Datasets:

Soressaa

/

oromo_name

like 0

Meejariinis kokkee isaa qulqulleeffachuudhaan faarfachuu eegale. Akkuma himate san, sagaleen isaa korrisaadha. Sirritti sagalee miira beeyladoota dhaggeeffachaa turan sanii kakaasuun faarfate. Jechoonni isaas akkas turan: Beeyladoota Ingilaandi, Beeyladoota Ayerlaandi Beeyladoota gammoojjii fi baddaa Labsii gammachuu koo mee na dhaggeeffadhaa Waa’ee borii keenyaa, kan walabummaadhaa Dhiyoos ta’ee fagoo guyyaan sun ni dhufa Roorroon ilma namaas abshir ‘numa kufa Lafti Ingilaandis, dacheen magariituu Beeyladootaan ala kan biraa hin baattuu Hidhaan funyaan koo fi ba’aan dugda kan kee Waanjoo fi gindaanis achi nurraa cabee Ofirraayis kaasna alangee fi qaccee Badhaadhinni guddaan, kan yaadufuu dhibuu Qamadiif boqqoolloo, cidiidhaa fi garbuu 11 Ganda Beeyladootaa Baaqelaaf atarri, tokkollee hin hafu Keenya ta’a hundi, yoo guyyaan sun dhufu Dirree Inglinaandiif, biiftuunis ni baatii Argachuudhaaf jirra taliila bishaanii Fi qilleensa qabbanaa kan gaafa bilisummaa sanii Hunduu ifaajuu qabna, guyyaa sana gahuuf Aarsaafis qophoofna, osoon argin darbuuf Saawwan fi faradoo, handaaqqoof makoodii, Hundi dafquu qaba, bilisummaa arguuf Beeyladoota Ingilaandi, Beeyladoota Ayerlaandi Beeyladoota gammoojjii fi baddaa Labsii gammachuu koo mee na dhaggeeffadhaa Waa’ee borii keenyaa, kan walabummaadhaa Yeroo faaruun kuni faarfamutti beeyladoonni hunduu gammachuudhaan machaawuu eegalan. Yeroodhuma Meejariin faaruu sana gara dhumaatirra gahuuf jedhutti, beeyladoonni hunduu ofiifuu jalaa qabanii faarfachuu eegalan. Isaan keessaa warri wallaalaa jedhamanillee jechoota muraasa kan qayyabatan yoo ta’u, warri qaroo jedhaman kan akka booyyee fi saree ammoo daqiiquma muraasa keessatti guutuu isaa sammuutti qabatan. Shaakallii yeroo muraasaatiin boodas, mooraan guutuun sagalee Joorji Oorweel 12 tokkoon faaruu ‘Beeyladoota Ingilaandi’ jedhamu kanaan lafa gaggaragalchuu eegalan. Saawwan fi hoolonni ni mar’atan, saroonni ni dutan, faradoonni ni himimsan, daakkiyyoonni ni kaakkisan. Faaruu kana baayyee jaalachuu isaaniitirraa kan ka’e yeroo shan irra deddeebi’anii faarfatan. Silaa halkan san guutuu waan addaan kutaniiyyuu hin fakkaatan ture, waan isaan dhaabsisetu uumame malee. Akka tasaa ta’ee, waca uumameen hirriiba keessaa kan dammaqe, Obbo Joonsi, jeedalatu mooraa kiyya seenee ta’a jedhee shakkuudhaan siree keessaa utaalee ka’e. Qawwee yeroo hundaa cinaa siree isaa bira teessu takka qabatee bahuudhaan si’a shan gara dukkanaatti achi dhukaase. Baarudni qawwee keessaa dhukaafamee bahes dallaa mooraa walgahiin itti gaggeeffamaa turee sanitti dhaqee waraaname. San boodadha jarjaraan walgahichi kan addaan bittinnaaye. Beeyladni hundinuu gara iddoo hirriibaa isaaniitti baqatan. Simbirroonni manya isaaniitti ol utaalan; beeyladoonni kaawwanis citaa mooraa isaanii keessaarra gadi ciciisan. Battaluma sanatti mooraan suni guutuun gara hirriibaatti qajeele. 13 Ganda Beeyladootaa 2 Galgala sadii booddee, Meejariin, hirriibuma keessa bakka ciisaa turetti du’ee argame. Reeffi isaas lafa qonnaatii gaditti awwaalame. Kuni kan ta’e ji’a Bitootessaa gara jalqabaatirra. Ji’oota itti aanan sadan keessatti gochaawwan iccitii hedduutu ta’aa ture. Haasaan Meejariin taasise suni beeyladoota qaroo ta’aniif ija jiruu lafa tanaa ittiin hubatan jijjiireefii jira. Fincilli Meejariin ‘gaaf tokko inuma eegala’ jedhee raageef suni yoom akka dhugaa ta’u waan beekan hin qabani; jiruu isaanii keessatti ni ta’a jechuufis wanti isaan amansiisu hin turre; garuu, fincilli kuni gaaf tokko dhugaa ta’ee akka milkaawuuf, ammumaan gahee isaanii taphachuu eegaluu akka qabanii fi kana gochuun dirqama isaanii akka ta’es shakkiin isaan keessa hin turre. Dirqamni beeyladoota kaawwan barsiisuu fi gurmeessuu, beeyladoota keessaa baayyee qaroo ta’uun kan beekaman, booyyeewwan irratti kufuun isaa hin oolle. Booyyeewwan keessaa ammoo qaroominaan baayyee kan beekaman, booyyeewwan dargaggoo ta’an lamaan, kan Obbo Joonsi gurgurtaadhaaf qopheessaa ture, kan Isnoobool fi Naappooliyoon jedhamaniidha. Gosa booyyee Barkishar jedhamuun beekaman keessaa isa tokkicha kan ta’e, Naappooliyoon, booyyee qaamaan gabbataa, argaatti sodaachisaa fi baayyee kan hin dudubbanne yoo ta’u, waan hunda akka ofii yaade qofatti gochisiisuu fi argachuudhaan baayyee beekama. Isnoobool ammoo booyyee haasawatti jabaa, qaxalee fi Naappooliyoonirra simboo kan qabu ta’ullee, eenyummaa dhokataa akka Naappooliyoon hin qabu. Booyyeewwan kormaa hafan martinuu qalmaataaf kan horsiifamaniidha. Isaan keessaas beekamaa kan ta’e, booyyee xiqqoo qaamaan gabbataa kan Joorji Oorweel 14 Iskuwiilar jedhamu yoo ta’u, innis booyyee boqoon isaa akka kubbaa, deemsi isaa qaxalee, qallinni sagalee isaa gurra waraanuu fi kan ijji isaatis akka urjii galgalaa calaqqistuudha. Haasawatti baayyee cimaa kan ta’e, Iskuwiilar, dandeettii yoo waan ulfaataa ta’erratti falmu, qaamaan asiif achi jechaa fi eegee mirmirsaa hundumaa amansiisuu danda’u qaba. Beeyladoonni kaawwan yeroo waa’ee Iskuwiilar dubbatan, ‘aannan gurraacha’ jedhee si amansiisuu danda’a jedhuun ture. Jarri sadan kuni – jechuunis Isnoobool, Naappooliyoon fi Iskuwiilar – waan jaarsichi Meejariin du’a dura isaan barsiise sana gadi-fageenyaan qorachuudhaan gara falaasamaatti jijjiirani – maqaa falaasama kanaatis ‘Falaasama Beeyladummaa’ jedhaniin. Torbanitti halkan hedduu, eega Obbo Joonsi rafeen booda, bifa iccitii ta’een mooraa guddicha keessatti walgahuudhaan falaasamicha kana beeyladoota hundaafuu ibsuu fi barsiisuu itti fufan. Jalqabarratti beeyladootarraa doofummaa fi barachuudhaaf fedhii dhabiinsi isaan mudatee ture. Inumaayyuu beeyladoonni tokko tokko aantummaa Obbo Joonsiif qaban ibsuuf yoo waa’ee isaa dubbatan ‘Gooftaa’ jedhanii kan waaman yoo ta’u, kan biroo ammoo yaada dadhabaa “Obbo Joonsi nu soora; yoo isa ofirraa dhabamsiisne beelaan dhumna,” jedhu fa’a calaqqisu turan. Kaawwan ammoo gaaffiilee akka “maaliif waan gaafa nuti duune ta’uu qabuu sana dhiphachuun nurra jiraata?”, yookiin “eega akkuma Meejariin jedhe fincilli kuni gaaf tokko ka’uun isaa hin oollee, nuti maaliif dadhabna? Fincilichi ofumaaf hin ka’uu?” kan jedhu fa’a gaafatu turan. Booyyeewwan sadan kunis yaadotni dadhabaan calaqqifamaa turan kunniin Falaasama Beeyladummaatiin faallaa akka ta’e hubachiisuuf baayyee rakkatan. Gaaffiin hundarraa baayyee dadhabaa ta’e kan dhiyaate ammoo gaangee adii Moolii jedhamtu saniin ture. Mooliinis 15 Ganda Beeyladootaa akkas jettee Isnoobooliif gaaffii dhiyeessite: “Fincila boodas sukkaarri ni jiraataa?” “Hin jiraatu,” jedhe Isnoobool bifa gaangee sana sukkaararraa abdii kutachiisuun. “Nuti lafa qonnaa kanarratti waan sukkaara ittiin oomishnu hin qabnu; ta’us garuu, sukkaarri jalqabumaayyuu si hin barbaachisu. Garbuu fi cidiin nyaataaf si barbaachisu garuu gahaadhaa ol keetuma ta’a.” “Gamada kiyyarratti gunfuraan faayamuun kiyya hoo ittuma fufa moo?” jettee gaaffii ishee itti dabalte ammas Mooliin. “Jaal,” jedhe Isnoobool, “gunfurri amma ati aadeffattee ‘godhadhu malee!’ jettu kuni faajjii gabrummaati. Bilisummaan gunfura kanarra akka caalu sitti hin muldhatuu?” Mooliinis akka jecha Isnooboolirratti waliif galte ibsite; garuu, sirritti akka hin liqimfamneef irraa beeksisa ture. Booyyeewwanitti daranuu kan hojii itti ta’e ammoo soba Moosas (arraagessi madaqe suni jechuudha) facaasaa ture hundaaf ibsa laachuudha. Moosas allaattii Obbo Joonsi biratti iddoon addaa kennameefii kunuunfamu yoo ta’u, basaastuu fi oduu kan jaalatuudha; dabalataanis dubbiitti jabaa ta’uun beekama. Biyya Gaara Mi’ooftuu jedhamtu, kan beeyladoonni gaafa du’an dhaqan tokko jiraachuu isaa akka quba qabu fa’a odeessa ture. “Iddoon kunis, samii gara oliitti, duumessarra xiqquma ol siqee argama” jedha Moosas. “Gaara Mi’ooftuutti guyyaan torbanuu dilbata; waqtiin waggaa guutuu ilillii birraatiin kan faayame; midhaan nyaatamee hin dhumne, okaa tuulaa guddaa fi lafa qonna boqqoolloo daangaa hin qabnetu jira” fa’a jedhee dubbata. Oduu himuu malee hojii waan hin hojjenneef, beeyladoonni baayyeen Joorji Oorweel 16 Moosas ni jibbu; garuu, beeyladoonni dubbii isaa waa’ee Gaara Mi’ooftuu sana dhuguma jedhanii fudhatanis hin dhabamne. Soba kanaaf ibsa laachuudhaan, bakki akkas jedhamu akka hin jirre beeyladoota biroo amansiisuun, ammas dirqama booyyeewwanii ture. Barattoota Falaasama Beeyladummaa keessaa baayyee amanamoo kan ta’an, faradoo lamaan gaarii harkisan, kan Booksar fi Kiloovar jedhaman saniidha. Lamaan kuni durumas bilchina waa tokko gadi fageessanii yaaduutis hin qaban; garuu, eega takkittii Booyyeewwan sadan akka barsiisota isaaniitti fudhataniin booda, waan isaan jedhan maraa akkuma jirutti liqimsuu fi waanuma dhagahan san irra deebi’uun beeyladoota kaanittis daddabarsuu itti fufan. Walgahii iccitiidhaan mooraa keessatti godhamurraa tasuma hin hafan; faaruu Beeyladoota Ingilaandi, isa yeroo hundaa dhuma walgahiirratti faarfatamu sanas, isaanuma lamaantu dursa. Amma, haala itti deemamaa ture sanaan, yeroon fincilichi itti dhoo’u haala hundi isaan dursanii eeganirraa waan saffisee dhufee fi inumaayyuu waan yeroon isaa gahe fakkaate. Waggoota darban keessatti, Obbo Joonsi gooftaa beeyladootaa hamaa ta’ullee, qonnarratti baayyee milkaawaa ture. Garuu, eega yeroo dhiyootii, homtuu waan ta’aafii jiru hin fakkaatu. Falmii gara mana murtiitiin itti babbanamaa tureenis qarshiin harkaa dhumaa waan dhufeef, aarii kanaan, alkoolii qaama isaaf toluu ol dhuguutti garagale. Gaaf tokko tokko, guyyaa guutuu barcuma isaa kushinaa keessa jiru tokko gubbaa taa’ee gaazexaa dubbisaa, alkoolii isaa dhugaa fi darbee darbee Moosasiin daabboo biiraa keessa cuubee nyaachisaa oola ture. Namoonni isaaf hojjetan kan hojii hin jaalannee fi amanamummaa hin qabne yoo ta’an, lafti 17 Ganda Beeyladootaa qonnaa aramaadhaan kan guutame, manneen jireenyaa gubbaarraa dhidhimmisuu kan eegalan, dallaan deebisanii ijaaruu kan barbaadee fi beeyladoonnis hoongeedhaan kan dararamaniidha. Baatiin Waxabajjiitis seenee, waqtiin midhaan itti haamamu gahe. Jala bultii Walakkeessa Waqtii Gannaatirratti, guyyaa Sanbata Xiqqaa, Obbo Joonsi gara Ganda Wiiliingidan dhaquudhaan Mana Dhugaatii ‘Leenca Diimaa’ jedhamutti garmalee waan machaayeef, haga Dilbata guyyaa walakkaa gahutti gara manaa hin galle ture. Namoonni isaaf hojjatanis ganamaan loowwan eega elmatanii booda, waa’ee beeyladoota sooruu homaa osoo itti hin dhiphatin, gara hilleentii adamsuutti bahan. Obbo Joonsis akkuma gara manaa deebi’een, soofaa kutaa teechumaa keessa jiru gubbaa, gaazexaa ‘Oduu Addunyaa’ jedhu tokko fuularra kaawwatee hirriiba isaatti qajeele. Beeyladoonni ammas hin sooramne ture. Dhumarrattis beelli inuma gameef. Saani tokko gaanfa isheetiin kuusaa midhaanii urte; beeyladoonni kaawwanis nyaata kana saammachuutti seenan. Battala sanatti ture kan Obbo Joonsi hirriibaa dammaqe. Yoosuma innii fi namoonni isaaf hojjetan afran alangee qabatanii gara mooraa seenuudhaan kan ija isaanii dura dhufe hundumaa haleeluu eegalan. Waan kuni ammoo beeyladoota durumaayyuu beelaan waxalamaa turaniif obsa isaan fixachiise. Yeroo haalli akkanaa uumametti waan godhamuu qabuuf dursanii kan itti waliif galan jiraachuu baatullee, beeyladoonni hundinuu bakkuma tokko namoota isaanitti roorrisan kanatti utaalan. Tasuma gamaa gamanaa dhiitamuu fi wawwaraanamuun kan itti dhufe, Obbo Joonsi fi hojjettoonni isaa afran, haalli jiru too’annaa isaaniin ala ta’e. Waan akkanaa takkumaa arganii kan hin beekne yoo ta’u, beeyladootumti isaan duraan akka fedhan itti roorrisanii fi Joorji Oorweel 18 tuffatan sun yeroo akkanatti sagalee tokkoon fincilan, Obbo Joonsi fa’a waanuma itti bu’e wallaalanii rifaatuu guddaa keessa seenan. Al tokkoo lama ofirraa qolachuu yaalanii abdii akka hin qabne hubachuudhaan gara dheessuutti galan. Daqiiqaadhuma tokko booda, isaan shananuu, beeyladoota miira moo’annaa keessa turaniin ari’amaa, karaa dhiphoo gara daandii guddaatti nama geessu tokkorra fiigichoodhaan gadi qajeelan. Waan ta’aa ture hundumaa foddaarraan laalaa kan turte, haati warraa Obbo Joonsi, jarjaraan waan muraasa koroojootti naqattee karaa biraatiin dhokattee badde. Moosas ammoo manya isaa keessaa utaaluudhaan, barrifachaa fi sagalee ol kaasee kaakkisaa haadha warraa Obbo Joonsi duukaa qajeele. Yeroo kuni ta’aa turetti, beeyladoonni kaawwan, Obbo Joonsi fi jara afran ari’atanii karra qeyee cufachuudhaan ol deebi’aa turan. Edaa, osoo waan ta’aa ture sirritti hubachuuf yeroonuu hin argamin, Fincilli milkiin goolabamee ture – Obbo Joonsis ari’atameera; amma qonni Ganda Maanoor suni guutuun kan isaanii ta’e. Daqiiqaawwan duraa muraasaaf waan ta’aa ture hundaa ijji isaanii amanuu dadhabe. Jalqabarrattis, dallaa cinaa deddeemuudhaan, tarii namni achi jala dhokate yoo jiraate mirkaneeffachuu eegalan; achirraan ammoo, manneen qe’ee san jiran hundaa keessa deemuun, waan bara roorroo Obbo Joonsi isaan yaadachiisu balleessuutti seenan. Mooraa beeyladootaa keessa seenuunis kutaa meeshaan fe’uumsaa itti olkaawamu tokko cabsanii eega banatanii booda, sibiilota gara garaa, hidhaa funyaan beeyladootaatti kaawwamu, dirii saroonni ittiin hidhamanii fi albeewwan Obbo Joonsi duraan hoolotaa fi booyyeewwan qaluuf itti fayyadamu hunda isaa guuranii boollatti gadi gatan. Luugamni, fe’umaan, fuuloon fi meeshaan 19 Ganda Beeyladootaa beeyladoonni akka midhaan hin nyaanneef afaanitti godhamu dabalatee kan biroos bakka kosiin itti gubamaa turetti ibidda keessatti darbaman. Alangeen ittiin dhaanamaa bahanis akkasuma. Yeroo alangeen suni gubachaa turetti wayita argan, beeyladoonni hunduu gammachuudhaan of wallaalan. Isnoobooliinis gunfura eegee fi gamadni gaangee guyyaa gurgurtaa ittiin faayamu sana ibiddatti achi darbate. “Gunfurri,” jedhe Isnoobool, “akka uffataatti laalamuu qaba. Sunimmoo aadaa ilma namaati. Beeyladoonni hundinuu qullaa deemuu qabu.” Yeroo kana dhagahutti, Booksariinis gonfoo citaarraa tolfamteef, kan yeroo waqtii gannaa tisiisni akka hin tuqneef itti kaawwamu tokko ofirraa mulqee ibiddatti achi darbate. Yeroodhuma xiqqoo keessatti waan Obbo Joonsi isaan yaadachiisu maraa ofirraa barbadeessan. Sanitti aansuunis, Naappooliyoon, beeyladoota hundumaa gara kutaa kuusaa midhaaniitti qajeelchuudhaan, hunda isaaniifuu boqqoolloo mataa lama lama eega hiree booda, sarootaaf ammoo biskuutii lama lama kenne. Achirraan faaruu Beeyladoota Ingilaandi si’a torba walitti aansuun eega faarfatanii booda, gara hirriibaatti deemuun akka takkaayyuu rafanii hin beeknetti haala baayyee gaarii ta’een rafan. Akkuma yeroo biraa lafti bari’ee yoo hirriibaa ka’an, tasuma injifannoon kaleessaa suni deebi’ee ijarra isaan dhufuu isaatiin, hundi isaaniiyyuu buburraaqaa gara