazar, hamma uchun tushunarli boʻlgan qulay texnik koʻrsatma tayyorlagan boʻlasiz;
Statistik maʻlumotlar, yillik hisobot, tadqiqot natijalarini tayyorlashingiz mumkin;
Yoʻl belgilari ham infografikaning bir turidir
Infografikaning beshta asosiy turi mavjud: Analitik yoki raqamli infografika. Uning yordami bilan statistik maʻlumotlar taqdim etiladi, unda juda koʻp raqamlar, diagrammalar, grafiklar mavjud boʻlishi mumkin. Yangiliklar infografikasi. U soʻnggi voqealar haqida aniq hikoya qiladi, xronologiyani va atrofda sodir boʻlayotgan voqealarning muhim bosqichlarini aks ettiradi. Qurilish infografikasi. Obʻektning tuzilishini yoki uning mexanizmini, baʻzan tarixiy voqeaning xronologiyasini va sabablarini koʻrsatadi. Reklama infografikasi. Oʻz mahsulotlarini reklama qilish uchun kompaniyalar tomonidan yaratilgan. Qiyosiy infografika. Turli obʻektlarning xususiyatlarini solishtirish imkonini beradi. Infografikaning kamchiliklari: Infografikaning birinchi kamchiligi shundaki, uni tayyorlash unchalik oson hamda arzon emas. Matn yoki roʻyxatni yozish, odatda, toʻgʻri tasvirlarni tanlash va ularni oqilona birlashtirishdan koʻra ancha oson, arzonroq va tezroq. Bundan tashqari, yaxshi infografikani yaratish uchun sizga ijodkorlik, kreativ dizayn fikrlash kerak. Ikkinchi kamchilik shundaki, baʻzida materialni taqdim etishning bunday rang-barang shakli odamlarni bu maʻlumotni unchalik jiddiy emas deb qabul qilishiga sabab boʻlishi mumkin. Uchinchi kamchilik shundaki, infografika deyarli har doim voqelikni qandaydir sxematik, umumlashtirish va soddalashtirishdir. Infografika yaratishni osonlashtiradigan koʻplab onlayn xizmatlar mavjud: 1.Canva 2.Easel.ly 3.Piktochart 4.Venngage 5.Creately Ushbu xizmatlar yordamida siz infografikalarni tezda jamlashingiz mumkin. Bepul shablonlar, rasmlar, piktogrammalar va shriftlarning katta kutubxonasi mavjud. E’tiboringiz uchun rahmat!
http://fayllar.org
|
| | |
http://kompy.info/mavzu-infografikani-yaratish-texnologiyalari-ergasheva-maftuna-v2.html#Infografikani_odatda_grafik_dizaynerlar,_baʻzan_esa_illyustratorlar_yaratadilar. | Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh | |
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh
|
Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 4,67 Kb. | | #274890 |
Bog'liq Mavzu Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna (1)
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh 1. Infografika nima? 2. Infografikaning asosiy turlari. 3. Infografika yaratish uchun kerakli maslahat va 5 ta onlayn xizmat
Reja:
Bugungi kunda grafik media mahsulotlarga boʻlgan talab va eʻtibor kun sayin ortib bormoqda. Ijtimoiy media marketing rivoji rivojlangani sayin, insonlarga xizmat, mahsulot hamda faoliyat haqida uzundan-uzoq tekstli maʻlumotlardan koʻr vizual kontent — infografikalar taqdim etilishi ancha effekt bermoqda. Xoʻsh, infografika nima? Infografika — axborotni taqdim etishning grafik usulidir. Boshqacha qilib aytganda, buni rasm koʻrinishidagi maʻlumotlar desak ham boʻladi. Infografika boshqa elementlarni (matn, koʻrsatkichlar, diagrammalar, bloklar va ikonlar) oʻz ichiga olishi mumkin, unda grafik tasvirlar asosiy rol oʻynaydi. Infografikani odatda grafik dizaynerlar, baʻzan esa illyustratorlar yaratadilar. Infografika oddiy rasm yoki tasvirli matndan nimasi bilan farq qiladi? Infografika, umuman olganda, axborot uzatishning mustaqil vositasidir. Bir soʻz bilan aytganda, infografika materialni tez, vizual va yorqin taqdim etish uchun moʻljallangan. Infografikaning koʻpgina afzalliklari bor: Birinchidan, infografika sizga katta hajmdagi maʻlumotlarni koʻrsatishga imkon beradi — matnni uzoq vaqt oʻqish uchun bugungi auditoriyaning sabri va vaqti kamlik qilmoqda. Ikkinchidan, yaxshi infografika maʻlumotni yanada aniqroq qiladi. Uchinchidan, qiziqarli rasm tomoshabinlarning eʻtiborini jalb qilishga yordam beradi, shuning uchun bu format ommaviy ravishda qoʻllaniladi. Bugungi zamonaviy taʻlim tizimida ham infografik materiallardan koʻproq foydalanish tavsiya etilmoqda. Infografika qayerlarda ishlatiladi?
Infografika yordamida siz mijozlar yoki xodimlarning maʻlumotlari bilan tanishishingiz mumkin;
Muhim yangiliklarni koʻrsatishingiz mumkin;
Mahsulotlaringizni/xizmatlaringizni reklama qilasiz;
Odamlar qaysi tilda gaplashishidan qatʻi nazar, hamma uchun tushunarli boʻlgan qulay texnik koʻrsatma tayyorlagan boʻlasiz;
Statistik maʻlumotlar, yillik hisobot, tadqiqot natijalarini tayyorlashingiz mumkin;
Yoʻl belgilari ham infografikaning bir turidir
Infografikaning beshta asosiy turi mavjud: Analitik yoki raqamli infografika. Uning yordami bilan statistik maʻlumotlar taqdim etiladi, unda juda koʻp raqamlar, diagrammalar, grafiklar mavjud boʻlishi mumkin. Yangiliklar infografikasi. U soʻnggi voqealar haqida aniq hikoya qiladi, xronologiyani va atrofda sodir boʻlayotgan voqealarning muhim bosqichlarini aks ettiradi. Qurilish infografikasi. Obʻektning tuzilishini yoki uning mexanizmini, baʻzan tarixiy voqeaning xronologiyasini va sabablarini koʻrsatadi. Reklama infografikasi. Oʻz mahsulotlarini reklama qilish uchun kompaniyalar tomonidan yaratilgan. Qiyosiy infografika. Turli obʻektlarning xususiyatlarini solishtirish imkonini beradi. Infografikaning kamchiliklari: Infografikaning birinchi kamchiligi shundaki, uni tayyorlash unchalik oson hamda arzon emas. Matn yoki roʻyxatni yozish, odatda, toʻgʻri tasvirlarni tanlash va ularni oqilona birlashtirishdan koʻra ancha oson, arzonroq va tezroq. Bundan tashqari, yaxshi infografikani yaratish uchun sizga ijodkorlik, kreativ dizayn fikrlash kerak. Ikkinchi kamchilik shundaki, baʻzida materialni taqdim etishning bunday rang-barang shakli odamlarni bu maʻlumotni unchalik jiddiy emas deb qabul qilishiga sabab boʻlishi mumkin. Uchinchi kamchilik shundaki, infografika deyarli har doim voqelikni qandaydir sxematik, umumlashtirish va soddalashtirishdir. Infografika yaratishni osonlashtiradigan koʻplab onlayn xizmatlar mavjud: 1.Canva 2.Easel.ly 3.Piktochart 4.Venngage 5.Creately Ushbu xizmatlar yordamida siz infografikalarni tezda jamlashingiz mumkin. Bepul shablonlar, rasmlar, piktogrammalar va shriftlarning katta kutubxonasi mavjud. E’tiboringiz uchun rahmat!
http://fayllar.org
|
| | |
http://kompy.info/elektik-stansiyalarin-ve-sebekelerinin-texniki-istismar-qaydal.html | Elektik stansiyalarin və ŞƏBƏKƏLƏRİNİn texniKİ İSTİsmar qaydalari | ELEKTİK STANSİYALARIN VƏ ŞƏBƏKƏLƏRİNİN TEXNİKİ
İSTİSMAR QAYDALARI
BÖLMƏ 5
ELEKTRİK STANSİYALARIN VƏ ŞƏBƏKƏLƏRİNİN ELEKTRİK AVADANLIQLARINƏN İSTİSMAR QAYDALARI
1. Generatorlar və sinxron kompensatorlar
1.1. Generatorların və sinxron kompensatorların istismarında onların buraxıla bilən rejimlərdə fasiləsiz işi, həmçinin təsirlənmə, soyutma, yağ təchizi sistemlərinin, nəzarət, mühafizə və avtomatika qurğularının etibarlı işləməsi təmin edilməlidir.
1.2. Təsirlənmənin avtomatik tənzimləyiciləri (TAT) daim işə qoşulmuş vəziyyətdə olmalıdır. TAT və onun ayrı-ayrı elementlərinin açılmasına yalnız təmir və ya yoxlama zamanı icazə verilir.
TAT-ın sazlanması və işləməsi, generatorların (sinxron kompensatorların) buraxıla bilən iş rejimləri ilə avtomatikanın ümumstansiya və sistem qurğuları ilə uyğunlaşdırılmalıdır.
Elektrik stansiyalarında və enerjisistemdə TAT-ın sazlanmasının əsas parametrləri barədə məlumatlar olmalıdır.
Ehtiyat təsirləndiricilərdə rotorun nominal gərginliyindən 1,3 dəfədən az olmayaraq təsirlənmənin sürətləndirilməsi təmin edilməlidir.
1.3. TAT və işçi təsirlənmənin sürətləndirilmə qurğuları elə sazlanmalıdır ki, şəbəkədə gərginliyin verilmiş azalması halında aşağıdakılar təmin edilsin:
-
əgər bəzi köhnə tipli maşınlar üçün normativ sənədlərlə məhdudlaşmırsa, təyin olunmuş təsirlənmə gərginliyi həddinin, işçi rejimdəki gərginlikdən iki qat az olmaması;
-
təsirlənmə gərginliyinin nominal artma sürəti;
-
verilmiş sürətləndirilmə müddətinin avtomatik məhdudlaşdırılması.
1.4. Generatorlar istismara əsas təsirlənmədə daxil edilməlidir.
İstismar şəraitində əsas təsirlənmədən ehtiyata və ya əksinə keçirmələr generatorlar şəbəkədən açılmadan yerinə yetirilməlidir. İşçi təsirlənmə tənzimləməsi rejimindən ehtiyata və ya əksinə keçirmələr, bir qayda olaraq, generatorların iş rejimləri dəyişilmədən aparılmalıdır.
1.5. Əks təsirlənmə dolağı olmayan bütün generatorlarda və sinxron kompensatorlarda daim işə qoşulmuş vəziyyətdə olan, ifrat gərginliklərdən xüsusi mühafizə (boşaldıcı, söndürücü müqavimət və s.) qurğuları quraşdırılmalıdır.
1.6. Hidrogenlə soyudulan turbogeneratorların val kipləşmələrinin və sinxron kompensatorların yastıqlarının ehtiyat yağ təchizatı mənbələri işçi mənbə açıldıqda və yağın təzyiqi (sərfi) təyin edilmiş həddən aşağı düşdükdə, avtomatik işə qoşulmalıdır.
60MVt və daha artıq güclü generatorlarda kipləşmənin əsas yağ təchizatı mənbələrinin ehtiyatı üçün dempfer (bufer) çənləri daim qoşulu vəziyyətdə olmalıdır. Dempfer çənlərindəki yağ ehtiyatı bütün yağ təchizatı mənbələrinin imtinası zamanı vakuumun kəsilməsi ilə turboaqreqatın bütün qaçış müddəti əzində yağın verilməsini və val kipləşmələrində yağ-hidrogen təzyiqinin müsbət dəyişkənliyinin saxlanmasını təmin etməlidir.
1.7. Hidrogenlə soyudulan turbogeneratorlar və sinxron kompensatorlar quraşdırıldıqdan və əsaslı təmir olunduqdan sonra hidrogenin nominal təzyiqində istismara verilməlidir.
Aktiv hissələri bilavasitə hidrogenlə və ya hidrogen-su ilə soyudulan turbogeneratorların yük altında hava ilə soyutmaqla işləməsi qadağandır.
Bu cür maşınların hava ilə soyutmada qısa müddətli işinə, yalnız təsirlənməsiz, yüksüz işləmə rejimində və havanın temperaturu zavod təlimatında göstəriləndən yüksək olmamaqla icazə verilir. ТВФ seriyalı turbogeneratorlar üçün şəbəkədən açılmış maşının qısamüddətli təsirlənməsinə icazə verilir.
1.8. Generator və sinxron kompensatorların yanğınsöndürmə qurğuları daim işə hazır vəziyyətdə olmalı və onlardan tez istifadə olunması imkanı təmin edilməlidir.
Hava ilə soyudulan generatorlar və sinxron kompensatorlar su səpələyici və ya təsirsiz qaz ilə yanğınsöndürmə sistemi ilə təchiz olunmalıdır.
1.9. Generatorlar və sinxron kompensatorların işəsalınması zamanı və istismar müddətində stator, rotor və təsirlənmə sisteminin elektrik parametrlərinə; stator dolağının və poladının, soyuducu cismin, val kipləşdiricisinin, yastıqların və dabanlıqların temperaturuna; təzyiqə, o cümlədən süzgəclərdə təzyiqin dəyişməsinə, sarğılar və digər aktiv və konstruktiv hissələrdə distilə mayelərinin xüsusi müqaviməti və sərfiyyatına; hidrogenin təmizliyinə və təzyiqinə; kipləşmələrdəki yağın təzyiq və temperaturuna; mayeli soyutma sisteminin kipliyinə; bufer çənlərində, hidrogeneratorların yastıq və dabanlıqlarının yağ ləyənlərində yağın səviyyəsinə; turbogeneratorların kontakt həlqələrinin və yastıqlarının, hidrogeneratorların çarpazları və yastıqlarının titrəməsinə nəzarət edilməlidir.
1.10. İşdə, yaxud ehtiyatda olan generator və sinxron kompensatorların qaz-yağ və su sistemlərinin iş göstəricilərinin təyin edilməsi müddətləri aşağıdakı kimi olmalıdır:
-
generatorun gövdəsində hidrogen şehi (rütubəti) nöqtəsinin temperaturu-həftədə bir dəfədən az olmayaraq, qazın fərdi qurudulması sisteminin nasazlığı və ya rütubət təyin edilən səviyyədən artıq olduqda - sutkada bir dəfədən az olmayaraq;
Su ilə tam soyudulan turbogeneratorun gövdəsinin daxilində qazın rütubətliyi fasiləsiz surətdə avtomatik yoxlanmalıdır;
-
maşının gövdəsinin qaz kipliyi (hidrogenin sutkalıq sızması) - ayda bir dəfədən az olmayaraq;
-
maşının gövdəsindəki hidrogenin təmizliyi – kimyəvi nəzarət analizləri üzrə həftədə 1 dəfədən az olmayaraq və avtomatik qaz analizatoru vasitəsilə - fasiləsiz, avtomatik qaz analizatoru nasaz vəziyyətdə olduqda- növbədə 1 dəfədən az olmayaraq;
-
hydrogen – su ilə soyudulan turbo generatorların stator dolaqlarının qazatutucularında və qazsoyuducularında, yastıqların karterlərində, val kipləşmələrinin boşaldıcı yağ kəmərlərində (hava tərəfdən), ekranlanmış cərəyanötürücülərində, xətt və sıfır çıxışların örtüklərində hidrogenin olması – siqnala işləyən avtomatik qaz analizatoru vasitəsilə fasiləsiz olaraq, qaz analizatorunun nasaz vəziyyətində və ya yoxluğunda – səyyar qaz analizatoru, yaxud indicator ilə sutkada 1 dəfədən az olmayaraq;
-
maşının gövdəsinin daxilində, üzgəcli hidrotutquda, üfürmə ləyənində və generatorun yağtəmizləmə qurğusunun hidrogenayırıcısı çənindəki hidrogendə oksigenin olmasını-kimyəvi nəzarətin nəticələrinə görə təsdiqlənmiş cədvələ müvafiq olaraq;
-
generatorun dolaqlarının və digər hissələrinin su ilə soyutma sistemində distilat mayelərinin keyfiyyət göstəricilərini -generatorların istismarı üzrə təlimata uyğun olaraq.
1.11. Hidrogenin təmizliyi: bilavasitə hidrogenlə soyudulan generatorların və bütün tip sinxron kompensatorların gövdələrində 98%-dən; dolayı hidrogenlə soyuduculu generatorların gövdəsində, hidrogenin izafi təzyiqi 0,5 kqq/sm2 (50 kPa) və daha artıq olarkən 97%-dən; 0,5 kqq/sm2 (50 kPa) qədər olarkən isə 95%-dən az olmamalıdır.
Generatorun gövdəsində hidrogen şehi nöqtəsinin temperaturu işçi təzyiqdə 150C-dən artıq olmamalı və həmişə qazsoyuducularının girişindəki suyun temperaturundan aşağı olmalıdır.
Tamamilə su ilə soyudulan generatorun gövdəsində hava şehi nöqtəsinin temperature istismar üzrə zavod təlimatlarında göstərilən qiymətdən yuxarı olmamalıdır.
1.12. Generatorun (sinxron kompensatorun) gövdəsindəki hidrogendə oksigenin miqdarı 1,2%-dən, üzgəcli hidrotutquda, üfürmə ləyənində və generatorun yağtəmizləyici qurğusunun hidrogenayırıcı çənində isə 2%-dən çox olmamalıdır.
1.13. Yastıqların karterlərində, ekranlanmış cərəyanötürücülərində, turbogeneratorların xətt və sıfır çıxışlarının örtüklərində hidrogenin miqdarı 1%-dən çox olmamalıdır. Cərəyanötürücülərdə, xətt və sıfır çıxışlarının örtüklərində hidrogenin miqdarı 1% və ondan yuxarı, yastıq karterlərində val kipləşmələrinin boşaldıcı yağ kəmərlərində isə 2%- dən artıq olduqda turbogeneratorun işləməsinə icazə verilmir.
1.14. Generatorun (sinxron kompensatorun) gövdəsində hidrogenin təzyiqinin dəyişməsi hidrogenin 1 kqq/sm2-dək (100 kPa) nominal izafi təzyiqində 20%-dən artıq olmamalı, daha artıq izafi təzyiqində isə ±0,2 kqq/sm2-dək (±20 kPa) icazə verilir.
1.15. Hidrogenlə soyudulan sinxron kompensatorların yağ nasoslarının sorucu magistrallarında yağın 0,2 kqq/sm2-dən (20 kPa) az olmayan izafi təzyiqi təmin olunmalıdır.
1.16. Generator rotorunun tərpənməz və fırlanma vəziyyətlərində kipləşmələrdə yağın təzyiqi, maşının gövdəsindəki hidrogenin təzyiqindən çox olmalıdır. Təzyiq düşgüsünün aşağı və yuxarı qiymətləri istehsalçı zavodun təlimatında göstərilməlidir.
1.17. Turbogeneratorların valının kipləşmələrinin yağ təchizatı sistemində yağ təzyiqinin tənzimləyiciləri (kipləşmə, sıxılma, kompensasiyaedici tənzimləyicilər) daim işə qoşulmuş vəziyyətdə olmalıdır.
Generator valının yağ kipləşməsi sisteminin yağ kəmərlərində quraşdırılmış armatur işlək vəziyyətdə plomblanmalıdır.
1.18. İşlək təzyiqdə generatorda sutkalıq hidrogen itkisi qazın ümumi miqdarının 5%-indən, üfürülmələri də nəzərə almaqla sutkalıq sərfiyyat isə 10%-dən çox olmamalıdır.
Sinxron kompensatorda hidrogenin sutkalıq sərfiyyatı ondakı qazın ümumi miqdarının 5%-indən çox olmamalıdır.
1.19. Generatorlar, bir qayda olaraq, şəbəkəyə dəqiq sinxronlaşdırma üsulu ilə qoşulmalıdır.
Dəqiq sinxronlaşdırmadan istifadə edildikdə qeyri-sinxron qoşulmaya qarşı bloklama daxil edilməlidir.
Əgər təchizatın texniki şərtlərində nəzərə alınıbsa, və ya istehsalçı zavodla ayrıca razılaşdırılıbsa, şəbəkəyə qoşduqda öz-özünə sinxronlaşma üsulundan istifadə etməyə icazə verilir.
Qəzaları ləğv edərkən gücü 220MVt-yə qədər olan turbogeneratorların və gücündən asılı olmayaraq bütün hidrogeneratorların öz-özünə sinxronlaşma üsulu ilə paralel işəqoşulmasına icazə verilir. Böyük güclü turbogeneratorların bu üsulla işə qoşulmasına blok transformatorların və şəbəkənin induktiv müqavimətləri nəzərə alınmaqla müəyyən edilən ali keçid cərəyanının nominal olan dəfəliyi 3,0-dən artıq olmaması şərtilə icazə verilir.
1.20. Yükün atılması və aqreqatın zədələnməsi, yaxud turbinin tənzimləmə sisteminin nasazlığına səbəb olmayan açılmalar zamanı generatoru müayinə etmədən və yoxlamadan şəbəkəyə qoşmağa icazə verilir.
1.21. Generator və sinxron kompensatorlarda gərginliyin artırılması sürəti məhdudlaşdırılmır.
Bütün generatorlar üçün aktiv yükün götürülmə və dəyişmə sürəti turbin və qazanın işləmə şəraitinə görə müəyyənləşdirilməlidir.
Dolaqları dolayı soyudulan generator və sinxron kompensatorların, qaz-turbin qurğuları turbogeneratorların, həmçinin dolaqları bilavasitə soyudulan hidrogeneratorların rotor və stator dolağında cərəyanın artma sürəti (reaktiv gücün dəyişməsi sürəti) məhdudlaşdırılmır; dolaqları bilavasitə soyudulan turbogeneratorlarda normal rejimlərdə bu sürət aktiv yükün götürülməsi sürətindən artıq olmamalıdır, qəza şəraitində isə məhdudlaşdırılmır.
1.22. Nominal güc əmsalında generatorların nominal gücü (gücü 30MVt və artıq olan turbogeneratorlar və bütün qaz-turbin və buxar-qaz qurğularının turbogeneratorları üçün, həmçinin soyudulma parametrlərinin və güc əmsalının müəyyən olunmuş qiymətlərində uzunmüddətli maksimal güc) və sinxron kompensatorların nominal gücü, eyni vaxtda gərginlik nominal qiymətinin ±5%-dək, tezlik isə ±2,5%-dək dəyişməsində o şərtlə saxlanılmalıdır ki, yüksəlmiş gərginliklə və azalmış tezliklə işləyərkən gərginliyin və tezliyin dəyişmiş qiymətlərinin mütləq cəmi 6%-dən çox olmasın.
Gərginlik ±5% hədlərində dəyişərkən nominal güclə işləmə zamanı alınan ən böyük rotor cərəyanına yalnız soyuducu cismin nominal parametrlərində uzun müddət yol verilə bilər.
Maksimal güclə uzun müddətli iş şəraitində gərginlik ±5%-dək dəyişərkən ən böyük rotor cərəyanına yalnız soyudulmanın müvafiq parametrlərində uzun müddət yol verilə bilər.
Bütün generator və sinxron kompensatorlar üçün ən böyük işlək gərginlik nominalın 110%-indən artıq olmamalıdır. Gərginlik 105%-dən çox olduqda generatorun və sinxron kompensatorun yolverilən tam gücü, istehsalçı zavodun təlimatının göstərişləri və ya sınaqların nəticələri üzrə müəyyən edilməlidir.
Generator və ya sinxron kompensatorda gərginlik nominalın 95%-dən aşağı olduqda stator cərəyanı uzun müddət buraxıla bilənin 105%-indən çox olmamalıdır.
1.23. Generator və sinxron kompensatorların soyuducu cismin müəyyən olunmuş temperaturu və təzyiqində buraxıla bilən qiymətdən artıq cərəyanla uzun müddətli ifrat yüklənməsi qadağandır.
Qəza şəraitində generator və sinxron kompensatorların istehsalçı zavodun təlimatlarına və texniki şərtlərə əsasən stator və rotor cərəyanları üzrə qısa müddətli ifrat yüklənməsinə icazə verilir. Əgər bu barədə müvafiq göstərişlər yoxdursa, onda enerjisistemdə qəza zamanı generatorların və sinxron kompensatorların stator cərəyanı üzrə onların nominalına nisbətən 5.1 cədvəlində göstərilən kəmiyyətlər qədər (dəfə) qısa müddətli ifrat yüklənməsinə icazə verilir.
Dolaqları dolayı soyudulan generator və sinxron kompensatorların təsirlənmə cərəyanı üzrə yolverilən ifrat yüklənməsi statorun yolverilən ifrat yüklənməsilə müəyyənləşdirilir. Rotor dolağı bilavasitə hidrogenlə və yaxud su ilə soyudulan turbogeneratorlar üçün təsirlənmə cərəyanı üzrə yolverilən ifrat yüklənmə rotor cərəyanının nominal qiymətinə nisbətdə cərəyanın dəfəliyi ilə müəyənləşdirilməlidir (cədvəl 5.2).
Cədvəl 5.1.
Generator və sinxron kompensatorların stator cərəyanı üzrə ifrat yüklənməsinin buraxıla bilən qiymətləri (dəfəliyi)
İfrat yüklənmənin
müddəti, dəq.
(çox olmayaraq )
|
Stator dolağı
dolayı soyudularkən
|
Stator dolağı bilavasitə
soyudularkən
|
su ilə
|
hidrogenlə
|
60
|
1,1
|
1,1
|
-
|
15
|
1,15
|
1,15
|
-
|
10
|
-
|
-
|
1,1
|
6
|
1,2
|
1,2
|
1,15
|
5
|
1,25
|
1,25
|
-
|
4
|
1,3
|
1,3
|
1,2
|
3
|
1,4
|
1,35
|
1,25
|
2
|
1,5
|
1,4
|
1,3
|
1
|
2,0
|
1,5
|
1,5
|
Cədvəl 5.2.
Rotor cərəyanı üzrə turbogeneratorların ifrat yüklənməsinin buraxıla bilən qiymətləri (dəfəliyi)
İfrat yüklənmənin müddəti,
dəq. (çox olmayaraq)
|
Turbogeneratorlar
|
ТВФ
(ТВФ-120-2-dən aşqa)
|
ТГВ, ТВВ (500 MVt-da daxil olmaqla, qədər),
ТВФ-120-2
|
60
|
1,06
|
1,06
|
4
|
1,2
|
1,2
|
1
|
1,7
|
1,5
|
0,5
|
2
|
-
|
0,33
|
-
|
2
|
1.24. Stator dolağında və ya generator gərginliyi dövrəsində yerlə birfazalı qapanma əmələ gəldikdə blok generatoru (sinxron kompensatoru) və yaxud generator açarı olmadıqda blok avtomatik açılmalıdır, mühafizə imtina etdikdə isə dərhal yük çıxarılmalı və maşın şəbəkədən açılmalıdır:
-
generator gərginliyində budaqlanması olmayan və xüsusi sərfiyyat transformatoruna budaqlanması olan generator-transformator (kompensator-transformator) bloklarında - qapanma tutum cərəyanının qiymətindən asılı olmayaraq;
-
generator gərginliyində xüsusi sərfiyyat və ya istehlakçı şəbəkə ilə elektrik əlaqəsi olan blok generatorların və sinxron kompensatorların stator dolağında yerlə qapanmada – qapanma cərəyanı 5A və artıq olduqda.
Belə tədbirlər yerlə təbii qapanma cərəyanı 5A və artıq olduqda yığma şinlərə işləyən generatorların və kompensatorların stator dolağındakı yerlə qapanmaya görə də nəzərdə tutulmalıdır.
Xüsusi sərfiyyat və ya istehlakçı şəbəkə ilə elektrik əlaqəsi olan blok generatorların (kompensatorların) və yığma şinlərə qoşulmuş generatorların (kompensatorların) generator gərginliyi dövrələrində yerlə qapanma yarandıqda qapanma tutum cərəyanı 5 A-dan artıq deyilsə və mühafizə siqnala işləyirsə və ya qeyri-həssasdırsa generatoru (kompensatoru) 2 saatdan artıq olmayaraq işdə saxlamağa icazə verilir (qapanma yerinin axtarılması, yükün köçürülməsi üçün).
Stator dolağında qapanma yeri aşkarlandıqda generator (kompensator) açılmalıdır.
Əgər yerlə qapanma stator dolağında deyilsə, onda elektrik stansiyasının və ya elektrik şəbəkəsini istismar edən müəssisənin texniki rəhbərinin göstərişinə görə generatorun (sinxron kompensatorun) şəbəkədə yerlə qapanma vəziyyətində işləməsi 6 saata qədər müddətə uzadıla bilər.
1.25. Rotor dolağı bilavasitə soyudulan turbogeneratorun təsirlənmə dövrəsində siqnalın yaranması və ya ölçmələrlə izolyasiya müqavimətinin kəskin azalması aşkarlanarsa 1 saatdan gec olmayaraq, yerlə qapanmada isə dərhal o, ehtiyat təsirlənməyə və ya ehtiyat təsirlənmə tiristor kanalına keçirilməlidir. Əgər bu halda izolyasiyanın müqaviməti bərpa olunarsa, generator işdə saxlanıla bilər; lakin müqavimət normativ sənədlərdə göstərilən minimum qiymətdən yuxarı olmaqla azalmış qalarsa, generator mümkün olan kimi, lakin 7 sutkadan gec olmayaraq təmirə çıxarılmalıdır.
Ehtiyat təsirlənmə sisteminin yoxluğunda və ya onun istifadəsi mümkün olmadıqda, yaxud ehtiyat təsirlənmə tiristor kanalı nasaz vəziyyətdə olduqda həmçinin izolyasiyanın müqaviməti sonra da azalarsa (istehsalçı zavodun təlimatında, yaxud digər normativ sənədlərdə göstərilən aşağı qiymətlərdən kiçik) turbogenerator 1 saat ərzində yükü çıxarılaraq şəbəkədən açılmalı və təmirə çıxarılmalıdır.
Rotor dolağı dolayı soyudulan turbogeneratorların təsirlənmə dövrəsində yerlə qapanma yarandıqda (izolyasiyanın müqaviməti 2 kOm-a qədər və ondan aşağı olarsa) turbogenerator ehtiyat təsirlənməyə keçirilməlidir. Əgər bu halda yerlə qapanma yox olarsa, generatorun işdə saxlanmasına icazə verilir. Yerlə qapanma rotor dolağında aşkar edildikdə, turbogenerator mümkün olan kimi təmirə çıxarılmalıdır. Rotor dolağının gövdəyə dayanıqlı qapanması zamanı təmirə çıxarılana qədər rotor dolağında yerlə ikiqat qapanmadan siqnala və ya açılmaya işləyən mühafizə tətbiq edilməlidir. Siqnal yarandıqda turbogeneratorun yükü dərhal azaldılmalı və şəbəkədən açılmalıdır. Əgər rotor dolağında yerlə ikiqat qapanmadan mühafizə nəzərdə tutulmayıbsa, yaxud həmin mühafizəni tətbiq etmək mümkün deyilsə, onda 1 saat müddətində turbogeneratorun yükü azaldılmalı, şəbəkədən açılmalı və təmirə çıxarılmalıdır. Təsirlənmə dövrəsində yerlə qapanması olan hidrogenerator və sinxron kompensatorların işlədilməsi qadağandır.
1.26. Stator dolağının fazalarında cərəyanlar fərqi nominalın 12%-dən çox olmayan turbogeneratorların və 20%-dən çox olmayan sinxron kompensatorların və dizel-generatorların uzun müddət işləməsinə icazə verilir.
Stator dolağı dolayı hava ilə soyudulan hidrogeneratorlarda fazaların cərəyanlar fərqinin 125MV∙A və ondan aşağı gücdə 20% və 125MV∙A-dan yuxarı gücdə isə 15% icazə verilir.
Stator dolağı bilavasitə su ilə soyudulan hidrogeneratorlar üçün fazalarda cərəyanlar fərqinin 10% qədər olmasına icazə verilir.
Bütün hallarda fazaların heç birində cərəyan nominaldan artıq olmamalıdır.
1.27. Turbogeneratorların təsirlənməsiz asinxron rejimdə azaldılmış yüklə qısamüddətli işləməsinə icazə verilir. Dolaqları dolayı soyudulan turbogeneratorların göstərilən rejimdə buraxıla bilən yükü nominalın 60%-indən, işləmə müddəti isə 30 dəqiqədən artıq olmamalıdır.
Dolaqları bilavasitə soyudulan turbogeneratorların təsirlənməsiz asinxron rejimində yol verilən yüklənməsi və işləmə müddəti zavod təlimatının göstərişi əsasında, bu olmadıqda isə xüsusi sınaqların nəticələri, yaxud normativ sənədlərin tələbləri əsasında təyin edilməlidir.
Turbogeneratorların asinxron rejimlərinin, onların şəbəkəyə göstərdiyi təsirə görə yol verilməsi, hesablamalar və ya sınaqlar əsasında təyin edilməlidir.
Hidrogeneratorların və yığma dişli rotoru olan turbogeneratorların təsirlənməsiz asinxron rejimində işləməsi qadağandır.
Elektrik stansiyasının digər generatorlarına nəzərən ayrıca təsirlənmiş istənilən tipli generatorun qeyri-sinxron işləməsi qadağandır.
1.28. Generatorun elektrik mühərriki rejimində işləməsinin mümkünlüyü və müddəti turbinin iş şəraiti ilə məhdudlaşır və turbini hazırlayan zavod tərəfindən, yaxud normativ sənədlərlə müəyyənləşdirilir.
1.29. Generatorların nominaldan aşağı güc əmsalı və artıq təsirlənmə ilə (induktiv kvadrantında) sinxron kompensator rejimində uzunmüddətli işinə, soyuducu cismin verilmiş parametrlərində uzunmüddətli buraxıla biləndən yüksək olmayan təsirlənmə cərəyanında icazə verilir.
Sinxron kompensator və natamam təsirlənmə ilə olan sinxron kompensator rejimində (tutum kvadrantında) generatorda buraxıla bilən reaktiv yük zavod təlimatları və ya normativ sənədlərin, onların yoxluğunda isə xüsusi istilik sınaqlarının nəticələri əsasında müəyyən edilməlidir.
1.30. Dolaqları dolayı soyudulan generatorların güc əmsalı nominaldan vahidə qədər artdıqda, tam yükün nominal qiymətini saxlamaqla, uzunmüddətli işləməsinə icazə verilir.
Generatorların natamam təsirlənmə iş rejimində, həmçinin bilavasitə soyudulan generatorlarda güc əmsalı nominaldan vahidə qədər artdıqda buraxıla bilən uzun müddətli yüklənmələr zavod təlimatlarının göstərişləri əsasında, onlar olmadıqda isə, şəbəkədə paralel işin dayanıqlığının təmin edilməsini nəzərə alan normativ sənədlər əsasında təyin olunmalıdır. Generator natamam təsirlənmə rejimində müntəzəm surətdə işlədikdə minimal təsirlənmə cərəyanının avtomatik məhdudlaşdırılması təmin edilməlidir.
1.31. Distilə mayesinin, yaxud dolaqlarda yağın dövranı olmadıqda dolaqları bilavasitə maye ilə soyudulan generatorların yüksüz işləmə rejimindən başqa, digər bütün rejimlərdə təsirlənməsiz işləməsi qadağan edilir.
Bilavasitə maye ilə soyudulan dolaqlarda soyuducu mayenin dövranı kəsildikdə avtomatik olaraq 2 dəqiqə ərzində yük çıxarılmalı (əgər təlimatlarda generatorların ayrı-ayrı tiplərinə daha qəti tələblər göstərilməyibsə), generator şəbəkədən açılmalı və təsirlənmə çıxarılmalıdır.
1.32. Rotor dolağı qazla soyudulan və təsirlənmə sistemlərinin elementləri hava ilə soyudulan generatorların və sinxron kompensatorların bütün təsirlənmə dövrəsinin, 500-1000 V gərginlikli meqaommetr ilə ölçülən izolyasiya müqaviməti 0,5 MOm-dan az olmamalıdır.
Rotor dolağının və ya təsirlənmə sistemi elementlərinin su ilə soyudulmasında təsirlənmə dövrəsində izolyasiya müqavimətinin buraxıla bilən qiyməti, generatorların və təsirlənmə sisteminin istismarı üzrə zavod təlimatları ilə məyyənləşdirilir. Təsirlənmə dövrəsinin izolyasiya müqaviməti normalaşdırılmış qiymətlərdən aşağı olan generator və sinxron kompensatorların işləməsinə bu qaydaların 1.25 bəndinin tələblərini nəzərə almaqla yalnız elektrik stansiyasının və ya elektrik şəbəkəsini istismar edən müəssisənin texniki rəhbəri icazə verir.
1.33. Dolaqların maye ilə soyudulması sistemində və generatorların düzləndirici qurğularında dövran edən distilə mayesinin (izolyasiya yağının) keyfiyyəti generator və təsirlənmə sistemlərinin istismarı üzrə zavod təlimatlarının tələblərinə uyğun olmalıdır.
Maye ilə soyudulma sistemində quraşdırılan süzgəclər daim işəqoşulmuş vəziyyətdə olmalıdır.
Generatorun dolaqlarında distilə mayesinin (distilatın) xüsusi müqaviməti 100 kOm∙sm-dək azaldıqda xəbərdaredici siqnal işləməlidir, 50 kOm∙sm-dək azaldıqda isə generatorun yükü azaldılmalı, şəbəkədən açılmalı və təsirlənmə çıxarılmalıdır.
1.34. Generatorların, sinxron kompensatorların və təsirləndiricilərin yastıqlarının və vallarının kipləşdirmə gövdəsində izolyasiyanın müqaviməti, yağ kəmərlərinin tam yığılması halında 1000 V gərginlikli meqoommetrlə ölçüldükdə, əgər təlimatlarda daha qəti norma göstərilməyibsə 1 MOm-dan, hidrogeneratorların dabanlıqları və yastıqları üçün - 0,3 MOm-dan az olmamalıdır.
Turbogeneratorların val kipləşmələrinin və yastıqlarının, hava ilə soyudulan sinxron kompensatorların və təsirləndiricilərin yastıqlarının, həmçinin hidrogeneratorların yastıq və dabanlıqlarının izolyasiyasının sazlığı (əgər axırıncıların quruluşu imkan verirsə) ayda ən azı 1 dəfə yoxlanılmalıdır.
Hidrogenlə soyudulan sinxron kompensatorlarda yastıqların izolyasiyasının sazlığı əsaslı təmir zamanı yoxlanılmalıdır.
1.35. Açarların natamam faza şəraitində açılmalarında və ya qoşulmalarında transformatorla bir blokda işləyən generatorun zədələnməsinin qarşısını almaq üçün generator blokunun qoşulduğu yanaşı seksiya və ya şin sisteminin açarları ilə açılmalıdır.
1.36. Turbogeneratorların yastıqlarının titrəmələri “Elektrik stansiyaları və istilik şəbəkələrinin istilik – mexaniki avadanlıqlarının istismar qaudaları” bölməsinin 3.26 bəndinin tələblərinə, hidrogeneratorların çarpaz və yastıqlarının titrəmələri isə “Elektrik stansiyaların hidrotexniki qurğuları və su təsərrüfatı, hidroturbin qurğuları” bölməsinin 3.12 bəndinin tələblərinə müvafiq olmalıdır.
Nominal fırlanma sürəti 750 və 1000 dövr/dəq olan sinxron kompensatorlarda yastıqların ikiqat titrəmə amplitudası 80 mkm-dən yuxarı olmamalıdır. Titrəmələrin məsafədən ölçülmə qurğusu olmadıqda nəzarətin dövriliyi kompensatorun titrəmə vəziyyətindən asılı olaraq, lakin ildə 1 dəfədən az olmayaraq, müəyyən edilir.
Turbogeneratorların kontakt halqalarının titrəməsi 3 ayda azı 1 dəfə ölçülməli və 300 mkm-dən artıq olmamalıdır. Kontakt halqalarının titrəməsi 300 mkm- dən artıq olduqda turbogenerator mümkün olan kimi təmirə çıxarılmalıdır. Təmirdən sonra halqaların titrəməsi 200 mkm- dən artıq olmamalıdır.
1.37. Quraşdırıldıqdan və əsaslı təmirdən sonra generator və sinxron kompensatorlar, bir qayda olaraq, qurudulmadan işə qoşula bilər. Qurudulmanın zəruriliyi elektrik avadanlığının sınaq həcmi və normaları ilə müəyyən edilir.
1.38. Dolaqları bilavasitə soyudulan generatorların normal şəraitdə hidrogenlə doldurulması və boşaldılması rotorun tərpənməz vəziyyətində və ya onu valçevirici qurğu vasitəsilə fırladarkən aparılmalıdır.
Qəza şəraitində hidrogenin boşaldılmasına maşının dayanması zamanı başlamaq olar.
Hidrogen və ya hava generatordan (sinxron kompensatordan) nümunəvi təlimatlara uyğun təsirsiz qazlar (karbon qazı və ya azot) vasitəsilə sıxışdırılıb çıxarılmalıdır.
1.39. Hidrogenlə soyudulan generatorlar quraşdırılan elektrik stansiyalarında hidrogen ehtiyatı 10 günlük istismar sərfiyyatını və ən böyük qaztutumlu bir generatorun birdəfəlik doldurulmasını, karbon qazı və ya azotun ehtiyatı isə ən böyük qaztutumlu generatorun altı dəfə doldurulmasını təmin edəcək miqdarda olmalıdır.
Elektrik stansiyalarında ehtiyat elektroliz qurğusu olduqda, resiverlərdə hidrogen ehtiyatının 50% azaldılmasına icazə verilir.
1.40. Hidrogenlə soyudulan sinxron kompensatorlar quraşdırılan yarımstansiyalarda hidrogen ehtiyatı 20 günlük istismar sərfiyyatını və ən böyük qaztutumlu bir kompensatorun birdəfəlik doldurulmasını, elektroliz qurğusu olduqda isə 10 günlük sərfiyyat və göstərilən kompenstorun birdəfəlik doldurulmasını təmin etməlidir. Bu yarımstansiyalarda karbon qazı və ya azotun ehtiyatı həmin kompensatorun üçdəfəlik doldurulmasını təmin etməlidir.
1.41. Qaz ilə soyudulma sisteminin (qaz kəmərlərinin, armaturun, qaz soyuducularının), dolaqların bilavasitə maye ilə soyudulma sisteminin elementlərinin və generatorun gövdəsinin daxilindəki digər aktiv və konstruktiv hissələrin, həmçinin bütün su və qaz-yağ sisteminin elektrik avadanlıqlarının texniki xidmət və təmir işlərini, turbogeneratorun hava ilə soyudulmadan hidrogenlə soyudulmaya və əksinə keçirilməsini, yağ kipləşmələrinin təmirdən sonra işə qəbul edilməsini, hidrogenin verilmiş təmizliyinin və təzyiqinin, həmçinin turbogeneratorda qaz mühitinin nəmliyinin saxlanılmasını elektrik stansiyasının elektrik sexi həyata keçirməlidir.
Val kipləşmələrinin yağ təchizatı sisteminin (yağ təzyiqinin tənzimləyiciləri daxil olmaqla), bütün növ valların yağ kipləşmələrinin, soyuducu suyun qazsoyuducularına qədər olan sahəsində avadanlıqların və paylayıcı şəbəkənin, həmçinin generatordan kənarda soyuducu distllə mayesinin (distilat) verilmə və axma sistemi avadanlıqlarının işinə nəzarəti və təmirini turbin və ya qazan-turbin sexi yerinə yetirməlidir.
İxtisaslaşdırılmış təmir sexi olan elektrik stansiyalarında, göstərilən avadanlıqların təmirini həmin sex yerinə yetirməlidir.
Bir sıra elektrik stansiyalarında yerli şərait nəzərə alınmaqla generatorların düyün və sistemlərinə xidmət üzrə funksiyaların yuxarıda göstərilən paylaşdırılmasından mümkün kənarlaşmalar elektrik stansiyasının texniki rəhbərinin sərəncamı ilə təsdiq edilməlidir.
1.42. Generatorların əsaslı və cari təmirləri turbinlərin əsaslı və cari təmirləri ilə birgə aparılmalıdır.
Sinxron kompensatorların əsaslı təmiri 4-5 ildə 1 dəfə aparılmalıdır.
Turbogenerator və sinxron kompensatorlarda rotor çıxarılmaqla ilk təmir işləri, o cümlədən əsas hissələrin bərkidilməsinin gücləndirilməsi, stator yarıqlarının yenidən pazlanması, şin və dirsək bərkitmələrinin yoxlanılması, statorun nüvəsinin bərkidilməsinin və məngənələnməsinin sıxlığının yoxlanılması 8000 saat istismar müddətindən gec olmayaraq aparılmalıdır. Hidrogeneratorlarda ilk təmir işləri 6000 saat istismar müddətindən gec olmayaraq aparılmalıdır.
Sonrakı təmirlər zamanı generator və sinxron kompensatorların rotorlarının çıxarılması zəruriyyət yarandıqda və ya normativ sənədlərin tələblərinə uyğun yerinə yetirilməlidir.
| |
http://kompy.info/mavzu-infografikani-yaratish-texnologiyalari-ergasheva-maftuna-v2.html#Infografikaning_koʻpgina_afzalliklari_bor | Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh | |
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh
|
Sana | 13.10.2024 | Hajmi | 4,67 Kb. | | #274890 |
Bog'liq Mavzu Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna (1)
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari
Mavzu: Infografikani yaratish texnologiyalari. Ergasheva Maftuna 22/7- guruh 1. Infografika nima? 2. Infografikaning asosiy turlari. 3. Infografika yaratish uchun kerakli maslahat va 5 ta onlayn xizmat
Reja:
Bugungi kunda grafik media mahsulotlarga boʻlgan talab va eʻtibor kun sayin ortib bormoqda. Ijtimoiy media marketing rivoji rivojlangani sayin, insonlarga xizmat, mahsulot hamda faoliyat haqida uzundan-uzoq tekstli maʻlumotlardan koʻr vizual kontent — infografikalar taqdim etilishi ancha effekt bermoqda. Xoʻsh, infografika nima? Infografika — axborotni taqdim etishning grafik usulidir. Boshqacha qilib aytganda, buni rasm koʻrinishidagi maʻlumotlar desak ham boʻladi. Infografika boshqa elementlarni (matn, koʻrsatkichlar, diagrammalar, bloklar va ikonlar) oʻz ichiga olishi mumkin, unda grafik tasvirlar asosiy rol oʻynaydi. Infografikani odatda grafik dizaynerlar, baʻzan esa illyustratorlar yaratadilar. Infografika oddiy rasm yoki tasvirli matndan nimasi bilan farq qiladi? Infografika, umuman olganda, axborot uzatishning mustaqil vositasidir. Bir soʻz bilan aytganda, infografika materialni tez, vizual va yorqin taqdim etish uchun moʻljallangan. Infografikaning koʻpgina afzalliklari bor: Birinchidan, infografika sizga katta hajmdagi maʻlumotlarni koʻrsatishga imkon beradi — matnni uzoq vaqt oʻqish uchun bugungi auditoriyaning sabri va vaqti kamlik qilmoqda. Ikkinchidan, yaxshi infografika maʻlumotni yanada aniqroq qiladi. Uchinchidan, qiziqarli rasm tomoshabinlarning eʻtiborini jalb qilishga yordam beradi, shuning uchun bu format ommaviy ravishda qoʻllaniladi. Bugungi zamonaviy taʻlim tizimida ham infografik materiallardan koʻproq foydalanish tavsiya etilmoqda. Infografika qayerlarda ishlatiladi?
Infografika yordamida siz mijozlar yoki xodimlarning maʻlumotlari bilan tanishishingiz mumkin;
Muhim yangiliklarni koʻrsatishingiz mumkin;
Mahsulotlaringizni/xizmatlaringizni reklama qilasiz;
Odamlar qaysi tilda gaplashishidan qatʻi nazar, hamma uchun tushunarli boʻlgan qulay texnik koʻrsatma tayyorlagan boʻlasiz;
Statistik maʻlumotlar, yillik hisobot, tadqiqot natijalarini tayyorlashingiz mumkin;
Yoʻl belgilari ham infografikaning bir turidir
Infografikaning beshta asosiy turi mavjud: Analitik yoki raqamli infografika. Uning yordami bilan statistik maʻlumotlar taqdim etiladi, unda juda koʻp raqamlar, diagrammalar, grafiklar mavjud boʻlishi mumkin. Yangiliklar infografikasi. U soʻnggi voqealar haqida aniq hikoya qiladi, xronologiyani va atrofda sodir boʻlayotgan voqealarning muhim bosqichlarini aks ettiradi. Qurilish infografikasi. Obʻektning tuzilishini yoki uning mexanizmini, baʻzan tarixiy voqeaning xronologiyasini va sabablarini koʻrsatadi. Reklama infografikasi. Oʻz mahsulotlarini reklama qilish uchun kompaniyalar tomonidan yaratilgan. Qiyosiy infografika. Turli obʻektlarning xususiyatlarini solishtirish imkonini beradi. Infografikaning kamchiliklari: Infografikaning birinchi kamchiligi shundaki, uni tayyorlash unchalik oson hamda arzon emas. Matn yoki roʻyxatni yozish, odatda, toʻgʻri tasvirlarni tanlash va ularni oqilona birlashtirishdan koʻra ancha oson, arzonroq va tezroq. Bundan tashqari, yaxshi infografikani yaratish uchun sizga ijodkorlik, kreativ dizayn fikrlash kerak. Ikkinchi kamchilik shundaki, baʻzida materialni taqdim etishning bunday rang-barang shakli odamlarni bu maʻlumotni unchalik jiddiy emas deb qabul qilishiga sabab boʻlishi mumkin. Uchinchi kamchilik shundaki, infografika deyarli har doim voqelikni qandaydir sxematik, umumlashtirish va soddalashtirishdir. Infografika yaratishni osonlashtiradigan koʻplab onlayn xizmatlar mavjud: 1.Canva 2.Easel.ly 3.Piktochart 4.Venngage 5.Creately Ushbu xizmatlar yordamida siz infografikalarni tezda jamlashingiz mumkin. Bepul shablonlar, rasmlar, piktogrammalar va shriftlarning katta kutubxonasi mavjud. E’tiboringiz uchun rahmat!
http://fayllar.org
|
| | |
http://kompy.info/referat-mavzu-ozbekistonning-iqtisodiy-geografik-orni-mi-94-gu.html | Referat mavzu: O’zbekistonning iqtisodiy geografik o’rni mi 94-guruh o’qituvchi | O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
MOLIYA INSTITUTI
REFERAT
MAVZU: O’ZBEKISTONNING IQTISODIY GEOGRAFIK O’RNI
MI 94-GURUH
O’qituvchi:
Talaba: Madaminov A.
2008 yil
O’ZBEKISTONNING IQTISODIY GEOGRAFIK O’RNI .
Ozbekiston Respublikasining hududi 448.9 ming kv.km.dir. U maydonining kattaligi boyicha jahondagi 165 dan ortiq mamlakatdan oldinda turadi . Poytaxti Toshkent shahri . Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Toshkent - Markaziy Osiyoning eng yirik qadimiy shaharlaridan biri - O‘zbekiston Respublikasining poytaxtidir. Oʻrta Osiyoning yirik sanoat-transport chorraxasi va madaniyat markazlaridan biri. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida, Tyanshan togʻlari etaklarida, 440–480 m teppalikda, Chirchiq daryosi vodiysida joylashgan. Hozirda Ozbekiston Respublikasi hududi Qoraqalpogiston Respublikasi va 12 ta viloyat - Andijon , Buxoro , Jizzax , Navoiy , Namangan , Samarqand, Sirdaryo , Toshkent , Fargona , Qashqadaryo va Xorazm viloyatlariga ajratilgan .Samarqand - Samarqand viloyatidagi shahar. Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi (1938 yildan). 1925-30 yillarda Respublika poytaxti. Oʻzbekistonning jan.gʻarbida, Zarafshon vodiysining oʻrta qismida (Dargʻom va Siyob kanallari orasida) joylashgan.
Viloyatlar har birining maydoni 4 ming kv.km.dan 111 ming kv.km.gacha kattalikka ega . Aholisining soni esa 650 ming kishidan 2.Aholi - Yer yuzida yoki uning muayyan hududi, qitʼa, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan - Demografiya shugʻullanadi.aholi oʻrtasida sodir boʻlayotgan jarayonlar biologik, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar taʼsirining natijasidir. 6 mln. kishiga qadar etadi.
Mamlakatimiz viloyatlari va Qoraqalpogiston Respublikasi tarkibida 8 tadan 16 tagacha qishloq rayonlari bolib , ularning umumiy soni respublikada 163 taga teng . Shaharlar maqomiga kora : Respublikaga boysunuvchi , viloyatga boysunuvchi , tumanga bosunuvchi va nihayat shahar kengashiga boysunuvchi shaharchadan iborat boladi .
Bu iqtisodiy rayonda Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyati joylashgan .
Astimizning o’rtasiga qadar bu iqtisodiy rayon sobiq Ittifoqning sanoatlashgan qismlaridan ajralib qolgan va ot-arava hamda kema transporti vositasi bilangina aloqa qilinadigan chekka o’lka edi .
1955- yilda Chorjo’y – Qo’ng’irot , 1970 – yilda esa Qo’ng’irot - Makat temir yo’li ishga tushirilgach , Rossiya Federatsiyasi markaziy viloyatlari bilan aloqa tubdan yaxshilandi .Rossiya (ruscha. Россия), Rossiya Federatsiyasi (ruscha. Российская Федерация) - Yevropaning sharqida, Osiyoning shimolida joylashgan mamlakat. Maydoni jihatidan dunyoda eng katta mamlakat. Quruqlikdagi chegarasi 22125,3 km, dengiz chegarasi 38807,5 km. R. Avtomibil va havo yo’llarining ochilishi bilan iqtisodiy rayonning iqtisodiy –geografik o’rni yanada yaxshilandi .
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonining kattagina qismi tekislikdan iborat .Amudaryo - Oʻrta Osiyo hududidagi eng uzun daryo. Yunonlar Oks deb ataganlar. Mahalliy xalq orasida daryo Jayhun nomi bilan mashhur. Daryo uzunligi 2400 km, daryo deltasi 534 739 km². Amudaryo hozirgi Tojikistonning Pomir togʻi etaklaridagi Panj va Vaxsh daryolarining birlashuvidan boshlanib Oʻzbekiston, Afgʻoniston va Turkmaniston hududlaridan oʻtadi va tobora qurib borayotgan Orol dengiziga quyiladi.
TABIIY SHAROITI VA QAZILMA BOYLIKLARI
Ozbekiston asosan Amudaryo bilan Sirdaryo oraligida joylashgan . Uning maydonini tabiiy sharoiti va boyliklariga kora , shuningdek xojalikdagi ahamiyatiga kora chol (tekislik) , adir (tog oldi) , tog va yaylov (baland tog)ga bolish mumkin . Ular iqlim , tuproq , osimlik va hayvonot olami hamda foydali qazilmalar turi va kolami jihatdan bir-biriga oxshamaydi .
Chollar mintaqasida xilma-xil foydali qazilmalar topilgan . Jumladan , 50 dan ziyod neft koni , gaz , ozakerit , oltingugurt , oltin , uranning sanoatbop zaxiralari aniqlangan . Gazning aniqlangan zaxirasi 2 trillion mkub. dan ziyod . Zarafshon etagidagi Dengizkol va Toybekatonda kaliy tuzlarining yirik zaxiralari mavjud . Qoraqalpogiston Respublikasidagi Sulton Uvays toglarida Surxandaryo vodiysida va Qizilqumda fosforit konlari bor Oltingugurt , natriyli va magniyli tuz konlari kimyo sanoatining muhim xomashyosidir .Vodiy - relefning uzunasiga choʻzilgan botiq shakli. Hosil boʻlishiga koʻra erozion va tektonik V. boʻladi. V.larning dastlabki shakli, asosan eroziya natijasida, vaqtincha oqar suvlar hosil qilgan jarliklardir. Qizilqum - Oʻrta Osiyodagi qumli choʻl. Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida (Oʻzbekiston, Qozogʻiston, qisman Turkmaniston hududida) joylashgan. Shim.gʻarbdan Orol dengizi, sharqda Tyanshan va PomirOlay togʻ tizmalari bilan chegaradosh. Shagal , qum singari binokorlik materiali cholda juda kop uchraydi .
Adirlardan oltin , neft , gaz , komir singari foydali qazilmalar topilgan . Namangan , Andijon , Fargona , Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlaridagi neft konlari aksariyati adirlarda joylashgan .
Toglardan koplab foydali qazilmalar topilgan . Ohangaron vodiysi atrofidagi toglarda otga chidamli ioy , toshkomir , mis rudasi , oltin konlari aniqlangan . Nurota toglarida marmar (Gozgon marmari) , volfram konlari bor .
AHOLISI
Aholi - mahsulotlari ishlab chiqaruvchi va istemol qiluvchidir .Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t. Taraqqiyot aholi soniga , mehnatga yaroqli kishilar miqdoriga va ularning hudud boylab qanday joylashganligiga bogliqdir .
Hozirgi vaqtda mamlakatimizda 25 mln.dan ortiq kishi yashaydi . Ozbekiston aholi soni boyicha Osiyoda 14 , jahonda esa 38- orinda turadi . Aholi soni ozgarib turadi . Aholi , asosan , olganlar soniga nisbatan , tugilganlar soniga ortiqligi hisobiga doimo kopayib turadi . Bunday kopayish aholining mutlaq tabiiy kopayishi deyiladi . Ozbekistonda mutlaq tabiiy kopayish yiliga taxminan yarim mln. kishini tashkil etadi .
Aholining soni odamlarning doimiy yashash joyidan boshqa joylarga kochib borishi natijasida ham ozgaradi . Aholi sonining bunday ozgarishi mexanik ozgarish , aholining bir joydan ikkinchi bir joyga kochib borishi esa migratsiya deyiladi .
Ozbekiston aholisining yuqori suratlarda kopayishi qator omillar bilan belgilanadi . Tugilishning yuqoriligi , olimning nisbatan pasaygani , nikohning kop ajralishning kamligi , respublikalararo migratsiya va boshqalar shu omillar jumlasiga kiradi .
Jumladan , O’zbekistonda yashayotgan ukrain , rus , nemis , yahudiy ,qrim tatar , mesxeti turklari millatiga mansub xalqlar o’z vatanlariga qaytayotgan bo’lsalar , xorijda yashayotgan o’zbeklar , tojiklar , qoraqalpoqlar O’zbekistonda yashashni ixtiyor qilmoqdalar .
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoning obikor erlari qadimdan aholi zich yashab kelgan vohalardandir . Uning asosiy aholisi o’zbeklar va qoraqalpoqlardir . Shu bilan birga unda ruslar , koreyslar, tatarlar , qozoqlar va turkmanlar yashaydi .Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Koreyslar (oʻzlarini Choson saram - Choson mamlakati odamlari deb atashadi) - Koreyaning asosiy aholisi. KXDR da (22,5 mln. kishi), Koreya Respublikasida (44 mln. kishi), RF da (107 ming kishi), Xitoyda (1,86 mln. kishi) Qoraqalpoqlar - Oʻrta Osiyodagi xalq; Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi Qoraqalpogʻiston Respublikasida yashaydi (504 301 kishi, 2000-yillar oʻrtalari). Shuningdek, Oʻzbekistonning Fargona. Xorazm, Navoiy, Buxoro viloyatlarida, qoʻshni Turkmaniston, Qozogistonda, Rossiyada. Turkmanlar - xalq, TurkmanisGʻyaoyaning asosiy aholisi (2537 ming kishi, 1990-yillar oʻrtalari). Shuningdek, Oʻzbekiston, Shim. Kavkaz, Astraxon viloyati va RFning bir nechta shaharlarida, Afgʻoniston, Eron va Turkiyada yashaydi.
O’zbeklar Xorazm vohasida qadim zamonlardan buyon dehqonchilik bilan shug’ullanib kelgan .Voha - 1) choʻl va chala choʻllarda obod qilingan yer. Vohada namgarchilik qoʻshni rayonlarga nisbatan koʻp. Yer osti suvlari yuza boʻlib, buloqlar chiqib yotadi, daryolar vaqt-vaqti bilan toshib turadi. Qoraqalpoqlar asosan Qoraqalpog’iston Respublikasida yashaydi . Ilgari Amudaryoning har ikki sohilidagi qoraqalpoq;Sohil - 1) quruklikning suv havzasi (dengiz, koʻl, dare va boshqalar) qirgʻogʻi boʻylab choʻzilgan va ularga nishab boʻlgan qismi, relyefi hozirgi zamon va kad. relyef shakllariga mos boʻladi. S. 3 zona: 1) dengizboʻyi - dengiz terrasalari zonasi, 2) hozirgi zamon qirgʻoq shakllari rivojlanayotgan qirgʻoq zonasi, 3) suv bosgan qad. lar xalqi bir-biridan ajragan holda ikki ma’muriy hududda yashar edi . Qoraqalpoq xalqi birlashib , o’z respublikasini barpo qildi . Bu hol qoraqalpo xalqining xo’jaligi va madaniyatining har tomonlama o’sishiga yordam bermoqda .
Aholi iqtisodiy rayon hududida notekis joylashgan . Xorazm viloyatida aholining o’rtacha zichligi har kv. km. ga 165 kishi to’g’ri kelgani holda Qoraqalpog’iston Respublikasida 8,5 kishi to’g’ri keladi .
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MUSTAQIL TARAQQIYOT
YO’LIDA .
