title
stringlengths 1
78
| url
stringlengths 31
108
| text
stringlengths 0
119k
|
|---|---|---|
ભારતના ભાગલા | https://gu.wikipedia.org/wiki/ભારતના_ભાગલા | thumb|right|300px| ભારતના ભાગલા
thumb|right|300px| ભારતના ભાગલા
ઇ. સ. ૧૯૪૭ માં જ્યારે બ્રિટિશ ભારત ને સ્વતંત્રતા મળી તો સાથે સાથે ભારતના ભાગલા કરીને ૧૪ ઓગસ્ટે પાકિસ્તાની ડોમિનિયન (બાદમાં ઇસ્લામી જમ્હૂરિયા એ [[પાકિસ્તાન]) અને ૧૫ ઓગસ્ટે ભારતીય યૂનિયન (બાદમાં ભારત ગણરાજ્ય)ની સ્થાપના કરવામાં આવી. આ ઘટનામાં મુખ્યત્વે બ્રિટિશ ભારતના બંગાળ પ્રાંતને પૂર્વ પાકિસ્તાન અને ભારતના પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્યમાં વહેંચવામાં આવ્યું અને આ જ રીતે બ્રિટિશ ભારતના પંજાબ પ્રાંતને પશ્ચિમ પાકિસ્તાન અને ભારતના પંજાબ રાજ્યમાં વહેંચવામાં આવ્યું. આ જ વખતે બ્રિટિશ ભારતમાંથી સીલોન (હવે શ્રીલંકા) અને બર્મા (હવે મ્યાનમાર) ને પણ અલગ કરવામાં આવ્યું. પરંતુ તેમને ભારતના ભાગલામાં ગણવામાં આવતું નથી. નેપાલ અને ભૂતાન આ વખતે પણ સ્વતંત્ર રાજ્ય હતા અને ભાગલાની અસર તેમને કોઈ પડી નહોતી.
૧૫ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૭ ની અડધી રાતે ભારત અને પાકિસ્તાન કાનૂની રસમથી બે સ્વતંત્ર રાષ્ટ્ર બન્યા. પાકિસ્તાનની સત્તા પરિવર્તનની રસમ ૧૪ ઓગસ્ટે કરાંચી શહેરમાં કરવામાં આવી, જેથી છેલ્લા બ્રિટિશ વાઇસરોય લુઇસ માઉંટબૈટન કરાંચી અને નવી દિલ્લી બન્ને જગ્યાની વિધીમાં ભાગ લઇ શકે. આથી પાકિસ્તાનનો સ્વતંત્રતા દિવસ ૧૪ ઓગસ્ટ અને ભારતનો ૧૫ ઓગસ્ટે મનાવવામાં આવે છે.
ભારતના વિભાજનથી કરોડો લોકોના જીવન પર અસર થઇ. વિભાજન દરમિયાન થયેલી હિંસાની હોળીમાં આશરે ૫ લાખ લોકો માર્યા ગયા, અને આશરે ૧.૪૫ કરોડ શરણાર્થિઓએ પોતાના ઘર-બાર છોડીને પોતાના સંપ્રદાયની બહુમતિ વાળા દેશમાં શરણ લીધી; જેમ કે, ઘણા મુસ્લિમો પાકિસ્તાન ગયા જ્યારે ઘણા હિન્દુ અને શીખ લોકો પાકિસ્તાન છોડી ભારત આવ્યા.
પૃષ્ઠભૂમિ
ભાગલાની પ્રક્રિયા
સંપત્તિના ભાગલા
કોમી રમખાણો
સ્થળાંતર
શરણાર્થી
સાહિત્ય અને સીનેમામાં ભારતનાં ભાગલા
બાહ્ય કડીઓ
આ પણ જુઓ
ટીકા
સંદર્ભ
શ્રેણી:ભારત
શ્રેણી:ઇતિહાસ
it:Storia dell'India#L'indipendenza e la partizione dell'India |
મુન્દ્રા | https://gu.wikipedia.org/wiki/મુન્દ્રા | મુન્દ્રા અથવા મુંદરા ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ જિલ્લાના મુન્દ્રા તાલુકાનું મુખ્ય મથક તેમ જ મહત્વનું નગર છે. જિલ્લાના મુખ્ય મથક ભૂજથી આશરે ૫૨ કિલોમીટરના અંતરે આવેલું મુન્દ્રા અરબ સાગરમાં આવેલા કચ્છના અખાત ખાતે આવેલું એક મહત્વનું બંદર (નગરથી ૧૩ કિમીના અંતરે) છે.
ઇતિહાસ
thumb|મુન્દ્રા કિલ્લો
મુન્દ્રાની સ્થાપના ઈ.સ. ૧૬૩૨માં થઇ હતી. જેની સ્થાપના જેસર જાડેજા વંશના જામ રવાજીના સૌથી નાના પુત્ર હરધોળજીએ કરી હતી. તેમનાથી મોટા ભાાઈઓએ જેમાં મરગજીએ બરાયા, હોથીજીએ વિરાણીયા, અજાજીએ માડી અને કરણજીએ બોચડા ગામની સ્થાપના કરી. જે મુન્દ્રાની બાજુમાં આવેલું હતું.
મુન્દ્રા શબ્દની ઉત્પત્તિ કચ્છી ભાષાના શબ્દ 'મોનધરો' ઉપરથી થઈ છે. મોનધરો શબ્દનું મૂળરૂપ 'મોહન ધ્રો' હતું. ઈ.સ. ૧૬૮૮માં કચ્છના રાવ ભોજરાજજીએ અહીં મોહનરાયજીનું મંદિર બંધાવ્યું ત્યારે અહીં ભૂખી નદી પાસે મીઠા પાણીનો એક ધરો વહેતો હતો. તેથી લોકો તેને મોહન ધ્રો કહેવા લાગ્યા. પછી કાળક્રમે 'મોહન ધ્રો' માંથી મોનધરો અને 'મોનધરો' માંથી મોંદરો શબ્દ અસ્તિત્વમાં આવ્યા. મોંદરો શબ્દમાંથી છેલ્લે મુંદરા શબ્દ અસ્તિત્વમાં આવ્યો. જ્યારે આજે પણ લોકો તેને કચ્છી ભાષામાં 'મોનધરો' જ કહે છે.
જૂના મુન્દ્રાનો કિલ્લો તેનાથી ઈશાન દિશામાં ૨૭ કિમી દૂર આવેલા ભદ્રેસરના પ્રાચીન ખંડેરોના પથ્થરોનો ઉપયોગ કરી બાંધવામાં આવ્યો હતો. આ શહેર કચ્છ રાજ્ય સાથે જોડાયેલું હતું. ૧૭૨૮માં દેવકરણ શેઠ દ્વારા કિલ્લો બાંધવામાં આવ્યો હતો. ૧૭૫૫માં ગોડજી દ્વિતિયે તેમના પિતા સામેના બળવો કર્યો ત્યારે અહીં રહ્યા હતા. ઇ.સ. ૧૮૦૧માં ફતેહ મહંમદે મુન્દ્રા દોસલ વેણને આપ્યું હતું અને ૧૮૧૫માં તે રાવ ભારમલજી દ્વિતિય સામેના આક્રમણથી મહંમદ સોટા દ્વારા બચાવાયું હતું. ૧૮૧૮માં તેની વસતી ૧૨૦૦ વ્યક્તિઓની હતી અને વાર્ષિક આવક ૩૦૦૦ પાઉન્ડ (રૂપિયા ૩૦,૦૦૦) હતી. ૧૮૫૫માં ઘરોની સંખ્યા ૧૫૦૦ જેટલી હતી. ૧૮૬૧માં તે સુંદર ગાલીચાઓ માટે જાણીતું હતું. ૧૮૭૯માં મુન્દ્રાનો વ્યાપાર કાઠિયાવાડ, ખંભાત, સુરત અને મુંબઈ સાથે થતો હતો જેમાં મુખ્યત્વે કપાસ, રાયડો, કઠોળ, ઊન અને કાપડનો સમાવેશ થયો હતો. મુખ્ય આયાતોમાં ધાતુઓ, લાકડાં, અનાજ, ખજૂર, કરિયાણું વગેરેનો સમાવેશ થતો હતો. ૧૮૭૨માં મુન્દ્રાની વસતી ૭,૯૫૨ હતી.
૧૯૪૭માં ભારતની સ્વતંત્રતા પછી કચ્છ રાજ્ય ભારતમાં ભળી ગયું. ૧૯૫૬માં કચ્છ રાજ્ય મુંબઈ રાજ્ય સાથે વિલિન થયું અને ૧૯૬૦માં ભાષાવાર રાજ્યોની રચના પછી કચ્છ ગુજરાતમાં આવ્યું. મુન્દ્રા ગુજરાતના કચ્છ જિલ્લામાં આવ્યુ
૧૯૯૪માં મુન્દ્રામાં મુન્દ્રા બંદરની જાહેરાત થઇ હતી. આ બંદર ઓક્ટોબર ૧૯૯૮માં કાર્યરત થયું. પછીના વર્ષોમાં બંદરની સાથે નગરનો પણ ઝડપી વિકાસ થયો. ૨૦૦૧ના ગુજરાત ધરતીકંપ સમયે મુન્દ્રા જ કચ્છ જિલ્લાનું એવું નગર હતું જે અસર નહોતું પામ્યું. ધરતીકંપ પછી નવા ઉદ્યોગોના વિકાસ માટે કચ્છમાં કર રાહતો આપવામાં આવી જેથી આ વિસ્તારમાં ઔદ્યોગિક વિકાસ વધુ ઝડપી બન્યો.
૨૦૧૪માં મુન્દ્રા બંદર માલ-સામાન પરિવહનમાં કંડલાને આંબી ગયું અને ભારતનું સૌથી મોટું અંગત માલિકીનું બંદર બન્યું.
ભૂગોળ
મુન્દ્રા મોટાભાગે સપાટ ભૂગોળ ધરાવે છે. આ વિસ્તારનું પાણી અત્યંત ખરાબ ગુણવત્તા ધરાવે છે અને તેમાં ફ્લોરાઇડનું પ્રમાણ અત્યંત વધુ છે.
મહત્વના સ્થળો
હાટકેશ્વર મહાદેવ મંદિરમાં શહેરના કેટલાંક ખલાસીઓના સ્મારક આવેલા છે, જેમાંના કેટલાકે ઝાંઝિબારના સુલ્તાનને સલાહ આપી હતી અને વાસ્કો દ ગામાને ભારતના રસ્તાનું માર્ગદર્શન આપ્યું હતું.
દરિયાલાલ, કચ્છી માછીમાર સમુદાયના સંતનું મંદિર.
બુખારી પીર દરગાહ: હજરત શાહ મુરાદ બુખારી ૧૬૬૦માં બુખારાથી (હવે ઉઝબેકિસ્તાનમાં) મુન્દ્રા આવ્યા હતા. તેમનું સ્થાનિક લોકોએ સ્વાગત કર્યું અને તેમના દ્વારા ઇસ્લામનો અંગીકાર કર્યો. તેમના મૃત્યુ પછી તેમની દરગાહ બાંધવામાં આવી. આ દરગાહ પર અનેક ધર્મના લોકો મુલાકાત લે છે. મુઘલ બાદશાહે તેમના સન્માનમાં દરવાજો બંધાવ્યો હતો જે હજુ હયાત છે અને હવે મુઘલ દરવાજા તરીકે ઓળખાય છે. માર્ચ-એપ્રિલમાં હાજીપીરથી પાછા ફરતાં શ્રદ્ધાળુઓ આ દરગાહની મુલાકાત લે છે.
કિલ્લો: જૂનાં શહેરના કિલ્લાના બાંધકામમાં પ્રાચીન ભદ્રાવતી નગરીના ખંડેરોના પથ્થરો વાપરવામાં આવ્યા હતા. તેમના કેટલાંક ખંડેરો ધાર્મિક સ્થળોના પણ હતા.http://www.gujarattourism.com/.aspx?contentid=263&webpartid=531&lang=English
નવલખા બંગલો: અત્યંત વિશાળ અને સુંદર બે માળની ઇમારાત ભદ્રેશ્વરના ખોજાએ બંધાવેલી છે.
અંચલ ગચ્છના જૈન સાધુની પાદુકા પર આવેલ છત્રની લંબાઈ ૧૩.૫ ચોરસ ફીટ જેટલી છે અને પાદુકાની આજુબાજુ આરસ જડેલો છે. અંદરનો ગુંબજ સંગીતકારોની મૂર્તિઓ સાથે ઘણું બારીક નકશીકામ ધરાવે છે. બહારનો ભાગ આધુનિક છે, પણ દિવાલો, થાંભલાઓ અને આંતિરક ભાગ ૧૩મી અને ૧૪મી સદીની શૈલી ધરાવે છે. અહીં આવેલા લખાણ ૧૭૪૪ની સાલ ધરાવે છે. પાદુકા ગુરૂ હંસસાગરની છે જેઓ ગુરૂ જીવજીના અનુયાયી હતા અને માગશર વદ ૧૦ના રોજ સંવત ૧૭૯૭ (ઇ.સ. ૧૭૪૦)માં મૃત્યુ પામ્યા હતા. આ પાદુકાની નજીક પાળિયાઓ આવેલા છે, જે તેના પરથી દોરેલા જહાજ પરથી ખલાસીઓના હોય તેમ લાગે છે.
નાના કપાયા ગામની નજીક અદાણીના કર્મચારીઓની વસાહત, શાંતિનાથ કોલોની, પાસે શાંતિનાથ મહાદેવનું મંદિર આવેલું છે. આ મંદિરની આજુબાજુ બગીચો આવેલો છે.
શહેરમાં ચાર જૈન દેરાસરો આવેલા છે; અંચલ ગચ્છનું શીતલનાથ દેરાસર, તપ ગચ્છનું પાર્શ્વનાથ દેરાસર, ખરતર ગચ્છનું મહાવીર સ્વામીનું દેરાસર અને ગોરજી ટ્રસ્ટનું અમિઝરા પાર્શ્વનાથ દેરાસર.
મુન્દ્રાથી લગભગ ૧.૫ કિમી દૂર બારોઇ ગામ ખાતે નીલકંઠ મહાદેવનું મંદિર આવેલું છે, જેના પર ૧૬૬૭ (સંવત ૧૭૨૪)નું લખાણ છે. અહીં શિવલિંગ પર સાત મોઢાંવાળા કાંસાનો નાગ છે. એવું કહેવાય છે કે આ લિંગ ભદ્રેસરના દુદાના શિવ મંદિરમાંથી લાવવામાં આવેલ છે.
અર્થતંત્ર
thumb|right|મુન્દ્રા બંદર
thumb|મુન્દ્રા થર્મલ પાવર સ્ટેશન
મુન્દ્રા ભૂતકાળમાં મીઠું અને મસાલાના વેપાર માટે જાણીતું હતું અને હવે બાંધણી અને બાટીક પ્રિન્ટ કરેલા કાપડ માટે જાણીતું છે. જૂનું બંદર હવે લગભગ ઉપયોગમાં નથી અને નાની માછીમારી હોડીઓ ત્યાંથી અવાગમન કરે છે.
સ્થાનિક લોકો માટે આવકનો મુખ્ય સ્ત્રોત ખેતી, પશુપાલન અને છૂટક મજૂરી છે. મુન્દ્રામાં દાંતીવાડાની સરદાર કૃષિનગર કૃષિ યુનિવર્સિટી સંચાલિત ખારેક સંશોધન કેન્દ્ર આવેલું છે. ઘણાં લોકો વિવિધ કંપનીઓ, બંદર અને પાવર સ્ટેશનમાં કાર્યરત છે.
મુન્દ્રા બંદર ખાસ આર્થિક વિસ્તાર (સેઝ)ની સાથે અદાણીનું માલિકીનું અને સંચાલિત સૌથી મોટું બંદર છે.
મુન્દ્રાની નજીક બે તાપ વિદ્યુત મથકો આવેલા છે. મુન્દ્રા અલ્ટ્રા મેગા પાવર સ્ટેશન એ ટાટા પાવર દ્વારા અને મુન્દ્રા થર્મલ પાવર સ્ટેશન અદાણી પાવર દ્વારા સંચાલિત છે. આ બંને મથકો ૮,૬૦૦ મેગાવોટ કરતાં વધુ વીજળીનું ઉત્પાદન કરે છે. આ મથકોમાં વપરાતો કોલસો મુખ્યત્વે ઇંડોનેશિયાથી આયાત કરાય છે. તાપ વિદ્યુતમથકોનો પાણીનો સ્ત્રોત કચ્છના અખાતનું પાણી છે.
સંદર્ભ
શ્રેણી:ગુજરાતનાં તાલુકા મથકો
Category:મુન્દ્રા તાલુકો
શ્રેણી:ગુજરાતનાં શહેરો અને નગરો |
સ્વાધ્યાય | https://gu.wikipedia.org/wiki/સ્વાધ્યાય | સ્વાધ્યાય શબ્દનો અર્થ સ્વ + અધ્યયન = પોતાનો અભ્યાસ થાય. કોઇપણ વ્યક્તિ પોતાને જાણવાનો પ્રયત્ન કરે તે પ્રક્રિયાને સ્વાધ્યાય કહેવાય.
આજના સમયમાં સ્વાધ્યાય ૩ રીતે પ્રચલિત છે.
૧. સ્વાધ્યાય પરિવાર
૨. જૈન સ્વાધ્યાય
૩. મનોવિજ્ઞાન સ્વાધ્યાય [સ્વ ની ઓળખ]
ગીતામાં જણાવ્યા મુજબ દરેક વ્યક્તિએ પોતાનો અભ્યાસ આત્મવિકાસ માટે કરતા રહેવું જોઇએ. દરેક વ્યક્તિ જાણ્યે-અજાણ્યે સ્વાધ્યાય કરતી જ હોય છે. ધર્મ દ્વારા આ પ્રક્રિયાની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે અને વ્યક્તિને કોઇ સ્થાપિત વિધી (પ્રક્રિયા) મુજબ માર્ગદર્શન આપવામાં આવે છે.
Category:ધર્મ
શ્રેણી:મનોવિજ્ઞાન |
ભગવદ્ગીતા | https://gu.wikipedia.org/wiki/ભગવદ્ગીતા | redirect શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા |
શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા | https://gu.wikipedia.org/wiki/શ્રીમદ્_ભગવદ્_ગીતા | શ્રીમદ્ ભગવદ્ ગીતા એ હિંદુ ધર્મનો પ્રાચીન અને મુખ્ય પવિત્ર ગ્રંથ છે. ગીતા હિંદુ ધર્મનો ગણાતો હોવા છતાં ફક્ત હિંદુઓ પૂરતો સીમિત ન રહેતાંં પૂરા માનવસમાજ માટેનો ગ્રંથ ગણાય છે, અને વિશ્વચિંતકોએ તેમાંથી માર્ગદર્શન લીધું છે. હિંદુ ધર્મનાં ઘણા ધર્મગ્રંથો છે, પરંતુ ગીતાનું મહત્ત્વ અલૌકિક છે. ગીતાને સ્મૃતિ ગ્રંથ માનવામાં આવે છે.Krisnakunj
મૂળ ભગવદ્ ગીતા સંસ્કૃતમાં રચાયેલી છે, જેમાં કુલ ૧૮ અધ્યાય અને ૭૦૦ શ્લોકો છે. પૂરી ગીતા, થોડા શ્લોકોના અપવાદ સિવાય, અનુષ્ટુપ છંદમાં છે. ગીતાનો સમયકાળ આશરે ઇ.સ. પૂર્વે ૩૦૬૬નો માનવામાં આવે છે.
પૃષ્ઠભૂમિ
thumb|હરિયાણાના કુરુક્ષેત્રમાં આવેલું મહાભારતના યુદ્ધનું શિલ્પ - અર્જુન અને શ્રીકૃષ્ણ
ભારતના બે આદિગ્રંથો પૈકીનું મહાભારત મહર્ષિ વેદવ્યાસે રચેલું છે. મહાભારત પાંડવો અને કૌરવો વચ્ચેના રાજકીય કાવાદાવા, સ્પર્ધા, અને અંતે યુદ્ધની કથા છે. મહાભારતના યુદ્ધના પ્રથમ દિવસે પાંડવ અર્જુન પોતાના મિત્ર, માર્ગદર્શક, અને સારથી બનેલા શ્રી કૃષ્ણને રથને બન્ને સેના વચ્ચે લેવાનું કહે છે. બન્ને સેનાનું વિહંગાવલોકન કરતી વખતે અર્જુનને લાખો લોકોના મૃત્યુનો ખ્યાલ આવ્યો. યુદ્ધના પરિણામોથી તે ભયભીત થઈ, યુદ્ધ ન કરવાના વિચારો કરવા લાગ્યો. તેના હાથમાંથી ધનુષ પડી જાય છે અને તે રથમાં બેસી પડે છે અને કોઈ માર્ગ ન સૂઝતાં કૃષ્ણને માર્ગદર્શન માટે પૂછે છે. અર્જુન અને કૃષ્ણના સંવાદો મહાભારતના ભીષ્મ પર્વમાં છે. તે અઢાર અધ્યાયો ગીતા તરીકે પ્રચલિત છે.
ગીતામાં અર્જુન માનવનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે અને માનવ તરફથી ભગવાન કૃષ્ણને જીવનને લગતા વિવિધ પ્રશ્નો કરે છે. ગીતા મુજબ માનવ-જીવન એક યુદ્ધ છે જેમાં દરેકે લડવું પડે. યુદ્ધમાં પીછેહઠ કર્યા વગર આગળ વધવું તે ગીતાનો સંદેશ છે.
ગીતા કોઈ સામાન્ય ધર્મગ્રંથની જેમ કશું કરવા માટે આગ્રહ કરતી નથી, પરંતુ સાચો માર્ગ બતાવી માનવને નિર્ણય લેવા માટે સ્વતંત્રતા આપે છે.
અધ્યાય
thumb|કાશ્મીરમાંથી મળી આવેલું, ૬ઠી સદીનું માનવામાં આવતું શ્રીકૃષ્ણનું વિશ્વરુપ દર્શાવતું શિલ્પ
ગીતાના અધ્યાયોનાં નામ મહાભારતમાં આપ્યા નથી પરંતુ પાછળથી કદાચ શંકરાચાર્યએ અધ્યાયોને નામ આપ્યા. અમુક ભાષ્યકારોએ ગીતાને ત્રણ ભાગમાં વહેંચી છે, જે છે કર્મયોગ, ભક્તિયોગ અને જ્ઞાનયોગ. ગીતાના અધ્યાયો અને વિભાગોના પ્રચલિત નામો નીચે મુજબ છે.
કર્મયોગ
અર્જુનવિષાદ યોગ
સાંખ્ય યોગ
કર્મ યોગ
જ્ઞાનકર્મસંન્યાસ યોગ
કર્મસંન્યાસ યોગ
આત્મસંયમ યોગ
ભક્તિયોગ
જ્ઞાનવિજ્ઞાન યોગ
અક્ષરબ્રહ્મ યોગ
રાજવિધ્યારાજગુહ્ય યોગ
વિભૂતિ યોગ
વિશ્વરૂપદર્શન યોગ
ભક્તિ યોગ
જ્ઞાનયોગ
ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞ યોગ
ગુણત્રયવિભાગ યોગ
પુરુષોત્તમ યોગ
દેવાસુરસંપદ્વિભાગ યોગ
શ્રદ્ધાત્રયવિભાગ યોગ
મોક્ષસંન્યાસ યોગ
ભાષાંતરો અને વિવેચનો
શાંકરભાષ્ય શંકરાચાર્ય સંસ્કૃતભાષા
૧૩મી સદીમાં સંત જ્ઞાનેશ્વરે મરાઠીમાં બધાને સમજાય તેવી ભાષામાં જ્ઞાનેશ્વરી ગીતા લખી.
લોકમાન્ય તિલકે ગીતારહસ્ય લખ્યું.
સ્વામી વિવેકાનંદે ભક્તિયોગ, જ્ઞાનયોગ અને રાજયોગ પર પ્રવચન આપેલા છે. રાજયોગમાં પતંજલિ યોગસૂત્ર પરના પ્રવચનો છે.
મહાત્મા ગાંધીએ અનાસક્તિયોગ - ગીતાનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ લખ્યો.
૧૮મી સદીમાં વોરન હેસ્ટીંગ્સે ચાર્લ્સ વિલ્કિન્સ પાસે ભગવદ્ ગીતાનો અનુવાદ અંગ્રેજીમાં કરાવ્યો અને ૧૭૮૫માં પ્રકાશિત કર્યો. આ અનુવાદ અંગ્રેજીમાં પ્રથમ ગણાય છે.
સરળ ગીતા - શ્રી યોગેશ્વરજી દ્વારા ભગવદ્ ગીતાનો ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ.
સાધક સંજીવની - શ્રી રામસુખદાસજી દ્વારા ભગવદ્ ગીતા ટીકા
હિન્દી પદ્યાનુવાદ - શ્રી મુક્તાનંદ સ્વામી ભગવદ્ ગીતા ભાષા ટીકા
ગીતામૃતમ્ - શ્રી પાંડુરંગ વૈજનાથ આઠવલે દ્વારા ગીતા તેના સાચા અર્થમાં
ઇસ્કોન સંસ્થાપક શ્રી એ. સી. ભક્તિ વેદાંત સ્વામી પ્રભુપાદએ અંગ્રેજીમાં Bhagavad Gita as it is (ભગવદ ગીતા એઝ ઇટ ઇઝ) નામે ભાષાંતર અને ટિપ્પણી લખી જેનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ ભગવદ્ ગીતા તેના મૂળ રૂપે નામે થયો છે અને અન્ય ભાષાઓમાં પણ આ પુસ્તક ભાષાંતરિત થયું છે.
ઍડવીન આર્નોલ્ડે પણ ગીતાનો અનુવાદ અંગ્રેજીમાં કર્યો તેનુંં નામ છે - ધ સોંગ સેલેશીયલ
સ્કલેગેલે ગીતાનો લેટીનમાં અનુવાદ ૧૮૨૩માં કર્યો.
વૉન હમબોલ્ટે ગીતાનો જર્મનમાં અનુવાદ ૧૮૨૬માં કર્યો.
લેસેન્સે ગીતાનો અનુવાદ ફ્રેન્ચમાં ૧૮૪૬માં કર્યો.
ગાલાનોસે ગીતાનો અનુવાદ ગ્રીકમાં ૧૮૪૮માં કર્યો.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
ગુજરાતી-ગીતા-ઓપન પ્રોજેક્ટ.ગુજરાતી-શ્લોક-ગુજરતી અર્થ-વર્ડ અને પી.ડી.એફ ફાઈલ માં
ભગવદ્ ગીતા વિષે પાયનાં પ્રષ્નો અને ઉત્તરો
સરળ ગીતા - શ્રી યોગેશ્વરજી કૃત ભગવદ્ ગીતાનો ગુજરાતી પદ્યાનુવાદ
ગુજરાતીમાં પીડીએફ ફૉર્મેટમાં ભગવદ્ ગીતા
અન્ય એક સંસ્કરણ
ગીતા સાર અને જ્ઞાનેશ્વરી ગીતા રહસ્ય -ગુજરાતીમાં
શ્રેણી:ધર્મગ્રંથો
શ્રેણી:ધાર્મિક સાહિત્ય
શ્રેણી:સંસ્કૃત ગ્રંથ |
નેપાલ | https://gu.wikipedia.org/wiki/નેપાલ | redirect નેપાળ |
મૌર્ય સામ્રાજ્ય | https://gu.wikipedia.org/wiki/મૌર્ય_સામ્રાજ્ય | મૌર્ય રાજવંશ પ્રાચીન ભારતનો એક શક્તિશાળી રાજવંશ હતો. આ વંશે ભારતમાં ૧૩૭ વર્ષ સુધી રાજ્ય કર્યું. એની સ્થાપનાનું શ્રેય ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય અને એના મંત્રી કૌટિલ્યને જાય છે.
આ સામ્રાજ્ય પૂર્વમાં મગધ રાજ્યના ગંગા નદીના મેદાનો (આજના બિહાર અને બંગાળ) થી શરૂ થયું હતું. તેની રાજધાની પાટલીપુત્ર હતી. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યએ ઈ.સ.પૂ. ૩૨૨માં આ સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી હતી. તેણે સિકંદરના આક્રમણ બાદ નાના રાજ્યોના પારસ્પરિક મતભેદોનો ફાયદો ઉઠાવી ખૂબ જ ઓછા સમયમાં પશ્ચિમ તરફ સામ્રાજ્યનો ફેલાવો કર્યો હતો. ઈ.સ.પૂ. ૩૧૬ સુધીમાં મૌર્ય વંશે પૂરા ઉત્તર-પશ્ચિમી ભારત પર પોતાનો અધિકાર જમાવી લીધો હતો. ચક્રવર્તી રાજા અશોકના સમયમાં મૌર્ય સામ્રાજ્ય તેના શિખર પર હતું.
ઈતિહાસના સ્રોત
શિલાલેખ
શિલાલેખએ મૌર્ય સામ્રાજ્યના ઇતિહાસ વિશે અત્યંત પ્રામાણિક અને વિશ્વસનીય સ્ત્રોત છે. અશોકના શિલાલેખ એ ભારતના પ્રાચીનતમ તિથિયુક્ત આલેખ છે. ૧૮૩૭માં જેમ્સ પ્રિંસેપે આ અભિલેખોની બ્રાહ્મી લિપિના વાચન દ્વારા ઇતિહાસ સંબંધિત કડીઓ પૂરી પાડી છે. આ શિલાલેખોમાં શાસનની મહત્ત્વપૂર્ણ ઉદ્ઘોષણાઓ, વ્યાપાર, ધર્મ સંબંધિત બાબતો વિશે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
સાહિત્યિક સ્ત્રોત
મૌર્યોના ઇતિહાસ સંબંધી સાહિત્યિક સ્ત્રોતોને ધાર્મિક અને લૌકિક સાહિત્ય એમ બે ભાગમાં વહેંચી શકાય. ધાર્મિક સ્ત્રોતોમાં બૌદ્ધ અને જૈન ગ્રંથ અત્યંત મહત્ત્વપૂર્ણ છે. અશોકાવદાન તથા દિવ્યાવદાન નામના બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં અશોકના વ્યક્તિત્ત્વના સંબંધમાં ઘણીબધી દંતકથાઓ મળી આવે છે. આ અવદાનોમાં બિંદુસારના શાસનકાળ દરમિયાન થયેલા તક્ષશિલા વિદ્રોહ અને તેના દમન માટે કરાયેલાં અશોકના સૈનિક અભિયાનો વિશે જાણકારી પ્રાપ્ત થાય છે. આ ઉપરાંત તેમાં અશોકના બૌદ્ધ ધર્મ અંગિકાર વિશે પણ માહિતી મળે છે. શ્રીલંકાના સ્ત્રોત દીપવંશ અને મહાવંશમાં શ્રીલંકામાં બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચારમાં અશોકની ભૂમિકાનું વિસ્તૃત વર્ણન મળી આવે છે. મંજૂશ્રીમૂલકલ્પ માં ઇ.સ.પૂ. સાતમી સદીથી લઈને ઇ.સ. આઠમી સદી સુધીના દીર્ઘકાલીન ઇતિહાસના મહત્ત્વપૂર્ણ તથ્યોનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. જેમાં નંદો અને મૌર્યોના સંબંધમાં જાણકારી પ્રાપ્ત થાય છે. જૈન વિદ્વાન હેમચન્દ્ર દ્વારા લિખિત પરિશિષ્ઠપર્વણમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના પ્રારંભિક જીવન, મગધ વિજય તથા શાસનકાળના અંતિમ દિવસોમાં જૈન ધર્મ અંગિકાર કરવાના સંદર્ભમાં ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. વિષ્ણુપુરાણમાં નંદવંશની ઉત્પત્તિ તથા ચાણક્ય અને ચંદ્રગુપ્ત દ્વારા તેમને સત્તાથી વિલગ કરવાનું વર્ણન છે.
મૌર્યોના ઇતિહાસ સંબંધિત લૌકિક સાહિત્યિક સ્ત્રોતોમાં સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ સ્ત્રોત ચાણક્ય દ્વારા લખાયેલ અર્થશાસ્ત્ર છે. ૧૫ ખંડો અને ૧૮૦ પ્રકરણોમાં વિભાજીત આ ગ્રંથમાં મૌર્ય શાસકોનો કોઇ ઉલ્લેખ જોવા મળતો નથી. અર્થશાસ્ત્રની રચનાના સમયગાળા માટે પણ વિવાદ જોવા મળે છે. ઉલ્લેખનીય છે કે ચિન્ટરનીત્જ જૉલી, એચ.સી.રાય ચૌધરી તથા અન્ય ઇતિહાસકારો એવો તર્ક રજૂ કરે છે કે અર્થશાસ્ત્રએ એક પરવર્તી રચના છે તથા તેને મૌર્ય કાળની સ્ત્રોત સામગ્રી તરીકે સ્વીકાર કરી શકાય નહિ. જ્યારે આર.કે.મુખર્જી, કે. નિલકંઠ શાસ્ત્રી, કૃષ્ણા રાવ, રોમિલા થાપર તથા અન્ય વિદ્વાનોનું માનવું છે કે અર્થશાસ્ત્રએ મૂળ મૌર્યકાળની રચના છે તથા તેના લેખક ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના પ્રધાનમંત્રી કે મુખ્ય સલાહકર્તા હતા. અર્થશાસ્ત્ર અને અશોકના શિલાલેખોમાં પ્રયોજાયેલી પ્રશાસનિક શબ્દાવલીની સમાનતાઓ એ સ્પષ્ટ કરે છે કે મૌર્ય શાસકો આ રચનાથી પરિચિત છે.
અન્ય સાહિત્યિક સ્ત્રોતોમાં ચોથી શતાબ્દીના વિશાખાદત્ત રચિત સંસ્કૃત નાટક મુદ્રારાક્ષસમાં કૌટિલ્ય દ્વારા નંદવશને સત્તાચ્યુત કરવાનું વર્ણન છે. લૌકિક સાહિત્યિક સ્ત્રોતોમાં ૧૨મી શતાબ્દીમાં કલ્હણકૃત રાજતરંગિણી, સોમદેવકૃત કથાસરિતસાગર અને ક્ષેમચંદ્રકૃત બૃહત્કથા–મંજરી મુખ્ય છે.
વિદેશી સ્ત્રોત
સિકંદરના ભારત પરના આક્રમણના ફળ સ્વરૂપે ભારતમાં અનેક યુનાની યાત્રીઓનું આગમન થયું હતું. બહારની દુનિયાને ભારતનો વાસ્તવિક પરિચય કરાવામાં તેઓ પહેલાં હતા. સિકંદરના સૈન્ય અભિયાનોમાં સાથે રહેનારા લેખકો નિર્યાસક, ઓનેસીક્રીટ્સ અને એરિસ્ટોબુલ્સની કૃતિઓમાં ભારત સંબંધી ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત મૌર્ય દરબારમાં આવેલાં યુનાની રાજ્યના રાજદૂતોના ભારત સંબંધી દૃષ્ટિકોણ અને ભારતની સુક્ષ્મ અને વ્યાપક જાણકારી પણ એટલી જ મહત્ત્વની છે. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના દરબારમાં ફારસ તથા બેબિલોનના યુનાની શાસક સેલ્યુકસ નિકેટર દ્વારા મેગસ્થનીજને રાજદૂત તરીકે મોકલવામાં આવ્યો હતો. મેગસ્થનીજનું ભારત વિષયક વિવરણ ઈન્ડિકા સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ વિદેશી વૃતાંત છે. તેમાં મૌર્યકાળના ભારત વિશે સંકલન જોવા મળે છે. મૂળ કૃતિ (ઈન્ડીકા) અપ્રાપ્ય હોવાથી પરવર્તી યુનાની લેખકોના ઉદ્ધરણોથી તેના વિવરણો વિશે ભારત સંબંધિત જાણકારી મળે છે. મેગસ્થનીજ બાદ ડેઇમોક્સ બિંદુસારના દરબારમાં રાજદૂત તરીકે પાટલીપુત્રમાં લાંબો સમય સુધી રહ્યો હતો.આ ઉપરાંત અન્ય વિદેશી લેખકો સ્ટ્રેબો, ડિયોડોરસ, પ્લિની, એરિયન, પ્લૂટાર્ક, જસ્ટીન વગેરે મુખ્ય છે. ચીની યાત્રી ફાહિયાન અને હુએન-ત્સાંગના યાત્રા વિવરણ પણ મૌર્ય કાળના ઇતિહાસના અધ્યયન માટે પ્રાંસંગિક છે.
પુરાતાત્વિક ઉત્ખનન
છેલ્લાં ૬૦ વર્ષોમાં ઉત્તર−પશ્ચિમ ભારત તથા ગંગાના મેદાનોમાં મૌર્ય કાળના અનેક સ્થળો પર પુરાત્તાત્વિક ઉત્ખનન કરવામાં આવ્યા છે. પટના નજીક કુમરાહાર તથા બુલન્દીબાગના ઉત્ખનનોમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના ભવ્ય મહેલના અવશેષો મળી આવ્યા છે. કૌશામ્બી, રાજગૃહ, પાટલિપુત્ર, હસ્તિનાપુર, તક્ષશિલા વગેરે સ્થળોના ઉત્ખનનથી સમકાલીન ઇતિહાસના પુનર્નિમાણમાં બહુમૂલ્ય સહાયતા મળે છે.
કલા સંબંધી પૂરાવા
પુરાતાત્વિક પ્રમાણની જેમ જ મૌર્ય કાળના સ્તૂપ, વિહાર તથા અશોકના સ્તંભોમાં શીર્ષ પર સ્થાપિત પશુ મૂર્તિઓના કલાત્મક અવશેષોથી ઇતિહાસ સંબંધી સમકાલીન માહિતી મળી આવે છે.
રાજ્ય મુદ્રાઓ
thumb|right|બિંદુસારના સમયગાળા દરમિયાનનો મૌર્ય સામ્રાજ્યનો ચલણી સિક્કો (૧ કર્ષાપણ)|150px
મૌર્ય સામ્રાજ્ય મૌદ્રિક અર્થવ્યવસ્થા પર આધારિત હતું. અર્થશાસ્ત્રમાં ચાંદીના પણ અને તેના ઉપ−વિભાજનો સહિત માનક મુદ્રાઓનો સ્વીકાર કર્યાનો ઉલ્લેખ છે. જ્યારે તાંબાના મશક તથા તેના ઉપ−વિભાજનોનો સાંકેતિક મુદ્રા તરીકે ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. મૌર્ય કાળના પ્રચલિત સિક્કાઓ પર મૌર્ય શાસકો કે તિથિનો ઉલ્લેખ જોવા મળતો નથી. મોટાભાગના સિક્કાઓ પર વૃક્ષ, સૂર્ય, ચંદ્ર, પર્વત, પશુ-પક્ષી જેવા પ્રતિક ચિહ્નો જોવા મળે છે. મૌર્ય કાળના સ્થળોના ઉત્ખનનમાં પણ સમકાલીન સિક્કાઓ મળી આવ્યા છે. તક્ષશીલામાંથી મળી આવેલા સિક્કાઓનો ભંડાર મૌર્ય કાળની સમૃદ્ધિ દર્શાવે છે.
સ્થાપના અને શાસકો
ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય (-૩૨૨ થી -૨૯૭)
બિન્દુસાર (-૨૯૭ થી -૨૭૨)
અશોક (-૨૭૨ થી -૨૩૨)
દશરથ મૌર્ય (-૨૩૨ થી -૨૨૪)
સંપ્રતિ (-૨૨૪ થી -૨૧૫)
શાલીશુક્લા (-૨૧૫ થી -૨૦૨)
દેવવર્મન (-૨૦૨ થી -૧૯૫)
શતાધવાન (-૧૯૫ થી -૧૮૭)
બૃહદ્રથ મૌર્ય (-૧૮૭ થી -૧૮૫)
પ્રશાસન
મૌર્ય સામ્રાજ્યનું પ્રશાસન સંઘીય અને એકતંત્રીય હતું. સત્તાની સર્વોચ્ચ શક્તિ રાજા પાસે હતી. આમ છતાં સુચારું શાસન વ્યવસ્થા માટે કેન્દ્રીય તેમજ પ્રાંતીય એમ પૃથક વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી.
કેન્દ્રીય પ્રશાસન
મૌર્ય શાસનમાં સમ્રાટ સર્વોચ્ચ પદાધિકારી અને સેનાનાયક હતો. ઉપરાંત કાર્યપાલિકા, વ્યવસ્થાપિકા અને ન્યાયપાલિકાનો પ્રધાન હતો. સમ્રાટની સહાયતા માટે મંત્રીપરિષદ હતી. અશોકના છઠ્ઠા શિલાલેખ પરથી અનુમાન કરી શકાય કે, મંત્રીપરિષદના નિર્ણયો વિચારવિમર્શ બાદ બહુમતના આધારે કરવામાં આવતા હતા. મંત્રીઓનું મુખ્ય કાર્ય રાજાને સલાહ–પરામર્શ આપવાનું હતું. પરંતુ અંતિમ નિર્ણય રાજાને આધીન રહેતો. મંત્રીઓનો પ્રભાવ તેમની યોગ્યતા અને કર્મઠતા પર નિર્ભર હતો. અર્થશાસ્ત્ર અનુસાર સૌથી ઊંચા મંત્રીઓ માટે ‘તીર્થ’ શબ્દ પ્રયોજાતો હતો. આ તીર્થોમાં પ્રધાનમંત્રી, પુરોહિત, સેનાપતિ ,યુવરાજ, સમાહર્તા, સન્નિધાતા તથા પરિષદાધ્યક્ષ મુખ્ય હતા. તીર્થોને ૧૨૦૦૦ ‘પણ’ વાર્ષિક વેતન આપવામાં આવતું હતું. આ પ્રકારના તીર્થોની કુલ સંખ્યા ૧૮ હતી.
કેન્દ્રીય શાસનનો મહત્ત્વનો વિભાગ સેના હતી. યુનાની લેખકોના મતાનુસાર ચંદ્રગુપ્ત પાસે ૬૦,૦૦૦ પાયદળ, ૫૦,૦૦૦ અશ્વદળ, ૯૦૦૦ હાથી તથા ૪૦૦ રથોની એક સ્થાયી સેના હતી.
પ્રાંતીય શાસન
ચંદ્રગુપ્તના શાસન દરમિયાન મૌર્ય સામ્રાજ્યમાં અવંતિરાષ્ટ્ર, ઉત્તરાપથ, દક્ષિણાપથ અને મધ્ય દેશ એમ ચાર પ્રાંત હતા. અશોકના સમયમાં પાંચમા પ્રાંત કલિંગનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. આ પ્રાંતોનું શાસન સમ્રાટ દ્વારા નિયુક્ત યુવરાજો દ્વારા કરવામાં આવતું હતું. અશોકના અભિલેખોમાં તેમને ‘કુમાર’ અથવા ‘આર્યપુત્ર’ કહેવામાં આવ્યા છે. કેન્દ્રીય શાસનની જેમ જ પ્રાંતીય શાસનમાં પણ મંત્રીપરિષદ હતી. રોમિલા થાપરના મત અનુસાર પ્રાંતીય મંત્રીપરિષદ કેન્દ્રીય પરિષદની સરખામણીમાં વધુ સ્વતંત્ર હતી.
નગર પ્રશાસન
મૌર્ય કાળમાં પ્રાંત જનપદોમાં વિભાજીત હતા. જેની ચાર શ્રેણીઓ હતી : સ્થાનીય, દ્રોણમુખ, ખારવટિક અને સંગ્રહણ. જનપદનો પ્રધાન અધિકારી પ્રદેષ્ટા કહેવાતો. જ્યારે સંગ્રહણનો પ્રમુખ અધિકારી ગોપ કહેવાતો. ગોપ ઉપર સ્થાનીય અને તેની ઉપર નગરાધ્યક્ષનું પદ હતું. ‘સ્થાનીય’ અંતર્ગત ૮૦૦ ગામ, ‘દ્રોણમુખ’ના અંતર્ગત ૪૦૦ ગામ, ‘ખારવટિક’ અંતર્ગત ૨૦૦ ગામ તથા ‘સંગ્રહણ’ને અંતર્ગત ૧૦૦ ગામો રહેતાં.
સ્થાનીય શાસન
મૌર્ય સામ્રાજ્યનો સૌથી નાનો એકમ ગામ હતું. ગામના પ્રમુખ પ્રશાસનિક પદાધિકારીને ગ્રામણી કહેવામાં આવતો. પ્રત્યેક ગામમાં ગામના વરિષ્ઠ વ્યક્તિઓની બનેલી એક ગામ પરિષદ રહેતી જે પ્રશાસનમાં સહાયક ભૂમિકા ભજવતી.
મૌર્ય સામ્રાજ્યના નિભાવ-સંચાલન માટે ઘણા ધનની આવશ્યકતા રહેતી પરિણામે રાજસ્વ પ્રણાલીની રૂપરેખા ઘડાઈ હતી. જેનું વિસ્તારથી વિવરણ કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્રમાં જોવા મળે છે.
અર્થવ્યવસ્થા
રાજ્યની અર્થવ્યવસ્થા કૃષિ, પશુપાલન અને વેપાર-વાણિજ્ય પર આધારિત હતી. જે પૈકી કૃષિ એ મુખ્ય વ્યવસાય હતો. દક્ષિણ એશિયામાં પહેલી વાર રાજકીય એકતા અને સૈન્યસુરક્ષાના પરિણામે એક સર્વસામાન્ય આર્થિક પ્રણાલીને અનુમોદન મળ્યું. પરિણામે વેપાર−વાણિજ્ય અને કૃષિ ઉત્પાદકતામાં વધારો થયો. આ પૂર્વેની સેંકડો રાજ્યો, નાનાં નાનાં સૈન્યદળો, શક્તિશાળી ક્ષેત્રીય પ્રમુખો અને આંતરિક યુદ્ધોની પરિસ્થિતિઓને કારણે કેન્દ્રીય પ્રશાસનને પ્રોત્સાહન મળ્યું. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યએ સમગ્ર ભારતમાં એક જ ચલણની શરૂઆત કરી. ક્ષેત્રીય રાજ્યપાલ, પ્રશાસક અને નાગરિક સેવાના એકસૂત્રી પ્રશાસન દ્વારા ખેડૂતો, વેપારીઓ તથા વ્યવસાયકર્તાઓને ન્યાય તથા સુરક્ષા પ્રદાન થઈ.
મૌર્ય સામ્રાજ્યની આર્થિક સ્થિતિ ઘણા વર્ષો પછીના રોમન સામ્રાજ્યને અનુરૂપ હતી. બંનેના વ્યાપારિક સંબંધો વ્યાપક હતા. તથા બંનેની પ્રશાસનિક સંસ્થાઓમાં પણ સમાનતા હતી. રોમની સંગઠનાત્મક સંસ્થાઓ મોટેભાગે રાજ્ય સંચાલિત સાર્વજનિક પરિયોજનાઓ માટે ઉપયોગી હતી જ્યારે મૌર્ય સામ્રાજ્યમાં ઘણી વ્યક્તિગત વાણિજ્યિક સંસ્થાઓ હતી.
કૃષિ
મૌર્ય શાસનમાં રાજસ્વનો સૌથી મોટો હિસ્સો ભૂ−રાજસ્વનો રહેતો હતો. જમીનના મુખ્ય બે પ્રકાર હતા. રાજાની જમીન અને ખેડૂતોની જમીન. રાજકીય જમીન પર ગુલામો તથા કેદીઓ દ્વારા ખેતી કરવામાં આવતી હતી જેના વળતરરૂપે ગુલામો તથા કેદીઓને ભોજન તથા માસિક રોકડ વેતન આપવામાં આવતું હતું. આ પ્રકારની જમીન પરથી થતી આવકને સીતા કહેવામાં આવતી હતી. ખેડૂતોની જમીનથી મળતા કરને ભાગ કહેવામાં આવતો હતો.
મેગસ્થનીજ, સ્ટ્રાબો, એરિયન વગેરે યૂનાની લેખકોના મતે બધી જ જમીન રાજ્યને હસ્તક હતી તથા તેના પર કૃષિ કામ કરનાર આવકનો ભાગ રાજાને કર પેટે જમા કરાવતા. કૌટિલ્યના મતે જો બીજ, બળદ અને કૃષિ માટેના સાધનો ખેતી કામ કરનારના હોય તો તે ઉપજના ભાગનો અધિકારી રહેતો. જો કૃષિ ઉપકરણ રાજ્ય દ્વારા આપવામાં આવ્યા હોય તો તેને કે ભાગ મળતો. અંગત માલિકીની જમીન પર ખેતી કામ કરનાર પાસેથી ઉપજનો ભાગ કર સ્વરૂપે લેવામાં આવતો હતો. નિયામક અધિકારી, સમાહર્તા, સ્થાનક અને ગોપ ગામ્ય ભૂમિ તથા સંપતિના આંકડાઓનો હિસાબ રાખતા. રાજ્યની જમીનનો વહીવટ સીતાધ્યક્ષ દ્વારા કરવામાં આવતો.
રાજ્યમાં સિંચાઈ વ્યવસ્થા સેતુબંધ તરીકે ઓળખાતી. જે અંતર્ગત તળાવ, કૂવા અને સરોવરો પર બંધ બાંધીને પાણીનો સંગ્રહ−નિયંત્રણ કરવામાં આવતો. મૌર્યકાળ દરમિયાન સૌરાષ્ટ્રના સુદર્શન તળાવ પર બાંધવામાં આવેલો બંધ એ સેતુબંધનું ઉદાહરણ છે. સિંચાઈ માટે પણ કરવેરો આપવો પડતો હતો. જે ઉપજના થી ભાગ સુધીનો રહેતો. રાજ્ય ઉપરાંત નાગરિકો સ્વયં પણ તળાવ કે વાવ બનાવીને સિંચાઈની વ્યવસ્થા કરી શકતા હતા. તેમને શરુઆતમાં સિંચાઈ કરમાંથી મુક્તિ આપી પ્રોત્સાહિત કરાતા પરંતુ કેટલાક સમય બાદ તેમની પાસે પણ સિંચાઈ કર લેવામાં આવતો હતો.
વ્યાપાર
મૌર્ય સામ્રાજ્યની વિશાળ એકસૂત્રીય શાસન વ્યવસ્થાના પરિણામે વ્યાપારને પ્રોત્સાહન મળ્યું. અશોકના સમયગાળા દરમિયાન મૌર્ય–ગ્રીક મૈત્રી સંધિના ફળસ્વરૂપ આંતરિક વ્યાપારની સાથે સાથે વિદેશી વ્યાપારને પણ ઉત્તેજન મળ્યું. ઉનના વસ્ત્રો, ઘોડા, ચામડું, મોતી, સુવર્ણ, હીરા, શંખ તથા બહુમૂલ્ય રત્નોનો વ્યાપાર મુખ્ય હતો. કૌશામ્બી, પાટલિપુત્ર, તક્ષશિલા, કાશી, ઉજ્જૈન તથા તોશલિ એ વ્યાપારના મુખ્ય કેન્દ્રો હતા. આ સમયગાળામાં વસ્ત્ર વ્યવસાય સૌથી મુખ્ય હતો. વિદેશી વ્યાપાર મુખ્યત્વે મિસ્ર, સીરિયા, યૂનાન, રોમ, હારસ, શ્રીલંકા, સુમાત્રા, જાવા અને બોર્નિયો જેવા પ્રદેશો સાથે થતો હતો. આ સમયમાં ધાતુ ઉદ્યોગ, ખાણ ઉદ્યોગ તથા કાષ્ઠ ઉદ્યોગ પ્રચલિત હતા.
મૌર્ય કાળ દરમિયાન વ્યાપારીઓ સંસ્થાધ્યક્ષની પરવાનગી વગર માલની આયાત-નિકાસ કે સંગ્રહ કરી શકતા નહોતા. માપ તોલનું દર ચાર મહિને રાજ્ય કર્મચારીઓ દ્વારા નિરિક્ષણ કરવામાં આવતું હતું. ઓછું વજન તોલનારને દંડની જોગવાઈ હતી. લાભનો દર નિશ્ચિત હતો. સ્વદેશી વસ્તુઓ પર ૪% અને અન્ય દેશોમાંથી આયાત કરેલી વસ્તુઓ પર ૧૦% વેચાણકર લેવામાં આવતો હતો. મેગસ્થનીજના મત અનુસાર વેચાણકર ન ચૂકવનારને મૃત્ત્યુદંડની સજા કરવામાં આવતી હતી.
મૌર્ય સામ્રાજ્યના સિક્કા
સમાજ
પૂર્વવર્તી ધર્મશાસ્ત્રોની જેમ જ વર્ણ વ્યવસ્થા એ મૌર્યકાળનો સામાજીક આધાર હતી. ધર્મશાસ્ત્રો પ્રમાણે કૌટિલ્યએ પણ ચાર વર્ણોના વ્યવસાય નિર્ધારિત કર્યા હતા. સમાજમાં બ્રાહ્મણોનું સ્થાન વિશિષ્ટ મનાતું હતું. તેઓ શિક્ષક તેમજ પુરોહિત હતા. ઉપરાંત સમાજનું બૌદ્ધિક અને ધાર્મિક નેતૃત્ત્વ પણ કરતા હતા. મેગસ્થનીજના વર્ણનોમાં બ્રાહ્મણો દ્વારા યજ્ઞવિધિ કરાવાનો ઉલ્લેખ છે.
કૌટિલ્યની વર્ણ વ્યવસ્થા અનુસાર શુદ્રોને શિલ્પકલા અને સેવાવૃત્તિ ઉપરાંત વૈશ્યોના સહાયકના રૂપમાં અથવા સ્વતંત્ર રીતે કૃષિ, પશુપાલન અને વાણિજ્ય દ્વારા આજીવિકા ચલાવવાની અનુમતિ હતી. આ વ્યવસ્થાને પરિણામે શુદ્રોના આર્થિક સુધારાનો પ્રભાવ તેમની સામાજીક સ્થિતિ પર પણ પડતો હતો. અર્થશાસ્ત્ર અનુસાર શુદ્રોને આર્ય પણ કહેવામાં આવતા હતા અને તેમને મ્લેચ્છથી ભિન્ન માનવામાં આવતા હતા.
ચાર વર્ણો ઉપરાંત કૌટિલ્યએ વર્ણસંકર જાતિઓનો પણ ઉલ્લેખ કર્યો છે. તેમની ઉત્પત્તિ વિભિન્ન વર્ણોના અનુલોમ–વિલોમ વિવાહ દ્વારા થઈ હોવાનું દર્શાવ્યું છે. આ વર્ણસંકર જાતિઓમાં અમ્બષ્ઠ, નિષાદ, પારશવ, રથકાર, ક્ષતા, વેદેહક, માગધ, સૂત, પુલ્લકસ, વેણ, ચાંડાલ,સ્વપાક વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. કૌટિલ્યએ ચાંડાલ સિવાયની તમામ જાતિઓને શુદ્ર ગણી છે.આ સિવાય તંતુવાય (વણકર), રજક (ધોબી), દરજી, સોની, લુહાર વગેરે વ્યવસાય આધારિત વર્ગો, જાતિ સ્વરૂપે સમાજમાં સ્થાન ધરાવતા હતા.
જાતિપ્રથાની કેટલીક વિશેષતાઓનું વર્ણન મેગસ્થનીજના પુસ્તક ઈંડિકામાં જોવા મળે છે. મેગસ્થનીજના વર્ણન અનુસાર કોઈ પણ વ્યક્તિ જાતિ બહાર વિવાહ કરી શકતો ન હતો. એ જ રીતે વ્યવસાયમાં પણ કોઈ પણ વ્યક્તિ પોતાના વ્યવસાયને અન્ય જાતિના વ્યવસાયમાં બદલી શકતો ન હતો. કેવળ બ્રાહ્મણોને જ એ વિશેષ અધિકાર પ્રાપ્ત હતો જેથી તેઓ આપાતકાલીન પરિસ્થિતિમાં ક્ષત્રિય તેમજ વૈશ્યનો વ્યવસાય અપનાવી શકતા હતા. ભારતીય ગ્રંથોથી ભિન્ન મેગસ્થનીજે ભારતીય સામાજીક વર્ગીકરણને સાત જાતિઓમાં વિભક્ત કર્યો છે. જેમાં દાર્શનિક, કિસાન, આહીર, કારીગર કે શિલ્પી, સૈનિક, નિરીક્ષક, સભાસદ તથા અન્ય શાસક વર્ગોનો સમાવેશ થાય છે. દાર્શનિકોને બ્રાહ્મણ અને શ્રમણ એમ બે શ્રેણીમાં વિભાજીત કરાયા છે. મેગસ્થનીજ દ્વારા મૌર્યકાલીન સમાજનું સપ્તવર્ગી ચિત્રણ ભારતીય વર્ણવ્યવસ્થાથી તદ્દન વિપરિત જણાય છે.
સ્ત્રીઓ પુનર્વિવાહ તથા રોજગાર કરી શકતી. આમ છતાં સ્ત્રીઓને બહાર જવાની અનુમતી નહોતી. તે પતિની ઈચ્છા વિરુદ્ધ કોઈ પણ કાર્ય કરી શકતી નહોતી. ઘરમાં જ રહીને જીવન પસાર કરતી સ્ત્રીઓને કૌટિલ્યએ ‘અનિષ્કાસિની’ તરીકે ઓળખાવી છે. અર્થસાસ્ત્રમાં સતીપ્રથા ચાલુ હોવાના કોઈ પુરાવા મળતા નથી. પરંતુ યુનાની લેખકોએ ઉત્તર-પશ્ચિમના સૈનિકોની સ્ત્રીઓનો સતી થયા હોવાનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. મૌર્યકાળમાં કેટલીક સ્ત્રીઓ ગણિકા અથવા વેશ્યા તરીકે પોતાનું જીવન પસાર કરતી હતી. વેશ્યાવૃત્તિ કરનારી સ્ત્રીઓ રુપાજીવા'' તરીકે ઓળખાતી. તેમના કાર્યોના નિરીક્ષણ ગણિકાધ્યક્ષ કરતા હતા. કેટલીક ગણિકાઓ ગુપ્તચર વિભાગમાં કાર્ય કરતી હતી.
નટ, નર્તક, ગાયક, વાદક, રસ્સી પર ચાલનારા તથા મદારીઓ પોતાની કલાનું પ્રદર્શન ગામ અને શહેરોમાં કરતા. સ્ત્રી અને પુરુષ કલાકાર બન્ને આ પ્રદર્શનોમાં ભાગ લેતા. પુરુષો રંગોપજીવી તથા સ્ત્રીઓ રંગોપજીવીની તરીકે ઓળખાતા.
મૌર્યકાળની સમાજ વ્યવસ્થામાં ગૃહસ્થ જીવન પરિત્યાગ કરવાની પ્રથા પર નિષેધ હતો. આ નિયમ અનુસાર કેવળ વૃદ્ધ વ્યક્તિ પોતાના આશ્રિતો માટે ભરણપોષણની પર્યાપ્ત વ્યવસ્થા કર્યા પછી જ તથા ધર્મસ્થળ પાસેથી અનુમતિ મેળવ્યા બાદ જ સંન્યાસ ગ્રહણ કરી શકતી.
સંયુક્ત પરિવાર પ્રથા પ્રચલિત હતી. કુમારિકા બાર વર્ષની આયુએ તથા કુમાર ૧૬ વર્ષની અવસ્થાએ વયસ્ક માનવામાં આવતા હતા. આ સમયમાં આઠ પ્રકારના વિવાહ પ્રચલિત હતા તે પૈકી ચાર જ પ્રકારના વિવાહ વિધિસંમત માનવામાં આવતા હતા.
કલા
હડપ્પા સભ્યતા બાદ ૧૫૦૦ વર્ષના ગાળા સુધી કલાના કોઈ ભૌતિક પૂરાવા પ્રાપ્ત થયા નથી. પરંતુ મેગસ્થનીજ, એરિયન, સ્ટ્રેબો તથા અન્ય વિદેશી લેખકો દ્વારા પાટલીપુત્ર નગરના પ્રાચીન સ્થળો તથા રાજમહેલોના વિવરણ અને વર્તમાન ઉત્ખનનોના પૂરાવાઓના આધારે મૌર્યકાળ દરમિયાન વાસ્તુકલા અને મૂર્તિકલાની પ્રવૃત્તિઓ જોવા મળે છે. ઈતિહાસકાર આનંદ કુમારસ્વામી મૌર્યકલાને દરબારી (રાજકીય) કલા અને લોકકલા એમ બે ભાગમાં વિભાજીત કરે છે.
રાજકીય કલા
આ પ્રકારની કલામાં મૌર્યશાસકો દ્વારા નિર્માણ કરવામાં આવેલા રાજમહેલો તથા અશોકના શિલાલેખોનો સમાવેશ થાય છે. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય દ્વારા નિર્મિત રાજમહેલ ૧૪૦ ફૂટ લાંબો અને ૧૨૦ ફૂટ પહોળો હતો. વર્તમાન પટણાની નજીક બુલંદીબાગ અને કુમ્રહાર ગામ પાસેથી મળી આવેલા મહેલના અવશેષોમાં સભાખંડ અને પથ્થરના ૪૦ જેટલા કોતરકામ કરેલા કલાત્મક સ્તંભ મળી આવ્યાં છે. ફાહિયાને આ મહેલને "દેવતાઓ દ્વારા નિર્મિત" બતાવ્યો છે. અશોક દ્વારા નિર્મિત સ્તૂપ અને શિલાલેખોની કોતરણી, પોલીશ, પશુ આકૃતિઓ એ રાજકીય કલાનુ ઉત્તમ ઉદાહરણ છે.
લોકકલા
આ પ્રકારની કલામાં મથુરા, પાટલિપુત્ર, વિદિશા, કલિંગ તથા પશ્ચિમ સુર્પારકમાંથી મળી આવેલી યક્ષ-યક્ષીણીની મુર્તિઓનો સમાવેશ થાય છે. આ મહાકાય મૂર્તિઓ ખુલ્લા આકાશ નીચે આવેલી છે. તેની ચમકદાર પોલીશ મૌર્યકાળની વિશેષતા છે. દીદારગંજ પટણાથી મળેલી આવેલી ચામરગ્રાહિણી યક્ષીણીની મૂર્તિ ૬ ફૂટ ૯ ઈંચ ઊંચી છે. પાટલિપુત્રના ભગ્નાવેશેષોમાં જૈન તિર્થંકરોની અનેક વિશાળ મૂર્તિઓ મળી આવેલી છે. જે પૈકીની એક મૂર્તિ કાર્યોત્સર્ગ મુદ્રામાં છે તથા તેની પોલીશ સંપૂર્ણ સુરક્ષિત છે. કુમ્રહાર પાસેથી મળેલી ખંડિત મૂર્તિના માથા પર પાઘડી, કાનના આભૂષણ કોતરેલા જોવા મળે છે. અન્ય કેટલીક મૂર્તિઓ પર હાર, કર્ણકુંડલ, ખભા તેમજ બાજુઓ પર અંગદ અને ઉત્તરીય વસ્ત્રો તેમજ ધોતી જોવા મળે છે.
પતનના કારણો
અશોકના મૃત્યુ બાદ મૌર્ય સામ્રાજ્યના પતનનો આરંભ થયો હતો અને મૃત્યુના ૫૦ વર્ષના ગાળામાં જ સંપૂર્ણપણે પતન થઈ ગયું હતું. વિશાળ મૌર્ય સામ્રાજ્યના ત્ત્વરિત પતન માટે ઇતિહાસકારો પરસ્પર વિરોધી મત ધરાવે છે.
અશોકની શાંતિવાદી નીતિઓ
અનેક વિદ્વાનોએ મૌર્ય સામ્રાજ્યના પતન માટે અશોકને જવાબદાર ઠેરવ્યો છે. હેમચંદ્ર રાયચૌધરીના મત અનુસાર અશોકની શાંતિવાદી નીતિઓ સામ્રાજ્યની શક્તિને ક્ષીણ કરવામાં જવાબદાર હતી. તેમના મતે, "બિંદુસારના શાસનથી લઈને કલિંગના યુદ્ધ સુધીનો ભારતનો ઇતિહાસ દક્ષિણ બિહારના મગધના એક નાનકડા હિન્દુકુશ પર્વતથી લઈને તમિલ પ્રદેશની સીમાઓ સુધી ફેલાયેલા વિશાળ સામ્રાજ્યના વિસ્તારની કથા છે." પરંતુ કલિંગ યુદ્ધ બાદ મૌર્ય સામ્રાજ્ય દિશાહીન થઈને પતન તરફ ધકેલાઈ ગયું હતું. જોકે, ઇતિહાસકાર નિલકંઠ શાસ્ત્રી રાયચૌધરીની આ દલીલને તર્કસંગત માનતા નથી. શાસ્ત્રીના મતે કલિંગ યુદ્ધ બાદ અશોકે ફક્ત સામ્રાજ્યવાદી નીતિનો ત્યાગ કર્યો હતો. તેણે શાંતિપ્રિયતા અને યુદ્ધત્યાગની નિતિઓને સામ્રાજ્યની સીમાઓ સુધી મર્યાદિત રાખી હતી. યુદ્ધ બાદ સૈન્ય વિઘટનના કોઈ પૂરાવા મળતા નથી. એજ પ્રમાણે ધમ્મનીતિને અપનાવ્યા પછી પણ પ્રશાસનમાં કઠોર દંડ કે મૃત્યુદંડને સમાપ્ત કરવામાં આવ્યો નથી.
સંદર્ભો
સંદર્ભ સૂચિ
શ્રેણી:પ્રાચીન ભારત
શ્રેણી:મૌર્ય રાજવંશ |
એઇડ્સ | https://gu.wikipedia.org/wiki/એઇડ્સ | આ લેખમાં ઉપયોગમાં લેવાયેલા ટૂંકાક્ષરોની યાદીએઇડ્ઝ માનવ ઉપાર્જિત રોગપ્રતિકાર ઉણપ લક્ષણ એચઆઇવી માનવ રોગપ્રતિકાર ઉણપ વાયરસસીડી4+ સીડી4+ ટી સહાયક કોષસીસીઆર5 કેમોકીન (સી-સી મોટીફ) રિસેપ્ટર 5સીડીસી રોગ નિયંત્રણ અને અવરોધક કેન્દ્રડબ્લ્યુએચઓ વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થાપીસીપી ન્યૂમોસિસ્ટિસ ન્યૂમોનીયાક્ષય ક્ષય રોગએમટીસીટી માતાથી બાળક તરફની ક્રિયાએચએએઆરટી હાઇલી એક્ટિવ એન્ટિરિટ્રોવાયરલ થેરાપીએસટીઆઇ/એસટીડી ગુપ્ત રોગો (જાતિય સમાગમ દ્વારા ફેલાતા રોગો/ચેપ)
AIDS (એઇડ્સ)નાં ટુંકા નામે ઓળખાતા આ રોગનું અંગ્રેજી નામ છે Acquired Immunodeficiency Syndrome અથવા Acquired Immune Deficiency Syndrome, જેને ગુજરાતીમાં ઉપાર્જિત રોગપ્રતિકાર ઉણપ લક્ષણ અથવા ઉપાર્જિત પ્રતિકાર ઉણપ લક્ષણ તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરી શકાય. આ એક, માનવનાં શરીરની રોગપ્રતિકાર શક્તિ પર હુમલો કરતો રોગ છે, જે HIV (એચઆઇવી) વાયરસ જવાબદાર છે. આ HIV વાયરસનું અંગ્રેજી નામ Human Immunodeficiency Virus છે, જેને ગુજરાતીમાં માનવ રોગપ્રતિકાર ઉણપ વાયરસ તરીકે ભાષાંતરિત કરી શકીએ.
આ રોગ ઉત્તરોત્તર શરીરની પ્રતિકાર શક્તિ ઘટાડે છે જેથી રોગગ્રસ્ત વ્યક્તિને ચેપ લાગવાની અને ગાંઠ થવાની શક્યતા વધી જાય છે. એચઆઇવીનો ફેલાવો (પ્રસાર) શ્લેશ્મ સ્તર (mucous-membrane) કે રૂધિરપ્રવાહનાં રોગગ્રસ્ત શારિરિક સ્ત્રાવનાં સીધા સંપર્કમાં આવવાથી થાય છે. શ્લેશ્મ સ્તર એ શરીરનો એવો ભાગ છે, કે જે સપાટીને સતત ચીકણી રાખવાનું કાર્ય કરે છે, અહિં ગાલની અંદરની સપાટીનું શ્લેશ્મ સ્તર ખૂબ ભાગ ભજવે છે, જ્યારે શારિરિક સ્ત્રાવોમાં, રૂધિર, વીર્ય, યોનિમાર્ગનું પ્રવાહી, વીર્ય પૂર્વેનો સ્ત્રાવ અને ધાવણનો સમાવેશ થાય છે, નહિકે લાળ, થુંક, આંસુ, વિગેરે.
આ પ્રકારના ટ્રાન્સમિશનમાં પીડા વિહીન (anal), યોનિમાર્ગ (vaginal) અથવા ઓરલ (oral) સેક્સ (sex), રક્ત ભ્રમણ (blood transfusion), ચેપ લાગેલું, ચામડી નીચે આપવાનું ઇન્જેક્શન (નો) (hypodermic needle), ગર્ભાવસ્થા (pregnancy), બાળકજન્મ (childbirth) દરમિયાન માતા અને બાળક વચ્ચેના વિનીમય અથવા ધાવણ (breastfeeding) અથવા ઉપરોક્તમાના કોઇ પણ અન્ય શરીરના પ્રવાહીના પ્રસરવાનો સમાવેશ થઇ શકે છે.
એઇડ્ઝ હવે વિશ્વવ્યાપી (pandemic) બન્યો છે.વિશ્વમાં 2007માં આશરે 33.2 અને એનબીએસપી મિલીયન લોકો આ રોગ સાથે જીવતા હતા અને 330,000 બાળકો સહિત આશર ૨.૧ અે એનબીએસપી લોકોનો મૃત્યુ થયા હતા. એક તૃતીયાંશથી વધુ મૃત્યુ પેટા સહારણ આફ્રિકા (sub-Saharan Africa)માં થયા હતા, જેના લીધે આર્થિક વૃદ્ધિ (economic growth)મંદ પડી ગઇ હતી અને માનવ ધન (human capital) નાશ પામતુ હતું.
જિનેટિક સંશોધન (Genetic research) દર્શાવે છે કે એચઆઇવીનો પશ્ચિમ મધ્ય આફ્રિકામાં ઓગણીસમી સદીના અંતમાં અથવા વીસમી સદીના પ્રારંભમાં ઉદભવ થયો હતો.એઇડ્ઝ અને તેની પાછળના કારણોને સૌપ્રથમ રોગ નિયંત્રણ અને અવરોધક અમેરિકન કેન્દ્ર (Centers for Disease Control and Prevention) દ્વારા 1981માં ઓળખી કાઢવામાં આવ્યો હતો, એચઆઇવીને 1980ના પ્રારંભમાં ઓળખી કાઢવામાં આવ્યો હતો.
એઇડ્ઝ અને એચઆઇવીની સારવાર રોગ થવાની ગતિ ધીમી પાડી શકે છે છતાં હાલમાં તેના ઉપચાર માટે કોઇ રસી નથીએન્ટિરિટ્રોવાયરલ (Antiretroviral) સારવાર મૃત્યુદર (mortality) અને એચઆઇવી ચેપની રોગીષ્ટ મનોવૃત્તિમાં ઘટાડો કરે છે પરંતુ આ દવાઓ ખર્ચાળ છે અને રોજબરોજ એન્ટિરિટ્રોવાયરલ, દવા ઉપચાર (medication) કરવો તે દરેક દેશોમાં ઉપલબ્ધ નથી. એચઆઇવી ચેપની સારવારમાં મુશ્કેલી હોવાથી એઇડ્ઝ જેવા વ્યાપક રોગચાળાને નિયંત્રણમાં લેવા માટે ચેપ રોકવો તે અગત્યનો લક્ષ્યાંક છે, તેથી આરોગ્ય સંસ્થાઓ સલામત સેક્સ (safe sex) અને સોયની આપલે કાર્યક્રમ (needle-exchange programme)ને આ વાયરસની વધવાની ગતિ ધીમી પાડવાના પ્રયત્નરૂપે પ્રોત્સાહન આપે છે.
લક્ષણો
450px|thumb|right|સારવાર નહી કરાયેલા એચઆઇવી ચેપની સરેરાશ તુલનામાં એચઆઇવી કોપી (વાયરલ લોડ)અને સીડી4 કાઉન્ટસ વચ્ચેની સંબંધનો સામાન્ય ગ્રાફ કોઇ ચોક્કસ વ્યક્તિના રોગના કિસ્સામાં નોંધપાત્ર રીતે અલગ પડી શકે છે.
સામાન્ય રીતે જે તે તંદુરસ્ત વ્યક્તિમાં સામાન્ય રીતે વિકસતા નથી તેવી પ્રતિકાર વ્યવસ્થા (immune system)પરિણામ તે મુખ્યત્વે એઇડ્ઝના લક્ષણો છે. આ મોટા ભાગની પરિસ્થિતિઓ પાછળ બેક્ટેરીયા (bacteria), વાયરસ (virus), ટોપ (fungi) અને પરોપજીવી પ્રાણી કે વનસ્પતિ (parasite)જવાબદાર છે જેને સામાન્ય રીતે રસી વ્યવસ્થા દ્વારા નિયંત્રિત કરી શકાય છે જેને એચઆઇવી નુકસાન પહોંચાડે છે.
જે લોકો એઇડ્ઝ ધરાવતા હોય તેવા લોકોમાં તકવાદી ચેપ ધરાવતા હોય તેવા લોકોમાં તકવાદી ચેપ (Opportunistic infection) સામાન્ય છે. એચઆઇવી મોટેભાગે દરેક ઇન્દ્રિયને અસર કરે છે.
એઇડ્ઝઃ ધરાવતા લોકોમાં વિવિધ કેન્સર જેમ કે કાપોસીસનું કેન્સર (Kaposi's sarcoma), ગળાનું કેન્સર (cervical cancer) અને જીવલેણ ચેપી રોગ (lymphoma)તરીકે જાણીતા પ્રતિકાર વ્યવસ્થાના કેન્સર થવાનું જોખમ વધુ હોય છે. વધુમાં, એઇડ્ઝ ધરાવતા લોકોમાં પદ્ધતિસરના લક્ષણો વારંવાર જોવા મળે છે જેમ કે તાવ (fever), પરસેવો (sweat) (ખાસ કરીને રાત્રે), સોજા ચડવા, ઠંડી લાગવી, નબળાઇ અને વજન ઓછું થઇ જવું (weight loss) .એઇડ્ઝનો દર્દી જે ચોક્કસ પ્રકારના લક્ષણો ધરાવતો હોય તે ચેપ જ્યા દર્દી રહેતો હોય તે ભૌગોલિક વિસ્તારમાં વિકસે છે.
thumb|left|260px|એઇડ્ઝના મુખ્ય લક્ષણો
ફેફસાને લગતા ચેપ
ન્યૂમોસિસ્ટિસ જિરોવેસી (Pneumocystis jirovecii) thumb|right|150px|એક્સ રે, જેના કારણે ન્યૂમોનિયા થયો ઢીંચણના નીચેના ભાગમાં બન્ને બાજુએ શ્વેતકણો વધારે છે, જે ન્યૂમોસિસ્ટિસ ન્યૂમોનિયા ના લક્ષણો છે.ન્યૂમોસિસ્ટિસ ન્યૂમોનિયા (Pneumocystis pneumonia)(મૂળભૂત રીતે ન્યૂમોસિસ્ટિસ કેરીની ન્યૂમોનિયા તરીકે જાણીતો અને હજુ પણ પીસીપીના ટૂંકા નામે ઓળખાય છે જેના સ્થાને હવે પી ન્યૂમો સી સ્ટિસ પી ન્યૂમોનિયા આવે છે ભાગ્યે જ તંદુરસ્ત ગણાય છે ઇમ્યુનોકોમ્પીનન્ટ (immunocompetent) લોકો, પરંતુ એચઆઇવી ધરાવતા વ્યક્તિગતોમાં સામાન્ય છે. તે ન્યૂમોસિસ્ટિસ જિરોવેસીને કારણે થાય છે (Pneumocystis jirovecii).
પશ્ચિમી દેશોમાં અસરકારક નિદાન, સારવાર અને નિયમિત ઉપચાર (prophylaxis) થયો તે પહેલા તાત્કાલિક થતા મૃત્યુનું સૌપ્રથમ કારણ હતું. વિકસતા દેશોમાં તપાસ થઇ ન હોય તેવા વ્યક્તિઓમાં હજુ પણ આ પ્રથમ સંકેત છે, જોકે રક્તના એમએલદીઠ 200 કણ કરતા ઓછા સીડી4 ન હોય તો સામાન્ય રીતે તે આકાર લેતો નથી.
એચઆઇવી સાથે સંકળાયેલા ચેપમાં ક્ષય રોગ (Tuberculosis) (ટીબી) વિશિષ્ટ છે કેમ કે તે શ્વસન ક્રિયા મારફતે ઇમ્યુનોકોમ્પીટન્ટ લોકોમાં પ્રસરી શકે છે, એક વખત ઓળખાઇ જાય તે પછી સરળતાથી સારવાર થઇ શકે છે, જે એચઆઇવીના પ્રાથમિક તબક્કામાં થઇ શકે છે અને ડ્રગ થેરાપી સાથે અવરોધાત્મક છે. જોકે મલ્ટીડ્રગ પ્રતિકાર (multidrug resistance) સંભવતઃ ગંભીર સમસ્યા છે.
સીધી નિરીક્ષીત થેરાપીના ઉપયોગ વડે અને પશ્ચિમી દેશોમાં સુધરેલી પ્રેક્ટિસના લીધે આ પ્રકારેના બનાવોમાં ઘટાડો થયો હોવા છતાંયે જ્યાં એચઆઇવીના સૌથી વધુ કેસ હોય છે તેવા વિકસતા દેશોમાં આ લાગુ પડતું નથી.એચઆઇવી ચેપના પ્રાથમિક તબક્કામાં (સીડી4 કાઉન્ટ>300 સેલ્સ એમએલ દીઠ), ટીબી સામાન્ય રીતે ફેફસાના રોગોમાં હોય છે. એચઆઇવી ચેપના પ્રાથમિક તબક્કામાં (સીડી4 કાઉન્ટ>300 સેલ્સ એમએલ દીઠ), ટીબી સામાન્ય રીતે ફેફસાના રોગોમાં હોય છે. લક્ષણો સામાન્ય રીતે બંધારણીય હોય છે અને કોઇ એક જ સ્થળે સ્થિર રહેતા નથી, જે ઘણી વખત ચરબીયુક્ત હાડકા (bone marrow), હાડકા (bone), મૂત્રાશય અને ગેસ્ટ્રોઇનટેસ્ટીનલ ટ્રેક્ટ (gastrointestinal tract), લીવર (liver), રિજીયોનલઇન્દ્રિય સંકેત (lymph node)અને સેન્ટ્રલ નર્વસ સિસ્ટમને અસર કરે છે. (central nervous system),
ગેસ્ટ્રોઇનટેસ્ટીનલ ચેપ
ઇસોફાજિટીક્સ (Esophagitis) એ ઇસોફાગુસ (esophagus) ના અંત ભાગનો એક પ્રકારનો ઉભરો છે (અન્નનળી અથવા નળી પરનો સોજો પેટ (stomach))ને અસર કરે છે.એચઆઇવીના ચેપવાળી વ્યક્તિઓને સામાન્ય રીતે ફૂંગલ (કેન્ડિડાયાસીસ (candidiasis))અથવા વાયરલ (હર્પસ સિમ્પ્લેક્સ1 (herpes simplex-1) અથવા સાયટોમેગાલોવાયરસ (cytomegalovirus)ચેપને લીધે થાય છે. ભાગ્યે જ તે માયકોબેક્ટેરીયા (mycobacteria)ને લીધે થઇ શકે છે.
એચઆઇવીમાં ન સમજાય તેવા દર્દો ઝાડા (diarrhea)ઘણા શક્ય કારણોસર થાય છે, જેમાં સામાન્ય બેક્ટેરીયલ સહિત (સલ્મોનેલ્લા (Salmonella), શિગેલ્લા (Shigella), લિસ્ટેરીયા (Listeria) અથવા કેમ્પીલોબેક્ટર (Campylobacter))અને પ્રાણીજન્ય ચેપ અને અસામાન્ય તકવાદી ચેપ જેમ કે ક્રિપ્ટોસ્પોરીડિયોસીસ (cryptosporidiosis), માઇક્રોસ્પોરીડિયોસીસ (microsporidiosis), માયકોબેક્ટરીયમ એવીયમ (Mycobacterium avium) કોમ્પ્લેક્સ (મેક)અને વાયરસો, એસ્ટ્રોવાયરસ (astrovirus), એડેનોવાયરસ (adenovirus), રોટાવાયરસ (rotavirus) અને સાયટોમેગાલોવાયરસ (cytomegalovirus), (બાદમાં કોલીટીસના કોર્સ તરીકે (colitis)).
કેટલાક કિસ્સાઓમાં ઝાડાનું થવું એ કદાચ એચઆઇવીની દવા કરવા માટે ઉપયોગમા લેવાયેલી વિવિધ દવાની આડઅસર હોઇ શકે છે અથવા કદાચ એચઆઇવી ચેપને ખાસ કરીને પ્રાથમિક એચઆઇવી ચેપ દરિમયાન સામાન્ય રીતે સાથે હોઇ શકે છે.તે કદાચ એન્ટિબાયોટિક (antibiotic)કે જેનો ઉપયોગ ઝાડાને કારણે થયેલા બેક્ટેરીયાની સારવાર માટે વપરાઇ હોય તેના દ્વારા પણ હોઇ શકે છે ( ક્લોસ્ટ્રીડિયમ ડિફ્ફીસિલે માટે સમાન (Clostridium difficile)). એચઆઇવીની પાછળની અવસ્થા માટે ઝાડા એ ઇનટેસ્ટીનલ ટ્રેક્ટ (intestinal tract) કે પૌષ્ટિક તત્ત્વો ગ્રહણ કરે છે તેનું પ્રતિબિંબ પાડે છે અથવા એચઆઇવી સંબંધિત વેસ્ટીંગનું અગત્યનું ઘટક હોઇ શકે છે (wasting)..
ન્યૂરોલોજિકલ અને સાયકિયાટ્રીક સામેલગીરી
એચઆઇવી ચેપ ઇન્દ્રિયો દ્વારા શંકાસ્પદ નર્વસ સિસ્ટમ અથવા સીધી જ માંદગીના પરિણામ સ્વરૂપે વિવિધ પ્રકારના ન્યૂરોસાયકિયાટ્રીક સિક્વેલા (sequela) તરફ દોરી જાય છે.
ટોક્સોપ્લામોસીસ (Toxoplasmosis) એ એવો રોગ છે એક જ સેલ પ્રાણીજન્ય બેક્ટેરીયા (parasite) તરીકે ઓળખાતા ટોક્સોપ્લાઝ્મા ગોન્ડી ને કારણે થાય છે; તે સામાન્ય રીતે મગજને ચેપ લગાડે છે જે ટેક્સોપ્લાઝ્મામાં પરિણમે છે એન્સેફાલિટીસ (encephalitis), પરંતુ તેના કારણે આંખ (eye) અને સ્નાયુઓમાં પણ ચેપ લાગે છે અને રોગ માટે જવાબદાર બને છે. ક્રિપ્ટોકોક્કલ મેનિનજાઇટીસમેનિક્સ (meninx)નો ચેપ છે(મગજ સ્પાઇરલ કોર્ડ (spinal cord)ને ફંગ્સ દ્વારા આવરી લેતી અંતરછાલ ક્રિમ્પ્ટોકોક્કસ નિયોફોર્મન્સ (Cryptococcus neoformans) તેનાથી તાવ માથાનો દુખાવો (headache), ફટિગ (fatigue), ચક્કર (nausea), અને ઉલ્ટી (vomiting) થાય છે.
દર્દીઓ રોગ (seizure) અને મૂંઝવણનો વિકાસ કરી શકે છે; તેની સારવાર ન કરાવે તો તે મોતમાં પરિણમી શકે છે.
પ્રોગ્રેસીવ મલ્ટીફોકલ લ્યૂકોએન્સેફાલોપથી (Progressive multifocal leukoencephalopathy) (પીએમએલ) એ ડેમીએલિનેટીંગ રોગ છે (demyelinating disease), જેમાં માયસેલીન (myelin)નો ધીમે ધીમે નાશ થાય છે નર્વ સેલ્સના એક્સોન (axon)ના આવરી લેતો નિરોધ નર્વ ઇમપલ્સીસથી અલગ પડે છે. તે જેસી વાયરસ {/0)તરીકે ઓળખાતા વાયરસ (JC virus)થી થાય છે, જે કુલ વસતીના 70 ટકા જેટલી વસતીને ગુપ્તાંગ (latent)માં થાય છે, જે પ્રતિકાર વ્યવસ્થા અત્યંત નબળી પડી જતા રોગમાં પરિણમે છે, કેમ કે આખરે તો એઇડ્ઝના દર્દીનો કેસ છે. તે અત્યંત ઝડપથી વિકસે છે, સામાન્ય રીતે નિદાન થયા બાદ એકાદ મહિનામાંજ મૃત્યુ થાય છે.
એઇડ્ઝ ડેમેનશીયા કોમ્પ્લેક્સ (AIDS dementia complex) (એડીસી)મેટાબોલીક છે એન્સેફાલોપથી (encephalopathy) જે એચઆઇવી ચેપથી અને એચઆઇવી ચેપવાળા મગજની પ્રતિકારકતા સક્રિયતા પ્રેરીત છે માક્રોફેજ (macrophage) અને માઇક્રોગ્લીયા (microglia).હોસ્ટ અને વાયરલ એમ બન્ને ઓરિજીનના ન્યૂરોટોક્સીન (neurotoxin)વડે આ સેલ્સ સક્રિય રીતે એચઆઇવી દ્વારા ચેપી અને ખાનગી હોય છે. ચોક્કસ ન્યૂરોલોજિકલ વિકલાંગતા પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન, વર્તણૂંક અને મોટોર અસાધારણતા પ્રેરીત હોય છે, જે એચઆઇવીના ચેપ બાદના અમુક વર્ષો બાદ થાય છે અને તે નીચા સીડી4 + T સેલ સ્તર અને ઊંચા પ્લાઝ્મા લોડ્ઝ આધારિત હોય છે.
સાતત્યતા 10 અને એનડેશ; પશ્ચિમી દેશોમાં પરંતુ ફક્ત 1 અને એનડેશ;ભારતમાં એચઆઇવી ચેપીના 2%
ભારતમાં એચઆઇવીના પેટાપ્રકારના કારણે શક્યતઃ આ ફરક છે. જે દર્દીઓમાં એડવાન્સ એચઆઇવી માંદગી હોય તેમાં ઘણીવાર એઇડ્ઝ સંબંધી ગ્રંથી જોવા મળે છે; ભારયુક્ત વર્તન (manic episode) તેમજ તેની સાથે જોડાયેલા તણાવયુક્ત વર્તન (bipolar disorder)ને બદલે તે વધુ પડતી સંવેદનશીલતા અને અજ્ઞાનતા અને ઓછી કુશળ ભાવના દર્શાવે છે.પાછળની સ્થિતિ સિવાય લાંબા ગાળા સુધી વધુ ભારયુક્ત જણાય છે.મલ્ટી ડ્રગ થેરાપીના આગમન સાથે આ પ્રકારના લક્ષણો ઓછા જોવા મળ્યા છે.
ટ્યૂમર અને જીવલેણ
thumb|right|150px|કાપોસીનું કેન્સર
એચઆઇવી ચેપ ધરાવતા દર્દીઓમાં મોટેભાગે વિવિધ કેન્સર (cancer) એક સાથે જોવા મળે છે. આ મુખ્યત્વે ઓન્કોજેનિક (oncogenic)ડીએનએ વાયરસ (DNA virus), ખાસ કરીને એપ્સસ્ટેઇન બારવાયરસ (Epstein-Barr virus) (ઇબીવી), કાપોસીના કેન્સર સંલગ્ન હર્પીસવાયરસ (Kaposi's sarcoma-associated herpesvirus) (કેએસએચવી), અને માનવી પેપિલ્લોમાવાયરસ (papillomavirus) (એચપીવી) સાથેના સહ ચેપને લીધે થાય છે.
કાપોસીનું કેન્સર (કેએસ)એચઆઇવી ચેપ વાળા દર્દીઓમાં જોવા મળતું સર્વસામાન્ય ટ્યુમર છે. 1981મા જ્યારે યુવાન હોમોસેક્સ્યુઅલ વ્યક્તિમાં આ ટ્યુમરે દેખા દીધી હતી તે એઇડ્ઝ વ્યાપક રોગચાળાનો પ્રથમ સંકેત હતો. ગામાહર્પીસ (gammaherpes)ને કારણે થતા વાયરસને કાપોસીના કેન્સર સંલગ્ન હર્પીસ વાયરસ (Kaposi's sarcoma-associated herpes virus) (કેએસએચવી)કહેવામાં આવે છે, તે ઘણીવાર ચામડી પર વાદળી નોડ્યૂલ (nodules)સાથે જોવા મળે છે, પરંતુ તે અન્ય ઇન્દ્રિયને અસર કરે છે જેમાં ખાસ કરીને મો (mouth), ગેસ્ટ્રોઇનટેસ્ટીનલ ટ્રેક્ટ અને સ્નાયુઓનો સમાવેશ થાય છે.
ઊંચી કક્ષાના બી સેલ (B cell) લીમ્ફોમા (lymphoma)જેમ કે બર્કિટના લીમ્ફોમા (Burkitt's lymphoma), બર્કિટના જેવા લીમ્ફોમા, ડીફ્યુઝ મોટા બી સેલ લીમ્ફોમા (ડીએલબીસીએલ), અને પ્રાયમરી સેન્ટ્રલ નર્વસ સિસ્ટમ લીમ્ફોમા (primary central nervous system lymphoma) એચઆઇવી ચેપ લાગેલા દર્દીઓમાં વધુ વખત વારંવાર જોવા મળે છે.
આ પ્રકારના કેન્સરો ઘણીવાર નબળો રોગ હોવાનો સંકેત કરે છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં આ લીમ્ફોમાસ એઇડ્ઝની વ્યાખ્યા આપે છે.એપ્સ્ટેઇન બાર વાયરસ (Epstein-Barr virus)(ઇબીવી)અથવા કેએસએચવીને કારણે અસંખ્ય આ લીમ્ફોમામા પરિણમે છે.
ગળાનું કેન્સર (Cervical cancer) એચઆઇવી ચેપ ધરાવતી સ્ત્રીમાં હોય તો તેને એઇડ્ઝ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તે માનવ પેપિલોમાવાયરસ (human papillomavirus)(એચપીવી). ને કારણે થાય છે.
ઉપરોક્ત દર્શાવેલા એઇડ્ઝની વ્યાખ્યા ધરાવતા ટ્યુમર ઉપરાંત, એચઆઇવી ચેપ વાળા દર્દીઓને અન્ય ચોક્કસ પ્રકારના ટ્યુમર જેમ કે હોડકિનનો રોગ (Hodgkin's disease) અને પીડાવિહીન (anal) અને રેક્ટલ કેર્સિનોમા (rectal carcinoma) થવાનું વિસ્તરિત જોખમ રહેલું છે.જોકે ઘણા સામાન્ય ટ્યુમરના બનાવો જેમ કે છાતીનું કેન્સર (breast cancer)અથવા આંતરડાનું કેન્સર (colon cancer), એચઆઇવીનો ચેપવાળા દર્દીઓમાં વધતું નથી.વિસ્તારો કે જ્યાં એચએઆરઆરટી (HAART)નો ઉપયોગ એઇડ્ઝની સારવાર માટે સતત કરવામાં આવતો હોય, ત્યારે અસંખ્ય એઇડ્ઝ સંબંધિત ભારે ચેપમાં ઘટાડો થયો છે, પરંતુ, તેજ સમયે જીવલેણ કેન્સર એકંદરે એચઆઇવી ચેપ ધરાવતા દર્દીઓના મૃત્યુ પાછળનું ભારે સામાન્ય કારણ તરીકે ઉભરી આવ્યું છે.
અન્ય તકવાદી ચેપ
એઇડ્ઝના દર્દીઓ ઘણી વખત તકવાદી ચેપ વિકસાવે છે જે ખાસ કરીને નીચા સ્તરના તાવ (low-grade fever) અને વજન ઓછું થવું જેવા અચોક્કસ લક્ષણો દર્શાવે છે.તેમાં ચેપ સાથે માયકોબેક્ટેરિયમ એવીયમ (Mycobacterium avium)ઇન્ટ્રાસેલ્યુલર અને સાયટોમેગાલોવાયરસ (cytomegalovirus)(સીએમવી) છે. ઉપર વર્ણન કર્યું તેમ, સીએમવીને કારણે આંતરડામાં વધારો થાય છે અને સીએમવી રેટિનીસ (CMV retinitis)ને કારણે અંધાપો (blindness)આવી શકે છે.
પેનિસીલીયોસીસ (Penicilliosis) થાય છે તેનું કારણ પેનિસીલીયમ માર્નેફેઇ (Penicillium marneffei) છે જે હવે ત્રીજુ વધુમાં વધુ થતો સામાન્ય ચેપ છે (એકસ્ટ્રાપલ્મોનરી ટ્યૂબરક્યુલોસીસ બાદ અને ક્રિપ્ટોકોક્કોસીસ (cryptococcosis))દક્ષિણ પૂર્વ એશિયાના રોગચાળાના વિસ્તારમાં એચઆઇવી પોઝીટીવ વ્યક્તિગતોમાં થાય છે. (Southeast Asia).
કારણ
right|thumbnail|300px|સ્કેનીંગ ઇલેક્ટ્રોન માઇક્રોગ્રાફ (Scanning electron micrograph), લીલા રંગનો હોય છે, જે લસિકાદોષમાંથી (lymphocyte). એચઆઇવી-1 નો સર્જન પામ્યો હોય છે.
એઇડ્ઝ એ એચઆઇવી સાથે ચેપ (infection)માં થયેલો ભારે વધારો છે.એચઆઇવી એ રેટ્રોવાયરસ (retrovirus)છે જે મુખ્યત્વે માનવીના અગત્યના અંગોને ચેપ લગાડે છે પ્રતિકાર વ્યવસ્થા (immune system)જેમ કે સીડી4+ટી સેલ્સ (CD4 + T cells) (ટી સેલ (T cell)નો પેટા જથ્થો), માક્રોફેજ (macrophage)અને ડેન્ડ્રીટિક સેલ (dendritic cell). તે સીધી રીતે અને આડકતરી રીતે સીડી4 + ટી સેલ્સનો નાશ કરે છે.
એક વખત એચઆઇવી અસંખ્ય સીડી4 + ટી સેલ્સને મારી નાખે છે જે આ સેલ કરતા રક્ત (blood)ની તુલનામાં માઇક્રોલિટરદીઠ (microliter) (એમએલ)સેલ કરતા ઓછા છે, સેલ્યુલર ઇમ્યુનીટી (cellular immunity)જતી રહે છે.એક્યુટ (Acute) એચઆઇવી ચેપનો ક્લિનીકલ ગુપ્ત એચઆઇવી ચેપ સામે વખત જતા વિકાસ થાય છે અને પ્રારંભમાં સિમ્પ્ટોમેટિક (symptomatic) એચઆઇવી ચેપ અને પાછળથી એઇડ્ઝ, જેને સીડી4 + ટી સેલ્સ રક્તમાં રહેલા હોય તેને આધારે અને/અથવા ઉપર નોંધ્યા અનુસાર ચોક્કસ ચેપને આધારે ઓળખી કાઢવામાં આવે છે.
એન્ટિરિટ્રોવાયરલ થેરાપી (antiretroviral therapy)ની ગેરહાજરીમાં, મેડીયન (median) એચઆઇવી ચેપમાંથી એઇડ્ઝ (time of progression from HIV infection to AIDS)વિકસવાનો સમયગાળો નવથી દશ વર્ષનો છે, અને એઇડ્ઝ વિકસ્યા બાદ મેડીયનના અસ્તિત્વનો સમય ફક્ત 9.2 મહિનાઓનો છે. જોકે વિવિધ વ્યક્તિઓમાં ક્લિનીકલ રોગ વિકાસનો દર અલગ અલગ બહુ મોટો છે, જેમ કે બે સપ્તાહથી લઇને 20 અને એનબીએસપી વર્ષ.
વિકાસના દર પર ઘણા પરિબળો અસર કરે છે. તેમાં એ પરિબળોનો સમાવેશ થાય છે, જે ચેપ લાગેલા વ્યક્તિની સામાન્ય પ્રતિકાર ગતિવિધિની જેમ એચઆઇવી સામે રક્ષણ કરવાની શરીરની ક્ષમતા પર આ પરિબળો અસર કરે છે. મોટી વયની વ્યક્તિ નબળી પ્રતિકાર વ્યવસ્થા ધરાવે છે અને તેથી નાની વયની વ્યક્તિઓની તુલનામાં તેમનામાં ઝડપથી રોગ પ્રસરવાનું મોટુ જોખમ રહેલું છે.
નબળી આરોગ્ય સંભાળ (health care) અને પ્રવર્તમાન ચેપ જેમ કે ફેફસાનો ક્ષયરોગ (tuberculosis) પણ રોગના ઝડપથી વિકાસ .અંગે લોકોમાં સંશય પેદા કરે છે. ચેપ લાગેલી વ્યક્તિનો જિનેટિક વારસો (genetic inheritance) અગત્યનો ભાગ ભજવે છે અને કેટલીક વ્યક્તિઓ એચઆઇવીના ચોક્કસ સ્તર સુધી પ્રતિકાર શક્તિ (resistant)ધરાવતી હોય છે. આ પ્રકારની વ્યક્તિઓનું ઉદાહરણ હોમોઝીગૌસ (homozygous) સીસીઆર-Δ32 (CCR5-Δ32)છે, જેમાં એચઆઇવીના ચોક્કસ સ્તર સુધીના તણાવ (strains) સાથે ચેપ સુધી પ્રતિકાર બદલાય છે. એચઆઇવી જિનેટિકલી બદલાતી હોય છે અને વિવિધ તણાવ પર અસ્તિત્વ ધરાવે છે, જેના કારણે ક્લિનીકલ રોગ વિકાસમાં પરિણમે છે.
સેક્સ્યુઅલ ટ્રાન્સમિશન(આવનજાવન)
જે તે વ્યક્તિના અન્ય સાથેના ગુદા, જનન અથવા મૌખિક મ્યુકોસ મેમ્બ્રેન (mucous membrane)ના સેક્સ્યુઅલ ગુપ્તતા વચ્ચેના સંપર્ક વડે સેક્સ્યુઅલ ટ્રાન્સમિશન થાય છે. અરક્ષિત સેક્સ્યુઅલ કાર્ય અરક્ષિત ઇન્સર્ટિવ સેક્સ્યુઅલ કાર્ય કરતા વધુ જોખમી છે અને અરક્ષિત પીડીવીહીન જનન એ યોનિમાર્ગ જનન અથવા મૌખિક સેક્સ કરતા એચઆઇવી થવાનું જોખમ મોટું છે.
જોકે ઓરલ સેક્સ પણ સંપૂર્ણ રીતે સલામત નથી, કેમ કે એચઆઇવી ઇન્સર્ટિવ અને રિસીપ્ટીવ ઓરલ સેક્સ એમ બન્ને રીતે આવી શકે છે. સેક્સ્યુઅલ હૂમલા (Sexual assault)છી એચઆઇવી થવાનો મોટો ભય રહે છે કેમ કે કોન્ડોમ્સનો ભાગ્યેજ ઉપયોગ થાય છે અને યોનિમાર્ગમાં સતત શારીરિક ઇજા થાય છે, જે એચઆઇવી આવવાનો માર્ગ મુક્ત કરે છે.
અન્ય સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડચેપ (sexually transmitted infection)(એસટીઆઇ)એચઆઇવી થવાનું અને ચેપ લાગવાના જોખમમાં વધારો કરે છે, કારણ કે સામાન્ય એપિથેલીઅલ (epithelial)માટે કારણભૂત બને છે જેમાં ગુદામાં ચાંદી (ulcer)અને અસંખ્ય એચઆઇવી સંવેદનશીલ અથવા એચઆઇવી ચેપી સેલ્સ દ્વારા એશન અને /અથવા માઇક્રોઅલ્સરેશન થાય છે તેમજ વીર્યમાં અને યોનિમાર્ગની અંદર (લીમ્ફોસાઇટ (lymphocyte) અને માક્રોફેજ (macrophage) થાય છે. પેટા સહારન આફ્રિકાયુરોપ (Europe) અને ઉત્તર અમેરિકા (North America)ના વ્યાપક રોગચાળા પરના અભ્યાસો એવું સુચન કરે છે કે ગુદાની ચાંદીઓ જેમ કે સિફીલીસ (syphilis) અને/અથવા ચેનક્રોઇડ (chancroid),એચઆઇવીનો ચેપ લાગવાના જોખમમાં ચારગણો વધારો કરે છે. તેમાં એસટીઆઇથી નોંધપાત્ર છતા જોખમમાં ઓછો વધારો થાય છે જેમ કે ગોનોરેહ (gonorrhea), ચ્લમાયડીયા (chlamydia) અનેટ્રિચોમોનીયાસીસ (trichomoniasis), જેમાંથી અંતે તો લીમ્ફોસાયટ્સ અને માફેક્રોજીસની પ્રવર્તમાન સંખ્યામાં વધારો થાય છે.
એચઆઇવીનું ટ્રાન્સમિશન ઇન્ડેક્સ કેસ (index case)ના ચેપ અને ચેપ નહી લાગેલા ભાગીદારની શંકાશીલતા પર નિર્ભર કરે છે. માંદગીના સમય દરમિયાન ચેપની માત્રામાં વધઘટ થઇ શકે ચે અને વ્યક્તિગતોમાં સતત હોતો નથી. નિદાન નહી થયેલા પ્લાઝ્મા વાયરલ લોડ (viral load)સેમિનલ લિક્વીડ અથવા ગુપ્ત ગુદામાં ઓછા વાયરલ લોડનો સંકેત આપતો નથી.
જોકે રક્તમાં એચઆઇવીના સ્તરમાં દર 10 ગણો વધારો એચઆઇવી ટ્રાન્સમિશનના 81 ટકાના વિસ્તરિત દર સાથે સંકળાયેલો છે. હોર્મોન (શરીરમાંથી ઝરતો કૃત્રિમ પદાર્થ)ફેરફાર, યોનિમાર્ગ માઇક્રોબાયલ ઇકોલોજી અને સાયકોલોજી અને સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટ થયેલા રોગોની ઉપલબ્ધિને કારણે એચઆઇવી ચેપ બાબતે સ્ત્રીઓ વધુ સંશયાત્મક હોય છે.
જે લોકો એક ઇન્દ્રિયમાં એચઆઇવીનો ચેપ ધરાવતા હોય તેમને છેલ્લે સુધી તેમના જીવન દરમિયાન અન્ય દ્વારા પણ ચેપ લાગી શકે છે, વધુમાં વીરુલન્ટ (virulent) ઇન્દ્રિય ચેપ એક જ વારમાં લાગે તે અશક્ય છે. ચેપનો ઊંચો દર લાંબા ગાળાના વારંવારના સેક્સ્યુઅલ સંબંધોની પદ્ધતિ સાથે સંકળાયેલો છે. તેના દ્વારા અસંખ્ય લોકોમાં વાયરસ ઝડપથી ફેલાય છે અને ત રીતે અન્ય લોકોને પણ ચેપ લાગે છે. શ્રેણીબંધ મોનોગામી અથવા અમુક સમયના આકસ્મિક ચેપની પદ્ધતિ ચેપના ઓછા દર સાથે સંકળાયેલી છે.
આફ્રિકામાં એચઆઇવી હેટેરોસેક્સ્યુઅલ સેક્સ મારફતે પ્રસરે છે, પરંતુ અનય સ્થળે ઓછો પ્રસરે છે. શિસ્ટોસોમીયાસીસ (schistosomiasis), કે જે આફ્રિકાના ભાગમાં 50 ટકા સ્ત્રીઓને અસર કરે છે અને યોનિમાર્ગપ્રાણીજન્ય કીડાઓ આફ્રિકન એચઆઇવી દરમાં વધારો કરે છેએગનેસ-લૌરેન્સ ચેનીન, એલા શાઇ-કોબીલર, લિસા એન. સ્ટીલ, હેલેના ઓન્ગ, પીટર ઔગોસ્ટીની, રુથ એમ. રુપ્રેચ, ડબ્લ્યુ. ઇવાન સેકોર એક્યુટ “શિસ્ટોસોમા મેનસોની “ ચેપ સિસ્ટમેટિક શિવ ક્લેડ સી હેસુસ મેકાક્યુસમાં મ્યુકોસાલ વાયરસ એક્સપોઝર બાદ સંશયમાં વધારો કરે છે પીએલઓએસ નેગલેક્ટેડ ટ્રોપીકલ ડિસીઝ ડીઓઆઇઃ10.1371/journal.pntd.0000265ની રેખાઓને નુકસાન કરે છે તેવી એક એવી શક્યતાનું સંશોધન થઇ રહ્યું છે.
રક્તમાં જન્મેલા ચેપી તત્વો જાહેર કરવા
thumb|250px|સીડીસી પોસ્ટર જે દવાના ઉપયોગ સાથે સંકળાયેલી એઇડ્ઝના જોખમ અંગે પ્રકાશ પાડે છે. આ ટ્રાન્સમિશન માર્ગ ખાસ કરીને ઇન્ટ્રાવેનોસ દવા (intravenous drug) વપરાશકારો, હેમોફિલીયાક્સ (hemophiliacs)અને રક્ત તબદિલી (blood transfusion)ના પ્રાપ્તિકર્તા અને રક્ત પેદાશોને લાગેવળગે છે. સિરીંજ (syringe)ની વહેચણી અને પુનઃવપરાશ એચઆઇવી ચેપ વાળા રક્ત સાથે ચેપ લગાડે છે, જે એચઆઇવીના ચેપમાટે મોટું જોખમ દર્શાવે છે.
ઉત્તર અમેરિકા (North America), ચીન, અને પૂર્વ યુરોપ (Eastern Europe)માં સોંયની વહેંચણી એક તૃતીયાંશ નવા એચઆઇવી ચેપનું કારણ બને છે. એચઆઇવી ચેપવાળી વ્યક્તિમાં ઉપયોગમાં લેવાયેલી સોયના એક વાર ભોંકાવાથી એચઆઇવીનો ચેપ લાગવાનું જોખમ આશરે 150માંથી એકમાં રહેલું છે. ( ઉપરોક્ત કોષ્ટક જુઓ (see table above))પોસ્ટ એક્સપોઝર પ્રોફીલેક્સીસ (Post-exposure prophylaxis) સાથે એન્ટી એચઆઇવી દવા વધુ આ જોખમમાં ઘટાડો કરે છે.
જે લોકો ટાટુ (tattoo) અને છૂંદણા (piercings)કરે છે અને કરાવે છે તે માર્ગે પણ લોકોને અસર થાય છે. સનાતન અગમચેતીઓ (Universal precautions)સતત રીતે પેટા સહારન આફ્રિકા અને એશિયાના મોટા ભાગમાં એમ બન્નેમાં સતત અનુસરવામાં આવતી નથી, કેમ કે બન્નેમાં જાણકારી અને અપૂરતી તાલીમનો અભાવ હોય છે.
ડબ્લ્યુએચઓ (WHO)ના અંદાજ અનુસાર પેટા સહારન આફ્રિકામાં તમામ એચઆઇવી ચેપ ધરાવનારાના આશરે 2.5 ટકા લોકોને બિનસલામત આરોગ્ય ઇન્જેક્શનો મારફતે ટ્રાન્સમિટ થયેલો હોય છે. આના કારણે યુનાઇટેડ નેશન્સ જનરલ એસેમ્બલી (United Nations General Assembly)એ વિશ્વના રાષ્ટ્રોને એવી વિનંતિ કરી છે કે તેઓ આરોગ્ય કામદારો દ્વારા ટ્રાન્સમિટ થતા એચઆઇવીને રોકવા અગમચેતી લે.
રક્ત તબદિલી (blood transfusion) પ્રાપ્તિકર્તામાં એચઆઇવી ટ્રાન્સમિટ થવાનું જોખમ વિકસિત દેશોમાં અત્યંત ઓછું છે જ્યાં સુધરેલી દાતા પસંદગી અને એચઆઇવી સ્ક્રીનીંગ હાથ ધરવામાં આવે છે.જોકે ડબ્લ્યુએચઓ (WHO)ના અનુસાર, વિશ્વની વસતી કે પ્રતિકાર કરવાન શક્તિ ધરાવતી નથી તેઓ સલામત રક્ત મેળવી શકતા નથી અને વૈશ્વિક એચઆઇવી ચેપના 5%થી 10% લોકો ચેપયુક્ત રક્ત તબદિલી અને રક્ત પેદાશો વાળા હોય છે.
પેરીનેન્ટલ (એકથી પાંચ મહિના પહેલા થતું)ટ્રાન્સમિશન
માતામાંથી બાળકમાં વાયરસનું ટ્રાન્સમિશન ગર્ભમાં (in utero)ગર્ભાવસ્થાના છેલ્લા સપ્તાહો અને બાળકજન્મ દરમિયાન થાય છે. સારવારની ગેરહાજરીમાં ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન માતા અને બાળક વચ્ચેનો ટ્રાન્સમિશન દર, શ્રમ અને ડિલીવરી 25 ટકા છે.
આમ છતાં જ્યારે માતા એન્ટિરિટ્રોવાયરલ થેરાપી લે અને ઉદરના ભાગ (caesarean section)માંથી જન્મ આપે ત્યારે ટ્રાન્સમિશનનો દર ફક્ત 1% છે. જન્મ સમયે માતાના વાયરલ લોડ દ્વારા ચેપનું જોખમ રહેલું છે, જેમ વાયરલ લોડ ઊંચો હોય તેમ ઊંચુ જોખમ રહેલું છે. છાતીનું ધાવણ (Breastfeeding)પણ ટ્રાન્સમિશનનું ચાર ટકા જોખમ વધારે છે.
ગેરમાન્યતાઓ
એચઆઇવી/એઇડ્ઝની આસપાસ અસંખ્ય ખોટા ખ્યાલો ઊભા થયા છે. તેમાં ત્રણ સામાન્ય ખ્યાલો એ છે કે એઇડ્ઝ માત્ર મળવાથી થાય છે, કુંવારીકા સાથે એઇડ્ઝનો ઉકેલ લાવશે અને એચઆઇવી ફક્ત હોમોસેક્સ્યુઅલ માણસોને અને ડ્રગ લેનારાઓને જ થાય છે. અન્ય એક ખોટો ખ્યાલ એ છે કે તેજસ્વી માણસો સાથે પીડાવીહીન જનન એઇડ્ઝના ચેપમાં પરિણમે છે અને હોમોસેક્સ્યુઅલીટી અને એચઆઇવીની શાળાઓમાં મુક્ત ચર્ચા હોમોસેક્સ્યુઅલીટી અને એઇડ્ઝના દરમાં વધારો કરશે.
પેથોસિયોકોલોજી
એઇડ્ઝની પેથોસાયકોલોજી ગૂચવણભરી છે, કેમ કે તેમાં તમામ લક્ષણો (syndrome). આવી જાય છે. અંતે તો એચઆઇવીને કારણે સીડી4 + ટી હેલ્પર લીમ્ફોસાયટસમાં ઘટાડો થઇને એઇડ્ઝ થાય છે. તેના કારણે પ્રતિકાર વ્યવસ્થામાં નરમાઇ આવે છે અને તકવાદી ચેપ (opportunistic infection)ને આમંત્રણ આપે છે. પ્રતિકાર પ્રતિભાવ માટે ટી લીમ્ફોસાયટ્સ આવશ્યક છે અને તેમના વિના શરીર ચેપ સામે લડી શકતું નથી અથવા કેન્સર સેલને મારી શકતું નથી. સીડી4+ ટી સેલ ઘટાડાની પદ્ધતિ એક્યુટ અને ક્રોનિક તબક્કાઓમાં અલગ પડે છે.
એક્યુટ તબક્કા દરમિયાન એચઆઇવી દ્વારા ઉત્પન્ન કરાયેલા સેલ લીસીસ અને સાયટોટોક્સીક ટી સેલ્સ (cytotoxic T cells) દ્વારા ચેપી સેલને મારવા તે સીડી4+ટી સેલ ઘટાડાને જવાબદાર છે. જોકે તેના માટે એપોપ્ટોસીસ (apoptosis) પણ એક પરિબળ હોઇ શકે છે. ક્રોનિક તબક્કા દરમિયાન નવા ટી સેલ ઉત્પન્ન કરવાની પ્રતિકાર વ્યવસ્થાની ક્ષમતાનું ધીમ ધીમે ક્ષીણ થવાની સાથે સામાન્ય પ્રતિકાર એક્ટીવેશનના પરિણામો સીડી4 CD4+ટી સેલ ક્રમાંકમાં જવાબદાર હોવાનું દેખાય છે.
જે વ્યક્તિને ચેપ લાગ્યો હોય તેના અમુક વર્ષો પછી પણ એઇડ્ઝના પ્રતિકાર ઉણપના લક્ષણો દેખા ન દે, તો મોટા ભાગના સીડી4+ટી સેલનું નુકસાન ચેપના પ્રથમ સપ્તાહો દરમિયાન જ ખાસ કરીને ઇનટેસ્ટીનલ મ્યુકોસામાં થાય છે, જે શરીરમાં મળી આવેલા મોટા ભાગના લીમ્ફોસાયટ્સ સંભાળ લે છે. પસંદગીયુક્ત મ્યુકોસલ સીડી4 +ટી સેલનું નુકસાન એ છે કે મોટા ભાગના મ્યુકોસલ સીડી4 +ટી સેલ્સ સીસીઆર5 કોરસેપ્ટર દર્શાવે છે, જ્યાં બ્લડસ્ટ્રીમમાં રહેલો સીડી4 +ટી સેલ્સનો નાનો ભાગ તે પ્રમાણે કરે છે.
એચઆઇવી સીડી4+ સેલ્સનો એક્યુટ ચેપ હોય ત્યારે મેળવે છે અને નાશ કરે છે. સંજોગોવશાત્ તીવ્ર પ્રતિકાર પ્રતિભાવ ચેપને નિયંત્રિત કરે છે અને ક્લિનીકલી ગુપ્ત કેસ તરફ આગળ ધપે છે. જોકે, મ્યુકોસલ ટિસ્યુસમાં સીડી4 +ટી સેલ્સ જીવ માટે જોખમને પ્રારંભમાં રોકતા હોવા છતા ચેપ દરમિયાન ઘટતા રહે છે.
સતત એચઆઇવી નકલ સામાન્ય પ્રતિકાર એક્ટીવેશનમાં પરિણમે છે, જે ક્રોનિક તબક્કા દરમિયાન સતત રહે છે. પ્રતિકાર એક્ટીવેશન કે જે વધેલા પ્રતિકાર સેલ્સના એક્ટીવેશન અને પ્રોઇન્ફ્લેમેટરી સાયટોકીન્સ (cytokines)ના છૂટા થવાથી પ્રતિબિંબીત થાય છે, તે વિવિધ એચઆઇવી જેન પ્રોડક્ટોની ગતિવિધિ અને એચઆઇવી નકલની આગળ ધપી રહેલી પ્રક્રિયાને પ્રતિકાર પ્રતિભાવનું પરિણામ છે. તેનુ અન્ય એક કારણ એ છે કે રોગ ના એક્યુટ તબક્કા દરમિયાન મ્યુકોસલ સીડી4 +ટી સેલ્સના ઘટાડાને કારણે મ્યુકોસલ બેરિયરની પ્રતિકાર દેખરેખ વ્યવસ્થા તૂટી જાય છે.
તેના કારણે ગટ્સ નોર્મલ ફ્લોરાની માઇક્રોબાયલ કોમ્પોનન્ટની પ્રતિકાર વ્યવસ્થા પદ્ધતિસર રીતે ખુલ્લી પડી જાય છે, જે તંદુરસ્ત વ્યક્તિમાં મ્યુકોસલ પ્રતિકાર વ્યવસ્થાને તપાસ હેઠળ રાખવામાં આવે છે. ટી સેલ્સનું એક્ટીવેશન અને તેમાં અનેકગણો વધારો થવો તે પ્રતિકાર એક્ટીવેશનમાંથી પરિણમે છે અને તે એચઆઇવી ચેપ માટે નવો લક્ષ્યાંક પૂરો પાડે છે. જોકે, રક્તમાં સીડી4 +ટી સેલના ફક્ત 0.01-0.10% ચેપી હોવાથી સીડી4 +ટીસેલ્સના દેખીતા ઘટાડા માટે એચઆઇવી દ્વારા સીધી રીતે મારવામાં આવે છે તે જ જવાબદાર નથી.