kaloo fiigan. Kaloo sanii gaditti tulluu xiqqoo, kan gandi isaanii harki guddaan irraa muldhachuu danda’utu jira. Beeyladoonni hundinuu gara tulluu sanii ol fiiguun ifa aduu ganamaa saniin ganda isaanii san gadi laaluu eegalan. Eeyyeen, kanuma isaaniiti – wanti ijaan argaa Joorji Oorweel 20 turan suni martuu kanuma isaaniiti. Mirqaansuu yaada kanaa keessa asiif achi u’utaalaa gammachuudhaan burraaquu eegalan. Bishaan keessa gangalachaa, marga afaan isaan guutu isa mi’aawaa waqtii gannaa sana hammaarrachaa fi lafa biyyee gurraachi gabbataan irra jiru sana dhidhiituun foolii isaa suuffachuu itti fufan. Itti aansuunis lafa qonnaa sana guutuu isaa, haala ibsuuf jechi hanqatuun ajaa’ibsiifamaa, keessa deddeemuudhaan sakatta’uu fi gulaallii barbaachisu gochuu eegalan. Lafa qonnaa, oogdii midhaanii, dirree kuduraaf muduraan garagaraa itti dhaabame, haroo bishaanii, fi hurruma lafa isaanii sanirra jiru miira baayyee ajaa’ibsiifamuutiin daawwachuu itti fufan. Waan kanaan dura arganii beekaniiyyuu itti fakkaachuu dide; inumaayyuu ammoo kuni hunduu amma kan isaanii ta’uu isaa amanuun itti ulfaate. Sana booda, isaan hundinuu gara qe’eetti ol dacha’uun, bifa callisaan guutameen mana Obbo Joonsi duraan keessa jiraataa ture sanaan ala dhaabbatan. Kunilleen amma kanuma isaaniiti; garuu seenuudhaaf garaan isaan sodaate. Yeroo xiqqoo booda, Naappooliyoon fi Isnoobool balbala mana sanaa ceekuudhaan itti bu’uun eega cabsanii booda, beeyladoonni hundinuu bakkuma tokko ol seenanii, akka waan tokkollee hin balleessineef suuta jechaa keessa deddeemuu eegalan. Akka shokokiin luka isaanii hin dhagahamne of eeggachaa fi ususaan alatti sagaleellee ol qabuu sodaachaa, jiruu qananii mana san keessatti jiraatamaa ture, siree baayyee mijataa ta’e, daawwitii guddaa mana keessa godhamee ture, soofaa rifeensa fardaa fi gaangee irraa tolfame, afaa mana keessaa kan gatii guddaan bitame, fi suuraa Giiftii Ingilaandi kan turte – Giiftii Viktooriyaa – ajaa’ibsiifamaatuma keessa deddeemanii daawwachuu itti fufan. Yeroodhuma gamoo mana saniitirraa gadi bu’anitti ture Mooliin dhabamuu ishii 21 Ganda Beeyladootaa hundinuu kan hubatan. Duubatti deebi’anii yoo babarbaadanuu, kutaa ciisichaa baayyee bareedaa tokko keessatti argamte. Mooliinis, bakka duraan haati warraa Obbo Joonsi uffata olkaawwattu keessaa gunfura halluun cuquliisa ta’e tokko gadi baafachuudhaan ofitti dirtee, akka gowwaa tokkotti of dinqisiifachaa daawwitii keessatti of ilaalaa turte. Beeyladoonni kaawwanis waan ta’aa ture arguudhaan haalaan eega ishee hifatanii booda mana sanii gadi yaa’an. Booyyeewwan qalamanii nyaata godhamuuf foon isaanii kushinaa keessa turanis achii fuudhamuun gara iddoo awwaalaa geeffaman. Meeshaan biiraan itti kuufamu tokko Booksariin dhiitamee cabuun alatti wanti tuqame biraa hin jiru ture. Sagalee beeyladoonni hundi guutummaan irratti walii galaniin, manni Obbo Joonsi keessa jiraataa ture suni ammoo muuziyemii ta’ee seenaaf akka hafu murteeffame. Beeyladni kamiyyuu achi keessa akka hin jiraannes hundi isaanii irratti waliif galan. Beeyladoonni hundinuu ciree isaanii nyaatanii akkuma ka’aniin, Isnoobool fi Naappooliyooniidhaan bakka tokkotti akka wal gahaniif waamaman. “Jaallan,” jedhe Isnoobool, “amma reefu ganama keessaa sa’aatii 6:30 waan ta’eef guyyaa dheeraatu nu eeggata. Har’a midhaan haamuu eegalla. Saniin dura garuu dhimma xumurachuu qabnutu jira.” Yeroo kanatti ture, booyyeewwan, ji’oota sadan darban keessatti kitaabota ijoollee Obbo Joonsi kan ta’ee fi kan haati warraa isaa kosii keessatti gatte guuruudhaan, qubeessuu fi dubbisuu of barsiisuu isaanii beeyladoota kaawwaniif kan gabaasan. Naappooliyoonis, beeyladoota keessaa tokkoon isaanii okkotee Joorji Oorweel 22 halluu adii fi gurraacha of keessaa qabu biruushii halluun ittiin dibamuu wajjiin akka fidaniif eega ergatee booda, ofii isaatiif gara seensa qe’ee isa guddichaa sanitti qajeele. Achirraan Isnoobool (barreeffama harkaa bareedaa kan qabu isa waan tureef), biruushii san quba miilaa isa fuulduraa san keessa galfachuun barreeffama seensa san gubbaa ture, kan GANDA MAANOOR jedhu, irraa haquudhaan GANDA BEEYLADOOTAA jechuun irratti barreesse. Kunis maqaa gandi suni sa’aatii sanirraa kaasee ittiin beekamu ta’e. Saniin booda gara mooraa isaaniitti deebi’an. Ammas, Naappooliyoon fi Isnoobool kortoon akka dhufuuf eega ergatanii booda, dallaa mooraa guddichaa sanitti achi hirkisan. Booyyeewwan, akka beeyladoota achi jiraniif ibsanitti, qorannoo isaan ji’oota sadan darban Falaasama Beeyladummaa irratti gaggeessaniin, ajaja ittiin bulmaataa keeyyata torbatti gadi cuunfuu danda’uu isaanii himan – kunis Ajajoota Torban ta’e. Ajajootni Torban kunis dallaa gubbaarratti kan barreeffaman yoo ta’u, baroottan dhufaniifis beeyladoota hundumaafuu seera hin cabnee fi hin dabne ta’ee tajaajila jedhame. Rakkoo xiqqoon booda (booyyeedhaaf kortoo gubbaatti madaallii eeggachuun waan ulfaatuuf), Isnoobool akkuma ta’u ta’ee koruudhaan hojiitti gale; Iskuwiilar ammoo, xiqquma isaa gadi bakka jirurra dhaabbatee, okkotee halluun barreeffamaa keessa jiru sana qabaafii ture. Ajajoonni Torban kunis, dallaa gubbaarratti, halluu adii fi qubee gurguddaa meetira soddoma irraa dubbifamuu danda’uun barreeffaman. Barreeffamichis akkas jedha ture: 23 Ganda Beeyladootaa AJAJOOTA TORBAN 1. Waa Luka Lamaan Dhaabatee Deemu Kamiyyuu Diina Keenya 2. Waa Luka Afuriin Deemu Yookiin Koola Qabu Kamiyyuu Hiriyaa Keenya 3. Beeyladni Kamiyyuu Uffata Akka Hin Uffanne 4. Beeyladni Kamiyyuu Siree Gubbaa Akka Hin Rafne 5. Beeyladni Kamiyyuu Alkoolii Akka Hin Dhugne 6. Beeyladni Kamiyyuu Beeylada Biraa Akka Hin Ajjeesne 7. Beeyladoonni Hundinuu Wal Qixa Bakka lamaan wayiitti dogongorri qubee kan ture ta’us, barreeffamichi bifa sadarkaa isaa eeggateen, haalaan kan barraaye ture. Warra dubbisuu hin dandeenyeefis Isnoobool sagalee isaa ol qabee dubbiseef. Beeyladoonni hundinuu bifa waliif galuu isaanii ibsuun mataa oliif gadi raasan; warri qaroo ta’an ammoo hoggasuma sammuutti qabachuu eegalan. “Jaallan, egaa amma gara midhaan haamuu!” jedhe Isnoobool ijji isaa imimmaan qobachuu dadhabaa fi biruushii sana gadi darbachaa. “Beenaa, saffisa Obbo Joonsi fi hojjettoonni isaa itti xumuranii hin beekne caalaa dafnee xumurree maqaa keenyatti kabaja horra.” Garuu yeroo kanatti ture, saawwan sadeen tokko, kan saniin dura waan ta’een garaa qabamanii turan, sagalee isaanii ol kaasuun mar’achuu kan eegalan. Edaa, sa’aatii digdamii afran darbeef hin elmamne turaniiyi, harmi isaaniis jalaa dhoka’uu malee homtuu hin hafne ture. Eega xiqqoo yaadamee booda, booyyeewwan meeshaa aannan itti elmamu akka dhufuuf gaafachuudhaan Joorji Oorweel 24 bifuma milkii ta’een elman – lukni isaanii inni fuuladuraa sunis kanaaf kan tolu ta’ee argame. Hoggasumatti kuusaan aannanii shan kan guute yoo ta’u, beeyladoonni hunduu bifa kajeeluutiin mimil’achuu eegalan. “Aannan kuni hundi eessa deema?” jedhe beeyladni wayii. “Duraan Obbo Joonsi nyaata nuuf laatu keessatti itti nuuf maka ture,” jette handaaqqoon takka. “Jaallan, kan aannanii isin hin dhiphisin,” jedhe Naappooliyoon watwaachaa fi kuusaawwan aannanii sanitti siqee dhaabbachaa. “Suni ni dhaqqaba. Amma dhimma midhaan haamuuti kan yeroo nuuf hin laatne. Jaal Isnoobool karaa isin agarsiisa. Anis daqiiqaa muraasa booda isin hordofeen dhufa. Jaallan, gara fuulduraa! Midhaan nu eegaa jira.” Saniin booda hundi isaanii midhaan sana haamuudhaaf gara lafa qonnaatti duulan. Garuu, galgala yoo ol deebi’anitti, aannan tana buuteen isaa dhabame. 