1991-yil 1-sentabr kuni dunyo siyosiy xaritasida yangi mustaqil davlat - Ozbekiston Respublikasi paydo boldi . 1992-yil 2-martda Ozbekiston Birlashgan Millatlar Tashkilotiga teng huquqli azo sifatida qabul qilindi .Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) - yer yuzida tinchlikni mustahkamlash va xavfsizlikni taʼminlash, davlatlarning o‘zaro hamkorligini rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan xalqaro tashkilot. 1945 yilda tuzilgan. Ozbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilingan 1992-yil 8-dekabr kuni ham tarixiy sanaga aylandi .Konstitutsiya (lot. constitutio - tuzilish, tuzuk) - davlatning asosiy qonuni. U davlat tuzilishini, hokimiyat va boshqaruv organlari tizimini, ularning vakolati hamda shakllantirilish tartibi, saylov tizimi, fuqarolarning huquq va erkinliklari, shuningdek, sud tizimini belgilab beradi. K. Bugungi kunda respublikamiz Davlat mustaqilligining ramzi hisoblangan bayrogi , tamgasi va madhiyasiga ega .
U mustaqillikka erishgan kunidan boshlab iqtisodiy , ijtimoiy , madaniy va marifiy sohalarda oziga xos yolni tanladi va bu yoldan dadil bormoqda . Milliy iqtisodiyotning osishi bilan birga , uning tarmoq tarkibi xilma-xilligi yaxshilandi . Mustamlaka Ozbekistonda qishloq xojaligi sanoatga qaraganda ancha ustivor edi . Yengil va oziq-ovqat sanoati esa ogir sanoatga nisbatan ancha oldinda edi . Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq qishloq xojaligida paxta yakkahokimligini bartaraf etishga etibor kuchydi .
Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoninning iqtisodiyoti ilgari qoloq edi . O’tmishda iqtisodiy rayonni boshqa yerlar bilan bog’laydigan yo’llar yo’qligidan qishloq xo’jaligi asosan mahalliy aholining oziq-ovqatga bo’lgan ehtiyojini qondirishgagina xizmat qilib kelar edi . Jo’xori , bug’doy , sholi , kunjut , zig’ir ,qisman paxta , beda , sabzavot va poliz ekinlari ekilgan . Quruq meva bilan mayiz shirinlik o’rnida iste’mol qilingan . Chorvachilikda go’sht , yog’ , jun va teri olingan .
Qishloq xo’jaligi moddiy- texnika bazasining mustahkamlanishi , temir va avtomobil transportining barpo etilishi , havo yo’llarining ishga tushirilishi , gaz quvurlarining iqtisodiy rayon hududidan o’tishi natijasida Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoni xo’jaligining rivojlanishi jadallashdi .
QISHLOQ XO’JALIGI
Qisloq xojaligi tarmoqlari mamlakatning hamma qismida bir xil emas , chunki aholining va sanoatning ehtiyoji hamda tabiiy sharoiti turli joyda turli xildir . Shu sababli qishloq xojaligi ham , sanoat tarmoqlari singari , muayyan sohalarda ixtisoslashadi . Odatda , ixtisoslashgan qishloq xojalik tarmogi boshqa tarmoqlar bilan aloqadorlikda rivojlanadi . Natijada tabiiy sharoitdan vaaholining mehnat malakalaridan oqilona foydalanish imkonini beradi . Har bir tabiat mintaqasi iqtisodiyotning shu joyga xos tarmoq turlari bilan ham bir-biridan farq qiladi .
Ozbekiston qishloq xojaligi sobiq Ittifoq davrida Markazning toqimachilik korxonalarini paxta bilan taminlashni kozlab , asosan paxtachilikka ixtisoslashdi . Qishloq xojaligining barcha tarmoqlari esa paxtachiliknigina rivojlantirishga boysundirilgan (yordamchi) tarmoq sanalardi . Mustaqillik sharofati bilan yurtimizda paxta yakkahokimligi tugatildi . Uning ornida galla , kartoshka kabi dehqonchilikning turli tarmoqlarini ustivor rivojlanishiga katta etibor berilmoqda .
Mamlakatimizda eng katta sug’oriladigan yerlar Farg’ona vodiysi , Mirzacho’l , Qashqadaryo viloyati, Zarafshon vodiysi hamda Xorazm vohasidir .Qashqadaryo viloyati - OʻzR tarkibidagi viloyat. 1924 yil 1 noyab.da tashkil etilgan. 1927 yil 17 fev.dan 1938 yil 15 yanv. gacha Qashqadaryo okrugi maqomida. 1938 yil 15 yanv. da Buxoro viloyatiga qoʻshib yuborildi. Vodiy hamda vohalarda tut daraxtlari o’stiriladi , pillachilik , uzumchilik va polizchilik bilan shug’ullaniladi .
Cho’llarda qo’ychilik va tuya boqish rivojlangan . Qo’ylar qish va bahorda cho’llarda , yozda esa tog’ yaylovlariga haydab boqiladi , kuzda yana cho’lga qaytarib kelinadi . Cho’llarda , asosan qorako’lchilik bilan shug’ullaniladi .
TRANSPORT
Transport sanoat bilan qishloq xo’jaligi o’rtasidagi ishlab chiqarish aloqalarini , mamlakatning turli hududlari o’rtasidagi mahsulot almashinishi , uning tashqi savdosini ta’minlaydi .Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Yangi hududlarni o’zlashtirishdan oldin ularga transport yo’llari o’tkaziladi . Hozirgi zamon shaharlari hayotini transportsiz tasavvur qilib bo’lmaydi . Transportning mudofaa ahamiyati ham juda kattadir .
Transport iqtisodiyotga xizmat qilish bilan birga ko’p miqdorda elektr energiya , yoqilg’I , metall , yog’och talab etadi .
Bizning davrimizga kelib transportning quruqlik (temir yo’l , avtomobil transporti) , suv (dengiz va daryo) , havo , quvur va electron (elektr uzatish liniyalari) transporti turlari vujudga keldi . Mamlakati-mizda hozirgi zamon transportining deyarli barcha turlari bor .
O’zbekistonda barcha turdagi transportda har yili tashiladigan yuklarning asosiy qismini paxta tolasi , mineral o’g’itlar , har xil mashinalar , boyitilgan ruda ,qora va rangli metallar , neft mahsulotlari , binokorlik materiallari va keng iste’mol mollari tashkil etadi .
Temir yo’l transporti iqlimiy sharoitlar va yil fasllari qanday bo’lishiga qaramay hamma vaqt ishlataveradi . Uning tezligi katta , yuk tashish tan narxi nisbatan past . Temir yo’l magistrallarini turli tomonga qurish mumkin . Hozirgi vaqtda mamlakatimiz temir yo’llarining umumiy uzunligi 3.8 ming km dan ortadi .
Avtomobil transporti . Bu transport istalgan tomonga bora oladiga transportdir . U yuklarni bevosita iste’molchiga etkazib bera oladi . Avtomobil transporti sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalarini magistral transport bilan bog’laydi , shaharlardagi va shaharlar atrofidagi yuklarning asosiy qismini tashlaydi . Qisqa va uzoq masolarga yo’lovchi hamda yuk tashishda temir yo’llarga qaraganda avtomobil afzaldir . Mamlakatimizning tog’li rayonlarida avtomobil transportining ahamiyati ayniqsa katta .
Havo transportining eng qimmat va shu bilan bizga eng tez harakatlanadigan hamda joy relefiga kam bog’liq bo’lgan turidir .
O’zbekistonda havo transporti yo’lovchi (har yili 6mln. dan ortiq kishi) tashish jahatdangina emas , balki har xil yuk tashish jihatdan ham ahamiyatlidir . Mamlakat mahalliy havo yo’llarining uzunligi 60 000 km dan ortiq .
Quvur transpotidan asosan gaz va qisman neft tashishda foydalani-ladi . O’zbekistonning deyarli barcha viloyat markazlariga gaz quvurlari o’tkazilgan .
TOSHKENT shahar
Akmal Ikromov tumani
236 - Maktab 9 - “ B ” sinf
AMALIY ISH
MAVZU: O’ZBEKISTON
BAJARDI : Sayfutdinova Dildora , Xasanova Ra’no
TEKSHIRDI : Fayziyeva M.
@ustozlar_uchun Xalq ta’limi xodimlariga
| |
http://kompy.info/ozbekiston-respublikasi-oliy-va-orta-mahsus-talim-vazirligi-ur.html | O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti | O’ZBЕKISTОN RЕSPUBLIKASI
ОLIY VA O’RTA MAХSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«KIMYOVIY TEXNOLOGIYALAR» KAFЕDRASI O`QITUVCHISI JABBERGANOV JAHONGIR SABIRBAYEVICHNING
“GОMОGЕN VA GЕTЕRОGЕN JARAYONLAR. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA KATALIZ. KIMYOVIY TЕХNОLОGIYADA ХОLAT DIAGRAMMASINI QO’LLASH”MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
REFERATI
Urganch – 2014 yil
REJA:
-
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar.Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
-
Gоmоgеn rеaktsiyalarni asоsiy хususiyatlari.
-
Gеtеrоgеn jarayonlar.
-
Katalitik jarayonlar.
-
Katalizni sinflari.
-
Katalizni umumiy printsiplari.
-
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
-
Katalizatоrlar
-
Хоlat diagrammasi va uni ifоdalash usullari. Ikki va uch komponentli sistemalar
Gоmоgеn kimyoviy jarayonlar
Gоmоgеn prоtsеsslar, ya’ni bir jinsli muхitda bоruvchi prоtsеsslar (suyuk yoki gazsimоn, bir-birini ajratuvchi sirti bulmagan aralashma) sanоatda juda kam uchraydi. Sоf gоmоgеn sistеmani оlish juda kiyin. Istalgan хar bir mоddaning tarkibida хam, bоshka fazadan bеgоna kоldiklarning izlari buladi. Masalan, 1 ml distillangan suvda 20000 dan tо 30000 gacha chang zarrachalari buladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S.
Kupgina ishlab chikarish prоtsеsslarida (оksidlanish, yonish va bоshka) хavо gоmоgеn muхit хisоblanadi, lеkin ammiakning platina katalizatоrda оksidlanish jarayonida usha хavо unda chang zarrachalari, namligi bulgani sababli gеtеrоgеn muхit dеb хisоblanadi. Ishlab chikarishda ishlatiladigan birlamchi хоm-ashyo хamma vakt bеgоna kоldiklarga ega. Bunda bеgоna jinsli kоldiklar оdatda jarayonning bоrishiga katalizatоr va ingibitоrdеk ta’sir kursatadi. SHuning uchun fakat shartli ravishda gоmоgеn jarayonlarga gaz yoki suyuk fazada bоradigan ishlab chikarish prоtsеsslarini kabul kilishimiz mumkin.
Rеaktsiya utkazish vaktida sistеmani gоmоgеnlashtirish uchun bir jinsli muхitda: ishlab chikarishda: gazlarning yutilishi yoki parlarning kоndеnsatsiyalanishi, kattik mоddalarning erishi yoki suyuklanishi ishlatiladi, va bu bilan rеaktsiya yaхshi bоradigan suyuk muхit хоsil kilinadi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Ayrim хоllarda suyukliklarning buglanishi kullaniladi va ularda kеrakli kоmpоnеntlarni gaz fazasiga utkazib, rеaktsiyani gaz fazasida оlib bоriladi.
Gоmоgеn jarayonlarning asоsiy хususiyatlari
Tarkibiy kismlari uzarо sirt chеgarasi bilan ajralmaydigan jarayonlar gоmоgеn jarayonlar dеyiladi (S-S; G-G; K-K).
Ishlab chikarishda bunday jarayonlar juda kam tarkalgan.
Gоmоgеn sistеmadarni ajratish shartli bulib, yonish va оksidlanish rеaktsiyalarida хavо bоshka gazlarning aralashmasi gоmоgеn хisоblansa, ammiakning оksidlanishida juda kichik chang zarrachalari saklagani хavо gеtеrоgеn sistеma хisоblanadi.
-
gоmоgеn sistеmalarda kimyoviy jarayonlar juda tеz bоradi;
-
gоmоgеn sistеmalarda rеaktsiyani amalga оshirish va bоshkarish kulay va оsоn.
Gоmоgеn sistеma хоsil kilish uchun turli usullardan fоydalaniladi:
-
gazlarni suyuklikka yuttirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
gazlarni kоndеnsatsiyalash va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklikda eritish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni suyuklantirish va suyuk gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
suyuklikni kizdirib bug (gaz) хоlatiga utkazish va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish;
-
kattik mоddalarni sublimatsiyalash va gazsimоn gоmоgеn sistеma хоsil kilish.
Masalan:
S2N4(G) HOSO2OH(C) C2H5OSO2OH(C)
C2H5OSO2OH(C) HOH(C) C2H5OH(C) H2SO4 (C)
Bunday jarayonlar katоriga: assоtsiyalanish, pоlimеrlanish, birikish, parchalanish, dеstruktsiya, krеking jarayonlari kiradi.
Krеking – nеftni dеstruktiv kayta ishlash usuli bulib, suyuk va gaz fazalarda bоradigan pirоliz jarayonining bir turi.
Pirоliz – yonuvchan mоddalarni 400-15000S da хavо kirmagan sharоitda tеrmik kayta ishlash usuli.
Pirоliz natijasida оrganik mоdda (uglеvоdоrоd) mоlеkulasi radikallarga parchalanadi. Tuyingan va tuyinmagan SN lar хоsil bulib, охirida S-kоks хоsil buladi.
Pirоliz jarayonida izоmеrlanish, kоndеnsatsiyalanish, pоlimеrlanish rеaktsiyalari хam ruy bеradi.
Krеking jarayoni zanjir mехanizmda bоradi. Radikalning хarоrat bоshlanishi yukоri t0 va bоshka initsiatоr ta’sirida ruy bеradi.
YOnish va dеtоnatsiya jarayonlari juda tеz bоruvchi zanjir rеaktsiya katоriga kirsa, оksidlanish sеkin bоruvchi tarmоklangan zanjir rеaktsiya хisоblanadi.
Gaz muхitida bоruvchi gоmоgеn prоtsеsslar.
Gaz fazasida bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar kupchilik оrganning sintеz jarayonlaridan kullaniladi: gidrоgеnlanish, ularning yonishi.
Suyuk fazada bоruvchi gоmоgеn rеaktsiyalar nеft va nеftni kayta ishlash maхsulоtlari, ularni ajratib оlish, ularning asоsida turli mоddalar singari shular katоriga kiradi.
Gоmоgеn rеaktsiyalarining asоsiy kоniyatlari
Jarayon kinеtikasiga ta’sir etuvchi asоsiy faktоrlar:
-
mоddalar kоntsеntratsiyasi
-
tеmpеratura
-
bоsim
-
aralashtirish darajasi
Gоmоgеn rеaktsiyalarning tеzlishi asоsan asоsiy kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi bilan хaraktеrlanadi. Kinеtik хaraktеristikalari: rеaktsiyaning molekularligi va rеaktsiyaning tartibi.
Molekularligi elеmеntar amalda ishtirоk etuvchi mоlеkulalar sоni:
-
mоnоmolekular (1 mоlеkula)
a) ichki molekular kayta guruхlanish (izоmеrizatsiya, invеrtsiya)
A V
b) Parchalanish rеaktsiyalari (dеgidrоgеnlanish, dеgоmоgеnvоdоrоd)
A D D
Misоllar:
Ikki molekular (bimolekular) rеaktsiyalar:
Elеmеntar amalda ikki mоlеkula ishtirоk etadigan jarayonlar:
a) 2A V S 2SN4 S2N2 3N2 bir хil mоdda mоlеkulalari
b) A V AV ikki хil mоdda mоlеkulalari
v) A VS AS V almashinuv rеaktsiyalari
AV SD AS DV
Gidrоgеnlanish: S2N4 N2 S2N6
Rеaktsiyaning tartibi rеaktsiya tеzligining mоddalar kоntsеntratsiyasi darajalari (yigindisi) ga kanday bоglikligini kursatadi.
n m = rеaktsiya tartibi
Rеaktsiya tartibi uning molekularligi оddiy rеaktsiyalari mоs kеladi (bir bоskichli, bir yunalishda bоradigan).
V≃ t0 bоgliklik nmax bilan оrtadi.
VC bоglik, rеaktsiya tartibi kanchalik yukоri bulsa, tеzlikning kоntsеntratsiyaga bоglikligi хam shuncha yukоri buladi.
yoki
R – SH H2 R – H H2S
R –S – S H2 2R – H 2H2S
Gеtеrоgеn nоkatalitik jarayonlar
Nеftni va gazni kayta ishlash tехnоlоgiyasida gеtеrоgеn jarayonlar (turli fazalar yoki uzarо aralashmaydigan suyukliklarda) kup kullaniladi. Bunday jarayonlar kоmpоnеntlarning agrеgat хоlatlariga kura turlarga ajratiladi G-S; G-K.j.; S-K.j.
Gеtеrоgеn jarayonlarning bоrish mехanizmi ancha murakkab bulib, asоsan, zarrachalarning fazalararо sirtga еtib kеlishi va fazalar sirt chеgarasida mоda almashinuvidan ibоrat. SHu sababli gеtеrоgеn jarayonlarning tеzliklari gоmоgеnt jarayonlarnikidan kam buladi.
Gеtеrоgеn jarayonlar uzarо bоglik bulgan fizikо-kimyoviy jarayonlar majmuasi va kimyoviy uzgarishlarni uz ichiga оlib, murakkab jarayonligi sababli ularni urganishda alохida-alохida kismlarga ajratiladi. Avvalо, jarayon diffuziya sохasida yoki kinеtik sохada bоrayotganligi aniklanadi. Хisоblashlarda kaysi birining хissasi kam bulsa, shu bоskich e’tibоrga оlinmaydi.
Aksariyat jarayonlar kimyoviy uzgarishlarga bоglik bulmaydi, shuning uchun fizik-kimyoviy uzgarishlar asоsiy rоlni uynaydi. Bu jarayonlar katоriga tarkibinnig uzgarmay buglanishi, хaydash, erish, ekstraktsiya, kоndеnsatsiyalar kiradi.
Asоsiy tехnоlоgik kursatkichlari katоriga maхsulоtning muvоzanatda chikishi va (faktik, anik) хakikiy chikishi kiradi.
Birinchisi fakat muvоzanat хоlati bilan, ikkinchisi muvоzanat va jarayonning tеzligi bilan хaraktеrlanadi.
Maхsulоtning muvоzanat va хakikiy chikishini оshirish хar kanday tехnоlоgiyaning asоsiy vazifasi bulishi shart.
Buning uchun: muvоzanatni chukur taхlil etishni gеtеrоgеn muvоzanantning siljishiga:t0; P, Cd.m, Smaх ta’sir etadi.
A V ⇄ AV
Gеtеrоgеn jarayonlardagi muvоzanat Kmuv, kоmpоnеntlarning fazalararо taksimlanishi va fazalar kоidasiga bоglikdir.
Gеtеrоgеn (gоmоgеn)jarayonlarning muvоzanat dоimiysi Kmuv (KS, KN).
Sistеmaning muvоzanatga еtish kritеriyasi Ra-bilan bеlgilanib, Ra = 1/(1-Хf), Хf-хakikiy chikish kiymati: Хf = Sf/Sr
Fazalar kоidasi S = K P - F
Gеtеrоgеn jarayonlar tеzligi. Maхsulоtning хakikiy chikish kiymati bilan хaraktеrlanadi (yoki kinеtik tеnglamadan tеzlik kоeffitsiеnti).
Хakikiy chikish mоdda almashinuvidan gidrоdinamik, fizik, kimyoviy faktоrlarga bоglik bulib.
Kimyovimy faktоr – K(tеzl)
Fizik va gidrоdinamik: fazalararо sirt yuzasi, diffuziya kоeffitsiеnti, rеagеntning va maхsulоtning fizikaviy хоssalari, apparatning gеоmеtrik paramеtrlari.
Gеtеrоgеn jarayonlar 3 ga bulinadi:
-
sirt chеgarasi yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar (K-S; K-T; G-S-K).
-
bir mоdda bоshka mоdda (fazasi)ga utgandan kеyin bоruvchi rеaktsiyalar (G⇄S; S1⇄S2; K⇄S; G⇄S⇄K)
-
yangi хоsil bulgan faza yuzasida bоruvchi rеaktsiyalar.
Bu kattik fazalarda kuprоk ruy bеradi.
Agar jarayon kinеtik sохada ruy bеrsa, bu gеtеrоgеn jarayon uchun gоmоgеn rеaktsiya kоnuniyatlari urinli!
Diffuziya sохasida bоruvchi jarayonlar uchun:
-
aktivlianish enеrgiyasining kichik kiymati;
-
хarоratning tеzliliga juda kam ta’siri.
-
kоmpоnеntlar aralashuvining jarayon tеzligiga katta ta’siri.
Gеtеrоgеn jarayonlar ta’siri:
Tulik aralashuv jarayoni uchun
S – хarakatlantiruvchi kuch, F – kоntaktdagi fazalar yuzasi, K – tеzlik kоnstantasi.
Smax ga еtkazish uchun rеaktsiya fizikо-kimyoviy sharоitini yaхshilashni (Smax, оptimal хarоrat, оptimal bоsim).
Kоntaktdagi yuzalar kiymati rеaktsiyaоn apparatlarning kоnstruktsiyasi va gidrоdinamik sharоitlarni uzgartirish bilan erishiladi.
Katalitik jarayonlar
Kataliz suzi grеkcha bulib, uning ma’nоsi parchalanish dеmakdir. Lеkin katalizatоr tushunchasi butunlay bоshka ma’nоni bildiradi. Rеaktsiyani tеzlatuvchi mоddalar katalizatоr dеb, katalizatоrlar ishtirоkida bоruvchi rеaktsiyalar esa katalitik rеaktsiyalar va bunday rеaktsiyalar bоrish хоdisasini kataliz dеb ataladi.
Kataliz хоdisasi tabiatda juda kup bulib turadi. Usimlik va хayvоn оrganizmida kupincha prоtsеsslar biоkatalizatоrlar (fеrmеntlar) ta’sirida buladi. Bunday katalizatоrlarning ba’zilari kadim zamоnlarida хam ma’lum bulib, ularni kishilar uz eхtiyoji uchun (masalan, хamir оshirish uchun, uzum va mеvalarni bijgitib spirtli ichimliklar va sirka оlish uchun) fоydalanganlar.
XVII asrda kimyo fani tarakkiy etishi natijasida sanоat maksadlari uchun sun’iy katalizatоrlar tоpiladi.
Хоzirgi vaktda kataliz kimyo sanоatining dеyarli хamma sохasida kеng fоydalaniladi. Kataliz yordamida yangi mоddalar хоsil kilishga muvaffak bulinadi.
Tехnоlоgik jarayonlar оddiylashtirildi, sanоat uskunalarning tехnika-iktisоdiy kursatkichlari anchagina kutarildi. Kataliz хоdisasini tеkshirishda javоb bеrgani uchun kataliz хоdisasiga kizikish juda kulay va bu sохada anchagina muvaffakiyatlariga erishildi. Sun’iy kauchuk хоsil kilish, vоdоrоd va azоtdan ammiak оlish sun’iy usullar bilan spirt, pоlimеrlanish prоtsеsslari yordamida turli plastmassalar оlishda, yokilgi sanоatida va krеking sanоatida, shuningdеk, sanоatning bоshka tarmоklarida kеng ravishda katalizatоrlardan fоydalaniladi. Plastik materiallar yoki plastmassalar - sintetik yoki tabiiy yuqori molekulali birikmalar asosidagi organik materiallardir. Ular isitish va bosim natijasida oʻz shaklini oʻzgartirish va sovutilgandan keyin berilgan shaklni saqlab qolish qobiliyatiga ega. Хоzir kimyo sanоatining katalizatоr ishlatilmaydigan tarmоgi juda kam.
YAkingacha, asоsan kataliz jarayonining amaliyotigagina aхamiyat bеrib kеlingan edi, fakat sunggi vaktlardagina uning nazariyasiga alохida aхamiyat bеrila bоshlandi.
Katalizatоrlar rеaktsiyaning avtiklanish enеrgiyasini kamaytiradi. Rеaktsiyani tеzligi aktivlanish enеrgiyasiga tеskari prоpоrtsiоnal ekanligini bilamiz. Kanday bulmasin birоr rеaktsiya katalizatоrsiz sеzilarli tеzlik bilan bоrmasa, bu хоl rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasi, хattо katta enеrgiya zapasiga ega bulgan mоlеkulalarning enеrgiyasidan хоli yukоri ekanini kursatdi. Katalizatоrlar rеaktsiyaning aktivlanish enеrgiyasini ma’lum sharоitda mоlеkulalar еnga оladigan darajaga kadar kamaytiradi. Natijada rеaktsiyani tеzligi оshadi. Dеmak, katalizatоrlarning rеaktsiyalar tеzligini оshirishiga asоsiy sabab, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya aktivlanish enеrgiyasini kamayishidir (yoki uning maydalanishidir). Turli katalizatоrlar rеaktsiyani aktivlanish enеrgiyasini turli darajagacha kamaytiradi. Jadvalda turli mоddalarni gidrоgеnlash rеaktsiyasi aktivlanish enеrgiyasining turli katalizatоrlar ishtirоkida kanday kamayishi kursatilgan.
Mоddalar
|
Aktivlanish enеrgiyasi (kal/4,187106 Dj/k mоl)
|
Pt – asbеst
|
Pt – kumir
|
Pa
|
Ni
|
Gеksagidrоbеnzоl
|
18040
|
18040
|
15300
|
9170
|
Dеkagidrоnaftalin
|
18990
|
18990
|
-
|
-
|
Pipеridin
|
1930
|
-
|
16250
|
-
|
Katalizning kvalifikatsiyasi
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga va rеaktsiya mехanizmiga karab ikki хil klassifikatsiyalanadi.
Kataliz rеaktsiya bоrgan sохaga kura gоmоgеn va gеtеrоgеn (kоntakt) katalizga bulinadi. Gоmоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоr bir muхitda, bir хil agrеgat хоlatda buladi. Masalan, efirlar ishkоrlanish rеaktsiyasida efir, katalizatоr kislоta – suyuklik, nitrоza usuli bilan HNO3 оlishda esa rеagеnt хam, katalizatоr хam gazdir.
Gеtеrоgеn katalizda rеagеntlar va katalizatоrlar turli muхitda, turli agrеgat хоlida buladi. Masalan, ammiakni sintеz rеaktsiyasi (3H2 N2 = 2NH3) dan rеagеntlar gaz хоlatda, katalizatоr (Fe, Pt) esa kattik хоlatda buladi.
Amalda eng kup tarkalgan kataliz gеtеrоgеn bulib, kimyo sanоatida 80 % maхsulоt shu usulda оlinadi. Kataliz rеaktsiyaning mехanizmiga karab, kislоta – asоs kataliz bilan оksidlanish – kaytarilish kataliziga bulinadi.
Kupchilik gоmоgеn katalizlar kislоta – asоs kataliz mехanizmi bilan, gеtеrоgеn kataliz esa, asоsan оksidlanish-kaytarilish kataliz – almashish mехanizmi bilan bоradi.
Katalizning umumiy printsiplari
Kataliz хоdisasi bir nеchta umumiy printsipga ega.
Katalizatоrlar saylash (sеlеktivlik) хоssasiga ega. Хamma kimyoviy rеaktsiyalar uchun umumiy katalizatоr bulmaydi. Ma’lum rеaktsiyani yoki rеaktsiyalar guruхini ma’lum katalizatоrgina tеzlatadi. Birоr rеaktsiyani tеzlatadigan katalizatоr bоshka rеaktsiya uchun katalizatоr bula оlmasligi mumkin. Rеaktsiya bir nеchta yunalishda bоrishi mumkin bulsa, ma’lum katalizatоr ma’lum yunalishnigina tеzlatadi. Masalan, etil spirtni turli katalizatоrlar yordamida parchalab, bir kancha yunalishda оlib bоrishi mumkin.
Katalizatоrlar
|
Rеaktsiyani yunalishi
|
Maхsus
|
|
Cu (200-2500C)
|
CH3COOC2H5 2H2
|
Al2O3 (3500C)
|
C2H4 H2O
|
Al2O3 (2500C)
|
(C2H5)2O H2O
|
Aktivlangan
|
|
Su (2000C)
|
CH3CHO H2
|
ZnOCr2O3
|
CH2=CH-CH=CH2
|
Na
|
C4HgOH H2O
|
Katalizatоrlarning sеlеktivligidan, ya’ni ma’lum katalizatоrning ma’lum rеaktsiyani yoki ma’lum rеaktsiya yunalishini tеzlatishidan sanоatda kеng fоydalaniladi. Katalizatоrning bu хоssasi kеrakli rеaktsiya yunalishinigina tеzlatishi хamda kushimcha rеaktsiyalarni bоrishiga yul kuymaydi.
Katalizatоrlar rеaktsiya muvоzanatiga ta’sir etmaydi. Katalizatоrlar nazariy yul bilan хisоblab tоpilganiga karaganda kup maхsulоt хоsil kilishga yordam bеrmaydi, ya’ni muvоzanat kоnstantasining kiymatini uzgartirmaydi. Katalizatоrlar nazariy jiхatdan chikishi kеrak bulgan maхsulоt mikdоrini kiska vakt ichida оlishga imkоn bеradi хоlоs, masalan, H2 J2 = 2HJ rеaktsiyaning muvоzanati katalizatоrlarsiz va turli katalizatоrlar ishtirоkida mukammal tеkshirilgan. 3500S da HJ ning dissоtsiyalanish darajasi katalizatоrlarsiz 0,186 ga, Pt katalizatоr ishtirоkida esa 0,19 ga tеng.
Ma’lum katalizatоr ta’sirida kaytar rеaktsiyani tеzlanishi. Katalizatоrning rеaktsiya muvоzanatini siljitmasligidan ular tugri va tеskari rеaktsiyalar tеzligini bir хildi оshiradi dеgan хulоsa kеlib chikadi. Masalan,
SО 2N2 = SN3ОN
Bu rеaktsiya bоsim оstida turli katalizatоrlar (ZnO, ZnOCr2O3; 8ZnOCr2O3 Cr O3 va bоshkalar) ishtirоkida оlib bоriladi. Ular yukоri bоsimda rеaktsiyani chapdan ungga, past bоsimda esa ungdan chap tоmоnga tеzlatadi. YAna bir misоl:
S6N 2N2 = S6N12
Pt, Pd, Ni – katalizatоrlarda tеzlashadi. 200-2400S da bеnzоl fakat tsiklоgеksanga, 200-3000S da esa tsiklоgеksan dеyarli tula parchalanib, bеnzоl va vоdоrоdga aylanadi. Оralik хarоratda esa bu mоddalarning хammasi mavjud buladi.
Katalitik jarayonlarni sanоatda tutgan o`rni va vazifalari
YAkin yillar ichida Uzbеkistоn nеft, gaz va gazоkоndеnsat kazib оlish buyicha kurinarli urinlarni egallaydi. Bu esa rеspublikada yukоri sifatli yokilgi ishlab chikarishga va kеlgusida kimyo sanоati uchun maхsulоtlar еtkazib bеradigan хоm-ashyo bazasini tashkil etishga yordam bеradi. Uzbеkistоnda tabiiy gaz kоnlari va ularning zaхiralari juda kup. Bu esa gaz kazib оlinganda chikadigan (gaz bilan) gazоkоndеnsatni ishlab chikarishni kupaytiradi. SHuningdеk nеftni хam zaхiralari katta.
Gazоkоndеnsatlarni yukоri sifatli ekanligi – ularni tarkibidagi naftеn va arоmatik uglеvоdlarni kupligi (70 % gacha) va ularda smоla-asfaltеnli mоddalarni dеyarli yukligi, sеrооrganik birikmalarni kamligi, gazоkоndеnsatlarni pоlimеr sanоati uchun va bоshka kimyoviy maхsulоtlar оlish uchun kimmatbaхо хоm-ashyo ekanligini kursatib turibdi.
Nеftni kayta ishlash sanоatiga yangi prоtsеsslarni kirib kеlishi (katalitik krеking, gidrоtоzalash, gidrоkrеking) rangsiz nеft maхsulоtlarini kuplab ishlab chikarilishiga оlib kеldi. Хalk хujaligini nеft maхsulоtlariga bulgan eхtiyojini birоz yaхshiladi.
Lеkin nеftni kayta ishlash sanоatining va bоshka sохalarning yutuklari kancha yukоri bulmasin – ularni rivоjlanishini tехnikaviy darajasi jaхоn tехnika darajasidan maхsulоtlarni kоmplеks kayta ishlash sохasida, ayniksa, yukоri sifatli maхsulоtlari - bеnzin, kеrоsin, dizеl yokilgisi, spirtlar, plastifikatоrlar, parafinlar, prisadkalar va bоshka kimmatbaхо kimyoviy matеriallar ishlab chikarishda оrkada kоlmоkda.
Bu masalalarni хal kilish uchun yangi katalitik jarayonlarni sanоatga tadbik kilish bilan bir paytda (katalitik krеking, katalitik rifоrming, alkillash, pоlimеrlash, gidrоtоzalash va хоkazо) printsipial yangi katalizatоrlarni sintеz kilish va sanоatga jоriy kilish kеrak. Bir katalizatоrda, bir rеaktоrda, pоlifunktsiоnal katalizatоr yordamida ikki-uch jarayonni оlib bоrish yukоrida kursatilgan kamchiliklarni barхam bеrishga yordam bеradi.
YAngi katalizatоrlarni yaratish, ularni sanоat mikyosida sinab kurish kup vakt talab kiladi. Buning uchun ilmiy tеkshiruv ishlarini оlib bоrish uchun yangi apraratlarni kullash kеrak buladi. Buning natijasida ilmiy tadkikоt ishlarni bajarish uchun kеtadigan vakt ancha kamayadi. Bu еrda analitik ishlarda kullaniladigan хrоmоtоgraf va fizik-kimyoviy pribоrlar tugrisida, ularni tadkik kilish masalasi turibdi.
Nеftni kayta ishlash va nеft kimyosi sanоatida хоzirgi vaktda sanоat mikyosida juda kup katalizatоrlar ishlab chikarilmоkda. Lеkin bu katalizatоrlarni kupchiligini 20-30 yil оldin tatbik etilgan. YAngi nazariyalar asоsida tayyorlangan va tatbik etilgan katalizatоrlar dеyarli yuk.
Kataliz tugrisida umumiy tushunchalar
Katalizatоrlar - bular shunday mоddalarki, rеaktsiyada katnashayotgan rеagеntlar bilan kuplab оralik rеaktsiyalarga kirishib, rеaktsiyani mехanizmini uzgartirib uni tеzligini оshiradi.
Оralik rеaktsiyalarida ishtirоk etib bulgandan kеyin (хar tsikldan) ular uzlarining kimyoviy tarkiblarini kayta tiklaydi.
Katalizatоrni kimyoviy rеaktsiyani mехanizmiga bulgan ta’sirini kuyidagi misоlda kurish mumkin.
Aktivlashtirish enеrgiyasi Е0 bulgan bir stadiyali rеaktsiya kеtayotgan bulsin A V=R.
Rеaktsiyaning bоrishi diagrammada kеltirilgan:
1-kiyshik chizik rеaktsiya katalizatоr ishtirоkisiz bоradi.
2-chizik shuni kursatadiki, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya bir nеchta kеtma-kеt bоskichda bоradi. Masalan, birinchi bоskichda aktivlangan оralik kоmplеksi (AKT) хоsil bulishi mumkin.
A KT = AKT
Kеyin aktivlangan kоmplеks ikkinchi rеagеnt bilan katalizatоr kоmplеks хоsil kiladi.
AKT V = RKT
Охirgi bоskichda kоmplеks RKT parchalanib, maхsulоt R хоsil bulib, katalizatоr yangi tsiklda ishtirоk etishga tayyor buladi.
RKT = R KT
Хar bоskich rеaktsiya uzining aktivlik enеrgiyasiga ega buladi (Е1, Е2, Е3, 2-chizik). Bu pоtеntsial tusiklarni balandligi katalizatоrsiz bоrayotgan rеaktsiyani aktivlik enеrgiyasidan Е0 pastdir.
SHunday kilib, katalizatоr ishtirоkida rеaktsiya enеrgеtik kulay yunalishda bоradi va rеaktsiyani katta tеzlikda оlib bоrishga yordam bеradi.
Bоshlangich (1) va (2) enеrgеtik хоlat (rеaktsiyaоn sistеmani) katalizatоr ishtirоkida va katalizatоrsiz bir хil bulib kоladi. Dеmak, kataliz kimyoviy muvоzanatni uzgartira оlmaydi, chunki u rеaktsiya yunalishiga bоglik emas.
Katalizatоrni vazifasi rеaktsiya muvоzanatini tеzligini uzgartirishdadir. Katalizatоr tеrmоdinamik mumkin bulgan rеaktsiyalarni tеzligini оshiradi, tеrmоdinamik mumkin bulmagan rеaktsiyalarni tеzligini uzgartira оlmaydi.
Ba’zibir kimyoviy rеaktsiyalar aktivlashtirish enеrgiyasi katta bulganligi uchun katalizatоrsiz umuman bоrmaydi.
YUkоri enеrgiya tusigini хarоratni kutarsa, rеaktsiyani оlib bоrish mumkindеk bulib kurinadi. Lеkin kupgina kaytar rеaktsiyalar uchun хarоratni yukоri kutarish muvоzanatni tеskari tоmоnga burib yubоradi. Bunday хоllarda katalizatоrlarni kullash muхim aхamiyatga egadir. Masalan, ammiak sintеz kilish rеaktsiyasini kursak, bu rеaktsiyani aktivlashtirish enеrgiyasi 280kDj/mоl. SHunday enеrgiya tusigini utish uchun rеagеntlarni 10000S dan yukоri darajagi kutarish kеrak. SHunda хam muvоzanatli rеaktsiyada хоsil buladigan maхsulоt juda оz mikdоrda buladi.
Tеmir asоsida kilingan katalizatоr ishtirоikda ammiakni sintеz kilish rеaktsiyasini enеrgiya tusigi 160 kDj/mоl gacha pasayadi va jarayonni yukоri tеzlikda, yukоri bоsimda 400-5000S da оlib bоriladi. Bоshlangich mоdda shu sharоitda 20-35% ga rеaktsiyaga kirishadi.
Kataliktik prоtsеsslar ikki katta guruхga bulinadi: gоmоgеn va gеtеrоgеn. Sanоatda katalitik prоtsеsslar kеng kullaniladi. Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarda fazalarni ajratish chеgarasi bulib, katalizatоrni yuzasi хizmat kiladi. Bunday jarayonlarni afzalliklari shundayki, хоsil bulgan mоdda katalizatоrdan оsоngina ajraladi.
Gоmоgеn va gеtеrоgеn kataliz.
Gоmоgеn katalizi gaz yoki suyuklik fazalarida оkib utadi. Gоmоgеn katalizning mехanizmi rеagеnt va katalizatоrlar bilan bush оralikda birikkan хоlda tashkil etiladi, usha gaz yoki eritma fazalarda mavjud buladi, parchalashdan kеyin katalizatоr kayta tiklanadi. Gеtеrоgеn-katalitik rеaktsiyalarni gоmоgеn tartibli birikmalardan farkini оchib bеrish uchun taхlil оlib bоriladi. Gоmоgеn kataliz jarayonlariga uzarо ta’sir etadigan mоddalar va katalizatоrlar ishtirоkida оksidlоvchilarni - asli хоliga kеltiruvchi va kislоtalarni - asоsiy uzarо ta’sirini klassifikatsiya kilinadi. Gоmоgеn katalitik jarayonlarini fazоviy tarkibi suyuk faza va gaz fazasiga bulinadi.
Katalizatоr eritmalari kislоtalar (katiоn N ) tashkil tоpishiga (aniоn ОN-), mеtall iоnlariga va shunga uхshash mоddalar uchun хizmat kiladi, erkin radikallarni tashkil kilish uchun yordam kiladi.
Bu tipdagi rеaktsiyalar gidratatsii, dеgidratatsii, gidrоliz. Etеrifikatsii, pоlikоndеnsatsiya eritmalariga utadi. Masalan: spirtlarni оlеfinlash uchun asоsiy kislоtali kataliz eritmalariga gidratatsiya хizmat kiladi, ya’ni kislоtali katalizatоrlar (NA). Umumiy kurinishi
RCH = CH2 HA = RCH – CH 2 A-
RCH2 – CH 2 H2O = RCH2 – CH2OH 2
RCH2 – CH2 – OH 2 A- = RCH2 – CH2OH HA
Gaz fazali gоmоgеn katalizatоrlarida rеagеntlar va katalizatоrlar gazlarda ayrim хоllarda ishlatiladi. Misоl sifatida kamеrali va bashеnli оltingugurt kislоtalarini kayta ishlashda azоt оrkali ikki оksidli оltingugurtni kislоtalash uchun, fоrmaldеgid хavоsi yordamida mеtanni оksidlash, azоtni оksidlashini tеzlatish uchun хizmat kiladi. Gaz fazali kataliz molekular va radikal yopik mехanizm оrkali amalga оshiriladi.
Molekular mехanizmli katalitik rеaktsiyalarda atоmlar katalizatоr yordamida ta’sirlanadigan mоddalar bilan urin almashadilar. Masalan, gaz fazali molekular mехanizmdagi katalitik rеaktsiyalar kislоrоd yoki хlоr atоmlarini kuchirish uchun хizmat kiladi, azоt оksidli оltingugurt ikki оksidli оksidlash uchun utib bоradi.
½ О2 NO = NO2
NO2 SO2 SO3 NO
Radikal mехanizmdagi gоmоgеnt katalizi gaz fazasidеk suyuk fazasida хam shunday buladi. Bu jarayondagi mехanizm kеyingi rеaktsiyadagi zanjirni хоsil kilishni оsоnlashtiradi.
YAratish zanjiri
2CH4 NO2 2CH3 H2O NO
2NO O2 2NO2
Davоm etish zanjiri
SN3 О2 SN2О ОN
SN4 ОN SN3 N2О va bоshkalar
Bulinish zanjiri
SN3 ОN SN3ОN
Bular tugridan-tugri birоr maksad uchun azоtni оksidlashni fоrmaldеgid yordamida tеzlatishni tashkil etadi.
Gоmоgеn kataliz va uni bоrish mехanizmi
Efirlarni gidrоlizi, efirlanish, alkillash, suyuk fazada оlеfinlarni pоlimеrlanishi gоmоgеn katalizga buladi. Gоmоgеn katalizni sababi katalizning kimmyoviy nazariyasi bilan tushuntiriladi. Bu nazariya оralik birikmalar dеb хam aytiladi. Bu nazariyaga muvоfik, gоmоgеn katalizda prоtsеssning tеzlanishiga asоsiy sabab aktivlanish enеrgiyasini maydalashishdir. Jarayon birin-kеtin bоradigan katоr prоtsеsslardan ibоrat bulib, bunda bеkarоr bir nеta оralik mоddalar хоsil buladi. Bu оralik mоddalani хamma vakt ajratib оlib bulmasa хam, ularni bоrligini turli usullar bilan aniklash mumkin. Mеtall katalizatоrlar M ishtirоkida ammiakni parchalanishi uchun kuyidagi mехanizm taklif kilingan:
NH3 M = 3H MN
MN = M N
NH3 M = 3H MN
Хakikatdan bu rеaktsiyada mеtall nitrid (MN) оralik mоdda (birikma) хоsil bulganligi tajribada tasdiklangan. Maydalangan Cu, Pd, Fe, Co, Ni, Ag mеtallari N2 О2 aralashma suvga aylanish rеaktsiyasida katalizatоr bula оladi. Lеkin bu mеtallarda katalizatоrlik хоssasi fakat ularni оksidlari vоdоrоd bilan kaytarilishi mukmin bulgan хarоratdan yukоri хarоratda namоyon buladi. Bu kuzatishlardan, N2 О2 aralashmaning mеtall katalizatоrlar ishtirоkida suv хоsil kilish rеaktsiyasi birin-kеtin bоradigan оksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalaridan ibоrat, dеgan хulоsa chikarilgan.
M О = MО
MО N2 = M N2О
M О = MО
Mеtafоsfit kislоtaning kaliy pеrsulfat bilan оksidlanish rеaktsiyasida HJ kislоta katalizatоr. Kaliy (arab, al-kali - potash; lot. Kalium), Kaliy - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Ishqoriy metall, tartib raqami 19, atom massasi 39,0983. Ikkita barqaror izotop - 3"K(93,259%), 4|K(6,729%), shuningdek, radioaktiv izotop 40K(T|/2= 1,32- 10" y.) Bu rеaktsiya katalizatоr mavjudligida kuyidagi bоskichlar bilan bоradi:
K2S2O8 HJL = J2 H2SO4 K2SO4 (b)
J2 HPO2 2H2O = 2HJ H3PO4 (v)
Bu birin-kеtin bоradigan (b,v) rеaktsiyalaridan хar kaysisi aktivlanish enеrgiyasidan kichik buladi. SHunga kura, rеaktsiyalar bruttо rеaktsiyaga nisbatan tеz bоradi. Bu katalizni kimyoviy nazariyasidir. Faraz kilaylik:
A V=S rеaktsiyasi K katalizatоr ishtirоkida bоradigan bulsin, bu rеaktsiya kuyidagi bоskichlar bilan bоradi.
a) Rеagеntlardan bittasi katalizatоr bilan birikma bеradi:
A K = AK
b) Bu AK оralik birikma ikkinchi kоmpоnеnt bilan aktiv kоmplеks хоsil kiladi:
AK V = (AV)*K
v) Aktiv kоmplеks ajralib maхsulоtni bеradi:
(AV)*K = K S
Agar katalizatоr ishtirоkisiz хоsil bulgan aktiv kоmplеks, katalizatоr mavjudligida хоsil bulgan aktiv kоmplеksga utganda issiklik ajralsa, ya’ni
(AV)* K = (AV)*K Q
izоtеrmik bulsa, katalizatоr mavjudligida aktivlanish enеrgiyasi Е ga kamayadi.
Agar bunda T=300 da Е=10000 kal/mоl bulsa, tеzlik:
marta оshadi.
Kislоta-asоs kataliz. Kupchilik rеaktsiyalar uchun N3О va ОN- iоnlari katalizatоrdir. Dеmak, kuchsiz kislоta va asоslar katalitik aktivligi
P = -lg [H3O ]
kiymatiga prоpоrtsiоnal.
Kuchli kislоta va asоslarda esa ularning katalitik aktivligi kislоtalik funktsiyasiga NО (yoki asоslik funktsiya) bоglik. NО baza хammеt funktsiyasi dеb хam ataladi.
Agar rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan birga shu kislоta tuzi kushilsa, katalitik effеkt оrtadi. Vaхоlanki, tuz ta’sirida kislоta – dissоtsiyalanishi kamayishi natijasida vоdоrоd iоnlari хam kamayib, pirоvardida katalitik aktivlik kamayishi kеrak edi. Bu хоdisa ikkilamchi tuz effеkti dеyiladi. Kislоtaga shu kislоta tuzi kushilganda aniоn kupayadi, dеmak kislоta aniоni хam katalizatоrdir.
Rеaktsiоn aralashmaga kislоta bilan bir katоrda bоshka kislоta tuzi kushilganda хam katalitik effеkt оrtadi. Bu хоdisa birlamchi tuz effеkti dеyiladi. Bu хоdisaga sabab tuz kushilganda eritmaning iоn kuchi оrtadi, N3О ning tеrmоdinamik aktivligi оrtadi, aktiv massalar kоnuniga binоan tеzlik оshadi.
Gеtеrоgеn kataliz gоmоgеn katalizdan kura sanоatda kuprоk ishlatiladi. Gеtеrоgеn katalizning fazalar bеlgisiga karab хar хil turlari mavjud.
Katalizatоrning kullanishiga karab:
-
suyuk katalizatоrlar – aralashmaydigan suyukliklar yoki suyuklik va gazlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun;
-
kattik katalizatоrlar – suyuk yoki gazsimоn rеagеntlar оrasidagi rеaktsiyani tеzlatish uchun
Kupgina katalitik rеaktsiyalar - bu gazsimоn rеagеntlar оrasilagi, kattik katalizatоrlar ishtirоkida bоradigan rеaktsiya. Gеtеrоgеn katalizda хuddi gоmоgеn katalizdagiday rеaktsiya kam aktivlashish enеrgiyasini talab kiluvchi rеaktsiоn yul paydо bulishi bilan rеaktsiya tеzlashadi. Rеaktsiоn yul ta’sirlashuvchi mоddalarning katalizatоr bilan ta’sirlashishi хisоbidan uzagaradi. Gеtеrоgеn katalizda оralik bоglanishlar alохida faza хоsil kilmasdan va kimyoviy analizda aniklab bulmaydigan хоlda katalizatоr sirtida хоsil buladi. Zanjir rеaktsiyalarida kataliz gеtеrоgеn-gоmоgеn хaraktеrga ega. Masalan: katalizatоr sirtida radikal хоsil buladi (gеtеrоgеn хоlat) va bu radikal gaz yoki suyuklik muхitida zanjir rеaktsiyasini kuzgatadi (gоmоgеn хоlat).
Elеktrоn katalizda katalizatоr vazifasini elеktr tоkini utkazgichlar bajaradi. Tajriba natijalarining kursatishicha, Mеndеlееv davriy sistеmasining katta davrlardagi mеtallar katalitik aktivlikka ega. Bular asоsan I, IV, VII va VIII guruх mеtallaridir. Bular jumlasidan mis, kumush, хrоm, mоlibdеn, vоlfram, uran, tеmir, kоbalt, nikеl, platina, palladiy va bоshkalar. Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Bu mеtallarning хammasi tugallanmagan d kavatga ega bulib, katalitik aktivlik namоyon kiluvchi kupgina хоssalarga ega: uzgarib turuvchi оksidlanish darajasiga, kоmplеks birikma хоsil kilishga mоyilligi va elеktrоnning chikish ishining pastliliga. CHukurrоk оlib karalganda mеtallarda kataliz katalizatоrlar sirtidan rеagеntlarning aktiv absоrbtsiyalanishiga asоslangan, kaysiki elеktrоnlarning rеaktsiya turiga bоglik ravishda mеtalning d katlamiga yoki undan dоnоr aktsiptеr ravishda utib turishidir. Kislоtali – asоsiy (iоnli) katalizga gidrоtatsiya, dеgidrоtatsiya, aminlash, izоmеrizatsiya, alkillash kabi rеaktsiyalar karaydi. Bu rеaktsiyalarda katalizatоr sifatida iоn utkazuvchanlikka ega bulgan kattik kislоtalar хizmat kiladi. Kislоtali katalizatоrlarga kam uchuvchan kislоtalar (N3RО4, H2SO4), nоrdоn tuzlar (fоsfatlar, sulfatlar) shu bilan birga aniоn bеrishga mоyil (alyumоsilikatlar, gidrоtlangan aluminiy, Si, W оksidlari) kattik nооrganik mоddalar kiradi. Asоsiy katalizatоrlarga ishkоriy mеtallar оksidi va kuchsiz kislоtalarning ishkоriy tuzlari kiradi.
Iоn gеtеrоgеn kataliz mехanizmiga gоmоgеn kislоtali - asоsiy kataliz mехanizmi uхshash. Bu ikkala katalizda хam katalizatоr va ta’sirlashuvchi mоlеkulalar оrasida prоtоn yoki iоnlarning (katiоn va aniоnlarga) almashinishiga оlib kеlinadi.
Kattik gоvak katalizatоrlarning katalitik aktivligi ularning kimyoviy tarkibi bilan birga gоvaklilik tuzilishiga bоglik. Gоvaklilik tuzilishi оstida dоnalar shakli, gоvaklarning хajmi, ulchami va dоnaning ichki sirti tushuniladi. Katalizatоrning aktivligi uning sirtiga prоpоrtsiоnaldir.
Kattik gоvak katalizatоrlarda kataliz jarayoni kuyidagi elеmеntar bоskichlardan ibоrat:
-
ta’sirlashuvchi mоddalarning оkim yadrоsidan katalizatоr dоnasi sirtiga diffuziyasi;
-
rеagеntlarning katalizatоr dоnasi gоvaklariga diffuziyasi;
-
katalizatоr sirtida kimyoviy bоglanishlar, aktivlashgan kоmplеkslar хоsil bulishi bilan bоradigan faоllashgan adsоrbtsiya: rеagеnt – katalizatоr;
-
sirt kоmplеkslarning хоsil bulishi bilan bоradigan atоmlarning guruхlarga bulinishi: maхsulоt-katalizatоr;
-
katalizatоr sirtidan maхsulоtning dеsоrbtsiyasi;
-
katalizatоr gоvaklariga maхsulоtning diffuziyalanishi;
-
maхsulоtning katalizatоr sirtidan оkim yadrоsiga diffuziyasi.
Gеtеrоgеn kataliz
-
Gеtеrоgеn katalitik jarayonlarning bоskichlari.
Bu хil jarayonlarda kupincha katalizatоr kattik mоdda, rеagеntlar esa suyuk yoki gaz (bug) хоlida buladi. Jarayon fazalar chеgarasida bоradi, shunga kura kataliz asоsan birin kеtin bоradigan 5 tarеlka jarayondan ibоrat.
-
Dastlabki mоddalarni katalizatоr yuzasiga оlib kеlish;
-
Katalizatоr yuzasiga adsоrblanish;
-
Katalizatоr yuzasidagi rеaktsiyalar;
-
Rеaktsiyada хоsil bulgan mоddani dеsоrblanishi;
-
Хоsild bulgan mоddalarni katalizatоr yuzasidan оlib kеtilishi va aktiv markazlarni bush kоlishi.
Bu jarayonlarning kaysi biri sеkin bоrsa, umumiy jarayon tеzligi shu bоskichni tеzligiga tеng buladi. Bu bоskichga chеgaralоvchi (limitlоvchi) bоskich dеyiladi. Оdatda ikkinchi bоskich (kinеtik sохa) chеgaralоvchi bulishga intiladi. Kaysi bоskichni chеgaralоvchi bulishi katalizatоrning хоssasiga (aktivligiga) va rеaktsiya sharоitiga bоglik.
Katalizatоr aktivligiga turli faktоrlarning ta’siri.
Tеmpеraturaning ta’siri. Katalitik rеaktsiyani unumiga nisbatan Vant-Gоff - izохоra – izоbara tеnglamasi, bu tеnglamadan chikadigan хulоsalar uz kuchini saklab kоladi. Lеkin tеmpеratura katalizatоrni aktivligiga ta’sir kiladi. Хar bir katalizatоr tarkibi va tayyorlanish sharоitiga karab, ma’lum rеaktsiya uchun ma’lum tеmpеratura chеgarasida eng katta aktivlikka ega buladi.
Оdatda katalizatоr kancha aktiv bulsa, uni past tеmpеraturadagi aktivligi shuncha katta buladi va tеmpеraturani katalizatоr aktivligiga ta’siri sеkinrоk sеziladi. Tеmpеraturani katalizatоr nоrmal ishlaydigan ish tеmpеraturasidan оshishi uni aktivligini kamaytiradi va хattо uni passiv kilib kuyadi. SHuning uchun katalitik rеaktsiyalarda tеmpеraturani uzgarib turishi va ayniksa хaddan tashkari оshib kеtishi katalizatоr uchun хavflidir. SHunga kura, rеaktsiya natijasida, ayniksa ekzоtеrmik rеaktsiyalardan chikayotgan issiklikni kеraksiz kismini rеaktsiya muхitidan chеtlatish kеrak buladi.
Kupincha, katalizatоr ma’lum tеmpеraturadan pastda unga aktivlik kursatmaydi. Masalan: kuk tusli vоlfrоm оksidi 210 0S dan past tеmpеraturada etil spirtidan etilеn хоsil bulish rеaktsiyasini uncha tеzlatmaydi.
Ba’zan tеmpеratura minimum ish tеmpеraturasidan оshgan sari katalizatоrning aktivligi uzluksiz оshavеrmaydi, balki ma’lum tеmpеraturadan sung aktivligi uzgarmas bulib kоladi. Bu хоl gidrоgеnlash rеaktsiyalarida kup uchraydi.
Katalizatоrning aktivligi namоyon buladigan minimum tеmpеratura katalizatоrni kanday tayyorlanganligi va rеaktsiyani mехanizmiga bоglik.
Bоsimni ta’siri. Bоsim uzgarishi bilan katalitik rеaktsiyalarni unumi, umuman, Lе-SHatеlе printsipiga buysunadi. Lеkin gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalarda jarayonni birinchi bоskichi adsоrbtsiyalanish bulganligi uchun bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi, binоbarin, katalizatоrning aktivligi хam uziga хоs ravishda uzgaradi.
Gеtеrоgеn katalitik rеaktsiyalar effеktiv kоntsеntratsiya gaz muхitdagi gazlarni pоrtsiоnal bоsimiga emas, balki ularni katalizatоrlarga adsоrbtsiyalangan kоntsеntratsiyasiga tеng bulgani va adsоrbtsiyalanish tuyinguncha bu kоntsеntratsiya оshib bоrgani sababli, tuyinish bоsimigacha bоsim оshishi bilan rеaktsiyani tеzligi хam оsha bоradi. SHuning uchun bоsimni uzgarishi fakat molekular sоnini uzgarishi bilan bоradigan rеaktsiyani (masalan, 3H2 N22NH3 rеaktsiyani) tеzligini emas, хattо molekular sоni uzgarmasdan bоradigan rеaktsiyalarni tеzligini хam uzgartiradi. Adsоrbtsiyalanish tuyinish bоsimidan sung yuzadagi kоntsеntratsiya uzgarmasligi uchun yukоri bоsimda bоsim uzgarishi rеaktsiya tеzligini uzgartirmaydi.
Bоsim uzgarishi bilan rеaktsiya tеzligi uzgarishini хaraktеri turlicha bulishi mumkin, ba’zan tugri chizik kоnuni asоsida, lеkin, kupincha uziga хоs ravishda uzgaradi.
Ba’zan bоsimni uzgarishi rеaktsiyani yunalishini хam uzgartirishi mumkin. Vоdоrоd bilan uglеrоd (II) оksid оrasida bоradigan rеaktsiya bunga misоl buladi. Nоrmal bоsimda rеaktsiyani asоsiy maхsuli mеtan buladi. Rеaktsiya оksid katalizatоr ishtirоkida yukоri bоsimda оlib bоrilsa, mеtil spirt, juda yukоri bоsimda esa yukоri mоlеkulali spirtlar хоsil buladi.
Katalizatоrning maydalanganlik darajasi ta’siri. Ma’lum mikdоrda katalizatоr dоnachalarini ulchami kichraygan sari uni yuzasi оrtib bоradi, natijada uni aktivligi хam оrtadi. Ikkinchi tоmоnidan dоnachadar kichiklashtirilgan sari rеagеntlarni diffuziyalanishi kamaya bоradi, bu esa katalizatоr aktivligini kamayishiga оlib kеladi. Kоllоid хоlida katalizatоrlar bu jiхatdan оlganda оptimal maydalangan buladi.
Katalizatоrlar
Gоmоgеn jarayonning katalizatоrlari gaz (HCl, NH3, BF3, azоt оksidlari) yoki suyuk mоddalar (minеral kislоtalar, SO2Cl2, оrganik asоslar va хоkazо) dir. Ularni tayyor хоlda оlinadi va ma’lum mikdоrda rеaktsiоn sistеmaga kirgiziladi.
Rеaktsiyalarni gеtеrоgеn fazada оlib bоrish uchun kattik katalizatоrlar kеrak. Ular yukоri darajada aktiv bulishi kеrak, bu esa uz navbatida katalizatоrni yuzasiga bоglik buladi, ya’ni katalizatоrni tayyorlash usllariga va ularni rеaktsiyadan оldin kayta ishlash bоglikdir. Kattik katalizatоrlarga kuyiladigan asоsiy talablar: uni aktivligi, barkarоrligi (stabilnоst), tanlоvchanligi, uzоk muddat ishlashi, zaхarlarga va yukоri хarоratga chidamliligi, rеgеnеrirlashni оsоnligi. Katalizatоrni ishga yarоkliligi uni tayyorlashda ishlatilgan matеriallarga va ishlab chikarish sharоitiga bоglikdir.
Katalizatоrni uzоk muddat ishlashi uni оptimal ish rеjasini tugri оlib bоrishga bоglikdir. Ishlash sharоitlariga riоya kilmaslik katalizatоrni tеzda ishdan chikishiga оlib kеladi. хоzirgi zamоn katalizatоrlari murakkab va kup kоmpоnеntli aralashmalar va birikmalardan tuzilgan bulib, ular tarkibiga aktivlоchi kushimchalar kiritilgan buladi. Bu katalizatоrlarni tarkibi elеktrik usulda tоpiladi.
Katalizatоrni chuktirib tayyorlash uchun kupincha nitrat tuzlarining yoki оrganik karbоn kislоtalarining suvli eritmalaridan fоydalaniladi. Sulfatlar va galоgеnidlarni ishlatish taklif kilinmaydi, chunki SO4 va Cl iоnlar gеlgi adsоrblanib tayyor katalizatоrni aktivligini pasaytiradi.
CHuktirishni ammmiakli suvli eritmasi, (NH4)2CO3, Na2CO3, K2CO3 lar bilan amalga оshiriladi. CHuktirish jarayoni sоvuk yoki issik sharоitda kоntsеntrlangan va kоntsеntrlanmagan eritmalardan оlib bоrilishi mumkin. CHuktirilayotgan vaktdla tula chuktirishga erishishi kеrak, bu esa empirik usulda amalga оshiriladi. CHuktirish tеzligini, хarоratini va eritmalar kоntsеntratsiyalashi kеng mikyosda uzgartirish mumkin. Masalan, aktiv Zn(OH)2 suyultirilgan eritmalardan chuktiriladi, aktiv Cu-katalizatоri esa kоntsеntlangan ishkоrni mis nitrat yoki mis atsеtat tuzining kоntsеntrlangan eritmasiga 60-800S da kuyib chuktirib оlinadi. Aralash katalizatоrlarni оlish uchun aktiv kоmpоnеntlar tuzlarini eritmasini birgalikda chuktirib оlish maksadga muvоfikdir. Хisоblarni mеtallarni nisbatiga karab kilish kеrak. оlingan chukmalarni distillangan suv bilan ОN yoki NO3 iоnlari yukоlguncha yuvish kеrak. tоza yuvilmaganda katalizatоr aktivldigi pastrоk buladi va u tеz charchab kоladi. CHukmada оrtikcha ishkоrni bulishi kоndеnsatsiya jarayonini хоsil kiladi. Buning natijasida yuzaga kоndеnsatsiya maхsulоtlarining uchmaydigan birikmalarini plyonkasi хоsil buladi, bu esa adsоrbtsiyani kiyinlashtiradi. SHuning uchun chuktirilgan gеllar yaхshilab-tоzalab yuviladi.