સીડી4 +ટી સેલના નુકસાનનું મોટું કારણ તેમની એપોપ્ટોસીસની વધુ પડતી શંકાનું પરિણામ હોય તેમ જણાય છે. જ્યારે પ્રતિકાર વ્યવસ્થા ચાલુ રહે છે. જતા રહ્યા હોય તેવા ટી સેલને સ્થાને નવા ટી સેલ્સ થાયમુસ (thymus) દ્વારા સતત ઉત્પન્ન કરવામાં આવતા હોવાથી એચઆઇવી દ્વારા તેની થાયમોસાયટ્સ (thymocytes)ના સીધા ચેપ મારફતે થાયમુસની પુનઃપેદા કરવાની ક્ષમતા ધીમે ધીમે નાશ પામતી જાય છે. અમુકવખતે એઇડ્ઝમાં પરિણમતા જતા રહેલા પ્રતિકાર પ્રતિભાવને પૂરતા પ્રમાણમાં જાળવી રાખવા માટે સીડી4 +ટીસેલ્સના ઓછામાં ઓછા ક્રમાંકો જરૂરી છે.
અસરગ્રસ્ત સેલ્સ
કોઇ પણ માર્ગે પ્રવેશતો વાયરસ (virus) મુખ્યત્વે નીચેના સેલ્સ હર્ષ મોહન દ્વારા પેથોલોજીની પુસ્તિકા, આઇએસબીન 81-8061-2 પર અસર કરે છે
લીમ્ફોરેટિક્યુલર વ્યવસ્થા (Lymphoreticular system)
સીડી4 +ટી-હેલ્પર સેલ્સ (T-Helper cells)
સીડી 4+ માક્રોફેજ (Macrophage)
સીડી4+મોનોસાયટ (Monocyte)
બી-લીમ્ફોસાયટ્સ (B-lymphocytes)
ચોક્કસ પ્રકારના એન્ડોથેલીઅલ (endothelial) સેલ્સ
સેન્ટ્રલ નર્વસ સિસ્ટમ (Central nervous system)
નર્વસ સિસ્ટમના માઇક્રોગ્લીયા (Microglia)
એસ્ટ્રોસાયટ્સ (Astrocytes)
ઓલીંગોડેન્ડ્રોસાયટ્સ (Oligodendrocytes)
ન્યૂરોન્સ (Neurones) –સાયટોકીન્સ (cytokines)અને જીપી 120 (gp-120)ની આડકતરી ક્રિયા દ્વારા
અસર
વાયરસ (virus)ની સાયટોપેથિક અસર (cytopathic effect) છે પરંતુ, તે કેવી રીતે કરે છે તે હજુ સુધી સ્પષ્ટ થયું નથી. છતા, તે આ સેલ્સમાં લાંબા ગાળા સુધી બિનકાર્યરત રહી શકે છે. સીડી4 – જીપી 120ના મેળાપીપણા હર્ષ મોહન દ્વારા પેથોલોજી પરની પુસ્તિકા, આઇએસબીએન 81-8061-368-2ને કારણે અસર કાલ્પનિક છે.
એચઆઇવી વાયરસની સૌથી મોટી અસર એ છે કે તેના ટી હેલ્પર સેલ નિષ્ફળ છે અને સેલનો નાશ કરે છે. સેલ સરળ રીતે મરી ગયા હોય છે અથવા ઓછા કાર્યને કારણે અસંતુલીત હોય છે (તે વિદેશી એન્ટિજેન્સ (antigens)ને પ્રતિભાવ આપતા નથી.)ચેપી બી સેલ્સ પૂરતા એન્ટિબોડી ઉત્પન્ન કરતા નથી. આમ પ્રતિકાર વ્યવસ્થા તૂટી પડે છે જે જાણીતા એઇડ્ઝ કોમ્પ્લીકેશન જેમ કે ચેપ અને નિયોપ્લાઝ્મા (વાઇડ સુપ્રા)
સીએનએસના સેલ્સના ચેપને કારણે એક્યુટ એસેપ્ટીક મેનિનજાઇટીસ (aseptic meningitis), સબએક્યુટ એન્સેફાલીટીસ (encephalitis), વેક્યુલર માયઇલોપથી અને પેરિફેરલ ન્યુરોપથી (peripheral neuropathy)માં પરિણમે છે. પાછળથી તેના લીધે એઇડ્ઝ ઉન્માદ (AIDS dementia) કોમ્પ્લેક્સમાં પણ પરિણમે છે.
સીડી4-જીપી120 મેળાપીપણા (વાઇડ સુપ્રા)ને કારણે અન્ય વાયરસો જેમ કે સાયટોમેગાલોવાયરસ (Cytomegalovirus), હિપેટાઇટીસ વાયરસ (Hepatitis virus), હર્પીસ સિમ્પ્લેક્સ (Herpes simplex) વાયરસ, વગેરે. આ વાયરસ વધુ સેલ નુકસાનમાં પરિણમે છે એટલે કે સાયટોપેથી
મોલેક્યુલર બેઝીસ
વિગતો માટે, જુઓઃ
એઇડ્ઝનું માળખું અને વંશસૂત્ર (Structure and genome of HIV)
એચઆઇવી નકલ સાયકલ (HIV replication cycle)
એચઆઇવી પ્રતિભાવ (HIV tropism) નિદાન
એચઆઇવીનો ચેપ લાગ્યો હોય તેવી જે તે વ્યક્તિમાં એઇડ્ઝનું નિદાન ચોક્કસ સંકેતો અથવા લક્ષણો પર આધારિત છે. 5, જૂન, 1981થી એપિડેમીયોલોજીકલ (epidemiological)દેખરેખ જેમ કે બેન્ગુઇ વ્યાખ્યા (Bangui definition)અને 1994 વિસ્તરિત વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા એઇડ્ઝ કેસ વ્યાખ્યા (1994 expanded World Health Organization AIDS case definition)માટે વિવિધ વ્યાખ્યાઓ વિકસાવવામાં આવી છે. જોકે આ વ્યવસ્થાઓ માટે દર્દીઓના ક્લિનીકલ તબક્કાઓનો વિચાર કરવામાં આવ્યો ન હતો કેમ કે તે ક્યાં તો સંવેદનશીલ નથી, અથવા તો ચોક્કસ નથી. વિકસતા દેશોમાં વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા (World Health Organization)ક્લિનીકલ અને લેબોરેટરી ડેટાનો ઉપયોગ કરીને એચઆઇવી ચેપ અને રોગ માટે વ્યવસ્થા તૈયાર કરે છે અને તે વિકસિત દેશોમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે, રોગ નિયંત્રણ કેન્દ્ર (Centers for Disease Control) (સીડીસી) વર્ગીકરણ પદ્ધતિ ઉપયોગમાં લેવાય છે.
ડબ્લ્યુએચઓ રોગ તબક્કાયુક્ત (સ્ટેજીંગ) પદ્ધતિ
1990માં વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા (World Health Organization) (ડબ્લ્યુએચઓ)એ એચઆઇવી-1 ચેપ લાગેલા દર્દીઓ માટે આ ચેપ અને સ્થિતિને સ્ટેજીંગ પદ્ધતિ બન્નેને ભેગા કરીને અમલમાં લાવી હતી.સપ્ટેમ્બર 2005માં તેમાં સુધારો કરવામાં આવ્યો હતો. આમાંની મોટા ભાગની સ્થિતિઓ તકવાદી ચેપ (opportunistic infection)ની છે, જેની તંદુરસ્ત વ્યક્તિઓમાં સારવાર થઇ શકે છે.
સ્ટેજ-I: એચઆઇવી ચેપ એસામ્પ્ટોમેટિક (asymptomatic) છે અને તેને એઇડ્ઝ તરીકે અલગ પાડવામાં આવ્યા નથી.
સ્ટેજ-II: જેમાં નજીવા મ્યુકોક્યુટનિયસ (mucocutaneous) દેખાવ અને વારંવારના અપર રેસ્પીરેટોરી ટ્રેક્ટ (upper respiratory tract)ચેપનો સમાવેશ થાય છે.
સ્ટેજ III: જેમાં નહી સમજાવેલા ક્રોનિક (chronic) ઝાડા (diarrhea)એક મહિનાથી લાંબા ગાળા માટે, ગંભીર બેક્ટેરીયલ ચેપ અને પલ્મોનરી (pulmonary)ટ્યૂબરક્યુલોસીસનો સમાવેશ થાય છે.
સ્ટેજ IV: જેમાં મગજ (brain)નું ટોક્સોપ્લાઝ્મોસીસ (toxoplasmosis), ઇસોફાગુસ (esophagus)નું કેન્ડિડાયાસીસ (candidiasis), ટ્રાચ (trachea), બ્રોન્ચી (bronchi)અથવા સ્નાયુ (lung)અને કાપોસીનું કેન્સર (Kaposi's sarcoma)નો સમાવેશ થાય છે; આ રોગો એઇડ્ઝનો સંકેત આપે છે.
સીડીસી વર્ગીકરણ પદ્ધતિ
એઇડ્ઝની બે વ્યાખ્યાઓ છે, બન્ને રોગ નિયંત્રણ અને અવરોધ કેન્દ્ર (Centers for Disease Control and Prevention) (સીડીસી) દ્વારા આપવામાં આવી છે.એઇડ્ઝની સાથે સંકળાયેલા રોગોનો ઉપયોગ કરીને એઇડ્ઝનો ઉલ્લેખ એ જૂની વ્યાખ્યા છે, ઉદા. તરીકે, લીમ્ફાડેનોપથી (lymphadenopathy), જે રોગ બાદ મૂળભૂત વાયરસના નામે ઓળખાતા એચઆઇવીની શોધ કરે છે. 1993માં જે લોકોમાં રક્તથી સીડી4 + ટી સેલ કાઉન્ટ એમએલદીઠ 200થી નીચે હોય અથવા તમામ લીમ્ફોસાયટ (lymphocyte).ના 14 ટકા હોય તેવા એચઆઇવી પોઝીટીવ લોકોને સમાવી લેવા માટે સીડીસીએ એઇડ્ઝની પોતાની વ્યાખ્યાને વિસ્તૃત બનાવી હતી. વિકસિત દેશો (developed countries)માં નવા એઇડ્ઝના કેસોમાથી મોટા ભાગના ક્યાંતો આ વ્યાખ્યાનો ઉપયોગ કરે છે અથવા સીડીસીની 1993ની પહેલાની વ્યાખ્યાનો ઉપયોગ કરે છે. સીડી4 + ટી સેલ કાઉન્ટ રક્તના એમએલદીઠ 200થી ઉપર ગયા હોવા છતા અથવા અન્ય એઇડ્ઝની વ્યાખ્યાવાળી માંદગીનો ઉપચાર કરાયો હોવા છતાં સારવાર બાદ એઇડ્ઝનું નિદાન હજુ પણ ઉભુ જ છે.
એચઆઇવી પરીક્ષણ
ઘણા લોકોને પોતે એચઆઇવીનો ચેપ ધરાવે છે તેની જાણ હોતી નથી. આફ્રિકામાં સેક્સ્યુઅલી સક્રિય 1% કરતા ઓછી શહેરી વસતીનું પરીક્ષણ કરાયું હતું અને આ પ્રમાણ ગ્રામિણ વસતીમાં નીચુ છે. વધુમાં, ફક્ત 0.5 ટકા જ ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ શહેરી આરોગ્ય સવલતોની મૂલાકાત લે છે જેમને સલાહ અપાય છે, પરીક્ષણ કરાય છે અથવા તેમના પરીક્ષણ પરિણામો લે છે. ફરીથી, આ પ્રમાણ ગ્રામિણ આરોગ્ય સવલતોમાં નીચુ છે. તેથી, રક્ત દાતા (donor blood)અને રક્ત પ્રોડક્ટો જે દવામાં વપરાય. છે અને મેડિકલ સંશોધનોનું એચઆઇવી માટે સ્ક્રીનીંગ થાય છે.
એચઆઇવી પરીક્ષણો સામાન્ય રીતે રક્ત ધરાવતી નસોમાં હાથ ધરવામાં આવે છે. અસંખ્ય લેબોરેટરીઓ ચતુર્થ પેઢી સ્ક્રીનીંગ પરીક્ષણો વાપરે છે, જે એન્ટી એચઆઇવી એન્ટીબોડી (આઇજીજી અને આઇજીએમ) અને એચઆઇવી પી24 એન્ટિજેન શોધી કાઢે છે.દર્દીમાં એચઆઇવી એન્ટીબોડી અથવા એન્ટિજેન મળી આવવા તે અગાઉ નેગેટીવ તરીકે ઓળખાતું હતું, જે એચઆઇવી ચેપનો પૂરાવો છે. જેમનું પ્રથમ નિદર્શન એચઆઇવી ચેપનો સંકેત આપે છે તેણે પરિણામી ખાતરી કરવા માટે બીજા રક્ત નમૂના પર ફરીથી પરીક્ષણ કરાવવું પડશે.
વિન્ડો પિરીયડ (window period) (પ્રાથમિક ચેપ અને શોધી કરી શકાય તેવા ચેપની સામેના એન્ટિબોડીઝના વિકાસ વચ્ચેનો ગાળો)અલગ પડી શકે છે કેમ કે તે સેરોકન્વર્ટ (seroconvert) અને પોઝીટીવ પરીક્ષણ માટે 3 અનેએનડેશ, 6અનેએનબીએસપી મહિનાઓ લઇ શકે છે.પોલીમિયર્સ (એન્ઝીમ)ચેઇન રિયેક્શનનો ઉપયોગ કરીને વાયરસ ગ્રહણ કરતા (પીસીઆર (PCR)) વિન્ડો પિરીયડ દરમિયાન શક્ય છે અને પૂરાવાઓ સુચવે છે કે ફોર્થ જનરેશન ઇઆઇએ સ્ક્રીનીંગ પરીક્ષણનો ઉપયોગ કરતી વખતે ઘણીવાર વહેલાસર ચેપ શોધી શકાય છે.
પીસીઆર દ્વારા મેળવવામાં આવેલા પોઝીટીવ પરિણામોને એન્ટીબોડી પરીક્ષણો દ્વારા સમર્થન અપાયું છે.
એચઆઇવી પોઝીટીવ માતામાંથી જન્મેલા નિયોનેટ્સ (neonates)માં ચેપ માટે એચઆઇવી પરીક્ષણના નિયમિત ઉપયોગનો કોઇ મતલબ નથી, કેમ કે બાળકના રક્તમાં મેટરનલ થી લઇને એચઆઇવીની હાજરી હોય છે.એચઆઇવી ચેપ ફક્ત પીસીઆર દ્વારા નિદાન થઇ શકે છે, તેમજ બાળકના લીમ્ફોસાયટ (lymphocyte)માં એચઆઇવી પ્રો વાયરલ ડીએનએનું પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે.
અવરોધક
+એક્સપોઝર માર્ગે એચઆઇવીના હસ્તાંતરણ માટે દર કાર્ય જોખમ માટેનો અંદાજએક્સપોઝર રુટ ચેપ સ્ત્રોત મારફતે 10,000 દીઠ એક્સપોઝર અંદાજિત ચેપ Blood Transfusion9,000 બાળકજન્મ2,500સોય વહેંચણી ઇન્જેક્શન દવા વપરાશ 67પર્ક્યુટેનિયસ નેડલ સ્ટિક 30રિસીપ્ટીવ આનલ ઇન્ટરકોર્સ *50ઇન્સર્ટિવ આનલ ઇન્ટરકોર્સ 6.5રિસીપ્ટીવ પેનાઇલ વેજિનલ ઇન્ટરકોર્સ *10 ઇન્સર્ટિવ પેનાઇલ-વેજિનલ ઇન્ટરકોર્સ * 5રિસીપ્ટીવ ઓરલ ઇન્ટરકોર્સ *§1ઇન્સર્ટિવ ઓરલ ઇન્ટરકોર્સ *§0.5* કોન્ડોમનો ઉપયોગ થતો નથી તેવું માનીને § વ્ય્કિત પર અજમાવવામાં આવેલો સ્ત્રોત ઓરલ ઇન્ટરકોર્સનો ઉલ્લેખ કરે છે.
એચઆઇવીના ત્રણ મુખ્ય ટ્રાન્સમિશન માર્ગોમાં સેક્સ્યુઅલ સંપર્ક (sexual contact), ચેપ લાગેલા શરીરના પ્રવાહી અથવા ટિસ્યુનો સ્પર્શ, અને માતા દ્વારા ગર્ભ (fetus) અથવા બાળકમાં પેરિનેટલ (perinatal) ગાળા દરમિયાન. ચેપ લાગેલા વ્યક્તિના સલીવા (saliva), આંસુ (tears),અને પેશાબ (urine) પરંતુ આ તમામ ગુપ્તતા દ્વારા ચેપના કોઇ કેસ રેકોર્ડ નથી અને ચેપનું જોખમ અવગણવા લાયક છે.
સેક્સ્યુઅલ સંપર્ક
મોટાભાગના એચઆઇવી ચેપ બિનસલામત સેક્સ (unprotected sex)ભાગીદારો વચ્ચે બેવડા સંબંધો, જેમાંના એકને એચઆઇવી હોય છે તેમના દ્વારા મેળવવામાં આવ્યા છે. વિશ્વભરમાં એચઆઇવી ચેપનો પ્રાથમિક મોડ વિરુદ્ધની જાતિ ધરાવતા સભ્યો વચ્ચેના સેક્સ્યુઅલ સંપર્ક દ્વારા છે.
સેક્સ્યુઅલ ક્રિયા દરમિયાન ફક્ત પુરુષ કે સ્ત્રી કોન્ડોમ (condom) એચઆઇવીના ચેપ અને અન્ય એસટીડીની તકોમાં ઘટાડો કરે છે અને ગર્ભવતી (pregnant)થવાની તકોમાં પણ ઘટાડો કરે છે.
આજ સુધીનો સૌથી શ્રેષ્ઠ પૂરાવો એ સુચવે છે કે ખાસ પ્રકારના કોન્ડોમનો ઉપયોગ હેટેરોસેક્સ્યુઅલ (heterosexual) એચઆઇવી ટ્રાન્સમિશનનું લાંબા ગાળે 80 ટકા જેટલું જોખમ ઘટાડે છે, જોકે દરેક પ્રસંગોએ જો કોન્ડોમ વાપરવામાં આવે તો તેના ફાયદાઓ દેખીતી રીતે જ ઊંચા રહેવાની ધારણા છે.
પુરુષના લેટેક્સ (latex) કોન્ડોમ, જો તેલ આધારિત લ્યુબ્રિકન્ટ વિના વાપરવામાં આવે તો તે એચઆઇવીના સેક્સ્યુઅલ ટ્રાન્સમિશન અને અન્ય સેક્સ્યુઅલી ટ્રાન્સમિટેડ ચેપ ઘટાડવા માટેની અત્યંત અસરકારક ઉપલબ્ધ ટેકનોલોજી છે. ઉત્પાદકો એવી ભલામણ કરે છે કે તેલ આધારિત લ્યુબ્રિક્ન્ટો જેવા કે પેટ્રોલિયમ જેલી (petroleum jelly), માખણ, અનેલાર્ડ (lard)ને લેટેક્સ કોન્ડોમ્સ સાથે વાપરવા ન જોઇએ, કારણ કે લેટેક્સ (latex), કોન્ડોમની બનાવટ પોરોસ (porous)નો અંત લાવે છે. જો જરૂર લાગતી હોય તો, ઉત્પાદકો પાણી (water)આધારિત લ્યુબ્રિકન્ટો વાપરવાની ભલામણ કરે છે.
તેલ આધારિત લ્યુબ્રિકન્ટસનો ઉપયોગ પોલીયુરેથીન (polyurethane) કોન્ડોમ્સ. સાથે થઇ શકે છે.
સ્ત્રીના કોન્ડોમ (female condom)પુરુષના કોનડોનમો વિકલ્પ છેઅને તે પોલીયુરેથેન (polyurethane)માંથી બનાવવામાં આવે છે, જે તેલ આધારિત લ્યુબ્રિકન્ટની હાજરીમાં ઉપયોગ કરવાની છૂટ આપે છે.
તે પુરુષના કોન્ડોમની તુલનામાં મોટા હોય છે અને સખત રીંગ આકારમાં ખુલે તેવા હોય છે અને તેને યોનિમાર્ગમાં દાખલ કરી શકાય તેવી રીતે ડિઝાઇન કરવામાં આવ્યા હોય છે.
સ્ત્રીના કોન્ડોમમાં આંતરિક રીંગનો સમાવેશ થાય છે, જે કોન્ડોમને અંદરની બાજુએ વેજિનાઅને એનબીએસપી. અને એનડેશ: રાખે છે. સ્ત્રીના કોન્ડોમને અંદર નાખતા પહેલા રીંગને થોડી દબાવવી પડે છે. જોકે, હાલમાં સ્ત્રીના કોન્ડોમના ઉપલબ્ધિ ઘણી ઓછી છે અને તેનો ભાવ મોટા ભાગની સ્ત્રીઓને તેનાથી દૂર રાખે છે.
પ્રાથમિક અભ્યાસ સુચવે છે કે, જ્યાં સ્ત્રીઓના કોન્ડોમ ઉપલબ્ધ છે, એકંદર રક્ષિત સેક્સ્યુઅલ ક્રિયા બિન સલામત સેક્સ્યુઅલ ક્રિયાની તુલનામાં વધુ હોય છે, જે તેમને અગત્યની અવરોધાત્મક વ્યૂહરચના બનાવે છે.
જ્યાં એક ભાગીદાર ચેપ ધરાવતો હોય તેવા દંપતિ પરના અભ્યાસો સુચવે છે કે કોન્ડોમના સતત વપરાશથી, ચેપ નહી લાગેલા ભાગીદારને એચઆઇવી ચેપનો દર વાર્ષિક 1%થી નીચે છે. અવરોધાત્મક વ્યૂહરચનાઓ વિકસિત દેશોમા અત્યંત જાણીતી છે, પરંતુ યુરોપ અને ઉત્તર અમેરિકામાં હાથ ધરાયેલા વ્યાપક રોગચાળાગ્રસ્ત અને વર્તણૂંક અભ્યાસો સુચવે છે કે યુવાન વ્યક્તિઓની નોંધપાત્ર લઘુમતી એચઆઇવી/એઇડ્ઝની જાણકારી હોવા છતાં ઊંચા જોખમવાળા વ્યવહારો ધરાવે છે, તેઓ એચઆઇવીનો ચેપ લાગવાના પોતાના જોખમને અવગણે છે.
નિદર્શિત અંકુશિત અજમાયશે (Randomized controlled trial)બતાવ્યું છે કે પુરુષ સુન્નત (circumcision)હેટેરોસેક્સ્યુઅલ વ્યક્તિઓમાં એચઆઇવીના ચેપનું જોખમ 60 ટકા સુધી ઘટાડે છે.
એવી ધારણા રખાય છે કે આ પ્રક્રિયાને એચઆઇવીનો ચેપ ધરાવતા અસંખ્ય દેશોમાં સક્રિય રીતે આગળ વધારવામાં આવશે, જોકે આવું કરવાથી અસંખ્ય વ્વયહારુ, સાંસ્કૃતિક અને વર્તનને લગતા મુદ્દાઓનો સમાવેશ થશે.
કેટલાક નિષ્ણાતો એવો ભય સેવે છે કે સુન્નત કરાવેલા પુરુષોમાં નુકસાન થવાની નીચી ગણના વધુને વધુ સેક્સ્યુઅલ જોખમ લેવાની વર્તણૂંકમાં પરિણમી શકે છે, અને તેથી તેની અવરોધાત્મક અસરનું ખંડન કરે છે.જોકે એક નિદર્શિત અંકુશિત અજમાયશ એવો સંકેત આપે છે કે પુખ્ત પુરુષની સુન્નત વિસ્તરિત એચઆઇવી જોખમ વર્તણૂંક સાથે સંકળાયેલી ન હતી.
ચેપી શરીર પ્રવાહીને નુકસાન
આરોગ્ય સંભાળ ક્ષેત્રેના કામદારો ચેપી રક્તના નુકસાનના જોખમને ઘટાડવા માટે અગમચેતી વાપરીને એચઆઇવી થવાનું જોખમ ઘટાડી શકે છે. આ પ્રકારની અગમચેતીઓમાં વિવિધ ચીજો જેમ કે હાથના મોજા, માસ્ક, રક્ષણાત્મક આઇવેર અથવા શિલ્ડ અને ગાઉન્સ અથવા એપ્રોનનો સમાવેશ થાય છે, જે ચામડી પર થતા નુકસાન અથવા રક્ત દ્વારા ઉત્પન્ન કરાયેલા પેથોજેન્સમાં મ્યુકોસ મેમ્બ્રેનને રોકે છે. રક્ત અથવા શરીરના અન્ય પ્રવાહી મારફતે ચેપ લાગ્યા બાદ તાત્કાલિક અને સતત ચામડીને સાફ કરવાથી ચેપની તકો ઘટી શકે છે. અંતે, અણીદાર પદાર્થો જેમ કે સોય, સ્કેપલ્સ અને કાચનો સંભાળપૂર્વક નિકાલ કરવાથી ચેપી ચીજો સાથે નેડલસ્ટિક ઇજાઓ રોકી શકાય છે. વિકસિત દેશોમાં એચઆઇવ ટ્રાન્સમિશનમાં ઇન્ટ્રાવેનસ દવાનો ઉપયોગ અગત્યનું પરિબળ હોવાથી ઇજા ઘટાડાની (harm reduction) વ્યૂહરચનાઓ જેવી કે સોય આપ-લે કાર્યક્રમો (needle-exchange programme)નો દવાના દુરુપયોગથી થતા ચેપને ઘટાડવા માટે ઉપયોગ થાય છે.
માતાથી બાળક સુધીનું ટ્રાન્સમિશન (એમટીસીટી)
પ્રવર્તમાન ભલામણો એ સુચવે છે કે જ્યારે રિપ્લેસમેન્ટ ફીડીંગ સ્વીકાર્ય, શક્ય, વ્યાજબી, કાયમી અને સલામત છે તો તેવા કિસ્સામાં ચેપી માતાઓએ પોતાના બાળકને પોતાની છાતીના ધાવણથી દૂર રાખવું જોઇએ. જોકે, જો તેવુ હોય તો, જીવનના પ્રથમ મહિના દરમિયાન ફક્ત ધાતીનું ધાવણ આપવાની ભલામણ કરવામાં આવી છે અને શક્ય હોય ત્યાં સુધીમાં બંધ કરી દેવું જોઇએ.
એ યાદ રાખવું જોઇએ કે સ્ત્રી પોતાના નહી તેવા અન્ય બાળકોને છાતીનું ધાવણ કરાવી શકે છે;જુઓ વેટનર્સ (wetnurse)
સારવાર
right|thumb|100px|એબકાવીર (Abacavir)અને એનબીએસપી:- ન્યુક્લિયોસાઇડ એનાલોગજે ટ્રાન્સક્રિપ્ટેસ ઇનહેબિટરને રિવર્સ કરે છે (એનએઆરટીઆઇ અથવા એનઆરટીઆઇ)
હાલમાં એવી કોઇ રસી (vaccine) અથવા ઉપચાર એચઆઇવી (HIV) અથવા એઇડ્ઝનો નથી. રોકવા માટેની જાણીતી પદ્ધતિ વાયરસની જાણકારીને દૂર રાખવાની છે અથવા, જો તેમાં નિષ્ફળ જઇએ તો નુકસાન બાદનું પ્રોફીલેક્સીસ (post-exposure prophylaxis) (પીઇપી) તરીકે કહેવાતી ભારે નોંધપાત્ર નુકસાન બાદ. પીઇપીમાં ડોઝનો ચાર સપ્તાહનો ગાળો છે. તેમાં આનંદ ન આપે તેવી આડઅસરો છે જેમાં ઝાડા (diarrhea), બેચેની (malaise), ચક્રકર (nausea)અને થકાવટ (fatigue)નો સમાવેશ થાય છે.
એન્ટિવાયરલ થેરાપી
એચઆઈવીની પ્રવર્તમાન સારવારમાં અત્યંત સક્રિય એન્ટિરેટ્રોવાયરલ થેરાપી (highly active antiretroviral therapy), અથવા એચએએઆરટી.સામેલ છે. જ્યારે બાધક આધારિત એચએએઆરટી પ્રારંભમાં ઉપલબ્ધ બની ત્યારે 1996માં તેની રજૂઆતથી ચેપી વ્યક્તિઓને ભારે ફાયદાકારક રહી છે. પ્રવર્તમાન ઓપ્ટીમલ એચએએઆરટી વિકલ્પમાં ઓછામાં ઓછી બે પ્રકારની દવાઓને કે અથવા એન્ટિરેટ્રોવાયરલ (antiretroviral) એજન્ટસના “વર્ગો” સમાવતા મિશ્રણ (અથવા “કોકટેઇલ્સ”નો સમાવેશ થાય છે.
ખાસ પ્રકારના વૈદ્યકીય ઉપચારમાં બે ન્યુક્લિયોસાઇડ એનાલોગ રિવર્સ ટ્રાન્સક્રિપ્ટસ બાધક (nucleoside analogue reverse transcriptase inhibitor) (એએઆરટીઆઇ અથવા એનઆરટીઆઇ) વત્તા ક્યાં તો પ્રોટીઝ બાધક (protease inhibitor) અથવા નોન ન્યુક્લિયોસાઇડ રિવર્સ ટ્રાન્સક્રિપ્ટસ બાધક (non-nucleoside reverse transcriptase inhibitor) (એનએનઆરટીઆઇ)નો સમાવેશ થાય છે. બાળકોમાં એચઆઇવી રોગનનો વિકાસ પુખ્ત વયનાઓ કરતા વધુ ઝડપી હોવાથી અને લેબોરેટરી પરિબળો ખાસ કરીને નાના શિશુમાં રોગના વિકાસ માટેના જોખમ અંગે ઓછી આગાહી કરતા હોવાથી, પુખ્ત વયનાઓની તુલનામાં બાળકો માટે સારવાર ભલામણ વધુ આક્રમક છે. વિકસિત દેશોમાં જ્યાં એચએએઆરટી ઉપલબ્ધ છે, ત્યાં ડોકટરો વાયરલ લોડ (viral load)નું મૂલ્યાંકન કરે છે, સીડી4માં ગતિમાં ઘટે છે અને ક્યારે સારવાર શરૂ કરવાની ભલામણ કરવી ત્યારે દર્દીઓ તૈયારી બતાવે છે.
એચએએઆરટીના સમાન લક્ષ્યાંકોમાં દર્દીના જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો, ગૂંચવણોમાં ઘટાડો, અને શોધી કઢાયેલી મર્યાદા હેઠળ એચઆઇવી વિરેમીયામાં ઘટાડાનો સમાવેશ થાય છે, પરંતુ તેનાથી એચઆઇવીના દર્દીનો ઉપચાર થતો નથી કે તેને પુનઃઆવતો રોકી શકાતો નથી, એક વખત સારવાર અટકાવી દેવામાં આવે ત્યારે એચઆઇવીના ઊંચા રક્ત સ્તરો ઘણીવાર એચએએઆરટી પ્રતિકાર બની જાય છે.
વધુમાં એચએએઆરટીના ઉપયોગ વડે જે તે વ્યક્તિમાં એચઆઇવી નીકળી જાય તેમાં કદાચ તેના આયુષ્યથી પણ વધુ સમય લાગી શકે છે. તેમ છતાં એચઆઇવીનો ચેપ ધરાવતા વ્યક્તિગતોએ તેમની એકંદર તદુરસ્તી અને જીવનની ગુણવત્તામાં નોંધપાત્ર સુધારો અનુભવ્યો છે, જે એચઆઇવી સાથે સંલગ્ન રોગિષ્ઠ મનોવૃત્તિ અને મૃત્યુદરના ઘટાડામાં પરિણમ્યો છે. એચએએઆરટીની ગેરહાજરીમાં એચઆઇવીમાંથી એઇડ્ઝ ચેપમાં વિકાસ મધ્યમ વયે (median)એટલે કે નવથી દશ વર્ષની ઉંમરમાં થાય છે અને એઇડ્ઝના વિકાસ બાદ મધ્યમ ગાળાના અસ્તિત્વનો સમય ફક્ત 9.2 અને એનબીએસપી: મહિનાઓનો છે.એચએએઆરટી એ 4 અને 12 અને એનબીએસપી: વર્ષોની વચ્ચેનો અસ્તિત્વ સમય વધારવાનો વિચાર છે.
કેટલાક દર્દીઓ, કે જે કુલ દર્દીઓના પચાસ ટકા હોય તેમના માટે એચએએઆરટી મેડિકેશન ઇનટોલરન્સ આડઅસરો, બિન અસરકારક એન્ટિરેટ્રોવાયરલ અગાઉથી થેરાપી અને એચઆઇવીની ડ્રગ પ્રતિકાર શક્તિ સાથેના ચેપને કારણે મહત્તમ પરિણામ કરતા ઓછું પરિણામ હાંસલ કરે છે. આ થેરાપીને વળગી નહી રહેવાના અને અસતત રાખવાના એ કારણો છે કે કેટલાક લોકોને એચએએઆરટીથી ફાયદો થયો નથી. વળગી નહી રહેવાના અને અસતત રાખવાના કારણો અલગગ પડી શકે છે.
મોટા ભાગના સાયકોસોશિયલ મુદ્દાઓમાં આરોગ્ય સંભાળ ક્ષેત્રનો ઓછો લાભ ઉઠાવવો, અપૂરતી સામાજિક સવલતો, મનોવૈ જ્ઞાનિક રોગ અને દવાના દુરુપયોગનો સમાવેશ થાય છે. એચએએઆરટી ઉપચાર પણ જટિલ બની શકે છે અને તેથી તેને અનુસરવો મુશ્કેલ છે, કેમ કે અસંખ્ય દવાઓ સતત લેવાતી હોય છે. આડઅસરો પણ લોકોને એચએએઆરટીથી દૂર લઇ જાય છે, તેમાં લિપોડિસ્ટ્રોફી (lipodystrophy), ડાયસ્લિપિડેમીયા (dyslipidaemia), ઝાડા (diarrhoea), ઇન્સ્યુલીન પ્રતિકાર (insulin resistance)નો સમાવેશ થાય છે, કાર્ડિયોવાસ્ક્યુલર (cardiovascular) જોખમો અને જન્મજાત ઉણપ (birth defect)માં વધારો થાય છે. એન્ટિરેટ્રોવાયરલ દવાઓ ખર્ચાળ છે, અને વિશ્વના મોટા ભાગના ચેપ લાગેલા લોકો ઉપચાર અથવા એચઆઇવી અને એઇડ્ઝની સારવાર કરાવી શકતા નથી.
અજમાયશી અને સૂચિત સારવાર
એવું કહેવાય છે કે ફક્ત રસી જ દેશવ્યાપી રોગચાળો અટકાવી શકે છે કેમ કે રસીનો શક્યતઃ ખર્ચ ઓછો આવશે, તેથી વિકસતા દેશો માટે પોસાય તેવી બનશે, અને તેમાં દૈનિક સારવારની જરૂરિયાત રહેશે નહી. જોકે, સંશોધનના આશરે 30 અને એનબીએસપી વર્ષો પછી પણ, એચઆઇવી રસી માટે મુશ્કેલ લક્ષ્યાંક રહ્યું છે.
પ્રવર્તમાન સારવારમાં સુધારો લાવવાના સંશોધનમાં પ્રવર્તમાન દવાઓની આડઅસરો ઘટાડવી, દવાને વળગી રહેવામાં સુધારો કરવા માટે દવા ઉપચારને વધુ સરળ બનાવવો,અને ડ્રગ પ્રતિકાર જાળવી રાખવા માટે ઉપચારની શ્રેષ્ઠ શ્રેણી તૈયાર કરવાનો સમાવેશ થાય છે. અસંખ્ય અભ્યાસો દર્શાવે છે કે એચઆઇવી ચેપ અથવા એઇડ્ઝ ધરાવતા દર્દીઓની સારવાર કરતી વખતે તકવાદી ચેપને રોકવાના પગલાંઓ ફાયદાકારક બની શકે છે. હિપેટાઇટીસ (hepatitis)ની વિરુદ્ધમાં રસીકરણ (Vaccination) જે દર્દીઓને આ વાયરસનો ચેપ નથી લાગ્યો અને જેમને ચેપ લાગવાનો ભય છે તેમના માટે એ અને બીને સલાહ આપવામાં આવી છે.ભારે રસીઓનું દબાણ અનુભવતા દર્દીઓને પણ ન્યૂમોસિસ્ટિસ જિરોવેસી ન્યૂમોનિયા (Pneumocystis jiroveci pneumonia) (પીસીપી) માટે પ્રોફીલેક્ટીક થેરાપી મેળવવાની સલાહ આપવામાં આવે છે અને અસંખ્ય દર્દીઓને પણ ટોક્સોપ્લાઝ્મોસીસ (toxoplasmosis) અને ક્રિપ્ટોકોક્કસ (Cryptococcus) મેનિનજાઇટીસ (meningitis) માટે પ્રોફીલેક્ટીક થેરાપીથી ફાયદો થઇ શકે છે.
સંશોધકોએ એબ્ઝીમ (abzyme)શોધી છે, જે પ્રોટીન જીપી 120 (gp120) સીડી4 બાઇન્ડીંગ સાઇટનો નાશ કરી શકે છે.
આ પ્રોટીન દરેક પ્રકારના એચઆઇવી માટે સામાન્ય છે કેમ કે તે બી લીમ્ફોસાયટ્સ (B lymphocytes) અને પ્રતિકાર વ્યવસ્થાના પરિણમતા સમાધાન માટેનો જોડાણ પોઇન્ટ છે.
બર્લિન (Berlin), જર્મની (Germany),માં 42 વર્ષના લ્યૂકેમીયા (leukemia) દર્દીને એક દાયકાથી પણ એચઆઇવીનો ચેપ લાગ્યો હતો અને તેની પર સેલ્સ સાથે અજમાયશીબોન મેરો ટ્રાન્સપ્લાન્ટ (transplant of bone marrow) કરવામાં આવી રહી હતી, જેમાં અસામાન્ય કુદરતી વિવિધ સીસીઆર5 (CCR5) સેલ સરફેસ રિસેપ્ટરનો સમાવેશ થતો હતો. આ સીસીઆર5- Δ 32 (CCR5-Δ32) પ્રકારે એચઆઇવીના કેટલાક દબાણ સામે જે લોકો અમુક સેલ સાથે જન્મ્યા હોય તેમની પાસેથી કેટલાક સેલ બનાવવાનું બતાવ્યું હતું.. ટ્રાન્સપ્લાન્ટના આશરે બે વર્ષ બાદ અને દર્દીએ એન્ટિરેટ્રોવાયરલ દવા લેવાનુ બંધ કર્યા બાદ પણ દર્દીના રક્તમાં એચઆઇવી મળી આવ્યો ન હતો.
વેકલ્પિક દવા
વૈકલ્પિક દવાઓ (alternative medicine)ના વિવિધ સ્વરૂપોનો લક્ષણો અથવા રોગનો કોર્સ બદલવ માટે ઉપયોગ કરાયો છે.
એક્યુપંક્ચર (Acupuncture)નો ઉપયોગ કેટલાંક લક્ષણો જેમ કે પેરિફેરલ ન્યુરોપથીને ડામી દેવા માટે કરાયો છે, પરંતુ તે એચઆઇવી ચેપનો ઉપચાર કરી શકતું નથી. વિવિધ નિદર્શિત ક્લિનીકલ ટ્રાયલો હર્બલ દવાઓનું પરીક્ષણ કરી રહી છે જે દર્શાવે છે કે રોગના વિકાસ પર આ હર્બસની કોઇ અસર થઇ નથી, પરંતુ તે કદાચ આડઅસર ઉત્પન્ન કરી શકે છે.
કેટલાક ડેટા એવું દર્શાવે છે કે મલ્ટીવિટામીન (multivitamin) અને ખનિજ સપ્લીમેન્ટસ પુખ્ત વ્યક્તિઓમાં એચઆઇવી રોગના વિકાસમાં ઘટાડો કરી શકે છે, જોકે તે સારા પૌષ્ટિક દરજ્જા સાથે લોકોમાં મૃત્યુદર ઘટાડી શકે છે કે કેમ તેના કોઇ આખરી પૂરાવાઓ નથી. . વિટામીનએ (Vitamin A) સપ્લીમેન્ટેશન જો બાળકોમાં હોય તો તેનો શક્યતઃકેટલોક ફાયદો છે. સેલેનિયમ (selenium)ના દૈનિક ડોઝ સીડી4 કાઉન્ટમાં સુધારાની સાથે એચઆઇવી વાયરલ બોજ ઘટાડી શકે છે. સેલેનિયમનો ઉપયોગ સ્ટાન્ડર્ડ એન્ટિવાયરલ સારવારોમાં સંલગ્ન થેરાપી તરીકે ઉપયોગ થઇ શકે છે, પરંતુ તે મૃત્યુદર અને રોગિષ્ઠતામાં ઘટાડો કરી શકે નહી.
પ્રવર્તમાન અભ્યાસો દર્શાવે છે કે વેકલ્પિક દવા થેરાપી મૃત્યુદર અને રોગની રોગિષ્ઠતા પર ઓછી અસર ધરાવે છે, પરંતુ જો કોઇ વ્યક્તિને એઇડ્ઝ થયો હોય તો તેના જીવનની ગુણવત્તામાં સુધારો લાવી શકે છે. આ થેરાપીઓનો મનોવૈજ્ઞાનિક ઉપયોગ અત્યંત અગત્યનો ઉપયોગ છે.
પ્રોગ્નોસીસ
અભ્યાસ અનુસાર, સારવાર વિના એચઆઇવીના ચેપ બાદ ચોખ્ખું કેન્દ્રિય અસ્તિત્વ સમય 9થી 11 વર્ષનો હોવાનું મનાય છે, એચઆઇવીના પેટાપ્રકાર, પર નિર્ભર રહેતા, અને જ્યાં સારવાર ઉપલબ્ધ નથી તદેવા મર્યાદિત સ્ત્રોત સેટ્ટીંગમાં એઇડ્ઝનું નિદાન થયા બાદ કેન્દ્રિય અસ્તિત્વ દર 6થી 19 મહિનાઓ વચ્ચેનો મનાય છે. એવા વિસ્તારો કે જેમાં તે બહોળી રીતે ઉપલબ્ધ છે, ત્યાં એચએએઆરટી (HAART) નો એચઆઇવી ચેપ અને એઇડ્ઝ માટે અસરકારક થેરાપી તરીકેનો વિકાસ આ રોગથી થથા મૃ્ત્યુદરમાં 80 ટકાનો ઘટાડો કરે છે, અને તદ્દન નવું જ નિદાન થયું હોય કેવા એચઆઇવી ચેપ વાળી વ્યક્તિ માટે આશરે 20 વર્ષ સુધીના જીવનનો આશાવાદ વધારે છે.
નવી સારવારોનો સતત વિકાસ થતો જાય છે અને એચઆઇવી સતત વિકસતો (evolve) હોવાથી તેની સારવારની પ્રતિકારમાં અસ્તિત્વના સમયગાળામાં સતત ફેરફાર થવાની શક્યતાનો અંદાજ છે. એન્ટિરેટ્રોવાયરલ થેરાપી વિના, એક વર્ષમાં જ મૃત્યુ થાય છે. મોટા ભાગના દર્દીઓ તકવાદી ચેપથી અથવા મલીગનેન્સીસ (malignancies) થી મૃત્યુ પામે છે, જે પ્રતિકાર વ્યવસ્થાની પ્રગતિકારક નિષ્ફળતા સાથે સંલગ્ન છે.લોકોની વચ્ચે ક્લિનીકલ રોગ વિકાસનો દર અલગ અલગ છે અને તેની પર ઘણા પરિબળો જેમ કે અસંખ્ય લાગણીઓ અને પ્રતિકાર ગતિવિધિ આરોગ્ય સંભાળ અને એકબીજા સાથે જોડાયેલા ચેપ, તેમજ કોઇ ચોક્કસ પ્રકારનો વાયરસ તેમાં સામેલ હોય તો તેની ની અસર થાય છે તેવું દર્શાવવામાં આવ્યું છે.
દેશવ્યાપી રોગચાળો
290px|thumb|right|2005ના અંતે યુવાનો(15-49)માં દેશદીઠ એચઆઇવીનું અંદાજિત અસ્તિત્વ
એઇડ્ઝનો રોગચાળાને અલગ અલગ પેટાપ્રકારના વિવિધ ચેપી રોગ તરીકે પણ જોઇ શકાય; તેના ફેલાવા પાછળ મોટું પરિબળ માતાથી બાળક તરફ અને ધાવણ દ્વારા સેક્સ્યુઅલ ટ્રાન્સમિશન અને વર્ટિકલ ટ્રાન્સમિશન છે. એઇડ્ઝનો રોગચાળાને અલગ અલગ પેટાપ્રકારના વિવિધ ચેપી રોગ તરીકે પણ જોઇ શકાય; તેના ફેલાવા પાછળ મોટું પરિબળ માતાથી બાળક તરફ અને ધાવણ દ્વારા સેક્સ્યુઅલ ટ્રાન્સમિશન અને વર્ટિકલ ટ્રાન્સમિશન છે.
વૈશ્વિક સ્તરે, 2007માં એચઆઇવી સાથે અંદાજિત 33.2 અને એનબીએસપી;મિલીયન લોકો જીવતા હતા, જેમાં 2.5 અને એનબીએસપી;મિલીયન બાળકોનો સમાવેશ થાય છે. 2007માં અંદાજિત 2.5 મિલીયન (રેન્જ 1.8-4.1 અને એનબીએસપી;મિલીયન)લોકોને નવો ચેપ લાગ્યો હતો, જેમાં 420,000 બાળકોનો સમાવેશ થાય છે.
પેટા સહારન આફ્રિકા (Sub-Saharan Africa)ભારે ચેપ લાગેલા પ્રદેશથી દૂર છે. 2007માં અંદાજિત 68% ટકા લોકો એઇડ્ઝ સાથે જીવતા હતા અને 76% લોકોના એઇડ્ઝના કારણે મોત થયા હતા. નવા ચેપ સાથે 1.7 અને એનબીએસપી; મિલીયન એચઆઇવી સાથે જીવતા લોકોની સંખ્યા 22.5 અને એનબીએસપી; મિલીયન થઇ હતી અને 11.4 અને એનબીએસપી;મિલીયન એઇડ્ઝથી પીડાતા અનાથો આ પ્રદેશમાં હતા. અન્ય પ્રદેશોની તુલનામાં મોટા ભાગના લોકો 2007માં પેટા સહારન પ્રદેશમાં જીવતા હતા, જેમાં 61% જેટલી સ્ત્રીઓ હતી. પુખ્ત વયની વ્યક્તિઓમાં 2007માં અસ્તિત્વ (prevalence) 5.0%નું હોવાનો અંદાજ છે અને આ પ્રદેશમાં થયેલા મૃત્યુ પાછળ એઇડ્ઝ જ સૌથી મોટું કારણ રહ્યું હતું. દક્ષિણ આફ્રિકા (South Africa) વિશ્વમાં સૌથી વધુ એચઆઇવીની વસ્તી ધરાવે છે, અને ત્યાર બાદ નાઇજિરીયા (Nigeria)અને ભારતનો ક્રમ આવે છે. દક્ષિણ અને દક્ષિણ પૂર્વ એશિયા (South & South East Asia)2007માં બીજા ક્રમના સૌથી વધુ અસરગ્રસ્ત પ્રદેશો હતા, જેમાં 18 ટકા જેટલા લોકો એઇડ્ઝ સાથે જીવતા હોવાનો અને એઇડ્ઝને કારણે 300,000 લોકોનો મૃત્યુ થયા હોવાનો અંદાજ છે. ભારતમાં અંદાજિત 2.5 અને એનબીએસપી;મિલીયન ચેપ હોવાનો અને પુખ્ય વયના લોકોમાં 0.36 ટકાનું અસ્તિત્વ હોવાનો અંદાજ છે. આયુષ્ય ધારણા (Life expectancy) સૌથી વધુ અસરગ્રસ્ત દેશોમાં નાટ્યાત્મક રીતે ઘટી છે; ઉદા. તરીકે 2006માં બોટ્સવાના (Botswana)માં 65થી ઘટીને 35 વર્ષ સુધીની થઇ હોવાનો અંદાજ છે.
ઇતિહાસ
જ્યારે યુ.એસ. રોગ નિયંત્રણ અને અવરોધક કેન્દ્રને “ન્યૂમોસિસ્ટીસ કેરિની” ન્યૂમોનિયા (Pneumocystis carinii pneumonia) (હજુ પણ તેને પીસીપી તરીકે વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે, પરંતુ તેના માટે “ન્યૂમોસિસ્ટિસ જિરોવેસી” જવાબદાર છે (Pneumocystis jirovecii))નું જૂથ લોસ એંજલસ (Los Angeles)માં પાંચ હોમો સેક્સ્યુઅલમાં (Centers for Disease Control and Prevention)મળી આવ્યું ત્યારે 5 જૂન, 1981માં સૌપ્રથમ વાર એઇડ્ઝ નોંધાયો હતો.પ્રારંભમાં રોગ નિયંત્રણ અને અવરોધક કેન્દ્ર (Centers for Disease Control and Prevention) (સીડીસી)પાસે આ રોગનું કોઇ સત્તાવાર નામ ન હતું, તેમજ ઘણી વાર તેની સાથે સંકળાયેલા રોગના લક્ષણો અનુસાર ઉલ્લેખ થતો હતો, ઉદા. તરીકે, લીમ્ફાડેનોપથી (lymphadenopathy), રોગ કે જેને એચઆઇવીની શોધ કરનારાઓએ તેને વાયરસનું નામ આપ્યું હતું. તેઓએ કાપોસીના કેન્સર અને તકવાદી ચેપનો ઉપયોગ કર્યો હતો, તે નામથી 1981માં ટાસ્ક ફોર્સની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. બહોળી રીતે ગ્રીડ શબ્દનો અર્થ થાય છે ગે રિલેટેડ ઇમ્યુન ડેફિશિયન્સી (Gay-related immune deficiency), તેને સ્વીકારવામાં આવી હતી. સીડીસી નામની શોધમાં અને ચેપ લાગેલા સમુદાય તરફ દ્રષ્ટિપાત કરતા “4 એચ રોગો” ઓળખી કાઢ્યા છે, જેમાં હૈતી (Haiti), હોમોસેક્સ્યુઅલ (homosexual), હેમોફિલીયાક્સ (hemophiliacs) અને હેરોઇન (heroin)યૂઝર્સનો સમાવેશ થાય છે. જોકે, એઇડ્ઝ હોમોસેક્સ્યુઅલ (homosexual) કોમ્યુનિટી, સુધી જ મર્યાદિત નથી તેવું પ્રસ્થાપિત થયા બાદ પરિભાષા ગ્રીડ ગેરમાર્ગે દોરતો શબ્દ સાબિત થયો હતો અન જુલાઇ 1982માં યોજાયેલી એક બેઠકમાં એઇડ્ઝને રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો. સપ્ટેમ્બર 1982 સુધીમાં સીડીસીએ એઇડ્ઝ શબ્દનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું અને તે માંદગીને યોગ્ય રીતે વ્યાખ્યાયિત કરી હતી.
વધુ વિવાદાસ્પદ થિયરી કે જે ઓપીવી એઇડ્ઝ અટકળ (OPV AIDS hypothesis) ના નામે જાણીતી છે, તે સુચવે છે કે એઇડ્ઝ રોગચાળો આશરે 1950ના અંતમાં બેલ્જીયન કોન્ગો (Belgian Congo)માં હિલેરી કોપ્રોવ્સ્કી (Hilary Koprowski)ના પોલીયોમેલિટીઝ (poliomyelitis) રસી (vaccine)માં સંશોધન દ્વારા શરૂ થયો હતો.
વૈજ્ઞાનિક સ્વીકૃત્તિ (scientific consensus)અનુસાર, આ સ્થિતિને ઉપલબ્ધ પૂરાવાઓનો ટેકો નથી.
તાજેતરના અભ્યાસો સુચવે છે કે એચઆઇવી સંભવતઃ આફ્રિકાથી (Africa) ખસીને રૈતી (Haiti)સુધી અને ત્યાર બાદ અમેરિકામાં 1969ની આસપાસ પ્રવેશ્યો હોવો જોઇએ.
સમાજ અને સંસ્કૃતિ
કલંક
thumb|216px|right|રયાન વ્હાઇટ (Ryan White) તેના ચેપને કારણે શાળામાંથી કાઢી મૂક્યા બાદ એઇડ્ઝ માટે પોસ્ટર ચાઇલ્ડ બની ગયો હતો.
એઇડ્ઝનું કલંક વિશ્વભરમાં રહેલું વિવિધ રીતે રહેલું છે, જેમાં સમાજ બહિષ્કાર (ostracism), અસ્વીકાર (rejection), ભેદભાવ (discrimination)અને એચઆઇવીનો ચેપ લાગેલી વ્યક્તિનો બહિષ્કાર; પૂર્વ સંમતિ (consent) વિના એચઆઇવીનું પરીક્ષણ અથવા ગુપ્તતા (confidentiality)નુ રક્ષણ; એચઆઇવીનો ચેપ લાગેલી વ્યક્તિ સામે તોફાન; અને એચઆઇવી વાળી વ્યક્તિનો ક્વોરન્ટાઇન (quarantine).કલંક સાથે સંકળાયેલા તોફાન અથવા તોફાનનો ભય ઘણા લોકોને એચઆઇવીનું પરીક્ષણ કરાવતા, પોતાના પરિણામ માટે પાછા વળતા, અથવા સારવાર લેતા રોકે છે, પરિણામે લાંબી માંદગી મૃત્યુમાં પરિણમે છે અને એચઆઇવીનો સતત ફેલાવો થાય છે.
એઇડ્ઝના કલંકને વધુમાં નીચે જણાવેલી ત્રણ કક્ષામાં વહેંચવામાં આવ્યું છે.
ઇન્સ્ટ્રુમેન્ટલ એઇડ્ઝ કલંક અને એમડીએએસએચ; ભયનું પ્રતિબંબ અને તે ભયાનક અને ટ્રાન્સમિસીબલ માંદગી સાથે જોડાશે તેવી દહેશત
સંકેતાત્મક એઇડ્ઝ કલંક અને એમડીએએસએચ; એચઆઇવી/એઇડ્ઝનો ઉપયોગ સામાજિક જૂથ પ્રત્યે વર્તણૂંક દર્શાવવા અથવા જીવનશૈલી રોગ સાથે જોડાયેલી છે તે રીતે જોવામાં આવે છે.
સૌજન્ય એઇડ્ઝ કલંક '' અને એમડીએએસએચ; લોકોની કલંકીતતા એચઆઇવી/એઇડ્ઝ અથવા એચઆઇવી પોઝીટીવ લોકો સાથે જોડાયેલી છે.
ઘણીવાર, એઇડ્ઝનું કલંક એક અથવા વધુ અન્ય કલંકો સાથે દર્શાવવામાં આવતું હોય છે, ખાસ કરીને જે લોકો હોમોસેક્સ્યુઅલીટી (homosexuality), બાઇસેક્સ્યુઅલીટી (bisexuality), સંમિશ્ર (promiscuity), વેશ્યાગારી (prostitution),અને ઇન્ટ્રાવેનોસ ડ્રગ વપરાશવાળા હોય છે. (intravenous drug use).
અસંખ્ય વિકસિત દેશો (developed countries)માં, એઇડ્ઝ અને હોમોસેક્સ્યુઅલીટી અથવા બાઇસેક્સ્યુલીટી વચ્ચે જોડાણ હોય છે અને આ જોડાણ સેક્સ્યુઅલ પ્રત્યેની ધૃણા જેમ કે એન્ટી હોમોસેક્સ્યુઅલ (anti-homosexual) વર્તણૂંક સાથે ઊંચા પ્રમાણમાં સહસંબંધ ધરાવે છે. તદુપરાંત બિનચેપી પુરુષો વચ્ચેના સેક્સ સહિત એઇડ્ઝ અને દરેક પુરુષો વચ્ચે જોડાણ-પુરુષ સેક્સ્યુઅલ વર્તણૂંક જોવામાં આવી છે.
આર્થિક અસર
right|295px|thumb|ભારે અસર પામેલા આફ્રિકન દેશોમાં જીવન આયુષ્યમાં ફેરફાર.
એચઆઇવી અને એઇડ્ઝ આર્થિક વૃદ્ધિ (economic growth)ને માનવ ધન (human capital)ની ઉપલબ્ધિ ઘટાડીને અસર કરે છે.
વિકસિત દેશોમાં આરોગ્ય સંભાળ અને દવાઓ ઉપલબ્ધ હોવા છતાં યોગ્ય ન્યૂટ્રીશન (nutrition) વિના મોટી સંખ્યામાં લોકો એઇડ્ઝના શિકાર બને છે. તેઓ ફક્ત કામ જ નહી કરી શકે એટલું જ નહી, તેમને નોંધપાત્ર તબીબી સંભાળની પણ જરૂર પડશે. એવી આગાહી છે કે આ બાબત નોંધપાત્ર વસતી ધરાવતા દેશોમાં અર્થતંત્ર અને સમાજના ભંગાણનું શક્યતઃ કારણ બનશે. ભારે અસરગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં રોગચાળાએ ઘણા અનાથો (orphan)ને તેમનાથી મોટા દાદાદાદી (grandparent)ની સંભાળથી દૂર કરી દીધા છે.
આ પ્રદેશમાં વધેલો મૃત્યુદર નાની કુશળ વસતી (smaller skilled population) અને શ્રમ દળ (labor force)માં પરિણમશે. આ નાનું શ્રમ દળ (labor force) મોટે ભાગે યુવાન વ્યક્તિઓ સમાવતું હશે, ઓછી જાણકારી અને કામના અનુભવ (work experience) સાથે ઓછી ઉત્પાદકતામાં પરિણમશે. પરિવારના માંદા સભ્યોની સંભાળ રાખવા માટે કામદારોની છૂટીમાં વધારો અથવા માંદગીની રજા (sick leave)ને કારણે નીચી ઉત્પાદકતા પ્રાપ્ત થશે. વધેલો મૃત્યુદર આવક નુકસાન (income) અને માબાપના મૃત્યુને કારણે માનવધન પેદા કરતી પદ્ધતિને અને લોકોમાં રોકાણ (investment)ને નબળી બનાવશે. ખાસ કરીને યુવાનોને મારી નાખવાથી એઇડ્ઝ ગંભીરપણે કર (tax), સક્ષમ વસતીને નબળી બનાવે છે, તેના કારણે જાહેર ખર્ચ (public expenditure) માટે ઉપલબ્ધ સ્ત્રોતો જેમ કે એઇડ્ઝ સાથે સંબંધિત નથી તેવી શિક્ષણ અને આરોગ્ય સેવાઓ રાજ્યના ધિરાણ પર દબાણ વધારે છે અને અર્થતંત્રની વૃદ્ધિને ધીમી પાડે છે.
આ બાબત કર પાયાની ધીમી વૃદ્ધિમાં પરિણમે છે, તેની અસરરૂપે માંદાઓની સારવાર, તાલીમ(માંદા કામદારોને સ્થાને બીજા), માંદગીનું વેતન અને એઇડ્ઝ અનાથોની સંભાળનું ખર્ચ વધતું હોય તો તેની પર અંકુશ મૂકશે. જો પુખ્ત મૃત્યુદર આ અનાથોની સંભાળ પરિવારની જવાબદારી અને દોષ સરકારને આપે તો આ ખાસ કરીને સાચુ છે.
નિવાસીના સ્તરને અનુસલક્ષીને, આવક નુકસાન અને નિવાસી દ્વારા આરોગ્ય સંભાળ પાછળ ખર્ચવામાં આવેલા વધુ નાણા એમ બન્નેમાં એઇડ્ઝ પરિણમે છે. આની આવક અસર ખર્ચ ઘટાડા તેમજ શિક્ષણથી દૂર પુરક અસર અને આરોગ્ય અને અંત્યવિધી પાછળના ખર્ચમાં પરિણમે છે. કોટે ડીઆઇવોઇર (Côte d'Ivoire)નો અભ્યાસ દર્શાવે છે કે એચઆઇવી/એઇડ્ઝના દર્દીઓ સાથે રહેતા નિવાસી, અન્ય નિવાસીની તુલનામાં તબીબી ખર્ચ પાછળ બમણો ખર્ચ કરે છે.
એઇડ્ઝનું સ્થળ
ચળવળકર્તાઓનું નાનું જૂથ એચઆઇવી અને એઇડ્ઝ વચ્ચેના જોડાણ બાબતે, એચઆઇવીની હાજરી, અથવા પ્રવર્તમાન સારવાર પદ્ધતિની માન્યતા અંગે પ્રશ્ન પૂછે છે. (ડ્રગ થેરાપી એઇડ્ઝના મૃત્યુનું કારણ છે તેવો દાવો કરતા પણ) જોકે આ દાવાઓની ચકાસણી કરવામાં આવી છે અને તેનો સતતપણે વૈજ્ઞાનિક સમુદાય (scientific community),વૈજ્ઞાનિક સ્વીકૃત્તિ (scientific consensus)ના પૂરાવા જેમ કે એચઆઇવી એઇડ્ઝનું કારણ છે તેના માટે જુઓ (ઉદા. તરીકે):
દ્વારા અસ્વીકાર કરવામાં આવ્યો હોવા છતાયે તેઓએ ઇન્ટરનેટ (Internet) દ્વારા પ્રસિદ્ધ કર્યું હતું અને તેની નોંધપાત્ર રાજકીય અસર પ઼ડી હતી. દક્ષિણ આફ્રિકા (South Africa)માં ભૂતપૂર્વ પ્રમુખ થાબો મેબેકી (Thabo Mbeki's)એ એઇડ્ઝ અપનાવવાની ના પાડી હતી જે એઇડ્ઝ રોગચાળા બાબતે બિનઅસરકારક સરકારી પ્રતિભાવમાં પરિણમી હતી, તેની પર હજ્જારો લોકોના એઇડ્ઝને કારણે મૃત્યુ થયા હોવાનો દોષ છે.
એચઆઇવી ચેપનું સક્રિય. અનુસરણ
હોમોસેક્સ્યુઅલ વ્યક્તિઓ (homosexual men)ની પેટા સંસ્કૃત્તિ જે ભાગીદારો એચઆઇવી પોઝીટીવ હોય અને સ્વૈચ્છિક રીતે તેમની સાથેના જનન બાબતે અસુરક્ષિત હોય તેમના દ્વારા એચઆઇવી ચેપને સક્રિય રીતે અનુસરવાની ઇચ્છા રાખે છે. ગાળ (slang)ના અર્થમાં જે લોકો ચેપની ઇચ્છા રાખે છે તેમને બગચેઝર (bugchaser) કહેવાય છે અને જે લોકો તેમને ચેપ લગાડે છે તેમને ભેટઆપનાર (giftgiver)કહેવામાં આવે છે. આ ઘટના બેરબેકીંગ (barebacking)થી અલગ પડવી જોઇએ, જે એચઆઇવી ચેપની સક્રિય ઇચ્છા વિના બિનસુરક્ષિત જનન માટેની પસંદગી છે.
ખરેખર આચરણની માત્રા મોટેભાગે અજાણ રહે છે. આ પેટાસંસ્કૃત્તિના એક ભાગરૂપે જે લોકો પોતાની જાતને ઓળખતા નથી, તેઓ ખરેખર એચઆઇવી ફેલાવવાનો ઇરાદો ધરાવતા હોય છે. કેટલાક બગચેઝર ઇન્ટરનેટ દ્વારા ભેટઆપનાર સાથે જોડાવાનો પ્રયત્ન કરે છે.અન્ય બગચેઝર બગ પાર્ટીઓ અને વાતચીતની પાર્ટીઓ સેક્સ પાર્ટીઓનું આયોજન અને ભાગ લે છે, જેમા એચઆઇવી પોઝીટીવી અને નેગેટિવ વ્યક્તિઓ બિનસુરક્ષિત સેક્સમાં એચઆઇવી હાંસલ કરવાની આશા સાથે સામેલ હોય છે (“ભેટ મેળવવા માટે”) ડીન, ટી, 2008.સંવર્ધન સંસ્કૃત્તિઃ બેરબેકીંગ, બગચેઝીંગ, ભેટઆપનાર” ધી મેસાચ્યુએટ્સ રિવ્યૂ, વોલ્યુમ 49(1).પીપી. 80-94
નોંધ અને સંદર્ભો
વધુ વાંચન
બાહ્ય કડીઓ
એઇડ્ઝ માહિતી – એચઆઇવી/એઇડ્ઝ સારવરા માહિતી, યુ.એસ. ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ હેલ્થ એન્ડ હ્યુમન સર્વિસીઝ
યુએનએઆઇડીએસઃ એચઆઇવી/એઇડ્ઝ પરનો ધી જોઇન્ટ યુનાઇટેડ નેશન્સ પ્રોગ્રામ
તમામ ફેડરલ એચઆઇવી/એઇડ્ઝ માહિતી માટેની પોર્ટલ એચઆઇવી/એઇડ્ઝ નીતિની ઓફિસ
શ્રેણી:રોગ |
કાઠમંડુ | https://gu.wikipedia.org/wiki/કાઠમંડુ | thumb|300px|right|કાઠમંડુ શહેર
કાઠમંડુ શહેર ખાતે નેપાળ દેશ કે જે ભારત દેશનો પડોશી દેશ છે, તેની રાજધાની આવેલી છે. દરિયાઈ સપાટીથી ૧૩૫૦ મીટરની ઊંચાઈ પર આવેલ આ રોમાંટિક શહેર નાઈટલાઈફ માટે જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે. અહીંની મુલાકાતે આવતા સહેલાણીઓની સંખ્યા નેપાળના કોઈપણ શહેર કરતાં ઘણી વધારે હોય છે. પહાડીઓથી ઘેરાયેલા આ રમણિય શહેરને યૂનેસ્કો તરફથી પ્રસિદ્ધ થતી વિશ્વ ધરોહર સ્થળોની યાદીમાં સ્થાન આપવામાં આવેલ છે. અહિંયાની રંગબેરંગી સંસ્કૃતિ અને પરંપરાઓ ઉપરાંત વિશિષ્ટ શૈલીમાં બનેલા શાનદાર ઘરો સહેલાણીઓને અનાયાસે પોતાની તરફ આકર્ષિત કરે છે. અહીંના શાનદાર મંદિરો જગતભરમાં પોતાની અલગ ઓળખાણ બનાવે છે. શહેરનાં પ્રાચીન બજારોની રોનક પણ જોવાલાયક હોય છે.
બાહ્ય કડીઓ
કાઠમંડુ શહેરને નકશામાં વિસ્તૃત કરી જુઓ અને શોધો : ડીજીટલ મેપ
કાઠમંડુની સાંસ્કૃતિક ધરોહર વિશે સચિત્ર માહિતી
ફ્લિકર ડોટ કોમ પર કાઠમંડુનાં સ્થળો અને દ્રશ્યો
હયાત રિજન્સી, કાઠમંડુનું ચિત્ર દર્શન
કાઠમંડુના વાતાવરણ અંગે તેમજ અન્ય માહિતી
શ્રેણી:નેપાળ
શ્રેણી:એશીયામાં આવેલા દેશોની રાજધાનીઓ |
વેગમાન સંરક્ષણનો નિયમ | https://gu.wikipedia.org/wiki/વેગમાન_સંરક્ષણનો_નિયમ | યંત્રશાસ્ત્રમાં વેગમાન એ કોઇ કણ કે પદાર્થના દળ અને તેના વેગના ગુણાકારથી બનતી રાશિ છે. તેનો એસ.આઇ. એકમ કિગ્રા મિ/સે છે.
કોઇ ગતિ કરતા પદાર્થને રોકવો કેટલો મુશ્કેલ છે તેનો ખ્યાલ તેના વેગમાન પરથી મળે છે. વેગમાન સંરક્ષણનો નિયમ એ ન્યુટનના ગતિના બીજા અને ત્રીજા નિયમનું સીધું પરિણામ છે.
વેગમાન સંરક્ષણ નો નિયમ:- " આંતરક્રિયા કરતા કણોના અલગ કરેલા તંત્રનું કુલ વેગમાન અચળ રહે છે"
Category:ભૌતિકવિજ્ઞાન |
પાટણ જિલ્લો | https://gu.wikipedia.org/wiki/પાટણ_જિલ્લો | thumb|200px|right|ઉત્તર ગુજરાતના જિલ્લાઓ
પાટણ જિલ્લો ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના કુલ ૩૩ જિલ્લાઓ પૈકીનો ઉત્તર ભાગમાં આવેલો જિલ્લો છે. આ જિલ્લાનું મુખ્ય મથક ઐતિહાસિક શહેર પાટણ ખાતે આવેલું છે.
ઇતિહાસ
પાટણ જિલ્લાની સ્થાપના ર ઓક્ટોબર ૨૦૦૦ ના કરવામાં આવી હતી. આ જિલ્લો મહેસાણા જિલ્લાના સમી, હારીજ, ચાણસ્મા, સિદ્ધપુર અને પાટણ તાલુકાઓ અને બનાસકાંઠા જિલ્લાના રાધનપુર અને સાંતલપુર તાલુકાઓ જોડીને બનાવવામાં આવ્યો હતો.
સ્થાપના સમયે પાટણ જિલ્લામાં સાત તાલુકાઓ હતા. ૨૩ સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૨ના રોજ પાટણ જિલ્લામાં યોજાએલા વિવેકાનંદ યુવા વિકાસ યાત્રા કાર્યક્રમમાં તત્કાલિન મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ ત્રણ નવા તાલુકાની જાહેરાત કરી હતી, જેમાં શંખેશ્વર, સરસ્વતી અને સુઇગામ તાલુકાનો સમાવેશ થાય છે. પાટણ જિલ્લાના પાટણ અને સમી તાલુકાનું વિભાજન કરીને નવા બે તાલુકા (સરસ્વતી અને શંખેશ્વર) બનાવવામાં આવ્યા. આની સાથે જ અગાઉ કામચલાઉ ધોરણે પાટણ તાલુકામાંથી અમુક ગામો છૂટા પાડીને વાગડોદ તાલુકાની રચના કરવામાં આવી હતી. તેમાં તાલુકા પંચાયત કચેરી, મામલતદાર કચેરી જેવી કચેરીઓ પણ ધમધમતી થઇ હતી. પરંતુ તાલુકા સંઘની રચના મુદ્દે મડાગાંઠ સર્જાતાં અને મામલો કોર્ટમાં જતાં પાછળથી અલગ તાલુકો રદ કરી દેવાયો હતો.
વસ્તી
૨૦૧૧ની વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે પાટણ જિલ્લાની વસ્તી ૧૩,૪૩,૭૩૪ વ્યક્તિઓની છે, જે સ્વાઝીલેન્ડ દેશ અથવા અમેરિકાના મેઇની રાજયની વસ્તી બરાબર છે. વસ્તીની દ્રષ્ટિએ જિલ્લાનો ભારતના ૬૪૦ જિલ્લાઓમાંથી ૩૫૯મો ક્રમ આવે છે. જિલ્લાની વસ્તી ગીચતા છે. ૨૦૦૧-૨૦૧૧ના દાયકા દરમિયાન વસ્તી વધારાનો દર ૧૩.૫૩% રહ્યો હતો. પાટણનો સાક્ષરતા દર ૭૩.૭૪% છે.
૨૦૦૧ના વર્ષમાં જિલ્લાના ૧૧,૮૨,૭૦૯ વ્યક્તિઓમાંથી ૨૦.૧૬% લોકો શહેરી વિસ્તારમાં રહેતા હતા.
તાલુકાઓ
ચાણસ્મા
પાટણ
રાધનપુર
સમી
સાંતલપુર
સિદ્ધપુર
હારીજ
શંખેશ્વર
સરસ્વતી
રાજકારણ
પાટણ જિલ્લામાં લોકસભાની ૧ અને વિધાન સભાની ૪ બેઠકો - ચાણસ્મા, પાટણ, રાધનપુર અને સિદ્ધપુરનો સમાવેશ થાય છે.
વિધાનસભા બેઠકો
|}
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
પાટણ જિલ્લા પંચાયતની વેબસાઇટ
શ્રેણી:ગુજરાતના જિલ્લાઓ
શ્રેણી:ઉત્તર ગુજરાત |
આણંદ જિલ્લો | https://gu.wikipedia.org/wiki/આણંદ_જિલ્લો | thumb|આણંદ જિલ્લાનો ભૌગોલિક નકશો
આણંદ જિલ્લો ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના મધ્ય ભાગમાં આવેલો એક મહત્વનો જિલ્લો છે. આણંદ શહેર ખાતે આ જિલ્લાનું મુખ્ય મથક આવેલું છે. ઇ. સ. ૧૯૯૭ માં ખેડા જિલ્લામાંથી આ જિલ્લાને છુટો પાડવામાં આવ્યો હતો.
તાલુકાઓ
આણંદ જિલ્લાને આઠ તાલુકાઓમાં વિભાજીત કરાયો છે.
આણંદ
આંકલાવ
ઉમરેઠ
ખંભાત
તારાપુર
પેટલાદ
બોરસદ
સોજિત્રા
રાજકારણ
વિધાન સભા બેઠકો
|}
આ પણ જુઓ
અમૂલ
કરમસદ
સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ
ત્રિભુવનભાઇ કીશીભાઇ પટેલ
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
અધિકૃત વેબસાઇટ
આણંદ જિલ્લા પંચાયત વેબસાઇટ
આણંદ જિલ્લા કલેક્ટર વેબસાઇટ
સરદાર પટેલ ટ્રસ્ટ
આણંદ કૃષિ વિશ્વવિદ્યાલય
શ્રેણી:ગુજરાતના જિલ્લાઓ
શ્રેણી:આણંદ જિલ્લો |
ખેડા જિલ્લો | https://gu.wikipedia.org/wiki/ખેડા_જિલ્લો | ખેડા જિલ્લો ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના મધ્યમાં આવેલો એક જિલ્લો છે. નડીઆદ આ જિલ્લાનું મુખ્ય મથક છે.
ખેડા જિલ્લો ખેતીમાં ઘણો જ સમૃદ્ધ છે. જિલ્લાનાં મુખ્ય પાકમાં તમાકુ છે. આ ઉપરાંત કપાસ, બાજરી અને ઘઉં પણ સારા એવા પ્રમાણમાં પાકે છે.
ઇતિહાસ
thumb|ખેડા જિલ્લો (૧૮૫૫)
૧૯૯૭ના ઓક્ટોબર મહિનામાં ગુજરાત રાજ્યમાં જિલ્લા તેમ જ તાલુકાઓના વિભાજન થવાથી ખેડા જિલ્લામાંથી આણંદ જિલ્લાને અલગ કરવામાં આવ્યો હતો. ખેડા જિલ્લાનો ચરોતર વિસ્તાર મૂળ ચાર તાલુકા ધરાવતો હતો: આણંદ તાલુકો, બોરસદ તાલુકો, નડીઆદ તાલુકો અને પેટલાદ તાલુકો. જ્યારે જિલ્લાનું વિભાજન કરવામાં આવ્યું ત્યારે, નડિયાદ તાલુકો ખેડા જિલ્લામાં આવ્યો અને બાકીના ત્રણ તાલુકાઓ આણંદ જિલ્લામાં ગયા.
૨૦મી સદીના પ્રથમ ભાગમાં સ્વતંત્રતાની ચળવળ દરમિયાન ખેડા જિલ્લાના ચરોતર અને અન્ય વિસ્તારોના પાટીદારો બ્રિટિશ સરકાર સામે અસંખ્ય આંદોલન કર્યા હતા, જેમાં ૧૯૧૭-૧૮નો ખેડા સત્યાગ્રહ, ૧૯૨૩નો બોરસદ સત્યાગ્રહ, અને ૧૯૨૮નો બારડોલી સત્યાગ્રહ મુખ્ય હતો.
વિભાજન બાદ ખેડા જિલ્લાનું મુખ્ય મથક નડીઆદ ખાતે ખસેડવામાં આવ્યું છે.
વસતી
૨૦૧૧ની વસતી ગણતરી પ્રમાણે ખેડા જિલ્લાની વસતી ૨૨,૯૯,૮૮૫ વ્યક્તિઓની હતી. વસતી મુજબ જિલ્લો ભારતમાં ૧૯૭મો ક્રમ ધરાવે છે. જિલ્લાની વસતી ગીચતા છે. વસતી વધારાનો દર ૨૦૦૧-૨૦૧૧ દરમિયાન ૧૨.૮૧% રહ્યો હતો. ખેડા જિલ્લામાં સાક્ષરતાનો દર ૮૪.૩૧% છે.
ખેડા જિલ્લામાં આવેલા તાલુકાઓ
ખેડા
નડીઆદ
કપડવંજ
મહુધા
માતર
વસો
ઠાસરા
ગળતેશ્વર
કઠલાલ
મહેમદાવાદ
રાજકારણ
વિધાન સભા બેઠકો
|}
લોક સભા બેઠક
ખેડા જિલ્લામાં લોક સભાની એક બેઠક, ખેડા લોક સભા મતવિસ્તાર આવેલી છે.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
ખેડા જિલ્લા સમાહર્તા કાર્યાલયનું અધિકૃત વેબસાઇટ
ખેડા જિલ્લા પંચાયતની વેબસાઇટ
શ્રેણી:ગુજરાતના જિલ્લાઓ |
ડાંગ જિલ્લો | https://gu.wikipedia.org/wiki/ડાંગ_જિલ્લો | thumb|200px|right|દક્ષિણ ગુજરાતના જિલ્લાઓ
ડાંગ જિલ્લો ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા જિલ્લાઓમાંનો એક જિલ્લો છે. તેનું મુખ્ય મથક આહવા ખાતે આવેલું છે. ડાંગનો વિસ્તાર ૧૭૬૪ ચો.કિમી. અને વસ્તી ૨,૨૮,૨૯૧ (૨૦૧૧ની વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે) છે. ગુજરાતના ૩૩ જિલ્લાઓમાંથી તે સૌથી ઓછી વસ્તી ધરાવતો જિલ્લો છે. આયોજન પંચ મુજબ, ડાંગ ભારતના ૬૪૦ જિલ્લામાંથી સૌથી વધુ આર્થિક રીતે પછાત જિલ્લાઓમાં સ્થાન પામે છે."Governance in Gujarat Under Modi - A Critique" જિલ્લાની ૯૪% વસ્તી આદિવાસીઓમાં સ્થાન પામે છે. માત્ર ડાંગના પાંચ રાજાઓ જ ભારત સરકાર દ્વારા માન્યતા પામેલ હોય તેવા વંશપરંપરાગત રાજાઓમાં સ્થાન પામ્યા છે, જે ઇ.સ. ૧૮૪૨ના બ્રિટિશ રાજ અને રાજાઓ વચ્ચેના કરારના કારણે છે.Dangs darbar gets off to royal startDangs Darbar kicks off at Ahwa
ભૂગોળ
જિલ્લાનો વિસ્તાર ૧,૭૬૪ ચો.કિ.મી. છે. ડાંગ જિલ્લાની ઉત્તર દિશાને અડીને તાપી જિલ્લો, પશ્ચિમ દિશાને અડીને નવસારી જિલ્લો, જ્યારે પૂર્વ દિશા તેમ જ દક્ષિણ દિશાને અડીને મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય આવેલ છે.
આ જિલ્લામાં સાગ, સાદડ અને વાંસનાં ગાઢ જંગલો આવેલા છે. ડાંગનાં જંગલોમાં અનેક દવાઓ માટે વપરાતી વનસ્પતિઓ ઉગે છે. આ જિલ્લાનો મોટાભાગનો વિસ્તાર ડુંગરાળ પ્રદેશ છે.
નદીઓ
ડાંગ જિલ્લાની મહત્વની નદીઓ નીચે પ્રમાણે છે:
ગિરા નદી
અંબિકા નદી
પુર્ણા નદી
ખાપરી નદી
સર્પગંગા નદી
તાલુકાઓ
ડાંગ જિલ્લામાં માત્ર એક જ આહવા તાલુકો આવેલો હતો. તેનું વિભાજન કરીને બે નવાં તાલુકાઓ બનાવવામાં આવ્યા છે.
આહવા તાલુકો
વઘઇ તાલુકો
સુબિર તાલુકો
ભૌગોલીક અને સાંસ્કૃતિક મહત્વ
ડાંગ જિલ્લાને બ્રિટિશરો The Dangs નામથી ઓળખતા હતા. અહીં હોળી (શીમગા) તહેવાર વખતે યોજાતા ડાંગ દરબાર ના કારણે ડાંગ જાણીતું છે.
વસ્તી
૨૦૧૧ની વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે ડાંગની વસ્તી ૨,૨૮,૨૯૧ વ્યક્તિઓની છે, જે વાનુટુ દેશની વસ્તીની બરાબર છે. ભારતના ૬૪૦ જિલ્લાઓમાં ડાંગ વસ્તીની દ્રષ્ટિએ ૫૮૭મો ક્રમ ધરાવે છે. જિલ્લાની વસ્તી ગીચતા ૧૨૯ વ્યક્તિ/ચો.કિ.મી. છે. તેનો વસ્તી વધારાનો દર ૨૦૦૧-૨૦૧૧ દરમિયાન ૨૧.૪૪% રહ્યો હતો. ડાંગમાં જાતિ પ્રમાણ ૧૦૦૦ પુરુષોએ ૧૦૦૭ સ્ત્રીઓનું છે અને સાક્ષરતા દર ૭૬.૮% છે.
૨૦૧૧ની વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે ડાંગના ૫૯.૫૯% લોકો ડાંગી ભાષા, ૩૨.૫૫% લોકો ગુજરાતી, ૩.૧૮% લોકો ગામીત, ૨.૦૦% લોકો મરાઠી અને ૧.૨૧% લોકો હિંદી તેમની માતૃભાષા તરીકે બોલે છે.2011 Census of India, Population By Mother Tongue
જોવાલાયક સ્થળો
thumb|ગિરા ધોધ
વનસ્પતિ ઉદ્યાન, વઘઇ - વઘઇ નજીક સરકારી આયુર્વેદિક દવા ઉગાડવાનુ મોટું ઉદ્યાન (બોટોનિકલ ગાર્ડન)
વઘઇ નજીક અંબિકા નદી ઉપર આવેલો ગિરા ધોધ
ગિરિમથકો: સાપુતારા અને ડોન
ગિરમાળ ગામ ખાતે ગિરા નદી ઉપર આવેલો ગિરા ધોધ
સુબિર ખાતે શબરી ધામ તેમ જ પંપા સરોવર
ચનખલ ગામ નજીક ચનખલ ધોધ
મહાલ વિસ્તારનું ગાઢ જંગલ
ભેંસકાતરી નજીક પુર્ણા નદીના તટે માયાદેવી મંદિર
રાજકારણ
વિધાન સભા બેઠકો
|}
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
ડાંગ જિલ્લા પંચાયતની વેબસાઇટ
શ્રેણી:ગુજરાતના જિલ્લાઓ |
સુરેન્દ્રનગર જિલ્લો | https://gu.wikipedia.org/wiki/સુરેન્દ્રનગર_જિલ્લો | સુરેન્દ્રનગર જિલ્લો ગુજરાતના મધ્ય સ્થાને આવેલ છે. આ જિલ્લો સૌરાષ્ટ્રનું પ્રવેશદ્વાર ગણવામાં આવે છે. સુરેન્દ્રનગર શહેર એ આ જિલ્લાનું મુખ્યમથક છે. ગુજરાતનો પ્રખ્યાત તરણેતરનો મેળો આ જિલ્લામાં ભરાય છે. સુરેન્દ્રનગર જિલ્લો અને આસપાસનો વિસ્તાર ઝાલાવાડ તરીકે પણ ઓળખાય છે.
ભૂગોળ
સુરેન્દ્રનગર જિલ્લો ઉત્તર અક્ષાંશ ૨૨.૦૦ થી ૨૩.૦૫ અને પૂર્વ રેખાંશ ૬૯.૪૫ થી ૭૨.૧૫ વચ્ચે આવેલો છે. પૂર્વે અમદાવાદ, પશ્વિમે મોરબી, ઉત્તરે પાટણ-મહેસાણા અને કચ્છ તથા દક્ષિણે બોટાદ અને રાજકોટ જિલ્લાઓ આવેલા છે. આ જિલ્લાની વસ્તી ઇ.સ. ૨૦૧૧ની વસ્તી ગણતરી મુજબ ૧૭,૫૫,૮૭૩ ની છે. જિલ્લાનું કુલ ક્ષેત્રફળ ૧૦,૪૮૯ ચોરસ કિ.મી. છે.
જળસ્રોત
નદીઓ - મુખ્યત્વે ભોગાવો, ફલકુ અને ઉમઈ નદીઓ.
નહેરો - નર્મદા કેનાલ.
જળાશયો - ધોળીધજા ડેમ, બ્રાહ્મણી ડેમ, ફલકુ ડેમ, વાસલ ડેમ, થોળીયાળી ડેમ.
તળાવો - જોગાસર, ચંદ્રાસર, રામસાગર, ધરમ, છાલિયા, લટૂડા, તળાવ.
ઉદ્યોગો
મુખ્ય ઉદ્યોગ બેરીંગ, મશીનરી અને દવાઓ બનાવવાનો છે. આ જિલ્લામાં આવેલા થાનમાં સીરામિક અને ધ્રાંગધ્રા કેમીકલ્સ DCW, દસાડામાં મીઠાંના મુખ્ય ઉદ્યોગો આવેલા છે. આ ઉપરાંત જિલ્લામાં નાના મોટા થઇને કુલ ૭૫૪ ઉદ્યોગો આવેલા છે. આ ઉદ્યોગો રોજગાર ક્ષેત્રે મહત્વનું યોગદાન આપે છે.
કૃષિ, પશુપાલન અને ડેરી
સુરેન્દ્રનગર જિલ્લામાં કુલ ૧,૯૫,૦૭૬ હેકટર પૈકીના કુલ ૧,૫૭,૪૬૬ હેકટર જમીન વાવેતર લાયક વિસ્તાર જમીન છે. આ જિલ્લાની મહદ્અંશે જમીન સમતલ અને ગોરાડું છે. આ જિલ્લાનો મુખ્ય પાક કપાસ છે. જેમાં બાજરી, જુવાર, કાકડી, ઘઉં, એરંડા, કપાસ, જીરું, ચણા, મગ, તલ, રાઇ, મરચા વગેરે પાકો થાય છે.
ઇ.સ. ૧૯૯૭ની ગણતરી મુજબ કુલ ૨,૭૧,૫૬૫ ગૌધન દેશી અને વિદેશી ઓલાદનાં છે. તેમજ ભેંસો - ૧,૬૫,૧૯૭, ઘેંટાં ૯૯,૫૭૨, બકરાં ૧૬,૪૪૫૮, ગધેડા ૨,૦૯૫, ઊંટ ૪૪૬ એ રીતનું પશુધન છે.
સુરેન્દ્રનગર જિલ્લામાં દૂધ ડેરી નીચે કુલ ૧૭૮ દૂધ મંડળીઓ ઊભી કરી સમગ્ર જિલ્લામાંથી દૂધ સુરેન્દ્રનગર શહેર ખાતે મુખ્ય ડેરી ખાતે લાવવામાં આવે છે.
મુખ્ય ખનીજ
સુરેન્દ્રનગર જિલ્લામાં મુખ્યત્વે કાર્બોસેલ અને ગ્રેનાઇટ ખનીજ મળી આવે છે.
શિક્ષણ
પ્રાથમિક શાળાઓ - ૪૮૯૧
માધ્યમિક શાળાઓ - ૧૫૨૨
ઉચ્ચતર માધ્યમિક શાળાઓ - ૧૪૯
કૉલેજો - ૬૦
પોલિટેક્નિક કૉલેજ - ૧
આ ઉપરાંત પી.ટી.સી., ફાર્મસી, એન્જિનિયરિંગ, મેડિકલ, બી.એડ. કૉલેજ પણ જિલ્લામાં આવેલ છે.
શાસકીય
સુરેન્દ્રનગર જિલ્લામાં ૧૦ તાલુકા પંચાયત અને ૫૩૯ ગ્રામ પંચાયતો આવેલી છે. ઉપરાંત ધ્રાંગધ્રા, વઢવાણ, સુરેન્દ્રનગર, લીંબડી, પાટડી, થાન અને ચોટીલા એમ કુલ ૭ નગરપાલિકાઓ આવેલ છે.
તાલુકાઓ
લીંબડી
ચોટીલા
ધ્રાંગધ્રા
વઢવાણ
સાયલા
મુળી
લખતર
દસાડા
ચુડા
થાનગઢ
રાજકારણ
સુરેન્દ્રનગર જિલ્લામાં દસાડા, ધ્રાંગધ્રા, ચોટીલા, લીંબડી અને વઢવાણ એમ કુલ ૫ વિધાનસભા મત વિસ્તાર આવેલ છે અને એક લોકસભા મત વિસ્તાર છે.
|}
જાણીતી વ્યક્તિઓ
સાહિત્યકારો
કવિ દલપતરામ, ઝવેરચંદ મેઘાણી, મનુભાઈ પંચોળી, કુમારપાળ દેસાઈ, કુન્દનિકા કાપડિયા, જયંત કોઠારી, લાભશંકર ઠાકર, ભાનુભાઈ શુક્લ, મીનપિયાસી, પ્રજારામ રાવળ, લાભશંકર રાવળ "શાયર", અમૃત ત્રિવેદી "રફિક", દિલીપ રાણપુરા, દેવશંકર મહેતા, રમેશ આચાર્ય, એસ.એસ.રાહી, હર્ષદ ત્રિવેદી, બિન્દુ ભટ્ટ, બકુલ દવે, ગિરીશ ભટ્ટ વગેરે ખ્યાતનામ સાહિત્યકારો સુરેન્દ્રનગર સાથે જોડાયેલાં છે
લોક કલાકારો
બાબુભાઈ રાણપુરા, બચુભાઈ ગઢવી,માનભાઈ ગઢવી, વશરામભાઈ પરમાર, શાહબુદ્દીન રાઠોડ, હરસુર ગઢવી, ડોલરદાન ગઢવી, જગદીશ ત્રિવેદી, મનુભાઈ ગઢવી, હેમુ ગઢવી, પુંજલભાઈ રબારી, સુરેશ રાવળ, ભીખાલાલ મોજીદડવાળા, ઈસ્માઈલ વાલેરા, કાનજી ભુટા બારોટ, વાઘજી રબારી વગેરે સુરેન્દ્રનગરના લોક-સાહિત્યકાર છે.
અન્ય
વાઇલ્ડ-લાઇફ ઇંસ્ટીટ્યુટ ઓફ ઇન્ડીયા, દેહરાદુન ખાતેના પ્રાધ્યાપક યાદવેંદ્રદેવ વી. ઝાલા અને અભિનેત્રી ડીમ્પલ કાપડીયા, ગાયક કલાકારો પંકજ ઉધાસ અને મનહર ઉધાસ, સંજય ગઢવી વગેરે સુરેન્દ્રનગર સાથે સંબંધીત વ્યક્તિઓ છે. તસવીરકાર ઝવેરીલાલ મહેતા પણ સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના હળવદના વતની છે. ઉ૫રાંત ભારતમાં ટેલિકોમ ક્ષેત્રે ક્રાંતિ લાવનાર ડો. સામ પિત્રોડા હળવદના ટિકર ગામના વતની છે. ભગવતીપ્રસાદ પ્રેમશંકર ભટ્ટ એ હવેલી સંગીતના પ્રખર ગાયક કે જેમની ગાયકી આજે પણ રેડીઓ પર પ્રસારિત થાય છે અને તેમનું લખેલું પુસ્તક પુષ્ટિ સંગીત પ્રકાશ ખૂબ પ્રચલિત થયું છે.
જોવાલાયક સ્થળો
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
સુરેન્દ્રનગર જિલ્લા પંચાયતની વેબસાઇટ
શ્રેણી:ગુજરાતના જિલ્લાઓ |
સંસ્કૃત ભાષા | https://gu.wikipedia.org/wiki/સંસ્કૃત_ભાષા | સંસ્કૃત ભારતની એક શાસ્ત્રીય ભાષા છે જે દુનિયાની સૌથી જુની ભાષાઓમાંની એક છે. સંસ્કૃતનું ભારતીય-યુરોપીય ભાષાસમૂહની ભારતીય-ઈરાણીયન શાખાની ભારતીય-આર્ય ઉપશાખામાં વર્ગીકરણ કરવામાં આવ્યું છે. એ આદિમ-ભારતીય-યુરોપીય ભાષાને ઘણી મળતી આવે છે. આધુનિક ભારતીય ભાષાઓ જેમકે ગુજરાતી, હિન્દી, ઉર્દૂ, કાશ્મીરી, ઉડિયા, બંગાળી, મરાઠી, સિંધી, પંજાબી, નેપાળી વગેરે આમાંથી જ ઉત્પન્ન થઈ છે. આ બધી ભાષાઓમાં યુરોપીય વણજારાઓ (વિચરતી જાતિ)ની રોમન ભાષાનો પણ સમાવેશ થાય છે. હિન્દુ ધર્મના લગભગ બધા જ ધર્મગ્રંથો સંસ્કૃતમાં લખવામાં આવ્યા છે. આજે પણ હિન્દુ ધર્મમાં મોટાભાગના યજ્ઞ અને પૂજાઓ સંસ્કૃતમાં જ થાય છે.
સંસ્કૃત ઉચ્ચારણ અને લિપિ
સંસ્કૃત ભારતની ઘણી લિપિઓમાં લખાતી આવી છે, પરંતુ મૂળભુત રૂપે તે દેવનાગરી લિપિ સાથે જોડાયેલી ભાષા છે. દેવનાગરી લિપિ મૂળ તો સંસ્કૃત માટે જ બની છે, એટલે એમાં દરેક ચિન્હ માટે એક અને માત્ર એક જ ધ્વનિ છે. દેવનાગરીમાં ૧૨ સ્વર અને ૩૪ વ્યંજન છે. દેવનાગરીમાંથી રોમન લિપિ માં લિપ્યાંતરણ માટે બે પદ્ધતિઓ પ્રચલિત છે: IAST અને ITRANS. શૂન્ય, એક કે અધિક વ્યંજનો અને એક સ્વર મળીને એક અક્ષર બને છે.
સ્વર
આ સ્વરો સંસ્કૃત માટે આપવામાં આવ્યા છે. હિન્દીમાં એમનો ઉચ્ચાર થોડો અલગ થાય છે.
સંસ્કૃત માં "ઐ" બે સ્વરો નું જોડકું હોય છે અને ગુજરાતી ભાષીઓ માટે તે "અ-ઇ" એ રીતે બોલાય છે. આ રીતેજ "ઔ" ને "અ-ઉ" એ રીતે બોલાય છે.
એ ઉપરાંત ગુજરાતી અને સંસ્કૃત માં નીચેના વર્ણાક્ષરોને પણ સ્વર માનવામાં આવે છે:
ઋ -- બોલચાલની ભાષામાં માં "રુ" ની જેમ, સંસ્કૃત માં American English syllabic / r / ની જેમ
ૠ -- ફક્ત સંસ્કૃત માં (દીર્ઘ ઋ)
ऌ -- ફક્ત સંસ્કૃત માં (syllabic retroflex l)
ॡ -- ફક્ત સંસ્કૃત માં (દીર્ઘ ऌ)
અં -- અડધો ન્, મ્, ઙ્, ઞ્, ણ્ ને માટે કે સ્વરનું નાસિકીકરણ (નાકમાંથી બોલવું) કરવા માટે
અઃ -- અઘોષ "હ્" (નિઃશ્વાસ) માટે
350px|center
વ્યંજન
જ્યારે કોઈ સ્વરનો ઉપયોગ ન હોય ત્યારે ત્યાં 'અ' માનવામાં આવે છે. સ્વરના ન હોવાને હલન્ત અથવા વિરામથી દર્શાવવામાં આવે છે. જેમ કે ક્ ખ્ ગ્ ઘ્.
સંસ્કૃતમાં ષ નું ઉચ્ચારણ આ રીતે થતું હતું: જીભની ટોચ ને તાળવા તરફ ઉઠાવીને શ જેવો અવાજ કરવો. શુક્લ યજુર્વેદ ની મદ્યાન્હિની શાખામાં કેટલાક વાક્યોમાં 'ષ' નું ઉચ્ચારણ 'ખ' ની જેમ કરવુ એવુ માન્ય હતું. બોલચાલની ગુજરાતી ભાષામાં 'ષ'નું ઉચ્ચારણ સંપૂર્ણ રીતે 'શ'ની જેમ થાય છે.
સંસ્કૃતમાંથી (અને ગુજરાતીમાંથી) અંગ્રેજીમાં લિપ્યાંતર કરતી વેળા ઘણા લોકો, ણ અને ળનો ભેદ નથી પારખતા. 'ણ'ને માટે અંગ્રેજીમાં વર્ણ ન હોવાને કારણે તેનો ઉચ્ચર Nની રીતે કરવો જોઇએ, જ્યારે અંગ્રેજીમાં 'ળ'નો અભાવ હોવાથી તેનો ઉચ્ચર L કરવો જોઇએ.
આ જ રીતે 'ળ' ને ઘણા લોકો 'ડ' તરિકે ઉચ્ચારે છે, જે ખોટુ છે.
વ્યાકરણ
સંસ્કૃત વ્યાકરણ આધુનિક ભાષાઓ બોલનાર લોકો માટે થોડું અઘરૂ છે. અહીં એ સ્પષ્ટતા કરવી ઘટે કે ગુજરાતી, હીન્દી જેવી ભારતીય ભાષાઓ બોલનાર લોકો માટે સંસ્કૃત વ્યાકરણ ભલે અધરૂ રહ્યું છતાં સંસ્કૃત બોલવું એમના માટે અઘરૂં નથી કારણ કે આ ભાષાઓના ઘણાખરા શબ્દો શુદ્ધ સંસ્કૃતના જ છે અથવા સંસ્કૃત શબ્દોનાં અપભ્રંશ છે. સંસ્કૃતમાં સંજ્ઞા, સર્વનામ, વિશેષણ અને ક્રિયાના વિવિધ પ્રકારના શબ્દ-રૂપો બનાવવામાં આવે છે, જે વ્યાકરણિક અર્થ પ્રદાન કરે છે. મહદંશે શબ્દ-રૂપો મૂળશબ્દના અંતમાં પ્રત્યય લગાવીને બને છે. એટલે એમ કહી શકાય કે સંકૃત એક બહિર્મુખી-અન્ત-શ્લિષ્ટયોગાત્મક ભાષા છે.
વૈદિક સંસ્કૃત અને કાવ્ય સંસ્કૃત
સંસ્કૃતનું પ્રાચીનતમ રૂપ વૈદિક સંસ્કૃત છે, જે હિન્દુ ધર્મના આદિ પુસ્તક વેદની ભાષા છે. વૈદિક સંસ્કૃત અને પ્રશિશ્ટ સંસ્કૃત વચ્ચે ઘણુ અંતર છે. મોટાભાગના લોકો પાણિનીના અષ્ટાધ્યાયીને સંસ્કૃત કાવ્યની શરુઆત માને છે. રામાયણ, મહાભારત અને પુરાણ કાવ્યો સંસ્કૃતમાં લખવામાં આવ્યા છે.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
અનેક સંસ્કૃત ગ્રંથો, દેવનાગરી લિપિમાં
વૈદિક સાહિત્ય: મહર્ષિ વૈદિક વિશ્વવિદ્યાલય - પી.ડી.એફ. ફાઇલમાં
ગૌડિય ગ્રંથ-મંદિર પર સહસ્ત્રો સંસ્કૃત ગ્રંથ, અંગ્રેજી ડાયાક્રિટિક ફોન્ટ 'બલરામ'માં
સહસ્ત્રો સંસ્કૃત ગ્રંથ, વિવિધ સ્ત્રોત
TITUS Indica - ઇંડિક સ્ક્રિપ્ટ
Internet Sacred Text Archive - અનેક હિંદુ ગ્રંથો અંગ્રેજી અનુવાદ સહિત (અમુકનું મૂળ સંસ્કૃત પણ ઉપલબ્ધ છે).
ક્લે સંસ્કૃત પુસ્તકાલય ક્લે સંસ્કૃત પ્રકાશક છે, આ વેબસાઇટ પર ઘણુ સાહિત્ય ડાઉનલોડ કરી શકાય તેમ છે.
સંસ્કૃત અભ્યાસ, કડીઓ અને અન્ય સુચન - બ્લોગ છે
સંસ્કૃત સુભાષિતોનો બ્લૉગ
संस्कृतं शिक्षामहै (સંસ્કૃત શીખો) - બ્લૉગ
આવો સંસ્કૃત શીખીએ - અન્ય એક બ્લૉગ
શ્રેણી:ભારતની ભાષાઓ
શ્રેણી:દેવનાગરી લિપિમાં લખાતી ભાષાઓ
શ્રેણી:સંસ્કૃત |
શ્રીરામચરિતમાનસ | https://gu.wikipedia.org/wiki/શ્રીરામચરિતમાનસ | શ્રીરામચરિતમાનસ અવધી ભાષામાં ગોસ્વામી તુલસીદાસ દ્વારા ૧૬મી સદીમાં રચાયેલ એક મહાકાવ્ય છે. જેમાં ભગવાન રામનું જીવનચરિત્ર અવધી ભાષામાં ચોપાઈ સ્વરૂપે આલેખવામાં આવ્યું છે. શ્રીરામ ચરિત માનસનું ભારતીય સંસ્કૃતિમાં એક વિશેષ સ્થાન છે. ઉત્તર ભારતમાં રામાયણના રૂપમાં ઘણા બધા લોકો દ્વારા દરરોજ વંચાય છે.
રચના
શ્રીરામ ચરિત માનસ ૧૫મી શતાબ્દીના કવિ ગોસ્વામી તુલસીદાસ દ્વારા લખાયેલ મહાકાવ્ય છે. જેમ કે તુલસીદાસ એ શ્રીરામચરિત માનસ ના બાલકાણ્ડમાં સ્વયં લખ્યુ છે કે એમણે શ્રીરામચરિત માનસની રચના નો આરંભ અયોધ્યા માં વિક્રમ સંવત ૧૬૩૧ (ઇ.સ. ૧૫૭૪)ની રામનવમી ના દિવસે કર્યો હતો. ગીતાપ્રેસ ગોરખપુરના શ્રી હનુમાન પ્રસાદ પોદ્દાર અનુસાર રામચરિતમાનસ લખવામાં તુલસીદાસ ને ૨ વર્ષ ૭ મહિના ૨૬ દિવસ નો સમય લાગ્યો હતો. તેમણે આ રચના સંવત્ ૧૬૩૩ (ઇ.સ. ૧૫૭૬)ના માર્ગશીર્ષ શુક્લપક્ષ ના રામવિવાહના દિવસે પૂરી કરી હતી. આ મહાકાવ્યની ભાષા અવધી એ હિંદીની એક શાખા છે. રામચરિતમાનસ ને હિંદી સાહિત્યની એક મહાન કૃતિ મનાય છે. શ્રીરામ ચરિતમાનસને સામાન્ય રીતે તુલસી રામાયણ કે તુલસી કૃત રામાયણ પણ કહેવાય છે.
શ્રીરામચરિત માનસમાં શ્રીરામને ભગવાન વિષ્ણુના અવતારના રૂપમાં દર્શાવ્યા છે, જ્યારે મહર્ષિ વાલ્મીકિ કૃત રામાયણમાં શ્રી રામને એક માનવના રૂપમાં દેખાડ્યા છે. તુલસીના પ્રભુ રામ સર્વશક્તિમાન હોવા છતાં મર્યાદા પુરુષોત્તમ છે. શરદ નવરાત્રિમાં આના સુન્દર કાણ્ડનુ પઠન પુરા નવ દિવસ થાય છે.
અધ્યાય
રામચરિતમાનસ ને તુલસીદાસે સાત કાણ્ડોં મા વિભક્ત કરેલ છે. આ સાત કાણ્ડોં ના નામ છે - બાલકાણ્ડ, અયોધ્યાકાણ્ડ, અરણયકાણ્ડ, કિષ્કિન્ધાકાણ્ડ, સુન્દરકાણ્ડ, લંકાકાણ્ડ અને ઉત્તરકાણ્ડ. છંદો ની સંખ્યા અનુસાર અયોધ્યાકાણ્ડ અને સુન્દરકાણ્ડ અનુક્રમે સૌથી મોટો અને નાનો કાણ્ડ છે. તુલસીદાસ એ રામચરિતમાનસ મા હિંદી ના અલંકારો ( વિશેષ કરીને અનુપ્રાસ અલંકાર) નો ખૂબ જ સુંદર પ્રયોગ કરેલ છે.
બાલકાણ્ડ
અયોધ્યા કાણ્ડ
અરણ્ય કાણ્ડ
કિષ્કિન્ધા કાણ્ડ
સુન્દર કાણ્ડ
લંકા કાણ્ડ
ઉત્તર કાંડ
વિષય વસ્તુ
રામચરિતમાનસના પ્રારંભમાં જ તુલસીદાસે રામકથાના ઉદગમની વાત કરી છે. એમણે કહ્યું છે કે મૂળમાં આ કથા શંકર ભગવાને પાર્વતીને કહી છે. પછી યાજ્ઞવલ્કયએ ભારદ્વાજને સંભળાવી છે. તે પછી કાકભુશુંડીએ ગરુડને એની એ જ કથા કહી સંભળાવી હતી. તુલસીદાસે લખ્યું છે કે રામના અનેક પ્રકારના અવતારો થયા છે અને હજી સુધી સહસ્ર પ્રકારની રામાયણો લખાઈ છે. છતાંય તુલસીદાસે રામચરિતમાનસના કથાનકને જટિલતાથી મુક્ત રાખ્યું છે. રામની આ વિસ્તૃત કથા ચૌદ વર્ષના વનવાસ દરમિયાન ચાલ્યા કરે છે. તેની સાથે સાથે અનેક કથા-તંતુઓ ગરુડ અને કાકભુશુંડીનો સંવાદ, ‘શિવ-ચરિત્ર’, ‘શિવ-પાર્વતી સંવાદ’ યાજ્ઞવલક્ય-ભારદ્વાજ વગેરે સંવાદ વણી લેવામાં આવ્યા છે.
કલાદૃષ્ટિએ આ એક ઉત્કૃષ્ટ મહાકાવ્ય ગણાયું છે. ભારતીય સાહિત્યશાસ્ત્રમાં પ્રબંધ કૃતિ માટે સર્ગબદ્ધ કથા હોવી, ઉચ્ચ કુળનો ધીરોદાત્ત નાયક હોવો, શૃંગાર, શાંત તથા વીરરસમાંથી કોઈ એક રસનું અંગી રસ તરીકે હોવું અને અન્ય રસોનું અંગ ભાવથી હોવું, સુન્દર વર્ણન-યોજના, ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષનું વિસ્તૃત વિશ્ર્લેષણ હોવું જરૂરી છે, તો પાશ્ર્ચાત્ય સાહિત્યશાસ્ત્રમાં જેને epic કહેવામાં આવે છે તેનાં લક્ષણો હોવાં જરૂરી છે. એ રીતે અતીત સાથેનો કથાતંતુ અહીં છે. વિશ્વની શ્રેષ્ઠ કાવ્યકૃતિઓમાં ‘રામચરિતમાનસ’ને મહત્વનું સ્થાન છે.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
ગુજરાતીમાં શ્રીરામ ચરિતમાનસ
શ્રેણી:ધાર્મિક સાહિત્ય |
તુલસીદાસ | https://gu.wikipedia.org/wiki/તુલસીદાસ | તુલસીદાસ કે ગોસ્વામી તુલસીદાસજી ભારતના જાણીતા સંત હતા. તેઓ રામચરિત માનસની રચના અને દોહાઓ માટે જાણીતા છે.
જન્મ
ઉત્તર પ્રદેશમાં પ્રયાગ નજીક ચિત્રકૂટ જિલ્લામા રાજાપુર નામે એક ગામ છે, તે ગામમાં આત્મારામ દૂબે નામનાં એક પ્રતિષ્ઠિત સરયૂપારીણ બ્રાહ્મણ રહેતા હતા. તેમની ધર્મપત્નીનું નામ હુલસી હતુ. વિક્રમ સંવત ૧૫૫૪ની શ્રાવણ શુકલ સપ્તમીના દિવસે અભુક્ત મૂલ નક્ષત્રમાં આ ભાગ્યવાન દંપતિને ત્યા તુલસીદાસજીનો જન્મ થયો હતો.
બાળપણ
એેક તરફ ભગવાન શંકરની પ્રેરણા હતી. રામશૈલ પર રહેવાવાળા શ્રી અનન્તાનન્દજીના પ્રિય શિષ્ય શ્રી નરહર્યાનન્દજીએ આ બાળકને શોધી કાઢ્યો અને તેનુ નામ રામબોલા રાખ્યું. તેને તેઓ અયોધ્યા લઇ ગયા અને ત્યા સંવત્ ૧૫૬૧ માઘ શુકલ પંચમીને શુક્રવારે તેનો યજ્ઞોપવીત-સંસ્કાર કર્યો. વગર શીખવાડ્યે જ બાળક રામબોલાએ ગાયત્રી-મંત્ર ઉચ્ચારણ કર્યો. આ જોઈ સહુ લોકો આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. ત્યાર પછી નરહરી સ્વામીએ વૈષ્ણવોના પાંચ સંસ્કાર કરી રામબોલાને રામમંત્રની દીક્ષા આપી અને અયોધ્યામાં જ રહી તેને વિદ્યાધ્યયન કરાવવા લાગ્યા. બાળક રામબોલાની બુદ્ધી ઘણી પ્રખર હતી. એક વાર ગુરુમુખથી જે સાંભળી લેતા હતા, તેમને તે કંઠસ્થ થઈ જતું હતું. ત્યાંથી થોડા દિવસો પછી ગુરુ-શિષ્ય બન્ને શૂકરક્ષેત્ર (સોરો) પહોંચ્યા. ત્યાં શ્રી નરહરીજીએ તુલસીદાસને રામચરિત સંભળાવ્યું. થોડા દિવસ પછી તેઓ કાશી ચાલ્યા આવ્યા. કાશીમાં શેષસનાતનજી પાસે રહી તુલસીદાસે પંદર વર્ષ સુધી વેદ-વેદાંગનું અધ્યન કર્યુ. અહીં તેમની લોકવાસના જાગૃત થઈ અને પોતાના વિદ્યાગુરુ પાસેથી આજ્ઞા લઈને તેઓ પોતાની જન્મભૂમી પાછા ફર્યા. ત્યાં આવી તેમણે જોયું તો તેમનો પરિવાર સર્વ નષ્ટ થઈ ચુક્યો હતો. તેમણે વિધિપૂર્વક પોતાના માતા-પિતાનું શ્રાધ કર્યું અને ત્યાં રહી લોકોને ભગવાન રામની કથા સંભળાવવા લાગ્યા.
સંન્યાસ
સંવત ૧૫૮૩ જેઠ સુદ ૧૩ના ગુરુવારે ભારદ્વાજ ગોત્રની એક સુંદર કન્યા રત્નાવલી સાથે તેમનો વિવાહ થયો અને તે સુખપૂર્વક પોતાની નવવિવાહિતા સાથે રહેવા લાગ્યા. એક વાર તેમની પત્ની ભાઈ સાથે પોતાના પિયરે ચાલી ગઈ. પાછળ-પાછળ તુલસીદાસજી પણ ત્યાં જઈ પહોચ્યા. તેમની પત્નીએ આ ઉપર તેમને ખૂબ ધિક્કાર્યા અને કહ્યુ કે 'મારા આ હાડ઼-માંસના શરીરમાં જેટલી તમારી આસક્તી છે તેનાથી અડધી પણ જો ભગવાનમાં થઈ હોત તો તમારો બેડો પાર થઈ ગયો હોત'. તુલસીદાસજીને આ શબ્દો લાગી આવ્યા. તેઓ એક ક્ષણ પણ ન રોકાયા, તુરંત ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યા અને પ્રયાગ પહોંચ્યા. ત્યાં તેમણે ગૃહસ્થવેશનો પરિત્યાગ કરી સાધુવેશ ગ્રહણ કર્યો. પછી તીર્થાટન કરતા કાશી પહોચ્યા. માનસરોવર પાસે તેમને કાકભુશુણ્ડિના દર્શન થયા.
શ્રીરામ સાથે મેળાપ
કાશીમાં તુલસીદાસજી રામકથા કહેવા લાગ્યા. ત્યાં તેમને એક દિવસ એક પ્રેત મળ્યું, જેણે તેમને હનુમાનજી નું સરનામુ આપ્યું. હનુમાનજી ને મળી તુલસીદાસજીએ તેમને શ્રીરઘુનાથજી ના દર્શન કરાવવાની પ્રાર્થના કરી. હનુમાનજીએ કહ્યું, 'તને ચિત્રકૂટમાં રઘુનાથજી દર્શન આપશે' આથી તુલસીદાસજી ચિત્રકૂટ તરફ નીકળી પડ્યા.
ચિત્રકૂટ પહોંચી રામઘાટપર તેમણે પોતાનું આસન જમાવ્યું. એક દિવસ તેઓ પ્રદક્ષિણા કરવા નીકળ્યાં હતા. માર્ગમાં તેમને શ્રીરામના દર્શન થયાં. તેમણે જોયુંતો બે ખૂબ જ સુંદર રાજકુમાર ઘોડા પર સવાર થઈ ધનુષ-બાણ લઈ જઇ રહ્યાં છે. તુલસીદાસજી તેમને જોઈ મુગ્ધ થઈ ગયાં, પરંતુ તેમને ઓળખી ન શક્યા. પાછળથી હનુમાનજી એ આવીને તેમને બધો ભેદ સમજાવ્યો ત્યારે તેઓ ઘણો પશ્ચાતાપ કરવા લાગ્યા. હનુમાનજીએ તેમને સાંત્વન આપ્યું અને કહ્યું પ્રાતઃકાલ ફરી દર્શન થશે.
સંવત ૧૬૦૭ની મૌની અમાસના બુધવારે તેમની સામે ભગવાન શ્રીરામ પુનઃ પ્રકટ થયાં. તેમણે બાળક રૂપમાં તુલસીદાસજીને કહ્યું-"બાબા! અમને ચન્દન આપો". હનુમાનજીએ વિચાર્યું, કદાચ તેઓ આ વખતે પણ તે ભુલ ન ખાઈ જાય, માટે તેમણે પોપટનું રૂપ ધારણ કરી આ દોહો કહ્યો:
ચિત્રકૂટકે ઘાટ પર ભયિ સંતન કી ભીર. તુલસીદાસ ચંદન ઘિસેં તિલક કરે રઘુબીર.
તુલસીદાસજી તે અદ્ભુત છબી નિહાળી શરીરનું ભાન ભૂલી ગયાં. ભગવાને પોતાના હાથથી ચંદન લઈ પોતાના તથા તુલસીદાસજીના મસ્તક પર લગાવ્યું અને અન્તર્ધ્યાન થઈ ગયાં.
સંસ્કૃતમાં પદ્ય-રચના
સંવત ૧૬૨૮માં તેઓ હનુમાનજીની આજ્ઞાથી અયોધ્યા તરફ ચાલી નિકળ્યા. તે દિવસોમાં પ્રયાગમાં મહા માસનો મેળો ભરાયો હતો. ત્યાં થોડાં દિવસો તેઓ રોકાઈ ગયા. પર્વના છઃ દિવસો પછી એક વટવૃક્ષ નીચે તેમને ભારદ્વાજ અને યાજ્ઞવલ્ક્ય મુનિના દર્શન થયાં. ત્યાં તે સમયે તેજ કથા થઈ રહી હતી. જે તેમણે સૂકરક્ષેત્રમાં પોતાના ગુરુ પાસે સાંભળી હતી. ત્યાંથી તેઓ કાશી ચાલ્યાં આવ્યાં અને ત્યાં પ્રહ્લાદઘાટ પર એક બ્રાહ્મણ ના ઘરે નિવાસ કર્યો. ત્યાં તેમની અંદર કવિત્વશક્તિની સ્ફુરણા થઈ અને તેઓ સંસ્કૃતમાં પદ્ય-રચના કરવા લાગ્યાં. પરંતુ દિવસે તેઓ જેટલી પદ્ય રચતાં, રાત્રે તે બધી લુપ્ત થઈ જતી. આ ઘટના રોજ ઘટતી. આઠમા દિવસે તુલસીદાસજીએ સ્વપ્ન આવ્યં. ભગવાન શંકરે તેમને આદેશ આપ્યોના તુ તારી પોતાની ભાષામાં કાવ્ય રચના કર. તુલસીદાસજીની ઊંઘ ઊડી ગઈ. તેઓ ઉઠી બેસી ગયાં. તે સમયે ભગવાન શિવ અને પાર્વતી તેમની સામે પ્રકટ થયાં. તુલસીદાસજીએ તેમને સાષ્ટાઙ્ગ પ્રણામ કર્યાં. શિવજીએ કહ્યું- 'તમે અયોધ્યામાં જઈ રહો અને હિંદીમાં કાવ્ય-રચના કરો. મારા આશીર્વાદથી તમારી કવિતા સામવેદ સમાન ફલવંતી થશે.' આટલું કહી ગૌરીશંકર અંતર્ધ્યાન થઈ ગયાં. તુલસીદાસજી એ તેમની આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરી કાશીથી અયોધ્યા ચાલ્યા આવ્યા.