25 Ganda Beeyladootaa 3 Yaa dafqa irra citee fi dadhabbii isaan midhaan sana haamanii galfachuuf dadhaban! Garuu dafqi isaanii lafatti hin badne; bu’aan midhaanirraa argames kan isaan eeganii olitti ta’e. Yeroo tokko tokko hojiin garmalee ulfaata ture – meeshaan dalagaan qonnaa ittiin gaggeeffamu baayyeen isaa ilmaan namaa luka lamaan dhaabbatanii deeman qofaaf akka mijatutti ta’anii kan tolfaman waan ta’eef. Booyyeewwan garuu abshaala fi qaroo waan ta’aniif, rakkoo dhufu hunda, maluma itti malanii furmaata wayii laatuuf ture. Faradoonni lamaan ammoo gama isaaniin, lafa qonnaa sana taakkuu taakkuudhaan adda baasanii beeku jechuun ni danda’ama; inumaayyuu, hojii midhaan haamuu fi tuuluu, Obbo Joonsi fi hojjettoota isaa san caalaa bareechanii beeku. Booyyeewwan garuu yeroo baayyee hin hojjetani; hooggansa kennuurratti xiyyeeffatu. Beekumsa fi abshaalummaa beeyladoota kaawwanirra garmalee caalu qabaachuurraa kan ka’e, gahee iddoo hooggansaa qabachuun isaanii waan falmisiisu hin turresi. Booksar fi Kiloovar gaarii harkisan san ofitti hidhuun (amma garuu luugama fi funyoo kan itti godhu hin jiru) fi maasaa keessa asii fi achi harkisaa dalagaa isaanii hojjetu. Booyyeewwan ammoo, “Jaal, jabaadhu!” fi “Jaal, abshiir xumuruu geese!” fa’a jechaa akkuma barbaachisummaa isaatti duuba deemanii jajjabeessu. Beeyladoonni hundinuu, warra humnaan dadhaboo jedhamanillee dabalatee, midhaan sana haamuu fi galchanii tuuluudhaan kan hin gargaarre hin jiru. Handaaqqonni fi daakkiyyoonnillee afaan isaanii xiqqoo saniin midhaan haguma danda’an olii gadi deddeebisaa fi aduudhuma san keessa jaallan isaanii waliin gugguufaa oolu. Dhumarrattis, hojii haamichaa sana guyyaa lama qofa keessatti saffisa Obbo Joonsi fa’a Joorji Oorweel 26 takkaayyuu hojjetanii hin beekneen, ofirraa xumuratan. Hundaa ol garuu, callaan bara kana gales kan ganda sana keessatti takkumaayyuu dhagahamee hin beekne ture. Qisaassiin tokkollee hin turre – handaaqqonni fi daakkiyyoonni ija isaanii waan xixiqqoo sirritti soqee argu saniin midhaan silaa lafatti badee hafuuf ture hundumaa walitti sassaaban. Beeyladni midhaan afaanuma takkallee guuttu hates hin jiru. Waqtii gannaa sana guutuu dalagaan qonnaa rakkoo tokko malee gaggeeffame. Ni milkaawa jedhanii wanti hin eegnes milkaawee gaafa argan, beeyladoonni hundinuu baayyee gammadan. Amma nyaatumti afaan tokkoollee baayyee isaan gammachiisa – kan dafqa ofiitiin tolchan fi kan ofiif tolchan waan ta’eef. Akka duraanii, abbaa irree nyaata itti sassatuun cicciramee kennamuufiin hafeera. Ilmaan namaa waa tokko hin fayyadnee fi isaanirratti maxxantuu ta’anii turan sana eega ofirraa balleessanii as, beeyladni tokkollee wanti nyaatu itti hanqatee hin beeku. Beeyladoonni hojii saffisaan ofirraa xumuruuf muuxannoo quubsaa qabaachuu baatanillee, amma yeroon boqonnaa fi bashannanaatis gahaatu jira. Fakkeenyaaf, rakkoo isaan qunnamaa ture keessaa tokko, maashiniin boqqoolloo calleessu ganda isaanii san keessa waan hin turreef, afaanumaan quncisaa fi waan keessaa baduu qabu ammoo hafuuruma isaaniitiin achi baasuun dirqama ta’e. Haa ta’u malee, booyyeewwan abshaalummaa isaaniitiin, Booksar ammoo humna isaatiin, mala wayii hin dhaban ture. Booksar beeylada hundumaanuu dinqisiifatama. Yeroo Obbo Joonsi jiru sanas sirrumatti hojjeta ture, amma garuu humni isaa humnuma farda sadiit fakkaate; guyyoonni hojiin ganda sanii guutuun ceekuu isaa qofarra waan ciisu itti fakkaatullee jira ture. Ganamaa galgala inuma dhiiba, inuma harkisa, yeroo hundaa bakka hojiin ulfaataan jiruu hin 27 Ganda Beeyladootaa dhabamu. Ganama ganama osoo beeyladoonni biroo hirriibaa hin ka’in, bakka hojiin dabalataa barbaachisutti fedhii isaatiin dursee eegaluuf jecha, handaaqqoo tokkoon “beeylada hunda dura daqiiqaa soddoma dursiitii hirriibaa na kaasi” kan jedhurratti waliif gale Booksar. Rakkoo fi hanqina muldhatu hundaafis deebiin isaa “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” jechuu ta’e – kanas dhaadannoo isaa inni ittiin beekamu godhate. Hundinuu garuu akkuma humna isaanii ni hojjetu ture. Fakkeenyaaf, daakkiyyoonni fi handaaqqoowwan midhaan silaa baduuf ture walitti guuruudhaan waan kiiloogiraama soddoma ta’u badii irraa oolchan. Kan hatu yookiin qooda isaarratti gumgumu hin jiru; aadaan bara durii, inni wal loluu, walitti inaafuu fi wal nyaachuu sunis ni bade. Kan hojiirratti harkifatus hin jiru – yoo xiqqaate harki caalmaan isaanii hojiirratti kan harkifatan miti. Dhugaadha, gaangeen Moolii jedhamtu suni ganama daftee hirriibaa ka’uudhaan hin beekamtu; hojiirraayis “kottee koo keessa wanti ta’e seene” jechuudhaan dursitee gara mooraatti galuu fa’a aadaa godhatteerti. Adurreenis amala addaa tokko qabdi – yeroodhuma hojiin gahu tana buuteen ishii dhabama. Sa’aatii dheeraadhaaf eessa akka deemte osoo hin beekamin, yeroon laaqanaa yoo gahu bakkuma ta’ee gadi baati; yookiin ammoo galgalarra akkuma waan homtuu hin uumamnee, galtee beeyladootatti makamti. Garuu ammoo sababni isheen yeroo maraa sagalee ishee saniin watwaachaa himattu, akka ta’etti “sababuma gahaa qabdi ta’a” jechisiisa. Beenjaamiin, harreen dulloomaan sun, eega fincila saniitii as waan jijjiirame hin fakkaatu. Hojii isaatis, suutuma jechaa, akkuma bara Obbo Joonsi jala turee sanitti hojjeta; waan itti kenname hojjechuu hin yaadda’u, kan dirqama isaa ta’een alas tola-ooltummaa wayiituu hin deemu. Waan Fincila gaggeeffamee sanaa fi bu’aa irraa Joorji Oorweel 28 argameetis yaada wayiituu hin kennu. “Eega Obbo Joonsi deemee as gaddatu sitti dhagahame moo?” jedhamee yeroo gaafatamus, “Harroonni umrii dheeraa jiraatu. Tokkoon keessaniiyyuu harree du’e agartanii hin beektan,” jedha. Waan inni jedhu kana soorgoo fi sookoo isaa kan galeef jiraachuu baatullee tole jedhaniituma itti dhiisu. Dilbatni guyyaa boqonnaa ta’e. Cireen kan duraaniitirra sa’aatii tokko barfatamee kan nyaatame yoo ta’u, akkuma xumuraniin hundi isaanii gara sirna torban torbaniin guyyaa kanarratti irraahaftee tokko malee gaggeeffamuutitti qajeelan. Dura sirna alaabaa fannisuutu gaggeeffame. Isnoobool ture, uffata halluun magariisaa kan duraan haati warraa Obbo Joonsi teessootti uffistu tokko kutaa meeshaa keessaa argatee, fakkii kottee fi gaanfa beeyladaa halluu adiidhaan kan itti dibe. Alaabaan kunis Dilbata yeroo hundumaa, ganama sa’aatii lama irratti, mana muuziyemiitti jijjiirame sana fuuladuratti fannifamuu eegale. Akka Isnoobool ibsetti, alaabaan suni magariisa kan ta’e dachee magariituu Ingilaandi ibsuufi; kottee fi gaafni beeyladaa suni ammoo Biyya Beeyladootaa ishee yeroo ilmi namaa ganda hundarrattuu fonqolchameen booda ijaaramtu sana bakka bu’a. Alaabaan eega fannifamee boodas, hundi isaanii, walgayii walii galaa irratti hirmaachuuf gara mooraa guddichaa nam’an – walgahiin kunis Yaa’ii jedhamuun beekama. Asirrattiidha, dalagaan torban itti aanuu kan karoorfamuu fi murteen gara garaa bahee mariin kan irratti gaggeeffamu. Yeroo hundaa booyyeewwan turan qabxiiwwan mariin irratti gaggeeffamuu fi murteeffamu beeyladootaaf kan dhiyeessan. Beeyladoonni kaawwan, filannoorratti hirmaachuu danda’anillee, qabxiiwwan kana baasuun itti ulfaata. Falmiiwwan gaggeeffamanirrattis