YUvilgan chukmalar tеrmоstatlarda хar хil хarоratlarda kuritiladi va ulardan katalizatоrlar tayyorlanadi. Katalizatоrlar tablеtka, dоna, simоn yoki bоshka fоrmalarda tayyorlanadi va maхsus pеchlarda kizdirilib mе’yoriga еtkaziladi.
Katalitik aktivlik yuza bilan chambarchas bоglikdir. SHuning uchun aktiv kоmpоnеntlar nеftral bulgan gоvak matеriallar yuzasiga chuktiriladi. Bu matеriaallarni yoyuvchilar (nоsitеl) yoki «trеgеrli» dеyiladi.
Katalizatоrlarni kaytarish (vоsstanоvlеniе)
CHuktirish yoki shimdirish, kizdirish usullari bilan оlingan katalizatоrlarni aktiv kоmpоnеntlarni оksid хоlida bulganligi uchun ularni mеtall хоligacha kaytarish zarur. Al2O3, Cr2O3, ThO3 vоdоrоd ta’sirida umuman kaytarilmaydi, yoki juda kiyin kaytariladi.
SuO, NiO, CoO – vоdоrоd ta’sirida оsоn kaytariladi. Kaytarilgan mеtall juda rivоjlangan yuzaga ega buladi. katalizatоrni aktivligi, ya’ni uning yuzasini rivоjlanganligi, kaytarilish jarayonining paramеtrlariga bоglikdir. Bu paramеtrlar uzgarmas bulib, katalizatоrni kayta tayyorlanganda хam shu natija kaytarishi kеrak. оdatda kaytarish jarayoni katalizatоr sоlingan rеaktоrda utkaziladi va kеyin katalitik rеaktsiya davоm ettiriladi.
Хar bir katalizatоr uzini kaytarilish rеjimiga ega bulganligi uchun bu jarayonni хamma katalizatоr uchun bir хil sharоitda utkazish mumkin emas. Katalizatоrlar 180-2000S da, nikеl 205-3000S da, kоbalt esa 4000S da kaytariladi. Kaytarish jarayoni asоsan tоza vоdоrоd yordamida оlib bоriladi, lеkin ba’zan shu maksadda suv gazi, azоt-vоdоrоd aralashmasi, tоza оksid uglеrоd, mеtanоl yoki etanоl parlari va хоkazо kullaniladi.
Kaytarish jarayoni usullari turlicha bulishiga karamay, jarayonni umumiy kоidalariga riоya kilish kеrak. katalizatоrni kaytarilish хarоratigacha kizidirish va kaytarilish jarayoni tugagandan sung uni sоvutish asta-sеkin bir хil tеzlikda оlib bоrilishi kеrak.
Kaytarilgan katalizatоrlar sоvutish vaktida juda kup vоdоrоd yutgan (adsоrblangan) buladi. SHuning uchun ular pirоfоrdilar, ba’zida yonib kеtishi mumkin. Pirоfоrligini sababi yuzaga adsоrblangan vоdоrоdni kislоrоd yordamida yonishi natijasidir.
Kaytarilgan katalizatоrlarni хavоga оlib chеkib bulmaydi, chunki ular uz aktivligini yukоtib kuyadi. SHuning uchun kaytarilgan katalizatоrlar vоdоrоd atmоsfеrasida saklanadi.
Katalizatоrni хizmat vakti. U yoki bu rеaktsiyani оlib bоradigan katalizatоr, vakt utishi bilan uzgaradigan uzini aktivlik faоliyatini, хayotini chizigiga ega. buni uch davrga bulinadi:
-
«Sоzrеvaniе» - еtilish;
-
Uzgarmas aktivlik davri
-
Оrtib bоrayotgan charchоklik
Хar bir katalizatоr uchun byuu davrlar хar хil buladi va хaraktеri, davоmiyligi bilan bir nеcha minutdan bir nеcha yilgacha bоradi.
Kup katalizatоrlar uchun rеaktsiya birdan bоshlanmaydi, balki birоz induktsiоn (еtilish) vaktidan sung. Bu davrda katalizatоrni aktivligi оrtib bоradi va maksimumga erishadi. shundan sung aktivlik birоz pasayib barkarоrlashadi va katalizatоr оptimal ish sharоitiga riоya kilinganda barkarоr ishlaydi. Bu davr katalizatоr aktivligini eng sеrmaхsul fоydali davri хisоblanadi va uni хususiyatiga bоglikdir. Bu davr bir nеcha sоatdan bir nеcha yilgacha bulishi mumkin. Masalan, Ni-li gidrirlash katalizatоrlari bir nеcha хafta aktivligini yukоtmaydi, alyumоsilikat katalizatоr esa krеking jarayonida 10 min ishlaydi.
Kattik katalizatоrlarning хоssasi va ularni tayyorlash.
Sanоatda ishlatiladigan kattik katalizatоrlar gохida kоntaktlar dеb nоmlanadi va ular alохida bir mоddadan tashkil tоpmagan. Ular asоsan murakkamb aralashmalar bulib va kupgina хоllarda kоntakt massa dеb yuritiladi. Kоntakt massada bir хil mоddalar katalizatоrlar bulib, bоshkalari aktivatоr va tashuvchi vazifasini bajaradi.
Aktivatоr yoki prоmоtоrlar dеb asоsiy katalizatоrning aktivligini оshiruvchi mоddalarga aytiladi. Masalan. sulfat kislоta ishlab chikarishda asоsiy kоmpоnеnt vanadiy 5 оksidiga zarur kushimcha sifatida ishkоriy mеtallar оksidlari kushiladi. Kushimchalarning faоllashtirish mехanizmi kiyin va shu bilan birga хilma-хildir. Ba’zida aktivatоr katalitik aktiv mоddaning sirtini kattalashtiradi yoki katalizatоrning хarоratga chidamliligini оshiradi, ba’zida katalizatоrni zaхarli mоddalar bilan ta’sirlashishini оldini оlib хimоya vazifasini bajaradi. Tashuvchilar yoki trеgеrlar dеb issiklikka chidamli inеrt, sirtiga katalizatоr surtilgan mоddalar tushuniladi. Tashuvchilar sifatida pеmza, asbеst, silikagеl, alyumоgеl, alyumоsilikatlar, kaоlin, kumir va bоshka turzlar kullanilishi mumkin.
Sanоat katalizatоrlari bеrilgan rеaktsiyaga muvоfik aktiv, zaхarli mоddalarga chidamli, arzоn va kоntakt apparatlarida ishlatish uchun chidamli: mехanik, pishik, issiklikka chidamli va ma’lum darajada issiklik utkazuvchan bulishi kеrak.
Faоl katalizatоrlar tayyorlashning asоsiy mеtоdlari
-
Gidrооkis va karbоnatlarning ularning tuzlari aralashmasidan chukishi va kеyinchalik fоrmalanishi va tоblanishi.
-
Aralash katalizatоrlar yoki aktivatоr va tashuvchilari bulgan katalizatоrlar оlish uchun kukunlarni kushma prеsslash.
-
Bir nеchta mоddalarni eritib, shu bilan birga ulardan birini ishkоrlantirish. Gidritlash katalizatоri bulgan Ni – katalizatоrini tayyorlashda Ni, Al bilan birga eritilib va aluminiy ishkоrga aylantiriladi.
-
Gоvak tashuvchilarni katalizatоr va aktivatоr saklagan eritma bilan tuyintirish va uni kuritib tоblash. Bu tur katalizatоrlarga mеtall, оksid, kislоtali va asоsiy katalizatоrlar kiradi.
Ba’zida katalizatоrlarni хar хil mеtallarning kоtishmalaridan ingichka sеtka kurinishida tayyorlanadi (platina-palladiy-rоdiyli sеtka ammiakni оksidlash uchun).
Katalizatоr sifatida ba’zi bir minеrallar va ularning aralashmasi kullaniladi. Masalan: alyumоsilikat, tеmir оksidlari, оksidlar va bоshkalar.
Katalitik jarayonlarni (jiхоziy, uskunaviy) tasvirlash
Gоmоgеn kataliz rеaktоrlari ajralib turadigan хaraktеrga ega emas. Bir jinsli muхitda katalitik rеaktsiyalar utkazish juda еngil va maхsus kоnstruktsiyaga ega bulgan jiхоzlarni talab etmaydi. Bu jiхоzlarga kamеralar, kоlоnnalar, trubkali issiklik almashtirgichlar kiradi.
Gеtеrоgеn kataliz rеaktоrlarida asоsan gaz va kattik katalizatоrlar ta’sirlashadigan kоntakt jiхоzlar uziga хоs va хilma-хil buladi.
Fazalar bеlgisiga karab rеaktоrlar turt turga bulinadi.
I. Ta’sirlashuvchi muхit – gaz: katalizatоr – kattik
-
Sirt kоntakt jiхоzlari.
-
Kuzgalmas katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
-
Хarakatlanuvchi katalizatоrli kоntakt jiхоzlari
II. Ta’sirlashuvchi muхit – suyuklik: katalizatоr – kattik
-
Kuzgalmas katalizatоrli jiхоzlar
-
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar
-
Aralashtirgichi bulgan jiхоzlar
Sirt kоntaktli jiхоzlarda katalizatоrning truba va sеtka shaklida katalizatоr jоylshatiriladi va undan gaz utkaziladi. bu turdagi jiхоzlar filtrlоvchsi yoki muallak katlamli katalizatоri bulgan jiхоzlardan kamrоk ishlatiladi, chunki bu jiхоzlarda katalizatоrning aktiv sirti kamrоk. SHuning uchun bu jiхоzlar yukоri aktiv katalizatоr ishtirоkida bоradigan ekzоtеrmik rеaktsiyalarda kullaniladi.
Filtrlоvchi katlamli katalizatоrli jiхоzlar хоzirgi vaktda kup tarkalgan, ular хamma katalitik rеaktsiyalarda kullaniladi. Bu хil jiхоzlarda bir yoki bir nеcha katlam katalizatоr kuzgalmas ravishda rеshеtka va pоlkalarida turadi. Ta’sirlashuvchi gazlar aralashmasi katalizatоrlar оrkali utadi. Bu еrdagi katalizatоrlar dоnadоr yoki granula shaklida buladi.
Muallak katlamli katalizatоrli jiхоzlar.
Bu jiхоzlarda asоsan diamеtri – 0,5-2 mm bulgan kichik dоnali katalizatоr ishlatiladi. Katalizatоrning mayda kismlarining muallak katlami ta’sirlashuvchi mоddalarning gaz (suyuklik) katlamida хоsil buladi. Buning uchun ustida katalizatоrlar turgan rеshеtka оrkali gaz pastdan yukоriga katta tеzlikda yubоriladi. SHundan kеyin katalizatоr kismlari хarakatga kеlib, kuzgalmas хоlatdan muallak хоlatga utadi. muallak хоlatdagi katalizatоr kup yunalishlar buylab viхirli хarakatlanib va buning natijasida оkim yadrоsidan katalizatоrlar kismlariga rеagеntlar diffuziyasi tеzlashadi. Muallak katlamli katalizatоrli kоntakt jiхоzining sхеmasi kuyidagi rasmda bеrilgan.
Katalizatоrni muallak хоlatidagi kup katlamli kоntaktli apparat.
1-gaz taksimlaydigan kalpоkchali rеshеtka, 2-muallak хоldagi katalizatоr, 3-suvli sоvutgich, 4-gaz taksimlagich, A-dastlabki gaz, B-rеaktsiya maхsulоti
| |
http://kompy.info/xarici-bazarlara-cxs-metodlar-ixrac-ve-ixrac-sovdelesmelerinin.html | Xarici bazarlara çıxış metodları İxrac və ixrac sövdələşmələrinin hazırlanması qaydaları. Müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti | MÖVZU 5. BEYNƏLXALQ BAZARLARA ÇIXIŞIN FORMA VƏ METODLARI
Plan:
1. Xarici bazarlara çıxış metodları
2.İxrac və ixrac sövdələşmələrinin hazırlanması qaydaları.
3. Müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti
4. Xaricə kapital qoyuluşu
1.Xarici bazarlara çıxış metodları
Xarici bazara çıxmaq istəyən firma son qərar qəbul etməmişdən əvvəl ardıcıl olaraq mütləq aşağıdakı məsələləri həll etməlidir:
-
Hansı ölkənin bazarını seçməlidir?
-
Həmin bazara, xarici bazara çıxmağın hansı üsulundan istifadə etməklə daxil olmalıdır?
-
Xarici bazarda marketinq fəaliyyəti hansı məsələləri həll etməlidir?
-
Firmanın seçdiyi bazar hansı perspektiv imkanlara malikdir?
Xarici bazarı seçmək birinci növbədə, firmanın fəaliyyətinin məqsədinin müəyyənləşdirilməsini və istehsal imkanlarının təhlilini nəzərdə tutur. Bir qayda olaraq, əksər kompaniyalar xarici bazarda fəaliyyətə başlamaq üçün ilk əvvəl həmin ölkədə kiçik firmalar yaradırlar. Həm də, onların bəziləri xaricdə istehsal və ya satışla məşğul olmağı öz bizneslərinin az bir hissəsi kimi nəzərdə tuturlar. Digərləri isə nəzərdə tuturlar ki, onların xarici ölkədə həyata keçirdikləri əməliyyatlar ölkə daxilindəki əməliyyatlarına bərabər olacaq və yaxud da onu ötüb keçəcəkdir.
Firma müəyyənləşdirməlidir ki, o neçə ölkənin bazarında çıxış etmək istəyir. Bu ona görə vacibdir ki, firma öz imkanlarını bir və ya bir neçə ölkənin bazarları arasında bölüşdürməyin məqsədəuyğunluğunu müəyyənləşdirsin. Məsələn, saat istehsalçısı olan «Bulova Watch Company» firması ilk dəfə xarici bazara çıxmaq qərarına gələrkən məhsullarını dünyanın 100-dən çox ölkəsinə ixrac etdi və beləliklə də öz vəsaitini çoxlu bazar arasında səpələdi. O, yalnız iki ölkənin bazarında mənfəət əldə edə bildi və 40 milyon dollar ziyana düşdü. Amma Amerikanın istehlak mallarının istehsalı ilə məşğul olan «Amway» kompaniyası on xarici bazara çıxarkən hər bir il üçün mükəmməl marketinq proqrammı hazırlamış və sonradan illər ərzində özünün xarici əməliyyatlar sahəsində olan təcrübəsini ümumiləşdirmişdir. Həmin təcrübənin ümumiləşdirilməsi nəticəsində kompaniya xarici bazara çıxmağın strategiyasını hazırladı və bunun nəticəsində onun xarici bazara daxilolma sürəti əsaslı şəkildə artdı. 1971-ci ildə ilk dəfə Amerika bazarına çox oxşar olan Avstriya bazarına çıxdı. Avstriya, Avstriya Respublikasi (nem. Österreich, MFA(olm.): Andoza:Audio-IPA) - Markaziy Yevropadagi davlat, Dunayning o‘rta oqimi havzasida joylashgan. Maydoni 83 ming 858 km2. Aholisi 8 460 390 kishi (2012). 1980-ci ildə kompaniya artıq 10 ölkənin bazarında çıxış edirdi. 1994-cü ildə kompaniya artıq 60 ölkənin bazarında möhkəmlənmişdi və onun illik dövriyyəsi 60 mlrd. dollar təşkil edirdi.1
Müxtəlif ölkələrdə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, əksər firmalar xarici bazara tədricən çıxır və mərhələ-mərhələ həmin bazarı mənimsəyirlər. Burada firma çalışmalıdır ki, daxili bazarla xarici bazar arasında olan fərqi nəzərə almaqla, baş verə biləcək riskləri minimuma endirsin. Məsələn, İsveç kompaniyaları xarici bazara çıxmaq haqqında qərar qəbul etməyi idarəetmə elminin bir sahəsi hesab edirlər. Hesab edirlər ki, firma xarici bazara çıxmazdan əvvəl bir tərəfdən həmin bazarda mövcud olan yeni mədəniyyətlərlə, bazarın quruluşu və orada hökm sürən situasiya ilə, digər tərəfdən isə yeni və daha mürəkkəb xarici əməliyyatlarla tanış olmalıdır. Danimarka firmalarıda beynəlxalq əməliyyatların tədricən və ehtiyatla həyata keçirilməsi prinsipi ilə çıxış edirlər.2
İqtisadi nöqteyi - nəzərdən firmanın eyni zamanda bir neçə ölkənin bazarına çıxması və onların hər birində bazara dərindən daxil olaraq, orada möhkəmlənə bilməsi çox əlverişlidir. Lakin praktikada bu həmişə mümkün olmur. Firma bir neçə ölkənin bazarına çıxmaq haqqında qərar qəbul edərkən mütləq müəyyən-ləşdirməlidir ki, yeni bazara çıxmaq üçün tələb olunan məsrəflər yüksəkdirmi?
Əmtəənin yeni bazarda uyğunlaşdırılması və kommunikasiya vasitələrinə çəkiləcək xərclər böyükdürmü? Bazarı seçilmiş ölkədə əhalinin artım tempi, yaş quruluşu, gəlirləri hansı meyllə inkişaf edir? Həmin bazara çıxmaq üçün dövlət orqanları tərəfindən əlavə maneələr mövcuddurmu? Bu bazarda hansı xarici kompaniyalar fəaliyyət göstərirlər, onlar rəqabət qabiliyyətlidirlərmi? Bu bazar hər hansı bir TMK tərəfindən inhisarlaşdırılmamışdır ki?
Kompaniya, hər şeydən əvvəl müəyyənləşdirməlidir ki, o özünün potensial bazarı kimi hansı qrup ölkələri seçməlidir. Bu halda hər bir ölkənin cazibədarlığı onun təsərrüfat quruluşu, firmanın oraya göndərəcəyi əmtəələrin növü, əhalinin sayı və gəlir səviyyəsi, ölkədə xarici mühitin mövcud olan siyasi, hüquqi, sosial, texnoloji və s. amillərindən asılı olaraq müəyyənləşdirilməlidir. Kompaniyanın xarici bazarda fəaliyyəti və onun müvəffəqiyyət qazanması məhz bu amillərdən asılı olacaqdır.
Firma özünün potensial bazarı kimi baxdığı ölkələri aşağıdakı əsas kriteriyalara görə qruplaşdıra bilər: bazarın cazibədarlığı (sabitliyi, onun dinami-kası, həcmi, tutumu və s.), firmanın rəqabət üstünlüyü və gözlənilən risklər.
Məsələn, Amerikanın «İnternational Hough» kompaniyası dağ-mədən sənayesi üçün avadanlıq istehsal edir. Firmanın rəhbərliyi öz əmtəələrini satmaq üçün mümkün bazar kimi Çin və Qərbi Avropa bazarlarını nəzərdə tutmuşdu. Kriteriya kimi hansı bazarı seçməyin daha əlverişli olmasını müəyyənləşdirmək üçün rəhbərlik aşağıdakı göstəriciləri əsas götürmüşdü: adambaşına düşən ÜDM, dağ-mədən sənayesində işləyənlərin sayı, idxal olunan avadanlıqların həcmi, əhalinin artımı. Sonra hər bir ölkə bazarında firmanın potensial rəqabət üstünlüklərinə baxılırdı. Nəhayət, firma mənfəətin reapatriasiyası (əldə ediləcək mənfəətin vətənə qaytarılması) şərti ilə siyasi və valyuta sabitliyi göstəriciləri üzrə hər bir ölkədə risk dərəcəsini təhlil etmişdir.
Hər iki ölkə üzrə firma əldə etdiyi bu göstəriciləri müqayisə edərək belə nəticəyə gəlmişdir ki, onun üçün ən əlverişli imkanlar Çin bazarındadır. Belə ki Çin bazarı yüksək bazar cazibədarlığı göstəriciləri üzrə xarakterizə olunur, firmanın bu bazarda rəqabət üstünlükləri daha yüksəkdir, risk dərəcəsi isə azdır.
«İnternational Hough»ın növbəti addımı, mümkün mənfəət və risk arasındakı nisbəti qiymətləndirmək məqsədilə apardığı maliyyə təhlili olmuşdur. Göründüyü kimi xarici bazarların təhlili və seçilməsinin əsasında marketinq tədqiqatları durur. Bir qayda olaraq bunlar sənədlərin təhlili və ekspert qiymətləri üsullarının əsasında həyata keçirilir. Bu halda zəruri məlumatların əksər hissəsi sənəd mənbələrindən ( o cümlədən internetdən), çatışmayan hissəsi isə xarici bazarlara yaxşı bələd olan ixracçılardan alına bilər. Belə ki, təcrübəli ixracçılara təklif etmək olar ki, aşağıdakı kriteriyalar üzrə firmanın hər hansı bir ölkənin bazarında rəqabət qabiliyyətli olmasını qiymətləndirsinlər:
-
firmanın və onun rəqiblərinin əmtəələrinin rəqabət qabiliyyətliyi;
-
əmtəənin qiymətinin səviyyəsi və müqavilənin şərtləri;
-
firma və onun rəqibləri üçün həmin bazarda fəaliyyət şəraiti;
-
firmanın həmin bazarda inkişaf imkanları, o cümlədən özünün məxsusi müəssisəsini, filialını, ixrac şöbəsini, investisiya kompaniyasını və s. yaratmaq imkanları.
Firma tərəfindən konkret ölkənin bazarına çıxmaq barədə qərar qəbul edildikdən sonra növbəti addım həmin bazara daxil olmaq və orada fəaliyyət göstərməkdir. Firmanın xarici bazara çıxması və orada beynəlxalq fəaliyyət göstərməsi beynəlmiləlləşmə adlanır.
-
İxracın inkişafı
|
|
Müstəqil vasitəçilərin köməkliyi ilə dolayısı ilə ixrac
|
|
Firmanın xaricdə öz filialları, nümayəndəlikləri və qız kompaniyalarını yaratması
|
-
-
Firmanın xaricdə bütövlükdə öz kapitalına əsaslanan müəssisələr yaratması
|
Firmanın xarici tərəfdaşının ölkəsində müştərək müəssisələr yaratması
|
Sxem 1. Beynəlmiləlləşmə prosesinin əsas strategiyaları
Göründüyü kimi beynəlxalq marketinqdə beynəlmiləlləşmə prosesi özündə aşağıdakı ardıcıl mərhələləri birləşdirir:
1) Müstəqil vasitəçilərin köməkliyi ilə dolayısı ilə ixrac;
2) Firmanın müstəqil şəkildə həyata keçirdiyi birbaşa ixrac;
3) Xaricdə bir və ya bir neçə filialın, nümayəndəliyin, qız kompaniyalarının yaradılması;
4)Xarici tərəfdaşla qarışıq kapitallı birgə (müştərək) müəssisələrin yara-dılması;
5) Firmanın xaricdə bütövlükdə öz kapitalına əsaslanan yığma və istehsal müəssisələrinin yaradılması.
Xarici bazarda fəaliyyət göstərmək istəyən hər bir firma bunu həyata keçirməyin ən əlverişli üsulunu seçməlidir. Mütəxəssislərin fikrincə, xarici bazara çıxmağın bir neçə metodu var və firmalar bu metodlardan ən əlverişlisini seçmə-lidir ki, nəzərdə tutduqları qədər mənfəət əldə edə bilsinlər. Bu üsullar aşağıdakı qaydada qruplaşdırılırlar: ixrac; müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti; xaricdə birbaşa kapital qoyuluşları.
Sxem 2. Xarici bazara çıxmağın metodları
Xarici bazara çıxmağın bu göstərilən strategiyalarının müxtəlif variantları mövcuddur və firma hər bir konkret halda bunlardan ən çox mənfəət əldə etmək imkanı verə biləcək strategiyadan istifadə edir. Bunların hər birinin təhlilini verək.
2. İxrac və ixrac sövdələşmələrinin aparilmasi qaydasi
İxrac əməliyyatları –xarici bazara çıxmağın ən sadə və ən çox yayılmış növüdür. İxrac əməliyyatları- əmtəənin xarici ölkəyə satışı və onun üzərində sahibkarlıq hüququnun xarici kontragentə verilməsi ilə əlaqədar həyata keçirilən fəaliyyətdir. İxrac kommersiya əsasında, yəni beynəlxalq ticarət sövdələşmələri, alqı-satqı müqavilələri əsasında reallaşdırılır. Kömək, yardım, töhvə şəklində əvəzsiz olaraq göndərilən məhsullar ixracın həcminə daxil edilmir.
Əmtəənin ixrac olunması onun bir ölkənin sərhədlərindən buraxılaraq, bazarına çıxarılacaq ölkənin sərhədlərindən həmin ölkənin ərazisinə buraxılmasını nəzərdə tutur. İxrac əməliyyatları o vaxt bitmiş hesab edilir ki, həm əmtəənin ixrac olunduğu, həm də onun idxal olunduğu ölkənin gömrük orqanları tərəfindən müəyyən gömrük prosedurları həyata keçirilmiş olsun və əmtəə kontragentin dövlət sərhədindən buraxılmış olsun. Həm də müvafiq dövlət orqanlarına ixrac barədə statistik hesabat üçün məlumatlar verilmiş olsun.
İxrac deyəndə, statistik nöqteyi - nəzərindən aşağıdakılar başa düşülür:
-
ölkədə istehsal və ya hasil olunan, eləcə də əvvəllər emal olunmaq, qablaşdırılmaq məqsədilə xarici ölkədən gətirilmiş əmtəələrin ölkədən çıxarılması;
-
əvvəlcədən xarici ölkədən gətirilərək emal olunması gömrük orqanlarının nəzarəti altında həyata keçirilən əmtəələrin ölkədən çıxarılması;
-
əvvəlcədən xaricdən gətirilmiş, lakin ölkədə heç bir emala məruz qalmamış əmtəələrin ölkədən çıxarılması.
Axırıncı halda əmtəələrin ölkədən çıxarılması reixrac adlanır. Reixrac əsasən beynəlxalq hərrac və əmtəə birjalarında satılan əmtəələrin ixracında istifadə olunur. Reixrac əməliyyatlarına həm də əmtəənin öz ölkəsinə gətirmədən həyata keçirilən əməliyyatlar daxildir. Reixrac əməliyyatları bir əmtəənin ayrı-ayrı ölkə bazarlarında müxtəlif qiymətlərə malik olmasından istifadə edən firmalar tərəfindən əlavə mənfəət əldə edilməsi üçün istifadə olunur.
Firma öz əmtəələrini müntəzəm və qeyri-müntəzəm şəkildə ixrac edə bilər. O bunların həyata keçirilməsi üçün öz ölkəsinin xarici bazara əmtəə çıxarılması ilə məşğul olan ixracatçı tacirlərinin, ixrac üzrə agentlərin, beynəlxalq marketinq vasitəçilərinin və sairənin xidmətlərindən istifadə etməklə, yaxud da özü sərbəst şəkildə heç kəsin xidmətlərindən istifadə etmədən xarici bazara əmtəə ixrac etməklə məşğul ola bilər.
Müntəzəm ixrac- öz qarşısında firmanın öz əmtəələrini müntəzəm olaraq xarici bazara çıxarması və konkret bazarda ixrac əməliyyatlarını genişləndirmək məqsədini qoymasıdır. Bu halda firma apardığı marketinq tədqiqatları nəticəsində öz əmtəəsinin uğur qazana biləcəyi bir və ya bir neçə konkret bazarı seçir və müxtəlif vasitələrdən istifadə etməklə oraya əmtəə ixrac edir.
Qeyri-müntəzəm ixrac isə firmanın xarici firmaları təmsil edən yerli firmalar, yaxud da xarici firmaların ölkədə olan təmsilçiləri vasitəsilə öz artıq əmtəələrini hərdənbir xarici bazarlara ixrac etməsidir. Hər iki halda firma yalnız öz ölkəsində istehsal etdiyi əmtəələri ixrac edir. Firma əmtəələri xarici bazara həm dəyişdirilmiş, həm də dəyişdirilməmiş şəkildə çıxara bilər. İxrac strategiyasından istifadə etməklə xarici bazara çıxan firmalar adətən əmtəə çeşidində, onun quruluşunda, əsaslı xərclərində və fəaliyyət proqramında cüzi dəyişikliklər etməklə öz məqsədlərinə nail ola bilərlər.
Firma öz əmtəəsini iki üsulla ixrac edə bilər: bilvasitə ixrac; birbaşa ixrac
Bilvasitə (dolayısı ilə) ixrac- firmanın ölkənin ixracatçı tacir və agentləri, eləcə də müstəqil beynəlxalq marketinq vasitəçilərinin xidmətlərindən istifadə etməklə öz əmtəəsini ixrac etməsidir. Bunun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, firma əmtəənin ölkədən çıxarılmasına, nəqliyyata, əmtəənin xarici ölkədə anbarlaşdırıl-masına, stimullaşdırılmasına, alıcı axtarılmasına xərc çəkmir. Lakin o əmtəənin ixracından əldə edilən mənfəəti vasitəçilərə güzəştə gedir. Bu strategiyadan adətən kiçik və orta, eləcə də öz ixrac fəaliyyətinə yenicə başlayan firmalar geniş istifadə edirlər.
Bu halda, göründüyü kimi firmaya xaricdə öz ticarət aparatını yaratmaq, bölgü kanalları və əlaqələr şəbəkəsini qurmaq üçün əlavə kapital qoymaq tələb olunmur. Bundan əlavə, xarici bazara çıxan firma orada beynəlxalq marketinqlə məşğul olmaqda o qədər şəriştəsi olmadığından yol verə biləcəyi səhvlərdən sığorta olunmuş olur.
Bilvasitə ixrac (indirect exporting) prosesində aşağıdakı variantlardan istifadə etmək mümkündür:
-
öz ölkəsinin vasitəçisi-ixracçısı istehsalçıdan əmtəəni alır və sonra onu xaricə satır;
-
öz ölkəsinin agenti-ixracçısı komisyon haqqı almaq ümidi ilə xaricdə əmtəəyə alıcı axtarır və onunla əmtəə göndərilməsi barədə razılığa gəlir. Ticarət firmalarıda bu qrupa daxil olur.
-
təşkilat bir neçə istehsalçı adından, qisməndə onların inzibati nəzarəti altında ixrac əməliyyatı həyata keçirir;
-
idarəedici ixracçı firma razılaşdırılmış haqq əvəzində kompaniyanın ixrac fəaliyyətinə rəhbərlik edir.
Birbaşa ixrac (direet exportinq)- firmanın ixrac əməliyyatlarını müstəqil şəkildə yerinə yetirməsidir. Bu halda firma heç kəsin xidmətindən istifadə etmədən ixrac əməliyyatları ilə özü məşğul olur və əldə edilə biləcək bütün potensial mənfəət ixracçı firmanın özünə qalır. Lakin bu risklə də bağlıdır. Belə ki, əgər firmanın xarici bazarda iş təcrübəsi yoxdursa, o öz bölgü kanalları və əlaqələr şəbəkəsini səmərəli qura bilməzsə müvəffəqiyyətsizliyə uğraya bilər.
Müəssisə xarici bazara çıxmağın bu üsulundan istifadə etməyə başlayır ki, rəhbərlik müstəqil şəkildə konkret xarici bazara çıxmaq barədə qərar qəbul etmiş olsun. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, xarici bazarda fəaliyyət əsaslı məsrəflər və yüksək risklə bağlıdır. Buna baxmayaraq firma öz xərclərini vasitəçilərin xidmətlərinin ödənilməsinə verdiyi vəsaitlər hesabına bağlaya bilər.
Birbaşa ixracın həyata keçirilməsinin bir sıra üsulları mövcuddur:
1) firmanın tərkibində ayrıca ixrac şöbəsi və ya bölməsinin yaradılması. Bu şöbənin başlıca funksiyası xaricdə satışın həyata keçirilməsi və bazar haqqında zəruri məlumatların toplanmasıdır.
2) xaricdə satış şöbəsi və yaxud qız kompaniyasının yaradılması. Bilavasitə konkret xarici bazarda yerləşdiyinə görə belə şöbə kommersiya fəaliyyətinin yüksək səmərəliliyini təmin etməli və müvafiq marketinq tədbirlərini həyata keçirməlidir. Firmanın xaricdəki şöbəsi və ya qız kompaniyası əmtəə ehtiyatlarının saxlanılması, onların bölüşdürülməsi və həmin bazarda satılması funksiyasını yerinə yetirir, əmtəənin həmin bazara uyğunlaşdırılması üçün marketinq tədbirlərinin keçirilməsini planlaşdırır. Bunlardan əlavə, onlar sərgi və yarmar-kalarda firmanın yeni əmtəələrinin nümayişini, əmtəənin irəlilədilməsi və istehlak-çılara servis xidmətlərinin göstərilməsini və s. təşkil edir.
3) xarici müştərilərin tapılması və əmtəənin yayılması üçün firmanın ticarət nümayəndəlikləri şəbəkəsinin yaradılması;
4) xarici distribyutor və agentlərin cəlb edilməsi.
İxrac sövdələşmələrinin hazırlanması qaydaları. Kontragentlərlə birbaşa əlaqələrə əsaslanan ixrac sövdələşmələrinin hazırlanması prosesində satıcı-ixracçı potensial alıcı-idxalçı ilə əlaqə yaratmaq üçün aşağıdakı üsullardan istifadə edə bilər;
-
bir və ya bir neçə xarici potensial alıcıya təklif (oferta) göndərmək;
-
alıcının sifarişini qəbul edib təsdiq etmək;
-
alıcının tələbatına cavab olaraq gələcək müqavilənin şərtlərini ona göndər-mək;
-
tenderlərdə iştirak etmək;
-
milli və beynəlxalq sənaye-ticarət sərgilərində və yarmarkalarda iştirak etmək;
-
mümkün alıcıya müqavilə bağlamaq niyyəti olması barədə məktubla müraciət etmək;
-
kütləvi informasiya vasitələrində reklam elanları yerləşdirmək.
-
potensial alıcılara təklif edə biləcəyi əmtəələrin kataloqlarını, prospektlərini, preyskurantları göndərmək və idxalçı ölkədə reklam kampaniyaları təşkil edib keçirmək.
Beynəlxalq marketinq fəaliyyətində və ümumiyyətlə kommersiya əməliyyat-larında oferta deyəndə satıcının öz şərtləri əsasında, müəyyən əmtəə partiyasının satışı barədə potensial alıcıya göndərdiyi təklif nəzərdə tutulur. Potensial və ya mövcud alıcıya belə təklif göndərən fiziki və ya hüquqi şəxslər oferent adlanırlar.
Ofertada əks etdirilən əsas şərtlər bunlardır:
- əmtəənin adı, miqdarı, texniki-iqtisadi göstəriciləri, qiyməti, göndərilmə şərtləri və vaxtı, əmtəənin dəyərinin satıcı tərəfindən ödənilməsi şərtləri, qablaş-dırmanın və qabın (örtüyün) xarakteri, təhvil-təslim qaydası, göndərmənin ümumi qaydası, nəqliyyat növü və s.
Ofertada mütləq göstərilməlidir ki, alıcının ofertanın şərtləri ilə razı olduğu təqdirdə, firma ofertanın şərtlərindən kənara çıxmayacaqdır.
Beynəlxalq marketinq praktikasında qeyri-müəyyən şəxslər dairəsinə göndərilən təkliflər oferta deyil, oferta etməyə dəvət kimi qəbul olunur, ofertanın məzmunu dəqiq qısa və aydın olmalı, qeyri-müəyyənliyə yol verilməməli və onun müxtəlif növ təfsirinə imkan yaradılmamalıdır.
Əvvəllər bir-biri ilə ticarət əlaqəsi olan firmalar arasında oferta mübadilə-sində bütün əsas şərtlərin göstərilməsi vacib deyil. Bu halda əvvəlki ofertaya istinad etməklə əmtəənin adı, miqdarı, qiyməti və göndərilmə vaxtının göstərilməsi kifayətdir.
Xarici kontragentlərlə əlaqə yaradarkən iki növ ofertadan istifadə olunur: qəti oferta, azad oferta.
Qəti oferta (firm offer) - bu oferent tərəfindən bir mümkün konkret alıcıya müəyyən növ əmtəə partiyasının satışı barədə göndərilən yazılı təklifdir. Ofertada göstərilən müddət ərzində satıcı öz təklifi ilə bağlı olur və bu müddət bitənədək başqa alıcıya analoji təkliflə müraciət edə bilməz. Əgər alıcı ofertanın bütün şərtləri ilə razıdırsa, onda o satıcıya qeyd-şərtsiz öz razılığını bildirir.
Əgər alıcı ofertanın bir və ya bir neçə şərti ilə razı deyilsə, onda o alıcıya iradlarını göstərməklə əksoferta göndərir və cavab üçün vaxt müəyyənləşdirir. Əgər oferent bu müddət ərzində alıcıya etiraz məktubu göndərmirsə, bu onun iradlarla razı olmasını göstərir və bağlanacaq sazişdə alıcının şərtləri əsas kimi götürülür. Əgər satıcı əksofertadakı şərtlərlə razı deyilsə onda o, yazılı şəkildə bunu alıcıya bildirir, yaxud da yeni şərtlərlə ona oferta göndərir.
Ofertadakı şərtlər o vaxt əsaslı şəkildə dəyişmiş hesab olunur ki, qiymət, kəmiyyət, keyfiyyət, göndərilmə yeri və vaxtı, tərəflərin məsuliyyətinin həddi, mübahisələrin həll olunması qaydaları dəyişdirilmiş olsun.
Sərbəst (azad) oferta (free offer)-eyni vaxtda, eyni əmtəə partiyasının satılması üçün bir neçə mümkün alıcıya göndərilən təkliflir. Belə ofertaya cavab verilməsi üçün vaxt müəyyənləşdirilmir. Əgər alıcı bu ofertadakı şərtlərlə razıdırsa, onda o satıcıya qəti əksoferta göndərir. Həmin əksoferta satıcı tərəfindən təsdiqlənərsə və bu barədə alıcıya cavab göndərilərsə sövdələşmə baş tutmuş hesab olunur. Bir qayda olaraq satıcı o alıcının əks ofertasını təsdiq edir ki, ya onu birinci almış olsun, ya da hər hansı bir səbəbdən alıcıya üstünlük vermiş olsun. Təbii məsələdir ki, belə olan halda əksoferta göndərmiş alıcılardan satıcının saziş bağlamadıqları da olacaq. Belə alıcıların satıcıya qarşı heç bir iddia irəli sürmək hüququ yoxdur.
Sərbəst (azad) oferta ilə əmtəə partiyasına saziş bağlamaq alıcı üçün o qədərdə ümidverici deyil. Ona görə də, alıcıların əksəriyyəti belə ofertanı özləri üçün çox vaxt əlverişli hesab etmirlər. Belə ki, alıcının satıcıya əksoferta göndər-məsi hələ onun əmtəəyə mülkiyyət hüququ qazana biləcəyinə təminat vermir. Həm də, satıcı ilə yazışma müddətində, bu oferta üzrə saziş bağlayacağına ümid bəsləyən alıcı, həmin əmtəəni başqa satıcıdan əldə etmək üçün mövcud olan digər imkanları əldən buraxa bilər. Müasir dövrdə sərbəst (azad) oferta çox nadir hallarda tətbiq olunur. Çünki istehsalçılar öz istehsal təsərrüfat fəaliyyətlərini sərbəst bazara deyil, konkret bazarın və ya onun məqsədli seqmentinin tələbat-larına yönəldirlər.
Bəzən inhisarçı birliklər arasında bazarların gizli şəkildə bölüşdürüldüyü hallarda alıcılara göndərilən oferta əmtəənin satılması məqsədini güdmür. Beynəlxalq ticarətdə belə oferta müdafiə ofertası adlanır. Belə ofertanın məğzi ondan ibarətdir ki, inhisarçı birliyin üzvü, alıcı tərəfindən onun əmtəəsinə oferta göndərilməsi barədə təklif alırsa və həmin alıcı kartelin digər bir üzvünün öz satış fəaliyyətini həyata keçirdiyi ərazidə yerləşirsə, onda o, həmin alıcıya onun üçün sərfəli olmayan təklif göndərir. Belə ki, təklifdə şişirdilmiş qiymətlər, göndərmənin vaxtının uzunluğu və s. kimi alıcını təmin etməyən şərtlər göstərilir ki, o da alıcını istər-istəməz kartelin həmin əraziyə xidmət edən üzvünə müraciət etmək məcburiy-yəti qarşısında qoyur.
Beynəlxalq marketinqlə məşğul olarkən ixrac sövdələşmələrinin hazırlan-masında geniş istifadə olunan üsullardan biri də istehlakçıdan alınan sifarişin öyrənilməsi, yaxud onun təsdiq edilərək yerinə yetirilməyə qəbul edilməsi, yaxud da rədd edilməsidir.
Əgər oferta göndərilməsi barədə təklif satıcıya alıcı tərəfindən edilirsə, onda bu alıcının tələbatı adlanır. Bunun məqsədi ondan ibarətdir ki, rəqib ixracatçı firmadan təklif alınsın və bu təklif artıq alıcıda olan təkliflə müqayisə edilib əlverişli seçilsin. Ona görə də, alıcı tərəfindən tələbat müxtəlif ölkələrin öz aralarında rəqabət aparan ixracatçı firmalarına göndərilir.
İxrac sövdələşmələrinin hazırlanması üzrə olan əsas sənədlər aşağıdakılardır:
Təklif (oferta) - ixrac müqaviləsinin bağlanması üçün əmtəənin təklif olunması şərtlərini əks etdirən sənəddir.
Müqavilə - əmtəənin göndərilməsinin bütün şərtlərini nəzərdə tutan, alıcı ilə satıcı arasında bağlanılmış sənəddir.
Sifarişin təsdiq edilməsi-sifarişin yerinə yetirilməsini, onun şərtlərini və ya şərtlərin qəbul olunmasını təsdiq edən sənəddir.
Hesab-proforma- ilkin ödəmə hesabı qismində olan və axırıncı hesabda olan məlumatları özündə əks etdirən, lakin ödəmə üçün əsas olmayan sənəddir.
Əmtəənin göndərilməsi üzrə təlimata tələbnamə- alıcının xahişi ilə satıcı tərəfindən verilən və sifariş edilən əmtəənin göndərilməsi şərtlərini əks etdirən sənəddir.
Tender- sifarişçinin əmtəənin texniki-iqtisadi xüsusiyyətlərinə olan konkret tələbatlarına cavab verə bilən, iştirakçısı olan oferentin təkliflərini əks etdirən sənəddir.Bu sənədlə oferent təsdiq edir ki, o sifarişçinin şərtlərinə əməl etməklə işi yerinə yetirməyi öz üzərinə götürür.
3. Müştərək sahibkarliq fəaliyyəti.
Xarici bazara çıxmağın üsullarından biri də müştərək sahibkarlıq fəaliyyətidir. Bu halda firma xarici ölkədə tapdığı tərəf müqabili ilə imkanlarını birləşdirərək birgə istehsal və ya kommersiya müəssisələri yaradır. Müştərək sahibkarlıq fəaliyyətinin ixracdan fərqi ondan ibarətdir ki, bu halda əldə edilən əməkdaşlıq nəticəsində xaricdə bu və ya digər istehsal gücləri işə salınır.
Müştərək sahibkarlıq fəaliyyətinin aşağıdakı formaları mövcuddur: lisenziyalaşdırma, podrat istehsalı, müqavilə üzrə idarəetmə, birgə (müştərək) müəssisələr3.
Sxem 3. Beynəlmilləşmə prosesinin əsas strategiyaları
Lisenziyalaşdırmada və françayzinq başqa fəsildə ətraflı baxıldığına görə burada onun qısa izahını veririk.
Lisenziyalaşdırma (lisensinq) firmanın-lisenziyarın (lisenser) müəyyən bir haqq və ya royalti əvəzində xarici kompaniyaya-lisenziata (lisensee) özünün istehsal və ticarət sirrindən, ticarət markası və yaxud patentdən istifadə etmək hüququnu verməsidir.
Royalti (royalty)- kral imtiyazları -müəyyən bir iş müqabilində satış məbləğinin müəyyən faizi kimi hesablanan vaxtaşırı edilən ödəmədir. Digər halda, bu, təbii sərvətlərin istismarı və hasilatı hüququna görə ödənilmələrdir.
Lisenziyalaşdırmanın köməkliyi ilə firma ən aşağı risklə xarici bazara çıxış əldə edir.
Lisenziat kompaniyanın isə öz növbəsində qabaqcıl ideya, yeni texnologiya, mütərəqqi istehsal təcrübəsi, ticarət markası əldə etməsi ilə əlaqədar olaraq əmtəə istehsalı üçün üstünlük qazanır və sıfırdan başlamağa məcbur olmur.
Məsələn, «Qerber» firması lisenziya əməliyyatlarının köməkliyi ilə özünün uşaq qidası üçün olan məhsullarını Yaponiyanın bazarına çıxarmışdır. «Coca-Cola» kompaniyası beynəlxalq marketinq üzrə öz fəaliyyətini dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində müxtəlif müəssisələrə lisenziya verməklə həyata keçirir. Bu halda alıcı lisenziyalaşdırmanın bir forması olan françayzinq vasitəsilə firmanın ticarət markası və tam qaydaya salınmış doldurma texnologiyasından istifadə edir. İçkinin istehsalı üçün lazım olan konsentrantı inqridiyenti «Coca-Cola» özü göndərir, istehsal heyətini hazırlayır, məhsulun bölgüsü və satışını həyata keçirir. San-Dieqodan olan proqram təminatı istehsalçısı Asisobol kompaniyası beynəlxalq fəaliyyətə, mənfəətin 20 faizinə sahib olmaq müqabilində alman sahibkarına öz adından istifadə etməyə lisenziya verməklə başlamışdır. O, analoji müqaviləni italyan, ingilis və skandinaviya ölkələrinin firmaları ilə də bağlamışdır.
Bununla yanaşı, lisenziya satışının köməkliyi ilə xarici bazara çıxmağın bir sıra problemləri də mövcuddur.
1) lisenziar firmanın lisenziatın fəaliyyətinə tam və ciddi nəzarət edə bilməməsi;
2) lisenziatın böyük müvəffəqiyyət qazandığı təqdirdə lisenziya müqaviləsi bitdikdən sonra firmanın «öz əli ilə» həmin bazarda özünə güclü rəqib yaratması ehtimalı;
3) lisenziatın müvəffəqiyyət əldə etdiyi halda həmin bazarda mənfəətin lisenziara deyil, ona çatması;
4) lisenziya müqaviləsinin uzunmüddətli olduğu təqdirdə lisenziarın gəlirinin azalması.
Bu problemin həll edilməsinin bir sıra istiqamətləri də mövcuddur. Firma-lisenziar lisenziya müqaviləsinə xüsusi maddə daxil edə bilər ki, lisenziya ilə buraxılacaq məhsulun istehsalı üçün hər hansı patentləşdirilmiş komponenti və ya maddələr qarışığını firma göndərməlidir və onlar istehsalda mütləq istifadə olunmalıdırlar. «Coca-Cola» firmasının xarici bazara çıxdıqda etdiyi kimi. İkincisi firma-lisenziar innovasiya sahəsində liderliyi öz əlində saxlamalıdır. Bu lisenziatın məhsul istehsalında azad hərəkət etməsini məhdudlaşdırır və o bu və ya digər mənada həmişə lisenziardan asılı vəziyyətdə olur.
Françayzinq-müasir dövrdə lisenziyalaşdırmanın ən inkişaf etmiş və geniş yayılmış formasıdır.
Bu halda lisenziya satıcısı-françiz (franchisee) alıcıya müqavilədə razılaş-dırılmış pul məbləği müqabilində ticarət markasını, istehsal və ya marketinq tədqiqatları texnologiyasını verir.
Françayzinqin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, françizin hər bir alıcısı məhsulun istehsalı və satışı, eləcə də istehlakçılara köməkçi xidmətlər göstərilməsi barədə satıcının (françayzerin-franchiser) tələblərini yerinə yetirməyi öhdəsinə götürür.
Beləliklə, dünya bazarında iri beynəlxalq korporasiyanın rəhbərliyi altında vahid bir sistemdə birləşdirilmiş müəssisələr qrupu yaradılır. Beynəlxalq françayzinqin praktikada müvəffəqiyyətlə istifadə olunmasına Mc.Donalds, KFS və digər kompaniyaların təcrübəsini göstərmək olar.
Müqavilə üzrə françayzer öz tərəf müqabillərinə müəssisənin yerləşdirilməsi barədə təkliflər verir, zəruri avadanlıqları seçir, işçi heyətinin öyrənilməsinə köməklik göstərir, idarəetmə məsələləri üzrə məsləhətlər verir və zəruri hallarda maliyyə yardımı da göstərir.
Bir qayda olaraq bütün bu xidmətlərə görə hər bir alıcı daxilolma haqqı ödəyir, özünün dövriyyəsindən françayzerin hesabına müəyyən faiz (3 faizdən 12 faizədək) keçirir və zəruri avadanlıq, xammal, yaxud əmtəələri françayzerdən alacağı barədə öhdəlik götürür.
Satıcı üçün lisenziyalaşdırmanın bu formasının üstünlüyü ondadır ki, o satıcının ticarət markasının müxtəlif ölkə bazarlarında tanınmasını təmin edir, satıcı yerli firmadan və onun ehtiyatlarından istifadə edir. Bunlar isə ona əlavə gəlir gətirir və satış həcminin əsaslı şəkildə artırılmasına imkan verir. Françizi alanın qazancı isə ondan ibarət olur ki, o, öz ölkəsinin bazarına tanınmış ticarət markası altında keyfiyyətli əmtəələr və xidmətlərlə çıxır. Məşhur iri kompaniyanın himayədarlığı altında olur, onun yoxlanılmış texnologiyasından istifadə edir, həmçinin zəruri hallarda öz himayəçisindən maliyyə yardımı alır.
Lisenzialaşdırmanın digər bir forması da müqavilə üzrə idarəetmədir. Bu, kompaniyanın xarici ölkədə yerləşən firmaya öz əmtəələrini istehsal etməyi tapşırmasıdır.
Müqavilə üzrə idarəetmə-kompaniyanın xariçi ölkədə olan öz tərəf müqabilinə idarəetmə sahəsində “nou-hau” verməsi, onun isə bu məqsəd üçün zəruri olan kapitalı təmin etməsidir.
Bunun aşağıdakı mühüm üstünlükləri mövcuddur:
-
firma tez bir zamanda öz məhsulları ilə xarici bazara çıxmaq imkanı əldə edir;
-
risk çox aşağı səviyyədə olur;
-
sonradan müştərək müəssisə və yaxud özünə məxsus müəssisə yaratmaq imkanı əldə edir.
Müqavilə üzrə məhsul istehsal etməyin birbaşa potensial qüsurları da mövcuddur:
-
istehsal prosesi üzərində lisenziar tərəfindən daimi nəzarətin həyata keçirilə bilməməsi;
-
istehsal olunan məhsula tələbatın dəyişməsi barədə operativ marketinq məlumatlarının alınmasının çətinliyi;
-
xarici bazarda satış konyukturası və s.
Xarici bazara çıxmağın mümkün variantlarından biri də podrat istehsalıdır. Podrat istehsalı-xarici kompaniyanın məhsul istehsal etmək üçün yerli istehsal-çılarla müqavilə baglamasıdır. Transmilli korporasiyalara bərabərləşdirilən ABŞ-ın «Sirs» univermaqlar şəbəkəsi Meksika və İspaniyada öz univermaqlarını açarkən bu metoddan istifadə etmiş, həmin ölkələrdə satdığı malları hazırlaya biləcək yuksək ixtisaslı yerli istehsalçıları axtarıb tapmışdır.Meksika (Mexiko), Meksika Qoʻshma Shtatlari (Estados Unidos Mexicanos) - Shim. Amerikaning jan. qismida joylashgan davlat. BMT aʼzosi. Maydoni 1958,2 ming km². Aholisi 101,9 mln. kishi (2001). Poytaxti - Mexiko shahri.
Bu üsulla xarici bazara çıxmağın mənfi çəhəti ondan ibarətdir ki, kompaniya xariçi firmanın istehsal prosesinə nəzarəti lazımi səviyyədə həyata keçirə bilmir və bu istehsal prosesi ilə əlaqədar əldə edilən mənfəət xarici firmaya çatdığından o, bu mənfəəti itirir. Müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, o imkan verir ki, kompaniya az risklə, tezliklə xarici bazara çıxa bilsin. Bundan əlavə, kompaniya gələcəkdə firmanı bütövlükdə və ya onun bəzi müəssisələrini satın almaq hesabına öz istehsalını genişləndirmək imkanı əldə edir.
Müştərək mülkiyyətdə olan müəssisələr-belə müəssisələr adətən kompaniyanın xarici bazara çıxmaq üçün öz xarici tərəfmüqabili ilə istehsal və ya kommersiya güclərini birləşdirməsi nətiçəsində yaradılır.
Müştərək müəssisə - xarici və yerli sərmayəçilərin birgə mülkiyyətində olan, fəaliyyətinə nəzarət və idarə edilməsi birgə həyata keçirilən müəssisələridir. Belə müəssisələrdə hər bir sərmayəçinin birgə mülkiyyətdə olan pay hüququ bölünmüş olur.
Müştərək (birgə) müəssisələr yaradılarkən xarici sərmayəçi yerli müəssisədə, yerli müəssisə isə xarici sərmayəçinin müəssisəsində pay ala bilər və yaxud da hər ikisinin gücü ilə tamamilə yeni müəssisə yaradıla bilər.
Belə firmalar kapitalın məxsuslugundan asılı olaraq qarışıq firmalar da adlanırlar. Qarışıq firmalar-kapitalı iki və daha çox ölkənin sahibkarına məxsus olan firmalardır.
Müştərək (birgə) müəssisələr onun təsisçilərinin birinin ölkəsinin qanunlarına müvafiq olaraq yaradılır və qərargahı da həmin ölkədə yerləşir. Belə firmalar beynəlxalq kapitalın birləşməsinin bir formasıdır.
Birgə müəssisələr müxtəlif məqsədlər üçün yaradılırlar. Elə nəhəng beynəlxalq proqramlar mövcuddur ki, -məsələn, neft, neft-kimya, aliminium sənayesində, atom energetikası, aerokosmik tədqiqatlar və s. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. -onların yerinə yetirilməsi bir kompaniyanın imkanları dairəsində deyil və kapitalın təmərküz-ləşməsi və istehsalın daha da dərindən ixtisaslaşmasını tələb edir ki, bu məqsədlə də belə müəssisələr yaradılır.
Digər halda iri kompaniyalar yaratdıqları birgə müəssisələr vasitəsilə hansı bir ölkəninsə bazarını zəbt etmək və ya ucuz xammal ehtiyatları və işçi qüvvəsini ələ keçirmək məqsədi güdürlər.
Dünya praktikasında yeni bazarları ələ keçirmək və rəqabət üstünlüyü əldə etmək üçün məşhur firma və korporasiyaların birləşməsi həyata keçirilmişdir. Məsələn, Avropa elektronika bazarına girmək üçün Amerikanın məişət texnikası istehsal edən «Whirlpool» firması Hollandiyanın «Philips» konserninin aksiya-larının 53 faizini satın almışdır. «Procter& Gamble» özünün rəqibi olan İtaliyanın «Fater» kompaniyası ilə uşaq pampersləri istehsalı üçün birgə müəssisə yarat-mışdır. Həmin əmtəənin payı Böyük Britaniya bazarında 60 faiz, İtaliya bazarında isə 90 faiz təşkil edir.
Bir qayda olaraq birgə müəssisələr iki formada yaradılır: birgə mülkiyyətdə olan müəssisələr (joint venture) və səhmdar birgə müəssisələr (joint Equitu Venture).
Aşagıdakı səbəblərə görə xarici bazara çıxmaq üçün birgə müəssisələr yaradılması daha üstün ola bilər:
1) firmanın müstəqil şəkildə xarici bazarı mənimsəməsi üçün maliyyə, texnoloji, idarəetmə və digər ehtiyatları kifayət etmədikdə;
2) ölkə hökumətinin siyasi və iqtisadi motivlərə görə xarici firmaları və yaxud onların filiallarını yerli firmaların iştirakı olmadan öz bazarlarına buraxmadıqda;
3) firma xaricdə olan ucuz işçi qüvvəsi, xammal və s. hesabına özünə yüksək mənfəət təmin edəcəyi qənaətinə gəldikdə.
Bunlara baxmayaraq xarici bazara çıxmaq və orada möhkəmlənmək üçün birgə müəssisələrdən istifadə etməyin bir sıra problemləri də mövcuddur:
1) birgə müəssisənin tərəf müqabilləri arasında kapital qoyuluşu, əldə edilmiş mənfəətin istifadə olunması, müəssisənin idarə edilməsi metodları, marketinq fəaliyyətinin hansı qaydada həyata keçirilməsi və digər məsələlər barəsində fikir ayrılığı ola bilər;
2) birgə müəssisələrin yaradılması və maliyyələşdirilməsi zamanı, sıx əməkdaşlığın zəruriliyi transmilli korporasiyaların bütün ölkələr üçün xüsusi, universal istehsal və marketinq siyasətini həyata keçirilməsini çətinləşdirə bilər.
4. Xaricə kapital qoyuluşu
Birbaşa investisiyalar (direct foreign investment) xarici bazarda fəaliyyətə cəlb olunmağın ən dolğun və əlverişli formasıdır. Bu, kompaniyanın xarici ölkələrdə bütövlükdə öz kapitalına əsaslanan istehsal və yığma müəssisələrini yaratmasıdır. Bir qayda olaraq firmalar bu üsuldan xarici bazarda digər üsulların köməkliyi ilə işləyib, təcrübə topladıqdan sonra istifadə edirlər.
Kompaniyalar xarici bazarın həcminin kifayət qədər böyük, artım dinamikasının yüksək olduğu və bunların firmaya yaxşı mənfəət gətirə biləcəyi halda həmin ölkəyə birbaşa kapital qoymaq barədə qərar qəbul edir. Bu üsulla xarici bazara çıxmağın üstünlükləri aşağıdakılardır:
-
müəssisənin fəaliyyətinə nəzarət və onun idarəedilməsi bütövlükdə onu yaratmış kompaniya tərəfindən həyata keçirilir;
-
əldə edilmiş mənfəət bütövlükdə investisiya qoymuş kompaniyaya qalır və o, bunu istədiyi qaydada istifadə edir;
-
heç kəsdən asılı olmadan investor müstəqil şəkildə özünün uzunmüddətli istehsal və marketinq strategiyasını həyata keçirir;
-
iri xarici bazarda ucuz işçi qüvvəsindən, ucuz yerli xammaldan istifadə etmək və nəqliyyat xərclərinə qənaət etmək, satış həcmini artırmaq, səmərəli marketinq tədbirləri hə-yata keçirmək və s. hesabına firma öz mənfəətini əsaslı şəkildə artıra bilər;
-
büdcəyə vergilər ödəmək və yeni yüksək əmək haqqı ödənilən iş yerləri açmaqla firma xarici ölkədə həm hökumət yanında, həm də əhali arasında özünə xeyirxah ad qazanmış olur;
-
xammal göndərənlərlə, distribyutorlarla, agentlərlə və istehlakçılarla yaxşı münasibət yaratmaq hesabına firma özünün əmtəə, xidmət və marketinq proqramlarını xarici bazarın xüsusiyyətlərinə daha yaxşı uyğunlaşdıra bilər və bununla da bazarda daimi olaraq öz rəqabət qabiliyyətliliyini artıra bilər.
Kompaniyanın məxsusi kapitalı hesabına xarici ölkədə yaratdığı firmalar kapitalın məxsusluğu əlamətinə görə xarici firmalar hesab olunurlar.
Xarici firmalar-kapitalı bütövlükdə və ya onun əksər hissəsi xarici sahibkarlara məxsus olan və fəaliyyətinə nəzarət onlar tərəfindən həyata keçirilən firmalardır.
Xarici firmalar hər hansı bir firmanın filialı, qız müəssisəsi, ixrac şöbəsi və ya digər formalarda yaradılır. Onlar yerləşdiyi ölkənin mövcud qanunlarına uyğun olaraq qeydə alınıb fəaliyyət göstərirlər.
Birbaşa kapital qoyuluşları hesabına xarici ölkədə yaradılan firmalar milli firmalarla eyni hüquqlu olur və bərabər şərtlər daxilində fəaliyyət göstərirlər. Lakin bəzi ölkələrdə iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsindən, kapital qoyuluşuna olan zərurətdən, işçi qüvvəsinin sayı və məşğulluq səviyyəsindən, xammal ehtiyat-larından səmərəli istifadə olunması zərurətindən asılı olaraq, onlara vergi rejimin-də, kreditlər verilməsində, torpaq sahələri alınmasında, qaz, elektrik enerjisi, su, dəmir yollarından istifadədə bir sıra güzəştlər edilir. Lakin bu həmişə belə olmur. Bəzi ölkələr xarici firmalardan həm fəhlə heyətində, həm də idarəetmə aparatında xarici vətəndaşların işləməsinə məhdudiyyət qoyur, eyni işə görə əmək haqqı arasında fərq qoyulmasını qadağan edir.
Bu yolla yaradılan firmalar bir qayda olaraq xarici ölkələrdə fəaliyyətlərini səhmdar cəmiyyətləri şəklində və yaxud da ölkədə hər hansı müəssisənin nəzarət paketini alıb, onun üzərində nəzarət hüququnu tam əldə etmək yolu ilə həyata keçirirlər. Burada ikinci halda istehsal gücləri və başqa imkanların artıq mövcud olması xarici firmaları daha çox cəlb etdiyindən bu yoldan daha geniş istifadə olunur.