રામચરિતમાનસ ની રચના
સંવત્ ૧૬૩૧ પ્રારંભ થયો. તે દિવસે રામનવમીના દિને પ્રાયઃ એવોજ યોગ હતો જેવો ત્રેતાયુગમાં રામજન્મના દિવસે હતો. તે દિવસે પ્રાતઃકાલે શ્રીતુલસીદાસજીએ શ્રીરામચરિતમાનસની રચનાનો પ્રારંભ કર્યો. બે વર્ષ, સાત મહીના, છવ્વીસ દિવસોમાં ગ્રન્થની સમાપ્તિ થઈ. સંવત્ ૧૬૩૩ ના માગસર સુદપક્ષમાં રામવિવાહના દિવસે સાતે કાંડ પૂર્ણ થઈ ગયાં. આના પછી ભગવાનની આજ્ઞાથી તુલસીદાસજી કાશી ચાલ્યા આવ્યા. ત્યાં તેમણે ભગવાન વિશ્વનાથ અને માતા અન્નપૂર્ણા ને શ્રીરામચરિતમાનસ સંભળાવ્યું. રાત્રે પુસ્તક શ્રીવિશ્વનાથજીના મંદિરમાં રાખવામાં આવ્યું. સવારે જ્યારે પટ ખોલવામાં આવ્યા તો તેના પર લખેલું મળ્યું - 'સત્યમ્ શિવમ્ સુંદરમ્' અને નીચે ભગવાન શંકર ની સહી હતી. તે સમયે ઉપસ્થિત લોકોએ 'સત્યમ્ શિવમ્ સુંદરમ્' નો અવાજ પણ કાનેથી સાંભળ્યો.
અહીં પંડિતોએ જ્યારે આ વાત સાંભળી તો તેમના મનમાં ઈર્ષ્યા ઉત્પન્ન થઈ. તેઓ દળ બનાવી તુલસીદાસજીની નિન્દા કરવા લાગ્યા અને તે પુસ્તકને નષ્ટ કરવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગ્યા. તેમણે પુસ્તક ચોરવા માટે બે ચોર મોકલ્યા. ચોરોએ જઈ જોયુંતો તુલસીદાસજીની ઝુંપડીની આસપાસ બે વીર ધનુષ્યબાણ લઈ પહરો દઈ રહ્યા છે. તેઓ ખૂબ જ સુંદર શ્યામ અને ગૌર વર્ણના હતા. તેમના દર્શનથી ચોરોની બુદ્ધિ શુદ્ધ થઈ ગઈ. તેમણે તેજ સમયથી ચોરી કરવી છોડી દીધી અને ભજનમાં લાગી ગયા. તુલસીદાસજીએ પોતાના માટે ભગવાનને કષ્ટ થયું જાણી ઝુંપડીનો બધો સામાન લુંટાવી દીધો, પુસ્તક પોતાના મિત્ર ટોડરમલ પાસે રખાવી દીધાં. ત્યાર પછી તેમણે એક બીજી પ્રતિ લખી. તેના જ આધાર પર બીજી પ્રતિલિપિઓ તૈયાર કરવામાં આવી. પુસ્તકનો પ્રચાર દિવસે દિવસે વધવા લાગ્યો.
અહીં પંડિતોએ અન્ય કોઈ ઉપાય ન જોતાં શ્રીમધુસૂદન સરસ્વતીજીને તે પુસ્તક દેખાડવાની પ્રેરણા આપી. શ્રીમધુસૂદન સરસ્વતીજીએ તેને જોઈ ખૂબ પ્રસન્નતા પ્રકટ કરી અને તે પર આ સંમતિ લખી આપી:
આનન્દકાનને હ્યાસ્મિઞ્જઙ્ગમસ્તુલસીતરુઃ. કવિતામન્જરી ભાતિ રામભ્રમરભૂષિતા.
અર્થ:
આ કાશીરૂપી આનન્દવનમાં તુલસીદાસ ચાલતો-ફરતો તુલસીનો છોડ છે. તેની કવિતારૂપી મંજરી ખૂબ જ સુંદર છે, જેના પર શ્રીરામરૂપી ભમરો સદા મઁડરાયા કરે છે.
પંડિતોને આનાથી પણ સંતોષ ન થયો. ત્યારે પુસ્તકની પરીક્ષાનો એક ઉપાય વધુ વિચારવામાં આવ્યો. ભગવાન વિશ્વનાથની સામે સૌથી ઊપર વેદ, તેની નીચે શાસ્ત્ર, શાસ્ત્રો ની નીચે પુરાણ અને સૌથી નીચે રામચરિતમાનસ રાખી દેવામાં આવ્યું. પ્રાતઃકાલ જ્યારે મંદિર ખોલવામાં આવ્યું તો લોકોએ જોયું કે શ્રીરામચરિતમાનસ વેદોની ઊપર રખાઈ ગયું છે. હવે તો પંડિત લોકો ખૂબ લજ્જિત થયાં. તેમણે તુલસીદાસજીની ક્ષમા માંગી અને ભક્તિપૂર્વક તેમનું ચરણોદક લીધું.
મૃત્યુ
તુલસીદાસજી હવે અસીઘાટ પર રહેવા લાગ્યાં. રાત્રે એક દિવસ કલિયુગ મૂર્તરૂપ ધારણ કરી તેમની પાસે આવ્યો અને તેમને ત્રાસ દેવા લાગ્યો. ગોસ્વામીજીએ હનુમાનજીનું ધ્યાન કર્યું. હુનુમાનજીએ તેમને વિનય ના પદ રચવા કહ્યું; આથી ગોસ્વામીજીએ વિનય-પત્રિકા લખી અને ભગવાનના ચરણોંમાં તેને સમર્પિત કરી દીધી. શ્રીરામે તે પર પોતાના હસ્તાક્ષર કરી દીધા અને તુલસીદાસજીને નિર્ભય કરી દીધા. સંવત ૧૬૮૦ના શ્રાવણ વદ તૃતીયા શનિવારે ગોસ્વામીજીએ રામ-રામ કહેતા પોતાનું શરીર પરિત્યાગ કર્યું.
તુલસીદાસ કૃત મુખ્ય ગ્રંથ
રામચરિતમાનસ
હનુમાન ચાલીસા
દોહાવલી
વિનયપત્રિકા
કવિત્તરામાયણ
કવિતાવલી
રામલલા નહછૂ
પાર્વતીમંગલ
જાનકી મંગલ
બરવૈ રામાયણ
રામાજ્ઞા
વૈરાગ્ય સંદીપની
કૃષ્ણ ગીતાવલી
આ ઉપરાંત રામસતસઈ, સંકટમોચન, હનુમાન બાહુક, રામનામ મણિ, કોષ મંજૂષા, રામશલાકા, વગેરે ગ્રંથો પણ પ્રસિદ્ધ છે.
બાહ્ય કડીઓ
ગુજરાતીમાં રામચરિતમાનસ-ઓન લાઈન વાંચવા કે ડાઉનલોડ કરવા માટેની લીંક
શ્રેણી:ભારતનાં સંતો
શ્રેણી:હિંદુ સંત
શ્રેણી:ધાર્મિક વ્યક્તિત્વ
શ્રેણી:ધાર્મિક સાહિત્યકાર |
કનકાઈ મંદીર | https://gu.wikipedia.org/wiki/કનકાઈ_મંદીર | REDIRECT કનકાઈ-ગીર |
સીદી સૈયદની જાળી | https://gu.wikipedia.org/wiki/સીદી_સૈયદની_જાળી | REDIRECT સીદીસૈયદની જાળી |
ગાંધીનગર જિલ્લો | https://gu.wikipedia.org/wiki/ગાંધીનગર_જિલ્લો | ગાંધીનગર જિલ્લો ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના મધ્ય ભાગમાં આવેલો એક જિલ્લો છે. ગાંધીનગર જિલ્લાનું મુખ્ય મથક ગાંધીનગર શહેરમાં આવેલું છે.
તાલુકાઓ
ગાંધીનગર જિલ્લામાં ચાર તાલુકાઓનો સમાવેશ થાય છે.
દહેગામ
ગાંધીનગર
કલોલ
માણસા
વસ્તી
૨૦૧૧ની વસ્તી ગણતરી પ્રમાણે ગાંધીનગર જિલ્લાની વસ્તી ૧૩,૮૭,૪૭૮ છે, જે સ્વાઝીલેન્ડ દેશની વસ્તી અથવા યુ.એસ.ના હવાઇ રાજ્ય જેટલી છે. જિલ્લાની વસ્તી ગીચતા છે. ૨૦૦૧-૨૦૧૧ના દાયકામાં વસ્તી વધારાનો દર ૧૨.૧૫% રહ્યો હતો. જિલ્લામાં સાક્ષરતા દર ૨૦૦૧માં ૭૬.૫% હતો જે ૨૦૧૧માં ૧૦ ટકા જેટલો વધીને ૮૫.૭૮% થયો હતો.
પ્રવાસન
ગાંધીનગરમાં વિવિધ ઐતહાસિક, ધાર્મિક તેમજ સાંસ્કૃતિક પ્રવાસન સ્થળો આવેલા છે.
અક્ષરધામ
ઈંદ્રોડા પ્રકૃતિ શિક્ષણ અભયારણ્ય
મહાત્મા મંદિર
સરિતા ઉદ્યાન
ચિલ્ડ્રન્સ પાર્ક
રાજકારણ
વિધાનસભા બેઠકો
ગાંધીનગર જિલ્લામાં ૪ (ચાર) વિધાનસભા બેઠકોનો સમાવેશ થાય છે.
|}
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
ગાંધીનગર જિલ્લા પંચાયતની વેબસાઇટ
ગાંધીનગર જિલ્લા સમાહર્તા કાર્યાલયનું અધિકૃત વેબસાઇટ
શ્રેણી:ગુજરાતના જિલ્લાઓ |
સાબરમતી નદી | https://gu.wikipedia.org/wiki/સાબરમતી_નદી | સાબરમતી પશ્ચિમ ભારતમાં આવેલી નદી છે. તેનું ઉદ્ગમ સ્થાન રાજસ્થાન રાજ્યના ઉદયપુર જિલ્લામાં અરવલ્લીની પર્વતમાળામાં છે. શરૂઆતના ભાગમાં તેનું નામ વાંકળ છે. સાબરમતી નદીનો મોટો ભાગ ગુજરાતમાંથી વહે છે અને ખંભાતના અખાત થકી અરબી સમુદ્રમાં ભળી જાય છે. નદીની કૂલ લંબાઇ ૩૭૧ કી.મી. છે અને કૂલ સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૨૧,૬૭૪ ચો.કિ.મી. છે. સેઇ, સીરી અને ધામની સાબરમતી નદીના જમણા કાંઠાની શાખાઓ છે જ્યારે વાંકળ, હરણાવ, હાથમતી, ખારી અને વાત્રક તેના ડાબા કાંઠાની શાખાઓ છે.
અમદાવાદ અને ગાંધીનગર અનુક્રમે ગુજરાતના વ્યાપારી તથા રાજકીય પાટનગરો સાબરમતી નદીને કાંઠે વસેલા છે. લોકવાયકા પ્રમાણે ઇ.સ. ૧૪૧૧માં ગુજરાતના સુલતાન અહમદશાહને સાબરમતી નદીને કાંઠે એક નીડર સસલાને શિકારી કુતરું ભગાડતા જોઈ અમદાવાદ શહેર વસાવવાની પ્રેરણા મળી હતી.
ભારતની આઝાદીની ચળવળ દરમ્યાન મહાત્મા ગાંધીએ આ નદીને કિનારે સાબરમતી આશ્રમ સ્થાપ્યો હતો, જે મહાત્મા ગાંધીનું ઘર તેમજ સમગ્ર સ્વાતંત્ર્ય ચળવળનું કેન્દ્ર બની રહ્યો.
ધોળકા તાલુકાના વૌઠા ગામ પાસે સાબરમતી નદી અને હાથમતી, મેશ્વો, માઝુમ, ખારી, શેઢી, વાત્રક એમ કુલ સાત નદીઓનો સંગમ થાય છે. ત્યાં દર વર્ષે કારતકી પૂનમના દિવસે ખૂબ જ મોટો અને પ્રસિધ્ધ વૌઠાનો મેળો ભરાય છે, જે ગધેડાઓની લે-વેચ માટે પણ પ્રસિદ્ધ છે. આ ભાતીગળ મેળો માણવા વિદેશીઓ પણ આવે છે.
સાબરમતી નદી પર આવેલા બંધો
સાબરમતી નદી પર નીચેના મુખ્ય બંધો આવેલા છે:
ધરોઈ બંધ
વાસણા બેરેજ
સેઇ બંધ
હરણાવ બંધ
હાથમતી બંધ
ગુહાઇ બંધ
વર્તક બંધ (પ્રોજેક્ટ)
કલ્પસર બંધ (પ્રોજેક્ટ)
ધરોઇ બંધ
સાબરમતી નદી પર તેના ઉદ્ગમ સ્થાનથી ૮૦ કિ.મી.નાં અંતરે અને અમદાવાદથી ૧૬૫ કિમી દૂર મહેસાણા જિલ્લામાં ધરોઇ ગામમાં ધરોઈ બંધ બાંધવામાં આવેલો છે. આ બંધનો સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૫,૪૭૫ ચો.કિ.મી. છે અને તેનાથી ૨૦૨ કિ.મી.નાં અંતરે વાસણા બેરેજ છે, જેનો સ્ત્રાવક્ષેત્ર ૧૦,૬૧૯ ચો.કિ.મી. છે. આ બંધનું બાંધકામ ૧૯૭૮માં કરવામાં આવ્યું હતું. બંધનો સ્ત્રાવક્ષેત્રમાંથી ૨,૬૪૦ ચો.કિમી ગુજરાત રાજ્યને ભાગે આવે છે.
છબીઓ
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
સાબરમતી નો પટ (સીંચાઇ વિભાગ, રાજસ્થાન સરકાર
સાબરમતીના પટનો નક્શો
Integrated management of the Sabarmati river basin
અમદાવાદ ખાતે સાબરમતી નદીના કાંઠાના વિકાસની યોજના (રિવર ફ્રન્ટ ડેવલપમેન્ટ)
શ્રેણી:અમદાવાદ
શ્રેણી:ગુજરાતની નદીઓ |
દીવ | https://gu.wikipedia.org/wiki/દીવ | REDIRECT દમણ અને દીવ |
વલસાડ જીલ્લા | https://gu.wikipedia.org/wiki/વલસાડ_જીલ્લા | REDIRECT વલસાડ જિલ્લો |
મુખપૃષ્ઠ/જુનું | https://gu.wikipedia.org/wiki/મુખપૃષ્ઠ/જુનું | REDIRECT મુખપૃષ્ઠ |
વાદળ | https://gu.wikipedia.org/wiki/વાદળ | thumb|right|વાદળ
વાદળ હવામાં તરતા પાણીના રેણુ કે બરફના કણોનો સમુહ છે. વૈજ્ઞાનીક ભાષામાં વાદળ એ હવા અને પાણી કે બરફનું કલીલ દ્રાવણ છે. વાદળોનો અભ્યાસ મોસમ વિજ્ઞાન અંતર્ગત કરવામાં આવે છે. જ્યારે હવા ઠંડી પડવાથી કે પછી વધુ પડતા ભેજના કારણે સંતૃપ્ત થઇ જાય છે ત્યારે બાષ્પ હવામાં મૉજુદ કણો ઉપર જામી ફરીથી પ્રવાહી સ્વરૂપ ધારણ કરે છે. અને જો તાપમાન વધુ પડતુ ઠંડુ હોય તો પાણીનું ટીપું બરફ કણમાં ફેરવાય છે. શરૂઆતના કણ કે ટીપાંના કદ અત્યંત સુક્ષ્મ હોય છે. સાનુકુળ પરિસ્થિતીમાં હવામાં મૉજુદ બાષ્પ આવા ટીપાંઓ પર ઠંડી પડી તેનું કદ વધારી શકે છે. તે ઉપરાંત બે ટીપાંઓના એકબીજામાં વિલિનીકરણથી પણ તેમનું કદ વધી શકે છે. જ્યારે ટીપાંઓનું કદ પર્યાપ્ત માત્રામાં વધી જાય છે, ત્યારે આ ટીપાં વરસાદ સ્વરૂપે વરસે છે.
વાતાવરણમાં સંવંહન (convection)ની પ્રક્રિયા દરમ્યાન રૂના ઢગ જેવા વાદળ બને છે, જેને અંગ્રેજીમાં ક્યુમ્યુલસ વાદળ કહેવાય છે. આકાશમાં થરની જેમ છવાઈ જતાં વાદળાં સ્ટ્રેસ્સ તરીકે અને બહુ ઉંચે આકાશમાં બનતા તાંતણા જેવા વાદળ સિરસ તરીકે ઓળખાય છે.
મોટાભાગના વાદળો પૃથ્વીના ક્ષોભમંડળમાં નિર્માણ પામે છે. ક્યારેક સમતાપમંડળ કે મેસોસ્ફિયર (mesosphere)માં પણ વાદળાં જોવા મળી જાય છે. પૃથ્વી સિવાય સુર્યમંડળના અન્ય ગ્રહો અને ચંદ્રો પર પણ વાદળ જોવા મળે છે. તેમના વિશિષ્ટ તાપમાન અને વાતાવરણીય વાયુઓના કારણે ત્યાં મિથેન, એમોનિયા અને સલ્ફ્યુરીક એસિડના વાદળ બને છે.
વાદળના પ્રકારો
સીરસ વાદળ : ઉચ્ચ આકાશ ના સફેદ વાદળ
મોનસૂન વાદળ
શ્રેણી:વિજ્ઞાન |
સિકંદર | https://gu.wikipedia.org/wiki/સિકંદર | સિકંદર એ ભારતના સુવર્ણયુગ દરમ્યાન થઇ ગયેલ ગ્રીસ અને મેસેડોનીયાના એક વિખ્યાત રાજાનું ફારસી નામ છે. તેણે ગ્રીસથી છેક ભારત સુધી વિજયકુચ આદરી હતી. પશ્ચિમ જગતમાં તે ઍલેક્ઝાન્ડર તૃતીય અથવા ઍલેક્ઝાન્ડર મેસેડોનિયનના નામથી પણ જાણીતો છે. ઇતિહાસમાં તેને સૌથી કુશળ અને યશસ્વી સેનાપતિ માનવામાં આવ્યો છે. પોતાના મૃત્યુ સુધીમાં પ્રાચીન ગ્રીક લોકોની જાણમાં હોય તેવા તમામ વિસ્તારો પર જીત મેળવી ચુક્યો હતો. આ કારણસર જ એને વિશ્વવિજેતા પણ કહેવામાં આવે છે.સિકંદરના ગુરુનું નામ એરિસ્ટોટલ . અને એરિસ્ટોટલ ના ગુરુનું નામ પ્લેટોહતુ.
200px|thumb|right| ઍલેક્ઝાન્ડર
શ્રેણી:ઇતિહાસ |
લક્ષ્મી વિલાસ મહેલ | https://gu.wikipedia.org/wiki/લક્ષ્મી_વિલાસ_મહેલ | લક્ષ્મી વિલાસ મહેલ એ વડોદરામાં આવેલ ગાયકવાડ રાજવંશના મહેલનું નામ છે. તે ૧૮૯૦ માં મહારાજા સયાજીરાવ ગાયકવાડના આદેશ પર બાંધવામાં આવ્યો હતો. મહેલની અંદર ધ્યાનાકર્ષિત ધાતુની મૂર્તિઓ, જુના હથિયારો તથા મોઝેઇક અને ટેરાકોટા રાખવામા આવેલા છે. આ મહેલ જયારે બંધાયો હતો ત્યારે તેની અંદાજિત કિંમત ૩,૦૦,૦૦૦ સ્ટર્લિન્ગ પાઉન્ડ હતી.
ડિસેમ્બર ૨૦૧૭માં શહેરી વિકાસ મંત્રી શ્રીચંદ ક્રિપલાનીએ મહેલનું લિલામ હોટેલ ઉદ્યોગને કરવાની મંજુરી આપી હતી, જેનો લોકો દ્વારા વિરોધ થયો હતો અને તેના વિરોધમાં દેખાવોનું આયોજન થયું હતું.
છબીઓ
સંદર્ભ
શ્રેણી:ગુજરાતના મહેલો
Category:ઇતિહાસ
શ્રેણી:વડોદરા શહેર |
ફારસી ભાષા | https://gu.wikipedia.org/wiki/ફારસી_ભાષા | thumb|upright|અરબી લિપિની નસ્તાલીક શૈલીમાં લેખિત શબ્દ "ફારસી"
frameless|right
ફારસી (فارسی) ભારતીય-યુરોપીય ભાષાસમૂહના ભારતીય-ઇરાની ભાગમાં આવેલી એક ભાષા છે. એ ઈરાન, અફઘાનિસ્તાન (૧૯૫૮થી આધિકારિક રૂપે દરી)Asta Olesen, "Islam and Politics in Afghanistan, Volume 3", Psychology Press, 1995. pg 205: "There began a general promotion of the Pashto language at the expense of Fārsi – previously dominant at the educational and administrative level – and the term 'Dari' for the Afghan version of Persian came into common use, being officially adopted in 1958" અને તાજિકિસ્તાન (સોવિયત સમયે તજિકી), pg 518: "among them the realignment of Central Asian Persian, renamed Tajiki by the Soviet Union" દેશોની મુખ્ય ભાષા છે પરંતુ તે મુખ્યત્વે ઇરાનમાં બોલાય છે. ફારસી અરબી લિપિમાં લખાતી આવી છે.
ઇતિહાસ
દક્ષિણ એશિયામાં
thumb|તખ્ત-એ શાહ જહાન, આગ્રા કિલ્લો પર ફારસી શાયરી
મધ્યયુગ દરમ્યાન ફારસી-પરસ્ત મુઘલો તથા અન્ય મધ્ય એશિયાઇ શાસકોના આગમન સાથે ફારસી ભાષાના શબ્દો ભારતીય ભાષાઓમાં પણ પ્રવેશ્યા છે. ઉર્દૂ ભાષામાં તથા કઇંક અંશે હિન્દી ભાષામાં ફારસી ભાષાની અસર દેખાઇ આવે છે. ગુજરાત રાજ્યમાં પણ મુઘલ તેમ જ મુસલમાન શાસકો શાસન કરી ગયા હોવાને કારણે ગુજરાતી ભાષામાં પણ ફારસી ભાષાની અસર ધરાવતા શબ્દો જોવા મળે છે.
શ્રેણી:ભાષાઓ |
નવી દિલ્હી | https://gu.wikipedia.org/wiki/નવી_દિલ્હી | REDIRECT દિલ્હી |
વિસ્તાર | https://gu.wikipedia.org/wiki/વિસ્તાર | REDIRECT ક્ષેત્રફળ |
પોરબંદર | https://gu.wikipedia.org/wiki/પોરબંદર | પોરબંદર ભારતના ગુજરાત રાજ્યના પોરબંદર જિલ્લામાં આવેલું સમુદ્રકાંઠાનું શહેર છે. તે મહાત્મા ગાંધી અને સુદામાના જન્મસ્થાન તરીકે પણ પ્રસિદ્ધ છે અને પોરબંદર તાલુકા અને જિલ્લાનું વડુંમથક પણ છે. પોરબંદર અરબી સમુદ્ર પરનું મહત્વનું બારમાસી બંદર છે. મહાત્મા ગાંધી સાથે સંબંધ ધરાવતું હોવાને કારણે, પોરબંદર આજે આંતરરાષ્ટ્રીય પ્રવાસ સ્થળ બન્યું છે અને રેલ્વેલાઇનથી જોડાયેલું છે. અહીંનુ બંદર લગભગ ૨૦મી સદીના અંતભાગમાં બનાવવામાં આવ્યું છે.
નામ
પોરબંદર નામ બે શબ્દોની સંધિ વડે બનેલું છે: "પોરઇ", સ્થાનિક માતાજીનુ નામ અને "બંદર" એટલે કે પોર્ટ. ઘણી જગ્યાએ આ સ્થળને 'પૌરવેલાકુલ' તરીકે પણ ઓળખાવેલ છે. આ નામ ૧૦મી સદી સુધી વપરાશમાં હોવાનું જણાય છે આ શહેરને 'સુદામાપુરી' તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. સુદામા કૃષ્ણ ના બાલસખા હતા જે અહીં નિવાસ કરતા.
ભૂગોળ
પોરબંદરનું ભૌગોલીક સ્થાન છે.Falling Rain Genomics, Inc - Porbandar અને સમુદ્રથી ઊંચાઇ ૦ મીટર છે.
ઇતિહાસ
હડપ્પન સંસ્કૃતિ (ઇસ. પૂર્વે. ૧૬૦૦-૧૪૦૦)
પોરબંદર અને આસપાસમાં કરવામાં આવેલા પૂરાતત્વીય સંશોધનોથી જાણવા મળે છે કે આ વિસ્તાર ઇસવિસન પૂર્વ ૧૬મીથી ૧૪મી સદીની હડપ્પન સંસ્કૃતિ સાથે સંબંધ ધરાવે છે. જે બેટ દ્વારકા સંલગ્ન પણ છે. પોરબંદર હડપ્પન સમયમાં સૌરાષ્ટ્ર વિસ્તારનું મહત્વનું સમૂદ્રી બંદર હશે તેમ અહીંની ખાડીમાં મળી આવેલ પ્રાચીન જેટી તથા અન્ય પૂરાવાઓથી જાણવા મળે છે.
રાજાશાહી પોરબંદર (ઇ.સ. ૧૬૦૦ પછી)
અંગ્રેજ શાસન સમયમાં પોરબંદર રજવાડું હતું. રાજ્યકર્તાઓ જેઠવા વંશના રાજપૂત રાજાઓ હતા, જેમણે ૧૬મી સદીના મધ્યભાગમાં રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું.રાજ્યનું ક્ષેત્રફળ ૧૬૬૩ ચો. કિ.મી. ૧૦૬ ગામડાઓ અને વસ્તી ૧,૦૦,૦૦૦ ઉપર (ઇ.સ. ૧૯૨૧) હતી. ૧૯૪૭માં રાજ્યની મહેસૂલી આવક રૂ. ૨૧,૦૦,૦૦૦/- હતી. રાજ્યકર્તાને "મહારાજા રાણાસાહેબ"નો ખિતાબ અને ૧૩ તોપની સલામી હતી.
સાંપ્રત સ્થિતિ
right|thumb|મહાત્મા ગાંધી ભારત મંદિર
મહાત્મા ગાંધીજીની જન્મભૂમિ હોવાના કારણે અહીં દેશ વિદેશનાં પ્રવાસીઓ આવે છે, પરંતુ પ્રવાસી સગવડોનો હજુ થોડો અભાવ છે. કિર્તીમંદિર આસપાસનો વિસ્તાર પુન:નિર્માણ કરી અને તેને 'શાંતિનું મંદિર' બનાવવાનું કામ ચાલુ છે. પોરબંદરનો સુંદર દરિયાકિનારો અને ચોપાટી પર સત્તાવાળાઓએ સરસ બેઠકો તથા સ્કેટીંગરીંગ વગેરે બનાવેલ છે.
ફીશરીઝ અને માછલાની નિકાસ પોરબંદરના મુખ્ય રોજગાર છે. જે પુષ્કળ માણસોને રોજીરોટી પુરી પાડે છે. અહીં દેશ અને રાજ્યનાં ટોચના નિકાસકારો છે.
વસ્તી
ભારતની ૨૦૧૧ની વસ્તી ગણતરી અનુસાર પોરબંદરની વસ્તી ૧,૫૨,૭૬૦ હતી જેમાં પુરૂષો ૭૮,૦૯૭ અને મહિલાઓ ૭૩,૬૭૩ હતી. શિક્ષણનો દર ૮૫.૭૬% હતો. પુરૂષ શૈક્ષણીકતા ૯૦.૬૮% અને સ્ત્રી શૈક્ષણીકતા ૮૦.૫૭% હતી.
પોરબંદર મેટ્રોપોલિટન વિસ્તારોમાં છાંયા, ખાપટ, પોરબંદર અને ઝાવર (આંશિક)નો સમાવેશ થાય છે.
જોવાલાયક સ્થળો
thumb|રોકડીયા હનુમાન મંદિર, ૧૯૫૮
thumb|નરવાઈ માતાજી, પોરબંદર-સોમનાથ હાઇવે પરનું નરવાઈ માતાજીનું મંદિર.
thumb|ગાંધીજીનું જન્મસ્થળ
કીર્તિ મંદિર (મહાત્મા ગાંધીની જન્મભૂમિ)
સુદામા મંદિર
ભારત મંદિર
ગાયત્રી મંદિર
રોકડીયા હનુમાન મંદિર
સાંદિપની વિદ્યાનિકેતન
પક્ષી અભ્યારણ
રાણાસાહેબનો મહેલ
ચોપાટી
સત્યનારાયણનું મંદિર
કમલાનહેરૂ બાગ
સાંઇબાબા મંદિર
શ્રીહરી મંદિર
તારા મંદિર
સ્વામીનારાયણ મંદિર
શૈક્ષણિક સંસ્થાઓ
પોરબંદરનું આર્ય કન્યા ગુરૂકુલ આખાય ભારતમાં સ્ત્રી શિક્ષણ ક્ષેત્રે ખૂબજ પ્રખ્યાત અને મહત્વનું શૈક્ષણીક સંકુલ છે. આ અનોખી સંસ્થામાં પ્રાચીન વૈદિક ભારતની અને આધુનિક શિક્ષણ પધ્ધતીના સમન્વયરૂપ શિક્ષા આપવાનમાં આવે છે. આ સંસ્થા શ્રી નાનજી કાલીદાસ મહેતાએ સ્થાપી છે.
એમ.ઇ.એમ. સ્કુલ: પોરબંદરની પ્રથમ ઇંગલીશ મિડીયમ સ્કુલ જેમાં ઘણા ડોક્ટર, વકીલો, પ્રોફેસરોએ શિક્ષણ મેળવેલ છે .
વિક્ટોરીયા જ્યુબીલી મદ્રેસા બોયસ & ગર્લસ હાઇસ્કુલ: શેઠ હાજી અબદુલ્લા ઝવેરીએ આ ૧૨૦ વર્ષ જૂની શૈક્ષણીક સંસ્થાનો પાયો નાખેલ, તેઓ નાતાલ ઇન્ડીયન કોન્ગ્રેસના સ્થાપક પ્રમુખ હતા. તેમણે ગાંધીજીને પ્રથમ વખત દ. આફ્રીકા બોલાવેલા. વિ.જે.એમ. ગર્લસ હાઇસ્કુલ IGNOUનું પોરબંદર ખાતે સ્પેશીયલ સ્ટડી સેન્ટર ધરાવે છે. આ સંસ્થાનો કારભાર પોરબંદર મદ્રેસા ટ્રસ્ટ, ડરબન (દ.આફ્રીકા) કરે છે.
ડૉ. વી.આર. ગોઢાણીયા કોલેજ: સંચાલન શ્રી માલદેવજી ઓડેદરા સ્મારક ટ્રસ્ટ, પોરબંદર કરે છે. આ કોલેજ સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી સાથે સંલગ્ન છે. કોલેજમાં ફક્ત બહેનો માટે સવારે વાણિજ્ય અને વિનયન શાખાના સ્નાતક કક્ષા (ગુજરાતી અને અંગ્રેજી માધ્યમ), વિજ્ઞાન સ્નાતક (ગૃહ વિજ્ઞાન-Home Science)ના અભ્યાસક્રમોમાં બી.એ., બી.કોમ, અને બી.એસસી, (હોમ સાયંસ) ચાલે છે. અને બપોર પછી સહશિક્ષણમાં બી.સી.એ., પી.જી.ડી.સી.એ., ડી.સી.એસ., બી.બી.એ., બી.એસ.ડબલ્યુ., વિનયન શાખાના અનુસ્નાતક કક્ષાએ એમ.એ. (અંગ્રેજી લિટરેચર), વાણિજ્ય વિદ્યાશાખા(કોમર્સ)માં એમ.કોમ. (અંગ્રેજી માધ્યમ) અને બી.એડ.ના અભ્યાસક્રમો ચાલે છે. ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકર યુનિવર્સિટી, ગુજરાત દ્વારા અહીં Digital English Language Laboratory (DELL)પણ ચાલે છે. Knowledge Leb અને eLibrary પણ છે. IGNOUનું સ્પેશીયલ સ્ટડી સેન્ટર ચાલે છે જેમાં એમ.એ., એમ.કોમ, એમ.સી.એ., એમ.બી.એ. સહિતના અનેક અભ્યાસક્રમો ચાલે છે internet lab પણ છે. અને IGNOUનું પરીક્ષા કેન્દ્ર પણ અહી છે. નિયમિત રીતે કાઉન્સેલિંગ પણ અપાય છે. કોલેજના કમ્પાઉન્ડમાં જ બે મહિલા હોસ્ટેલ છે.
મહારાજા ભાવસિંહજી હાઈસ્કુલ, મહારાજા ભાવસિંહજી મિડલ સ્કુલ, મહારાજા ભાવસિંહજી ટેકનિકલ હાઈસ્કુલ (ધોરણ - ૮, ૯ અને ૧૦માં ટેકનિકલ શિક્ષણ આપતી એક માત્ર શાળા હતી.) પોરબંદર સ્ટેટના મહારાજા સાહેબે આ શૈક્ષણીક સંસ્થાઓ બંધાવેલી હતી જે ભૂતકાળમાં ખૂબ જ ધમધમતી હતી. મહાત્મા ગાંધીજીએ ત્યાં શિક્ષણ લીધુ હતુ. હાલમાં બંધ ખંડેર હાલતમાં છે.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
પોરબંદર જિલ્લા કલેક્ટરનું અધિકૃત વેબસાઇટ
Category:ગુજરાતનાં શહેરો અને નગરો
શ્રેણી:ગુજરાતનાં તાલુકા મથકો |
લક્ષ્મીબાઈ | https://gu.wikipedia.org/wiki/લક્ષ્મીબાઈ | REDIRECT રાણી લક્ષ્મીબાઈ |
રાણી લક્ષ્મીબાઈ | https://gu.wikipedia.org/wiki/રાણી_લક્ષ્મીબાઈ | રાણી લક્ષ્મીબાઈ (૧૯ નવેમ્બર ૧૮૨૮ - ૧૮ જૂન ૧૮૫૮) ઝાંસી રાજ્યની રાણી હતા. તેઓ સનઃ ૧૮૫૭ના ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામની નાયિકા હતા.
જીવન
તેમનો જન્મ કાશી (વારાણસી)માં તથા મૃત્યુ ગ્વાલિયરમાં થયું હતું. તેમનું નાનપણનું નામ મનિકર્ણિકા હતું પણ લાડમાં તેમને મનુ કહેતા. તેમના પિતા નું નામ મોરોપંત તાંબે હતું અને તેઓ એક મહારાષ્ટ્રીયન બ્રાહ્મણ હતા. તેમની માતા ભાગીરથીબાઈ એક સુસંસ્કૃત, બુદ્ધિમાન અને ધાર્મિક મહિલા હતી. મનુ જ્યારે ચાર વર્ષ ની હતી ત્યારે તેમની માતાનું મૃત્યુ થયું. તેમનું પાલન પિતાએ કર્યું હતું. મનુ ને નાનપણમાં શાસ્ત્રોની શિક્ષા ની સાથે શસ્ત્રોની શિક્ષા પણ મળી. તેમનો વિવાહ સન ૧૮૪૨માં ઝાંસી ના રાજા ગંગાધર રાવ નિવાલકર ની સાથે થયો, અને તે રીતે તેઓ ઝાંસીની રાણી બન્યાં. વિવાહ પછી તેમનું નામ લક્ષ્મીબાઈ રાખવામાં આવ્યું. સન ૧૮૫૧ માં રાણી લક્ષ્મીબાઈએ એક પુત્ર ને જન્મ આપ્યો પણ ચાર મહીનાની ઉંમરમાં જ તેનું મૃત્યુ થયું. સન ૧૮૫૩માં રાજા ગંગાધર રાવનું સ્વાસ્થ્ય ખૂબ બગડ્યુ એટલે તેમને દત્તક પુત્ર લેવાની સલાહ આપવામાં આવી. પુત્ર દત્તક લીધા પછી રાજા ગંગાધર રાવનું મૃત્યુ ૨૧ નવેમ્બર ૧૮૫૩ માં થયું. દત્તક પુત્રનું નામ દામોદર રાવ રાખવામાં આવ્યું.
અંગ્રેજ રાજનીતિ
લોર્ડ ડેલહાઉસી ની રાજ્ય હડપવાની નીતિ - ખાલસા નીતિ- અનુસાર, અંગ્રેજોએ દામોદર રાવ - જે એ સમયે બાલક હતા - ને ઝાંસી રાજ્ય નો ઉત્તરાધિકારી માન્ય ન કર્યો, તથા ઝાંસી રાજ્યને અંગ્રેજ રાજ્યમાં મેળવી દેવાનો નિશ્ચય કરી લીધો. ત્યારે રાણી લક્ષ્મીબાઈએ અંગ્રેજ વકીલ જોહ્ન લૈંગ ની સલાહ લીધી અને લંડનની અદાલતમાં મુકદમો દાખલ કર્યો. મુકદમામાં ખૂબજ દલીલો થઇ પરંતુ આખરે તેને બિનલાયક ગણવામાં આવ્યો. અંગ્રેજી અધિકારીઓ એ રાજ્યનો ખજાનો જપ્ત કરી લીધો અને તેમના પતિ ના ઋણને રાણીના સાલિયાણામાંથી કાપી લેવામાં આવ્યુ. આ સાથે જ રાણીએ ઝાંસીના કિલ્લાને છોડી ને ઝાંસીના રાણી મહેલમાં રહેવા જવું પડ્યુ. પણ રાણી લક્ષ્મીબાઈએ કોઇ પણ કિંમત પર ઝાંસી રાજ્યની રક્ષા કરવાનો નિશ્ચય કરી લિધો હતો.
ઝાંસીનું યુદ્ધ
right|thumb|200px|લક્ષ્મીબાઈ
ઝાંસી ૧૮૫૭ના વિપ્લવનું એક પ્રમુખ કેન્દ્ર બની ગયું હતુ, જ્યાં હિંસા ફાટી નીકળી હતી. રાણી લક્ષ્મીબાઈએ ઝાંસી ની સુરક્ષાને સુદૃઢ કરવાનું શરૂ કરી દીધુ અને એક સ્વયંસેવક સેનાને સંગઠન કરવાનું પ્રારંભ કર્યુ. આ સેનામાં મહિલાઓની ભરતી પણ કરવામાં આવી અને તેમને યુદ્ધ પ્રશિક્ષણ પણ આપવામાં આવ્યુ. સાધારણ જનતાએ પણ આ વિદ્રોહમાં સહકાર આપ્યો.
૧૮૫૭ના સપ્ટેમ્બર તથા ઓક્ટોબર મહિનામાં પડોસી રાજ્યો ઓરછા તથા દતિયાના રાજાઓએ ઝાંસી ઉપર આક્રમણ કર્યુ. રાણીએ સફળતા પૂર્વક તેમને હરાવ્યા. ૧૮૫૮ના જાન્યુઆરી મહિનામાં અંગ્રેજ સેનાએ ઝાંસી તરફ આગળ વધવાનું ચાલું કર્યુ અને માર્ચ મહીનામાં શહેરને ઘેરી લીધુ. બે અઠવાડીયાની લડાઈ પછી અંગ્રેજ સેનાએ શહેર ઉપર કબ્જો કરી લીધો. પરંતુ રાણી, દામોદર રાવની સાથે અંગ્રેજોથી બચીને ભાગી જવામાં સફળ થઇ. રાણી ઝાંસીથી ભાગીને કાલપી પહોંચી અને ત્યાં તાત્યા ટોપેને મળી.
ટેલિવીઝનમાં
ઝાંસી કી રાની (ઝી ટીવી) એક ધારાવાહિક
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
શ્રેણી:વ્યક્તિત્વ
શ્રેણી:નારીવિશેષ
શ્રેણી:૧૮૫૮માં મૃત્યુ |
ઝાંસી | https://gu.wikipedia.org/wiki/ઝાંસી | ઝાંસી/ઝાઁસી (હિન્દી:झाँसी/झांसी) ભારતનાં ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્યમાં આવેલું એક પ્રમુખ શહેર છે જે ઉત્તર પ્રદેશ અને મધ્ય પ્રદેશની સીમા પર આવેલું છે. ઝાંસી શહેર રેલ્વે અને સડક-માર્ગનું એક મહત્વનું કેન્દ્ર છે. આ શહેર ઝાંસી જિલ્લો અને ઝાંસી પ્રાંત નું પ્રશાસન કેન્દ્ર પણ છે. ઝાંસી શહેર પત્થરથી બનેલા કિલ્લાની ચારે તરફ ફેલાયલું છે. આ કિલ્લો શહેરની મધ્યમાં આવેલ એક પહાડ પર આવેલો છે.
ઇતિહાસ
૯મી સદીમાં, ઝાંસીનું રાજ્ય [ખજુરાહો]ના રાજપૂત ચન્દેલા વંશના રાજાઓના શાસનમાં આવ્યું. કૃત્રિમ જળાશય અને પહાડી ક્ષેત્રમાંનું વાસ્તુશિલ્પિય ખંડેર કદાચ તે કાળનુ હોઇ શકે. ચન્દેલા વંશના પછી તેમના સેવક ખન્ગારે આ ક્ષેત્રનો કાર્યભાર સંભાળ્યો. "કરાર" નો કિલ્લો આ જ વંશના રાજાઓએ બનાવ્યો હતો.
૧૪મી સદીની આજુબાજુ બુન્દેલા લોકોએ વિંધ્યાચળ ક્ષેત્રની નીચે મેદાની ક્ષેત્રમાં આવવાની શરૂઆત કરી અને ધીમે ધીમે આખા મેદાની ક્ષેત્રમાં ફેલાઇ ગયા, જેને આજે બુન્દેલખંડના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. ઝાંસીના કિલ્લાનું નિર્માણ ઓર્છાના રાજા વીરસિહ દેવ દ્વારા કરવામાં આવ્યુ હતું. લોકકથા એવી છે કે રાજા વીરસિંહે દૂરથી પહાડી પર છાયા જોઇ જેને બુંદેલી ભાષામાં "ઝાઈ સી" બોલાતું, જે શબ્દના અપભ્રંશથી શહરનું નામ ઝાંસી પડયુ.
૧૭મી સદીમાં મુઘલ સામ્રાજ્યના રાજાઓના બુન્દેલા ક્ષેત્રમાં વારંવારં આક્રમણોના કારણે બુન્દેલા રાજા છત્રસાળે સન ૧૭૩૨માં મરાઠા સામ્રાજ્ય પાસે મદદ માંગી. મરાઠાઓ મદદ માટે આગળ આવ્યા. સન ૧૭૩૪માં રાજા છત્રસાળના મૃત્યુ પછી બુન્દેલ ક્ષેત્રનો એક તૃત્યાંશ હિસ્સો મરાઠાને આપવામાં આવ્યો. મરાઠાઓએ શહેરનો વિકાસ કર્યો અને તે માટે ઓરછા થી લોકોને લાવીને વસાવવામાં આવ્યા.
સન્ ૧૮૦૬માં, મરાઠા શક્તિ નબળી પડ્યા પછી બ્રિટીશ રાજ અને મરાઠા પેશવાની વચ્ચે સંધી થઇ જેમાં મરાઠાઓએ બ્રિટીશ સામ્રાજ્યનું પ્રભુત્વ સ્વીકારી લીધું. સન ૧૮૧૭માં પેશવાએ પૂનામાં બુન્દેલખંડ ક્ષેત્રનો બધો અધિકાર બ્રિટીશ ઈસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીને આપી દીધો. સન ૧૮૫૭માં ઝાંસીના રાજા ગંગાધર રાવનું મૃત્યુ થયું. તરત જ ગવર્નર જનરલે ઝાંસીને પૂરી રીતે પોતાના અધિકારમાં લઇ લીધું. રાજા ગંગાધર રાવની વિધવા રાણી લક્ષ્મીબાઈએ આ વાતનો વિરોધ કર્યો અને કહ્યુ કે રાજા ગંગાધર રાવના દત્તક પુત્રને રાજ્યનો ઉત્તરાધિકારી માનવામાં આવે, પરંતુ અંગ્રેજોએ આ માનવાનો ઇનકાર કરી દીધો. આ જ પરિસ્તિથિમાં ઝાંસીમાં સન ૧૮૫૭નો સંગ્રામ થયો જે ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ માટે પાયારૂપ સાબિત થયો. જૂન ૧૮૫૭માં ૧૨મી પાયદળ સેનાના સૈનિકોએ ઝાંસીના કિલ્લા પર કબજો કરી લીધો અને કિલ્લામાં હાજર અંગ્રેજ અફસરોને મારી નાંખ્યા. અંગ્રેજ રાજ્ય સાથેની લડાઇ દરમિયાન રાણી લક્ષ્મીબાઈએ પોતે સેનાનું સંચાલાન કર્યુ. નવેમ્બર ૧૮૫૮માં ઝાંસીને અંગ્રેજ રાજ્યમાં ફરીથી ભેળવવામાં આવ્યું અને ઝાંસીનો અધિકાર ગ્વાલિયરના રાજાને સોંપવામાં આવ્યો. સન ૧૮૮૬માં ઝાંસીને યૂનાઇટેડ પ્રોવિન્સમાં જોડવામાં આવ્યું જે સ્વતંત્રતા પછી ઉત્તર પ્રદેશ બન્યું.
શિક્ષણ
ઝાંસી શહેર બુન્દેલખંડ ક્ષેત્ર માં અધ્યયનનું એક મોખરાનું કેન્દ્ર છે. વિદ્યાલય અને અધ્યયન કેન્દ્ર સરકાર તથા ખાનગી ક્ષેત્ર દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે. બુન્દેલખંડ વિશ્વવિધ્યાલય જેની સ્થાપના સને ૧૯૭૫માં કરવામાં આવી હતી, વિજ્ઞાન, કલા અને વ્યવસાયિક શિક્ષાની પદવી આપે છે. ઝાંસી શહેર અને આસપાસના અધિકતર વિધ્યાલય બુન્દેલખંડ વિશ્વવિધ્યાલય સંલગ્ન છે. બુન્દેલખંડ અભિયાન્ત્રિકી અને તકનિકી સંસ્થાન ઉત્તર પ્રદેશ સરકાર દ્વારા સ્થાપિત તકનિકી સંસ્થાન છે જે ઉત્તર પ્રદેશ તકનિકી વિશ્વવિધ્યાલય સાથે સંલગ્ન છે. રાણી લક્ષ્મીબાઈ ચિકિત્સા સંસ્થાન ચિકિત્સા વિજ્ઞાનમાં પદવી પ્રદાન કરે છે. ઝાંસીમાં આયુર્વેદિક અધ્યન સન્સ્થાન પણ છે જે પ્રાચીન ભારતીય ચિકિત્સા વિજ્ઞાન આયુર્વેદનું શિક્ષણ આપે છે. ઉચ્ચ શિક્ષા સિવાય ઝાંસીમાં અનેક પ્રાથમિક શાળાઓ પણ છે. આ શાળાઓ સરકાર તથા ખાનગી ક્ષેત્ર દ્વારા ચલાવવામાં આવે છે. વિદ્યાલયોમાં શિક્ષણનું માધ્યમ હિંદી તથા અંગ્રેજી ભાષા છે. શાળાઓ ઉત્તર પ્રદેશ માધ્યમિક શિક્ષા પરિષદ અથવાતો કેન્દ્રિય માધ્યમિક શિક્ષા પરિષદ સાથે સંલગ્ન છે. ઝાંસીમાં પુરુષ સાક્ષરતા પ્રમાણ ૮૦% મહિલા સાક્ષરતા પ્રમાણ ૫૧% છે, તથા કુલ સાક્ષરતા પ્રમાણ ૬૬% છે.
જોવાલાયક સ્થળો
સ્થાનિક
ઝાંસીનો કિલ્લો: સને ૧૬૧૩ના વર્ષમાં ઝાંસીના કિલ્લાનું નિર્માણ રાજા બીરસિંહ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. આ કિલ્લો શહેરની વચ્ચોવચ એક પહાડ પર આવેલો છે.
રાની મહેલ: ઝાંસીના કિલ્લાથી થોડા અંતરે આવેલો રાની મહેલ, રાણી લક્ષ્મીબાઈનો મહેલ હતો. આ મહેલનું નિર્માણ ૧૭મી સદીમાં રઘુનાથ રાવ દ્વિતિયએ કરાવ્યું હતું. હાલમાં આ મહેલને એક સંગ્રહાલયમાં ફેરવી દેવામાં આવ્યો છે.
ઉત્તરપ્રદેશ સરકારી સંગ્રહાલય
મહાલક્ષ્મી મંદિર
ગણેશ મંદિર
આસપાસમાં
સુકમા-ડુકમા બંદ: બેતવા નદી પર બનેલ આ અત્યંત સુંદર બંધ છે. આ બંધ ઝાંસી શહેરથી લગભગ ૪૫ કિ મી દૂર છે તથા તે બબીના શહેર પાસે આવેલો છે.
દેવગઢ: ઝાંસી શહેર થી ૧૨૩ કિ મી દૂર આ શહેર લલિતપુર પાસે છે. અહીં ગુપ્ત વંશના સમયના વિષ્ણુ તથા જૈન મંદિરો જોઈ શકાય છે.
ઓરછા : ઝાંસી શહેરથી ૧૮ કિ મી દૂર આ સ્થાન અત્યંત સુંદર મંદિરો, મહેલો તથા કિલ્લા માટે જાણીતું છે.
ખજુરાહો : ઝાંસી શહેરથી ૧૭૮ કિ મી દૂર આ સ્થાન ૧૦મી તથા ૧૨મી સદીમાં ચન્દેલ વંશના રાજાઓ દ્વારા બનાવડાવવામાં આવેલા અને પોતાના શ્રૃંગારાત્મક મંદિરો માટે પ્રસિદ્ધ છે.
દતિયા : ઝાંસી શહેરથી ૨૮ કિ મી દૂર આ રાજા વીરસિંહ દ્વારા બનાવયેલા સાત માળનાં મહેલ તથા શ્રી પીતમ્બરા દેવીના મંદિર માટે પ્રસિદ્ધ છે.
શિવપુરી : ઝાંસીથી ૧૦૧ કિ મી દૂર આ શહેર ગ્વાલિયરના સિન્ધિયા રાજાઓની ગ્રીષ્મ્કાલીન રાજધાની હોતી હતી. આ શહેર સિન્ધિયા દ્વારા બનાવાયેલા આરસના સ્મારક માટે પણ પ્રસિદ્ધ છે. અહીંનું માધવ રાષ્ટ્રીય ઉધ્યાન વન્ય જીવનથી પરિપૂર્ણ છે.
ઝાંસીની અમુક પ્રતિષ્ઠિત વ્યક્તિઓ
રાણી લક્ષ્મીબાઈ
ચંદ્રશેખર આઝાદ
તાત્યા તોપે
મૈથિલીશરણ ગુપ્ત
ધ્યાનચન્દ
ડૉ. વૃંદાવન લાલ વર્મા
મહાકવિ કેશવદાસ
સુબોધ મુખર્જી
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
ઝાંસી જિલ્લાની અધિકૃત વેબ સાઈટ
ઝાંસી નગર નિગમની અધિકૃત વેબ સાઈટ
ઉત્તર પ્રદેશ પયર્ટન અધિકૃત વેબ સાઈટ
મધ્ય પ્રદેશ પયર્ટન અધિકૃત વેબ સાઈટ
શ્રેણી:ઉત્તર પ્રદેશનાં શહેરો
શ્રેણી:ઐતિહાસિક સ્થળો |
અરબી સમુદ્ર | https://gu.wikipedia.org/wiki/અરબી_સમુદ્ર | 300px|right|thumb|અરબ સાગરનો નક્શો
અરબ સાગર અથવા અરબી સમુદ્ર એ હિંદ મહાસાગરનો ભાગ છે. તે પૂર્વમાં ભારત, ઉત્તરે પાકિસ્તાન તથા ઈરાન, અને પશ્ચિમે આરબ દ્વિપકલ્પ થી ઘેરાયેલો છે. વૈદિક કાળમાં આ સિંધુ સાગર નામે જાણીતો હતો. અરબસ્તાનનો અખાત અને એડનનો અખાત એ બે મોટા ભૌગોલિક સ્થળો છે. આ ઉપરાંત બાબ-અલ-માંડબની સામુદ્ર ધુની, કચ્છનો અખાત, ખંભાતનો અખાત પણ અરબસાગર માં આવેલા છે. અરબ સાગરમાં ઝાઝા દ્વિપ નથી, મુખ્ય દ્વિપમાં આફ્રિકા નજીક સોકોત્રા અને ભારતના કિનારા નજીક લક્ષદ્વીપ આવેલા છે.
બાહ્ય કડીઓ
શ્રેણી:સમુદ્ર |
સ્વાધ્યાય પરિવાર | https://gu.wikipedia.org/wiki/સ્વાધ્યાય_પરિવાર | સ્વાધ્યાય પરિવાર પુજ્ય પાંડુરંગ શાસ્ત્રી આઠવલે દ્વારા સ્થપાયેલ એક સાંસ્કૃતિક અને આધ્યાત્મિક પરિવાર છે. સ્વાધ્યાય કાર્યની શરૂઆત મુંબઇ સ્થિત માધવબાગ પાઠશાળાથી થઇ અને હજુ પણ તે સ્વાધ્યાય કાર્યના કેન્દ્ર સ્થાને છે. સ્વાધ્યાય પરિવાર આજે ૩૫ જેટલા દેશોમાં ફેલાયેલો છે અને તેમનું મુખ્ય કાર્ય વૈદિક સંસ્કૃતિના પુનરુત્થાનનું છે.
સ્વાધ્યાય પરિવાર એ એક દૈવી પરિવાર છે. જેમાં વિવિધ અષ્ટામૃત કેન્દ્રો દ્વારા જેવા કે બાલ સંસ્કાર કેન્દ્ર દ્વારા બાળકોમાં, યુવા કેન્દ્ર દ્વારા યુવાનો, મહિલા કેન્દ્ર દ્વારા મહિલાઓ, વિડિઓ કેન્દ્રો, યુવતી કેન્દ્ર દ્વારા યુવતીઓ માં સંસ્કાર અને જીવન કઈ રીતે જીવવું તે શીખવવામાં આવે છે. સ્વાધ્યાય પરિવારનો આધાર શ્રીમદ ભગવદગીતા છે.જેના ઉપર સમગ્ર કાર્ય ઊભેલું છે.
સ્વાધ્યાય પરિવારમાં પૈસાને સ્થાન નથી, તેમાં કોઈ પાસેથી પૈસા ઉઘરાવવામાં આવતા નથી કે દાન લેવામાં આવતું નથી. તેમાં વિવિધ પ્રયોગો થકી જેવા કે હીરા મંદિર, યોગેશ્વર કૃષિ , મત્સ્યગંધા, જરી મંદિર થકી મળેલી મહાલક્ષ્મીને વિવિધ કેન્દ્રો તથા કાર્યક્રમો ના ખર્ચ માં વાપરવામાં આવે છે. તેમજ વધેલી લક્ષ્મીને સામાજિક કાર્યોમાં વાપરવામાં આવે છે.
પ્રયોગો
વૃક્ષમંદિર
યોગેશ્વર કૃષિ
શ્રીદર્શનમ
ગોરસ
મત્સ્યગંધા
પતંજલિ ચિકિત્સાલય
ત્રિકાળ સંધ્યા
કુવા રીચાર્જ
અમૃતાલાયમ
મંગલ વિવાહ
હીરા મંદિર
જરી મંદિર
બાહ્ય કડીઓ
સ્વાધ્યાય પરિવારની વેબસાઇટ
શ્રેણી:સંસ્કૃતિ |
રામ | https://gu.wikipedia.org/wiki/રામ | thumb|રામ જન્મભૂમિના રામ મંદિરમાં રામની પ્રતિમા
રામ હિંદુ ધર્મમાં એક પ્રમુખ દેવતા છે. તે વિષ્ણુનો સાતમો અને સૌથી લોકપ્રિય અવતાર છે. હિંદુ ધર્મની રામકેન્દ્રી પરંપરાઓમાં તેમને સર્વોચ્ચ (પરમ અસ્તિત્વ) માનવામાં આવે છે.
કોશલ સામ્રાજ્યની રાજધાની અયોધ્યામાં કૌશલ્યા અને દશરથને ત્યાં રામનો જન્મ થયો હતો. તેના ભાઈ-બહેનોમાં લક્ષ્મણ, ભરત અને શત્રુઘ્નનો સમાવેશ થતો હતો. તેમણે સીતા સાથે લગ્ન કર્યા હતા. રાજવી પરિવારમાં જન્મેલા હોવા છતાં, હિન્દુ ગ્રંથોમાં રામના જીવનનું વર્ણન દરિદ્ર અને મુશ્કેલ સંજોગોમાં દેશનિકાલ, નૈતિક પ્રશ્નો અને નૈતિક દ્વિધાઓ જેવા અણધાર્યા ફેરફારો દ્વારા પડકારવામાં આવ્યું છે. તેમની તમામ મુશ્કેલીઓમાં, સૌથી નોંધપાત્ર બાબત રાક્ષસ-રાજા રાવણ દ્વારા સીતાનું અપહરણ છે, ત્યારબાદ રામ અને લક્ષ્મણ દ્વારા દુષ્ટ રાવણનો નાશ કરવા માટેના અને સીતાની સ્વતંત્રતા મેળવવા દૃઢ નિશ્ચયી અને મહાકાવ્ય પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા છે. રામ, સીતા અને તેમના સાથીઓની સમગ્ર જીવનકથામાં વ્યક્તિની ફરજો, અધિકારો અને સામાજિક જવાબદારીઓની ચર્ચા કરવામાં આવી છે. તે આદર્શ પાત્રો દ્વારા ધર્મ અને ધાર્મિક જીવનને સમજાવે છે.
વૈષ્ણવ ધર્મ માટે રામનું વિશેષ મહત્વ છે. તેઓ પ્રાચીન હિંદુ મહાકાવ્ય રામાયણના કેન્દ્રીય વ્યક્તિ છે, જે દક્ષિણ એશિયા અને દક્ષિણપૂર્વ એશિયાની સંસ્કૃતિઓમાં ઐતિહાસિક રીતે લોકપ્રિય ગ્રંથ છે. તેમની પ્રાચીન દંતકથાઓએ ભાષ્ય (ભાષ્યો) અને વિસ્તૃત ગૌણ સાહિત્યને આકર્ષિત કર્યું છે અને પ્રદર્શન કલાને પ્રેરિત કરી છે. ઉદાહરણ તરીકે, આવા બે ગ્રંથો છે, અધ્યાત્મ રામાયણ - એક આધ્યાત્મિક અને ધર્મશાસ્ત્રીય ગ્રંથ જેને રામાનંદી મઠો દ્વારા પાયારૂપ માનવામાં આવે છે, અને શ્રી રામ ચરિત માનસ - એક લોકપ્રિય ગ્રંથ જે ભારતમાં દર વર્ષે શરદ ઋતુ દરમિયાન હજારો રામલીલા મહોત્સવના પ્રદર્શનને પ્રેરિત કરે છે..
રામની દંતકથાઓ જૈન અને બૌદ્ધ ધર્મના ગ્રંથોમાં પણ જોવા મળે છે, જો કે આ ગ્રંથોમાં તેમને ક્યારેક પૌમા અથવા પદ્મા પણ કહેવામાં આવે છે, અને તેમની વિગતો હિન્દુ સંસ્કરણોથી નોંધપાત્ર રીતે અલગ પડે છે. જૈન ગ્રંથોમાં ૬૩ શલાકાપુરુષોમાં રામનો આઠમા બલભદ્ર તરીકે ઉલ્લેખ પણ કરવામાં આવ્યો છે. શીખ ધર્મમાં દશમ ગ્રંથમાં ચૌબિસ અવતારમાં વિષ્ણુના ચોવીસ દિવ્ય અવતારોમાંના એક તરીકે રામનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે..
વ્યુત્પત્તિશાસ્ત્ર અને નામકરણ
રામને રમણ, રામા, અને રામચંદ્ર તરીકે પણ ઓળખાય છે. રામ એ વૈદિક સંસ્કૃત શબ્દ છે જેના બે પ્રાસંગિક અર્થ થાય છે. અથર્વવેદના સંદર્ભમાં, મોનિઅર-વિલિયમ્સના નિષ્પાદન અનુસાર તેનો અર્થ "શ્યામ, ઘેરા રંગનો, કાળો" થાય છે અને તે રાત્રિ શબ્દ સાથે સંબંધિત છે જેનો અર્થ થાય છે રાત. અન્ય સંદર્ભ ગ્રંથો જેવા કે, વૈદિક ગ્રંથોમાં મુજબ, આ શબ્દનો અર્થ "આનંદદાયક, આનંદકારક, મોહક, સુંદર, સુંદર" એવો થાય છે. આ શબ્દનો ઉપયોગ કેટલીક વાર વિવિધ ભારતીય ભાષાઓ અને ધર્મોમાં પ્રત્યય તરીકે કરવામાં આવે છે, જેમ કે બૌદ્ધ ગ્રંથોમાં પાલી, જ્યાં - રામ સંમિશ્રિત શબ્દમાં "મનને આનંદદાયક, મનોહર" ની ભાવના ઉમેરે છે.
વૈદિક સાહિત્યમાં રામ નામ સૌ પ્રથમ બે સંરક્ષક નામો - માર્ગાવેય અને ઔપતાસ્વિની સાથે સંકળાયેલો છે, જે વિવિધ વ્યક્તિઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. રામ, જમદજ્ઞ્ય નામની ત્રીજી વ્યક્તિ હિન્દુ પરંપરામાં ઋગ્વેદના સ્તોત્ર ૧૦.૧૧૦ ના કથિત લેખક છે. પ્રાચીન સાહિત્યમાં રામ શબ્દ ત્રણ વ્યક્તિઓ માટે આદરણીય પરિભાષામાં જોવા મળે છે:
પરશુ-રામ, વિષ્ણુના છઠ્ઠા અવતાર તરીકે. તેમને ઋગ્વેદ ખ્યાતિના રામ જમદજ્ઞય સાથે જોડવામાં આવે છે.
રામ-ચંદ્ર, વિષ્ણુના સાતમા અવતાર અને પ્રાચીન રામાયણ ખ્યાતિના રૂપમાં.
બલ-રામ, જેમને હલાયુધ પણ કહેવામાં આવે છે, તે કૃષ્ણના મોટા ભાઈ તરીકે ઓળખાય છે, જે હિન્દુ, બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મની દંતકથાઓમાં જોવા મળે છે.
હિન્દુ ગ્રંથોમાં, પૌરાણિક કથાઓમાં ઘણા જુદા જુદા વિદ્વાનો અને રાજાઓ માટે રામ નામ વારંવાર જોવા મળે છે. આ શબ્દ પ્રાચીન ઉપનિષદો અને અરણ્યકના વૈદિક સાહિત્યના વિવિધ આયામો તેમજ સંગીત અને ઉત્તર વૈદિક સાહિત્યમાં પણ જોવા મળે છે, પરંતુ તે એવી કોઈ વસ્તુ અથવા વ્યક્તિના સંદર્ભમાં જોવા મળે છે જે "મોહક, સુંદર, મનોહર" હોય અથવા "અંધકાર, રાત" ને ભાષાયિત કરતો હોય.
રામ નામનો વિષ્ણુ અવતાર અન્ય નામોથી પણ ઓળખાય છે. તેમને રામચંદ્ર (સુંદર, સુંદર ચંદ્ર), અથવા દશરથી (દશરથના પુત્ર) અથવા રાઘવ (રઘુના વંશજ, હિન્દુ બ્રહ્માંડશાસ્ત્રમાં સૌર વંશજ) કહેવામાં આવે છે. તેમને રામ લલ્લા (રામનું શિશુ સ્વરૂપ) તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
આ પણ જુઓ
રામાયણ
સીતા
હનુમાન
સંદર્ભ
પૂરક વાંચન
બાહ્ય કડીઓ
શ્રેણી:દેવી દેવતા
શ્રેણી:હિંદુ દેવતા
શ્રેણી:વિષ્ણુના દશાવતાર |
ગૌતમ બુદ્ધ | https://gu.wikipedia.org/wiki/ગૌતમ_બુદ્ધ | સિદ્ધાર્થ ગૌતમ બુદ્ધ એ બૌદ્ધ ધર્મના સ્થાપક છે. ઇ.સ. પુર્વે ૫૬૩માં બુદ્ધનો જન્મ કપિલવસ્તુ નગરીમાં શાક્ય પરિવારમાં થયો હતો. જન્મ સમયે તેમનું નામ સિદ્ધાર્થ હતું. જન્મના કેટલાક દિવસો બાદ માતાનું અવસાન થતાં તેમનો ઉછેર તેમની માસી ગૌતમીએ કર્યો હતો. આથી તેને લોકોએ ગૌતમ કહીને બોલાવવાનું શરૂ કર્યું હતું. ગૌતમ બુદ્ધ ૮૦ વર્ષ જીવ્યા હતા. ગૌતમ બુદ્ધને શાક્યમુનિ પણ કહેવાય છે.
ગૌતમ બુદ્ધનું જીવન
જન્મ અને શરૂઆતનું જીવન
પ્રચલિત માન્યતાઓ પ્રમાણે સિદ્ધાર્થ ગૌતમનો જન્મ મૌર્ય રાજા અશોકના શાસનના ૨૦૦ વર્ષ પહેલા થયો હતો. તેઓનો જન્મ પ્રાચીન ભારતના લુમ્બિનિમાં, જે આજે નેપાળમાં છે, થયો હતો. રાજા શુદ્ધોધન તેમના પિતા અને રાણી મહામાયા તેમના માતા હતા. તેમનાં જન્મ વખતે અથવા તેના થોડાજ સમય બાદ (૭ દિવસ) માતા મહામાયા/માયાવતીનું અવસાન થયું હતું. એમના નામકરણ વખતે ઘણાં વિદ્વાનોએ ભવિષ્યવાણી કરી હતી કે તેઓ મહાન રાજા અથવા મહાન સદ્પુરુષ બનશે.
એક રાજકુમાર હોવાથી સિદ્ધાર્થ ગૌતમનો વૈભવી રીતે ઉછેર થયો હતો. ૧૬ વર્ષની વયે તેમનાં લગ્ન યશોધરા સાથે કરવામાં આવ્યા હતા. સમય વહેતા તેમને રાહુલ નામના પુત્રનો જન્મ થયો. જે જોઈએ એ બધું જ હોવા છતાં તેમને એવું લાગતું કે ભૌતિક સુખ જીવનનું સર્વોચ્ચ લક્ષ્ય નથી.
મહાભિનિષ્ક્રમણ
૨૯ વર્ષની ઉંમરે એક દિવસ નગરચર્યા દરમ્યાન તેમણે એક વૃદ્ધ વ્યક્તિ, એક રોગી વ્યક્તિ, એક સડી રહેલ મડદું અને એક સાધુને જોયા. આની તેમના માનસ પર ઊંડી અસર થઈ. જીવનના આ દુઃખોમાંથી મુક્તિનો માર્ગ શોધવા તેમણે વૈભવી જીવન છોડી એક ભિક્ષુક તરીકે જીવવા પ્રયાણ કર્યું .
બોધિ પહેલાનું સંન્યાસી જીવન
સિદ્ધાર્થ સૌ પ્રથમ રાજગૃહ ગયા અને ત્યાં ઘરે ઘરે ભિક્ષા માગી સન્યાસી જીવનની શરૂઆત કરી. મગધ નરેશ બિંદુસારને જયારે આ વાતની જાણ થઈ ત્યારે, તેઓ સિદ્ધાર્થ પાસે ગયા અને પોતાનું રાજ્ય આપવાનો પ્રસ્તાવ મુક્યો. સિદ્ધાર્થે રાજાનો પ્રસ્તાવ નમ્રતા પુર્વક ઠુકરાવ્યો, પણ બોધિ પ્રાપ્તિ પછી સૌ પ્રથમ મગધની મુલાકાત લેવાનું વચન આપ્યું.
મગધ છોડયા પછી સિદ્ધાર્થ આલારા કલામ નામના ગુરૂના શિષ્ય બન્યા. થોડાજ સમયમાં તેઓએ આલારા કલામ દ્વારા શીખવવામા આવતી બધીજ વિદ્યા પર પ્રભુત્વ મેળવ્યુ. પણ સિદ્ધાર્થને આથી સંતોષ થયો નહીં અને તેઓએ ગુરૂ પાસેથી જવાની રજા માંગી. ગુરુએ સિદ્ધાર્થને પોતાની પાસે રહીને અન્ય વિધ્યાર્થીઓને શીખવવાનું આમંત્રણ આપ્યું પણ સિદ્ધાર્થે તેનો નમ્રતા પુર્વક અસ્વીકાર કર્યો. હવે સિદ્ધાર્થ ઉદ્રક રમાપુત્ર નામના ગુરૂના શિષ્ય બન્યા. અહી પણ પહેલા મુજબ જ બન્યું અને સિદ્ધાર્થે ઉદ્રક રમાપુત્ર પાસેથી રજા લીધી.
હવે સિદ્ધાર્થ ઉરુવેલા પહોચ્યાં જ્યાં નિરંજના નદીના કિનારે કૌડિન્ય પોતાના પાંચ સાથીઓ સાથે કઠોર તપસ્યા કરી રહ્યા હતા. હવે સિદ્ધાર્થનો ખોરાક દિવસનું એક ફળ માત્ર હતો. ઘણા સમય સુધી આ રીતે કઠોર તપસ્યા કરવાથી સિદ્ધાર્થનું શરીર ખુબજ નબળું થઈ ગયું. એક દિવસ નદીમાં સ્નાન કરી બહાર આવતી વખતે તેઓ ચક્કર આવવાથી પડી ગયા. હવે સિદ્ધાર્થેને વિચાર થયો જો ભુખથી મરી જઈશ તો ધ્યેયની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થશે. હવે તેઓએ અતિકઠોર તપસ્યા અને એશોઆરામ વચ્ચેનો મધ્યમ માર્ગ અપનાવવાનો નિશ્ચય કર્યો. તેઓએ સુજાતા નામની છોકરી પાસેથી ખીર ખાઈ ઉપવાસના પારણા કર્યા અને નવા જોમ સાથે તપસ્યાની શરૂઆત કરી.
બોધિની પ્રાપ્તિ
સન્યાસી જીવન દરમિયાન આનાપાન-સતી (શ્વાસોચ્છવાસ પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવાની પ્રક્રિયા) અને [વિપશ્યના] ના અભ્યાસ દ્વારા ૩6 વર્ષની વયે તેમને વૈશાખી પૂર્ણિમા ની રાત્રિએ ,પીપળાના વૃક્ષ ની નીચે બોધિ પ્રાપ્ત થઈ અને તેઓ [બુદ્ધ] કહેવાયા.આ સ્થળ હાલમાં બુધ્ધગયા કે બોધિગયા (બિહાર) તરીકે ઓળખાય છે,ત્યાંથી તેઓ સારનાથ ગયા અને પ્રથમ વખત ઉપદેશ આપ્યો. લગભગ ૪૫ વર્ષ સુધી તેમણે અલગ અલગ જગ્યાએ પગપાળા ચાલીને ધર્મનો ઉપદેશ આપ્યો.
શેષ જીવન
બોધિ પ્રાપ્ત કર્યા પછીનું જીવન તેમણે લોકોમાં જ્ઞાનનાં પ્રસાર અને તેમના દુઃખની મુક્તિ માટે ગાળ્યા.
મહાપરિનિર્વાણ
ચારિકા કરતા કરતા તેમના અંતીમ દિવસોમાં બુદ્ધ પાવા પહોંચ્યા. ત્યાં તેમણે ચુંદ નામના એક લુહારના ઘરે અંતિમ ભોજન લીધું. તે પછી તેઓ બીમાર પડી ગયા. તે નેપાળની તળેટીના પૂર્વાંચલમાં આવેલા કુસીનારા (હાલનું બિહાર) નગરીમાં પહોંચ્યા અને ત્યાં તેઓ ૮૦ વર્ષની ઉમરે પરિનિર્વાણ પામ્યા. તેમના અંતિમ સમયે પણ તેમણે સુભદ્ર નામના શ્રમણને આર્ય અષ્ટાંગિક માર્ગ સમજાવ્યો અને દીક્ષા આપી. તેમણે આપેલ અંતિમ ઉપદેશ હતો - " સર્વે સંસ્કાર અનિત્ય છે, અપ્રમાદીપણે પોતાના ધ્યેયની સિદ્ધિમાં વળગ્યા રહો."
ગૌતમ બુદ્ધ અને અન્ય ધર્મ
ગૌતમ બુદ્ધે કોઇ અવતાર કે પયગંબર હોવાનો દાવો કર્યો નથી. કેટલાક હિંદુઓ બુદ્ધને વિષ્ણુના નવમા અવતાર માને છે. તો અહમદિયા મુસલમાન બુદ્ધને પયગંબરIslam and the Ahmadiyya jamaʻat. Retrieved 15 November 2013. અને બહાઈ પંથના લોકો ભગવાનનું રૂપ માને છે. શરૂઆતમાં કેટલાક તાઓવાદી-બૌદ્ધ બુદ્ધને લાઓ ત્સેના અવતાર માનતા હતા.The Cambridge History of China, Vol.1, (The Ch'in and Han Empires, 221 BC—220 BC) ISBN 0-521-24327-0 hardback
ગૌતમ બુદ્ધ વિશે મહાનુભાવોના વિચાર
thumb|હોંગ કોગમાં બુદ્ધની પ્રતિમા
'બુદ્ધ જયંતી' ને દિવસે ભારત ના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુ એ કહેલું વાક્ય વિશ્વને એક નવી દિશા દર્શાવે એવું છે. એમણે કહ્યું હતું કે, "વિશ્વએ યુધ્ધ અને બુદ્ધ માંથી કોઈ એકની પસંદગી કરવી પડશે.."
ભારતરત્ન ડૉ ભીમરાવ આંબેડકર એ બુદ્ધ ધર્મ વિશે કહ્યું હતું કે,"મને તે ધર્મ પસંદ છે જે સ્વાતંત્ર્ય, સમાનતા અને ભાઈચારાને શીખવે છે."
સંદર્ભ
શ્રેણી:ધર્મ
શ્રેણી:બૌદ્ધ ધર્મ |
આદિ શંકરાચાર્ય | https://gu.wikipedia.org/wiki/આદિ_શંકરાચાર્ય | |
કાલિદાસ | https://gu.wikipedia.org/wiki/કાલિદાસ | thumb|200px|right|રાજા રવિ વર્માએ દોરેલું તૈલચિત્ર મહાકવિ કાલિદાસની રચના અભિજ્ઞાન શાકુંતલમના એક દૃશ્યમાં શકુંતલાનું નિરૂપણ કરે છે.
કાલિદાસ સંસ્કૃત ભાષાના એક પ્રખર કવિ હતા. તેઓને મહાકવિ કાલિદાસનું બિરુદ આપવામાં આવ્યું છે. કાલિદાસે કુલ સાત રચનાઓનું સર્જન કર્યું હોવાનું માનવામાં આવે છે. આ રચનાઓ પૈકીના ચાર મહાકાવ્યો તથા ત્રણ નાટકો છે. તેમની રચનાઓમાં "મેઘદૂતમ્", "ઋતુસંહારમ્", "કુમારસંભવમ્" અને "રઘુવંશમ્" એ ચાર મહાકાવ્યો છે અને "અભિજ્ઞાન શાકુંતલમ્", "વિક્રમોર્વશીયમ્" તથા "માલવિકાગ્નિમિત્રમ્" નાટકો સૌથી વધુ જાણીતી રચનાઓ છે. જર્મન કવિ ગેટે તેમના નાટક અભિજ્ઞાન શાકુંતલમ્થી ખુશ થઈને તેને માથે મુકીને નાચ્યા હતા. એમના વિષે વધુ વિગતોની જાણ નથી, પરંતુ એવું મનાય છે કે તેઓ ઇ. સ. પૂર્વે ૧લીથી ઇસ. ૫મી સદી વચ્ચે થઈ ગયા.मेघदूतम्, चौखम्बा सुरभारती ग्रन्थमाला, व्याख्याकार - डॉ. दयाशङ्कर शास्त्री, पृ. ८
જીવન
કાલિદાસ દેખાવે સુંદર હતા અને રાજા વિક્રમાદિત્યના દરબારના નવરત્નોમાંના એક હતા, પરંતુ કહેવાય છે કે પ્રારંભિક જીવનમાં કાલિદાસ અભણ અને મૂર્ખ હતા. કાલિદાસનાં લગ્ન વિદ્યોત્તમા નામની રાજકુમારી સાથે થયાં હતાં. એમ કહેવાય છે કે વિદ્યોત્તમાએ પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે જો કોઈ તેણીને શાસ્ત્રાર્થમાં હરાવી દેશે તો તેણી તેની સાથે વિવાહ કરશે. જ્યારે વિદ્યોત્તમાએ શાસ્ત્રાર્થમાં બધા વિદ્વાનોને હરાવી દીધા તો અપમાનથી દુઃખી કેટલાક વિદ્વાનોએ કાલિદાસ સાથે તેણીનો શાસ્ત્રાર્થ કરાવ્યો. વિદ્યોત્તમા મૌન શબ્દાવલીમાં ગૂઢ પ્રશ્ન પૂછતી હતી જેનો કાલિદાસ પોતાની બુદ્ધિથી મૌન સંકેતો વડે જવાબ આપતા હતા. વિદ્યોત્તમાને એવું લાગતું હતું કે કાલિદાસ ગૂઢ પ્રશ્નના ગૂઢ જવાબ આપી રહ્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે વિદ્યોત્તમાએ પ્રશ્નના રૂપમાં ખુલ્લો હાથ દેખાડ્યો તો કાલિદાસને લાગ્યું કે તેણી થપ્પડ મારવાની ધમકી આપી રહી છે. એના જવાબ તરીકે કાલિદાસે મુઠ્ઠી બતાવી તો વિદ્યોત્તમાને એમ લાગ્યું કે કાલિદાસ કહી રહ્યા છે કે પાંચેય ઇન્દ્રિયો ભલેને અલગ હોય, સહુ એક મન દ્વારા સંચાલિત છે. વિદ્યોત્તમા અને કાલિદાસના વિવાહ થઈ ગયા ત્યારે વિદ્યોત્તમાને સચ્ચાઈની ખબર પડી કે કાલિદાસ અભણ છે. તેણીએ કાલિદાસને ધિક્કાર્યા અને એમ કહીને ઘરમાંથી કાઢી મૂક્યા કે સાચા પંડિત બન્યા વિના ઘરે પાછા આવશો નહી. કાલિદાસે સાચા હૃદયથી કાળકા માતાની આરાધના કરી અને એમના આશીર્વાદથી તેઓ જ્ઞાની અને ધનવાન બની ગયા.
રચનાઓ
મેઘદુતમ્
અભિજ્ઞાનશાકુંતલમ્
વિક્રમોર્વર્શીયમ્
માલવિકાગ્નિમિત્રમ્
રઘુવંશમ્
કુમાર સમ્ભવમ્
ઋતુસંહારમ્
બાહ્ય કડીઓ
કાલિદાસ : સંસ્કૃત ભાષાના સૌથી મહાન કવિ
કાલિદાસ : ટ્રાન્સલેશન ઑફ શકુંતલા એન્ડ અધર વર્ક્સ, લેખક - આર્થર ડબ્લ્યૂ રાયડર
મહાકવિ કાલિદાસની રચનાઓ ગુટેનબર્ગ પરિયોજનાની વેબસાઇટ પર
શ્રેણી:સંસ્કૃતિ
શ્રેણી:ભારતીય સંસ્કૃતિ
શ્રેણી:ઇતિહાસ
શ્રેણી:વ્યક્તિત્વ
શ્રેણી:કવિ |
આર્યભટ્ટ | https://gu.wikipedia.org/wiki/આર્યભટ્ટ | thumb|300px|IUCAA, પૂણેના મેદાન પર આર્યભટ્ટનું પૂતળુ. દેખાવ અંગે કોઈ માહિતી નહિ હોવાના કારણે આર્યભટ્ટની કોઈ પણ છબી કલાકારની પોતાની કલ્પનામાંથી ઉદભવેલ છે.
આર્યભટ્ટ () પ્રાચીન યુગના ભારતીય ગણિતશાસ્ત્રીઓ અને ખગોળશાસ્ત્રીઓમાં પ્રથમ હરોળના ગણિતશાસ્ત્રી અને ખગોળશાસ્ત્રી છે. આર્યભટીય (આશરે ઈ.સ. ૪૯૯- ૨૩ વર્ષની ઉંમરે) અને આર્ય-સિદ્ધાંત એ તેમની સૌથી વધારે જાણીતી કૃતિઓ છે.
જીવનચરિત્ર
આર્યભટીયમાં સ્પષ્ટપણે આર્યભટ્ટના જન્મના વર્ષનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હોવા છતાં તેમના જન્મસ્થળનો મુદ્દો વિદ્વાનોમાં મત-મતાંતરનો વિષય રહ્યો છે. કેટલાક માને છે કે તેઓ અશ્માકા તરીકે ઓળખાતા નર્મદા અને ગોદાવરી વચ્ચેના પ્રદેશમાં જન્મ્યા હતા અને અશ્માકાને તેઓ મહારાષ્ટ્ર અને મધ્ય પ્રદેશ સહિતના મધ્યભારતના વિસ્તાર તરીકે ઓળખાવે છે, જો કે બુદ્ધવાદના પ્રારંભિક વર્ણનો અશ્માકા વધારે દક્ષિણમાં હોવાનું જણાવે છે અને આ વર્ણનો મુજબ અશ્માકા એ દક્ષિણાપીઠ અથવા દખ્ખણના વિસ્તાર છે, જ્યારે કે અન્ય કેટલાક લિખિત વર્ણનો અનુસાર અશ્માકાએ એલેક્ઝાન્ડર સાથે લડાઈ કરી હતી, આ વર્ણનો તેને વધારે ઉત્તરમાં મૂકે છે.
તાજેતરના અભ્યાસ મુજબ આર્યભટ્ટ ચામ્રવટ્ટમ (10N51, 75E45) કેરળના હતા.અભ્યાસનો દાવો છે કે અશ્માકા એ સ્રવણબેલગોલાથી ઘેરાયેલુ જૈન રાષ્ટ્ર હતું અને પત્થરના સ્તંભોથી ઘેરાયેલા દેશને અશ્માકા નામ આપ્યુ હતું.ચામ્રવટ્ટમ એ જૈન રાજ્યનો ભાગ હતો તેવું બ્રહ્મપુત્રા નદીના પરથી પ્રતિપાદિત થાય છે, કારણ કે જૈન પુરાણોમાં આવતા રાજા ભારતના નામ પરથી તેનું નામ પડ્યુ હતું. યુગની વાત કરતી વખતે આર્યભટ્ટ પણ ભારતનો સંદર્ભ આપે છે - રાજા ભારતના સમયની વાત દાસગિતિકાની પાંચમી પંક્તિમાં આવે છે.તે દિવસોમાં કુસુમપુરામાં પ્રખ્યાત વિશ્વવિદ્યાલય હતું અને ત્યાં આવીને જૈનો આર્યભટ્ટના પ્રભાવને જાણી શકતા અને આમ આર્યભટ્ટની કૃતિઓ કુસુમપુરા સુધી પહોંચી હતી અને ત્યાં તેમને પ્રતિષ્ઠા અપાવી હતી.આર્યભટનું જન્મ સ્થળ નક્કી કરવા માટેના મહત્વના પુરાવા, Curr Sci Vol.93, 8, 25 ઓક્ટો 2007આર્યભટ્ટની કથિત ભૂલો – તેના નિરીક્ષણસ્થળ પર એક પ્રકાશ, Curr Sci Vol.93, 12, 25 ડિસે 2007, pp. 1870-73.
રચનાઓ
આર્યભટ્ટ ગણિત અને ખગોળવિજ્ઞાનના અનેક સમીકરણોના સર્જક છે, આમાંથી કેટલાક અપ્રાપ્ય છે. તેમની મુખ્ય રચનાઓમાંથી ગણિત અને ખગોળવિજ્ઞાનના સંગ્રહ આર્યભટીયમ્ ના પુષ્કળ સંદર્ભો ભારતીય ગાણિતિક સાહિત્યમાં આપવામાં આવે છે અને તે આધુનિક સમયમાં પણ ટકી રહ્યું છે. આર્યભટીયના ગાણિતિક વિભાગમાં અંકગણિત, બીજગણિત અને ત્રિકોણમિતિને આવરી લેવામાં આવ્યા છે. તેમાં અપૂર્ણાંક, વર્ગની ગણતરીઓ, અનંત સંખ્યાઓની ગણતરી અને સાઈનના કોષ્ટકનો સમાવેશ પણ કરવામાં આવ્યો છે. ખગોળશાસ્ત્ર માં પણ તેમનું મહત્વનું યોગદાન છે.
ગણિતશાસ્ત્ર
સ્થાન મૂલક પદ્ધતિ અને શૂન્ય
આંકડાની સ્થાન-મૂલક પદ્ધતિ સૌ પ્રથમ ત્રીજી સદીમાં બખશાલિ હસ્તપ્રતમાં જોવા મળી હતી અને તેમની રચનાઓમાં સ્પષ્ટપણે આ પદ્ધતિ અમલમાં હોવાનું જોવા મળે છે.પી. ઝેડ. ઈંગરમેન, 'પાણિનિ-બેકુસ સ્વરૂપ', Communications of the ACM 10 (3)(1967), p.137 ; તેઓએ નિશ્ચિતપણે પ્રતીકનો ઉપયોગ નથી કર્યો, પરંતુ ફ્રેન્ચ ગણિતશાસ્ત્રી જ્યોર્જસ ઈફ્રાની દલીલ છે કે આર્યભટ્ટની સ્થાન-મૂલક પદ્ધતિમાં શૂન્યના જ્ઞાનનો ઉલ્લેખ છે, કારણકે દસની ગણતરી માટે મૂલ્યવિહિન પ્લેસ હોલ્ડરનો ઉપયોગ કરાયો છે.
આમ છતાં, આર્યભટ્ટે બ્રાહ્મી આંકડાઓનો ઉપયોગ નથી કર્યો; વૈદિક કાળની સંસ્કૃત પરંપરાને જાળવી રાખતા તેમણે આંકડાઓ નોંધવા માટે અક્ષરોનો ઉપયોગ કર્યો છે, સ્મૃતિ સંવર્ધક કલામાં જથ્થાવાચક અભિવ્યક્તિ (સાઈન જેવા કોષ્ટક) સ્વરૂપ.
પાઈનું અતાર્કિક મૂલ્ય
પાઈ ()ના સંભવિત મૂલ્ય માટે આર્યભટ્ટે કામ કર્યું હતું અને કદાચ તેઓ એવા તારણ પર આવ્યા હતા કે અતાર્કિક છે. આર્યભટ્ટીયમના બીજા ભાગમાં ( 10), તેઓ લખે છે:
"
"
"ચારને 100માં ઉમેરો, આઠ દ્વારા ગુણાકાર કરો અને પછી 62,000 ઉમેરો.
આ રીતે 20,000નો વ્યાસ ધરાવતા વર્તુળનું પરિઘ જાણી શકાય છે."
તેઓ કહે છે કે પરિઘ અને વ્યાસનો ગુણોત્તર ((4+100)×8+62000)/20000 = 3.1416 છે, જે પાંચ અર્થવાહક આંકડાઓની સામે ચોક્કસ છે. આર્યભટ્ટે આસન્ન (નજીક જતું) શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો હતો, છેલ્લા શબ્દની બરાબર પહેલા જ આવતુ અને જણાવ્યું હતું કે આ નજીકનું છે, પરંતુ તેનું મૂલ્ય અનંત (અથવા અતાર્કિક) છે. જો આ સાચુ હોય તો તેને અત્યંત અદ્યતન અંતઃદ્રષ્ટિ કહી શકાય, કારણ કે પાઈના મૂલ્યની અતાર્કિકતા અંગે યુરોપને તો છેક 1761માં જાણ થઈ હતી અને તેને સાબિત કરી હતી લામ્બર્ટે). આર્યભટીય (Aryabhatiya)નો અરેબિકમાં અનુવાદ થયા બાદ (ca. 820 CE) અલ-ખ્વારિઝ્મિના બીજગણિત પરના પુસ્તકમાં નજીકના મૂલ્યનો ઉલ્લેખ કરાયો હતો.
ક્ષેત્રમાપન અને ત્રિકોણમિતિ
ગણિતપદ 6માં આર્યભટ્ટે ત્રિકોણનો વિસ્તાર આપતા જણાવ્યું છે
ત્રિભુજસ્ય ફલશરીરમ સમદલકોટિ ભુજારધઅશ્વમેઘ
જેનો અનુવાદ થાય છે: ત્રિકોણ માટે, લંબનું પરિણામ અને તેની અડધી બાજુ એટલે વિસ્તાર. આર્યભટ્ટે તેમની રચના અર્ધ-જ્યા દ્વારા સાઈન ની ચર્ચા કરી છે. તેનો સીધો અર્થ થાય છે "અર્ધ-ચાપકર્ણ". સરળતા ખાતર લોકોએ તેને જ્યા કહેવા માંડ્યું.અરબી લેખકોએ જ્યારે તેમની રચનાનું સંસ્કૃતમાંથી અરબીમાં ભાષાંતર કર્યું ત્યારે તેઓ આને જિબા (ઉચ્ચારોની સમાનતાથી પ્રેરાઈને) કહેતા. આમ છતાં, અરબી લખાણોમાં સ્વરને દૂર કરવામાં નથી આવ્યા અને તેનું ટૂંકાક્ષર jb થયું. બાદમાં લેખકોને જ્યારે ખબર પડી કે jb એ જિબા નું ટૂંકાક્ષર છે, તેમણે ફરી પાછો તેના બદલે જિબા નો ઉપયોગ શરૂ કર્યો, જેનો અર્થ થાય છે "ખાડી" અથવા "અખાત" (અરબીમાં જિબા એ તકનીકી શબ્દ હોવા ઉપરાંત તેનો મતલબ થાય છે અર્થ વગરનો શબ્દ). પાછળથી 12મી સદીમાં ઘેરાર્ડો ઓફ ક્રેમોનાએ આ લખાણોનું અરબીમાંથી લેટિનમાં ભાષાંતર કર્યું ત્યારે તેમણે અરબીના જિઆબ ના બદલે તેના લેટિન અર્થ સાઈનસ નો ઉપયોગ કર્યો (જેનો અર્થ પણ "ખાડી" અથવા "અખાત" થાય છે). ત્યાર બાદ અંગ્રેજીમાં સાઈનસ નું સાઈન થઈ ગયું.
અનિશ્ચિત સમીકરણો
ડાયોફેન્ટાઈન સમીકરણ તરીકે જાણીતા બનેલા અને ax + b = cy જેવા સમીકરણોનો ઉકેલ મેળવવાના હેતુથી પ્રાચીન સમયથી ભારતીય ગણિતશાસ્ત્રીઓને સમજવા માટે ભારે કુતુહલ દેખાયું છે.અહીંયા આર્યભટીય (Aryabhatiya)પરના ભાસ્કરના ભાષ્યનું ઉદાહરણ છે:
એવી સંખ્યા શોધો કે જેને 8 વડે ભાગવાથી શેષમાં 5 મળે; 9 વડે ભાગાકારથી 4 શેષ મળે ; અને 7 વડે ભાગવામાં આવ્યા ત્યારે શેષ તરીકે 1 મળે.
દા.ત N = 8x+5 = 9y+4 = 7z+1. Nનું લઘુતમ મૂલ્ય 85 હોવાનું તારણ જાણવા મળે છે.સામાન્ય રીતે ડાયોફેન્ટાઈન સમીકરણો નામચીન મુશ્કેલી બની શકે છે. પ્રાચીન વૈદિક લખાણ સુલબા સૂત્રમાં આવા સમીકરણોની ગહન ચર્ચા થઈ હતી, જેના વધારે પ્રાચીન અંશો 800 સદી પૂર્વેના હોઈ શકે છે. આવી મુશ્કેલીઓ ઉકેલવાની આર્યભટ્ટની પદ્ધતિ (कुट्टक) પદ્ધતિ કહેવાય છે. કુટ્ટકઅર્થ થાય છે ભૂક્કો કરી નાખવો એટલે કે નાના કટકાઓમાં તોડવું. આ પદ્ધતિમાં પાસાના મૂળ ઘટકને નાના આંકડામાં લખવા માટે ગણતરીની પ્રવાહી પદ્ધતિનો સમાવેશ થાય છે. આજે આ ગણતરીઓ, ભાસ્કરે CE 621માં વર્ણન કર્યુ હતું તે મુજબ, ડાયોફેન્ટાઈન સમીકરણો ઉકેલવા માટેની આદર્શ પદ્ધતિ છે. અને તેને સામાન્ય રીતે આર્યભટ્ટ ગણતરી નિયમ કહેવામાં આવે છે.. અમર્ત્ય કે દત્તા, ડાયોફેન્ટાઈન ગણતરીઓઃ કુટ્ટક(Diophantine equations: The Kuttaka), રેસોનેન્સ, ઓક્ટોબર 2002. અગાઉની ઉડતી નજર પણ જુઓ: પ્રાચીન ભારતમાં ગણિત,(Mathematics in Ancient India). ડાયોફેન્ટાઈન સમીકરણો એ સંકેત લેખ વિજ્ઞાનમાં રસપ્રદ વિષય છે અને RSA સંમેલન, 2006માં કુટ્ટક પદ્ધતિ અને સુલ્વાસૂત્રોની શરૂઆતની રચનાઓ મુખ્ય કેન્દ્ર બની હતી.
બીજગણિત
આર્યભટીય માં(Aryabhatiya) આર્યભટ્ટે વર્ગ અને ઘનની ગણતરીઓ માટે શ્રેણીબદ્ધ ઉત્કૃષ્ટ પરિણામ આપ્યા છે:
અને
ખગોળશાસ્ત્ર
ખગોળશાસ્ત્રની આર્યભટ્ટની પદ્ધતિ ઔડઆયક પદ્ધતિ તરીકે ઓળખાતી હતી (દિવસની ગણતરી ઉદયથી કરાય છે, પરોઢ લંકા ખાતે, વિષુવવૃત્ત). ખગોળશાસ્ત્ર અંગેના તેમના પાછળના કેટલાક લખાણો કે જેમાં સ્પષ્ટપણે સેકન્ડ માળખાનો પ્રસ્તાવ છે (અર્ધ-રાત્રિકા , મધ્યરાત્રિ), તે અપ્રાપ્ય છે, પરંતુ અંશતઃ બ્રહ્મગુપ્તના ખંડઅખઅદ્યાકા (khanDakhAdyaka)માં થયેલી ચર્ચામાંથી પુનઃનિર્માણ કરી શકાય છે. કેટલાક લખાણોમાં સ્વર્ગની ગતિને પૃથ્વીના પરિભ્રમણ માટે કારણભૂત ગણવામાં આવી હોય તેવું જણાય છે.
સૂર્ય પદ્ધતિની ગતિ
પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરતી હોવાનું આર્યભટ્ટ માનતા હોય તેવું લાગે છે. લંકાનો ઉલ્લેખ કરતાં તેમના વિધાનમાં આ અંગે સૂચન છે કે જેમાં પૃથ્વીના પરિભ્રમણના કારણે સર્જાતિ ગતિ સંદર્ભે તારાઓ ગતિ કરતા હોવાનો ઉલ્લેખ છે:
જે રીતે નૌકામાં બેઠેલ વ્યક્તિ જેમ-જેમ આગળ વધતી જાય છે તેમ-તેમ સ્થિર વસ્તુઓ દૂર જતી લાગે છે, તે રીતે લંકામાં લોકોને સ્થિર તારાઓ (દા.ત.વિષુવવૃત્ત પર) પશ્ચિમ દિશામાં ખસતા દેખાતા હતા. [અચલઆનિ ભની સમપશ્ચિમાગ્નિ - ગોલપદ.9]
પરંતુ ત્યાર બાદની પંક્તિમાં તારાઓ તથા ગ્રહોની ગતિને વાસ્તવિક ગતિ તરીકે વર્ણવવામાં આવી છે: “તેમના ઉગવા અને આથમવાનું કારણ અવકાશનું વર્તુળ અને પવન દ્વારા પશ્ચિમમાં લંકા તરફ ગતિ કરતાં ગ્રહો છે”. લંકા (lit. શ્રીલંકા) અહીંયા વિષુવવૃત્ત પરનો સંદર્ભ છે અને તેને અવકાશીય ગણતરીઓ માટે સૂર્ય-તારાની સ્થિતિની સમાનમાં ઉલ્લેખ છે. આર્યભટ્ટે સૌરમંડળનું ભૂકેન્દ્રીય સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે, કે જેમાં સૂર્ય અને તારા બંને ભ્રમણકક્ષા મુજબ ગતિ કરે છે અને આ ભ્રમણ પૃથ્વીની ફરતે થાય છે. આ નમૂનાનો મુદ્દો પૈતામહાસિદ્ધાંતા માં (ca. CE 425) પણ જોવા મળે છે- ગ્રહોની દરેક ગતિનું સંચાલન બે ભ્રમણકક્ષા દ્વારા નક્કી થાય છે, નાની મંદા (ધીમી) ભ્રમણકક્ષા અને મોટી શિઘ્ર (ઝડપી) ભ્રમણકક્ષા છે.
pp. 127-9. પૃથ્વીથી અંતરની દ્રષ્ટિએ ગ્રહોનો ક્રમ આ મુજબ છે: ચંદ્ર, બુધ, શુક્ર, સૂર્ય, મંગળ, ગુરુ, શનિ, અને તારામંડળો.
ગ્રહોની સ્થિતિ અને સમયગાળાની ગણતરી કરવા માટે તેમની ભ્રમણકક્ષાનો સંદર્ભ લેવાયો હતો, બુધ અને શુક્રના કિસ્સામાં તેઓ પૃથ્વીની ફરતે એટલી જ ઝડપે ફરે છે જેટલી ઝડપ સૂર્યની હોય છે અને મંગળ, ગુરુ તથા શનિ એક નિશ્ચિત ગતિએ પૃથ્વીની આસપાસ ફરતા હોય છે અને દરેક ગ્રહની ગતિ રાશિચક્રને દર્શાવે છે.ખગોળશાસ્ત્રના મોટાભાગના ઇતિહાસકારો આ બંને ભ્રમણકક્ષાઓના સ્વરૂપના તત્વોને પૂર્વ-ટોલેમિક ગ્રીક ખગોળશાત્રનું પ્રતિનિધિત્વ કરતાં ગણાવે છે. ઓટ્ટો ન્યુજેબેઉર, "પ્રાચીન અને મધ્યયુગના ખગોળશાસ્ત્રીય સિદ્ધાંતોનું પ્રસારણ(The Transmission of Planetary Theories in Ancient and Medieval Astronomy)," સ્ક્રિપ્ટા મેથેમેટિકા (Scripta Mathematica), 22(1956): 165-192; ઓટ્ટો ન્યુજેબેઉરમાં પુનઃમુદ્રિત, ખગોળશાસ્ત્ર અને ઇતિહાસઃ ચૂંટેલા નિબંધો, (Astronomy and History: Selected Essays) ન્યૂયોર્ક: સ્પ્રિંગર-વેરલાગ, 1983, pp. 129-156. ISBN 0-387-90844-7 આર્યભટ્ટના મોડેલમાં અન્ય ઘટક છે, સિઘરોક્કા , સૂર્યના સંબંધમાં મૂળ ગ્રહ સમય, જેને કેટલાક ઇતિહાસકારો પાયાનું સૂર્યકેન્દ્રીય મોડેલ કહે છે.હ્યુ થર્સ્ટન, પ્રારંભિક ખગોળશાસ્ત્ર, (Early Astronomy) New York: ન્યૂયોર્ક: સ્પ્રિંગર-વેરલાગ, 1996, pp. 178-189. ISBN 0-387-94822-8
ગ્રહણો
તેઓ જણાવે છે કે ચંદ્ર અને ગ્રહો સૂર્યના પરાવર્તિત પ્રકાશથી ચમકે છે.તત્કાલિન સમયની માન્યતા મુજબ રાહુ અને કેતુ ગ્રહોને ગળી જતા હોવાની માન્યતા હતી, પરંતુ આ માન્યતાના બદલે તેઓ ઉદય અને અસ્તના કારણે પૃથ્વી પર પડતા પડછાયા સંદર્ભે ગ્રહણોને સમજાવે છે. આમ ચંદ્ર જ્યારે પૃથ્વીના પડછાયામાં પ્રવેશે ત્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય છે(પંક્તિ ગોલ.37), અને તેઓ પૃથ્વીના પડછાયાના કદ તથા વ્યાપ અંગે વિસ્તૃત ચર્ચા કરે છે (પંક્તિઓ ગોલ.38-48), અને ત્યારબાદ તેઓ ગ્રહણમાં આવતા ભાગ અને તેના કદ અંગે ગણતરી રજૂ કરે છે. ત્યાર બાદના ભારતીય ખગોળશાસ્ત્રીઓએ આ ગણતરીઓમાં ઉમેરો કર્યો છે, પરંતુ તેમાં આર્યભટ્ટની પદ્ધતિ પાયારૂપે રહી છે.ગણતરીઓનું કોષ્ટક એટલું બધુ સચોટ હતું કે 18મી સદીના વિજ્ઞાની ગિલ્લૌમ લે જેન્ટિલે, પોન્ડિચરીની મુલાકાત દરમિયાન નોંધ્યું હતું કે 1765-08-30ના રોજ ચંદ્રગ્રહણના સમયની ગણતરીઓ માત્ર 41 સેકન્ડ ટૂંકી પડી હતી જ્યારે કે તેમનું કોષ્ટક (ટોબિઆસ મેયર દ્વારા, 1752) 68 સેકન્ડ લાંબું હતું.
આર્યભટ્ટની ગણતરી મુજબ પૃથ્વીનો પરિઘ 39,968.0582 કિલોમીટર છે, જે 40,075.0167 કિલોમીટરના વાસ્તવિક મૂલ્ય કરતાં માત્ર 0.2% ઓછો છે. ગ્રીક ગણિતશાસ્ત્રી, ઈરેટોસ્થેનસની ગણતરીઓ કરતાં આ નજદીકી નોંધપાત્ર પ્રગતિ હતી (c. 200 BCE), આધુનિક એકમ મુજબ તેમની ચોક્કસ ગણતરી અપ્રાપ્ય છે પરંતુ તેમના અંદાજમાં અંદાજિત 5-10%ની ભૂલ હતી."જેએસસી એનઈએસ સ્કૂલ મેઝર્સ અપ"(JSC NES School Measures Up), NASA , 11મી એપ્રિલ, 2006, સુધારો 24મી જાન્યુઆરી, 2008."ગોળ પૃ્થ્વી"(The Round Earth), NASA , 12મી ડિસેમ્બર, 2004, સુધારો 24મી જાન્યુઆરી, 2008.
ભ્રમણનો સમયગાળો
સમયના આધુનિક એકમ સંદર્ભે આર્યભટ્ટની ગણતરીઓ જોઈએ તો ભ્રમણસમય (સ્થિર તારાઓ સંદર્ભે પૃથ્વીનું ચક્કર-ભ્રમણ) 23 કલાક 56 મિનિટ અને 4.1 સેકન્ડ છે; આધુનિક મૂલ્ય 23:56:4.091 છે. આ જ રીતે {0ભ્રમણ વર્ષ{/0}ના મૂલ્યની લંબાઈ 365 દિવસ 6 કલાક 12 મિનિટ 30 સેકન્ડ છે અને સમગ્ર વર્ષની લંબાઈ જોઈએ તો તેમાં 3 મિનિટ 20 સેકન્ડની ભૂલ છે. ભ્રમણના આધારે સમયની ગણતરીનો ખ્યાલ તે સમયની મોટાભાગની ખગોળશાસ્ત્રીય પદ્ધતિઓમાં જાણીતો હતો, પરંતુ તત્કાલીન સમયની ગણતરીઓમાં આ ગણતરી સૌથી વધારે સચોટ હતી.
સૂર્યકેન્દ્રીયવાદ
આર્યભટ્ટે દાવો કર્યો હતો કે પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરે છે અને ગ્રહોની ભ્રમણકક્ષાના મોડેલના કેટલાક ઘટકો એ જ ઝડપે ફરતા હતા જે ઝડપે ગ્રહ સૂર્યની આસપાસ ફરતો હતો. આમ એવું કહી શકાય કે આર્યભટ્ટની ગણતરીઓ સૂર્યકેન્દ્રીય મોડેલના પાયા પર આધારિત હતી, કે જેમાં ગ્રહ સૂર્યની આસપાસ ફરે છે.બી. એલ. વાન ડેર વાર્ડેને ભારતના સૂર્યકેન્દ્રીય વિચારની તરફેણ કરી છે, Das heliozentrische System in der griechischen, persischen und indischen Astronomie. Naturforschenden Gesellschaft in Zürich. Zürich:Kommissionsverlag Leeman AG, 1970.બી. એલ. વાન ડેર વાર્ડેન, "ગ્રીક, પર્શિયન અને હિન્દુ ખગોળશાસ્ત્રમાં સૂર્યકેન્દ્રીય પદ્ધતિ"(The Heliocentric System in Greek, Persian and Hindu Astronomy), ડેવિડ એ. કિંગ અને જ્યોર્જ સાલિબા, ed.માં, વિવિધતામાં એકતા: ઈ. એસ. કેનેડીના માનમાં પ્રાચીન અને મધ્યયુગીન ઇતિહાસનો અભ્યાસ , એન્નલ્સ ઓફ ન્યૂયોર્ક એકેડમી ઓફ સાયન્સ(Annals of the New York Academy of Science), 500 (1987), pp. 529-534. આ સૂર્યકેન્દ્રીય અર્થઘટનની વિસ્તૃતત ચર્ચા એક સમીક્ષામાં છે, કે જે બી. એલ. વાન ડેર વીર્ડેનના પુસ્તકમાં "દર્શાવ્યા મુજબ, ગ્રહો અંગેના ભારતીય સિદ્ધાંત અંગે સંપૂર્ણ ગેરસમજ, [કે જે] આર્યભટ્ટના વર્ણનના તમામ શબ્દો કરતાં તદ્દન વિપરિત છે.,"નોએલ સ્વેર્લ્ડો, "સમીક્ષા: ભારતીય ખગોળશાસ્ત્રના ખોવાયેલ સ્થાપત્ય,"(Review: A Lost Monument of Indian Astronomy) Isis , 64 (1973): 239-243. આમ છતાં કેટલાક માને છે કે પોતાનું મોડેલ સૂર્યકેન્દ્રીય સિદ્ધાંતનો પાયો છે તેવી વાતથી આર્યભટ્ટ પોતે અજાણ હતા.ડેનિસ ડ્યુક, "ધી ઈક્વન્ટ ઈન ઈન્ડિયાઃ ધી મેથેમેટિકલ બેસીસ ઓફ એન્શિયન્ટ ઈન્ડિયન પ્લાનેટરી મોડેલ્સ"((The Equant in India: The Mathematical Basis of Ancient Indian Planetary Models). આર્કાઈવ ફોર હીસ્ટ્રી ઓફ એક્ઝેક્ટ સાયન્સીસ 59 (2005): 563–576, n. 4http://people.scs.fsu.edu/~dduke/india8.pdf . કેટલાક દાવા એવા પણ થયા છે કે તેમણે ગ્રહનો માર્ગ લંબગોળ ગણ્યો હતો, જો કે આ અંગેના પ્રથમદર્શી પુરાવા જોવા મળતા નથી.જે. જે. ઓકોનર અને ઈ. એફ. રોબર્ટ્સન, આર્યભટ્ટ ધી એલ્ડર (Aryabhata the Elder), મેકટ્યુટર હીસ્ટ્રી ઓફ મેથેમેટિક્સ આર્કાઈવ(MacTutor History of Mathematics archive): આમ છતાં સામોસના એરિસ્ટાર્ચુસ (3જી સદી ઈસ.પૂર્વે) અને ક્યારેક પોન્યુસના હેરાક્લિડ્સ (4થી સદી ઈસ.પૂર્વે)ને સામાન્ય રીતે સૂર્યકેન્દ્રીય સિદ્ધાંતનું શ્રેય આપવામાં આવે છે, ગ્રીક ખગોળશાસ્ત્રની આવૃત્તિ પ્રાચીન ભારતમાં જાણીતી હતી, પૌલિસા સિદ્ધાંત (સંભવતઃ એલેક્ઝાન્ડ્રિયાના પૌલ દ્વારા) અને સૂર્યકેન્દ્રિત સિદ્ધાંત વચ્ચે કોઈ સામ્યતા નથી.
વારસો
ભારતીય ખગોળશાસ્ત્રની પરંપરામાં આર્યભટ્ટની રચનાઓની ઊંડી અસર છે તથા અનુવાદ દ્વારા અનેક પડોશી રાષ્ટ્રોની સંસ્કૃતિને પણ પ્રભાવિત કરી છે. ઈસ્લામિક સુવર્ણ યુગ (ca. 820) દરમિયાન અરેબિક અનુવાદ, નિશ્ચિતપણે પ્રભાવશાળી હતો. આના કેટલાક પરિણામો અલ-ખ્વારિઝ્મિ દ્વારા ટાંકવામાં આવ્યા છે અને 10મી સદીના અરબી વિદ્વાન અલ-બિરુનિએ તેમનો સંદર્ભ આપ્યો છે, જે જણાવે છે કે આર્યભટ્ટના અનુયાયીઓ માનતા હતા કે પૃથ્વી પોતાની ધરી પર ફરે છે.
સાઈન (જ્યા )ની તેમની વ્યાખ્યાઓ, આ જ રીતે (કોજ્યા ), વર્સાઈન (ઉકરામજ્યા), અને ઈનવર્સ સાઈન (ઓટ્કરમજ્યા )એ ત્રિકોણમિતિના જન્મને પ્રભાવિત કર્યો હતો. તે સૌથી પહેલી વ્યક્તિ હતી કે જેણે સાઈનની વર્સાઈન (1 - cosx) કોષ્ટકની સમજ આપી હોય, 4 દશાંશસ્થળોની ચોકસાઈ માટે 3.75°ના અંતર મુજબ 0° થી 90°ની ગણતરી છે.
હકીકતમાં આધુનિક નામો "સાઈન " and "કોસાઈન " એ આર્યભટ્ટે શોધેલા જ્યા અને કોજ્યા શબ્દોનું ખોટું અર્થઘટન છે. અરેબિકમાં તેમની નકલ જિબા અને કોજિબા તરીકે કરવામાં આવી. એરેબિક ભૂમિતિના લખાણોનો લેટિનમાં અનુવાદ કરતી વખતે ક્રેમોનાના ગેરાર્ડે/0} ખોટું અર્થઘટન કર્યું; તેઓ જિબા શબ્દને અરબી શબ્દ જૈબ સમજ્યા, જેનો અર્થ થાય છે "કપડામાં લપેટાયેલું", એલ. સાઈનર (c.1150)
આર્યભટ્ટની ખગોળશાસ્ત્રીય ગણતરીની પદ્ધતિઓ પણ અત્યંત પ્રભાવશાળી હતી. ઈસ્લામિક જગતમાં ત્રિકોણમિતિના કોષ્ટકોની સાથે તેનો પણ બહોળો ઉપયોગ થવા માંડ્યો, અને ઘણાં એરેબિક ખગોળશાસ્ત્રીય કોષ્ટકો (ઝિજો) ઉકેલવા તેનો ઉપયોગ થતો હતો. વિશેષ રીતે અરેબિક સ્પેન વિજ્ઞાની અલ-ઝરકાલી (11મી સદી)ની રચનાઓંનો અનુવાદ લેટિનમાં ટોલેન્ડોના કોષ્ટક (12મી સદી) તરીકે થયો હતો અને ખગોળશાસ્ત્રની સૌથી વધારે ચોક્કસ પદ્ધતિ તરીકે યુરોપમાં તેનો સદીઓ સુધી ઉપયોગ થતો હતો. આર્યભટ્ટ અને તેમના અનુયાયીઓએ કરેલી મહિનાઓની ગણતરીઓનો ભારતમાં વાસ્તવિક જીવનમાં પણ ઉપયોગ થતો આવ્યો છે, ખાસ કરીને પંચાંગ નક્કી કરવા, અથવા હિન્દુ કેલેન્ડર (તિથિ) જોવા ઉપયોગ થાય છે. આ બંને વસ્તુઓ ઈસ્લામિક જગતમાં પણ પ્રવેશી હતી અને જલાલિ કેલેન્ડર1073નો ખયાલ આપનાર ઓમર ખયામ સહિતના ખગોળવિજ્ઞાનીના જૂથ માટે તેણે પાયાનું કામ કર્યું હતું, જેની આવૃત્તિનો (1925માં સુધારો કરાયો હતો) આજે ઈરાન અને અફઘાનિસ્તાનમાં રાષ્ટ્રીય કેલેન્ડર તરીકે ઉપયોગ થાય છે. વાસ્તવિક સૂર્ય સંક્રમણના આધારે જલાલિ કેલેન્ડર તેની તારીખ નક્કી કરે છે, જેવી રીતે આર્યભટ્ટ (અગાઉના સિદ્ધાંત કેલેન્ડરો)માં થતું હતું. આ પદ્ધતિના કેલેન્ડર માટે તારીખોની ગણતરી કરવા ગ્રહોની ગતિનો અભ્યાસ જરૂરી છે. તારીખની ગણતરી કરવી અઘરી હોવા છતાં જ્યોર્જિયન કેલેન્ડરની સરખામણીએ જલાલિ કેલેન્ડરમાં પ્રાસંગિક ભૂલો ઓછી હતી.
ભારતના પ્રથમ ઉપગ્રહ આર્યભટનું નામ તેમના નામ પરથી રાખવામાં આવ્યું હતું. ચંદ્ર પરના ખાડા આર્યભટનું નામ તેમના માનમાં રાખવામાં આવ્યું છે.ખગોળશાસ્ત્ર, નક્ષત્ર ભૌતિક રાસાયણિક શાસ્ત્ર અને વાતાવરણ વિજ્ઞાનમાં સંશોધન માટે નૈનિતાલ, ભારત, પાસે સ્થપાયેલ સંસ્થાનું નામ આર્યભટ્ટ રીસર્ચ ઈન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ ઓબસર્વેશનલ સાયન્સીસ (ARIES) રાખવામાં આવ્યું છે. સ્કૂલો વચ્ચેની આર્યભટ્ટ ગણિત સ્પર્ધાનું નામ પણ તેમના પરથી રખાયું છે. બેસિલ્લસ આર્યભટ , ISROના વિજ્ઞાનીઓ દ્વારા 2009માં શોધાયેલ બેક્ટેરિયાના એક પ્રકારનું નામ તેમના પર રાખવામાં આવ્યું છે.ડીસ્કવરી ઓફ ન્યૂ માઈક્રોઓર્ગેનિઝમ્સ ઈન ધી સ્રેટોસ્ફીયર (Discovery of New Microorganisms in the Stratosphere). 16 માર્ચ 2009. ISRO.
સંદર્ભ
અન્ય સંદર્ભો
વોલ્ટર યુજીન ક્લાર્ક, The of , એન એન્શિયન્ટ ઈન્ડિયન વર્ક ઓન મેથેમેટિક્સ એન્ડ એસ્ટ્રોનોમી ,(An Ancient Indian Work on Mathematics and Astronomy), યુનિવર્સિટી ઓફ શિકાગો પ્રેસ (1930); પુનઃમુદ્રિત: કેસ્સિન્જર પબ્લિશિંગ (2006), ISBN 978-1-4254-8599-3.
કાક, સુભાષ સી. (2000). Birth and Early Development of Indian Astronomy.
શુક્લ, ક્રિપા શંકર.આર્યભટ:ભારતીય ગણિતશાસ્ત્રી અને ખગોળવિજ્ઞાની. નવી દિલ્હી: ઈન્ડિયન નેશનલ સાયન્સ એકેડમી, 1976.