hirmaannaa daran guddaa ta’e kan qaban Isnoobool fi 29 Ganda Beeyladootaa Naappooliyooniidha. Garuu, wanti hubatame tokko yoo jiraate, booyyeewwan lamaan kuni waanuma irratti walii galan tokkollee akka hin qabneedha: qabxii tokko kaasu, inni kaan akka falmu beekamaa ture. Falmiin tokko furame yoo jedhamellee, waanuma wal falmisiisuu hin mallerratti wal danqu; fakkeenyaaf, barbaachisummaa ‘warra soorama baheef kutaa xiqqoo ijaaruu’ irratti eega walii galamee booda, ‘umurii beeyladoonni gosa gosa isaaniitiin sooramni itti bahamuu qabu’ irratti wal falmiin baayyee ho’aa ta’e gaggeeffama. Yaa’iin Dilbataa kuni yeroo hundumaa faaruu Beeyladoota Ingilaandi sanaan kan goolabamu yoo ta’u, sa’aatiin boodni ammoo yeroo boqonnaati. Booyyeewwan, mana duraan akka kutaa meeshaatti tajaajilaa ture tokko, akka biiroo hooggansaatti itti fayyadamuu eegalan. Galgala galgala ture achi keessatti sibiila tumuu, ijaarsa, fi ogummaawwan biroo, kitaabota kutaa Obbo Joonsi keessatti argatanirraa kan baratan. Isnoobool dalagaa isaa kan biroorratti dabaluun, hojii beeyladoota kaawwan Koree Beeyladootaatti gurmeessuutis dirqama isaa godhatee ofitti fudhate. Kanarratti dadhabe osoo hin jedhin hojjetaa ture. Handaaqqotaaf, Koree Oomishtoota Hanqaaquu jedhamu ijaareef; loowwaniif ammoo Waldaa Eegee Qulqulluu jedhamu hundeesse; hantuuta fi hilleentiidhaafis Koree Baruumsa Jaallan Daggalaa jedhamu hundeesseef – beeyladootatti madaquudhaaf akka isaan gargaaruuf. Dubbisuu fi barreessuu akka danda’aniif beeyladoota hundaafuu sirna barnootaa diriirsuun alattis, hoolotaaf Warraaqsa Gogaa Adii fi koreewwan biroo gara garaas hundaa’anii turan. Walumaa galatti yoo ilaalamu, koreewwan kunniin bu’aa qabeessummaa hin agarsiisne. Fakkeenyaaf, yaaliin bineensota daggalaa san madaqsuuf taasifame hoggasuma fashalaa’e. Amalli isaanii akkuma duraanii ta’uun itti fufe; yoo Joorji Oorweel 30 amalaan qabamanis, waanuma ofii yaaduu malee didani. Adurreenillee yeroo muraasaaf Koree Baruumsa Jaallan Daggalaa sana keessatti dammaqinaan hirmaachuu eegaltee turte. Inumaa gaaf tokko, baaxii kutaa walgahii keessa jiru sana gubbaa, simbirroowwan xixiqqoo ishiidhumatti dhiyoo jiran bira nagumaan teessee hirmaachaa turte. Amma simbirroonni daggalaatis jaallan beeyladootaa akka ta’anii fi hiriyoottan isaaniitis yoo barbaadan ishii bira dhufanii kutaa adurree sana keessatti dabarsuu akka danda’an kan itti himte ta’ullee, simbirroonni waan akkasii keessa seenuurraa of qusatan. Duulli barreessuu fi dubbisuu barsiisuurratti godhame garuu milkii guddaa ta’e. Yeroo waqtiin birraa seenutti, beeyladootni ganda sanii hundumtuu, akkuma cimina isaaniitiin sadarkaa baruumsaa wayiitirra gahuu danda’an. Booyyeewwan gama isaaniitiin dubbisuu fi barreessuu guutummaatti danda’u. Saroonni dubbisuu baratanii jiru jechuun ni danda’ama, garuu Ajajoota Torban saniin alatti homaa waan biraa dubbisuuf fedhii wayiituu hin qaban. Re’een Muuriyeel jedhamtu suni ammoo dubbisuutti sarootarra wayyoo qabdi; darbee darbeetis gara galgalaatirra, gaazexaa ciccitaa kosii keessaa argatte tokkorraa, beeyladoota kaawwaniif dubbisti turte. Harreen Beenjaamiin jedhamu suni ammoo dandeettiin dubbisuu isaa akkuma booyyeewwanii cimaa ta’ullee, dandeettii kana takkaayyuu itti fayyadamee hin beeku. “Dubbisuun homaa hin fayyadu” jedha yeroo hundumaa. Kiloovar qubee hundaa barattee jirti, garuu jecha barreessuu yookiin dubbisuu hin dandeenye. Booksar gama isaatiin qubee D irra darbuu dadhabe. Daaraa keessa gangalachaa A, B, C, D jedhee eega of yaadachiisee booda, lafaa ol ka’ee gurra isaa duubatti qeensaa fi of hurgufaa, 31 Ganda Beeyladootaa qubee itti aansee dhufu yaadachuu yaalullee osoo hin milkaa’in hafa. Darbee darbee yeroon inni qubeewwan E, F, G, H itti barate inuma jira ture; garuu gaafa isaan qayyabatutti ammoo qubeewwan kaawwan afrantu harkaa bada. Dhumarrattis, waan hin taaneef of dhiphisuu irraa bahuudhaan qubeedhuma afran jalqabaa san akka jalaa hin dagatamneef yeroo hundumaa irra deddeebi’ee barreessuudhaan of yaadachiisuu eegale. Gaangeen Moolii jedhamtu suni ammoo qubeewwan jahan maqaan ishii ittiin barraahuun alatti barachuu didde. Maqaa kanas damee mukaa wayiitirratti bocuudhaan bareechitee eega tolfattee booda, habaaboo gara garaatiin faayuudhaan ofumaaf dinqisiifachaa olii gadi deemti. Beeyladoonni hafan kaawwan garuu qubee A darbaa qayyabachuu hin dandeenye. Beeyladoonni doofaa jedhaman kanniin akka hoolaa, handaaqqoo fi daakkiyyee ammoo, inumaa Ajajoota Torban saniiyyuu sammuutti qabachuun akka itti ulfaate hubatame. Eega baayyee itti yaadamee boodas, Ajajootni Torban sunis warra sammuutti qabachuun itti ulfaateef akka salphatuuf, hima tokkotti gadi cuunfamuun isaa Isnoobooliin labsame – innis, “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa” kan jedhu ture. “Kunis, Falaasama Beeyladummaa keessaa qabiyyee isa bu’uuraati. Kan kana haalaan qayyabate abaarsa ilma namaatiin faalamuurraa ni baraarama,” jedhe Isnoobool maalummaa ajaja hima tokkotti gadi cuunfamee sana yoo ibsu. Ofii isaaniifis luka lama qofa waan qabaniif, simbirroonni jalqabarratti mormii dhageessisanii turan. Kuni dhugaa akka hin taanes Isnoobool akkas jechuun ibse: “Jaallan,” jedhe Isnoobool, “koolli simbiraa kan barrifannaaf, bakkaa bakkatti ittiin deemuuf oolu malee, akka harka ilma namaa sana kan shirri ittiin xaxamaa oolu miti. Kanaafuu akka Joorji Oorweel 32 lukaatti lakkaawama. Wanti ilma namaa nurraa adda baasu harka isaati, isa hammeenya hunda ittiin dalagu sana.” Simbirroonnis ibsi bal’aan Isnoobool taasise kuni homaa galuufii baatullee fudhatanii kan turan yoo ta’u, warri qaroo hin jedhamnes ajaja haaraa kana sammuutti qabachuuf yaaluu eegalan. LUKNI AFUR GAARII, LUKNI LAMA BADAA kan jedhus Ajajoota Torbanii olitti qubeewwan gurguddaa ta’aniin dallaa mooraa irratti barraaye. Eega hundumtuu sammuutti qabatee booda, ajaja gabaabbatee dhiyaate kana garmalee jaalachaa kan dhufan, hoolotni, yeroo baayyee ala ciciisanii “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jechuun mar’achaa fi sa’aatii dheeraadhaaf dadhabbii tokko malee irruma deddeebi’aa oolu turan. Naappooliyoon koreewwan Isnoobool hundeesse sanniinirratti homaa deeggarsa hin agarsiisne. Yeroo hundaa, “warra guddatan kanarratti osoo hin taane ijoolleerratti xiyyeeffachuu qabna” jedha. Akka carraa ta’ee ammoo saroonni Jeesii fi Biluubeel jedhaman sun, akkuma waqtiin haamaa darbeen, ilmoolee jajjaboo sagal dhalan. Akkuma ilmooleen kunniin harma hodhuu dhaabaniin, “baruumsa isaaniif dirqama nan fudhadha” jechuun, Naappooliyoon ilmoolee saglanuu saroota jalaa fudhate. Ilmoolee saglan sanas, godoo suuqa wayii irratti tolfamte, kutaa dhokataa kan kortoo malee hin dhaqqabamne tokko keessatti eega isaan galchee booda, haala beeyladoonni martinuu waa’eedhuma isaanituu dagatan jedhamuu danda’uun kophaatti guddisuu itti fufe. 33 Ganda Beeyladootaa Gaaffiin ‘aannanumti elmamu kuni eessumatti badaa jira laata?’ jedhus amma ifa ta’aa dhufe. Edaa, guyyaa hundumaa nyaata booyyeewwanii keessatti makamaa bahe. Habaabiinis bilchaachaa kan dhufe yoo ta’u, lafti irratti dhaabame sun firee kanaan uwwifameera. Beeyladoonni martinuu fireen kuni hundumaafuu qixa hirama jedhanii eeganillee, gaaf tokko, fireewwan muraasni guuramanii kutaa meeshaa sanatti booyyeewwan qofaaf akka geeffaman ajajni labsame. Battala sanatti beeyladoonni tokko tokko gumgumanillee homaa gochuu hin dandeenye. Yaada kanarratti booyyeewwan hunduu yaada wal fakkaataa fi deeggarsaat calaqqisan, Isnoobool fi Naappooliyoonis dabalatee jechuudha. Ibsa barbaachisaa akka kennuufis kan ergame Iskuwiilar ture. “Jaallan!” jedhe Iskuwiilar watwaachaa. “Nuti booyyeewwan waan kana ofittummaa yookiin olaantummaa agarsiisuuf godhaa jirra jettanii akka hin shakkine abdiin qaba. Inumaa harki caalmaan keenya aannanii fi habaabii hin jaalannuuyyudha. Ani mataa kiyyaan lamaanuu nin jibba. Sababni waan kana godhaa jirruuf tokkichi yoo jiraate fayyaa keenya eeggachuu qofaafi. Aannanii fi habaabiin wantoota fayyaa booyyeetiif dirqama barbaachisaa ta’an of keessaa qabu. Jaallan, kuni ammoo waan saayinsiidhaan mirkanaayeedha. Nuti booyyeewwan, hojii waa hedduu xiinxaluut hojjenna; dalagaa fi hooggansi ganda kanaa martuu jiraachuu keenyarratti kan hundaa’eedha. Halkanii guyyaa nageenyaa fi badhaadhinuma keessaniif dhamaana. Egaa, isinumaaf jecha aannan dhuguu fi habaabii nyaachuun keenya. Yoo nuti hojii keenyatti laafne maaltu akka uumamu beektuu? Obbo Joonsi deebi’eet dhufa! Eeyyeen, Obbo Joonsi nutti deebi’a! Maal ree Jaallan,” jedhe Iskuwiilar sagalee kadhaatiin, asii achi deemaa fi eegee isaa mirmirsaa, “as nu walakkaa ammoo Joorji Oorweel 34 Obbo Joonsi akka deebi’u kan barbaadu waan jiru natti hin fakkaatu.” Ammoo, wanti beeyladoonni hundinuu guutummaan irratti walii galan tokko jira yoo ta’e, Obbo Joonsi yoomiyyuu akka hin deebine barbaaduu isaaniiti. Dubbiin ammaa sunis bifa kanaan waan itti dhufteef, waan deebisan dhaban. Barbaachisummaan fayyaa booyyewwanii eeguu amma ifa ta’aafii dhufe. Dhumarrattis, falmiin sana darbaa osoo hin jiraatin, fuuladuraaf aannanii fi habaabiin harca’e, akkasumas harki caalmaan habaabii gaafa bilchaatee sunis, booyyeewwan qofaaf addatti akka kaawwaman waliif galame. 35 Ganda Beeyladootaa 4 Gara dhuma waqtii gannaatirra, oduun Fincila Ganda Beeyladootaa keessatti ta’ee suni, biyya Ingilaandi san harka walakkaa ta’u wal gahe. Guyyaa guyyaadhaan, Naappooliyoon fi Isnoobool gurmuu simbirrootaa gara gandoota biroo erguudhaan, akka isaan beeyladoota gandoota ollaa keessa jiraatanitti dhiyaachuudhaan seenaa Fincila Beeyladootaa fi faaruu Beeyladoota Ingilaandi barsiisan taasisu ture. Obbo Joonsi eega Fincila Beeyladootaatiin fonqolchamee as, oolmaan isaa mana dhugaatii Ganda Wiiliingidan keessatti argamu isa ‘Mana Dhugaatii Leenca Diimaa’ jedhamu sana yoo ta’u, nama gurra isaaf laate hundattuu, beeyladoota waa tokkoofuu hin tolleen yakki akkamii akka isarratti hojjetamee fi qabeenyi isaa saamame itti boowa ture. Qotee bultoonni biroo, ofiifis nama waan ta’aniif xiqqoo kan gaddaniif ta’ullee, homaa deeggarsa hin kennineef. Garaatti, hundi isaanii, rakkoo Obbo Joonsi qunname kana akkamitti faayidaa ofiitiif oolfachuu akka danda’an yaadu. Beeyladootaaf oduu gaarii kan ta’e, abbootiin qabeenyaa gandoota lamaan Ganda Beeyladootaatti aanan keessa jiran, waliigaltee qabaachuu dhabuu isaaniiti. Gandoota lamaan keessaa tokko, Ganda Fooksiwuud kan jedhamu, qonni achitti dalagamu baayyee kan hin ammayyoofnee fi haala gaariin kan hin qabamne yoo ta’u, bal’ina lafaa, aramaadhaan uwwifamuu fi dallaan ijaaramanii turanis haala badaa keessa jiraachuun kan beekamuudha. Bulchaa ganda kanaa kan ta’e, Obbo Piilkiingitan, qotee bulaa tattaphataa yoo ta’u, yeroo baayyee isaa qurxummii qabuu fi akka waqtiitiin bineensota adamsuudhaan nama dabarsuudha. Gandi kuun ammoo, kan Ganda Piinchifiildi jedhamu, xiqqaa fi haalaan kan qabame ture. Bulchaa ganda Joorji Oorweel 36 kanaa kan ta’e, Obbo Fireedariik, nama kutataa fi dubbiin mana murtii yeroo hundaa isa marsitu yoo ta’u, waan qabaterrattis akka malee falmachuudhaan beekama. Bulchitoonni ganda lamaanii kuni garuu baayyee wal jibbuu isaaniitirraa kan ka’e dhimmuma waliinii irrattillee wajjin hojjechuu hin danda’an. Haa ta’u malee, namoonni kuni lamaanuu Fincila Ganda Beeyladootaa keessatti uumameen sodaan guddaan waan itti seeneef, beeyladootni ganda isaanii keessa jiran waa’ee fincila kanaa akka hin baranne gochuuf baayyee dhiphachuu eegalan. Jalqabarratti, oduu “beeyladootni ganda tokko keessatti ofiin of bulchuu eegalan” jedhamee himamuu san, akka waan gonkuma ta’uu hin dandeenyee fakkeessuuf itti qoosu turan. “Wanti hundumtuu torbanuma lamaan takka keessatti harkaa bittinnoofti” jedhu ture. Oduu isaan facaasaa turan keessaa tokko, Ganda Maanoor keessatti (Ganda Beeyladootaa sana maqaa durii kan ta’e ‘Ganda Maanoor’ kan jedhuun malee hin yaamani) beeyladoonni guyyuma guyyaadhaan wal lolaa fi beelaanis dhumaa akka jiraniidha. Yeroonis deemee, beeyladoonni Ganda Beeyladootaa keessa jiranis beelaan akka hin dhumne dhugaan muldhachaa gaafa dhufutti, Obbo Fireedariik fi Piilkiingitan, dubbii isaanii jijjiiruudhaan, “Ganda Beeyladootaa keessatti wantootni gurraaf hin tolle gaggeeffamaa jiru” jechaa odeessuu eegalan. Beeyladoonni ofiin wal ajjeesanii wal soorachuu, beeyladni tokko kan biraa hiraarsuun fi niitii takka walitti qabaachuun fa’a Ganda Beeyladootaa keessatti aadaa ta’eera jedhu ture. Akka Obbo Piilkiingitan fi Fireedariik himaa turanitti, “kunis ta’uu kan danda’e, beeyladoonni seera uumaa irratti waan fincilaniifi” jedhan. 37 Ganda Beeyladootaa Garuu, dubbiin isaanii kuni guutummaatti hin amanamne. Daddarbeetis ta’u, oduun waa’ee qonna sirritti milkaa’ee fi beeyladoota ilma namaa ofirraa ari’uudhaan jiruu isaanii gaarii godhatanii, dhagahamuun isaa hin oolle; bara san keessa miirri fincilaatis biyya keessa faffaca’e. Sangootni duraan qabiinsaaf salphaa turan amma tuqamuu didan; hoolotni dallaa cabsanii midhaanitti nam’an; saawwan meeshaa itti elmaman dhiituu eegalan; faradoonnis adamsitoota isaan yaabbatan dugda isaaniirraa achi darbachuutti seenan. Hundarraa ammoo, weedduu fi walaloon faaruu Beeyladoota Ingilaandi iddoo hundattuu baratamaa dhufe. Saffisa ajaa’ibaatiin ture kan walgahe. Ilmaan namaatis faaruu kana gaafa dhagahan aarii dhokfachuun itti ulfaata ture – hagam waanuma homaa hin buusne fakkeessuu yaalanillee. “Beeyladoonni kuni faaruu gadhee akkanaa akkamiin akka jaalataniiyyuu nuuf hin galu” jedhan. Beeyladni ganda isaanii keessatti osoo faaruu kana jedhuu argame battalumatti akka adabamuufis seera baafatan. Ta’us garuu, faaruun kuni ukkaamfamuu hin dandeenye. Simbirroonni xixiqqoon manya isaanii keessatti ittiin cuwwisan; makoodiinis kuukkuu ittiin jette; warra sibiila tumuu fi manneen amantaa keessattillee jedhamuu eegale. Ilmaan namaatis yeroo kana dhagahan, faaruu sana keessatti dukkana isaanitti dhufaa jirutu itti mul’ata waan ta’eef, muldhisuus baatan iccitiidhaan inuma hoollatu. Gara jalqaba ji’a Onkoloolessaatirratti, akkuma boqqoolloon cabsamee galee fi hammi ta’e irraa calleeffameen, gurmiin makoodii, miira addaatiin akkuma guutamaniin dhufanii Ganda Beeyladootaa keessa qubatan. Obbo Joonsi, namoota isaa fi kanneen biroo gara jahaa siqan Gandoota Fooksiwuud fi Piinchifiildi irraa dabalachuudhaan, karaa guddicha irraan gara Joorji Oorweel 38 qe’ee eega goranii booda, karra guddicha cabsuudhaan dhufaa akka jiran makoodonni suni lallaban. Namoonni sunis shimala harkatti qabatanii turan, Obbo Joonsiin alatti – inni qawwee qabatee duule. Adeemsi isaaniis ganda sana deebisanii fudhachuuf ta’uun isaa