Xarici bazara birbaşa kapital qoyuluşu iki formada hə-yata keçirilir: sahibkarlıq kapitalı və borc kapitalının ixracı.
Sxem 4. Borc və sahibkarlıq kapitalının
ixracının məzmunu
Göründüyü kimi sahibkarlıq kapitalı xarici bazara birbaşa və portfel investisiyaları şəklində ixrac edilir. Sahibkarlıq formasında kapital ixracı aşağıdakı üç amilin mütləq olmasını nəzərdə tutur:
-
xaricdə istehsal prosesinin yaradılması və bu prosesdə bilavasitə iştirak etmək;
-
xarici kapital qoyuluşunun uzunmüddətli xarakterə malik olması;
-
digər dövlətin ərazisində bütövlükdə müəssisəyə və ya onun əksər hissəsinə mülkiyyət hüququna malik olmaq;
-
müəssisənin fəaliyyətinə nəzarəti həyata keçirmək.
Portfel investisiyaları - kapitalın ixrac edilərək xarici müəssisələrin qiymətli kağızlarına qoyulmasıdır. Portfel investisiyaları kapital sahibinə qiymətli kağız-larını əldə etdiyi müəssisələr üzərində bilavasitə nəzarət etməyə imkan vermir.
Əgər birbaşa kapital qoyuluşunun məqsədi xarici firma üzərində nəzarəti ələ almaqdırsa, portfel investisiyalarının məqsədi yüksək mənfəət əldə etməkdir.
Birbaşa kapital qoyuluşları zamanı investor öz məqsədinə xarici firmaya tam sahib olmaq və ya firmanın səhmlərinin nəzarət paketini almaq yolu ilə nail olur. İkinci halda o, Beynəlxalq Valyuta Fondunun nizamnaməsinə uyğun olaraq firmanın səhmdar kapitalının ən azı 25 %-nə sahib olmalıdır.
Portfel investisiyaları şəraitində isə investor öz məqsədinə nail olması üçün xarici firmanın səhmdar kapitalının 25 %-dən az olan hissəsinə sahib olmalıdır. Məsələn, ABŞ, Yaponiya və Almaniya Federativ Respublikasının qanunlarına görə bu 10 % olmalıdır. Yaponiya (yaponcha 日本 Nippon, Nihon) - Sharqiy Osiyoda, Tinch okeandagi orollarda joylashgan davlat. Yaponiya hududida 6,8 mingga yaqin orol boʻlib, shim.sharqdan jan.gʻarbga qariyb 9.13ming km ga choʻzilgan; eng yirik orollari: Hokkaydo, Honshu, Sekoku va Kyushu.
Birbaşa kapital qoyuluşunu həyata keçirdikdə firmanın gəliri sahibkarlıq mənfəəti və dividendlər şəklində, portfel in-vestisiyasında isə dividendlər və faizlər şəklində əldə edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, investor firmaların hər hansı xarici bazarda fəal iştirakı və hər hansı bir ölkəyə kapital ixracı həmin ölkədəki investisiya mühitindən asılıdır.
İnvestisiya mühiti-ölkədə xarici kapital qoyuluşlarının risk dərəcəsi və onun səmərəli istifadə olunması imkanlarını əvvəlcədən müəyyənləşdirən iqtisadi, siyasi, hüquqi və sosial amillərin məcmusudur.
Borc şəklində kapital ixracı aşağıdakı əməliyyatlarda istifadə olunur:
-dövlət və xüsusi borcların verilməsi;
-digər ölkənin istiqrazlarının, qiymətli kağız və veksellərinin alınması;
-xarici kompaniyaların barat (mal) veksellərinin alınması;
-borclar üzrə ödəmələrin həyata keçirilməsi;
-banklararası depozitlər;
-banklararası və dövlət borcları.
Borc kapitalının ixracının yüksək sürətlə artması XX əsrin 60-cı illərinin axırı və 70-ci illərinin əvvəlində dünya borc kapitalı bazarının meydana gəlməsinə səbəb oldu.
Borc kapitalının dünya bazarı- dünya təsərrüfatı sisteminə daxil olan ölkələrin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq, borc kapitalının onlar arasında bölüşdürülməsi və akkumulyasiya (yığılması, toplanması) olunması münasibətləri sistemidir.
Dünya kredit bazarı- ölkələr arasında təcililiyi, qaytarılması və faiz ödənil-məsi şərtilə kapitalın hərəkətinin həyata keçirildiyi yerdir. Bu borc kapitalının dünya bazarının xüsusi seqmentidir.
Dünya kredit bazarı iki seqmentindən ibarət olur: dünya pul bazarı və kapitalın dünya bazarı.
Dünyanın ən çox borc verən ölkəsi ABŞ-dır. İkinci yerdə isə Böyük Britaniyadır. Dünyanın ən iri kreditorları Yaponiya və İsveçrədir.4
| |
http://kompy.info/category/Dərs/?page=2 | Dərs | | Sənədin başliği Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi, Qrif verilməsi haqqında N° 1418 Dərs 1,89 Mb. 32 | o'qib |
| Xülasə Sayt foydalanuvchilari uchun foydali fayllarni yuklab olish Qabul qilingan formatlar Dərs 1,63 Kb. 1 | o'qib |
| 1Kompyuterning ekranida hosil bo`ladigan tasvirlarni qanday qurilma yordamida yaratiladi? Dərs 0,9 Mb. 3 | o'qib |
| Dərs Mühazirə Qaydalar Referat Xülasə Bog'liq Nomzodlar uchun savollar O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ichki ishlar organlari boshqaruv, nazorat va shaxsiy tarkib bilan ishlashning samarali Dərs 6,74 Mb. 3 | o'qib |
| Mövzu: Müəyyən inteqral və fırlanmadan alınan fiqurların həcmi Standart Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin sabah qrupları fakültəsinin Rİ-501S qrup tələbəsi Rəhimova Nübarın Nərimanov rayon 193 nömrəli tam orta məktəbin 11c sinfində “Müəyyən inteqral və fırlanmadan alınan fiqurların həcmi” mövzusunda Dərs 1,31 Mb. 4 | o'qib |
| Download Lokal tarmoq aloqa vositalari Reja: Lokal kompyuter tarmoqlari. Lokal tarmoqlarning asosiy turlari Lavozim nomi: "Lokal tarmoq aloqa vositalari Reja: Lokal kompyuter tarmoqlari. Lokal tarmoqlarning asosiy turlari" Dərs 2,2 Kb. 1 | o'qib |
| Yüklə Mavzu: auditorlik tekshiruvida firibgarlikni aniqlash Dərs 5,68 Kb. 1 | o'qib |
| Yüklə Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari. Ofis dasturlar paketi va uning tarkibi Ofis dasturlari va ularning yangi imkoniyatlari. Ofis dasturlar paketi va uning tarkibi Dərs 5,76 Kb. 1 | o'qib |
| Dərs vəsaiti Ə. X. Calallı "A zərişıq" Calallı. Əməyin mühafizəsi və elektrik təhlükəsizliyi. Dərs vəsaiti. Bakı 2015.,88 səh Dərs 6,56 Mb. 44 | o'qib |
| M. C.Əliyev, F. A. Həsənli Dərs 2,14 Mb. 29 | o'qib |
| Yüklə O’quvchining ijtimoiy-psixologik pasporti (Bolani xaritasi ) Xavf guruhi Dərs 6,06 Kb. 1 | o'qib |
| Bir digər iştirak etdiyim təlim Cib Biznes Academynin Elektron Ticarət üzrə mütəxəsis təlimi olmuşdur Məktəb zamanı coğrafiya olimpiyadasında və riyaziyyat üzrə məntiq olimpiyadasında iştirak etmişəm. O cümlədən musiqi üzrə bir çox konsertlədə fortepianoda çalmış və xorda ifa etmişəm. Uzun müddət rəqs dərsləri almışam Dərs 16,21 Kb. 1 | o'qib | |
http://kompy.info/referat-fenn-ekoloji-proseslerin-modellesdirilmesi-ixtisas-eko.html | Riyazi BİologiYA | “AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI”
QAPALI SƏHMDAR CƏMİYYƏTİ
MİLLİ AVİASİYA AKADEMİYASI
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
prinsiplərinin təsnifatı
mövzusunda
REFERAT
Fənn: Ekoloji proseslərin modelləşdirilməsi
İxtisas: Ekologiya mühəndisliyi
Qrup: M1433aE
Tələbə: Bayramova Ceyran
Bakı – 2013
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ.........................................................................................................
|
3
|
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat............................
|
4
|
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər...........
|
5
|
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım. Eksponensial artım. Avtokataliz.................................................................................................
|
6
|
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi.............................
|
8
|
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli........
|
12
|
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə.........................................
|
13
|
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli......................
|
18
|
NƏTİCƏ.....................................................................................................
|
22
|
ƏDƏBİYYAT...........................................................................................
|
23
|
GİRİŞ
Ekologiya fənlər arası biliklər oblastının elə 1 sahəsidir ki, o canlı orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı təsiri haqqında praktiki olaraq bütün təsəvvürləri cəmləşdirir. XX ortalarına qədər ekologiya biologiya fənnlərinin biri kimi orqanizmlərin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrini formalaşdırır. Müasir ekologiya isə bütün bunlarla yanaşı ətraf mühitin vəziyyətinə nəzarətin bütün metodlarını – monitorinq, ətraf mühitin mühafizəsi, biosenozların öyrənilməsi, ekoloji iqtisadi, ekoloji sosial aspektləri özündə cəmləşdirir. Insanların özləri də ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqələrin predmeti kimi çıxış edir. Bütün bunlar riyazi ekologiyanın predmetini müəyyənləşdirir ki, buraya da ekoloji problemlərin həllində istifadə edilən riyazi modellər və metodlar daxildir. Riyazi ekologiyanın fundamenti populyasiyaların dinamikasını, riyazi nəaəriyyəsini təşkil edir. Belə yanaşmada heyvan bitki mikroorqanizm növlərinin sayının dinamikası haqqında fundamental bioloji təsəvvür və onların qarşılıqlı təsirin riyazi strukturları şəklində, o cümlədən diferensial, inteqral və fərq tənlikləri şəklində formalaşdırılır. Fərq tənlikləri və ya sonlu fərqlər üsulu diferensial inteqral tənlikləri, diskret nöqtələrdə verilmiş qiymətlər əsasında onların həlledilməsinin üsuludur. Ixtiyari ekosistem hər hansı ierxik strukturda tənzimlənməsi mümkün olan qeyrixətti qarşılıqlı təsir edən alt sistemlərdən ibarətdir. Bundan əlavə ekoloji sistemin komponentlərini cəmlədikdə yekun sistemdə elə xassələr aşkar olunur ki, bu xassələrə heç bir komponentdə rast gəlinmir. Ekoloji vahidlərin bu xassəsi onu göstərir ki, tam sistem adi komponentlərin sadə cəmi ola bilməz. Bunun nəticəsində mürəkkəb ekoloji sistemləri iearxik bölmə ilə alt sistemlərə böldükdə və hər bir alt sistemləri ayrılıqda öyrəndikdə sistemin tamlığı itir və mürəkkəb sistemin dinamikliyini öyrənmək olmur. Xarici faktorların ekoloji sistemə təsirini də bir-birindən asılı olmayaraq öyrənmək düzgün deyil. Belə ki, kombinə edilmiş təsirləri təsiredici faktorların cəminə gətirmək doğru nəticə vermir. Bütün bu vəziyyət ona gətirir ki, mürəkkəb ekosistemləri sadə modellərin köməyilə təsvir etmək mümkün deyil. Deməli, sistemin elementləri haqqında bilikləri 1 mürəkkəb immutasiya modelləri yada ekosistem üzərində çoxlu sayda müşahidələri cəmləşdirən sadələşmiş modellər istifadə olunmalıdır.
Müasir biologiya riyaziyyatın bütün bölmələrindən aktiv istifadə edir: ehtimal nəzəriyyəsi və statistika; diferensial tənliklər nəzəriyyəsi; oyunlar nəzəriyyəsi.
Bioekoloji model: Model sözü onu qeyd edir ki, söhbət canlı sistemin abstraksiyasi, ideologiyası, riyazi təsvirindən yox, onun içində baş verən bəzi proseslərin keyfiyyət xüsusiyyətlərindən bəhs edir.
Bununla belə bəzən öncədən statistik qanunauyğunluq şəklində kəmiyyətlər haqqında qabaqcadan xəbər vermək olur. Ayrı-ayrı hallarda məsələn, biotexnologiyada, riyazi modellər texnikada olduğu kimi, istehsalatın optimal rejimlərinin tərtib edilməsi üçün istifadə olunur.
Bioekoloji proseslərdə məsələ sinifləri və riyazi aparat
Hər bir modelin hazırlanmasında modelləşdirmə obyektini, modelləşdirmənin məqsədini və onun vasitələrini müəyyən etmək zəruridir. Bologiyada riyazi modelləri obyekt və məqsədlərə uyğun olaraq 3 böyük siniflərə bölmək olar:
Birinci – reqressiya modelləri, hansı ki, öyrənilən proseslərin mexanizmin açıqlanmasına tələb etməyən empirik təyin edilmiş asılılıqları (formulalar, diferensial və fərq tənliklər, statistik qanunlar) daxil edir.
burada i-ölçmə nöqtəsinin nömrəsidir; xe – dəyişənlərin qiymətləri; xt – dəyişənlərin nəzəri qiymətləri; a1,a2 – qiymətə aid olan parametrlər; wi – i ölçüsünün “çəkisi”; n – ölçmə nöqtələrinin sayı.
II sinif - bir qayda olaraq obyekt haqqında əldə olan informasiyanı maksimal dərəcədə nəzərə alan konkret mürəkkəb canlı sistemlərin imitasiya modelləridir. İmitasiya modelləri canlı modellərin müxtəlif səviyyədə təşkilinin obyektlərin təsviri üçün istifadə olunur, yəni biomakromolekuldan biohesenoz modellərinə qədər. Sonuncu halda modellərə “canlı” eləcə də “hərəkətsiz” komponentləri təsvir edən bloklar daxil edilməlidir (bax, riyazi ekologiya). Imitasiya modellərinin klassik nümunəsi biomakromolekulların və onların bir-birinə təsiri qanunlarını təşkil edən koordinatlar və bütün atomların impulsları verilən molekulyar dinamika modelləridir. Komputerdə hesablanan sistemin “həyat” şəkli, ən sadə bioloji obyetlərin biomakromolekul və onun ətraf mühit fəaliyyətində fizika qanunlarının həyata keçirilməsini müşahidə etməyə imkan verir. Oxşar modellər hansılar ki, elementləri (kərpicləri) artıq atomlar yox, atom qrupları təşkil edir, müasir texnikada biotexnoloji katalizatorların komputerləşməsində və dərman preparatlarında, hansılar ki, mikroorqanizmlərin membran qruplarına təsir edən viruslarda və ya başqa məqsədlərdə istifadə olunur. Imitasiya modelləri həyati vacib orqanlarda: əsəb liflərində, ürəkdə, beyində, mədə-bağırsaq sistemində, qan dövranında baş verən fizioloji proseslərin təşkili üçün yaradılıb. Onların vasitəsilə müxtəlif patalogiyada və norma zamanında keçən proseslərin “ssenari”si qurulur, və müxtəlif xarici proseslərin, o cümlədən dərman məhsullarının təsiri tədqiqi edilir. Imitasiya modellərindən bitkilərin hasilat proseslərinin təsviri üçün, bitkilərin yetişdirilməsi zamanı bol məhsul almaq məqsədi ilə, optimal rejimin hazırlanması və ya məhsul yetişdirilməsi vaxtının bərabər bölüşdürülməsi üçün geniş istifadə edilir. Bahalı və enerji işlədən bağlı yetişdirmə təsərrüfatları üçün bu modellər daha vacibdir.
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsində keyfiyyətli modellər
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Fizikada klassik baza modelləri harmonik ossilyatordur (sürtünməsiz yayı olan kürəcik-materiya nöqtəsi). Təməl modelləri bir qayda olaraq müxtəlif modifikasiyalarda tədqiq edilir. Osilyator halında kürəcik qatı mühitdə ola bilər, təsadüfi və ya dövri təsirləri hiss edə bilər, məsələn, enerjinin çəkilməsi və s.
Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. Məsələn, biomakromolekulların konformasiya halının relaksasiyasına analoji olaraq astilyatorların qatı mühitdə olduğu kimi baxılır. Beləliklə, sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müxtəlif səviyyədə təşkil edilmiş bütün bioloji sistemlər biomakromolekullardan başlayaraq populyasiyaya qədər enerji və maddə axını üçün açıq olan qeyri-tarazlı termodinamiklərdirlər. Buna görə də qeyri-xəttilik riyazi biologiyanın təməl sisteminin ayrılmaz xassəsidir. Canlı sistemlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq onlara xas olan bəzi vacib keyfiyyət xassələrini seşmək olar: artım, artımın özünüməhdudlaşdırması, keçid qabiliyyəti – 2 və ya bir neçə stasionar rejimlərdə mövcudluğu, avtorəqs rejimləri (bioritmlər), fəzada qeyrioxşarlıq, kvazistoxactiklik. Bütün bu xassələri riyazi biologiyanın təməl modelləri rolunda oynayan nisbətən sadə qeyri-xətti, dinamik modellərdə göstərmək olar.
Bioekoloji proseslərdə qeyri-məhdud artım.
Eksponensial artım. Avtokataliz
Istənilən modellərin əsasını bəzi fərziyyələr təşkil edir. Bu fərziyyələr əsasında qurulmuş model müstəqil riyazi obyektə çevrilir, hansını ki, riyazi üsul arsenalı vasitəsilə öyrənmək olar. Modelin dəyəri - modelin xüsusiyyətinin modelləşdirilən obyektin xassələrinə nə qədər uyğun gəlməsi ilə müəyyən edilir. Bütün artım modellərinin əsas fərziyyələrindən biri – populyasiya sayının artım sürətinin mütənasibliyidir, (fərq etməz) dovşan və ya hüceyrə populyasiyaları. Bu fərziyyənin əsasında o hamıya məlum olan fakt durur ki, canlı sistemin ən vacib xüsusiyyəti onların artım qabiliyyətidir. Bir çox hüceyrə toxumlarının tərkibinə daxil olan hüceyrə və ya birhüceyrəli orqanizmlər üçün sadəcə bölünmədir.
Bölünmənin xarakterik vaxtı adlanan müəyyən vaxt intervalından sonra hüceyrələrin sayının artımı baş verir. Mürəkkəb təşkil olunmuş heyvan və bitkilər üçün artım bir qədər çətin qanunla baş verir, amma sadə modeldə fərz etmək olar ki, növün artım sürəti bu növün sayına mütənasibdir. Riyazi şəkildə bu x dəyişəninə nisbətən xətti populyasiyada fərqin sayını (toplamanı) səciyyələndirən aşağıdakı diferensial tənliyin köməyi ilə yazılır:
(1)
burada R – ümumi halda nəinki sayın özünün, eləc də vaxtın fuksiyası ola bilər və ya başqa daxili və xarici amillərdən asılı ola bilər.
Populyasiyanın sayına olan artım sürətinin mütənasibliyi fərziyyəsini hələ XVIII əsrdə Tomas Robert Maltus (1766-1834) “Əhalinin artımı” (1798) haqqında kitabında demişdir. (1) qanununa görə əgər mütənasiblik kəmiyyəti R=r=const olarsa (Maltos fərziyyəsinə görə) onda say eksponent üzrə qeyri-məhdud artacaq.
Öz işlərində Maltus bu qanunun nəticələrini o nöqteyi-nəzərdən izah edir ki, ərzaqların və başqa məhsulların istehsalı xətti şəkildə artır və beləliklə, eksponensial artan populyasiya aclığa məhkumdur. Bir çox populyasiya üçün məhdudlaşdırıcı amillər mövcuddur və müxtəlif səbəblərə görə populyasiyanın artımı dayanır. Yeganə istisna insan populyasiyasıdır, hansı ki, bütün tarixi vaxt ərzində eksponentə nisbətən artır (bax: riyazi ekologiya, insan sayının artımı bölməsi). Maltus araşdırmaları nəinki iqtisadiyyatçılara, eləcə də bioloqlara böyük təsir göstərmişdir. O cümlədən Carlz Darvin öz gündəliklərində yazır ki, Maltus modelinin əsasında olan fərziyyə və populyasiyanın sayının artım sürətinə mütənasibliyi çox inandırıcı təsvir olunub və buradan sayın qeyri-məhdud eksponensial artımı alınır. Eyni zamanda – təbiətdə heç bir populyasiya sonsuzluğa qədər artmır. Deməli, bu artıma mane olan səbəblər mövcuddur, bu səbəblərdən birini Darvin növlərin mövcudiyyət mübarizəsində görür.
Eksponensial artım qanunu toxumalarda hüceyrələrin, bakteriyaların, yosunların, populyasiyası üçün müəyyən artım mərhələsində uyğundur. Modellərdə kəmiyyətin dəyişiklik sürətinin həmin kəmiyyətin çoxalması ilə artmasını təsvir edən riyazi ifadə avtokatalitik üzv (avto-özü, kataliz-reaksiya sürətinin modifikasiyası, adətən reaksiyada iştirak etməyən maddələrin köməyi ilə tezlik) adlandırılır. Beləliklə, avtokataliz – reaksiyanın “özünütezləşməsidir”.
Bioekoloji proseslərdə məhdud artım. Ferxülst tənliyi
Məhdud artımı təsvir edən baza modeli Ferxülst modeli adlanır.
(2)
burada k – populyasiya həcmi və sayı (və ya toplanma vahidləri ilə ifadə edilir). O heç bir sadə fizioloji və ya bioloji məna daşımır və sistem xüsusiyyəti daşıyır, yəni bir sıra müxtəlif səbəblərə görə müəyyən olunur, səbəblərin içərisində mikroorqanizm üçün substrat sayına olan məhdudiyyət, hüceyrə toxumalarının populyasiyası üçün əlverişli həcm, qida təməli və ya ali heyvanlar üçün sığınacaqlardır.
(2) tənliyinin sağ hissəsinin x sayına olan və populyasiya sayının zamandan asılılıqlarının qrafiki
Şək. 1. Məhdud artım. Artım sürətinin miqdarının saydan (a) və
sayın zamandan (b) məntiqi tənliklə asılılığı
Son onilliklərdə Ferxülst tənliyi cavanlığının ikinci hissəsini yaşayır. (2) tənliyinin kəsikli analoqunun öyrənilməsi tamam yeni və qəribə xassələrini aşkar edir.
Zamanın ardıcıl anlarında populyasiyanın sayına baxaq. Bu fərdlərin və ya hüceyrələrin yenidən hesablama real üsuluna uyğun gəlir. Ən sadə halda sayın zaman addımında olan n 1 nömrəsini əvvəlki n addımındankı say şəklində yazmaq olar:
(3)
xn dəyişəninin t zamanda hərəkəti nəinki kəsilməz modul (2)-də olduğu kimi məhdud artım xüsusiyyəti daşıya bilər, eləcə də kvazistoxastik və ya rəqsi ola bilər (şək. 2).
Şəkil 2. Növbəti addımda olan sayın əvvəlki addımda olan saydan asılılıq funksiyasıi (a) və parametrin müxtəlif qiymətlərində sayın zamandan asılı olan hərəkəti (b)
1 – məhdud artım; 2 – dəyişkən; 3 - xaos
Hərəkətin tipi artım sürəti r olan xüsusi sabit kəmiyyətdən asılıdır. Zamanın verilmə anı (t 1) qiymətinin əvvəlki t zaman anınındakı sayın qiymətindən asılılığının görünüşünü təsvir edən əyrilər şək. 2-nin sol tərəfində göstərilib.
Sağ tərəfdə sayın dinamik əyriləri, yəni populyasiyadakı fərdlərin sayının zamandan asılılıqları təsvir edilib. R artımınınm xüsusi sürətinin qiyməti yuxarıdan aşağıya doğru artır.
Sayın dinamikasının xüsusiyyəti F(t 1)-in F(t)-dən asılılıq əyrisinin forması ilə müəyyən olunur. Bu əyridə sayın özünün, sayın artım sürətinin dəyişkənliyi əks edilib. Şəkil 2-nin sol tərəfində göstərilmiş bütün əyrilər üçün bu sürət kiçik say zamanı artır və azalır, sonra isə böyük say zamanı sıfra çevrilir. Populyasiyanın artım əyrisinin dinamik forması kiçik say zamanı artımın nə qədər tez baş verməsindən asılıdır, yəni törəmənin sıfırda (bu əyrinin əyilmə tangensi) olması ilə müəyyən olunur. Hansı ki, r əmsalı (artımın xüsisi sürətinin kəmiyyəti) ilə müəyyən edilir. Bir qədər kiçik üçün populyasiya sayı sabit tarazlığa yönəlir. Sol tərəfdəki qrafik bir qədər kəskin artanda sabit tarazlıq sabit dövrə keçir. Say artdıqca dövrün uzunluğu da artır və sayın qiymətləri 2,4,8,...,2n nəsillərdən sonra təkrar olunur. kəmiyyət miqdarında həllin nizamsızlığı baş verir. Kifayət qədər böyük r zamanı sayın dinamikası qarışıq quruluşu nümayiş etdirir. (həşəratların sayının partlayışı).
Belə tip tənliklər mövsümlə artan, nəsli kəsilməyən həşəratların say dinamikasını qənaətbəxş təsvir edirlərir. Bununla belə, kvazistoxastik hərəkəti nümayiş etdirən bəzi populyasiyanın kifayət qədər sadə ölçülərinin xüsusiyyətləri müntəzəm xarakter daşıyırlar. Bəzi mənada populyasiya hərəkəti nə qədər nizamsızdır, bir o qədər öncədən məlumdur. Məsələn, böyük x zamanında partlayışın amplitudası bilavasitə partlayışlar arası zamana proporsionaldır.
Burada kəsikli təsvir ən müxtəlif təbiət sistemləri üçün səmərəli oldu. Səthdə koordinatlarında sistemin dinamik hərəkətinin təsviri aparatı, nəzarət olunan sistemin rəqsli və ya kvazistoxastik olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Məsələn, elektrokoordioqram verilənlərin təsvirini müəyyən etməyə imkan verdi, insan ürəyinin normada yığılması qeyri-müntəzəm xarakter daşıyır, stenokardiya tutması və ya infakt qabağı vəziyyət zamanı yığılma ritmi kəskin müntəzəm olur. Rejimin belə “amansızlığı” stress vəziyyətində orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və sistemin həyat təhlükəliyini göstərir.
Qeyd edək ki, fərqli tənliklərin həlli, istənilən real bioloji proseslərin modelləşməsi əsasındadır. Fərqli tənliklərin model trayektoriyasının dinamik hərəkətinin zənginliyi mürəkkəb təbiət hadisələrinin təsvirində onların uğurlu tətbiqinin əsasıdır. Bununla belə, müəyyən tip rejimli mövcudluğun parametrik sahələrinin məhdudluğu, təklif olunan modelin adekvatlıq qiyməti üçün əlavə binövrə kimi xidmət edir.
Əgər (3) tənliyini aşağıdakı şəkildə yazsaq, bir qədər də maraqlı obyekt alınır:
(4)
və c sabit kəmiyyətinə kompleks sahədə baxaq. Buradan, Mandelbrot çoxluğu adlı obyektlər alınır (misal şək.3-də göstərilib). Bu çoxluqlar haqqında tam təfsilatıla “Fraktal gözəlliyi” adlı kitabda oxumaq olar (Dinamik kompleks sistemlərinin surətləri) , orada onların çoxsaylı gözəl təsvirləri verilmişdir.
Şək.3. xx2 c prosesi üçün kompleks müstəvidə Mandelbrot çoxluğunun təsviri. Absis oxu – Re c, ordinat oxu Im c. Təsvir olunmuş fiqur fraktal quruluşa malikdir, əsas cəhəti özünəoxşarlığıdır.
Bu obyektlərin dərin mənalı bioloji izahı varmı və ya bu sadəcə baza (təməl) sistemin bizə təqdim etdiyi “Surprizidir”?. Hələki, bu suala qəti cavab yoxdur.
Substrata görə məhdudiyyətlər. Mixaelis-Menten və Mono modeli
Artım məhdudluğunun səbəblərindən biri qida çatışmazlığı ola bilər (mikrobiologiya dilində substrat üzrə limitləmə). Mikrobioloqlar çoxdan görüblər ki, substrat üzrə limitləmə şəraitində artım sürəti substrat qatılığına proporsional olaraq çoxalır. Bir neçə vaxt müddətində populyasiya artım sürəti hər hansı bir başqa amillərlə limitləşməyə başlamayınca eksponensial şəkildə artır. Bu o deməkdir ki, (1) düsturundakı artım sürətinin substratdan asılılığı aşağıdakı şəkildə təsvir oluna bilər:
(5)
burada KS – artım sürətinin maksimal sürətin yarısına bərabər olduğu halda substrat qatılığına bərabər olan sabit kəmiyyətdir. - (2) düsturundakı r kəmiyyətinə bərabər olan artımın maksimal sürətidir. Bu tənlik ilk dəfə görkəmli fransız bioximiki tərəfindən yazılıb. Jak-Mono (1912-1976). Fransua Jakobla birlikdə onun tərəfindən hüceyrənin artması aparatında daşıyıcı ribonuklein (mRNA) turşusunun rolu haqqında təsvirlər hazırlanmışdır. Operon adlandırdıqları gen kompleksləri haqqında təsvirin inkişafında Jakob və Mono daşıyıcı RNT-nun sintezinə təsir etməklə başqa genlərin fəaliyyətini tənzim edən gen sinfinin mövcudluğunu postulat kimi qəbul ediblər.
Sonralar gen regenerasiyasının belə mexanizmi bakteriyalar üçün tamamilə təsdiq olunub. Buna görə hər iki alimə (eləcə də Andre Lvova) 1965-ci ildə Nobel mükafatı verilib. Aşağıda Jakob və Mononun triqqer modeli adlanan iki fermenti – sintezinin gen irs requlyasiyasının məşhur modelinə baxılıb.
Jak Mono, eləcə də elm filosofu və “qeyri-adi” yazıçı olub 1971-ci ildə yazdığı «Təsadüfilik və zərurət” kitabında mono həyat və təkamülliyin yaranmasının təsadüfliyindən, eləcə də yer kürəsində baş verən hadisələrə görə insanın rolu və məsuliyyəti haqqında fikirlərini söyləyir.
Marqlıdır ki, mono modeli (5) formasına görə Mixaelis-Menten (1913) tənliyi ilə üst-üstə düşür. Bu tənlik ferment molekulunun ümumi sayının daimi və substrakt molekul sayından xeyli az olduğu halda fermentativ reaksiyanın substrat qatılığından olan asılılığını təsvir edir:
(6)
burada KM – Mixaelisin sabit kəmiyyətidir, bu ən vacib fermentativ reaksiyalar üçün reaksiya sürəti maksimalın yarısına bərabər olduğu halda substrat qatılığın ölçüsü və mənasına malik olan eksperimental müəyyən edilmiş kəmiyyətlərdən biridir. Mixaelis-Menten qanunu kimyəvi kinetika tənliyi əsasında alınır və aşağıdakı sxemə müvafiq olaraq maddənin əmələgəlməsi sürətini təsvir edir:
(5) və (6) tənliklərin oxşarlığı təsadüf deyil. Mixaelis-Menten düsturu (5) fermentativ reaksiyalar kinetikasının dərin qanunauyğunluqlarını əks etdirir, hansılar ki, öz növbəsində emprik düturu (5) ilə təsvir olunan mikroorqanizmlərin artımı və həyat fəaliyyətini müəyyən edirlər.
Qarşılıqlı təsirin baza modeli. Rəqabət. Seçmə
Bioloji sistemlər bütün səviyyələrdə, istər biokimyəvi reaksiya prosesində biomakromolekulun qarşılıqlı təsiri, istərsə də populyasiyada növlərin qarşılıqlı təsiri zamanı bir-biri ilə əlaqədə olurlar. Qarşılıqlı təsir strukturlarda keçirilə bilər. Onda sistem müəyyən vəziyyət toplaması ilə xarakterizə edilə bilər. Subhüceyrələr, hüceyrələr və orqanizm strukturlarında belə baş verir. Bir qayda olaraq, riyazi modellərin strukturlarında proseslərin kinetikası komplekslər vəziyyətlərinin ehtimalının tənliklər sistemi ilə təsvir olunur.
O halda ki, qarşılıqlı təsir təsadüfü baş verir, onun intensivliyi komplekslərin qatılığı və onların ümumiləşdirilmiş diffuziya hərəkətliliyi ilə təyin edilir. Məhz belə təsvirlər növlərin qarşılıqlı təsirinin baza modellərində təsvir olunub. Növlərin qarşılıqlı təsirlərinin riyazi modellərinə baxılan klassik kitab Vito Volterratın “Mövcudluq mübarizəsinin riyazi nəzəriyyəsi” (1931) adlı kitabı oldu. Kitab riyazi elmi əsər kimi yazılıb, burada bioloji obyektlərin riyazi formada xassələri, onların qarşılıqlı təsirləri populyasiya kimi qəbul edilib və sonra bu qarşlıqlı təsirlər riyazi obyektlər kimi tədqiq edilib. Məhz V.Volterranın bu işi müasir riyazi biologiya və riyazi ekologiyanın başlanğıcı oldu, Vito Volterro (1860-1940) inteqral tənliklər və funksional analiz sahəsində öz işləri ilə dünya şöhrəti qazandı. Riyaziyyatdan başqa onu riyazi metodların biologiyada, fizikada, ictimai elmlərdə tətbiqi hər zaman maraqlandırırdı. İtaliyada hərbi qulluqda olduğu illərdə o, hərbi texnika və texnologiya (ballistika, bomba atma, exolokasiya məsələləri) sualları üzərində çox işləyirdi.
Bu insanda, faşizmin prinsipial düşməni, istedadlı alim və fəal siyasətçi uzlaşırdı. O, hakimiyyətin Mussaliniyə verilməsi üçün əleyhinə səs vermiş yeganə İtalyan senatoru idi. Italiyada faşist diktaturası illərində Volterra Fransada işləyirdi. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui. Italiya (Italia), Italiya Respublikasi (Repubblica Italiana) - Yevropa jan. da, Oʻrta dengiz havzasida joylashgan davlat. Apennin ya.o., Sitsiliya, Sardiniya va b. kichik orollarni oʻz ichiga olgan. Mayd. Mussolini dünya üzrə məşhur olan alimi öz tərəfinə cəlb etmək arzusu ilə ona faşizmin hökm sürdüyü Italiyada yüksək vəzifələrdə çalışmağı təklif edirdi, amma həmişə qəti rədd cavabı alırdı. Antifaşizm mövqesi Volterranı Roma universitetinin kafedrasında işləməyə və İtaliya elmi cəmiyyətindən üzvlüliüyə imtina etməsinə gətirib çıxardı.
Ciddiyyətlə V.Volterra populyasiya dinamikası məsələləri ilə 1925-ci ildə gələcəkdə onun qızı Luizanın həyat yoldaşı olan zooloq Umberto Dankona ilə söhbət etdikdən sonra maraqlandı. Adriatikadakı qul bazarlarını statistikası ilə tanış olduqdan sonra Dankona maraqlı faktı müəyyən etdi. Birinci Dünya müharibəsi illərində (və sonralar) istehsal intensivliyi kəskin azaldıqda balıq ovunda yırtıcı balığın sayı nisbətən çoxladı. Belə nəticə Volterin təklif etdiyi “yırtıcı-qurban” modelində qabaqcadan xəbər verirdi. Bu modellə daha sonra tanış olacağıq. Əslində riyazi biologiyada bu ilk müvəffəqiyyət idi.
Statistik fizika analogiyasına görə Volterra təklif etdi ki, qarşılıqlı təsir intensivliyi rastgəlmə ehtimalına (molekulların toqquşma ehtimalı) proporsionaldır. Bu və bir çox digər təkliflər (bax. populyasiya dinamikası) bir trofik səviyyənin (rəqabət) və ya müxtəlif trofik səviyyələrinin (yırtıcı-qurban) populyasiyalarının qarşılıqlı təsirlərinin riyazi nəzəriyyəsini qurmağa imkan verdi.
Volterra tərəfindən tədqiq edilmiş sistemlər bir neçə bioloji növ və qida ehtiyatlarından ibarətdir. Sistemin komponentləri haqqında növbəti fərziyyələr :
1. Qida ya qeyri-məhdud miqdardadır yaxud da, vaxt keçdikcə onun daxil olması müəyyən sərt qaydadadır.
2. Hər növ fərd elə yox olur ki, mövcud fərdlərin arası kəsilməyən hissəsi zamani vahidi məhv olur.
3. Yırtıcı növlər qurbanları yeyir, bununla belə bir zaman vahidində yeyilən qurbanların sayı bu iki fərdin rastgəlmə ehtimalına həmişə proporsionaldır, yəni yırtıcı sayın qurban sayına olan hasili.
4. Əgər qida qeyri-məhdud saydadır və onu yeyən bir neçə növ varsa, onda bir zaman vahidi hər növün yediyi qida növündən asılı olaraq bir əmsalla götürülmüş həmin növ fərdin sayına proporsionaldır (növlərarası rəqabət modelləri).
5. Əgər növ qeyri-məhdud sayda yemlə qidalanırsa, onda bir zaman vahidində növ sayın artım növü sayına proporsionaldır.
6. Əgər növ məhdud sayda yemlə qidalanırsa, onda onun artımı qidanı yeməsi sürəti ilə tənzim edilir, yəni bir zaman vahidində artım (çoxalma) yeyilmiş qidanın miqdarına proporsionaldır.
Bir-bir sadalanmış fərziyyələr mürəkkəb canlı sistemləri sağ tərəflərində xətti və birxətti hədlərin cəmi olan adi diferensial tənliklərin köməyi ilə təsvir etməyə imkan verir. Məlum olduğu kimi, belə tənliklərlə kimyəvi reaksiyalarda təsvir edilir.
Həqiqətən, Volterra fərzlərinə müvafiq olaraq, hər növün məhv olma prosesin sürəti növünsayına proporsionaldır. Kimyəvi kinetikada hansısa bir maddənin dağılmasının monomolekulyar reaksiyasına, riyazi modeldə isə tənliklərin sağ hissəsində olan mənfi xətti hədlərinə uyğun gəlir. Kimyəvi kinetika təsvirlərinə uyğun olaraq, iki maddənin qarşılıqlı təsirin biomolekulyar reaksiyasının sürəti bu maddələrin toqquşması ehtimalına proporsionaldır, yəni onların qatılıq hasilinə. Eyniliklə, Volterra fərzlərin müvafiq olaraq, yırtıcıların (qurbanların tələf olmasının) artım sürəti yırtıcı və qurbanın rastgəlməsi ehtimalına proporsionaldır. O və digər halda model sistemlərdə uyğun t\ənliklərin sağ tərəfində birxətti hədlər əmələ gəlir. Nəhayət, tənliyin sağ tərəfində qeyri-məhdud şəraitdə populyasiya artımına cavab verən müsbət hədləri kimyəvi reaksiyaların avtokataliz hədlərinə uyğun gəlirlər. Ekoloji və kimyəvi modellərdə tənliklərin belə uyğunluğu kimyəvi reaksiyalar sistemindəki tətqiq üsullarından populyasiya kinetikasının riyazi modelləşdirilməsində də işlətməyə imkan verir. Göstərmək olar ki, Volterra tənlikləri nəinki yerli statistik fizikadan əmələ gələn rastgəlmə prinsipindən alına bilər, eləcə də senozun hər bir komponentinin kütlə balansı və komponentlər arasında olan enerji selinə əsaslanaraq alına bilər.
Volterranın rəqib münasibətlər əsasında seçilmiş ən sadə modellərindən birinə baxaq. Bu model müxtəlif tip müxstəlif optik aktivliyin, rəqabətdə olan hüceyrə, fərd və polulyasiyaların hər bir biokimyəvi birləşmələri təbiətinin rəqabətli qarşılıqlı təsirinə baxıldıqda işləyir. Onun modifikasiyaları iqtisadiyyatda olan rəqabətin təsviri üçün tətbiq edilir.
Eyni sürətli və eyni növ olan artımlara baxaq, hansılar ki, antaqonistlərdir, yəni onlar rast gəldikdə bir-birinə zülm edirlər. Onların qarşılıqlı təsir modeli bu şəkildə yazıla bilər:
(7)
Bu modelə əsasən, hər iki növün yanaşı yaşamalarının simmetrik vəziyyəti qeyri-sabitdir, yəni qarşılıqlı təsir edən növlərdən biri mütləq qırılacaq, digəri isə sonsuzluğa qədər artacaq.
Hər bir növ sayını məhdudlaşdıran (2 tipli) sistem amilinin və ya substrata (5 tipli) məhdudiyyətin daxil edilməsi elə modelləri qurmağa imkan verir ki, növlərdən biri sağ qalır və müəyyən sabit saya çatır. Onlar təcrübi ekologiyada məşhur olan Qauzenin rəqabət prinsipini təsvir edir, harada deyilir ki, hər bir ekoloji taxçada yalnız bir növ sağ qalır.
O halda ki, növlər müxtəlif xüsusi artma sürətinə malikdirlər, onda tənliklərin sağ tərəfdəki avtokataliz hədlərinin əmsalları müxtəlif, sistemin faza portreti isə qeyri-simmetrik olacaq. Belə sistemdə parametrlərin müxtəlif münasibətlərində necə ki, iki növdən birinin sağ qalması və digərinin qırılması mümkündür (əgər qarşılıqlı zülmetmə sayın özünütənzimlənməsindən daha çox intensivdirsə), eləcə də qarşılıqlı zülmetmənin hər bir növün özünüməhdudlaşdırmasından az olduğu halda sayın hər iki növün birgəyaşayışı mümkündür.
Klassik trigger sistemindən biri də Jakobo və Mononun iki frmentin alternativ sintezi modelidir. Sintezin sxemi şək. 4a-da göstərilib.
Şək. 4. Jakob və Mononun iki fementin sintezi sxemi (a) və
triqqer sisteminin faza portreti (b)
Hər bir sistemin gen-tənzimləyicisi qeyri-aktiv repressor sintezləşdirir. Bu repressor əks sistemin fermentlər sintezinin məhsulu ilə birləşərək aktiv kompleks əmələ gətirir. Aktiv kompleks operonun struktur gen sahəsinə qayıdıb təsirlənərək mRNT sintezini bloklaşdırır. Beləliklə, ikinci sistemin məhsulu R2, birinci sistemin kompressorudur, R1 isə ikinci sistemin kompressorudur. Bununla belə korepressiya prosesində məhsulun bir, iki və daha çox molekulları iştirak edə bilərlər. Görünür ki, qarşılıqlı təsirlərin belə xüsusiyyəti zamanı birinci sistemin intensiv işləməsi vaxtı ikinci sistem bloklaşacaq və əksinə. Bu cür sistemin modeli professor D.S.Çernavski məktəbində təklif edilib və təfsilatla tədqiq edilib. Uyğun sadələşdirmələrdən sonra P1 və P2 məhsulların sintezini təsvir edən tənliklər belə şəkildə olur:
(8)
burada – P1,P2 – məhsulların qatılığı, A1,A2,B1, B2 kəmiyyətləri isə öz sistem parametrləri ilə ifadə edilir. m dərəcəsinin əmsalı aktiv repressorun neçə molekulunun mRNT sintezinin bloklaşdırılması ilə birləşməsini göstərir.
m=2 sistemin faza portreti şək. 4b-də göstərilib (koordinat müstəvisində müxtəlif başlanğıc şərtlə sistemin trayektorilaralının təsviri, oxlarda isə sistemin dəyişən kəmiyyətləri verilib) . O rəqabət aparan iki növün faza portreti şəklindədir. Oxşarlıq onu sübut edir ki, sistemin dəyişkən olması qabiliyyətinin əsasında növ, ferment vəziyyətlərinin rəqabəti durur.
Şək. 5. Lotkanın kimyəvi reaksiyalar modeli. Sönən rəqslərə uyğun gələn parametr qiymətləri olan sistemin faza portreti
Bioekoloji proseslərdə lotka və Volterranın klassik modeli
Komponentlərin qarşılıqlı təsirinin spesifikasiyası hesabına enerji ilə bol olan sistemdə xüsusi ritmlərin mümkün olmasının ilk anlayışı sadə qeyri-xətti qarşılıqlı təsir modellərin - Lotka tənliklərində kimyəvi maddələrin, Volterra modellərində isə növlərin qarşılıqlı təsirləri meydana çıxdıqdan sonra yarandı.
Lotka tənliyinə 1926-cı ildə yazdığı kitabda baxılıb və orada aşağıdakı kimyəvi reaksiyalar sistemi təsvir edilib.
Bir qədər həcm A maddəsi ilə boldur. A molekulları bir qədər sabit k0 sürəti ilə X maddəsinin molekuluna çevrilir (sıfr dərəcəli reaksiya). X maddəsi Y maddəsinə çevrilə bilər, , burada Y maddəsinin qatılığı nə qədər çox olarsa bu reaksiyanın sürəti də daha yüksək olar. (ikinci dərəcəli reaksiya). Sxemdə bu y simvolunun üzərindəki əks istiqamətli ox vasitəsilə göstərilib. Y molekulları öz növbəsində parçalanırlar, və nəticədə B maddəsi əmələ gəlir (birinci dərəcəli reaksiya) .
Reaksiyanı təsvir edən tənliklər sistemin yazaq:
,
(9)
burada X,Y,B – kimyəvi komponentlərin qatılığıdır. Bu sistemin ilkin iki tənliyi B-dən asılı deyil, ona görə də onlara ayrıca baxmaq olar. Müəyyən parametrlər qiymətləri zamanı sistemdə sönən rəqslər mümkün ola bilər.
Yırtıcı qurban tipli növlərin qarşılıqlı təsirini təsvir edən Volterranın klassik tənliyi sönməyən rəqslərin baza modelidir. Rəqabət modellərində (8) olduğu kimi növlərin qarşılıqlı təsiri kimyəvi kinetika prinsiplərinə uyğun təsvir edilir: qurban sayın azalma sürəti (x) və yırtıcı sayın artma sürəti (y) onların hasilinə proporsionaldır.
(10)
Şək. 6-da sistemin faza portreti təqdim edilib. Burada oxların üzərində qurban və yırtıcıların sayı (a) və hər iki növün sayının zamandan asılılığ (b) kinetikası verilib. Yırtıcı və qurbanların sayının əks fazada enib-qalxması sxemdən görünür.
Şək. 6. Sayın sönməyən dəyişməsini təsvir edən
Volterranın yırtıcı-qurban modeli
A – faza portreti. B – qurban və yırtıcı sayının zamandan asılılığı
Volterra modelinin yeganə mühüm qüsuru vardır. Onun dəyişənlərinin parametrləri sistemin parametr və dəyişənlərinin dəyişməsi zamanı dəyişirlər. Belə sistemi qeyri-sərt adlandırırlar.
Bu qüsur bir qədər real modellərdə aradan qaldırılıb.
Mono qaydasında (tənlik 5) substrat məhdudluğunu nəzərə almaqla Volterranın modifikasiya modeli və sayın özünüməhdudluğunun nəzərə alınması (2 tənliyindəki kimi) A.D.Bazıkinin “Qarşılıqlı təsirdə olan populyasiyaların biofizikası” adlı kitabında (1985) təfsilatı ilə tədqiq edilmiş modelinə gətirib çıxarır.
(11)
NƏTİCƏ
Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi əsas məqsədi ekoistemlərdə baş verən fiziki və bioloji proseslri riyazi qanunauyğunluqlar sasında formalaşdırmaq və sistemin ümumi analizi üçün abstrakt əksin təzahür formasını üzə çıxarmasıdır. Bioekoloji proseslərin modelləşdirilməsi prinsipinin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sistemin özünü necə aparacağını qabaqcadan bilmək üçün heç də vacibdeyil ki,sistemin ayrı-ayrı tərkib hissələrinin daha kiçik komponentləri məlum olsun.
Hər bir elmdə sadə modellər mövcuddur, hansılar ki, analitik araşdırmaların təsiri altına düşür və bir çox təbiət hadisələrinin spektrini təsvir etməyə imkan verən xassələrə malikdir. Belə modellərə təməl modelləri deyilir. Belə təməl modellərində proseslərin mahiyyətinin təsnifatı riyazi şəkildə öyrənildikdən sonra, daha da mürəkkəb real sistemlərdə baş verən hadisələr analoji olaraq aydın olur. sadəliyi və aydınlığına görə təməl modelləri müxtəlif sistemlərin öyrənilməsi zamanı son dərəcə xeyirlidir.
Müasir riyazi biologiya canlı sistemlərdəki proseslərin modelləşməsi və bioloji proseslərin əsasında olan mexanizmlərin formalaşması üçün müxtəlif riyazi aparatdan istifadə edir. İmitasiya modelləri komputerdə qeyri-xətti mürəkkəb sistemlərdəki prosesləri modelləşdirmək və proqnozlaşdırmağa imkan verir. Bu proseslər termodinamik tarazlıqdan uzaq olan bütün canlı sistemlərdir. Riyazi biologiyanın sadə riyazi tənlik şəkilndə olan baza modelləri canlı sistemlərin ən vacib keyfiyyət xüsusiyyətlərini (atrımın mümkünlüyü və məhdudluğu, dəyişmə qabiliyyəti, titrəyiş və staxostik xüsusiyyətləri, zaman keçmə müxtəliflikləri) əks etdirirlər.
ƏDƏBİYYAT -
Свирежев Ю.М., Логофет. Устойчивость биологических сообществ М., Наука, 1978, 352c
-
Пайтген Х.-О., Рихтер П.Х. Красота фракталов. Образы комплексных динамических систем. М., Мир, 1993, 176 с.
-
Базыкин А.Д. Биофизика взаимодействующих популяций. М., Наука, 1985, 165 с.
-
Рубин А.Б., Пытьева Н.Ф., Ризниченко Г.Ю. Кинетика биологических процессов. М., МГУ., 1988
-
Ризниченко Г.Ю., Рубин А.Б. Математические модели биологических продукционных процессов. М., Изд. МГУ, 1993, 301 с.
-
J.D.Murray "Mathematical Biology", Springer, 1989, 1993.
-
Вольтерра В. Математическая теория борьбы за существование. М.,Наука, 1976, 286 с
| |
http://kompy.info/sharq-filologiyasi-va-falsafa-fakulteti.html | Sharq filologiyasi va falsafa fakulteti | O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOShKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI
SHARQ FILOLOGIYASI VA FALSAFA FAKULTETI
TARJIMA NAZARIYASI VA AMALIYOTI YO‘NALISHI
MAVZU: Xitoy tilidagi ekvivalentsiz frazeologik birliklarning tarjimada berilishi
Annotasiya
Mazkur referat o‘zbek tilida ekvivalenti mavjud bo‘lmagan xitoy tilidagi frazeologizmlarning tarjimada berilishining muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish kabilar bir qator xitoy tilidagi misollar yordamida tahliliga bag‘ishlangan.
Bajardi: Hamroqulova Mardona
Qabul qildi: Xolmo‘minov Jafar
TOShKENT – 2014
REJA
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
4. Xulosa
1. Frazeologizmlar va ularni tarjima qilish usullari xususida
Frazeologizm (frazeologik birlik) – bu semantik jihatdan bog‘langan so‘z birikmalar va gaplarning umumiy nomlanishi bo‘lib, shaklan o‘xshash bo‘lgan sintaktik strukturalardan farqli ular ular fikrni tashkil etishda so‘zlar tanlanishi va ularning kombinatsiyasining umumiy qonuniyatlariga muvofiq amalga oshirilmaydi, balki nutqda belgilangan semantik struktura va muayyan leksik-grammatik tarkibning o‘zaro munosabati bilan aks ettiriladi1.
Syuy Zongcai, Ying Jyunling, tarjima nuqtai nazaridan qiziqish tug‘diruvchi xitoy tilida quyidagi frazeologizm turlarini ajratib ko‘rsatadi:
-
惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar);
Masalan, 过日子 guo rizi – hayot kechirmoq, 打光棍 da guanggun - bo‘ydoq bo‘lmoq
-
成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar);
Masalan, 一意孤行 yiyi gu xing - o‘zboshimchalik bilan harakat qilmoq, 如鱼得水 ru yu de shui – suvdagi baliqday.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi.
-
俗语suyui – «maqol va matal» (谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal»).
工欲善其事，必先利其器Gong yu shan qi shi, bi xian li qi qi – Ishingni uddalamoqchi bo‘lsang, asboblaringni qayrab ol2.
Tarjima nazariyasi bo‘yicha nashr etilgan adabiyotlarda frazeologik birikmalarni tarjima qilishning to‘rtta usuli borligi haqida ma’lumot beriladi (Qarang: L.Barxudarov, V.Komissarov, Fiterman, Leviskaya, O.Petrova va boshqalar). Ular quyidagilardan iborat:
1) Obrazni qanday bo‘lsa, shundayligicha saqlash;
2) Obrazni qisman o‘zgartirish;
3) Obrazni butunlay boshqa obraz bilan almashtirish;
4) Tarjimada obrazni butunlay saqlamaslik yoki uni tushirib qoldirish3.
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinishi Q.Musayevning ishlarida ham ko‘rsatiladi. Unga ko‘ra, asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar4.
Sharafiddinov ishlarida esa frazeologizmlarning asl tildagi frazeologik birliklarni quyidagicha uch guruhga ajratib o‘rganishni va tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etiladi (bularni misollar bilan ko‘rib chiqsak):
-
Butunlay muvofiqlik;
远亲不如近邻 Yuan qin bu ru qin lin. – Yaqindagi qo`shni uzoqdagi qarindoshdan yaxshi.
-
Qisman muvofiqlik;
牛犊不怕老虎 Niudu bu pa laohu. – Buzoq yo‘lbarsdan qo‘rqmas.
Mazkur maqolning o‘zbek tilida qisman muvofiq muqobili ham bor: Zag‘izg‘on bo‘ridan qo‘rqmas. Yoki yana bir misol:
嘴甜辛苦 zui tian xin ku (so’zma-so’z. tili shirin, dili achchiq) – “tili boshqa, dili boshqa”, “на языке мёд, а на сердце лёд” iboralarining ham ikkinchi komponenti boshqa so‘zlar bilan ifodalangan bo‘lsada shaklan qisman muvofiq keladi.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi (yoki nomuvofiqlik)5.
此地无银三百两 ci di wu yin san bai liang – bu yerda 302 kumush tanga yo‘q6. Mazkur ibora biror sirni yashiraman deb, aksincha oshkor qilib qo‘yishni ifodalashda qo‘llaniladi. Bu iborinaning kelib chiqish hikoyasini bilmaganlar, ibora ma’nosini butkul anglamaydilar. Xitoy xalqi orasida shunday hikoya keng tarqalgan, bir kishi yerga 302 ta kumush tanga ko‘mib qo‘yibdi va hech kim pulni o‘g‘irlab ketmasligi uchun “bu yerda 302 ta kumush tanga yo‘q” deb yozilgan taxtani o‘rnatib ketibdi.Kumush (lot. Argentum - oq kukun), Ag - Mendeleyev davriy sistemasining I guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 47, atom massasi 107,87. Kumush 2 tabiiy barqaror izotop - IO7Ag (51,35%) va IO9Ag (48,65%) dan iborat. Xalq - bu odamlar jamoasi boʻlib, ularning tili, madaniyati, sanʼati, dini boshqa jihatlarini birgalikda aks ettiradi. Xalq tushunchasi keng boʻlib jihatlari bilan birlashtiriladigan odamlar yigʻindisiga aytiladi. Uning qo‘shnisi yozuvni o‘qib kumush tangalarni kavlab olibdi va u ham taxtaga: “Tangalarni qo‘shnisi Vang Er o‘g‘irlamagan”, - deb yozib qo‘yibdi. Shu tariqa o‘g‘ri topilibdi.
Mazkur iboraga “Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at”da “ko‘rga hassa bo‘lib turgan narsani ko‘rmaslik”7 degan tarjima varianti keltirilgan. “Frazeologik birliklar ekvivalentsiz leksikani berish usullaridan hisoblangan so‘zma-so‘z tarjima, analogik tarjima, izohli tarjima usullari yordamida tarjima qilinishi mumkin”8, - deb yozadi tarjimashunos Shuhrat Sirojiddinov. Iboraning yuzaga kelish hodisasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, bunday tarjima noo‘rindir. Bu yerda izohlash usuli yordamida “o‘z sirini o‘zi oshkora qilib qo‘yishi” tarzida berishimiz maqsadga muvofiq.
2. Ekvivalentsiz frazeologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari
Tarjimashunos olimlar asl tildagi frazeologik birliklarni guruhlarga bo‘lib tarjima tiliga o‘girishni tavsiya etgan guruhlardan uchinchisi muvofiqlikning yo‘qligi bo‘lib, muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
Zamonaviy xitoy tilida kelib chiqishi “西游记”xi you ji “G‘arbga sayohat” asariga borib taqaluvchi “火眼金睛” huo yan jin jing iborasi mavjud. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Asarning yettinchi bo‘limida maymunlar podshosi Sun Ukunni “sakkiz trigramma pechi”ga o‘tqazib qo‘yishganidan so‘ng, uning osmon saroyida to‘s-to‘polon uyushtirganligi haqida yozilgan. Shu pechda toblanish natijasida Sun Ukunning ko‘zlari o‘t va tutundan qizarib ketib, afsun bilan boshqa tusga kira oladiganlarning hiyla-nayranglarini farqlay olish qobiliyatiga ega bo‘lib qoladi. Mazkur ekvivalentsiz frazeologizmning ko‘chma ma’nosini “hushyor ko‘zlar” tarzida ifodalash mumkin9.
Har xil tillarda ko‘p frazeologik birliklarning frazeologik moslashuvi mavjud emas. Ular realiyadir. Realiyalar leksik birlik bo‘lib, insonlar hayotidagi milliy urf-odatlar va ularga xos bo‘lgan hodisalarni anglatadi10.
Asliyatdagi so‘zga umuman biror-bir muvofiq so‘zning topilmasligi bu haqiqiy muqobilsizlik hidisasidir. Mazkur hodisa nisbatan kam uchraydi. U asosan asliyatdagi so‘z boshqa xalqning xo‘jaligida va tushunchalarida muqobili mavjud bo‘lmagan asl mahalliy hodisani ifodalagan holda yuzaga keladi. Bunda so‘zlar milliy xos realiyalar mavzusi doirasida keng o‘rganiladi11.
Muqobili yo‘q leksikaning aniqlanishi Ye.M.Vereshagin va V.G.Kostomarovning “Til va madaniyat” risolasida shunday ta’riflanadi: “O‘zga madaniyat va o‘zga tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qiluvchi so‘zlar, xususiy madaniyatga, ya’ni faqat A madaniyatga xos bo‘lib, B madaniyatda mavjud bo‘lmagan madaniy unsurlarga mansub so‘zlar, shuningdek, o‘zga tilda bir so‘z bilan tarjimasi mavjud bo‘lmagan, asliyatdagi til chegarasidan tashqarida muqobili mavjud bo‘lmagan so‘zlardir”12.
Xitoy tilida ham bunday so‘zlar, ya’ni xitoy madaniyati, tarixi, etnografiyasida ham shunday realiyalar mavjudki, ularni boshqa tillarga tarjima qilishda izoh talab qiladi. Masalan, 进士 jinshi – jinshi (kejyuy davlat tizimidagi oliy ilmiy daraja), 旗袍 qipao – chipao (xitoy ayollari milliy kiyimi). Ikkinchi so‘z chipao so‘zi xitocha-ruscha lug‘atlarda “xitoycha ayollar xalati” deb tarjima varianti beriladi. Lekin mazkur kiyim turi aslo xalat emas, xalat usulida tikilgan kiyim ham emas. Shu tufayli bu so‘zni realiya sifatida “chipao” deb tarjimada berish va unga iqtibos berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Asliyatda ifodalangan fikrni aks ettira oladigan birlikning na ekvivalent va na o‘xshashi bo‘lganda, frazeologik birlik shaffof bo‘lmasa, kalkalash usulidan foydalanishning iloji bo‘lmaganda, turg‘un frazeologik birliklar tasviriy yo‘l bilan tarjima qilinadi. Tasviriy usul erkin ko‘chma ma’noga asoslanmagan frazeologik birliklarni qo‘llashni talab etadi: “a skeleton in the cup” – “oila siri”, “in a whole skin” – “bekamu-ko‘st, soppa-sog‘, sog‘-salomat, beziyon” va shu kabilar13.
Bunga xitoy tilida misol keltiradigan bo‘lsak, “海枯石烂 hai ku shi lan”(so’zma-so’z. dengizlar qurib, toshlar chirib ketmagunicha) – “abadiy to abad”, “平地风波 pingdi feng bo” (tekis yerda to‘lqin) – “to‘satdan” va h.k.