બાહ્ય કડીઓ
Aryabhata and Diophantus' son, હિંદુસ્તાન ટાઇમ્સ, Storytelling Science column, Nov 2004 Hindustan Times
શ્રેણી:છઠ્ઠી સદીના ગણિતશાસ્ત્રીઓ
શ્રેણી:ભારતીય ખગોળશાસ્ત્રીઓ |
અશોક | https://gu.wikipedia.org/wiki/અશોક | અશોક (રાજ્યકાળ ઈ.સ. પૂર્વે ૨૬૮-૨૩૨) પ્રાચીન ભારતમાં મૌર્ય વંશનો રાજા હતો અને સમ્રાટ અશોક તરીકે ઇતિહાસમાં જાણીતો છે. તેના સમયમાં મૌર્ય સામ્રાજ્ય ઉત્તરમાં હિન્દુકુશની પહાડીઓથી દક્ષિણમાં ગોદાવરી નદીના દક્ષિણકાંઠા, તથા મૈસૂર સુધી અને પૂર્વમાં હાલના બાંગ્લાદેશથી પશ્ચિમમાં અફઘાનિસ્તાન સુધી વિસ્તરેલું હતું, જે તે સમયનું સૌથી મોટું ભારતીય સામ્રાજ્ય હતું. સમ્રાટ અશોકને વિશાળ સામ્રાજ્યના કુશળ શાસક તથા બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચારક તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
તેના જીવનકાળના ઉત્તરાર્ધમાં સમ્રાટ અશોકગૌતમ બુદ્ધનો અનુયાયી બની ગયો અને ભગવાન બુદ્ધની સ્મૃતિમાં તેણે એક સ્તંભનુ નિર્માણ કરાવ્યું જે આજે પણ નેપાળમાં ગૌતમ બુદ્ધના જન્મસ્થળ લુમ્બિનીમાં માયાદેવી મંદિર પાસે જોઈ શકાય છે. તેણે બૌદ્ધ ધર્મનો પ્રચાર ભારત ઉપરાંત શ્રીલંકા, અફઘાનિસ્તાન, પશ્ચિમ એશિયા, મિસ્ર તથા યુનાનમાં પણ કરાવ્યો હતો.
આરંભિક જીવન
અશોક મૌર્ય સમ્રાટ બિંદુસાર તથા રાણી ધર્માનો પુત્ર હતો. કહેવાય છે કે ધર્મા એક બ્રાહ્મણ કન્યા હતી. એક દિવસ તેને સ્વપ્ન આવ્યુ કે તેનો પુત્ર ખૂબ મોટો સમ્રાટ બનશે. ત્યારબાદ તેને રાજા બિંદુસારે પોતાની રાણી બનાવી દીધી. એના કુળની ન હોવાથી ધર્માને રાજકુળમાં કોઈ વિશેષ સ્થાન પ્રાપ્ત ન હતું.
અશોકને ઘણા ભાઈ-બહેન (સાવકા) હતા. નાનપણથી જ તેમની વચ્ચે ઘણી સ્પર્ધા રહેતી. અશોક માટે કહેવાય છે કે તે યુદ્ધ કળામાં પ્રવિણ હતો.
સામ્રાજ્ય વિસ્તાર
thumb|right|અશોકનું સામ્રાજ્ય
અશોકનો મોટો ભાઈ સુસિમ તે સમયે તક્ષશિલાનો પ્રાંતપાલ હતો. તક્ષશિલામાં ભારતીય-યુનાની મૂળના ઘણા લોકો રહેતા હતા એટલે તે ક્ષેત્ર વિદ્રોહ માટે ઉપયોગી હતું. સુસિમનું અકુશળ શાસન આ વિદ્રોહનું કારણ બની ગયું. રાજા બિન્દુસારે સુસિમના કહેવાથી અશોકને વિદ્રોહનું દમન કરવા મોકલ્યો. અશોકના આગમનના સમાચાર સાંભળતા જ વિદ્રોહીઓનો વિદ્રોહ આપમેળે શાંત થઈ ગયો. અશોકના શાસનકાળ દરમિયાન પણ તક્ષશિલામાં ફરી વિદ્રોહ થયો હતો જેને બળપૂર્વક દબાવી દેવામાં આવ્યો હતો.
અશોકની આ સિદ્ધિથી તેના ભાઈ સુસિમને સિંહાસન મળવા પર ખતરો વધી ગયો. તેણે રાજા બિંદુસારને પોતાના પક્ષમાં કરી અશોકને દેશનિકાલ આપ્યો. અશોક કલિંગ ચાલ્યો ગયો. જ્યા તેને મત્સ્યકન્યા કૌર્વકી સાથે પ્રણય થયો. હાલમાં મળેલ પ્રમાણ અનુસાર અશોકે તેને પોતાની બીજી કે ત્રીજી રાણી બનાવી હતી.
આ દરમ્યાન ઉજ્જૈનમાં વિદ્રોહ ફાટી નીકળ્યો એટલે નિર્વાસિત અશોકને પરત બોલાવવામાં આવ્યો. નિર્વાસન દરમિયાન અશોક બૌદ્ધ સન્યાસીઓ સાથે રહ્યો જેથી તેને બૌદ્ધ વિધિ-વિધાનો તથા શિક્ષાઓ વિશે જાણવા મળ્યું. તેને એક સુંદરી 'દેવી'નો સંગાથ મળ્યો, જેની સાથે તેણે લગ્ન કરી લીધાં.
થોડા વર્ષો પછી રાજાની બિમારી અને સુસિમથી કંટાળેલ લોકોએ અશોકને સિંહાસન પર કબ્જો લેવા પ્રોત્સાહિત કર્યો. સત્તા પર આવતા જ અશોકે પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં પોતાના રાજ્યનો ફેલાવો કર્યો. તેણે હાલના આસામથી ઈરાનની સરહદ સુધીનો વિસ્તાર ફક્ત આઠ વર્ષમાં પોતાને હસ્તગત કરી લીધો હતો.
કલિંગનુ યુધ્ધ
કલિંગનુ યુદ્ધ અશોકના જીવનપરિવર્તન માટે નિર્ણાયક સાબિત થયું. આ યુદ્ધમાં થયેલા માનવસંહારથી તેમનું મન દુઃખ અને વેદનાથી ભરાઈ ગયું અને પછીથી ભગવાન બુદ્ધના ઉપદેશોથી પ્રભાવિત થઈ તેણે બૌદ્ધ ધર્મ અંગિકાર કર્યો હતો. ત્યારબાદ તેના પ્રજાવત્સલ કાર્યોને કારણે તે પ્રિયદર્શી તરીકે ઓળખાયા.
બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકરણ
thumb|270px|ઇસ.પૂર્વે ત્રીજી સદીમાં સમ્રાટ અશોકે બનાવડાવેલો સાંચીનો સ્તૂપ, મધ્ય પ્રદેશ
કલિંગના યુધ્ધમાં થયેલો નરસંહાર જોઈ તે વ્યથીત થઇ ગયેલો અને આ કારણે તેણે શાંતિની શોધમાં બૌદ્ધ ધર્મનો સ્વિકાર કર્યો. બૌદ્ધ ધર્મ અંગીકાર કર્યા બાદ તેણે બુદ્ધના ઉપદેશને આચરણમાં પણ લાવવા પ્રયત્ન કર્યો. તેણે શિકાર તથા પશુહત્યાનો ત્યાગ કર્યો. બ્રાહ્મણો અને સંન્યાસીઓને ખુલ્લા હાથે દાન-ધર્મ કર્યા. જનકલ્યાણ અર્થે ચિકિત્સાલય, પાઠશાળા અને રસ્તાઓનું નિર્માણ કર્યું.
તેણે બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચાર માટે પોતાના ધર્મ પ્રચારક નેપાળ, શ્રીલંકા, અફઘાનિસ્તાન, સીરિયા, મિસ્ર અને યુનાન સુધી મોકલ્યા હતા.
અવસાન
અશોકે લગભગ ૪૦ વર્ષ સુધી શાસન કર્યું. તેનું અવસાન ઇ.પૂ. ૨૩૨માં થયું હતું. તેના ઘણા સંતાન અને રાણીઓ હતા, પરંતુ ઇતિહાસકારો પાસે વધારે માહિતી નથી. તેના પુત્ર મહેન્દ્ર અને પુત્રી સંઘમિત્રાએ બૌદ્ધ ધર્મના પ્રચાર માટે ઘણુ યોગદાન આપ્યું હતું. અશોકના મૃત્યુ પછી મૌર્ય વંશનું શાસન લગભગ ૬૦ વર્ષ ચાલ્યુ હતું.
અવશેષ
મગધ અને ભારતીય ઉપમહાદ્વીપમાંથી ઘણી જગ્યાએથી અશોકના કાળના ઘણા અવશેષ મળી આવ્યા છે. પટણા (પાટલીપુત્ર) પાસે કુમ્હરારમાં પણ તે સમયના અવશેષ મળ્યા છે. લુમ્બિનીમાં અશોકના સ્તંભ જોવા મળે છે. કર્ણાટક અને દેશના બીજા ઘણા ભાગમાં અશોકના શીલાલેખ જોવા મળે છે.
ગુજરાતમાં જુનાગઢ પાસે ગીરનાર પર્વત પરનો અશોકનો શીલાલેખ ગુજરાતમાં અશોકના શાસનનો પુરાવો છે.
આ પણ જુઓ
મૌર્ય વંશ
સંદર્ભ
શ્રેણી:ભારતીય સમ્રાટો
શ્રેણી:મૌર્ય રાજવંશ |
અકબર | https://gu.wikipedia.org/wiki/અકબર | જલાલુદ્દીન મોહમ્મદ અકબર (૧૫ ઓક્ટોબર ૧૫૪૨ - ૨૭ ઓક્ટોબર ૧૬૦૫) મુઘલ સામ્રાજ્યનો ત્રીજો અને સુપ્રસિદ્ધ બાદશાહ હતો. તેનો શાસનકાળ ૧૫૫૬ થી ૧૬૦૫ સુધીનો હતો. અનેક લશ્કરી વિજયો મેળવી તેણે મોટાભાગના દેશને સંગઠીત કર્યો હતો તથા રાજકીય, વહીવટી, આર્થિક અને ધાર્મિક સહિષ્ણુતા અને એકીકરણની દિશામાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ સાધી હતી. તેણે અગિયાર લગ્નો કર્યા હતા.
પરિચય
અકબરના દાદા બાબર ઇ.સ. ૧૫૨૭માં અફઘાનિસ્તાનથી પોતાના સૈન્ય સાથે હિન્દુસ્તાન પહોંચ્યા અને રાણા સંગ્રામસિંહને હરાવીને આગ્રાની ગાદી કબજે કરીને હિન્દુસ્તાનમાં મુઘલ સલ્તનતની સ્થાપના કરી. તેણે પોતાની આત્મકથા તુઝુ-કે-બાબરી લખી જે ભારતના ઇતિહાસમાં મહત્વપૂર્ણ સ્થાન ધરાવે છે.
જન્મ
ઇ.સ. ૧૫૪૦માં કનોજના યુદ્ધમાં શેરશાહ સુરી સામે હુમાયુનો પરાજય થયો અને આ સાથે જ હુમાયુના ૧૫ વર્ષ સુધીના રખડપટ્ટી અને કઠણાઈભર્યા જીવનની શરુઆત થઇ. આ દરમ્યાન ૧૫૪૧માં સિંધના અમરકોટ ગામ પાસે તે તેની બેગમ હમીદાબાનુ ને મળ્યો અને ઇ.સ.૧૫૪૧માં તેણે હમીદાબાનુ સાથે લગ્ન કર્યા.
ત્યારબાદ ૧૫૪૨માં તેમને ત્યાં એક પુત્રનો જન્મ થયો જેનું નામ બદરૂદીન રાખવામાં આવ્યું પરંતુ હુમાયુએ પુત્રનું નામ બદલીને જલાલુદીન મોહમ્મદ રાખ્યું ત્યારબાદ હુમાયુ પર હુમલો થતાં જીવ બચાવવા તે પોતાની બેગમ સાથે ઈરાન ભાગી ગયો અને જલાલુદ્દીનને પોતાના કાકાઓના સંરક્ષણમાં રહેવું પડયું. પહેલા થોડાં દિવસો તે કંદહારમાં અને ત્યાર પછી કાબુલમાં રહ્યો અને ૧૫૪૫થી કાબુલમાં હુમાયુને પોતાના ભાઈઓ સાથે સંબંધો બહુ સારા ના હોવાથી જલાલુદ્દીનની સ્થિતી કેદી કરતાં થોડીક જ સારી હતી તેમ છતાં સૌ તેની સાથે સારો વ્યવહાર કરતા અને તેને કંઈક વધુ પ્રમાણમાં લાડ પણ લડાવતા.
આરંભિક કાળ
જયારે હુમાયુએ ફરીથી કાબુલ પર પોતાનો ઝંડો લહેરાવ્યો ત્યારે અકબર પોતાના પિતાના સંરક્ષણમાં પહોંચ્યો. પરંતુ ૧૫૪૫-૧૫૪૬ના ટુંકા ગળામાં અકબરના કાકા કમરાનએ કાબુલ પર પુનઃ અધિકાર જમાવી લીધો. અકબર પોતાના માતા-પિતાના સંરક્ષણમાં જ રહ્યો. અકબરના યોગ્ય શિક્ષણ માટે હુમાયુએ તે સમયના વિખ્યાત મુસ્લિમ વિદ્ધાનો મુલ્લા ઈસામુદ્દીન ઈબ્રાહિમ, મૌલાના અબુલ કાદિર, મિર અબ્દુલ લતિફ વગેરેની નિમણુક કરી.પરંતુ અકબરને અભ્યાસ કરતા ધોડેસવારી, તલવારબાજી,ખેલકુદ વગેરેમા વધારે રસ હોવાથી તે વધારે ભણી શક્યો નહીં અકબરે પોતાને નિરક્ષર બતાવ્યો છે પરંતુ આ વાતનો આત્મસ્વીકૃતિમાં સત્યાંશ બસ એટલો જ છે કે તેણે સ્વયં ક્યારેય કંઈ પણ નથી લખ્યું.
પોતાના ગુમાવેલા રાજ્યને પુનઃ પ્રાપ્ત કરવા માટેના હુમાયુના અવિરત પ્રયત્નો અંતે સફળ થયા અને તે સને ૧૫૫૫માં ભારત પહોંચી શક્યો. પિતા હુમાયૂંનું દિલ્હીમાં મહેલની સીડી પરથી નીચે પડી જતાં ૨૬મી જાન્યુઆરી ૧૫૫૬ના રોજ આકસ્મિક અવસાન થયું.તે સમયે અકબર વઝીર બૈરમખાન સાથે પંજાબના ગુરુદાસપુરના કાલનૌર ગામે ગયો હતો;આથી બૈરમખાને ત્યાજ અકબર નો રાજ્યાભિષેક કર્યો જ્યારે અકબરનો રાજ્યાભિષેક થયો તે સમયે તેની ઉંમર માત્ર ચૌદ વર્ષની હતી. તે સમયે મુગલ રાજ્ય માત્ર કાબુલથી દિલ્હી સુધી જ ફેલાયેલું હતું અને હેમુના નેતૃત્વમાં અફઘાન સેના પુનઃ સંગઠિત થઈ તેની સામે પડકાર બની ઊભી હતી.
શાસન
રાજ્યની સુરક્ષાની જવાબદારી બાળક અકબરના સંરક્ષક બૈરામ ખાન પર હતી. તત્કાલીન અવ્યવસ્થાનો લાભ લઈને બિહારના સૂર શાસક મુહમ્મદ આદિલશાહે પોતાના ત્યારબાદ કાબેલ સેનાપતિ હેમુની સહાયતાથી મુઘલ સુબેદાર તાર્દિબેગને નસાડી મુકીને દિલ્હી કબ્જે કર્યુ.ત્યારબાદ ઇ.સ.૧૫૫૬માં અકબરની સરદારી નીચે હેમુના સૈન્ય સામેના પાણીપતના દ્વિતીય યુદ્ધમાં હેમુનો પરાજય થયો અને ભારતમાં અકબરના હાથે મુઘલ સત્તાની પુન: સ્થાપના થઈ. આ પછીના ચાર વર્ષ બૈરામખાં ના તથા આપખુદ શાસનના વર્ષો કહી શકાય. આ દરમ્યાન બૈરમખાને મુધલ શાસનને સલામત બનાવ્યુ, પણ તેને સાંઘાને અને શિયાઓને ઉચ્ચ હોદ્દા પર મુક્યા. તેથી સુન્ની અમિરો તથા અધિકારીઓ નારાજ થયા. વળી બૈરમખાને સત્તાના જોશમાં આવીને અકબરની અવગણના કરતાં અકબરે બૈરમ ખાનને મક્કા હજ કરવા જવાની સગવડ આપીને રાજ્યની ધૂરા હાથમાં લીધી. માર્ગમાં બૈરમખાને અકબર સામે કરેલા બળવામાં તેનો પરાજય થયો પરંતુ બૈરામખાંની ભુતકાળની મુઘલ સલ્તનત પ્રત્યેની વફાદારી અને સેવાઓ ને ધ્યાનમાં રાખીને અક્બરે તેને ક્ષમા આપી. મક્કાની યાત્રા માટે આગળ જતા પાટણ મુકામે એક જુના શત્રુના હાથે બૈરામખાનની હત્યા થઈ. અકબરે તેના કુટુંબને દિલ્હી બોલાવીને ખુબ ઉદાર વર્તન કર્યુ.અકબરે તેની પત્ની સલીમાં સાથે લગ્ન કર્યા અને તેના પુત્ર ને મોટો થતાં પોતાના દરબારમાં ઉચ્ચ હોદ્દો પણ આપ્યો બૈરમખાનના પતન પછીના બે વર્ષો ત્રિયા-શાસનના વર્ષો કહેવામાં આવે છે. કેમ કે તે વર્ષો દરમિયાન તેની દુધમાતા માહમ આંગા મુખ્ય કાર્યકર્તા હતી. અકબરે મંત્રી તરીકે પોતાના ખાસ વફાદાર અને કુશળ વહીવટકર્તા એવા શમ્સુદ્દીનની નિમણૂક કરતા માહમ આદનખાને શમસુદ્દીનની હત્યા કરી નાખી. આથી અકબરે આદનખાનને મહેલની અગાસી પરથી નીચે ફેંકાવીને મારી નાખાવ્યો. આથી તેના આઘાતમાં માહામ આંંગા અવસાન પામતા અકબર સર્વોપરી શાસક બન્યો.
અકબરની રાજનિતી
અન્ય મધ્યયુગીન શાસકોની જેમ અકબર પણ એક મહાન સામ્રાજ્યવાદી હતો. અને તેને પોતાનુ રાજ્ય ઉત્તરે અફઘાનિસ્તાન કાશ્મીરની દક્ષિણે મૈસુર સુધી તથા પશ્ચિમે ગુજરાતની પુર્વમાં બંગાળ સુધી ફેલાવવાની મહત્વાકાંક્ષા હતી. આ આશયથી અકબરે ૧૫૬૨ થી ૧૬૦૫ સુધીમાં અનેક લડાઈઓ કરી અને તેમા મોટાભાગની જીતો મેળવીને ભારતભરમા પોતાના સમ્રાજ્યનો વિસ્તાર કર્યો તથા ભારતને એકતા પણ આપી. અકબરનાં મોટાભાગના યુદ્ધો ખુબજ ઝડપી તથા આક્રમક હોવા છતા મટાભાગે ઉદારતાનો અંશ હતો.અકબરે ૧૫૬૨ થી ૧૬૦૧ સુધીમા અનુક્રમે માળવા, જબલપુર પાસેનુ ગોંદવાના, રણથંભેર, કાલિંજર, ચિતોડ (મેવાડ), જોધપુર, ગુજરાત, બંગાળ, કાબુલ, કાશ્મિર, સિંઘ, કટ્દહાર, અહમદનગર જીતી લીધા ગોંડવાનામાં વીર નારાયણે મુઘલોને સખત લડાઈ આપીને શહીદી વહોરી. અકબરે ફક્ત૯ દિવસમાં ૯૬૫ કિ.મી. ની મજલ કાપીને ગુજરાતના અંતિમ સુલતાન મુઝફ્ફ્રશાહ ત્રીજાને આખરી પરાજય આપીને ગુજરાતને મુઘલ સામ્રાજ્યમાં સમાવી લીધું. આનાથી મુઘલ સમ્રાજ્યને બંદરનો લાભ મળતા તેના વ્યાપાર-વાણિજ્યનો વિકાસ થયો.ઉત્તર અને મધ્ય ભારત ઉપર પોતાનો ઝંડો લેહરાવ્યા બાદ અકબરે પોતાનું ધ્યાન રાજપુતાના જીતવા પર કેન્દ્રિત કર્યું તેણે અજમેર અને નાગોર તો પહેલાથી જ જીતી લીધા હતા આમ ઈ.સ.1561માં અકબરે રાજપુતાના જીતવાની સફરનો પ્રારંભ કર્યો મોટાભાગના રાજપૂત રાજાઓએ તેની આણ નો સ્વીકાર કર્યો આંબેરના રાજા ભારમલે પોતાની પુત્રી જોધા ના અકબર સાથે લગ્ન કર્યા અને આ સાથે અકબરે હિન્દૂ મુસ્લિમ એકતાનો પાયો નાખ્યો આમ છતાં મેવાડના મહારાણા ઉદયસિંઘે તેની આણ માનવાનો ઇન્કાર કરી દીધો આથી રાજપુતાના પર સંપૂર્ણ આધિપત્ય જમાવવા અકબરે ઇ.સ 1567માં ચિતૌડગઢ પર હુમલો કરીંને ચિતૌડ જીતી લીધું આં યુદ્ધ માં અકબરે 30,000 જેટલા નિર્દોષ ચિત્તોડ વાસીઓ નો વધ કરવી તેની તૈમુરી સભ્યતાનો પરિચય આપેલ અને મહારાણા ઉદયસિંહ ને મેવાડની ઘાટીઓમાં છુપાઈને આશરો લેવો પડ્યો આમ છતાં ઉદયસિંહના મહાન પુત્ર પ્રતાપે તેની સામે શરણાગતી સ્વીકારી નહીં અને ચિતૌડથી દૂર પર્વતો અને તળાવો ની વચ્ચે સુંદર જગ્યામાં એક નવું નગર વસાવ્યું જેનું નામ પોતાનાં પિતાના નામ પરથી "ઉદયપુર"રાખ્યું સમગ્ર રાજપૂતાનામાં માત્ર મેવાડ જ એકમાત્ર સ્વતંત્ર રાજ્ય રહ્યું આથી ઈ.સ. 1576માં અકબરે ફરીથી ઉદયપુર પર ચડાઈ કરી હલ્દીઘાટી ના મેદાનમાં મહારાણા પ્રતાપે અકબરનો વીરતાપૂર્વક સામનો કર્યો પરંતુ અકબરની વિશાળ સેના સામે તેઓ ટકી શક્યા નહીં આ યુદ્ધમાં મહારાણા પ્રતાપનો પરાજય થયો અને તેમને જંગલનો આશરો લેવો પડયો કર્નલ ટોડે હલ્દીઘાટીને મેવાડની થર્મોપિલી કહી છે.[૧] અને ત્યારબાદ મહારાણા પ્રતાપે 1582માં અકબરને દેવરના યુદ્ધમાં ખરાબ રીતે હરાવી ચિત્તોડ સિવાય સમગ્ર મેવાડ સ્વતંત્ર કરેલું.
અકબરનાં બે નોંંધપાત્ર યુદ્ધોમાં દખ્ખ્ણમાં અહમદનગર તથા અસીરગઢ સામેના હતા. અહમદનગરની વહિવટકર્તા સુલતાના ચાંદબીબીએ મુઘલ સૈન્યનો ખુબ વીરતાપુર્વક સામનો કરીને મુઘલોના પ્રથમ આક્રમણ નિષ્ફળ બનાવ્યુ. પરંતુ ત્યારબાદ અકબરના પોતાની સેનાની પદ નીચે વિશાળ મુઘલ સેનાએ અહમદનગર પર આક્રમણ કરીને અંત:પુરમાં ચાંદબીબીની હત્યા કરી નાખી.અને અહમદનગર જીતી લીધું અને મુઘલ સમ્રાજ્યમા સમાવી લીધું. તે સમયે ખાનદેશના અસીરગઢનો કિલ્લો ખુબ મજબુત મનાતો હતો. ખાનદેશના સુલતાને અકબરની આધીનતા સ્વિકારવાનો ઇન્કાર કરીને અકબરને અસીરગઢ સોંપવાનો ઇન્કાર કરીને અકબરે કિલ્લાનો ઘેરો ઘાલ્યો, પરંતુ અકબર લશ્કરી બળથી તેનો કબજો કરવામા નિષ્ફળ જતા કિલ્લાના અધિકારીઓ અને રક્ષકોને મોટી રકમ આપીને તેમની પાસે કિલ્લાના દરવાજા ખોલાવીને કિલ્લો તાબે કર્યો. આમ અકબરે સોનાની ચાવી થી અસિરગઢનો કિલ્લો જિત્યો.[૧]
અકબર માનતો હતો કે ભારતમાં મુઘલ સામ્રાજ્યને સ્થિર કરવા તથા તેનો વિકાસ કરવા વિશાળ બહુમતી ધારાવતી રાજપુત-હિંદુ પ્રત્યે ઉદાર નિતિ અપનાવવી જરુરી હતી; આથી અકબરે રાજપુતો સાથે લગ્ન સબંધો બાંધ્યા, રાજ્યમાં ઉંચા હોદ્દાઓ આપ્યા તથા તેમના પ્રત્ય્ર ધાર્મિક સહિષ્ણણુતાની નિતિ અપનાવી. આને પરિણામે અકબરને રાજપુતોની સેવા પ્રાપ્ત થઈ.
મહત્વના સુધારાઓ
૧) ધાર્મિક સુધારાઓ
અકબર યાત્રાવેરો તથા જજીયાવેરો નાબુદ કરાવ્યો.
પોતાના રાજ્યમાં ગૌવધની મનાઈ ફરમાવી.
મંદિરો બાંધવાની છુટ આપી.
2) વહિવટી સુધારાઓ
અકબરે તેના સામ્રાજ્યને કેંદ્ર,સુબાઓ,સરકાર,પરગણા તથા ગ્રામ એકમોમા આધુનિક ઢબે વ્યવસ્થિત કર્યુ.
ગુલામી પ્રથાનો અંત કર્યો.
૩) સામાજિક સુધારાઓ
તેને ફરજીયાત સતિપ્રથા બંધ કરાવી. કન્યાની હત્યા માટે કડક સજાની જોગવાઈ કરી.
બાળ લગ્ન પર પ્રતિબંધ મુક્યો, તથા વિધ્વા પુન: લગ્ન માટે છુટ આપી.
અકબરે વેશ્યાવૃત્તિ તથા ભિક્ષુકવૃત્તિ પર નિયંત્રણો મુક્યા.
સામજિક સુધારાઓને અમલ કરવા તેને ખાસ અધિકારીઓની નિમણુક કરી.
૪) શિક્ષણિક સુધારાઓ
અકબરે દિલ્હી, આગ્રા, શિયાલકોટ તથા ફતેપુર-સિક્રિમાં ઉચ્ચ શિક્ષ્ણ આપતી શાળાઓ સ્થાપી.
અકબરે ફત્તેપુર-સિક્રીમાં કન્યાઓને શિક્ષણ માટે અલગ કન્યા શાળા ખોલી આપી હતી.
તેણે સંંસ્કૃત, અરબી, તુર્કિ વગેરે ભાષાઓના ઉત્તમ પુસ્તકોના અનુવાદ માટે અલગ અનુવાદ વિભાગ સથાપ્યો.રામાયણ,મહાભારત,અથર્વવેદ,લિલાવતી ગાણિત, રાજતરંગિણી,પંચતંત્ર, હરિવંશ પુરાણ વગેરે સંસ્કૃત ગ્રંથોના ફારસીમાં બદાયુની,અબુલ ફઝલ, ફૈઝી વગેરે પસે અનુવાદ કરવ્યા.
તેણે અબ્દુરરહીમ ખાનખાના પાસે બાબરનામાનો તુર્કિ માંથી ફારાસીમાં અનુવાદ કરાવ્યો.
૫) અકબરના સમયમાં સ્થાપત્યો
તેણે સંત સલીમ ચિસ્તીના માનમાં આગ્રા પાસે ફતેપુર-સિક્રી નામે નવં શહેર વાસાવ્યુ.આ શહેરનો બુલંદ દરવાજો વિશ્વનો સૌથી મોટો દરવાજાઓમાનો એક છે.
તેણે જામા મસ્જિદ,રાણી જોધાબાઈનો મહેલ,બિરબલનો મહેલ,દીવાને ખાસ,તથા પ્રાર્થનાગ્રુહ વગેરે બંધાવ્યા હતા.
૬) સંગીત
તેના દરબારમાં ૩૬ સંગીતકારો હતા. તેમા તાનસેન, બાબા રામદાસ, બૈજુ બાવરા, સુરદાસ, બાજ બહાદુર, લાલ કલાવંત વગેરે મુખ્ય હતા.
મૃત્યુ
અકબરનુ મૃત્યુ ફતેપુર સીકરી ખાતે ૨૭ ઓક્ટોબર ૧૬૦૫ ના રોજ અથવા તેની આસપાસ થયુ હતુ. તેને સિંકદરા, આગ્રા ખાતેના મકબરામાં દફનાવાયો હતો.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
શ્રેણી:મુઘલ બાદશાહ |
સ્વામી વિવેકાનંદ | https://gu.wikipedia.org/wiki/સ્વામી_વિવેકાનંદ | સ્વામી વિવેકાનંદ (બંગાળી: স্বামী বিবেকানন্দ, શામી બિબેકાનંદો) (૧૨ જાન્યુઆરી, ૧૮૬૩–૪ જુલાઇ, ૧૯૦૨), જન્મે નરેન્દ્રનાથ દત્ત ૧૯મી સદીના ગુઢવાદી સંત રામકૃષ્ણ પરમહંસના પરમ શિષ્ય અને રામકૃષ્ણ મિશનના સ્થાપક છે. તેમને યુરોપ અને અમેરિકામાં વેદાંત અને યોગના જન્મદાતા ગણવામાં આવે છે અને તેમને પરસ્પરની આસ્થા ઉભી કરવાનો તથા ૧૯મી સદીના અંતે હિન્દુ ધર્મને વિશ્વકક્ષાએ માન્યતા અપાવવાનો શ્રેય આપવામાં આવે છે. આધુનિક ભારતમાં હિન્દુ ધર્મના પુનરોદ્ધારમાં વિવેકાનંદને મુખ્ય પરિબળ સમા ગણવામાં આવે છે. તેઓ "અમેરિકાના ભાઈઓ તથા બહેનો" સંબોધન સાથેના તેમના પ્રવચનથી વધુ જાણીતા બન્યા છે તે ભાષણ દ્વારા તેમણે શિકાગો ખાતે વિશ્વ ધર્મ પરિષદમાં સન ૧૮૯૩માં હિન્દુ ધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યુ હતું.
સ્વામી વિવેકાનંદનો જન્મ સન ૧૮૬૩માં કલકત્તા ખાતે ભદ્ર કાયસ્થ પરીવારમાં થયો હતો. તેમની વિચારસરણી પર તેમના માતાપિતાની ગાઢ અસર હતી - પિતાના બૌધ્ધિક દિમાગની અને માતાના ધાર્મિક સ્વભાવની. બાળપણથી જ તેમનામાં આધ્યામિકતા તથા ઇશ્વર સાક્ષાત્કાર માટે લગાવ દેખાતો હતો. ઇશ્વરનો સાક્ષાત્કાર કરાવી શકે તેવા વ્યક્તિની શોધમાં તેઓ રામકૃષ્ણને મળ્યા અને તેમના શિષ્ય બની ગયા. રામકૃષ્ણએ તેમને એક ગુરૂ તરીકે અદ્વૈત વેદાંત અને બધા જ ધર્મો સાચા છે તથા માનવ સેવા એજ સાચી પ્રભુસેવા છે તેવુ શીખવ્યું હતું. ગુરૂના અવસાન બાદ પરિવ્રાજક બની તેમણે સમગ્ર ભારત ખંડમાં પરિભ્રમણ કર્યુ અને ભારતની સ્થિતિનો તાગ મેળવ્યો. તેઓ પાછળથી શિકાગો ગયા અને સન ૧૮૯૩ની વિશ્વધર્મ પરિષદમાં ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યુ હતું. પ્રખર વક્તા વિવેકાનંદને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સના અમુક મંચોએ યુનિવર્સિટીઓ અને ક્લબોમાં વક્તવ્ય આપવા નિમંત્રણ આપ્યું હતું. તેમણે કેટલાક જાહેર અને ખાનગી ભાષણોમાં કર્યા, અમેરિકા, ઇંગ્લેંડ અને યુરોપના અન્ય કેટલાક દેશોમાં વેદાંત, યોગ અને હિન્દુ ધર્મનો પ્રચાર કર્યો હતો. તેમણે અમેરિકા તથા ઇંગ્લેંડમાં વેદાંત સોસાયટીઓની પણ સ્થાપના કરી હતી. પછીથી તેઓ ભારત પરત આવ્યા હતા તથા સન ૧૮૯૭માં તેમણે રામકૃષ્ણ મઠ તથા મિશન - એક સમાજસેવી તથા આધ્યાત્મિક સંસ્થાની સ્થાપના કરી. સ્વામી વિવેકાનંદને ભારતના પ્રથમ રાષ્ટ્રનિર્માતાઓ પૈકીના એક ગણવામાં આવે છે. મહાત્મા ગાંધી, જવાહરલાલ નેહરુ, સુભાષચંદ્ર બોઝ, અરવિંદ ઘોષ, રાધાકૃષ્ણન જેવા અન્ય રાષ્ટ્રિય નેતાઓ તથા વિચારકો પર તેમના તત્વજ્ઞાનનો પ્રભાવ પડ્યો હતો.
જીવન પરિચય
જન્મ તથા બાળપણ
thumb|right|ભુવનેશ્વરી દેવી (૧૮૪૧-૧૯૧૧). "મારા જ્ઞાનના વિકાસ માટે હું મારી માતાનો ઋણી છું."[૨૨]—વિવેકાનંદ
સ્વામી વિવેકાનંદનો જન્મ મકરસંક્રાંતિના તહેવારની પૂર્વસંધ્યાએ સોમવાર તા. ૧૨મી જાન્યુઆરી ૧૮૬૩ના રોજ કલકત્તા ખાતે શિમલા પાલ્લીમાં થયો હતો અને તેમનું નામ નરેન્દ્રનાથ દત્ત પાડવામાં આવ્યુ હતું. તેમના પિતા વિશ્વનાથ દત્ત કલકત્તા હાઈકોર્ટમાં એટર્ની હતા. તેમની ગણના એક ઉદાર વ્યક્તિ તરીકે થતી હતી અને સામાજિક તથા ધાર્મિક બાબતોમાં તેમની છાપ એક પ્રગતિશીલ વ્યક્તિની હતી. તેમની માતા ભુવનેશ્વરી દેવી પવિત્ર સ્ત્રી હતા તથા સંયમ પાળતા હતા અને પોતાને એક પુત્ર આપવા માટે તેઓ વારાણસીના વિરેશ્વર (શિવ)ની આરાધના કરતા હતા. જાણવા મળ્યા મુજબ તેણીને એક સ્વપ્ન આવ્યુ હતું જેમાં તેમને એવું દેખાયુ હતું કે શિવ ભગવાને ધ્યાનમાંથી ઉઠીને કહ્યું કે તેઓ તેના પેટે પુત્ર તરીકે જન્મ લેશે.
તેમના માતાપિતાએ સ્વામીની વિચારસરણી પર અસર પાડી - પિતાએ તેમના બૌધ્ધિક દિમાગથી તથા માતાએ તેમના ધાર્મિક સ્વભાવથી. તેમની યુવાનીના વર્ષો દરમિયાન તેઓ પાશ્ચાત્ય તત્વજ્ઞાન અને વિજ્ઞાનના પરિચયમાં આવ્યા હતાં અને તેઓ કોઇ પણ વાતને બૌધિક પુરાવા અને વ્યવહારિક ચકાસણી વિના માનવાનો ઇન્કાર કરતા હતાં. તેમના મનનો બીજો હિસ્સો ધ્યાનના આધ્યાત્મિક આદર્શો અને અનાસક્તિ તરફ આકર્ષાતો હતો.
નરેન્દ્રનાથે પોતાનો અભ્યાસ ઘરેથી શરૂ કર્યો હતો પરંતુ પછીથી તેઓ સને ૧૮૭૧માં ઇશ્વરચન્દ્ર વિદ્યાસાગર સંસ્થામાં દાખલ થયા હતા અને સન ૧૮૭૯માં તેમણે પ્રવેશ પરિક્ષા પાસ કરી હતી. તેમને વિવિધ વિષયોમાં રસ હતો અને તેઓ તત્વજ્ઞાન, ઇતિહાસ, સમાજશાસ્ત્ર, વિનયન, સહિત્ય અને અન્ય વિષયોમાં વિદ્વતા ધરાવતા હતા તેમણે વેદ , ઉપનિષદો , ભગવદ્દગીતા , રામાયણ , મહાભારત અને પુરાણો માં ઉંડો રસ દાખવ્યો હતો. તેઓ શાસ્ત્રિય સંગીતમાં, ગાયકી વાદ્ય એમ બન્નેમાં જાણકાર હતા. બાળપણથી જ તેમ્ણે શારીરિક કસરત, રમતગમત અને અન્ય સંગઠનલક્ષી પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિય રસ લીધો હતો. તેઓ જ્યારે ખુબ જ યુવાન હતા ત્યારે પણ તેમણે પાખંડી રીત રિવાજો અને જ્ઞાતિ અને ધર્મ આધારીત ભેદભાવો સામે અવાજ ઉઠાવ્યો હતો.પ્રારંભિક વર્ષો
નરેન્દ્રનાથની માતાએ તેમના આધ્યાત્મિક વિકાસમાં ખુબજ મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો હતો. નરેન્દ્ર પોતાના જીવનના અંતિમ વર્ષો દરમિયાન પોતાની માતાનું એક વાક્ય ટાંકતા હતા તે આ મુજબ હતું, " તમારા સમગ્ર જીવનમાં પવિત્ર રહો. તમારા આત્મસન્માનની રક્ષા કરો અને બીજાના આત્મસન્માન પર કદી અતિક્રમણ ન કરો.પરમ શાંત બનો; પરંતુ જ્યાં જરૂર હોય ત્યાં તમારા હૈયાને કઠ્ઠણ બનાવી દો." જાણવા મળે છે તેમ તેઓ ધ્યાનમાં પારંગત હતા. કહેવાય છે કે તેમને ઉંઘમાં એક દિવ્ય પ્રકાશ દેખાતો હતો અને તેમને ધ્યાનદરમિયાન બુદ્ધના દર્શન થતા હતાં.
કોલેજ અને બ્રહ્મો સમાજ
નરેન્દ્રનાથે સન ૧૮૮૦માં કલકત્તા ખાતે પ્રેસીડેંસી કોલેજમાં પ્રવેશ લીધો હતો અને બીજા વર્ષે તેઓએ કોલેજ બદલીને કલકત્તામાં સ્કોટ્ટીશ ચર્ચ કોલેજમાં એડમિશન લીધુ હતું.તે દરમિયાન તેમણે પાશ્ચાત્ય તર્કશાસ્ત્ર, પાશ્ચાત્ય તત્વજ્ઞાન અને યુરોપના રાષ્ટ્રોના ઇતિહાસનો અભ્યાસ કર્યો હતો. સને ૧૮૮૧માં તેમણે લલિત કલાની પરિક્ષા પાસ કરી હતી અને સને ૧૮૮૪માં તમણે વિનયન સ્નાતકની પરિક્ષા પાસ કરી હતી.
તેમના પ્રોફેસરોના કહેવા મુજબ વિદ્યાર્થી તરીકે નરેન્દ્રનાથ મેઘાવી હતા. તેઓ સને ૧૮૮૧-૮૪ દરમિયાન સ્કોટ્ટીશ ચર્ચ કોલેજમાં ભણ્યા હતા. તેના આચાર્ય ડૉ. વિલીયમ હેસ્ટીએ લખ્યુ છે કે "નરેન્દ્ર ખરેખર એક પ્રતિભાસંપન્ન વિદ્યાર્થી હતા. હું દુનિયા ફર્યો છુ પરંતુ જર્મન યુનિવર્સિટિઓના તત્વજ્ઞાનના વિદ્યાર્થીઓમાં પણ મને તેના જેવો પ્રતિભાસંપન્ન અને સંભાવના વાળો યુવક જોવા મળ્યો નથી" તેમને શ્રુતિધર કહેવામાં આવતા, એક એવી વ્યક્તિ જેની યાદશક્તિ વિલક્ષણ હોય, સ્વામી વિવેકાનંદ (Swami Vivekananda) એન.એલ. ગુપ્તા દ્વારા, p.2 જાણવા મળ્યા મુજબ નરેન્દ્રનાથ સાથે ચર્ચા થયા બાદ ડૉ. મહેન્દ્રલાલ સરકારે કહ્યુ હતું કે , "આટલી નાની ઉમ્મરે કોઇ યુવાને આટલુ બધુ વાંચન કર્યુ હોય તેવું મેં કદી વિચાર્યુ પણ નહોતું!"
બાળપણથી જ તેઓએ આધ્યાત્મિકતા, ઇશ્વરાનુભુતિ અને સર્વોચ્ચ આધ્યાત્મિક સત્યો જાણવામાં રુચિ દર્શાવી હતી. તેમણે પૂર્વ તથા પશ્ચિમની ધાર્મિક તથા તત્વજ્ઞાન સંબંધી વિવિધ પદ્ધતિઓનો અભ્યાસ કર્યો તથા તેઓ જુદા જુદા ધાર્મિક અગ્રણીઓને મળ્યા. તેમના પર તે સમયની મહત્વની સામાજિક-ધાર્મિક સંસ્થા બ્રહ્મો સમાજની ઘણી અસર પડી હતી. તેમની શરૂઆતની માન્યતાઓનું ઘડતર બ્રહ્મો સમાજે કર્યું. બ્રહ્મો સમાજ નિરાકાર ભગવાનમાં માનતો, મૂર્તિપુજાને નકારતો અને સામાજિક-આર્થિક સુધારાને સમર્પિત હતો. તેઓ બ્રહ્મોસમાજના દેવેન્દ્રનાથ ટાગોર અને કેશવચંદ્ર સેન જેવા આગેવાનોને મળ્યા તથા ભગવાનના અસ્તિત્વ વિષે તેમની સાથે પ્રશ્નોત્તરી કરી, પરંતુ તેમને સંતોષકારક જવાબો નહોતા મળ્યા.
કહેવાય છે કે નરેન્દ્રનાથે ડેવિડ હ્યુમ, ઇમેન્યુઅલ કેંટ, જોહાન ગોટ્ટ્લીબ ફીશે, બારુક સ્પીનોઝા, જ્યોર્જ ડબલ્યુ. એફ. હેગેલ, આર્થર શોપનહોર, ઓગસ્ટી કોમ્ટેકોમ્ટે, હર્બર્ટ સ્પેંસર, જોન સ્ટુઅર્ટ મીલ, અને ચાર્લ્સ ડાર્વિનના લેખનકાર્યોનું વાંચન કર્યુ હતું. નરેન્દ્ર હર્બર્ટ સ્પેંસરના ઉત્ક્રાંતિવાદથી પ્રભાવિત થયા હતા તથા સ્પેંસરના શિક્ષણ પરના પુસ્તકનો પોતાના પ્રકાશક ગુરુદાસ ચટ્ટોપાધ્યાયમાટે બંગાળીમાં અનુવાદ પણ કર્યો હતો. નરેન્દ્રએ થોડો સમય માટે સ્પેંસર સાથે પત્રવ્યવ્હાર પણ કર્યો હતો. "હર્બર્ટ સ્પેન્સરને લખેલા પત્રમાં વિવેકાનંદે પ્રસ્તાવ મૂક્યો હોવાનું કહેવાય છે કે પ્રખ્યાત તત્વજ્ઞાનીઓની અટકળોની કેટલીક ટિપ્પણીઓ અને સદીઓ જૂના અંગે પક્ષપાતભરી પ્રશંસા કરી હતી." તેમના પાશ્ચાત્ય તત્વજ્ઞાનના અભ્યાસની સાથોસાથ તેઓ ભારતીય સંસ્કૃત પવિત્ર ધર્મગ્રંથોથી અને બંગાળી રચનાઓથી પણ સુપેરે પરિચિત હતા.
સાહિત્યના એક વર્ગમાં તેમણે આચાર્ય હેસ્ટીને વિલિયમ વર્ડ્સવર્થની કવિતા ધ એક્સકર્ઝન (The Excursion) ,અને તેના પ્રકૃતિ-ગુઢવાદ પર પ્રવચન કરતા સાંભળ્યા હતા ત્યારે રામકૃષ્ણ સાથે તેમનો પ્રથમ પરિચય થયો હતો. કવિતામાં આવતા સમાધી શબ્દને સમજાવતી વખતે હેસ્ટીએ પોતાના વિદ્યાર્થીઓને કહ્યું હતું કે તેઓ જો આ શબ્દનો સાચો અર્થ સમજવા માંગતા હોય તો તેમણે દક્ષિણેશ્વરના રામકૃષ્ણને મળવું જોઇએ. આનાથી નરેન્દ્રનાથ સહિતના અમુક વિદ્યાર્થીઓ રામકૃષ્ણને મળવા પ્રેરાયા.
રામકૃષ્ણની સાથે
thumb|right|રામકૃષ્ણ પરમહંસ
નવેમ્બર ૧૮૮૧માં તેની રામકૃષ્ણ પરમહંસ સાથેની તેમની મુલાકાત તેમની જિન્દગીનો સંક્રાન્તિકાળ પુરવાર થઇ હતી. આ મુલાકાત વિષે નરેન્દ્રનાથે કહ્યુ હતું કે "તેઓ [રામ્કૃષ્ણ] માત્ર એક સાધારણ માનવી જેવા દેખાતા હતા, તેમનામાં નોંધ પાત્ર કંઇ જણાતુ નહોતું.તેઓ સાવ સામન્ય ભાષાનો ઉપયોગ કરતા હતા. મેં વિચાર્યું, શું આ માણસ મહાન શિક્ષક હોઈ શકે?' હું તેમની નજીક ગયો અને તેમને એ સવાલ પૂછ્યો, જે સવાલ હું મારી સમગ્ર જિંદગી દરમિયાન અન્યોને પૂછતો રહ્યો હતો.
'શું તમે ઇશ્વરમાં માનો છો, ગુરુદેવ?' 'હા,' તેમણે જવાબ આપ્યો.
‘તમે તે પુરવાર કરી શકો, ગુરુદેવ?’
‘હા’.
‘કઇ રીતે?’
‘કારણકે હું તને જોઈ શકું છું, તે જ રીતે તેમને જોઈ શકું છું, એટલું જ કે વધારે તીવ્રતાથી.’
એમનાથી હું એજ વખતે અભિભૂત થઈ ગયો. […] હું તેમની પાસે જવા લાગ્યો, રોજેરોજ. અને મેં વાસ્તવમાં જોયું કે ધર્મ ખરેખર આપી શકાય છે.એક સ્પર્શ, એક નજર, તમારું સમગ્ર જીવન બદલી નાંખે છે."
પ્રારંભમાં નરેન્દ્રએ રામકૃષ્ણને તેમના ગુરુ તરીકે સ્વીકાર્યા નહોતા અને તેમના વિચારો સામે બળવો પોકાર્યો હતો, તેમ છતાં તેઓ તેમના વ્યક્તિત્વથી આકર્ષાયા હતા અને તેમની વારંવાર મુલાકાત લેવા માંડ્યા હતા. શરૂઆતમાં તેમને રામકૃષ્ણના ઉદ્રેકો અને વિચારો ‘‘કલ્પનાના ગુબ્બારા’’, ‘‘માત્ર ભ્રામકતા’’ જેવા જ લાગ્યા હતા.". બ્રહ્મો સમાજના સભ્ય તરીકે, તેમણે મૂર્તિ પૂજા અને બહુઇશ્વરવાદ અને રામકૃષ્ણની કાલી માતાની ભક્તિ સામે બળવો કર્યો હતો. તેમણે નિરપેક્ષતા સાથેના અદ્વેત વેદાંતવાદ ની એકાત્મતાને પણ નકારી કાઢી હતી અને મોટેભાગે તે વિચારની મજાક ઉડાવતા હતા.
નરેન્દ્ર રામકૃષ્ણ અને તેમના વિચારોને સ્વીકારી શકતા નહોતા, તેમ છતાં તેઓ તેમની ઉપેક્ષા પણ કરી શકતા નહોતા. કંઈ પણ સ્વીકારતા પહેલાં તેનું સર્વાંગી પરીક્ષણ કરવું એ નરેન્દ્રનો સ્વભાવ રહ્યો હતો. તેમણે રામકૃષ્ણની પરીક્ષા લીધી અને રામકૃષ્ણએ પણ ક્યારેય નરેન્દ્રને તર્ક ત્યજવાનું કહ્યું નહોતું. તેમણે નરેન્દ્રની તમામ દલીલો અને પરીક્ષણોનો ધીરજપુર્વક સામનો કર્યો. ‘‘સત્યને તમામ પાસાઓમાં નિહાળવાનો પ્રયાસ કરો,’’ એ તેમનો જવાબ હતો. રામકૃષ્ણના માર્ગદર્શન નીચેની તાલીમના પાંચ વર્ષ દરમિયાન નરેન્દ્રનું એક બેચેન, મુંઝાયેલા, અધીર યુવાનમાંથી એક એવા પરિવક્વ યુવાનમાં પરીવર્તન થયું, જે ઇશ્વરને પામવા માટે તમામ ચીજો છોડી દેવા તૈયાર હતો. આ સમય દરમિયાન, નરેન્દ્રએ રામકૃષ્ણને ગુરુ તરીકે સ્વીકાર્યા અને સ્વીકાર હ્રદય-પુર્વકનો અને એક અનુયાયીની સંપુર્ણ શરણાગતિ સાથે હતો.
1885માં રામકૃષ્ણને ગળાનું કેન્સર તેઓ કોલકોતા રહેવા ચાલ્યા ગયા અને પાછળથી કોસીપોર ગયા. વિવેકાનંદ અને તેમના સખા અનુયાયીઓએ રામકૃષ્ણની તેમના અંતિમ દિવસોમાં શુશ્રુષા કરી. રામકૃષ્ણના માર્ગદર્શન હેઠળ તેમનું આધ્યાત્મિક જીવન ચાલુ જ રહ્યું હતું. કોસીપોર ખાતે વિવેકાનંદને વારંવાર નિર્વિકલ્પ સમાધિ નો સાક્ષાત્કાર થયો હોવાનું કહેવાય છે. રામકૃષ્ણના છેલ્લા દિવસોમાં વિવેકાનંદ અને તેમના કેટલાક અનુયાયીઓને રામકૃષ્ણએ સન્યાસીના વસ્ત્રો આપ્યા, જે રામકૃષ્ણ મઠના સન્યાસી બન્યા.
વિવેકાનંદને શીખવાડવામાં આવ્યું હતું કે માનવજાતની સેવા ઇશ્વરની સૌથી અસરકારક સેવા છે. એવું નોંધાયું છે કે જ્યારે વિવેકાનંદેઅવતાર , અંગેના રામકૃષ્ણના દાવા સામે શંકા ઉઠાવી ત્યારે તેમણે એવું કહ્યું હોવાનું મનાય છે કે, ‘‘એ જે રામ હતા, એ જે કૃષ્ણ હતા, હવે તે પોતે રામકૃષ્ણના શરીરમાં છે.’’ અંતિમ દિવસોમાં રામકૃષ્ણએ વિવેકાનંદને મઠના અન્ય અનુયાયીઓની સંભાળ લેવા જણાવ્યું હતું અને ત્યાર બાદ તેમને વિવેકાનંદને તેમના નેતા તરીકે સ્વીકારવા જણાવ્યું હતું. રામકૃષ્ણની સ્થિતિ ક્રમશઃ બગડતી ગઈ હતી અને તેઓ કોસીપોરના ગાર્ડન હાઉસમાં ૧૬ ઓગસ્ટ, ૧૮૮૬એ વહેલી સવારે મૃત્યુ પામ્યા હતા. તેમના અનુયાયીના જણાવ્યા પ્રમાણે, તેમણે મહાસમાધિ લીધી હતી.
બારાનાગોર મઠ
ગુરુના મૃત્યુ પછી મઠવાસીઓએ વિવેકાનંદના નેતૃત્વમાં ગૃહસ્થ અનુયાયીઓની નાણાકીય મદદથી ગંગા નદીના કાંઠે બારાનગર ખાતે એક અર્ધ ખંડેર મકાનમાં એક સમાજની રચના કરી. તે અનુયાયીઓનો પ્રથમ મઠ બન્યો. આ અનુયાયીઓ રામકૃષ્ણના પંથના પ્રથમ અનુયાયીઓ બન્યા.
બારાનગોરના જીર્ણ મકાનની પસંદગી એટલા માટે કરવામાં આવી હતી કે રામકૃષ્ણનો જ્યાં અગ્નિસંસ્કાર કરવામાં આવ્યો હતો તે કોસીપોર ઘાટની નજીક આ મકાન હતું અને તેનું ભાડું પણ ઓછું હતું. નરેન્દ્ર અને મઠના અન્ય સભ્યો તેમનો સમય ધ્યાન ધરવામાં, વિવિધ તત્વચિંતનો અંગે તેમજ રામકૃષ્ણ, શંકરાચાર્ય, રામાનુજ અને જીસસ ક્રાઇસ્ટ સહિતના આધ્યાત્મિક ગુરુઓના ઉપદેશો અંગે ચર્ચા કરવામાં વીતાવતા હતા. ઈશ્વર તેમની સાથે રહેતા (God lived with them), p.38 મઠના પ્રારંભિક દિવસોને નરેન્દ્ર યાદ કરતા કહેતા, ‘‘બારાનાગોર મઠ ખાતે અમે ઘણી બધી ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરતા. વહેલી સવારે 3.00 કલાકે અમે ઉઠી જતા હતા અને જપ અને ધ્યાનમાં ડુબી જતા હતા. એ દિવસોમાં વિતરાગની કેવી તીવ્ર વૃત્તિ અમારામાં હતી! દુનિયા અસ્તિત્વ ધરાવે છે કે નહીં એનો પણ વિચાર અમને આવતો નહોતો.’’ .’’ ૧૮૮૭ના પ્રારંભિક સમયમાં નરેન્દ્ર અને અન્ય આઠ અનુયાયીઓએ મઠની ઔપચારિક પ્રતિજ્ઞાઓ લીધી. નરેન્દ્રએ સ્વામી વિવેકાનંદ નામ અપનાવ્યું.ઈશ્વર તેમની સાથે રહેતા (God lived with them), p.39
પરિવ્રાજક — ભમતો સાધુ
thumb|left|સાધુ તરીકેની સ્વામી વિવેકનંદની જયપુર ખાતેની પ્રથમ તસવીર.
૧૮૮૮માં વિવેકાનંદે મઠ છોડ્યો અને પરિવ્રાજક બન્યા. ‘‘કોઈ પણ નિશ્ચિત ઘર વિનાના, સંબંધો વિનાના, સ્વતંત્ર અને અજાણ્યાની પેઠે’’ ભ્રમણ કરતા સાધુનું હિન્દુ ધાર્મિક જીવન એટલે પરિવ્રાજક. તેમનો એકમાત્ર અસબાબ હતો કમંડલ , કાયા અને તેમના બે પ્રિય પુસ્તકો—ભગવદ્ ગીતા અને ધ ઇમિટેશન ઓફ ક્રાઇસ્ટ . નરેન્દ્રનાથે ભારતના ચારે ખૂણામાં 5 વર્ષ સુધી પ્રવાસ કર્યો, શિક્ષણના મુખ્ય કેન્દ્રોની મુલાકાત લીધી, વિવિધ ધાર્મિક પરંપરાઓ અને સામાજિક જીવનની વિવિધ તરાહો સાથે પોતાની જાતને પલોટી. તેમણે લોકોના દુઃખ અને ગરીબી માટે સહાનુભૂતિ કેળવી અને રાષ્ટ્રના ઉત્થાન માટે સંકલ્પ કર્યો. મુખ્યત્વેભિક્ષા કે ભીખ પર નભતા નરેન્દ્રનાથે મોટાભાગનો પ્રવાસ પગે ચાલીને અને પ્રવાસ દરમિયાન તેમને મળતા ચાહકોએ આણેલી રેલ્વે ટિકીટો પર કર્યો.આ પ્રવાસો દરમિયાન તેમણે વિદ્વાનો, દિવાનો, રાજાઓ અને જીવનના તમામ ક્ષેત્રોના લોકો—હિન્દુઓ, મુસ્લિમો, ખ્રિસ્તીઓ, અછુતો , સરકારી અધિકારીઓ - સાથે ઘરોબો કેળવ્યો અને તેમની સાથે રહ્યા.
ઉત્તર ભારત
૧૮૮૮માં તેમણે વારાણસીથી તેમના પ્રવાસની શરૂઆત કરી.વારાણસીમાં તેઓ પંડિત અને બંગાળી લેખક ભુદેવ મુખોપાધ્યાય તેમજ શિવ મંદિરમાં રહેતા વિખ્યાત સંત ત્રેલંગ સ્વામી ને મળ્યા,અહીં, તેઓ જાણીતા સંસ્કૃત વિદ્વાન બાબુ પ્રમદાદાસમિત્રાને મળ્યા, હિન્દુ શાસ્ત્રોના અર્થઘટન માટે તેમની સલાહ માગતા અસંખ્ય પત્રો વિવેકાનંદે લખ્યા હતા.
વારાણસી પછી તેમણે અયોધ્યા, લખનૌ, આગ્રા, વૃંદાવન, હાથરસ અને ઋષિકેશની મુલાકાત લીધી. હાથરસ ખાતે તેઓ શરદચંદ્ર ગુપ્તાને મળ્યા, એક સ્ટેશન માસ્ટર, જેઓ પાછળથી સ્વામીના સૌ પ્રથમ શિષ્યોમાંના એક બન્યા અને સદાનંદ નામ ધારણ કર્યું. . ૧૮૮૮-૧૮૯૦ દરમિયાન તેમણે વૈદ્યનાથ, અલ્હાબાદની મુલાકાત લીધી. અલ્હાબાદથી તેમણે ગાઝીપુરની મુલાકાત લીધી, જ્યાં તેઓ પવહારી બાબાને મળ્યા, જેઓ એક અદ્વેત વેદાંત સન્યાસી હતા અને મોટા ભાગનો સમય ધ્યાનમાં વીતાવતા હતા. ૧૮૮૮-૧૮૯૦માં તેઓ બારાનાગોર મઠ માં કેટલોક સમય પાછા ફરતા રહ્યા, કેમ કે તેમની તબિયત કથળતી હતી અને મઠ ને મદદ કરનારા, રામકૃષ્ણના અનુયાયીઓ બલરામ બોઝ અને સુરેશચંદ્ર મિત્રા મૃત્યુ પામ્યા હતા, તેથી મઠ માટે નાણાકીય વ્યવસ્થા પણ કરવાની હતી.
હિમાલય
જુલાઈ, ૧૮૯૦માં તેમના સખા સાધુ સ્વામી અખંડાનંદની સાથે તેમણે પરીવ્રાજક તરીકેનો તેમનો પ્રવાસ ચાલુ રાખ્યો અને પશ્ચિમની તેમની મુલાકાત પછી જ તેઓ મઠ માં પાછા ફર્યા. તેમણે નૈનિતાલ, અલમોડા, શ્રી નગર, દહેરાદૂન, ઋષિકેશ, હરિદ્વાર અને હિમાલયની મુલાકાત લીધી. આ પ્રવાસ દરમિયાન તેમને વ્યાપકતા અને સૂક્ષ્મતાનો સાક્ષાત્કાર થયો. પાછળથી પશ્ચિમમાં તેમણે આપેલા જ્ઞાન યોગ પરના ભાષણ, "‘બ્રહ્માંડ —બૃહદ બ્રહ્માંડ અને ગુરુ બ્રહ્માંડ " તેનું પ્રતિબિંબ પડ્યું હોવાનું જણાય છે. આ પ્રવાસો દરમિયાન તેઓ તેમના સખા સાધુઓ —સ્વામી બ્રહ્માનંદ, શારદાનંદ, તુરીયાનંદ, અખંડાનંદ, અદ્વેતાનંદને મળ્યા. તેઓ થોડા સમય માટે મેરઠમાં રહ્યા, જ્યાં તેઓ તેમનો સમય ધ્યાન, પ્રાર્થના અને શાસ્ત્રોના અભ્યાસમાં વીતાવતા હતા. જાન્યુઆરી ૧૮૯૧ના અંતમાં, સ્વામી તેમના સખા સાધુઓને છોડીને એકલા દિલ્હી ગયા.
ધન છે
દિલ્હીમાં, ઐતિહાસિક સ્થળોની મુલાકાત પછી તેઓ રાજપુતાનાની ઐતિહાસિક ભૂમિ અલવર ગયા. પાછળથી તેમણે જયપુરનો પ્રવાસ કર્યો, જ્યાં તેમણે પણિનીના અષ્ટાધ્યાયીનો સંસ્કૃતના એક વિદ્વાનની મદદથી અભ્યાસ કર્યો. ત્યારબાદ તેમણે અજમેરની મુલાકાત લીધી, જ્યાં તેમણે અકબરના મહેલ અને વિખ્યાત દરગાહની મુલાકાત લીધી અને માઉન્ટ આબુ ગયા. અહીં તેઓ ખેત્રીના મહારાજ અજિતસિંહને મળ્યા, જેઓ તેમના પ્રખર ભક્ત અને ટેકેદાર બન્યા. તેમને ખેત્રીની મુલાકાત લેવાનું નિમંત્રણ મળ્યું. અહીં તેમણે રાજા સાથે ચર્ચાઓ કરી. ખેત્રીમાં તેઓ પંડિત નારાયણદાસની સંગતમાં રહ્યા અને પણિનીના સૂત્રો પરના મહાભાષ્ય નો અભ્યાસ કર્યો. ખેત્રીમાં અઢી વર્ષ વીતાવ્યા પછી ઓક્ટોબર ૧૮૯૧ના અંતભાગમાં તેઓ રાજસ્થાન અને મહારાષ્ટ્ર તરફ આગળ વધ્યા.
hind
પોતાનો પ્રવાસ ચાલુ રાખીને તેમણે અમદાવાદ, વઢવાણ, લીંબડીની મુલાકાત લીધી. અમદાવાદમાં તેમણે ઇસ્લામ અને જૈન સંસ્કૃતિ પરનો તેમનો અભ્યાસ પૂરો કર્યો. લીંબડીમાં તેઓ ઇંગ્લેન્ડ અને અમેરિકા જઇ આવેલા ઠાકોર સાહેબ જસવંતસિંહને મળ્યા. વેદાંતનો ઉપદેશ આપવા પશ્ચિમના દેશોમાં જવાનો સર્વ પ્રથમ વિચાર સ્વામીને ઠાકોર સાહેબ પાસેથી મળ્યો. જ્યારે તેઓ પરિવ્રાજક તરીકે ભ્રમણ કરતાં લીંબડી આવ્યાં હતા ત્યારે ત્યાંના ઠાકોર સાહેબે સ્વામીજીને પશ્ચિમમાં યોજાઇ રહેલી સનાતન ધર્મની પરિષદમાં ભાગ લેવા માટેની પ્રેરણા આપી હતી. ભવિષ્યમાં આ પ્રકારની ધર્મ પરિષદ યોજાવાની છે એવી વાત સ્વામી વિવેકાનંદે સૌ પ્રથમવાર ગુજરાતમાં સાંભળી હતી.. પાછળથી તેમણે જુનાગઢ, ગિરનાર, કચ્છ, પોરબંદર, દ્વારકા, પાલિતાણા, વડોદરાની મુલાકાત લીધી. પરિવ્રાજક રહેવાની પ્રતિજ્ઞા છતાં વિદ્વાન પંડિતો પાસે પોતાના તત્વચિંતન અને સંસ્કૃતના અભ્યાસને પાકો કરવા પોરબંદરમાં તેઓ પોણું વર્ષ રહ્યા. વેદનો અનુવાદ કરનારા દરબારના પંડિત સાથે તેમણે કામ કર્યું..
પાછળથી તેમણે મહાબલેશ્વરનો પ્રવાસ કર્યો અને પછી પૂણે ગયા.પૂણેથી તેઓ જુન ૧૮૯૨ની આસપાસ ખંડવા અને ઇન્દોર ગયા. કાઠિયાવાડમાં તેમણે વિશ્વના ધર્મોની સંસદ અંગે સાંભળ્યું હતું અને તેમના અનુયાયીઓએ તેમને સંસદમાં હાજરી આપવા વિનંતી કરી હતી. તેઓ ખંડવાથી મુંબઈ જવા નીકળ્યા અને જુલાઈ ૧૮૯૨માં ત્યાં પહોંચ્યા. પૂણે જતી ટ્રેનમાં તેઓ બાલ ગંગાધર ટિળકને મળ્યા. "પૂનામાંમાં ઓક્ટોબર, ૧૮૯૨માં આ મુજબની ઘટના બની હતી ; પ્રખ્યાત વિદ્વાન અને હિન્દુ રાજકીય નેતા તિલકે શરૂઆતમાં તેમને ભટકતા સાધુ જેવા ગણીને કોઈ મહત્વ આપ્યુ નહોતુ અને શરૂઆત કટાક્ષથી કરી હતી; ત્યારે વિવેકાનંદના જવાબો સાંભળીને તેઓ ચોંકી ગયા અને તેમના મહાન મનનો તથા જ્ઞાનની અનુભૂતિ થઈ, ત્યારબાદ તેમણે સાચુ નામ જાણ્યા વગર જ વિવેકાનંદને દસ દિવસ સુધી પોતાના ઘરે રાખ્યા. પાછળથી અમેરિકાથી લાવવામાં આવેલા અખબારમાં વિવેકાનંદના વિજયના પડઘા અને વિજયીના વર્ણનો વાંચીને તેઓ તેમના ઘરની છત નીચે રોકાનાર અનામી મહેમાનને ઓળખી શક્યા." પૂણેમાં થોડા દિવસો ટિળક સાથે રહ્યા પછી "તિલકે તેમના વિશે નોંધેલી છાપ આ મુજબ હતી, 'નામ વિશે પૂછવામાં આવ્યુ ત્યારે તેઓ એટલુ જ બોલ્યા કે તેઓ સન્યાસી હતા તેમની સાથે એક પૈસો પણ નહોતો. તેમની સંપત્તિ માત્ર મૃગ ચર્મ, બેમાંથી એક વસ્ત્ર અને એક કમંડળ જ હતા.'સ્વામી ઓક્ટોબર ૧૮૯૨માં બેલગામ ગયા. બેલગામ ખાતે તેઓ પ્રો. જી. એસ. ભાતે અને સબ-ડિવિઝનલ ફોરેસ્ટ ઓફિસર હરિપદ મિત્રાના મહેમાન બન્યા. બેલગામથી તેમણે ગોવામાં પંજીમ અને માર્ગગોવાની મુલાકાત લીધી. જ્યાં લેટિનભાષાનું દુર્લભ ધાર્મિક સાહિત્ય હસ્તપ્રતો અને મુદ્રિત સર્જનોમાં સચવાયું છે તેવી ગોવાની અધ્યાત્મવિદ્યાની સૌથી જુની કોન્વેન્ટ કોલેજ રેચોલ સેમિનરીમાં તેમણે ત્રણ દિવસ ગાળ્યા. અહીં તેમણે ખ્રિસ્તી ધર્મી મહત્વની અધ્યાત્મિક કૃતિઓનો અભ્યાસ કર્યો હોવાનું કહેવાય છે. માર્મગોવાથી સ્વામી ટ્રેનમાં ધારવાર ગયા અને ત્યાંથી સીધા મૈસુર રાજ્યમાં આવેલા બેંગ્લોર ગયા.
દક્ષિણ ભારત
બેંગ્લોરમાં સ્વામીએ મૈસુર રાજયના દિવાન સર કે. શૈષાદ્રી ઐયર સાથે ઘરોબો કેળવ્યો અને પાછળથી તેઓ મૈસુરના મહારાજા શ્રી ચામરાજેન્દ્ર વાડીયારના મહેમાન તરીકે મહેલમાં રોકાયા. સ્વામીના અભ્યાસ અંગે સર શેષાદ્રીએ એવું કહ્યું હોવાનું નોંધાયું છે કે, ‘‘એક ચુંબકીય વ્યક્તિત્વ અને એક દૈવી તાકાત, જે તેમના દેશના ઇતિહાસ પર પોતાની છાપ છોડી જવા નિર્માયા હતા.’’ મહારાજાએ સ્વામીને કોચીનના દિવાન પર ભલામણપત્ર લખી આપ્યો અને તેમને રેલ્વેની ટિકીટ આપી.
right|thumb|200px|કન્યાકુમારી, ભારત ખાતે વિવેકાનંદ પત્થર (રોક) પર વિવેકાનંદનું મંદિર
બેંગ્લોરથી તેમણે ત્રિશુર, કોડુંગલુર, એર્નાકુલમની મુલાકાત લીધી. એર્નાકુલમ ખાતે 1892ના ડીસેમ્બરના પ્રારંભમાં તેઓ નારાયણ ગુરુના ગુરુ ચટ્ટમ્પી સ્વામિકલને મળ્યા. એર્નાકુલમથી તેમણે ત્રિવેન્દ્રમ, નાગરકોઇલનો પ્રવાસ કર્યો અને 1892મા ક્રિસમસની પૂર્વસંધ્યાએ પગે ચાલીને કન્યાકુમારી પહોંચ્યા. કન્યાકુમારી ખાતે સ્વામીએ ‘‘છેલ્લા ભારતીય ખડક’’ પર બેસીને ત્રણ દિવસ ધ્યાન ધર્યું હોવાનું કહેવાય છે. આ ખડક પાછળથી વિવેકાનંદ ખડક સ્મારક તરીકે જાણીતો થયો. નજરે જોનાર બે સાક્ષીઓના કારણે આ અભિપ્રાયને પુષ્ટિ મળે છે. તેમાંના એક હતા રામસુબ્બા ઐયર. ૧૯૧૯માં જ્યારે સ્વામીજીના શિષ્ય સ્વામી વિરાજાનંદ કન્યાકુમારીની યાત્રાએ ગયા ત્યારે ઐયરે તેમને જણાવ્યું હતું કે તેમણે પોતે સ્વામીને પથ્થર પર કલાકો સુધી, સતત ત્રણ દિવસ માટે ધ્યાનાવસ્થામાં જોયા હતા ... નજરે જોનાર અન્ય સાક્ષી સદાશિવમ પિલ્લઈએ જણાવ્યુ હતું કે સ્વામી ત્રણ રાત સુધી પત્થર પર રહ્યા હતા અને તેમણે પત્થર સુધી તરીને જતા તેમને જોયા હતા. આગલી સવારે પિલ્લઈ સ્વામી માટે ભોજન લઈને પત્થર પર ગયા હતા. ત્યાં તેમણે તેમને ધ્યાન કરતા જોયા; અને પિલ્લઈએ જ્યારે તેમને મુખ્ય ભૂમિ પર પાછા ફરવા જણાવ્યું ત્યારે તેમણે ના પાડી. તેમણે જ્યારે સ્વામીને ભોજન આપ્યું ત્યારે સ્વામીએ તેમને ખલેલ નહિ પહોંચાડવા જણાવ્યું. જુઓ, કન્યાકુમારી ખાતે વિવેકાનંદને ‘‘એક ભારતનો વિચાર’’ આવ્યો હોવાનું કહેવાય છે. તેમણે લખ્યું, {{"At Cape Camorin sitting in Mother Kumari's temple, sitting on the last bit of Indian rock - I hit upon a plan: We are so many sanyasis wandering about, and teaching the people metaphysics-it is all madness. Did not our Gurudeva used to say, `An empty stomach is no good for religion?' We as a nation have lost our individuality and that is the cause of all mischief in India. We have to raise the masses"."Life and Philosophy of Swami Vivekananda, p.24}}
કન્યાકુમારીથી તેમણે મદુરાઈની મુલાકાત લીધી, જ્યાં તેઓ રામનદના રાજા ભાસ્કર સેતુપતિને મળ્યા, જેમના માટે તેમની પાસે ઓળખાણપત્ર હતો. રાજા સ્વામીના અનુયાયી બન્યા અને તેમને શિકાગો ખાતે ધર્મોની સંસદમાં જવાની વિનંતી કરી.મદુરાઈથી તેમણે રામેશ્વરમ, પોંડિચેરીની મુલાકાત લીધી અને તેઓ મદ્રાસ ગયા અને અહીં તેઓ તેમના સૌથી પ્રખર અનુયાયીઓને મળ્યા, જેવા કે અલસિંગા પેરુમલ, જી. જી. નરસિંહાચારી. આ અનુયાયીઓએ અમેરિકા ખાતે સ્વામીના પ્રવાસ માટે ભંડોળ એકઠું કરવામાં અને પાછળથી મદ્રાસમાં રામકૃષ્ણ મિશનની સ્થાપના કરવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી.મદ્રાસથી તેમણે હૈદરાબાદનો પ્રવાસ કર્યો. મદ્રાસના તેમના ભક્તો, મૈસુર, રામનદ, ખેત્રીના રાજાઓ, દિવાનો અને અન્ય અનુયાયીઓ એકઠા કરેલા ભંડોળની મદદથી વિવેકાનંદ ૩૧મી મે, ૧૮૯૩એ મુંબઈથી ખેત્રીના મહારાજાએ સૂચવેલું વિવેકાનંદ નામ ધારણ કરીને શિકાગો જવા નીકળ્યા.
પશ્ચિમની પ્રથમ મુલાકાત
અમેરિકાનો એમનો પ્રવાસ ચીન, જાપાન, કેનેડા થઇને પૂરો થયો અને તેઓ જુલાઈ ૧૮૯૩માં શિકાગો આવ્યા. પરંતુ, એ જાણીને તેમને નિરાશા થઈ કે અધિકૃત સંગઠનની સત્તાવાર ઓળખાણ વિના કોઇ પણ વ્યક્તિને પ્રતિનિધિ તરીકે સ્વીકારવામાં આવશે નહીં. તેઓ હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટીના પ્રોફેસર જહોન હેનરી રાઇટના સંપર્કમાં આવ્યા. હાર્વર્ડ ખાતે તેમને બોલવાનું આમંત્રણ આપ્યા પછી જ્યારે રાઇટે જાણ્યું કે તેમની પાસે સંસદમાં બોલવા માટેનું સત્તાવાર ઓળખપત્ર નથી, ત્યારે રાઇટે એવું કહ્યું હોવાનું નોંધાયું કે, ‘‘તમારી પાસે ઓળખપત્ર માગવું એટલે સ્વર્ગમાં પ્રકાશવા માટેનો પોતાનો અધિકાર જણાવવાનું સૂર્યને પૂછવા બરોબર છે.’’ રાઇટે ત્યાર બાદ પ્રતિનિધિઓનો ચાર્જ સંભાળતા અધ્યક્ષને સંબોધીને લખેલા પત્રમાં જણાવ્યું કે, ‘‘અહીં એક એવો માણસ છે, જે આપણા તમામ વિદ્વાન પ્રોફેસરો ભેગા થાય તો પણ તેમનાથી વધારે વિદ્વાન છે.’’પ્રોફેસર પર વિવેકાનંદ પોતે લખે છે, "ધર્મ સંસદમાં જવા માટેની જરૂરિયાત તેમણે મને સમજાવી, તેઓ માનતા હતા કે આનાથી દેશને ઓળખ મળશે."
વિશ્વના ધર્મોની સંસદ
thumb|right| ધર્મ સંસદમાં મંચ પર સ્વામી વિવેકાનંદ
૧૧ સપ્ટેમ્બર ૧૮૯૩ના રોજ શિકાગોના આર્ટ ઈન્સ્ટિટ્યુટ ખાતે ધર્મ સંસદની શરૂઆત થઈ.. આ દિવસે વિવેકાનંદે પોતાનું પ્રથમ ટૂંકુ વક્તવ્ય આપ્યું. તેમણે ભારત અને હિન્દુ ધર્મ વિશે વાત કરી.બ્રહ્મો સમાજના મજમુદાર, પ્રાર્થના સમાજના નગરકર, જૈનોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા ગાંધી અને ચક્રવર્તી તથા થીઓસોફીનું પ્રતિનિધિત્વ કરતાં શ્રીમતી એની બેસન્ટ સહિત "વિવિધ દેશ અને તમામ ધર્મના પ્રતિનિધિઓ મંચ પર બેઠા હતા. હિન્દુધર્મનું પ્રતિનિધિત્વ કોઈ કરતુ નહોતુ અને આ જવાબદારી વિવેકાનંદ પર આવી હતી." શરૂઆતમાં થોડો ગભરાટ અનુભવતા હોવા છતાં તેમણે વિદ્યાના દેવી સરસ્વતી ને પ્રણામ કરીને પોતાનું વક્તવ્ય , "અમેરિકાના ભાઈઓ અને બહેનો!" સાથે શરૂ કર્યુ. આ શબ્દો માટે સાત હજારની મેદનીએ ઉભા થઈને તાળીઓ પાડીને તેમનું સન્માન કર્યુ અને બે મિનિટ સુધી આ સન્માન ચાલ્યુ. ફરી જ્યારે શાંતિ સ્થપાઈ ત્યારે તેમણે પોતાનું વક્તવ્ય શરૂ કર્યુ. સૌથી યુવાન રાષ્ટ્રોમાંના એકનું અભિવાદન કરતાં તેમણે આ રાષ્ટ્ર વિશે જણાવ્યુઃ "વિશ્વમાં સાધુઓની સૌથી પ્રાચીન પરંપરા, વેદની સન્યાસી પરંપરા, ધર્મ કે જેણે વિશ્વને સહનશીલતા અને વૈશ્વિક સદભાવ શીખવ્યો છે." અને તેમણે આ સંદર્ભે ભગવદ્ ગીતા ના બે ફકરા ટાંક્યા—"જેવી રીતે બે વિભિન્ન પ્રવાહોનો સ્રોત અલગ-અલગ ઠેકાણે હોય છે પણ તેનું પાણી સમુદ્રમાં ભેગુ થાય છે, તેવી રીતે હે પ્રભુ, માણસની વિવિધ પ્રથાઓ અલગ-અલગ ભલે લાગતી હોય, પરંતુ તે તમામ રસ્તાઓ તારા સુધી લઈ આવે છે!" અને "જે કોઈ પણ મારી પાસે આવે છે, ભલે ગમે તે સ્વરૂપમાં આવે, હું તેના સુધી પહોંચુ છું; તમામ પુરુષો સમગ્ર માર્ગ પર સંઘર્ષ કરતા રહે છે, પરંતુ આ તમામ રસ્તાઓ આખરે મારા સુધી લઈને આવે છે." ટૂંકું વક્તવ્ય હોવા છતાં, સંસદનો સાર તથા વસુધૈવ કુટુમ્બકમની ભાવના તેમાં અભિવ્યક્ત થતી હતી.
સંસદના પ્રમુખ ડો. બેરોસે જણાવ્યું, "તમામ ધર્મની માતા ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ સ્વામી વિવેકાનંદ દ્વારા થયુ હતું, ભગવા-સાધુ કે જેમણે તેમના શ્રોતાઓ પર સૌથી વધારે પ્રભાવ છોડ્યો હતો." સમૂહ-માધ્યમોમાં તેઓ આકર્ષણનું કેન્દ્ર બન્યા અને સમૂહ માધ્યમોએ તેમને "ભારતના ઝંઝાવાતી સાધુ" તરીકે ઓળખાવ્યા. ન્યૂ યોર્ક ક્રિટિકે લખ્યું, "તેઓ દૈવી અધિકારવાળા વક્તા છે અને પીળા તથા ભગવા પૃષ્ઠભૂમાં તેમનો મજબૂત તથા તેજસ્વી ચહેરો પેલા અમૂલ્ય શબ્દો તથા તેમણે આપેલા સમૃદ્ધ અને તાલબદ્ધ વક્તવ્ય કરતાં જરા પણ ઓછો નહોતો." ન્યૂ યોર્ક હેરાલ્ડે લખ્યું, "ધર્મ સંસદમાં વિવેકાનંદ નિઃશંકપણે સૌથી મહાન વ્યક્તિત્વ છે.તેમને સાંભળ્યા પછી આપણને લાગે છે કે તેમના સુસંસ્કૃત દેશમાં મિશનરીઓ મોકલવાની પ્રવૃત્તિ એ આપણી મૂર્ખામી છે." અમેરિકાના અખબરાઓ સ્વામી વિવેકાનંદ વિશે નોંધ્યુ કે "તેઓ ધર્મ સંસદની સૌથી મહાન વ્યક્તિ હતા" અને "સંસદમાં સૌથી વધારે પ્રભાવ ધરાવનાર તથા સૌથી વધારે લોકપ્રિય પુરુષ હતા".
હિંદુ ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મને લગતા વિષયો પર તેઓ સંસદમાં અનેક વાર બોલ્યા. ૨૭ સપ્ટેમ્બર ૧૮૯૩ના રોજ સંસદનું સમાપન થયું. સંસદમાં તેમના તમામ વક્તવ્યોનો વિષય એક જ હતો — વૈશ્વિકતા અને ધાર્મિક સહનશીલતા પર ભાર.
અમેરિકા, ઈંગ્લેન્ડમાં વક્તવ્ય પ્રવાસો
સપ્ટેમ્બર ૧૮૯૩માં શિકાગોના ધી આર્ટ ઈન્સ્ટિટ્યુટ ખાતે યોજાયેલી ધર્મ સંસદ પછી પૂર્વીય અને મધ્ય યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં વક્તવ્યો આપવામાં વિવેકાનંદે આખા બે વર્ષ જેટલો સમય લીધો જેમાં તેઓ મુખ્યત્વે શિકાગો, ડેટ્રોઈટ, બોસ્ટન અને ન્યૂ યોર્કમાં દેખાતા.સતત બોલવાના કારણે ૧૮૯૫ની વસંત સુધીમાં તેઓ થાકી ગયા અને તબિયત બગડવા માંડી. વક્તવ્ય પ્રવાસ રદ કર્યા પછી સ્વામીએ વેદાંત અને યોગ પર મફતમાં ખાનગી વર્ગ શરૂ કર્યા. જૂન ૧૮૯૫માં બે મહિના માટે થાઉઝન્ડ આઈલેન્ડ પાર્ક ખાતેના ડઝન જેટલા અનુયાયીઓ માટે તેમણે ખાનગી વ્યાખ્યાન રાખ્યા. અમેરિકાની પ્રથમ મુલાકાત દરમિયાનની સૌથી વધુ સુખદ પળ તરીકે વિવેકાનંદે આ સમયને ઓળખાવ્યો. બાદમાં તેમણે "વેદાંત સોસાયટી ઓફ ન્યૂ યોર્ક"(Vedanta Society of New York)ની સ્થાપના કરી.
અમેરિકાની પ્રથમ મુલાકાત દરમિયાન તેમણે ૧૮૯૫ અને ૧૮૯૬માં બે વખત ઈંગ્લેન્ડની મુલાકાત લીધી. તેમના વ્યાખ્યાન ત્યાં સફળ રહ્યા. અહીંયા તેઓ આઈરિશ મહિલા કુ. માર્ગારેટ નોબલને મળ્યા, કે જે પાછળથી સિસ્ટર નિવેદિતા બન્યા. મે ૧૮૯૬માં બીજી મુલાકાત દરમિયાન સ્વામી ઓક્સફોર્ડ યુનિવર્સિટીના ભારતીય સંસ્કૃતિના વિદ્વાન તરીકે પ્રખ્યાત મેક્સ મૂલરને મળ્યા કે જેમણે પશ્ચિમમાં રામકૃષ્ણની પ્રથમ જીવનકથા લખી હતી. ઈંગ્લેન્ડમાંથી તેમણે અન્ય યુરોપીયન દેશોની પણ મુલાકાત લીધી. જર્મનીમાં તેઓ ભારતીય સંસ્કૃતિના અન્ય પ્રખ્યાત વિદ્વાન પૌલ ડેઉસ્સેનને મળ્યા.ઈશ્વર તેમની સાથે રહેતા (God lived with them), pp.49-50
તેમને બે શૈક્ષણિક પ્રસ્તાવ પણ મળ્યા, હાવર્ડ યુનિવર્સિટી ખાતે પૂર્વીય તત્વજ્ઞાનના વડા અને કોલંબિયા યુનિવર્સિટી ખાતે પણ આ જ પ્રકારનો હોદ્દો. જોકે બંને પ્રસ્તાવનો તેમણે અસ્વીકાર કર્યો, કારણ કે સાધુ તો ચલતા ભલાના ન્યાયે તેઓ આ પ્રકારના કામ માટે કોઈ એક સ્થળે સ્થાયી થઈ શકે તેમ નહોતા.
અનેક નિષ્ઠાવાન શિષ્યોને તેમણે આકર્ષ્યા. તેમના અન્ય અનુયાયીઓમાં જોસેફાઈન મેકલીઓડ, કુય મુલર, કુ. નોબલ, ઈ.ટી. સ્ટર્ડી, કેપ્ટન અને શ્રીમતી સેવિઅર હતા કે જેમણે અદ્વૈત આશ્રમ સ્થાપવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી અને જે.જે.ગુડવિન હતા કે જેઓ તેમના સ્ટેનોગ્રાફર બન્યા હતા અને તેમના ઉપદેશો તથા વક્તવ્યો નોંધ્યા હતા. હેલ પરિવાર અમેરિકામાં તેમના સૌથી ઉત્સાહી યજમાનોમાંનો એક બન્યો.સ્વામી વિવેકાનંદનું જીવન અને તત્વજ્ઞાન (Life and Philosophy of Swami Vivekananda), p.27 તેમના શિષ્યા— ફ્રેન્ચ મહિલા મેડમ લૂઈસ સ્વામી અભયાનંદ બન્યા અને શ્રી. લીઓન લેન્ડસબર્ગ સ્વામી ક્રિપાનંદ બન્યા. બ્રહ્મચર્યમાં તેમણે અન્ય અનેક અનુયાયીઓ કર્યા.
સ્વામી વિવેકાનંદના વિચારોની અનેક વિદ્વાનો અને પ્રખ્યાત વિચારકોએ પ્રશંસા કરી હતી—વિલિયમ જેમ્સ, જોસિઆહ રોયસ, સી. સી. એવરેટ્ટ, હાવર્ડ સ્કૂલ ઓફ ડિવાઈનિટીના ડીન, રોબર્ટ જી. ઈંગરસોલ, નિકોલા ટેસ્લા, લોર્ડ કેલ્વિન, અને પ્રોફેસર હર્મન લુડવિગ ફર્નિનાન્ડ વોન હેલમ્હોલ્ટ્ઝ. તેમની ચર્ચાઓ દ્વારા આકર્ષાયેલ અન્ય હસ્તીઓ હેરિએટ મોનરો અને એલ્લા વ્હીલર વિલ્કોક્સ હતી —બે જાણીતા અમેરિકન કવિઓ, હાવર્ડ યુનિવર્સિટીના પ્રોફેસર વિલિયમ જેમ્સ; બ્રુકલીન એથિકલ એસોસિએશનના પ્રમુખ ડો. લેવિસ જી. જેન્સ; ઓલે બુલના પત્ની સારા સી. બુલ, નોર્વેઈયન વાયોલિન વાદક; સારાહ બેર્નહાર્ડ્ટ, ફ્રેન્ચ અભિનેત્રિ અને મેડમ એમ્મા કેલ્વ, ફ્રેન્ચ ઓપેરા ગાયિકા.ઈશ્વર તેમની સાથે રહેતા (God lived with them), p.47
પશ્ચિમમાંથી તેઓ પોતાના ભારતીય કાર્યોને પણ ગતિમાં લાવ્યા. અનુયાયીઓ તથા સાધુ ભાઈઓએને સલાહ આપવા અને નાણા મોકલવા માટે વિવેકાનંદે ભારતમાં પત્રોનો પ્રવાહ મોકલ્યો. આ દિવસોમાં પશ્ચિમમાંથી આવેલા તેમના પત્રોએ સામાજિક સેવા માટેનો અભિયાનનો હેતુ સ્થાપિત કર્યો. ભારતમાં રહેલા પોતાને શિષ્યોને કંઈક મોટું કરવા તેઓ સતત પ્રેરણા આપતા. તેઓને લખેલા પત્રોમાં તેમના કેટલાક સૌથી વધારે આકરા શબ્દો પણ હતા. આવા એક પત્રમાં તેમણે સ્વામી અખંડઆનંદને લખ્યુ હતું, "ખેતરી શહેરના ગરીબ અને નબળા વર્ગના લોકોના ઘરે-ઘરે ફરો અને તેમને ધર્મ શીખવાડો. તેમને ભૂગોળ અને આવા અન્ય વિષયો પર મૌખિક પાઠ પણ આપો. રજવાડી થાળીઓ આરોગવાથી અને નિષ્ક્રિય બેસી રહેવાથી કોઈ સારુ કામ નહિ થાય અને કહેતા "રામકૃષ્ણ, હે પ્રભુ!"—તમે જ્યાં સુધી ગરીબોનું કંઈ સારુ નહિ કરો"
વેદાંત શીખવવા માટે ૧૮૯૫માં મદ્રાસમાં બ્રહ્મવાદિન નામે ઓળખાતુ નિયતકાલિક શરૂ થયુ ત્યાર બાદ ક્રાઈસ્ટનું અનુકરણ ના પ્રથમ છ પ્રકરણનો વિવેકાનંદ દ્વારા થયલો અનુવાદબ્રહ્મવાદિન (૧૮૮૯)માં પ્રકાશિત થયો.
૧૬ ડિસેમ્બર ૧૮૯૬ના રોજ વિવેકાનંદ ઈંગ્લેન્ડ છોડીને ભારત આવવા નીકળ્યા અને તેમની સાથે અનુયાયીઓમાં કેપ્ટન અને શ્રીમતી સેવિઅર,અને જે.જે.ગુડવિન હતા. રસ્તામાં તેમણે ફ્રાંસ, ઈટાલીની મુલાકાત લીધી, લીઓ નાર્ડો ડા વિન્સીના ધી લાસ્ટ સપર જોયા અને ૩૦ ડિસેમ્બર, ૧૮૯૬ના રોજ નેપલ્સના બંદરેથી ભારત આવવા વહાણમાં બેઠા.સ્વામી વિવેકાનંદનું જીવન અને તત્વજ્ઞાન (Life and Philosophy of Swami Vivekananda), pp.33-34 પાછળથી કુ. મુલર અને સિસ્ટર નિવેદતા તેમની પાછળ ભારત આવ્યા. સિસ્ટર નિવેદતાએ ભારતીય મહિલાઓના શિક્ષણમાં અને ભારતના સ્વાતંત્ર્યના સંઘર્ષમાં બાકીનું જીવન સમર્પિત કરી દીધું.સ્વામી વિવેકાનંદની સંક્ષિપ્ત જીવનકથા (A Comprehensive Biography of Swami Vivekananda), p.852
ભારતમાં પુનરાગમન
thumb|right|ચેન્નાઈ ખાતે સ્વામી વિવેકાનંદ ૧૮૯૭
કોલંબોથી અલમોરા
વિવેકાનંદ ૧૫ જાન્યુઆરી, ૧૮૯૭ના રોજ કોલંબો આવ્યા અને તેમનું ભવ્ય સ્વાગત થયું. અહીંયા તેમણે પૂર્વમાં પ્રથમ જાહેર વક્તવ્ય આપ્યુ , ભારત, પવિત્ર ભૂમિ . ત્યાંથી કોલકાતા સુધીનો તેમનો પ્રવાસ એક વિજયી કૂચ હતી. તેમણે કોંલંબો થી પામબણ, રામેશ્વરમ, રામનાદ, મદુરાઈ,કુમ્બાકોણમ અને મદ્રાસની મુસાફરી કરી અને પ્રવચનો આપ્યા. લોક અને રાજાઓએ ઉમળકાભેરનું સ્વાગત કર્યું.તે પામબણ ખાતેના સમારંભમાં રામનાદના રાજા જાતે સ્વામીનો સામાન ઉંચકીને લઈ ગયા હતા. મદ્રાસના રસ્તામાં અનેક સ્થળોએ એવું બન્યુ હતું કે ટ્રેન ના ઉભી રહેતી હોય તેવા સ્થળોએ લોકો ટ્રેનની આડા આવી જતા હતા અને સ્વામીને સાંભળ્યા પછી જ ટ્રેનને જવા દેતા હતા. મદ્રાસથી તેમણે કલકત્તાની મુસાફરી શરૂ કરી અને અલમોરા સુધી પ્રવચનો ચાલુ રાખ્યા. આ પ્રવચનો કોલંબોથી અલમોરા સુધીના પ્રવચનો (Lectures from Colombo to Almora) તરીકે પ્રકાશિત થયા છે. આ પ્રવચનોમાં આધ્યાત્મિક વિચારધારાની સાથે ભારોભાર રાષ્ટ્રવાદ હોવાનું માનવામાં આવે છે. તેમના વક્તવ્યોની ઊંડી અસર ભારતીય નેતાઓ પર થતી હતી, જેમાં મહાત્મા ગાંધી, બિપિન ચંદ્ર પાલ અને બાલગંગાધર તિલકનો પણ સમાવેશ થાય છે.
રામકૃષ્ણ મઠ અને મિશનની સ્થાપના
right|240px|thumb|રામકૃષ્ણ મઠની શાખા અદ્વૈત આશ્રમ, માયાવતીની સ્થાપના માર્ચ ૧૯, ૧૮૯૯ના રોજ થઈ હતી, જેણે બાદમાં સ્વામી વિવેકાનંદની ઘણી રચનાઓ પ્રકાશિત કરી અને હવે પ્રબુદ્ધ ભારત જરનલ પ્રકાશિત કરે છે
૧ મે ૧૮૯૭ના રોજ કલકત્તા ખાતે વિવેકાનંદે "રામકૃષ્ણ મઠ"—ધર્મના પ્રચાર માટેની સંસ્થા અને "રામકૃષ્ણ મિશન"—વિશેષ સેવા માટેની સંસ્થા. શૈક્ષણિક, સાંસ્કૃતિક, તબીબી અને રાહત કાર્યો દ્વારા જનસમૂહને મદદ કરવાની સંગઠિત સામાજિક-ધાર્મિક અભિયાનની આ શરૂઆત હતી. રામકૃષ્ણ મિશનના આદર્શો કર્મ યોગ આધારિત છે. તેમના દ્વારા બે મઠની સ્થાપના થઈ, એક કલકત્તા પાસે બેલુર ખાતે કે જે રામકૃષ્ણ મઠનું વડુમથક બન્યો અને અદ્વૈત આશ્રમ તરીકે ઓળખાતો બીજો મઠ હિમાલય પર માયાવતી ખાતે અલમોરા પાસે અને બાદમાં ત્રીજો મઠ મદ્રાસ ખાતે સ્થપાયો. બે સામયિકો શરૂ કરવામાં આવ્યા, પ્રબુદ્ધ ભારત અંગ્રેજીમાં અને ઉદબોધન બંગાળીમાં. આ જ વર્ષે દુકાળ રાહત કાર્ય સ્વામી અખંડઆનંદ દ્વારા મુર્શિદાબાદ જિલ્લામાં શરૂ કરાયુ.
વિવેકાનંદે સર જમશેદજી તાતાને સંશોધન અને શૈક્ષણિક સંસ્થા સ્થાપવાની પ્રેરણા આપી જ્યારે તેઓ એક સાથે યોકોહામાથી શિકાગો સુધી સાથે હતા અને આ ૧૮૯૩માં સ્વામીની પશ્ચિમની પ્રથમ મુલાકાત હતી. આ સમયે સ્વામીને તાતાએ મોકલેલો પત્ર મળ્યો હતો, જેમાં તેમણે તાતાએ સ્થાપેલ રીસર્ચ ઈન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ સાયન્સ(Research Institute of Science)નું નેતૃત્વ સંભાળવા વિનંતી કરી હતી. પરંતુ ધાર્મિક હિતો સાથે અનુકૂળ નહિ હોવાનું જણાવી સ્વામી વિવેકાનંદે આ પ્રસ્તાવનો અસ્વીકાર્ય કર્યો.
હિંદુ ધર્મની જડ માન્યતાઓના બદલે નવા અર્થઘટનનું પ્રતિનિધિત્વ કરનારઆર્ય સમાજ (Arya Samaj) અને સંકુચિત હિંદુ ધર્મને માનતા સનાતનવાદી ઓ વચ્ચે સંવાદિતા સ્થાપવા તેમણે પાછળથી પાકિસ્તાનમાં પંજાબની મુલાકાત લીધી. રાવલપિંડી ખાતે તેમણે આર્યસમાજવાદીઓ અને મુસ્લિમો વચ્ચેનું વૈમનસ્ય મૂળમાંથી દૂર કરવાની પદ્ધતિઓ સૂચવી. તે સમયના ગણિતના તેજસ્વી પ્રોફેસર તિર્થ રામ ગોસ્વામી કે જેમણે પાછળથી સ્વામી રામતીર્થ તરીકે સન્યાસ લીધો તેમની સાથેનું પ્રેરણાદાયી જોડાણ અને ભારત તથા અમેરિકામાં વેદાંત નોઅને પ્રખ્યાત પ્રવચનો માટે લાહોર યાદગાર છે. તેમણે દિલ્હી અને ખેતરી સહિત અન્ય સ્થળોની પણ મુલાકાત લીધી અને જાન્યુઆરી ૧૮૯૬માં કલકત્તા પાછા ફર્યા. ત્યાર બાદ મઠ ની કામગીરીને વ્યવસ્થિત બનાવવામાં અને શિષ્યોને તાલીમ આપવામાં તેમણે કેટલાક મહિના પસાર કર્યા. આ સમયગાળા દરમિયાન તેમણે પ્રખ્યાત આરતી ગીતની રચના કરી, એક ભક્તના ઘરે રામકૃષ્ણના મંદિરને પવિત્ર બનાવવાના કાર્યક્રમ દરમિયાન ખંડના ભવ બંધના ની રચના કરી.
પશ્ચિમની બીજી મુલાકાત
કથળતા સ્વાસ્થ્યની વચ્ચે જૂન ૧૮૯૯માં તેઓ ફરી એક વાર પશ્ચિમ જવા નીકળ્યા. તેમની સાથે સિસ્ટર નિવેદિતા, સ્વામી તુરિયાનંદ જોડાયા. ઈંગ્લેન્ડમાં તેમણે થોડો સમય પસાર કર્યો અને અમેરિકા ગયા. આ મુલાકાત દરમિયાન તેમણે સાન ફ્રાન્સિસ્કો અને ન્યૂયોર્ક ખાતે વેદાંત સોસાયટીની સ્થાપના કરી. અમેરિકન ભક્તની ૧૬૦ એકરની ઉદાર ભેટ દ્વારા તેમણે કેલિફોર્નિયા ખાતે "શાંતિ આશ્રમ "ની પણ સ્થાપના કરી. બાદમાં તેમણે ૧૯૦૦માં પેરિસની ધર્મ સભામાં હાજરી આપી. લિંગ ની પૂજા અને ગીતા ની અધિકૃતતા સંદર્ભે આપેલા વક્તવ્યો વિવેકાનંદે દર્શાવેલી વિદ્વત્તા માટે યાદગાર છે. પેરિસથી તેમણે બ્રિટ્ટેની, વિયેના, કોન્સ્ટેન્ટિનોપોલ, એથેન્સ અને ઈજિપ્તની ટૂંકી મુલાકાતો લીધી. આ સમયગાળા દરમિયાન મોટા ભાગે તેઓ પ્રખ્યાત વિચારક જુલ્સ બોઈસના મહેમાન હતા. તેમણે ઓક્ટોબર ૨૪, ૧૯૦૦ના રોજ પેરિસ છોડ્યુ અને ડિસેમ્બર ૯, ૧૯૦૦માં બેલુર મઠ આવ્યા.
છેલ્લા વર્ષો
thumb|right| બેલુર મઠ ખાતે સ્વામી વિવેકાનંદ મંદિર, તેમને સમાધી આપવામા આવી હતી તે જગ્યા.
વિવેકાનંદે કેટલાક દિવસો અદ્વૈત આશ્રમ, માયાવતી ખાતે અને બાદમાં બેલુર મઠમાં વિતાવ્યા. ત્યારથી માંડીને છેવટ સુધી તેઓ બેલુર મઠમાં રોકાયા અને રામકૃષ્ણ મિશન તથા મઠની ઈંગ્લેન્ડ અને અમેરિકાની કામગીરી વિશે માર્ગદર્શન આપતા રહ્યા. આ વર્ષો દરમિયાન હજારો મુલાકાતીઓ તેમને મળવા આવતા, જેમાં ગ્વાલિયરના મહારાજા અને ડિસેમ્બર ૧૯૦૧માં, ઈન્ડિયન નેશનલ કોંગ્રેસ (Indian National congress)ના લોકમાન્ય ટિળક જેવા દિગ્ગજ નેતાઓનો સમાવેશ થતો હતો. ડિસેમ્બર ૧૯૦૧માં જાપાને તેમને ધર્મ સંમેલનમાં ભાગ લેવા નિમંત્રણ આપ્યુ, પરંતુ કથળતા આરોગ્યના પગલે તેઓ ઉપસ્થિત રહી શક્યા નહિ. આખરી દિવસોમાં તેમણે બોધગયા અને વારાણસીની યાત્રા કરી.
તેમના પ્રવાસો, સળંગ વક્તવ્યો, અંગત ચર્ચાઓ અને વાતચીતોએ સ્વાસ્થ્યનો ભોગ લીધો. તેઓ અસ્થમા, ડાયાબિટિસ અને અન્ય શારીરિક બિમારીઓથી પિડાતા હતા. અવસાનના થોડા દિવસ પૂર્વે તેઓ ધ્યાનપૂર્વક પંચાંગનો અભ્યાસ કરતા જોવાયા હતા. અવસાનના ત્રણ દિવસ પહેલા તેમણે અંતિમક્રિયાનું સ્થળ જણાવ્યું હતું અને આ સ્થળે આજે તેમની યાદમાં બનાવેલ મંદિર ઉભુ છે. તેમણે ઘણા લોકો સમક્ષ નોંધ્યુ હતું કે તેઓ ચાળીસ વર્ષ સુધી નહિ જીવે.
અવસાનના દિવસે સવારમાં તેમણે બેલુર મઠ ખાતે કેટલક વિદ્યાર્થીઓને શુકગ્લ યજુર્વેદ ભણાવ્યો હતો. તેઓ ભાઈ-વિદ્યાર્થી સ્વામી પ્રેમાનંદ સાથે ચાલવા ગયા હતા અને રામકૃષ્ણ મઠના ભવિષ્યને લગતી સૂચનાઓ આપી હતી.
જુલાઈ ૪, ૧૯૦૨ના રોજ નવ વાગીને દસ મિનિટે ધ્યાનાવસ્થામાં વિવેકાનંદનું અવસાન થયું હતું. તેમના અનુયાયીઓના મતે આ મહાસમાધિ હતી. બાદમાં તેમના શિષ્યોએ નોંધ્યુ હતું કે સ્વામીના મોઢા પાસે નસકોરોમાં અને આંખોમાં "થોડુ લોહી" તેમણે જોયુ હતું. ડોક્ટરોના મતે મગજમાં લોહીની નળી ફાટી જવાથી આમ થયુ હતું, પરંતુ મૃત્યુનું સાચુ કારણ તેઓ શોધી શક્યા નહોતા.તેમના શિષ્યોના જણાવ્યા મુજબ તેમણે મહાસમાધિ લીધી ત્યારે બ્રહ્મરંધ્ર — મસ્તિષ્કના મુગટના બાકોરોમાં નિશ્ચિતપણે કાણુ પાડવામાં આવ્યુ હતુ. ચાળીસ વર્ષ કરતાં વધારે નહિ જીવવાની પોતાની આગાહી વિવેકાનંદે સાચી ઠેરવી હતી.
ઉપદેશ અને જીવનદ્રષ્ટિ
વિવેકાનંદ જાણીતા વિચારક હતા. અદ્વૈતવાદ વિચાર એ માત્ર તત્વજ્ઞાનમાં આગળ વધવાનું પ્રતિક માત્ર નથી, પરંતુ તે કઈ રીતે સામાજિક અને એટલે સુધી કે રાજકીય અસરો ધરાવે છે તે દર્શાવવું એ તેમના સૌથી વધારે મહત્વના યોગદાનમાંથી એક હતું. વિવેકાનંદના જણાવ્યા મુજબ રામકૃષ્ણ પાસેથી તેમણે મેળવેલ મહત્વનો ઉપદેશ "જીવ એ શિવ છે" હતો.(દરેક વ્યક્તિમાં ઈશ્વર વસે છે). આ તેમનો મંત્ર બની ગયો હતો અને તેમણે દરિદ્રનારાયણની સેવા - (ગરીબ) મનુષ્યોની સેવા દ્વારા ઈશ્વર સેવાનો વિચાર સૌ પ્રથમ રજૂ કર્યો હતો.જો દરેક પદાર્થમાં રહેતા બ્રાહ્મણ વચ્ચે ખરેખર ઐક્ય હોય તો પછી ક્યા આધાર પર આપણે પોતાની જાતને વધારે સારી કે ખરાબ કહી શકીએ કે પછી અન્ય લોકો કરતાં બહેતર કે ખરાબ ગણી શકીએ? - આ પ્રશ્ન તેઓ વારંવાર પોતાની જાતને પૂછતા. આખરે તેઓ એવા નિષ્કર્ષ પર આવ્યા કે આ ભિન્નતા એકાકારના પ્રકાશમાં અનઅસ્તિત્વ સાથે ભળી જાય છે અને એક સાધક મોક્ષમાં આનો અનુભવ કરે છે. ત્યાર બાદ જે ઉદભવે છે તે આ ઐક્યથી અજાણ રહેલા દરેક જીવ માટેની કરુણા અને તેમને મદદ કરવાની દ્રઢતા છે.
left|250px|thumb|વિવેકાનંદ રોક મેમોરિયલ રાત સુધીમાં, કન્યાકુમારી, તામિલનાડુ
સ્વામી વિવેકાનંદ વેદાંતની એવી વિચારધારામાં માનતા હતા કે જ્યાં સુધી આપણામાંથી તમામ મુક્ત ના થાય ત્યાં સુધી કોઈ પણ વ્યક્તિ સાચા અર્થમાં મુક્ત થઈ શકે નહિ. એટલે સુધી કે વ્યક્તિગત મુક્તિની ઈચ્છા પણ છોડવી જોઈએ અને અન્ય લોકોની મુક્તિ માટે થાક્યા વગર કામ કરવું તે સાચા જ્ઞાનીની નિશાની છે. તેમણે આત્મનો મોક્ષાર્થમ્ જગદ્વિતાય ચ (आत्मनॊ मोक्षार्थम् जगद्धिताय च) (પોતાની મુક્તિ માટે અને વિશ્વના કલ્યાણ માટે)ના સિદ્ધાંત પર શ્રી રામકૃષ્ણ મિશનની સ્થાપના કરી હતી.
આમ છતાં વિવેકાનંદે ધર્મ અને સરકારને ચુસ્તપણે અલગ રાખવાની તરફેણ કરી છે, જે ફ્રીમેસન હોવાના કારણે ફ્રીમેસનરીમાં જોવા મળેલો સિદ્ધાંત છે.ગ્રાન્ડ લોજ ઓફ ઈન્ડિયા (Grand Lodge of India) ધાર્મિક માન્યતાના કારણે સામાજિક રીતી-રિવાજો ભૂતકાળમાં બનેલા હોવા છતાં, ધર્મ, વારસા જેવી બાબતોમાં ધર્મએ હસ્તક્ષેપ કરવો જોઈએ નહિ. આદર્શ સમાજમાં બ્રાહ્મણ જ્ઞાન, ક્ષત્રિય સંસ્કૃતિ, વૈશ્ય કાર્યક્ષમતા અને શૂદ્ર સમતાના લક્ષણોનું મિશ્રણ હોવું જોઈએ. કોઈ પણ એકનું પ્રભુત્વ સમાજને વિવિધ પ્રકારની અસમતુલા તરફ લઈ જાય છે. આદર્શ સમાજની રચના માટે ધર્મ કે અન્ય કોઈ પણ દબાણનો ઉપયોગ થવો જોઈએ તેવું વિવેકાનંદને લાગતુ નહોતુ, કારણ કે યોગ્ય સંજોગોમાં વ્યક્તિગત પરિવર્તનથી આ ઘટના કુદરતી બનશે તેવું તે માનતા હતા.
હિંદુ ધર્મગ્રંથોના બે વર્ગ શ્રુતિ અને સ્મૃતિઓ વચ્ચે વિવેકાનંદ ચુસ્ત ભેદરેખા બાંધી હતી. શ્રુતિનો અર્થ થાય છે વેદો, જેમાં શાશ્વત અને વૈશ્વિક સ્તરે લાગુ પડતા આધ્યાત્મિક સત્યોનો સમાવેશ થાય છે. બીજી બાજુ સ્મૃતિઓ ધર્મ અનુસાર શું કરવું જોઈએ અને શું ના કરવું જોઈએ તે અંગે છે અને તે સમાજને લાગુ પડે છે તથા સમયાંતરે તેમાં ફેરફારને અવકાશ છે. વિવેકાનંદ માનતા હતા કે આધુનિક સમય માટે પ્રવર્તમાન સ્મૃતિઓમાં ફેરફાર થવો જોઈએ. જોકે શ્રુતિઓ નિશ્ચિતપણે શાશ્વત છે - તેનું માત્ર પુનઃઅર્થઘટન થઈ શકે છે.
વિવેકાનંદે તેમના અનુયાયીઓને પવિત્ર, અ-સ્વાર્થી રહેવા અને શ્રદ્ધારાખવા સલાહ આપી હતી. તેમણે બ્રહ્મચર્ય (અપરિણિત અવસ્થા)ની તરફેણ કરી હતી. બાળપણના મિત્ર પ્રિયા નાથ સિંહા સાથેની એક વાતચીતમાં તેમણે પોતાની શારીરિક અને માનસિક શક્તિઓ, વક્તૃત્વકળાનું શ્રેય બ્રહ્મચર્યના પાલનને આપ્યુ છે.
વિવેકાનંદે પરામનો વિજ્ઞાન(પેરાસાયકોલોજી), જ્યોતિષના ઉભરતા વિસ્તારોની તરફેણ કરી નહોતી (તેમના એક વક્તવ્યમાં આનો દાખલો જોઈ શકાય છે વ્યક્તિ પોતાના ભાગ્યનો નિર્માતા , સંપૂર્ણ રચના, વોલ્યુમ ૮, વ્યાખ્યાનો અને વર્ગ સાથેની વાતચીતની નોંધો ) તેઓ કહે છે કે ઉત્સુકતાનું આ સ્વરૂપ આધ્યાત્મિક પ્રગતિમાં મદદ કરતું નથી, પરંતુ હકીકતે તેમાં બાધક બને છે.
અસર
૨૦મી સદીના ભારતના ઘણા નેતાઓ અને તત્વચિંતકોએ વિવેકાનંદની અસરનો સ્વીકાર કર્યો છે. સ્વતંત્ર ભારતના પ્રથમ ગવર્નર જનરલ ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારીએ એક વખત નોંધ્યુ હતું કે "વિવેકાનંદે હિન્દુ ધર્મને બચાવ્યો અને ભારતને બચાવ્યુ." સુભાષચંદ્ર બોઝના જણાવ્યા અનુસાર વિવેકાનંદ "આધુનિક ભારતના ઘડવૈયા છે" અને મોહનદાસ ગાંધી માટે વિવેકાનંદના પ્રભાવથી "તેમના દેશપ્રેમમાં હજારગણી વૃદ્ધિ" થઈ હતી. ૧૨મી જાન્યુઆરીએ તેમની યાદમાં તેમના જન્મદિવસને ભારતમાં રાષ્ટ્રીય યુવક દિનની ઉજવણી કરવામાં આવે છે. આ સૌથી ઉત્તમ શ્રદ્ધાંજલિ હતી કારણ કે સ્વામી વિવેકાનંદના મોટાભાગના લખાણો ભારતીય યુવાઓ વિશે હતા અને તેમાં આધુનિક વિશ્વમાં સંપૂર્ણપણે જોડાઈને ભારતના પ્રાચીન મૂલ્યોને કઈ રીતે જાળવી રાખવા તે અંગે સૂચન હતા.
સ્વામી વિવેકાનંદે ભારતની સ્વાતંત્ર્ય ચળવળને વ્યાપક પ્રેરણા આપી હોવાનું સ્વીકારાયુ છે. તેમના લખાણોએ સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓની આખી પેઢીને પ્રેરણા આપી હતી, જેમાં ઔરબિંદો ઘોષ અને બાઘા જતિનનો પણ સમાવેશ થતો હતો. વિવેકાનંદ આત્યંતિક બળવાખારોના ભાઈ હતા, ભૂપેન્દ્રનાથ દત્તા. ભારતની સ્વાતંત્ર્ય ચળવળની સૌથી જાણીતી વ્યક્તિઓમાંના એક સુભાષચંદ્ર બોઝે કહ્યું હતુ,
ઔરોબિંદો ઘોષે વિવેકાનંદને પોતાના આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શક ગણાવ્યા હતા.
ફ્રેન્ચ નોબેલ વિજેતા, રોમેઈન રોલેન્ડ લખે છે, "તેમના શબ્દો મહાન સંગીત છે, શબ્દસમૂહો બીથોવન જેવા છે, પ્રેરણાદાયી કાવ્યો હેન્ડલ કોરસની માર્ચ જેવા છે. ત્રીસ વર્ષનું અંતર હોવા છતાં પુસ્તકોના પાનામાં છૂટાછવાયા પથરાયેલા તેમના વક્તવ્યોને ઝીલતી વખતે હું રોમાંચિત થઈ જઉં છું અને મારું શરીર જાણે કે વીજળીના આંચકા અનુભવે છે. મહાનાયકના હોઠમાંથી સળગતા શબ્દો નીકળતા હશે ત્યારે કેટલા આંચકા, કેટલા બધા ઈંગિતો ઉત્પન્ન થતા હશે!''
વિવેકાનંદે જમશેદજી તાતાને ભારતની શ્રેષ્ઠતમ સંસ્થાઓ પૈકીની એક ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યુટ ઓફ સાયન્સ(Indian Institute of Science)ની સ્થાપના કરવા પ્રેરણા આપી હતી. વિદેશમાં મેક્સ મૂલર સાથે તેમના થોડાક સંવાદો હતા. સ્વામી વિવેકાનંદ દ્વારા અપાયેલ વૈદિક તત્વજ્ઞાનના ઉપદેશથી પ્રભાવિત થનાર લોકોમાં નિકોલા તેસ્લા પણ હતા.
બ્રિટિશ સંસ્થાનવાદી વહીવટકર્તાઓ અને ખ્રિસ્તિ મિશનરીઓએ હિન્દુઓને જ્ઞાતિના બંધનમાં ઝકડાયેલ, મૂર્તિ પૂજામાં માનતા જડ લોકો તરીકે ચીતર્યા હતા, પરંતુ પશ્ચિમના શ્રોતાઓ સમક્ષ આ તમામ ભ્રમને તોડીને ભારતના પ્રાચીન શિક્ષણને તેના શુદ્ધતમ સ્વરૂપમાં રજૂ કરીને સ્વામી વિવેકાનંદે હિન્દુઓમાં ગૌરવની લાગણી પુનઃસ્થાપિત કરી હતી.હકીકતમાં પશ્ચિમમાં તેમના શરૂઆતના પદાર્પણથી ભારતના ધાર્મિક શિક્ષકો માટે વિશ્વમાં પોતાની છાપ મૂકવાનો અને સાથે જ પશ્ચિમિ જગતમાં હિન્દુઓ તથા તેમની ધાર્મિક પરંપરાઓના સન્માનપૂર્વક પ્રવેશનો માર્ગ સરળ બન્યો હતો.
ભારતીય યુવાઓ પર સ્વામી વિવેકાનંદના વિચારોનો ઉંડો પ્રભાવ રહ્યો છે. ઘણી સંસ્થાઓમાં વિદ્યાર્થીઓએ આગળ આવીને આધ્યાત્મિક વિચારોની ચર્ચા માટે અને આવા ઉચ્ચ આદર્શોના આચરણ માટે સંગઠનો સ્થાપ્યા હતા. આમાંની ઘણી સંસ્થાઓએ વિવેકાનંદ સ્ટડી સર્કલ(Vivekananda Study Circle) નામ રાખ્યુ હતું. આવુ એક ગ્રૂપ IIT મદ્રાસ ખાતે અસ્તિત્વમાં છે અને તે (VSC) તરીકે જાણીતુ છે. આ ઉપરાંત સ્વામી વિવેકાનંદના વિચારો અને ઉપદેશો સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રસર્યા છે અને વિશ્વની સંસ્થાઓમાં તેનું આચરણ પણ થાય છે.