ifa ture. Duraanumas, haalli kuni eegamaa ture waan ta’eef, qophiin haalaan godhamee ture. Kitaaba waa’ee ‘Duula Juuliyas Siizaar’ seenessu mana duraanii Obbo Joonsi keessaa argatee qo’ataa kan bahe, Isnoobool, duula waraana itti banamee kana ofirraa ittisuuf gaggeeffamurratti hoogganaa ta’e. Innis ajaja dafee eega dabarsee booda, hoggasuma daqiiqaa muraasa keessatti beeyladootni martinuu iddoo isaaniif ramadame qabatan. Akkuma namoonni gara qeyee beeyladootaatti dhiyaataniin, Isnoobool haleellaa marsaa jalqabaa eegalsiise. Gurmiin makoodii, kan lakkoofsaan gara soddomii shanii ta’an, barrifachaatuma qilleensarraa namoota sanirratti gadi haguun jaanjessan; daakkiyyoonni dursanii dallaa duuba dhokatanii turan ammoo, utaalanii gadi yaa’uun, afaan isaanii qara saniin luka jaraa irra akka malee wawwaraanuu eegalan. Waan kuni durumas xiqqoo diinatti hojii baayyisuu fi raatessuu qofaaf kan karoorfame yoo ta’u, namoonni sunis daakkiyyoota salphumatti shimala saniin ofirraa ari’atan. Itti aansuunis, Isnoobool, haleellaa diinarratti godhamu isa marsaa lammaffaatiif ajaja kenne. Isnoobool dursa galuudhaan, Muuriyeel, Beenjaamiin fi hoolota hundumaa of duukaa buusee, namootatti marsanii kallattii hundaan haleellaa itti banan. Beenjaamiinis dugda itti garagalfachuudhaan kottee isaatiin dhiitaa ture. Ammas garuu namoonni sun shimalaa fi boottii isaanii jalli sibiila ta’e sana fayyadamuudhaan itti jabaatan. Tasumaan ammoo mallattoo ‘duubatti deebi’aa’ jechuu kan ta’e, sagaleen siiqsuu Isnoobooliin akkuma dhageessifameen, 39 Ganda Beeyladootaa beeyladoonni hundinuu fiiganii bakka dawoo tolfatanii turanitti ol dacha’an. Namoonnis, ‘beeyladoonni kan fiiganii fi bittinnaa’an rifaatuudhaani’ jedhanii waan amananiif, miira gammachuutiin wacuu eegalan. Isaan hin hubanne malee, Isnoobool waan kanas itti yaadeetuma gochaa ture. Akkuma namoonni sun achi gara mooraa ol siqaniin, faradoonni sadan, saawwan sadanii fi booyyeewwan hafan martinuu dawoo jala dhokatanii turan keessaa daguudhaan itti bahuun afaan jala muran. Isnooboolis battala kanatti ture haleellaa marsaa biraatiif mallattoo kan agarsiise. Inni mataa isaatiin kallattumaan gara Obbo Joonsi qajeele. Isnoobool gara isaa fiigaa jiraachuu kan arge, Obbo Joonsi, qawwee isaa itti dhukaase. Dhukaasa saniinis hoolaan takka ajjeefamtee, Isnoobool ammoo dugda gubbaa xiqqoo rukutame. Isnooboolis dhukaasa sana dandamachuun, osoo sekondiifillee duubatti hin jedhin, qaama isaa gara kiiloogiraama sagaltamii shanii ulfaatu sanaan luka Obbo Joonsi gubbaatti of darbate. Obbo Joonsis kufuudhaan dikee keessa gangalate; qawween qabatee ture sunis harkaa kufe. Hundarraa garuu baayyee sodaachisaa kan ture haala Booksar, kottee isaa isa duubaa kan sibiilli itti godhame saniin, namoota dhiitichoodhaan daaraa gochaa tureedha. Dhiitichoo isaa jalqabaa kan argate gurbaa Ganda Fooksiwuud irraa dhufe tokko yoo ta’u, takkittuma adda gubbaarra rukutameen ture dhoqqee keessatti kan kufe. Yeroo waan ta’e kana arganitti namoonni kaawwan shimala isaanii gatanii fiiguuf yaalan. Osuma rifaatuu guddaan liqimfamanii jiranuu, beeyladoonni gamaa gamanaa qe’ee keessa isaan ari’uu eegalan. Gaanfaan waraanamuu, dhiitamuu, ciniinamuu fi bakka kufanitti irra deemamuu dabalatee waan hedduutu namoota san qunname. Karaa humna isaatiin beeyladni Joorji Oorweel 40 haajaa hin bahanne hin jiru jechuun ni danda’ama. Adurreenillee bakka dhokattee turterraa namticha tokkorratti gadi utaaluun qeensa ishee ceekuu isaarratti galfatte – battala kanatti ture innis dhukkubbii guddaadhaan iyya kan itti kute. Akkuma gara alaa fiiguudhaaf qaawwa wayii argataniin, ‘yaa luka too na baasi!’ jechuun gara alaatti dheessan hundi isaanii. Weerara daqiiqaadhuma shan keessatti fashalaa’e kanarraa, akkuma yeroo jalqaba dhufanii sanatti, daakkiyyootaan luka luka keessaa wawwaraanamaa fi salphina isaanii uwwifatanii gara daandii guddichaatti dheessan. Ammatti namoonni hundinuu dheessanii tokko qofatu hafe. Booksaris gurbaa dhoqqee keessatti kufe sana garagalchuuf kottee isaatiin tuttuquu eegale. Gurbaan garuu homaa warraaquu dide. “Du’eera,” jedhe Booksar miira gaddaatiin guutamee. “Ajjeesuuf gonkumaa yaadee hin turre ani. Kottee kiyyarra sibiilli jiraachuu nan dagadhe. Amma waan kana beekaa akkan hin goone eenyutu na amana?” “Jaal, homaa mararamuufiin hin barbaachisu!” jedhe Isnoobool akkuma dhiigni madaa isaa suni gadi cobaatuma jirutti. “Waraanni waraana. Ilmi namaa fayyaalessa jedhamus ammoo kanuma du’e qofadha.” “Ani lubbuu tokkollee baasuun fedhii koo hin turre, kan ilma namaatillee ta’u,” jedhe Booksar irra deebi’uudhaan, imimmaaniin hudhamaa. “Mooliin eessa jirti?” jedhe beeyladoota keessaa tokko. 41 Ganda Beeyladootaa Dhuguma, Mooliin tana buuteen ishii ni dhabame. Namoonni miidhaniit ta’a yookiin inumaayyuu fudhatanii deeminnuuyis kan jedhu hundumaa rifaatuu keessa galche. Garuu boodarra, mooraa bulmaataa ishee keessatti, cidii jala dhokattee argamte. Edaa akkuma qawween jalqabaa dhuka’een garanatti dheessitee turte isheen durumaayyuu. Mooliin eega argamtee booda, bakka lolli itti gaggeeffamaa ture sanatti yoo deebi’anuu, gurbaan du’e se’anii turan sun miidhaa isaarraa wayyachuun badee ture. Edaa inni durumaayyuu du’ee osoo hin taane, rifaatuudhuma rukuttaa Booksarii santu isa gaggabse. Akkuma miira moo’annaa fi gammachuu guddaatiin guutamaniin eega walgahanii booda, hundumti isaaniituu waa’ee gootummaa lola sanarratti agarsiisanii himachuu eegalan. Gootummaa lola sanarratti agarsiifameefis sirni badhaasaa battaluma sanatti akka gaggeeffamu murteeffame. Alaabaan fannifamuudhaan faaruun isaaniitis si’a hedduu irra deddeebiin kan faarfame yoo ta’u, hoolaa ajjeefamte sanaafis sirni awwaalchaa gootaaf madaalu raawwatameef. Awwaala ishee gubbaattis biqiltuu dhaabaniif. Sirna awwaalchaa sanarratti haasaa gabaabaa kan taasise, Isnoobool, barbaachisaa ta’ee yoo argame, beeyladni kamiyyuu Ganda Beeyladootaatiif lubbuu isaaniitillee ta’u aarsaa kanfaluuf akka of qopheessan yaadachiise. Beeyladoonni hundinuu sagalee tokkoon Badhaasni Beekamtii Gootummaa akka godhamu kan murteessan yoo ta’u, ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Tokkoffaa’ isa jedhamuun kan beekamtiin kennameef Booksarii fi Isnoobool turan. Badhaasni isaan argatan kunis nahaasa irraa kan tolfamee fi guyyaa ayyaanaa fi Sanbata Guddaa qofa kan godhatamu ta’a (garuu dhugaan jiru, badhaasni kuni kutaa meeshaa keessaa kan argamee fi kan duraan faradootti diramu wayii ta’uu isaati). Dabalataanis, ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Lammaffaa’ Joorji Oorweel 42 jedhamuun kan beekamtiin kennameef, hoolaa lolarratti ajjeefamte sana. ‘Lolli gaggeeffame kunis maal jedhamee haa waamamu?’ kan jedhurratti marii bal’aatu gaggeeffame. Dhumarrattis, Lola Mooraa Loonii jedhamee akka mogga’u murtaa’e – kunis kan ta’e, lolli inni dhumaa fi bakki dawoo keessaa bahanii namoota itti moo’atan suni mooraa loowwanii biratti waan tureefi. Qawween Obbo Joonsi sunis dhoqqee keessatti kufee kan argame yoo ta’u, baarudni hedduun ammoo kutaa duraanii Obbo Joonsi sana keessa akka jiru yaadatame. Qawwee kanas, bakka alaabaan itti fannifamu sana jala olkaawuudhaan, waggaa waggaadhaan guyyaa Onkoloolessa 12ffaa, Lola Mooraa Loonii yaadachuudhaaf akka dhukaafamu irratti walii galame. Dabalataanis, waggaa waggaatti yeroo hundumaa, guyyaa walakkaa-gannaa irratti, Fincila Beeyladootaa sana yaadachuufis akka dhukaafamuuf murteen darbe. 