Xitoy tilidagi muayyan bir kontekstli ayrim iboralar o‘zining dastlabki ifodali asosini yo‘qotishi va umuman boshqasiga ega bo‘lishi ham mumkin. Masalan, bir gazeta sarlavhasi shunday nomlangan: “发展小城镇莫唱“空城计”” Fazhan xiao cheng zhen mo chang “kongchengji” – “kichik shahar va qishloqlarni rivojlantirishda ularni bo‘shatib qo‘yib bo‘lmaydi”. Maqolaning mazmuni hozirda Xitoyning ayrim hududlarida dehqonlar uchun yangi istiqomatgohlar qurilishida hech qanday ishlab chiqarish infrastrukturasi yaratilmayotganligi, faqatgina sharning tashqi qiyoqasi, ya’ni maydon, istirohatgoh va ko‘chalarga e’tibor berilayotganligidan iborat. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. “空城计” kong cheng ji – “bo‘sh shahar taktikasi” frazeologizmi asosida “Uch podsholok ” asaridagi bir hikoya yotadi. Hikoyaga ko‘ra, bir shaharning istilo etilishida mashhur lashkarboshi Zhuge Lyang dushman qaytara oladigan qo‘shinga ega bo‘lmasdan ham hech sarosimaga tushmagan. U shahar darvozalarini btunlay ochib qo‘yishni buyuribdi, o‘zi esa shahar devoridagi minoraga chiqib olib ud chala boshlabdi. Dushman askarlari shahar ichida ularni pistirma kutib turibdi deb o‘ylab, ortga chekinibdi. Shundan beri “唱空城计” chang kong cheng ji iborasi “raqibni adashtirish maqsadidagi nayrang” ma’nosida qo‘llaniladi. Maqolada esa mazkur ibora umuman boshqa, “ishlab chiqarish bazasiga ega bo‘lmaslik jihatidan bo‘sh shahar” ma’nosida ishlatilgan. Bu frazeologizmning yangi “bo‘sh, bo‘shlik” ma’nosi barcha lug‘atlarda ham qayd qilinmagan, balki faqat 2002 yili chop etilgan Li Singjiyen taxriri ostidagi “Zamonaviy xitoy tili iboralarining me’yoriy lug‘ati” da ko‘rsatilgan.Xitoy tili - xutoy-tibet tillari oilasiga mansub tillardan biri. XXRning rasmiy davlat tili. Unda XXRning 92% aholisi - 1 mlrd. 292 mln.dan ortiq kishi soʻzlashadi (2003 y.). Xitoy tili, shuningdek, Indoneziya, Kambodja, Laos, Vyetnam, Myanma, Malayziya, Tailand, Singapur, Bruney, Syangan, Aomin, Filippin, Yaponiya, Koreya va dunyoning boshqa mamlakatlarida tarqalgan (30 mln.dan ortiqkishi soʻzlashadi) Mazkur misolda shuni anglatadiki, xitoycha ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi. Shu tufayli tarjimon doim bir tilli xitoycha lug‘atlardagi izohlardan foydalanishga tayyor turishi kerak va shu bilan birga kontekstni ham inobatga olishi lozim14.
3. O‘zbek tilida ekvivalenti yo‘q xitoy tilidagi frazeolgizmarning tarjimada berilish usullari
Q.Musayev o‘zining “Tarjima nazariyasi asoslari” kitobida asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani xolda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinishini ko`rsatadi.15 Ekvivalentlar vositasida tarjima qilish usulini birinchi paragrafda ko‘rib chiqqan edik. Mazkur qismda esa ekvivalentsiz frazeologizmlarni tarjima qilishning qolgan uch usuliga ko‘ra tahlil olib boramiz.
Q.Musayev o`zining ishlarida ekvivalentsiz frazeologik birliklarni o‘zbek tiliga tarjima qilishning eng namunali usullari deb quyidagilarni ko`rsatadi:
Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. Tarjima tilida asliyatda qo‘llanilgan frazeologik birlikka ekvivalent frazeologizm topilmagan taqdirda, adekvatlik ko‘p xollarda muqobil variantlar yordamida amalga oshiriladi. Ma’no va uslubiy vazifa jihatlaridan mos ikki til frazeologik birliklari qator hollarda bir-birlaridan leksik tarkibda yo butunlay, yoki tayanch komponentlaridan boshqa unsurlarda farq qiladilar. Bunday frazeologik birliklar o‘zaro muqobillik munosabatida bo‘ladi16.
Masalan, 开夜车 kai ye che – tunni bedorlikda o‘tkazmoq (so’zma-so’z. tungi mashina haydamoq)
Frazeologik lug‘atda 难兄难弟 nan xiong nan di iborasi o‘zbek tilida“o‘xhsatmasdan uchratmas”, rus tilida esa “dva sapoga para”17 tarzida tarjima qilingan. Agar so‘zma-so‘z tarjima qiladigan bo‘lsak “bir-biriga munosib aka-uka” shaklidagi ijobiy ohanggi kuchliroq ma’no namoyon bo‘ladi. Iboraning o‘zbek tilidagi muqobilida esa neytral ma’noni kuzatish mumkin.
Muqobil variantlar tarjimada bir-birlarini bemalol almashtiraveradilar. Chunki mazkur birliklar tarkiblarida ularning o‘zaro almashinuvlariga halal beradigan milliy xususiyatli so‘zlar uchramaydi18.
«欲速则不达 yu su ze bu da»19 (so’zma-so’z. tez bo‘lishini istab yetisha olmaslik), «Shoshgan qiz erga yolchimas» va «Поспешиш – людей насмешиш» birliklarining uchalasida ham bir xil xususiyat - shoshqaloqlik tanqid qilinadi. Yoki yana bir boshqa misol, “有其父必有其子 you qi fu bi you qi zi”20 (so’zma-so’z. otasi qanday bo‘lsa bolasi shunday bo‘ladi), “Onasini ko‘rib qizini ol”, “Яблоко от яблони далеко не падает” frazeologik birikmalarning leksik komponentlari turli bo‘lsada uslubiy vazifasi bir. Mazkur vositalar bir-birlarining ma’no va uslubiy vazifalarini to‘la qoplay oladilar.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’yektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jihatdan bir-birlariga mos kelsalar-da, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi21.
Kalka usulida tarjima qilish. Agar asliyat tarkibidagi frazeologizm ichki mazmuni va obrazli asosi mantiqiy zaminga ega bo‘lib, bu asos ochiq-oydin ko‘zga tashlanib tursa, shu bilan birga kishilarning hayotiy tajribalari negizida yaratilgan bo‘lsa, bunday frazeologizm qator hollarda kalka usulida tarjima qilinadiki, bunday holda tarjima tilida tegishli frazeologik birlikning nafaqat mazmuniy-uslubiy xususiyati, balki milliy o‘ziga xosligi, ijtimoiy-madaniy xossasi ham qayta yaratiladi. Bunday paytlarda asliyat frazeologizmining shakl va mazmun birligi to‘la tiklanadi, kitobxonning asliyat va uning tili haqidagi tasavvuri boyiydi, asliyat yaratilgan xalq tilida foydalanilgan barqaror uslubiy priyomlar va badiiy-tasviriy vositalar, ba’zan esa muallifning o‘ziga xos ijodiy uslubi haqidagi tushunchasi kengayadi22.Uslub - tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bogʻliq vazifalariga koʻra ajratilishi. Kishilar faoliyatning barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, grammatik va fonetik vositalarni tanlash va ishlatishda birbirlaridan maʼlum darajada farq qiladilar.
Muvaffaqiyatli amalga oshirilgan kalka, harfxo‘rlikka olib boruvchi so‘zma-so‘z tarjimadan farqli o‘laroq, asliyatnint shakl va mazmun birligini ijodiy qayta yaratish bilan bir qatorda ona tili lug‘at tarkibining boyish jarayoniga ham o‘zining munosib ulushini qo‘shadi23.
Masalan, 井底之蛙 jing di zhi wa – quduq tagidagi baqa. Qudiq ostidagi qurbaqa yuqoriga qaraganida osmonning bir parchasinigina ko‘radi. Shu tufayli xitoy tilida bu ibora tor dunyoqarashli kishilar uchun qo‘llaniladi24.
善有善报，恶有恶报 shan you shan bao, e you e bao – “Yaxshilikka yaxshilik, yomonlikka yomonlik”25.
Ma’lumki, frazeologik birliklar odatda hayotiy kuzatishlar zaminida paydo bo‘ladi. Xalqlarning moddiy dunyoni tasavvur etishida esa o‘xshashlik ko‘zga tashlanadi. Ammo hech bir tilda frazeologik birliklar ob’ektiv borliqning barcha jabhalarini qamrab ola olmaydi. Masalan, muayyan tushunchani obrazli yoki his-hayajonli ifoda etadigan bir til frazeologik birligi o‘zga til frazeologiyasi tizimida o‘zining muvofiq ekvivalentiga yoki muqobil variantiga ega bo‘lmasligi mumkin. Agar ba’zan asliyat va tarjima tillarida mavjud bo‘lgan ayrim frazeologik birliklar mazmuniy-uslubiy jixatdan bir-birlariga mos kelsalarda, ular ochiq-oydin ko‘zga tashlanib turadigan milliy bo‘yoqqa ega bo‘ladilarki, bu xususiyati ularning tarjimada bir-birlarini almashtirishlariga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holda ko‘proq tarjima amaliyotining kalka, ya’ni so‘zma-so‘z tarjima usuliga murojaat qilinadi. Bu yo‘l vositasida tarjima tilida hosil qilingan birikma iboraviy shakl kasb etib, tabiiy jaranglasa, nazarda tutilgan ma’no va uslubiy vazifani aks ettira oladi. Bunday paytda nafakat adekvatlik ta’minlanadi, balki tarjima tili lug‘at tarkibining boyishi uchun ham imkoniyat vujudga keladi26. Masalan,
丢面子 diu mianzi – uyalib qolmoq, sharmanda bo‘lmoq (so`zma-so`z. yuzini yo‘qotmoq).
说空话 shuo konghua – safsata so‘zlamoq (so`zma-so`z. bo‘sh gap gapirmoq).
没事找事 mei shi zhao shi – o‘ziga o‘zi muammo tug‘dimoq (so`zma-so`z. muammo yo‘g‘ida muammo izlamoq)27.
Ibora ma’nosi bevosita tarkibidagi komponentlariniig ma’nolaridan kelib chiqmaydigan frazeologik chatishmalar, shuningdek, o‘zi mansub bo‘lgan xalq milliy xususiyatini aks ettiradigan boshqa iboralar kalka qilinmaydi. Tarkiblarida etnografik tushunchalar nomlari, leksik va semantik arxaizmlar mavjud, shuningdek, millat tarixi, xalq turmushi va uning diniy va e’tiqodi bilan bog‘liq so‘zlar qo‘llanilgan frazeologik birliklar xam kalka qilinmaydi28. Tarjima tilida tegishli adekvat vositalarning yo‘qligi bunday birliklarni tasviriy usulda talqin etish zaruratini keltirib chiqaradi. Ammo ba’zan tarjima tilida asliyat birliklarining ekvivalent yoki muqobil variantlari mavjud bo‘lgan taqdirda ham tarjimonlar mazkur usulga murojaat qiladilar, natijada asliyatning zaruriy kommunikativ ta’sirchanligi hamda obrazliligi xiralashadi, goho esa asliyat mazmuni soxtalashadi29.
Tasviriy usulda tarjima qilish. Muayyan frazeologik birlikni goho na ekvivalent, na muqobil variant va na kalka yordamida o‘girishning imkoni topiladi. Bunday hollarda san’atkorlar noiloj tarjima amaliyotining tasviriy usuliga murojaat qiladilarki, mazkur usul yordamida birliklar ma’nolari erkin ma’nodagi so‘z yoki so‘z birikmalari vositasida tushuntirib qo‘yaqolinadi. Ushbu holatlarda asliyatdagi frazeologik birliklar tarkibida mujassamlashgan uslubiy vazifalarning qayta yaratilishi haqida so‘z bo‘lishi mumkin emas. Ushbu holatlarda bayon etilgan fikrning ta’sir kuchi pasayadi, aniq va siqiqligi yo‘qoladi. Bu esa o‘z navbatida asliyat matni badiiy qiymatining pasayishiga olib keladi. Chunonchi, «To make a mountain out of a molehill» birligi o‘zining sinonimi «to exaggerate» so‘zidan, «Silent as the grave» birligi «silent» so‘zidan o‘zlarining obrazliliklari bilan fark kiladilar. Bas shunday ekan, inglizcha «to exaggerate» so‘zini o‘zbek tiliga lug‘aviy ekvivalenti «bo‘rttirib yubormoq», «silent» «jim» so‘zlari orqali tarjima kilish mumkin bo‘lgani holda, yuqorida keltirilgan frazeologik birliklarni o‘zbekchaga «bo‘rttirib yubormoq», «jim» kabi uslubiy betaraf so‘zlar vositasida tarjima qilish inglizcha birliklarda mujassamlashgan obrazlilikning so‘nishiga olib keladi. Mazkur iboralarni «Ninaday narsani tuyaday qilmoq» muqobil varianti xamda «Qabrday jim» kalkasi orkali tarjima qilishgina vazifaviy adekvatlikni yuzaga keltiradi30.
Ammo ba’zan asliyatda yaratilgan qo‘shimcha ma’lumotni tarjimada tasviriy yo‘l bilan ham qisman tiklash imkoniyati mavjud. Bu, bir tomondan, badiiy nutq tarkibida deyarli barcha ma’nodor lisoniy vositalarning estetik-ta’sirchanlik kasb etishi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ko‘p qo‘llanilish oqibatida ayrim frazeologik birliklar obrazli-ta’sirchanlik xususiyatining ma’lum darajada nursizlanib qolishiga vobastadir.
Maqol va matallarda og‘zaki xalq ijodining boshqa janrlari singari u yoki bu xalq necha asrlardan buyon yashab kelayotgan va duch kelayotgan barcha narsa o‘z ifodasini topadi. Bu yerda mehnat anjomlaridan tortib kiyimlargacha butun bir etnografik realiyalar to‘plami, geografik muhitning atroflicha xarakteristikasi – landshafti, iqlimi, hayvonot va o‘simlik dunyosi; Janr (fransuzcha genre - „koʻrinish“) - shakliy va tarkibiy xususiyatlar majmui bilan tavsiflanuvchi asar turi.
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
o‘tib ketgan voqealar hamda taniqli tarixiy shaxslar haqida xotiralar, qadimgi diniy qarashlarning sadosi va jamiyat tuzilishining zamonaviy batafsil tasviri shular jumlasidandir31.
Madaniyat, til, din jihatidan bir-biridan tubdan farqlanuvchi xitoy va o‘zbek tillarida ma’nosi mushtarak maqol va matallar ham ko‘p. Shu o‘rinda muqobili mavjud bo‘lmaganlari ham bor. Masalan, 八字没一撇 ba zi mei yi pie – “sakkiz iyeroglifining hali bir qaytarma imlo chizig‘i yo‘q”32 matalini “ishning endigina boshlanib, hali mohiyati yo‘qligi”ni ifodalaydi. Ma’lumki xitoy tili yozuvi piktografik yozuvga asoslangan bo‘lib, 5000 yillik iyeroglifik tizimiga egadir. Xitoy iyerogliflari kalitlardan, kalitlar esa o‘z o‘rnida imlo chiziqlardan tashkil topgan. Asosiy imlo chiziqlari 11 tadan iborat bo‘lib, ularning har birining nomlanishi bor. Yuqoridagi iboraning komponentlaridan bo‘mish “撇 pie” so‘zi ana shu asosiy imlo chiziqlardan biri – chap tomonga qaytarma chiziqni anglatadi33.
4. XULOSA
Mazkur ishning mazmunini mujassamlashtiruvchi quyidagi xulosalarni keltirishimiz mumkin:
-
Frazeologizmlar bu so‘zlar birikmasi bo‘lib, to‘la yoki qisman qayta anglangan komponentlar bilan alohida-shakllangan yasalmalardir.
-
Xitoy tilida frazeologik birliklarning quyidagi turlari mavjud: 惯用语 guanyongyu – «ko‘p qo‘llanadigan jumla» (uch iyeroglifliklar), 成语 chengyu – «turg‘un iboralar» (to‘rt iyeroglifliklar), 谚语 yanyu – «maqol», 俗话 suhua – «matal».
-
Frazeologik birliklarning bir tildan ikkinchi tilga asosan to‘rt xil yo‘l bilan tarjima qilinadi: asliyat tilidagi birlikma komponentlar tarkibi, grammatik qurilishi hamda ma’no va uslubiy vazifasi mos ekvivalentlar, boshqa xossalari farq qilgani holda, ma’no va uslubiy vazifasi o‘xshash muqobil variantlar, kalka usulida va tasviriy yo‘sinda tarjima qilinadilar.
-
Muvofiqlikning yo‘qligi – asl tildagi frazeologik birlikning tarjima tilidagi ekvivalentlarining umuman uchramasligi va mazkur birliklar tarkibida asl tilga mansub (ekvivalentsiz leksik birikmalar) realiyalarning uchrashidir.
-
Frazeologik lug‘atlar tarjimonga asliyatda qo‘llangan ibora, maqol, matallar uchun yanada muvaffaqiyatli funksional muqobillar tanlashiga yordam beradi. Lekin ikki tilli lug‘atlarda har doim ham iboralarning aniq ekvivalenti berilmaydi.
-
Ekvivalentsiz frazeologik birliklarni tarjima qilishning quyidagi usullari mavjud: muqobil variantlar yordamida tarjima qilish, kalka usulida tarjima qilish, tasviriy usulda tarjima qilish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
-
Karimov I.A.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. – T.: O‘zbekiston, 2000.
-
徐宗才，应俊玲。外国人说熟语：汉英对照。- 北京：北京语言大学出版社，2005.
-
现代汉语词典。– 北京：商务印书馆，2005年。
-
Akimov T., Kiraubayev J. Xitoycha-o‘zbekcha-ruscha frazeologik lug‘at. – T.: Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi, 2002.
-
Большой энциклопедический словарь. Языкознание. – М.: Большая Российская энциклопедия, 1998.
-
Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура. – М.: 1973.
-
Musayev Q. Tarjima nazariyasi asoslari. – T.: O‘zbekiston, 2005.
-
Пермяков Г.Л. Основы структурной паремиологии. – М.: Наука, 1998.
-
Sirojiddinov Sh., Odilova G. Badiiy tarjima asoslari. – T.: Mumtoz so‘z, 2011.
-
Федоров А.В. Основы обшей теории перевода (лингвистические проблемы). – М.: Филология ТРИ, 2002.
-
Щичко В.Ф.. Китайский язык. Теория и практика перевода. – М.: Восточная книга, 2010.
-
G‘ofurov I., Mo‘minov O., Qambarov N. Tarjima nazariyasi. – T.: Tafakkur bo‘stoni, 2012.
| |
http://kompy.info/referat-komputer-jako-szansa-lub-zagroenie-dla-rozwoju-psychic.html | Referat komputer jako szansa lub zagrożenie dla rozwoju psychicznego człowieka Opracowała: Eugenia Kowal | Komputer jako szansa lub zagrożenie dla rozwoju psychicznego człowieka
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Szkoła Podstawowa nr 4
Z Oddziałami Integracyjnymi
Im. Jana Pawła II
w Łęcznej
REFERAT
Komputer jako szansa lub zagrożenie
dla rozwoju psychicznego człowieka
Opracowała: Eugenia Kowal
Komputer jako szansa lub zagrożenie
dla rozwoju psychicznego człowieka
Wynalazki techniczne, które powstały w drugiej połowie XX wieku, przyczyniły się
do przełomu w stylu życia ludzi. Telewizja, wideo, komputery, Internet, telefon komórkowy spowodowały wyrugowanie tradycyjnych sposobów spędzania wolnego czasu wolnego (aktywność ruchowa ludzi zmniejszyła się, ograniczone zostały kontakty towarzyskie, zmniejszyło się zaangażowanie ludzi w działalność społeczno-polityczną, zmalało zainteresowanie aktywnym uczestnictwem w działalności artystycznej).
Jednocześnie dzięki tym wynalazkom doszło do optymalizacji wielu procesów produkcyjnych, co z kolei wpłynęło na wzrost efektywności pracy, przeprofilowanie zatrudnienia, wzrost wymagań w stosunku
do posiadanych przez ludzi kwalifikacji zawodowych, zmniejszenie czasu na wytwarzanie określonych dóbr itd.
Konsekwencją wprowadzonych do życia społecznego wynalazków są również zmiany
w społecznej organizacji życia.
Dzięki komputeryzacji stało się możliwe bardzo precyzyjne zarządzanie zasobami ludzkimi, wzrosła kontrola społeczna nad dużymi grupami ludzi,
poszerzyły się możliwości porównywania własnego poziomu i stylu życia
z poziomem i stylem życia innych, czego rezultatem jest upowszechnianie się
w coraz większym stopniu pewnych uniwersalnych standardów funkcjonowania społecznego ludzi. Mówiąc bardzo ogólnie wynalazki techniczne wprowadzone do użytku w XX wieku wywarły zupełnie nieoczekiwane piętno na wiele sfer życia społecznego i indywidualnego, które pozornie nie łączyły się osiągnięciami myśli technicznej Wskazane zmiany stylu życia ludzi otrzymują różne etykiety. Mówimy więc o cywilizacji nowoczesnej, społeczeństwach ponowoczesnych, ideologiach konsumpcyjnych, kulturze technicznej, cywilizacji informatycznej itd. Etykiety te są jednocześnie nośnikami dokonywanych zachodzących transformacji życia jednostek i całych społeczeństw.
Nie sposób dokonać nawet pobieżnej analizy wszystkich istniejących diagnoz i prognoz
na temat występujących aktualnie zmian w stylu życia ludzi. Chcąc być jednak w zgodzie
z rzeczywistością, trzeba zauważyć,
że występuje ogromna wieloznaczność w nazywaniu tego, co ulega zmianie w życiu społecznym; że istnieją rozbieżności w określaniu przyczyn występujących zmian
i w wartościowaniu tego, co jest ich efektem.
Psychologia międzykulturowa od dawna jest zainteresowana określaniem wpływu różnych właściwości środowiska kulturowego człowieka na jego psychikę.
Pytanie jakie teraz powstaje, można sformułować następująco :
Jakim rodzajem wytworu kulturowego jest komputer?
Oczywiście, jeżeli traktujemy go jako maszynę do pisania, kalkulator, rodzaj telefonu lub jeszcze jako inny rodzaj narzędzia(urządzenia), to nie ma wątpliwości, że mamy do czynienia z podstawowym wytworem kulturowym. W tych przypadkach pomaga nam kontaktować się
z rzeczywistością, poznawać ją i panować nad nią. Jeśli jednak zapoznajemy się
z możliwościami graficznymi jakiegoś programu komputerowego, korzystamy z programów dydaktycznych lub symulacyjnych, a nawet bawimy się grami komputerowymi, wówczas
komputer należy potraktować jako drugorzędny wytwór kultury.
W takich przypadkach kreowany jest bowiem świat fikcji, powstaje realność nierzeczywista, tworzona jest ułuda prawdziwej rzeczywistości. Komputer przestaje być pośrednikiem między człowiekiem a rzeczywistością, on ją po prostu zastępuje.
Konsekwencje, jakie mogą pojawić się dla procesu rozwoju umysłowego dzieci
w związku z korzystaniem przez nie z komputerów.
Po pierwsze skoro komputer tworzy sztuczną rzeczywistość, to również działania podejmowane wobec tej rzeczywistości nabierają nienaturalnego charakteru. Po drugie, wchodząc w kontakt z komputerem człowiek musi zrezygnować z własnej organizacji doświadczenia(przynajmniej częściowo)
i we własnym działaniu zmuszony jest do podporządkowania się „logice działania” komputera.
Oznacza to, że dominuje on nad człowiekiem i tylko na zaakceptowaniu tej dominacji może dojść do interakcji między nim a fikcyjnymi światami oferowanymi przez komputer.
Po trzecie komputer dzięki swym właściwościom interakcyjnym zastępuje niejako interakcje społeczne. Staje się on partnerem .
Być może należałoby wymienić jeszcze inne czynniki charakterystyczne dla aktywności człowieka pracującego przy komputerze, ale te które wymieniłam wydają się szczególnie istotne z punktu widzenia wpływu komputera na rozwój psychiczny dziecka.
Rozwój procesów poznawczych dziecka sprowadza się do tzw. biernego i czynnego opanowania świata. Oznacza to że dziecko stopniowo zdobywa wiedzę o otoczeniu,
w którym, w którym żyje, a następnie również stopniowo uczy się korzystać z tej wiedzy
w podporządkowywaniu sobie otoczenia. W sytuacji, gdy świadomość otoczenia nie jest jeszcze w pełni stabilna ani też dostatecznie bogata, wprowadzenie sztucznej rzeczywistości kreowanej przez komputer może doprowadzić do wymieszania fikcji z realnoścą. Działanie
w świecie fikcji komputerowej różni się tym od działania w prawdziwej rzeczywistości,
że efekty działania w pierwszej sytuacji nie pozostawiają w zasadzie materialnych
konsekwencji. Zawsze można wykonać odpowiednie kliknięcie i wycofać się z tego, co zostało zrobione wcześniej. Tego typu sytuacje mogą uczyć dziecko nieodpowiedzialności za własne działanie. Co więcej, można oczekiwać przełożenia tak ukształtowanej właściwości w świecie fikcji na świat rzeczywisty. Jednocześnie nie można zapominać, że komputer jest jednak doskonałym stymulatorem rozwoju poznawczego dziecka- dostarcza mu szans
na samodzielne zdobywanie bardzo zróżnicowanej wiedzy, a także stymuluje jego kreatywność.
Podkreśliłam już, że komputer organizuje aktywność człowieka w taki sposób, iż wymusza na nim pełne podporządkowanie się własnym regułom działania. Dziecko nie dysponuje jeszcze w pełni ukształtowanym wewnętrznym programem postępowania, jest wrażliwe
i reaktywne wobec oddziaływań zewnętrznych. Spotykając się z wytworem, który bezwzględnie respektujetylko własne zasady działania, a zupełnie nie liczy się z zasadami partnera interakcji, dziecko będzie narażone na uczenie się konformizmu, a nawet gotowości do podporządkowywania się.
Sprawą otwartą pozostaje to, czy i w jakim stopniu aktywność w świecie rzeczywistym może doprowadzić do ograniczenia tego kierunku w rozwoju psychicznym dziecka, który można nazwać dążeniem do niesamodzielności. W świetle tego wywodu rozwijanie kreatywności dziecka przez komputer powinno mieć ograniczony zakres.
Jednocześnie jednak praca z komputerm wymusza na dziecku systematyczność, uporządkowanie i precyzję w myśleniu oraz w działaniu.
Warto zastanowić się,co wynika z tego, że do uspołeczniania i rozwoju dziecka wprowadzamy komputer. Z dużym prawdopodobieństwem można oczekiwać, że część interakcji z dorosłymi, a przede wszystkim z rodzicami zostanie zastąpiona interakcjami dziecka z komputerem.Jeśli przypomnimy dość powszechnie akceptowaną tezę, że rodzice
i inne osoby ( znaczące w procesie socjalizacji ) pełnią między innymi funkcję przekaźników kultury ( szczególnie duchowej- wartości i norm społecznych), to można oczekiwać zablokowania(większego lub mniejszego) dostępu dziecka do przeszłości kulturowej,
do tradycji, do doświadczeń społecznych poprzednich pokoleń. Komputer oferuje w zamian kulturę substytutowi(np. oglądanie zasobów muzealnych w Internecie lub wycieczkę
po egzotycznych krajach przedstawionych na płycie kompaktowej).
Komputer zalewa nas kulturowymi „śmieciami”, w których można odkryć coś naprawdę wartościowego. Ile jednak trzeba zmarnować czasu, aby to odnaleźć?
A jeszcze, czy dziecko potrafi samodzielnie odróżnić produkty kultury wartościowe
od bezwartościowych?
Osobowość rozwojowa tworzona przez komputer jest chłodna emocjonalnie
i może uczyć takich chłodnych, niezaangażowanych emocjonalnie kontaktów nie tylko z komputerem, lecz również z ludźmi.
Należy jednak pamiętać, że jednocześnie zapewnia on dużą łatwość dostępu
do informacji , potrafi wzbogacić rozwój poznawczy dzieci W świetle przeprowadzonego wywodu ocena roli komputera w rozwoju psychicznym dziecka wypada dość dwuznacznie. W świetle przeprowadzonej analizy można sformułować taką dyrektywę: dorośli głównie rodzice powinni w zdecydowany sposób zostać włączeni w proces kontaktowania się dziecka z komputerem.
Aby uzyskać skuteczny i wychowawczo pożądany wpływ dorosłego na dziecko znajdujące się w interakcji z komputerem, muszą być spełnione trzy warunki:
dorosły powinien poznać możliwie dobrze możliwości kreowania świata przez komputer,
dorosły powinien mieć taki wpływ na potencjał kreacyjny komputera, aby ułatwił on poznawanie rzeczywistości przez dziecko, a nie zastepował jej fikcją,
dorosły powinien wzbogacać i zmodyfikować własne działania wychowawcze, zmierzające do przekazania dziecku posiadanych posiadanych doświadczeń kulturowych kulturowych taki sposób, aby uwzględniały one oddziaływania mediów, a szczególnie komputerów w procesie socjalizacji.
Literatura: H. Noga, Czy nowoczesność niweczy trud wychowania ” Wychowawca” 1999 nr 5
Stanisław Kowalik –„ Z teorii mediów „, Uniwersytet im. A. Mickiewicza
w Poznaniu
J. A. Kłys „Komputer i wychowanie”, Ottonianum, Szczecin 1995 r.
opracowała: Eugenia Kowal
| |
http://kompy.info/muellimlerin-etik-davrans-qaydalar-tehsilin-temel-sutunu.html | Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları: Təhsilin Temel Sütunu | |
Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları: Təhsilin Temel Sütunu
|
bet | 1/7 | Sana | 25.12.2023 | Hajmi | 42,27 Kb. | | #128089 | Turi | Qaydalar |
Bog'liq MÜƏLLİMLƏRİN ETİK DAVRANIŞ QAYDALARI
Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları: Təhsilin Temel Sütunu
Təhsil prosesi, cəmiyyətin inkişafına və yeniliklərin ötürülməsinə kömək edən ən əsas amillərdən biridir. Bu prosesin uğurlu təşkilatılması və şagirdlərin effektiv şəkildə öyrənilməsi isə müstəqil, məsuliyyətli və etik davranış prinsiplərinə sadiq muəllimlərin fəaliyyətinə bağlıdır. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi "Muəllimlərin Etik Davranış Qaydaları," təhsilin temel sütununu təşkil edir və muəllimlərə rəhbərlik edir.
1. Məsuliyyət və Həssaslıq:
Muəllimlər tərəfindən nümayiş etdirilən ən vacib etik prinsiplərdən biri məsuliyyət və həssaslıqdır. Muəllim, təhsil prosesinin bütün mərhələlərində özünü və şagirdləri üçün məsuliyyət daşımalı və onların hər birinə həssaslıq göstərməlidir.
2. Ədalət və Bərabərlik:
Təhsil prosesində ədalət və bərabərlik prinsipləri əsaslı yer tutmalıdır. Muəllim, bütün şagirdlərə eşit dərəcədə diqqət yetirməli və ədalətli qiymətləndirmələr tətbiq etməlidir.
3. Profesional İnkişaf və Təlim:
Muəllimlər, öz bilik və bacarıqlarını daim inkişaf etdirməlidir. Təhsil sahəsindəki yenilikləri izləmək və təlimlərə iştirak etmək, müəllimin özünü inkişaf etdirməsinin əsas unsurlarıdır.
4. Şəffaf Vəziyyət:
Etik davranışın əsaslarından biri də şəffaf vəziyyətdir. Muəllimlər, tələbələr və onların valideynləri ilə açıq, şəffaf və daim əlaqə saxlamalıdır.
5. Şagirdlərin Hüquqları və Marafonları:
Muəllim, şagirdlərin hüquqlarını qorumağa və marağını artırmağa özünü adamağa borcludur. Şagirdlərin tərbiyəsi və inkişafı əsas prioritet olmalıdır.
6. Tərbiyəvi Məsələlərdə Hassaslıq:
Muəllimlər, tərbiyəvi məsələlərdə həssas və tolerant olmalıdır. Müxtəlif mədəni və etnik fonları olan şagirdlərlə münasibətdə, müəllimin toleransı və anlayışı əhəmiyyətli rol oynayır.
7. Əlaqə və Əməkdaşlıq:
Müəllimlər, digər təlimən qrupları və təşkilatlarla əlaqələrini möhkəmləndirməlidir. Əməkdaşlıq və təcrübə mübadiləsi, təhsil prosesini daha effektiv edir.
8. Tədris Metodologiyası və Yenilikçilik:
Muəllimlər, müstəqil tədris metodologiyasını inkar etməklə yanaşı, yenilikləri qəbul edən və təlim prosesini tənzimləyən yenilikçi metodlara marağ göstərməlidir.
9. Təhsil İşçisinin İnsanlığa Dəstəyi:
Muəllim, təhsil prosesində özünü təhsil işçisi kimi nümayiş etdirməklə yanaşı, insanlığa dəstək olmalıdır. İnsanları dəstəkləmək və onlara yardım etmək, muəllimin fəaliyyətinin tamamlayıcı hissəsidir.
10. Əlaqəli Qanunvericilik:
Muəllimlər, təhsil prosesində əlaqəli qanunvericiliyi və təhsil normativlərini tam olaraq bilməli və onlara riayət etməlidir.
11. Təşkilatçılıq və Planlaşdırma:
Muəllimlər, təhsil prosesini təşkil etmək və effektiv şəkildə idarə etmək üçün təşkilatçılıq bacarığına sahib olmalıdır. Planlaşdırma və proqramlaşdırma, təhsilin keyfiyyətini artırmağa və öyrənmə prosesini düzgün idarə etməyə kömək edir.
12. Təlim Texnologiyalarının Tətbiqi:
Müasir təhsil dünyasında, təlim texnologiyalarının düzgün istifadəsi vacibdir. Muəllim, texnologiyalardan faydalanmaqla tələbələrə müasir və təsirli təhsil təklif edə bilər.
13. Tərbiyəvi Nümunəçilik:
Muəllim, tərbiyəvi nümunə olaraq özünü və davranışlarını şagirdlərinin tərbiyəsinə təsir etməlidir. Əxlaqi dəyərləri və müstəqil düşünmə bacarığını nümayiş etməklə, şagirdlərə doğru yolu göstərməlidir.
14. Əməkdaşlıq və Komandada İşləmə:
Təhsil prosesi müxtəlif tərəfdaşlar və müəllimlərin əməkdaşlığı ilə daha effektiv olur. Muəllim, təlimat prosesində əməkdaşları ilə işləyərək daha geniş təhsil imkanları yaratmağa nail olmalıdır.
15. Şəxsi İnkişaf:
Müəllim, özünü inkişaf etdirmək və öz bacarıqlarını artırmaq üçün fəaliyyət göstərməlidir. Təlim prosesində müasir metodlardan istifadə etmək, təhsilin keyfiyyətini artırmağa kömək edir.
16. Tələbələrlə İdman:
Muəllim, tələbələrlə etibarlı və pozitiv əlaqələr qurmağa nail olmalıdır. Şagirdlərə mentorluq etmək, onların maraqlarını anlamaq və dəstək olmaq, təhsil prosesini daha gözəl edir.
17. Tələbələri Məqsədə Yönəltmə:
Muəllim, tələbələrin müstəqil düşünmələrini və öz potensiallarını maksimal şəkildə istifadə etmələrini təmin etməli və hər bir tələbənin özündən daha yüksək səviyyədə nailiyyətlər əldə etməsinə kömək etməlidir.
18. Təhsilin İnnovativ Tənzimi:
Muəllim, təhsilin müasir və innovativ tənzimini təşkil etməli və tələbələrin müstəqil düşünmələrini, yaradıcılığını və tədqiqat bacarığını inkişaf etdirməyə nail olmalıdır.
Bu qaydalar, Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi norma və yönəltmələrdir. Muəllimlər, bu etik davranış prinsiplərinə sadiq olaraq, təhsilin temel sütununu daha da möhkəmləndirərək şagirdlərin peşəkar və məsuliyyətli şəkildə inkişafına nail olmağa nail olacaqlar.
|
| | |
http://kompy.info/xulase-tedqiqatn-meqsedini.html | Azərbaycanda metallurgiya | Hacızadə Elşən Mahmud oğlu
i.e.d., prof. baş elmi işçi. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası,
İqtisadiyyat İnstitutu
UOT 338:33:669.1 (479.24)
AZƏRBAYCANDA QARA METALLURGIYA SƏNAYESİ:
INKIŞAF MƏRHƏLƏLƏRI VƏ PERSPEKTİVLƏR
Xülasə
Tədqiqatın məqsədini Azərbaycanın qara metalurgiya sənayesinin özəllikləri, hazırkı vəziyyəti və inkişaf perspektivlərinin müvafiq dünya kompleksinin keçdiyi tərəqqi yolu və qloballaşma çağrışları ilə bağlı müasir meylləri kontekstində təhlili təşkil edir. Metallurgiya (yun. metallurgeo -yerdan qazib chiqaraman) - rudalardan yoki tarkibida metall boʻlgan moddalardan metallar ajratib olish va metall qotishmalarga tegishli xossalar "berish" haqidagi fan; sanoat tarmogʻi.
Tədqiqatın metodologiyası təhlilin amilli, qiymətləndirmə və statistik metodlarına əsaslanır.
Tədqiqatın nəticələri qloballaşma çağrışları ilə bağlı dünya və Azərbaycanın qara metalurgiya sənayesinin inkişaf perspektivləri tədqiq edilmişdir.
Tədqiqatın məhdudiyyətləri müvafiq iqstiqamətdə yeni inkişaf trendlərinin kişik mərhələliyi və həmçinin bir sıra statistik göstəricilər üzrə müasir reallıqları əks etdirən məlumatların hesabatlandırılmaması.
Tədqiqatın praktiki əhəmiyyəti dünyanın müasir qara metalurgiya sənayesi üzrə və habelə Azərbaycanda müvafiq sahədə aparılan tədqiqatlarda elmi-nəziri mənbə kimi istifadə olunma imkanlığı ilə bağlanılır.
Tədqiqatın orijinallığı və elmi yeniliyi qlobal çağrışlardan irəli gələrək, ilk dəfə Azərbaycanın qara metalurgiya sənayesinin inkişaf perspektivləri təhlil edilmiş və qiymətləndirilmişdir.
Açar sözlər: qara metallurgiya sənayesi, Azərbaycan iqtisadiyyatı, sənayenin iqtisadiyyatı.
1.Giriş
Qara metallurgiya sənayesi ayrı-ayrı ölkələrin iqtisadiyyatlarında mühüm rol oynayır. Hazırda dünya metalurgiya sənayesində mürəkkəb proseslər gedir. Qloballaşma çağrışları, bazar münasibətlərinin təkmilləşməsi proseslərinin və bir çox ölkələrin, şirkətlərin spesefik inkişaf xüsusiyyətlərinin təsiri nəticəsində XX əsrin sonunda dünya metalurgiya bazarı dərin dəyişikliklərə uğramışdır. Son 20 ildə isə bu sferada sabitləşmə meydana gəlmiş və yeni inkişaf təzahürləri formalaşmışdır. Belə ki, hazırda metala olan ümumi tələblə bağlı dünya metal məhsulları ilə ticarət yüksək templərlə inkişaf etməkdədir. Bu həm də, dünyada ölkələr sayının artması, burada özünə məxsus müvafiq istehsalların yaradılması və spesefik bazar restruktizasiyası ilə sıx əlaqədardır.
Özünün qara metalurgiya sənayesi ənənələri ilə fərqlənən Azərbaycan Respublikasında da bu istiqamətdə önəmli işlər aparılır. Ölkədə müasir tələblərə cavab verən yeni istehsal sahələri açılır, müvafiq təyinatlı texnoparklar yaradılır, infrastruktur layihələr həyata keçirilir. Movcud təbii-iqtisadi potensaldan daha səmərəli istifadə edilməsi, ölkə iqtisadiyyatının qara metala olan tələbatınının dolğun ödənilməsi və qara metalurgiyanın özünün ixracyönümlı sahəyə çevrilməsi, məqsədlərindən irəli gələrək Azərbaycan Respublikasında Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə dəmir filizinin hasilatından polad istehsalına qədər bütün tsklləri əhatə edən və səhmləri dövlətə məxsus “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılmışdır. Bu strateji layihənin əsasında ölkədə orta hesabla 230 milyon tondan artıq ehtiyatları olan dəmir filizindən yüksək keyfiyyətli polad istehsalını təşkil edərək daxili və xarici bazara rəqabətqabiliyyətli polad məmulatları təklif etmək missiyası dayanır. Buraya həmçinin ölkədə polad istehsalında yeni texnologiyaların tətbiqi, müvafiq sahənin maddi-texniki bazanın gücləndirilməsi, müasirləşdirilməsi və səmərəli idarə edilməsi kimi prioritetlər də daxil edilir. Bütün bunlar təcrübi reallıqları əks etdirsə də, həm də sosial-iqtisadi aktuallığı ilə fərqlənərək elmi-tədqiqt əhəmiyyəti kəsb edir. Bu baxımdan aparılan araşdırmasında da dünya qara metalurgiya sənayenin keçdiyi tərəqqi yolu və qloballaşma çağrışları ilə bağlı müasir meylləri kontekstində Azərbaycanın qara metalurgiya sənayesinin özəllikləri, hazırkı vəziyyəti və inkişaf perspektivləri təhlil predmetinə çevrilir.
2.Qara metallurgiya: tarixi aspekt və istehsal xüsusiyyətləri
Çox qədim zamanlardan insanlar dəmirlə təmasda olmuş, onu emal edərək müxtəlif alətlərin hazırlanmışlar. Ayrı-ayrı ölkələrdə aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı məlum olmuşdur ki, insanlar dəmirdən 4 min il öncə istifadə etməyə başlamışdırlar. Sonralar dəmirlə yanaşı təbiətdə başqa metalların da mövcud olması müəyyən edildi və hazırda insanlara məlum olan 110 kimyəvi elementdən 76-sı metaldan ibarətdir [10, 13].
Təbiətdə olan ehtiyatlara və xassələrinə görə dəmir digər metallar arasında xüsusi yer tutur. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. Ümumiyyətlə müasir dünyada istehsal olunan metal əsaslı materialların təxminən 90 faizi dəmir və onun ərintilərinin payına düşür.
Dəmir (Fe) yer kürəsində ən çox yayılmış elementlərdəndir. Belə ki, o həcminə görə oksigen (O2), silisium (Si) və alüminiumdan (Al) sonra 4-cü yeri tutur. Hesablamalara görə planetmizdə 200 milyard tondan artıq kəşf olunmuş dəmir filizi ehtiyatı mövcuddur.
XIII əsrin ortalarına qədər dəmir xüsusi yerdə kürə tipli əridici qurğularda istehsal olunurdu. Bunun üçün kürəyə dəmir filizi və ağac kömürü qarışığı doldurulurdu. Burada ağac kömürü həm istilik mənbəyi, həm də reduksiyaedici rolunu oynayırdı. Yanacağın yanması üçün lazım olan hava isə kürəyə dəri körük vasitəsilə üfürülürdü. Kömürün yanması nəticəsində qurğuda 1500-1550 K temperatur yaranırdı ki, belə şəraitdə də dəmir asanlıqla reduksiya olunur və alınan dəmir az karbonlu, aqreqat vəziyyətinə görə isə xəmirə oxşar olurdu. Sonralar kürənin məhsuldarlığını artırmaq üçün onun ölçülərini və havanın verilmə sürətini artırdılar. Bu isə sobada temperaturun yüksəlməsinə, alınan dəmirin isə karbonla daha çox zənginləşməsinə səbəb olurdu. Sobada yüksək temperatur olduğundan, filizdən dəmirlə yanaşı silisium və manqan da reduksiya olunaraq dəmirə keçir. Filizin belə şəraitdə emal edilməsi tərkibində 2%-dən çox karbon olan silisium və manqanla zəngin dəmir-karbon ərintisi - çuqun alınmasına səbəb olmuşdur. Əvvəllər belə çuqun kövrək olduğundan istifadə edilmirdi, sonralar onu filizlə təkrar əridərək “kündə dəmirin” alınmasında istifadə edirlər. Beləliklə, XIV əsrdən dəmirin ikipilləli üsulla alınmasına başlanılır. Əvvəlcə filizdən nisbətən iri kürətipli sobalarda yüksək karbonlu dəmir-çuqun alır, sonra isə onu təkrar əritməklə “kündə dəmirə” çevirirdilər. Daha sonralar karbonlu dəmirin alınmasında istifadə edilən kürətipli qurğuların məhsuldarlığını artırmaq üçün onun ölçüləri böyüdülür və qurğuya üfürülən havanın həcmi artırılır. Beləliklə, yüksək məhsuldarlıqlı çuqunəridici, şaxta tipli qurğu - domna peçi yaranır. XVIII əsrin əvvəllərində ağac kömürü daş kömürlə əvəz olunur, bir qədər sonra isə qurğuda havaüfürücü maşınlardan istifadə edilməyə başlanır [1, s. 1-97, 2, 3, 7].
Dəmir mühüm konstruksiya materialları olan çuqun və polad komponentlərinin əsasını təşkil edir. Çuqun - tərkibində 2%-dən çox karbon olan dəmir və karbondan ibarət xəlitəyə deyilir. Adətən, istehsal olunan çuqunun 80%-i ilkin məhsul kimi polad istehsalında istifadə olunur, 20%-ə qədəri isə müxtəlif fasonlu tökmələr şəklində maşınqayırma sənayesinin tələblərini ödəyir. Polad - tərkibində 0,03-2,14% karbon olan dəmir və karbondan ibarət xəlitədir. Tətbiq sahələrindən asılı olaraq, onun bu və ya digər xassələrini yaxşılaşdırmaq üçün xrom, nikel, molibden və digər legirləyici elementlərdən geniş istifadə olunur (məsələn paslanmayan polad - 80. Molibden (yun. molibdos - qoʻrgʻoshin; lot. Molybdaenum), Mo - Mendeleyev davriy sistemasining VI guruh elementi. Tartib rakami 42, atom massasi 95,94. Molibdenni 1778 yil molibdat kislotasi va uning tuzlari sifatida Molibden Sheyele ochgan, 1790 yil Molibden Gyelm ajratib olgan metall holdagi Molibden namunasi tarkibida uglerod va Molibden karbidi boʻlgan. 6% Fe, 0.4% C, 18% Cr, 1% Ni). Polad maşınqayırma, nəqliyyat, tikinti və digər sənaye sahələri üçün mühüm konstruksiya materialıdır. Təyinatına görə poladlar konstruksiya, instrumental (alət) və xüsusi xassəli poladlara bölünür [8, 10]:
-
konstruksiya poladları detalların, maşınqayırma məmulatlarının və tikinti konstruksiyalarının hazırlanmasında istifadə edilir. Bu və ya digər konstruksiyanın yaradılmasında tətbiq olunan polad onun iş şəraitindən, konstruksiyaya qoyulan tələbdən asılı olaraq götürülür. Konstruksiya poladından əksər hallarda yüksək möhkəmlik, plastiklik və s. xassələr tələb olunur.
-
instrumental (alət) poladlar müxtəlif sahələrdə işləyən alətlərin (kəsici, ölçü və s.) hazırlanmasında istifadə olunur. Bu poladlardan müxtəlif sahələrdə işləyən alətlər hazırlanır. Adətən onlardan yüksək bərklik, yeyilməyə qarşı davamlılıq və s. xassələr tələb olunur.
-
xüsusi xassəli poladlar xüsusi fiziki-kimyəvi xassələrə - korroziyaya davamlılığa, istiliyə davamlılığa, maqnit xassəsinə və s. xüsusiyyətlərə malik olurlar.
Əgər dağ süxurundan dəmirin alınması iqtisadi və texniki cəhətdən əlverişlidirsə, belə dağ süxuru dəmir filizi adlanır.
Çuqun və ondan keyfiyyətli polad istehsal etmək üçün əsasən aşağıdakı dəmir filizi növlərindən istifadə edilir [10, 12]:
-
maqnitli dəmirdaşı filizində dəmir maqnetit (Fe3O4) birləşməsi şəklində olur. Bu filizdə dəmirin miqdarı 45-70%-ə qədər ola bilər. Maqnetit maqnit xassəlidir. Filizin maqnitli separasiya üsulu ilə zənginləşdirilməsi onun bu xassəsinə əsaslanır. Qeyd etmək lazımdır ki, Daşkəsən rayonundakı dəmir filizi ehtiyatları əsasən maqnitli dəmirdaşı filizindən ibarətdir. “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” ASC-də mövcud olan maqnitli separasiya üsulu ilə filiz zənginləşdirmə texnologiyası oradakı dəmir filizinin maqnit xassəsinə malik olmasına əsaslanır;
-
qırmızı dəmirdaşı filizində dəmir hematit (Fe2O3) birləşməsi şəklindədir. Filizdə dəmirin miqdarı 50-60%-ə qədər olur. Qırmızı dəmirdaşı filizinin əsas xüsusiyyətlərindən biri onun maqnitli dəmirdaşı filizinə nisbətən asan bərpa olunması və onda kükürd (S) və fosfor (P) kimi zərərli qarışıqların az olmasıdır.Fosfor (yun. phosphoros - yoruglik tashuvchi, phos - yoruglik va phoro - tashiyman, lot. Phosphorus), P - Mendeleyev davriy sistemasining V guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 15, atom massasi 30,97376. Bu xüsusiyyətlərinə görə qırmızı dəmirdaşı filizi ən yaxşı filizlərdən biri hesab olunur;
-
qonur dəmirdaşı filizi dəmir oksidi ilə su molekullarının birləşməsindən (m Fe2O3 • n H2O) ibarətdir. Filiz məsaməlidir və asan reduksiya olunur. Bəzi hallarda filiz kükürd və fosforun miqdarına görə təmiz olur və onda dəmirin miqdarı 40%-ə qədər olur. Bu xüsusiyyətlərinə görə dəmirlə o qədər də zəngin olmayan belə filizdən istifadə etmək iqtisadi cəhətdən əlverişli hesab olunur;
-
spatlı dəmirdaşı filizində dəmir FeCO3 birləşməsi şəklindədir
-
və filizdə dəmirin miqdarı 30-40% olur. Bu filizin əsas xarakterik xüsusiyyətləri asan bərpa olunması və onda zərərli qarışıqların miqdarının az olmasıdır.
Müasir dövrdə istehsal üsulundan asılı poladlar marten, konvertor (bessemer, tomas), elektrik (qövs, induksiya) poladı və s. növlərə bölünürlər. Son dövrlər marten üsulu rəqabətə dözmədiyindən istismardan çıxarılır. Hazırda əsasən konvertor və elektrik üsulundan geniş istifadə olunur. Keyfiyyətinin əsas göstəricisi kimi poladın tərkibindəki fosfor və kükürd kimi zərərli qatışıqların miqdarından saılı olaraq poladlar adi, keyfiyyətli və yüksək keyfiyyətli olmaqla 3 növə bölünür. Yüksək keyfiyyətli poladın tərkibində fosfor və kükürdün miqdarı 0,02 və 0,03%-dən artıq olmamalıdır. Polad istehsalı texnoloji planda konservativ sahə olsa da (dəmir konsentratı - çuqun - polad) sahənin səmərəliliyinin artırılması üçün müvafiq tədqiqatlar hazırkı dövrdə də davam etdirilir [10, 12, 17, 23].
Göründüyü XX əsrdə qara metallurgiya sənayesi böyük texniki tərəqqi yolu keçmiş, elmi-texniki tərəqqinin tələblərinə uyğun uğurlu inkişaf perespektivləri əldə etmişdir.
3.Qlobal qara metallurgiya sənayesinin əsas inkişaf meyilləri
Dünyada əksər sənaye sahələrinin mövcud olmasında qara metallurgiya məmulatları böyük əhəmiyyətə malikdir. Müasir dövrdə maşınqayırma (nəqliyyat maşınqayırmsı və dəzgahqayırma), gəmiqayırma, energetika, hərbi sənaye, tikinti sektoru kimi böyük əhəmiyyət kəsb edən sənaye sahələrinin qara metal məmulatları olmadan mövcudluğu mümkün deyil. Dünya iqtisadiyyatının indiki inkişaf mərhələsində qara metal məmulatları dünya üzrə geniş tələbata malik olan məhsuldur. Son statistikaya görə 2011-ci ildə dünya üzrə 1,49 milyard ton polad istehsal olunmuşdur. Makroregional bölgündə 954,1 milyon ton Asiyanın, 215,0 milyon ton Avropanın, 118,9 milyon ton Şimali Amerikanın, 112,4 milyon ton MDB- 48,4 milyon ton Cənubi Amerikanın, 20,3 milyon ton Yaxın Şərqin, 14 milyon ton Afrikanın və 7,2 milyon tona kimi Avstraliya və Okeaniyanın payına düşür. Hazırda dünyada böyük həcmli polad məhsulları istehsal edən Arcelor Mittal (Lüksemburq-Hindistan), Hebei Iron & Steel (Çin Xalq Respublikası), Nippon Steel (Yaponiya), POSCO (Cənubi Koreya) və s. kimi transmilli şirkətlər mövcuddur [23].
Müasir dövrdə ümumdünya qara metallurgiya sənayesində istehsalın effektivliyin artırılması məqsədi ilə bir sra meyllər formalaşmağa başlamışdır ki, bunlar da aşağıdakı kimi təsnifatlandırlır [12, 23]:
-
İstehsalın dəniz sahilinə yaxın ərazilərə köçürülməsi. Belə köçürülmə əsasən iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin mərkəzləşmiş köhnə qara metallurgiya rayonlarının (komplekslərinin) yenidən qurulması zamanı həyata keçirilir. Burada əsas məqsəd həm böyük həcmli xammalın, həm də istehsal olunan məhsulların ucuz dəniz nəqliyyatı ilə daşınmasından ibarətdir. Digər tərəfdən bu sənaye komplekslərinin sahil ərazilərində yerləşdirilməsi istehsalat zamanı tələb olunan ucuz su mənbəyinin olması və tullantı sularının içməli su mənbələrinə axıdılmaması faktoruna görə də cəlbedicidir.
-
Polad istehsalının inkişaf etməkdə olan ölkələrə köçürülməsi. Baxmayaraq ki, hələ də qara metallurgiya üzrə əsas məhsul istehsalı iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə cəmləşib, eyni zamanda bu sahə üzrə istehsalatların inkişaf etməkdə olan ölkələrə köçürülməsi tendensiyası genişlənməkdədir. Burada istehsalın birbaşa keyfiyyətli filiz hasil olunan ərazilərin yaxınlığında qurulması, nisbətən ucuz işçi qüvvəsi, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə polad məmulatlarına yüksək tələbatın olması, bu kimi ölkələrdə ekoloji normaların çox da sərt olmaması kimi faktorlar böyük rol oynayır. Belə ölkələrdə yaxın illərdə qara metallurgiya məmulatları istehsalı üzrə yüksək artım templəri proqnozlaşdırılır.
-
Polad istehsalında yeni üsulların tətbiqi. XX əsrin ikinci yarısından sonra elektrometallurgiya və poladın filizdən birbaşa alınması (bərpası) üsulu geniş yayılmağa başlamışdır. Qeyd olunan üsulların ekoloji cəhətdən xeyli üstünlükləri mövcuddur. Lakin belə poladəritmə sahələri yüksək enerji tutumuna görə fərqlənir və istifadə olunan xammala yüksək keyfiyyət tələb edir. Məhz bu səbəbdən belə qara metallurgiya müəssisələri böyük enerji resurslarına və keyfiyyətli dəmir filiz mədənlərinə malik ölkələrdə daha iqtisadi səmərəli olur.
-
İstehsal həcmi nisbətən kiçik olan (illik istehsal gücü 0,3-1,0 milyon ton) poladəritmə müəssisələrinin yaradılması. Son illər dünyanın bir çox ölkələrində ixtisaslaşmış böyük istehsal gücünə malik metallurgiya mərkəzləri ilə yanaşı, kiçikhəcmli qara metallurgiya müəssisələrinin yaradılması da geniş vüsət almışdır. Əsasən təkrar qara metal qırıntısından xammal kimi istifadə edən, konkret ərazidə tələb olunan qara metal məmulatlarının istehsalı üzrə ixtisaslaşan belə müəssisələr iqtisadi səmərə əldə edir.
-
Qara metallurgiya müəssisələrinin qara metal məmulatlarına tələbatın yüksək olduğu sənaye mərkəzlərinə köçürülməsi. Bu adətən, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə maşınqayırma müəssisələrinin cəmləşdiyi iqtisadi rayonlarda müşahidə olunur. Belə qara metallurgiya müəssisələrində xammal kimi adətən qara metal qırıntısından geniş istifadə edilir.
-
Xüsusi markalı polad məmulatlarına tələbatın artması. Elmi-Texniki Tərəqqi və onun nailiyyətlərinin sənayedə tətbiqi xüsusi markalı polad məmulatlarına tələbatın artması ilə nəticələnir. Bu müəssisələr əsasən belə məmulatlara yüksək tələbatın olduğu inkişaf etmiş ölkələrdə fəaliyyət göstərir. Xüsusi markalı polad məmulatları istehsal edilən müəssisələr mürəkkəb texnoloji avadanlıqlar və yüksəkixtisaslı mütəxəssislər tələb edir.
-
Qara metal məmulatları istehsalı müəssisələri ilə onların alıcıları arasında sıx əlaqələrin qurulması. Qara metallurgiya müəssisələri ilə onların alıcıları arasında daha sıx istehsal-təşkilati əlaqələrin qurulması, kütləvi yarımfabrikat məmulatların istehsalı ilə yanaşı, fərdi sifarışlərin yerinə yetirilməsi də müasir dövrün tələbidir.
-
Qloballaşmanın təsiri və böyük təsərrüfatların transmilliləşməsi. Belə ki, artıq bir sıra qara metal məmulatlar istehsalı üzrə fəaliyyət göstərən transmilli şirkətlərin istehsal həcmləri vaxtilə bu sahədə böyük istehsal güclərinə malik Avropa ölkələrinin ayrılıqda sahə istehsal həcmlərini üstələyir.
-
İnteqrasiya proseslərinin təsiri. Avropa İttifaqının genişlənməsi, eyni zamanda dünyanın müxtəlif regionlarında iqtisadi ittifaqların yaradılması sahə üzrə müəssisələrin yerləşdirilməsinin optimallaşdırılmasına təsirini göstərir. Burada sahə üzrə şirkətlər mövcud bazarın tələbatını və strukturunu öyrənmək imkanı əldə edirlər. Burada məhsul ixracı zamanı dəniz limanları yaxınlığındakı müəssisələrin fəaliyyəti daha cəlbedicidir, əksinə istehsal daxili bazar üçün nəzərdə tutulursa, maşınqayırma və metal emalı müəssisələri yaxınlığındakı müəssisələrin fəaliyyəti əlverişli hesab olunur.
Bütün bunlar onu göstərir ki, qlobal metallurgiya sənayesi öz inkişafında yeni təkmil innovativ fazaya daxil olur. Burada isə qloballaşma meyllərindən irəli gələrək, aparıcı funksionalıq ayrı-ayrı istehsalçı ölklərlə yanaşı əsasən trasmilli şirkətlərin üzərinə düşür.
4.Azərbaycanda qara metallurgiya sənayesinin təşəkkülü və müasir inkişaf istiqamətləri
Azərbaycanda qara metallurgiya sənayesi əsasən II dünya müharibəsindən sonra yaranmağa başlamışdır. 1952-ci ildə Sumqayıt Boruyayma Zavodu (indiki“Azərboru”ASC), 1954-cü ildə isə Daşkəsən dəmir filizi mədəni və Filizsaflaşdırma zavodu işə düşdü. Mingəçevir Su-Elektrik Stansiyasının işə salınması ucuz enerji təminatı yaratdı, köməkçi istehsal sahələrinin yaranması isə qara metallurgiya sənaye kompleksini formalaşdırdı.
Hazırda respublikada müəyyən potensiala malik olan qara metallurgiya sənayesi mövcuddur. Sovet dövründə bu sahədə neft çeşidli və ümumi təyinatlı tikişsiz polad borular istehsal edən Azərboru, müxtəlif polad məmulatlar istehsal edən Bakı Poladtökmə, fasonlu tökmələr üzrə Elektrosentrolit kimi müəssisələr fəaliyyət göstərmişlər. Eyni zamanda, maşınqayırma zavodlarının tərkibində onları müxtəlif tökmələrlə təmin edən poladtökmə istehsalat sahələri də mövcud olmuşdur .
Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra bu müəssisələrdə keçmiş ittifaq müəssisələri ilə kooperasiya əlaqələrinin pozulması və texnologiyanın köhnə olması səbəblərindən istehsal fəaliyyəti aşağı düşmüşdür və hazırda layihə gücündən xeyli aşağı səviyyədə fəaliyyət göstərirlər.
Hazırda “Azərboru” ASC-də istehsalatın səmərəliliyini təmin etmək üçün poladəritmə prosesi ümumi tsikldən çıxarılmış, Rusiyadan və Ukraynadan idxal edilən boru pəstahlarından istifadə etməyə üstünlük verilmişdir. Yenidənqurma işlərinin (250-1 boruyayma aqreqatının, MSC-25 tipli 2 ədəd dəzgahın, köməkçi sexlərin, infrastrukturun və s. təmiri və bərpası) aparılması nəticəsində 2005-2011-ci illərdə müəssisədə 80 min ton ümumi təyinatlı, 127 min ton qoruyucu və 1,7 min ton nasos-kompressor boruları istehsal edilmişdir. İstehsal olunan boruların əsasını yeni neft çeşidli borular təşkil edir. Müəssisə İSO 9001-2008 keyfiyyəti idarəetmə sistemi əsasında fəaliyyət göstərir. Həmçinin Rusiya Federasiyasının Dövlət Standartları tərəfindən müəssisənin məhsullarına uyğunluq sertifikatı, məhsulun Rusiyada tətbiqinə “Ekoloji, Texnoloji və Atomanəzarət Rusiya Federal” təşkilatı tərəfindən icazə verilmişdir. İstehsal olunan məhsul əsasən Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan, Ukrayna, İran kimi ölkələrə ixrac edilir [9, 11, 20].
Müəssisənin əsas prioritet istiqamətləri məhsul çeşidinin genişləndirilməsi yolu ilə istehsal və satış həcminin artırılmasından, məhsulun keyfiyyətinin beynəlxalq standartlara cavab verməsinin təmin edilməsindən və xərclərin minimuma endirilməsindən, bununla da müəssisənin rentabelliyinin artırılmasından və investor baxımından cəlbediciliyinin yüksəldilməsinin təmin edilməsinə nail olmaqdan ibarətdir.