મહાત્મા ગાંધીએ જણાવ્યુ હતું, "સ્વામી વિવેકાનંદને લખાણોને કોઈ પણ વ્યક્તિના કોઈપણ જાતના પરિચયની જરૂર નથી. તેઓ પોતાની અપ્રતિરોધક અપીલ ધરાવે છે." બેલુર મઠ ખાતે ગાંધીજીને એવું કહેતા સાંભળવામાં આવ્યા હતા કે તેમનું સમગ્ર જીવન એ સ્વામી વિવેકાનંદના વિચારોને આચરણમાં મૂકવાના પ્રયત્ન છે. વિવેકાનંદના મૃત્યુ બાદ ઘણા વર્ષો પછી નોબેલ વિજેતા કવિ રવિન્દ્રનાથ ટાગોરે જણાવ્યુ હતું, "તમારે ભારતને જાણવુ હોય તો વિવેકાનંદનો અભ્યાસ કરો. તેમનામાં દરેક વસ્તુ સકારાત્મક(સર્જનાત્મક) છે અને કશું જ નકારાત્મક નથી."
વિવેકાનંદ અને વિજ્ઞાન
તેમના પુસ્તક રાજ યોગ માં વિવેકાનંદે, અલૌકિક અંગેના પરંપરાગત વિચારોને તથા રાજયોગથી ‘અન્યના વિચારો વાંચવાની’, ‘પ્રકૃતિની તમામ શક્તિઓને નિયંત્રણમાં રાખવાની‘, ગુઢ શક્તિ મળે છે અહીંયા પ્રકૃતિને મા પ્રકૃતિ તરીકે ઉલ્લેખ નથી, પંરતુ ભગવદ ગીતાના વિશ્વ ઉત્પત્તિના વર્ણનની જેમ પ્રકૃતિ અથવા માયાનો સંદર્ભ છે.', 'સર્વજ્ઞ જેવા બની જવાય છે', 'શ્વાસ લીધા વગર જીવી શકાય છે', 'અન્યના શરીરને અંકુશમાં રાખી શકાય છે' હવામાં ઉડી શકાય છે વગેરે જેવા વિચારોને ચકાસ્યા છે. તેમણે કુંડલિનિ અને આધ્યાત્મિક ઊર્જા કેન્દ્રો જેવા પરંપરાગત પૂર્વીય આધ્યાત્મિક ખયાલોની સમજ આપી છે. આમ છતાં વિવેકાનંદ સાશંક વલણ દાખવે છે અને આ જ પુસ્તકમાં જણાવે છે:
પુસ્તકના પરિચયમાં વધુમાં જણાવે છે કે વ્યક્તિએ પોતાની જાતે જ અમલમાં મૂકીને ખાતરી કરવી જોઈએ અને આંધળો વિશ્વાસ ન રાખવો જોઈએ.
આઈનસ્ટાઈન (૧૯૦૫) પહેલા વિવેકાનંદે (૧૮૯૫) ઈથર સિદ્ધાંત ફગાવી દેતા જણાવ્યુ હતું કે તે અવકાશની સમજ પણ આપી શકતો નથી. ઈથર
ધર્મોની વિશ્વ સંસદ (1893)માં વંચાયેલા આ સંશોધનમાં વિવેકાનંદે ભૌતિકવિજ્ઞાનના તે સમયના આખરી ધ્યેય તરફ પણ ઈશારો કર્યો હતો અને દોરીના સિદ્ધાંત જેવા સિદ્ધાંતોથી તે માટે પ્રયત્ન કર્યો હતો.
સાંખ્ય તત્વજ્ઞાન પરનું વિવેકાનંદનું વક્તવ્ય સાંભળીને મહાન ઈલેક્ટ્રિકલ એન્જિનિયર નિકોલા ટેસ્લાને તેની વિશ્વ ઉત્પત્તિમાં તથા કલ્પ (ચક્ર), પ્રાણ અને આકાશ જેવી માન્યતાઓમાં ઘણો રસ પડ્યો હતો. વેદાં આધારિત અભિપ્રાયના કારણે તેઓ એવું વિચારતા થયા હતા કે પદાર્થ એ ઊર્જાની અભિવ્યક્તિ છે. સ્વામી વિવેકાનંદનું વેદાંત પરનું પ્રવચન સાંભળ્યા પછી ટેસ્લા પણ એવા તારણ પર આવ્યા હતા કે વિશ્વ ઉત્પત્તિના કોયડાને ઉકેલવા માટે આધુનિક વિજ્ઞાન સાંખ્ય તત્વજ્ઞાનની મદદ લઈ શકે છે અને તેઓ એવું સાબિત કરી શક્યા હતા કે વસ્તુને ઘટાડીને તેને ગણિતિય સંભવિત ઊર્જા બનાવી શકાય છે. વિવેકાનંદે ઈ.ટી. સ્ટર્ડીને લખેલા તેમના એક પત્ર કાવ્યમાં પણ આનો ઉલ્લેખ છે
રચનાઓ
વિવેકાનંદ દાર્શનિક રચનાઓનું શરીર છોડીને ગયા છે (જુઓ વિવેકાનંદની સંપૂર્ણ રચનાઓ) વૈદિક વિદ્વાન ફ્રેન્ક પાર્લાટોએ જેને, "તત્વજ્ઞાનમાં પ્રકાશિત થયેલ સૌથી મહાન સંક્ષિપ્ત રચના" કહી છે. યોગ (રાજ યોગ, કર્મ યોગ, ભક્તિ યોગ, જ્ઞાન યોગ) પરના તેમના પુસ્તકો (સમગ્ર વિશ્વમાં આપેલા વક્તવ્યોમાં સંકલિત કરાયેલ) અત્યંત અસરકારક છે અને યોગની હિંદુ પદ્ધતિઓમાં રસ ધરાવનાર માટે આજે પણ પાયારૂપ ગણાય છે. તેમના પત્રો સાહિત્યિક અને આધ્યાત્મિક રીતે અત્યંત મૂલ્યવાન છે. તેમની પ્રિય રચના કાલિ માતા'' સહિત ઘણા ગીતોની રચના કરી હોવાના કારણે તેઓ અત્યંત સારા ગાયક અને કવિ ગણાય છે. ઉપદેશ માટે તેઓ રમૂજનો ઉપયોગ કરતા અને તેઓ ઉત્તમ રસોઈયા પણ હતા. તેમની ભાષાનો પ્રવાહ અસ્ખલિત છે. તેમના પોતાના બંગાળી લખાણો એ હકીકતનો પુરાવો છે કે તેઓ માનતા હતા કે - બોલાયેલા કે લખાયેલા શબ્દો વસ્તુને સમજવામાં સરળ બનાવે તેવા હોવા જોઈએ અને તેમાં લેખક કે વક્તાના જ્ઞાનનું પ્રદર્શન હોવુ જોઈએ નહિ.
સંદર્ભ
ગ્રંથસૂચિ
જૂની આવૃત્તિ/1}
જૂની આવૃત્તિ
બાહ્ય કડીઓ
ગુજરાતીમાં-રાજયોગ-સ્વામી વિવેકાનંદ-ઓન લાઈન
ગુજરાતીમાં-યોગસૂત્ર-સ્વામી વિવેકાનંદ-ઓન લાઈન
સ્વામી વિવેકાનંદની સંપૂર્ણ રચનાઓ ઓનલાઈન
સ્વામી વિવેકાનંદનું જીવન તથા ઉપદેશ
વિવેકાનંદનું જીવનચરિત્ર
સ્વામીજીની રચનાઓનો સાર મરાઠીમાં
શ્રેણી:ભારતીય હિન્દુઓ
શ્રેણી:૧૯૦૨માં મૃત્યુ |
સુભાષચંદ્ર બોઝ | https://gu.wikipedia.org/wiki/સુભાષચંદ્ર_બોઝ | સુભાષચન્દ્ર બોઝ (બંગાળી: સુભાષચન્દ્ર બસુ/શુભાષચૉન્દ્રો બોશુ) (૨૩ જાન્યુઆરી ૧૮૯૭ - ૧૮ ઓગસ્ટ ૧૯૪૫) જે નેતાજીના હુલામણા નામથી પણ જાણીતા છે, તે ભારતીય સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામના અગ્રણી નેતા હતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન, અંગ્રેજોની વિરુદ્ધ લડવા માટે તેમણે જાપાનની સહાયતાથી આઝાદ હિન્દ ફોજ નું નેતૃત્વ કર્યું હતી. તેમના દ્વારા આપવામાં આવેલ "જય હિન્દ"નું સુત્ર ભારતનું રાષ્ટ્રીય સુત્ર બની ગયું છે.
૧૯૪૪માં અમેરિકી પત્રકાર લુઈ ફિશર સાથે વાત કરતાં મહાત્મા ગાંધીએ નેતાજીને દેશભક્તોના પણ દેશભક્ત કહી નવાજ્યા હતા.
જન્મ અને કૌટુંબિક જીવન
નેતાજી સુભાષચન્દ્ર બોઝનો જન્મ જાન્યુઆરી ૨૩ ૧૮૯૭ના રોજ ઓરિસ્સાના કટક શહેરમાં થયો હતો. તેમના પિતાનું નામ જાનકીનાથ બોઝ અને માતાનું નામ પ્રભાવતી હતું. જાનકીનાથ બોઝ કટક શહેરના પ્રખ્યાત વકીલ હતા. પહેલા તે સરકારી વકીલ હતા, પરંતુ પછીથી તેમણે પોતાની વકિલાત શરૂ કરી હતી. એમણે કટકની મહાપાલિકામાં લાંબા સમય સુધી કામ કર્યું હતું અને તે બંગાળ વિધાનસભાના સભ્ય પણ રહ્યા હતા. અંગ્રેજ સરકારે તેમને રાયબહાદુરનો ખિતાબ આપ્યો હતો.
પ્રભાવતી દેવીના પિતાનું નામ ગંગાનારાયણ દત્ત હતું. દત્ત પરિવારને કોલકાતાનો એક કુલીન પરિવાર માનવામાં આવતો હતો. પ્રભાવતી અને જાનકીનાથ બોઝને કુલ ૧૪ સંતાનો હતાં, જેમા ૬ છોકરીઓ અને ૮ છોકરાઓ હતા. સુભાષચંદ્ર એમનું નવમું સંતાન અને પાંચમા પુત્ર હતાં.
પોતાના બધા ભાઈઓમાંથી સુભાષને સૌથી વધારે શરદચંદ્ર સાથે લગાવ હતો. શરદબાબુ પ્રભાવતી અને જાનકીનાથના બીજા પુત્ર હતા. સુભાષ તેમને મેજદા કહેતા હતા. શરદબાબુની પત્નીનું નામ વિભાવતી હતું.
અભ્યાસ અને છાત્ર જીવન
બાળપણમાં, સુભાષચંદ્ર બોઝ કટકમાં રૅવેન્શૉ કૉલેજિએટ હાઈસ્કૂલ નામની પાઠશાળામાં ભણતા હતા. આ પાઠશાળામાં તેમના શિક્ષકનું નામ વેણીમાધવ દાસ હતું. વેણીમાધવ દાસ એમના છાત્રોમાં દેશભક્તિની આગ ભડકાવતા હતા. એમણે જ સુભાષચંદ્ર બોઝમાં અંદરની સુષુપ્ત દેશભક્તિ જાગૃત કરી.
25 વર્ષની ઉંમરે, સુભાષચંદ્ર બોઝ ગુરૂની શોધમા ઘરેથી ભાગી હિમાલય ચાલ્યાં ગયા હતા. પણ ગુરૂની તેમની આ શોધ અસફળ રહી. પણ પછી, સ્વામી વિવેકાનંદનું સાહિત્ય વાંચી, સુભાષચંદ્ર બોઝ તેમના શિષ્ય બની ગયા હતા.
મહાવિદ્યાલયમાં અભ્યાસ કરતા સમયે જ, અન્યાય વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવવાની તેમની પ્રવૃત્તિ દેખાતી હતી. કોલકાતાની પ્રેસિડેંસી કૉલેજના અંગ્રેજ પ્રાધ્યાપક ઓટેનનો ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ સાથે વ્યવહાર ઠીક ન રહેતો. આ માટે સુભાષચંદ્ર બોઝના નેતૃત્વમાં મહાવિદ્યાલયમાં હડતાલ કરાઈ હતી.
૧૯૨૧માં ઈંગ્લેંડ જઈ, સુભાષચંદ્ર બોઝ ભારતીય સિવિલ સેવાની પરીક્ષામાં સફળ રહ્યાં. પણ તેમણે અંગ્રેજ સરકારની સેવા કરવાનો ઇન્કાર કર્યો અને રાજીનામું આપી તેઓ પાછા ભારત આવી ગયાં.
કારાવાસ
તેમના સાર્વજનિક જીવનમાં સુભાષબાબુ એ કુલ અગિયાર બાર વર્ષ કારાવાસમાં કાઢ્યા. સહુથી પહેલા તેમણે ૧૯૨૧ માં ૬ મહિના માટે કારાવાસ થયો.
૧૯૨૫માં ગોપીનાથ સાહા નામના એક ક્રાંતિકારી કોલકાતાના પોલીસ અધિક્ષક ચાર્લસ ટેગાર્ટને મારવા માંગતા હતાં. તેમણે ભૂલથી અર્નેસ્ટ ડે નામના એક વ્યાપારીને મારી નાખ્યા. આ માટે તેમને ફાંસીની સજા દેવાઈ. ગોપીનાથને ફાંસી થયા બાદ સુભાષબાબુ જોરથી રડ્યા. તેમણે ગોપીનાથનું શબ મંગાવી તેમના અંતિમસંસ્કાર કર્યા. આથી અંગ્રેજ સરકારે એવો નિષ્કર્ષ કાઢ્યો કે સુભાષબાબુ જ્વલંત ક્રાંતિકારીઓ સાથે માત્ર સંબંધ જ નથી રાખતાં, પણ તેઓ જ તે ક્રાંતિકારીઓનું સ્ફૂર્તિસ્થાન છે. આ બહાને અંગ્રેજ સરકારે સુભાષબાબુને ગિરફતાર કર્યાં અને વગર કોઈ મુકદમો ચલાવી, તેમને અનિશ્ચિત કાલખંડ માટે મ્યાનમારની મંડાલે કારાગૃહમાં બંદી બનાવ્યા.
૫ નવેમ્બર, ૧૯૨૫ ના રોજ, દેશબંધુ ચિત્તરંજન દાસ કોલકાતામાં અવસાન પામ્યા. સુભાષબાબુ એ તેમના મૃત્યુની ખબર મંડાલે કારાગૃહમાં રેડિયો પર સાંભળી.
મંડાલે કારાગૃહમાં રહેતાં સમયે સુભાષબાબુની તબિયત બહુ જ ખરાબ થઈ ગઈ. તેમને ટી.બી. થઈ ગયો. પરંતુ અંગ્રેજ સરકારે તો પણ તેમને છોડવાથી ઇનકાર કરી દીધો. સરકારે તેમને છોડી મુકવા માટે એ શરત રાખી કે તેઓ ઇલાજ માટે યુરોપ ચાલ્યા જાય. પણ સરકારે એ તો સ્પષ્ટ ન કર્યું કે ઇલાજ બાદ તેઓ ભારત ક્યારે પાછા ફરી શક્શે. એટલા માટે સુભાષબાબુ એ આ શરત ન સ્વીકારી. છેવટે પરિસ્થિતિ એટલી કઠોર થઈ ગઈ કે તેઓ કદાચ કારાવાસમાં જ મૃત્યુ પામત. અંગ્રેજ સરકાર આ ખતરો પણ ઉપાડવા માંગતી ન હતી, કે સુભાષબાબુનું કારાગૃહમાં મૃત્યુ થઈ જાય. એટલા માટે સરકારે તેમને છોડી મૂક્યા. પછી સુભાષબાબુ ઇલાજ માટે ડેલહાઉઝી ચાલ્યા ગયા.
૧૯૩૦માં સુભાષબાબુ કારાવાસમાં હતા. ત્યારે તેમને કોલકાતાના મહાપૌર(મેયર) તરીકે ચૂંટી લેવામાં આવ્યા. એટલા માટે સરકાર તેમને મુક્ત કરવા મજબૂર થઈ ગઈ.
૧૯૩૨માં સુભાષબાબુને ફરી કારાવાસ થયો. આ વખતે તેમને અલમોડા જેલમાં રાખવામાં આવ્યા. અલમોડા જેલમાં તેમની તબિયત ફરી નાદુરસ્ત થઈ ગઈ. વૈદ્યકીય સલાહ પર સુભાષબાબુ આ વખતે ઇલાજ માટે યુરોપ જવા રાજી થઈ ગયા.
યુરોપ પ્રવાસ
૧૯૩૩ થી ૧૯૩૬ સુધી સુભાષબાબુ યુરોપમાં રહ્યા.
યુરોપમાં સુભાષબાબુએ પોતાની તબિયતનો ખ્યાલ રાખવાની સાથે, પોતાનુ કાર્ય ચાલુ રાખ્યું. ત્યા તેઓ ઇટલીના નેતા મુસોલિનીને મળ્યા, જેમણે ભારતના સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં સહાયતા કરવાનુંં વચન આપ્યું. આયરલેંડના નેતા ડી વૅલેરા સુભાષબાબુના સારા દોસ્ત બની ગયા.
જ્યારે સુભાષબાબુ યુરોપમાં હતા, ત્યારે પંડિત જવાહરલાલ નેહરૂની પત્ની કમલા નેહરૂનું ઑસ્ટ્રિયામાં નિધન થઈ ગયુંં. સુભાષબાબુ એ ત્યા જઈને પંડિત જવાહરલાલ નેહરૂને સાંત્વન આપ્યું.
ત્યારબાદ સુભાષબાબુ યુરોપમાં વિઠ્ઠલભાઈ પટેલને મળ્યા. વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ સાથે સુભાષબાબુએ પટેલ-બોસ વિશ્લેષણ પ્રસિદ્ધ કર્યું, જેમાં તે બંનેએ ગાંધીજીના નેતૃત્વની બહુ ઊંડી નિંદા કરી. બાદમાં વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ બિમાર પડી ગયા, ત્યારે સુભાષબાબુએ તેમની બહુ સેવા કરી. પણ વિઠ્ઠલભાઈ પટેલનું નિધન થઈ ગયું.
વિઠ્ઠલભાઈ પટેલે પોતાની વસિયતમાં પોતાની કરોડોની સંપત્તિ સુભાષબાબુના નામે કરી દીધી. પણ તેમના નિધન પશ્ચાત, તેમના ભાઈ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ એ આ વસિયતનો સ્વીકાર ન કર્યો અને તેમના પર અદાલતમાં મુકદમો ચલાવ્યો. આ મુકદમો જીતી, સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે તે સંપત્તિ, ગાંધીજીના હરિજન સેવા કાર્યને ભેંટ આપી દીધી.
૧૯૩૪માં સુભાષબાબુને તેમના પિતા મૃત્યુ શય્યા પર હોવાની ખબર મળી. એટલે તેઓ વિમાનથી કરાંચી થઈ કોલકાતા પાછા ફર્યા. રસ્તામાં કરાંચીમાં જ તેમને ખબર મળી કે તેમના પિતાનું મૃત્યુ થઈ ચુક્યું હતું. કોલકાતા પહોંચતા જ, અંગ્રેજ સરકારે તેમની અટક કરી અને ઘણાં દિવસ જેલમાં રાખી, ફરી યુરોપ મોકલી દીધા.
હરીપુરા કાંગ્રેસનું અધ્યક્ષપદ
1938માં કૉંગ્રેસનું વાર્ષિક અધિવેશન હરિપુરામાં કરવાનું નક્કી થયું હતું. આ અધિવેશન પહેલા ગાંધીજીએ કૉંગ્રેસ અધ્યક્ષપદ માટે સુભાષબાબુની પસંદગી કરી. કૉંગ્રેસનું આ ૫૧મું અધિવેશન હતું. તેથી કૉંગ્રેસ અધ્યક્ષ સુભાષબાબુનું સ્વાગત ૫૧ બળદે ખેંચેલા રથમાં કરવામાં આવ્યું.
આ અધિવેશનમાંં સુભાષબાબુનુંં અધ્યક્ષીય ભાષણ બહુ જ પ્રભાવી રહ્યુંં. કોઇપણ ભારતીય રાજકીય વ્યક્તિએ કદાચ જ આટલુંં પ્રભાવી ભાષણ કયારેય કર્યુંં હશે.
પોતાના અધ્યક્ષપદના કાર્યકાળમાંં સુભાષબાબુએ યોજના આયોગની સ્થાપના કરી હતી. પંડિત જવાહરલાલ નેહરૂ તેના અધ્યક્ષ હતા. સુભાષબાબુએ બેંગલોરમાંં મશહૂર વૈજ્ઞાનિક સર વિશ્વેશ્વરૈય્યાની અધ્યક્ષતામાંં એક વિજ્ઞાન પરિષદ પણ યોજી હતી.
૧૯૩૭માંં જાપાને ચીન પર આક્રમણ કર્યુંં ત્યારે સુભાષબાબુની અધ્યક્ષતામાંં કાંગ્રેસે ચીની લોકોની સહાયતા માટે, ડૉ.દ્વારકાનાથ કોટણીસના નેતૃત્વમાંં વૈદ્યકીય પથક મોકલવાનો નિણય લીધો. આગળ જઈને જ્યારે સુભાષબાબુએ ભારતના સ્વતંત્રતા સંગ્રામ માટે જાપાનનો સહયોગ લીધો, ત્યારે ઘણા લોકો તેમને જાપાનને આધીન અને ફૅસિસ્ટ કહેવા લાગ્યા. પણ આ ઘટનાથી એ સાબિત થાય છે કે સુભાષબાબુ ન તો જાપાનને આધીન હતા, કે ન તો ફૅસિસ્ટ વિચારધારાથી સહમત હતા.
કાંગ્રેસના અધ્યક્ષપદેથી રાજીનામુંં
૧૯૩૮માં ગાંધીજીએ કોંગ્રેસના અધ્યક્ષપદ માટે સુભાષબાબુ પર પસંદગી ઉતારી તો હતી, પરંતુ ગાંધીજીને સુભાષબાબુની કાર્યપદ્ધતિ પસંદ ન હતી. આ જ સમયે યુરોપમાં બીજા વિશ્વયુદ્ધનાંં વાદળો છવાઈ ગયા. સુભાષબાબુની ઈચ્છા હતી કે ઇંગ્લેન્ડની આ મજબુરીનો લાભ ઉઠાવીને, ભારતનો સ્વંત્રતા સંગ્રામ વધુ ઉગ્ર બનાવવામાં આવે. તેમણે પોતાના અધ્યક્ષપદ હેઠળ આ તરફ પગલા લેવાનું શરૂ પણ કરી દીધું હતું. ગાંધીજી તેમની આ વિચારસરણી સાથે સહમત ન હતા.
૧૯૩૯માંં જ્યારે નવા કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ પસંદ કરવાનો સમય આવ્યો, ત્યારે સુભાષબાબુ એવુ ઇચ્છતા હતા કે કોઈ એવી વ્યક્તિ અધ્યક્ષ બને, જે આ મામલામાં કોઈના દબાણ સામે ઝૂકે નહીં. એવી કોઈ બીજી વ્યક્તિ સામે ન આવતા, સુભાષબાબુએ પોતે કોંગ્રેસ અધ્યક્ષ બનવાનુંં વિચાર્યુંં. પણ ગાંંધીજી હવે તેમને અધ્યક્ષપદેથી હટાવવા માંગતા હતા. ગાંંધીજીએ અધ્યક્ષપદ માટે પટ્ટાભી સિતારમૈય્યાને પસંદ કર્યા. કવિવર્ય રવિન્દ્રનાથ ટાગોરજીએ ગાંંધીજીને પત્ર લખી સુભાષબાબુને જ અધ્યક્ષ બનાવવાની વિનંતી કરી. પ્રફુલ્લચંદ્ર રાય અને મેઘનાદ સહા જેવા વૈજ્ઞાનિક પણ સુભાષબાબુને ફરીથી અધ્યક્ષના રૂપમાં જોવા ઇચ્છતા હતા. પણ ગાંંધીજીએ આ બાબતમાં કોઈની વાત ન સાંભળી. કોઈપણ પ્રકારનુંં સમાધાન ન થતા, ઘણા વરસો પછી, કાંગ્રેસના અધ્યક્ષપદ માટે ચૂંટણી થઈ.
બધા એમ માનતા હતા કે મહાત્મા ગાંંધીએ પટ્ટાભી સિતારમૈય્યાને સાથ આપ્યો છે, માટે તેઓ ચૂંટણી સરળતાથી જીતી જશે. પણ, સુભાષબાબુને ચૂંટણીમાં ૧૫૮૦ મત મળ્યા અને પટ્ટાભી સિતારમૈય્યાને ૧૩૭૭ મત મળ્યા. ગાંંધીજીનો વિરોધ હોવા છતાંં સુભાષબાબુ ૨૦૩ મતોથી આ ચૂંટણી જીતી ગયા.
પણ ચૂંટણીથી પણ સમાધાન ન થયુંં. ગાંંધીજીએ પટ્ટાભી સિતારમૈય્યાની હારને પોતાની હાર કહી. તેમણે પોતાના સાથીઓને કહી દીધુંં કે જો તેઓ સુભાષબાબુના કાર્યપધ્ધતિથી સહમત નથી, તો તેઓ કોંગ્રેસમાંથી રાજીનામું આપી શકે છે. ત્યારબાદ કાંગ્રેસ કાર્યકારિણીના ૧૪માંથી ૧૨ સભ્યોએ રાજીનામાં આપી દીધાં. પંડિત જવાહરલાલ નેહરૂ તટસ્થ રહ્યા અને એકલા શરદબાબુ સુભાષબાબુની પડખે ઊભા રહ્યા.
૧૯૩૯નું વાર્ષિક કાંગ્રેસ અધિવેશન ત્રિપુરામાંં થયું. આ અધિવેશનના સમયે સુભાષબાબુ તીવ્ર તાવથી એટલા બીમાર પડી ગયા હતા, કે એમને સ્ટ્રેચર પર સુવડાવીને અધિવેશનમાં લાવવા પડ્યા. ગાંંધીજી આ અધિવેશનમાં હાજર ન રહ્યા. ગાંંધીજીના સાથીઓએ સુભાષબાબુને બિલકુલ સહકાર ન આપ્યો.
અધિવેશન પછી સુભાષબાબુએ સમાધાન માટે બહુ જ કોશિશ કરી. પરંતુ ગાંંધીજી અને એમના સાથીઓએ એમની એકપણ વાત ન માની. પરિસ્થિતિ એવી બની ગઈ કે સુભાષબાબુ કંઈ કામ જ ન કરી શક્યા. છેવટે કંટાળીને ૨૯ એપ્રિલ, ૧૯૩૯ ના રોજ સુભાષબાબુએ કાંગ્રેસના અધ્યક્ષપદેથી રાજીનામું આપી દીધું.
ફૉરવર્ડ બ્લૉકની સ્થાપના
3 મે, ૧૯૩૯ ના દિવસે, સુભાષબાબુએ કાંગ્રેસના અંતર્ગત ફૉરવર્ડ બ્લૉકના નામથી પોતાની પાર્ટીની સ્થાપના કરી. થોડા દિવસો પછી, સુભાષબાબુને કાંગ્રેસમાંંથી બરતરફ કરવામાં આવ્યા. પછી ફૉરવર્ડ બ્લૉક એની મેળે એક સ્વતંત્ર પાર્ટી બની ગઈ.
દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ શરૂ થતાં પહેલાં જ, ફૉરવર્ડ બ્લૉકનો સ્વતંત્રતા સંગ્રામ વધારે તીવ્ર કરવા માટે, જનજાગૃતી શરૂ કરી. એટલા માટે અંગ્રેજ સરકારે સુભાષબાબુ સહિત ફૉરવર્ડ બ્લૉકના બધા મુખ્ય નેતાઓને કેદ કરી લીધા. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન સુભાષબાબુ જેલમા નિષ્ક્રિય થવા નહોતા માંગતા. સરકારે એમને છોડી દેવા મજબૂર કરવા માટે સુભાષબાબુએ જેલમાંં આમરણ ઉપવાસ શરૂ કરી દીધા. ત્યારે સરકારે એમને જેલમાંંથી તો છોડી દીધા, પણ અંગ્રેજ સરકાર આમ ઈચ્છતી ન હતી કે સુભાષબાબુ યુદ્ધ દરમિયાન છુટા થાય. એટલા માટે સરકારે તેમને તેમના જ ઘરમા નજરકેદ કરીને રાખ્યા.
નજરકેદમાંથી પલાયન
નજરકેદથી છુટવા માટે સુભાષબાબુએ એક યોજના બનાવી. ૧૬ જાન્યુઆરી, ૧૯૪૧ના રોજ તેઓ ૫ઠાણનો વેશ ધારણ કરીને મહમદ ઝીયાઉદ્દીનના નામથી પોલીસને છેતરીને પોતાના ઘરેથી ભાગી છુટ્યા. શરદબાબુના મોટા પુત્ર શિશિરે તેમને પોતાની ગાડીમાં ગોમોહ સુધી પહોચાડ્યા. ગોમોહ રેલ્વે સ્ટેશનથી ફ્રન્ટિયર મેલ પકડીને તેઓ પેશાવર પહોચ્યા. પેશાવરમાં તેઓને ફોરવર્ડ બ્લોકના એક સહકારી મિયા અકબર શહા મળ્યા. મિયા અકબર શહાએ તેઓની મુલાકાત કીર્તિ કિશાન પાર્ટીના ભગતરામ તલવાર સાથે કરાવી. ભગત તલવારની સાથે સુભાષબાબુ પેશાવરથી અફઘાનિસ્તાનની રાજધાની કાબુલ તરફ નીકળી પડ્યા. આ સફરમાં ભગતરામ તલવાર રહમતખાન નામના પઠાણ અને સુભાષબાબુ એના બહેરા-મૂંગા કાકા બન્યા હતા. પહાડોમાં પગપાળા ચાલતા તેમણે આ સફર પૂર્ણ કરી.
કાબુલમાં સુભાષબાબુ બે મહિના સુધી ઉત્તમચંદ મલ્હોત્રા નામના એક ભારતીય વેપારીને ત્યાં રહયા. ત્યાં તેઓએ રૂસી દૂતાવાસમાં પ્રવેશ મેળવવા ઈચ્છતા હતા. પરંતુ તેઓ નાકામિયાબ થયા, તેથી તેઓએ જર્મન અને ઇટાલિયન દૂતાવાસમાં પ્રવેશ મેળવવાની કોશિશ કરી, જેમાં તેઓ ઇટાલિયન દૂતાવાસમાં પ્રવેશ મેળવવામાં સફળ થયા. જર્મન અને ઇટાલિયન દૂતાવાસે તેમની મદદ કરી. આખરે ઓર્લાંંદો માત્સુતા નામના ઇટાલિયન વ્યક્તિ બનીને કાબુલથી રેલ્વે દ્વારા રૂસની રાજધાની મોસ્કોથી જર્મનીની રાજધાની બર્લિન પહોચ્યા.
નાઝી જર્મનીમાં વાસ્તવ્ય અને હિટલર સાથે મુલાકાત
બર્લિનમાં સુભાષબાબુ સર્વપ્રથમ રિબેન ટ્રોપ જેવા જર્મનીના અન્ય નેતાઓને મળ્યા. એમણે જર્મનીમાં ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગઠન અને આઝાદ હિંદ રેડિઓની સ્થાપના કરી. એ જ વખતે સુભાષબાબુ, "નેતાજી" નામથી જાણીતા થયા. જર્મન સરકારના એક મંત્રી એડૅમ ફૉન ટ્રૉટ સુભાષબાબુના સારા મિત્ર બની ગયા.
આખરે ૨૯ માર્ચ, ૧૯૪૨ના દિવસે, સુભાષબાબુ જર્મનીના સર્વોચ્ચ નેતા એડૉલ્ફ હિટલરને મળ્યા. પણ હિટલરને ભારતના વિષયમાં વિશેષ રૂચી ન હતી. એમણે સુભાષબાબુને સહાયતા માટે કોઈ સ્પષ્ટ વચન ન આપ્યું.
ઘણા વર્ષો પહેલા હિટલરે "માઈન કામ્ફ" નામક પોતાનું આત્મચરિત્ર લખ્યું હતું. આ કિતાબમાં એમણે ભારત અને ભારતીય લોકોની બુરાઈ કરી હતી. આ વિષય પર સુભાષબાબુએ હિટલર સમક્ષ પોતાની નારાજગી વ્યક્ત કરી. હિટલરે પોતાના કાર્ય પર માફી માંંગી અને માઈન કામ્ફની આવનારી આવૃત્તીમાંથી એ પરિચ્છેદ કાઢી નાખવાનું વચન દીધું.
અંતે, સુભાષબાબુને ખબર પડી કે હિટલર અને જર્મની પાસેથી એમને કંઈ વધુ નહીં મળે. આથી ૮ માર્ચ, ૧૯૪૩ ના દિવસે, જર્મનીના કીલ બંદરમાં, તેઓ પોતાના સાથી અબિદ હસન સફરાનીની સાથે, એક જર્મન સબમરીનમાં બેસીને, પૂર્વ એશિયાની તરફ નીકળી ગયા. આ જર્મન સબમરીન એમને હિંદ મહાસાગરમાં માદાગાસ્કરના કિનારા સુધી લઇ આવી. ત્યાં તેઓ બંને ખુંખાર સમુદ્રમાં તરીને જાપાની સબમરીન સુધી પહુંચી ગયા. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધના સમયમાં, કોઈ પણ બે દેશની નૌસેનાઓની સબમરીનો દ્વારા, નાગરિકો-લોકોની આ એકમાત્ર અદલા બદલી થઈ હતી. આ જાપાની સબમરીન એમને ઇંડોનેશિયાના પાદાંગ બંદર સુધી લઇ આવી.
પૂર્વ એશિયા પહોંંચીને સુભાષબાબુએ સર્વપ્રથમ, વયોવૃદ્ધ ક્રાંતિકારી રાસબિહારી બોસ પાસેથી ભારતીય સ્વતંત્રતા પરિષદનું નેતૃત્વ સંભાળ્યું. સિંગાપુરના ફરેર પાર્કમાં રાસબિહારી બોસે ભારતીય સ્વતંત્રતા પરિષદનું નેતૃત્વ સુભાષબાબુને સોંંપી દીધું.
જાપાનના પ્રધાનમંત્રી જનરલ હિદેકી તોજોએ, નેતાજીના વ્યક્તિત્વથી પ્રભાવિત થઈને, એમને સહકાર્ય કરવાનું આશ્વાસન આપ્યું. ઘણા દિવસો પછી, નેતાજીએ જાપાનની સંસદ ડાયટની સામે ભાષણ દીધું.
21 અક્તૂબર, 1943ના દિવસે , નેતાજીએ સિંગાપુરમાં અર્જી-હુકુમત-એ-આજાદ-હિંદ (સ્વાધીન ભારતની અંતરિમ સરકાર)ની સ્થાપના કરી . તેઓ ખુદ આ સરકારના રાષ્ટ્રપતિ, પ્રધાનમંત્રી અને યુદ્ધમંત્રી બન્યા . આ સરકારને કુલ નવ દેશોંની માન્યતા દીધી . નેતાજી આજ઼ાદ હિન્દ ફૌજના પ્રધાન સેનાપતિ પણ બની ગયા .
આજ઼ાદ હિન્દ ફૌજમાં જાપાની સેનાએ અંગ્રેજોંની ફૌજ દ્વારા પકડી પડેલા ભારતીય યુદ્ધબંદિયોંકો ભર્તી કરી લીધા . આજ઼ાદ હિન્દ ફ઼ૌજમાં ઔરતો માટે ઝાઁસી કી રાની રેજિમેંટ પણ બનાવવામાં આવી .
પૂર્વ એશિયામાં નેતાજીએ અનેક ભાષણ કરીને ત્યાના સ્થાયિક ભારતીય લોગોંને આજ઼ાદ હિન્દ ફૌજમાં ભરતી થવા માટે અને એમને આર્થિક મદદ કરવા માટે અવકરિત કર્યા . એમને પોતાના આવાહનમાં સંદેશ દીધો "તુમ મુઝે ખૂન દો, મૈં તુમ્હે આજાદી દૂઁગા ( તમે મને લોહી આપો , હું તમને આઝાદી અપાવીશ )".
દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ વખતે આજ઼ાદ હિન્દ ફૌજએ જાપાની સેનાના સહયોગથી ભારત પર આક્રમણ કર્યું .પોતાની ફૌજને પ્રેરિત કરવા માટે નેતાજીએ " ચલો દિલ્લી "નો નારો દીધો . બંને ફૌજોએ અંગ્રેજોં પાસેથી અંદમાન અને નિકોબાર દ્વીપ જીતી લીધા . આ દ્વીપ અર્જી-હુકુમત-એ-આજાદ-હિંદના અનુશાસનમાં રહ્યા . નેતાજીએ આ દ્વીપોંનું " શહીદ ઔર સ્વરાજ દ્વીપ " એમ નામકરણ કર્યું .બંને ફૌજોએ માંડીને ઇંફાલ અને કોહિમા ઉપર આક્રમણ કર્યું .પણ પછી અંગ્રેજોંનો પલળો ભરી પડ્યું અને બંને ફૌજોને પાછળ હટવું પડ્યું .
જયારે આજ઼ાદ હિન્દ ફૌજ પાછળ હતી રહી હતી , ત્યારે જાપાની સેનાએ નેતાજીને ભાગી જવાની વ્યસ્થા કરી આપી . પરંતુ નેતાજીએ ઝાઁસી કી રાની રેજિમેંટની છોકરીઓની સાથે સૈકડો મિલ ચાલતા જવાનું પસંદ કર્યું .આ રીતે નેતાજીએ સાચા નેતૃત્વને એક આદર્શ જ બનાવીને રાખ્યું .
6 જુલાઈ, 1944ના આજાદ હિંદ રેડિઓ પર પોતાના ભસણના માધ્યમથી ગાઁધીજીથી વાત કરતા કરતા , નેતાજીએ જાપાનથી સહાયતા લેવાનું પોતાનું કારણ અને અર્જી-હુકુમત-એ-આજાદ-હિંદ તથા આજ઼ાદ હિન્દ ફૌજની સ્થાપનાના ઉદ્યેશ્ય વિષે કહ્યું . આ ભાષણ વખતે , નેતાજીએ ગાઁધીજીને રાષ્ટ્રપિતા કહીને પોતાની જંગ માટે એમનો આશિર્વાદ માંગ્યું . આ રતે, નેતાજીએ ગાઁધીજીને સર્વપ્રથમ રાષ્ટ્રપિતા કહી ને બોલાવ્યા.
ખોવાઇ જવુ અને મૃત્યુ ની ખબર
દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ માં જાપાન ની હાર પછી, નેતાજી ને નવો રાસ્તો શોધવો જરૂરી હતો. તેમણે રૂસ પાસે સહાયતા લેવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો.
૧૮ ઓગસ્ટ, ૧૯૪૫ ના રોજ નેતાજી હવાઈ જહાજ થી માંચુરિયા તરફ જઇ રહ્યા હતા. આ સફર દરમિયાન તેઓ લાપતા થઇ ગયા. ત્યાર બાદ તેઓ કોઇ ને ક્યારેય નજર ન આવ્યા.
23 અગસ્ત, 1945 ના રોજ જાપાન ની દોમેઈ ખબર સંસ્થા એ દુનિયા ને ખબર આપી, કે 18 અગસ્ત ૧૯૪૫ ના રોજ, નેતાજી નુ હવાઈ જહાજ તાઇવાન ની ભૂમિ પર દુર્ઘટનાગ્રસ્ત થઈ ગયુ જેમા તેઓ ગભીર રીતે ઘાયલ થતા નેતાજી ને અસ્પતાલમા લઈ જવાયા, જ્યા તેમણે અંતિમ શ્વાસ લીધો.દુર્ઘટનાગ્રસ્ત હવાઈ જહાજમાં નેતાજીની સાથે એમના સહકારી કર્નલ હબિબૂર રહમાન હતા . એમણે નેતાજીને બચાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો , પણ તેઓ સફળ ન રહ્યા . પછી નેતાજીની અસ્થીયોને જાપાનની રાજધાની તોકિયોમાં રેનકોજી નામક બૌદ્ધ મંદિરમાં રાખવામાં આવી .
સ્વતંત્રતા પશ્ચાત, ભારત સરકારએ આ ઘટનાની તપાસ કરવા હેતુ , 1956 અને 1977માં બે વાર એક આયોગને નિયુક્ત કરાયો . બંને વખત એ નતિજો નીકળ્યો કે નેતાજી એ વિમાન દુર્ઘટના માંજ મારી ગયા હતા .પણ જે તાઇવાનની ભૂમિ પર આ દુર્ઘટના થવાની ખબર હતી ,એ તાઇવાન દેશની સરકાર પાસેથી તો , આ બંને આયોગોની વાતજ નહોતી કરેલી .
1999માં મનોજ કુમાર મુખર્જીના નેતૃત્વમાં ત્રીજો આયોગ બનાવવામાં આવ્યું . 2005માં તાઇવાન સરકારએ મુખર્જી આયોગને બતાવી દીધું કે 1945માં તાઇવાનની ભૂમિ પર કોઈ હવાઈ જહાજ દુર્ઘટનાગ્રસ્ત થયો ન હતો . 2005માં મુખર્જી આયોગે ભારત સરકારને પોતાની રિપોર્ટ પેશ કરી , જેમાં એમને કહ્યું , કે નેતાજીની મૃત્યુ એ વિમાન દુર્ઘટનામાં થવાનો કોઈ સબૂત નથી. પણ ભારત સરકારએ મુખર્જી આયોગની રિપોર્ટનો અસ્વીકાર કરી દીધો .
18 ઓગસ્ટ , 1945ના દિન પછી નેતાજી ક્યાં લાપતા થઇ ગયા અને એમનું આગળ શું થયું , આ ભારતના ઇતિહાસનો સૌથી મોટો અનુત્તરીત રહસ્ય બની ગયો છે.
શ્રેણી:વ્યક્તિત્વ
શ્રેણી:ઇતિહાસ
શ્રેણી:રાજનેતા
શ્રેણી:૧૮૯૭માં જન્મ
શ્રેણી:ભારતીય રાષ્ટ્રીય કોંગ્રેસના પ્રમુખો
શ્રેણી:૧૯૪૫માં મૃત્યુ |
સરદાર પટેલ | https://gu.wikipedia.org/wiki/સરદાર_પટેલ | REDIRECT વલ્લભભાઈ પટેલ |
સીતા | https://gu.wikipedia.org/wiki/સીતા | thumb|200px|અગ્નિ પરિક્ષા આપી રહેલ સીતા, મુઘલ શૈલીનું ચિત્ર
સીતા ભગવાન રામના પત્ની તથા લક્ષ્મીનો અવતાર મનાય છે. જનક નંદિની માતા જાનકી તો ભારતીય સતીત્ત્વ કે નારીતાનું પ્રેરક અને જીવંત પ્રતીક છે. સીતા તો જાતે સંતાપ સહન કરીને, અનેક કષ્ટ સહન કરીને, વિશેષ તેજ પ્રગટાવીને જાણે ભગવાન રામથી પણ આગળ નીકળી જાય છે. સીતાનો જન્મ પણ ચમત્કારી અને વિદાય પણ ચમત્કારી. ધરતીની પુત્રી ધરતીમાં સમાઈ જાય છે. વેદમાં સીતા કૃષિની દેવી મનાઈ છે. ‘સીતા’ શબ્દનો અર્થ થાય, હળથી ખેડાઈને ધરતીમાંથી મળેલી કે ઉત્પન્ન થયેલી. વાલ્મીકિ રામાયણ તેમ જ બીજી પાછળની રામકથાઓ પ્રમાણે મિથિલાના રાજા જનક દ્વારા હળથી ધરતી ખેડતાં એમાંથી મળેલ કન્યાનું નામ ઉત્પત્તિ પ્રમાણે ‘સીતા’ રખાયું. જનકની પુત્રી હોઈ તે ‘જાનકી’ કહેવાઈ આ રીતે જાનકી ‘અયોનિજા’ કહેવાયાં.
સીતાનાં પૂર્વજન્મનું નામ વેદવતી હતું. દેવી ભાગવતમાં કહ્યું છે કે, રાજા કુશઘ્વજની પત્ની માલવતીથી લક્ષ્મીનાં અંશરૂપે પુત્રી જન્મી અને જન્મતાં જ તે વેદમંત્રો ઉરચારવા લાગી. તેથી તેનું નામ પાડયું વેદવતી. એકવાર વનમાં તપ કરતી વેદવતી ઉપર રાવણ મોહિત થયો. વેદવતીએ તેને સપરિવાર સંહારનો શાપ આપ્યો ને પોતે યોગની અગ્નિમાં વિલીન થયાં. આ વેદવતી જ બીજા જન્મમાં જનકનંદિની જાનકી રૂપે પ્રખ્યાત બન્યાં, ને એના નિમિત્તે રાવણનો સંહાર થયો. માતા સીતાના ઉજજવળ ચરિત્રનો મૂળ આધાર તેમનો અટલ ‘પતિવ્રતા’ ધર્મ છે. વનગમન, વનવાસ, રાવણ દ્વારા અપહરણ, અગ્નિ પરીક્ષા, રામ દ્વારા ત્યાગ વગેરે પ્રસંગોમાં તેમના પતિવ્રતની કસોટી થાય છે. સીતાના ચરિત્રમાં નારી-સુલભ વૃત્તિઓ પણ જણાય છે. સુવર્ણમૃગ પ્રસંગમાં નારીસહજ સૌંદર્ય તરફનું આકર્ષણ પ્રબળ બન્યું છે. રાક્ષસીઓને દંડ ન દેવા હનુમાનને સમજાવતી સીતામાં નારીને યોગ્ય ક્ષમાશીલતા પ્રગટ થાય છે. સીતાજીનું હૃદય તો વાત્સલ્ય અને મમતાભર્યું છે. એમાં કયાંય કૃત્રિમ વ્યવહાર નથી. વનમાં પર્ણકુટિર આગળ રાવણનો સત્કાર કરતી અને ચિત્રકૂટમાં નાગરિકો સહિત ભરતના આગમન પર સૌની દિલથી સેવા કરતી સીતામાં ‘અતિથિ ધર્મ’ અને સેવાની ભાવના દેખાય છે જે સેવા, શીલ, સમર્પણ અને સહન શીલતાની ગુણસુગંધ ફેલાવે તે આદર્શ ભારતીય નારી એવા નારીજીવનનો આદર્શ સીતાના ચરિત્રમાંથી પ્રગટ થાય છે.
સીતાના અગ્નિપ્રવેશ પ્રસંગે બ્રહ્માજી રામને કહે છે, "સીતા લક્ષ્મીજી અને આપ વિષ્ણુ છો". ભાગવતમાં પણ લખ્યું છે કે રામ વિષ્ણુના અવતાર અને સીતા લક્ષ્મીનો અવતાર છે. પાછળથી લખાયેલાં રામાયણો જેવો કે અદ્ભુત રામાયણ, આનંદ રામાયણ, અઘ્યાત્મ રામાયણ વગેરેમાં તો સ્પષ્ટ રીતે જાનકી માતાની આદ્યશકિત કે દેવી શકિત રૂપે પ્રતિષ્ઠા થઈ છે. આનંદ રામાયણમાં સીતાના અનેક જન્મો અને સ્વરૂપો બતાવ્યાં છે. વિશ્વંભર નામના ઉપનિષદમાં ‘ૐ નમ: સીતારામાભ્યામ્’ એ મંત્રનો મહિમા બતાવ્યો છે.
ભારતીય લોકસંસ્કૃતિ માં સીતાજીનું મહત્વ
ભગવાન રામ પ્રાચીન ગ્રંથોમાં મુખ્યત્ત્વે લોકરક્ષક અને મર્યાદાપુરુષોત્તમ તરીકે વર્ણવાયેલા છે. ભક્તિયુગમાં પ્રેમલક્ષણા ભકિતનો પ્રભાવ સીતા-રામની ભકિત ઉપર પણ પડયો અને એના પરિણામે સત્તરમી સદીમાં ‘રામરસિક સંપ્રદાય’ અસ્તિત્ત્વમાં આવ્યો. આ સંપ્રદાયને જાનકીવલ્લભ સંપ્રદાય અને જાનકી સંપ્રદાય જેવાં બીજાં પણ નામોથી ઓળખવામાં આવે છે. મર્યાદા પુરુષોત્તમ શ્રી રામ સીતા સાથે રાસલીલા કરે એ માની શકાય તેવું નથી, છતાં એ પણ હકીકત છે કે ઉત્તર ભારતમાં ઘણે સ્થળે રાસબિહારી કે લીલાવિહારી રામનાં અને રાસેશ્વરી સીતાનાં સ્થાનકો ઉભાં થયાં છે.
આ પણ જુઓ
રામાયણ
રામ
શ્રેણી:દેવી દેવતા |
અક્ષાંશ-રેખાંશ | https://gu.wikipedia.org/wiki/અક્ષાંશ-રેખાંશ | thumb|300px|right|અક્ષાંશ-રેખાંશ
thumb|300px|right|વર્તુળાકાર પૃથ્વીને સપાટ કરીને સમાંતર રેખાશ કરેલો નક્શો
ભૂગોળમાં પૃથ્વી પર આવેલા કોઇ પણ સ્થળનું ચોક્કસ સ્થાન નક્કી કરવા માટે અક્ષાંશ-રેખાંશ ની પદ્ધતિનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિ પ્રમાણે પૃથ્વી ના ગોળા પર કલ્પિત રેખાઓ દોરવામાં આવે છે. ઉત્તર થી દક્ષિણ જતી રેખાઓ ને રેખાંશ તથા પૂર્વથી પશ્ચિમ જતી રેખાઓને અક્ષાંશ કહે છે.
પૃથ્વીના પોતાની ધરી પરના પરિભ્રમણ અને તે કારણે થતા સૂર્યોદય તથા સૂર્યાસ્ત પરથી ઉત્તર, દક્ષિણ, પૂર્વ, પશ્ચિમ વગેરે દીશાઓ નક્કી થાય છે. આથી પૃથ્વીના પરિભ્રમણની ધરી અક્ષાંશ અને રેખાંશ સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલી છે. પૃથ્વીના પરિભ્રમણની ધરી જ્યાં પૃથ્વી ના સ્તરને છેદે છે તે બિંદુઓને ઉત્તર ધ્રુવ તથા દક્ષિણ ધ્રુવ કહે છે. તમામ રેખાંશ રેખાઓ ઉત્તર ધ્રુવ અને દક્ષીણ ધ્રુવને જોડતા અર્ધવર્તુળાકાર રેખાખંડ છે. જ્યારેકે અક્ષાંશ એ આ રેખાંશ ને કાટખૂણે છેદતા પૃથ્વી સપાટી પર આવેલા સમાંતર વર્તુળો છે. આથી પૃથ્વી પર આવેલા (બે ધ્રુવ સિવાયના) કોઇ પણ સ્થાને થી એક અને માત્ર એક અક્ષાંશ તથા એક અને માત્ર એક રેખાંશ પસાર થાય છે તેમ કહી શકાય. અને આ બે રેખાઓના પૃથ્વી ના ગોળાની સાપેક્ષ બનતા ખૂણા ઓના માપ પરથી આપણે કોઇ પણ સ્થાનને ફક્ત બે આંકડાઓની મદદ થી દર્શાવી શકીએ છીએ.
બાહ્ય કડીઓ |
રાજધાની | https://gu.wikipedia.org/wiki/રાજધાની | રાજકીય વહીવટી એકમના મુખ્ય મથક ને રાજધાની કે પાટનગર કહે છે. માનવ ઇતિહાસ માં જ્યારથી રાજ્યો અસ્તિત્વમાં આવ્યા છે ત્યારથી કોઇ ને કોઇ સ્વરૂપમાં રાજધાની અસ્તિત્વમાં રહી છે. રાજાશાહી ના સમયમાં, રાજા જે નગર માંથી પોતાના રાજ્યનું સંચાલન કરતો હોય, તેને રાજધાની નો દરજ્જો આપવામાં આવે છે.
સ્વાભાવીક રીતે આ વહીવટી હોદ્દાના એકલાના કારણેજ રાજધાની નું ખાસ મહત્વ રહે છે. આજ કારણસર ઘણી વાર રાજધાની અન્ય ક્ષેત્રોમાં પણ મુખ્ય સ્થાન પ્રાપ્ત કરે છે, જેમકે સૌથી સમૃદ્ધ શહેર, સાંસ્કૃતિક કેન્દ્ર, સૌથી વધુ વસ્તી વાળું મહાનગર, વગેરે.
ભારતના ઇતિહાસ માં ઘણા શહેરો રાજધાની તરીકે આગળ આવ્યાં છે. પૌરાણીક કાળ માં હસ્તિનાપુર એ ભરતરાજા ના સામ્રાજ્યની રાજધાની હતું. નંદ તથા ગુપ્ત વંશ દર્મ્યાન મગધ રાજ્યની રાજધાની પાટલિપુત્ર(આજનું પટના) ભારતનું એક અત્યંત મહત્વનું શહેર હતું. ત્યાર પછી મુસલમાન અને મુઘલ રાજ્ય દર્મ્યાન હસ્તિનાપુર ના સ્થાનેજ બનેલું નવું નગર દિલ્હી આગળ આવ્યું, કે જે આજે ભારતની રાજધાની છે.
thumb|Delhi in Map of India
દિલ્હી ભારતની રાજધાની છે.દિલ્હીમા વસ્તિ ૧.૮૯ કરોડ લોકોની છે.તેનો કૂલ વિસ્તાર એરિયા પ્રમાણે ૧૪૮૪ ચોરસ કિલોમીટર છે.ભારતમા દિલ્હી બિજા નમ્બરનુ સૌથી વધુ વસ્તીવાળું શહેર છે. ભારતમાં મુંબઇ બાદ દિલ્હી બીજા ક્રમના સૌથી ધનાઢ્ય શહેર છે, જેમાં કુલ ૪૫૦ અબજ ડોલરની સંપત્તિ છે અને ૧૮ અબજોપતિઓ અને ૨૩,૦૦૦ કરોડપતિઓનું ઘર છે.
શબ્દ કેપિટલ લેટિન કૅપુટ પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ "હેડ" છે. કેટલાક ઇંગ્લીશ બોલતા રાજ્યોમાં, નીચલા ઉપવિભાગોમાં કાઉન્ટી કાઉન્ટી, કાઉન્ટી સીટ અને બરો સીટનો ઉપયોગ પણ થાય છે. એકીકૃત રાજ્યોમાં, પેટાત્મક રાજધાનીઓને સામાન્ય રીતે "વહીવટી કેન્દ્રો" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. વૈકલ્પિક શબ્દ હેડટાઉન છે. રાજધાની ઘણીવાર તેના ઘટકનું સૌથી મોટું શહેર છે. |
પાટનગર | https://gu.wikipedia.org/wiki/પાટનગર | REDIRECT રાજધાની |
રાજા રવિ વર્મા | https://gu.wikipedia.org/wiki/રાજા_રવિ_વર્મા | રાજા રવિ વર્મા (૨૯ એપ્રિલ ૧૮૪૮ – ૨ ઓક્ટોબર ૧૯૦૬) એ મલયાલી મૂળના પ્રખ્યાત ચિત્રકાર અને કલાકાર હતા. તેમના ચિત્રોમાં જોવા મળતો વિશાળ સામાજીક પરિપેક્ષ અને સૌંદર્યબોધના કારણે તેઓ ભારતીય ચિત્રકલા જગતના ઇતિહાસમાં મહાન ચિત્રકાર તરીકે ઓળખ પામ્યા છે. તેમની ચિત્રકારી શુદ્ધ ભારતીય સંવેદના અને યુરોપની કળાના સંમિશ્રણના ઉદાહરણ રૂપે જોવામાં આવે છે. પરંપરા અને ભારતીય કલાના સૌંદર્યબોધની સાથોસાથ જ તેઓ યુરોપીયન તત્ત્વબોધ તકનિકની પ્રયુક્તિ કરવામાં સફળ રહ્યાં. પોતાના ચિત્રોના શિલામુદ્રણ (લિથોગ્રાફ) સામાન્ય જનતાને પરવડે તેવી કિંમતે ઉપલબ્ધ કરાવાના કારણે તેઓ લોકમાનસમાં એક ચિત્રકાર, પ્રભાવશાળી વ્યક્તિ અને સાર્વજનિક હસ્તી તરીકે સ્થાન જમાવવામાં સફળ રહ્યાં. ખાસ કરીને પુરાણો, રામાયણ – મહાભારત જેવા મહાકાવ્યોના પ્રસંગો અને દેવી દેવતાઓના ચિત્રોને સમગ્ર ભારતમાં અગાધ આવકાર મળ્યો.
અંગત જીવન
right|thumb|રવિ વર્માની પુત્રી મહાપ્રભા તેના પુત્ર સાથે
right|thumb|રવિ વર્માના સાળી, આટ્ટીંગલના મહારાણી ભારાણી થીરુમલ લક્ષ્મીબાઈ
તેમનો જન્મ ત્રાવણકોર રજવાડાં (હાલ કેરળ)ના કિલિમનૂર ખાતે થયો હતો. તેમના પિતા એઝુમાવિલ નિલકંઠન ભટ્ટાત્રિપદ સંસ્કૃત અને આયુર્વેદના પંડિત હતા અને તેમની માતા ઉમયામ્બા થમ્પૂરાટ્ટી કવયિત્રી અને લેખિકા હતા. તેમણે લખેલ પુસ્તક પાર્વતી સ્વયંવર એ તેમના મૃત્યુ બાદ રવિ વર્માએ પ્રકાશિત કરાવેલું. તેમને એક બહેન મંગળાબાઇ અને બે ભાઇઓ ગોદા વર્મા (જ. ૧૮૫૪) અને રાજા વર્મા (જ. ૧૮૬૦) હતા. તે પૈકી રાજા વર્મા પણ ચિત્રકાર હતા અને તેમણે રવિ વર્માની સાથે જ પોતાનુ જીવન વ્યતિત કર્યું. યુવાન વયે જ ત્રાવણકોરના મહારાજા ઐલયમ થીરુનાલનો આશ્રય મળતાં તેમની ઔપચારિક તાલીમની શરુઆત થઈ."ધ ડાયરી ઓફ રાજારાજા વર્મા" તેમણે ચિત્રકારીના બુનિયાદી પાઠ મદૂરાઈથી શિખ્યા. બાદમાં પાણી રંગોની ચિત્રકારી રામાસ્વામી નાયડુ પાસેથી અને તૈલચિત્રોની કલા ડચ છાયાચિત્રકાર થીઓડોર જેન્સોન પાસેથી શિખ્યાં.
વર્ષ ૧૮૬૬ માં, ૧૮ વર્ષની ઉંમરે તેમના લગ્ન ત્રાવણકોર રજવાડાના મવેલિક્કર રાજ ઘરાનામાં ભગીરથી નામની ૧૨ વર્ષની કન્યા સાથે થયા. ભગીરથીનું મૂળ નામ પૂરુરુટ્ટતી નાલ ભગિરથી બાઈ હતું. તે તેમણી ત્રણ બહેનોમાં સૌથી નાના હતાં. તેમની મોટી બે બહેનોને ૧૮૫૭ ની સાલમાં ત્રાવણકોર રાજઘરાનામાં દત્તક આપવમાં આવી હતી. એ બન્ને બહેનો અટ્ટીંગલની રાણીઓ તરીકે ઓળખાતી હતી. આ જ કારણોસર રાજા રવિ વર્માના ત્રાવણકોર રાજ્ય સાથેના સંબંધો વધુ ગાઢ હતા. રવિ વર્માને પાંચ સંતાનો હતા જેમાં બે પુત્ર અને ત્રણ પુત્રીઓનો સમાવેશ થતો હતો. તેમનો સૌથી જ્યેષ્ઠ પુત્ર કેરાલા વર્મા (જ. ૧૮૭૬) ખૂબ જ આધ્યાત્મિક વૃતિવાળો હતો. તેણે જીવનપર્યંત લગ્ન ન કર્યા અને ૧૯૧૨ માં ઈશ્વરની શોધ માટે ગૃહત્યાગ કર્યો. નાનો પુત્ર રામા વર્મા (જ, ૧૮૭૯)એ તેના પિતાના વારસાને સંભાળ્યો અને મુંબઈની જે. જે. સ્કૂલ ઓફ આર્ટ્સમાંથી શિક્ષણ મેળવ્યું. તેમની જ્યેષ્ઠ પુત્રી ઐલયમ નાલ મહાપ્રભા રવિ વર્માના બે ચિત્રોમાં જોવા મળે છે.
રાજા રવિ વર્મા પ્રેસ
ત્રાવણકોરના દિવાન ટી. માધવ રાવની સલાહથી ૧૮૯૪માં રવિ વર્માએ એક લિથોગ્રાફિક પ્રિંટીંગ પ્રેસ ઘાટકોપર, મુબંઈ ખાતે શરૂ કર્યો. જે ૧૮૯૯માં મહારાષ્ટ્રના લોનાવાલા ખાતે સ્થળાંતરીત કરાયો હતો. આ પ્રેસ દ્વારા રામાયણ, મહાભારત અને પુરાણના પ્રસંગો અને દેવી દેવતાના ચિત્રો છાપવામાં આવ્યાં. આ ચિત્રો ૧૯૦૬ ની સાલમાં રવિ વર્માના નિધન બાદ પણ વર્ષો સુધી હજારોની સંખ્યામાં છપાતા રહ્યાં. રાજા રવિ વર્મા પ્રેસએ તે સમયનો ભારતનો સૌથી મોટો પ્રેસ હતો. આ પ્રેસનું વહિવટી સંચાલન રવિ વર્માના ભાઇ રાજા વર્માના હસ્તક હતું પણ તેમના વહિવટમાં પ્રેસને ખૂબ જ આર્થિક નુકસાન ભોગવવુ પડ્યું. ૧૮૯૯માં પ્રેસે નાદારી નોંધાવી અને ૧૯૦૧માં આ પ્રેસ, જર્મનીના એક ટેકનીશિયનને વેચી દેવામાં આવ્યો. શરુઆતમાં આ ટેકનિશીયન દ્વારા પણ રવિ વર્માના ચિત્રોનું વેચાણ ચાલુ રાખ્યું. સમય જતાં તેણે એક કલાકારને ભાડે રાખ્યો. પાછળથી સ્રેડીન્જરે આ પ્રેસનો વિસ્તાર કર્યો અને તેનો વાણિજ્યીક અને વિજ્ઞાપન છાપવામાં ઉપયોગ કર્યો. ૧૯૭૨માં આગને કારણે આ પ્રેસને નુકસાન થયું ત્યાં સુધી આ પ્રેસ કાર્યરત રહ્યો. આગમાં રવિ વર્માના ઘણા બધા અસલી લિથોગ્રાફિક ચિત્રો નાશ પામ્યાં.
કલા કારકિર્દી
બ્રિટીશ વહિવટદાર એડાગર થર્સ્ટનનો રવિ વર્મા અને તેમના ભાઇની કારકિર્દી ઘડવામાં વિશેષ ફાળો રહ્યો છે. ૧૮૭૩માં વિએના ખાતે યોજાયેલી આંતરરાષ્ટ્રીય ચિત્ર પ્રદર્શિનીમાં એવોર્ડ જીત્યા બાદ તેમની કલાને વૈશ્વિક સ્તરે અનુમોદન મળ્યું. ૧૮૯૩માં શિકાગો ખાતે યોજાયેલી આંતરરાષ્ટ્રીય ચિત્ર પ્રદર્શિનીમાં બે સુવર્ણ પદક મેળવ્યાં. ચિત્ર પ્રેરણા મેળવવા તેઓ સમગ્ર ભારતમાં ફર્યા. મહાભારતના પાત્રો પૈકી દુશ્યંત – શકુંતલા અને નળ – દમયંતિના ચિત્રો એ એમને ખાસ્સી પ્રસિદ્ધિ અપાવી. તેમના ઘણા ખ્યાતનામ ચિત્રો વડોદરા ખાતે લક્ષ્મી વિલાસ પેલેસમાં સંગ્રહાયેલાં છે. અન્ય કેટલાંક ચિત્રો મૈસૂર અને ત્રાવણકોરના મહેલમાં સચવાયેલાં છે.
સન્માન
thumb|175px|ટપાલ ટિકિટ પર રાજા રવિ વર્મા (૧૯૭૧)
૧૯૦૪માં વાઈસરોય લોર્ડ કર્ઝને બ્રિટીશ રાજા તરફથી વર્માને કેસર-એ-હિંદનો સુવર્ણ પદક આપ્યો. જેમાં સૌ પ્રથમ વાર તેમનો રાજા રવિ વર્મા તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો.
મવેલીકારા, કેરળ ખાતે એક ફાઈન આર્ટસ કોલેજને રાજા રવિ વર્મા નામ આપવામા આવ્યું છે.
કોલિમનૂર ખાતેની માધ્યમિક શાળાને રવિ વર્માનું નામ આપવામાં આવ્યું છે. એવી ઘણી સાંસ્કૃતિક શિક્ષણ સંસ્થાઓ છે જેમને રવિ વર્માનું નામ અપાયુ છે.
૨૦૧૩માં બુધ ગ્રહ પરના એક ક્રેટરને તેમના સન્માનમાં રવિ વર્મા નામ અપાયું છે.
ભારતીય કલા જગતના તેમના યોગદાન અનુસંધાને કેરળ સરકાર દ્વારા દર વર્ષે કલાના ક્ષેત્રમાં ઉત્કૃષ્ઠ પ્રદાન કરનારને રાજા રવિ વર્મા પુરસ્કાર અપાય છે.
તેમના મૃત્યુની ૬૫મી વરસી પર ભારતીય ટપાલ વિભાગ દ્વારા તેમની એક ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડવામાં આવી છે. જેના પર તેમનું છાયાચિત્ર અને તેમનું પ્રસિદ્ધ ચિત્ર દમયંતિ અને હંસ જોવા મળે છે.
પ્રસિદ્ધ ચિત્રો
ચિત્ર ઝરુખો
અન્ય
ચેન્નાઈ સિલ્કના સંચાલક શિવલિંગમએ રવિ વર્માના ૧૧ ચિત્રો દર્શાવતી એક સાડી તૈયાર કરેલી જેનો ગીનીસ બુક ઓફ વર્લ્ડ રેકોર્ડમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે. વિવાહ પત્તુ તરીકે ઓળખતી આ સાડી વર્ષ ૨૦૦૮ની સૌથી મોંઘી સાડી (૪૦ લાખ) બની હતી. તેનુ વજન લગભગ ૮ કિલોગ્રામ જેટલું હતું અને તેને તૈયાર કરવામાં એક વર્ષનો સમય લાગ્યો હતો.
વર્ષ ૨૦૧૦માં ભારતીય દિગ્દર્શક લેનીન રાજેન્દ્રએ મલયાલમ ફિલ્મ મકરમાન્જુ (ધ મિસ્ટ ઓફ કેપ્રીકોર્ન) બનાવી હતી જે રવિ વર્માના જીવનના કેટલાક અંશો રજૂ કરતી હતી.
વર્ષ ૨૦૧૪માં ફિલ્મ નિર્માતા કેતન મહેતાએ રણદીપ હુડ્ડાને રવિ વર્માના પાત્રમાં રજૂ કરતી ફિલ્મ રંગરસિયાનું નિર્માણ કર્યું હતું.
મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય પાઠ્યપુસ્તક મંડળ દ્વારા રવિ વર્માની સ્વામી વિવેકાનંદ સાથેની મુલાકાત વર્ણવતું પ્રકરણ અપૂર્વ ભેટ શિર્ષક હેઠળ મૂકવામાં આવ્યુ છે. જે રણજીત દેસાઇ લિખિત નવલકથા રાજા રવિ વર્મા પર આધારિત છે.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
રાજા રવિ વર્મા વિશેની વેબસાઇટ
શ્રેણી:વ્યક્તિત્વ
શ્રેણી:ચિત્રકાર
શ્રેણી:૧૯૦૬માં મૃત્યુ |
રવિવર્મા | https://gu.wikipedia.org/wiki/રવિવર્મા | REDIRECT રાજા રવિ વર્મા |
કીડીયાનગર | https://gu.wikipedia.org/wiki/કીડીયાનગર | કીડીયાનગર એ એશિયા ખંડના ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજયના કચ્છ જિલ્લાના રાપર તાલુકાનું ગામ છે. કીડીયાનગર ગામના લોકોનો મુખ્ય વ્યવસાય ખેતી, ખેતમજૂરી તેમ જ પશુપાલન છે. આ ગામમાં પ્રાથમિક શાળા, પંચાયતઘર, આંગણવાડી તેમ જ દૂધની ડેરી જેવી સવલતો પ્રાપ્ય થયેલી છે.
ગામમની નજીકથી કારેશ્વર નદી ઉદ્ભવે છે.
શ્રેણી:રાપર તાલુકો
શ્રેણી:વાગડ |
કરમસદ | https://gu.wikipedia.org/wiki/કરમસદ | thumb|400px|સરદાર પટેલ મેમોરિયલ, કરમસદ
કરમસદ ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના ચરોતર પ્રદેશમાં આવેલા આણંદ જિલ્લામાં આવેલા કુલ ૮ (આઠ) તાલુકાઓ પૈકીના એક એવા આણંદ તાલુકામાં આવેલું એક શહેર છે. ભારતના સ્વતંત્રતા સેનાની અને લોખંડી પુરુષ તરીકે ઓળખાતા પ્રસિદ્ધ રાજનેતા સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ કરમસદના વતની હતા. તેઓ નવાધરામા રહેતા હતા. તેમનુ ઘર જોવાલાયક સ્થળ છે.
કરમસદની જન્મ તારીખ અથવા કરમસદ અસ્તિત્વમાં આવ્યા ત્યારે બરાબર જાણી શકાયું નથી, પરંતુ કુમારપાળના સમયમાં એટલે કે ઇ.સ. ૧૧૫૫માં, ગામમાં મુખ્યત્વે કોળી અને અન્ય પછાત જાતિના લોકોનો સમાવેશ થતો હતો. આ સમુદાયમાં યોગ્ય કૃષિ કુશળતાનો અભાવ છે. આને કારણે, જો તક મળે તો તેઓ લૂંટ, ચોરી અથવા નોકરો તરીકે કામ કરતા હતા. ઇ.સ. ૧૨૧૧ માં મૂળ હિલોડનો (અડાલજ નજીકનું એક શહેર) અજા પટેલ અહીં આવ્યો અને અહીં સ્થાયી થયો. તેની કુશળતાને કારણે, કૃષિ ઉત્પાદનમાં વધારો થયો અને ગામ સમૃદ્ધ થયું.
ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળના ભારતના મહાન નેતાઓમાંના એક સરદાર વલ્લભભાઇ પટેલ કરમસદમાં ઉછર્યા હતા. તે તેમના મોટા ભાઈ વિઠ્ઠલભાઇ પટેલનું ઘર પણ હતું, જે એક મહત્વપૂર્ણ રાજકીય નેતા પણ હતા. પટેલ ભાઈઓ તેમના બે મોટા ભાઇઓ અને એક નાના ભાઈ અને બહેન સાથે રહેતા હતા, અને માતા-પિતા ઝવેરભાઇ અને લાડબા પટેલ તેના પરિવારના ખેતરોની બાજુમાં કાદવ-ઈંટવાળા મકાનમાં રહેતા હતા. આ ઘર પટેલના સ્મારક તરીકે આજદિન સુધી સચવાયું છે.
પ્રખ્યાત વ્યક્તિઓ
સરદાર પટેલ
વિઠ્ઠલભાઈ પટેલ
બાહ્ય કડીઓ
કરમસદ સમાજ, યુ.કે.
કરમસદ માનચિત્ર, વિકિમેપીયા પર
શ્રેણી:આણંદ તાલુકો |
માનસરોવર | https://gu.wikipedia.org/wiki/માનસરોવર | REDIRECT માન સરોવર |
નાઇટ્રોજન | https://gu.wikipedia.org/wiki/નાઇટ્રોજન | 250px|thumb|આવર્ત કોષ્ટક માં નાઇટ્રોજન
નાઇટ્રોજન (અન્ય નામ: નત્રલવાયુ) તત્વ આવર્ત કોષ્ટકનો મહત્વનો વાયુ છે. નાઇટ્રોજન ની આણ્વીક સંખ્યા ૭ અને તેનું ચિહ્ન N છે. આ એક રંગહીન, ગંધહીન અને સ્વાદહીન વાયુ તરીકે બે પરમાણુ વડે બનતા અણુના સ્વરૂપમાં જોવા મળે છે. પૃથ્વી ના વાતાવરણ ના ૭૮.૧ % જેવા મોટા જથ્થામાં મળી આવતો નાઇટ્રોજન સજીવ પેશીઓ માં રહેલા ઍમિનો ઍસિડ નો મહત્વનો એકમ છે.આ વાયુ પ્રમાણમા ઓછો સક્રિય છે. તેનો એક મહત્વનો ઉપયોગ હેબર પધ્ધતિ દ્વારા એમોનિયા બનાવવા થાય છે.
શ્રેણી:રાસાયણિક તત્વો |
સ્ટબ | https://gu.wikipedia.org/wiki/સ્ટબ | REDIRECT Project:સ્ટબ |
આયર્ન | https://gu.wikipedia.org/wiki/આયર્ન | REDIRECT લોખંડ |
લોખંડ | https://gu.wikipedia.org/wiki/લોખંડ | 250px|thumb|right|આવર્ત કોષ્ટકમાં લોખંડ
લોખંડ એક રાસાયણિક તત્વ છે જેનું ચિહ્ન Fe (લૅટિન: Ferum - ફેરમ્) છે.તેની ક્રમાંક ૨૬ છે. લોખંડ એ નરમ, ચળકતી ધાતુ છે. અવકાશ માં તારાઓના નિર્માણ ચક્રમાં લોખંડ અને નિકલ એ બે ધાતુઓ અંતિમ ભાગમાં બને છે, અને તે આ પ્રક્રિયા દ્વારા બનતું સૌથી ભારે તત્વ છે. આ કારણે તે પૃથ્વી પર, તેમજ અવકાશી પદાર્થોમાં મોટા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. લોખંડ એક મજબુત ધાતુ છે, આથી તેનો ઔદ્યોગિક ક્ષેત્રે, ઓજારો તથા હથિયારો બનાવવામાં ભરપૂર ઉપયોગ થાય છે. આ રીતે માનવ ઇતિહાસ ઘડવામાં લોખંડનો મહત્વનો ફાળો રહેલો છે.
લોખંડ ના પ્રકાર
MS (માઈલ્ડ સ્ટીલ)
EN8
WPS
ઊપયોગ
ધાત્વિય (Metallurgical)
+Iron production 2009 (million tonnes)Steel Statistical Yearbook 2010 . World Steel AssociationદેશIron orePig ironDirect ironSteelચીન(China) 1,114.9549.4 573.6ઓસ્ટ્રેલિયા(Australia)393.9 4.4 5.2બ્રાઝિલ(Brazil)305.025.1 0.011 26.5જાપાન(Japan) 66.9 87.5ભારત(India)257.438.2 23.463.5રશિયા(Russia)92.1 43.9 4.760.0ઉક્રેઇન(Ukraine)65.8 25.7 29.9દ.કોરિયા(South Korea) 0.1 27.3 48.6જર્મનિ(Germany)0.4 20.10.38 32.7વિશ્વ(World) 1,594.9914.0 64.5 1,232.4
આયર્ન સૌથી વ્યાપક રીતે તમામ ધાતુઓના વપરાય છે, વિશ્વભરમાં ધાતુ ઉત્પાદનમાં 95% હિસ્સો ધરાવે છે. તેના નીચા ખર્ચ અને વધુ મજબૂત તેને મશીનરી અને મશીન ટૂલ્સ, ઓટોમોબાઇલ્સ, તો મહત્વના ખુબ જ જરુરી બાંધકામ જેમ કે એન્જિનિયરિંગ કાર્યક્રમોમાં અનિવાર્ય માળખાકીય ઘટકો બનાવવા મોટા જહાજો, અને ઇમારતો માટે વપરાય છે. શુદ્ધ લોહ તદ્દન સોફ્ટ છે, તે એકદમ સામાન્ય રીતે સ્ટીલ સ્વરૂપમાં જ વપરાય છે.
વ્યાપારીક રીતે ઉપલબ્ધ લોહ શુદ્ધતા અને ઉમેરણોની ઉપલબ્ધિ પર આધારિત વર્ગીકૃત કરવામાં આવે છે. પિગ આયર્ન 3.5-4.5% કાર્બન અને જેમ કે અશ્શુદ્ધિઓ (જેમ કે સલ્ફર, સિલિકોન અને ફોસ્ફરસ વિગેરે) વિવિધ માત્રામાં ધરાવે છે. કાચું લોખંડ વેચાઉ ઉત્પાદન નથી પરંતુ બીડ(કાસ્ટ આયર્ન-Cast iron) અને લૌહ અયસ્ક કે લોખંડ, સ્ટીલના ઉત્પાદન માટેનુ એક મધ્યવર્તી પગલું(સ્વરૂપ) છે. બીડ(કાસ્ટ આયર્ન) એ 2-4% કાર્બન, 1-6% સિલિકોન, અને થોડી માત્રામાં મેંગેનીઝધરાવે છે.
અશુદ્ધિઓ(જેવી કે સલ્ફર અને ફોસ્ફરસ) પિગ આયર્નમા હાજર છે કે ગુણધર્મો પર નકારાત્મક અસર કરે છે તેમને એક સ્વીકૃત સ્તર સુધી ઘટાડી દેવામાં આવી છે. તેઓનુ ગલન બિંદુ 1420-1470 કેલ્વિન(K) છે, જે તેના બે મુખ્ય ઘટકો ક્યાં કરતાં ઓછુ છે અને તેને કાર્બન અને લોહ મળીને જ્યારે ગરમ કરે છે ત્યારે ઓગાળી શકાય અને લોહ ઉત્પાદન કરી શકાય છે. કાર્બન સ્વરુપ પર આધારિત તેના યાંત્રિક ગુણધર્મોમા મોટો ફેરફાર તેમને મિશ્રધાતુ(alloy-એલોય) માં લઈ જાય છે.
"શ્વેત" કાસ્ટ આયરન એ કાર્બનને તેમના આયરનcementite, અથવા લોહ CARBIDE સ્વરૂપમાં સમાવે છે. આ હાર્ડ, બરડ સંયોજન સફેદ કાસ્ટ આયરન યાંત્રિક ગુણધર્મો પર પ્રભુત્વ ધરાવે છે, તેમને હાર્ડ બનાવે છે, પરંતુ આઘાત માટે unresistant છે. સફેદ કાસ્ટ આયર્નની તૂટેલી સપાટી તૂટેલ CARBIDE, બહુ નિસ્તેજ, ચાંદી, ચળકતી સામગ્રી, તેથી સજ્ઞા દંડ પાસા ભરેલી છે.
In gray iron the carbon exists free as fine flakes of graphite, and also renders the material brittle due to the stress-raising nature of the sharp edged flakes of graphite. A newer variant of gray iron, referred to as ductile iron is specially treated with trace amounts of magnesium to alter the shape of graphite to spheroids, or nodules, vastly increasing the toughness and strength of the material.
Wrought iron contains less than 0.25% carbon.[52] It is a tough, malleable product, but not as fusible as pig iron. If honed to an edge, it loses it quickly. Wrought iron is characterized by the presence of fine fibers of slag entrapped in the metal. Wrought iron is more corrosion resistant than steel. It has been almost completely replaced by mild steel for traditional "wrought iron" products and blacksmithing.
Mild steel corrodes more readily than wrought iron, but is cheaper and more widely available. Carbon steel contains 2.0% carbon or less,[53] with small amounts of manganese, sulfur, phosphorus, and silicon. Alloy steels contain varying amounts of carbon as well as other metals, such as chromium, vanadium, molybdenum, nickel, tungsten, etc. Their alloy content raises their cost, and so they are usually only employed for specialist uses. One common alloy steel, though, is stainless steel. Recent developments in ferrous metallurgy have produced a growing range of microalloyed steels, also termed 'HSLA' or high-strength, low alloy steels, containing tiny additions to produce high strengths and often spectacular toughness at minimal cost.
Photon mass attenuation coefficient for iron.Apart from traditional applications, iron is also used for protection from ionizing radiation. Although it is lighter than another traditional protection material, lead, it is much stronger mechanically. The attenuation of radiation as a function of energy is shown in the graph.
The main disadvantage of iron and steel is that pure iron, and most of its alloys, suffer badly from rust if not protected in some way. Painting, galvanization, passivation, plastic coating and bluing are all used to protect iron from rust by excluding water and oxygen
સંદર્ભો
બાહ્ય કડીઓ
શ્રેણી:રાસાયણિક તત્વો |
સિલ્વર | https://gu.wikipedia.org/wiki/સિલ્વર | REDIRECT ચાંદી |
ગોલ્ડ | https://gu.wikipedia.org/wiki/ગોલ્ડ | REDIRECT સોનું |
ચાંદી | https://gu.wikipedia.org/wiki/ચાંદી | 250px|thumb|right|આવર્ત કોષ્ટક માં ચાંદી
ચાંદી એ એક તત્વ છે જેની સંજ્ઞા Ag અને અણુ ક્રમાંક ૪૭ (લૅટિન: Argentum - આર્જેન્ટમ) છે. આ એક મૃદુ, સફેદ, ચળકતું સંક્રાંતિ ધાતુ તત્વ છે. ચાંદી એ વિદ્યુત અને ઉષ્મા બંને નું સૌથી સુવાહક તત્વ છે. ચાંદી પ્રકૃતિમાં તેના શુદ્ધ સ્વરૂપે અને સોનાની ખનિજમાં મિશ્ર ધાતુ તરીકે મળી આવે છે જેમકે આર્જેન્ટાઈટ અને ક્લોરાર્ગીરાઈટ. મોટા ભાગની ચાંદી તાંબુ સોનું, સીસું અને જસત આદિના શુદ્ધિકરણ સમયે આડ પેદાશ તરીકે મળે છે.
આજે ચાંદી વિદ્યુત સંપર્કો, વિદ્યુત વાહકો, આરીસા બનાવવા અને રાસાયણિક પ્રક્રીયામાં ઉદ્દીપક તરીકેવપરાય છે. તેના સંયોજનોઇ ફોટોગ્રાફેક ફીલ્મમાં અને સીલ્વર નાઈટ્રેટ જેવા સંયોજનો જીવાણુ નાશક તરીકે થાય છે. જીવાણુ નાશક તરીકેના ચાંદીના વૈદકીય ઉપયોગ નું સ્થાન હવે એન્ટીબાયોટિક્સે લીધું છે પન આ તત્વોના વૈદકીય ઉપયોગ પર સંશોધન ચાલુ છે.. ઘણા લાંબા સમયથી કિમતી ધાતુ તરીકે જાણીતી રહી છે અને તેનો ઉપયોગ ચલણી સિક્કા, ઘરેણા તથા વાસણો બનાવવામાં થતો આવ્યો છે.આજ થી ઘણા વષો પહેલા ભારત મા ચાંદી ના સિક્કા નુ ચલણ હતુ,ચાંદી ના દાગીના ભારત મા મુખ્યત્વે ૫૦ થી ૮૫ ટચ ના દાગીના નુ ચલણ છે,
શ્રેણી:રાસાયણિક તત્વો |
સોનું | https://gu.wikipedia.org/wiki/સોનું | 250px|thumb|right|આવર્ત કોષ્ટક માં સોનું
સોનું એક તત્વ છે જેની ક્રમાંક ૭૯ અને ચિહ્ન Au (લૅટિન: Aurum - ઑરમ્ ). સોનું વર્ષોથી અત્યંત કિમતી ધાતુ તરીકે જાણીતી છે. સોનાનો સદીઓથી નાણા તરીકે, ધન નો સંચય કરવાના એક સરળ રસ્તા તરીકે તથા ઘરેણાં વગેરે બનાવવા માટે થતો આવ્યો છે. સોનુ એ વજનદાર, ચળકતી, નરમ, પીળા રંગની ધાતુ છે. કુદરતમાં મળી આવતી તમામ ધાતુઓમાં આ સૌથી નરમ ધાતુ છે અને આસાનીથી કોઇ પણ ઘાટમાં ઘડાઇ જાય છે. સોનાના દાગીનાની ભારતમાં ઘણી ખપત થાય છે.
આજે સોનું એક આંતરરાષ્ટ્રીય ચલણ તરીકે આખા વિશ્વનું અર્થતંત્ર સ્થિર રાખવા માટે વપરાય છે.
આદીકાળ થી માનવ સોનાથી મોહીત રહ્યો છે. કારણ કે તે ક્યારેય કાટ ખાતુ નથી કે બરડ થતુ નથી.
ચિત્રો
શ્રેણી:રાસાયણિક તત્વો |
સિલિકોન | https://gu.wikipedia.org/wiki/સિલિકોન | 250px|thumb|right|આવર્ત કોષ્ટક માં સિલિકોન
સિલિકોન એક તત્વ છે જેનો ક્રમાંક ૧૪ અને ચિહ્ન Si છે. સિલિકોન કાર્બન સમુહમાં કાર્બન પછીનું બીજું તત્વ છે. પૃથ્વીનું સ્તર મહદ્ અંશે સિલિકેટ સંયોજનોનું બનેલું છે. સિલિકોન સ્ફટિક સ્વરૂપમાં હીરા જેવી જાળીદાર રચના ધરાવે છે. ૨૦મી સદીના મધ્યભાગ થી સિલિકોન નો ઉપયોગ વિજાણુ યંત્રો બનાવવામાં થઇ રહ્યો છે, જે દિન પ્રતિદિન માનવજીવન નું એક અવિભાજ્ય અંગ બની રહ્યા છે.
શ્રેણી:રાસાયણિક તત્વો
શ્રેણી:વિજ્ઞાન
શ્રેણી:રસાયણવિજ્ઞાન |
ગાય | https://gu.wikipedia.org/wiki/ગાય | thumb|300px|તમિલનાડુમાં ગાય
ગાય એ ભારતમાં ઠેર ઠેર જોવા મળતું એક ચોપગું, શીંગડાવાળું, પાલતુ સસ્તન વર્ગમાં આવતું પ્રાણી છે. આ પ્રાણીની માદા જાતિને ગાય કહે છે. જ્યારે નર જાતિમાં લગામ વાળા નરને બળદ અને લગામ વગરનાં નર ને આખલો કહે છે. ગાયનો ઉછેર તેના દૂધ માટે, જ્યારે કે બળદનો ઉછેર ખેતીવાડીમાં મજૂરી માટે થાય છે. મળી આવેલા અવશેષો અનુસાર ગાયનું પાલન ભારતમાં સિંધુ ખીણની સંસ્કૃતિના સમયથી થતું આવ્યું છે. કારણકે તેની દરેક ઉપજ થી કંઇના કંઇ મળે જ છે. ગાય ને ભારતમાં માતાનો દરજ્જો અપાય છે.
પરશુરામ જે વિષ્ણુનાં અવતાર માનવામાં આવે છે, તે પોતાનાં શત્રુ તરીકે સહસ્રાર્જુનને ગણાવતા હતા. કારણ કે સહસ્રાર્જુને કામધેનું ગાયનું અપહરણ કર્યુ હતું.रघुवंशमहाकाव्यम्, सर्गः - ११, श्लो. ७४
ગાયની જાતો
આમ તો ગાય દુનિયાનાં મોટા ભાગનાં દેશોમાં જોવા મળે છે. પ્રદેશ અને હવામાન અનુસાર તે અલગ અલગ રંગ, આકાર અને દેખાવમાં જોવા મળે છે. ભારતમાં જાણીતી ગાયોની ઓલાદોની સંખ્યા ત્રીસ છે.
ગીર ગાય
ગીર ગાય ગોળ ઉપસેલું કપાળ તથા લાંબા લટકતા કાન ધરાવે છે. તેનાં શિંગડા વર્તુળાકાર અને પાછળ તરફ વળેલાં હોય છે. તેનો રંગ લાલથી લઇને અને પીળો તથા સફેદ હોય છે. ગીર ગાયનો વિસ્તાર મુખ્યત્વે ગુજરાત તેમજ પડોશી રાજ્ય મહારાષ્ટ્ર તથા રાજસ્થાન છે. આ ગાય સરેરાશ ૩૮૫ કિગ્રા વજન તથા ૧૩૦ સેમી ઊંચાઇ ધરાવતી હોય છે. સરેરાશ એક વેતરમાં ૧૫૯૦ કિ.ગ્રા. દૂધ આપે છે.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
શ્રેણી:પ્રાણીઓ
શ્રેણી:પશુપાલન |
તામ્બુ | https://gu.wikipedia.org/wiki/તામ્બુ | REDIRECT તાંબું |
કૉપર | https://gu.wikipedia.org/wiki/કૉપર | REDIRECT તાંબું |
IP address | https://gu.wikipedia.org/wiki/IP_address | REDIRECT IP એડ્રેસ |
સૌરાષ્ટ્ર | https://gu.wikipedia.org/wiki/સૌરાષ્ટ્ર | સૌરાષ્ટ્ર (અથવા સોરઠ કે કાઠિયાવાડ) એ અરબ સાગરમાં, ભારતના પશ્ચિમ ભાગમાં, ગુજરાત રાજ્યમાં આવેલો દ્વિપકલ્પ છે. તેની ઉત્તરમાં કચ્છનો અખાત અને પૂર્વમાં ખંભાતનો અખાત આવેલાં છે.
જિલ્લાઓ
સૌરાષ્ટ્રમાં ગુજરાતના નીચેના જિલ્લા તેમજ વિસ્તારોનો સમાવેશ થાય છે:
દેવભૂમિ દ્વારકા
જામનગર
મોરબી
રાજકોટ
પોરબંદર
જુનાગઢ
ગીર સોમનાથ
અમરેલી
ભાવનગર
બોટાદ
સુરેન્દ્રનગર
અમદાવાદનો ભાગ {ધંધુકા તાલુકો}
ઐતિહાસિક રીતે દમણ અને દીવ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશના દીવ જિલ્લાનો પણ સૌરાષ્ટ્રમાં સમાવેશ થતો હતો.
ઇતિહાસ
thumb|175px|right|પ્રાચીન ભારતીય રાજ્યોનો નકશો.
સુરાષ્ટ્રા જે પાછળ થી અપભ્રંશ થઈ "સૌરાષ્ટ્ર" થયું તેના નામ પાછળનો મતલબ - "શ્રેષ્ઠ ધરા" છે. મહાભારતમાં, પeનીનીની ગણપથામાં, રુદ્રદમન, સ્કંદગુપ્ત અને વલ્લભી કાળના ઘણાં તામ્રપટમાં પણ તેના મબલક પાક ઉપજાવવાના ગુણ વાળી ધરતી ને કારણે "સુરાષ્ટ્રા" તરીકે ઉલ્લેખ છે.
આ સિવાય વિદેશી નોંધમાં, ઇજિપ્તીયન ગણિતશાસ્ત્રી, ભૂગોળવેત્તા ટોલેમી (ઇ. સ. ૧૫૦) તથા ગ્રીક હસ્તપ્રત પેરિપ્લસમાં (ઇ. સ. ૨૧૦) "સુરસ્ત્રેન / સુરસ્ટ્રેણ" તરીકે કાઠીયાવાડ પ્રદેશનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો હતો.
સોરઠ
લાંબા સમયના અવકાશ સુધી સોરઠ નામ માત્ર એક સિમિત વિસ્તાર અને પછીથી મુસ્લિમ શાસિત જૂનાગઢ રાજ્યને અપાયું હતું. બ્રિટિશ રાજનાં સમયમાં જૂનાગઢ અને તેની આસપાસનાં રજવાડાંઓની દેખરેખ Western India States Agency (WISA) હેઠળ હતી. ૧૯૪૭માં, જૂનાગઢનાં મુસ્લિમ શાસકે આ વિસ્તારને પાકિસ્તાનમાં ભેળવવા તૈયારી કરી હતી. પરંતુ પ્રજાએ વિરોધ કરી આરઝી હકૂમત સ્થાપી અને શાસકે કરાચી ભાગી જવું પડ્યું. અંતે આ વિસ્તાર ભારતમાં ભળ્યો.
સૌરાષ્ટ્ર સંત અને શૂરાઓની ભૂમિ મનાય છે. કેટલાયે પ્રસિદ્ધ સંત અને અધ્યાત્મિક મહાપુરુષોની આ જન્મભૂમિ, કર્મભૂમિ છે.
સૌરાષ્ટ્ર રાજ્ય
thumb|250px|right|યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઓફ કાઠિયાવાડ, ૧૯૪૮-૫૬
૧૯૪૭માં ભારતનાં સ્વાતંત્ર્ય બાદ, પૂર્વ જૂનાગઢ રાજ્ય સહિત કાઠિયાવાડનાં ૨૧૭ રજવાડાઓનું એકીકરણ કરી ને સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યની રચના કરવામાં આવી. ત્યારે તેને ’યુનાઈટેડ સ્ટેટ ઓફ કાઠિયાવાડ’ તરીકે ઓળખાવાયું. નવેમ્બર ૧૯૪૮માં તેનું ’સૌરાષ્ટ્ર રાજ્ય’ તરીકે નવું નામકરણ થયું. આ પ્રક્રિયા પૂર્ણ કરવા માટે સ્થાનિક રજવાડાં અને સુબાઓ (જે કુલ મળીને ૨૨૨ હતા)ને સહમત કરવા સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલે ખુબ જહેમત ઉઠાવી હતી. જો કે, ભાવનગર/ગોહિલવાડ રાજ્યના રાજવી મહારાજા કૃષ્ણકુમારસિંહજીએ તેમનું વિશાળ રાજ્ય સામેથી સરદાર પટેલને ભારતીય સંઘમાં ભેળવવા માટે અર્પણ કર્યું, અને આમ ભાવનગર ભારતીય સંઘમાં ભળનાર પ્રથમ રાજ્ય બન્યું.
સૌરાષ્ટ્રનું પાટનગર રાજકોટ હતું. ઉચ્છરંગરાય ઢેબર (૧૯૦૫-૧૯૭૭) સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યનાં પ્રથમ મુખ્યમંત્રી બન્યા. તેઓ પછીથી ૧૯૫૫ થી ૧૯૫૯ દરમ્યાન ભારતીય રાષ્ટ્રિય કૉંગ્રેસના પ્રમુખ બનેલા. તે પછી ૧૯ ડિસેમ્બર ૧૯૫૪માં રસિકલાલ પરીખે આ પદ સંભાળેલું.
૧ નવેમ્બર ૧૯૫૬માં સૌરાષ્ટ્ર રાજ્યનું બૃહદ મુંબઇ રાજ્યમાં વિલિનીકરણ થયું. ૧૯૬૦માં બૃહદ મુંબઈ રાજ્યના ભાષા આધારીત ભાગલા પડ્યા અને ગુજરાત તથા મહારાષ્ટ્ર એમ બે નવા રાજ્યોની રચના થઈ. પૂર્વ સોરઠ કે જૂનાગઢ રજવાડા સહીતનો સૌરાષ્ટ્ર વિભાગ હાલ ગુજરાત રાજ્યનો જ એક ભાગ છે.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીનું અધિકૃત વેબસાઇટ
"સૌરાષ્ટ્ર સમાચાર" દિવ્ય ભાસ્કર ગ્રુપના સમાચારપત્રનું અધિકૃત વેબસાઇટ
સૌરાષ્ટ્ર પ્રવાસન વિશે માહિતી
Ron Wood, Soruth (Handbook of Indian Philately, Series 2, Hampshire, UK: The India Study Circle for Philately, 1999)
Sapovadia, Vrajlal K., Saurashtra: A Language, Region, Culture & Community (3 April 2012). Available at SSRN: http://ssrn.com/abstract=2033685
શ્રેણી:સૌરાષ્ટ્ર
શ્રેણી:ગુજરાતના વિસ્તારો |
વિકિમીડિયા ફાઉન્ડેશન | https://gu.wikipedia.org/wiki/વિકિમીડિયા_ફાઉન્ડેશન | thumb|right|વિકિમીડિયા ફાઉન્ડેશનનું જૂનું કાર્યાલય, ૨૦૦૯
વિકિમીડિયા ફાઉન્ડેશન, ઇન્ક. (WMF, અથવા સરળ રીતે વિકિમીડિયા) સાન ફ્રાન્સિસ્કો, કેલિફોર્નિયા, સંયુક્ત રાજ્ય અમેરિકામાં મુખ્ય મથક ધરાવતી એક નફારહિત સંસ્થા છે. વિકિમીડિયા વિકિપીડિયાના પ્રકલ્પોનું સંચાલન કરે છે.
તેની સ્થાપના જિમ્મી વેલ્સ વડે ૨૦૦૩માં વિકિપીડિયા અને તેના સહયોગી પ્રકલ્પોને મદદ કરવા માટે થઇ હતી. ૨૦૨૧ મુજબ, તેમાં ૫૫૦ કાર્યકરો અને તેની વાર્ષિક આવક છે.
સંદર્ભ |
Wikimedia | https://gu.wikipedia.org/wiki/Wikimedia | REDIRECT વિકિમીડિયા ફાઉન્ડેશન |
મહંમદ પયગંબર | https://gu.wikipedia.org/wiki/મહંમદ_પયગંબર | REDIRECT મુહમ્મદ |
બુદ્ધ | https://gu.wikipedia.org/wiki/બુદ્ધ | REDIRECT ગૌતમ બુદ્ધ |
બાલી | https://gu.wikipedia.org/wiki/બાલી | 250px|center|બાલીનો ધ્વજ
thumb|upright|left| ભેટના હિન્દુ મંદિરમા મુખ્યતઃ બાલી દ્વીપ.
બાલી ઇંડોનેશિયાનો એક દ્વીપ પ્રાન્ત છે. આ જાવાની પૂર્વ માં સ્થિત છે. લોમ્બોક બાલીની પૂર્વમાં દ્વીપ છે. અહીંના બ્રાહ્મી લેખ ૨૦૦ ઈપૂ થી પણ જુના છે. બાલીદ્વીપનું નામ પણ ખૂબ જૂનું છે.
300px|right|ઇંડોનેશિયામં બાલીદર્શાવતો નક્શો
૧૫૦૦ ઈ થી પહલાં ઇંડોનેશિયામાં મજાપહિત હિંદુ સામ્રાજ્ય સ્થાપિત હતું. જ્યારે આ સામ્રાજ્યનું પતન થયું અને મુસલમાન સુલતાનોંએ સત્તા લઈ લીધી ત્યારે જાવા અને અન્ય દ્વીપોંના અભિજાત-વર્ગીય લોકો બાલી ભાગી આવ્યાં. અહીં હિન્દુ ધર્મનું પતન નથી થયું. બાલી ૧૦૦ વર્ષ પહલા સુધી સ્વતન્ત્ર રહ્યું પણ અન્તમાં ડચ લોકોએ આને પરાસ્ત કરી લીધું. અહીની જનતાનો બહુમત (૯૦ ટકા) હિંદુ ધર્મમાં આસ્થા રાખે છે. આ વિશ્વ વિખ્યાત પર્યટન સ્થાન છે જેની કલા, સંગીત, નૃત્ય અને મન્દિર મનમોહક છે.
thumb|right|બાલી સીમા
અહીંની રાજધાની દેનપસાર નગર છે. ઉબુદ મધ્ય બાલીમાં નગર છે. આ દ્વીપ કલા અને સંસ્કૃતિનું પ્રધાન સ્થાન છે.
કૂટા દક્ષિણ બાલીમાં નગર છે. અહીં ૨૦૦૨માં ઇસલામી આતંકવાદિયોં એ બોમ્બ વિસ્ફોટ કર્યો જેમાં ૨૦૨ વ્યક્તિ માર્યા ગયા.
જિમ્બરન બાલીમં માછીમારો નું ગામ અને હવે પર્યટન સ્થળ છે.
દ્વીપ ના ઉત્તરી કિનારા પર સિંહરાજ નગર સ્થાપિત છે. અગુંગ પર્વત અને જ્વાળામુખી બતુર પર્વત બે ઊંચા શિખર છે.
બાહ્ય ક્ડીઓ
રાજકીય જાલગૃહ
બાલી ઇતિહાસ
ઉબુદ, બાલી, ના દ્રશ્ય
ઉબુદ, બાલી, ના મન્દિરોં ના દ્રશ્ય
શ્રેણી:એશિયા
શ્રેણી:ઇન્ડોનેશિયા |
પટના | https://gu.wikipedia.org/wiki/પટના | પટના પૂર્વ ભારતમાં આવેલાં રાજ્ય બિહારની રાજધાની છે. પટનાનું પ્રાચીન નામ પાટિલપુત્ર હતું. પટના વિશ્વનાં એવા થોડા શહેરોમાંનું એક છે જે ચિર કાળથી આબાદ રહ્યું છે. મેગૅસ્થનીઝ (ઇ.પૂ. ૩૫0-૨૯0)એ પોતાના ભારત ભ્રમણ પશ્ચાત લખેલા પુસ્તક ઇંડિકામાં પલિબોથ્રા (પાટલિપુત્ર - આધુનિક પટના) નગરનો ઉલ્લેખ કર્યો છે જે ગંગા અને અરેન્નોવાસ (સોનભદ્ર-હિરણ્યવાહ)ના પ્રવાહ સંગમ પર વસ્યું હતું. તે પુસ્તકના આંકડાના હિસાબે પટના ૯ માઈલ (૧૪.૫ કિ.મી.)લાંબુ તથા ૧.૭૫ માઈલ (૨.૮ કિ.મી.) પહોળું હતું. આધુનિક પટના શહેર [ગંગા]]ના દક્ષિણી કિનારાથી તે બિંદુ પર સ્થિત છે જ્યાં ગંગા, ઘાઘરા, શોણ અને ગંડક નદીઓને મળે છે . અહીં પવિત્ર ગંગાનું સ્વરુપ નદીનું ન લાગતાં સાગર જેવું લાગે છે - અથાગ, ભયંકર અને અનંત.
લગભગ ૧૨,૦૦,૦૦૦ની વસ્તી ધરાવતું આ શહેર લગભગ ૧૫ કિ.મી. લાંબુ અને ૫-૭ કિ.મી. પહોળુ છે. બૌદ્ધ અને જૈન તીર્થસ્થળ વૈશાલી, રાજગીર(રાજગૃહી), નાલંદા, બોધગયા અને પાવાપુરી પટનાની આજુબાજુમાં આવેલા છે. પટના શીખો માટે પણ પવિત્ર સ્થળ છે કેમકે ૧૦મા તથા અંતિમ શિખ ગુરુ ગુરૂ ગોવિંદ સિંહ અહીં જન્મ્યા હતા. આસપાસના ભગ્નાવશેષ પટનાનાં ઐતિહાસિક ગૌરવને પ્રદર્શિત કરે છે.
ઐતિહાસિક અને પ્રશાસનિક મહત્તા સિવાય, નગર ચિકિત્સા અને શિક્ષાનું પણ કેન્દ્ર છે . દુર્ભાગ્યપૂર્ણ વાત એ છે કે, કેન્દ્ર સરકારની ઉપેક્ષા અને રાજ્ય સરકારની તમના પ્રત્યેની ઉદાસિનતાએ શૈક્ષણિક સંસ્થાનો, જે ઘણા જૂના અને દેશના શીર્ષસ્થ રહ્યાં છે, તેમની હાલત પાછલા એક દાયકામાં ચિંતાજનક કરી દીધી છે. કિલ્લેબંધ શહેરનો જૂનો વિસ્તાર, જેને પટના સિટીના નામ થી ઓળખવામાં આવે છે તે એક પ્રમુખ વાણિજ્યિક કેન્દ્ર છે. પટના નામ પટન (એક હિંદુ દેવી ) પરથી આવ્યું છે . એક અન્ય મત અનુસાર આ નામ સંસ્કૃતના પત્તનથી આવ્યું છે જેનો અર્થ 'તટીય બંદર' થાય છે. શહેર પાછલી બે સહસ્ત્રાબ્દિઓમાં ઘણા નામ પામી ચુક્યું છે - પાટલિગ્રામ, પાટલિપુત્ર, પુષ્પપુર, કુસુમપુર, અજીમાબાદ અને પટના .
ઇતિહાસ
લોકકથાઓ અનુસાર રાજા પત્રકને પટનાના જનક કહેવાય છે, જેણે પોતાની રાણી પાટલિ માટે જાદૂથી આ નગરનું નિર્માણ કર્યું. આ કારણે નગરનું નામ પાટલિગ્રામ પડ્યું. પાટલિપુત્ર નામ પણ આ જ કારણે પડ્યું.
પુરાતાત્વિક સંશોધનો પ્રમાણે પટનાનો ઇતિહાસ ૪૯૦ ઈસ પૂર્વથી શરુ થાય છે જ્યારે શિશુનાગ વંશના શાસક અજાતશત્રુએ પોતાની રાજધાની રાજગૃહથી બદલી અહીં સ્થાપિત કરી, કેમ કે વૈશાલીના લિચ્છવિઓ સાથેનાં સંઘર્ષમાં પાટલિપુત્ર, રાજગૃહ કરતાં વધુ સારા રણનીતિક સ્થાન પર આવેલું હતું. એણે ગંગાના કિનારે આ સ્થાન કરી પોતાનો કિલ્લો સ્થાપ્રો. આ સમયથી આ નગરનો લગાતાર ઇતિહાસ રહ્યો છે - આ ગૌરવ દુનિયાના બહુ ઓછા નગરોને મળ્યું હશે. ભગવાન ગૌતમ બુદ્ધ પોતાના આખરી દિવસોમાં અહીંથી પસાર થયા હતા. એમણે ભવિષ્યવાણી કરી હતી કે નગરનું ભવિષ્ય ઉજ્જવળ હશે, પણ ક્યારેક પૂર, આગ કે અંદરો-અંદરનાં સંઘર્ષના કારણે તે બરબાદ થઇ જશે.
મૌર્ય સામ્રાજ્યના ઉત્કર્ષ પછી પાટલિપુત્ર સત્તાનું કેન્દ્ર બની ગયું. ચન્દ્રગુપ્ત મૌર્યનું સામ્રાજ્ય બંગાળની ખાડીથી અફઘાનિસ્તાન સુધી ફેલાયું હતું. શરૂઆતનું પાટલિપુત્ર લાકડાં વડે બન્યું હતું પણ સમ્રાટ અશોકે નગરને શિલા-પથ્થરોની રચનામાં ઢાળી દીધું. ચીનના ફાહિયાને, કે જેણે સન્ ૩૯૯ થી ૪૧૪ સુધી ભારત યાત્રા કરી, પોતાના યાત્રા-વૃતાંતમાં અહીંના શૈલ સ્થાપત્યોનું જીવંત વર્ણન કર્યું હતું. મેગાસ્થનીઝ, કે જે એક યુનાની ઇતિહાસકાર અને ચન્દ્રગુપ્ત મૌર્યના દરબારમાં એક રાજદૂતના નાતે આવ્યા હતા, તેમણે પાટલિપુત્ર નગરનું પ્રથમ લિખિત વિવરણ આપ્યું . જ્ઞાનની શોધમાં પછી કેટલાય ચીની યાત્રી અહીં આવ્યા અને એમણે પણ આ નગર વિશે, પોતાના યાત્રા-વૃતાંતોમાં લખ્યું છે.
આ પછી નગર પર ઘણા રાજવંશોનું રાજ રહ્યું. આ રાજાઓએ અહીંથી જ ભારતીય ઉપમહાદ્વીપ પર શાસન કર્યું . ગુપ્ત વંશનાં શાસનકાળને પ્રાચીન ભારતનો સુવર્ણ યુગ કહેવાય છે. પણ આ પછી નગરને એવું ગૌરવ કદી મળ્યું નહી જે મૌર્ય વંશના સમયમાં પ્રાપ્ય હતું. ગુપ્ત સામ્રાજ્યના પતન પછી પટનાનું ભવિષ્ય ઘણું અનિશ્ચિત રહ્યું. ૧૨મી સદીમાં બખ઼્તિયાર ખિલજીએ બિહાર પર પોતાનું આધિપત્ય જમાવ્યું અને ઘણાં ધાર્મિક સ્થાનોને ધ્વસ્ત કરી નાખ્યાં જેથી કરીને પટના, દેશનું સાંસ્કૃતિક અને રાજનૈતિક કેન્દ્ર રહ્યું નહી.
મોગલકાળમાં દિલ્હીના સત્તાધીશોએ અહીં પોતાનું નિયંત્રણ બનાવી રાખ્યું. આ સમયમાં સૌથી ઉત્કૃષ્ઠ સમય ત્યારે આવ્યો જ્યારે શેરશાહ સૂરીએ નગરને પુનર્જીવિત કરવાની કોશિશ કરી. એણે ગંગાના તીરે એક કિલ્લો બનાવવાનું વિચાર્યું. એણે બનાવેલ કોઈ દુર્ગ તો હાલમાં નથી, પરંતુ અફઘાન શૈલીમાં બનાવેલ એક મસ્જિદ અત્યારે પણ જોવા મળે છે. મોગલ બાદશાહ અકબર ઇ.સ. ૧૫૭૪માં અફઘાન સરગના દાઉદ ખાનને કચડી નાખવા પટના આવ્યો. અકબરના મંત્રી તેમજ આઇને અકબરીના લેખક અબુલ ફઝલે આ જગ્યાને કાગળ, પત્થર તથા કાચનાં સંપન્ન ઔદ્યોગિક કેન્દ્રના રૂપમાં વર્ણવી છે. પટના રાઇસના નામથી યુરોપમાં પ્રસિદ્ધ ચોખાની વિભિન્ન જાતોની ગુણવત્તાનો ઉલ્લેખ પણ આ વિવરણોમાં મળે છે. મોગલ બાદશાહ ઔરંગઝેબે પોતાના પ્રિય પૌત્ર મુહમ્મદ અઝીમના અનુરોધ પર ૧૭૦૪માં, શહેરનું નામ અજીમાબાદ કરી દીધું . અઝીમ આ સમયે પટનાનો સૂબેદાર હતો. પણ આ કાળખંડમાં, નામ સિવાય પટનામાં કંઇ વિશેષ બદલાવ થયો નહી.
મોગલ સામ્રાજ્યના પતનની સાથે જ પટના બંગાળના નવાબોને શાસનાધીન થઇ ગયું. તેમણે આ ક્ષેત્ર પર ભારે કર લાદ્યો, પરંતુ પટણાને વાણિજ્યિક કેન્દ્ર બની રહેવાની છૂટ આપી. ૧૭મી સદીમાં પટના આંતર્રાષ્ટ્રીય વ્યાપાર કેન્દ્ર બની ગયું. અંગ્રેજોએ ૧૬૨૦માં અહીં રેશમ તથા કેલિકો (સફેદ કાપડ)ના વેપાર માટે કારખાનાં ખોલ્યાં. ઝડપથી આ સૉલ્ટ પીટર (પોટેશિયમ નાઇટ્રેટ)ના વેપારનું કેન્દ્ર બની ગયું જેના કારણે ફ્રેંચ અને ડચ લોકો સાથે સ્પર્ધા વધી ગઇ.
બક્સરના નિર્ણાયક યુદ્ધ પછી નગર ઇસ્ટ ઇંડિયા કંપનીનાં નેજા હેઠળ ચાલી ગયું અને વાણિજ્યનું કેન્દ્ર બની રહ્યું. ઇ.સ. ૧૯૧૨માં બંગાળના વિભાજન પછી, પટના, ઓરિસ્સા તથા બિહારની રાજધાની બન્યું. આઈ એફ મુન્નિંગે પટનાના ભવનોનું નિર્માણ શરૂ કર્યું - સંગ્રહાલય, ઉચ્ચ ન્યાયાલય વિધાનસભા ભવન વગેરેના નિર્માણનું શ્રેય એમને જ આપવું રહ્યું. અમુક લોકોનું કહેવું છે કે પટનાનાં નવા મકાનોના નિર્માણમાં પ્રાપ્ત થયેલી આવડત દિલ્લીના શાસનિક ક્ષેત્રના નિર્માણમાં ખૂબ કામ આવી.
૧૯૩૫માં ઓરિસ્સાને બિહારથી અલગ કરી એક રાજ્ય બનાવી દેવામાં આવ્યું . પટના જુના રાજ્યની રાજધાની બની રહ્યું . ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામમાં શહેરે પોતાની મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા નિભાવી . ગળીની ખેતી માટે જે ચમ્પારણનું આંદોલન તથા ૧૯૪૨નું ભારત છોડો આંદોલન થયું એત્માં અહીંથી ઉલ્લેખનીય નામો છે. આઝાદી પછી પણ પટના બિહારની રાજધાની તરિકે બરકરાર રહ્યું . ઇ.સ. ૨૦૦૦માં ઝારખંડ રાજ્ય બન્યા પછી હજી સુધી આ બિહારની રાજધાની છે.
ભૂગોળ
પટના ગંગાના દક્ષિણી તટ પર સ્થિત છે જે શહેર સાથે એક લાંબી તટ રેખા બનાવે છે. પટનાનો પૂર્વથી પશ્ચિમ એમ પટામાં લંબાયેલું છે. શહેર ત્રણ તરફથી ગંગા, શોણ નદી અને પુનપુન નદીઓથી ઘેરાયેલું છે. ઉત્તરમાં ગંગા ને સામે પાર ગંડક નદી પણ ગંગામાં આવી મળે છે. મહાત્મા ગાંધી પુલ કે જે પટનાથી હાજીપુરને જોડવા માટે ગંગા નદી પર બાંધવામાં આવ્યો છે તે દુનિયાનો સૌથી લાંબો, એક જ નદી પર બનેલ, સડક પુલ છે. આની લંબાઈ ૫૮00 મીટર એટલે કે ૫.૮ કિ.મી. છે.
અક્ષાંશ: ૫૩ મીટર
તાપમાન: ઉમાળો ૪૩° સે. - ૨૧° સે., શિયાળો ૨૦° સે. - ૬° સે.
સરેરાશ વરસાદ: ૧૨૦૦ mm
વાતાવરણ
બિહારના અન્ય ભાગોની જેમ પટનામાં પણ ઉનાળામાં તાપમાન ઊંચુ રહે છે. ગ્રીષ્મ ઋતુમાં સૂરજનો સીધો તાપ તથા ઉષ્ણ તરંગોંને કારણે ગરમી અસહ્ય થઈ જાય છે. જોકે દેશના અન્ય મેદાની ભાગો (જેમકે દિલ્લી)ની સરખામણિઇએ ઓછું હોય છે. ચાર મોટી નદીઓની નજીક હોવાથી શહેરમાં ભેજનું પ્રમાણ આખું વર્ષ અધિક રહે છે. ઉનાળો એપ્રિલમાં શરૂ થઈ જૂન-જુલાઈ મહીનામાં પોતાના ચરમ પર હોય છે જ્યારે તાપમાન ૪૬ ડિગ્રી સુધી પહોંચી જાય છે. જુલાઈમાં ચોમાસૂ ઝાપટાંથી રાહત પહોંચે છે અને વર્ષા ઋતુના શ્રીગણેશ થાય છે. નવેમ્બરથી શીયાળાનો આરંભ થાય છે જે ફેબ્રુઆરી સુધી ચાલે છે. ફેબ્રુઆરીમાં વસંતનું આગમન થાય છે તથા માર્ચમાં આના અવસાન સાથે જ ઋતુ ચક્ર પૂરુ થઈ જાય છે.
જનવિતરણ
પટનાની વસ્તિ ૧૨,૮૫,૪૭૦ (૨૦૦૧ વસ્તિ ગણતરી મુજબ) છે કે જે ૧૯૯૧માં ૯,૧૭,૨૪૩ હતી. વસ્તીની ગીચતા ૧૧૩૨ વ્યક્તિ પ્રતિ ચો.કિ.મી. છે. સ્ત્રી/પુરૂષ પ્રમાણ છે - ૮૩૯ સ્ત્રી પ્રતિ ૧,૦૦૦ પુરૂષ. સાક્ષરતાનો દર ૬૨.૯%, સ્ત્રી સાક્ષરતા ૫0.૮% છે.
પટનામાં અપરાધનો દર અપેક્ષાકૃત ઓછો છે . મુખ્ય જેલ બેઉરમાં છે. પટનામાં ઘણી ભાષાઓ તથા બોલીઓ બોલાય છે. હિન્દી રાજ્યની સરકારી ભાષા છે. અંગ્રેજીનો પણ ઉપયોગ થાય છે. મગધી અહીંની સ્થાનીક ભાષા છે. અન્ય ભાષાઓ, કે જે બિહારના અન્ય ભાગોમાંથી આવેલા લોકોની માતૃભાષા છે, તેમાં અંગિકા, ભોજપુરી અને મૈથિલી મુખ્ય છે. અન્ય ભાષાઓંમાં બાંગ્લા અને ઉડ઼િયાનું નામ લઈ શકાય છે. પટનાના મેમણને પાટની મેમણ કહે છે અને એમની ભાષા મેમણી ભાષાનું એક સ્વરૂપ છે.
જનજીવન
પટનાનું મુખ્ય જનજીવન અંગ તથા મિથિલા પ્રદેશોથી ઘણું પ્રભાવિત છે. આ સંસ્કૃતિ બંગાળને મળતી આવે છે.