“Bakı Poladtökmə” müəssisəsində poladəritmə prosesi aparılır və müxtəlif çeşidli polad tökmələr (külçələr, pəstahlar) istehsal edilir, onların əsasında isə müxtəlif ölçülü bucaqlıqlar, profillər, ikitavrlar, şvellerlər, armaturlar, dəyirmi pəstahlar, katankalar, neft sənayesində istifadə olunan 300-700 atmosfer təzyiqə davamlı siyirtmə gövdələri və s. istehsal edilir. Müəssisədə istehsal olunan məhsullar yüksək keyfiyyət tələb olunan yerlərdə istifadə olunur və bu məhsullar AZS və SGS - sertifikatlarına layiq görülmüşdür. Hazırda müəssisənin Azərbaycanda və xaricdə xeyli partnyoru vardır. Əsas məqsəd yerli və xarici istehlakçıların tələblərinin ödənilməsi məqsədi ilə müasir tələblərə cavab verən yüksək keyfiyyətli və geniş çeşidli istehsal imkanlarına malik olmaqdan ibarətdir. İstehsalatın müasirləşdirilməsi və yeni iş yerlərinin açılması üçün müəssisədə investisiya qoyuluşu hər il artmaqdadır [22].
Ölkədə aparılan uğurlu inkişaf strategiyası və neft amili qara metallurgiya sənayesinin inkişaf etdirilməsinə, müasir texnologiyalar əsasında qurulan yeni müəssisələrin yaranmasına səbəb olmuşdur [11, 18].
“Baku Steel Company” şirkəti qısa zamanda metal qırıntıları əsasında istehsal gücü ildə 350,0 min ton olan müasir poladəritmə kompleksi yaratmışdır. Müəssisə müstəqillik dövründə inşa edilmiş ilk müasir və yüksək istehsal gücünə malik poladəritmə kompleksidir. 2001-ci ildə ümummilli lider Heydər Əliyevin dəstəyi ilə işə başlayan müəssisə bu illər ərzində iki milyon tondan artıq inşaat armaturu istehsal etmişdir. Şirkətin istehsal etdiyi polad məhsullar (inşaat armaturu və polad pəstahlar) daxili bazarla yanaşı, Gürcüstan, İran, Qazaxıstan, Rusiya və digər regionlarda satılmış və inşaatçılar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir.
Qeyd olunmalıdır ki, ötən əsrin sonlarından başlayaraq, Avropada yayma prosesində termomexaniki üsulla möhkəmləndirilmiş azkarbonlu polad armaturların geniş tətbiqi ilə əlaqədar Almaniyanın, Moldovanın, Türkiyənin, Rusiyanın və yerli mütəxəssislərin səyi ilə şirkətdə müasir istehsalat sahəsi yaradılmış və burada termomexaniki üsulla azkarbonlu poladdan yüksəkkeyfiyyətli inşaat armaturları istehsal edilir.
Respublikanın paytaxtı Bakıda və regionlarında çoxmərtəbəli binaların, mədəniyyət və idman mərkəzlərinin, körpülərin, yolların və s. infrastruktur obyektlərinin tikintisi layihələrinin böyük sürətlə həyata keçirilməsi inşaat materialları və inşaatyönlü polad məhsullar istehsal edən müəssisələrin qarşısında qabaqcıl beynəlxalq texnologiyaları tətbiq etmək, məhsulun keyfiyyətini daha da yüksək standartlara çatdırmaq kimi vacib vəzifələr qoymuşdur. Bununla bağlı “Baku Steel Company” şirkətində əsaslı yenidənqurma işləri aparılaraq müəssisənin istehsal gücü ildə 770 min tona çatdırılmışdır. Polad məhsullarına daxili və xarici bazarın tələbatını nəzərə alaraq, müəssisədə məhsulun çeşidi genişləndirmiş, inşaat armaturları ilə yanaşı künclük, şveller, ikitavr, katanka, məftil istehsalı nəzərdə tutulur [4, 20].
Şirkət tərəfindən Bakı və Gəncə şəhərində oksigen zavodu inşa edilmiş, Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir və digər şəhər və rayonlarda qara metal qırıntıları toplayan və emal edən məntəqələr yaradılmışdır. Bu məntəqələr həm də ölkənin quru ərazisini illərlə yığılıb qalmış pas atmış qara metal qırıntı və tullantılarından, Xəzər dənizinin akvatoriyasını istismar müddətini başa vurmuş gəmilərin və neft hasilatı qurğularının qırıntı və tullantılarından təmizləyərək, bununla da ətraf mühitin ekoloji sağlamlaşdırılmasına müsbət təsir göstərilməsi tədbirlərini həyata keçirirlər.
Respublikada qara metallurgiya sahəsində digər müəssisələr (“Xəzər Boru” MMC və s.) də mövcuddur ki, onlar da real sektorun səmərəliliyinin artırılmasında mühüm rol oynayırlar [13, 18].
Aşağıda Azərbaycan Respublikasında son 10 ul ərzində polad boru və inşaat armaturu istehsalını dinamik əks etdirən qrafik verilmişdir.
Qrafik: Azərbaycanda 2003–2013-ci illərdə polad borular və inşaat armaturu istehsalı (min ton)
Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları əsasında müəlliflər tərəfindən hazırlanmışdır.
Göründüyü kimi respublikamızda sovet iqtisadi sisteminə uyğun qara metallurgiya müəssisələrinin bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğunlaşdırılması ilə yanaşı, müasir standartlara uyğun iri həcmli qara metallurgiya müəssisələridə yaranmaqdadır. Bütün bunlar isə ölkə iqtisadiyyatını gücün artırır. Bu müəssisələrdə əldə olanun gəlirlər ölkə büdcəsinə yeni vergi daxilolmalarını yüksəldir.
Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycan Respublikasında son 10 il ərzində digər qara metallurgiya məhsullarının istehsalı dinamikası öz əksini tapmışdır:
Cədvəl 1
2003-2013-cü illərdə Azərbaycan Respublikasında
digər qara metallurgiya məhsullarının istehsalı dinamikası
Məhsullar
|
Ölçü vahidi
|
2003
|
2005
|
2010
|
2011
|
2012
|
2013
|
Polad tökmə
|
min ton
|
56,4
|
286,1
|
306,5
|
379,1
|
444,2
|
252,4
|
Qara metaldan məftil və katanlar
|
ton
|
874,6
|
449,8
|
401,7
|
498,8
|
323,2
|
483,9
|
Qeyri-cins poladdan soyuq əyilmiş profillər
|
ton
|
8891,7
|
10380,3
|
1875
|
1982
|
83,9
|
1801,6
|
Paslanmayan poladdan soyuq formalı profillər
|
ton
|
0,0
|
0,0
|
2053,3
|
7732,1
|
7824,8
|
9034,3
|
Tökmə çuqun
|
ton
|
954,2
|
1630,6
|
1012,0
|
597,0
|
1293,0
|
1915,6
|
Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatları əsasında müəlliflər tərəfindən hazırlanmışdır.
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, ölkənin qara metalurgiya sənayəsi yalnız polad boru və inşaat armaturu deyil, həm də geniş çeşiddə məftil və katanlar, qeyri-cins poladdan soyuq əyilmiş profillər, paslanmayan poladdan soyuq formalı profillər, tökmə çuqun və s. istehsalı sahələrindən də ibarətdir. Bu sahələrin əksəriyyətində isə inkişaf meylləri mövcuddur.
Azərbaycanda neftdən əldə edilən gəlirlərin qeyri-neft sektorunun inkişafına yönəldilməsi istiqamətində çox mühüm layihələr həyata keçirilir. Texnoparkların yaradılması, bu texnoparklarda müasir istehsal sahələrinin istifadəyə verilməsi ölkə iqtisadiyyatının gücləndirilməsinə, rəqabətədavamlı və keyfiyyətli məhsulların istehsal edilməsinə geniş imkanlar yaradır. Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının ərazisində “Azərtexnolayn” MMC-nin Polad Boru Zavodu qara metallurgiya sənayesinin inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Müəssisədə müxtəlif diametrli polad borular istehsal ediləcəkdir. Layihəyə uyğun olaraq zavodda Türkiyə, Almaniya, İtaliya və Çin texnologiyaları əsasında ildə 75 min ton polad boru istehsalı nəzərdə tutulur. Burada hazırlanacaq polad borular xam neft, təbii qaz və su xətlərinin çəkilişində, neft emalı zavodlarında, sənaye boru xətti şəbəkələrinin yaradılmasında, polad konstruksiyaların yığılmasında istifadə olunacaq. İstehsal prosesində xammal kimi 30 tonluq rulonlar (polad lövhə) tam avtomatik olaraq spiral qaynaq aparatına bağlanılır. Qaynaq prosesi bitdikdən sonra boru xüsusi müayinədən keçir. Sonrakı mərhələdə boru hidrotest vasitəsilə yoxlanılır və boyama sahəsinə ötürülür. Zavodda məhsulun keyfiyyətini tam yoxlamaq üçün mühüm vasitə olan rentgen müayinəsi aparatı da quraşdırılmışdır. Zavodda istehsal olunacaq boruların diametri 400-2000 millimetr, qalınlığı 6-25 millimetr, uzunluğu isə tələbata uyğun olaraq 6-16 metr arasında dəyişəcək. Burada istehsal edilən polad boruların əvvəlcə daxili bazarda olan tələbatın ödənilməsinə yönəldilməsi nəzərdə tutulur. Bu tələbat tam ödənildikdən sonra istehsal olunan boruların xaricə, o cümlədən Rusiyaya, Qazaxıstana, Gürcüstana, Türkmənistana və digər ölkələrə ixrac edilməsi planlaşdırılır [14, 15, 21].
Hazırda respublikanın indiki metallurgiya müəssisələrində tətbiq olunan texnologiyaya görə xammal kimi əsasən metal qırıntı və tullantılarından istifadə etməklə məhsul istehsal edilir. Ölkə iqtisadiyyatının sürətli inkişafı ilə əlaqədar müasir dövrün tələblərinə cavab verən yeni istehsal müəssisələrinin tikilməsi texnoloji və iqtisadi cəhətdən öz əhəmiyyətini itirmiş köhnə zavodların sökülməsini labüd edir. Bunun nəticəsində respublikada milyonlarla ton qara metal qırıntısı ehtiyatları yaranır ki, bu da qara metallurgiya müəssisələrinin xammalla təminatına hələ uzun müddət imkan verəcəkdir. Qara metal qırıntısından xammal kimi istifadə etməklə istehsal olunan məhsullar keyfiyyət baxımından müəyyən standartlara cavab verir və bu məhsulların bir çox tətbiq sahələri vardır. Bununla yanaşı, müasir dünya standartlarının tələblərinə tam cavab verməsi və son məhsulun rəqabət qabiliyyətinin artırılması, ixracyönlü olması baxımından respublikada poladəritmə sənayesinin inkişaf etdirilməsi labüddür.
Bütün bunlar nəzərə alınaraq, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 23 aprel tarixli 2875 nömrəli Sərəncamı ilə səhmləri dövlətə məxsus “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksi” Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması respublikada qara metallurgiyanın inkişafında yeni mərhələnin başlanmasına yol açmışdır. Tərkibinə “Daşkəsən Filizsaflaşdirma” ASC-nin də daxil olduğu bu kompleksin fəaliyyəti Gəncə şəhərinin və Daşkəsən rayonunun ərazilərində dəmir filizinin hasilatından polad istehsalına qədər bütün mərhələləri əhatə edən polad istehsalı kompleksinin layihələndirilməsi, tikintisi və idarə olunması, bu sahədə yeni texnologiyaların tətbiqi, maddi-texniki bazanın müasirləşdirilməsi və ondan səmərəli istifadə, habelə bu sahənin inkişafı ilə bağlı digər işlərin həyata keçirilməsindən ibarətdir. Bu strateji layihənin mahiyyəti qara metallurgiyanın inkişafının əsası sayılan istehsalata müasir texnologiyanın cəlb edilməsi, stabil xammal bazasının yaradılması və ölkəmizdə böyük ehtiyatlara malik olan (230,0 milyon tondan artıq) dəmir filizindən yüksək keyfiyyətli polad istehsalını təşkil edərək daxili və xarici bazara rəqabətqabiliyyətli polad məmulatları təklif etməkdir [5, 14, 16, 18].
Yeni kompleksin xammal bazası olan “Daşkəsən Filizsaflaşdırma” müəssisəsinin işinin yenidən qurulması vacib məsələlərdəndir. Hazırda müəssisədə istehsal bərpa edilərək 300 nəfərdən artıq işçi istehsalata cəlb edilmiş, ayda 18-20 min ton 61,0%-li dəmir konsentratı istehsal edilir. Tikintisi 1948-ci ildə başlamış Azərbaycan Dağ-Mədən Filizsaflaşdırma Kombinatı (indiki “Daşkəsən Filizsaflaşdırma”ASC) 1954-cü ildən dəmir filizi konsentratı istehsal etməyə başlamışdır. Müəssisədə 1954-1970-ci illərdə elektromaqnit üsulu ilə, quru halda dəmir filizi konsentratı istehsal edilmişdir. Sonradan texnoloji yenilik tətbiq edilərək, 1970-1974-cü illərdə həm quru, həm də nəm halda elektromaqnit üsulu ilə, 1974-cü ildən isə nəm halda elektromaqnit üsulu ilə dəmir filizi konsentratının (tərkibində dəmirin miqdarı 60,3%) istehsalına keçilmişdir. İstehsal olunan dəmir konsentratı asma hava-kanat yolu ilə müəssisədən 7 kilometr məsafədə yerləşən Quşçu dəmir yolu stansiyasına daşınaraq, oradan dəmir yolu vasitəsilə istehlakçıya göndərilmişdir. 2001-ci ildə kombinatın bazası əsasında “Daşkəsən Filizsaflaşdırma”ASC yaradılmış sonrakı illərdə müəssisədə əsaslı təmir bərpa işləri aparılmışdır. Müəssisənin əsas istehsal məhsulu, qeyd edildiyi kimi, dəmir filizi konsentratı və xırdalanmış dəmir filizidir. Bundan başqa istehsal zamanı çınqıl və but daş da (iri daş) əldə edilir. Hazırda müəssisənin illik istehsal gücü - 900 min ton dəmir konsentratı, 300 min ton çınqıldır. Böyük həcmli dəmir filizi ehtiyatlarının olması, eyni zamanda, dəmir filizi mədənlərinin bilavasitə yaxınlığında dəmir filizi konsentratı istehsal edən müasir tələblərə cavab verən müəssisənin mövcudluğu və məhsulun birbaşa dəmir yolu ilə daşınması şəraitinin olması respublikanın qara metallurgiya sənayesinin iqtisadi səmərəli və rəqabət qabiliyyətli olması üçün əsas amillərdən biridir [6, 18].
Polad istehsalının iqtisadi və ekoloji cəhətdən daha səmərəli həyata keçirilməsi üçün istehsal edilən dəmir konsentratının tərkibində dəmirin miqdarının 68,0 %-ə və daha yüksək səviyyəyə yüksəldilməsi məqsədəuyğundur. Bu isə domna sobasına ehtiyac olmadan polad istehsalının təşkilinə şərait yaradacaqdır. Yeni yaradılan kompleksin əsas texnoloji yeniliyi məhz bundan ibarətdir. Digər əsas məsələ isə Gəncə şəhəri yaxınlığında filizdən birbaşa qeyd edilən texnologiya əsasında keyfiyyətli polad istehsal edə bilən poladəritmə zavodunun yaradılmasından ibarətdir ki, bu iş də artıq başlanılmışdır. Burada həmçinin müxtəlif polad məmulatlarının istehsalı da nəzərdə tutulur.
Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq, Azərbaycanda qara metallurgiya sənayesinin perspektiv inkişaf sxemi şəkildə göstərildiyi kim təsvir olunur.
Sxem: Azərbaycanda qara metallurgiya sənayesinin perspektiv inkişaf sxemi
Mənbə: Azərbaycan Respublikanın qara metallurgiya sənayesinin hazırkı vəziyyəti və inkişaf istiqamətlərı təhlil edilərək müəlliflər tərəfindən hazırlanmışdır.
Metallurgiya müəssisələrindən bəhs edərkən məhsul bazarları haqqında lazımi məlumat toplamaq vacıb məsələdir. Respublikada qeyri-neft sənayesinin inkişafı çərçivəsində böyük miqdarda polad məmulatlarından istifadə edən sahələrin sayının getdikcə artması qara metallurgiyanın inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Buna ilk növbədə tikinti sektorunun inkişafı, böyükhəcmli infrastruktur layıhələrinin həyata keçirilməsi, maşınqayırma sənayesinin inkişafı kimi sahələr aiddir. Hazırda ölkəmızdə Qaradağ rayonunda istifadəyə verilmiş Bakı Gəmiqayırma Zavodunu polad istehsalının inkişafına zəmin yaradan sahə kimi nümunə göstərmək olar. İldə 70 min ton yük götürmə qabiliyyətinə malik 2 tanker və ya 15 min ton yükgötürmə qabiliyyətinə malik 4 tanker istehsal etmək gücünə malik bu müəssisədə il ərzində böyük həcmdə (təqribən 25-30 min ton) polad məmulatlarının (polad lövhə və s.) istifadə edilməsi zəruridir [14, 18].
Ölkə iqtisadiyyatının flaqmanı olan neft sənayesi böyük həcmli qara metal məmulatları istehlakçısıdır. Həmçinin respublikada müasir neft-kimya kompleksinin yaradılması istiqamətində işlərin aparılması nəzərdə tutulur. “Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin” müəssisələrində böyük ehtiyatlara malik dəmir filizindən göstərilən sahələrin tələbatına uyğun yüksək keyfiyyətli polad məmulatlarının istehsalının təşkili iqtisadiyyatımız üçün səmərəli olar.
Bununla yanaşı, enerji tutumlu qara metallurgiya müəssisələrində məhsullarının istehsalı zamanı yalnız daxili bazar nəzərdə tutularsa, bu proses müəyyən müddət cəlbedici görünsə də, bir müddətdən sonra məhsulun satış probleminin yaranması qaçılmazdır. Eyni zamanda, hər bir ölkə iqtisadiyyatı üçün vacib məsələlərdən biri də müxtəlif sənaye məhsulları üzrə idxalın azaldılmasına nail olmaqdır. Bu proses ölkənin sənaye potensialını artırmaqla yanaşı, eyni zamanda, valyuta axının qarşısını alır. Ona görə də respublikada fəaliyyət göstərən qara metallurgiya müəssisələrində əsas prioritet istiqamətlərdən biri də müxtəlif polad məmulatları ilə daxili tələbatı təmin etməkdən ibarət olmalıdır.
Aparılmış araşdırmalar göstərmişdir ki, il ərzində respublikaya böyük həcmdə, təqribən 200 çeşiddə qara metallurgiya sənayesi məhsulları idxal olunur. Ölkədən ixrac olunan eyni adlı məhsulların çeşidi və həcmi adətən xeyli az olur. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, sahə üzrə idxal olunan məhsulların bütün çeşidlərinin yerli istehsalını təşkil etmək bazar iqtisadiyyatı şəraitində iqtisadi cəhətdən səmərəli olmaya da bilər və bu təcrübə böyük həcmli polad məmulatları istehsal edən inkişaf etmiş ölkələrdə də mövcuddur. Lakin respublika qara metallurgiya sənayesinin müasir standartlara cavab verən məhsullar istehsal edərək daxili bazarı mümkün qədər təmin etmək və ixrac potensialını artırmaqla bu sahədə balansı respublikanın xeyrinə dəyişməsi məqsədəuyğun olardı. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar.
Aşağıdakı cədvəldə Azərbaycanda 2008-2013-ci illərdə qara metallurgiya üzrə idxal və ixraca dair göstəricilər verilmişdir:
Cədvəl 2
Azərbaycan Respublikasında 2008-2013-cü illərdə
qara metallurgiya üzrə idxal və ixraca dair göstəricilər (ton)
İllər
|
Məhsullar
|
İdxal
|
İxrac
|
2008
|
Qara metallar
|
97 502
|
91 288
|
Qara metallardan məmulatlar
|
186 644
|
3079
|
2009
|
Qara metallar
|
588 971
|
44 785
|
Qara metallardan məmulatlar
|
314 838
|
11 253
|
2010
|
Qara metallar
|
104 544
|
164 232
|
Qara metaldan məmulatlar
|
137 661
|
8894
|
2011
|
Qara metallar
|
761 857
|
207 120
|
Qara metallardan məmulatlar
|
460 544
|
103 920
|
2012
|
Qara metallar
|
727 580
|
11 081
|
Qara metallardan məmulatlar
|
464 650
|
52 583
|
2013
|
Qara metallar
|
576 859
|
43 203
|
Qara metallardan məmulatlar
|
419 220
|
52 561
|
Mənbə: Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlimatı.
Materialların təhlili göstərir ki, Azərbaycan Respublikasında qara metalurgiya sənayesi özünün yeni inkişaf mərhələsini yaşayır Bu inkişafa yeni yaradılan “Polad İstehsalı Kompleksi” Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti öz tövhəsini verəcəkdir. Onun səmərəli fəlaliyyəti üçün gələcəkdə kompleksin yeni mütərəqi alt qurumların yaradılması zərurəti də ortaya çıxır. Bu sırada müasir elmi-tədqiqat, təcrubə konstruksiya işləri üzrə fəliyyətlərin təşkilinə daha çox ehtiyac yaranır. Polad və onunla bağlı sahələrin inkişafında ekoloji tələblərə riayət olunması prioritetliyi də nəzərdən qaçırılmamalıdır. Qara metalurgiya sənayəsi respublika iqtisadiyyatının mühüm real sektoruna çevrilməli və ixrac potensialını da artırmalıdır.
5.Nəticə
Respublikada böyük dəmir filizi ehtiyatlarının və sahə üzrə istehsal ənənələrinin olması, habelə lazımi dövlət dəstəyinin göstərilməsi ölkədə qara metallurgiyanın sürətlə inkişaf etdirilməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Qara metallurgiya qeyri-neft sənayesinin əsas istiqamətlərindən biri kimi tikinti, nəqliyyat və digər infrastruktur sahələri, gəmiqayırma, maşınqayırma və s. sahələrin inkişafına təkan verən sənaye sahəsidir. Bu baxımdan müasir standartlara cavab verən, dəmir yolu yaxınlığında inşa edilən və dəmir filizindən polad istehsal edəcək Polad İstehsalı Kompleksi Azərbaycan qara metallurgiya sənayesinin flaqmanı kimi səmərəli fəaliyyət göstərə bilər. Sahə üzrə fəaliyyət göstərən digər müəssisələr də əsas xammal bazası kimi bu müəssisənin fəaliyyətindən bəhrələnə bilərlər. Eyni zamanda, sahə üzrə elmi-tədqiqat işlərinin aparılması, səmərəli elmi yeniliklərin istehsalata tətbiq edilməsi, belə müəssisələr üçün xarakterik olan səmərəli təkliflərin operativ layihələndirilərək istehsalata tətbiq edilməsi məqsədi ilə Azərbaycan Metallurgiya Elmi-tədqiqat Layihə İnstitutunun yaradılması məqsədəuyğun olardı.
Polad istehsalı ümumilikdə ətraf mühitə mənfi təsir göstərən istehsal sahəsi olduğundan (dəmir filizinin yüksək temperaturda reduksiyası zamanı zəhərli qazların və tozun əmələ gəlməsi, metaləritmə sobalarında azbest materiallarından istifadə edilməsi, istehsal zamanı ətraf ərazilərdəki torpaqda ağır metalların miqdarının yüksəlməsi və s.), metallurgiya müəssisələrinin inşa edilməsi zamanı ətraf mühitin qorunması tədbirlərinin görülməsi olduqca mühüm məsələdir. Bu sahədə müasir standartların tələblərinə cavab verən təmizləyici qurğulardan istifadə etməklə, ətraf mühitə dəyən zərəri həmin standartların tələbləri səviyyəsində təmin etmək mümkündür. Burada ilkin qabaqlayıcı tədbir olaraq müəssisənin iri şəhərlərdən nisbətən kənarda və ya dəniz sahillərində inşa edilməsi, küləyin istiqamətinin və s. amillərin nəzərə alınması ekoloji baxımdan olduqca mühüm məsələdir və bu praktika bir sıra ölkələrdə geniş yayılmışdır.
Ümumiyyətlə, respublikada qara metal məmulatları istehsalı üzrə fəaliyyət göstərən müəssisələrin işinin səmərəli və davamlı olması üçün məhsulun keyfiyyətinin beynəlxalq standartlar səviyyəsində təmin edilməsi, çeşidinin dəyişkən bazar tələbatına uyğunlaşdırılması vacib məsələdir. Bu sahədə əsas strateji xətt daxili bazarın tələbatını ödəməklə yanaşı, sahə üzrə idxalı minimuma endirmək və ixrac potensialını nəzərəçarpacaq dərəcədə artırmaqdan ibarət olmalıdır.
Ədəbiyyat siyahısı
-
Şükürov R.İ., Rəhimov M.M. (1985) Metallurgiya. Bakı: “Maarif”, 255 s.
-
Черепахин А.А., Колтунов И.И., Кузнецов В.А. (2011) Материаловедение. «Издательство КноРус», 481 с. (Çerepaxin A.A., Koltunov İ.İ., Kuzneçov V.A. (2011). Materialşünaslıq. “Knorus” nəşriyyatı, 481s.)
-
Фетисов Г.П., Гарифуллин Ф.А. (2009) Материалловедение и технология металлов. Издательство Оникс, 171 с.(Fetisov Q.P., Qarifullin F.A., (2009). Materialşünaslıq və metal texnologiyası “Oniks” nəşriyyatı), 171s.
-
Azərbaycanın statistik göstəriciləri 2012. (2013) Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı: «9 №-li kiçik müəssisə», 848 s.
-
İsmayılov S.F. (2011) Azərbaycanın qeyri-neft sənaye sahələrinin inkişafında yeni mərhələ. Bakı: Elm, 136 s.
-
Hacızadə E.M., Abdullayev Z.S. (2003). Neft təsərrüfatının iqtisadi strukturunun modernizasiyası, Bakı: Elm, 512 s.
-
Hacızadə E.M. (2006) Sosiallaşan iqtisadiyyat. Bakı: Elm, 509 s.
-
Браун Т., Лемей Г. (1991). Химия в центре наук. Мoсква: «Мир», Том 2. 356 с. (Braun T., Lemey Q. (1991). Kimya elmləri mərkəzi. Moskva “Mir”, 2-ci Cild, 256 s.Moskva (rus. Москва) - Rossiya Federatsiyasi poytaxti, Moskva viloyati markazi, federal ahamiyatidagi shahar. Rossiya Federatsiyasining yirik siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy markazi. Moskvada Rossiya Federatsiyasi Prezidenta, Federal Majlis, Rossiya Federatsiyasi hukumati, Konstitutsiyaviy Sud, Oliy Sud, Oliy arbitraj sudi, Rossiya Federatsiyasi Prokuraturasi qarorgohlari joylashgan. )
-
Исмаилов С.Ф. (2006). Реформирование и развитие промышленных предприятий в условиях переходной экономики, Баку: Элм, 340 с. (İsmayılov S.F., (2006). Keçid iqtisadiyyatı şəraitində sənaye müəssisələrinin inkişafı və yenidən qurulması. Bakı: Elm, 340s.).
-
Кузьмин Б.А. и другие. (1981) Технология металлов и конструкционные материалы. Мoсква: Издательство «Машиностроение» 326 с. (Kuzmin B.A. və başqaları. (1981).Metal texnologiyası və tikinti materialları. Moskva: “Maşınqayırma” nəşriyyatı. 326 s.)
-
Самедзаде З.А (2004) «Этапы большого пути - Экономика Азербайджана за полвека, её новые реалии и перспективы», Баку: Издтельско-Полиграфический Центр «Нурлар», 936 с. (Səmədzadə Z.Ə. (2004). Böyük yolun mərhələləri - yarım əsr ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatı, onun gerçəklikləri və perspektivləri”Bakı: “Nurlar”, 936s. )
-
Самохоцкий А.И. и другие. (1990) Металловедение. Мoсква: Издательство «Металлургия», 246 с. (Samoxoçkiy A.İ. və başqaları. (1990). Metalşünaslıq. Moskva: “Metallurgiya” nəşriyyatı, 246 s.)
-
Фримантл М. (1991) Химия в действии. Мoсква: «Мир», 159 с.(Frimantl M. (1991). Kimya hərəkətdədir. Moskva: “Mir”, 159s.)
-
http://www.president.az - Azərbaycan Respublikası Prezidentinin rəsmi saytı.
-
http://www.azstat.org. - Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi.
-
http://www.elshanhajizadeh.com - prof. Elşən Hacızadənin saytı.
-
http://www.unido.org - UNIDO - BMT-nin sənayenin inkişafı üzrə təşkilatı.
-
http://www.e-qanun.az. - Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktları.
-
http://www.economy.gov.az-Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi
-
http://www.bakusteel.com - Baku Steel Company MMC-nin saytı
-
http:// www.azerpipe.com - “Azər Boru” ASC-nin saytı
-
http://www.bakusteelcasting.com - “Bakı Poladtökmə” ASC-nin saytı
-
http://www.worldsteel.org - world steel association
Исмаилов Саяф Фетиш оглы
доктор философии по технике, руководитель отдела Промышленности и энергетики аппарата Кабинета министров Азербайджанской Республики
Гусейнов Фаик Нуреддин оглы
доктор философии по химии, руководитель сектора Промышленности и энергетики аппарата Кабинета министров Азербайджанской Республики
Гаджизаде Эльшан Махмуд оглы
Д.э.н., проф., главный научный сотрудник. Национальная Академия Наук
Азербайджана Институт Экономики.
Аннотация
Черная металлургическая промышленность Азербайджана:
этапы развития и перспективы
Цель исследования: в контексте современных тенденций, связанных соответствующим мировым комплексом и вызовами глобализации исследуются особенности черной металлургической промышленности Азербайджана, нынешнее положение и перспективы развития.
Методология исследования основывается на факторный анализ, методы оценивания и статистические методы.
Результаты исследования: исследованы перспективы развития черной металлургической промышленности Азербайджана и в мире, связанные с глобальными вызовами.
Ограничения исследования: отчетность сведений, отражающих современные реалии по короткой этапности в соответствующем направлении а также ряду статистических показателей новых трендов развития.
Практическая значимость исследования связывается с возможностью использования в качестве научно-теоретического источника в исследованиях по мировой черной металлургической промышленности, в частности и Азербайджана.
Оригинальность и научная новизна исследования: впервые, исходя из глобальных вызовов исследованы и оценены перспективы развития черной металлургической промышленности Азербайджана.
Ключевые слова: черная металлургическая промышленность, экономика Азербайджана, экономика промышленности.
Ismailov Sayyaf Fatish oglu
Ph.D. in Engineering, Head of Department of Industry and Energy of the Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan
Huseynov Faik Nuraddin oglu
Ph.D. in Chemistry, Head of Sector at the Department of Industry and Energy of the Cabinet of Ministers of the Republic of Azerbaijan
Hajizadeh Elshan Mahmud oglu
Prof. Dr., Senor Researcher, Institute of Economy of National Academy
of Sciences of Azerbaijan
Abstract
Ferrous industry in Azerbaijan:
stages of development and prospects
Purpose: Analysis of proporities, current state and development perspectives of ferrous industry of Azerbaijan in the context of World experience and challenges of globalization.
Design/methodology: The methodology of the research is based on a factor analysis, estimation and statistical methods.
Findings: In the paper, it has been researched development perspectives of ferrous industry of the World and Azerbaijan in the context of challenges of globalization.
Research limitations: It is related to short phasing of new development trends in the appropriate direction and some insufficient statistical indicators.
Practical implications: Using as scientific source for researches about modern ferrous industry of the World and Azerbaijan
Originality/value: For the first time, it has been analyzed and assessed development perspectives of ferrous industry of Azerbaijan in the context of challenges of globalization.
Keywords: ferrous industry, Azerbaijan's economy, industrial economics.
JEL Classification Codes: D2, F14, L61
185.Azərbaycanda qara metallurgiya sənayesi: inkişaf mərhələləri və perspektivlər. (S.F.İsmayılov, F.N.Hüseynov ilə müştərək). Azərbaycanın vergi jurnalı. Bakı: № 2, 2014. 1,2 ç.v.
| |
http://kompy.info/idrak-mektebi-fatma-xanm-bunyatova-konstruktiv-telim-mahiyyet.html | Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ | AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
“İDRAK MƏKTƏBİ”
Fatma xanım Bünyatova
Konstruktiv təlim:
mahiyyət, prinsip, vəzifələr və dərslərdən nümunələr
Redaktoru: Ş.H.Məmmədov, pedaqoji elmlər namizədi
Rəyçilər: filologiya elmləri doktoru, Əməkdar elm xadimi
Bəhlul Abdulla,
filologiya elmləri namizədi Qafqazlı Nəzakət
Annotasiya
Yaradıcı müəllim Fatma xanım Bünyatovanın bu kitabına konstruktiv təlimlə bağlı fikirlərini əks etdirən məqalələr daxildir. Birinci fəsildə müəllif interaktiv texnologiyanı ənənəvi pedaqogikanın alternativi kimi dəyərləndirir, interaktiv texnologiyanın istiqamətlərini və yeni texnologiyalara verilən tələbləri şərh etmişdir. İkinci fəsildə konstruktiv təlimin fəlsəfəsi, mahiyyəti və məqsədi açıqlanmış, elmi əsasları və prinsipləri təhlil olunmuşdur. Bu təlimlə işləyən müəllimin və şagirdlərin rolu üçüncü fəsildə aydınlaşdırılır. Konstruktiv təlimin prinsipləri və belə təlimlə işləyən müəllimlərin dərslərinin layihələşdirilməsi, keçirilməsi və nəzarət məsələləri sonrakı fəsillərdə təcrübə faktları əsasında təsfir, şərh və təhlil olunmuşdur.
Konstruktiv təlim:
mahiyyət, prinsip, vəzifələr və dərslərdən nümunələr kitabı “İdrak məktəbi”nin pedaqoji şürasının qərarı ilə çapa təqdim olunur.
MÜNDƏRİCAT.
Təşəkkürlər
Ön söz əvəzi-Şamxəlil Məmmədov
Bölmə I
1.1. İnteraktiv və aktiv təlim haqqında 2-4
1.2. Təlim və tərbiyədə interaktiv texnologiyanın istiqamətləri 4-7
1. İnkişafetdirici təlim- Davıdov-Elkonin
2. Pürve Erdniev: Уде (böyüdülmüş didaktik vahidi)
3. Kooperativ təlim- S.Kaqan
4. Konstruktivizm. Konstruktiv təlim
a) konstruktivizmin iki əsas istiqamətləri
b) koqnitiv və social konstruktivizm
c) Çerom Brunerin konstruktivizm təlimi
d) konstruktiv təlimə müasir nəzər
e) Azərbaycan psixopedaqoqikasında konstruktiv öyrənmə konsepsiyaları
1.3. Texnologiyalara verilən pedaqoji tələblər 7-8
Bölmə II.Bunyatovanın konstruktiv təlimi
II.1.Konstruktiv təlimin təyini və fəlsəfəsi, mahiyyəti,
məqsədi və formulu 2-5
II.2.Konstruktiv təlimin elmi əsasları 5-9
II.3.Konstruktiv təlimin prinsipləri 9-14
II.4.Konstruktiv təlimdə dərsin quruluşunun elementləri 14-15
Bölmə III. Konstruktiv təlimdə müəllim və şagirdlərin rolu
III.1. Konstruktiv təlimdə müəllim və şagirdlərin rolu 2-3
III.2. Konstruktiv təlimdə müəllim nəyi bilməlidir 3-5
III.3. Sinifin quruluşu 5-6
III.4. Konstruktiv təlimdə şagird necə işləməlidir? Hansı bilik, bacarıq və vərdiş əldə etməlidir 6-8
Bölmə IV. Konstruktiv təlimlə işləyən müəllimin vəzifələri
IV. 1. Konstruktiv təlimin prinsipləri və bu prinsiplərə əsasən dərsin layihələşdirilməsi 3
IV. 2. Axtarış 5-8
IV. 3. Tamlıq 9-12
1. Tamlıq sxemində dərslər necə qurulur? 12
I bölmə. 1-ci sinif sözləri 12
II bölmə. 2-ci sinif sözləri 13-14
III bölmə. 3-ci sinif sözləri 14-15
IV bölmə. 4-ci sinif sözləri 15-16
V bölmə. 5-ci sinif sözləri 17-18
VI bölmə. 6-ci sinif sözləri 18-20
IV. 4. Bünyatovanın məntiqi bilik strukturları 20-26
IV. 5. Məntiqi təfəkkür əməliyyatları 27
1. Məntiqi təsnifat əməliyyatı 27-28
2. Məntiqi seriallaşdırma əməliyyatı 28-29
3. Məntiqi əvəzetmə əməliyyatı 29
4. Məntiqi zənginləşdirmə əməliyyatı 30
5. Məntiqi multiplikativ əməliyyatlar 30-31
6. Biliyi şagirdə çatdırmaq doğrudur yoxsa şagirdi biliyə
çatdırmaq? G. Binnətova 31-36
IV. 6. Şagirdin əqli modeli 36-38
IV. 7. Dərsin struktur quruluşu 39
1. Dərsin əqli fəaliyyət layihəsi 39
2. Dərsin təlim fəaliyyət layihəsi 40
Bir strukturlu dərslər
A. Müzakirə və yaxud diskussiya 40-43
B. Dialoq-treninq 44-46
C. Fikir sıçraşı (breyrinq) 46-48
D. Rollar üzrə oyun 48-52
IV. 8. Şagirdlərin dərsdə qarşılıqlı fəaliyyət strukturları
S. Kaqanın kooperativ fəaliyyət strukturları 52-53
1. S. Kaqanın kooperativ təlimindən çıxarışları 53
2. Strukturlar 59
1. Cütlükdə müzakirə 59
2. Cütlükdə qeydə alma 60
3. Təlimatçı 61
4. Komanda 61
5. Dəyirmi masa 62
6. Eyni vaxtda dəyirmi masa 63
7. Açın və seçin 63
8. Səhvi tap 64
9. Şagirdin birgə işi 65
10. Biliyin yoxlanması 65
11. Digər komandaya keçmə 66
12. Telefon 66
13. Don 67
14. Cütlükdə öyrənmə 67
15. Cütlükdə oxu 67
16. Birlikdə iş 67
17. Cütlükdə yoxlama 67
18. Cütlükdə müqayisə 68
Bölmə V. Konstruktiv təlimlə aparılan dərsin layihələşdirilməsi və keçilməsi
V. 1. Konstruktiv dərs iki hissəli dərsdir 2-3
V. 2. Dərsin birinci hissəsi 4
V. 3. Dərsin ikinci hissəsi 4-5
V. 4. Biliyin anlam yolu 5-10
V. 5. Konstruktiv təlimlə aparılan dərsin layihələşdirilməsi.
Layihə nümunəsi 10-11
V. 6. Südabə Həsənovanın şərhi
(23 saylı məktəbin ibtidai sinif müəllimi) 12
1. Söz birləşməsi 12-20
2. Şah İsmayıl Xətai 20-25
V. 7. Aynur Məmmədova. İbtidai siniflərdə müasir pedaqoji
texnologiyaların təcrübəsindən 26-31
V. 8. Aynur Məmmədova. Dərsin layihələşdirilməsinin
nümunəsi 32-36
V. 9. Hilalə Nəsibovanın konstruktiv təlimlə keçdiyi biologiya
dərsləri 36-42
V. 10. Bakıdakı 7 saylı məktəbin ibtidai sinif müəllimi Ruidə
Məmmədovanın təcrübəsindən 42-55
V. 11. Aişə Namazova “Xəzər uşaqların gözü ilə”
proyekt dərsi 55-59
V. 12. Gülnaz Mehdizadə 7 saylı məktəb direktoru.
Zamanın tələbi və cəmiyyətin istəyi 60-61
I sinifdə “Onluğu aşmaqla toplama”
aparılan dərsdən sətirlər 62-66
Bölmə VI. Konstruktiv təlimdə nəzarət
VI. 1. Konstruktiv təlimdə nəzarət 2-3
VI. 2. Konstruktiv təlimdə nəzarətin növləri 3
-
Vaxtından qabaq nəzarət 3
-
Gündəlik nəzarət 4
-
Tematik nəzarət 4
-
Yekun nəzarət 4
VI. 3. Konstruktiv təlimdə nəzarətin formaları 4-5
VI. 4. Konstruktiv təlimdə nəzarətin metodları 6
1.Şifahi sorğu və yaxud dinləmə 6
2.Təqdimat 8-9
3.Komandada nəzarət 9-16
4.Şagirdlərin birgə işində nəzarət 16-17
5.Komandada yoxlama 17-19
6.Qrafik nəzarət 19-22
7.Praktiki nəzarət 22-23
8.Özünə nəzarət 23
9.Diaqnostika və şagird idrakının
səviyyəsinin inkişafının təyin edilməsi 23-25
10.Taksonomiya 26
11.Testləşdirmə 26-27
12.Yoxlama yazı 27
13.Qiymətləndirmə və qiymət 27-28
14.Nəzarət qovluğu 28
Bölmə VII. Son söz əvəzi.
Müəllif texnologiyası. Bünyatovanın konstruktiv təlimi haqqında. Y. İ. Antipina.
İstifadə edilmiş ədəbiyyat.
Ön söz əvəzi
Özündə məqsəd, məzmun, forma və metodu, vasitə və priyomları üzvi şəkildə ehtiva edən qeyri - səlis səciyyəli təlim prosesi çağdaş dövrdə intellekt əsrinin qarşıya qoyduğu kamil insan (nəsil) yetişdirmək vəzifəsini yerinə yetirməlidir. Həmin insan həyatda fəal mövqe tutmaq üçün dünyanın qanun və qanunauyğunluqlara söykənən hadisələrindən, təbiət və cəmiyyətdəki proseslərdən baş çıxarmalı, özünün yüksək mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri, əqli inkişaf səviyyəsi, dünyagörüşü və təfəkkür dərinliyi
ilə seçilməlidir.
Belə nəslin həyata hazırlanmasında xüsusi yer tutan fəal öyrənmə mühüm rol oynayır. Hazırda dünya təhsil sistemində fəal öyrənmə və bu cür öyrənmə istiqamətlərində müxtəlif nəzəriyyələr meydana gəlmişdir. Bu nəzəriyyələr ilk növbədə şagirdlərin öyrənmə və inkişaf parametrlərində təlimini optimallaşdırmanın forma, metod, vasitə və prinsiplərini araşdırır, təhlil, ümumiləşdirmə və qiymətləndirməyə əsaslanan öyrənmə formaları həlledici əhəmiyyət kəsb edən təlim forma və texnologiyalarına daha çox üstünlük verir.
Bu gün intellekt əsrində yaşayan ölkələrin təhsil işçiləri, pedaqoq və texnoloqları fəal (aktiv) və interaktiv təlim metodlarının tətbiqinə üstünlük verirlər. Yaşadığımız demokratik cəmiyyət bütün sahələrdə olduğu kimi, təhsildə də köklü dəyişikliklər tələb edir. Təhsil sahəsində demokratik ab- havanın yaradılması günümüzün ən vacib şərtidir. Şübhəsiz, belə bir mühütü orta məktəblərdə təlim prosesindən, müəllim-şagird münasibətlərindən başlayaraq yaratmaq lazımdır. Son illərdə Azərbaycan Təhsil Nazirliyinin dövlət səviyyəsində apardığı islahatlara uyğun olaraq məktəblərimizdə təlim
prosesində yeni interaktiv texnologiya metodlarının tətbiqinə başlanmasını bu cəhətdən təqdirəlayiq hal hesab etmək olar. Yeni interaktiv texnologiyanın bir qolu olan, əsas müddəaları Fatma xanım Bünyatova tərəfindən işlənib hazırlanmış konstruktiv təlim metodu haqqında söz açmaq yerinə düşərdi. Fatma xanım Bünyatovanın konstruktiv təlim metodu artıq böyük qisim pedaqoq və valideynlər tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış, bu üsulla keçilən dərslər öz müsbət nəticələrini vermişdir.
Şagirdlərin idrakının inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılması, təlim materialının şüurlu mənimsənilməsi bu təlimi şərtləndirən əsas cəhətlərdəndir.Konstruktiv təlimə uyğun olaraq müəllim dərsi elə qurmalıdır ki, dünənki dərslə bugünkü dərs, bugünkü dərslə sabahkı dərs arasında əlaqə olsun. Müəllim bilməlidir ki, dərsi hansı sualla başlayıb, hansı sualla qurtaracaq. Əlbəttə, suallar bu əlaqəni yaratmaqda müəllimin ən yaxın köməkçisidir. Suallar elə ardıcıllıqla qurulmalıdır ki, bu, müəllimə məqsədinə çatmağa kömək etsin. Müəllimin məqsədi ondan ibarət olmalıdır ki, şagirdlər keçmiş biliklərə əsaslanaraq öz yeni biliklərini qazansın və onu tətbiq etməyi bacarsınlar. Şagirdlərin vəzifəsi müəllimin suallarına cavab verməkdir. Onlar eyni bir fəaliyyət strukturlarında öz biliklərini yoldaşları ilə bölüşməli, bir yerdə fikirləşməli, öz yoldaşlarının cavablarından bəhrələnməlidirlər.
Konstruktiv təlimdə bilik tək şəkildə işlənmir. Şagirdlərin bilikləri məntiqi əlaqələrə girir, birləşir, yerlərini dəyişir, başqa bilik strukturları ilə assosiasiyaya girir. Bu o deməkdir ki, müəllim öyrədəcəyi mövzunu bir neçə müstəvidə şagirdlərə göstərir. Burada o, məntiqi əvəzetmə əməliyyatından istifadə edir. Bir bilik strukturunu başqa bilik strukturu ilə əvəz edərkən həmin bilik yeni keyfiyyət alır və gələcək biliyə çevrilir, birinin biliyi digərin biliyinə çevrilir, nəticədə biliklər sosiallaşır. Demək, şagirdlər qazandıqları bilikləri düşünərək onlara verilən suallar əsasında məntiqi əməliyyatlardan keçərək, əqli modellər qurub, onu tətbiq edərək mənimsəyirlər.Özəl «İdrak məktəbi» nin direktoru, yaradıcı müəllim Fatma xanım Bunyatovanın oxuculara təqdim olunan kitabında söhbət konstruktiv təlimdən gedir. Əsərə daxil edilmiş məqalələr Bunyatova konstruktiv təliminin mahiyyəti, prinsip və vəzifələri haqqında təsəvvür yaradır. Kitabın praktik dəyəri bundadır ki, müəllif konstruktiv təlim metodlarını tətbiq edən ayrı-ayrı fənn müəllimlərinin təcrübəsi faktları əsasında oxucuları inandırır, problemə həm elmi, həm də praktik yönümdən aydınlıq gətirir.
Ş.Məmmədov, pedaqoji elmlər namizədi,
«Azərbaycan müəllimi» qəzetinin şöbə redaktoru.
BÖLMƏ I
1.1. İnteraktiv və aktiv texnologiya ənənəvi pedaqogikanın
alternatividir 2-4
1.2. Təlim və tərbiyədə interaktiv texnologiyanın istiqamətləri 4-16
1. İnkişafetdirici təlim- Davıdov-Elkonin.
2. Pürve Erdniev: Уде (böyüdülmüş didaktik vahidi)
3. Kooperativ təlim- S.Kaqan
4. Konstruktivizm. Konstruktiv təlim.
a) konstruktivizmin iki əsas istiqamətləri
b) koqnitiv və social konstruktivizm
c) Çerom Brunerin konstruktivizm təlimi
d) konstruktiv təlimə müasir nəzər
e) Azərbaycan psixopedaqoqikasında konstruktiv öyrənmə konsepsiyaları
1.3. Texnologiyalara verilən pedaqoji tələblər 16-18
-
İnteraktiv və aktiv texnologiya ənənəvi pedaqogikanın alternatividir.
Dünya pedaqoji praktikasında interaktiv (qarşılıqlı fəaliyyət) və aktiv (fəal)
texnologiyalar ənənəvi pedaqogikanın alternativi kimi qəbul olunur. Ənənəvi
pedaqogikanın əsas göstəricilərindən biri- müəllimin fəallığı və öyrəniləcək biliyi şagirdlərə ayrı-ayrı üsüllarla öyrətməsi götürülmüşdür. Burada şagirdin yaddaşı, alınan biliyi yadda saxlamaq bacarığı və onu tətbiq etmək üsulları ön plana çəkilir.
Aktiv texnologiyada şagird özü öz fəaliyyəti ilə bilik qazanmaq yolunda olur. Müəllim burada yardımcı, köməkçi və istiqamətverici funksiyanı yerinə yetirir. İnteraktiv təlimdə şagirdlər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəyə girərkən, dərsdə fəallıq göstərərək yeni bilik qazanırlar. Bu qazanılan bilik bir ağlın və şagirdin fəaliyyətindən irəli gəlmir. Burada şagirdlər öz fikirlərini bir-biri ilə bölüşür, təkmilləşdirir və ortaq bir rəyə gələrək onu ümumiləşdirirlər,yəni komandada, qrupda işləyərkən hər bir şagird bilir ki, onun fikri qəbul olunacaq. Amma bu fikrin nə qədər düzgün olub- olmaması ümumi anlaşmadan sonra müəyyənləşir. Yəni şagird interaktiv təlimdə həm fikir yürütmək, başqalarının fikrini qəbul etmək bacarığına yiyələnir, zəkasını işlədir, həm də idrakının strukturunu qurur, xüsusilə sərbəst halda düşünmək bacarığına və s. malik olub əqidəli, sosial vərdişlərə yiyələnir.
Rus almi P.İ. Pidkaslinin sözü ilə desək, pedaqoji texnologiyalar, yəni təlim
texnologiyaları pedaqoji elmdə yeni bir istiqamətdir, və o, yeni, optimal pedaqoji sistemləri quraşdırmaqla, təlim prosesinin proyektləşdirilməsi ilə məşquldur. Yəni bu texnologiyalarla işləyən müəllim bu gün XXI əsrin tələbinə uygun olaraq şagirdi biliklə yükləməyə çalışmır, onu bilik qazanmaq yoluna istiqamətləndirir, onun yaddaşını yox, əqli bacarığını inkişaf etdirir,onu bilik daşıyıcısı kimi yox, öz biliyindən çıxış edərək yeni bilik qazanan görür. Bəs bu texnologiyalara müəllim necə yiyələnməkdədir? O, öz dərslərində ondan necə istifadə etməlidir? Sözsüz ki, yeni pedaqoji texnologiyalara, keçmiş sovet dövründə olduğu kimi, hansısa qabaqcıl müəllmin təcrübəsini yaymaq, ona baxıb, yararlanmaq üsulu ilə yiyələnmək olmaz. Sovet-GERMANIYA BITIMLARI (1939) - 1) hujum qilmaslik haqida 1939 y. 23 avg .da tuzildi ("MolotovRibbentrop pakta"); bitimga ilova qilingan maxfiy hujjat tomonlarning "manfaatlar doirasi"ni chegaralab berdi (Boltiqboʻyi, Sharqiy Polsha, Finlyandiya, Bessarabiya va Shim. Bukovina SSSR ning "manfaatlar doirasi"ga kiritildi) Hər bir pedaqoji texnologiyanın, təlim üsulunun öz əsasları, prinsipləri və istiqamətləri vardır. Bu üsulları yaradanlar,onların müəllifləri öz gördüklərini, duyğularını, bacarıqlarını, dərsin gediş qaydasını öz treninqlərində(yəni məşqələlərində) müəllimlərlə ötürüb öyrədirlər və bu öyrətmə böyüklərin öyrənməsi əsasında qurulur. Pedaqoji treninqi keçməyən, amma texnologiyalardan istifadə edən müəllimin dərsində oturub, onun zahiri hissəsindən (yəni qrup halında oturmaq, işçi vərəqlərindən istifadə etmək və s.) istifadə edən hər bir müəllim öz dərsində yenilik gətirmək əvəzinə xaotik bir dərs prosesi yaradır və bununla da yeni üsulların üzərinə kölgə salmış olur. Treninqlərdən keçmiş müəllim dərsin quruluşunu, onun idarə olunmasını, biliklərin bir-biri ilə əlaqəli təqdim olunmasını və s. öyrənərək öz dərslərində tətbiq etməklə onu tədricən öz pedaqoji bacarığına çevirmiş olur. Bu bacarıqlara yiyələnmiş müəllimlər ənənəvi üsuldan yeni üsula keçid alırlar.
Bu keçidin göstəriciləri aşağıdakılardır:
1.Müəllim bilik ötürücüsü, şagirdlər işə passiv bilik qəbul edən deyillər.
2.Müəllim şagirdlərin bilik qazanmaqları üçün dərsə struktur yanaşmadan çıxış edir.
Burada əsasən bilik strukturlarını qurur. Bu, şagirdlərin əqli fəaliyyətinin inkişafı üçün və onların öz biliklərindən çıxış edərək yeni bilik qazanmaqları üçün bir yol, vasitə olub, dərs prosesində tətbiq edilir.
3.Şagirdlər qarşılıqlı əlaqəyə girərkən yeni bilik qazanmaq üçün öz
fikirlərini bir-biri ilə
bölüşürlər . Onlar bir-birinin fikrinə dəstək verərək düşünmə,
dərk etmə qabiliyyətinə
malik olub, qoyulan sualların məğzini açmaq üçün bilik və
fəaliyyət strukturunda işləyirlər.
4. Müəllim qiymət verən, «düzdür və ya düz deyil» deyə fikir söyləyən, yaxud da arabir mövqeyindən çıxıb, səbəbi ortalığa qoyan, fikirləri əlaqələndirən, bir biliyi digər biliyə çevirməyə istiqamətləndirəndir. Qiymətləndirmə öyrənilən biliyin təqdim olunmasına yox, onun qazanılmasına, tətbiqinə və yeni bilik mənimsənilməsinə yönəlir.
5. Müəllim dərs zamanı təkcə bir şagirdi deyil, bütün şagirdləri dinləyir. Bu dinləmə (qapalı komandada müzakirə, dörd şagirdin ümumi bir fikirə gəlməsi və s.) və yaxud hər kəs fərdi olaraq qoyulan məsələyə öz fikrini açıq bildirməsi formasinda dərs zamanı aparılır. Burada bütün şagirdlər passiv dinləyici yox, bilik qazanıb onu tətbiq və müqayisə edən, qiymətləndirən şəxsə çevirilir.
İnteraktiv təlimlə və yaxud yeni pedaqoji üsulla dərs demək müəllim üçün həm asandır, həm də çətindir. Asanlığı ondan ibarətdir ki, dərs müəllim tərəfindən öncədən layihələşdirilir. Bu layihələşdirmədə müəllim dərsin önəmli fikrini irəli çəkərək onun açılmasına, şagird tərəfindən özününküləşdirərək öz duyumu ilə onu necə calayıb təqdim etməsi yollarına istiqamətləndirir. Cətinlik əsasən şagirdlərin duyumlarını bir yerə cəmləşdirmədən, onu ümumiləşdirmədən irəli gəlir. Bu bəzən də dərsdə elə hallar olur ki şagird fikrinin məcrası müəllimin liyahələşdirdiyi istiqamətlərdən kənar çıxaraq (bu da müəllimin idarəetmənin
zəyifliyindən irəli gəlir) yeni bir məcra alaraq həll olunmamış problemə yanaşı ortalıqa həllini tapmaq üçün yeni bir problem yaradır. Sözsüz ki, treninqdən keçən hər bir müəllim tədricən gündəlik dərslərində ( ayda bir dəfə yox, həm də ümumiləşdirici dərslərdə) interaktiv texnologiyanın strukturlarını tətbiq edərsə, onda onu özü üçün bir pedaqoji alətə çevirə bilər.
1.2. Təlim və tərbiyyədə interaktiv texnologiyanın istiqamətləri
Aktiv və interaktiv təlimin müasir pedaqoqikada bir neçə şaxəli qollara ayrılır. İnteraktiv və aktiv təlim əsasən şagirdlərin qarşılıqlı dərs fəaliyyətinin qurulmasına yönəlibdir. Bu haqda geniş məlumat rus alimi, professor German Selevkonun «Təlim texnologiyalarının ensiklopediyası»nda verilmişdir. Keçən əsrin ortalarında yaranan aktiv təlimin rüşeyimləri şagirdin təlim fəaliyyətindən sonra onların qarşılıqlı fəaliyyətlərindən bəhrələnmiş olur. Belə ki, hələ keçən əsrin 60-cı illərində məhşur Krasnoyarsklı pedaqoq, alim Nikolay Diyaçenko şagirdlərin kollektiv üsul təlimi fəaliyyətini geniş təbliğ və tətbiq edirdi. Keçmiş
Sovet İttifaqında Vıqotski nəzəriyyəsi əsasında yaradılmış Elkoninin –Davıdo v –-Repkin inkişafetdirici pedaqoqikasında şagirdlərin fəaliyyətini əsas götürülür, onlarıın yaxın inkişaf sahəsini öyrənilib, bu inkişafı genişləndirmək üçün onlara bilik situasiyası qururdular. Burada aparıcı rol müəllimin üzərinə düşürdü. Müəllim əsasən çətindən asana gedən yola üstünlük verərək şagirdlərdə nəzəri təffəkkürün formalaşmasını əsas götürürdü. Bu isə bir növ rus sərkərdəsi Suvorovun «təlimdə ağır, vuruşda yüngül» kəlamına oxşayır. Göründüyü kimi, inkişaf etdirici təlim birbaşa şagird təffəkküründə nəzəri düşünməni asanlıqla yaratmağa şərait yaradır. Amma dünya inkişaf psixologiyasında təffəkkür və idrakın inkişafı üç mərhələdən fəhmi – (intuitiv), dəqiq və formal keçərək, tam şəkildə insan ömrünün axırına qədər qurulur.
1.2. Akademik Pirve Erdniyevin (Rusiya) yaratdığı УДЕ «Didaktiv vahidlərin bərkidilməsi» texnaloqiyası yarım əsirdən çox bir müddətdə keçmiş SSRİ-də və hazırda Rusiyanın özündə müəllimlərin diqqətini cəlb etmişdir. Texnalogiyanın əsas mahiyətini aşağıdakı kimi izah etmək olar: birinci dərsdə iki kontrast biliyin öyrənilməsi gedir. Bölmə-vurma, çıxma-üstəgəlmə, mübtəda-xəbər. Bu bir növ Piajenin «qayıdış» strukturuna uyğundur. Hər bir bilik bir-biri ilə birləşəndə deyək ki, 7 5=13 yeni bilik strukturu, yəni toplam alınır onun «qayıdış» forması isə 12-5=7. Yəni bu əməliyyatla gedilən yol geri qayıdır. Bununla da cavabın düzgünlüyü aparılan əməliyyatın düzgünlüyünü bir daha təsdiqlədir. Hələ Sovetlər dövründə ümümtəhsil məktəblərində bu texnalogiyanın tətbiq olunması məsləhət görülürdü və ardıcıl olaraq yüzlərlə müəllim bu texnalogiyadan istifadə edərək, bu gündə işləyirlər.
3. Spenser Kaqan. Kooperativ təlim. Bu təlim Amerikada xüsusilə çox yayılmış təlimlərdən biridir. Amerikalı alim Spenser Kaqan XX əsrin 60-cı illərində yaraddığı kooperativ təlimi J. Piajenin «idrak əməli və qarşılıqlı fəaliyyətdə sürətli inkişaf edir», elmi fikrinə əsaslanır Kaqanın yüzə qədər yaratdığı fəaliyyət strukturları şagirdlərdə əqli və sosial vərdişləri yaradır(bax. bölmə IV. 8.) Onlarda fəaliyyətçilik, ictimaitçilik, intellektuallıq, akademik
bilik və bacarıq qazanmaq qabiliyyətini aşılayır. Kaqanın kooperativ təliminin düsturu belədir:
«məzmun struktur = fəaliyyət»
Kaqanını kooperativ təliminə aşağıdakılar daxildir:
Məzmun – nə öyrəniləcək?
Struktur – necə öyrəniləcək?
Fəaliyyət – yeni üsüllü təlim.
Dərs – fəaliyyət silsiləsi.
Kaqanın kooperativ təliminin 6 açarı var. Hər bir müəllim bu açarlara yiyələndikdən sonra, sözün əsl mənasında, kooperativ təlimlə dərs apara bilər. Bu açarlar aşağıdakılardır:
-
Komanda.
Şagirdlərin komandalara bölünməsi, komandaların yaradılması və onların məqsədləri).
-
İdarəetmə.
Kooperativ dərs idarə olunur. Müəllim burada bir növ menecer rolunda çıxış edir. O, bu cür təlimin idarəçilik qaydalarını bilməlidir.
-
Prinsiplər:
a) qarşılıqlı əlaqə;
b) məsuliyyət;
c) bərabər işləyirik, o cümlədən qarşılıqlı hərəkət;
ç) istək – hər bir müəllim daxilən yeniliyi istəməlidir, müəllim və şagirdin, valideynin və cəmiyyətin istəyi olmasa, müsbət dəyişikliklər əldə etmək olmaz;
d) sosial vərdişlər-şagirdlər strukturlarda fəaliyyət göstərərək sosial vərdiş və bacarıqlara yiyələnirlər. Bu bacarıqları onlar gündəlik həyatda tətbiq edərək problemləri həll etmək, ortaq bir rəyə gəlmək, səbirli olmaq, başqasına dostcasına münasibət bəsləmək, qərarları qəbul etmək, fikri aydınlaşdırmaq və s. kimi vərdişə adət edirlər;
f) strukturlar - Kaqan yaratdığı 100-ə qədər fəaliyyət strukturları mövcuddur. Bunlar şagirdlərin akademik bilik, sosial və intellektual vərdişlərin qazanmalarına, onun qiymətləndirməsinə xidmət edir. Bu cür geniş diapozonda dərs fəaliyyəti şagirdlərdə dərsə məsuliyyətlə yanaşmaq, cavabdalehlik aşılayır, onları dərsə ciddi yanaşmağa sövq edir.