સ્ત્રીઓની દશા
સ્ત્રીઓનું પરિવારમાં સન્માન થાય છે તથા પારિવારિક નિર્ણયોંમાં એમની વાત પણ સાંભળવામાં આવે છે. છતાં સ્ત્રીઓ હજી સુધી ઘરના કમાઊ સદસ્યોંમાં નથી પણ તેમની દશા ઉત્તર ભારત કે અન્ય ક્ષેત્રોની સરખામણીએ સારી છે. ક્યાંક ક્યાંક સ્ત્રીઓનું શોષણ પણ થાય છે.
વિવાહ
અધિકતર વિવાહ માતા-પિતા દ્વારા જ નિર્ધારિત-નિર્દેશાનુસાર થતાં હોય છે. વિવાદમાં સંતાનની ઇચ્છાની માન્યતા પરિવાર પર નિર્ભર કરે છે. વિવાહને પવિત્ર માનવામાં આવે છે . લગ્ન ઉત્સવની જેમ મનાવવામાં આવે છે અને આ દરમ્યાન સંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોંની ભરમાર રહે છે. વાસ્તવમાં જો અમુક પર્વોં ને છોડી દઈએ તો લગ્નના અવસર પર જ કલાની સર્વોત્તમ ઝાંખી મળી શકે છે. આ અવસર પર ખર્ચ અને ભોજનની અધિકતા રહે છે. દહેજનું ચલન હજી સુધી ઘણાં પરિવારોમા છે.
સંસ્કૃતિ
પર્વ-તહેવાર
દીવાળી, દુર્ગાપૂજા, હોળી, ઈદ, ક્રિસમસ આદિ લોકપ્રિયતમ પર્વો માં છે .
દશહરા
દશહરા (દશેરા)માં સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમોની લાંબી પણ ક્ષીણ પરંપરા છે. આ પરંપરાની શરુઆત વર્ષ ૧૯૪૪માં મધ્ય પટનાના ગોવિંદ મિત્રા રોડ મુહલ્લેથી થઈ. ધુરંધર સંગીતજ્ઞોંની સાથે-સાથે મોટા કવ્વાલ અને મુકેશ તથા તલત મહમૂદ જેવા ગાયક પણ આની સાથે જોડાયેલા હતાં.
૧૯૫૦ થી ૧૯૮૦ સુધી તો એમ જ લાગી રહ્યું હતું કે દેશના સર્વોત્કૃષ્ટ સંગીતકારોનું તીર્થ બની ગયું છે પટના. ડીવી પલુસ્કર, ઓમકાર નાથ ઠાકુર, ભીમસેન જોશી, અલી અકબર ખાન, નિખિલ બૅનર્જી, વિનાયક રાવ પટવર્ધન, પંડિત જસરાજ, કુમાર ગંધર્વ, બીજી જોગ, અહમદ જાન થિરકવા, બિરજૂ મહારાજ, સિતારા દેવી, કિશન મહારાજ, ગુદઈ મહારાજ, બિસ્મિલ્લા ખાન, હરિપ્રસાદ ચૌરસિયા, શિવકુમાર શર્મા ... ઘણી લાંબી સૂચી છે . પંડિત રવિશંકર અને ઉસ્તાદ અમીર ખાન ને બાદ કરતા બાકી લગભગ દરેક નામી સંગીતજ્ઞો પટનાના દશેરા સંગીત સમારંભની શોભા બની ચુક્યા હતાં.
૬0 વર્ષ પહેલાં પટનાના દશેરા અને સંગીતનો જે સંબંધ સૂત્ર કાયમ થયો હતો તે ૮૦ના દશકમાં આવી તૂટી ગયો. તે પરંપરાને ફરીથી જોડવાનો એક તથાકથિત સરકારી પ્રયાસ વર્ષ ૨00૬ના દશેરાના મોકા પર કરવામાં આવ્યો પણ અસફળ રહ્યો.
ખાન-પાન
લોકોનું મુખ્ય ભોજન ભાત-દાળ-રોટી-તરકારી(શાક)-અચાર(અથાણું) છે. સરસવનું તેલ પારંપરિક રૂપથી ભોજન તૈયાર કરવામાં વપરાય છે. ખિચડી, જે ચોખા તથા દાળ સાથે અમુક મસાલાને મેળવી બનાવવામાં આવે છે, તે ઘણી લોકપ્રિય છે. ખિચડી, મોટેભાગે શનિવારે, દહી, પાપડ, ઘી, અચાર તથા ચોખા (ભાત નહી તે નામની વાનગી) સાથે પીરસાય છે.
પટના કેન્દ્રીય બિહારના મિષ્ટાન્નો તથા પકવાનો માટે પણ પ્રસિદ્ધ છે. આમાં ખાજા, મોતીચૂરના લાડુ, કાલા જામુન, કેસરિયા પેંડા, પરવળની મિઠાઈ, ખુબીની લાઈ અને ચના મર્કીનું નામ લઈ શકાય છે. આ પકવાનો પટનાની આજુબાજુનામ્ વિસ્તારોનાં નામ સાથે (કે જે તેમનાં ઉદ્ગમ સ્થાન છે) પ્રખ્યાત છે, જેમકે સિલાવનાં ખાજા, મનેરના લાડુ, વિક્રમના કાલા જામુન, ગયાના કેસરિયા પેડા, બખ્તિયારપુરની ખુબીની લાઈ, ના ચના મર્કી, બિહિયાની પૂરી વિગેરે ઉલ્લેખનીય છે. હલવાઈઓના વંશજ, પટનાના નગરીય ક્ષેત્રમાં મોટી સંખ્યામાં વસી ગયા આ કારણે અહીં નગરમાં જ સારા પકવાન તથા મિઠાઈઓ ઉપલબ્ધ થઈ જાય છે. બંગાળી મિઠાઈઓ જે હંમેશા ચાશણીમાં ડૂબી રહે છે, તેથી અવળાં અહીં ના પકવાન મોટેભાગે સૂકા હોય છે.
આ સિવાય નીચેના પકવાનોનું ચલણ પણ ઘણું છે -
પુઆ - મેંદો, દૂધ, ઘી, ખાંડ, મધ વિગેરેથી બનાવાય છે .
પિઠ્ઠા - ચોખાના ચૂર્ણ ને પીસેલા ચણા સાથે અથવા માવા સાથે તૈયાર કરાય છે.
તિલકુટ - જેને બૌદ્ધ ગ્રંથોંમાં પલાલા નામથી વર્ણવવામાં આવે છે, તલ તથા ગોળ સાથે બનાવાય છે (આપણી તલ સાંકળી જેવું).
ચિવડ઼ા અથવા ચ્યૂરા' - ચોખાને કૂટી અથવા દબાવી પતલા તથા ચપટા કરી બનાવાય છે (પૌંઆ), આને સામાન્યતઃ દહી અથવા અન્ય ચા સાથે જ પિરસાય છે .
મખાણા - (પાણીમાં ઉગતી વાલી ફળી) આની ખીર ઘણી પસન્દ કરાય છે .
સત્તૂ - શેકેલા ચણાને પીસી તૈયાર કરેલ સત્તૂ, દિવસભરની થકાવટ સહેવા માટે સવારમાં ઘણાં લોકો દ્વારા પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. આને રોટીની અન્દર ભરી પણ ખાઈ શકાય છે જેને સ્થાનીય લોકો મકુની રોટી કહે છે.
લિટ્ટી ચોખા - લિટ્ટીના લોટ માં સત્તૂ તથા મસાલા નાખી આગ પર શેકી બનાવાય છે, આને ચોખા સાથે પીરસાય છે.
ચોખા - બાફેલ બટેટા અથવા રીંગણને ભુંજી તૈયાર કરાય છે.
માંસાહારી વાનગીઓ પણ લોકપ્રિય છે. માછલી ઘણી લોકપ્રિય છે, અને મુગ઼લ વાનગીઓ પણ પટનામાં જોઈ શકાય છે. હાલમાં કૉન્ટિનેન્ટલ ખાણાને પણ લોકો પસંદ કરવા લાગ્યાં છે. ઘણી જાતના રોલ, જે ન્યૂયૉર્કમાં પણ ઉપલબ્ધ છે, તેનું મૂળ પટના જ છે. ભારતનં ભાગલા સમયે ઘણાં મુસ્લિમ પરિવાર પાકિસ્તાન ચાલ્યાં ગયા અને ત્યાર બાદ અમેરિકા. પોતાની સાથે-સાથે તેઓ અહીંની સંસ્કૃતિ પણ લઈ ગયા. તે ઘણા શાકાહારી તથા માંસાહારી રોલ બિહારી નામથી ન્યૂયાર્કમાં વેચે છે.
વાહન વ્યવહાર
thumb|પટના રેલ્વે સ્ટેશનભારતીય રેલ દ્વારા પટના દેશના અન્ય સૌ મહત્વપૂર્ણ શહેરો સાથે જોડાયેલું છે. પટનાથી જવાવાળા રેલવે માર્ગ છે- પટના-મોકામા, પટના-મુગલસરાઈ તથા પટના-ગયા. પટના પૂર્વ રેલવેના મુખ્ય માર્ગ પર સ્થિત છે. પટનામાં એક રાષ્ટ્રીય હવાઈ પટ્ટી (રનવે) પણ છે જેનું નામ લોકનાયક જયપ્રકાશ નારાયણ હવાઈ અડ્ડા રાખવામાં આવ્યું છે. અહીંથી દિલ્લી, રાંચી, કોલકાતા, મુંબઈ તથા અમુક અન્ય શહેરો માટે નિયમિત સેવા ઉપલબ્ધ છે.
રાષ્ટ્રીય રાજમાર્ગ ક્રમાંક ૩૧, શહેરની પાસેથી પસાર થાય છે. પટનાથી બિહારના અન્ય શહેરો પણ સડક માર્ગે જોડાયેલાં છે. બિહારના દરેક તથા ઝારખંડના અમુક શહેરો માટે નિયમિત બસ-સેવા ઉપલબ્ધ છે.
ગંગા નદીનો પ્રયોગ વાહનવ્યવહાર માટે હાલ સુધી થતો હતો આની ઉપર પુલ બની જવાથી તેનું પરિવહન માટે મહત્વ નથી રહ્યું. સ્થાનીય પરિવહન બસ સેવા અમુક વિસ્તારો માટે ઉપલબ્ધ છે પણ નગરની મુખ્ય પરિવહન સેવા ઑટોરિક્શા છે (જેને ટેમ્પો પણ કહેવાય છે).
આર્થિક સ્થિતિ
પ્રાચીન કાળમાં વ્યાપારનું કેન્દ્ર રહેલ આ શહેરમાં હવે નિકાસ કરવા લાયક ઓછાં ઉત્પાદન જ બને છે, જોકે બિહારના અન્ય ભાગોમાં પટનાના પૂર્વી જૂના ભાગ (પટના સિટી)માં નિર્મિત માલની માંગ હોવાથી અમુક ઉદ્યોગ ધંધા ફલી ફૂલી રહ્યાં છે .
જોવાલાયક સ્થળો
thumb|હરમંદિર સાહેબ, પટના
પટનામાં નિમ્નલિખિત જોવાલાયક સ્થળો છે,
અગમ કુવો – મૌર્ય સામ્રાજ્યના શાસક અશોકના કાળનો એક કુવો.
હનુમાન મંદિર - પટના જંક્શન ના રેલવે સ્ટેશનની ઠીક બાહર ઊભેલ ભુવન .
કુમ્હરાર - અશોક કાલીન પાટલિપુત્રના ભગ્નાવશેષ .
ગોલઘર - પટનાનું એક આકાશીય ચિત્ર તથા સાથે ગંગાની ધારનું દ્રશ્ય જ આ બ્રિટિશ નિર્મિત ઇમારતની પ્રસિદ્ધિનું કારણ છે. આજુ બાજુ મોટી ઇમારતોં બનવાથી આની લોકપ્રિયતા ઓછી થઈ છે.
પટના સંગ્રહાલય - જાદૂઘરના નામથી પણ ઓળખાતા આ મ્યૂઝિયમમાં હિન્દુ તથા બૌદ્ધ ધર્મની કેટલીક નિશાનીઓ છે.
ખુદાબખ્શ પુસ્તકાલય: અહીં અમુક અતિદુર્લભ પ્રતિઓ છે .
બેગૂ હજ્જામની મસ્જિદ - સન્ ૧૪૮૯માં બંગાળના શાસક અલાઉદ્દીન શાહ દ્વારા નિર્મિત
પત્થરની મસ્જિદ - શાહજહાંના મોટા ભાઈ પરવેઝ દ્વારા નિર્મિત .
કિલા હાતે (જાલાન હાઉસ)- દીવાન બહાદુર રાધાકૃષ્ણન જાલાન દ્વારા નિર્મિત આ ભવનમાં હીરા ઝવેરાતનું એક સંગ્રહાલય છે.
સદાકત આશ્રમ - દેશરત્ન રાજેન્દ્ર પ્રસાદની કર્મભૂમિ.
જૈવિક ઉદ્યાન - સંજય ગાંધી જૈવિક ઉદ્યાન પિકનિક તથા પ્રાણી અને વનસ્પતિ વિદો માટે પ્રિય સ્થળ છે .
પાદરીની હવેલી - ૧૭૭૨માં નિર્મિત દેવળ - બિહારનું પ્રાચીનતમ.
બાંકીપુર ક્લબ - ગંગાના તટ પર સ્થિત આ ક્લબને ડચ લોકો દ્વારા ૧૭મી સદીમાં નિર્મિત ક્લબોંમાંની એક ગણાય છે.
દરભંગા હાઉસ- આને નવલખા ભવન પણ કહે છે . આનું નિર્માણ દરભંગાના મહારાજ કામેશ્વર સિંહે કરાવડાવ્યું હતું. ગંગાના તટ પર અવસ્થિત આ મહેલમાં પટના વિશ્વવિદ્યાલયના સ્નાતકોત્તર વિભાગોંનું કાર્યાલય છે. આ પરિસરમાં એક કાલી મન્દિર પણ છે જ્યાં રાજા પોતે અર્ચના કાર્યો કરતા.
પટના કોલેજ - આ પ્રશાસકીય ભવન પહેલા ડચ ગાંજા કારખાનાનો ભાગ હતો જેને નેપાળ તથા ચીન સાથે વ્યાપાર કરવા માટે ગંગા ના કિનારે બનાવાયું હતું.
ગાંધી મેંદાન - બ્રિટિશ શાસન દરમ્યાન આને પટના લૉન્સ કહેવાતું હતું. જનસભાઓ તથા રેલિઓ જેવા સમ્મેલનો સિવાય પુસ્તક મેળા તથા દૈનિક વ્યાયામનું પણ કેન્દ્ર છે.
પટના ની આજુબાજુ
બોધ ગયા
વૈશાલી
નાલંદા
રાજગીર
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
બિહાર રાજ્ય પર્યટન વિભાગની અધિકૃત વેબસાઇટ
પટનાનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ (અંગ્રેજીમાં)
શ્રેણી:બિહાર
શ્રેણી:પાટનગરો |
કૃષ્ણ વિવર | https://gu.wikipedia.org/wiki/કૃષ્ણ_વિવર | thumb|right|329px|કૃષ્ણ વિવર "Step by Step into a Black Hole"
કૃષ્ણ વિવર અથવા કાળું કાણું (અંગ્રેજી: Black Hole, Blackhole) એક એવો સૈદ્ધાંતિક વિસ્તાર છે જેની પાસે એટલું શક્તિશાળી ગુરુત્વાકર્ષણનું ક્ષેત્ર છે કે જો કોઇ જાતનું દ્રવ્ય અથવા કિરણોત્સર્ગ (વિદ્યુતચુંબકીય તરંગો જેમકે, પ્રકાશ) એના કેન્દ્રથી અમુક અંતરથી નજીક આવે તો એ એના ખેંચાણથી છૂટી શકે નહિ. જેમ પ્રકાશના કિરણો પણ છૂટી ના શકે તેમ આવી વસ્તુઓ કાળી લાગે અને તેથી એનું નામ કાળું કાણું (Blackhole) અપાયું. તેની હાજરી ફક્ત તેના અન્ય પદાર્થો સાથેની પ્રતિક્રિયા વડે જ જાણી શકાય છે.
જ્યારે એક એટલાં શક્તિશાળી ગુરુત્વાકર્ષણની એવી વસ્તુ જેમાંથી પ્રકાશના કિરણો ના છૂટી શકે તેનો વિચાર અઢારમી શતાબ્દીમાં પ્રસ્તાવાયો, અત્યારે તેને આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનની ઇ.સ. ૧૯૧૬માં વિકસાયેલ સાપેક્ષવાદ પ્રમાણે સમજવામાં આવે છે.
ઉત્પત્તિ
જ્યારે કોઇ મોટા તારાનું તમામ બળતણ ખલાસ થઇ જાય, ત્યારે તેમાં એક જબરદસ્ત વિસ્ફોટ થાય છે, જેને સૂપરનોવા કહેવાય છે. વિસ્ફોટ પછી જે પદાર્થ વધે છે, તે ધીરે ધીરે કેન્દ્ર તરફ એકઠ્ઠો થઇ અને ખુબ જ ભારે ઘનતા વાળા પીંડનું સ્વરૂપ લે છે, જેને ન્યુટ્રોન સ્ટાર કહે છે. જો ન્યુટ્રોન સ્ટારની ઘનતા અને કદ અનહદ વધારે હોય, તો ગુરૂત્વાકર્ષણના દબાણને કારણે તે કેન્દ્ર તરફ વધુ ને વધુ ભિંસાતા છેવટે કૃષ્ણ વિવરનું સ્વરૂપ ધારણ કરી લેશે અને દેખાતો બંધ થઇ જશે. કેટલીક વખત ન્યુટ્રોન તારો ૧ સેકન્ડમાં ૫૦૦ થી ૬૦૦ વખત પોતાની ધરી પર ફરે છે.
જરૂર કરતા ઓછું દળ ધરાવતો આપણો સૂર્ય કદી કૃષ્ણ વિવર બની શકે નહીં. સુપરનોવાની ઘટના પછી ફક્ત એ જ તારાઓ ન્યૂટ્રોન સ્ટાર તરીકે કાયમી સ્થાયી અવસ્થામાં રહી શકે છે જેમનું દળ સૂર્યના દળના ત્રણ ગણા કરતા ઓછું હોય. જો તારાનું દળ આ મર્યાદા કરતા વધી જવા પામે તો સુપરનોવાની ઘટના પછી રચાતો ન્યૂટ્રોન સ્ટાર સંકોચનની પ્રક્રિયા ચાલું રાખશેે અને અંતે કૃષ્ણ વિવર બની જશે. આ સિદ્ધાંત વૈજ્ઞાનિક સુબ્રમણ્યમ ચંદ્રશેખરે આપ્યો હતો જે 'ચંદ્રશેખર લિમિટ' નામે જાણાીતો છે.
આ કૃષ્ણ વિવર (બ્લેક હોલ)નું કદ એક નાના કણ જેટલુ હોય છે છતાં, તેનુ દળ (વજન) ઓછામાં ઓછું એક લઘુગ્રહ જેટલું તો હોય જ છે. તે એવુ પ્રચંડ ગુરુત્વાકર્ષણ બળ ધરાવતો હોય છે કે પ્રકાશનું કિરણ તો શું પણ વિકિરણ પણ તેની પકડમાંથી છટકતું નથી. તેને માટે બ્લેક હોલનો પલાયનવેગ (એસ્કેપ વેલોસિટી) કારણભુત છે.
પલાયનવેગ રોકેટના દ્રષ્ટાંત દ્વારા સમજી શકાય છે. રોકેટ આકશમાં ઊચુ જાય ત્યારે તેણે અમુક નિર્ધારિત વેગે ઊડવુ પડે છે. જો એ પ્રમાણે ન થાય તો જમીન ઉપર પટકાઈ પડે. આ નિશ્ચિત વેગને પલાયનવેગ કહેવામાં આવે છે. પૃથ્વી માટે આ પલાયનવેગ એક સેકન્ડે ૩૪૦૦ કિમી જેટલો હોય છે. ન્યુટ્રોન તારાનો પલાયનવેગ એક સેકન્ડે ૧૯૨૩૬૦ કિમી જેટલો હોય છે. પ્રકાશના કિરણો એક સેકન્ડમાં ૨૯૯૭૯૨ કિમી જેટલી ગતી ધરાવે છે, પણ બ્લેક હોલનો પલાયનવેગ તો ૩૦૦૦૦૦ (ત્રણ લાખ) કિમી કરતા પણ વધારે હોય છે. પરિણામે પ્રકાશના કિરણો પણ તેની પકડમાંથી છટકી શકતા નથી અને અદ્રશ્ય બની રહે છે.
સંદર્ભો
શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર |
આલ્બર્ટ આઇનસ્ટાઇન | https://gu.wikipedia.org/wiki/આલ્બર્ટ_આઇનસ્ટાઇન | REDIRECT આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન |
વસતી વધારો | https://gu.wikipedia.org/wiki/વસતી_વધારો | thumb|250px|ઇ.સ. પૂર્વે ૧૦,૦૦૦ થી - ૨૦૦૦ સુધીનો અંદાજીત માનવ વસ્તી વધારો.|link=File:Population_curve.svg
વૈશ્વિક માનવ વસ્તીવધારો આશરે વર્ષે ૭.૫ કરોડ અથવા ૧.૧% છે. વૈશ્વિક વસ્તી ૧૮૦૦માં ૧ અબજથી વધીને ૨૦૧૨માં ૭ અબજ થઇ છે. આ સદીના અંતમાં વસ્તી વધીને ૧૦ અબજ થઇ જશે તેવો અંદાજ છે.
વસતી7. miljardis ihminen, Helsingin Sanomat editor Mr Timo Paukku 5.9.2011 D1 (Finnish) પસાર થયેલ વર્ષ વર્ષ અબજ - ૧૮૦૦ ૧ ૧૨૭ ૧૯૨૭ ૨ ૩૩ ૧૯૬૦ ૩ ૧૪ ૧૯૭૪ ૪ ૧૩ ૧૯૮૭ ૫ ૧૨ ૧૯૯૯ ૬ ૧૨ ૨૦૧૧ ૭ ૧૪ ૨૦૨૫* ૮ ૧૮ ૨૦૪૩* ૯ ૪૦ ૨૦૮૩* ૧૦ * UNFPAUnited Nations Population Fund દ્વારા અંદાજીત ૩૧.૧૦.૨૦૧૧
વસ્તી વધારાનો દર
વસ્તી વધારાનો દર એ શરુઆતની વસ્તીની સામે જે તે સમયે વધેલી વસ્તીની સંખ્યાનો ભાગાકાર છે. તે સામાન્ય રીતે ટકામાં દર્શાવવામાં આવે છે અને નીચેના સૂત્ર દ્વારા મેળવવામાં આવે છે.
સંદર્ભ
Category: આંતરીક સમસ્યા
શ્રેણી:સમાજશાસ્ત્ર |
આંતરીક સમસ્યા | https://gu.wikipedia.org/wiki/આંતરીક_સમસ્યા | આંતરીક સમસ્યા
<li>૧. વસ્તીવધારો
<li>૨. જાતિવાદ
<li>૩. નિરક્ષરતા
<li>૪. ભ્રષ્ટાચાર
<li>૫. ગરીબી
<li>૬. બેકારી
<li>૭. શહેરીકરણ
<li>૮. અનામત પ્રથા
<li>૯. કાશ્મીર સમસ્યા
<li>૧૦. આંતરીક વિગ્રહો
<li>૧૧. ધાર્મિક આતંકવાદ
<li>૧૨. આંતરરાષ્ટ્રીય દેવુ
<li>૧૩. રાજકીય અસ્થિરતા
<li>૧૪. આતંકવાદ
Category: આંતરીક સમસ્યા |
આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન | https://gu.wikipedia.org/wiki/આલ્બર્ટ_આઇન્સ્ટાઇન | આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનજર્મન (German):;અંગ્રેજી (English):(14 માર્ચ 1879 તથા - 18 એપ્રિલ 1955) જર્મની (Germany)માં જન્મેલા પદાર્થ વિજ્ઞાની (theoretical physicist) હતા.તેઓ સાપેક્ષવાદ (theory of relativity)ખાસ કરીને સામૂહિક ઊર્જાની સમાનતા (mass–energy equivalence)ના સિદ્ધાંત માટે જાણીતા છે, જે ઈ=એમસી2ના ગુણાંકમાં વ્યક્ત કરવામાં આવે છે.આઈન્સ્ટાઈનને તેમના પદાર્થ વિજ્ઞાન અને ખાસ કરીને ફોટોઈલેક્ટ્રીક અસર (photoelectric effect)ના કાયદાના સંશોધન માટે 1921માં ફિઝિક્સનું નોબેલ પારિતોષિક (Nobel Prize in Physics)મળ્યું હતું.
વિગત
આઈન્સ્ટાઈને સૈદ્ધાંતિક પદાર્થ વિજ્ઞાન (physics)ના ક્ષેત્રમાં આપેલા અનેક ફાળામાં સાપેક્ષવાદની વિશેષ થીયરી (special theory of relativity)નો સમાવેશ થાય છે, જે યંત્રશાસ્ત્ર (mechanics)ને ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિઝમ (electromagnetism) સાથે જોડે છે તથા તેમની સાપેક્ષવાદની તેમની સામાન્ય થીયરી (general theory of relativity)નો આશય સાપેક્ષવાદના સિદ્ધાંત (principle of relativity)ને સમાન ન હોય તેવા સિદ્ધાંત સુધી લંબાવવાનો અને ગુરુત્વાકર્ષણ (gravitation)ની નવી થીયરી આપવાનો હતો. તેમની અન્ય નોંધપાત્ર કામગીરીમાં સાપેક્ષવાદી બ્રહ્માંડ (relativistic cosmology), સૂક્ષ્મ પગલાં (capillary action), પ્રકાશનું પરાવર્તન (critical opalescence), આંકડાશાસ્ત્રના મિકેનિક્સ (statistical mechanics)ની સામાન્ય સમસ્યાઓ (classical problems) તથા જથ્થાની થીયરી (quantum theory)માં તેનો અમલ, પરમાણુ (molecule)ની હિલચાલ અંગે બ્રાઉન (Brownian movement) થીયરીની સમજ, પરમાણુનું પરિવર્તન (atomic transition), સંભાવનાઓ (probabilities), એકમાર્ગી ગેસ (monatomic gas)ના જથ્થાની થીયરી, નીચા રેડિયેશન (radiation) સાથે પ્રકાશ (light)માં રહેલી ઉષ્ણતા (thermal)ની માત્રા, ઘટ્ટતા (જેને પગલે ફોટોન (photon) થીયરીનો આધાર રચાયો), સ્ટિમ્યુલેટેડ ઈમિશન (stimulated emission) સહિત વિકિરણની થીયરી, સર્વગ્રાહી ફિલ્ડ થીયરી (unified field theory)નો વિચાર તથા ફિઝિક્સના ભૌમિતિકરણનો સમાવેશ થાય છે.
આઈન્સ્ટાઈને 300 કરતાં વધુ વૈજ્ઞાનિક લેખો (over 300 scientific works) તથા 150 કરતાં વધુ વિજ્ઞાન સિવાયના લેખો પ્રકાશિત કર્યા હતા. તેમની વિજ્ઞાન સિવાયની કામગીરીમાં: ઝિઓનિઝમ વિશે - પ્રોફેસર આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનના ભાષણો અન્ય વ્યાખ્યાનો(1930), "વ્હાય વૉર? " સમાવેશ થાય છે. (1933, સહ-લેખક સિગમન્ડ ફ્રોઈડ (Sigmund Freud)).ધ વર્લ્ડ એઝ આ સી ઈટ (1934), આઉટ ઑફ માય લેઈટર યર્સ (1950) તથા સામાન્ય વાચક માટે વિજ્ઞાન અંગેનું પુસ્તક, ધ ઈવોલ્યુશન ઑફ ફિઝિક્સ (The Evolution of Physics) (1938, સહ-લેખક લીઓપોલ્ડ ઈનફિલ્ડ (Leopold Infeld))1999માં "ટાઈમ" (Time) સામયિકે તેમને "પર્સન ઑફ ધ સેન્ચ્યુરી (Person of the Century)" જાહેર કર્યા હતા. અત્યંત વિશાળ અર્થ અને સંદર્ભમાં "આઈન્સ્ટાઈન" નામ જીનિયસ (genius)નું સમાનાર્થી થઈ ગયું છે.
યુવાવસ્થા અને શિક્ષણ
આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન જર્મન સામ્રાજ્યના વુટ્ટમબર્ગનું કિંગડમમાં ઉલ્મ ખાતે એક યહુદી પરિવારમાં 14 માર્ચ 1879ના રોજ જન્મ્યા હતા. તેમના પિતા હર્મન આઈન્સ્ટાઈન એક સેલ્સમેન અને એન્જિનિયર હતા. તેમનાં માતાનું નામ પોલીન કોચ હતું.1880માં તેમનો પરિવાર સ્થળાંતર કરી મ્યુનિચ ગયો જ્યાં તેમના પિતા અને તેમના કાકાએ એલ્કટ્રોટેકનીશ ફેબ્રિક જે. આઈન્સ્ટાઈન એન્ડ કુ. નામની કંપની સ્થાપી. આ કંપની ડાયરેક્ટ કરન્ટ પર આધારિત ઈલેક્ટ્રીકલ સાધનો બનાવતી હતી. તેમના કાકા જેકબ હેરમાન નો પણ વિધ્યુત ઉપકરણ નો ધન્ધો હતો.
આઈન્સ્ટાઈન પરિવાર યહુદી ધર્મ પાળતો નહોતો, અને આલ્બર્ટે કેથોલિક સ્કૂલમાં શિક્ષણ લીધું હતું. આઈન્સ્ટાઈનને પ્રારંભમાં ભાષાની મુશ્કેલી પડતી છતાં પ્રાથમિક શાળામાં તેઓ સૌથી હોંશિયાર વિદ્યાર્થી હતા.
તેમનો પરિવાર ઈટાલી સ્થળાંતર કરી ગયો તે પહેલાં 1893માં (14 વર્ષની ઉંમરે) આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈને પૂરતું શિક્ષણ લઈ લીધું હતું.
આઈન્સ્ટાઈન પાંચ વર્ષના હતા ત્યારે તેમના પિતાએ તેમને નાનકડું હોકાયંત્ર બતાવ્યું હતું. આઈન્સ્ટાઈનને સમજાયું કે અગાઉ જેને ખાલી હોવાનું માનતા તે ખાલી જગ્યામાં કંઈક તો હશે, ત્યાં હલનચલન કરતો કાંટો હતો અને પાછળથી તેમણે એક નિવેદનમાં કહ્યું હતું કે એ અનુભવે તેમના મનમાં "ઊંડી અને કાયમી છાપ" છોડી હતી.તેમની માતાના આગ્રહથી તેમણે છ વર્ષની ઉંમરે વાયોલિન શીખવાનું શરુ કર્યું, અને તેમને નહિ ગમતું હોવા છતાં અને શીખવાનું છોડી દીધું હોવા છતાં પાછળથી તેમને વોલ્ફગેન્ગ એમેન્ડયુસ મોઝાર્ટ વાયોલિન સોનાટામાં ખૂબ આનંદ આવતો. થોડા મોટા થયા પછી આઈન્સ્ટાઈને મોડલ શારીરિક તથા યાંત્રિક સાધનો બનાવવાનું શરુ કર્યું અને ગણિતમાં તેમની પ્રતિભા સ્પષ્ટ દેખાવા લાગી.
1889માં તેમના પારિવારિક મિત્ર અને મેડિકલના વિદ્યાર્થી ડુડલે હર્સબેક, "આઈન્સ્ટાઈન એઝ એ સ્ટુડન્ટ", કેમેસ્ટ્રી અને કેમિકલ બાયોલોજી વિભાગ, હાર્વર્ડ યુનિવર્સિટી, કેમ્બ્રિજ, એમએ, યુએસએ, પાના નં. 3, વેબ - હાર્વર્ડકેમ-આઈન્સ્ટાઈન-પીડીએફ] અબાઉટ મેક્સ ટેલમુડે છ વર્ષ સુધી દર ગુરુવારે મુલાકાત લીધી હતી. મેક્સ ટેલમુડે તે સમયે 10 વર્ષની ઉંમરના આઈન્સ્ટાઈનને વિજ્ઞાન, ગણિતના ચાવીરુપ સિદ્ધાંતો તથા ઈમાન્યુઅલ કેન્ટટિક ઑફ પ્યોર રીઝન' અને યુક્લીડના (Euclid's) એલિમેન્ટ્સ (Elements) સહિત ફિલોસોફી પુસ્તકો વિશે માહિતી આપી. (આઈન્સ્ટાઈન તેને "ભૂમિતિનું નાનું પવિત્ર પુસ્તક" કહેતા.યુક્લીડમાંથી આઈન્સ્ટાઈન તાર્કિક તર્ક (deductive reasoning) સમજવા લાગ્યા અને 12 વર્ષની ઉંમર સુધીમાં તેમણે યુક્લીડના સમયની ભૂમિતિ (Euclidean geometry) શીખી લીધી હતી. આ પછી તરત જ તેમણે( અતિસૂક્ષ્મ કેલ્ક્યુલસ) (infinitesimal calculus) વિશે સંશોધન શરુ કરી દીધું.
કિશોરાવસ્થાના પ્રારંભે આઈન્સ્ટાઈન લ્યુટપોલ્ડ જીમ્નેસિયમ (Luitpold Gymnasium) જતા.તેમના પિતા આઈન્સ્ટાઈનને ઈલેક્ટ્રીકલ એન્જિનિયર (electrical engineering) બનાવવા માગતા હતા પરંતુ આઈન્સ્ટાઈન સત્તાવાળાઓ સાથે ઘર્ષણમાં ઉતર્યા અને શાળાકીય શિક્ષણ પ્રત્યે નારાજગી વ્યક્ત કરી.પછીથી તેમણે લખ્યું હતું કે ગોખવાની શિક્ષણ પદ્ધતિ (rote learning)ને કારણે શીખવાની પ્રક્રિયા અને રચનાત્મક વિચારો ખોવાઈ ગયા છે.
1894માં આઈન્સ્ટાઈન 15 વર્ષના હતા ત્યારે તેમના પિતાનો વ્યવસાય પડી ભાંગ્યો, કેમકે ઓલ્ટર્નેટિંગ કરન્ટ (alternating current) (એસી) સામે ડીસી વૉર ઑફ કરન્ટ્સ (War of Currents) હારી ગયું હતું.વ્યવસાયની શોધમાં આઈન્સ્ટાઈન પરિવારે ઈટાલી (Italy)માં પહેલા મિલાન (Milan)ખાતે અને ત્યારબાદ થોડા મહિના પછી પાવિઆ (Pavia) સ્થળાંતર કર્યું. આ સમય દરમિયાન આઈન્સ્ટાઈને તેમનો પ્રથમ વૈજ્ઞાનિક લેખ "ચૂંબકીય ક્ષેત્રો (Magnetic Fields)માં ઈથર (Aether)ની સ્થિતિની તપાસ" લખ્યો.
હાઈસ્કૂલનું શિક્ષણ પૂરું કરવા આઈન્સ્ટાઈન મ્યુનિચમાં રહી ગયા, પરંતુ 1895ની વસંત ઋતુમાં તેઓ પરિવાર સાથે રહેવા પાવિઆ ગયા, આ માટ તેમણે સ્કૂલમાં ડોક્ટરી પ્રમાણપત્ર આપ્યું હતું.
સ્કૂલનું શિક્ષણ પૂરું કરવાને બદલે આઈન્સ્ટાઈને સ્વિટ્ઝરલેન્ડ (Switzerland)ના ઝુરિચ (Zürich)માં ઈડીગ્નોશી પોલિટેકનિક સ્કૂલ (પાછળથી ઈડીગ્નોશી ટેકનિક હાઈસ્કૂલ - ઈટીએચ) (Eidgenössische Polytechnische Schule (later Eidgenössische Technische Hochschule (ETH)))માં સીધી અરજી કરવાનો નિર્ણય લીધો. સ્કૂલનું પ્રમાણપત્ર નહિ હોવાને કારણે તેમણે એન્ટ્રસ પરીક્ષા આપવી પડી. એ પરીક્ષામાં ગણિત અને ફિઝિક્સમાં નોંધપાત્ર માર્ક મેળવવા છતાં તે પાસ ન થઈ શક્યા.આઈન્સ્ટાઈને લખ્યું કે એ જ વર્ષે, 16 વર્ષની ઉંમરે તેમણે તેમનો પ્રખ્યાત વૈચારિક પ્રયોગ (thought experiment) કર્યો, જેમાં લાઈટના બીમની બાજુમાં ટ્રાવેલિંગની કલ્પના કરવામાં આવી હતી.
આઈન્સ્ટાઈન પરિવારે આલ્બર્ટને માધ્યમિક શિક્ષણ પૂરું કરવા સ્વિટ્ઝરલેન્ડના આરાઉ (Aarau) મોકલ્યા.પ્રોફેસર જોસ્ટ વિન્ટેલરના પરિવાર સાથેના રોકાણ દરમિયાન તેઓ એ પરિવારની દીકરી મારિઆના પ્રેમમાં પડ્યા. (આલ્બર્ટનાં બહેન માજા (Maja) એ પછીથી પોલ વિન્ટેલર સાથે લગ્ન કર્યા.)આરાઉમાં આઈન્સ્ટાઈન મેક્સવેલની (Maxwell's) ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક થીયરી (electromagnetic theory) ભણ્યા. તેઓ 17 વર્ષની ઉંમરે સ્નાતક થયા અને લશ્કરી સેવા (military service)માં જવાનું ટાળવા માટે તેમના પિતાની મંજૂરીથી જર્મન કિંગડમ વૃટ્ટમબર્ગના નાગરિકત્વનો (citizenship in the German Kingdom of Württemberg) ત્યાગ કર્યો અને છેવટે 1896માં ઝુરિચમાં પોલિટેકનિક ખાતે ગણિત અને ફિઝિક્સમાં એડમિશન લીધું. મારિઆ વિન્ટેલર શિક્ષિકાની નોકરી માટે સ્વિટ્ઝરલેન્ડના ઓલ્સબર્ગ (Olsberg, Switzerland)માં ગયાં.
એ જ વર્ષે, આઈન્સ્ટાઈનનાં ભાવિ પત્ની મિલેવા મેરિક (Mileva Marić) પણ ગણિત અને ફિઝિક્સ ભણવા પોલિટેકનિકમાં દાખલ થયાં. એ જૂથમાં તેઓ એકલા મહિલા હતાં. ત્યારપછીના થોડા વર્ષમાં આઈન્સ્ટાઈન અને મેરિકની મિત્રતા રોમાન્સમાં પરિણમી.1900ની સાલમાં ગણિત અને ફિઝિક્સમાં ડિપ્લોમા સાથે આઈન્સ્ટાઈન સ્નાતક થયા, જ્યારે મેરિક તેમની છેલ્લી પરીક્ષામાં પાસ થયાં નહિ. એ જ વર્ષે આઈન્સ્ટાઈનના મિત્ર મિશેલ બેસો (Michele Besso)એ તેમને અર્ન્સ્ટ મેક (Ernst Mach) ના સંશોધનની માહિતી આપી.ત્યારપછીના વર્ષે આઈન્સ્ટાઈને પ્રતિષ્ઠિત એનાલેન ડેર ફિઝિક (Annalen der Physik)માં કેલિઆરી ફોર્સિસ (capillary forces) ઓફ એ સ્ટ્રો ઉપર એક પેપર પ્રકાશિત કર્યું. 21 ફેબ્રુઆરી 1901ના રોજ તેમને સ્વીસ નાગરિકત્વ (Swiss citizenship) મળ્યું, જે તેમણે કદી પાછું આપ્યું નહિ.
પેટન્ટ ઓફિસ
સ્નાતક થયા પછી આઈન્સ્ટાઈનને શિક્ષક તરીકે નોકરી મળી નહીં.લગભગ બે વર્ષ સુધી તપાસ કર્યા પછી તેમના એક ભૂતપૂર્વ સહાધ્યાયીના પિતાએ તેમને બર્ન (Berne)માં ફેડરલ ઓફિસ ફોર ઈન્ટલેક્ચ્યુઅલ પ્રોપર્ટી (Federal Office for Intellectual Property), હવે ધત્યાં પણ જૂઓપેટન્ચ ઓફિસ ખાતે આસિસ્ટન્ટ નિરીક્ષક (examiner) તરીકે નોકરી મેળવવામાં મદદ કરી. તેમની જવાબદારી ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિક સાધનો માટેની પેટન્ટ અરજી (patent application)ઓની ચકાસણી કરવાની હતી.આઈન્સ્ટાઈને પ્રમોશન માટેની પરીક્ષા પાસ કરી લીધી હોવા છતાં તેઓ "મશીન ટેકનોલોજીની સંપૂર્ણ જાણકારી" મેળવે ત્યાં સુધી 1903માં તેમની સ્વીસ પેટન્ટ ઓફિસની પોસ્ટ કાયમી કરવામાં આવી.પીટર ગેલિસન (Peter Galison), આઈન્સ્ટાઈન્સ ક્લોક્સ: ધ ક્વેશ્ચન ઓફ ટાઈમ મહત્વની તપાસ 26, નો.2 (વિન્ટર 2000): 355-389.
બર્નમાં જે મિત્રો થયા તેમની સાથે આઈન્સ્ટાઈને વિજ્ઞાન અને ફિલોસોફીના વિષયોની ચર્ચા કરવા સાપ્તાહિક ચર્ચા ક્લબની રચના કરી, જેને મજાકમાં "ધ ઓલિમ્પિયા એકેડમી (Olympia Academy)" નામ આપવામાં આવ્યું હતું. તેમના વાચનમાં પોઈનકેર (Poincaré), મેક (Mach), તથા હુમ (Hume) નો સમાવેશ થતો હતો જેમણે આઈન્સ્ટાઈનના વૈજ્ઞાનિક અને ફિલોસોફિકલ દ્રષ્ટિકોણને પ્રભાવિત કર્યો હતો.
આ ગાળા દરમિયાન આઈન્સ્ટાઈનને ફિઝિક્સના સમુદાય સાથે કોઈ સીધો અંગત સંબંધ નહોતો.ઈ.જી. (અર્થાત)પેટન્ટ ઓફિસ ખાતે તેમનું મોટાભાગનું કામ ઈલેક્ટ્રીકલ સિગ્નલ્સનું ટ્રાન્સમિશન તથા સમયના ઈલેક્ટ્રીકલ-મિકેનિકલ સિંક્રોનાઈઝેશનને લગતા પ્રશ્નો સંબંધીત હતું, આ બંને ટેકનિકલ સમસ્યાઓ વૈચારિક પ્રક્રિયા (thought experiment)માં રહસ્યમય રીતે જોવા મળતી, જેને પગલે આઈન્સ્ટાઈને પ્રકાશના લક્ષણ તથા અવકાશ અને સમય વચ્ચેના મૂળભૂત જોડાણ અંગે આત્યંતિક તારણો કાઢ્યા.
લગ્ન અને પારિવારિક જીવન
આઈન્સ્ટાઈન અને મિલેવા મેરિક (Mileva Marić)ને એક દીકરી હતી જેને તેઓ લિસેરલ (Lieserl) કહેતા. તેનો જન્મ 1902ના પ્રારંભિક મહિનાઓમાં સંભવત: નોવી સેડ (Novi Sad) ખાતે થયો હતો. આઈન્સ્ટાઈનના મેરિક સાથેના પત્રો ઉપરથી આ તારણ કાઢવામાં આવ્યું છે. લિસેરલનો પ્રથમ ઉલ્લેખ આઈન્સ્ટાઈને મેરિકને લખેલા પત્રમાં છે (લિસેરલના જન્મ સમયે મેરિક નોવી સેડમાં અથવા તેની નજીક તેમના પરિવાર સાથે હતાં) તા. 4 ફેબ્રુઆરી 1902 (સંકલિત પેપરો વોલ્યુમ 1, ડોક્યુમેન્ટ 134)1903 પછી તેણીનું ભાવિ અનિશ્ચિત છે.
આઈન્સ્ટાઈને 6 જાન્યુઆરી 1903ના રોજ મિલેવા સાથે લગ્ન કર્યા, જોકે આ લગ્ન સામે તેમની માતાનો વિરોધ હતો, તેમને સર્બ નાગરિકો પ્રત્યે પૂર્વગ્રહ હતો અને માનતાં કે મેરિક "મોટી ઉંમરની" અને "શારીરિક રીતે અશક્ત લાગતી""મિલેવા યહુદી નથી એ બાબતની તેને પરવા હોય તેવું લાગતું નહોતું" આ વેબસાઈટ, આ જ નામની વિવાદાસ્પદ ગેરાલ્ડીન હિલ્ટન ડોક્યુમેન્ટરીની કમ્પેનિયન છે, તે ઐતિહાસિક ખરાઈ માટે હાલ સમીક્ષા હેઠળ છે. (જૂઓ)તે સમયે તેમનો સંબંધ અંગત અને બૌદ્ધિક ભાગીદારીનો હતો.તેમને લખેલા પત્રમાં આઈન્સ્ટાઈને મેરિકને "મને સમાંતર વ્યક્તિ અને હું છું એટલી જ મજબૂત અને સ્વતંત્ર વ્યક્તિ" તરીકે ઓળખાવ્યાં હતાં. આઈન્સ્ટાઈને 3 ઓક્ટોબર 1900ના રોજ મેરિકને લખેલો પત્ર (સંકલિત પેપરો વોલ. 1, ડોક્યુમેન્ટ 79).મેરિકે આઈન્સ્ટાઈનની કામગીરી ઉપર પ્રભાવ પાડ્યો હતો કે નહિ તે બાબતે ચર્ચા થઈ રહી છે, જોકે, મોટાભાગના ઇતિહાસકારોને નથી લાગતું કે મેરિકે કોઈ મોટો સહયોગ આપ્યો હોય. 14 મે 1904ના રોજ આલ્બર્ટ અને મિલેવાના પ્રથમ પુત્ર હેન્સ આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન (Hans Albert Einstein)નો જન્મ સ્વિટ્ઝરલેન્ડ (Switzerland)ના બર્ન (Berne)માં થયો. તેમનો બીજા પુત્ર એડવર્ડ (Eduard)નો જન્મ ઝુરિચ (Zurich)માં 28 જુલાઈ 1910ના રોજ થયો હતો.
આલ્બર્ટ અને મેરિક પાંચ વર્ષ અલગ રહ્યાં પછી તેમની વચ્ચે 14 ફેબ્રુઆરી 1919ના રોજ છૂટાછેડા થયા.તે વર્ષની 2 જૂને આઈન્સ્ટાઈને એલ્સા લોવેન્થલ (Elsa Löwenthal) (ની આઈન્સ્ટાઈન), સાથે લગ્ન કર્યા, જેણે આઈન્સ્ટાઈનની માંદગી દરમિયાન તેમની સારવાર કરી એલ્સા આલ્બર્ટની માતૃપક્ષે ફર્સ્ટ કઝીન અને પિતૃપક્ષે સેકન્ડ કઝીન (second cousin) હતી. એ બંનેએ સાથે મળીને એલ્સાના પ્રથમ લગ્નથી થયેલી દીકરીઓ મોર્ગોટ તથા ઈલ્સેનો ઉછેર કર્યો.જોકે તેમને બંનેને કોઈ બાળકો થયાં નહિ.
એનુસ મિરાબિલિસ તથા સ્પેશિયલ રિલેટિવિટી
thumb|આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન, 1905
1905માં આઈન્સ્ટાઈન પેટન્ટ ઓફિસમાં કામ કરતા હતા ત્યારે તેમણે અગ્રણી જર્મન ફિઝિક જર્નલ એનાલેન ડેર ફિઝિક (Annalen der Physik)માં ચાર પેપરો પ્રકાશિત કર્યા હતા. આ એજ પેપરો ચે જેને ઇતિહાસ એનુસ મિરાબિલિસ પેપરો (Annus Mirabilis Papers) તરીકે ઓળખાવે છે.
પાર્ટિક્યુલેટ નેચર ઓફ લાઈટ અંગેના તેમના પેપરમાં એવો વિચાર વ્યક્ત કરવામાં આવ્યો હતો કે કેટલાક પ્રાયોગિક પરિણામો, ખાસ કરીને ફોટોઈલેક્ટ્રીક અસર (photoelectric effect)ને એવા સિદ્ધાંતથી સમજી શકાય કે લાઈટ ઊર્જાના અલગ પેકેટોના(ક્વોન્ટા (quanta)) સ્વરુપમાં મેટર સાથે ઈન્ટરેક્ટ કરે છે, આ વિચાર મેક્સ પ્લેન્ક (Max Planck) દ્વારા 1900માં સંપૂર્ણ આંકડાકીય ફેરફારો દ્વારા દાખલ કરવામાં આવ્યો હતો, અને તે લાઈટ અંગેની વર્તમાન થીયરીઓથી વિરોધી જણાય છે.
બ્રાઉનના પ્રસ્તાવ (Brownian motion) અંગેના તેમના પેપરમાં નાના કણોની અસ્થાયી હિલચાલ વિશે સમજ આપવામાં આવી હતી જે મોલેક્યુલર એક્શનના સીધા પુરાવા રુપ હતી, આમ પરમાણુ થીયરી (atomic theory)ને તે ટેકો આપતા હતા.
તેમના પદાર્થોના વહન અંગેના પેપર ઈલેક્ટ્રોડાયનેમિક્સ (electrodynamics)માં સ્પેશિયલ રિલેટિવિટી (special relativity)ની ક્રાંતિકારી થીયરી રજૂ કરવામાં આવી હતી જેમાં દર્શાવવામાં આવ્યું હતું કે પ્રકાશની ઝડપ (speed of light) જોવાની સ્વતંત્રતા જોનારની ગતિ ઉપર આધાર રાખે છે અને તે માટે ગતિ નીતિનિયમોના ઉલ્લંઘનની માન્યતા (notion of simultaneity)માં મૂળભૂત ફેરફાર કરવાની જરૂર છે.તેના પરિણામોમાં ગતિ કરતાં તત્વોની ટાઈમ સ્પેસ ફ્રેમ (time-space frame) સ્લોઈંગ ડાઉન (slowing down) તથા કોન્ટ્રેક્ટિંગ (contracting) (ગતિની દિશામાં) જોનારની ફ્રેમને અનુરુપ બાબતોનો સમાવેશ થાય છે.આ પેપરમાં એવી પણ દલીલ કરવામાં આવી હતી કે લુમિનિફેરસ ઈથર (luminiferous aether)નો વિચાર જે તે સમયે ફિઝિક્સમાં એક અગ્રણી થીયરીનો ભાગ હતો તે તદન નકામો હતો.
સામૂહિક ઊર્જાને સમકક્ષ (mass–energy equivalence) અંગેના પોતાના પેપરમાં (જે અગાઉ એક નિશ્ચિત વિચાર ગણવામાં આવતો), આઈન્સ્ટાઈને જે તારણ કાઢ્યું તે વીસમી સદીના સૌથી જાણીતા સવાલ તરીકે ઓળખાય છે. ઈ અને એનબીએસપી, = અને એનબીએસપી, એમસી 2આ સૂચવે છે કે નાના સમૂહોને ઊર્જાના મોટા સમૂહોમાં તબદીલ (converted) કરી શકાય છે અને પરમાણુ ઊર્જા (nuclear power)ના વિકાસનો અગાઉથી સંકેત મેળવી શકાય છે.
આજે તો તમામ પેપર ઘણી મોટી સફળતા તરીકે ગણવામાં આવે છે, અને તેથી 1905ને આઈન્સ્ટાઈનના શ્રેષ્ઠ વર્ષ (Wonderful Year) તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.જોકે, તે સમયે મોટાભાગના ભૌતિક વિજ્ઞાનીઓએ તેના મહત્વની નોંધ નહોતી લીધી, અને જે લોકોએ તેની નોંધ લીધે તેમણે એ સિદ્ધાંતને સીધીસીધો ફગાવી દીધો હતો.આ પૈકી કેટલાક સંશોધન, જેમ કે થીયરી ઑફ લાઈટ ક્વોન્ટા, વર્ષો સુધી વિવાદાસ્પદ રહ્યા.સાપેક્ષવાદના સિદ્ધાંતને વિશ્વમાં જે પ્રતિભાવો મળ્યા અને તેને જે વિવાદોનો સામનો કરવો પડ્યો તે માટે થોમસ એફ. ગ્લીકના લેખો જૂઓ, ધ કમ્પેરેટિવ રીસેપ્શન ઑફ રીલેટિવિટી (ક્લુવર એકેડેમિક પબ્લિશર્સ, 1987), આઈએસબીએન 9027724989
26 વર્ષની ઉંમરે એક્સપરિમેન્ટર ફિઝિક્સના પ્રોફેસર આલ્ફ્રેડ ક્લેનર (Alfred Kleiner)ના હાથ નીચે અભ્યાસ કર્યા પછી આઈન્સ્ટાઈનને યુનિવર્સિટી ઑફ ઝુરિચ (University of Zurich) દ્વારા પીએચ.ડી (PhD)ની ડિગ્રી આપવામાં આવી હતી.તેમના સંશોધનનું શીર્ષક હતું, એ ન્યુ ડીટર્મિનેશન ઑફ મોલેક્યુલર ડાઈમેન્શન્સ.
પ્રકાશ અને સામાન્ય સાપેક્ષતા
left|thumb|1919ના આર્થર સ્ટેનલી એડિંગ્ટન (Arthur Stanley Eddington)ના એક્સિપિડિશન દરમિયાન ગ્રહણના જે ફોટા લેવામાં આવ્યા હતા તે પૈકી એક ફોટાના આધારે આઈન્સ્ટાઈનની ગ્રેવિટેશન બેન્ડિંગ ઑફ લાઈટની ધારણાને સમર્થન (confirmed) મળ્યું હતું.
1906માં પેટન્ટ ઓફિસે આઈન્સ્ટાઈનને પ્રમોશન આપી ટેકનિકલ એક્ઝામિર સેકન્ડ ક્લાસ બનાવ્યા, પરંતુ તેમણે એકેડેમિયા છોડ્યું નહિ.1908માં તેઓ યુનિવર્સિટી ઑફ બર્ન (University of Bern) ખાતે પ્રાઈવેટડોઝેન્ટ (privatdozent) બન્યા.1910માં તેમણે ક્રિટિકલ ઓપેલેન્સ (critical opalescence) ઉપર પેપર લખ્યું જેમાં વાતાવરણમાં એકાંગી પદાર્થો દ્વારા વિખેરાયેલા લાઈટની સામૂહિક અસરોનું વર્ણન હતું, એટલે કે, શા માટે આકાશ ભૂરું છે (why the sky is blue).લેવેન્સન, થોમસ.આઈન્સ્ટાઈનનો બિગ આઈડિયા.જાહેર પ્રસારણ સેવા (Public Broadcasting Service).2005.25 ફેબ્રુઆરી 2006ના રોજ સુધારો કરાયો.
1909 દરમિયાન, આઈન્સ્ટાઈને ક્વાન્ટાઇઝેશન (quantization) ઑફ લાઈટ વિષય ઉપર (ધ ડેવલપમેન્ટ ઑફ અવર વ્યૂઝ ઑન ધ કોમ્પોઝિશન એન્ડ ઈસેન્સ ઑફ રેડિએશન) નું પ્રકાશન કર્યું.આ પેપરમાં તેમજ 1909ના અન્ય એક પેપરમાં, આઈન્સ્ટાઈને દર્શાવ્યું કે મેક્સ પ્લેન્ક (Max Planck)ની ઊર્જા (energy) ક્વોન્ટા (quanta)ની ગતિ (momenta) સુનિશ્ચિત છે અને તે કેટલીક બાબતોમાં સ્વતંત્ર રીતે, પોઈન્ટ જેવા પાર્ટિકલ્સ (point-like particles) પ્રમાણે વર્તે છે. આ પેપર દ્વારા ફોટોનનો વિચાર વહેતો કરવામાં આવ્યો (જોકે આ શબ્દ 1926માં ગિલ્બર્ટ એન. લુઈસ (Gilbert N. Lewis) દ્વારા પ્રયોજવામાં આવ્યો હતો) અને ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સ (quantum mechanics)માં વેવ જેવા પાર્ટિકલ્સ ડ્યુઆલિટી (wave–particle duality)ના વિચારને પ્રોત્સાહિત કર્યો.
1911માં, આઈન્સ્ટાઈન યુનિવર્સિટી ઑફ ઝુરિચ (University of Zurich) ખાતે એસોસિએટ પ્રોફેસર (associate professor) બન્યા.જોકે, ત્યારપછી ટૂંક સમયમાં જ તેમણે જર્મન ચાર્લ્સ-ફર્ડિનન્ડ યુનિવર્સિટી (German Charles-Ferdinand University),પ્રોગ (Prague) ખાતે ફૂલટાઈમ પ્રોફેસરશીપ સ્વીકારી લીધી.ત્યાં આઈન્સ્ટાઈને પ્રકાશના ગુરુત્વાકર્ષણની અસરો, ખાસ કરીને ગુરુત્વાકર્ષણીય રેડશીફ્ટ (gravitational redshift) તથા પ્રકાશના ગુરુત્વાકર્ષણીય પરાભવ અંગે પેપર પ્રકાશિત કર્યું.આ પેપર દ્વારા અવકાશ વિજ્ઞાનીઓને સૂર્ય ગ્રહણ (solar eclipse) દરમિયાન પરાભવનના માર્ગો શોધી કાઢવા અપીલ કરવામાં આવી હતી.(સંકલિત પેપરોમાં પણ વોલ. 3, ડોક્યુમેન્ટ 23)જર્મન અવકાશ વિજ્ઞાની ઈર્વિન ફિનલે-ફ્રેન્ડલિચે (Erwin Finlay-Freundlich) આઈન્સ્ટાઈને વિજ્ઞાનીઓને આપેલા આ પડકારનો આખી દુનિયામાં પ્રચાર કર્યો.ક્રેલિન્સ્ટન, જેફરી.આઈન્સ્ટાઈનની જ્યુરી: રેસ ટુ ટેસ્ટ રિલેટિવિટી .પ્રિન્સ્ટોન યુનિવર્સિટી પ્રેસ (Princeton University Press).2006.13 માર્ચ 2007ના રોજ સુધારો કરાયો.આઈએસબીએન 9780691123103
1912માં આઈન્સ્ટાઈન સ્વિટ્ઝરલેન્ડ પાછા ફર્યા અને પોતાની માતૃસંસ્થા (alma mater), ઈટીએચ (ETH)ની પ્રોફેસરશીપ સ્વીકારી. ત્યાં તેમની મલુકાત ગણિતશાસ્ત્રી માર્સલ ગ્રોસમેન (Marcel Grossmann) સાથે થઈ જેમણે તેમને રિમેનિઅન ભૂ્મિતિ (Riemannian geometry)નો અને ખાસ કરીને ડિફરેન્સિયલ ભૂમિતિ (differential geometry)નો પરિચય કરાવ્યો, તથા ઈટાલિયન ગણિતશાસ્ત્રી ટુલિઓ લેવી-સિવિટા (Tullio Levi-Civita)ની ભલામણથી આઈન્સ્ટાઈને જનરલ કોવેરિઅન્સ (general covariance)ની ઉપયોગીતા વિશે અભ્યાસ શરુ કર્યો (પોતાની ગુરુત્વાકર્ષણ થીયરના ટેન્સર (tensor)ના આવશ્યક ઉપયોગ વિશે)જોકે થોડા સમય માટે આઈન્સ્ટાઈનને લાગ્યું કે એ અભિગમમાં સમસ્યાઓ છે, છતાં તેમણે ફરી તે કામગીરી શરુ કરી અને 1915ના અંતે તેમની જનરલ થીયરી ઑફ રિલેટિવિટી (general theory of relativity) પ્રકાશિત કરી, અને આજે પણ એ જ સ્વરુપમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે.આ થીયરીમાં ગુરુત્વાકર્ષણને સ્પેસટાઈમ (spacetime)ના માળખાનું મેટર દ્વારા વિચ્છેદન અને અન્ય મેટરની ઈનર્સિયા (inertia)1 મોશન અસરની સમજૂતી આપી.
ઘણા સ્થળાંતર પછી મિલેવાએ 1914માં પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ (World War I)ના થોડા સમય પહેલાં જ બાળકો સાથે ઝુરિચમાં કાયમી નિવાસસ્થાન કર્યું. આઈન્સ્ટાઈન બર્લિન (Berlin)માં એકલા જ રહ્યા જ્યાં તેઓ પ્રુસિઅન એકેડમી ઑફ સાયન્સિસ (Prussian Academy of Sciences)ના સભ્ય બન્યા.પોતાના નવા હોદ્દાની વ્યવસ્થાના ભાગરુપે, તેઓ હમ્બોલ્ડટ યુનિવર્સિટી ઑફ બર્લિન (Humboldt University of Berlin) ખાતે પણ પ્રોફેસર બન્યા, જોકે તેમાં એક વિશેષ જોગવાઈ હતી જેથી તેઓ શિક્ષણકાર્યની ફરજોમાંથી મોટાભાગે મુક્ત રહી શકે.1914 થી 1932 દરમિયાન તેઓ કેઈસર વિલ્હેમ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર ફિઝિક્સ (Kaiser Wilhelm Institute for Physics)ના ડિરેક્ટર પણ રહ્યા.કેન્ટ, હોર્સ્ટ.આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન એન્ડ ધ કેઈસર વિલ્હેમ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ફૉર ફિઝિક્સ (Kaiser Wilhelm Institute for Physics) બર્લિનમાં. રેન, જુર્ગેનમાં.આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન અને એનબીએસપીઃ ચીફ એન્જિનિયર ઑફ ધ યુનિવર્સઃ વન હંડ્રેડ ઓથર્સ ફૉર આઈન્સ્ટાઈન.ઈડી. રેન, જુર્ગેન.વિલે-વીસીએચ. 2005. પીપી.166-169.આઈએસબીએન = 3527405747
પહેલા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન સેન્ટ્રલ પાવર્સ (Central Powers)ના વિજ્ઞાનીઓનાં ભાષણો અને લખાણો રાષ્ટ્રીય સલામતી (national security)ના કારણોસર માત્ર સેન્ટ્રલ પાવર્સ એકેડેમિક્સને જ ઉપલબ્ધ થતાં.આઈન્સ્ટાઈનના કેટલાક સંશોધક લખાણો ઓસ્ટ્રીઅન પૌલ એર્નફેસ્ટ (Paul Ehrenfest) તથા નેધરલેન્ડ્સના ભૌતિક વિજ્ઞાનીઓ, ખાસ કરીને 1902ના નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા હેન્ડ્રીક લોરેન્ટ (Hendrik Lorentz) અને લિડેન યુનિવર્સિટી (Leiden University)ના વિલેમ ડે સિટ્ટર (Willem de Sitter) મારફત યુનાઈટેડ કિંગ્ડમ (બ્રિટન) અને અમેરિકા પહોંચ્યા હતા.વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયા પછી આઈન્સ્ટાઈને લિડેન યુનિવર્સિટી સાથેનું તેમનું જોડાણ ચાલુ રાખ્યું, અસાધારણ પ્રોફેસર (Extraordinary Professor) તરીકેનો કોન્ટ્રેક્ટ સ્વીકારર્યો, 1920 અને 1930 વચ્ચે લેક્ચર આપવા માટે નિયમિત હોલેન્ડ જતા.
1917માં આઈન્સ્ટાઈને ફિઝિકાલિશ ઝેટશ્ક્રીફ્ટમાં એક લેખ પ્રકાશિત કર્યો, જેમાં સ્ટિમ્યુલેટેડ એમિશન (stimulated emission)ની સંભાવનાની વાત કરી, તે એવી ફિઝિકલ પ્રક્રિયા હતી જેનાથી મેસર (maser) અને લેસર (laser) ની સંભાવના બનતી હતી.તેમણે સમગ્ર બ્રહ્માંડના વર્તનને મોડલ કરવાના પ્રયાસમાં જનરલ થીયરી ઑફ રિલેટિવિટીમાં કોસ્મોલોજિકલ કોન્સ્ટન્ટ (cosmological constant) નો નવો વિચાર રજૂ કરતું પેપર પણ પ્રકાશિત કર્યું.
આઈન્સ્ટાઈને 1911માં પ્રોગથી જે પડકાર ફેંક્યો હતો તે દિશામાં કામગીરી કરવાનું અવકાશ વિજ્ઞાનીઓએ 1917માં શરુ કર્યું.અમેરિકાના કેલિફોર્નિયા સ્થિત માઉન્ટ વિલ્સન ઓબ્ઝર્વેટરી (Mount Wilson Observatory)એ સોલર સ્પેક્ટ્રોસ્કોપિક (spectroscopic) સમીક્ષા પ્રકાશિત કરી હતી જેમાં કોઈ ગુરુત્વાકર્ષણ રેડશીફ્ટ જણાઈ નહોતી. 1918માં કેલિફોર્નિયાની જ લિક ઓબ્ઝર્વેટરી (Lick Observatory)એ જાહેર કર્યું કે તેઓ પણ આઈન્સ્ટાઈનની ધારણાઓને નકારી કાઢે છે. જોકે તેમનાં તારણો પ્રકાશિત થયા નહોતા.
જોકે, મે 1919માં બ્રિટિશ અવકાશ વિજ્ઞાની આર્થર સ્ટેનલી એડિંગ્ટન (Arthur Stanley Eddington)ના નેતૃત્વ હેઠળની ટીમે ઉત્તરીય બ્રાઝિલ (Brazil)ના સોબરલ (Sobral) તથા પ્રિન્સિપી (Príncipe)માં સૂર્ય ગ્રહણની ફોટોગ્રાફી વખતે સૂર્ય દ્વારા સ્ટારલાઈટના ગ્રેવિટેશનલ ડીફ્લેકશન (gravitational deflection of starlight by the Sun) અંગેની આઈન્સ્ટાઈનની ધારણાને અનુમોદન આપ્યું.7 નવેમ્બર 1919ના રોજ અગ્રણી બ્રિટિશ અખબાર ધ ટાઈમ્સે (The Times) મોટા મથાળે સમાચાર પ્રકાશિત કર્યા જેમાં લખ્યું હતું, વિજ્ઞાન અને એનબીએસપીમાં ક્રાંતિ - બ્રહ્માંડ અને એનબીએસપીની નવી થીયરી – ન્યુટનના સિદ્ધાંતો ફગાવી દેવાયા.એક મુલાકાતમાં નોબેલ વિજેતા મેક્સ બોર્ને (Max Born) જનરલ રિલેટિવિટીને કુદરત અંગે માનવીય વિચારની સૌથી મહાન કામગીરી ગણાવી, જ્યારે અન્ય નોબેલ વિજેતા પૌલ ડિરેક (Paul Dirac)ને એમ કહેતા ટાંકવામાં આવ્યા કે, આ અત્યાર સુધી થયેલી કદાચ સૌથી મોટી વૈજ્ઞાનિક શોધ છે.સ્કમિધુબેર, જુર્ગનઆલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન (1879-1955) એન્ડ ધ ‘ગ્રેટેસ્ટ સાયન્ટિફિક ડિસ્કવરી એવર’.2006.4 ઓક્ટોબર 2006ના રોજ સુધારો કરાયો.
બસ ત્યાર પછી આંતરરાષ્ટ્રીય માધ્યમોએ આઈન્સ્ટાઈનને વૈશ્વિક પ્રસિદ્ધિ આપી.થોડા વર્ષો પછી એવા દાવા થયા કે એડિંગ્ટન એક્સપિડિશન દરમિયાન લેવામાં આવેલા ચોક્કસ ફોટોગ્રાફ્સની ચકાસણી પરથી જણાય છે કે તે બાબતે પ્રાયોગિક અનિશ્ચિતતા છે જેની અસર હોવાનો એડિંગ્ટને દાવો કર્યો છે અને 1962ના -બ્રિટિશ એક્સપિડિશને તારણ કાઢ્યું કે એ પદ્ધતિ વિશ્વાસપાત્ર નહોતી, પરંતુ ત્યારબાદ વધુ ચોકસાઈપૂર્વકના નિરીક્ષણો બાદ સૂર્ય ગ્રહણ દરમિયાન પ્રકાશના પરાવર્તનની ધારણાને સમર્થન મળ્યું.મેથ પેજીસમાં ટેબલ જૂઓ બેન્ડિંગ લાઈટ
નવા આવેલા આઈન્સ્ટાઈનની પ્રસિદ્ધિ વૈજ્ઞાનિક સમુદાયમાં, ખાસ કરીને જર્મન ભૌતિક વિજ્ઞાનીઓને પસંદ નહોતી, અને તેમણે તો પછીથી ડેશ્યુ ફિઝિક (Deutsche Physik) (જર્મન ફિઝિક્સ) ચળવળ પણ શરુ કરી હતી.સાપેક્ષતા બાબતે અવકાશ વિજ્ઞાનીઓના વલણ અને ચર્ચા માટે જૂઓ , ખાસ કરીને 6, 9, 10 તથા 11 નંબરના પ્રકરણો.
નોબેલ પારિતોષિક
થીઓરેટિકલ ફિઝિક્સમાં આપેલી સેવાઓ, અને ખાસ કરીને ફોટોઈલેક્ટ્રીક અસરના સિદ્ધાંતની શોધ બદલ આઈન્સ્ટાઈનને 1922માં 1921નું ફિઝિક્સનું નોબેલ પારિતોષિક (Nobel Prize in Physics) આપવામાં આવ્યું.તેમાં તેમના 1905ના ફોટોઈલેક્ટ્રીક અસર અંગેના પેપર ‘ઓન એ હ્યુરિસ્ટિક વ્યૂપોઈન્ટ કન્સર્નિંગ ધ પ્રોડક્શન એન્ડ ટ્રાન્સફોર્મેશન ઑફ લાઈટ’નો ઉલ્લેખ હતો, જેને તે સમયના પ્રાયોગિક પુરાવા દ્વારા યોગ્ય રીતે ટેકો આપવામાં આવ્યો હતો. પારિતોષિક એનાયત કરવાના ભાષણનો પ્રારંભ આ રીતે થયો હતો, ‘તેમની રિલેટિવિટીની થીયરી જેના ઉપર ફિલોસોફિકલ વર્તુળો મોટાપાયે ચર્ચા થઈ હતી અને, તેની એસ્ટ્રોફિઝિકલ અસરો વિશે ચર્ચાઓ થઈ હતી તેને હાલના સમયમાં ગંભીરતાપૂર્વક ચકાસવામાં આવી રહી છે.’
ઘણા લાંબા સમય સુધી એવા અહેવાલો પ્રકાશિત થતા રહ્યા હતા કે આઈન્સ્ટાઈને 1919માં તેમના છૂટાછેડાની શરતના ભાગરુપે નોબેલ પુરસ્કારના નાણાં તેમનાં પ્રથમ પત્ની મિલેવા મેરિક (Mileva Marić)ને આપી દીધા હતા.જોકે, 2006 માં પ્રકાશિત થયેલા અંગત પત્રવ્યવહાર પરથી સ્પષ્ટ થયું કે તેમણે નાણાં મિલેવાને નહોતા આપ્યા.તેમણે મોટાભાગની રકમનું અમેરિકામાં રોકાણ કર્યું હતું, પરંતુ તેમાંની ઘણીખરી રકમ મંદીમાં ધોવાઈ ગઈ હતી.
આઈન્સ્ટાઈને 2 એપ્રિલ 1921ના રોજ અમેરિકાના ન્યૂયોર્ક શહેર (New York City)ની સૌપ્રથમ વખત મુલાકાત લીધી.તમને વૈજ્ઞાનિક આઈડિયા ક્યાંથી મળે છે તેવું પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે આઈન્સ્ટાઈને કહ્યું હતું કે પોતે માને છે કે વૈજ્ઞાનિક કામગીરી શારીરિક વાસ્તવિક્તાના નિરીક્ષણથી તથા કંઈક કિંમતી શોધવાની તૈયારીના આધારે થાય છે જેમાં પ્રત્યેક ઉદાહરણમાં એપ્લાય થતા ખુલાસાનો સમાવેશ થાય છે અને એકબીજા પ્રત્યેનો વિરોધાભાસ ટાળવાનો હોય છે.તેમણે દૃશ્યમાન પરિણામો સાથે પણ થીયરીની ભલામણ કરી.જૂઓ આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન, ‘જીઓમેટ્રી એન્ડ એક્સપિરિઅન્સ’, આઈડિયાસ એન્ડ ઓપિનિયન્સમાં પુનઃ પ્રકાશિત.
સંગઠિત ફિલ્ડ થીયરી
આઈન્સ્ટાઈનના જનરલ રિલેટિવિટી અંગેના સંશોધનમાં પ્રાથમિક તબક્કે તેમની ગુરુત્વાકર્ષણની થીયરીને જનરલાઈઝ કરવાના પ્રયાસો હતા જેથી મૂળભૂત લૉઝ ઑફ ફિઝિક્સ (laws of physics), ખાસ કરીને ગ્રેવિટેશન અને ઈલેક્ટ્રોમેગ્નેટિઝમને એક કરી શકાય અને સરળ બનાવી શકાય.1950માં, સાયન્ટિફિક અમેરિકન (Scientific American) સામયિકમાં ‘ઑન ધ જનરલાઈઝ્ડ થીયરી ઑફ ગ્રેવિટેશન’ શીર્ષક હેઠળના લેખમાં યુનિફાઈડ ફિલ્ડ થીયરી (unified field theory)ની સમજ આપી હતી .થીયોરેટિકલ ફિઝિક્સમાં તેમની કામગીરીના વખાણ થતા હતા છતાં આઈન્સ્ટાઈન ધીમેધીમે તેમના સંશોધનમાં એકલા પડી રહ્યા હતા અને તેમના પ્રયાસો છેવટે અસફળ રહ્યા હતા.ફન્ડામેન્ટલ ફોર્સિસના યુનિફિકેશન માટેના પ્રયાસો દરમિયાન ફિઝિક્સમાં કેટલાક મુખ્ય પ્રવાહના ડેવલપમેન્ટની તેમણે ઉપેક્ષા કરી, જેમાં સૌથી નોંધપાત્ર હતું સ્ટ્રોંગ (strong) એન્ડ વીક ન્યુક્લીયર ફોર્સ (weak nuclear force), જે તેમના મૃત્યુ પછી પણ ઘણા વર્ષો સુધી સારી રીતે સમજાયા નહિ, અને છેવટે મુખ્યપ્રવાહના થીયોરેટિકલ ફિઝિક્સે યુનિફિકેશન અંગેના આઈન્સ્ટાઈનના અભિગમની વ્યાપક પણે ઉપેક્ષા કરી.લૉઝ ઑફ ધ ફિઝિક્સને એક જ મોડલમાં એક કરવાના સ્વપ્નને હાલ ચાલી રહેલી ગ્રાન્ડ યુનિફિકેશન થીયરી (grand unification theory) ચળવળ દ્વારા સાકાર કરવામાં આવી રહ્યું છે.
સહકાર અને ઘર્ષણ
બોઝ-આઈન્સ્ટાઈન સ્ટેટિસ્ટિક્સ
1924માં, આઈન્સ્ટાઈનને ભારતીય (India) ભૌતિક વિજ્ઞાની સત્યેન્દ્રનાથ બોઝ (Satyendra Nath Bose) તરફથી સ્ટેટિસ્ટિકલ (statistical) મોડલની સમજૂતી મળી, જેનો આધાર ગણતરીની પદ્ધતિ ઉપર હતો જેમાં એવી ધારણા વ્યક્ત કરવામાં આવી હતી કે પ્રકાશને ઓળખીને અલગ ન પાડી શકાય તેવા તત્વોના ગેસ તરીકે સમજી શકાય.બોઝના સ્ટેટિસ્ટિક્સને કેટલાક એટમ તેમજ સૂચિત લાઈટ પાર્ટિકલ્સમાં એપ્લાય કરવામાં આવ્યા, અને આઈન્સ્ટાઈને બોઝના પેપરનું ભાષાંતર કરી તે ઝેસ્ક્રીફ્ટ ફર ફિઝિક :en:Zeitschrift für Physik|Zeitschrift für Physik]]) માં રજૂ કર્યું.આઈન્સ્ટાઈને તેમના પોતાના લેખો પણ પ્રકાશિત કરીને મોડલ અને તેની અસરોની વિગતો આપી હતી, તે પૈકી બોઝ-આઈન્સ્ટાઈન કન્ડેનસેટ (Bose–Einstein condensate) વિભાવનાનો સમાવેશ થાય છે જે ઘણા નીચા તાપમાને દેખાય છે.છેક 1995માં આવી વિભાવના એરિક એલિન કોર્નેલ (Eric Allin Cornell) તથા કાર્લ વિમેન (Carl Wieman) દ્વારા પ્રસ્તુત કરવામાં આવી. તેમણે બોલ્ડર ખાતેની યુનિવર્સિટી ઑફ કોલોરાડો (University of Colorado at Boulder)ની લેબોરેટરીમાં જેઆઈએલએ (JILA) એનઆઈએસટી (NIST) અલ્ટ્રા કૂલિંગ (ultra-cooling)ના સાધનોનો ઉપયોગ કર્યો હતો.બોઝ-આઈન્સ્ટાઈન સ્ટેટિસ્ટિક્સ (Bose–Einstein statistics)ને હવે બોસોન (boson)ના કોઈપણ જોડાણની વર્તણૂકને સમજાવવા માટે ઉપયોગમાં લેવામાં આવે છે.આ પ્રોજેક્ટ માટે આઈન્સ્ટાઈને જે ચિત્રો દોર્યાં હતાં તે લીડેન યુનિવર્સિટી (Leiden University) ની આઈન્સ્ટાઈન આર્કાઈવની લાઈબ્રેરીમાં જોઈ શકાય.ઈન્સ્ટિટ્યૂટ-લોરેન્ઝ ખાતે આઈન્સ્ટાઈન આર્કાઈવ. ઈન્સ્ટિટ્યૂટ-લોરેન્ઝ.2005.21 નવેમ્બર 2005ના રોજ સુધારો કરવામાં આવ્યો.
સ્કોર્ડિંગર ગેસ મોડલ
આઈન્સ્ટાઈને ઈર્વિન સ્કોર્ડિંગર (Erwin Schrödinger)ને મેક્સ પ્લેન્ક (Max Planck)ના વ્યક્તિગત પરમાણુ (molecule)ને બદલે ગેસ (gas) માટે ઊર્જાના સ્તર (energy level)ના વિચારનો અમલ કરવા સૂચવ્યું, અને સ્કોર્ડિંગરે બોલ્ટઝમેન ડિસ્ટ્રીબ્યુશન (Boltzmann distribution) નો ઉપયોગ તેમના પેપરમાં કર્યો જેના દ્વારા થર્મોડાઈનેમિક (thermodynamic) ના સેમીક્લાસિકલ (semiclassical)નાં તત્વોમાંથી આદર્શ ગેસ (ideal gas) મળી શકે. સ્કોર્ડિંગરે આઈન્સ્ટાઈનને તેમનું નામ સહ-લેખક તરીકે ઉમેરવા વિનંતી કરી, પરંતુ આઈન્સ્ટાઈને નિમંત્રણ નકાર્યું.
આઈન્સ્ટાઈન રેફ્રિજરેટર
1926માં, આઈન્સ્ટાઈન અને તેમના ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થી લીઓ ઝિલાર્ડ (Leó Szilárd), જેઓ હંગેરિયન ભૌતિક વિજ્ઞાની હતા જેમણે પાછળથી મેનહટન પ્રોજેક્ટ (Manhattan Project) ઉપર કામ કર્યું હતું અને ચેઈન રીએક્શન (chain reaction)ની શોધ કરવાનું માન તેમને ફાળે જાય છે, તેઓ આઈન્સ્ટાઈન રેફ્રિજરેટર (Einstein refrigerator)ના સંશોધનમાં સહભાગી હતા (જેની 1930માં પેટન્ટ કરાવવામાં આવી હતી), આ શોધ ક્રાંતિકારી હતી જેમાં કોઈ મૂવિંગ પાર્ટ્સ નહોતા અને તેના ઈનપૂટ તરીકે માત્ર ગરમીનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. ગોટલિંગ, ગેરી.આઈન્સ્ટાઈન્સ રેફ્રિજરેટર જ્યોર્જિઆ ટેક એલ્યુમ્ની મેગેઝિન.1998.21 નવેમ્બર 2005ના રોજ સુધારો કરવામાં આવ્યો.રેફ્રિજરેટર માટે આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન અને લીઓ ઝિલાર્ડને 11 નવેમ્બર 1930ના રોજ પુરસ્કૃત કરવામાં આવ્યા.
બોહર વિરુદ્ધ આઈન્સ્ટાઈન
left|thumb|upright|આઈન્સ્ટાઈન અને નિલ્સ બોહર (Niels Bohr). તેમની 1925ની લિડેન મુલાકાત દરમિયાન પૌલ એરનફેસ્ટ (Paul Ehrenfest) દ્વારા લેવામાં આવેલો ફોટો.
1920ના દાયકામાં ક્વોન્ટમ મિકેનિક્સ (quantum mechanics) નો વિકાસ વધારે સંપૂર્ણ થીયરીમાં થયો.નિલ્સ બોહર (Niels Bohr) તથા વર્નર હેઈન્સબર્ગ (Werner Heisenberg) દ્વારા વિકસાવવામાં આવેલા ક્વોન્ટમ થીયરીના કોપનહેગન અર્થઘટન (Copenhagen interpretation)થી આઈન્સ્ટાઈન નાખુશ હતા, જ્યારે ક્વોન્ટમ વિભાવના આંતરિક સંભાવનાઓ ઉપર આધારિત છે, જેમાં ચોક્કસ પરિણામ માત્ર ક્લાસિકલ સીસ્ટમ (classical systems)માં જ મળે છે. આ પછી આઈન્સ્ટાઈન અને બોહર વચ્ચે એક જાહેર ચર્ચા (debate) શરુ થઈ, જે ઘણા વર્ષો સુધી ચાલી (તેમાં સોલવે કોન્ફરન્સ (Solvay Conference)નો પણ સમાવેશ થાય છે).આઈન્સ્ટાઈને કોપનહેગન અર્થઘટન સામે વૈચારિક પ્રયોગો (thought experiment) તૈયાર કર્યા, જે તમામ બોહરે નકારી કાઢ્યા હતા. 1926માં મેક્સ બોર્ન (Max Born)ને એક પત્રમાં આઈન્સ્ટાઈને લખ્યું કે, 'હું કોઈપણ સંજોગોમાં એટલું સમજું છું કે તે (ઈશ્વર) પાસા નથી ફેંકતા'.1982માં એડિસન એરબ્રિક દ્વારા આ પુસ્તકનું પુનઃ પ્રકાશન કરવામાં આવ્યું હતું, આઈએસબીએન 388682005x
આઇન્સ્ટાઇન જેને ક્વોન્ટમ થીયરીનું પ્રકૃતિનું અધૂરું વર્ણન સમજે છે તેનાથી તેમને ક્યારેય સંતોષ થયો નહોતો, અને 1935માં તેમણે બોરિસ પોડોલ્સ્કી (Boris Podolsky)અનેનાથન રોઝન (Nathan Rosen) ના સહયોગમાં આ મુદ્દાની ચકાસણી કરી હતી અને એમ નોંધ્યું હતું કે આ થીયરીમાં બિન સ્થાનિક (non-local)ક્રિયા-પ્રતિક્રિયાની જરૂર છે, આ ઇપીઆર વિરોધાભાસ (EPR paradox)તરીકે જાણીતું છે.જ્યારથી ઇપીઆર પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો હતો અને તેનું જે પરિણામ મળ્યું હતું તેણે ક્વોન્ટમ થીયરીની આગાહીઓનું સમર્થન કર્યું હતું.ઈપીઆરને લગતા ઘણા પ્રયોગો પૈકી પ્રથમ.,
વૈજ્ઞાનિક ડીટર્મિનિઝમ (determinism) ના વિચાર બાબતે આઈન્સ્ટાઈન બોહર સાથે સંમત નહોતા.આ કારણોસર જ આઈન્સ્ટાઈન-બોહર વચ્ચે થયેલી ચર્ચા (Einstein-Bohr debate) ફક્ત તત્વજ્ઞાનને લગતા પ્રવચનો બની ગઇ હતી.
ધાર્મિક દૃષ્ટિકોણ
વૈજ્ઞાનિક સંકલ્પવાદના પ્રશ્ને સૈધ્ધાંતિક સંકલ્પવાદ (theological determinism) અંગે આઇન્સ્ટાઇનનું ક્યાં સ્થાન છે તે પ્રશ્નને અને તે ઇશ્વરમાં શ્રદ્ધા ધરાવે છે કે નહીં તે બાબતને વધુ વેગ મળ્યો1929માં આઇન્સ્ટાઇને રબ્બી હર્બટ એસ. ગોલ્ડસ્ટેઇન (Herbert S. Goldstein)ને કહ્યું હતું કે હું જે પોતાના ભાવિની અને માનવવજાતના કામકાજની ચિંતા કરતો હોય એવા ભગવાનમાં નહીં, પરંતુ સ્પિનોઝાના એ ભગવાન (Spinoza's God)માં શ્રદ્ધા ધરાવું છું જે વિશ્વની કાયદેસરની સંવાદિતામાં જ પોતાની જાતને જાહેર કરે છે.1950માં એમ. બર્કોવિટ્ઝને લખેલા પત્રમાં આઇન્સ્ટાઇને કહ્યું હતું કે ભગવાન અંગે મારો અભિપ્રાય અજ્ઞેયવાદી (agnostic) જેવો છે હું માનુ છું કે જીવનના કલ્યાણ અને વિકાસ માટે નૈતિક સિદ્ધાંતોના પ્રાથમિક મહત્વની આબેહૂબ જાગૃતિને કાયદા આપનારના વિચારની કોઇ જરૂર નથી, અને ખાસ કરીને એવો કાયદા આપનાર જે સજા25 ઓક્ટોબર, 1950ના રોજ એમ. બર્કોવિટ્ઝને લખેલા પત્રમાં આઇન્સ્ટાઇન, એલિસ કેલાપ્રાઇસ, ઇડી., ની આઇન્સ્ટાઇન આર્કાઇવ્ઝ. ધ ન્યૂક્વોટેબલ આઇન્સ્ટાઇન ,પ્રિન્સ્ટન, ન્યૂજર્સી. પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટી પ્રેસ, 2000,પી216. અને બદલો આપવાના સિદ્ધાંત ઉપર કામ કરતો હોય.આઇન્સ્ટાઇને એમ પણ કહ્યું હતું કે મેં વારંવાર કહ્યું છે કે મારા અભિપ્રાય મુજબ તો વ્યક્તિગત ભગવાનનો જે વિચાર છે તે ખરેખર બાળબુદ્ધિ જેવો છે.તમે મને અજ્ઞેયવાદી કહી શકો છો, પરંતુ હું એવા નાસ્તિક વ્યક્તિના લડાયક જુસ્સો કોઇને આપી શકું નહીં જેની લાગણીઓની તિવ્રતા ખાસ કરીને યુવાનીમાં પ્રાપ્ત થયેલી કટ્ટર ધાર્મિક માનયતાઓ અને ધાર્મિક ગુલામીમાંથી મુક્ત થવાના પ્રયાસોમાંથી ટપકતી હોય. લોવેસ્ટેઇન-વર્ધેઇમ-ફ્રૂડેઇનબર્ગ ના રાજકુમાર હ્યુબર્ટસ (Hubertus, Prince of Löwenstein-Wertheim-Freudenberg) સાથે થયેલી વાતચીતમાં તેમણે એમપણ કહ્યું હોવાનું સમજાય છે કે મારા મર્યાદીત માનવ દિમાગની મદદથી જેને હું સમજી શક્યો છું તે બ્રહ્માંડની આ પ્રકારની સંવાદીતાને જોતા તો એમ પણ કહી શકાય કે હજું પણ એવા લોકો છે જેઓ કહે છે કે ભગવાન છે જ નહીં.જો કે મને ગુસ્સો એ વાતનો આવે છે કે તેઓ મને આ પ્રકારના અભિપ્રાયો માટે ટાંકે છે. પોતે જૂડો-ક્રિશ્ચિયન ભગવાનની પૂજા કરે છે એવો દાવો કરનારા લોકોને આપેલા પત્ર દ્વારા આપેલા પ્રતિભાવમાં આઇન્સ્ટાઇને કહ્યું હતું કે મારી ધાર્મિક માન્યતા વિશે તમે જે કાંઇ વાંચ્યું છે તે અલબત્ત જૂઠાણું છે, અને આ એક એવું જૂઠાણું છે જે પદ્ધતિસર વારંવાર પુનરાવર્તન પામી રહ્યું છે.હું વ્યક્તિગત ભગવાન (personal god)માં માનતો નથી અને મેં તે અંગે ક્યારેય ઇન્કાર કર્યો નથી ઉલટાનું મેં તો તે અંગે સ્પષ્ટ અભિપ્રાય આપ્યો છે.જેને ધાર્મિક કહી શકાય એવું કાંઇક મારામાં પડ્યું છે તો તે અવશ્ય વૈશ્વિક માળખાની અમર્યાદ પ્રશંસા છે, ખાસ કરીને જ્યાં સુધી આપણું વિજ્ઞાન ઘટસ્ફોટ કરે ત્યાં સુધી. વિશ્વ મારી નજરે નામના પોતાના પુસ્તકમાં તેમણે લખ્યું છે કે પોતાના સૌથી વધુ પ્રાથમિક સ્વરુપમાં આપણને ઉપલબ્ધ શઇ શકે એવું સૌંદર્યનું, અત્યંત ગૂઢ કારણની અભિવ્યક્તિનું અને જેમાં આપણે ઉંડાં ઉતરી શકીએ નહીં એવી બાબતના અસ્તિત્વનું જ્ઞાન એ એવું જ્ઞાન છે, એવી લાગણીઓ છે જે સાચા ધાર્મિક વર્તનની રચના કરે છે, અને આ રીતે જોતાં હું ઉંડાણપૂર્વકનો ધાર્મિક માનવી છું.
1930માં ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સમાં પ્રસિદ્ધ થયેલા લેખમાં આઇન્સ્ટાઇને ત્રણ પદ્ધતિઓને નામાંકિત બનાવી હતી જે સામાન્યરીતે વાસ્તવિક ધર્મમાં પરસ્પર મિશ્ર થઇ જાય છે.પ્રથમ પદ્ધતિ મુખ્યત્વે કાર્યકારણની નબળી સમજ અને ભય દ્વારા પ્રોત્સાહિત થાય છે તેથી તે પારલૌકિક હસ્તીનું નિર્માણ કરે છે.બીજી પદ્ધતિ સામાજિક અને નૈતિક છે જે કાસ કરીને પ્રેમ અને સહકારની ઇચ્છા વડે પ્રોત્સાહિત બને છે.આઇન્સ્ટાઇને એવી નોંધ મૂકી છે કે આ બંને પદ્ધતિઓમાં નૃવંશશાસ્ત્રીય ઇશ્વરનો ખયાલ રહેલો છે.જેને આઇન્સ્ટાઇન પોતે પણ અત્યંત પાકટ માને છે એવી ત્રીજી પદ્ધતિ ભય અને રહસ્ય દ્વારા પ્રોત્સાહિત થઇ રહી છે.તેમણે કહ્યું હતું કે એવી વ્યવસ્થા અને શ્રેષ્ઠતાનો અનુભવ--- કરવા માંગે છે જે પોતે જ કુદરતમાં ઘટસ્ફોટ કરે છે--- અને તે સમગ્ર બ્રહ્માંડને એક મહત્વના ઐક્ય તરીકે અનુભવવા માંગે છે.આઇન્સ્ટાઇન વિજ્ઞાનને પ્રથમ બે પ્રકારના ધર્મનું પ્રતિસ્પર્ધી માને છે પરંતુ ત્રીજા પ્રકારના ધર્મનું ભાગીદાર માને છે.
આઇન્સ્ટાઇન માનવતાવાદી (Humanist) પણ હતા અને નૈતિક સંસ્કૃતિને (Ethical Culture) ટેકો આપનારા પણ હતા.તેમણે ન્યૂયોર્કની (First Humanist Society of New York) પ્રથમ માનવતાવાદી સોસાયટીના સલાહકાર બોર્ડમાં પણ સેવા આપી હતી.ન્યૂયોર્કની સોસાયટી ફોર એથિકલ કલ્ચર માટે તેમણે નોંધ્યું હતું કે નૈતિક સંસ્કૃતિનો વિચારધાર્મિક આદર્શવાદમાં સૌથી વધુ મૂલ્યવાન શું છે તે અંગેના તેમના અંગત વિચારને મૂર્ત-સ્વરુપ આપે છે.તેમણે અવલોકન વ્યક્ત કર્યું હતું કે નૈતિક સંસ્કૃતિ વિના માનવતા માટે કોઇ મુક્તિ નથી.
આઇન્સ્ટાઇને 1940ની સાલમાંપ્રકૃતિ (Nature) વિષયમાં વિજ્ઞાન અને ધર્મશીર્ષક ધરાવતા દસ્તાવેજો પ્રકાશીત કર્યા હતા જેમાં તેમણે કહ્યું હતું કે ધાર્મિક રીતે જે વ્યક્તિએ આત્મસાક્ષાત્કાર કર્યો છે તે પોતાની સર્વોચ્ચ ક્ષમતાઓનો ઉપયોગ કરીને પોતાની સ્વાર્થી ઇચ્છાઓથી મુક્ત બન્યો હોય છે અને તે અગાઉથી જ પોતાના એ ચોક્કસ વિચારો, લાગણીઓ અને મહત્વકાંક્ષાઓથી યુક્ત બનેલો હોય છે કે જેની સાથે તે પોતાના સર્વશ્રેષ્ઠ મૂલ્યો અને એનબીએસપીથી જોડાયેલો હોય છે જેમાં તે એવી પણ ચિંતા કરતો નથી કે આ બધી બાબતોને ઇશ્વરની સાથે જોડવા તેણે કોઇ પ્રયાસ કર્યો છે કે નહીં, કેમ કે જો તેમ ન હોય તો બુદ્ધ (Buddha)અને સ્પિનોઝા (Spinoza) જેવા આત્મસ્થોને ધાર્મિક ગુરુઓ પણ ગણી શકાય નહીં.તદઅનુસાર ધાર્મિક વ્યક્તિ એવી ચુસ્ત ધાર્મિક શ્રદ્ધા અને માન્યતા ધરાવતો હોય છે કે તાર્કીક પાયા અને એનબીએસપી માટે અસક્ષમ અને બિનજરૂરી એવા પોતાના સર્વશ્રેષ્ઠ વ્યક્તિગત પદાર્થો અને લક્ષ્યાંકોના મહત્વ માટે તેને કોઇ શંકા નથી. આ દૃષ્ટિએ જોવા જઇએ તો આ તમામ મૂલ્યો અને લક્ષ્યાંકો પ્રત્યે સંપૂર્ણ અને સ્પષ્ટપણે જાગૃત થવા અને તેના પ્રભાવને સતત મજબૂત કરવા માનવજાત માટે ધર્મ સદીઓથી એક પ્રયાસ બન્યો છે તેમણે એવી દલીલ કરી હતી કે એક મહાન ભૂલમાંથી જ ધર્મ અને વિજ્ઞાન વચ્ચેના સઘર્ષનો જન્મ થયો છે.જો કે તેમ છતાં પણ ધર્મ અને વિજ્ઞાનના ક્ષેત્ર પોતપોતાની રીતે એકબીજાથી તદ્દન અલગ છે, તે ઉપરાંત બંને વચ્ચે પરસ્પર એક મજબૂત સંબંધ અને સ્વાવલંબન અને એનબીએસપી છે કે ધર્મ વિનાનું વિજ્ઞાન પાંગળુ છે અને વિજ્ઞાન વિનાનો ધર્મ આંધળો અને એનબીએસપી છે, જો કે વિજ્ઞાન અને ધર્મ વચ્ચેના કાયદેસરના સંઘર્ષનું ક્યારેય અસ્તિત્વ હોઇ શકે નહીં.આઇન્સ્ટાઇનની દૃષ્ટિએ પ્રાકૃતિક ઘટનાઓ માટે માનવી કે ઇશ્વર એમ બંને પૈકી કોઇનો પણ નિયમ ક્યારેય પણ એકમાત્ર જવાબદાર હશે નહીં.આ બાબતને સુનિશ્ચિત કરવા માટે એમ કહી શકાય કે કુદરતી ઘટનાઓમાં વ્યક્તિગત ઇશ્વરીય હસ્તક્ષેપના સિદ્ધાંતને વિજ્ઞાને ક્યારેય નકારી કાઢ્યો નથી કેમ કે માનવી હંમેશા એવા સ્થાનમાં જ આશ્રય લેતો હોય છે કે જ્યાં હજુ સુધી વૈજ્ઞાનિક જ્ઞાન પહોંચી શક્યું નથી.
એરિક ગુટકિંડને લખેલા પત્રમાં આઇન્સ્ટાઇને લખ્યું હતું કેઃ
છેલ્લાં થોડાં દિવસો દરમ્યાન મેં તમારા પુસ્તકમાંથી ઘણુ બધું વાંચ્યુ અને આ પુસ્તક મોકલાવવા બદલ તમારો ખુબ ખુબ આભાર. આ પુસ્તકમાંથી મને સૌથી વધુ જે બાબત અસર કરી ગઇ તે એવી છે કે જીવન અને માનવજાત પ્રત્યેના વાસ્તવિક અભિગમ અને વર્તનની બાબતમાં આપણી વચ્ચે ઘણું બધું સામ્ય રહેલું છે.
...મારા માટે ઇશ્વર શબ્દ માનવીની નબળાઇઓ અને પેદાશોની અભિવ્યક્તિથી વિશેષ કાંઇ જ નથી, બાઇબલ એ અનેક સારી બાબતોનો સંગ્રહ ધરાવતું પુસ્તક છે તેમ છતાં હજું તે પ્રાચીન દંતકથાઓ જ છે જે ફક્ત બાળકોના દિમાગમાં જ ઉતરી શકે એવી છે.આ બાબત મારામાં કેટલું સુક્ષ્મ પરિવર્તન કરી શકશે તે અંગે કોઇ અર્થઘટન કરીશ નહીં. આ અર્થઘટનો તેના મૂળ સ્વરુપ અને પ્રકાર અનુસાર અનેકઘણા છે અને તેઓને અસલ વિષયવસ્તુ સાથે કોઇ લેવાદેવા હોતી નથી.મારા મતાનુસાર તો અન્ય ધર્મોની જેમ યહૂદી ધર્મ પણ મૂર્ખ અંધ માન્યતાઓનું મૂર્તમંત સ્વરુપ જ છે.અને જે લોકોમાંથી હું આવું છું અને જેઓની વિચારધારા સાથે હું ઉંડાણપૂર્વક સંકળાયેલો છું એવા યહુદી લોકો પણ મારા માટે અન્ય પ્રજાની તુલનાએ વધુ કોઇ ગુણવત્તા ધરાવતા નથી.જેમ જેમ મારો અનુભવ વધતો ગયો છે તેમ તેમ હું એવા નિષ્કર્ષ પર પહોંચ્યો છું કે તેઓ પણ ખરાબ બદીઓની સામે સત્તાની ઊણપ દ્વારા સંરક્ષિત હોવા છતાં અન્ય માનવીય સમુદાયો કરતા સહેજપણ સારા નથી.તે સિવાય તેઓ માટે હું અન્ય કાંઇ કહી શકું નહીં.
સામાન્યતઃ મને જાણીને ઘણું દુખ થાય છે કે તમે એક વિશેષ સ્થાન ધરાવો છો અને માણસ તરીકે બાહ્ય અને યહૂદી તરીકે આંતરિક એમ ગૌરવની બે દિવાલો વડે તેનો બચાવ કરવાનો પ્રયાસ કરો છો.એક માણસ તરીકે તમે કાર્યકારણમાંથી છુટકારો મેળવવાનો દાવો કરો છો અને યહૂદી તરીકે તમે એકેશ્વરવાદનો વિશેષાધિકાર ભોગવો છો.જો કે મર્યાદીત કાર્યકારણ વધુ લાંબો સમય માટે કાર્યકારણ રહી શકતું નથી કેમ કે આપણા સર્વશ્રેષ્ઠ સ્પિનોઝાએ તમામ પ્રકારની ખણખોદ કરી છે અને ઘણુ કરીને તેમ કરનાર તે પ્રથમ હશે.અને વિવિધ ધર્મોના જડ અર્થઘટનો સૈદ્ધાંતિક રીતે ઇજારાશાહીથી ક્યારેય નાબૂદ થયા નથી.આ પ્રકારની દિવાલોથી તો આપણે ફક્ત કેટલાક પ્રકારની જાત સાથેની છેતરામણી જ મેળવી શકીએ જો કે આપણા નૈતિક પ્રયાસોને તેનાથી ક્યારેય બળ કે વેગ મળ્યો નથી.
ઉલ્ટાનું
હવે આપણા બૌદ્ધિક ચુકાદાઓ અંગે મેં આપણા મતભેદો જાહેર કરી દીધા છે તેમ છતાં હું એ બાબતે હજુ પણ સ્પષ્ટ છું કે માનવ વર્તન જેવી જરૂરી બાબતોમાં આપણે એકબીજાથી ઘણા નજદીક છીએ.આપણને ફક્ત આપણા બૌદ્ધિક વિચારો જ અને ફ્રોઇડની ભાષામાં કહીએ તો તર્કસંગતતા જ એકબીજાથી છૂટા પાડે છેતેથી જ મારું માનવું છે કે જો આપણે કોઇ નક્કર બાબત વિશે વાત કરીશું તો જરૂર એકબીજાને સમજી શકીશું.મૈત્રીપૂર્ણ આભાર અને શ્રેષ્ઠ શુભેચ્છાઓ સાથે.
તમારો, એ. આઇન્સ્ટાઇન
આઇન્સ્ટાઇને અગાઉ જ્યારે ટાઇમ મેગેઝિનને ઇન્ટરવ્યૂ આપ્યો ત્યારે તેણે ઇશ્વરદત્ત પ્રકૃતિને માનવી સમજી શકતો નથી એવી માન્યતાને ચકાસી હતી. તે સાથે તેમણે સમજાવ્યું હતું કે,
હું નાસ્તિક નથી. હું એવું પણ માનતો નથી કે હું મારી જાતને સર્વેશ્વરવાદી કહી શકું.જે કાંઇ તકલીફ કે સમસ્યા છે તે એટલી વિશાળ છે કે આપણું મર્યાદિત દિમાગ સમજી શકે તેમ નથી.આપણે એવા બાળકની સ્થિતમાં છીએ જે અનેક ભાષાઓના પુસ્તકોથી ભરપુર એવા પુસ્તકાલયમાં પ્રવેશી રહ્યો છે.તે બાળક એટલું તો જાણે જ છએ કે કોઇકે તો આ પુસ્તકો લખ્યા જ હશે.જો કે તે જાણતો નથી કે કેવી રીતે પુસ્તકો લખાયા હશે.જે ભાષાઓમાં પુસ્તકો લખાયા છે તે પણ તે સમજી શકતો નથી.પુસ્તકો જે રહસ્યમય ક્રમમાં ગોઠવાયા છે તેના પ્રત્યે પણ બાળકને શંકા થાય છે, જો કે તે શું છે તેની તેને કાંઇ ગતાગમ પડતી નથી.મને તો એમ લાગે છે કે સૌથી વધુ બુધ્ધિશાળી મનુષ્ય પણ ઇશ્વર પ્રત્યે આ પ્રકારનું જ વર્તન ધરાવે છે.આપણે જોઇ શકીએ છીએ કે બ્રહ્માંડની ગોઠવણી ખુબ જ સુંદર રીતે થઇ છે અને તે કેટલાંક નિયમોનું પાલન કરી રહ્યું છે, પરંતુ આપણે તો તેના નિમયોને ભાગ્યેજ સમજી શકીએ છીએ.
રાજકારણ
thumb|આઇન્સ્ટાઇન અને ભારતીય કવિ નોબેલ પુરસ્કાર વિજેતાઓ (Nobel laureate) રવિન્દ્રનાથ ટાગોર (Rabindranath Tagore) તેઓની બહોળી પ્રસિદ્ધિ ધરાવતી જુલાઇ 1930ની વાતચીત|link=Special:FilePath/Figh2.jpg
સતત વધતી જતી લોકોની માંગ, વિવિધ દેશોમાં રાજકીય, માનવીય અને શૈક્ષણિક પ્રોજેક્ટોમાં તેમની હિસ્સેદારી અને વિશ્વભરના વિદ્વાનો અને રાજકીય મહારથીઓ સાથેના તેમના થોડા પરિચયના કારણે તે કામ કરવા માટે અતિ આવશ્યક એવું રચનાત્મક એકાંત બહુ ઓછું મેળવી શક્યા હતા.તેમની કીર્તિ અને મેધાવી પ્રતિભાના કારણે તેમને અનેકવાર સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકશાસ્ત્ર કે ગણીત જેવા વિષયની સાથે કાંઇ લેવાદેવા ન હોય એવી બાબતો અંગે પણ પોતાના નિષ્કર્ષ કે ચુકાદા આપવા પડ્યા હતા.તે કાયર નહોતા, અને તેમની આસપાસના વિશ્વથી પણ તે સજાગ હતા, અને તેમની સજાગતામાં એવી કોઇ ભ્રમણા નહોતી કે રાજકારણની ઉપેક્ષા કરીશું તો વિશ્વની ઘટનાઓ ફિક્કી પડી જશે.તેમની આંખે ઉડીને વળગે એવા દરજ્જાના કારણે તે તદ્દન છૂટથી બોલી શકતા હતા અને લખી પણ શકતા હતા, અને જ્યારે આત્માની થિયરીમાં માનનારા લોકો ભૂગર્ભમાં (underground) ઉતરી જતા કે પછી આંતરિક સંઘર્ષના ભયથી પોતાની અંદર ચાલી રહેલી ગડમથલ કેટલા અંશે વિકાસ પામી છે તે અંગે તે લોકો જ્યારે શંકા કરતા ત્યારે તો તે અત્યંત ઉશ્કેરણીજનક પણ બોલતા હતા.આઇન્સ્ટાઇને નાઝી (Nazi) ચળવળના ઉદયનો વિરોધ કર્યો હતો અને ઇઝરાયલ રાષ્ટ્ર (State of Israel)ની ખળભળાટ મચાવી દેનારી રચનામાં તેમણે મવાળવાદી બનવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો અને સામ્રાજ્યવાદ વિરોધી રાજકારણ અને અમેરિકામાં ચાલતી નાગરિક અધિકાર ચળવળને પ્રોત્સાહન અને ટેકો આપ્યો હતો.તેમણે 1927માં બ્રસેલ્સ (Brussels)માં યોજાયેલી સામ્રાજ્યવાદ વિરોધી લીગ (League against Imperialism) ઓફ કોંગ્રેસમાં પણ ભાગ લીધો હતો.
ઝાયોનવાદ
આઇન્સ્ટાઇન એવા સમાજવાદી ઝાયોનિસ્ટ (socialist Zionist) હતા જેમણે પેલેસ્ટાઇન અંગેના બ્રિટિશ આદેશ (British mandate of Palestine)માં યહૂદી રાષ્ટ્રીય માતૃભૂમિની રચનાને ટેકો આપ્યો હતો.1931માં મેકમિલન કંપનીએ ઝાયોનિઝમ : પ્રોફેસર આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન નું પ્રકાશન કર્યું. એએસઆઈએનઃ બી00085એમ906 કેરીડો (Querido) એમ્સ્ટર્ડેમ (Amsterdam) પબ્લિશીંગ હાઉસે 1933ની સાલમાં મેઇન વેલ્ટબિલ્ડ શીર્ષક ધરાવતા પુસ્તકમાં આઇન્સ્ટાઇનના 11 નિબંધોનો સંગ્રહ કર્યો હતો, આ પુસ્તકનો વિશ્વ મારી નજરે એ શીર્ષક સાથે અંગ્રેજીમાં અનુવાદ પણ થયો હતો. આઇન્સ્ટાઇનની પ્રસ્તાવના જર્મનીના યહૂદીઓની વિગતો ધરાવતા દસ્તાવેજો પ્રત્યે સમર્પિત હતી.ફિલિકોરિયન પબ્લિશીંગ, એલએલસી, આઇએસબીએન 1599869659 તરફથી પુનઃપ્રકાશીત પુસ્તક ઉપલબ્ધ
જર્મનીના ઉદય પામી રહેલા લશ્કરવાદના પરિપ્રેક્ષ્યમાં આઇન્સ્ટાઇને શાંતિ માટે પ્રવચનો આપ્યા હતા અને અનેક લખાણો પણ લખ્યા હતા.ફ્રોઇડના અનુવાદિત પત્ર માટે એએનએમએચ વેબસાઇટનું પોપઅપ જુઓ, યુદ્ધના ઉપદ્રવમાંથી માનવજાતને ઉગારી લેવા શું થઇ શકે તે અંગે કરાયેલી સૂચિત સંયુક્ત રજૂઆતને લગતા “ ફ્રોઇડ અને આઇન્સ્ટાઇન” વિભાગમાં.
thumb|1921માં ન્યૂયોર્ક શહેરમાં થયેલા આગમન દરમ્યાન આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન તેમનાં પત્ની એલ્સા આઇન્સ્ટાઇન (Elsa Einstein) ઇઝરાયલના ભાવિ પ્રમુખ સેઇમ વિઝમેન (Chaim Weizmann) તેમનાં પત્ની ડો. વેરા વિઝમેન (Dr. Vera Weizmann), મેનહેમ યુસિસ્કિન (Menahem Ussishkin) અને બેન ઝાયન મોસિન્સન સહિતના ઝાયોનિસ્ટ નેતાઓ સાથે જોઇ શકાય છે.
પેલેસ્ટાઇનના સ્વતંત્ર આરબ રાષ્ટ્ર અને યહૂદી રાષ્ટ્ર એમ બે ભાગમાં ભાગલા પાડી તેના ઉપર બ્રિટનનું નિરીક્ષણ રહેશે એવા બ્રિટનના પેલેસ્ટાઇન અંગેના આદેશ (British Mandate of Palestine)ની દરખાસ્ત સામે આઇન્સ્ટાઇને જાહેરમાં વિરોધ નોંધાવ્યો હતો.ઝાયોનવાદ પ્રત્યે આપણું ઋણ એ વિષય પર 1938માં આપેલા પ્રવચનમાં તેમણે કહ્યું હતું કે જૂડાઇઝમના મૂળ સ્વરુપ પ્રત્યે મારી જે જાગૃતિ છે તે સરહદો, સૈન્ય અને સત્તાનું પરિમાણ ધરાવતા અને ગમે તેટલું ઉદાર હોય તો પણ એવા યહૂદી રાષ્ટ્રના વિચારનો વિરોધ કરે છે. આપણી અંદર જે સંકુચિત રાષ્ટ્રવાદ જન્મ લેશે તેનાથી જૂડાઇઝમને કેટલું નુકસાન થશે તે અંગે મને શંકા છે, કેમ કે યહૂદી રાષ્ટ્ર વિના પણ સંકુચિત રાષ્ચ્રવાદની સામે લડાઇ આપવી જ પડી છે.જો બાહ્ય જરૂરિયાતો આપણને આ બોજ ઉપાડવાની ફરજ જ પાડતી હોય તો પછી આપણે ધૈર્ય અને યુક્તિઓ વડે તેને સહન કરવી જોઇએ.
ભારતના વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુ (Jawaharlal Nehru)ને 1947માં લખેલા પત્રમાં આઇન્સ્ટાઇને કહ્યું હતું કે પેલેસ્ટાઇનમાં યહૂદીઓ માટે રાષ્ટ્રીય વતનની સ્થાપના કરવા બેલ્ફોરના જાહેરનામામાં (Balfour Declaration) જે દરખાસ્ત કરવામાં આવી છે તેનાથી ન્યાય અને ઇતિહાસના સંતુલનનો ઉકેલ આવી ગયો છે.
સંયુક્ત રાષ્ટ્રો (United Nations)એ આદેશનું વિભાજન કર્યુ અને ઇઝરાયલ (State of Israel) સહીતના કેટલાક નવા દેશોનું સીમાંકન કર્યું હતું અને તે સાથે જ યુદ્ધ (war) ભડકી ઉઠ્યું હતું.1948માં ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સને (the New York Times) મળેલા પત્રોના લેખકો પૈકી આઇન્સ્ટાઇન પણ હતા જેમાં તેમણે ડેર યાસીનના નરસંહાર (Deir Yassin massacre) બદલ મેનાકેમ બેગીન (Menachem Begin)ની હેરટ (Herut) (ફ્રીડમ) પાર્ટીની આકરી ઝાટકણી કાઢી હતી.
આઇન્સ્ટાઇને જેરુસલેમની હિબ્રુ યુનિવર્સિટી (The Hebrew University of Jerusalem)ના બોર્ડ ઓફ ગવર્નર્સમાં પણ સેવા આપી હતી.1950માં આઇન્સ્ટાઇને કરેલા પોતાના વસીયતનામામાં પોતાના તમામ લખાણોના સાહિત્યના અધિકારો હિબ્રુ યુનિવર્સિટીને આપેલા છે જ્યાં આજે પણ આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન આર્કાઇવ્ઝમાં તેમના દસ્તાવેજો સાચવી રાખવામાં આવ્યા છે.
1952માં જ્યારે રાષ્ટ્રપ્રમુખ સેઇમ વિઝમેન (Chaim Weizmann)નું નિધન થયું ત્યારે તેમને ઇઝરાયલના બીજા રાષ્ટ્રપ્રમુખ બનવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું પરંતુ તે સમયે તેમણે એમ કહીને તે ઓફર ફગાવી દીધી હતી કે તેમને માનવીય બાબતો સાથે વ્યવહાર કરવાનો કોઇ અનુભવ પણ નથી અને કુદરતી ક્ષમતા પણ નથી.
તેમણે લખ્યું હતું કે ઇઝરાયલ રાષ્ટ્ર તરફથી મને કરવામાં આવેલી ઓફર બદલ હું ગદગદીત થઇ ગયો છું અને આ ઓફરનો હું સ્વીકાર કરી શકતો નથી તે બદલ મને દુખ પણ થયું છે અને શરમ પણ આવે છે.
નાઝીવાદ વિરોધી
1933માં જર્મનીના ચાન્સેલર (Chancellor of Germany) તરીકે નિયુક્ત થયેલા એડોલ્ફ હિટલર (Adolf Hitler) ના વહીવટીતંત્રનું સૌ પ્રથમ પગલું વ્યાવસાયિક નાગરિક સેવાના કાયદો (Law for the Restoration of the Professional Civil Service) પુનઃજીવીત કરવાનું હતું, જે અંતર્ગત પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધમાં ભાગ લઇને જેઓએ જર્મની પ્રત્યે વફદારી દાખવી ન હોય એવા યહૂદી અને રાજકીય શકમંદ સરકારી કર્મચારીઓને નોકરીઓમાંથી દૂર કરવામાં આવ્યા. આ ધમકી અને પડકારના સંદર્ભે આઇન્સ્ટાઇને 1932ના ડિસેમ્બરમાં અમેરિકાની મુલાકાત લીધી હતી.કેટલાક વર્ષો તો તેમણે પાસાડેના, કેલિફોર્નિયા (Pasadena, California),ક્લાર્ક, આરઆઇન્સ્ટાઇન – ધ લાઇફ એન્ડ ટાઇમ્સ હાર્પર એન્ડ કોલિન્સ, 1984. 880 પીપીની કેલિફોર્નિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ટેકનોલોજી (California Institute of Technology)માં વિતાવ્યા હતા, તે ઉપરાંત તેમણે અબ્રાહમ ફ્લેક્શનર (Abraham Flexner) દ્વારા પ્રિન્સ્ટન, ન્યુજર્સી (Princeton, New Jersey) ખાતે નવી જ સ્થપાયેલી ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ એડવાન્સ સ્ટડી (Institute for Advanced Study)માં માનદ પ્રોફેસર તરીકે સેવા આપી હતી.
આઇન્સ્ટાઇને પ્રિન્સ્ટનમાં ઘર ખરીદ્યું હતું ( જ્યાં 1936માં એલ્સાનું અવસાન થયું હતું) અને 1955માં તેમનું નિધન થયું ત્યાં સુધી તે ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ એડવાન્સ સ્ટડીનો અતૂટ હિસ્સો બની રહ્યા હતા.1930 અને દ્વિતિય વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન આઇન્સાટાઇને એક સોગંદનામું (affidavit) લખ્યું હતું જેમાં તેમણે રાજકીય અત્યાચાર અને દમનમાંથી ભાગી છૂટવાનો પ્રયાસ કરનારા યુરોપના વિશાળ સંખ્યાના યહૂદીઓ માટે વિઝા (visas) આપવાની અમેરિકાને ભલામણ કરી હતી.તેમણે ઝાયોનિસ્ટ સંગઠન માટે ભંડોળ ઉભું કર્યું હતું અને 1933માં આંતરરાષ્ટ્રીય બચાવ સમિતિ (International Rescue Committee)ની રચનાનું શ્રેય પણ તેમના ફાળે જાય છે.આંતરરાષ્ટ્રીય બચાવ સમિતિ સામાજીક અને રાજકીય દમન-અત્યાચારનો ભોગ બનેલા નિરાશ્રીતોને ટેકો અને આશ્રય આપે છે.
right|thumb|આઇન્સ્ટિને 1940માં ન્યાયમૂર્તિ ફિલિપ ફોરમેન (Phillip Forman) પાસેથી અમેરિકાનું નાગરિકત્વ મેળવ્યું હતું.
દરમ્યાન જર્મનીના જર્મન લેક્સીકન ખાતેના યહૂદી ફિજિક્સ (Jewish physics) જૂડીસ ફિજિક નામે વિખ્યાત બનેલા આઇન્સ્ટાઇનના વર્કને નેસ્તનાબૂદ કરી નાંખવાના અભિયાનનું નેતૃત્વ નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા ફિલિપ લિનાર્ડ (Philipp Lenard) અને જોહાનિસ સ્ટાર્કે (Johannes Stark). લીધું હતુ.ડ્યુઇસ ફિજિક (Deutsche Physik)ના કાર્યકરોએ આઇન્સ્ટાઇનને નીમ્ન કક્ષાના દર્શાવતા ચોપાનિયાં અને પુસ્તકોનું વિતરણ કર્યું અને તેમની થિયરી ભણાવતા શિક્ષકોને બ્લેકલિસ્ટ (blacklist)માં મૂકવામાં આવ્યા હતા જેમાં નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા વર્નર હેઇઝનબર્ગ (Werner Heisenberg), કે જેમણે બોહર અને આઇન્સ્ટાઇન સાથે કોન્ટમ થિયરીની ચર્ચા કરી હતી, નો પણ સમાવેશ થતો હતો. ફિલિપ્સ લિનાર્ડે દાવો કર્યો હતો કે સામુહિક-ઊર્જા સમતુલ્ય (mass–energy equivalence) ફોર્મ્યુલાને આર્યન (Aryan) સર્જન બનાવવા બદલ તેનું શ્રેય ફ્રેડરિક હેઝનોર્હલ (Friedrich Hasenöhrl)ને ફાળે જવું જોઇએ.
આઇન્સ્ટાઇન વિરોધી સંગઠનની રચના થઇ અને આઇન્સ્ટાઇનની હત્યાનું કાવતરું રચનારા માણસને ફક્ત છ ડોલરનો દંડ કરવામાં આવ્યો.
આઇન્સ્ટાઇન 1940માં અમેરિકાના નાગરિક બન્યા અને શેષજીવન ત્યાં જ વિતાવ્યું હતું, જો કે તેમણે પોતાનું સ્વિસ નાગરિકત્વ જાળવી રાખ્યું હતું.
અણુ બોંબ
left|thumb|આઈન્સ્ટાઈન-ઝિલાર્ડ પત્ર
અમેરિકાના યુરોપિયન એન્ટિ-સેમિટીઝમના અનેક નિરાશ્રીત વૈજ્ઞાનિકો સહિતના સંખ્યાબંધ વૈજ્ઞાનિકોએ નવા જ શોધાયેલા ન્યુક્લિયર ફિસન (nuclear fission)ના સિદ્ધાંત આધારિત જર્મન વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા વિકસાવાઇ રહેલ અણુ બોંબ (atomic bomb)ના જોખમો ઓળખી કાઢ્યા હતા.પોતાના કાર્યમાં અમેરિકાની સરકારનો રસ જગાવવામાં નિષ્ફળ રહેલા હંગેરીના વસાહતી લિયો ઝીલાર્ડે (Leó Szilárd) 1939માં અમેરિકાના પ્રમુખ ફ્રેંકલિન રુઝવેલ્ટ (Franklin Delano Roosevelt)ને પત્ર લખવામાં આઇન્સ્ટાઇની સાથે કામ કર્યું હતું, આઇન્સ્ટાઇને આ પત્ર ઉપર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા અને અમેરિકાને પણ આ પ્રકારનું શસ્ત્ર બનાવવાનો અનુરોધ કર્યો હતો.ઓગસ્ટ 1939માં રુઝવેલ્ટને આઇન્સ્ટાઇન-ઝીલાર્ડ પત્ર (Einstein-Szilárd letter) મળ્યો અને લશ્કરી હેતુ માટે ફિસન ઉપર ગુપ્ત સંસોધન કરવાની સત્તા આપી.
1942 સુધીમાં તો આ પ્રયાસો મેનહટન પ્રોજેક્ટ (Manhattan Project) બની ગયા જે તે સમયમાં હાથ ધરાયેલો સૌથી મોટો ગુપ્ત વૈજ્ઞાનિક પ્રયાસ હતો.1945 સુધીમાં તો અમેરિકાએ કાર્યકારી પરમાણુ સસ્ત્ર વિકસાવી દીધું હતું અને જાપાનના હિરોશીમા (Hiroshima) અને નાગાસાકી (Nagasaki) શહેરો ઉપર તેનો પ્રયોગ પણ કરી દીધો હતો.આઇન્સ્ટાઇને પત્રમાં સહી કરવા સિવાય અણુ બોંબ વિકસાવવામાં કોઇ ભૂમિકા ભજવી નહોતી.યુદ્ધ (the war). દરમિયાન અમેરિકાના નૌકા સૈન્યને સતાવતા કેટલાક અણુ બોંબ સાથે નિસ્બત ન ધરાવતા પ્રશ્નો ઉપર આઇન્સ્ટાઇને જરૂર કામ કર્યું હતું.
જો કે લિનસ પૌલિંગ (Linus Pauling)ના જણાવ્યા મુજબ પાછળથી આઇન્સ્ટાઇને પત્ર લખવા બદલ રુઝવેલ્ટ(https://web.archive.org/web/20061108075927/http://virtor.bar.admin.ch/pdf/ausstellung_einstein_fr/der_pazifist/A-Bomb_Regrets.pdf સાયન્ટિસ્ટ સામયિકે એ-બોંબ અંગે આઈન્સ્ટાઈનના ખેદની વાત કરી).ફિલાડેલ્ફિયા બુલેટિન, 13 મે 1955(ઈન્ટરનેટ આર્કાઈવમાંથી સ્વીસ ફેડરલ આર્કાઈવ નું પીડીએફ ફોર્મેટ) સમક્ષ કેદ વ્યક્ત કર્યો હતો.1947માં આઇન્સ્ટાઇને ધ એટલાન્ટિક મન્થલી (The Atlantic Monthly) માટે એક લેખ લખ્યો હતો જેમાં એવી દલીલ કરી હતી કે અમેરિકાએ પરમાણુ ઇઝારાશાહી આગળ વધારવા માટે પ્રયાસો કરવા જોઇે નહીં, તેના બદલે તેણે પ્રતિરોધના એકમાત્ર હેતુસર યુનાઇટેડ નેશન્સ (United Nations) ને પરમાણુ શસ્ત્રોથી સજ્જ કરવું જોઇએ.
શીત યુદ્ધનો સમયમાટે
નાઝીવાદના ઉદય સામે કામ કરતા કરતા આઇન્સ્ટાઇન જ્યારે વિખ્યાત બન્યા ત્યારે તેમણે પશ્ચિમ જગત અને સોવિયેત બ્લોક (Soviet bloc)ની મદદ માંગી હતી અને તેઓ સાથે કામના સંબંધો વિકસાવ્યા હતા.દ્વિતિય વિશ્વયુદ્ધ બાદ અગાઉના સાથીરાષ્ટ્રો આંતરાષ્ટ્રીય ખ્યાતી પામેલા લોકો માટે અંત્યંત ગંભીર મુદ્દો બની ગયા હતા.આ મુદ્દાને વધુ ગંભીર બનાવતા આઇન્સ્ટાઇને મેકાર્થિઝમ (McCarthyism)ના પ્રથમ દિવસે જ એક જ વિશ્વ સરકાર (world government) વિશે લખ્યું હતું એવા સમયે તેમણે લખ્યું હતું કે હું નથી જાણતો કે ત્રીજું વિશ્વયુદ્ધ કેવી રીતે લડાશે, પરંતુ એટલું જરૂર કહું છું કે ચોથું વિશ્વયુદ્ધ પથરાઓ થી લડાશેનિવેદનના અન્ય વર્ઝન ઉપલબ્ધ છે.હશે.1949માં મંથલી રીવ્યૂએ (Monthly Review) સમાજવાદ શા માટે? શીર્ષક હેઠળ લેખ પ્રકાશિત કર્યો.આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇને તમામ દુષણોના સ્ત્રોત તરીકે અંધેર મૂડીવાદી (capitalist) સમાજને ગણાવ્યો હતો જેના ઉપર વિજય મેળવવાની જરૂરિયાત દર્શાવી હતી કેમ કે તેમની નજરે તે સમાજ માનવીય વિકાસનો વિનાશક તબક્કો હતો.આલ્બર્ટ સ્વીટઝર (Albert Schweitzer) અને બર્ટાન્ડ રસેલ (Bertrand Russell) સાથે ભેગા મળીને આઇન્સ્ટાઇને પરમાણુ પરીક્ષણો અને ભવિષ્યના બોંબને અટકાવી દેવા લોબિંગ કર્યું હતું.પોતાના મૃત્યુંના થોડા દિવસો પહેલાં જ આઇન્સ્ટાઇને રસેલ-આઇન્સ્ટાઇન જાહેરાનામા (Russell-Einstein Manifesto) ઉપર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા જેના થકી બાદમાં વિજ્ઞાન અને વૈશ્વિક બાબતો. ઉપર પગવાસ (Pugwash Conferences on Science and World Affairs) ખાતે પરિષદ યોજાઇ હતી.
આઇન્સ્ટાઇન કેટલાંક માનવ અધિકારો (civil rights) જૂથના સભ્ય હતા, જેમાં એનએએસીપી (NAACP) ના પ્રિન્સટન ચેપ્ટરનો પણ સમાવેશ થતો હતો. જ્યારે વયોવૃદ્ધ ડબલ્યુ. ઇ. ડ્યું. બોઇસ (W. E. B. Du Bois)ની સામે સામ્યવાદી જાસૂસ હોવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો ત્યારે આઇન્સ્ટાઇન સાક્ષી બન્યા હતા અને બાદમાં આ કેસ થોડા સમયમાં જ કાઢી નાંખવામાં આવ્યો હતો.મનસ્વી હિંસાખોરી પ્રથાનો અંત લાવવા અમેરિકન જંગ (American Crusade to End Lynching)નું જેમની સાથે સહ-નેતૃત્વ કર્યું હતું તે કાર્યકર પૌલ રોબ્સન (Paul Robeson) સાથે આઇન્સ્ટાઇનની મિત્રતા વીસ વર્ષ ચાલી હતી.
1946માં આઇન્સ્ટાઇને આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન ફાઉન્ડેશન ફોર હાયર લર્નિંગ ખાતે મિડલસેક્સ યુનિવર્સિટી (Middlesex University)ના રબ્બી ઇઝરાયલ ગોલ્ડસ્ટેઇન, વારસદાર સી. રગલ્સ સ્મિથ અને કાર્યકર એટર્ની જ્યોર્જ આલ્પર્ટ સાથે સહયોગ કર્યો હતો, આ ફાઉન્ડેશન વેલ્ધેમ, મેસેચ્યુસેટ્સ (Waltham, Massachusetts) સ્થિત ભૂતપૂર્વ મિડલસેક્સ યુનિવર્સિટીના મેદાન ઉપર તમામ વિદ્યાર્થીઓ માટે ઓપન એવી યહૂદી પ્રાયોજીત બિનસાંપ્રદાયિક યુનિવર્સિટીની રચના માટે ઉભું કરાયું હતું. બોસ્ટન અને ન્યૂયોર્ક જેવા શહેરો તથા યુ. એસ. નાયહૂદી સાંસ્કૃતિક કેન્દ્રની નજીક મિડલસેક્સ આવેલું હોવાથી તેના ઉપર પસંદગી ઢોળાઇ હતી. તેઓની દીર્ઘદૃષ્ટિ એક એવી યુનિવર્સિટીની સ્થાપના કરવાની હતી જે સંસ્કૃતિને જન્મસિદ્ધ અધિકાર તરીકે અને અને અમેરિકાની શિક્ષિત લોકશાહી તરફ જોનારી તોરાહની હિબ્રુ પરંપરાઓ પ્રત્યે ઉંડાણપૂર્વક જાગૃત હોય.આ લોકો સાથેનો સહયોગ તોફાની હતો તેમ છતાંઅંતે જ્યારે આઇન્સ્ટાઇને યુનિવર્સિટીના પ્રેસિડેન્ટ તરીકે બ્રિટિશ અર્થશાસ્ત્રી હેરલ્ડ લેસ્કી (Harold Laski)ની નિમણૂક કરવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરી ત્યારે જ્યોર્જ આલ્પર્ચે એમ લખ્યું હતું કે લેસ્કી એક એવો માણસ છે જે અમેરિકાના લોકશાહીના સિદ્ધાંતો વિશે તદ્દન અજાણ છે અને તે સામ્યવાદીઓના રંગે રંગાયેલો છે.આઇન્સ્ટાઇને તેમનો ટેકો પાછો ખેંચી લીધો હતો અને પોતાના નામનો ઉપયોગ કરવાનો પ્રતિબંધ ફરમાવી દીધો હતો.1948માં બ્રેન્ડિસ યુનિવર્સિટી (Brandeis University) તરીકે આ યુનિવર્સિટીને ખુલ્લી મૂકવામાં આવી હતી.1953માં બ્રેન્ડિસે આઇન્સ્ટાઇનને માનદ પદવી એનાયત કરવાની ઓફર કરી હતી પરંતુ તેમણે તે ઓફર સ્વીકારી નહોતી.
આઇન્સ્ટાઇનના જર્મની તથા ઝાયોનવાદ સાથેના સંપર્કો, તેમના સમાજવાદી આદર્શો તથા કેટલાક સામ્યવાદી નેતાઓ સાથેના તેમના સંપર્કોને ધ્યાનમાં લઇને યુ.એસ.ની ફેડરલ બ્યૂરો ઓફ ઇન્વેસ્ટિગેશને (Federal Bureau of Investigation) આઇન્સ્ટાઇન માટે એક ફાઇલ બનાવી હતી જે વધીને 1,427 પાનાંની થઇ હતી.એફબીઆઇને મોટાભાગના દસ્તાવેજો તો દેશના ચિતિંત નાગરિકો તરફથી મળ્યા હતા, જેમાં કેટલાક લોકોએ તેમના ઇમિગ્રેશન સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો જ્યારે કેટલાક લોકોએ તેમનું રક્ષણ કરવા એફબીઆઇને વિનંતી કરી હતી.
આઇન્સ્ટાઇન ઘણા લાંબા સમયથી શાકાહારવાદ (vegetarianism)ના વિચાર પ્રત્યેસહાનુભૂતિ ધરાવતા હતા પરંતુ 1954ના આરંભે જ તેમણે શાકાહારી ભોજનનો આકરો નિયમ અપનાવ્યો હતો.
મૃત્યુ
17 એપ્રિલ, 1955ના રોજ કિડનીમાં રુધિરનું વહન કરતી નસ ફાટી જવાથી આઇન્સ્ટાઇનને શરીરનાં અંદરના ભાગમાં રક્તસ્ત્રાવ (aortic aneurysm) શરુ થઇ ગયો હતો, જો કે આ રોગની અગાઉ સારવાર પણ કરાઇ હતી પરંતુ તે ફરીથી વકર્યો હતો.ઇઝરાયલ રાષ્ટ્રની સાતમી જયંતિની ઉજવણી નિમિત્તે પોતાને ટીવી ઉપર પ્રવચન આપવાનું હોવાથી તેમણે હોસ્પિટલમાં પણ પોતાના ભાષણનો મુસદ્દો સાથે લઇ લીધો હતો, પરંતુ તેને પૂર્ણ કરવા તે લાંબુ જીવી શક્યા નહોતા.બીજા દિવસે વહેલી સવારે પ્રિન્સ્ટન હોસ્પિટલમાં તેમનું નિધન થયું. છેલ્લા શ્વાસ સુધી તેમણે કામ ચાલુ રાખ્યું હતું. તેઓ 76 વર્ષના હતા. આઈન્સ્ટાઈનના પાર્થિવ શરીરના અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યા અને તેમની રાખ અલગ અલગ જગ્યાએ પધરાવવામાં આવી હતી.
અંતિમક્રિયા પહેલા પ્રિન્સ્ટેન હોસ્પિટલના પેથોલોજિસ્ટ થોમસ સ્ટોલ્ઝ હાર્વીએ (Thomas Stoltz Harvey) એવી આશા સાથે આઈન્સ્ટાઈનનું બ્રેઈન (Einstein's brain) સાચવવા માટે કાઢી લીધું કે આઈન્સ્ટાઈન આટલા બધા બુદ્ધિશાળી કેવી રીતે હતા તે શોધવામાં ભવિષ્યના ન્યૂરોસાયન્સને મદદ મળશે.
વારસો
મુસાફરી દરમિયાન આઈન્સ્ટાઈન દરરોજ પત્ની એલ્સા તેમજ દત્તક દીકરીઓ મોર્ગોટ તથા ઈસેને પત્રો લખતા અને આ પત્રો પછીથી હિબ્રુ યુનિવર્સિટી (The Hebrew University)ને વારસામાં આપવામાં આવ્યા. માર્ગોટ આઈન્સ્ટાઈને એ અંગત પત્રો પ્રજાને જોવા મળે તેની પરવાનગી આપી, પરંતુ એટલી વિનંતી કરી કે તેમના મૃત્યુના 20 વર્ષ પછી જ એ પત્રો જાહેર કરવા. (તેઓ 1986માં મૃત્યુ પામ્યાંધ ન્યૂયોર્ક ટાઇમ્સ શ્રદ્ધાંજલિ)હિબ્રુ યુનિવર્સિટીની આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન આર્કાઈવ્સનાં બાર્બરા વોલ્ફે બીબીસી (BBC)ને કહ્યું હતું કે 1912 થી 1955 વચ્ચે થયેલા અંગત પત્રવ્યવહારના આશરે 3,500 પાનાં છે.
અમેરિકાની નેશનલ એકેડમી ઑફ સાયન્સિસ (National Academy of Sciences) દ્વારા આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન મેમોરિયલ (Albert Einstein Memorial), ની રચના કરવામાં આવી અને રોબર્ટ બર્કસ (Robert Berks) દ્વારા બ્રોન્ઝ અને માર્બલમાંથી પ્રતિમા બનાવડાવીને વોશિંગ્ટન ડી.સી (Washington, D.C.)માં તેના કેમ્પસ ખાતે 1979માં સમર્પિત કરવામાં આવી. આ સ્થળ નેશનલ મોલ (National Mall)ની નજીક છે.
આઈન્સ્ટાઈને તેમની તસવીર (image)ના ઉપયોગથી મળનાર રોયલ્ટી (royalties) જેરુસલેમની હિબ્રુ યુનિવર્સિટી (The Hebrew University of Jerusalem)ને વસિયતમાં લખી આપી. રોજર રિચમેન એજન્સી (The Roger Richman Agency), ના અનુગામી કોરબીસે (Corbis) હિબ્રુ યુનિવર્સીટી, માટે તેમના નામ તથા તે સાથે સંકળાયેલી પ્રતિમાઓનો એક એજન્ટ (agent) તરીકે ઉપયોગ કરવાનું લાયસંસ (license) આપ્યું હતું.
સન્માન
1999માં, ટાઇમ (Time) મેગેઝિને આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનને પર્સન ઓફ ધ સેન્ચ્યુરી (Person of the Century) જાહેર કર્યા હતા જ્યારે ગેલપના સર્વેક્ષણ (Gallup poll)માં તેમને 20મી સદીના ચોથા સૌથી વધુ પ્રસંશા પામેલા (admired) વ્યક્તિ જાહેર કરાયા હતા અને ઇતિહાસમાં સૌથી વધુ પ્રભાવશાળી વ્યક્તિનું રેન્કિંગ તૈયાર કરનાર ધ 100 મુજબ આઇન્સ્ટાઇન 20મી સદીના સૌથી મહાન વૈજ્ઞાનિક હતા અને હરહંમેશના સર્વોચ્ચ બુદ્ધિશાળી વ્યક્તિ હતા.
તેમના મેમોરિયલોની આંશિક યાદીઃ
એનસ મિરાબિલિસ પેપર્સના પ્રકાશનની 100મી જયંતિની ઉજવણીની યાદમાં ધ ઇન્ટરનેશનલ યુનિયન ઓફ પ્યોર એન્ડ એપ્લાઇડ ફિજિક્સે (International Union of Pure and Applied Physics) 2005ના વર્ષને વર્લ્ડ યર ઓફ ફિજિક્સ (World Year of Physics) નામ આપ્યું હતું.
આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ (Albert Einstein Institute)
આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાન મેમોરિયલ (Albert Einstein Memorial), રોબર્ટ બર્ક્સ (Robert Berks) દ્વારા
ફોટોકેમિસ્ટ્રી (photochemistry)માં ઉપયોગમાં લેવાતું એકમ, ધ આઇન્સ્ટાઇન (einstein)
આઇન્સ્ટેનીયમ તત્વ
ઉલ્કા (asteroid) 2001 આઇન્સ્ટાઇન (2001 Einstein)
આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન એવોર્ડ (Albert Einstein Award)
આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન શાંતિ પુરસ્કાર (Albert Einstein Peace Prize)
1990માં તેમના નામને વલહલ્લા મંદિર (Walhalla temple). સાથે જોડવામાં આવ્યું હતું.
લોકપ્રિય સંસ્કૃતિ ઉપર પ્રભાવ
દ્વિતિય વિશ્વયુદ્ધ પહેલાંના સમય દરમિયાન આઇન્સ્ટાઇન અમેરિકામાં એટલી હદે લોકપ્રિય હતા કે લોકો તેમને રસ્તા ઉપર રોકી લેતાં હતા અને તેમને તે થિયરી સમજાવવાની વિનંતી કરતા હતા.છેવટે તેમણે વધતા જતાં પ્રશ્નોનો ઉકેલ શોધી કાઢ્યો હતો.તેમને પ્રશ્ન પૂછનારને તે ફક્ત એટલું જ કહેતાં મને માફ કરો, હું દિલગીર છુંહંમેશા મને લોકો પ્રોફેસર આઇન્સ્ટાઇન સમજી લેવાની ભૂલ કરે છે.ધ ન્યુયોર્કર એપ્રિલ 1939 પેજ 69 ઢંકાયેલું
આઇ્સ્ટાઇન અનેક નવલકથાઓ, ફિલ્મો, અને નાટકો માટે એક વિષય અથવા તો પ્રેરણા બની રહ્યા હતા.પાગલ વૈજ્ઞાનિક (mad scientist) અને ચસકેલા દિમાગના પ્રોફેસર (absent-minded professor)ની પ્રતિકૃતિ માટે આઇન્સ્ટાઇન અદ્દલ મોડેલ હતા, તેમનો અભિવ્યક્ત ચહેરો અને તેમની તદ્દન અલગ પ્રકારની હેરસ્ટાઇલની વ્યાપક નકલ અને અતિશયોક્તિ થઇ હતી.ટાઇમ (Time) મેગેઝિનના ફ્રેડરિક ગોલ્ડને એમ લક્યું હતું કે આઇન્સ્ટાઇન એટલે એક કાર્ટૂનિસ્ટનું સાકાર થયેલું સ્વપ્ન.
મહાન બુદ્ધિસાળી લોકો સાથેના આઇન્સ્ટાઇનના સંબંધો અને જોડાણોના કારણે આઇન્સ્ટાઇન નામ મેધાવી પ્રતિભાસંપન્ન વ્યક્તિનો પર્યાય બની ગયો હતો, જે અવારનવાર નાઇસ જોબ, આઇન્સ્ટાઇન! જેવા કટાક્ષયુક્ત (ironic) વાક્યોમાં વપરાતો હતો.
આ પણ જૂઓ
સાપેક્ષવાદની વિશેષ થીયરી (History of special relativity)
સામાન્ય સાપેક્ષવાદનો ઇતિહાસ (History of general relativity)
આઈન્સ્ટાઈનની સાપેક્ષવાદની થીયરી (The Einstein Theory of Relativity) (સાપેક્ષવાદની થીયરી અંગેની શૈક્ષણિક ફિલ્મ)
વિશેષ સાપેક્ષવાદની પ્રસ્તાવના (Introduction to special relativity)
સાપેક્ષતાની અગ્રતાનો વિવાદ (Relativity priority dispute)
આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈનનાં વૈજ્ઞાનિક પ્રકાશનોની યાદી (List of scientific publications by Albert Einstein)
આઇન્સ્ટાઇનના નામ ઉપરથી તૈયાર થયેલી વસ્તુઓની યાદી (List of things named after Einstein)
ફોટોઈલેક્ટ્રીક અસર (Photoelectric effect)
ઈપીઆર વિરોધાભાસ (EPR paradox)
ચીકણી અને પ્રવાહી દલીલો (Sticky bead argument)
એનુસ મિરાબિલિસ પેપરો (Annus Mirabilis Papers)
ગુરુત્વાકર્ષણ થીયરીનો ઇતિહાસ (History of gravitational theory)
સુમેશન કન્વેન્શન (Summation convention)
તમામ બાબતોની થીયરી (Theory of everything)
બે પિતરાઇઓની યાદી (List of coupled cousins)
પોલીન કોચ (Pauline Koch)
હર્મન આઈન્સ્ટાઈન (Hermann Einstein)
હેઇનરિક બુરખાર્ડટ (Heinrich Burkhardt)
સામુહિક ઊર્જા સમકક્ષતા (Mass–energy equivalence) (E=mc2 તરીકે પણ જાણીતું)
પ્રકાશનો
આ લેખમાં આઇન્સ્ટાઇનના નિમ્નદર્શીત પુસ્તકોનો સંદર્ભ છે.તેમના પ્રકાશનોની વધુ સંપૂર્ણ યાદી આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનના વૈજ્ઞાનિક પ્રકાશનોની યાદીમાંથી મળી શકશે. (List of scientific publications by Albert Einstein)
.એનાલીન ડેર ફિજિકને 18 માર્ચના રોજ ફોટોઇલેકટ્રીક વિષય ઉપરના આ એનસ મિરાબિલિસ પેપર મળ્યા હતા.
.પીએચડીનો આ થીસીસ 30 એપ્રિલના રોજ પૂર્ણ થયો હતો અને 20 જુલાઇએ સુપરત કરાયો
બ્રોનિયન મોસન વિષય ઉપરના આ પેપર 11 મે ના રોજ પ્રાપ્ત થયા હતા.
વિશેષ સાપેક્ષતા વિષય ઉપરના આ એનસ મિરાબિલિસ પેપર 30 જૂનના રોજ મળ્યા હતા.
સામુહિક ઊર્જા-સમકક્ષતા વિષય ઉપરના આ એનસ મિરાબિલિસ પેપર 27 સપ્ટેમ્બરના રોજ મળ્યા હતા.
આ વિષય ઉરરની શ્રેણીના પ્રથમ પેપર
બેઅર્સ કાયદો (Baer's law) અને નદીના સંદર્ભમાં અનિયિમત ગતિ (meander)
પ્રકાશના કિરણનો પીછો કરતા વિચારનો પ્રયોગનું પાન નંબર 48-51 ઉપર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
સંગ્રહીત પેપર્સઃ અત્યાર સુધી પ્રકાશીત થયેલા વોલ્યુમ્સની વધુ માહિતી આઇન્સ્ટાઇન પેપર પ્રોજેક્ટ ના વેબપેજ ઉપર અને પ્રિન્સ્ટન યુનિવર્સિટી પ્રેસ (Princeton University Press) આઇન્સ્ટાઇન પેજ ઉપરથી મેળવી શકાશે.
સંદર્ભો
પૂરક વાચન
મોરિંગ, ગેરી, ધ કમ્પલીટ ઈડિયટ્સ ગાઈડ ટુ અંડરસ્ટેન્ડ આઈન્સ્ટાઈન, ઇન્ડિયાનાપોલીસ, ઈન, આલ્ફા બુક્સ, મેકમિલન યુએસએ, આઈએનસી, 2000 (બીજી આવૃત્તિ, 2004)આઈએસબીએન 0028631803
બાહ્ય કડીઓ
આઈન્સ્ટાઈન પેજ પ્રિન્સટન યુનિવર્સિટી પ્રેસ (Princeton University Press), 1921થી આઈન્સ્ટાઈનના લખાણોના પ્રકાશક.
આઈન્સ્ટાઈન આર્કાઈવ્સ ઓનલાઈન
એમિલિઓ સર્ગે વિઝ્યુઅલ આર્કાઈવ્સઃ આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન , અમેરિકન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ફિઝિક્સ
ધ મેક ટ્યુટર હિસ્ટરી ઑફ મેથેમેટિક્સ આર્કાઈવ, આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન યુનિવર્સિટી ઑફ સેંટ એન્ડ્રુસ, સ્કૂલ ઑફ મેથેમેટિક્સ એન્ડ સ્ટેટેસ્ટિક્સ (વધુ વાચન માટે બિબ્લિઓગ્રાફી)
આઈન્સ્ટાઈન્સ બિગ આઈડિયા નોવા (Nova) ટેલીવિઝન દસ્તાવેજી શ્રેણી વેબસાઈટ, પબ્લિક બ્રોડકાસ્ટિંગ સર્વિસ (જાહેર પ્રસારણ સેવા)
નોબેલપ્રાઈઝ.ઓઆરજીઃ ધ નોબેલ પ્રાઈઝ ઈન ફિઝિક્સ 1921
મેથેમેટિક્સ જીનેલોજી પ્રોજેક્ટઃ આલ્બર્ટ આઈન્સ્ટાઈન, મેથેમેટિક્સ જીનેલોજી પ્રોજેક્ટ (Mathematics Genealogy Project) (અમેરિકન મેથેમેટિકલ સોસાયટી (American Mathematical Society)ની સાથે મળી એન ડી એસ યુ (NDSU) ડીપાર્ટમેન્ટ ઑફ મેથેમેટિક્સની સેવા)
આઈન્સ્ટાઈન્સ શેડો વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં આઈન્સ્ટાઈને આપેલા ફાળા અંગેની બીબીસી રેડિયો 4 સીરિઝ.
આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇન દ્વારા થયેલું કામ (કેનેડામાં જાહેર ડોમેઇન)
અમેરિકન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ફિજિક્સ (American Institute of Physics)ના એઆઇપી સેન્ટર ફોર હિસ્ટરી ઓફ ફિજિક્સ ખાતે એ. આઇન્સ્ટાઇનઃ ઇમેજ એન્ડ ઇમ્પેક્ટ
આઇન્સ્ટાઇનનું એનસ મિરાબિલિસ - જ્હોન હોપકિન્સ યુનિવર્સિટી (Johns Hopkins University) ખાતેનું કલેક્શન
વીડિયો
આઇન્સ્ટાઇનના સંગ્રહ કરાયેલા દૃશ્યો
આઇન્સ્ટાઇન 1943માં
આઇન્સ્ટાઇન E=mc2 સમજાવે છે.
1933માં આઇન્સ્ટાઇનનું 1933માં અમેરિકામાં થયેલું આગમન
1927માં યોજાયેલી સોલ્વે કોન્ફરન્સના દૃશ્યો
આઇન્સાટાઇન પરમાણુ ઊર્જાની વાત કરે છે.
શ્રેણી:વ્યક્તિત્વ
શ્રેણી:વૈજ્ઞાનિક
શ્રેણી:ભૌતિકવિજ્ઞાન
શ્રેણી:ખગોળશાસ્ત્ર
શ્રેણી:૧૯૫૫માં મૃત્યુ |
ભ્રષ્ટાચાર | https://gu.wikipedia.org/wiki/ભ્રષ્ટાચાર | thumb|upright=2.35|450px|ભ્રષ્ટાચારનું પ્રમાણ દર્શાવતો નકશો, ૨૦૧૭. ઓછાં આંકડા વધુ ભ્રષ્ટાચાર દર્શાવે છે.
thumb|ભ્રષ્ટાચાર વિરુદ્ધ સંયુક્ત રાષ્ટ્ર સંમેલન
કોઇ પણ સત્તાધીશ દ્વારા તેની સત્તાનો લાભ (પૈસા કે ભેટ) મેળવવા દુરુપયોગ કરવો તેને ભ્રષ્ટાચાર કહેવાય છે. સરકારી કાર્ય ખોટી રીતે કે યોગ્ય સમય કરતાં પહેલાં કે લાયકાત વગર કરી આપી, તેના બદલામાં મેળવેલ પૈસા કે ભેટને લાંચ કહેવાય છે. ભારતમાં ભ્રષ્ટાચારની શરૂઆત અંગ્રેજ સરકારના સમયગાળામાં થઇ હતી અને અંગ્રજોની કલકત્તાની કોઠીમાં તેના મૂળ નંખાયા તેવુ કહેવાય છે. ભ્રષ્ટાચારનાં અનેક કારણો પૈકીનું એક કારણ છે, શિક્ષણનો અને માહીતીનો અભાવ. શિક્ષણના અભાવને કારણે પ્રજા પોતાના હક્ક પ્રત્યે માહિતગાર હોતી નથી.
ક્રમાંક
ટ્રાન્સપરન્સી.ઓર્ગના ૨૦૧૭ના સર્વેક્ષણ મુજબ દુનિયાના બધા દેશોમાં સરકારી પારદર્શિકતામાં ભારતનો ક્રમાંક ૮૧મો આવે છે. ભારત જેવા જ બીજા ભ્રષ્ટ દેશોમાં રશિયા, પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ અને આફ્રિકાના દેશોનો સમાવેશ થાય છે.
વૈશ્વિક રેકિંગમાં સોમાલિયા સૌથી નીચલા ૧૮૦માં ક્રમ પર છે.
ભારતના પડોશી દેશોમાં ભૂતાન એકમાત્ર દેશ છે, જ્યાં ભ્રષ્ટાચાર ઓછો છે. તે ૬૮ મૂલ્યાંકન સાથે ૨૫માં ક્રમ પર છે.
સંદર્ભ
શ્રેણી:સમાજશાસ્ત્ર
શ્રેણી:સામાજીક દુષણો |
સિદ્ધરાજ જયસિંહ | https://gu.wikipedia.org/wiki/સિદ્ધરાજ_જયસિંહ | જયસિંહ સોલંકી ચોથા અને સહુથી વિખ્યાત સોલંકી રાજવી હતાંં. તેમણે ઇ.સ. ૧૦૯૬થી ઇ.સ. ૧૧૪૩ સુધી ગુજરાત પર શાસન કર્યું. તેઓ ગુજરાતમાં પોતાના ઉપનામ 'સિદ્ધરાજ'થી વધુ ખ્યાતનામ છે. તેમનો રાજ્યકાળ ગુજરાતનો સુવર્ણયુગ ગણાય છે. મુસ્લિમ આક્રમકો સામે ગુજરાતનું પતન થયું તે પહેલાનું આ છેલ્લું હિન્દુ સામ્રાજ્ય હતું.
સિદ્ધરાજ જયસિંહનું રાજ્ય ખુબ જ વિશાળ હતું. તેમાં વર્તમાન ગુજરાતના બધાજ વિસ્તારો જેવાં કે કચ્છ, સૌરાષ્ટ્ર, ઉત્તર ગુજરાત અને દક્ષિણ ગુજરાતનો તો સમાવેશ થતો જ હતો. આ ઉપરાંત તેમનાં રાજ્યનો વિસ્તાર ઉત્તરમાં છેક સાંભાર રાજ્ય કે સપાદપક્ષ રાજ્ય સુધી (આજનું અજમેર) અને દક્ષિણમાં કોંકણ સુધીના વિસ્તારોનો સમાવેશ થતો હતો. પશ્ચિમમાં કચ્છથી લઇને છેક બુંદેલખંડ સુધી તેમનાં રાજ્યની હદ હતી. આધુનિક, મેવાડ, મારવાડ, માળવા અને સાંભાર સુધીના વિસ્તારો તેના રાજ્યનો ભાગ હતાં. જયસિંહ એક ઉત્તમ યોદ્ધાની સાથે કુશળ રાજવી, પ્રજાપ્રિય નેતાં અને કળા સાહિત્યના પારખુ હતાં. તેમનાં સમય દરમિયાન ગુજરાતની કીર્તિ અને સમૃદ્ધિ શિખર પર હતી.
જીવન
જન્મ અને બાળપણ
જયસિંહના જન્મ વિશે જુદાંજુદાં ઇતિહાસકારો જુદાંજુદાં અનુમાનો કરે છે. કેટલાક ઇતિહાસકારોના મતે જયસિંહનો જન્મ પાલનપુરમાં થયો હતો. પણ ઐતિહાસિક દસ્તાવેજો મુજબ પાલનપુરની સ્થાપના સિદ્ધરાજના અવસાન બાદ થઇ હતી. આથી આ માન્યતાનો કોઇ ઐતિહાસિક આધાર નથી. ઘણું કરીને તેમનો જન્મ પાટણના રાજમહેલમાં જ થયો હશે, તેમ લાગે છે. એ સમયે પાટણ સોલંકીઓની રાજધાની હતી.
સિદ્ધરાજના જન્મ સમયે સોલંકી રાજવંશ ઘણાં કપરાં સમયથી પસાર થઇ રહ્યો હતો. આંતરિક વિખવાદોને કારણે સોલંકીઓની સત્તા નબળી પડી હતી. મહમંદ ગઝનીએ સોમનાથ લૂંટીને ગુજરાતના અભિમાનને ધક્કો પહોંચાડ્યો હતો. સોલંકીઓના મોટાભાગના સામંતો સ્વતંત્ર થઇ ગયા હતાં. રાજ્યની સરહદો સંકોચાઇ ગઇ હતી. માળવાના હુમલા સામે તેમના પિતા કર્ણદેવની સજ્જડ હાર થઇ હતી અને ભારે ખંડણી ચૂકવવી પડી હતી. તેમણે સ્વતંત્ર રાજાનું પદ પણ ગુમાવી માળવાના સામંત કે ખંડીયા રાજા તરીકે ચાલુ રહ્યાં હતાં. આમ, સિદ્ધરાજના જન્મ સમયે સોલંકીઓ પાસે બહુ ઓછી સત્તા અને રાજ્ય હાથમાં રહ્યું હતું.
સિદ્ધરાજ ફક્ત ૩ વર્ષનાં હતાં ત્યારે તેમના પિતા કર્ણદેવનું અવસાન થયું. તેઓ બાળવયે ગાદી પર આવ્યાં. તેમની સગીર અવસ્થા દરમિયાન તેમની માતા મીનળદેવીએ રાજમાતા તરીકે કાર્યભાર સંભાળ્યો હતો.
સત્તારોહણ
ઇ.સ. ૧૦૯૬માં તેમનો રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવ્યો. વિક્રમ સંવત ૧૧૨૦ના પોષ વદ તીજના રોજ શનિવારે તેમનો રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવ્યો.'પ્રબંધચિંતામણી ૫૫ - સિંધિ જૈન ગ્રંથમાળા' 'सं ११२० वर्षे पौष वद्य ३ शनौ श्रवणनक्षत्रे व्रुषलग्ने श्रीसिद्धराजस्य पट्टाभिषेकः। રાજ્યારોહણના શરૂઆતના વર્ષોમાં તેમણે સોલંકી રાજપરિવારની વચ્ચે ચાલતા વિખવાદનો અંત લાવવામાં અને પોતાના હરિફોને દૂર કરવામાં ઘણી મહેનત કરી. જયસિંહના દાદા ભીમદેવની બે પત્નીઓ હતી. બહુલાદેવી (ચૌલાદેવી) અને ઉદયમતી. અમુક માન્યતા મુજબ ચૌલાદેવી કે બકુલાદેવીનો સોમનાથ મંદિરમાં દેવદાસી હતાં. આથી જ તેમનો પુત્ર રાજગાદી માટે અયોગ્ય ઠેરતાં હતાં. જોકે આ માન્યતાને કોઇ ઐતિહાસિક આધાર નથી અને કર્ણદેવના રાજ્યાભિષેકને યોગ્ય ઠેરવવા માટે પાછળથી આ વાર્તા જોડી દેવામાં આવી હોય, તેમ બની શકે. બકુલાદેવીનો પુત્ર ક્ષેમપાળ જ્યેષ્ઠ હોવા છતાં, ઉદયમતીના પુત્ર કર્ણદેવનો રાજ્યાભિષેક કરવામાં આવ્યો હતો. ત્યારથી બન્ને શાખાઓ વચ્ચે સત્તાની ખેંચતાણ ચાલુ હતી. જયસિંહે પોતાના કાકા દેવપ્રસાદ અને તેમના પુત્ર ત્રિભુવનપાળને હંફાવીને પોતાનું સ્થાન મજબૂત કર્યું. દેવપ્રસાદ અને ત્રિભુવનપાળ બન્નેનું અવસાન રહસ્યમય સંજોગોમાં થયેલ હોવાનું મનાય છે.
પોતાનાં પરિવાર ઉપરાંત સિદ્ધરાજના દાદી ઉદયમતિનાં પિયરિયાં પણ પાટણમાં ઘણું વર્ચસ્વ ધરાવતાં હતાં. જયસિંહે તેમને પણ દૂર કર્યા. પોતાની બાળ અવસ્થા દરમિયાન રાજ્યોનો કારભાર મંત્રીઓના હસ્તગત હતો. આ મંત્રીઓના હાથમાંથી સત્તાને હસ્તગત કરવાનું કાર્ય કપરું હતું. પણ જયસિંહ તેમાં સફળ થયાં હોય તેમ લાગે છે. ઇ.સ ૧૧૦૪ સુધી છેક ખંભાત સુધી તેમની સત્તા પ્રસરેલી દેખાતી હતી.પીટરસન રિપોર્ટ ૫.૮૧ 'આદિનાથચરિત' (ઇસ ૧૧૬૦) આ સમય દરમિયાન જયસિંહે પોતાને સોલંકીવંશના નિર્વિવાદીત રાજવી તરીકે પોતાનાં પરિવાર, મંત્રીઓ અને પ્રજામાં પોતાને સ્થાપિત કર્યા હતાં.
રાજ્યવિસ્તાર
શરૂઆતની સિદ્ધિઓ
ઇ.સ. ૧૧૦૮-૦૯ની આસપાસ તેમણે માળવાના સામંતપદને ફગાવીને પોતાને ગુજરાતના સાર્વભૌમ રાજવી જાહેર કર્યાં. તેમણે પોતાના માટે 'મહારાજાધિરાજ પરમેશ્વર'નું બિરુદ જાહેર કર્યું. આમ તેમણે ગુજરાતમાં પોતાની સર્વોચ્ચ સત્તા સ્થાપીત કરી. આ સમય દરમિયાન તેમણે દખ્ખણના કોઇ રાજવીને પરાજીત કરીને 'ત્રિભુવનગંડ'નું બિરુદ પણ સ્વીકાર્યું. તેમનાં રાજ્યની શરૂઆતની લડાઇઓ તેમના રાજ્યને સ્થાપીત કરવાની સાથે અન્ય રાજવીઓ પર ધાક જમાવાના હેતુની લાગે છે. સિદ્ધરાજ જયસિંહે તેનાં જીવનકાળ દરમિયાન સૌરાષ્ટ્ર, કચ્છ, ઉત્તર અને દક્ષિણ ગુજરાત, રાજપૂતાના, મેવાડ, મારવાડ, અજમેર તથા મધ્યભારત સુધી પોતાનું આધિપત્ય સ્થાપ્યું હતું.
સૌરાષ્ટ્ર પર વિજય
સમકાલીન રાજ્ય : ચુડાસમા
પ્રતિહારોના સમયમાં સોલંકીઓના પૂર્વજો ચૌલુક્યો સૌરાષ્ટ્રના સૂબા હતાં. પણ અમુક કારણો સર તેમણે ત્યાંથી ગુજરાત તરફ પલાયન કરવું પડ્યું હતું. ચૌલુક્યો બાદ સૌરાષ્ટ્રમાં ચુડાસમા રાજાઓ સત્તા પર આવ્યાં. મૂળરાજે ચુડાસમા રાજા રા ગ્રહરિપૂને હરાવીને તેને પોતાનો ખંડીયો રાજા બનાવ્યો હતો. ત્યાર પછીના ચુડાસમા રાજાઓએ પાટણની સર્વોચ્ચ સત્તાને સ્વીકારીને તેમના ખંડીયા રાજા તરીકે ચાલુ રહ્યાં. પણ સોલંકી સત્તા નબળી પડવાની સાથે જ તેમણે માથું ઉચક્યું હતું. જયસિંહે સર્વપ્રથમ પોતાના ઘરના દુશ્મને પાઠ ભણાવવાનું નક્કી કર્યું. તેમણે છેક જૂનાગઢ સુધી અનેક કિલ્લાની હાર ઉભી કરી, આમાં સહુથી મોટો કિલ્લો વઢવાણનો હતો.
ઇ.સ. ૧૧૧૪માં તેણે સૌરાષ્ટ્ર પર હુમલો કરી તેનાં રાજા રા'ખેંગાર ને હરાવ્યો. અને તેને કેદમાં નાખ્યો. તેણે સૌરાષ્ટ્રમાં ચુડાસમા વંશ નો અંત લાવીને ત્યાં પોતાના સામંત તરીકે જૈન મંત્રી સજ્જનને નીમ્યો. આમ જીતાયેલ પ્રદેશમાં જૂનાં રાજાને સામંત તરીકે ચાલુ રાખવાની પરંપરા તેણે બંધ કરી. સૌરાષ્ટ્રના વિજયને યાદગાર બનાવવા માટે તેણે 'સિહસંવત'નો પણ પ્રારંભ કર્યો.
તેના જૂનાગઢ વિજય અંગે ઘણી દંતકથાઓ છે. એક કથા મુજબ જયસિંહે જૂનાગઢના રાજા રા' નવધણને નળકાંઠા નજીક પાંચાળમાં ઘેર્યો અને પોતાને નમન કરાવ્યું. આ અપમાનનો બદલો લેવાં નવધણે પ્રતિજ્ઞા કરી. જોકે તેને તે પૂરી ન કરી શક્યો. મૃત્યુ સમયે તેણે પોતાના ચારે પુત્રોને બોલાવ્યાં અને જે પુત્ર આ પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરવાનું વચન આપે, તેને જૂનાગઢની ગાદી સોંપવાનું કહ્યું. સહુથી નાના પુત્ર રા'ખેંગારે આ પ્રતિજ્ઞા પૂરી કરવા તત્પરતા દાખવી. આથી રાજગાદી તેને મળી.
જયસિંહ માળવાની ચડાઇ પર ગયા હતાં, ત્યારે ખેંગારે પાટણ પર હુમલો કરીને પાટણનો દરવાજો ભાંગ્યો. આ ઉપરાંત જયસિંહની વાગ્દત્તા રાણકદેવીને પણ પોતાની સાથે જૂનાગઢ લઇ ગયો અને તેની સાથે લગ્ન કર્યા. જયસિંહ માટે આ અપમાન અસહ્ય હતું. તેણે જૂનાગઢ પર હુમલો કર્યો. ખેંગારના ભણીયાએ ખેંગારને દગો દીધો. જયસિંહનું સૈન્ય મધરાતે કિલ્લામાં પ્રવેશ્યું અને જૂનાગઢ જીતી લીધુ. આ યુદ્ધમાં ખેંગાર અને તેના બન્ને પુત્રો હણાયા. જયસિંહે રાણકદેવી સાથે લગ્નનો પ્રસ્તાવ મુક્યો જે રાણકે નકારી નાખ્યો. રાણકદેવી વઢવાણ પાસે સતી થઇ.
જોકે આ ફક્ત દંતકથા જ છે અને તેનું કોઇ ઔતિહાસિક પ્રમાણ નથી. ઐતિહાસિક પુરાવા મુજબ ખેંગાર આ યુદ્ધમાં કેદી પકડાયો અને જયસિંહે તેને પદભ્રષ્ટ કર્યો.પ્રબંધચિંતામણી ૨૩ આ ઉપરાંત જયસિંહને રાણકદેવી નામની વાગ્દતા હતી તેવો કોઇ સ્થાને ઉલ્લેખ નથી.
બર્બરકનો પરાજય
સિદ્ધરાજને લોકચાહના મેળવવામાં સહુથી વધુ જો કોઇ વિજયે મદદ કરી હોય તો તે છે, બર્બરક અથવા બાબરા ભૂત પર વિજય. ગુજરાતના ઉત્તરપૂર્વના આદિવાસી પટ્ટામાં વિવિધ આદિવાસી પ્રજા વસતી હતી, જેમને બર્બર કહેવામાં આવતા હતાં. આ જાતિનો નાયક રાજા બર્બરક ત્યાંની આસપાસની પ્રજા માટે ભયરૂપ થઇ પડ્યો હતો. તે મંદિરો તોડતો, તિર્થસ્થાનો અભડાવતો અને ઉપાસકોને રંજાડતો. જયસિંહે તેની સાથે યુદ્ધ કર્યું. ખુબ જ તુમુલ સંગ્રામ થયો. યુદ્ધમાં જયસિંહની તલવાર ભાંગી ગઇ. આથી તેણે બર્બરક સાથે મલ્લયુદ્ધ આરંભયું. બર્બરક શરીરમાં જયસિંહ કરતા ઘણો વિશાળ હતો. સ્થાનિકપ્રજા તો તેને રાક્ષસ જ માનતી હતી. જયસિંહે બર્બરકને પોતાના હાથમાં ભીંસી નાખ્યો અને બર્બરક બેભાન થઇ ગયો. જયસિંહ તેને મારી નાખવા ઇચ્છતા હતાં, પરંતુ બર્બરકની પત્ની પિંગલિકાએ જયસિંહ પાસે તેની પ્રાણયાચના કરી. આથી જયસિંહે તેને જીવનદાન આપ્યું અને ત્યારથી બર્બરક જયસિંહનો સેવક થઇને રહ્યો. જયસિંહે 'બર્બરજજિષ્ણુ'નો ઇલ્કાબ સ્વીકાર્યો.
આ વિજયે લોકોના મનમાં જયસિંહને એક અદભૂત શક્તિઓના સ્વામી તરીકે સ્થાપી દીધો. બર્બરકના પરાજય અંગે અનેક દંતકથાઓ રચાઇ છે. આ દંતકથામાં બર્બરકને ગુઢ અને મેલી વિધ્યાના સ્વામી તરીકે ચીતર્યો છે, અને જયસિંહ તેને મંત્રબળથી વશ કરીને પોતાનો સેવક બનાવી લે છે. આ વધી લોકવાર્તાએ જયસિંહની આસપાસ એક ગુઢવર્તુળ ઉભું કર્યું, જેનો ફાયદો જયસિંહને થયો. વિક્રમ-વેતાળની જેમ લોકો બર્બરક-જયસિંહની જોડીને જોવાં લાગ્યાં. આથી જયસિંહની છાપ વિક્રમાદિત્યની જેમ એક પરદુઃખભંજક અને સિદ્ધ રાજવી તરીકેની પડી. જયસિંહે પણ પોતાની રાજસ્તા દ્રઢ કરવા માટે આ લોકમાન્યતાને ઉત્તેજન આપ્યું, એટલુંજ નહીં, તેનાં પ્રતિભાવરૂપે 'સિદ્ધરાજ'નું ઉપનામ સ્વીકાર્યું. ગૂઢ શક્તિઓના સિદ્ધ રાજવી તરીકે ઉભી થયેલી છાપ આજે પણ બળવત્તર છે. જયસિંહ લોકોમાં આજે પણ સિદ્ધરાજ તરીકે જ વધુ પ્રખ્યાત છે.
અન્ય ગુર્જર રાજવીઓનો પરાજય
અત્યારના ગુજરાત હેઠળ રહેલા બધા વિસ્તારો જીતી લીધા બાદ જયસિંહે અન્ય રાજવીઓ તરફ નજર ફેરવી. આસપાસના ગુર્જર રાજવીઓને હરાવીને ત્યાં પોતાની સત્તા સ્થાપી. ઇ.સ. ૧૧૨૩ પહેલાં તેણે ગ્વાલીયરનો વિસ્તાર રાજ્યમાં ભેળવી દીધો. ઇ.સ. ૧૧૨૭ પહેલાં અત્યારના કોટા સુધીનો વિસ્તાર તેના તાબામાં હતો. નડ્ડુલ સાથે પાટણની વંશપરંપરાગત દુશ્મની હતી. સિદ્ધરાજે નડ્ડુલના રાજા અશ્વરાજ કે આશ્વાકને હરાવીને પોતાનો સામંત બનાવ્યો. મારવાડના રાજાને હરાવીને તેના રાજાને પણ પોતાનો સામંત બનાવ્યો. આ ઉપરાંત જયસિંહે શાકંભરી અને જોધપુર રાજ્યમામ આવેલ કિરાડું જીત્યા હતાં. હિસ્ટરી ઑફ રજપૂતાના, ગૌરીશંકર ઓઝાતેણે કોઇ સિંધૂરાજને પણ હરાવ્યો હતો. સપાદલક્ષના રાજા અજયરાજ પણ સિદ્ધરાજને તાબે થયો. અહીંના રાજવી અર્ણોરાજ કે આનકને વશ કરીને સિદ્ધરાજે પોતાની પુત્રી કાંચનદેવીને તેની સાથે પરણાવી હતી. દક્ષિણમાં 'પરમર્દીદેવ'નું બિરુંદ ધારણ કરનાર વિક્રમાદિત્ય છઠ્ઠાને પણ તેણે હરાવ્યો. આમ, સિદ્ધરાજે અનેક નાના રાજવીઓને પરાજીત કરીને પોતાનું સામ્રાજ્ય વિસ્તાર્યું હતું.
માળવા પર વિજય
પાટણ અને અવંતી વચ્ચે વર્ષોથી લડાઇઓ ચાલુ હતી. સિદ્ધરાજ પહેલાનાં મોટાભાગના સોલંકી રાજવીઓ માળવાના સામંત હતાં. સિદ્ધરાજે શાસનની શરૂઆતના વર્ષોમાં આ સામંતપદ ફગાવી દીધુ હતું. તેણે પોતાના કટ્ટર શત્રૄને મહાત કરવા ખુબ જ લાંબી તૈયારી કરી. આશરે ત્રીસ વર્ષની તૈયારી બાદ તેણે માળવા પર હુમલો કર્યો. ઇ.સ. ૧૧૩૬માં તેણે આ વિજય મેળવ્યો. તે વખતે માળવાની ગાદી પર યશોવર્મા રાજ્ય કરતો હતો. સિદ્ધરાજને આ યુદ્ધમાં નડ્ડુલના રાજા, શાકંભરીના ચાહમાન રાજવી અને ભીલ સેનાનો સાથ મળ્યો. તેણે ઉજ્જૈનીનો ઘેરો ઘાલ્યો અને તેને જીતી લીધું. યશોવર્મા ભાગીને ધારા નગર તરફ ભાગી ગયો. સિદ્ધરાજે તેની પૂંઠ પકડી અને તેને ધારાનગરમાં ઘેર્યો. હેમચંદ્રાચાર્યે દ્રયાશ્રયમાં આ વિજયને આ મુજબ વર્ણવ્યો છે. 'ચટક પક્ષીનો શત્રૂ શ્યેન જેમ ચટાકનાં બચ્ચાંને ઝાલે તે રીતે, નર્તકની પેઠે યુદ્ધમાં તલવારને નચાવનાર આ ચાલુક્ય વીર, જેને શરીરે રોમાંચ થતો હતો તેમણે રણક્ષેત્ર છોડી ધારામાં પેસી ગયેલા માલવપતિને જોતજોતામાં પકડી પાડ્યો.દ્રયાશ્રય ૧૪, ૭૨ : धाराप्रविष्टमथ कौलटिनेयबुद्वया द्राक्चाटकैरमिव तं चटकारिपक्षी। जग्राह मालवपति युधि नर्तितासि नाटेरकः सपुलकश्चुकुकप्रवीर :||
યશઃપટહ નામના હાથી પર બેસીને સિદ્ધરાજે ધારાનગર પર હુમલાની આગેવાની કરી. કિલ્લાના દરવાજા તોડતી વખતે આ હાથી મૃત્યુ પામ્યો. સિદ્ધરાજે આ હાથીના સ્મરણાર્થે વડસર ગામામાં એક ગણેશમંદિર બંધાવ્યું. દંતકથામુજબ જ્યારે ધારાનગરી પર હુમલો ચાલુ હતું ત્યારે એક ચારણે બૂમ પાડીને કહ્યું કે 'હે કર્ણપુત્ર! કપાળૅ ટીલાવાળાં (સિદ્ધરાજના જૈનમંત્રીઓ) તમારી સેનાને દોરશે એનાથી ધારાનગર નહીં જીતાય. માટે જેસલ (જયસિંહ)ને આવવા દો. જમ આવવાની હામ ભીડશે તો તેને પણ એ એકલાં પહોંચી વળશે.'પુરાતનપ્રબંધસંગ્રહ (સિંધિ જૌન ગ્રંથમાળા) ૩૫ : 'एहे टीलालेहिं धार न लीजइं करणपुत्र। जम जेहे प्रउचेहिं जोइइ जेसलु आवतउ।'
સિદ્ધરાજે માળવા જીતીને તેને પોતાના રાજ્યમાં ભેળવી દીધું. તેનો ઇરાદો માલવપતિ યશોવર્માને મારવાનો હતો. પણ તેમ કરતાં તેને પોતાના મંત્રી મૂંજાલે રોક્યો. આથી તેણે યશોવર્માને કેદમાં નાખ્યો. જીત્યાપછી પાટણમાં તેનું વિજય સરઘસ નીકળ્યું ત્યારે તેણે કેદી તરીકે યશોવર્માને હાથી પર બેસાડ્યો હતો. યશોવર્માને પદભ્રષ્ટ કરી ત્યાં મંત્રી મહાદેવને દંડનાયક નીમવામાં આવ્યો. હેમચંદ્રાચાર્ય સિદ્ધરાજના વિજયનો વર્ણન કરતા દ્રયાશ્રયમાં કહે છે કે, "વિજેતા જયસિંહે જીતેલા કેટલાક રાજાઓને પંખીની પેઠે લાકડાના પીંજરામાં પૂર્યા. કેટલાકને ગળે બળદની પેઠે લોઢાની સાંકળ નાખી; કેટલાકને પગે ઘોડાની પેઠે બેડીઓ પહેરાવી.'દ્રયાશ્રય હેમચંદ્રાચાર્ય ૧૪, ૭૪ 'પરાજીત માલવપતિને બંધનમાં નાખવામાં આવ્યાં."અપિગ્રાફિયા ઇન્ડાનીકા ૧, ૨૪૯, શ્લોક ૧૧ તે સમયે મેવાડ માળવાને આધિન હતું. માળવાવિજયની સાથે મેવાડ પણ સિદ્ધરાજના સામ્રાજ્યનો અંગ બન્યું.
જયસિંહનું રાજ્યશાસન
સિદ્ધરાજ જયસિંહનો સમય ગુજરાતનો સુવર્ણયુગ ગણાય છે. જયસિંહે અનેક મંદિરો, મહાલયો, જળાશયો વગેરે બંધાવ્યાં. સતત યુદ્ધમાં મગ્ન રહેવા છતાં ગુજરાતનાં વેપાર અને વાણિજ્ય તેનાં સર્વોચ્ચ શિખરે હતાં. સિદ્ધરાજ વિદ્વાનો અને કળાકારોનો આશ્રયદાતા હતો. સમગ્ર ભારતમાંથી વિવિધ વિદ્વાનો તેના દરબારમાં આવતા હતાં. તેનો દરબાર અનેક વિષયો પરના વાદવિવાદ અને ચર્ચા માટે પ્રખ્યાત હતો. મૂળરાજે બંધાવેલ સિદ્ધપુરના રુદ્રમાળને તેણે સમારીને ફરીથી બંધાવ્યો.
સહસ્ત્રલિંગનું તળાવનું નિર્માણ
સિદ્ધરાજના પૂર્વજ દુર્લભરાજે પાટણ પાસે એક નાનું જળાશય બનાવ્યું હતું. સિદ્ધરાજે તેની પુનઃરચના કરી તેને સહસ્ત્રલિંગ એમ નામ આપ્યું. આ જળાશય અત્યંત ભવ્ય હતું. સિદ્ધરાજે આખા સરસ્વતી નદીના પ્રવાહને તેમાં વાળો હતો. એ ફક્ત સરોવર ન હતું, પણ બાંધકામની વિશાળ રચના હતી. વૈજ્ઞાનિક રીતે યોજનાપૂર્વક બાંધેલા તેના સરોવર અને નહેરોમાં થઇને આવતું પાણી કલામય રીતે રચાયેલા નાનાનાના ટાપુઓ પર બંધાયેલાં દેવાલયો અને ક્રીડાંગણોની આસપાસ વહેતું આગળ ચાલ્યું જતું હતું. તેની આસપાસ સહસ્ત્ર શિવાલયોની કટિમેખલા હતી અને પ્રત્યેક શિવાલય વિશાળ હતું. તેના કાંઠા પર બ્રાહ્મણોના યજ્ઞકાર્યો માટે સત્રશાળાઓ, એકસો આઠ દેવીમંદિરો, વિષ્ણુના દશાવતારનું એક મંદિર અને વિદ્યાર્થીઓ અને તેમને ભણાવનાર અધ્યાપકોને રહેવા માટેના વિશાળ મઠો હતાં. દ્રયાશ્રય ૧૫, ૧૧૫. હેમચંદ્રાચાર્ય
પાટણની સુંદરતા
અણહિલવાડ પાટણ સિદ્ધરાજની રાજધાની હતી. સિદ્ધરાજના સમયમાં આ નગરી ભારતવર્ષની ઇર્ષાનું કેન્દ્ર બની હતી. પાટણ સમૃદ્ધિ, કળા અને સાહિત્યનું એક અગત્યનું કેન્દ્ર બન્યું હતું. પાટણ દેવાલયોની નગરી હતી. તેના દેવાલયોના શિખરો 'સૂર્યના રથની ગતિને પણ સ્ખલિત કરે' તેટલા ઉંચા હતાં. પાટણની ફરતે કોટ હતો. જેની આસપાસ ખાઇ હતી. આ ખાઇમાં સરસ્વતી નદી દ્વારા પાણિ પૂરું પાડવામાં આવતું. ખાઇ ખણી વિશાળ હતી અને તેને નૌકા દ્વારા જ પાર કરી શકાય તેમ હતું. પાટણની સમૃદ્ધિ કલ્પનાતીત હતી. તેનાં વેપારવાણિજ્ય અને આંતરાષ્ટ્રીય અગત્યતા ધરાવતાં ખંભાતના બંદર દ્વારા ખેડાતું વહાણવટું દ્રષ્ટાંતરૂપ બની ગયા હતાં. ત્યાંના શ્રીમંતોના મહાલયની ફરતાં પુષ્પોથી લચેલાં ઉદ્યાનો હતાં. કુમારપાળચરિત્ર - હેમચંદ્રાચાર્યનગરનાં નરનારીઓ સંસ્કારી હતાં. સ્ત્રીઓ સુંદર, મધુર સ્વરવાળી, મિષ્ટભાષિણી અને કલાકુશળ હતી. લોકો ઉદાર, અતિથિપ્રિય, શૂરા અને સાહસિક હતાં. એજન, ૧,૩,૧૨૦
વિદ્યા અને સંસ્કૃતિને ઉત્તેજન
સિદ્ધરાજે પાટણને વિદ્યાનું ધામ બનાવ્યું હતું. ભિન્નમાળ, કનોજ અને ઉજ્જૈનીના વિદ્વાનો પાટણ આવીને વસ્યાં હતાં. સરસ્વતીનદીને કાંઠે વિદ્યાભ્યાસ માટે મોટા મોટા મઠો બાંધેલા હતાં. વિવિધ દર્શનોના આશરે ૯૬ સંપ્રદાયો પાટણમાં હળીમળીને રહેતા હતાં. જયસિંહની હાજરીમાં શાસ્ત્રાર્થ માટે અનેક વાદસભાઓ થતી. આ ચાર પંડિતો એક વાદસભામાં સહાયકો તરીકે ઉપસ્થિત રહેવાનો ઉલ્લેખ ઃએ.: તર્ક - 'મહાભારત' અને 'પરાશરસ્મૃતિ'માં પારંગત એક મહર્ષિ; ઉત્સાહ નામનો એક કાશ્મીરી વૈયાકરણ; સાગર - એક પ્રકાંડ પંડિત અને રામ - જેઓ તર્ક તથા વાદવિવાદમાં નિપુણ હતાં. યશચંદ્ર, મુદ્રિતકુમુદચંદ્ર ૪૫
ધારાના પતન પતઈ પરમાર રાજાઓના ગુરૂ ભાવ બૃહસ્પતિને સિદ્ધરાજે ગુજરાત આવીને વસવાનું આમંત્રણ આપ્યું. તેઓ મૂળ વારાણસી નગરીના હતાં અને પાશુપત સંપ્રદાય દિક્ષા લીધેલ હતી. આ સંપ્રદાયનું મુખ્ય દેવાલય સોમનાથ મંદિર હતું. આ મંદિરનો વહીવટ સિદ્ધરાજે તેમને સોંપી દીધો. સિદ્ધરાજ મિત્રો જીતવામાં કુશળ હતાં.
સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન
ધારાનગરીના પતન પછી સિદ્ધરાજ મહારાજ ભોજનો ગ્રંથભંડાર લઇને આવ્યાં હતાં. ગુજરાતીના વ્યાકરણના નિયમો માટે તેમણે આચાર્ય હેમદંદ્રને ગ્રંથ લખવાની પ્રેરણા કરી. તેમની પ્રેરણાથી હેમચંદ્રાચાર્યે ગુજરાતી વ્યાકરણનો પ્રથમ ગ્રંથ 'શબ્દાનુશાસન' રચ્યો, જે સિદ્ધરાજ અને હેમચંદ્રના સંયુક્ત નામથી 'સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન' તરીકે ઓળખાય છે. દંતકથા મુજબ સિદ્ધરાજે આ ગ્રંથની રચના બાદ પોતાના અંગત હાથી પર આ ગ્રંથની સવારી કાઢી હતી. પોતાની પાલખીમાં આ ગ્રંથ મૂક્યો હતો અને પોતે શોભાયાત્રાની સાથે પગપાળાં ચાલ્યા હતાં. ગ્રંથ પર સફેદ છત્ર ઢોળવામાં આવ્યું. બે સ્ત્રીઓ તેને ચમ્મર ઢાળતી હતી. આમ સન્માનપૂર્વક ગ્રંથને કોશાગારમાં રાખવામાં આવ્યો.
ધર્મસહિષ્ણુતા
સિદ્ધરાજ પોતે શૈવધર્મી હતો. પણ અન્ય ધર્મ પ્રત્યે પણ તેણે સમભાવ દાખવ્યો છે. તેના દરબારના ધણાં આગળ પડતા વ્યક્તિઓ અન્ય ધર્મના, મુખ્યત્વે જૈનધર્મિ હતાં. જોકે સિદ્ધરાજે કોઇ પણ ધર્મને રાજકારણમાં દખલ લેવા દીધી ન હતી. શરૂઆતમાં સિદ્ધરાજને સત્તા મજબૂત કરવા માટે તેનાં જૈનમંત્રીઓ અને જૈનધર્મના આગેવાનોએ આગળપડતો ભાગ ભજવ્યો હતો. પણ સિદ્ધરાજે કદી કોઇ ધર્મ સાથે પક્ષપાત દાખવ્યો ન હતો. તેણે જૈનો પર મૂકવામાં આવેલા અનેક પ્રતિબંધો નાબુદ કર્યા.
મુસ્લિમો પ્રત્યે પણ તેણે સમભાવ દાખવ્યો છે. તેના સમયમાં ખંભાતમાં કેટલાક હિન્દુ અને જૈનધર્મના લોકોએ મુસ્લિમો પર હુમલો કર્યો હતો અને તેમની મસ્જિદ તોડી નાખી હતી. આ રમખાણમાં એંસી વ્યક્તિ માર્યા ગયા હતાં. મુસલમાનોના ઇમામ ખતીબઅલી પાટણ ગયાં અને પોતાની ફરિયાદ એક કવિતાના સ્વરૂપમાં રજૂ કરી. સિદ્ધરાજે તેમની ફરિયાદની નોંધ લઇને ગુપ્તવેશે ખંભાત આવી જાતતપાસ હાથ ધરી. તેમની ફરિયાદ સાચી જણાતા તેણે દોષિતોને દંડ કર્યો તેમ જ મસ્જિદ બનાવવા માટે એક લાખ બલોતરા (સ્થાનિક સિકકા) આપ્યાં. જવામી ઉલ-હિકાયત - મુહમંદ અવફી આ બાબત એટલે વધુ મહત્વની બને છે કારણ કે સિદ્ધરાજના દાદા ભીમદેવ પહેલાના સમયમાં મુસ્લિમ આક્રંતાઓએ સિદ્ધરાજના પરિવારના આરાધ્યદેવ સોમનાથ મંદિર પર આક્રમણ કરી તેને ભાંગ્યું હતું. આમ છતાં તેણે દાખવેલી ઉદારતા તેની ધર્મસહિષ્ણુતા અને ન્યાયપ્રિયતાની સાખ પૂરે છે.
સિદ્ધરાજ અને મીનળદેવી
મીનળદેવી સિદ્ધરાજના પિતા કર્ણદેવની પટરાણી હતી. કર્ણદેવની અન્ય પત્નીઓ વિશે કોઇ ઉલ્લેખ નથી. આથી માની લેવાય છે કે મીનળદેવી કર્ણદેવની એકમાત્ર પત્ની કે પુત્રવતી પત્ની હશે. મીનળદેવી દક્ષિણના કોઇ ચૌલુક્ય સામંતનાં પુત્રી હતાં. તેઓ અત્યંત મેધાવી અને રાજનીતિના કુશળ હતાં. સિદ્ધરાજની બાલ્યાવસ્થામાં રાજમાતા તરીકે તેમણે કારભાર ચલાવ્યો હતો. જયસિંહ અને મીનળદેવી વચ્ચે ખુબ જ આત્મીય સંબંધ હતાં. મીનળદેવી સિદ્ધરાજના મુખ્ય સલાહકાર અને પ્રેરણામૂર્તિ હતાં. કેટલાકના મતે મીનળદેવીએ પોતાની રાજનૈતિક મહત્વકાંશા સિદ્ધરાજના દ્વારા સંપૂર્ણ કરી હતી. સિદ્ધરાજના દરેક અગત્યના નિર્ણયમાં મીનળદેવીની સંમતિ રહેતી.
મીનળદેવીની છાપ એક પરગજું અને પ્રજાવત્સલ રાજમાતા તરીકેની હતી. જાણીતી કથામુજબ એક વાર મીનળદેવી સોમનાથની જાત્રાએ જાય છે. રસ્તામાં તેમને કેટલાક ગરીબ યાત્રાળુઓ મળે છે, જેઓ પૈસા ન હોવાને કારણે સોમનાથનો યાત્રાવેરો ભરી શકતાં નથી અને દર્શન કર્યા વગર રોતાં કકળાતા પાછા ફરે છે. મીનળદેવીનું હ્રદય દ્રવી ઉઠે છે અને તેઓ પણ સોમનાથની યાત્રા કર્યા વગર પાછા ફરે છે. તેઓ જયસિંહને જણાવે છે કે જ્યાં સુધી રાજ્યની ગરીબ પ્રજા સોમનાથના દર્શન ન કરી શકે ત્યાં સુધી તેઓ અન્નજળનો ત્યાગ કરે છે. સિદ્ધરાજને આ વાતની ખબર પડતા તાત્કાલીક અસરથી સોમનાથનો યાત્રાવેરો નાબુદ કરે છે. આ લોકહીતના પગલાંને કારણે બન્નેની પ્રજામાં લોકપ્રિયતા વધે છે. મીનળદેવી સિદ્ધરાજની યશગાથાને પોતાની નજર સમક્ષ જોવે છે. સિદ્ધરાજના માળવા વિજય બાદ ખુબજ પાકટ વયે ઇ.સ. ૧૧૩૫માં તેમનું અવસાન થયું હતું.
સિદ્ધરાજ અને તેના મંત્રીઓ
સોલંકી સત્તને દ્રઢ કરવામાં તેનાં મંત્રીઓએ મહત્વનો ભાગ ભજવ્યો છે. વળી, સિદ્ધરાજની બાળાવસ્થા દરમિયાન રાજ્યવહીવટ તેના મંત્રીઓને હસ્તગત હતો. આથી સિદ્ધરાજે સત્તા પોતાના હાથમાં કેન્દ્રીત કરવા ઘણી મહેનત કરવી પડી છે. તેનો સહુ પ્રથમ મંત્રી હતો સાન્તુ, જેણે મીનળદેવીને રાજ્ય ચલાવવામાં દદ કરી હતી. સાન્તુએ માલવપતિ સાથે સંધી કરીને પાટણને બચાવ્યું હતું. જોકે સિદ્ધરાજ સાથે સમય જતાં તેના સંબંધો બગડ્યાં. સિદ્ધરાજ જયસિંહે સત્તા પોતાના હાથમાં લેતાં જ સાન્તુ નારાજ થઇને માલવપતો સાથે ભળવા નીકળી ગયો. પાછળાથી જયસિંહે તેમની માફી માંગી તેને પરત બોલાવ્યોં. પણ રસ્તામાં ઉદયપુર નજીક ઇ.સ. ૧૧૨૩માં તેનું અવસાન થયું. કેટલાક લોકોના મતે આ મૃત્યુ કુદરતી ન હતું અને જયસિંહે તેને મારી નંખાવ્યો હોય તેમ માને છે.
સિદ્ધરાજ જયસિંહના અન્ય મંત્રીઓમાં મુંજાલ મહેતાનો સમાવેશ થાય છે. તેને મહાઅમાત્યનું પદ મળ્યું હતું. માળવાવિજય પછી મુંજાલે જ જયસિંહને માલવપતિ યશોવર્માની હત્યા કરતાં રોક્યાં હતાં.
સાન્તુ પછી આસુક કે આશ્વક ઇ.સ. ૧૧૨૩માં મંત્રી બન્યો. તેના બાદ ગાગીલ મંત્રી બન્યો. એક વિશેષ નામ છે દાદકનું જે ઇ.સ. ૧૧૩૬ અને ઇ.સ. ૧૧૩૮માં મંત્રી બન્યો. તેણે જયસિંહને દરેક મહત્વના યુદ્ધમાં સાથ આપ્યો. આ ઉપરાંત અંબાપ્રસાદ અને કાક વગેરે તેના બ્રાહ્મણમંત્રીઓ હતાં. ખંભાતના સૂબા ઉદયન મહેતા તેમની જૈનધર્મ પ્રત્યેના પક્ષપાતને કારણે સિદ્ધરાજના રોષની અવગણનાનો ભોગ બન્યાં હતાં.
સિદ્ધરાજ અને તેના વારસદાર માટે સંઘર્ષ
જયસિંહ અપુત્ર હતો. તેની એક જ પુત્રી હતી, કાંચનદેવી કે જેનો વિવાહ અજમેરના ચાહમાન રાજવી સાથે થયો હતો. કાંચનદેવીના પુત્ર સોમેશ્વરને સિદ્ધરાજે પોતાના પુત્રવત પાટણમાં રાખ્યો હતો. પાછલી અવસ્થામાં પુત્ર ન હોવાને કારણે સિદ્ધરાજને અત્યંત વસવસો હતો. તેણે અનેક દાન, તીર્થ, યજ્ઞ વગેરે કર્યા, પણ તેને પુત્ર ન મળ્યો. પોતાના પરિવારના હરિફ શાખાના કુમારપાળને તે વારસદાર બનતાં રોકવા ઇચ્છતો હતો. આથી કુમારપાળને તેણે દેશનિકાલ કર્યો હતો. જોકે સિદ્ધરાજનાં મૃત્યુબાદ ઉભા થયેલાં ઝંઝાવટમાં કુમારપાળ સિદ્ધરાજ પછી ગાદીએ આવ્યો. ઇ.સ. ૧૧૪૩માં વિક્રમસંવત ૧૧૯૯ના કાર્તિક સુદ બીજના રોજ સિદ્ધરાજનું અવસાન થયું.
સિદ્ધરાજનું ચરિત્રહનન
પાછળની અમુક દંતકથાઓમાં સિદ્ધરાજની ઘણી નીંદા કરવામાં આવી છે. જસમા ઓડણની ગરબી જેવી રચનાઓમાં તેને કામી અને જુલમગાર દાખવ્યો છે તેમજ રાણકદેવીના કિસ્સામાં તેની ઘણી ટીકાઓ થઇ છે.
સંદર્ભ
શ્રેણી:સોલંકી વંશ
શ્રેણી:વ્યક્તિત્વ
શ્રેણી:ઐતિહાસિક ગુજરાતી પાત્રો
શ્રેણી:ઇતિહાસ |
ભાગીરથી | https://gu.wikipedia.org/wiki/ભાગીરથી | ભાગીરથી અથવા ભગીરથી એક હિમાલયમાંથી નીકળતી ચંચળ હિમ નદી છે. આ નદી ગંગોત્રી ખાતે હિમશિખરમાંથી નીકળી પર્વતો વચ્ચેથી પસાર થઇને ૭૦૦ કિલોમીટરનો પ્રવાસ ખેડે છે, જ્યાં દેવ પ્રયાગમાં અલકનંદા નદીમાં તેનો સંગમ થાય છે. ત્યાંથી આગળ જતાં તે (મુખ્ય) ગંગા કહેવાય છે. તેહરી ગામ પાસે બાંધવામાં આવેલો વિવાદસ્પદ તેહરી બંધ આ ભગીરથી નદી પર જ આવેલો છે.
સંદર્ભ
શ્રેણી:ભારતની નદીઓ
શ્રેણી:ઉત્તરાખંડ |
નેપાળી ભાષા | https://gu.wikipedia.org/wiki/નેપાળી_ભાષા | નેપાળી એ ભારતીય ઉપખંડમાં બોલાતી એક ભાષા છે. આ ભાષા નેપાળ દેશની અધિકૃત રાષ્ટ્રીય ભાષા છે, આ ભાષા ભારત દેશના ઉત્તર ભાગમાં આવેલી હિમાલય પર્વતમાળાના કેટલાક પહાડી વિસ્તારોમાં પણ બોલાય છે.
thumb|નેપાળી શબ્દ દેવનાગરી લિપિમાં લેખિત
શ્રેણી:ભાષાઓ
શ્રેણી:ભારતીય સંસ્કૃતિ |
ગઢડા | https://gu.wikipedia.org/wiki/ગઢડા | ગઢડા ગુજરાતનાં બોટાદ જિલ્લાનું નગર છે જે ગઢડા તાલુકાનું મુખ્ય મથક પણ છે. ગઢડા ઘેલો નદીના તીરે વસેલું છે.
પરિવહન
વાહનવ્યવહારની દૃષ્ટિએ ગુજરાતનાં મોટાભાગના શહેરો સાથે તે સડક માર્ગે સારી રીતે સંકળાયેલું છે, પરંતુ અહીં રેલ્વે સ્ટેશન નથી કે નથી તો ત્યાં નજીકથી કોઇ રેલ્વે લાઇન પસાર થતી. રેલ માર્ગે ગઢડા પહોંચવા માટે અમદાવાદ-બોટાદ ટ્રેક પર આવેલા બોટાદ સ્ટેશને ઉતરીને ત્યાંથી બસ પકડવી પડે છે. ગઢડાથી રેલ્વેલાઇન નજીકમાં નીંગાળા અને ઢસામાં છે.
મહત્વ
સ્વામિનારાયણ અહીં પોતાના જીવનકાળનાં ૨૭ વર્ષ દાદાબાપુ એભલબાપુ ખાચર ના દરબાર ગઢ મા વિતાવ્યા હતાં, જેથી સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ માટે ગઢડા ખુબ જ મહત્વનું તીર્થસ્થાન છે. અહીંનાં ગોપીનાથજી મંદિરનું નિર્માણ ભગવાન સ્વામિનારાયણે સ્વહસ્તે કર્યું હતું.
ગોપીનાથજી મંદિર
આ મંદિરમાં આજે પણ સ્વામિનારાયણના સમયની વસ્તુઓ તથા મકાન જાળવીને રાખવામાં આવ્યા છે. દરબાર ગઢ ના જે મકાનો ઉતરાદા બારના ઓરડા તથા દક્ષીણ બારના ઓરડા તરિકે ઓળખાય છે. સ્વામિનારાયણ જ્યાં રહેતા તે અક્ષર ઓરડી આજે પણ અહીં જોવા મળે છે.
ગઢડા તાલુકો
સંદર્ભ
શ્રેણી:ગુજરાતનાં શહેરો અને નગરો
શ્રેણી:ગુજરાતનાં તાલુકા મથકો
શ્રેણી:ગઢડા તાલુકો |
મૂડીવાદ | https://gu.wikipedia.org/wiki/મૂડીવાદ | મૂડીવાદ સામન્યત: તે આર્થિક પ્રણાલી અથવા તંત્ર ને કહે છે જેમાં ઉત્પાદનનાં સાધન પર ખાનગી માલિકી હોય છે. આને ક્યારેક "વ્યક્તિગત માલિકી" કે પર્યાયવાચી તરીકે પણ વાપરવામાં આવે છે. યદ્યપિ અહીં "વ્યક્તિગત"નો અર્થ કોઈ એક વ્યક્તિ પણ થઈ શકે છે અને વ્યક્તિઓનો સમૂહ પણ. બહોળા અર્થમાં એમ કહી શકાય કે સરકારી પ્રણાલી સિવાય ખાનગી સ્તર પર માલિકી વાળા કોઈ પણ આર્થિક તંત્રને મૂડીવાદી તંત્રના નામથી ઓળખી શકાય છે. બીજી રીતે એમ કહી શકાય કે પૂંજીવાદી (મૂડીવાદી) તંત્ર નફા માટે ચલાવવામાં આવે છે, જેમાં રોકાણ, વિતરણ, આવક, ઉત્પાદન મૂલ્ય, બજાર મૂલ્ય, વિગેરેનું નિર્ધારણ મુક્ત બજારમાં પ્રતિસ્પર્ધા દ્વારા નિર્ધારિત થાય છે.
મૂડીવાદનો સિદ્દાંત સૌથી પહેલાં ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ ના ફળસ્વરૂપ કાર્લ માર્ક્સ ના સિદ્ધાંતની વ્યાખ્યાના સંદર્ભમાં આવ્યો. ૧૯મી સદીમાં અમુક જર્મન સિદ્ધાંતકારોએ આ અવધારણાને વિકસિત કરવો શુરુ કર્યો જે કાર્લ માર્ક્સના મૂડી અને વ્યાજના સિદ્ધાંતથી હટીને હતો. વીસમી સદીના આરંભમાં મેક્સ વેબરે આ અવધારણાને એક સકારાત્મક રીતે સે વ્યાખ્યાયિત કરી. શીત યુદ્ધ દરમ્યાન મૂડીવાદની અવધારણાને લઈ ખૂબ વિવાદ ચાલ્યો.
મૂડીવાદી આર્થિક તંત્રને યુરોપમાં સંસ્થાગત ઢાંચાનું રૂપ સોળમી સદીમાં મળવું શરૂ થયું. જોકે મૂડીવાદી પ્રણાલીના પ્રમાણ પ્રાચીન સભ્યતાઓમાં પણ મળે છે પરંતુ આધુનિક યુરોપમાં વધુ પડતી અર્થવ્યસ્થાઓ સામંતવાદી વ્યવસ્થાના ક્ષરણ પછી હવે મૂડીવાદી થઈ ચુકી છે.
શ્રેણી:મૂડીવાદ
શ્રેણી:અર્થશાસ્ત્ર
શ્રેણી:વાદ
શ્રેણી:સમાજ |
ભારતીય વિશ્વવિદ્યાલય | https://gu.wikipedia.org/wiki/ભારતીય_વિશ્વવિદ્યાલય | ભારતીય વિશ્વવિદ્યાલય
ગૌહાટી વિશ્વવિદ્યાલય ગૌહાટી
આસામ વિશ્વવિદ્યાલય સિલચર
પટણા વિશ્વવિદ્યાલય પટણા
દેવી અહલ્યા વિશ્વવિદ્યાલય ઇંદૉર
ઓસ્માનિયા વિશ્વવિદ્યાલ્ય હૈદ્રાબાદ
હૈદ્રાબાદ વિશ્વવિદ્યાલય હૈદ્રાબાદ
મગધ વિશ્વવિદ્યાલય બોધગયા
કુરુક્ષેત્ર વિશ્વવિદ્યાલય કુરુક્ષેત્ર
હિસાર વિશ્વવિદ્યાલય હિસાર
બાબા સાહેબ ભીમરાવ આંબેડકર બિહાર વિશ્વવિદ્યાલય મુઝફ્ફરપુર
તિલકા માઁઝી ભાગલપુર વિશ્વવિદ્યાલય ભાગલપુર
મદુરાઇ વિશ્વવિદ્યાલય મદુરાઇ
લલિત નારાયણ મિથિલા વિશ્વવિદ્યાલય દરભંગા
કામેશ્વર સિંહ દરભંગા સંસ્કૃત વિશ્વવિદ્યાલય દરભંગા
કેરળ વિશ્વવિદ્યાલય ત્રિવેન્દ્રમ્
જયપ્રકાશ વિશ્વવિદ્યાલય છપરા
ભૂપેન્દ્ર નારાયણ મંડલ વિશ્વવિદ્યાલય મધેપુરા
વીર કુઁવર સિંહ વિશ્વવિદ્યાલય આરા
માખનલાલ ચતુર્વેદી પત્રકારિતા વિશ્વવિદ્યાલય મધ્ય પ્રદેશ
નાલંદા મુક્ત વિશ્વવિદ્યાલય પટણા
મજહરુલ હક઼ અરબી-ફ઼ારસી વિશ્વવિદ્યાલય પટણા
રાજેન્દ્ર કૃષિ વિશ્વવિદ્યાલય પૂસા-સમસ્તીપુર
રાજસ્થાન વિશ્વવિદ્યાલય જયપુર
દિલ્હી વિશ્વવિદ્યાલય દિલ્હી
જવાહરલાલ નેહરૂ વિશ્વવિદ્યાલય દિલ્હી
ઇંદ્રપ્રસ્થ વિશ્વવિદ્યાલય દિલ્હી
જામિયા મીલિયા ઇસ્લામિયા દિલ્હી
અલાહાબાદ વિશ્વવિદ્યાલય અલાહાબાદ
દયાલબાગ વિશ્વવિદ્યાલય આગરા
ડૉ.ભીમરાવ આંબેડકર વિશ્વવિદ્યાલય (જૂનું નામ : આગ્રા વિશ્વવિદ્યાલય) આગ્રા
ગોરખપુર વિશ્વવિદ્યાલય, ગોરખપુર
મેરઠ વિશ્વવિદ્યાલય, મેરઠ
રાંચી વિશ્વવિદ્યાલય રાંચી
સિદ્ધૂ કાન્હૂ વિશ્વવિદ્યાલય દુમકા
બિનોબા ભાવે વિશ્વવિદ્યાલય હજારીબાગ
બિરસા કૃષિ વિશ્વવિદ્યાલય રાંચી
કોલકાતા વિશ્વવિદ્યાલય કોલકાતા
જાદવપુર વિશ્વવિદ્યાલય કોલકાતા
રવિન્દ્ર ભારતી વિશ્વવિદ્યાલય ચૌબીસ પરગના
પશ્ચિમ બંગાલ રાષ્ટ્રીય ન્યાયિક વિજ્ઞાન વિશ્વવિદ્યાલય કોલકાતા
બંગાલ અભિયાંત્રિકી અને વિજ્ઞાન વિશ્વવિદ્યાલય (જૂનું નામ બંગાલ અભિયાંત્રિકી મહાવિદ્યાલય),
પશ્ચિમ બંગાલ તકનીકી વિશ્વવિદ્યાલય, કોલકાતા
નૉર્થ ઇસ્ટર્ન હિલ યુનિવર્સિટી નેહૂ શિલૉંગ
હિમાચલ વિશ્વવિદ્યાલય શિમલા
મણિપુર વિશ્વવિદ્યાલય ઇંફાલ
હેમવતી નંદન બહુગુણા ગઢ઼વાલ વિશ્વવિદ્યાલય પૌડ઼ી ગઢ઼વાલ
કુમાઊં વિશ્વવિદ્યાલય નૈનીતાલ
બનારસ હિંદુ વિશ્વવિદ્યાલય વારાણસી
પુણે વિશ્વવિદ્યાલય પુણે
અલીગઢ મુસ્લિમ વિશ્વવિદ્યાલય અલીગઢ
મહર્ષિ દયાનંદ સરસ્વતી વિશ્વવિદ્યાલય, અજમેર
કોટા વિશ્વવિદ્યાલય, કોટા
મુંબઇ વિશ્વવિધ્યાલય, મુંબઇ
category: ભારત ના વિશ્વવિદ્યાલય
category: ભારતનાં વિશ્વવિદ્યાલય
શ્રેણી:યુનિવર્સિટી |
સત્યજીત રે | https://gu.wikipedia.org/wiki/સત્યજીત_રે | સત્યજીત રાય (બંગાળી: શૉત્તોજિત્ રાય્) (૨ મે ૧૯૨૧–૨૩ એપ્રિલ ૧૯૯૨) એક ભારતીય ફિલ્મ નિર્દેશક હતા, જેમને ૨૦મી સદીના શ્રેષ્ઠ ફ઼િલ્મ નિર્દેશકોમાં ગણવામાં આવે છે. એમનો જન્મ કોલકાતા (ત્યારે કલકત્તા)માં કલા અને સાહિત્યની દુનિયામાં જાણીતા એક બંગાળી પરિવારમાં થયો હતો. એમણે પ્રેસિડેંસી કૉલેજ, કોલકાતા અને વિશ્વ-ભારતી વિશ્વવિદ્યાલયમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. એમણે પોતાની કારર્કિદીની શરુઆત વ્યાપારી કલાકાર ચિત્રકાર તરીકે જ કરી હતી. તેઓફ્રાન્સના ફિલ્મ નિર્દેશક જ઼ાઁ રન્વારને મળ્યા પછી અને લંડનમાં ઇટાલિયન ફિલ્મ લાદ્રી દી બિસિક્લેત્તે (Ladri di biciclette, સાઇકલ ચોર) જોયા પછી ફિલ્મ નિર્દેશન બાજુ ખેંચાયા.
રાયે પોતાના જીવન માં ૩૬ ફિલ્મો નુ નિર્દેશન કર્યુ, જેમા ફ઼ીચર ફ઼િલ્મો, વૃત્ત ચિત્ર અને લઘુ ફ઼િલ્મો પણછે.એમની પહેલી ફ઼િલ્મ પથેર પાંચાલી (પથેર પાઁચાલી, રસ્તા નુ ગીત) ને કાન ફ઼િલ્મોત્સવ મા મળેલ “સર્વોત્તમ માનવીય પ્રલેખ” પુરસ્કાર ને ગણીને કુલ અગિયાર અન્તરરાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર મળ્યા. આ ફ઼િલ્મ અપરાજિતો (અપરાજિત) અને અપુર સંસાર (અપુર સંસાર, અપુ નો સંસાર) મળીને અપુ ત્રયી પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. રાય ફ઼િલ્મ નિર્માણ ને સંબંધી કેટલાય કામો જાતે કરાતા હતા — પટકથા , અભિનેતા ની શોધ, પાર્શ્વ સંગીત લખાણ, ચલચિત્રણ, કલા નિર્દેશન, સંપાદન અને પ્રચાર સામગ્રી ની રચના કરવી. ફ઼િલ્મો બનાવવા ઉપરોક્ત તેઅો વાર્તાકાર, પ્રકાશક, ચિત્રકાર અને ફ઼િલ્મ સમીક્ષક પણ હતા. રાય ને એમના જીવનકાળ દરમિયાન ઘણા પુરસ્કાર મળ્યા, જેમાઅકાદમી પુરસ્કાર અને ભારત રત્ન નો સમાવેશ થાય છે.