4.Konstruktivizm, konstruktiv təlim.
«Fikir – həyat həqiqətləri mənim beynimdən
çıxıb şagirdlərin beyninə dolmur. Bilik onların
öz beynində hasil olur. Mən ancaq kömək
edirəm, istiqamət verirəm...»
Sokrat
Konstruktivist təlim muasir pedaqoji və psixoloji mühitində ən görkəmli və mühüm təlim texnologiyalardan biridi. Konstruktivizm bir təlim fəlsəfəsi kimi şagirdlərə öz yeni ideyaların, biliklərin yaratmasını təklif edir. (Morin Epşteyn 2002)
Konstruktivizmin bir çox tərifləri var. Lakin bir çox alimlər, tədqiqatçılar, psixoloqlar, müəllimlər bir fikirdə ortaqdılar.
«Konstruktivizm – bir təlim fəlsəfəsi kimi öz təcrübəmizə əsaslanaraq biz öz düşüncə, anlam dünyamızı yaradırıq».
Amerikan konstruktivizmin radikal nümayəndəsi Fon Qlaserfeld (Fon Qlaserfeld) ənənəvi obyektivizm təliminə (bu təlimdə müəllim işinin nəticəsi görünür və təfəkkürün tək bir yolu işlənir ) alternativ olaraq konstruktivizmi təklif edirdi. Konstruktivizm yanaşma ciddi qəbul edilsə, onda demək olar ki, təffəkkürün eyni tipli yolu dəyişilməlidir, çünki konstruktivizm bir təlim nəzəriyyəsi olaraq şagirdlərin özlərinə bilik yaratmasına, qurmasına sövq edir. Hər bir şagird bu prosesdə özü üçün bilik qurur, yaradır və hər kəsin öz fərdi anlamının məğzi olur.
Konstruktivist təlimin kökü Avestadan, Buddizimdən, Sokrat fəlsəfəsindən, İslamdan başlanaraq əsrləri, qərinələri keçərək bu günkü günə gəlib çatmışdı. Həqiqətəndə insan əsrlər boyü anadan olandan ömrünün sonuna qədər kamilliyə can atır.Dahi Nizami kamilliyi, müdrikliyi təkçə elm adamlarına məxsus bir xasiyyət kimi yox, həmdə sadə, gündəlik zəhməti ilə özünə ruzigar qazanan adamlarda da görmək istəyirdi. Nizami özü mədrəsədə təhsil almışdı, lakin öz əsərlərində o gah filosof, gah münəcim, gah kimyaçı, gah həkim, gah tarixçi, gah da müəllim kimi fikir irəli sürür. Bu ondan irəli gəlir ki, o vaxt ki təlimdə biliklər diskpet (yəni hissə-hissə) qurulmurdu və bir informasiya kimi oturulmurdu. Biliklər tam şəkildə bir – biri ilə əlaqədə olaraq bir məna kimi anlanaraq təffəkkürdə qurulurdu. Eyni fikri XVI əsrdə böyük didakt Jan Amos Komenski öz pedaqoji traktında təkrar etmişdi «Nəyi öyrədirsən, tam ......... öyrət».
Konstruktivizm ideyaları üzərində işləyən muasir alim, pedaqoq və psixoloq Çon Düi, Debey (Amerika), Jan Piaje (İsveç), Viqotski (Rusiya) ( hərçənd rus alimləri Viqotskini konstruktivist yox, inkişafetdirici təlimin əsasını qoyan kimi qəbul edirlər ) Çerom Bruner (Amerika), Bruks və Bruks ( Amerika) idilər.
Yuxarıda göstərilən nəzəriyəçilərin və praktiklərin konstruktivizmə öz nöqteyi nəzərləri olduğu üçün onların prinsipləri əsasən üst – üstə gəlir və eyni zamanda bir birindən fərqlənir.
Amerikalı Morin Epşteynin (2002) tədqiqatı əsasında, konstruktivizm öyrətmə nəzəriyyəsi yox, öyrənmə nəzəriyyəsidir. Hər bir insan bir şeyi öyrəndikdə fərdi olaraq öz biliklərini qurur. Fərdi quraşdırma faktoru təfəkkürün çox tərəfli, çox şaxəli quruluşunun göstərəcisidir. Morin Epşteyn öz araşdırmalarında təlimin 9 prinsipini konstruktivizmlə əlaqədə aşkarlamışdı.
-
Təlim fəall prosesdir. Burada şagird sensor materiallardan istifadə edərək ondan məna qurur.
-
İnsanlar öyrənə bilməyəcəklər ki, onlar neçə öyrənirlər. Öyrənmə mənanın və onun sisteminin qurulması kimi nəzərə götürülür.
-
Praktiki təcrübə və fiziki hərəkətlər öyrənmə üçün vacibdir, lakin bəs deyil; biz şagirdlərin diqqətini cəlb eləməli və onların fəaliyyətlərini təşkil etməliyik (Çon Dui bunu fəal fəaliyyət adlandırırdı).
-
Dil təlimə təsir göstərir. Viqotski dil və təlimi bir birinə bağlılığını, ayrılmamazlığını təsdiqləyirdi.
-
Təlim sosial fəaliyyətdir, biz cəmiyyətlə bağlıyıq. Ənənəvi təlim şagirdlərin təcrid olunmasına istiqamətləndirdiyini Çon Dui qeyd edirdi.
-
Təlim kontekstlidir (yəni tamdır). Bilik bağlantılarında biz indi öyrənmədiklərimizi bilirik.
-
Çox şey bilmək lazımdır ki, çox şeyi tanıyasan. Keçmiş təcrübələr olmadan yeni bir şey qurmaq mümkün deyil. Nəqədər çox bilirik, bir o qədər tanıyırıq.
-
Öyrənmə bir anlıq deyil, ona vaxt lazımdır.
-
Öyrənmənin əsas komponenti motivasiyadır. Motivasiya – şagirdlərin başa düşdükləri sualdır.
a. Konstruktivizmin iki əsas istiqamətləri.
Konstruktivizm psixoloji nəzəriyyəsinin əsasının Jan Piaje və Lev Viqotski qoyublar. Piaje öz konstruktivist nəzəriyyəsində uşağın dərk etmə inkişafına önəm verir, Lev Viqotski isə təlimdə və inkişafda sosial – mədəni amilin təsirini əsaslandırırdı. Tətqiqatçıların konstruktivist təlim nəzəriyyəsinin bu yanaşmalarına böyük marağı onların arasında diskussiyaya səbəb oldu. Bu diskussiyanın nəticəsi ondan ibarət oldu ki, Piaje uşağın təlimdə dərk etmə inkişafını əsas götürüdüsə, Viqotski isə təlimdə sosial – mədəni amilləri əsas görürdü. Bu diskussiyada yaranan «koqnitiv konstruktivistləri» (koqnitiv – dərk etmə) və sosial konstruktivistlər termini psixoloji nəzəriyyə konstruktivizm təliminin iki növü kimi aiddir.
b.Piajenin koqnitiv (dərk etmə) nəzəriyyəsi.
Müəllimin bu nəzəriyyədə rolu ondan ibarətdir ki, o şagirdləri öz biliklərini qurmağa zövq etməlidir, ruhlandırmalıdır, qiymətləndirməlidir. Onlara mülahizə etmək üçün maraqlı materiallar verməlidir. Məktəb imkan verməlidir ki, hər bir şagird öz təcrübəsi əsasında öz biliyini qursun.
Viqotskinin Sosial konstruktivizmi.
Bu nəzəriyyəni keçmiş Sovet psixoloqu Lev Viqotski yaratmışdı. Viqotski hesab edirdi ki, uşaqlar böyüklərdən öyrənirlər, və ona görə də təlim inkişafdan qabaq ketməlidir. Özünün «Yaxın inkişafı zonası» nəzəriyyəsində Viqotski qeyd etmişdi ki, uşaqlar təlimdə böyüklərlə əməkdaşlıq edərkən böyüklər onları problemləri həll etməyi öyrədərkən onların (uşaqların) təfəkkürü yaxşı inkişaf edir, onların fəaliyyəti daha da effektiv olur. Viqotskinin nəzəriyyəsi əsasında onun ardıcılları – Elkonin Davıdov inkişaf edirici təlimi yaratmışdı və bu təlim Rusiyada və Avropanın bir sıra ölkələrində öz tətbiqini tapır. Qərb araşdırıcıları Viqotskini konstruktivist kimi görürlər, çünki Viqotskinin təbiricən uşaq öz həyatı konsepsiyasını böyüklə birlikdə yaradır.
Viqotskinin nəzəriyyəsi Piajenin nəzəriyyəsinə çox oxşayır, ona görə ki, bu iki nəzəriyyə elmi əssaslarla uşağın necə öyrəndiyinin əsaslandırırlar. Əgər Piaje öz nəzəriyyəsində dərk etmə inkişafını qarşılıqlı əməkdaşlıqda görürdüsə, Viqotski isə təlimin sosial kontekstlərinə çox diqqət verirdi. Piajenin nəzəriyyəsində müəllimin rolu məhduddur, amma Viqotskinin nəzəriyyəsində müəllim təlim prosessində fəal rol oynayır. Yeri gələndə suallarla kömək edib yardımçı olur. Koqnitiv dərk etmə konstruktivistləri isə mənanın,anlamın, məğzin yaranmasını gözləyirlər, onlar şagirdləri istiqamətləndirərək onlara yardımçı olurlar.
Bu sətirlərin müəllifi oxuculara təqdim etdiyi konstruktiv təlim şagird – müəllim qarşılıqlı əlaqə münasibətləri əsasında, şagirdlərin anlam yolu üzrə qurulan təlim prosesi zamanı yaradılmışdır.Sonrakı araşdırmalar yaranmış təlim prosessində və bu prosessin təlim meydancası olan «İdrak məktəbi»ndə Piajenin koqnitiv konstruktivizm nəzəriyyəsinin praktik əsası ortalığa çıxarılmışdır.Bu pedaqoji proses illərcə işlənərək, zənginləşərək, Piaje nəzəriyyəsindən qaynaqlanaraq, bir pedaqoji texnologiyaya çevrilərkən onda Viqotskinin sosial – mədəni nəzəriyyəsindən bəzi amillər öz əksini tapmış oldu.
c. Cerom Brunerin konstruktivist, konstruktivizm təlimi. Amerika alimi Cerom Brunerin yaratdığı bu təlimində qaynaqları J. Piajenin idrakın inkişaf nəzəriyyəsindən götürülüb. Konstruktivist təlimdə şagird əldə etdiyi yeni biliyi keçmişdə qazandığı biliklər əsasında yaradır və inkişaf
etdirir.
Cerom Brunerin konstruktivist təlimi 4 aspektdə izah olunur:
1. Öyrənməyə meyilli olmaq;
2. Bilik elə bir struktur yolla gedir ki, şagirdlər onu asanlıqla
mənimsəyirlər;
3. Effektivlik və ardıcıllıq biliyin təqdimatında;
4. Qiymətləndirmə və cəzalandırmanın xasiyyəti.
Konstruktivist təlimdə biliyin strukturlaşdırılmasında istifadə edilən metodlar
biliyi sadələşdirməyə, ondan yeni fikirlər, mülahizələr yaratmağa və informasiyanın genişlənməsinə gətirib çıxardır. Konstruutivist müəllim dərslərində aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:
1. Dərsin strukturları (müəllimin instruksiyası) istiqaməti çoxlu təcrübə və kontekstlə dolmalıdır ki, o, şagirdlərə bu biliyi almaq üçün həvəs və maraq yaratsın.
2. Dərsin strukturları (müəllimin instruksiyası) elə strukturlaşdırılmalıdır ki, o şagird tərəfindən çox asanlıqla tutulsun (spiral quruluş).
3. Dərsin strukturları (müəllimin instruksiyası) elə işlənməlidir ki, orada bu
informasiyadan kənar çıxılma üçün və ona zidd olanları aralığa gətirmək mümkün olsun.
Konstruktivist müəllimlər əsas diqqəti, bilik, strukturlarını şagirdlərin inkişaf strukturlarına uyğun götürür. Onlar şagirdlərin fəaliyyətini qrup və yaxud fərdi şəkildə qururlar.
d. Konstruktiv təlimə muasir nəzər.
Konstruktivizm bir pedaqoju psixolojı istiqamət kimi XX əsrin ikinci yarısından sonra güclənməyə başlamışdı. «Konstruktivizm bizim dövrümüzün ən önəmli nəzəriyyəsidir». (Con Lokens, Universitet Toronto). Toronto - Kanadaning sharqiy qismidagi shahar. Ontario provinsiyasining maʼmuriy markazi. Axoliyey 2,4 mln. kishi (2001, shahar atrofi bilan 4,6 mln. kishi). Transport yoʻllari tuguni. Ontario koʻli sohilidagi port, okean kemalari ham kira oladi. Bu pedaqoji texnologiyalarının avanqardıdır və o XXI əsrin axırında öz inkişafını tapacaq. Konstruktivizm şəxsiyyətin fəal və məqsədəuyğun inkişafını vurqulayır bununla da bahəm sistemlərin məqsədə uyğun inkişafını nəzərdə saxlayır.Sistemlər və əsasəndə bilik sistemləri cari biliklərin keyfiyyətli dəyişməsinə, mürəkkəbliyinin artırılması istiqamətindən alınan yeni keyfiyətcə yüksək biliyin alınmasından inkişaf edirlər.
Biliklər heç vaxt reallığıqın dəqiq təsviri ola bilməz, biliyin hər bir real təqdimatı onu daha da yüksək səviyyədə izahatını tələb edir. (Piaje, İnelder).Burada hər bir fərd öz biliyini ətraf mühitə uyğunlaşdırmaq bacarığını aşkarlayır.
Amerikanın bir çox məktəb və kolleclərində şagirdlərin təlimi konstruktiv nəzəriyyələr əsasında qurulur. Belə ki, Çikaqo elmlər akademiyasının nəzdindəki kollec və məktəblərin dərslikləri və tədris planları konstruktiv təlim nəzəriyyəsi əsasında qurulmuşdur. Akademiyanın müəllimləri hesab edirlər ki, təlim şagirdlərin ətraf mühit haqqında biliklərindən asılıdır. Akademiyanın «Ka os klubu» - konstruktivist nəzəriyyəsinin sinifdə necə istifadə etmək üçün təlimat təqdim edir. Bu təlimat şagirdlərin öz elmi konsepsiyalarını yaratmaq üçün praktik bazanı özündə ehtiva edir.
Frendeks Landinq «konstruktivizm» internet saytında müəllimlər üçün belə məsləhətlər verilir:
- Konstruktivizmin tədris proqramı standart proqramdan imtina etməyi çağırır. Konstruktivistlərin proqramı elə qurulub ki, o keçmiş biliklərin istifadəsinə yardımçı olur.
- Təlimat konstruktivist nəzəriyyəsinə əsasən müəllimlər öz diqqətlərini faktlar əsasındakı əlaqəyə cəmləşdirməli və şagirdlərin yeni anlamını möhkəmləndirməlidirlər. Onlar şagirdlərin fikirlərini təhlil etməlidirlər, onu açmalıdırlar, şagirdlər arasında konstruktivist dialoq yaratmalıdırlar, onları ruhlandırmalı və qiymətləndirməlidirlər.
- Qiymətləndirmə – qiymətləndirmə təlim prosesinin bir hissəsi olur. Şagirdlər özləri öz irəliyişlərini qiymətləndirirlər. Konstruktivist müəllim onların anlam səviyyəsini və əqli modellərini qiymətləndirir. Şagirdlərin səhvi konstruktivist müəllimə çox vacibdir, çünki səhvlir müəllimə şagirdlərin indiki anlamına diqqət yetirmək, daxil olmaqa imkan yaradır.
Amerikanın «Sed letter» jurnalında çap olunan «Konstruktivizmin praktikası» məqalədə qeyd olunur ki, konstruktivist müəllim «səhnədə müdrük rolunu» oynamır, o ən yaxşı halda şagirdlərin öz anlamlarının indiki anlamla qiymət vermək üçün istiqamət yaradandır. Həmən məqalədə göstərilir ki, əgər konstruktivist təlim köhnə bilik əsasında qurulursa onda müəllim şagirdlərin anlamı və yeni biliklər arasında ziddiyət yaratmalıdır.
Üçüncüsü əgər şagirdlər bu günkü anlamalarını tətbiq edirlərsə, onda müəllim onu ön plana çəkməli və şagirdlərə vacib olan problemlərin həllinə daxil etməlidir. Müəllimlər şagirdlər arasında qarşılıqlı əlaqəni stimulaşdırmalıdırlar, çünki bu əlaqələr şagirdlərin öz fikirlərini düzləndirir və başqalarınınkı ilə müqayişə etməyə imkan yaradır.
Amerikalı iki müəllim Corc B. Qaqnon və Mişel Collu(George W.Gaqon, and Mishelle Collay) birlikdə «Konstruktiv təlimin proyekti» məqaləsində konstruktiv dərsi planlaşdırma yanaşması ilə yox, proyektləşdirmə yanaşmasından izah etməyə çalışmışdılar. Onlar öz yanaşmalarını izah edərək qeyd etmişdilər ki, əgər müəllim təlim prosesin mərkəzindədirsə o onda nə edəcəyini planlaşdırır, amma əgər müəllim şagirdlərin fəalliyətini proyektləşdirirsə onda o şagirdlərin nə edəcəyi məsələsi üzrə fikrini cəmləşdirir. Koqnitiv nəzəriyyəyə əsaslanaraq onlar konstruktiv dərsin altı elementin işləmişlər. Bunlar situasiya, qruplaşma, körpü, suallar, əlavə və əks etmədir. Müəllimlər şagirdlər üçün situasiyanı izah etmək üçün situasiyanı inkişaf edirlər, materialları qruplaşdırırlar, şagirdlərin bildikləri və bilmək istədiklərinin arasında əlaqə qururlar, sual gözləyirlər və onlara cavab verməyib, şərait yaradırlar ki, onlar suallara özləri izahat versinlər. Başqa bir araşdırıcı alim Teodor Sizerin (Amerika) sözünə görə şagirdləri fəal bilik qazanmaq fəalliyətinə gətirərək, hər bir tədris planı konstruktivizmə uyğunlaşa bilər.
80 – ci illərin sonunda keçmiş Sovetlər ittifaqında gedən yenidən qurma prosesində məktəbin modernləşdirilməsi aktual bir məsələyə çevrilmişdir. O vaxtlar pedaqoji məkan bir ideya arenasına çevrilərək araşdırmalar, yeniliklər yuxarıdakıların göstərişi ilə yox, aşağıdakıların duyumları ilə, düşüncələri ilə, anlamları ilə aparılırdı. Çoxları başa düşürdü ki, bilik ötürmək nəyi isə yadda saxlayıb bilik almaq, hələ bilik qazanmaq deyil.Konstruktiv təlim haqqında Rusiyada ilk dəfə olaraq Kemerevo universitetitin müəllimi Natalya Şatalova öz monoqrafiyasında yazıb. Müəllif qərb alimlərinə və araşdırıcılarına istinadən Viqotskini konstruktivist adlandırdığı üçün tənqid atəşinə məruz qalmışdı. Lakin Maxmutovun, Cosanovun və başqalarının təklif elədikləri problemli təlim düşüncəli, anlamlı təlim kimi xarakterizə olursada, onları konstruktivist müəllim və texnoloq kimi görmürlər.
Keçmiş SSRİ nin bir hissəsi olan Azərbaycanda 90-cı illərin əvvəlində təlimin məntiqi yolu ənənəvi təlimə bir alternativ təlim üsulu kimi təqdim olunmuşdur. (Бунятова Ф. Дж. «Логический способ обучения.. Альтернативное образование» Баку 1990 г. из-во Маариф ) Sonralar bu təlim sosiallaşaraq «Təlim və tərbiyyədə pedaqoji texnologiyalar» Bakı 2000 öz əksini tapmışdır. 2001– ci ildən «Konstruktiv təlim» haqqında sil-silə yazılar «Azərbaycan müəllimi» qazetində çap olunaraq onun mahiyəti, prinsipləri digər konstruktivist yanaşmalardan fərqi və oxşarlığı göstərilmişdir. Sözsüz ki, bunlar hamısı konstruktivizm haqqında deyilən fikirlərin, irəli sürülən baxışların hələ başlanğıcı sayıla bilər, çünki biz hələ anlam qapısının ağzında olaraq onu açmaq istəyindəyik.
e. Azərbaycan psixopedaqoqikasında konstruktiv
öyrənmə konsepsiyaları.
Muasir Azərbaycan pedaqoji psixologiyasının görkəmli nümayəndəsi olan professor Əbdül Əlizadə “İdrak prosessləri və hisslər” Bakı 2006. kitabında Azərbaycan alim və pedaqoqların təhsil konsepsiyasınin əsaslarında şagird təffəkkürün inkişafını görürdü.”Akademik A. Mirzəcanzadə yaratdığl texniki humanitar liseyində “Yeni metodla tədris etdiyi qeyri adi kurs “Fiziki-kimyavi-riyazi tənqidi təffəkkür dərsləri” yəqin ki, ömürləri boyu şagirdlərin yadından çıxmayacaq. Çünki akademikın fikrincə şagirdlərə bilikləri öyrətməkdən çox, onlara bilik toplamaq yollarını, prosesini aydınlaşdırmaq lazımdır. Bu yönümlü tədris prosesində şagirdlərdə biliklə yanaşı, nəzəri və tənqidi təffəkkür formalaşır”.
Kimya elmləri doktoru, professor Mustafa Salahov “Təhsildə dinamik fəza təffəkkürü konsepsiyasında təbiətşünaslığın və ən əsası kimyanın tədris prosesində şagirdlərin təffəkkürünü hansı yollarla inkişaf etdirmək problemini qoyur.Professorun fikrincə bu yönümdə təffəkkürün inkişafı dünyanın vəhdəti baxımından öyrənilməsi məqsədəuyğundur.
Əbdül Əlizadə Azərbaycan psixopedaqoji salnaməsində “İdrak məktəbi”nin axtarışları və uğurlarına böyük diqqət yetirir.
“Məktəb müəllimi ürəkli və cəsarətli addım atmış və XX yüzilliyi görkəmli psixoloqu J. Piajenin genetik psixologiyasını məktəb təcrübəsində tətbiq etməyə başlamışdı və özünün yaratdığı “İdrak məktəbi”ndə Piajenin genetik psixologiyasının uğurları axarında şagirdlərin ağlını inkişaf etdirdi.
F. Büynatova genetik epistemologiyanın başlıca postulatlarına əsaslanaraq uşaqlarda təffəkkürün inkişafını məntiqi ölcülərlə araşdırırdı. Bünyatova J. Piajenin məntiq sahəsindəki axtarışlarında Azərbaycan psixopedaqoqikası üçün önəmli olan bir sahəyə dünya şöhrətli alim, professor Ə. Lütfü-Zadənin qeyri səlist məntiqinə gəlib çıxdı. Bu öz özlüyünə çox dəyərli tapıntıdır və onun açıqlaması çox çeşidli sualların əmələ gəlməsini şərtləndirir: Görəsən Y. Piajenin məntiqi ilə Ə. Lütfü-Zadənin məntiqi psixopedaqoqikada yeni bir istiqamətin formalaşdırılmasında həllediçi rol oynaya bilərmi?” Professor Əlizadə dünya psixopedaqoqikasına bu görümləri ilə yeni fikir, yeni ideyalar gətirmiş oldu. Bu o deməkdi ki,Lütfü-Zadənin əsasını goyduqu yüksək texnologiyalar- nanotexnologiyalar pedagoji proseslərin modelləşdirilməsində istifadə oluna bilər . Bu gün yaxın qonşumuz olan Rus psixoloqları qarşısında nanotexnologiyaları məsələsi qoyulsada, bu istiqamətdə hələ bir iş görülməyib.
Hörmətli professorun sualın birinə cavab olaraq onu demək istəyirəm ki, Piajenin təbii idrak konsepsiyası və Lütfü-Zadənin süni idrak konsepsiyasının əsasında fənn biliklərinin yeni nanostrukturda modelləşdirilməsi üçün dünya psixopedaqoqikasında ilk olaraq hələ bir neçə il bundan öncə nanopsixopedaqoji texnologiya yaradılmışdır. Bu texnologiya əsasında yeni nanostruktur quruluşunda modelləşdirilən fənn bilikləri nizamlanaraq bir tamlığa çevrilir. Bu biliyin yeni modeli interaktiv metodlarla tədris olunanda onda fənn biliklərinin öyrənilməsinə ayrılan vaxrt 20-30 % azalmış olur. Bu da XX əsrin sonunda Amerika alimi Seymur Peypertin “Biz elə bir təlim metodları yaratmalıyıq ki, o təlim müddətini 2-3 il azaltsın” çağırışına bir növ cavab ola bilər.
1.3. Texnologiyalara verilən pedaqoji tələblər.
Amerikada Gordon Drayden, Dr. Jeannette Votsun nəşr etdikləri «The leaning Revolution», «Təlimdə inqilab» kitabında təlim yollarının dəyişməsi məsələlərini göstərilir. Onlar Amerika və Qərb pedaqoji metodlarını araşdırarkən belə bir nəticəyə gəliblər:
təlim o zaman effektli olar ki, hər bir fərd onu tətbiq edərkən özünə xeyir gətirəcək, təlim özü dərk etməyə, özü öyrənməyə, özü qiymətləndirməyə, özü tətbiq etməyə yönələcəkdir. Bu nöqteyi nəzərdən onlar təlimin «İnqilabi modeli»ni hazırlamışlar və bu modeldə onlar dünya praktikasında özünüinkişafa, özünüdərk etməyə, özü-özünü təlim etməyə aid olan pedaqoji texnalogiya və metodları sistemləşdirərək, onun effektliyini, məqsədə uyğunluğunu, təyinliyini, konseptuallığını və başqa xüsusiyyətlərini göstərmişlər.
Pedaqoji texnaloqiya və metodların çoxluğu bəzən müəllimləri çaşdırır və onlar öz fəaliyyətlərinə və məqsədlərinə uyğun texnalogiya seçərkən Rusiya alimi və tədqiqatçısı German Selevkonun gəldiyi qənaətə fikir versələr pis olmaz. Onun fikrincə, hər bir pedoqoji texnologiya sistemliyi və ardıcıllığı özündə ehtiva edir və o bir neçə əsaslı metadoloji tələblərə cavab verməlidir. Mövcud elmi ədəbiyyatın təhlili göstərir ki, həmin tələblər aşağıdakılardır:
1.Konseptuallıq.
Hər bir pedaqoji texnoloqiya elmə əsaslanır. Bu əsaslanma özünə elmi, pedaqoji,
psixoloji, didaktik, sosial, pedaqoji prossesləri əsas götürür ki, bu da tərbiyyəvi
məqsədlərə nail olmaq üçün vacib amillərdən biridir.
2. Sistemlilik.
Pedaqoji texnoloqiya sistemliyi bütün əlamətlərini özündə cəmləşdirməkdədir.
Bunu prossesin məntiqliyi ilə, xüsusilə, onun məntiqi hissələrinin qarşılıqlı əlaqəsi və tamlığı ilə izah etmək olar.
3. İdarəetmə.
Təlim prossesi layihələşdirmə, planlaşdırma, şagirdlərin qarşılıqlı fəaliyyətlərinin
idarə olunması mərhələlərini əhatə edir. Bu zaman diaqnostika apararaq səhvlərin
düzəldilməsi, ayrı-ayrı vasitələrdən istifadə və təhsil prosesini idarə etmək imkanları yaranır.
4. Effektivlik.
Müasir pedaqoji texnologiyalar çox mürəkkəb bir şəraitdə yaranır. Təlimin
effektivliyində onun başqa texnologiyalardan fərqi aşkarlanmalıdır ki, bu da öz
növbəsində təyin olunmuş bilik standartının yiyələnməsinə təminat versin.
5.Yenidən tətbiq olunma.
Bu texnologiyanı eyni tipli məktəblərdə və ya qeyri standart məktəblərdə başqa
subyektlər tərəfindən təkrar aparmaq və ondan istifadə etmək imkanının olmasıdır. Bu tələblər eyni təlim texnologiyaların tətbiqi zamanı şərait, pedaqoji – psixoloji mühit və sinfin səviyyəsindən asılı olaraq müxtəlif tələbləri nəzərə almaq və bunları düzgün tətbiq etmək zərurəti ortaya çıxır. Odur ki, müəllimlər tədris prosesində bu və ya digər məsələlərə diqqət yetirməlidirlər.
| |
http://kompy.info/azerbaycan-dovlet-iqtisad-universiteti-serbest-is-telebe-ramin.html | Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Ramin Ağayev İxtisas | |
Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti SƏRBƏst iŞ Tələbə: Ramin Ağayev İxtisas
|
bet | 1/3 | Sana | 06.12.2023 | Hajmi | 35,2 Kb. | | #112902 | Turi | Qaydalar |
Bog'liq Keyfiyyət menecmenti
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
SƏRBƏST İŞ
Tələbə: Ramin Ağayev
İxtisas: Standartlaşdırma və sertifikasiya (sahələr üzrə)
Qrup: 954
Fənn: Keyfiyyət menecmenti
Müəllim: Şəhla Yusifzadə
Mövzunun adı: Keyfiyyət idarəetmə sisteminin əsas prinsipləri
Keyfiyyətin idarə edilməsi prinsipi: bir təşkilatın idarə edilməsi və idarə olunması üçün istifadə edilən kompleks və əsas qaydalar və inanclar. Beləliklə, uzunmüddətli müştərilərin və digər biznes tərəfdaşlarının ehtiyacları ilə əlaqədar məhsuldarlığı davamlı artırmaq məqsədi daşıyır.
Təşkilatın müvəffəqiyyətli qalması üçün şərt maraqlı tərəflərin ehtiyaclarını daim müəyyənləşdirmək və onun fəaliyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. ISO 9001 standartı, Beynəlxalq Standartlar Təşkilatı (İSO) tərəfindən müəyyən edilmiş beynəlxalq standart, bir çox ölkələrdə, o cümlədən Avropa İttifaqında sertifikatlaşdırma modeli kimi istifadə olunan Keyfiyyət Menecment Standartıdır.
8 prinsipi əsasında:
Müştəri yönüm:
Təşkilatlar müştərilərindən asılıdır, buna görə də onların mövcud və gələcək ehtiyaclarını başa düşməlidir, onların tələblərinə cavab verir və müştərilərin gözləntilərini aşmaq üçün işləyir. Müştərilər bir təşkilatın gələcəkdə rentabellikində əsas rol oynayırlar. Müştəriləri qorumaq üçün təşkilatlar müştərilərin mövcud və gələcək perspektivlərini başa düşməlidirlər.
liderlik:
Liderlik şirkətin məqsədi, idarə olunması və daxili mühitin birliyidir. Liderlər şirkətin daxili mühitini və atmosferini yaratmalı, belə ki işçilərin şirkətin məqsədlərinə nail olmağı ilə tam məşğul oluna bilərlər. Təşkilatın rəhbərliyi təşkilatın funksiyaları üçün müvafiq ətraf mühit şəraiti yaratmalı, idarə etməlidir və yaratmalıdır. Təşkilatda liderdir, müəyyən məqsədlərə nail olmaq üçün işçilərə təsir göstərə bilən bir şəxsdir. Bu, işçilərin motivasiya edilməsində və təşkilatın məqsədlərinə nail olmaqda ən vacib rol oynayır. Məqsəd liderin birliyini və istiqamətini müəyyən etməkdir.
|
| | |
http://kompy.info/category/Mühazirə/?page=6 | Mühazirə | |
| Mühazirə Hesablama təcrübələrinin avtomatlaşdırılması Məqsədi bir asılı olan, və bir və ya bir neçə asılı olmayan dəyişənlər arasındakı münasibəti araşdırmaqdır. Burada asılı dəyişənlərin sistematik təsiri nəticəsində asılı olmayan dəyişənlərin özlərini aparmasını izah etmək və onları təsadüfi təsirlərdən ayırd etmək Mühazirə 3,11 Mb. 4 | o'qib | | NəQLİyyat kolleci “Sİqnallar və SİstemləR” -1 R a d I o termini radiasiya (şüalanma) mənasını verən latın sözü olan «r a d I a r e» sözündən Mühazirə 0,64 Mb. 25 | o'qib | | Mühazirə Əməliyyat sistemi anlayışı Ikincisi, hesablama sistemi proqram təminatından təşkil olunmuşdur. Bütün proqram Mühazirə 2,11 Mb. 70 | o'qib | | Mühazirə Atomun quruluşu haqqında Zommerfeld modeli, de-Broyl dalğaları, qeyri-müəyyənlik prinsipi və kvant ədədləri Atomun quruluşu haqqında Bor modeli elmin sonrakı inkişafı üçün bir növ təmal “ daşı “ olmuşdur. Belə ki, o hidrogen və hidrogenəbənzər atomların ( məs, He+, Li2+ ) spektrlərindəki qanunauyğunluqların səbəbini izah etməyə müvəffəq olmuşdur Mühazirə 284,95 Kb. 4 | o'qib | | Təsdiq edirəm: Yüksək Təhsil İnstitutunun direktoru A. Eminov “ ” 2024-cü IL Tələbələrin fərdi tapşırıqları və onların yerinə yetirilmə müddəti, məsləhət saatları Mühazirə 61,18 Kb. 8 | o'qib |
| | |
http://kompy.info/reja-uchinchi-sinfda-musiqa-oqitishning-mazmuni-va-maqsadi-uch.html | Reja uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari | |
Reja uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari
|
bet | 1/3 | Sana | 07.12.2023 | Hajmi | 58,77 Kb. | | #113134 |
Bog'liq 9-mavzu umumtalim 9-MAVZU: UMUMTA’LIM MAKTABINING 3- SINFDA MUSIQA O’QITISHNING VAZIFALARI VA MAZMUNI 2-SOAT REJA Uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari. ahamiyati. Uchinchi sinfda yil, chorak, dars mavzulari va ularni o’quvchilar yoshi va qiziqishiga mosligi. Uchinchi sinf o’quvchilari o’zlari psixologik – fiziologik xarakteriga ko’ra 1 – 2 sinflardan ancha farq qiladi. Ularning diqqat e’tibori turg’un, xotirasi kuchli, ovoz apparatlari shakllangan, nutqi ravon, vokal – xor malakalariga, musiqa haqida bilimga ega bo’ladilar. Uchinchi sinf o’quvchilari ovoz diapazoni do1-mi2. Shunga qaramasdan, darsning har bir elementi tajribalarga asoslanib tushuntirish lozim. Uchinchi sinf dars rejisini tuzganda ayniqsa, ijodiy yondoshish uning strukturasini mantiqan bog’lab turish, asarlar tartibini sinf imkoniyatiga muvofiq belgilash, bolalarni musiqaga qiziqish uyg’otib, badiiy emosional kechinmalarini vujudga keltirish, ularni ovoz diapazoniga moslab reja tuzish kerak O’quvchilarni o’quv jarayonida musiqani hayotiyligi, soddadan murakkabga qarab uzluksiz rivojlanishi, musiqaning nazariyasi va janrlari, tuzilishi va mohiyati, boshqa san’at turlari bilan aloqasi haqida bilimga ega bo’ladilar. Musiqa savodidan notaga qarab kuylash qobiliyatlari ongli ravishda rivojlanadi. O’qituvchining qo’l harakatiga qarab va ularni qo’llarini harakatga keltirib turli mashq va qo’shiqlarni kuylay oladilar. Bu o’rganilayotgan musiqiy asarlarning janrlarini aniqlashda sof intonasiyada to’g’ri kuylashga va qo’shiq mazmunini ifodali qilib, badiiy jihatdan to’g’ri ijro etishda muhim rol o’ynaydi. Bunga misol qilib kompozitor F.Nazarov va shoir P.Mo’minning “Qish chog’lari” qo’shig’i kompozitor Sh.Yormatov va shoir Zulfiyaning “Qor qo’shig’i”, kompozitor N.Norxo’jayev va P.Mo’minning “Salom bergan bolalar”, “Gul terdi gullar” kabi asarlarni keltirishimiz mumkin.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Reja uchinchi sinfda musiqa o’qitishning mazmuni va maqsadi. Uchinchi sinf o’quvchilarining psixologik – fiziologik xususiyatlari
| |
http://kompy.info/category/Mühazirə/?page=5 | Mühazirə | | Bakalavr səvİyyəsİndə 050622 Mühazirə 44,77 Kb. 6 | o'qib |
| 1. Mühazirə Əməliyyat sistemi anlayışı Birincisi, ondan ki, ingilis dilli ölkələrdə “hardware” sözü və ya şin adlanan magistral xətlə birləşdirilmiş prosessor, yaddaş, monitor, disk qurğuları və I a kimi texniki təminat adlandır-maq qəbul olunmuşdur Mühazirə 1,95 Mb. 54 | o'qib |
| Mühazirə : 7 Kompüter qrafikası anlayışı. Plan : Qrafika anlayışı Qrafik redaktorların növləri Belə proqramlara Adobe Photoshop, Picture Publisher, Photostiller, Corel Draw, Macromedia Flash, Macromedia Freehand, Macromedia Mühazirə 247,66 Kb. 3 | o'qib |
| T texniki kolleci Porşenli benzin mühərriklərinin əsas mexanizmi və sistemlərinə aşağıdakılar aiddir Mühazirə 4,76 Mb. 102 | o'qib |
| Mövzu 1 “Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin məqsəd və vəzifələri. I mühazirənin plani Azərbaycan dilində işgüzar və akademik kommunikasiya” fənninin məqsəd və vəzifələri Mühazirə 345,89 Kb. 81 | o'qib |
| Mühazirə №20-21 Klassik elektron nəzəriyyəsinin əsasları. Om və Coul-Lens qanunları Mkl elektrik yükü keçmişdir. Silindrlərin bir –birini sıxdıqları sahədə heç bir dəyişiklik Mkl müsahidə olunmamışdır. Bu göstərir ki Mühazirə 240 Kb. 3 | o'qib |
| Mühazirə I harmonik rəqslər və onların xarakteristikaları. Yaylı, fiziki və riyazi rəqqaslar və rəqs konturu. Eyni istiqamətdə və eyni tezlikli harmonik rəqslərin toplanması. Döyünmə. Harmonik rəqslərin kinematika və dinamikası Harmonik rəqslər və onların xarakteristikaları. Yaylı, fiziki və riyazi rəqqaslar və rəqs konturu. Eyni istiqamətdə və eyni tezlikli harmonik rəqslərin toplanması. Döyünmə Mühazirə 12,54 Mb. 36 | o'qib |
| Azərbaycan memarliq və İNŞaat universiteti NƏQLİyyat fakultəsi Xx əsri avtomobilləşmə əsri kimi qəbul etsək səhv etmərik. Avtomobil ilk yarandığı gündən insanların diqqətini özünə cəlb etmişdir. Əgər ilk zamanlar ona Mühazirə 2,34 Mb. 45 | o'qib |
| Mühazirə Cihazqayırmada kompyuter texnologiyası fənni haqqında ümumi məlumat Bununla yanaşı müəssələrin əsas məqsədlərindən biri də beynəlxalq standartlaraın tələblərinə uyğun məhsul istehsal etməlidir, o cümlədən iso 1900-2000 Mühazirə 2,28 Mb. 31 | o'qib |
| Interactive Page Texnologiya (məsələn, yeni proqram vasitələrinin hazırlanması), Mühəndislik (məsələn, yeni məhsulların layihələndirilməsi və sınaqdan keçirilməsi), İncəsənət Mühazirə 27,99 Kb. 9 | o'qib |
| Mühazirə C# dilinin əsası C# nədir? C# (Si-şarp kimi oxunur) – Microsoft şirkətinin xüsusi dillərindən biridir. Visual Studio versiyasıdır Visual Studio. Net. Visual Studio. Net-ə C# -dan əlavə Visual Basic. Net və Visual C++ daxildir. Bundan əlavə Mühazirə 3,29 Mb. 50 | o'qib |
| Mühazirələr toplusu Həmin iclasda Popov 250 metr məsafəyə iki sözdən (“Henrix Herts”) ibarət ilk radioqramını efirə göndərmişdi Mühazirə 1,13 Mb. 13 | o'qib |
| GəMİ maşIN, mexanizmləRİ VƏ SİstemləRİ fənnindən mühazirələrin konspekti Maşın” fransız sözü olub (machine) – enerjinin çevrilməsi məqsədilə mexaniki hərəkəti təmin edən qurğudur. Gəmidə enerji çevrilməsi energetik qurğularda həyata keçirilir Mühazirə 3,16 Mb. 37 | o'qib |
| Mühazirə Təcrübələrin ölçmələtin ilkin emalı Lakin bəzən ehtimalın paylanma qanunu məlum olmur, təsadüfü kəmiyyətin müəyyən ehtimal xassələrini nisbətən az və ya sadə məlumatlar vasitəsilə öyrənmək lazım gəlir Mühazirə 0,8 Mb. 1 | o'qib |
| Hesablama təcrübələrində interpolyasiya. İnterpolyasiya, ekstrapolyasiya və appraksimasiya Riyaziyyatda: verilənlərin iki məlum nöqtəsi arasında aralıq qiymətlərin hesablanması. Daha çox xətti (linear) və eksponensial (exponential) interpolyasiyadan istifadə olunur Mühazirə 0,57 Mb. 5 | o'qib | |
http://kompy.info/ders-m-o-vzula-r-saat-tarix-qeyd.html | Dərs m ö vzula r. Saat Tarix Qeyd | |
Dərs m ö vzula r. Saat Tarix Qeyd
|
Sana | 01.01.2020 | Hajmi | 19,83 Kb. | | #7642 | Turi | Dərs |
XI FİZİKA. ( Həftədə 2 saat, illik 68 saat. )
№
|
Dərs
|
M ö v z u l a r.
|
Saat
|
Tarix
|
Qeyd
|
1.
2-3.
4.
5-6.
7-8.
9-10.
11.
12-13
14.
15.
16-17
18-19
20-21
22.
23-24
|
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
2.1
2.2
2.3
2.4
|
ELEKTRODİNAMİKA.
I fəsil. Elektrik yükü və elektromaqnit sahəsi.( 14 saat)
Elektrik yükü və onun xüsusiyyətləri.
Elektromaqnit sahəsi. Lorens qüvvəsi.
Məsələ həlli.
Vakuumda sabit elektrik sahəsi.Elektrik sahəsində yükün yerdəyişməsi zamanı görülən iş.Potensial və potensiallar fərqi.
Məsələ həlli.
Sabit maqnit sahəsi. Amper qüvvvəsi.
Naqillər və dielektriklər elektrik sahəsində.
Kondensator. Elektik tutumu. Kondensatorların ardıcıl və paralel birləşdirilməsi. Elektrik sahəsinin enerjisi və enerji sıxlığı.
Məsələ həlli.
II fəsil. Müxtəlif mühitlərdə sabit elektrik cərəyanı. ( 17 saat )
Metalların elektron nəzəriyyəsinin əsasları. Naqillərdə sabit elektrik cərəyanı.
Dövrə hissəsi üçün Om qanunu. Müqavimət. Metalların müqavimətinin temperaturdan asılılığı.
Məsələ həlli.
Kənar qüvvələr. Elektrik hərəkət qüvvəsi.Tam dövrə üçün Om qanunu.
Məsələ həlli.
Vakuumda elektrik cərəyanı. Vakuum diodu. Elektron şüa borusu.
|
14
1
2
1
2
2
2
1
2
1
17
1
2
2
2
1
2
|
|
|
№
|
Dərs
|
M ö v z u l a r.
|
Saat
|
Tarix
|
Qeyd
|
25.
26-27
28.
29.
30.
31.
32.
33-34
35-36
37.
38.
39-40
41.
42-43
44.
45-46
47-48
49.
|
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
3.8
3.9
3.10
3.11
|
Qazlarda elektrik cərəyanı. Qeyri-müstəqil və müstəqil boşalmalar.
Elektrolit məhlullarda elektrik cərəyanı.Elektroliz qanunu. Elektrolizin texnikada tətbiqləri.
Məsələ həlli.
Yarımkeçiricilərdə elektrik cərəyanı. Məxsusi və aşkar keçiricilik.
p-n keçid. Yarımkeçirici diod. Tranzistor.
Yarımkeçirici qurğular. Onlardan texnika və istehsalatda istifadə edilməsi. ( əlavə oxu üçün)
III fəsil. Dəyişən elektromaqnit sahəsi. ( 17 saat )
Maqnit seli. Elektromaqnit induksiya hadisəsi. Öz-özünə induksiya hadisəsi. Maqnit sahəsinin enerjisi.
Rəqs konturu. Elektromaqnit rəqsləri.
Dəyişən cərəyan. Dəyişən cərəyanın gücü.
Dəyişən cərəyan dövrəsində aktiv müqavimət. Kondensator qoşulmuş dəyişən cərəyan dövrəsi.
İnduktiv sarğac qoşulmuş dəyişən cərəyan dövrəsi.
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanunu.
Elektrik enerjisinin ötürülməsi. Transformator.
Elektromaqnit dalğaları.
Radiorabitənin prinsipləri.
İşığın elektromaqnit təbiəti. İşığın interferensiyası və difraksiyası.
İşığın və dispersiyası polyarizasiyası.
IV fəsil. Kvant fizikası. ( 16 saat )
Giriş: İşığın təbiətinə yeni baxış. Plank fərziyyəsi.
|
1
2
1
1
1
1
17
1
2
2
1
1
2
1
2
1
2
2
1
|
|
|
№
|
Dərs
|
M ö v z u l a r.
|
Saat
|
Tarix
|
Qeyd
|
50-51
52-53
54.
55.
56-57
58-59
60-61
62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
|
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5
4.6
4.7
4.8
4.9
4.10
1.
2.
3.
4.
|
Fotoeffekt. Foton və onun xassələri.
Maddənin əsas zərrəcikləri: Elektron. Proton. Neytron.
Radioaktivlik. Radioaktiv çevrilmə qanunu.
Atomun nüvə modeli. Bor postulatları. İşığın udulması və şüalanması.
Məcburi şüalanma. Lazer.
Mikrozərrəciklərin ikili -- dalğa-zərrəcik təbiəti. De-Broyl dalğaları. Qeyri müəyyənlik prinsipi.
Atom nüvəsinin tərkibi. Nüvə qüvvələri.Nüvənin rabitə enerjisi.
Nüvə reaksiyaları.
Nüvə enerjisi və ondan istifadə. Zəncirvari nüvə reaksiyası. İstilik nüvə reaksiyaları.
Elementar zərrəciklər. Zərrəciklərin qeydə alınma üsulları.
LABORATORİYA PRAKTİKUMU. ( 4 saat )
Transformatorun qurluşunun və iş prinsipinin öyrənilməsi.
Radioqəbuledicinin içləyən modelinin yığilması.
Difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə işığın dalğa uzunluğunun təyini.
Fotoeffekt hadisəsinin öyrənilməsi.
|
2
2
1
1
2
2
2
1
1
1
4
1
1
1
1
|
|
|
|
| | |
http://kompy.info/category/Mühazirə/?page=4 | Mühazirə | | Mühazirələr toplusu g I r I Ş Bu institut Q. 1200 seriyasına aid çoxlu sayda tövsiyyələr paketi hazırlamış və beynəlxalq standart kimi itu-t-nin bütün bölmələri (etsi, ansi və s.) tərəfindən qəbul edilmişdir. İTu-t-nin 312/Q Mühazirə 1,2 Mb. 38 | o'qib |
| Mühazirə Optik telekommunikasiya sistemlərinin qurulma prinsipləri Hal-hazırda ots-ləri idarəetmə, informasiyanın ötürülməsi sahəsində, hərəkət edən nəqliyyat növlərində quraşdırılan vasitələrdə və s kimi sahələrdə tətbiq olunur Qeyd olunan sahələrdə rabitə təşkil edilən zaman olrx-lərinin aktiv və passiv komponenetləri ilə yanaşı verici və qəbuledici sistemlərdə işıq diodları (İD), yarımkeçirici lazerlər (ykl), fotodiodlar Mühazirə 155,12 Kb. 2 | o'qib |
| Mühazirə Giriş. Fənnin tədrisinin məqsədi və əsas məsələləri Otş-lərin qurulmasının əsası artıq qoyulmuş və onun əsas təşkiledicilərindən biri də veriliş mühiti kimi istifadə olunan optik-lifli rabitə xətləridir (olrx) Mühazirə 27,09 Kb. 4 | o'qib |
| T texniki kolleci Elastiki deformasiya zamanı tətbiq edilən qüvvənin təsirindən atomlar və kristal Mühazirə 0,63 Mb. 18 | o'qib |
| Ümumi məlumat Fənnin adı, kodu və kreditlərin sayı Tədris kursunun mühəndislik və təbiət elmləri fakültəsinin tələblərinə cavab verməsi Mühazirə 286,62 Kb. 4 | o'qib |
| Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan texniKİ universiteti NƏZDİNDƏ baki döVLƏt rabiTƏ VƏ NƏQLİyyat kolleci Mühazirə 0,96 Mb. 19 | o'qib |
| Mühazirə mövzuları I həftə Fənnin məqsəd və vəzifələri Maşınqayırmada keyfiyyətin normallaşdırılması, qarşılıqlı əvəzolunma, standartlaşdırma və texniki ölçmənin əsas prinsiplərinin və metodlarının işlənməsi, öyrənilməsi və həyata keçirilməsi prosesləri ayrı-ayrılıqda deyil Mühazirə 11,27 Mb. 23 | o'qib |
| Mövzu №13-14-15 Avtomobilin passiv təhlükəsizliyi Mühazirənin planı Sürücü və sərnişinlər avtomobilin daxilində ətalətlə əvvəlki sürəti ilə hərəkətini Mühazirə 19,07 Kb. 1 | o'qib |
| Mühazirə Fənnin tədrisinin məqsədi və vəzifələri. Proqram təminatı ( 2 saat) Mühazirə 2 Məliyyat sistemi və funksiyaları. ( 2 saat) Mühazirə 3,24 Mb. 56 | o'qib |
| Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan texniKİ universiteti NƏZDİNDƏ baki döVLƏt rabiTƏ VƏ NƏQLİyyat kolleci Mühazirə 0,98 Mb. 25 | o'qib |
| Və vasiTƏLƏRİ fənnindən mühazirələr toplusu hazirladi qaim cəFƏrov metrologiya haqqında ümumi məlumat Metrologiya elmində fiziki kəmiyyətlərlə vahidlər sisteminin yaradılma prinsipləri arasında əlaqənin nəzəri məsələləri öyrənilir Mühazirə 1,11 Mb. 59 | o'qib |
| Mühazirə mövzuları I həftə Elmin inkişafı həmişə təbiət hadisələrinin tədqiqi, təhlili və tətbiqilə əlaqədardır ki, bu da tamamilə mövcud ölçmə vasitələrindən asılıdır Mühazirə 1,33 Mb. 32 | o'qib |
| Azərbaycan respublikasi elm və TƏHSİl naziRLİYİ azərbaycan texniKİ universiteti “Təsdiq edirəm” Maşın mühəndisliyi”, 060610 – “Enerji maşınqayırması mühəndisliyi”, 060624 – “Cihazqayırma mühəndisliyi”, 06067 – “Metrologiya, standartlaşdırma və sertifikasiya mühəndisliyi” Mühazirə 60,31 Kb. 10 | o'qib |
| Və vasiTƏLƏRİ fənnindən mühazirələr toplusu hazirladi qaim cəFƏrov metrologiya haqqında ümumi məlumat Metrologiya elmində fiziki kəmiyyətlərlə vahidlər sisteminin yaradılma prinsipləri arasında əlaqənin nəzəri məsələləri öyrənilir Mühazirə 1,11 Mb. 59 | o'qib |
| T texniki kolleci Müasir dövrdə nəqliyyatsız həyatı təsəvvür etmək mümkün deyil. Nəqliyyatın vəziyyətinə Mühazirə 3,83 Mb. 89 | o'qib | |
http://kompy.info/muhazireci-t-e-n-prof-i-meliyev-fenn-avtomatikanin-esaslari-mu-v2.html | Mühazirəçi: T. E. N., Prof. İ. M.Əliyev FƏNN: avtomatikanin əsaslari mühazirə 1 | AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
MÜHƏNDİSLİK fakültəsi
ELEKTRİK MÜHƏNDİSLİYİ kafedrası
Mühazirəçi: T.E.N., PROF. İ.M.Əliyev
FƏNN: AVTOMATİKANIN ƏSASLARI
Mühazirə 1
MÖVZU: GİRİŞ FƏNNİN PREDMENTİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ.
AVTOMATİKANIN İNKİŞAFININ QISA OÇERKİ
P L A N
-
Giriş.
-
Fənnin predmenti və vəzifələri.
-
Avtomatikanın inkişafının qısa oçerki.
ƏDƏBİYYAT
-
İ.M.Əliyev, Q.İ.Abbasov. Avtomatikanın əsasları. Gəncə 2008.
-
В.И.Загинайлов, Л.Н.Шеповалова. Основы автоматики. М.2001.
-
A.Ə.Əfəndizadə Avtomatik idarəetmə nəzəriyyəsi. Bakı 1981.
GƏNCƏ 2011
G İ R İ Ş
Müasir istehsalatda, o cümlədən aqrar istehsalatda insan əməyini yüngülləşdirən texniki vasitələr geniş tətbiq olunurlar. Onlara texnoloji əməliyyatlarda insanın iştirakını azad edən mexanikləşdirmə vasitələri və həmçinin bu proseslərin parametrlərinə nəzarət və idarəetmə əməliyyatlarından insanı əməkdən azad etməyə imkan verən avtomatlaşdırma vasitələri aiddir.
Bəşəriyyət öz fəaliyyətinin ilk addımlarından müxtəlif proseslərin avtomatlaşdırılmnası ilə məşğul olmuşdur. Belə ki, avtomatik qurğular haqqında ilk məlumatlar, bizim eranın başlanğıcında yaşamış və müqəddəs suyun satılması üçün qurğu (mayelərin buraxılmasının proto tipi) yaradan İsgəndəriyyəli Heronun əsərlərindən alınmışdır; qurban məşəlinin yandırılması zamanı məbədin qapılarını açan pnevmoavtomat və marionetkaların mexaniki teatrında Troyanı fəth edən qəhrəmanların qayıtması haqqında səkkiz aktdan (pərdədən) ibarət olan pyesdə avtomat-artistlər oynayan marionetlərin (kuklaların) mexaniki teatrı.
Mikrosxemlərdən, mikroprosessorlardan və mini – EHM-lərdən istifadə edən müasir avtomatlaşdırma vasitələri hətta ətraf mühitin tapşırığı və parametrlərinin məqsədindən asılı olaraq sazlanmaya qədər daxil olan mürəkkəb proqramlar üzrə işləyən manipulyatorlar və avtomatik sistemlər yaratmağa imkan verir.
Kənd təsərrüfatı təyinatlı texniki vasitələr və avtomatik sistemlər mürəkkəb iatehsalat şəraititndə işləməyə xidmət edirlər. Onları işləyərkən (emel edərkən) aşağıdakıları nəzərə almalı: bioloji obyekt (bitkilər, heyvanlar, quşlar və s.) yaxud bioloji və texnoloji obyektlər (bitkilərlə birgə istilikxanalar, heyvanlarla birgə fermalar, quşlarla birgə quş damları-fermaları və s.) idarə obyekti kimi. Ona görə bir tərəfdən bioloji obyektlərin fiziki parametrlərini hiss edən və onlara təsir etməyən spesifik ölçü çeviriciləri (vericiləri) digər tərəfdən incə və küvrək bioloji idarəetmə obyektlərinin (toxumlar, meyvələr, yumurtalar və s.) zədələnməyən tənzimləyici orqanlar lazımdır; böyük sahələrdə səpələnmiş kənd təsərrüfatı idarə obyektlərinin idarə olunan parametrləri həm fəzaya, həm də zamana görə paylanmışlar. Ona görə də bir verici və tənzimləyici orqan deyil, idarə zonasında yerləşən bütün bioloji obyektlər üçün optimal şəraiti təmin edən və idarə olunan parametrlərin dəyişməsi haqqında həqiqi informasiya almaq üçün onbların optimal sayını müəyyənləşdirmək lazımdır;
- sənayedən fərqli olaraq istehsalatın texnoloji prosesləri, kənd təsərrüfatı məhsulunun emalı və saxlanılması proseslərini yarımçıq kəsmək, dayandırmaq olmaz, belə ki, kənd təsərrüfatı prosesinin dayandırılması nəinki emal olunan məhsulun keyfiyyətinin itirilməsinə habelə onun kütləvi şəkildə xarab olmasına gətirib çıxarır;
- kənd təsərrüfatı obyektləri açıq havada (ən çox əlverişsiz iqlim və istehsalat şəraitində) yerləşirlər, ona görə də onların mühafizəsi üçün xüsusi tədbirlər tələb olunur;
| Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. |
- texnoloji proseslər mürəkkəb, çox sahəli olub ən şox mövsümi və zonal şəraitlərdən asılı olurlar. Bu kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və saxlanması üçün çoxlu sayda maşın və qurğuların olmasını, həmçinin müxtəlif vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin edən proseslərin avtomatlaşdırma sistemləri olmasına səbəb olur;
- əksər kənd təsərrüfatı proseslərinin mövsümi xarakterli olması ilə əlaqədar olaraq, kənd təsərrüfatı texnikasının (o cümlədən nəzarət, idarəetmə və tənzimləmə sistemlərini) mövsüm arasında, daha doğrusu məhsul emal olunmayan dövrdə saxlanması üçün lazımi şərait yaradılmalıdır;
- kənd təsərrüfatı istehsalının spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq işlənilib hazırlanan avtomatik idarəetmə və nəızarət sistemlərinə sadəlik, etibarlılıq və uzunömürlülük kimi tələblər təqdim olunur;
- kənd təsərrüfatı istehsalını avtomatlaşdırarkən yalnız texniki-iqtisadi göstəriciləri nəzərə almalı, həmçinin sosial aspektləri - əmək şəraitini yüngülləşdirmək üçün onların baha olmasına baxmayaraq idarəetmə və nəzarət sistemlərini tətbiq etmək lazımdır.
Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, xidmətçi şəxsin (heyyətin) iş şəraitinin yaxşəlaşdırılması və buraxəlan məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi çox böyük dərəcədə istehsalatın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılmasından asılıdır. Avtomatlaşdırmanı həyata keçirmək üçün istehsal texnologiyasını, kənd təsərrüfatı texnikasının avtomatlaşdırma vasitələrini, avtomatik idarəetmə və nəzarət sistemlərini, həmçinin onların tərkib hissəsini təşkil edən texniki vasitələrin iş prinsipini öyrənmək və tədqiq etmək lazım gəlir.
Avtomatikanın əsasları fəni avtomatik sistemlərin kənd təsərrüfatı istehsalında nəzəri və təcrübi tətbiq edilməsinin əsas vəziyyətlərini mənimsəmək məqsədilə öyrənilir. Hər bir avtomatik sistemə bir sıra elementlərdən ibarət olan hər hansı avtomatik qurğu daxildir. Ona görə avtomatik sistemlərin tətbiq edilmə üsullarının öyrənilməsinə avtomatikanın elementlərinin əsas xassələri və iş prinsipindən başlamaq lazımdır. Nəhayət, avtomatik qurğularda elementlərin məqsədəuyğun seçilməsi və birləşdirilməsi üçün, həmçinin avtomatikanın nəzəri əsaslarına yiyələnməlidir.
AVTOMATİKANIN İNKİŞAFININ QISA TARİXİ
Dünyada ilk avtomatlar eramızdan təxminən 140 il əvvəl Misirin İsgəndəriyyə şəhərində yaşamış yunan ustası Ktesibi və onun şagirdi Heron tərəfindən yaradılmışdır. Həmin avtomatik cihazlar məşhur İsgəndəriyyə ibadətgahında “möcüzə” göstərmək üçün tətbiq edilmişdir. Qədim yunan sözü olan “avtomatos” və ondan əmələ gələn “avtomat” öz-özünə hərəkət edən aparat deməkdir.
Orta əsrlərdə “android” avtomatikası inkişaf etmişdir. İxtiraçılar xarici görünüşü və bəzi hərəkətlərilə insanlara oxşayan avtomatik qurğular yaratmışlar. Ona görə onları “anproid”, daha doğrusu insanabənzər qurğular adlandırmışlar (müasir dövrdə “robot”) XIX əsrdən etibarən texnika sürətlə inkişaf etməyə başlamış, buna görə də istehsal proseslərini nizama salan və onları normal idarə edə bilən yeni-yeni avtomatlar ixtira edilmişdir. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Bu sahədə Rusiyada birinci addım, rus mexaniki İ.İ.Polzunov tərəfindən atılmışdır. O, 1765-ci ildə buxar qazanında suyun səviyyəsini sabit saxlayan tənzimləyici (requlyator) hazırlamışdır. 1784-cü ildə ingilis mexaniki Ceyms Uatt tərəfindən ikinci avtomatik tənzimləyici ixtira olunmuşdur. Mərkəzdənqaçan avtomat adlandırılmış bu cihaz maşın-mühərriklərin dövrlər sayını sabit saxlamaq üçündür.
Səviyyə tənzimləyicisi hal-hazırda avtomobil karbyutorlarında, mərkəzdənqaçma fırlanma sürət tənzimləyiciləri isə dizel avtomobil mühərriklərində, buxar turbinlərində, təyyarələrin reaktiv mühərriklərində tətbiq olunurlar. Onlar iş rejimini stabilləşdirirlər.
İçərisinə pul atanda içməli su verən ilk avtomat eramızdan əlli il qabaq İsgəndəriyyədə (misir) qurulmuşdur.
Robot – çex sözqdqr (1921-ci ildən terminologiyaya daxil edilmişdir. Çapek qardaşları tərəfindən mürəkkəb əməliyyatları icra edən avtomatdır, öz ağıllı hərəkətləri ilə insanı xatırladır.
Yaponlar mətbəxdə iş görən robot düzəltmişlər. O stəkanı tutub aparır, hətta qab yuyur.
Tokioda elektron universam açılmışdır. Alıcı istədiyi malı seçdikdən sonra xüsusi düyməni basır. Robot anbara daxil olan siqnalı qəbul edir, tərəzidə çəkdiyi ərzaqı kiçik arabaya yığıb alıcının yanına gətirir. Arabaya toxunan kimi robot nəzakətcə deyir: “Salam, sizə xidmət etməyimə çox şadam. Seçdiyiniz malların qiyməti bu qədərdir”.
Yaponiyada kimya zavodlarında, partlayıcı maddələr olan sexlərdə baş verən güclü yangınları söndürmək üçün yeni maşın ixtira edilmişdir. Sürücüsüz işləyən və uzaq məsafədən idarə edilən maşında oda davamlı telekamera ilə yanaşı, insan inietisini və qışqırığını “tutan” cihaz quraşdırılmışdır. O səs eşidən kimi dayanaraq oraya insan üçün təhlükəsiz olan köpük buraxır.
Elektrotexnikada ilk avtomatik qurğular E.X.Lens və B.S.Yakobinin gərginlik tənzimləyicisi və V.H.Çikalyovun qövs lampası üçün diferensial tənzimləyicisidir (XIX əsrin ortaları).
Avtomatik tənzimləyicilərin yaranması ilə avtomatik tənzimləmə (idarəetmə) nəzəriyyəsi də inkişaf etməyə başlayır. Avtomatik tənzimləmə (idarəetmə) nəzəriyəsi üzrə ilk sanballı əsərlər akademik P.L.Çebışev və Peterburq texnoloji institutunun professoru İ.A.Vışneqradski tərəfindən dərc olunmuşdur. Vışneqradski avtomatın tənzimləmə nəzəriyyəsinin banisidir.
Tənzimləmə nəzəriyyəsinin məsələləri ilə əlaqədar olaraq Maksvellin təklifi ilə Raus (1875), buxar və hidravlik turbinlərin tənzimləmə nəzəriyyəsi məsələlərini tədqiq edən məşhur çex alimi Stodolun xahişi ilə Qurvits (1895) tərəfindən dayanıqlığın cəbri kriteriyaları (meyarları) işlənilib hazırlanmışdır. “Maşın hərəkətinin tənzimlənmə nəzəriyyəsi” adlı ilk rus dərsliyinin müəllifi olan N.E.Jukovski tənzimləmə nəzəriyyəsinə böyük töhfə vermişdir.
1932-ci ildə amerika alimi Naykvist elektron gücləndiricilərin dayanıqlı işi üçün tezlik kriteriyasını təklif etmişdir. Bu kruteriya avtomatik tənzimləmə sisteminin (ATS) təhlili vəsintezinin bir sıra mühəndis metodlarını verən A.V.Mixaylovun (1936) əsərlərində ümumiləşdirilmiş və avtomatik tənzimlənməyə tətbiq istiqamətində inkişaf etdirilmişdir.
1940-cı ildən sonrakı dövrdə avtomatik tənzimləmə nəzəriyyəsi və avtomatika bütövlükdə keyfiyyətcə yeni inkişaf tapır. Bu sənayenin bütün sahələrinin misilsiz texniki tərəqqisi və həmçinin müasir texniki vasitələrin və avtomatlaşdırma metodlarının yenidən işlənməsilə bağlıdır.
Əgər 40-cı illərə qədər avtomatikada dayanıqlıq məsələləri işlənmişsə, bundan sonrakı dövrdə isə tənzimləmə keyfiyyəti tədqiq olunmağa başlanmışdır. Tsipkin və İ.N.Voznesenski dayanıqlıq dərəcəsi üzrə keyfiyyətin təhlili metodunu (1945) təklif etdilər. V.V.Solodovnikov tezlik xarakteristikaları üzrə keyfiyyətin qiymətləndirilməsi metodunu təklif etdi və trapesşəkilli xarakteristikaların (1949) köməyilə keçid proseslərinin qurulma metodunu işləyib hazırladı.
Müasir təsəvvürə görə avtomatikanın tərifini aşağödakı kimi vermək olar:
Avtomatika texnologiya proseslərini insanın bilavasitə iştirakı olmadan yerinə yetirməyə imkan verən, texniki vasitə və metodların cəmini əhatə edən elm və texnika sahəsidir.
Avtomatik idarə istehsalat proseslərinin insanın bilavasitə iştşrakı olmadan idarə edilməsidir.
İstehsalat proseslərinin avtomatik idarə edilməsi və insanın bilavasitə iştirakı olmadan ona nəzarət edilməsi prosesin avtomatlaşdırılması adlanır.
Avtomatlaşdırma – maşın istehsalının elə inkişaf etmiş səviyəsidir ki, burada istehsal proseslərinin idarə edilməsində bilavasitə insan iştirak etmir, həmin vəzifəni avtomatik cihaz yerinə yetirir.
Ardıcıl surətdə eyni əməliyyatların təkrar olunduğu kütləvi məmulat istehsalı – avtomatikanın mühüm tətbiq sahəsidir.
Avtomatlaşdırmaq istehsal prosesində avtomatlar tətbiq etməkdir.
Avtomatikanın xüsusi metodları və texniki vasitələri, bir-birindən mühüm məsafədə yerləşən çoxlu miqdarda maşın və qurğuların işini vahid texnoloji prosesdə birləşdirməyə imkan verir.
Avtomatikanın belə sistemləri telemexanik sistemlər adlanır.
Telemexanika idarə əmrlərinin avtomatik məsafəyə verilməsinin, həmçinin obyektiv vəziyyəti haqqındakı informasiyanın nəzəriyyəsini və texniki vasitələrini əhatə edən elm və texnika sahəsidir.
Vəzifələrindən asılı olaraq telemexanik sistemlər telesiqnalizasiya, teleölçmə və teleidarə sistemlərinə bölünür.
Daha mürəkkəb məsələləri idarə etmək üçün kibernetik metodlardan və kibernetik qurğulardan istifadə olunur. “Kibernetika” termini elmdə yeni deyildir. Kibernetika sözünün müəyyən tarixi mənası vardır. Bu istilah yunan dilində sükançı mənasını verən “Kibernetos” sözündən götürülmüşdür. Kibernetika sözü gəmiləri idarəetmə haqqındakı elm mənasında vaxtilə yunan filosofu Platon tərəfindən də işlədilmişdir. Kibernetika terminini ilk dəfə 1834-cü ildə fizik A.Amper işlətmişdir.
Amerika riyaziyyatçısı N.Viner bu terminı yeni məna verərək 1947-ci ildə kibernetikanı canlı orqanizmlərdə və maşınlarda idarə qanunlarını öyrənən elm adlandırmışdır. Kibernetika idarəetmə sistemləri, formaları, üsul və vasitələri haqqında elmdir.
Ümumiyyətlə, kibernetikaya aşağıdakı tərifi vermək olar:
Canlı orqanizmlər, maşınlar və onların birləşmələrində, yəni cəmiyyətdə gedən prosesləri idarə edən və bu prosesləri bir-birilə əlaqələndirən ümumi qanun və qaydaları öyrənən elmə kibernetika deyilir.
Kibernetika idarəetmə sistemləri, üsul və vasitələri haqqında elmdir.
Kibernetikanın tətbiq sahəsi olduqca genişdir.
| |
http://kompy.info/avtoreferat--muellifin-ozu-terefinden-yazlan-her-hans-elmi-ara.html | Pedaqoji anlayışlar lüğəti | LÜĞƏT
A
ABİTURİYENT – ali və ya orta peşə-ixtisas təhsili müəssisələrinə qəbul olunmaq üçün təhsil haqqında müvafiq dövlət sənədi təqdim edən şəxs.
AVTOREFERAT – müəllifin özü tərəfindən yazılan hər hansı elmi araşdırmanın nəticəsi.
ADLI TƏQAÜD - təhsildə uğurlu nəticələri ilə xüsusi fərqlənən, təhsil müəssisəsinin ictimai-mədəni həyatında fəal iştirak edən təhsilalanlar üçün dövlət, hüquqi və fiziki şəxslər tərəfindən konkret şəxsin adına təsis olunan təqaüd.
ADYUNKTURA - hərbi təhsil müəssisəsində doktoranturaya bərabər tutulan yüksək ixtisaslı elmi-pedaqoji kadrların hazırlanması forması.
AĞIL - insanın dərketmə bacarığının ümumiləşmiş xüsusiyyəti. Dar mənada düşüncə ilə bağlı beyində gedən əməliyyatlar. Ağlın xüsusiyyətləri: cəldlik,dəqiqlik, dərinlik, genişliyi, yaradıcılığı.
AçIq tİplİ alİ təhsİl müəssİsəsİ – yaş məhdudiyyəti və qəbul olunanların minimal bilik səviyyəsi tələb olunmadan dinləyicilərin qəbul olunduğu ali təhsil müəssisəsi. A.t. t.m.-də qrafiki kifayət qədər sərbəstdir, yəni təhsil müddəti sərhədsizdir. Dinləyicilər stipediya ala, qrant üzrə oxuya və müəyyən təminatlar üzrə ödənişsiz oxuya bilərlər. Bu tip ali təhsil müəssisələrinə Britaniya Açıq universiteti, Almaniyanın açıq universitetləri aid edilə bilər.
AÇIQ TİPLİ TƏHSİL NÖVÜ – təhsilin genişlənməsi barədə müasir doktrina. Əsas ideyalardan biri – insanın faktiki və formal ixtisasını bərabərləşdirmək. Böyük həyat təcrübəsinə və xüsusən iş təcrübəsin malik olan insanlar öz bilikl səviyyələrini rəsmi təsdiqini istəyirlər. Adətən bu xüsusi növ diplom alınması yolu iləöz təsdiqini tapır.Diplomun alınması aşağıdakı üsullarla ola bilər. a) dəslərdə iştirak etmədən bütün kursun imtahanını vermək; b) dinləyicilərin real səviyyəsinə uyğun olan ısamüddətli kurs keçmək; c) təhsil müəssisənin tələbəsi olmadan tam tədris kursunda iştirak etmək.
AKADEMİYA - müəyyən sahə üzrə ali və əlavə təhsil proqramlarının həyata keçirildiyi, fundamental və tətbiqi elmi tədqiqatların aparıldığı ali təhsil müəssisəsi.
AKKREDİTASİYA - təhsil müəssisəsinin fəaliyyətinin dövlət təhsil standartlarına uyğunluğunu və onun statusunu müəyyənləşdirib təsdiq edən prosedur.
ALİ TƏHSİL MÜƏSSİSƏSİ – orta təhsil bazası əsasında təsərrüfat, elm və mədəniyyətin müxtəlif sahələri üçün ali təhsilli mütəxəsislər yaradır, əksəriyyəti həmçinin, nəzərivə tətbiqi xarakterli elmi-tədqiqat işləri aparır, orta və ali məktəb müəlimlərinin və diplomlu mütəxəssislərin ixtisasartımını həyata keçirir. Ali məktəblərə universitetlər, institutlar, ali kolleclər, konservatoriya aiddir. Təhsil müddəti 4-7 ildir.
ALİ TƏHSİL- mütəxəssisin tam orta təhsil bazasında aldığı və uyğun diplomla təsdiq olunan ali təhsil müəssisələrində aldığı ixtisas səviyyəsi
ALİ MƏKTƏBİN ELMİ ŞURASI - rektorun yanında çağırılan məşvərətçi orqan olub təhsil müəsissəsinin əsas fəaliyyətini; təlim-tədris işlərinin, elmi tədqiqatların aparılmasını, müəllim- professor heyətinin işi barədə danışılır.A.m.e.ş. seçkili orqan olub, 5 il müddətinə seçilir. E.ş.-ya vaxtından əvvəl seçkilər isə onun üzvlərinin yarısının tələbi ilə keçirilə bilər. Şuranın tərkibinə təhsil müəssisəsinin bütün növ işçiləri seçilə bilər. Elmi şuraya seçki qaydası müəllimlərin ümumi iclasında keçirilir.
ALQORİTM – əməliyyatların yerinə yetirilmə ardıcıllığını, daha doğrusu, müəyyən sinfə aid olan məsələləri həll etməyə imkan yaradan təlimat. Alqoritmin əsasında müəllim tərəfindən şagirdlər üçün müxtəlif yaddaş məsələləri, öyrənilən hadisə və faktların təhlili sxemləri tərtib edilir.
ASPİRANTURA – (lat. dilindən Aspiro cəhd edirəm, yaxınlaşmağa çalışıram), elmi işçilərin hazırlanması forması. Əksər xarici ölkələrdə aspiranturaya uyğun olan hazırlıq universitetlərin daxilində xüsusi mərkəzlərdə həyata keçirilir. Elmi tədqiqat işinin müdafiəsi və ən yüksək elmi dərəcənin (adətən doktor) alınması ilə yekunlaşır.
ATTESTAT – təhsil müəssisəsini bitirənə hər hansı rütbənin verilməsini bildirən rəsmi sənəd.
ATTESTASİYA – (lat. dilindən attestatio – şəhadətnamə) - hər bir təhsil pilləsində və səviyyəsində təhsilalanların təlim nailiyyətlərinin və təhsilverənlərin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi proseduru.
AUDİOVİZUAL TƏDRİS VƏSAİTLƏRİ – tədris prosesində çox geniş yayılmış, ekran və səs avadanlıqlarından ibarət olan xüsusi qrup texniki tədris vəsaitləridir. Bu diaproeksiyalar (diafilm və diapozitivlər), epiproeksiyalar (episkoplar vasitəsilə kağızda yazılmış və ya çəkilmiş şəkil, çertyoj və s. ekranda nümayiş olunması), kodproeksiyaları, tədris kinofilmləri, tədris televiziya filmləri, səs ləvazimatı.
AXŞAM TƏHSİLİ – təhsillə işi bir arada əlaqələndirən şəxslər üçün təhsil formasının təşkili, fasiləsiz təhsilin tərkib hissəsi. Müəllimin təhsil qrupları ilə təhsil alanlara rahat olan, əsasən axşam saatlarında mütəmadi dərslərin keçirilməsi daimi təhsil prosesinin təşkilini nəzərdə tutur.
B
BAZA TƏHSİL – gələcək artımı və zənginləşməsi üçün qaydalar, bilik və bacarıqlar toplusudur. Termin iki mənada işlədilir:1) cəmiyyətdə yaşaya bilmək üçün qaydalar, bilik və bacarıqların öyrənilməsinə yönəlmiş təhsil;
2) ödənişli əmək sahəsinə qədəm qoymazdan əvvəl alınmış və yetkin yaşda təhsilin davam etdirilməsinə istiqamətlənmiş təhsil.
BAKALAVR (qədim lat. Baccalaureus), bakalavriatı bitirmiş şəxslərə verilən ali peşə-ixtisas dərəcəsi.
BAKALAVRİAT - müvafiq ixtisaslar üzrə geniş profilli mütəxəssis hazırlığını təmin edən ali peşə-ixtisas təhsilinin birinci səviyyəsi.
BAL – təhsil alanların (tələbə) təhsil müvəffəqiyyətinin qiymətləndirilməsi üçün biliklərin yoxlanmasından sonra müəllim tərəfindən qoyulan şərti rəqəmli qiymət. Bizim ölkəmizdə təhsil alanların (tələbə) müvəffəqiyyəti beşballıq qiymət sistemi ilə qiymətləndirilir: «5», «4», «3», «2», «1».
BİLİK (geniş mənada) – praktikada təsdiq olunmuş reallığın dərki, onun insan təfəkküründə düzgün əksi; anlayış, qanun, prinsip, mühakimə formasında çıxış edir, empirik olur, təcrübə, praktika, nəzəriyyə və s. formada olur; (ped.)- anlamaq, elmi faktların yadda saxlanılması, qaydalar,qanunlar, nəzəriyyə.
BİLİK DAİRƏSİ – insanın maraq və biliklərinin əhatəsi.
BƏDƏN TƏRBİYƏSİ - insanın həyat tərzindən asılı olaraq öz sağlamlığına və fiziki vəiyyətinə düzgün davranış mədəniyyətinin formalaşmasıdır.B.t. sağlamlığı qorumaq və fiziki-idman fəaliyyətin sistemi, bədən və ruhun sağlamlığı və vəhdəti barədə məlumata malik olmaq, mənəvi və fiziki qüvvələrin inkişafı ilə səciyyələnir.
D
DAHİLİK (lat. genius - ruh) – bacarıqların ümumi inkişaf səviyyəsi, həm ümumi (intellektual), həm də xüsusi. D. olması barədə o zaman danışmaq olar ki, şəxsiyyət tərəfindən yaradıcılıq fəaliyyətində elə nəticələr əldə edir ki, onlar cəmiyyət həyatında, mədəniyyətin inkişafında xüsusi dövr təşkil edir. Qeyri - adi bacarıqları ilə fərqlənən uşağın öz potensialını reallaşdıra bilməsi onun müəllimindən asılıdır.
DAVRANIŞ MƏDƏNİYYƏTİ - insan birgə yaşayışının ümumi tələb və qaydalarının müəyyənləşməsi, əhatə edənlərlə düzgün münasibət qurmaq bacarığı.
DEKANAT – dekanın rəhbərlik etdiyi fakültənin idarə edilməsi.
DEKAN (lat. Decanus, ilkin mənada on nəfərin rəhbəri), ali təhsil müəssisəsində fakültə rəhbəri. Bir qayda olaraq, professorlar, müəllimlər və fakültənin elmi işçiləri tərəfindən seçilir.
DƏRS – a) məktəbdə təlim, öyrətmə və öyrənmə prosesi, tədris işi. Bu fəaliyyət zamanı müəllimkonkret zaman daxilində siniflə konkret fənn üzrə məşqul olur. Bu və ya digər vasitələrin istifadəsi ilə əlaqədar olaraq dərsin müxtəlif növləri ola bilər. Məs. açıq, izahlı, mühazirə dərs, virtual dərs.
DƏRS CƏDVƏLİ – siniflər üzrə hər dərs gününə uyğun olan dərslərin keçirilmə yeri, vaxtı və ardıcıllığı haqqında məlumata malik qrafik. Bu cədvəldə hər dərs saatını keçirən müəllimin adı və fənnni qeyd olunur. Dərs cədvəli təhsil müəssisəsinin direktoru tərəfindən təsdiq olunur.
DƏRSİN KONSPEKTİ mövzunun, tapşırığın, dərs mərhələsinin xülasəsindən, müəllimin nitqinin hissələrindən və yeni mövzunun tam mətnindən ibarətdir.
DƏRSİN PLANI- dərs zamanı dərs vaxtını düzgün bölüşdürə bilmək üçün müəllim və şagird arasında qarşılıqlı ünasibətin planlanması. Dərsin planlanmasının əsası kimi müəllimin tədris materialını şagirdlərə çatdıra bilmək üçün məqsədlər, tapşırıqlar, prinsiplər, metodlar düzgün istifadə edilməsi çıxış edir. Dərsin planı konspekt şəklində çıxış edir.
DƏRSİN STRUKTURU- dərsin bütövlüyünə və onun müxtəlif variantlarda əsas xüsusiyyətlərini saxlayan elementlərinin cəmi. Bu elementlərə aiddir: dərsin əvvəlinin təşkili, dərsin məqsəd və vəzifələrinin təyini, izahat, möhkəmləndirmə, təkrarlama,ev tapşırığı, dərsin nəticəsinin keçirilməsi. Dərsin növü struktur hissələrin müəyyənləşməsi və ardıcıllığı üzrə müəyyən edilir.
DƏRSİN EFFEKTİVLİYİ - qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün müəllimdən başqa digər faktorların neytrallaşması halında verilmiş və ya mümkün olan tədris məqsədlərinin (məsələn, şagirdin savadsızlıqdan savadlılığa keçməsi) həyata keçirilmə dərəcəsi.
DƏRSDƏ QRUP İŞİ-dərs zamanı müxtəlif kiçik qrupların müəllim tərəfindən verilmiş eyni, özünəməxsus tapşırığının və elmi idrakının inkişafı işinin təşkili.
DƏRS HİSSƏ MÜDİRİ – məktəb direktorunun təlim-tədris işləri üzrə əvəzləyicisi.
DİDAKTİKA (yun. didaktikos alan, tədrisə aid) – təlim-tədris nəzəriyyəsi, pedaqogikanın sahəsi. D.Alanlar - mil. 2-9-a.larda Quyi Volga bo‘yi, Jan. Uraloldi, Don bo‘yi, Shim. Kaspiy bo‘yi (Dneprgacha) mintaqalarda yashagan kabilalar; sar-matlarnipt avlodi. O‘zlarini ironlar deb ataydilar, Vizantiya manbalarida alanlar, gruzin manbalarida oslar, rus yodnomalarida yaslar deb ataladilar. predmeti tədris insanın təlim və təhsil vasitəsi kimi, yəni tədris və təlimin vahid qarşılıqlı əlaqəsi. D.-nın funksiyaları: nəzəri (diaqnostik və proqnostik) və praktiki (normativ, alət).
DİDAKTİK BACARIQLAR – öyrətmək bacarığı.
DİDAKTİK VƏ ƏQLİ İNKİŞAF ÜÇÜN KOMPÜTER OYUNLAR–tədris və inkişaf xarakterli fərdi kompüterlər üçün oyun proqramları. Bir neçə növdə olur – abstrakt-məntiqi, süjet, rol), kompüter oyunları şagirdlərin dünyagörüşünü artırır, onların maraqlarını stimullaşdırır, bilik və bacarıqlarını formalaşdırır, psixofiziki inkişafına səbəb olur. Lakin həddən artıq oyunla maralanmaq uşağın sağlamlığına zərər verə bilər.
DİDAKTİK PRİNSİPLƏR –ümumi məqsəd və qanunauyğunluqlara əsasən təhsil prosesinin məzmununu, tədris metod və formalarının təşkilinin əsas məqamları.
DİDAKTİK QAYDALAR – tədrisin bu və ya digər prinsipinin tətbiqinin müxtəlif cəhətlərinin açılmasında aparıcı mövqe. Məs.əyaniliyin əsas prinsiplərindən biri belədir: müxtəlif növ əyani vəsait işlətmək, amma onların həddini keçməmək şərtilə.
DƏRSİN DİDAKTİKASI – dərsin hazırlanması, keçirilməsi və dərsin nəticələrinin sistemi
DİPLOM (fr. Diplôme, yun. Díplōma – ikiqatlanmış sənəd, diplóō – iki yerə qatlayıram), 1) ali və ya ali-ixtisas təhsil müəssisəsini bitirmək barəsində, elmi dərəcə və ya ad verilməsi barədə sənəd. 2) Müəssisə, təşkilat və ya vətəndaşın müəyyən fəaliyyəti həyata keçirtmək üçün verilən sənəd (məs. ticarət).3) Müxtəlif məzmunlu müsabiqə,yarış, sərgi və s. nailiyyətlər üçün mükafat.
DİPLOM İŞİ – ali təhsil müəssisəsinin məzunlarınınelmi-tədqiqat xarakterli yekunlaşdırıcı işi. D.i. bir qayda olaraq tələbə tərəfindən seçilmiş sahə üzrə aktual mövzunun tədqiqi, məzunların nəzəri biliklərinin və praktiki bacıqlarının ümumiləşmiş bütöv sistemidir. D.i. tədqiqat mövzusu ilə bağlı ədəbiyyatlardan,qaynaqlardan istifadə etməklə nəzəri hissənin, nəticənin hazırlanmasıdır. D.i. dövlət imtahan komissiyası və dövlət ixtisas komisssiyası iclaslarında müdafiə olunur. İctimai-siyasi fənlər üzrə D.i. müdafiə edən və dövlət imtahanını verən məzunlara uyğun ixtisasın verilməsini bildirən diplom verilir.
DİPLOM İŞİNİN MÜDAFİƏSİ – tədris müəssisəsini bitirən mütəxəssislərin hazırlıq səviyyəsinin yoxlanması. Müdafiə Dövlət Komissiyasının açıq iclasında keçirilir və müdafiənin nəticəsində məzunlara uyğun ixtisas verilir.
DİREKTOR (lat. Director – rəhbər).
-
Hər hansı müəssisənin, təşkilatın rəhbəri məs. Fabrik direktoru, məktəb direktoru və s.
2. Bəzi tarixi dövrlərdə kollegiya üzvlərinin adı, dövlət, direktoriya rəhbəri.
DİSSERTASİYA - müvafiq elmi dərəcə almaq üçün təqdim edilən elmi-tədqiqat işi.
DİSSERTANT - dissertasiya işi yerinə yetirən şəxs.
DİSTANT (MƏSAFƏDƏN) TƏHSİL – tədris prosesinin elektron, telekommunikasiya, proqram - texniki vasitələrlə yazışmalar əsasında təşkil olunduğu təhsil forması.
DOKTORANT – doktoranturada təhsil alan şəxs.
DOKTORANTURA – ali təhsilin ən yüksək səviyyəsi, doktorluq elmi dərəcəsinin alınmasını təmin edən yüksək səviyyəli elmi-pedaqoji kadr hazırlığı forması.
DOSENT (lat. Docens öyrədən), ali təhsil müəssisəsində müəllimlərə verilən elmi ad və seçkili vəzifə.
E
ELİTAR TƏHSİL - xüsusi istedadlı şəxslər üçün təşkil olunan təhsil.
ELMİ EV İŞİ – tədris prosesinin təşkili forması, müəllimin birbaşa deyil, dolayısı idarəsi ilə şagirdlərin tapşırığı yerinə yetirməsi. E.e.i.-nin növləri: tədris fəaliyyətinin xüsusiyyətinə əsasən – reproduktiv və yaradıcı; tədris hərəkətinə əsasən – məsələ və tapşırıqların yerinə yetirilməsi, dərsliklə iş, əlavə ədəbiyyatın oxusu, hesabat və məlumatların hazırlanması.
ELMİ DƏRƏCƏ VƏ ADLAR – ali təhsilli mütəxəsislərə verilir, onların elmi kvalifikasiyasını, elm və texnikanın inkişafında, mütəxəsis hazırlığında əldə etdikləri nailiyyyətlərinə görə təqdim edilir. Hər bir ölkədə elmi kadrların özünəməxsus attestasiya qaydası, özünəməxsus adlandırılması və terminologiyası var. AR-də aşağıdakı elmi adlar vardır: elmlər namizədi, elmlər dokroru, professor və s. Elmi dərəcələr: baş elmi işçi, dosent, baş müəllim, baş laborant. Akademik adlar: mübir-üzv və həqiqi-üzv.
ELMİ-METODİKİ İŞLƏR ÜZRƏ DİREKTOR MÜAVİNİ- yeni tipli təhsil müəssisələrində bilavasitə elmi və metodiki işlərin rəhbər və təşkilatçısı. Bir qayda olaraq, məhz ixtisası üzrə 5 ildən artıq müddətə staja malik olan yüksək ixtisaslaşmış işçilərdən seçilir.
ELMİ- İSTEHSALAT İŞİ ÜZRƏ DİREKTOR MÜAVİNİ- peşə-ixtisas məktəblərində elmi-istehsalat və metodiki işlərin təşkilatçısı hesab olunur. O, tədris və elmi –istehsalat fəaliyyətinə, tədris plan və proqramının icrasına, qabaqcıl elm və istehsalat nailiyyətlərinin elmə tətbiq edilməsinə birbaşa nəzarət edir və cavabdehdir.
ELMLƏR DOKTORU - elm sahələri üzrə doktoranturanın ikinci pilləsində verilən ən yüksək elmi dərəcə.
EVDƏ TƏHSİL - müvafiq təhsil proqramlarına uyğun olaraq ümumi təhsilin evdə təşkili forması.
Ə
ƏLAVƏ TƏHSİL - vətəndaşların hərtərəfli təhsil tələblərini ödəmək məqsədi ilə əlavə təhsil proqramları əsasında verilən təhsil.
ƏYANİ VƏSAİTLƏR- tədrisdə əyani vəsaitlər. Tədris prosesində ə.v. iki əsas funksiyanı yerinə yetirir: əyani görüntü vasitəsi və məlumat mənbəyi. Ə.v. təbii və təsviri , yəni məxsusi tədris məqsədilə yaradılmış vəsaitlərə bölünür. Natural obyektləri və təsviri birləşdirən kombinə edilmiş Ə.v. xüsusi növ təşkil edir.
F
FAKÜLTƏ (alm. Fakultat, lat. Facultas bacarıq), müəyyən ixtisas üzrə tələbə və aspirant hazırlayan ali təhsil müəssisəsinin elmi-tədris və inzibati bölməsi, həmçinin onların birləşdirdiyi kafedraların rəhbərlərinin elmi-tədqiqat və təlim tədris fəaliyyəti. Fakultəyə dekan rəhbərlik edir.
FAKULTATİVLƏR – şagirdlərin elmi-nəzəri və praktiki biliklərinin genişlənməsinə, onların idrakı maraqlarının, yaradıcılıq qabiliyyətinin və ixtisasa istiqamətlənməsinə yönəlmiş təhsil forması. F. məcburi fənlərin proqramlarına uyğun xüsusi proqramlar əsasında keçirilir, tədris planında onlara ayrılmış saatlara uyğun olaraq şagirdlərin seçim və istəklərinə uyğun keçirilir.
FASİLƏSİZ TƏHSİL- ümumi qəbul edilmiş ərifi yoxdur. Bu termin təhsilin sosial effektivliyini artırmaq üçün mövcud təhsil səviyyəsinin müsbət istiqamətdə dəyişilməsinə bildirir. F.t. insanın bütün ömrü boyu bir şəxsiyyət kimi formalaşması üçün fasiləsiz təhsil almasını nəzərdə tutur. F.t.-nin əsas mərhələləri: a) insanın müstəqil həyata daxil olması üçün təlim, tərbiyə və təhsili-uşaq-gənc təhsili; b) insanın müxtəlif praktiki fəaliyyəti ilə bağlı olan yetkin yaşda tədris fəaliyyəti.
FƏLSƏFƏ DOKTORU - elm sahələri üzrə doktoranturanın birinci pilləsində verilən elmi dərəcə.
FƏNN- hər hansı elmin və ya elmlər toplusunun didaktik əsaslandırılmış sistemi. F. Elmə xas olan materialın konkret təqdim edilməsini göstərir. F-in məzmunu təlim, tərbiyə, təhsil ilə birbaşa bağlıdır.
FƏRZİYYƏ – səbəblərin izah edilməsi məqsədilə irəli sürülən əsaslar, ehtimallar. Ped. araşdırmalarda fərziyyənin ifadəsi, bir qayda olaraq, bu və ya digər ped. proseslərin və halların müəyyənləşməsinə yönəlmişdir.
FƏRD - 1) insan vahid təbiət varlığı, Homo sapiens növünün nümayəndəsi kimi. Fərd anlayışı özü verilmiş insanın insan növü ilə əlaqəsini göstərir; 2) insan cəmiyyətinin ayrı nümayəndəsi götürülür.
FƏRDİ TƏHSİL - müxtəlif səbəblərdən uzun müddət təhsildən kənarda qalmış, habelə müəyyən bir sahə üzrə xüsusi istedadı ilə fərqlənən şagirdlər üçün tətbiq edilən təhsil forması.
FƏXRİ PROFESSOR (DOKTOR) - elmi-pedaqoji təcrübəsi və fəaliyyəti ilə fərqlənən professor və dosentlərə, eləcə də dünya elminin və təhsilinin inkişafında xüsusi xidmətləri olan xarici ölkələrin alim və ictimai xadimlərinə ali təhsil müəssisəsi tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada verilən akademik fəxri ad/dərəcə.
FORMAL TƏHSİL - dövlət təhsil sənədinin verilməsi ilə başa çatan təhsil.
G
GİMNAZİYA – əsasən humanitar sahədə istedad və qabiliyyəti ilə fərqlənən şagirdlər üçün təmayüllər üzrə təhsil xidmətləri göstərən ümumtəhsil müəssisəsi.
G. fənlərin daha dərin öyrənməyə şərait yaradır ki, bu da təhsil konkret istiqamətindən asılı olaraq variasiyalılığını, həm də şagirdin ixtisası üzrə seçdiyi ümumtəhsil fənlərinin və əsas kursların mənımsəməsini təmin edir.
H
HƏKİM – ali baza tibb təhsili almış məzunlara verilən ali peşə-ixtisas dərəcəsi.
HƏKİM MÜTƏXƏSSİS – müvafiq təhsil proqramlarına əsasən rezidentura təhsilini bitirmiş şəxslərə verilən ali peşə-ixtisas dərəcəsi
HUMANİTAR– insan cəmiyyətinə, insana və onun mədəniyyətinə aid olan.
HUMANİTAR TƏHSİL- təhsilin məzmununda təhsil alanların şəxsi yetkinliyinin formalaşmasına yönəlmiş ümummədəni komponentlərin inkişafıdır
İ
İDRAK –obyektiv qanunauyğunluqların şüur vasitəsilə dərk edilməsi. İdrak təlim-tədris prosesinin əsasını təşkil edir
İLKİN PEŞƏ-İXTİSAS TƏHSİLİ - əsas orta təhsil bazasında ixtisaslaşmış mütəxəsislərin hazırlanması. İ.p-i.t. peşə-ixtisas məktəblərində alına bilər (ixtisas kollecləri, peşə-ixtisas və s. təhsil müəssisələrində).
İLKİN İBTİDAİ ORTA TƏHSİL –ana dili, riyaziyyat, təbiət və cəmiyyət elmləri barədə, əsas elemetar tədris bacarıq və biliklərini öyrədən ilk təhsil pilləsi.Dili - Timor o.dagi shahar, Sharqiy Timorning maʼmuriy markazi. Aholisi 60 ming kishidan ziyod (1990-y.lar oʻrtalari). Parfyumeriya, kulolchilik buyumlari, kofega ishlov berish korxonalari bor. Yirik port; chetga kopra, kofe, kauchuk, paxta, jun, teri va b.
İLKİN İXTİSAS HAZIRLIĞI – bu termin inistitut hazırlığı olmadan müəyyən ixtisaslar üzrə xüsusi hazırlığı bildirir. O ixtisas (politenik, ümumi texniki, ümumi ixtisas) almaq üçün nəzəri bilikləri fundamental əsas kimi qəbul edir; müxtəlif fəaliyyət növlərinə aid olan və onun ümumi xüsusiyyətlərini əks etdirən təcrübi və politexnik bilik və bacarıqları; müxtəlif mütəxəssis qruplarının əlamət və xüsusiyyətlərini; fəaliyyətin (layihələşdirmə, texnoloji prosesə nəzarət, fəaliyyətin qeydiyyat uçotu və s) əks etdirir; fərdin şəxsi keyfiyyətləri - əməksevərlik, intizamlılığı, fəaliyyətinin dəqiqiliyi, düşüncələrində sistemlilik, işdəki səliqəliliyi, təcrübi, yaradıcı fəaliyyətə can atması; ixtisas məktəbinə girməzdən öncə praktik fəaliyətindəki təcrübə.
İMTAHAN (lat . examen - sınaq) – ali və orta ixtisas təhsil müəssisələrinə qəbul olunmaq, təhsilin müəyyən dövrünü bitirdikdən sonra (məs. məktəblərdə keçid və buraxılış imtahanları, aspirant) və aspiranturaya qəbul olunmaq üçün biliklərin yoxlanılması.
İMTAHAN BİLETİ (fr. billet, lat. billeta) – şifahi imtahanlarda təhsil alanın cavablandırmalı olduğu suallar olan bilet.
İNFORMAL TƏHSİL - özünütəhsil yolu ilə biliklərə yiyələnmənin forması.
İNNOVASİYA - müxtəlif təşəbbüslər, elmi tədqiqatlar əsasında formalaşan mütərəqqi xarakterli yeniliklər;
İNSTİTUT (ALİ MƏKTƏB) - müstəqil və ya universitetlərin struktur bölməsi olaraq, konkret ixtisaslar üzrə ali təhsilli mütəxəssis hazırlığını və əlavə təhsil proqramlarını həyata keçirən tətbiqi tədqiqatların aparıldığı ali təhsil müəssisəsi.
İSTEHSALAT TƏHSİLİ – peşə-ixtisas təhsilinin mütləq tərkib hissəsi, təhsil alanların konkret ixtisas hazırlığı üçün dövlət standartlarına uyğun praktiki təcrübəsidir.
İXTİSAS - müvafiq təhsil sənədində təsbit olunan peşə, vahid bir peşə daxilində fəaliyyət növü.
İXTİSASLAŞMA - müvafiq peşə-ixtisas təhsili istiqamətinin tərkib hissələrindən biri üzrə alınan peşə ixtisası.
İXTİSASARTIRMA KURSLARI – rəhbərlərin və işçi kolektivinin ixtisasını artırmaq forması. Bu kurslar işçininfəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan nazirliklərdə, müxtəlif universitetlərdə, onların filialında, müəssisələrdə, kurslarda təşkil olunur.
İXTİSAS İMTAHANLARI – buraxılış ixtisas sınaqlarının tərkib hissəsidir; tədris zamanı təhsil alanların aldığı xüsusi nəzəri biliklərin yoxlanılması məqsədilə keçirilir; təhsil ocaqlarında və müəssisələrdə keçirilir. İxtisas imtahanlarının keçirilməsi üçün tərkibində müdriyyət nümayəndəsi (məsələn, müəssisənin baş mühəndisi), komissiya sədri-məktəb direktoru, sədr müavini-bəzi sexlərin rəhbərləri, istehsal-texniki tədris bölmələrinin nümayəndələri, texniki, əmək və əmək haqqı nəzarətçiləri, təhlükəsizlik texnikləri, istehsal tədrisin müəllim və təlimçiləri və ictimai təşkilat nümayəndələri olan ixtisas komissiyası yaradılır. Hər bir ixtisas üzrə istehsal tədris və xüsusi fənlərin bütün proqram mövzularına dair əsas sual və tapşırıqları əks etdirən imtahan biletləri hazırlanır.
K
KABİNET- LABORATORİYA SİSTEMİ – təhsilin təşkili sisteminə görə tədris prosesi fənlər üzrə tədris kabinetlərində və laboratoriyalarda keçirilir; tədris kabinetlərində humanitar dərslər, laboratoriyalarda isə təbiət və riyaziyyat, texniki və digər fənlər keçirilir. Kabinet və laboratoriyalar müvafiq tədris ədəbiyyatı, lüğət və soraqçalarla, əyani vəsaitlər və laboratoriya avadanlıqları ilə təchiz olunur ki, bu da öz növbəsində şagirdləri aktiv fəaliyyətə cəlb etməyə, onlarda müsbət tədris motivasiyasının formalaşmasına dəstək olur.
KAFEDRA (yunanca Kathédra, hərfi mənada - oturacaq, stul), 1) Qədim Yunanıstan və Romada ritor və fəlsəfəçilərin çıxış etdikləri yer 2) Xristian kilsəsində moizələrin oxunduğu yer 3) İbadət zamanı yepiskopun (arxiyereya) oturacağı, məcazi mənada isə yeparxiya (yepiskop dairəsi). 4) Təhsil müəssisələrində, lektoriya və akt zallarında müəllim, məruzəçilərin çıxış etdikləri yer. 5) Ali təhsil müəssisələrində (fakültədə) kafedra bir və ya bir neçə alt fənlər üzrə tədris, metodiki və elmi-tədqiqat, tələbələr arasında tərbiyəvi işi və həmçinin elmi-pedaqoji kadrların hazırlığını və mütəxəssislərin ixtisaslaşdırılmasının artırılmasını həyata keçirən əsas elmi-tədris bölməsidir. Bir qayda olaraq, kafedraya professor, elmlər doktoru başçılıq edir. Kafedranın tərkibinə professor, dosent, köməkçi, baş müəllimlər, baş və kiçik elmi əməkdaşlar, aspirantlar və digərləri daxildir. Kafedra özünün tədris laboratoriyalarına və kabinetlərinə malikdir. Kafedralara mühazirələrin, laboratoriya, praktiki, seminar və digər tədris məşğələlərin keçirilməsi, tədris və istehsalat təcrübələrə, tədqiqat işlərə, kurs və diplom layihələrə (işlərə) başçılıq etmək, kurs imtahanların və məqbulların keçirilməsi həvalə olunur.
| |
http://kompy.info/category/Mühazirə/?page=2 | Mühazirə | | Ümumi məlumat Mühazirə 99,5 Kb. 1 | o'qib |
| Fənn sillabusu Tədris yükü (saat): 180 saat (o cümlədən 45 saat mühazirə, 15X3=45 saat seminar, 30 x3=90 saat laboratoriya) Mühazirə 302,5 Kb. 5 | o'qib |
| Mühazirəçi: f r. e n., dosent Q. Ü. Ağayev Ədəbiyyat: Ağayev Q.Ü., Cəfərov M. B. Fizika kursu. Bakı, 2016 Vaxtı ilə bütün təbiət elmlərini əhatə edən fizikanın bölmələri sonralar inkişaf edərək müstəqil elmlərə ayrılmışlar Mühazirə 11,54 Mb. 91 | o'qib |
| Mühazirə №18 Naqillərin elektrik tutumu Onun potensialı elektrik yükünün miqdarı ilə mütənasib olaraq dəyişir. Təcrübələr göstərir ki, müxtəlif formada olan naqillərin elektrik yükləri eyni olarsa, onların potensialları müxtəlif olur. Təklənmiş naqil üçün Mühazirə 181,5 Kb. 13 | o'qib |
| Mühazirəçi : R. F. D. dosent Orucova Rəna Üzeyir qızı Ədəbiyyat A. Vəliyev və başqaları. Ali riyaziyyatdan məsələ və misal həllinə rəhbərlik. I və II hissə Bakı,2001 Mühazirə 4,45 Mb. 75 | o'qib |
| MÜhazirə " Kitabxanaların kompyuterləşdirilməsinin əsasları" kursunun əhəmiyyəti, məqsədi və vəzifələri ƏDƏBİyyat Kitabxanaların kompyuterləşdirilməsinin əsasları” kursunun əhəmiyyəti, məqsədi və vəzifələri Mühazirə 294,52 Kb. 23 | o'qib |
| Mühazirə konspekti Bakı 2020 I mövzu. Telekommunikasiya rabitəsi haqqında ümumi məlumat Ehm və radioyayım xidmətləri ilə təmin etmək və həmçinin dövrü mətbuatın ölkə ərazisində yayımlanmasına şərait yaratmaq üçündür Mühazirə 0,51 Mb. 44 | o'qib |
| Mühazirə mövzusu Plan Elektrodların təsnifatı Patensiometrik titrləmə Polyaroqrafiya Elektrodlar quruluşundan və elektrod reaksiyasının növündən asılı olaraq 3 növə bölünürlər Mühazirə 400,5 Kb. 4 | o'qib |
| Mühazirə mövzusu Plan Elektrokimya Elektrokimya – elektrokimyəvi reaksiyaların fiziki xassələrini öyrənir. Elektrokimyanı 3 hissəyə bölmək olar Mühazirə 0,71 Mb. 16 | o'qib |
| Mühazirələr toplusu g I r I Ş Bu institut Q. 1200 seriyasına aid çoxlu sayda tövsiyyələr paketi hazırlamış və beynəlxalq standart kimi itu-t-nin bütün bölmələri (etsi, ansi və s.) tərəfindən qəbul edilmişdir. İTu-t-nin 312/Q Mühazirə 1,13 Mb. 51 | o'qib |
| 1. Erqonomikanın inkişafında ekoloji təhlükəsizlik Ekoloji erqonomikanın inkişafında ekoloji təhlükəsizliyin rolu Bir sualın verilməsi səviyyəsində ayrıca iş mövqeləri daha dərin tədqiqatlar üçün əsas ola bilər Mühazirə 4,21 Mb. 47 | o'qib |
| Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 5 DƏYİŞƏn cəRƏyanin alinmasi Qarşılıqlı induktivlik. Transformatorun sxeminə baxsaq cərəyanının yaratdığı maqnit seli induksiyalar və II tərəf dövrəyə qoşulsa cərəyanını yaradar. Onun yaratdığı maqnit seli kəsər və orada induksiyalayar Mühazirə 66,5 Kb. 1 | o'qib |
| Mühazirəci: t e. n., dos. S. Z. Məmmədov. Fənn " Elektrotexnika" Mövzu 3 MÜRƏKKƏb döVRƏLƏRİn hesabati Mühazirə 79 Kb. 1 | o'qib |
| Mühazirə Qrup məşğələləri Praktiki məşğələlər Labarotoriya məşğələləri Mövzu № Çoxluq. Məhdud və qeyri-məhdud çoxluqlar. Həqiqi ədədlər çoxluğu və onlar üzərində əməllər Mühazirə 222,5 Kb. 12 | o'qib |
| Elektrik Ölçmələri Elm və texnikanın inkişafı ölçmə texnikasının nailiyyətləri ilə sıx əlaqədardır. Ölçmə texnikasının vəzifəsi Mühazirə 2,57 Mb. 36 | o'qib | |
http://kompy.info/muhazire-20-21-klassik-elektron-nezeriyyesinin-esaslar-om-ve-c.html | Mühazirə №20-21 Klassik elektron nəzəriyyəsinin əsasları. Om və Coul-Lens qanunları | - -
Mühazirə № 20-21
Klassik elektron nəzəriyyəsinin əsasları.
Om və Coul-Lens qanunları.
Metallarda elektrik cərəyanı sərbəst elektronların istiqamətlənmiş (nizamlı) hərəkəti nəticəsində yaranır.Metalların keçiriciliyinin elektron təbiəti olması ilk dəfə XX əsrin əvvəlrində Rikke tərəfindən aparılan təcrübələr nəticəsində təsdiq olunmuşdur. Rikke öz təcrübələrində mus, aliminium və misdən hazırlanmış üç silindr formasında olan naqilləri bir-birinə ardıcıl sıxmış və bir il müddətində dövrədən sabit cərəyan buraxmışdır. Bu müddət ərzində silindrlərdən 35MKl elektrik yükü keçmişdir.Silindrlərin bir –birini sıxdıqları sahədə heç bir dəyişiklik Mkl müsahidə olunmamışdır. Bu göstərir ki, metalların elektrik keçiriciliyi –metalların fiziki xassələrindən və təbiətindən asılı olmayan yüklü hissəciklərin nizamlı hərəkəti nəticəsində baş verir.
1913-cü ildə L.Mandelştam və N.Papoleksinin, sonralar 1916-cı ildə Stuar və Tolmenin apardıqları təcrübələr göstərdi ki, metallarda elektrik cərəyanı mənfi yüklü hissəciklərin nizamlı hərəkəti ilə bağlıdır.Bu təcrübələr fizika elminin tarixinə”dörd alimin təcrübəsi” adı ilə daxil olmuşdur.
Metalların elektrik keçiriciliyinin klasssik elektron nəzəriyyəsi 1900-cu ildə Druge´ tərəfindən yaradılmış və Lorens tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Bu nəzəriyyədə metalların elektrik keçiriciliyində iştirak edən sərbəst elektronlara bir atomlu ideal qaz molekulası kimi baxılır.Onda ideal qazın bütün xassələri “elektron qazına”-da aid olmalıdır.
Bir valentli metalda sərbəst elektronların konsentrasiyası təxminən
Ifadəsindən təyin olunur. Burada -Avaqadro ədədi, -metalın atom çəkisi, - onun sıxlığıdır. Hesablama göstərir ki, sərbəst elektronların konsentrasiyası tərtibindədir.
Xarici elektrik sahəsi olmadıqda sərbəst elektronlar istilik hərəkətində iştirak edir və metalın kristal qəfəsinin düyün nöqtələrində yerləşən və tarazlıq vəziyyətləri ətrafında rəqs edən ionlarla toqquşurlar. Elektronların sərbəst yollarının orta uzunluğu kristal qəfəsinin sabiti tərtibində olub. -ə yaxındır.
Qazların molekulyar kinetik nəzəriyyəsindən istifadə etsək, onda otaq temperaturunda sərbəst elektronun orta kvadratik sürətini qiymətləndirmək olar.
Doğrudan da,
olarsa, sərbəst elektron üçün tərtibində təyin olunar.
Qeyd edəki ki,sərbəst elektronların istilik hərəkətinin orta sürəti də () bu tərtibdəndir.
Xarici elektrik sahəsinin təsiri nəticəsində elektronlar sahənin ıksi istiqamətində nizamlı hərəkətdə iştirak edirlər.yaranan cərəyanın sıxlığı
(1)
Ifadəsindən təyin olunur. Burada elektronların istiqamətlənmiş hərəkətlərinin orta sürətidir. Bu sürət tərtibindədir.
B klassik elektron nəzəriyyəsində qəbul olunur ki, elektron kristal qəfəsinin düyün nöqtələri ilə toqquşduqda istiqamətlənmiş hərəkətlərin sürətini tamamilə itirir.
Elektronun xarici elektrik sahəsində hərəkət tənliyi
(2)
şəklində olar. m-elektronun kütləsidir.
Elektrik sahəsi bircinsli olduğu üçün elektronun nizamlı hərəkətinin orta sürəti təyin olunar.
Burada -elektronun sərbəst yolunun orta uzunluğunun sonunda əldə etdiyi sürətdir. (1) ifadəsi elektronun () uçuş zamanına görə inteqrallasaq
(3)
Elektronun nizamlı hərəkətinin maksimal sürətini təyin edərik. Onda nizamlı hərəkətin orta sürəti
(4) bərabər olar.
Elektronun sərbəst uçuş zamanının orta qiyməti
,
Bu ifadəni (4) düsturunda yerinə yazsaq, orta sürət üçün
alarıq.
İstiqamətlənmiş hərəkətin orta sürətini (1) düsturunda yerinə yazsaq, cərəyan sıxlığı üçün
(5)
ifadəsini alarıq.
Burada metalın xüsusi keçiricili adlanır.
Nəticədə
(6) olar.
- xüsusi müqavimət adlanır. Onda
(6`)
(6) və (6`) ifadələri Om qanununun differensial şəklidir. Deməli, keçirici cərəyanın sıxlığı , metalın xüsusi elektrik keçiriciliyinin xarici elektrik sahəsinin intensivliyinin hasilinə bərabərdir.
Xarici elektrik sahəsinin təsiri altında nizamlı hərəkətdə iştirak edən elektron kristal qəfəsinin düyün nöqtələrində yerləşən ionlarla toqquşaraq əlavə etdikləri kinetik enerjini tamamilə kristal qəfəsinə verirlər. Bu enerji kristalın daxili enerjisinə çevrilir və nəticədə metal qızır.
Onda vahid zamanda naqilin vahid həcmində elektronların qəfəslə toqquşması nəticəsində ayrılan istilik miqdarı
bərabər olar.
Burada –elektronun xarici sahənin təsiri nəticəsində nizamlı hərəkətinin maksimal enerjisi dgfjdksfjgldf vahid zamanda bir elektronun kristalın düyün nöqtələri ilə toqquşmalarının sayıdır. Onda
(3) ifadəsindənistifadə etsək
(7 )alarıq.
Bu ifadəni
j (8)
şəklində də yazmaq mümkündür.
(7) və ya(8) ifadələri Coul-Lens qanununun differensial şəklidir.
Nəzərə alsaq ki,
onda
alınar.
Bu isə Coul-Lens qanununun inteqal şəklidir.
Vidleman-Frans qanunu
Alman alimləri Videman və Frans (1853 ildə) apardıqları təcrübələr nəticəsində müəyən etmişlər ki, verilmiş temperaturda metalın istilikkeçirmə əmsallarının elektrik keçirmə əmsalına olan nisbəti sabit kəmiyyət olub, bütün metallar üçün eynidir, yəni
(8)
Klassik elektron nəzəriyyəsindən istifadə edərək Videlman-Frans qanununu yoxlayaq və sabitin qiymətini təyin edək. Nəzərə alsaq ki, metalların istilik keçirməsi əsasən sərbəst elektronların hərəkəti ilə bağlıdır, onda qazların molekulyar- kinetik nəzəriyyəsindən istifadə edərək yazmaq olar ki,
Burada elektron qazının sıxlığı, -xüsusi istilik tutumudur. Aşağıdakı çevirmələri aparsaq, yəni
Onda istilik keçirmə əmsalı üçün
ifadəsini alarıq..
Digər tərəfdən olduğunu bilərək
Burada qəbul etsək
(9) alıınar.
(9) ifadəsini Videman-Frans qanunu ilə(8) tutuşdursaq
alarıq.
Eyni zamanda (9) ifadəsindən görünür ki, metalların istilikkeçirmə əmsalının elektrikkeçirmə əmsalına olan nisbəti mütləq temperaturun birinci dərəcəsi ilə düz mütənasibdir.
Klassik elektron nəzəriyyəsinin çatışmamazlıqları
Drude´ tərəfindən təklif olunmuş metalların keçiriciliyinin klassik elektron nəzəriyyəsi çox sadə nəzəriyyədir. Bu nəzəriyyədə bütün elektronların istilik hərəkətlərinin orta sürəti qiymətcə eynidir.Bununla bərabər adi qazlarda olduğu kimi elektron qazını təşkil edən elektronların sürəti müəyyən paylanma qanununa tabe olmalıdır.Lorens Drude´ nəzəriyyəsini təkmilləşdirmək məqsədi ilə elektron qazına Maksvel-Bolsman paylanmasını tətbiq etmişdir. Nəticədə Lorensin Om qanunu üçün təyin etdiyi ifadə Drude´tərəfindən verilmiş (6) düsturu ilə eyni olmuşdur.Lorens xüsusi elektrik keçiriciliyi üçün (5) ifadəsindən az fərqlənən
düsturunu almışdır. Burada elektronn Maksvell paylanmasına görə təyin olunmuş sürətinin tərs qiymətinin ifadəsidir.
Lorensin elektron qazına Maksvel-Bolsman statistikasının tətbiqi Videman-Frans qanunundakı əmsal üçün ifadəsini müəyən etmişdir. Bu nəticə təcrübəyə uyğun gəlmir.
Beləliklə metalların keçiriciliyinin klassik elektron nəzərəiyyəsi Om qanunu, Coul-Lens qanunu və keyfiyyətcə Videman-Frans qanununu izah edir.buna baxmayaraq bu nəzəriyənin bir sıra çətinlikləri də vardır.
Təcrübələr göstəriri ki, geniş temperatur intervalında metalların xüsusi müqavimət mütləq tempeaturla düz mütənasibdir, yəni .
Klassik elektron nəzəriyyəsinə görə , hasili isə temperaturdan asılı deyil. Bu nəzəriyyəyə görə . Bu asılılıq təcrübədə müşahidə olunmur.
Klassik elektron nəzəriyyəsinə görə, elektronun sərbəst yolunun orta uzunluğu üçün hesablanmış qiymət kristal qəfəsinin sabitindən 100 dəfə çox olur. Həqiqətdə isə elektron ancaq kristal qəfəsi sabiti tərtibində sərbəst yol gedə bilər. Klassik elektron nəzəriyyəsinin daha bir çətinliyi kristalın molyar istilik tutumunun hesablanmasında özünü göstərir. Beləki, Dyulonq-Pti qanununa görə otaq temperaturlarında bəsit maddənin molyar istilik tutumu sabit kəmiyyət olub -ə bərabərdir. Klassik elektron nəzəriyyəsinə görə, elektron qazı da istilik keçirmədə iştirak edir.Onda kristalın molyar istilik tutumu
olar.
Təcrübələr göstərir ki, metalların molyar istilik tutumları dielektriklərin molyar istilik tutumlarından praktiki olaraq fərqlənmir.Klassik elekton nəzəriyyəsi bu fərqi izah edə bilmir. Deməli elektron qazı istilik tutumuna malik deyil. Bunlardan əlavə klassik elektron nəzəriyyəsində ifrat keçiricilik haqqında heç bir məlumat yoxdur.
Beləliklə, göstərdiklərimizə əsasən əsasn deyə bilərik ki, elektronu maddi nöqtə kimi qəbul edib ona klassik mexanikanın qanunlarını tətbiq etmək doğru deyil.Metalların xassələri Zommerfeldin yaratdığı metalların kvant nəzəriyyəsinə əsasən müəyyən olunur. Elektron qazına Kvant statistikası, Fermi-Dirak statistikası tətbiq olunur.Zommerfeld göstərmişdir ki, elektron qazının metalların istilik tutumuna təsiri çox az olduğundan o nəzərə alınmır.Bundan əlavə, Videman-Frans qanunundakı əmsalın qiyməti Kvant statistikasına görə
bərabərdir.
Bu qiymət təcrübədən təyin olunmuş qiymətə çox yaxındır.
Termoelektron emissiya hadisəsi
Ümumiyyətlə böyük kinetik enerjiyə malik olan elektronlar metalın səthini tərk edərək səthin yaxınlığında “elektron buludunu” yaradırlar. Bu mənfi yüklü hissəciklər sonrakı elektronların metaldan çıxmalarına maneçilik törədir. Digər tərəfdən metalın səthinə yaxın məsafələrdə yerləşən və elektronlarını itirərək müsbət iona çevrilən atomlar sonrakı elektronların metalın səthini tərk etməyə imkan vermir. Yaranmış bu ikiqat saxlayıcı potensialı keçmək üçün elektrona əlavə enerji vermək lazımdır. Elektronun metal səthindən vakuuma çıxması üçün lazım olan işə çıxış isi deyilir.Çıxış isi metalın növündən və səthinin təmizliyindən asılıdır.
Beləliklə, elektronun metalın səthindən vakuuma çıxması üçün onun enerjisi çıxış isindən böyük olmalıdır. Onda metal daxilində olan elektronlara əlavə enerji verilsə, onların bir hissəsi metalın səthini tərk edəcək. Bu hərəkət elektron emissiyası adlanır. Elektrona verilən enerjinin verilmə formasından asılı olaraq, termoelektron emissiyası, fotoelektron emissiyası, avtoelektron emissiyası və ikinci növ elektron emissiyası müşahidə olunur.
Qızdırılmış metallardan elektronların vakuuma çıxması termoelektron emissiyası adlanır. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M.
Enerjisi çıxış işindən çox olan elektronlar katodun səthini tərk edərək onun ətrafında” elektron buludu”-nu yaradırlar.Anoda, katoda nəzərən müsbət gərginlik tətbiq etsək onda yaranmış elektrik sahəsinin intensivliyi anod-katod dövrəsində cərəyanın yaranmasına səbəb olur. Qeyd edək ki, anodun potensialı mənfi olarsa, “elektron buludu”-nun sıxlığından asılı olmayaraq dövrədən cərəyan axmır. Bu bir daha göstəri ki, elektron mənfi yüklü hissəcikdir.
Katodun temperaturunu sabit saxlayıb, anod cərəyanının elektron lampasına tətbiq olunmuş gərginlikdən asılılıq qrafiki (volt-amper xarakteristikası) şəkil 2-də verilmişdir.
Şəkil 2-dən görünür ki, xarici elektrik sahəsi olmadıqda belə dövrədən çox kiçik cərəyan axır. Bu cərəyanın yaranmasına səbəb “elektron buludununu” daxilində olan elektron-ların bir hissəsinin anoda çatmasıdır.
|
Şəkil 2
|
Bu cərəyanı yox etmək üçün anod dövrəsinə ləngidici potensialını tətbiq etmək lazımdır. Şəkildən görünür ki, kiçik gərginliklərdəanod cərəyanının gərginlikdən asılılığı xəti deyil.Bu asılılıq Boquslavski-Lenqmyur(ikidə üç qanunu) görə təyin olunur.
(10)
Burada -elektrodların ölçülərindən , formasından asılı olan sabitdir.
Anod gərginliyinin artması ,cərəyanın artmasına səbəb olur. Gərginliyin müəyyən qiymətindən başlayaraq anod cərəyanı artmır. Bu cərəyana doyma cərəyanı deyilir. Doyma cərəyanının qiyməti katodun temperaturundan asılıdır.Doyma cərəyanının yaranmasına səbəb verilmiş temperaturda katodun səthini tərk edən elektronların hamısının anodun səthinə çatmasıdır. Doyma cərəyanını artırmaq üçün,vahid zamanda katodun səthini tərk edən elektronların sayını artırmaq lazımdır, yəni katodun temperaturunu artırmaq lazımdır.
Doyma cərəyanının sıxlığının qiyməti Kvant statistikası əsasında nəzəri olaraq müəyyən edilmiş
(11)
düsturuna görə hesablanır. Burada -Bolsman sabiti; - elektronun verilmiş metaldan (katoddan) çıxış işidir. Bu ifadə Riçardson-Deşmen düsturu adlanır.
(2) ifadəsini loqarifləsək
ifadəsini alariq.
Nəzərə alsaq ki, həddi -yə nəzərən çox zəif dəyişir, onda
(12)
dalğalarının təsiri altında metalın səthindən elektronların çıxması hadisəsi fotoelektron emissiyası adlanır.
Elektron dəstəsi vasitəsilə metalın, yarım keçiricinin səthindən elektronların qapması hadisəsi ikinci növ emissiya hadisəsi adlanır.
İkinci növ emissiya zamanı metalın (yarım keçiricinin) səthini tərk edən elektronların sayının , səthi ilk düşən elektronların sayına olan nisbətinə ikinci növ elektron emissiyasının əmsalı deyilir.
Bu əmsal metalın səthinin vəziyyətindən , səthə düşən elektronların enerjisindən və düşmə bucağından asılı kəmiyyətdir.
Güclü elektrik sahəsinin təsiri nəticəsində metal səthindən elektronların çıxması avtoelektron emissiyası adlanır.Avtoelektron emissiyası soyuq katodda müşahidə oluduğu üçün ona eyni zamanda soyuq emissiya da deyilir. Bu emissiyanı müşahidə etmək üçün katodun yaxınlığında xarici elektrik sahəsinin intensivliyi tərtibində olmalıdır.
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası Fizika kafedrası
Mühazirə № 20-21 Mühazirətçi-dosent: Akif Ağayev
| |