જીવની
પ્રારંભિક જીવન એવં શિક્ષા
સત્યજિત રાય કે વંશ કી કમ સે કમ દસ પીઢ઼િયોં પહલે તક કી જાનકારી મૌજૂદ હૈ ઇનકે દાદા ઉપેન્દ્રકિશોર રાય ચૌધરી લેખક, ચિત્રકાર, દાર્શનિક, પ્રકાશક ઔર અપેશેવર ખગોલશાસ્ત્રી થે યે સાથ હી બ્રાહ્મ સમાજ કે નેતા ભી થે ઉપેન્દ્રકિશોર કે બેટે સુકુમાર રાય ને લકીર સે હટકર બાંગ્લા મેં બેતુકી કવિતા લિખી યે યોગ્ય ચિત્રકાર ઔર આલોચક ભી થે સત્યજિત રાય સુકુમાર ઔર સુપ્રભા રાય કે બેટે થે ઇનકા જન્મ કોલકાતા મેં હુઆ જબ સત્યજિત કેવલ તીન વર્ષ કે થે તો ઇનકે પિતા ચલ બસે ઇનકે પરિવાર કો સુપ્રભા કી મામૂલી તન્ખ઼્વાહ પર ગુજ઼ારા કરના પડ઼ા રાય ને કોલકાતા કે પ્રેસિડેન્સી કાલેજ સે અર્થશાસ્ત્ર પઢ઼ા, લેકિન ઇનકી રુચિ હમેશા લલિત કલાઓં મેં હી રહી 1940 મેં ઇનકી માતા ને આગ્રહ કિયા કિ યે ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર દ્વારા સ્થાપિત વિશ્વ-ભારતી વિશ્વવિદ્યાલય મેં આગે પઢ઼ેં રાય કો કોલકાતા કા માહૌલ પસન્દ થા ઔર શાન્તિનિકેતન કે બુદ્ધિજીવી જગત સે યે ખાસ પ્રભાવિત નહીં થે માતા કે આગ્રહ ઔર ઠાકુર કે પ્રતિ ઇનકે આદર ભાવ કી વજહ સે અંતતઃ ઇન્હોંને વિશ્વ-ભારતી જાને કા નિશ્ચય કિયા શાન્તિનિકેતન મેં રાય પૂર્વી કલા સે બહુત પ્રભાવિત હુએ બાદ મેં ઇન્હોંને સ્વીકાર કિયા કિ પ્રસિદ્ધ ચિત્રકાર નન્દલાલ બોસ ઔર બિનોદ બિહારી મુખર્જી સે ઇન્હોંને બહુત કુછ સીખા મુખર્જી કે જીવન પર ઇન્હોંને બાદ મેં એક વૃત્તચિત્ર ભી બનાયા અજન્તા, એલોરા ઔર એલિફેંટા કી ગુફાઓં કો દેખને કે બાદ યે ભારતીય કલા કે પ્રશંસક બન ગએ
ચિત્રકલા
1943 મેં પાઁચ સાલ કા કોર્સ પૂરા કરને સે પહલે રાય ને શાન્તિનિકેતન છોડ઼ દિયા ઔર કોલકાતા વાપસ આ ગએ જહાઁ ઉન્હોંને બ્રિટિશ વિજ્ઞાપન અભિકરણ ડી. જે. કેમર મેં નૌકરી શુરુ કી ઇનકે પદ કા નામ “લઘુ દ્રષ્ટા” (“junior visualiser”) થા ઔર મહીને કે કેવલ અસ્સી રુપયે કા વેતન થા હાલાંકિ દૃષ્ટિ રચના રાય કો બહુત પસંદ થી ઔર ઉનકે સાથ અધિકતર અચ્છા હી વ્યવહાર કિયા જાતા થા, લેકિન એજેંસી કે બ્રિટિશ ઔર ભારતીય કર્મિયોં કે બીચ કુછ ખિંચાવ રહતા થા ક્યોંકિ બ્રિટિશ કર્મિયોં કો જ્યાદા વેતન મિલતા થા સાથ હી રાય કો લગતા થા કિ “એજેંસી કે ગ્રાહક પ્રાયઃ મૂર્ખ હોતે થે” 1943 કે લગભગ હી યે ડી. કે. ગુપ્તા દ્વારા સ્થાપિત સિગ્નેટ પ્રેસ કે સાથ ભી કામ કરને લગે ગુપ્તા ને રાય કો પ્રેસ મેં છપને વાલી નઈ કિતાબોં કે મુખપૃષ્ઠ રચને કો કહા ઔર પૂરી કલાત્મક મુક્તિ દી રાય ને બહુત કિતાબોં કે મુખપૃષ્ઠ બનાએ, જિનમેં જિમ કાર્બેટ કી મૈન-ઈટર્સ ઑફ઼ કુમાઊઁ (Man-eaters of Kumaon, કુમાઊઁ કે નરભક્ષી) ઔર જવાહર લાલ નેહરુ કી ડિસ્કવરી ઑફ઼ ઇંડિયા (Discovery of India, ભારત કી ખોજ) શામિલ હૈં ઇન્હોંને બાંગ્લા કે જાને-માને ઉપન્યાસ પથેર પાંચાલી (પથેર પાઁચાલી, પથ કા ગીત) કે બાલ સંસ્કરણ પર ભી કામ કિયા, જિસકા નામ થા આમ આઁટિર ભેઁપુ (આમ આઁટિર ભેઁપુ, આમ કી ગુઠલી કી સીટી) રાય ઇસ રચના સે બહુત પ્રભાવિત હુએ ઔર અપની પહલી ફ઼િલ્મ ઇસી ઉપન્યાસ પર બનાઈ મુખપૃષ્ઠ કી રચના કરને કે સાથ ઉન્હોંને ઇસ કિતાબ કે અન્દર કે ચિત્ર ભી બનાયે ઇનમેં સે બહુત સે ચિત્ર ઉનકી ફ઼િલ્મ કે દૃશ્યોં મેં દૃષ્ટિગોચર હોતે હૈં
રાય ને દો નએ ફૉન્ટ ભી બનાએ — “રાય રોમન” ઔર “રાય બિજ઼ાર” રાય રોમન કો 1970 મેં એક અન્તરરાષ્ટ્રીય પ્રતિયોગિતા મેં પુરસ્કાર મિલા કોલકાતા મેં રાય એક કુશલ ચિત્રકાર માને જાતે થે રાય અપની પુસ્તકોં કે ચિત્ર ઔર મુખપૃષ્ઠ ખુદ હી બનાતે થે ઔર ફ઼િલ્મોં કે લિએ પ્રચાર સામગ્રી કી રચના ભી ખુદ હી કરતે થે
ફ઼િલ્મ નિર્દેશન
1947 મેં ચિદાનન્દ દાસગુપ્તા ઔર અન્ય લોગોં કે સાથ મિલકર રાય ને કલકત્તા ફ઼િલ્મ સભા શુરુ કી, જિસમેં ઉન્હેં કઈ વિદેશી ફ઼િલ્મેં દેખને કો મિલીં ઇન્હોંને દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ મેં કોલકાતા મેં સ્થાપિત અમરીકન સૈનિકોં સે દોસ્તી કર લી જો ઉન્હેં શહર મેં દિખાઈ જા રહી નઈ-નઈ ફ઼િલ્મોં કે બારે મેં સૂચના દેતે થે 1949 મેં રાય ને દૂર કી રિશ્તેદાર ઔર લમ્બે સમય સે ઉનકી પ્રિયતમા બિજોય રાય સે વિવાહ કિયા ઇનકા એક બેટા હુઆ, સન્દીપ, જો અબ ખુદ ફ઼િલ્મ નિર્દેશક હૈ ઇસી સાલ ફ઼્રાંસીસી ફ઼િલ્મ નિર્દેશક જ઼ાઁ રન્વાર કોલકાતા મેં અપની ફ઼િલ્મ કી શૂટિંગ કરને આએ રાય ને દેહાત મેં ઉપયુક્ત સ્થાન ઢૂંઢને મેં રન્વાર કી મદદ કી રાય ને ઉન્હેં પથેર પાંચાલી પર ફ઼િલ્મ બનાને કા અપના વિચાર બતાયા તો રન્વાર ને ઉન્હેં ઇસકે લિએ પ્રોત્સાહિત કિયા 1950 મેં ડી. જે. કેમર ને રાય કો એજેંસી કે મુખ્યાલય લંદન ભેજા લંદન મેં બિતાએ તીન મહીનોં મેં રાય ને 99 ફ઼િલ્મેં દેખીં ઇનમેં શામિલ થી, વિત્તોરિયો દે સીકા કી નવયથાર્થવાદી ફ઼િલ્મ લાદ્રી દી બિસિક્લેત્તે (Ladri di biciclette, બાઇસિકલ ચોર) જિસને ઉન્હેં અન્દર તક પ્રભાવિત કિયા રાય ને બાદ મેં કહા કિ વે સિનેમા સે બાહર આએ તો ફ઼િલ્મ નિર્દેશક બનને કે લિએ દૃઢ઼સંકલ્પ થે
ફ઼િલ્મોં મેં મિલી સફલતા સે રાય કા પારિવારિક જીવન મેં અધિક પરિવર્તન નહીં આયા વે અપની માઁ ઔર પરિવાર કે અન્ય સદસ્યોં કે સાથ હી એક કિરાએ કે મકાન મેં રહતે રહે 1960 કે દશક મેં રાય ને જાપાન કી યાત્રા કી ઔર વહાઁ જાને-માને ફિલ્મ નિર્દેશક અકીરા કુરોસાવા સે મિલે ભારત મેં ભી વે અક્સર શહર કે ભાગમ-ભાગ વાલે માહૌલ સે બચને કે લિએ દાર્જીલિંગ યા પુરી જૈસી જગહોં પર જાકર એકાન્ત મેં કથાનક પૂરે કરતે થે
બીમારી એવં નિધન
1983 મેં ફ઼િલ્મ ઘરે બાઇરે (ઘરે બાઇરે) પર કામ કરતે હુએ રાય કો દિલ કા દૌરા પડ઼ા જિસસે ઉનકે જીવન કે બાકી 9 સાલોં મેં ઉનકી કાર્ય-ક્ષમતા બહુત કમ હો ગઈ ઘરે બાઇરે કા છાયાંકન રાય કે બેટે કી મદદ સે 1984 મેં પૂરા હુઆ 1992 મેં હૃદય કી દુર્બલતા કે કારણ રાય કા સ્વાસ્થ્ય બહુત બિગડ઼ ગયા, જિસસે વહ કભી ઉબર નહીં પાએ મૃત્યુ સે કુછ હી હફ્તે પહલે ઉન્હેં સમ્માનદાયક અકાદમી પુરસ્કાર દિયા ગયા 23 અપ્રૈલ 1992 કો ઉનકા દેહાન્ત હો ગયા ઇનકી મૃત્યુ હોને પર કોલકાતા શહર લગભગ ઠહર ગયા ઔર હજ઼ારોં લોગ ઇનકે ઘર પર ઇન્હેં શ્રદ્ધાંજલિ દેને આએ
ફ઼િલ્મેં
અપુ કે વર્ષ (1950–58)
right|thumb|200px|પથેર પાંચાલી મેં અપુ
રાય ને નિશ્ચય કર રખા થા કિ ઉનકી પહલી ફ઼િલ્મ બાંગ્લા સાહિત્ય કી પ્રસિદ્ધ બિલ્ડુંગ્સરોમાન પથેર પાંચાલી પર આધારિત હોગી, જિસે બિભુતિભૂષણ બંદ્યોપાધ્યાય ને 1928 મેં લિખા થા ઇસ અર્ધ-આત્મકથાત્મક ઉપન્યાસ મેં એક બંગાલી ગાંવ કે લડ઼કે અપુ કે બડ઼ે હોને કી કહાની હૈ રાય ને લંદન સે ભારત લૌટતે હુએ સમુદ્રયાત્રા કે દૌરાન ઇસ ફ઼િલ્મ કી રૂપરેખા તૈયાર કી ભારત પહુઁચને પર રાય ને એક કર્મીદલ એકત્રિત કિયા જિસમેં કૈમરામૈન સુબ્રત મિત્ર ઔર કલા નિર્દેશક બંસી ચન્દ્રગુપ્તા કે અલાવા કિસી કો ફ઼િલ્મોં કા અનુભવ નહીં થા અભિનેતા ભી લગભગ સભી ગૈરપેશેવર થે ફ઼િલ્મ કા છાયાંકન 1952 મેં શુરુ હુઆ રાય ને અપની જમાપૂંજી ઇસ ફ઼િલ્મ મેં લગા દી, ઇસ આશા મેં કિ પહલે કુછ શૉટ લેને પર કહીં સે પૈસા મિલ જાએગા, લેકિન ઐસા નહીં હુઆ પથેર પાંચાલી કા છાયાંકન તીન વર્ષ કે લમ્બે સમય મેં હુઆ — જબ ભી રાય યા નિર્માણ પ્રબંધક અનિલ ચૌધરી કહીં સે પૈસોં કા જુગાડ઼ કર પાતે થે, તભી છાયાંકન હો પાતા થા રાય ને ઐસે સ્રોતોં સે ધન લેને સે મના કર દિયા જો કથાનક મેં પરિવર્તન કરાના ચાહતે થે યા ફ઼િલ્મ નિર્માતા કા નિરીક્ષણ કરના ચાહતે થે 1955 મેં પશ્ચિમ બંગાલ સરકાર ને ફ઼િલ્મ કે લિએ કુછ ઋણ દિયા જિસસે આખિરકાર ફ઼િલ્મ પૂરી હુઈ સરકાર ને ભી ફ઼િલ્મ મેં કુછ બદલાવ કરાને ચાહે (વે ચાહતે થે કિ અપુ ઔર ઉસકા પરિવાર એક “વિકાસ પરિયોજના” મેં શામિલ હોં ઔર ફ઼િલ્મ સુખાન્ત હો) લેકિન સત્યજિત રાય ને ઇસપર કોઈ ધ્યાન નહીં દિયા
પથેર પાંચાલી 1955 મેં પ્રદર્શિત હુઈ ઔર બહુત લોકપ્રિય રહી ભારત ઔર અન્ય દેશોં મેં ભી યહ લમ્બે સમય તક સિનેમા મેં લગી રહી ભારત કે આલોચકોં ને ઇસે બહુત સરાહા દ ટાઇમ્સ ઑફ઼ ઇંડિયા ને લિખા — “ઇસકી કિસી ઔર ભારતીય સિનેમા સે તુલના કરના નિરર્થક હૈ [...] પથેર પાંચાલી તો શુદ્ધ સિનેમા હૈ” અમરીકા મેં લિંડસી એંડરસન ને ફ઼િલ્મ કે બારે મેં બહુત અચ્છી સમીક્ષા લિખી લેકિન સભી આલોચક ફ઼િલ્મ કે બારે મેં ઇતને ઉત્સાહિત નહીં થે ફ઼્રાંસ્વા ત્રૂફ઼ો ને કહા — “ગંવારોં કો હાથ સે ખાના ખાતે હુએ દિખાને વાલી ફ઼િલ્મ મુઝે નહીં દેખની” ન્યૂ યૉર્ક ટાઇમ્સ કે પ્રભાવશાલી આલોચક બૉજ઼્લી ક્રાઉથર ને ભી પથેર પાંચાલી કે બારે મેં બહુત બુરી સમીક્ષા લિખી ઇસકે બાવજૂદ યહ ફ઼િલ્મ અમરીકા મેં બહુત સમય તક ચલી
રાય કી અગલી ફ઼િલ્મ અપરાજિતો કી સફલતા કે બાદ ઇનકા અન્તરરાષ્ટ્રીય કૈરિયર પૂરે જોર-શોર સે શુરુ હો ગયા ઇસ ફ઼િલ્મ મેં એક નવયુવક (અપુ) ઔર ઉસકી માઁ કી આકાંક્ષાઓં કે બીચ અક્સર હોને વાલે ખિંચાવ કો દિખાયા ગયા હૈ મૃણાલ સેન ઔર ઋત્વિક ઘટક સહિત કઈ આલોચક ઇસે પહલી ફ઼િલ્મ સે બેહતર માનતે હૈં અપરાજિતો કો વેનિસ ફ઼િલ્મોત્સવ મેં સ્વર્ણ સિંહ (Golden Lion) સે પુરસ્કૃત કિયા ગયા અપુ ત્રયી પૂરી કરને સે પહલે રાય ને દો ઔર ફ઼િલ્મેં બનાઈં — હાસ્યપ્રદ પારશ પત્થર ઔર જંમીદારોં કે પતન પર આધારિત જલસાઘર જલસાઘર કો ઇનકી સબસે મહત્ત્વપૂર્ણ કૃતિયોં મેં ગિના જાતા હૈ
અપરાજિતો બનાતે હુએ રાય ને ત્રયી બનાને કા વિચાર નહીં કિયા થા, લેકિન વેનિસ મેં ઉઠે એક પ્રશ્ન કે બાદ ઉન્હેં યહ વિચાર અચ્છા લગા ઇસ શૃંખલા કી અન્તિમ કડ઼ી અપુર સંસાર 1959 મેં બની રાય ને ઇસ ફ઼િલ્મ મેં દો નએ અભિનેતાઓં, સૌમિત્ર ચટર્જી ઔર શર્મિલા ટૈગોર, કો મૌકા દિયા ઇસ ફ઼િલ્મ મેં અપુ કોલકાતા કે એક સાધારણ મકાન મેં ગરીબી મેં રહતા હૈ ઔર અપર્ણા કે સાથ વિવાહ કર લેતા હૈ, જિસકે બાદ ઇન્હેં કઈ કઠિનાઇયોં કા સામના કરના પડ઼તા હૈ પિછલી દો ફ઼િલ્મોં કી તરહ હી કુછ આલોચક ઇસે ત્રયી કી સબસે બઢ઼િયા ફ઼િલ્મ માનતે હૈં (રાબિન વુડ ઔર અપર્ણા સેન) જબ એક બંગાલી આલોચક ને અપુર સંસાર કી કઠોર આલોચના કી તો રાય ને ઇસકે પ્રત્યુત્તર મેં એક લમ્બા લેખ લિખારાય ને મેં ઇસકા વર્ણન કિયા હૈ
દેવી સે ચારુલતા તક (1959–64)
right|thumb|200px|અમલ કો નિહારતે હુએ ચારુલતા
ઇસ અવધિ મેં રાય ને કઈ વિષયોં પર ફ઼િલ્મેં બનાઈં, જિનમેં શામિલ હૈં, બ્રિટિશ કાલ પર આધારિત દેવી (દેબી), રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર પર એક વૃત્તચિત્ર, હાસ્યપ્રદ ફ઼િલ્મ મહાપુરુષ (મહાપુરુષ) ઔર મૌલિક કથાનક પર આધારિત ઇનકી પહલી ફ઼િલ્મ કંચનજંઘા (કાઞ્ચનજઙ્ઘા) ઇસી દૌરાન ઇન્હોને કઈ ઐસી ફ઼િલ્મેં બનાઈં, જિન્હેં સાથ મિલાકર ભારતીય સિનેમા મેં સ્ત્રિયોં કા સબસે ગહરા ચિત્રાંકન માના જાતા હૈ
અપુર સંસાર કે બાદ રાય કી પહલી ફ઼િલ્મ થી દેવી, જિસમેં ઇન્હોંને હિંદુ સમાજ મેં અંધવિશ્વાસ કે વિષય કો ટટોલા હૈ શર્મિલા ટૈગોર ને ઇસ ફ઼િલ્મ કે મુખ્ય પાત્ર દયામયી કી ભૂમિકા નિભાઈ, જિસે ઉસકે સસુર કાલી કા અવતાર માનતે હૈં રાય કો ચિન્તા થી કિ ઇસ ફ઼િલ્મ કો સેંસર બોર્ડ સે શાયદ સ્વીકૃતિ નહીં મિલે, યા ઉન્હે કુછ દૃશ્ય કાટને પડ઼ેં, લેકિન ઐસા નહીં હુઆ 1961 મેં પ્રધાનમંત્રી જવાહર લાલ નેહરુ કે આગ્રહ પર રાય ને ગુરુદેવ રવીન્દ્રનાથ ઠાકુર કી જન્મ શતાબ્દી કે અવસર પર ઉનકે જીવન પર એક વૃત્તચિત્ર બનાયા ઠાકુર કે જીવન કા ફ઼િલ્માંકન બહુત કમ હી હુઆ થા, ઇસલિએ રાય કો મુખ્યતઃ સ્થિર ચિત્રોં કા પ્રયોગ કરના પડ઼ા, જિસમેં ઉનકે અનુસાર તીન ફ઼ીચર ફ઼િલ્મોં જિતના પરિશ્રમ હુઆ ઇસી સાલ મેં રાય ને સુભાષ મુખોપાધ્યાય ઔર અન્ય લેખકોં કે સાથ મિલકર બચ્ચોં કી પત્રિકા સન્દેશ કો પુનર્જીવિત કિયા ઇસ પત્રિકા કી શુરુઆત ઇનકે દાદા ને શુરુ કી થી ઔર બહુત સમય સે રાય ઇસકે લિએ ધન જમા કરતે આ રહે થે સન્દેશ કા બાંગ્લા મેં દોતરફા મતલબ હૈ — એક ખ઼બર ઔર દૂસરા મિઠાઈ પત્રિકા કો ઇસી મૂલ વિચાર પર બનાયા ગયા — શિક્ષા કે સાથ-સાથ મનોરંજન રાય શીઘ્ર હી ખ઼ુદ પત્રિકા મેં ચિત્ર બનાને લગે ઔર બચ્ચોં કે લિયે કહાનિયાઁ ઔર નિબન્ધ લિખને લગે આને વાલે વર્ષોં મેં લેખન ઇનકી જીવિકા કા પ્રમુખ સાધન બન ગયા
1962 મેં રાય ને કાઁચનજંઘા કા નિર્દેશન કિયા, જિસમેં પહલી બાર ઇન્હોંને મૌલિક કથાનક પર રંગીન છાયાંકન કિયા ઇસ ફ઼િલ્મ મેં એક ઉચ્ચ વર્ગ કે પરિવાર કી કહાની હૈ જો દાર્જીલિંગ મેં એક દોપહર બિતાતે હૈં, ઔર પ્રયાસ કરતે હૈં કિ સબસે છોટી બેટી કા વિવાહ લંદન મેં પઢ઼ે એક કમાઊ ઇંજીનિયર કે સાથ હો જાએ શુરૂ મેં ઇસ ફ઼િલ્મ કો એક વિશાલ હવેલી મેં ચિત્રાંકન કરને કા વિચાર થા, લેકિન બાદ મેં રાય ને નિર્ણય કિયા કિ દાર્જીલિંગ કે વાતાવરણ ઔર પ્રકાશ વ ધુંધ કે ખેલ કા પ્રયોગ કરકે કથાનક કે ખિંચાવ કો પ્રદર્શિત કિયા જાએ રાય ને હંસી મેં એક બાર કહા કિ ઉનકી ફ઼િલ્મ કા છાયાંકન કિસી ભી રોશની મેં હો સકતા થા, લેકિન ઉસી સમય દાર્જીલિંગ મેં મૌજૂદ એક વ્યાવસાયિક ફ઼િલ્મ દલ એક ભી દૃશ્ય નહીં શૂટ કર પાયા ક્યોંકિ ઉન્હોને કેવલ ધૂપ મેં હી શૂટિંગ કરની થી
1964 મેં રાય ને ચારુલતા (ચારુલતા) ફ઼િલ્મ બનાઈ જિસે બહુત સે આલોચક ઇનકી સબસે નિષ્ણાત ફ઼િલ્મ માનતે હૈ યહ ઠાકુર કી લઘુકથા નષ્ટનીડ઼ પર આધારિત હૈ ઇસમેં 19વીં શતાબ્દી કી એક અકેલી સ્ત્રી કી કહાની હૈ જિસે અપને દેવર અમલ સે પ્રેમ હોને લગતા હૈ ઇસે રાય કી સર્વોત્કૃષ્ટ કૃતિ માના જાતા હૈ રાય ને ખુદ કહા કિ ઇસમેં સબસે કમ ખામિયાઁ હૈં, ઔર યહી એક ફ઼િલ્મ હૈ જિસે વે મૌકા મિલને પર બિલકુલ ઇસી તરહ દોબારા બનાએંગે ચારુ કે રૂપ મેં માધવી મુખર્જી કે અભિનય ઔર સુબ્રત મિત્ર ઔર બંસી ચન્દ્રગુપ્તા કે કામ કો બહુત સરાહા ગયા હૈ ઇસ કાલ કી અન્ય ફ઼િલ્મેં હૈં: મહાનગર, તીન કન્યા, અભિયાન, કાપુરુષ (કાયર) ઔર મહાપુરુષ
નઈ દિશાએઁ (1965-1982)
ચારુલતા કે બાદ કે કાલ મેં રાય ને વિવિધ વિષયોં પર આધારિત ફ઼િલ્મેં બનાઈં, જિનમેં શામિલ હૈં, કલ્પનાકથાએઁ, વિજ્ઞાનકથાએઁ, ગુપ્તચર કથાએઁ ઔર ઐતિહાસિક નાટક રાય ને ફ઼િલ્મોં મેં નયી તકનીકોં પર પ્રયોગ કરના ઔર ભારત કે સમકાલીન વિષયોં પર ધ્યાન દેના શુરુ કિયા ઇસ કાલ કી પહલી મુખ્ય ફ઼િલ્મ થી નાયક (નાય઼ક), જિસમેં એક ફ઼િલ્મ અભિનેતા (ઉત્તમ કુમાર) રેલ મેં સફર કરતે હુએ એક મહિલા પત્રકાર (શર્મિલા ટૈગોર) સે મિલતા હૈ 24 ઘણ્ટે કી ઘટનાઓં પર આધારિત ઇસ ફ઼િલ્મ મેં ઇસ પ્રસિદ્ધ અભિનેતા કે મનોવિજ્ઞાન કા અન્વેષણ કિયા ગયા હૈ બર્લિન મેં ઇસ ફ઼િલ્મ કો આલોચક પુરસ્કાર મિલા, લેકિન અન્ય પ્રતિક્રિયાએઁ અધિક ઉત્સાહપૂર્ણ નહીં રહીં
1967 મેં રાય ને એક ફ઼િલ્મ કા કથાનક લિખા, જિસકા નામ હોના થા દ એલિયન (The Alien, દૂરગ્રહવાસી) યહ ઇનકી લઘુકથા બાઁકુબાબુર બંધુ (બાઁકુબાબુર બન્ધુ, બાઁકુ બાબુ કા દોસ્ત) પર આધારિત થી જિસે ઇન્હોંને સંદેશ (સન્દેશ) પત્રિકા કે લિએ 1962 મેં લિખા થા ઇસ અમરીકા-ભારત સહ-નિર્માણ પરિયોજના કી નિર્માતા કોલમ્બિયા પિક્ચર્સ નામક કમ્પની થી પીટર સેલર્સ ઔર માર્લન બ્રૈંડો કો ઇસકી મુખ્ય ભૂમિકાઓં કે લિએ ચુના ગયા રાય કો યહ જાનકર આશ્ચર્ય હુઆ કિ ઉનકે કથાનક કે પ્રકાશનાધિકાર કો કિસી ઔર ને હડ઼પ લિયા થા બ્રૈંડો બાદ મેં ઇસ પરિયોજના સે નિકલ ગએ ઔર રાય કા ભી ઇસ ફ઼િલ્મ સે મોહ-ભંગ હો ગયા કોલમ્બિયા ને 1970 ઔર 80 કે દશકોં મેં કઈ બાર ઇસ પરિયોજના કો પુનર્જીવિત કરને કા પ્રયાસ કિયા લેકિન બાત કભી આગે નહીં બઢ઼ી રાય ને ઇસ પરિયોજના કી અસફલતા કે કારણ 1980 કે એક સાઇટ એણ્ડ સાઉંડ (Sight & Sound) પ્રારૂપ મેં ગિનાએ હૈં, ઔર અન્ય વિવરણ ઇનકે આધિકારિક જીવની લેખક એંડ્રૂ રૉબિનસન ને દ ઇનર આઇ (The Inner Eye, અન્તર્દૃષ્ટિ) મેં દિયે હૈં જબ 1982 મેં ઈ.ટી. ફ઼િલ્મ પ્રદર્શિત હુઈ તો રાય ને અપને કથાનક ઔર ઇસ ફ઼િલ્મ મેં કઈ સમાનતાએઁ દેખીં રાય કા વિશ્વાસ થા કિ સ્ટીવન સ્પીલબર્ગ કી યહ ફ઼િલ્મ ઉનકે કથાનક કે બિના સમ્ભવ નહીં થી (હાલાંકિ સ્પીલબર્ગ ઇસકા ખણ્ડન કરતે હૈં)
1969 મેં રાય ને વ્યાવસાયિક રૂપ સે અપની સબસે સફલ ફ઼િલ્મ બનાઈ — ગુપી ગાઇન બાઘા બાઇન (ગુપિ ગાઇન બાઘા બાઇન, ગુપી ગાએ બાઘા બજાએ) યહ સંગીતમય ફ઼િલ્મ ઇનકે દાદા દ્વારા લિખી એક કહાની પર આધારિત હૈ ગાયક ગૂપી ઔર ઢોલી બાઘા કો ભૂતોં કા રાજા તીન વરદાન દેતા હૈ, જિનકી મદદ સે વે દો પડ઼ોસી દેશોં મેં હોને વાલે યુદ્ધ કો રોકતે હૈં યહ રાય કે સબસે ખર્ચીલે ઉદ્યમોં મેં સે થી ઔર ઇસકે લિએ પૂંજી બહુત મુશ્કિલ સે મિલી રાય કો આખિરકાર ઇસે રંગીન બનાને કા વિચાર ત્યાગના પડ઼ા રાય કી અગલી ફ઼િલ્મ થી અરણ્યેર દિનરાત્રિ (અરણ્યેર દિનરાત્રિ, જંગલ મેં દિન-રાત), જિસકી સંગીત-સંરચના ચારુલતા સે ભી જટિલ માની જાતી હૈ ઇસમેં ચાર ઐસે નવયુવકોં કી કહાની હૈ જો છુટ્ટી મનાને જંગલ મેં જાતે હૈં ઇસમેં સિમી ગરેવાલ ને એક જંગલી જાતિ કી ઔરત કી ભૂમિકા નિભાઈ હૈ આલોચક ઇસે ભારતીય મધ્યમ વર્ગ કી માનસિકતા કી છવિ માનતે હૈં
ઇસકે બાદ રાય ને સમસામયિક બંગાલી વાસ્તવિકતા પર ધ્યાન દેના શુરુ કિયા બંગાલ મેં ઉસ સમય નક્સલવાદી ક્રાંતિ જોર પકડ઼ રહી થી ઐસે સમય મેં નવયુવકોં કી માનસિકતા કો લેકર ઇન્હોંને કલકત્તા ત્રયી કે નામ સે જાને વાલી તીન ફ઼િલ્મેં બનાઈં — પ્રતિદ્વંદ્વી (પ્રતિદ્બન્દ્બી) (1970), સીમાબદ્ધ (સીમાબદ્ધ) (1971) ઔર જનઅરણ્ય (જનઅરણ્ય) (1975) ઇન તીનોં ફ઼િલ્મોં કી કલ્પના અલગ-અલગ હુઈ લેકિન ઇનકે વિષય સાથ મિલાકર એક ત્રયી કા રૂપ લેતે હૈં પ્રતિદ્વંદ્વી એક આદર્શવાદી નવયુવક કી કહાની હૈ જો સમાજ સે મોહ-ભંગ હોને પર ભી અપને આદર્શ નહીં ત્યાગતા હૈ ઇસમેં રાય ને કથા-વર્ણન કી એક નયી શૈલી અપનાઈ, જિસમેં ઇન્હોંને નેગેટિવ મેં દૃશ્ય, સ્વપ્ન દૃશ્ય ઔર આકસ્મિક ફ઼્લૈશ-બૈક કા ઉપયોગ કિયા જનઅરણ્ય ફ઼િલ્મ મેં એક નવયુવક કી કહાની હૈ જો જીવિકા કમાને કે લિએ ભ્રષ્ટ રાહોં પર ચલને લગતા હૈ સીમાબદ્ધ મેં એક સફલ યુવક અધિક ધન કમાને કે લિએ અપની નૈતિકતા છોડ઼ દેતા હૈ રાય ને 1970 કે દશક મેં અપની દો લોકપ્રિય કહાનિયોં — સોનાર કેલ્લા (સોનાર કેલ્લા, સ્વર્ણ કિલા) ઔર જૉય બાબા ફેલુનાથ (જય઼ બાબા ફેલુનાથ) — કા ફ઼િલ્માંકન કિયા દોનોં ફ઼િલ્મેં બચ્ચોં ઔર બડ઼ોં દોનોં મેં બહુત લોકપ્રિય રહીં
રાય ને બાંગ્લાદેશ મુક્તિ યુદ્ધ પર ભી એક ફ઼િલ્મ બનાને કી સોચી, લેકિન બાદ મેં યહ વિચાર ત્યાગ દિયા ક્યોંકિ ઉન્હેં રાજનીતિ સે અધિક શરણાર્થિયોં કે પલાયન ઔર હાલત કો સમઝને મેં અધિક રુચિ થી 1977 મેં રાય ને મુંશી પ્રેમચન્દ કી કહાની પર આધારિત શતરંજ કે ખિલાડ઼ી ફ઼િલ્મ બનાઈ યહ ઉર્દૂ ભાષા કી ફ઼િલ્મ 1857 કે ભારતીય સ્વતંત્રતા સંગ્રામ કે એક વર્ષ પહલે અવધ રાજ્ય મેં લખનઊ શહર મેં કેન્દ્રિત હૈ ઇસમેં ભારત કે ગુલામ બનને કે કારણોં પર પ્રકાશ ડાલા ગયા હૈ ઇસમેં બૉલીવુડ કે બહુત સે સિતારોં ને કામ કિયા, જિનમેં પ્રમુખ હૈં — સંજીવ કુમાર, સઈદ જાફ઼રી, અમજદ ખ઼ાન, શબાના આજ઼મી, વિક્ટર બૈનર્જી ઔર રિચર્જ એટનબરો 1980 મેં રાય ને ગુપી ગાઇન બાઘા બાઇન કી કહાની કો આગે બઢ઼ાતે હુએ હીરક રાજ નામક ફ઼િલ્મ બનાઈ જિસમેં હીરે કે રાજા કા રાજ્ય ઇંદિરા ગાંધી કે આપાતકાલ કે દૌરાન કે ભારત કી ઓર ઇંગિત કરતા હૈ ઇસ કાલ કી દો અન્ય ફ઼િલ્મેં થી — લઘુ ફ઼િલ્મ પિકૂર ડાયરી (પિકૂ કી દૈનન્દિની) યા પિકુ ઔર ઘંટે-ભર લમ્બી હિન્દી ફ઼િલ્મ સદ્ગતિ
અન્તિમ કાલ (1983–1992)
thumb|150px|સત્યજિત રાય કે પિતા સુકુમાર રાય, જિન કે જીવન પર સત્યજિત ને 1987 મેં એક વૃત્તચિત્ર બનાયા
રાય બહુત સમય સે ઠાકુર કે ઉપન્યાસ ઘરે બાઇરે પર આધારિત ફ઼િલ્મ બનાને કી સોચ રહે થે બીમારી કી વજહ સે ઇસમેં કુછ ભાગ ઉત્કૃષ્ટ નહીં હૈં, લેકિન ફ઼િલ્મ કો સરાહના બહુત મિલી 1987 મેં ઉન્હોંને અપને પિતા સુકુમાર રાય કે જીવન પર એક વૃત્તચિત્ર બનાયા
રાય કી આખિરી તીન ફ઼િલ્મેં ઉનકી બીમારી કે કારણ મુખ્યતઃ આન્તરિક સ્થાનોં મેં શૂટ હુઈં ઔર ઇસ કારણ સે એક વિશિષ્ટ શૈલી કા અનુસરણ કરતી હૈં ઇનમેં સંવાદ અધિક હૈ ઔર ઇન્હેં રાય કી બાકી ફ઼િલ્મોં સે નિમ્ન શ્રેણી મેં રખા જાતા હૈ ઇનમેં સે પહલી, ગણશત્રુ (ગણશત્રુ), હેનરિક ઇબસન કે પ્રખ્યાત નાટક એન એનિમી ઑફ઼ દ પીપલ પર આધારિત હૈ, ઔર ઇન તીનોં મેં સે સબસે કમજોર માની જાતી હૈ 1990 કી ફ઼િલ્મ શાખા પ્રશાખા (શાખા પ્રશાખા) મેં રાય ને અપની પુરાની ગુણવત્તા કુછ વાપિસ પ્રાપ્ત કી ઇસમેં એક બૂઢ઼ે આદમી કી કહાની હૈ, જિસને અપના પૂરા જીવન ઈમાનદારી સે બિતાયા હોતા હૈ, લેકિન અપને તીન બેટોં કે ભ્રષ્ટ આચરણ કા પતા લગને પર ઉસે કેવલ અપને ચૌથે, માનસિક રૂપ સે બીમાર, બેટે કી સંગત રાસ આતી હૈ રાય કી અંતિમ ફ઼િલ્મ આગન્તુક (આગન્તુક) કા માહૌલ હલ્કા હૈ લેકિન વિષય બહુત ગૂઢ઼ હૈ ઇસમેં એક ભૂલા-બિસરા મામા અપની ભાંજી સે અચાનક મિલને આ પહુઁચતા હૈ, તો ઉસકે આને કે વાસ્તવિક કારણ પર શંકા કી જાને લગતી હૈ
ફ઼િલ્મ કૌશલ
સત્યજિત રાય માનતે થે કિ કથાનક લિખના નિર્દેશન કા અભિન્ન અંગ હૈ યહ એક કારણ હૈ જિસકી વજહ સે ઉન્હોંને પ્રારંભ મેં બાંગ્લા કે અતિરિક્ત કિસી ભી ભાષા મેં ફ઼િલ્મ નહીં બનાઈ અન્ય ભાષાઓં મેં બની ઇનકી દોનોં ફ઼િલ્મોં કે લિએ ઇન્હોંને પહલે અંગ્રેજી મેં કથાનક લિખા, જિસે ઇનકે પર્યવેક્ષણ મેં અનુવાદકોં ને હિન્દી યા ઉર્દૂ મેં ભાષાંતરિત કિયા રાય કે કલા નિર્દેશક બંસી ચન્દ્રગુપ્તા કી દૃષ્ટિ ભી રાય કી તરહ હી પૈની થી શુરુઆતી ફ઼િલ્મોં પર ઇનકા પ્રભાવ ઇતના મહત્ત્વપૂર્ણ થા કિ રાય કથાનક પહલે અંગ્રેજી મેં લિખતે થે તાકિ બાંગ્લા ન જાનને વાલે ચન્દ્રગુપ્તા ઉસે સમઝ સકેં શુરુઆતી ફ઼િલ્મોં કે છાયાંકન મેં સુબ્રત મિત્ર કા કાર્ય બહુત સરાહા જાતા હૈ, ઔર આલોચક માનતે હૈં કિ અનબન હોને કે બાદ જબ મિત્ર ચલે ગએ તો રાય કી ફ઼િલ્મોં કે ચિત્રાંકન કા સ્તર ઘટ ગયા રાય ને મિત્ર કી બહુત પ્રશંસા કી, લેકિન રાય ઇતની એકાગ્રતા સે ફિલ્મેં બનાતે થે કિ ચારુલતા કે બાદ સે રાય કૈમરા ખુદ હી ચલાને લગે, જિસકે કારણ મિત્ર ને 1966 સે રાય કે લિએ કામ કરના બંદ કર દિયા મિત્ર ને બાઉંસ-પ્રકાશ કા સર્વપ્રથમ પ્રયોગ કિયા જિસમેં વે પ્રકાશ કો કપડ઼ે પર સે ઉછાલ કર વાસ્તવિક પ્રતીત હોને વાલા પ્રકાશ રચ લેતે થે રાય ને અપને કો ફ઼્રાંસીસી નવ તરંગ કે જ઼ાઁ-લુક ગૉડાર ઔર ફ઼્રાંસ્વા ત્રૂફ઼ો કા ભી ઋણી માનતે થે, જિનકે નએ તકનીકી ઔર સિનેમા પ્રયોગોં કા ઉપયોગ રાય ને અપની ફ઼િલ્મોં મેં કિયા
હાલાંકિ દુલાલ દત્તા રાય કે નિયમિત ફ઼િલ્મ સંપાદક થે, રાય અક્સર સંપાદન કે નિર્ણય ખુદ હી લેતે થે, ઔર દત્તા બાકી કામ કરતે થે વાસ્તવ મેં આર્થિક કારણોં સે ઔર રાય કે કુશલ નિયોજન સે સંપાદન અક્સર કૈમરે પર હી હો જાતા થા શુરુ મેં રાય ને અપની ફ઼િલ્મોં કે સંગીત કે લિએ લિએ રવિ શંકર, વિલાયત ખ઼ાઁ ઔર અલી અક઼બર ખ઼ાઁ જૈસે ભારતીય શાસ્ત્રીય સંગીતજ્ઞોં કે સાથ કામ કિયા, લેકિન રાય કો લગને લગા કિ ઇન સંગીતજ્ઞોં કો ફ઼િલ્મ સે અધિક સંગીત કી સાધના મેં અધિક રુચિ હૈ સાથ હી રાય કો પાશ્ચાત્ય સંગીત કા ભી જ્ઞાન થા જિસકા પ્રયોગ વહ ફ઼િલ્મોં મેં કરના ચાહતે થે ઇન કારણોં સે તીન કન્યા (તિન કન્યા) કે બાદ સે ફ઼િલ્મોં કા સંગીત ભી રાય ખુદ હી રચને લગે રાય ને વિભિન્ન પૃષ્ઠભૂમિ વાલે અભિનેતાઓં કે સાથ કામ કિયા, જિનમેં સે કુછ વિખ્યાત સિતારે થે, તો કુછ ને કભી ફ઼િલ્મ દેખી તક નહીં થી રાય કો બચ્ચોં કે અભિનય કે નિર્દેશન કે લિએ બહુત સરાહા ગયા હૈ, વિશેષત: અપુ એવં દુર્ગા (પાથેર પાંચાલી), રતન (પોસ્ટમાસ્ટર) ઔર મુકુલ (સોનાર કેલ્લા) અભિનેતા કે કૌશલ ઔર અનુભવ કે અનુસાર રાય કા નિર્દેશન કભી ન કે બરાબર હોતા થા (આગન્તુક મેં ઉત્પલ દત્ત) તો કભી વે અભિનેતાઓં કો કઠપુતલિયોં કી તરહ પ્રયોગ કરતે થે (અપર્ણા કી ભૂમિકા મેં શર્મિલા ટૈગોર)
સમીક્ષા એવં પ્રતિક્રિયા
રાય કી કૃતિયોં કો માનવતા ઔર સમષ્ટિ સે ઓત-પ્રોત કહા ગયા હૈ ઇનમેં બાહરી સરલતા કે પીછે અક્સર ગહરી જટિલતા છિપી હોતી હૈ ઇનકી કૃતિયોં કો અન્યાન્ય શબ્દોં મેં સરાહા ગયા હૈ અકિરા કુરોસાવા ને કહા, “રાય કા સિનેમા ન દેખના ઇસ જગત મેં સૂર્ય યા ચન્દ્રમા કો દેખે બિના રહને કે સમાન હૈ” આલોચકોં ને ઇનકી કૃતિયોં કો અન્ય કઈ કલાકારોં સે તુલના કી હૈ — અંટોન ચેખ઼ફ઼, જ઼ાઁ રન્વાર, વિટ્ટોરિયો દે સિકા, હૉવાર્ડ હૉક્સ, મોત્સાર્ત, યહાઁ તક કિ શેક્સપિયર કે સમતુલ્ય પાયા ગયા હૈ નાઇપૉલ ને શતરંજ કે ખિલાડ઼ી કે એક દૃશ્ય કી તુલના શેક્સપિયર કે નાટકોં સે કી હૈ – “કેવલ તીન સૌ શબ્દ બોલે ગએ, લેકિન ઇતને મેં હી અદ્ભુત ઘટનાએઁ હો ગઈં!” જિન આલોચકોં કો રાય કી ફ઼િલ્મેં સુરુચિપૂર્ણ નહીં લગતીં, વે ભી માનતે હૈં કિ રાય એક સમ્પૂર્ણ સંસ્કૃતિ કી છવિ ફ઼િલ્મ પર ઉતારને મેં અદ્વિતીય થે
રાય કી આલોચના મુખ્યતઃ ઇનકી ફ઼િલ્મોં કી ગતિ કો લેકર કી જાતી હૈ આલોચક કહતે હૈં કિ યે એક “રાજસી ઘોંઘે” કી ગતિ સે ચલતી હૈં રાય ને ખુદ માના કિ વે ઇસ ગતિ કે બારે મેં કુછ નહીં કર સકતે, લેકિન કુરોસાવા ને ઇનકા પક્ષ લેતે હુએ કહા, “ઇન્હેં ધીમા નહીં કહા જા સકતા યે તો વિશાલ નદી કી તરહ શાન્તિ સે બહતી હૈં” ઇસકે અતિરિક્ત કુછ આલોચક ઇનકી માનવતા કો સાદા ઔર ઇનકે કાર્યોં કો આધુનિકતા-વિરોધી માનતે હૈં ઔર કહતે હૈં કિ ઇનકી ફ઼િલ્મોં મેં અભિવ્યક્તિ કી નઈ શૈલિયાઁ નહીં નજ઼ર આતી હૈં વે કહતે હૈં કિ રાય “માન લેતે હૈં કિ દર્શક ઐસી ફ઼િલ્મ મેં રુચિ રખેંગે જો કેવલ ચરિત્રોં પર કેન્દ્રિત રહતી હૈ, બજાએ ઐસી ફ઼િલ્મ કે જો ઉનકે જીવન મેં નએ મોડ઼ લાતી હૈ”
રાય કી આલોચના સમાજવાદી વિચારધારાઓં કે રાજનેતાઓં ને ભી કી હૈ ઇનકે અનુસાર રાય પિછડ઼ે સમુદાયોં કે લોગોં કે ઉત્થાન કે લિએ પ્રતિબદ્ધ નહીં થે, બલ્કિ અપની ફ઼િલ્મોં મેં ગરીબી કા સૌન્દર્યીકરણ કરતે થે યે અપની કહાનિયોં મેં દ્વન્દ્વ ઔર સંઘર્ષ કો સુલઝાને કે તરીકે ભી નહીં સુઝાતે થે 1960 કે દશક મેં રાય ઔર મૃણાલ સેન કે બીચ એક સાર્વજનિક બહસ હુઈ મૃણાલ સેન સ્પષ્ટ રૂપ સે માર્ક્સવાદી થે ઔર ઉનકે અનુસાર રાય ને ઉત્તમ કુમાર જૈસે પ્રસિદ્ધ અભિનેતા કે સાથ ફ઼િલ્મ બનાકર અપને આદર્શોં કે સાથ સમઝૌતા કિયા રાય ને પલટકર જવાબ દિયા કિ સેન અપની ફ઼િલ્મોં મેં કેવલ બંગાલી મધ્યમ વર્ગ કો હી નિશાના બનાતે હૈં ક્યોંકિ ઇસ વર્ગ કી આલોચના કરના આસાન હૈ 1980 મેં સાંસદ એવં અભિનેત્રી નરગિસ ને રાય કી ખુલકર આલોચના કી કિ યે “ગરીબી કી નિર્યાત” કર રહે હૈં, ઔર ઇનસે માઁગ કી કિ યે આધુનિક ભારત કો દર્શાતી હુઈ ફ઼િલ્મેં બનાએઁ
સાહિત્યિક કૃતિઓ
thumb|સત્યજિત રાયના વાર્તાસંગ્રહનું મુખપૃષ્ઠ|100px|right
રાયે બાંગ્લા ભાષા ના બાળસાહિત્યમાં બે લોકપ્રિય પાત્રોની રચના કરી— ગુપ્તચર ફેલુદા (ફેલુદા) અને વૈજ્ઞાનિક પ્રોફ઼ેસર શંકુએમણે ઘણી લઘુવાર્તાઓ પણ લખી, જે બાર-બાર વાર્તાઓનાં સંગ્રહમાં પ્રકાશિત થઈ હતી, અને એમના નામોમાં હંમેશા "બાર"(૧૨)ને સંબંધિત શબ્દોની રમત રહેતી ઉદાહરણ તરીકે એકેર પિઠે દુઇ (એકેર પિઠે દુઇ, એકની ઉપર બે) રાયને ઉખાણાં અને બહુઅર્થી શબ્દોની રમતો પ્રત્યે બહુ લગાવ હતો એ એમની વાર્તાઓમાં પણ જોઈ શકાય છે – ફેલુદા ને ઘણીવાર પૂરી વાતને ઊંડાણપૂર્વક સમજવા માટે ઉખાણાં ઉકેલવા પડે છે શેરલોક હોમ્સ અને ડૉક્ટર વૉટસન ની જેમ ફેલુદાની કથાઓનું વર્ણન એનો પિતરાઈ ભાઈ તોપસે કરે છે પ્રોફેસર શંકુ ની વિજ્ઞાનકથાઓ એક રોજનિશી(ડાયરી) ના સ્વરૂપમાં છે,જે શંકુના અચાનક ગાયબ થઈ ગયા પછી મળે છે રાયે આ વાર્તાઓમાં અજ્ઞાત અને રોમાંચક તત્વોને ઊંડાણપૂર્વક તપાસ્યા છે, જે એમની ફિલ્મોમાં નથી જોવા મળતું એમની લગભગ બધી વાર્તાઓ હિન્દી,અંગ્રેજી અને અન્ય ભાષાઓમાં અનુવાદિત થઈ ચૂકી છે
રાયની લગભગ દરેક વાર્તા પણ બાંગ્લા ભાષામાં સાહિત્યિક પત્રિકા "એકશાન" (એકશાન) માં પ્રકાશિત થઈ ચૂકી છે રાયે 1982 માં આત્મકથા લખી જખન છોટો છિલમ (જ્યારે હું નાનો હતો) એના સિવાય એમણે ફિલ્મોના વિષય પર પણ ઘણાં પુસ્તકો લખ્યાં છે, જેમાં મુખ્યત્વે છે આવર ફ઼િલ્મ્સ, દેયર ફ઼િલ્મ્સ (Our Films, Their Films, આપણી ફિલ્મો,તેમની ફિલ્મો) 1976 માં પ્રકાશિત થયેલ આ પુસ્તકમાં રાય દ્વારા લખાયેલાં વિવેચનોનો સંગ્રહ છે એના પહેલા ભાગમાં ભારતીય સિનેમા નું વિવરણ છે, અને બીજો ભાગ હૉલીવુડ પર કેન્દ્રિત છે રાયે ચાર્લી ચૈપલિન અને અકીરા કુરોસાવા જેવા નિર્દેશકોં અને ઇતાલવી નવયથાર્થવાદ જેવા વિષયોં પર વિશેષ ધ્યાન આપ્યું છે 1976 માં જ એમણે બીજું એક પુસ્તક પ્રકાશિત કર્યું — વિષય ચલચિત્ર (બિષય઼ ચલચ્ચિત્ર) જેમાં સિનેમાના વિવિધ પાસાઓ પર એમના ચિંતનનું સંક્ષિપ્ત વર્ણન છે આના સિવાય એમનં બીજું એક પુસ્તક એકેઈ બોલે શૂટિંગ (એકેઇ બલે શુટિં) (1979) અને ફિલ્મો પરનો અન્ય એક નિબંધ પણ પ્રકાશિત થયો છે
રાયે નિરર્થક કવિતાઓનું એક સંકલન તોડ઼ાય બાઁધા ઘોડ઼ાર ડિમ (તોડ઼ાય઼ બાઁધા ઘોડ઼ાર ડિમ, ઘોડાનાં ઈંડાઓનું ગુચ્છ) પણ લખ્યું છે,જેમાં લુઇસ કૈરલ ની કવિતા જૈબરવૉકી નો અનુવાદ પણ સામેલ છે એમણે બાંગ્લામાં મુલ્લા નસરુદ્દીન ની વાર્તાઓનો સંગ્રહ પણ પ્રકાશિત કર્યો
સમ્માન એવં પુરસ્કાર
thumb|right|175px|નિધન કે કુછ હી દિન પહલે રાય અકાદમી પુરસ્કાર કે સાથ
રાય કો જીવન મેં અનેકોં પુરસ્કાર ઔર સમ્માન મિલે ઑક્સફર્ડ વિશ્વવિદ્યાલય ને ઇન્હેં સમ્માનદાયક ડૉક્ટરેટ કી ઉપાધિયાઁ પ્રદાન કી ચાર્લી ચૈપલિન કે બાદ યે ઇસ સમ્માન કો પાને વાલે પહલે ફ઼િલ્મ નિર્દેશક થે ઇન્હેં 1985 મેં દાદાસાહબ ફાલ્કે પુરસ્કાર ઔર 1987 મેં ફ્રાંસ કે લીજન ઑફ઼ ઑનર પુરસ્કાર સે સમ્માનિત કિયા ગયા મૃત્યુ સે કુછ સમય પહલે ઇન્હેં સમ્માનદાયક અકાદમી પુરસ્કાર ઔર ભારત કા સર્વોચ્ચ સમ્માન ભારત રત્ન પ્રદાન કિયે ગએ મરણોપરાંત સૈન ફ઼્રૈંસિસ્કો અન્તરરાષ્ટ્રીય ફ઼િલ્મોત્સવ મેં ઇન્હેં નિર્દેશન મેં જીવન-પર્યન્ત ઉપલબ્ધિ-સ્વરૂપ અકિરા કુરોસાવા પુરસ્કાર મિલા જિસે ઇનકી ઓર સે શર્મિલા ટૈગોર ને ગ્રહણ કિયા
ધરોહર
સત્યજિત રાય ભારત ઔર વિશ્વભર કે બંગાલી સમુદાય કે લિએ એક સાંસ્કૃતિક પ્રતીક હૈં બંગાલી સિનેમા પર રાય ને અમિટ છાપ છોડ઼ી હૈ બહુત સે બાંગ્લા નિર્દેશક ઇનકે કાર્ય સે પ્રેરિત હુએ હૈં — અપર્ણા સેન, ઋતુપર્ણ ઘોષ, ગૌતમ ઘોષ, તારિક઼ મસૂદ ઔર તન્વીર મુકમ્મલ ભારતીય સિનેમા પર ઇનકે પ્રભાવ કો હર શૈલી કે નિર્દેશક માનતે હૈં, જિનમેં બુદ્ધદેવ દાસગુપ્તા, મૃણાલ સેન ઔર અદૂર ગોપાલકૃષ્ણન્ શામિલ હૈં ભારત કે બાહર ભી માર્ટિન સોર્સીસી, જેમ્સ આઇવરી, અબ્બાસ કિયારોસ્તામી ઔર એલિયા કાજ઼ાન જૈસે નિર્દેશક ભી ઇનકી શૈલી સે પ્રભાવિત હુએ હૈં ઇરા સૈક્સ કી ફ઼િલ્મ ફ઼ૉર્ટી શેડ્સ ઑફ઼ બ્લુ (Forty Sheds of Blue, ચાલીસ તરહ કે નીલે રંગ) બહુત કુછ ચારુલતા પર આધારિત થી રાય કી કૃતિયોં કે હવાલે અન્ય કઈ ફ઼િલ્મોં મેં મિલતે હૈં, જૈસે સેક્રેડ ઈવિલ (Sacred Evil, પાવન દુષ્ટતા), દીપા મહતા કી તત્વ ત્રયી ઔર જ઼ાઁ-લુક ગૉડાર કી કઈ કૃતિયાઁ
1993 મેં યૂસી સાંતા ક્રૂજ઼ ને રાય કી ફ઼િલ્મોં ઔર ઉન પર આધારિત સાહિત્ય કા સંકલન કરના પ્રારંભ કિયા 1995 મેં ભારત સરકાર ને ફ઼િલ્મોં સે સમ્બન્ધિત અધ્યયન કે લિએ સત્યજિત રાય ફ઼િલ્મ એવં ટેલિવિજ઼ન સંસ્થાન કી સ્થાપના કી લંદન ફ઼િલ્મોત્સવ મેં નિયમિત રૂપ સે એક ઐસે નિર્દેશક કો સત્યજિત રાય પુરસ્કાર દિયા જાતા હૈ જિસને પહલી ફ઼િલ્મ મેં હી “રાય કી દૃષ્ટિ કી કલા, સંવેદના ઔર માનવતા” કો અપનાયા હો
સાંસ્કૃતિક હવાલે
અમરીકન કાર્ટૂન ધારાવાહિક દ સિમ્પ્સન્સ મેં અપુ નહસપીમાપેતિલોન કે ચરિત્ર કા નામ રાય કે સમ્માન મેં રખા ગયા થા રાય ઔર માધવી મુખર્જી પહલે ભારતીય ફ઼િલ્મ વ્યક્તિત્વ થે જિનકી તસ્વીર કિસી વિદેશી ડાકટિકટ (ડોમિનિકા દેશ) પર છપી કઈ સાહિત્યિક કૃતિયોં મેં રાય કી ફ઼િલ્મોં કા હવાલા દિયા ગયા હૈ — સૉલ બેલો કા ઉપન્યાસ હર્જ઼ોગ ઔર જે. એમ. કોટજ઼ી કા યૂથ (યૌવન) સલમાન રશદી કે બાલ-ઉપન્યાસ હારુન એંડ દ સી ઑફ઼ સ્ટોરીજ઼ (Harun and the Sea of Stories, હારુન ઔર કહાનિયોં કા સાગર) મેં દો મછલિયોં કા નામ “ગુપી” ઔર “બાઘા” હૈ
સંદર્ભ
ટીકા-ટિપ્પણી
ગ્રન્થ એવં નિબંધસૂચી
બાહ્ય કડીઓ
સત્યજિતરાય.ઑર્ગ
રાય કી દુનિયા
"રાય કો યાદ કરના, ફ઼્રેમ-દર-ફ઼્રેમ"
સત્યજિત રાય કી પુસ્તકોં કા સંગ્રહણ
અમર્ત્ય સેન: સત્યજિત રાય ઔર વિશ્વ કી કલા: હમારી સંસ્કૃતિ, ઉનકી સંસ્કૃતિ
પરબાસ મેં સત્યજિત રાય પર અનુચ્છેદ
સિનેમા કી સંવેદનાએઁ: મહાન નિર્દેશકોં કા ડેટાબેસ
સત્યજિત રાય: સિનેમા કા દર્શન નિબંધ: એંડ્રૂ રૉબિનસન
ટૉક્સિકયૂનિવર્સ.કૉમ મેં જૉન નેસ્બિટ કા નિબંધ: સત્યજિત રાય કી સર્વોત્કૃષ્ટ કૃતિ: અપુ ત્રયી
યૂસીએસસી મેં રાય કી ફ઼િલ્મોં ઔર નિબંધોં કા સંગ્રહણ
રાય કી ફ઼િલ્મોં કી સૂચી
સ્પાઇસ મેં સત્યજિત રાય
શ્રેણી:ભારત રત્ન પુરસ્કારના વિજેતા
શ્રેણી:ભારતીય ફિલ્મ દિગ્દર્શકો
શ્રેણી:૧૯૯૨માં મૃત્યુ
શ્રેણી:૧૯૨૧માં જન્મ
શ્રેણી:દાદાસાહેબ ફાળકે પુરસ્કાર વિજેતા |
આયુર્વેદ | https://gu.wikipedia.org/wiki/આયુર્વેદ | 200px|thumb|આયુર્વેદના પ્રણેતા બ્રહ્મા જેમણે બ્રહ્મસંહિતાની રચના કરી
આયુર્વેદ અથવા આયુર્વેદશાસ્ત્ર એ ભારતીય ચિકિત્સા પદ્ધતિ છે. આયુર્વેદ એટલે કે જે શાસ્ત્રમા આયુષ્ય અને રોગનું જ્ઞાન આપવામાં આવે એ આયુર્વેદ છે. શરીર, ઇન્દ્રિય અને સત્વ(મન) અને આત્મા ના સંયોગનું નામ આયુ છે. આધુનિક શબ્દોમાં એ જ જીવન છે. પ્રાણ યુક્ત શરીરને જીવિત કહેવાય છે. આયુ અને શરીરનો સંબંધ શાશ્વત છે. આયુર્વેદમાં આ વિષયમાં વિચાર કરાયો છે. ફળસ્વરુપ એ પણ શાશ્વત છે. જે વિદ્યા દ્વારા આયુષ્યને લગતાં સર્વપ્રકારના જ્ઞાતવ્ય તથ્યોંનું જ્ઞાન મળી શકે અથવા જેને અનુસરવાથી દીર્ઘ આયુષ્યની પ્રાપ્તિ થાય એ તંત્રને આયુર્વેદ કહેવાય. આયુર્વેદ એ અથર્વવેદનો ઉપવેદ માનવામા આવે છે.
આ મનુષ્યના જીવિત રહેવાની વિધિ તેમ જ તેના પૂર્ણ વિકાસના ઉપાયો બતાવે છે. તેથી આયુર્વેદ અન્ય ચિકિત્સા પદ્ધતિની જેમ એક ચિકિત્સા પદ્ધતિ માત્ર નહી, પરંતુ સમ્પૂર્ણ આયુષ્યનું જ્ઞાન છે. આયુર્વેદમાં આયુષ્ય હિત (પથ્ય આહારવિહાર), અહિત (અપથ્ય આહારવિહાર), રોગના નિદાન અને વ્યાધિની ચિકિત્સા કહેવાય છે. પથ્ય આહારનું સેવન તેમ જ અપથ્ય આહારનો ત્યાગ કરવાથી મનુષ્ય પૂર્ણ રુપથી સ્વસ્થ રહી શકે છે. આયુર્વેદ અનુસાર સ્વસ્થ વ્યક્તિ જ જીવનના પરમ લક્ષ્ય ધર્મ, અર્થ, કામ, મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. પુરુષાર્થ ચતુષ્ટયંની પ્રાપ્તિનું મુખ્ય સાધન શરીર છે. એટલે શરીરની સુરક્ષા પર વિશેષ ધ્યાન આપતાં આયુર્વેદ કહે છે કે ધર્મ અર્થ, કામ, મોક્ષની પ્રાપ્તિનું મુખ્ય સાધન શરીર છે. બધી જ રીતે વિશેષ રુપથી શરીરની રક્ષા કરવી જોઇએ.
ભાવ પ્રકાશ, આયુર્વેદના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે જે શાસ્ત્ર દ્વારા આયુષ્યનું જ્ઞાન, હિત અને અહિત આહારવિહારનું જ્ઞાન, વ્યાધિ નિદાન તથા શમનનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, એ શાસ્ત્રનું નામ આયુર્વેદ છે.
આયુર્વેદનો પ્રારંભ અને વિકાસ
200px|thumb|આયુર્વેદનાં દેવતા ધન્વન્તરિ
200px|thumb|નાગાર્જુન આયુર્વેદના ભિષજ્
આયુર્વેદના ઇતિહાસ પર જો નજર નાખીએ તો એની ઉત્પત્તિ મહર્ષિ દેવતા બ્રહ્માજી દ્વારા થઇ. જેમણે બ્રહ્મસંહિતાની રચના કરી. કહેવાય છે કે બ્રહ્મસંહિતામાં દસ લાખ શ્લોક તથા એક હજાર અઘ્યાય હતા, પરંતુ આધુનિક કાળમાં આ ગ્રંથ ઉપલબ્ધ નથી.
આયુર્વેદના જ્ઞાનના આદિ સ્ત્રોત વેદને માનવામાં આવે છે. જોકે આયુર્વેદનું વર્ણન ચારોં વેદોંમાં કરવામાં આવ્યું છે, પણ અથર્વવેદ સાથે અધિક સામ્યતા હોવાને કારણે મહર્ષિ સુશ્રુતજીએ ઉપાંગ અને મહર્ષિ વાગ્ભટ્ટજીએ ઉપવેદને સ્ત્રોત તરીકે ગણાવ્યું છે. મહર્ષિ ચરકજીએ પણ અથર્વવેદ સાથે સૌથી વધુ વિવરણ મળવાને કારણે આયુર્વેદને અર્થવવેદ સાથે જોડ્યું છે.
આ કડીમાં ઋગ્વેદ માં આયુર્વેદને ઉપવેદ સંજ્ઞા આપવામાં આવી છે. મહાભારતમાં પણ આયુર્વેદને ઉપવેદ કહેવામાં આવ્યો છે. પુરાણોંમાં પણ વર્ણન પ્રાપ્ત થાય છે. બ્રહ્મવૈવર્તપુરાણમાં આયુર્વેદને પાંચમો વેદ કહેવામાં આવ્યો છે. વાસ્તવમાં કોઇપણ વૈદિક સાહિત્યમાં આયુર્વેદ શબ્દનું વર્ણન મળતું નથી, છતાં મહર્ષિ પાણિનિ દ્વારા રચિત ગ્રંથ અષ્ટાધ્યાયીમાં આયુર્વેદ શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે.
આયુર્વેદનું સમ્પૂર્ણ વર્ણન પ્રમુખ રૂપે ચરક સંહિતા અને સુશ્રુત સંહિતામાં કરવામાં આવ્યું છે. અન્ય સંહિતાઓં જેમ કે કાશ્યપ સંહિતા, હરીત સંહિતામાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, પણ તે સમ્પૂર્ણ નથી. અષ્ટાઙ્ગ સંગ્રહ, અષ્ટાઙ્ગ હૃદય, ભાવ પ્રકાશ, માધવ નિદાન ઇત્યાદિ ગ્રંથોંનું સૃજન ચરક અને સુશ્રુતને આધાર બનાવી રચના કરવામાં આવી છે. સમય પરિવર્તનની સાથે સાથે નિદાનાત્મક અને ચિકિત્સકીય અનુભવોને લેખકોએ પોતપોતાના દૃષ્ટિકોણ અને વિચારને અનુકૂળ સમજીને સંસ્કૃત ભાષામાં લિપિબદ્ધ કર્યા.
આયુર્વેદનો ઉદ્દેશ
સંસારમાં એવી કોઈ વ્યક્તિ નથી જે દુઃખી થવા ચાહતી હોય, સુખની ચાહ પ્રત્યેક વ્યક્તિની હોય છે, પરન્તુ સુખી જીવન ઉત્તમ સ્વાસ્થ્ય પર નિર્ભર કરે છે. સ્વસ્થ અને સુખી રહેવા માટે આવશ્યક છે કે શરીરમાં કોઈ વિકાર ન હોય અને જો વિકાર થઇ જાય તો એને તરત જ દૂર કરવામાં આવે. આયુર્વેદનું મુખ્ય લક્ષ્ય વ્યક્તિ કે સ્વાસ્થ્યનું રક્ષણ તેમ જ રોગીઓના વિકારનું શમન કરવાનું છે. ઋષિ જાણતા હતા કે ધર્મ, અર્થ, કામ, મોક્ષની પ્રાપ્તિ સ્વસ્થ જીવન વડે જ મળે તેથી એમણે આત્માના શુદ્ધિકરણ ની સાથે શરીરના શુદ્ધિકરણ તેમ જ સ્વાસ્થ્ય પર પણ વિશેષ ધ્યાન આપ્યું છે.
આયુર્વેદના વિકાસ ક્રમ અને વિકાસના ઇતિહાસ પર દૃષ્ટિપાત કરવાથી સમજાય છે કે આદિ કાળના પૂર્વજો રોંગોથી મુક્તિ મેળવવા માટે જે જંગલી જડ઼ીબૂટ્ટીઓનો, રહેણીકરણી અને અન્ય પદાર્થોને રોગાનુસાર આરોગ્યાર્થ સ્વરૂપમાં સ્વીકાર કર્યો. આ બધું જ્ઞાન એમણે પેઢી દરપેઢી વારસામાં આપતા ગયા. આ બધું જ જ્ઞાન શ્રુતિ અને સ્મૃતિ પર આધારિત રહ્યું. કાળક્રમે આ જ્ઞાન એક સ્થાન પર એકત્ર થયું. જ્યારે ગુરૂકુળોની સ્થાપના થઇ તો ધર્મ, કર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ ઇત્યાદિની પ્રાપ્તિ માટે એમ કહેવામાં આવ્યું કે જ્યાં સુધી તન અને મન સ્વસ્થ નહી હોય, ત્યાં સુધી આ ઉદ્દેશ પ્રાપ્ત કરવો કઠિન છે, તેથી પહેલી આવશ્યકતા શરીરને સ્વસ્થ રાખવાની છે.
જ્યાં સુધી લિપિની રચના થઇ ત્યાં સુધી આ જ્ઞાન સ્મૃતિ અને શ્રુતિને સહારે જીવિત રહ્યું. જ્યારે લિપિની રચના થઇ ત્યારે આ જ્ઞાન પત્થરો તેમ જ ભોજપત્રો પર લખીને સાચવવામાં આવ્યું.
આયુર્વેદ અવતરણ
આયુર્વેદના અવતરણ ની ઘણી દંતકથાઓ છે:
ચરક સંહિતા અનુસાર બ્રહ્મા જીએ આયુર્વેદનું જ્ઞાન દક્ષ પ્રજાપતિને આપ્યું, દક્ષ પ્રજાપતિએ આ જ્ઞાન અશ્વિની કુમારો(બન્ને ભાઈ)ને આપ્યું, અશ્વનીકુમારોએ આ જ્ઞાન ઇન્દ્રને આપ્યું, ઇન્દ્રએ આ જ્ઞાન ભારદ્વાજને આપ્યું, ભારદ્વાજે આ જ્ઞાન આત્રેય પુનર્વસુને આપ્યું, આત્રેય પુનર્વસુએ આ જ્ઞાન અગ્નિવેશ, જતૂકર્ણ, ભેલ, પરાશર, હરીત, ક્ષારપાણિને આપ્યું.
સુશ્રુત સંહિતા અનુસાર બ્રહ્માજી આયુર્વેદનું જ્ઞાન દક્ષપ્રજાપતિને, દક્ષ પ્રજાપતિએ આ જ્ઞાન અશ્વનીકુમારને આપ્યું, અશ્વનીકુમારે આ જ્ઞાન ધન્વન્તરિ ને આપ્યું, ધન્વન્તરિએ આ જ્ઞાન ઔપધેનવ, વૈતરણ, ઔરભ, પૌષ્કલાવત, કરવીર્ય, ગોપુર રક્ષિત અને સુશ્રુતને આપ્યું.
કાશ્યપ સંહિતા અનુસાર બ્રહ્માજીએ આયુર્વેદનું જ્ઞાન અશ્વની કુમારને આપ્યું અને અશ્વનીં કુમારે આ જ્ઞાન ઇન્દ્રને આપ્યું અને ઇન્દ્રએ આ જ્ઞાન કશ્યપ અને વશિષ્ઠ અને અત્રિ અને ભૃગુ વગેરેને આપ્યું. આ બધામાંથી એક શિષ્ય અત્રિએ આ જ્ઞાન પોતાના પુત્ર અને અન્ય શિષ્યોંને આપ્યું.
સૃષ્ટિના પ્રણેતા બ્રહ્મા દ્વારા એક લાખ સૂત્રોમાં આયુર્વેદનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું અને આ જ્ઞાનને દક્ષ પ્રજાપતિએ ગ્રહણ કર્યું. એ પછી દક્ષ પ્રજાપતિએ આ જ્ઞાન સૂર્યપુત્ર અશ્વિન કુમારોને અને અશ્વિન કુમારો પાસેથી સ્વર્ગાધિપતિ ઇન્દ્રને પ્રાપ્ત થયું. આયુર્વેદનો ઇતિહાસ જોતાં ઇન્દ્ર દ્વારા આ જ્ઞાન પુનર્વસુ આત્રેયને પ્રાપ્ત થયું. શલ્ય શાસ્ત્ર રુપે મેં આ જ્ઞાન આદિ ધન્વન્તરિને પ્રાપ્ત થયું અને સ્ત્રી તેમ જ બાલ ચિકિત્સા રુપે આ જ્ઞાન ઇન્દ્ર પાસે મહર્ષિ કશ્યપને મળ્યું. ઉપરોક્ત બાબત જોતાં જણાય છે કે ભારતમાં પ્રારંભથી જ ચિકિત્સા જ્ઞાન, કાય ચિકિત્સા, શલ્યચિકિત્સા, સ્ત્રી તથા બાલરોગ ચિકિત્સા રુપે વિખ્યાત થયું હતું. ઉપરોક્ત વિશેષ કથન પરથી પ્રમાણિત થાય છે કે ચિકિત્સા કાર્ય કરવા માટે આજની રાજ આજ્ઞાને અનુરુપ ચિકિત્સા કાર્ય કરવા માટે સ્વર્ગાધિપતિ ઇન્દ્ર પાસે અનુમતિ પ્રાપ્ત કરવી આવશ્યક હતી.
ચરક સંહિતાને કાશ્મીર રાજ્યના આયુર્વેદજ્ઞ દૃઢ઼બલે પુન:સંગઠીત કર્યો. આ સમયના પ્રસિદ્ધ આયુર્વેદજ્ઞોમાં મત્ત, માન્ડવ્ય, ભાસ્કર, સુરસેન, રત્નકોષ, શમ્ભૂ, સાત્વિક, ગોમુખ, નરવાહન, ઇન્દ્રદ, કામ્બલી, વ્યાડિ જેવા વ્યક્તિઓએ એને વિકસિત કર્યો હતો.
મહાત્મા બુદ્ધના સમયમાં આયુર્વેદ વિજ્ઞાને સૌથી અધિક પ્રગતિ રસ ચિકિત્સા વિજ્ઞાન તેમ જ રસ વિદ્યામાં કર્યો છે. આ કારણે બૌદ્ધ યુગને રસ શાસ્ત્રનો સુવર્ણ યુગ કહેવાય છે.
રસ વિદ્યાનું ત્રણ ભાગોં ૧- ધાતુ વિદ્યા ૨- રસ ચિકિત્સા ૩- ક્ષેમ વિદ્યામાં વિભાજન થયું.
શલ્ય ચિકિત્સા પર પ્રતિબન્ધ
કલિંગ વિજય પશ્ચાત સમ્રાટ અશોક ભગવાન બુદ્ધના ઉપદેશોથી પ્રભાવિત થયા અને પોતાનાં રાજ્યમાં રક્તપાત તેમ જ રક્તપાત સંબંધિત સમસ્ત કાર્યકલાપો પર પૂર્ણત: પ્રતિબન્ધ લાગૂ કર્યો. આ કારણે કાલાન્તરે શનૈ: શનૈ: આયુર્વેદમાં પ્રચલિત શલ્ય ચિકિત્સાનો અભ્યાસ પ્રભાવિત થયો અને અન્તત: એક પ્રકારે શલ્યચિકિત્સાનો લોપ થતો ચાલ્યો. પરંતુ બીજી બાજુ રસ ચિકિત્સામાં અદભુત રૂપથી પ્રગતિ થતી રહી. કેવળ રસૌષધિયોના બળે સાધ્ય, કષ્ટ સાધ્ય ઔર અસાધ્ય રોગોની ચિકિત્સા વિધિઓની શોધ કરવામાં આવી.
બૌદ્ધ યુગના સિદ્ધ આયુર્વેદજ્ઞોમાં ભગવાન બુદ્ધના શિષ્ય નાગાર્જુન તૃતીયે રસ વિદ્યાના ઉત્થાન માટે ઘણું યોગદાન આપ્યું. ભગવાન બુદ્ધના શિષ્યોમાં લગભગ આઠ નાગાર્જુન થયા હતા. એવું જાણવા મળે છે કે આયુર્વેદ રસ-ચિકિત્સા વિજ્ઞાનના ઉત્થાન તેમ જ શોધમાં બધા જ નાગાર્જુનોનો અમૂલ્ય યોગદાન રહ્યું છે.
આયુર્વેદના મૂળ સિદ્ધાન્તો
આયુર્વેદના વિદ્વાનોએ ચિકિત્સા-વિધિના જ્ઞાનને તર્કયુક્ત બનાવવા માટે ઘણા મૂળ સિદ્ધાન્તોની વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણથી સંરચના કરી છે. આમ આ સિધ્ધાંતોની રચના કરવામાં આવી છે.
ત્રિદોષ
મુખ્યતઃ ત્રિદોષ ત્રણ હોય છે, જેને વાત, પિત્ત અને કફ કહેવાય છે. (આને એકલ દોષ કહેવાય છે.)
જ્યારે વાત અને પિત્ત અથવા પિત્ત અને કફ અથવા વાત અને કફ આ બંને દોષ મળી જાય છે, ત્યારે આ મિશ્રણને દ્વિદોષજ કહેવાય છે.
જ્યારે વાત, પિત્ત અને કફ એમ ત્રણેય દોષો એક સાથે મળી જાય છે, ત્યારે આ મિશ્રણને ત્રિદોષજ અથવા સન્નિપાતજ કહેવાય
છે.
ત્રિદોષના પાંચ ભેદ
દરેક દોષના પાંચ ભેદ આયુર્વેદના મહાનુભાવોએ નિર્ધારિત કર્યા છે.
વાત દોષના પાંચ ભેદ (૧) સમાન વાત (૨) વ્યાન વાત (૩) ઉદાન વાત (૪) પ્રાણ વાત (૫) અપાન વાત છે. વાત દોષને ‘’ વાયુ દોષ ‘’ પણ કહેવાય છે.
પિત્ત દોષના પાંચ ભેદ હોય છે: ૧- પાચક પિત્ત ૨- રંજક પિત્ત ૩- ભ્રાજક પિત્ત ૪- આલોચક પિત્ત ૫- સાધક પિત્ત
આ જ રીતે કફ દોષના પાંચ ભેદ હોય છે: ૧- શ્લેષ્મક કફ ૨- સ્નેહન(તર્પક) કફ ૩- રસન(બોધક) કફ ૪- અવલમ્બક કફ ૫- ક્લેદક કફ
આધુનિક આયુર્વેદજ્ઞો વાતાદિ દોષોના ભેદોને ફિજિયોલોજિકલ બેસિસ ઓફ ડિસીઝને સમકક્ષ માને છે. થોડા અન્ય વિદ્વાનો આને અસામાન્ય એનાબોલિઝમ ની જેમ સમઝે છે.
સપ્ત ધાતુ
આયુર્વેદના મૌલિક સિધ્ધાન્તોમાં સપ્ત ધાતુઓનું ખૂબ જ મહત્વ છે. આ ધાતુઓને લીધે શરીરનું બંધારણ થાય છે, એ કારણે ધાતુ કહેવાય છે. એની સંખ્યા સાત હોય છે -
રસ ધાતુ
રક્ત ધાતુ
માંસ ધાતુ
મેદ ધાતુ
અસ્થિ ધાતુ
મજ્જા ધાતુ
શુક્ર ધાતુ
સપ્ત ધાતુઓ વાતાદિ દોષો વડે કોપિત થાય છે. જે દોષની ખામી અથવા અધિકતા હોય છે, સપ્ત ધાતુઓ તદાનુસાર રોગ અથવા શારીરિક વિકૃતિ ઉત્પન્ન કરે છે.
આધુનિક આયુર્વેદજ્ઞો સપ્ત ધાતુઓને પેથોલોજિકલ બેસિઝ ઓફ ડિસીસીઝને સમતુલ્ય માને છે.
મલ-આયુર્વેદ
મલ ત્રણ પ્રકારના હોય છે.
પુરીષ
મૂત્ર
સ્વેદ
આયુર્વેદના આઠ અઙ્ગ : અષ્ટાઙ્ગ આયુર્વેદ
ચિકિત્સાના દૃષ્ટિકોણથી આયુર્વેદને આઠ અંગોમાં વર્ગીકૃત કરવામાં આવ્યું છે. એને "અષ્ટાઙ્ગ આયુર્વેદ" કહેવાય છે.
1- શલ્ય
2- શાલાક્ય
3- કાય ચિકિત્સા
4- ભૂત વિદ્યા
5- કૌમાર ભૃત્ય
6- અગદ તન્ત્ર
7- રસાયન
8- વાજીકરણ
આયુર્વેદમાં નવી શોધ
આયુર્વેદ લગભગ ૫૦૦૦ વર્ષ પુરાણું ચિકિત્સા વિજ્ઞાન છે. એને ભારતવર્ષના વિદ્વાનોએ ભારતની જળવાયુ, ભૌગોલિક પરિસ્થિતિઓ,ભારતીય દર્શન, ભારતીય જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના દ્રષ્ટિકોણને ઘ્યાનમાં રાખી વિકસિત કર્યો.
વતર્માનમાં સ્વતંત્રતા મળ્યા પછી આયુર્વેદ ચિકિત્સા વિજ્ઞાને ઘણી પ્રગતિ કરી છે. ભારત સરકાર દ્વારા સ્થાપિત સંસ્થા ‘’કેન્દ્રીય આયુર્વેદ એવં સિદ્ધ અનુસંધાન પરિષદ’’,[Central council for research in Ayurveda and Siddha, CCRAS]નવી દિલ્હી, ભારત, આયુર્વેદમાં કરાયેલાં અનુસન્ધાન કાર્યોને સમસ્ત દેશમાં ફેલાયેલા શોધ સન્સ્થાનોમાં સમ્પન્ન કરાવે છે. ઘણા એન.જી.ઓ. અને પ્રાઇવેટ સન્સ્થાનો તથા હોસ્પિટલો અને વ્યતિગત આયુર્વેદિક ચિકિત્સકો શોધ કાર્યોમાં સતત કાર્ય કરી રહ્યા છે.
ત્રિફલા પર શોધ
આયુર્વેદની આ પ્રસિદ્ધ ઔષધિ પર વિશ્વની ઘણી વૈજ્ઞાનિક સંસ્થાઓમાં શોધ કાર્યો થયાં છે. ભાભા એટોમિક રિસર્ચ સેંટર , ટ્રોમ્બે,ગુરૂ નાનક દેવ વિશ્વવિદ્યાલય, અમૃતસર અને જવાહરલાલ નહેરૂ વિશ્વવિદ્યાલયમાં ત્રિફલા પર રિસર્ચ કર્યા પછી આ સંશોધકો નિષ્કર્ષ પર આવ્યા કે ત્રિફલા કેન્સરના કોષોને વધતા રોકે છે.
અશ્વગંધા પર શોધ
બ્રિટનના ચિકિત્સા વૈજ્ઞાનિકોએ જાનવરો પર ભારતીય જડ઼ી-બૂટી અશ્વગંધાનો અધ્યયન કર્યા પછી એવો નિષ્કર્ષ કાઢ્યો કે એના વડે અલ્ઝાઇમર રોગ પર નિયંત્રણ કરી શકાય છે.
ક્ષાર સૂત્ર ચિકિત્સાનો હરસ-મસા અને ભગન્દરમાં ઉપયોગ
શાસ્ત્રોક્ત ક્ષાર સૂત્ર ચિકિત્સા વડે હરસ-મસા અને ભગન્દર જેવા રોગો જડમૂળથી શરીરમાંથી દૂર કરી શકાય છે, આ તથ્યની સત્યતા પર અમેરિકી ચિકિત્સા વૈજ્ઞાનિકોએ મહોર મારી છે.
પંચકર્મમાં ઉપયોગી સ્વચાલિત મશીન
આઈ.આઈ.ટી. Indian Institute of Technology IIT, નવી દિલ્હી અને કે.આ.સિ.અ.પ. CCRAS, નવી દિલ્હીએ સંયુક્ત પ્રયાસ કરી આયુર્વેદના પંચકર્મને આધુનિક રૂપ આપવા ઓટોમેટિક મશીનનું ર્નિમાણ કર્યું છે. આ મશીન કેન્દ્રીય આયુર્વેદ અનુસન્ધાન સંસ્થાન, રોડ નં. ૬૬, પંજાબી બાગ –વેસ્ટ-, નવી દિલ્હી, ભારતમાં પ્રયોગમાં લેવાઇ રહી છે.
પ્રયોગશાળા દ્વારા આયુર્વેદિક ઔષધિઓનું નિદાન
એક આયુર્વેદિક ચિકિત્સકે દર્દીના લોહીની તપાસ દ્વારા (blood analysis) આયુર્વેદિક ઔષધિ નિદાન કરવાની વિધિ વિકસિત કરી છે. આને ‘’બ્લડ સિરમ ફ્લોક્યુલેશન ટેસ્ટ’’[Blood serum flocculation test]નું નામ આપવામાં આવ્યું છે.
બીમાર વ્યક્તિઓનું લોહી લઇ આયુર્વેદિક દવાઓનું નિદાન કરવાની એક વિધિ કેન્દ્રીય આયુર્વેદ અનુસન્ધાન સંસ્થાન Central Research Institute of Ayurveda-CRIA, નવી દિલ્હીમાં વિકસિત કરવામાં આવી છે. આ વિધિ પર પરીક્ષણ કાર્યો થઇ રહ્યાં છે.
શંખદ્રાવ આધારિત ઔષધિઓ
આયુર્વેદના ગ્રંથ ‘’રસતરન્ગણી’’માં વર્ણિત શંખદ્રાવ ઔષધિને આધાર માનીને આયુર્વેદના એક ચિકિત્સકે ધાતુઓ અને જડી-બૂટિઓ તેમ જ જીવ જન્તુઓના સાર ભાગ વડે ફોસ્ફેટ, સલ્ફેટ,મ્યૂરિયેટ,નાઇટ્રેટ,નાઇટ્રોમ્યૂરિયેટ તૈયાર કર્યાં છે. ‘’શંખદ્રાવ આધારિત આયુર્વેદિક ઔષધિયાં’’ના શોધ કાર્યની સરાહના નેશનલ ઇનોવેશન ફાઉન્ડેશન, અમદાવાદ, ભારત દ્વારા થઇ છે. આ વિધિથી સર્પગન્ધા નાઇટ્રેટ, સર્પગન્ધા મ્યૂરિયેટ, સર્પગન્ધા સલ્ફેટ, સર્પગન્ધા ફાસ્ફેટ, સર્પગન્ધા નાઇટ્રોમ્યૂરિયેટ ઉપરાંત લગભગ ૭૦ કરતાં વધુ ઔષધિઓનું ર્નિમાણ તથા પરીક્ષણ કરાયું હતું.
વિદેશોમાં આયુર્વેદ પર શોધ કાર્ય
ભારત ઉપરાંત અન્ય દેશોમાં જેમ કે અમેરિકા, બ્રિટન, જર્મની, જાપાન, નેપાળ,મ્યાનમાર, શ્રી લંકા વગેરે દેશોમાં આયુર્વેદની ઔષધિઓ પર શોધ કાર્યો થઇ રહ્યાં છે.
ઇલેક્ટ્રોત્રિદોષગ્રામ (ઈ.ટી.જી.)-નાડી-વિજ્ઞાનનું આધુનિક સ્વરૂપ-આયુર્વેદના સિદ્ધાન્તોની તથ્યો આધારિત પ્રસ્તુતિ
સમ્પૂર્ણ આયુર્વેદ ત્રિદોષના સિદ્ધાન્તો પર આધરિત છે. ત્રિદોષ સિદ્ધાંત મુજબ વાત,પિત્ત, કફ ત્રણ દોષ શરીરમાં રોગ પૈદા કરે છે. આ દોષોનું જ્ઞાન મેળવવાનો એકમાત્ર ઉપાય નાડી પરીક્ષણ છે, જેને પ્રાપ્ત કરવું આસાન કાર્ય નથી. નાડી પરીક્ષણના પરિણામો જોઇ કહી નહીં શકાય કે શરીરમાં પ્રત્યેક દોષની કેટલી અસર છે અને આ દોષ કેટલી માત્રામાં ઉપસ્થિત છે. કેવળ માત્ર નાડી પરીક્ષણ અનુમાન પર આધારિત છે. વાત, પિત્ત, કફ દોષનું પ્રમાણ નક્કી ‘’સ્ટેટસ ક્વાન્ટીફાઇ’’ કરવું કઠિન કામ અવશ્ય છે. એનાથી અધિક કઠિન કામ વાતાદિ દોષોના પાંચ પાંચ યાને પંદર ભેદ પારખી રોગની ઉપસ્થિતિ અનુસાર જ્ઞાન પામવું. આના પછી ‘’સપ્ત ધાતુઓ’’ની ઉપસ્થિતિને આંકવી પણ આસાન કામ નથી. ત્રણ પ્રકારના મલ, ઓજ, સમ્પૂર્ણ ઓજનું આંકન કરવું અઘરું કાર્ય અવશ્ય છે.
એક ભારતીય, કાનપુર શહેર, ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્ય નિવાસી, આયુર્વેદિક ચિકિત્સક ડો. દેશ બન્ધુ બાજપેયી એ એવી તકનીકનો વિકાસ કર્યો છે , જેનાથી આયુર્વેદના મૌલિક સિદ઼ધાંતોનો શરીરમાં કેટલો પ્રભાવ અને અસર છે, એ બધું જ્ઞાત કરી શકાય છે. આ તકનીકને ‘’ઇલેક્ટ્રો-ત્રિદોષ-ગ્રામ/ગ્રાફ/ગ્રાફી’’ અથવા સંક્ષિપ્તમાં ‘’ઈ.ટી.જી.’’ના નામથી ઓળખવામાં આવે છે.
ઈ.ટી.જી. તકનીક વડે આયુર્વેદના નિદાનાત્મક દૃષ્ટિકોણોને નિમ્ન સ્વરૂપોમાં પ્રાપ્ત કરવામાં આવે છે.
1-ત્રિદોષ જેવા કે વાત,પિત્ત,કફનું જ્ઞાન
2-ત્રિદોષના પ્રત્યેકના પાંચ ભેદ નું જ્ઞાન,
3-સપ્ત ધાતુનું આંકન, દોષ આધારિત સપ્ત ધાતુ
4-મલનું આંકલન જેવા કે પુરીષ, મૂત્ર, સ્વેદ
5-અગ્નિ બલ, ઓજ, સમ્પૂર્ણ ઓજ વગેરેનું આંકલન
આ મૌલિક સિદ્ધાન્તો ઉપરાંત ઈ. ટી. જી. તકનીક વડે આધુનિક ચિકિત્સા વિજ્ઞાનના નિદાનિક દ્રષ્ટિકોણને ધ્યાનમાં રાખતાં શરીરમાં વ્યાપ્ત બીમારીનું નિદાન કરી શકાય છે.
અ-વૈજ્ઞાનિક ચિકિત્સા વિજ્ઞાન
આધુનિક ચિકિત્સા વિજ્ઞાન એલોપૈથીનું સમર્થન કરનારા ચિકિત્સા વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે કે આયુર્વેદ એક અવૈજ્ઞાનિક ચિકિત્સા પદ્ધતિ છે. અને એનો કોઈ વૈજ્ઞાનિક આધાર નથી. જે પ્રકારે એલોપથીમાં રોગોનું કારણ બેક્ટેરિયા, ઇન્ફેક્સન, જેનેટિક આદિ હોય છે અને ઔષધિઓનું પરીક્ષણ જાનવરો પર કરવામાં આવે છે અને પરિણામ પ્રાપ્ત કરતાં સુધીની તમામ પ્રક્રિયા તથ્યો આધારિત [Evidence Based] હોય છે એવું આયુર્વેદમાં કંઇ પણ નથી અને સઘળું કપોલ કલ્પના પર આધારિત છે.
જનરલ ઓફ પોસ્ટ ગ્રેજ્યુએટ મેડિસિનમાં ચિકિત્સા વૈજ્ઞાનિકોએ દાવો કર્યો છે કે તમામ આયુર્વેદિક ઔષધિઓમાં એલોપેથિક સ્ટેરોઇડ મળે છે.
જનરલ ઓફ અમેરિકન મેડિકલ એસોસિયેશનના એક અધ્યયન પરથી કહેવામાં આવ્યું કે એશિયાના બજારોમાંથી પ્રાપ્ત થતી આયુર્વેદિક દવાઓના સેમ્પલ તપાસતાં હેવી મેટલ [Heavy metals] યાને ભારે ધાતુઓ જેમ કે પારો, સીસું ઔર સંખિયા જેવા પદાર્થ ૨૦ પ્રતિશત નમૂનામાં માત્રા કરતાં અધિક પ્રાપ્ત થાય છે.
સંદર્ભ
ટીકા-ટિપ્પણી
ગ્રન્થસૂચી
ચરક સંહિતા
સુશ્રુત સંહિતા
વાગ્ભટ્ટ
ભાવ પ્રકાશ, રચનાકાર ભાવ મિશ્ર
શારંગધર સંહિતા
આયુર્વેદ કી નયી ખોજ, ઇલેક્ટરો-ત્રિદોષ-ગ્રામ, ઈ0ટી0જી0, દિ માંરલ સાપ્તાહિક સમાચાર પત્ર, કાનપુર, India
પંચકર્મ
રસ ચિકિત્સા – લેખક- ડા0 પ્રભાકર ચટર્જી
ભારતીય રસશાસ્ત્ર: લેખક- ડા0 વિશ્વનાથ દ્વિવેદી
બનૌષધિ ચન્દ્રોદય : લેખક – ભન્ડારી
દ્રવ્ય ગુણ વિજ્ઞાન : લેખક – પ્રિયવ્રત ચૌબે
કલ્યાણ આરોગ્ય અંક, 2001, માસિક પત્રિકા, ગોરખપુર, ઉ0પ્ર0
આ પણ જુઓ
વેદ
બાહ્ય કડીઓ
આયુષ મંત્રાલય (આયુર્વેદ, યુનાની અને સિદ્ધા ઔષધીય પ્રણાલી) (અંગ્રેજીમાં)
આયુષ સંશોધન પ્રવેશિકા (અંગ્રેજીમાં)
CCRAS - કેન્દ્રીય આયુર્વેદીય વિજ્ઞાન સંશોધન પરિષદ (હિંદીમાં)
શ્રેણી:આયુર્વેદ
શ્રેણી:ચિકિત્સા પદ્ધતિ |
રાવણ | https://gu.wikipedia.org/wiki/રાવણ | રાવણ રામાયણનું એક વિશેષ પાત્ર છે. રાવણ લંકાનો રાજા હતો. તે પોતાના દસ માથાંને લીધે પણ ઓળખાતો હતો, જેને લીધે તેનું નામ દશાનનપડ્યું. રાવણમાં અવગુણની અપેક્ષાએ ગુણ અધિક હતા. કદાચ રાવણ ન હોત તો રામાયણની રચના પણ ન થઈ હોત. જોવા જઈએ તો રામકથામાં રાવણ જ એવું પાત્ર છે જે રામનાં ઉજ્જ્વળ ચરિત્રને ઉભારવાનું કામ કરે છે. રાવણ ભગવાન શિવ નો અનન્ય ભક્ત હતો..
thumb| દશાનન રાવણ
રાવણના ઉદયની માન્યતાઓ
પદ્મપુરાણ, શ્રીમદ્ ભાગવતમ્, કૂર્મપુરાણ, રામાયણ, મહાભારત, દશાવતારચરિત, વગેરે ગ્રંથોમાં રાવણનો ઉલ્લેખ થયો છે. રાવણના ઉદય વિષે વિવિધ ગ્રંથોમાં જુદો-જુદો ઉલ્લેખ મળે છે.
પદ્મપુરાણ તથા શ્રીમદ્ ભાગવતમ્ અનુસાર હિરણ્યાક્ષ તથા હિરણ્યકશિપુ, બીજા જન્મમાં રાવણ અને કુંભકર્ણ સ્વરૂપે જન્મ્યા.
વાલ્મીકિ રામાયણ મુજબ રાવણ પુલસ્ત્ય મુનિનો પૌત્ર હતો. અર્થાત્ તેના પુત્ર વિશ્વશ્રવાનો પુત્ર હતો. વિશ્વશ્રવાની વરવર્ણિની અને કૈકસી નામની બે પત્નિઓ હતી. વરવર્ણિનીએ કુબેરને જન્મ આપ્યો, શોક્યના પુત્રનો જન્મ થયો હોવાથી, ઈર્ષ્યામાં કૈકસીએ ગર્ભ ધારણ કર્યો, જેથી તેના ગર્ભમાંથી રાવણ અને કુંભકર્ણ ઉત્પન્ન થયા.
તુલસીદાસજીના રામચરિતમાનસમાં રાવણનો જન્મ શાપને કારણે થયો હતો. તે નારદ અને પ્રતાપભાનુની કથાઓને રાવણના જન્મનું કારણ બતાવે છે.
રાવણ મહાન જ્ઞાની હતો. તેની પાસે ત્રણ પ્રકારનાં ઐશ્વર્યો હતાં, લક્ષ્મી, બુદ્ધિ અને બળ. ભગવાન એક સાથે ક્યારેય આ ત્રણે વસ્તુ કોઇને આપતા નથી.
રાવણના જન્મની કથા
પૂર્વકાળ માં બ્રહ્માજી એ અનેક જીવ જંતુ બનાવ્યા અને તેમને સમુદ્ર ના જળ ની રક્ષા કરવા માટે કહ્યું ત્યારે તે જંતુઓમાં થી અમુક બોલ્યાં કે અમે આનું રક્ષણ (રક્ષા) કેવીરીતે કરીશું અને અમુકો એ કહ્યું કે અમે આનું યક્ષણ (પૂજા) કરીશું. આના પર બ્રહ્માજી એ કહ્યું કે જે રક્ષણ કરશે તે રાક્ષસ કહેવાશે અને જે યક્ષણ કરશે તે યક્ષ કહેવાશે. આ પ્રકારે તે બે જાતિયોં માં વહેંચાઈ ગયા. રાક્ષસોં માં હેતિ અને પ્રહેતિ બે ભાઈ હતાં. પ્રહેતિ તપસ્યા કરવા ચાલ્યો ગયો, પરંતુ હેતિ એ ભયા સાથે લગ્ન કર્યાં, જેથી તેને વિદ્યુત્કેશ નામક પુત્ર ઉત્પન્ન થયો. વિદ્યુત્કેશને સુકેશ નામક પરાક્રમી પુત્ર થયો. સુકેશ ને માલ્યવાન, સુમાલી અને માલી નામક ત્રણ પુત્ર થયા. ત્રણે જણા એ ને બ્રહ્માજી ની તપસ્યા કરી વરદાન પ્રાપ્ત કરી લીધું કે અમારો પ્રેમ અતુટ રહે અને અમને કોઈ પરાજિત ન કરી શકે. વરદાન પામી તેઓ નિર્ભય થઈ ગયાં અને સુરોં, અસુરોં ને સતાવવા માંડ્યાં. તેમણે વિશ્વકર્મા ને એક અત્યંત સુંદર નગર બનાવવા માટે કહ્યું. તેના પર વિશ્વકર્મા એ તેમને લંકા પુરી નું સરનામું બતાવી મોકલી દીધા . ત્યાં તેઓ ખૂબ આનંદ સાથે રહેવા લાગ્યાં માલ્યવાન ને વજ્રમુષ્ટિ, વિરૂપાક્ષ, દુર્મુખ, સુપ્તઘ્ન, યજ્ઞકોપ, મત્ત અને ઉન્મત્ત નામક સાત પુત્ર થયા. સુમાલી ને પ્રહસ્ત્ર, અકમ્પન, વિકટ, કાલિકામુખ, ધૂમ્રાક્ષ, દણ્ડ, સુપાર્શ્વ, સંહ્નાદિ, પ્રધસ અને ભારકર્ણ નામ ના દસ પુત્ર થયા. માલી ના અનલ, અનિલ, હર અને સમ્પાતી નામના ચાર પુત્ર થયા. તે સૌ બળવાન અને દુષ્ટ પ્રકૃતિ હોવાને કે લીધે ઋષિ-મુનિઓને કષ્ટ આપ્યા કરતા. તેમના કષ્ટોં થી દુઃખી થઇ ઋષિ-મુનિગણ જ્યારે ભગવાન વિષ્ણુ ના શરણે ગયા ત્યારે તેમણે આશ્વાસન આપ્યું કે હે ઋષિયોં! હું આ દુષ્ટોંનો અવશ્ય નાશ કરીશ.
જ્યારે રાક્ષસો ને વિષ્ણુ ના આ આશ્વાસન ની સૂચના મળી તો તે સૌ મંત્રણા કરી સંગઠિત થઇ માલી ના સેનાપતિત્વ માં ઇન્દ્રલોક પર આક્રમણ કરવા માટે ચાલી પડ્યાં. આ સમાચાર સાંભળી ભગવાન વિષ્ણુ એ પોતાના અસ્ત્ર-શસ્ત્ર સંભાળ્યા અને રાક્ષસોં નો સંહાર કરવા માંડ્યા. સેનાપતિ માલી સહિત ઘણાં રાક્ષસ માર્યા ગયા અને શેષ લંકા તરફ ભાગી ગયાં. જ્યારે ભાગી રહેલા રાક્ષસોં નો પણ નારાયણ સંહાર કરતા રહ્યાં તો માલ્યવાન ક્રુદ્ધ થઇ યુદ્ધભૂમિ માં પાછો ફર્યો. ભગવાન વિષ્ણુ ના હાથે અંત માં માલ્યવાન શેષ બચેલા રાક્ષસ સુમાલી ના નેતૃત્વ માં લંકા ત્યાગી પાતાળ માં જઇ વસ્યો અને લંકા પર કુબેર નું રાજ્ય સ્થાપિત થયું. રાક્ષસોં ના વિનાશ થી દુઃખી થઈ સુમાલી એ પોતાની પુત્રી કૈકસી ને કહ્યું કે પુત્રી! રાક્ષસ વંશ ના કલ્યાણ માટે હું ચાહું છું કે તું પરમ પરાક્રમી મહર્ષિ વિશ્રવા પાસે જઈ તેમની પાસેથી પુત્ર પ્રાપ્ત કર. તે પુત્ર આપણાં રાક્ષસો ની દેવતાઓથી રક્ષા કરી શકશે.
પિતા ની આજ્ઞા મેળવી કૈકસી વિશ્રવા પાસે ગઈ. તે સમયે ભયંકર આંધી ચાલી રહી હતી. આકાશ માં મેઘ ગરજી રહ્યાં હતા. કૈકસી નો અભિપ્રાય જાણી વિશ્રવા એ કહ્યું કે ભદ્રે! તુ આ ક્વેળા માં આવી છે.હું તારી ઇચ્છા તો પૂરી કરી દઈશ પરંતુ આનાથી તારી સંતાન દુષ્ટ સ્વભાવ વાળી અને ક્રૂરકર્મા થશે. મુનિ ની વાત સાંભળી કૈકસી તેમના ચરણોં માં પડી અને બોલી કે ભગવન્! આપ બ્રહ્મવાદી મહાત્મા છો. તમારી પાસેથી હું આવા દુરાચારી સંતાન પામવાની આશા નથી કરતી. અતઃ તમે મારા પર કૃપા કરો. કૈકસીના વચન સાંભળી મુનિ વિશ્રવાએ કહ્યું કે ભલે, તો તારો સૌથી નાનો પુત્ર સદાચારી અને ધર્માત્મા થશે.
આ પ્રકારે કૈકસીએ દસ મુખ વાળા પુત્ર ને જન્મ આપ્યો જેનું નામ દશગ્રીવ (રાવણ) રાખવામાં આવ્યું. તે પશ્ચાત્ કુમ્ભકર્ણ, શૂર્પણખા અને વિભીષણ નો જન્મ થયો. દશગ્રીવ અને કુમ્ભકર્ણ અત્યંત દુષ્ટ થતા, પરંતુ વિભીષણ ધર્માત્મા પ્રકૃતિ નો હતો. પોતાના ભાઈ વૈશ્રવણ થી પણ અધિક પરાક્રમી અને શક્તિશાળી બનવા માટે દશગ્રીવે પોતાના ભાઈયોં સહિત બ્રહ્માજી ની તપસ્યા કરી. બ્રહ્મા ના પ્રસન્ન થવા પર દશગ્રીવે માંગ્યું કે હું ગરુડ઼, નાગ, યક્ષ, દૈત્ય, દાનવ, રાક્ષસ તથા દેવતાઓં માટે અવધ્ય થઈ જાઊઁ. બ્રહ્માજી એ 'તથાસ્તુ' કહી તેની ઇચ્છા પૂરી કરી. વિભીષણ ને ધર્મ માં અવિચલ મતિ નું અને કુંભકર્ણ ને વર્ષોં સુધી સુતા રહેવાનું વરદાન મળ્યું
રાવણ વિવાહ
દશગ્રીવે લંકાના રાજા કુબેરને વિવશ કર્યો કે તે લંકા છોડી પોતાનું રાજ્ય તેને સૌંપી દે. પોતાના પિતા વિશ્રવાના સમજાવવાથી કુબેરે લંકાનો પરિત્યાગ કરી દીધો અને રાવણ પોતાની સેના, ભાઈઓ તથા સેવકો સાથે લંકામાં રહેવા લાગ્યો. લંકામાં સ્થાયી થયા બાદ પોતાની બહેન શૂર્પણખા નો વિવાહ કાલકા ના પુત્ર દાનવરાજ વિદ્યુવિહ્વા સાથે કરી દીધો. તેણે સ્વયં દિતિ ના પુત્ર મય ની કન્યા મન્દોદરી સાથે વિવાહ કર્યા જે હેમા નામક અપ્સરાના ગર્ભથી ઉત્પન્ન થઈ હતી. વિરોચનકુમાર બલિ ની પુત્રી વજ્રજ્વલા સાથે કુમ્ભકર્ણના અને ગન્ધર્વરાજ મહાત્મા શૈલૂષ ની કન્યા સરમા સાથે વિભીષણ ના વિવાહ થયા. થોડો સમય પશ્ચાત્ મન્દોદરી એ મેઘનાદ ને જન્મ આપ્યો. જે ઇન્દ્ર ને પરાસ્ત કરી સંસારમાં ઇન્દ્રજીત ના નામ થી પ્રસિદ્ધ થયો.
રાવણ દ્વારા ભગવાન શંકરની પ્રાર્થના
સત્તાના મદમાં રાવણ ઉચ્છૃંખલ થઇ દેવતાઓં, ઋષિઓ, યક્ષો અને ગંધર્વોને અનેક પ્રકારે કષ્ટ દેવા લાગ્યો. એક વખત તેણે કુબેર પર ચઢાઈ કરી તેને યુદ્ધમાં પરાજિત કરી દિધો અને પોતાના વિજયની સ્મૃતિના રૂપમાં કુબેરના પુષ્પક વિમાન પર અધિકાર જમાવી લીધો. તે વિમાનનો વેગ મન સમાન તીવ્ર હતો. તે પોતાની ઊપર બેઠેલા લોકોની ઇચ્છાનુસાર નાનું કે મોટું રૂપ ધારણ કરી શકતું હતું. વિમાનમાં મણિ અને સોના ની સીડીઓ બનેલી હતી અને તપેલા સોના સમાન ચળકતું આસન બનેલું હતું. તે વિમાન પર બેસી જ્યારે તે 'શરવણ' નામથી પ્રસિદ્ધ સરકણ્ડોના વિશાળ વનમાંથી પસાર થઇ રહ્યો હતો ત્યારે ભગવાન શંકર ના પાર્ષદ નંદીશ્વરે તેને રોકતા કહ્યું કે દશગ્રીવ! આ વનમાં સ્થિત પર્વત પર ભગવાન શંકર ક્રીડા કરે છે, માટે અહીં બધા સુર, અસુર, યક્ષ આદિનો પ્રવેશ નિષિદ્ધ કરવામાં આવ્યો છે. નંદીશ્વરના વચનોથી ક્રોધિત થઈ રાવણ વિમાનમાંથી ઉતરી ભગવાન શંકર તરફ ચાલ્યો. તેને રોકવા માટે તેનાથી થોડેક દૂર હાથમાં શૂળ લઈ નંદી બીજા શિવની જેમ ઉભો રહી ગયો. તેમનું મુખ વાનર સમાન લાગતું હતું. તેને જોઈ રાવણ ઠહાકા મારી હસી પડ્યો. આથી કુપિત (ક્રોધિત) થઈ નંદી બોલ્યો કે દશાનન! તેં મારા વાનર રૂપની અવહેલના કરી છે, માટે તારા કુળનો નાશ કરવા માટે મારા સમાન પરાક્રમી રૂપ અને તેજ થી સમ્પન્ન વાનર ઉત્પન્ન થશે. રાવણે આ તરફ જરા પણ ધ્યાન ન દીધું અને બોલ્યો કે જે પર્વતે મારી વિમાન યાત્રામાં વિધ્ન પાડ્યું છે, આજે હું તેનેજ ઉખાડી ફેંકીશ. આમ કહી તેણે પર્વતના નીચલા ભાગમાં હાથ નાખી તેને ઉપાડવાનો પ્રયત્ન કર્યો. જ્યારે પર્વત હલવા લાગ્યો તો ભગવાન શંકરે તે પર્વતને પોતાના પગના અંગૂઠાથી દબાવી દીધો આથી રાવણનો હાથ ખરાબ રીતે દબાઈ ગયો. અને તે પીડાથી ચીસો પાડવા લાગ્યો. જ્યારે તે કોઈ રીતે હાથ ન કાઢી શક્યો તો રોતા-રોતા ભગવાન શંકરની સ્તુતિ અને ક્ષમા પ્રાર્થના કરવા લાગ્યો. આ સાંભળી ભગવાન શંકરે તેને માફ કરી દીધો અને તેની પ્રાર્થાના કરવાથી તેને એક ચંદ્રહાસ નામનું ખડ્ગ પણ આપ્યું.
રાવણનો અત્યાચાર
એક દિવસ હિમાલય પ્રદેશ માં ભ્રમણ કરતા કરતા રાવણે અમિત તેજસ્વી બ્રહ્મર્ષિ કુશધ્વજ ની કન્યા વેદવતી ને તપસ્યા કરતાં જોઈ. તેને જોઈ રાવણ મુગ્ધ થઇ ગયો અને તેની પાસે આવી તેનો પરિચય તથા અવિવાહિત રહેવાનું કારણ પૂછ્યું. વેદવતીએ પોતાનો પરિચય દીધા પછી કહ્યું કે મારા પિતા વિષ્ણુ સાથે મારા વિવાહ કરાવવા માંગતા હતા. આથી ક્રુદ્ધ (ક્રોધિત) થઈ મારી કામના કરવા વાળા દૈત્યરાજ શમ્ભુ એ તેમનો વધ કરી દીધો. તેમના મરવાથી મારી માતા પણ દુઃખી થઈ ચિતા માં પ્રવિષ્ટ થઈ ગઈ. ત્યારથી હું મારા પિતા ની ઇચ્છા પૂરી કરવા માટે ભગવાન વિષ્ણુ ની તપસ્યા કરી રહી છું. તેમને જ મેં મારા પતિ માની લીધા છે.
પહેલાં રાવણ વેદવતી ને વાતોં મા ફુસલાવવા લાગ્યો, પરંતુ જ્યારે તેણે જબરદસ્તી કરતા તેણી ના કેશ પકડી લીધા, વેદવતી એ એક જ ઝટકા માં પકડાયેલા કેશ કાપી દીધા અને એમ કહેતી અગ્નિમાં પ્રવિષ્ટ થઈ ગઈ કે દુષ્ટ! તેં મારું અપમાન કર્યું છે. આ સમયે તો હું આ શરીર ત્યાગી રહી છું, પરંતુ તારો વિનાશ કરવા માટે ફરી જન્મ લઇશ. આગલા જન્મ માં હું અયોનિજા કન્યા ના રૂપ માં જન્મ લઈ કોઇ ધર્માત્માની પુત્રી બનીશ. આગલા જન્મ માં તે કન્યા કમલ ના રૂપ માં ઉત્પન્ન થઈ. તે સુંદર કાન્તિ વાળી કમલ કન્યા ને એક દિવસ રાવણ પોતાના મહેલ માં લઈ ગયો. તેને જોઈ જ્યોતિષિઓ એ કહ્યું કે રાજન્! જો આ કમલ કન્યા આપના ઘર માં રહી તો આપના અને આપના કુળ ના વિનાશ નું કારણ બનશે. આ સાંભળી રાવણે તેને સમુદ્ર માં ફેંકી દીધી. ત્યાંથી તે ભૂમિને પ્રાપ્ત થઈ રાજા જનક ના યજ્ઞ મંડપ ના મધ્યવર્તી ભૂભાગ માં પહોંચી. ત્યાં રાજા દ્વારા હળ થી ખેડાતી ભૂમિમાંથી તે કન્યા ફરી પ્રાપ્ત થઈ. તેજ વેદવતી સીતા ના રૂપ માં રામ ની પત્ની બની.
રાજા અનરણ્યનો રાવણને શ્રાપ
અનેક રાજા મહારાજાઓને પરાજિત કરતો દશગ્રીવ ઇક્ષ્વાકુ વંશના રાજા અનરણ્ય પાસે પહોંચ્યો જે અયોધ્યા પર રાજ્ય કરતા હતા. તેણે તેને પણ દ્વંદ યુદ્ધ કરવા અથવા પરાજય સ્વીકાર કરવા લલકાર્યો. બનેંમાં ભીષણ યુદ્ધ થયું પરંતુ બ્રહ્માજીના વરદાન ને લીધે રાવણ તેમનાથી પરાજિત ન થઈ શક્યો. જ્યારે અનરણ્યનું શરીર અત્યંત ક્ષત-વિક્ષત થઈ ગયું ત્યારે રાવણ ઇક્ષ્વાકુ વંશનું અપમાન અને ઉપહાસ કરવા લાગ્યો. આથી ક્રોધિત થઈ અનરણ્યે તેને શ્રાપ આપતાં કહ્યું કે, "તેં પોતાના વ્યંગપૂર્ણ શબ્દોથી ઇક્ષ્વાકુ વંશનું અપમાન કર્યું છે, માટે હું તને શાપ આપં છું કે મહાત્મા ઇક્ષ્વાકુનાં આ જ વંશમાં દશરથ નંદન રામનો જન્મ થશે જે તારો વિનાશ કરશે. આમ કહી રાજા સ્વર્ગ સિધાવ્યાં.
બાલી સાથે મૈત્રી
રાવણ ની ઉદ્દણ્ડતા માં કમી ન આવી. રાક્ષસ અથવા મનુષ્ય જેને પણ તે શક્તિશાળી પામતો, તેની સાથે યુદ્ધ કરવા લાગતો. એક વાર તેણે સાંભળ્યું કે કિષ્કિન્ધા પુરી નો રાજા બાલિ ખૂબ બળવાન અને પરાક્રમી છે તો તે તેની પાસે યુદ્ધ કરવા માટે જઈ પહોંચ્યો. બાલિ ની પત્ની તારા, તારા ના પિતા સુષેણ, યુવરાજ અંગદ અને તેના ભાઈ સુગ્રીવ એ તેને સમજાવ્યો કે આ સમયે બાલિ નગરથી બહાર સન્ધ્યોપાસના માટે ગયો છે. તેઓ જ તમારી સાથે યુદ્ધ કરી શકશે અન્ય કોઈ વાનર એટલો પરાક્રમી નથી કે જે આપ સાથે યુદ્ધ કરી શકે. માટે આપ થોડી વાર તેમની પ્રતીક્ષા કરો. પછી સુગ્રીવે કહ્યું કે રાક્ષસરાજ! સામે જે શંખ જેવો હાડકા નો ઢગલો છે તે બાલિ સાથે યુદ્ધની ઇચ્છા સાથે આવેલા આપ જેવા વીરોં નો જ છે. બાલિ એ તે સૌનો અંત કર્યો છે.જો આપ અમૃત પીને આવ્યાં હોવ તો પણ જે ક્ષણ બાલિ સાથે ટક્કર લેશો, તે ક્ષણ આપના જીવનનો અંતિમ ક્ષણ હશે. જો આપને મરવાની બહુ જલ્દી હોય તો આપ દક્ષિણ સાગર ના કિનારે ચાલ્યાં જાવ ત્યાં આપને બાલિના દર્શન થઈ જશે.
સુગ્રીવના વચન સાંભળી રાવણ વિમાન પર સવાર થઈ તત્કાલ દક્ષિણ સાગરમાં તે સ્થાન પર જઈ પહોંચ્યો જ્યાં બાલિ સન્ધ્યા કરી રહ્યો હતો. તેણે વિચાર્યું હું ચુપચાપ બાલિ પર આક્રમણ કરી દઈશ. બાલિ એ રાવણને આવતા જોઈ લીધો પરંતુ તે જરા પણ વિચલિત ન થયો અને વૈદિક મન્ત્રોંના ઉચ્ચારણ કરતો રહ્યો. જેવો તેને પકડવા માટે રાવણે પાછળથી હાથ ઉગામ્યો, સતર્ક બાલિએ તેને પકડી પોતાની કાઁખમાં દબાવી દિધો અને આકાશમાં ઉડવા લાગ્યો. રાવણ વારંવાર બાલિને પોતાના નખોંથી કચોટતો રહ્યો પરંતુ બાલિએ તેની કોઈ ચિંતા કરી નહીં. તેને છોડાવવા માટે રાવણના મંત્રી અને અનુચર તેની પાછળ અવાજ કરતા દોડ્યાં પરંતુ તેઓ બાલિ પાસે પણ ન પહોંચી શક્યાં. આ પ્રકારે બાલિ રાવણને લઈ પશ્ચિમી સાગર ના કિનારે પહોંચ્યો. ત્યાં તેણે સન્ધ્યોપાસના પૂરી કરી. ફરી તે દશાનનને લઈ કિષ્કિન્ધાપુરી પાછો ફર્યો. પોતાના ઉપવનમાં એક આસન પર બેસી તેણે રાવણને પોતાની કાઁખથી કાઢી પૂછ્યું કે હવે કહો કે આપ કોણ છો અને અહીં શામાટે આવ્યાં છો?
રાવણે ઉત્તર આપ્યો કે હું લંકાનો રાજા રાવણ છું. આપ સાથે યુદ્ધ કરવા માટે આવ્યો હતો. તે યુદ્ધ મને મળી ગયું.મેં આપનું અદ્ભુત બળ જોઈ લીધું. હવે હું અગ્નિ ની સાક્ષી દઇ આપ સાથે મિત્રતા કરવા માંગુ છું. પછી બનેંએ અગ્નિની સાક્ષીએ એક બીજા સાથે મિત્રતા સ્થાપિત કરી.
રાવણના ગુણ
રાવણમાં ગમે તેટલું રાક્ષસત્વ કેમ ન હોય, તેના ગુણોને અવગણી ન શકાય. રાવણ એક અતિ બુદ્ધિમાન બ્રાહ્મણ તથા શંકર ભગવાન નો ખૂબ મોટો ભક્ત હતો. તે મહા તેજસ્વી, પ્રતાપી, પરાક્રમી, રૂપવાન તથા વિદ્વાન હતો.
વાલ્મીકિ તેના ગુણોને નિષ્પક્ષતા સાથે સ્વીકાર કરતા તેને ચારે વેદોનો વિશ્વવિખ્યાત જ્ઞાતા અને મહાન વિદ્વાન બતાવે છે. તે પોતાના રામાયણમાં હનુમાનના રાવણના દરબારમાં પ્રવેશ સમયે લખે છે:
અહો રૂપમહો ધૈર્યમહોત્સવમહો દ્યુતિ:
અહો રાક્ષસરાજસ્ય સર્વલક્ષણયુક્તતા
આગળ તેઓ લખે છે "રાવણને જોતાં જ રામ મુગ્ધ થઈ જાય છે અને કહે છે કે રૂપ, સૌન્દર્ય, ધૈર્ય, કાન્તિ તથા સર્વલક્ષણયુક્ત હોવા છતાં પણ આ રાવણમાં અધર્મ બળવાન ન હોત તો આ દેવલોકનો પણ સ્વામી બની જાત"
જ્યાં રાવણ દુષ્ટ હતો અને પાપી હતો ત્યાં જ તેનામાં શિષ્ટાચાર અને ઊઁચા આદર્શોવાળી મર્યાદાઓ પણ હતી. રામના વિયોગમાં દુઃખી સીતાને રાવણે કહ્યું , "હે સીતે! જો તુ મારા પ્રતિ કામભાવ નથી રાખતી તો હું તને સ્પર્શ ન કરી શકું" શાસ્ત્રો અનુસાર વન્ધ્યા, રજસ્વલા, અકામા, આદિ સ્ત્રીઓને સ્પર્શ કરવાનો નિષેધ છે. અતઃ પોતાના પ્રતિ અકામા સીતાને સ્પર્શ ન કરી રાવણ મર્યાદાઓનું જ આચરણ કરતો હતો.
વાલ્મીકિ રામાયણ અને રામચરિતમાનસ બનેં ગ્રંથોમાં રાવણને ખૂબ મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. રાક્ષસી માતા અને ઋષિ પિતાનું સંતાન હોવાથી સદૈવ બે પરસ્પર વિરોધી તત્વ રાવણના અન્તઃકરણને વલોવતા રહેતાં.
રાવણના અવગુણ
વાલ્મીકિ, રાવણના અધર્મી હોવાને તેનો મુખ્ય અવગુણ ગણે છે. તેમનાં રામાયણમાં રાવણનો વધ થવા પર મંદોદરી વિલાપ કરતાં કહે છે, "અનેક યજ્ઞોનો વિલોપ કરવા વાળા, ધર્મ વ્યવસ્થાઓને તોડનારા, દેવ-અસુર અને મનુષ્યોની કન્યાઓનું જ્યાંત્યાંથી હરણ કરવા વાળા, આજે તું પોતાના આ જ પાપ કર્મોં ને લીધે જ વધને પ્રાપ્ત થયો છે."
તુલસીદાસ માત્ર તેના અહંકારને જ તેનો મુખ્ય અવગુણ બતાવે છે. તેમણે રાવણને બહારથી રામ સાથે શત્રુભાવ રાખવા છતાં હૃદયથી તેમનો ભક્ત બતાવ્યો છે. તુલસીદાસ અનુસાર રાવણ વિચારે છે કે જો સ્વયં ભગવાને અવતાર લીધો છે તો હું જઈને તેમનાથી હઠપૂર્વક વેર કરીશ અને પ્રભુના બાણોના આઘાતથી પ્રાણ છોડી ભવબંધનથી મુક્ત થઈ જઈશ.
રાવણનાં દસ શિશ
રાવણનાં દસ માથા હોવાની ચર્ચા રામાયણમાં આવે છે. તે વદ અમાસ ને દિવસે યુદ્ધ માટે નીકળ્યો હતો તથા એક-એક દિવસે ક્રમશઃ એક-એક માથા કપાય છે. આ રીતે દસમા દિવસે એટલે કે સુદ દશમ ના દિવસે રાવણનો વધ થાય છે. રામચરિતમાનસ માં એમ પણ વર્ણન આવે છે કે જે માથાને રામ પોતાના બાણથી હણી દેતાં, પુનઃ તેના સ્થાન પર બીજું માથું ઊગી નીકળતું. વિચાર કરવાની વાત છે કે શું એક અંગના કપાવવાથી ત્યાં પુનઃ નવું અંગ ઉત્પન્ન થઇ શકે? વસ્તુતઃ રાવણના આ માથા કૃત્રિમ હતાં - આસુરી માયા થી બનેલા હતાં. મારીચ નું ચાંદીના બિન્દુઓ યુક્ત સ્વર્ણ મૃગ બની જવું, રાવણનું સીતા સમક્ષ રામનું કપાયેલું માથું રાખવું વિગેરેથી સિદ્ધ થાય છે કે રાક્ષસ માયાવી હતા. તેઓ અનેક પ્રકારના ઇન્દ્રજાલ (જાદૂ) જાણતા હતાં, આમ રાવણના દસ માથા અને વીસ હાથને પણ કૃત્રિમ માની શકાય.
સંદર્ભ અને ટીકા
શ્રીમદ્વાલ્મીકીય રામાયણ (પ્રથમ અને દ્વિતીય ખંડ), સચિત્ર, હિંદી અનુવાદ સહિત, પ્રકાશક અને મુદ્રક: ગીતાપ્રેસ, ગોરખપુર
વાલ્મીકીય રામાયણ, પ્રકાશક: દેહાતી પુસ્તક ભંડાર, દિલ્લી
બાહ્ય કડીઓ
રાવણના જન્મની કથા
શ્રેણી:પૌરાણિક પાત્રો
શ્રેણી:રામાયણ
શ્રેણી:હિંદુ ધર્મ
શ્રેણી:અસુર |
યજ્ઞ | https://gu.wikipedia.org/wiki/યજ્ઞ | thumb|યજ્ઞ.
યજ્ઞ એ સનાતન ધર્મમાં સામાન્ય રીતે મંત્રો સાથે અગ્નિમાં આહુતિ દેવાની અતિ પ્રાચિન અને મહત્વપૂર્ણ ક્રિયા છે.
તાત્પર્ય
ત્યાગ, બલિદાન, શુભ કર્મ, પોતાના પ્રિય ખાદ્ય પદાર્થોં અને મૂલ્યવાન સુગંધિત પૌષ્ટિક દ્રવ્યોને અગ્નિ તથા વાયુના માધ્યમથી સમસ્ત સંસારનાં કલ્યાણ માટે યજ્ઞ દ્વારા વિતરિત કરવામાં આવે છે. વાયુ શોધનથી સૌને આરોગ્યવર્ધક શ્વાસ લેવાનો અવસર મળે છે. હવન થયેલા પદાર્થ વાયુભૂત થઈ પ્રાણિમાત્રનને પ્રાપ્ત થાય છે અને તેમના સ્વાસ્થ્યવર્ધન, રોગ નિવારણમાં સહાયક થાય છે. યજ્ઞ કાળમાં ઉચ્ચારિત વેદ મંત્રોનો પુનીત શબ્દ ધ્વનિ આકાશમાં વ્યાપ્ત કરી લોકોના અંતઃકરણને સાત્વિક અને શુદ્ધ બનાવે છે.
યજ્ઞીય વિજ્ઞાન
200px|right|thumb|સત્સ્વરૂપદાસ ગોસ્વામી યજ્ઞ કરતાં
મંત્રોમાં અનેક શક્તિના સ્રોત દબાયેલા છે. જે પ્રકારે અમુક સ્વર-વિન્યાસ યુક્ત શબ્દોની રચના કરવાથી અનેક રાગ-રાગિણીઓ બની જતી હોય છે અને તેમનો પ્રભાવ સાંભળવાવાળા પર વિભિન્ન પ્રકારે થાય છે, તેજ પ્રકારે મંત્રોચ્ચારણથી પણ એક વિશિષ્ટ પ્રકારનાં ધ્વનિ તરંગ નિકળે છે અને તેમનો ભારી પ્રભાવ વિશ્વવ્યાપી પ્રકૃતિ પર, સૂક્ષ્મ જગત પર તથા પ્રાણિઓના સ્થૂળ તથા સૂક્ષ્મ શરીરો પર પડે છે. યજ્ઞ દ્વારા શક્તિશાળી તત્ત્વ વાયુમંડળમાં ફેલાવાય છે.
યજ્ઞનો ધૂમાડો આકાશમાં જઈ વાદળ બની જાય છે. વર્ષાના જળ સાથે જ્યારે તે પૃથ્વી પર આવે છે, તો તેનાથી પરિપુષ્ટ અન્ન, ઘાસ તથા વનસ્પતિઓ ઉત્પન્ન થાય છે, જેના સેવનથી મનુષ્ય તથા પશુ-પક્ષી સૌ પરિપુષ્ટ થાય છે.
અનેક પ્રયોજનો માટે-અનેક કામનાઓની પૂર્તિ માટે, અનેક વિધાનો સાથે, અનેક વિશિષ્ટ યજ્ઞ પણ કરી શકાય છે. દશરથે પુત્રેષ્ટિ યજ્ઞ કરી ચાર ઉત્કૃષ્ટ સંતાન પ્રાપ્ત કર્યા હતા, અગ્નિપુરાણમાં તથા ઉપનિષદોમાં વર્ણિત પંચાગ્નિ વિદ્યામાં આ રહસ્ય ખૂબ વિસ્તારપૂર્વક બતાવાયું છે. વિશ્વામિત્ર આદિ ઋષિ પ્રાચીનકાળમાં અસુરતા નિવારણ માટે મોટા-મોટા યજ્ઞ કરતાં હતાં. રામ-લક્ષ્મણને આવા જ એક યજ્ઞની રક્ષા માટે સ્વયં જવું પડ્યું હતું. લંકા યુદ્ધ બાદ રામે દસ અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યાં હતાં. મહાભારત પશ્ચાત્ કૃષ્ણે પણ પાંડવો પાસે એક મહાયજ્ઞ કરાવ્યો હતો, તેમનો ઉદ્દેશ્ય યુદ્ધજન્ય વિક્ષોભથી ક્ષુબ્ધ વાતાવરણની અસુરતાનો સમાધાન કરવાનો જ હતો. જ્યારે પણ આકાશના વાતાવરણમાં અસુરતાની માત્રા વધી જાય, તો તેનો ઉપચાર યજ્ઞ પ્રયોજનોથી વધુ બીજો કાંઈ હોઈ ન શકતો.
શ્રેણી:હિંદુ ધર્મ
શ્રેણી:હિંદુ સંસ્કૃતિ |
દૂધરેજ | https://gu.wikipedia.org/wiki/દૂધરેજ | દૂધરેજ એ સુરેન્દ્રનગરથી ઉત્તર- પશ્ચિમ દિશામાં પાંચ કિમી દૂર આવેલું નગર છે. દૂધરેજ નગર વઢવાણ શહેર સાથે સીધું જોડાયેલું છે.
યાત્રાધામ
દૂધરેજ સમગ્ર રબારી/ગોપાલક સમાજનું મુખ્ય યાત્રાધામ છે. અહીંના આરાધ્યદેવ ભગવાન શ્રીરામ છે અને તે શ્રી વટપતિ કે "વડવાળા" નામે જાણીતા છે. આ સ્થળે રબારી સમાજના મુખ્ય ગુરૂની ગાદી આવેલી છે. હાલના સમયમાં (ઇ. સ. ૨૦૦૭) પરમ પૂજ્ય ધર્મ ધૂરંધર શ્રી કણીરામબાપૂ મહંત શ્રી છે.
સંદર્ભો
બાહ્ય કડીઓ
દૂધરેજવડવાળા.કોમ
શ્રેણી:સુરેન્દ્રનગર જિલ્લો
શ્રેણી:યાત્રાધામ |
મહારાજા સયાજીરાવ વિશ્વવિદ્યાલય | https://gu.wikipedia.org/wiki/મહારાજા_સયાજીરાવ_વિશ્વવિદ્યાલય | ભારત દેશના પશ્ચિમ ભાગમાં આવેલા ગુજરાત રાજ્યના મધ્ય ભાગમાં આવેલા વડોદરા જિલ્લાના વહીવટી મુખ્ય મથક તેમ જ આઝાદી પહેલાંના ગાયકવાડી શાસનની રાજધાનીના શહેર વડોદરા ખાતે આવેલી મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટી પહેલા બરોડા વિશ્વવિદ્યાલય તરીકે પ્રખ્યાત હતી.
ઇતિહાસ
250px|thumb|right|વિશ્વવિદ્યાલયના પ્રાંગણમાં મહારાજા સયાજીરાવ ત્રીજાનું પૂતળું.
મહારાજા સયાજીરાવના પૌત્ર શ્રી પ્રતાપસિંહ રાવ ગાયકવાડે મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીની સ્થાપના કરી. આ સાથે તેમણે તેમના દાદાની ઈચ્છા પ્રમાણે સર સયાજીરાવ ડાયમંડ જ્યુબીલી અને મેમોરીયલ ટ્રસ્ટની સ્થાપના કરી. વડોદરામાં આ પ્રકારની યુનિવર્સિટીની જરૂરીયાત અને તેની સ્થાપનાના વિચારે તે સમયના વડોદરા સ્ટેટના શાશકોનું ધ્યાન ખેંચ્યુ હતુ. ડો. જેક્સન, જેઓ ત્યારે (૧૯૦૮)માં વડોદરા કોલેજના પ્રિન્સીપાલ હતા, આ વિચાર અને પછી તેના અમલ કરાવવા માટે અને મહારાજા સયાજીરાવ ત્રીજા યુનિવર્સિટીની સ્થાપના તથા તેના વિસ્તાર માટે જવાબદાર છે. તેમણે એક સ્વતંત્ર અને સગવડતા વાળા વિજ્ઞાન સંકુલની રચના પર ભાર મૂક્યો.
બાહ્ય કડીઓ
શ્રેણી:ગુજરાતની યુનિવર્સિટીઓ
શ્રેણી:વડોદરા શહેર
શ્રેણી:જોવાલાયક સ્થળો
શ્રેણી:શિક્ષણ |
સ્વામીનારાયણ સંપ્રદાય | https://gu.wikipedia.org/wiki/સ્વામીનારાયણ_સંપ્રદાય | REDIRECT સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાય |
મહાદેવી વર્મા | https://gu.wikipedia.org/wiki/મહાદેવી_વર્મા | મહાદેવી વર્મા (૨૬ માર્ચ ૧૯૦૭ - ૧૧ સપ્ટેમ્બર ૧૯૮૭) હિંદીની સર્વાધિક પ્રતિભાવાન કવયિત્રીઓમાંથી છે. તેઓ હિન્દી સાહિત્યમાં છાયાવાદી યુગના ચાર પ્રમુખ સ્થંભોમાંના એક મનાય છે. આધુનિક હિન્દીની સૌથી સશક્ત કવયિત્રીઓમાંના એક હોવાને કારણે એ આધુનિક મીરાના નામથી પણ ઓળખાય છે. કવિ નિરાલાએ એમને “હિન્દીના વિશાલ મંદિરની સરસ્વતિ" પણ કહ્યું છે.
એમણે ખડી બોલી હિન્દીની કવિતામાં એ કોમળ શબ્દાવલિનો વિકાસ કર્યો જે આજ સુધી ફક્ત વ્રજભાષામાં જ સંભવ મનાય છે. એ માટે એમણે પોતાના સમયને અનુકૂળ સંસ્કૃત અને બંગાળીના કોમળ શબ્દ ચૂંટી હિન્દીના પહેરણ પહેરાવ્યા. સંગીતની જાણકાર હોવાને કારણે એમના ગીતોના નાદ-સૌંદર્ય અને પૈની ઉક્તિઓની વ્યંજના શૈલી અન્યત્ર દુર્લભ છે. એમણે અધ્યાપનથી પોતાના કાર્યજીવનની શરૂઆત કરી અને અંતિમ સમય સુધી એ પ્રયાગ મહિલા વિદ્યાપીઠની પ્રધાનાચાર્ય બની રહી. એમનો બાળ-વિવાહ થયો પરંતુ એમણે અવિવાહિતની જેમ જીવન વિતાવ્યું. પ્રતિભાવંત કવિયત્રી અને ગદ્ય લેખિકા મહાદેવી વર્મા સાહિત્ય અને સંગીતમાં નિપુણ હોવાની સાથે સાથે કુશળ ચિત્રકાર અને સૃજનાત્મક અનુવાદક પણ હતા.
પુરસ્કારો અને શ્રદ્ધાંજલિ
૧૯૫૬: પદ્મભૂષણ પુરસ્કાર.
૧૯૭૯: સાહિત્ય અકાદમી ફેલોશીપ.
૧૯૮૨: જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કાર, તેમની કાવ્ય સંગ્રહ યમ માટે.
૧૯૮૮: પદ્મવિભૂષણ.Rubin, David. The Return of Sarasvati: Four Hindi Poets. Oxford University Press, 1993, p. 153.
૨૮ એપ્રિલ ૨૦૧૮: મહાદેવી વર્મા ભારતીય ગુગલ ડુડલ પર દર્શાવાયા.
સંદર્ભો
Category:હિંદી સાહિત્યકાર
શ્રેણી:અલ્હાબાદના લોકો
શ્રેણી:જ્ઞાનપીઠ એવોર્ડ વિજેતા
શ્રેણી:પદ્મભૂષણ પુરસ્કાર વિજેતા
શ્રેણી:પદ્મવિભૂષણ પુરસ્કાર વિજેતાઓ
શ્રેણી:૧૯૦૭માં જન્મ
શ્રેણી:૧૯૮૭માં મૃત્યુ |
હિમાલય | https://gu.wikipedia.org/wiki/હિમાલય | thumb|right|હિમાલય
હિમાલય એશિયામાં સ્થિત એક પર્વતમાળા છે. તે ભારત ઉપમહાદ્વીપને તિબેટ ઉચ્ચપ્રદેશથી અલગ પાડે છે. હિમાલયમાં કારાકોરમ અને હિંદુ કુશ જેવા પર્વતો પણ ગણાય છે. હિમાલયનું નામ સંસ્કૃતના શબ્દ હિમ (એટલે કે બરફ) અને આલય (એટલે કે રહેઠાણ) થી આવ્યુ છે. આ પર્વત અફઘાનિસ્તાનથી બ્રહ્મદેશ સુધી લગભગ ૧૬૦૦ માઈલ લાંબો અને ૨૦૦ માઈલ પહોળો છે. તેની સરાસરી ઊંચાઈ ૧૮૦૦૦ થી ૨૦૦૦૦ ફૂટ છે. તેમાંનાં ૭૦ શિખરો તો ૨૪ હજાર ફૂટ કરતાં પણ વધારે ઊંચા છે. તેનું સૌથી ઊંચામાં ઊંચું શિખર ગૌરીશંકર ૨૯,૦૦૦ ફૂટ એટલે લગભગ ત્રણેક ગાઉ જેટલું ઊંચું છે. તેના ઉપર ચડવાને તેનસિંગ શેરપાએ યત્ય કર્યો ત્યાંસુધી તે અજેય હતું. આખી દુનિયામાં આટલું ઊંચું બીજું કોઈ સ્થળ નથી; અને તેથી જ હિમાલયને ગિરિરાજ એટલે પર્વતોને રાજા કહ્યો છે. પર્વતનાં બધાં ઊંચાં શિખરો નિરંતર બરફથી ઢંકાયેલાં રહે છે, કેમકે તે બધાં હિમરેખાથી ઊંચાં છે. હિમરેખા ૧૫૦૦૦ ફૂટની ઊંચાઈએ આવે છે. કશ્મીર, નેપાળ, સિક્કિમ, દાર્જિલિંગ, ભૂતાન અને બીજાં ઘણાં રાજ્યો હિમાલયની તળેટીમાં રહેલાં છે. વિવિધ ભાષા અને આકૃતિનાં માણસો ત્યાં રહે છે. તિબેટ પણ હિમાલયની તળેટીમાં છે. ઉત્તર દિશા તરફ જનારી પર્વત શ્રેણી મનુષ્યોથી અગમ્ય છે. હિમાલયમાં પ્રુથ્વીના સૌથી ઊંચા પર્વત છે. તેમાંથી એક માઉંટ એવરેસ્ટ પણ છે જે દુનિયાનો સૌથી ઊંચો પર્વત છે.
પૌરાણિક મહત્વ
ગંગા, સિંધુ, બ્રહ્મપુત્રા જેવી વિશાળ નદીઓ હિમાલયમાંથી નીકળે છે. હિમાલય આયુર્વેદની અનંત ઔષધિઓનો અખૂટ ભંડાર છે, વિવિધ વનરાજીના બહારનો વિભૂષિત વિસ્તાર છે. અવનિમાં ઉચ્ચતમ પદ ધારણ કરી વ્યોમમાં વાતો કરતો આર્યભૂમિનો આ એકલ કોટ અનુલ્લંઘનીય છે, અદ્વિતીય છે, અજોડ છે. હિમાલય એ શંકર પાર્વતીનું નિવાસ્થાન છે. હિમાલયની વાયવ્ય મર્યાદા સિંધુ નદી સુધી છે. મહાકવિ કાલિદાસ કહે છે તેમ તે પૃથ્વીનો માનદંડ છે. પૌરાણિક કોષમાં લખ્યા મુજબ એની પૂર્વ પશ્ચિમ લંબાઈ એંસી સહસ્ત્ર યોજન છે. પૂર્વ પશ્ચિમ બંને છેડે સમુદ્રને અડકેલો છે. અલકનંદાના સપ્ત પ્રવાહ માંહેના ગંગા નામના પ્રવાહનું મૂળ આ પર્વતમાં હોઇને તે ઉદ્ગમ સ્થળમાંથી તે કન્યાકુમારી ભૂશિર સુધી એક હજાર યોજન લંબાઈ છે. હિમાલયના મૂર્તિમાન દેવ હિમાલયને મેના સ્ત્રી હતી. તેને પેટે મેનાક, ક્રૌંચ પુત્રો અને અપર્ણા પર્ણા અને એકપર્ણા એમ ત્રણ પુત્રીઓ હતી.
સાહિત્યમાં
કાકાસાહેબ કાલેલકર લખે છે કે,
સ્ત્રોત
હિમાલય, ભગવદ્ગોમંડલ પર.
શ્રેણી:ભારતના પર્વતો |
અરવલ્લી | https://gu.wikipedia.org/wiki/અરવલ્લી | અરવલ્લી પશ્ચિમ ભારતમાં સ્થિત એક પર્વતમાળા છે. તેની લંબાઈ લગભગ છે. તે મુખ્યત્વે રાજસ્થાન પ્રદેશમાં છે, પણ તેનો પૂર્વ છેડો હરિયાણા પ્રદેશ સુધી ખેંચાઇ ને દિલ્લી નજીક અંત પામે છે.
માઉન્ટ આબુમાં આવેલ ગુરૂ શિખર આ પર્વતમાળાનો સૌથી ઊંચો પર્વત છે. તેની ઊંચાઈ ૫૬૫૩ ફૂટ છે.
અરવલ્લી ભારતની સૌથી જૂની પર્વતમાળામાંની એક છે.Roy, A. B. (1990). Evolution of the Precambrian crust of the Aravalli Range. Developments in Precambrian Geology, 8, 327–347.
સંદર્ભ
બાહ્ય કડીઓ
શ્રેણી:ભારતના પર્વતો |
નીલગિરિ | https://gu.wikipedia.org/wiki/નીલગિરિ | નીલગિરિ દક્ષિણ ભારતના તમિલ નાડુ અને કેરલા પ્રદેશોમા સ્થિત એક પર્વતમાળા છે. તે પશ્ચિમ ઘાટ નો એક અંગ છે. ૨૬૩૭ ફુટ ની ઊંચાઈ વાળો ડોડાબેટ્ટા પર્વત નીલગિરિ પર્વતમાળામાં સૌથી ઊંચો પર્વત છે.
Category:ભારતના પર્વતો |
નિલગિરિ | https://gu.wikipedia.org/wiki/નિલગિરિ | REDIRECT નીલગિરિ |