43 Ganda Beeyladootaa 5 Akkuma bonni dhiyaataa dhufeen, Mooliinis baayyee rakkistuu ta’aa dhufte. ‘Hirriibatu fudhatee naan lixe’ maqaa jedhuun ganama yeroo maraa hojiirraa barfachuu fi hafuu malee didde; dhukkuba hin himannes hin qabdu, nyaatatti kan ishii danda’u jiraachuu baatullee. Sababuma argame hundaan hojii dhiistee gara haroo bishaan itti dhugamuu san kaatti; achi geessu ammoo akkuma gowwaa bishaan keessatti of laalaatuma oolti. Garuu, dubbiin jabduu akka taates oduun deddeemaa ture. Gaaf tokko, yeroo Mooliin bibbixiriqaa, eegee ishee dheeraa sana mirmirsaa fi cidii afaanitti hammaarrattee gara qe’ee deebitu, waan deemaa jiru baruu kan barbaadde, Kiloovar, itti haasawuudhaaf Moolii kophaatti waammatte. “Moolii,” jette Kiloovar, “dhimma jabaa si dubbisuu barbaadun qaba. Ganama kana ijaarsa daangaa ganda keenyaa fi Ganda Fooksiwuud adda qoodu sanirraan yoo mimil’attu si argeen ture. Dallaa gama kaaniin ammoo namoota Fooksiwuud keessaa tokko dhaabbatee ture. Kanin ilaalaa ture fagoorraa ta’ullee, waan kana argeera: namni suni sitti haasawaa fi atis akka inni harkaan funyaan keetirra sii deddeemu eeyyamaafii turte. Kuni maal jechuudha?” “Akkas hin goone! Anis homaa hin eeyyamneef! Kuni soba!” jette Mooliin boowaa fi akkuma asiif achi jettuun kotteedhaan lafa caaraa. “Moolii, ija keessa na laali. Namni suni funyaan kiyya tuttuqaa hin turre jettee ni kakattaa?” Joorji Oorweel 44 “Gonkumaa dhugaa miti!” jette Mooliin ammas irra deebitee; garuu, ol jettee ija Kiloovar keessa laaluu hin dandeenye. Osuma kanaan jiran, Mooliin utaaltee gara dirreetti garmaamte. Kiloovaris yaadni wayii sammuu keessaa itti qillise. Osoo kaawwanitti homaa hin himin, gara kutaa Moolii dhaquun cidii lukaan caccaaruu eegalte. Achi jalattis, sukkaara hihhidhamee jiruu fi gunfura baayyee kan halluu garaa garaa irraa tolfame dhokfamee jiraachuu isaa argite. Kuni ta’ee guyyaa sadiin booda Mooliin badde. Torban muraasaaf tana buutee ishii kan beeku kan hin turre yoo ta’u, gaaf tokko, makoodonni Moolii gara Ganda Wiiliingidan sanitti arguu isaanii gabaasan. Mana dhugaatii tokko fuuladuratti gaariin wahii itti fe’amee akka argan himan. Abbaa mana sanii kan ta’e, namticha furdaa fuulli diimaa tokkoon, funyaan ishii hooqamaa fi sukkaara sooramaa turtes jedhan. Uffatni haaraan kan itti uwwifamee fi gunfurri gamada isheerratti kan hidhameef yoo ta’u, jiruunis baayyee waan itti tole fakkaatti ture jechuun himan gurmiin makoodii suni. Sana booda beeyladni maqaa Moolii kaase hin jiru. Ji’a Amajjii keessa qilleensi bonaa inni hammaataan suni dhufe. Laftis akka sibiilaa waan jabaatteef, hojiin qonnaa tokkollee hojjetamuu hin dandeenye. Walgahiin hedduun mooraa guddicha keessatti gaggeeffamaa ture; booyyeewwanis waqtii itti aanuuf karoora hojii baasuutti seenan. Amma amma, wanti irratti walii galamaa dhufe tokko yoo jiraate, hojiin imaammata qonnaa baasuu warra qaroo ta’an kan akka booyyeewwaniif dhiisuudha – murteen isaanii filannoo harka caalmaatiin mirkanaa’ee hojiirra kan oolu ta’ullee. Haalli kuni sirrumatti hojjetee itti fufuu ni 45 Ganda Beeyladootaa danda’a tureeyyu, wal dhabbii Isnoobool fi Naappooliyoon gidduu jirutu ulfaataatuma deeme malee. Bakka waa itti wal falmuun danda’amu hundattuu wal hin dhiisan ture lamaan kuni. Tokkoon isaanii “lafa kanarra garbuudha baay’isnee facaasuu qabna” yoo jedhe, kan hafe ammoo “lakkii, qamadii wayya” akka jedhu beekamaa ture; tokkoon isaanii “lafa kana raafuu dhaabna” yoo jedhe, inni kaan ammoo “lakkii, lafti kuni waan akka dinnichaa malee homaafuu hin tolu” jechuun isaa shakkii hin turre. Lamaanuu deeggartoota waan qabaniif, darbee darbee falmiin waluma lolchiisuu gahus ni godhama. Isnoobool yeroo baayyee iddoo Yaa’iin gaggeeffamurratti dubbii isaa hawwataa ta’e saniin sagalee caalmaa kan argatu yoo ta’u, yeroodhaa gara yerootti deeggarsa horachaa kan dhufe garuu Naappooliyooniidha. Keessattuu, hoolotaa wajjin baayyee milkaawafii dhufe. Hoolonni, eega yeroo dhiyootii as, “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jechaa mar’achuudhaan Yaa’ii jeequu aadaa godhatanii turan – keessattuu yeroo Isnoobool haasaa taasisu. Kitaaba matadureen isaa “Qotee Bulaa fi Horsiisee Bulaa” jedhu mana duraanii Obbo Joonsi keessatti argachuudhaan qo’achaa kan bahe, Isnoobool, yaada kalaqa gara garaa fi karoora haaromsaatiin guutamee ture. Akka nama waa dubbiseettis, waa’ee jallisii, kuusa midhaanii fi waa’ee lafa qonnaa gabbisuu ibsa garagaraa godha ture. Hojii dikee lafa qonnaatti guuruu sana hir’isuufis, karoora ajaa’ibaa, kan beeyladoonni hundinuu guyyaatti sa’aatii fi iddoo adda addaatti lafa qonnaa sanirra dhaquun bobbaa isaanii itti bahan qopheesse. Naappooliyoon ofii isaatiif karoora qopheesse qabaachuu baatullee, “Isnoobool akkasumaan dhibaa’a malee karoorri isaa kuni waa tokko hin buusu” jedha yeroo hundumaa. Garuu, waldhabbii isaan lamaan Joorji Oorweel 46 jidduutti uumame keessaa, kan akka waldhabbii dhimma ijaarsa Madda Humna Bubbee irratti uumamee gahu gonkumaa hin jiru. Kaloo lafa qonnaatirraa hagas mara hin fagaanne tokko keessa, tabba gandi suni guutuun irraa muldhatu tokkotu jira. Isnooboolis iddoo sanirratti qorannoo eega gaggeessee booda, “jenereetara Maddi Humna Bubbee ittiin sochoofamu dhaabuudhaan ganda kanaaf humna elektirikii maddisiisuuf, tabbi kuni filannoo isa jalqabaati” jechuun gabaasa isaa beeyladootaaf dhiyeesse. “Kunis mooraa keenya dukkana keessaa baasuu fi yeroo qorraatis ho’isuuf; magaazii fi maashina aannan elmu, kan elektirikiidhaan hojjetan, fayyadamuuf; akkasumas, maashina midhaan quncisuu fi calleessu fayyadamuuf nu gargaara” jedhe itti dabaluun. Beeyladootni takkumaayyuu waan akkanaa dhagahanii hin beeknes (qonni duraanii haala boodatti hafaa ta’een dalagamaa waan tureef), yeroo Isnoobool waa’ee maashinoota kanaa suuraa adda addaatiin deeggarsiisee itti agarsiisu, akkuma afaan bananii hafanitti haalli jiruun isaanii jijjiiramuuf deemu itti muldhachuu eegale – yeroo maashinoonni gara garaa hojii dalaganiif, beeyladoonni ammoo yeroo barbaadanitti dheedaa dirree keessa ooluu, fi yeroo qo’annaa fi mari’annaa dabalataa kan sammuu isaanii itti cimsatan argachuu fa’a jechuudha. Torban muraasa boodas, Isnoobool wixinee ijaarsa Madda Humna Bubbee sana qophii isaa xumure. Qophii ijaarsa kanaatiifis, beekumsi hojii suphaa baayyinaan kan argame, kitaabota sadeen duraan kan Obbo Joonsi turanirraayi – maqaan kitaabota kanaatis, “Waan Barbaachisoo Kuma Tokko Kan Manaaf Godhamuu Danda’an”, “Ogummaa Ijaarsaa”, fi “Elektirikii: Warra Reefu Eegaluuf” kan jedhamaniidha. Isnoobool kitaabota kanniin qo’achaa fi karoora qopheessaa kan 47 Ganda Beeyladootaa ture kutaa dur hanqaaquun itti kuufamaa ture keessatti yoo ta’u, kutaan kunis lafti isaa muka diriiraa ta’een sirritti wal qixxaatee waan tolfameef, fakkii garagaraa irratti kaasuuf mijataadha. Yeroo tokko tokko, sa’aatii dheeraadhaaf akkuma kutaa san keessatti dabarsetti tura. Kitaaba isaa dhagaa xiqqoo jidduu kaa’uun eega saaqqatee booda, boronqii quba miila isaa fuuladuraa san jidduutti qabatee asiif achi jechaa, olumaa gadi sararaa fi darbee darbees gammachuudhaan kophumatti sesseeqaa dabarsa. Suutuma suutaan ijaarsi isaa wal xaxaa fi fakkiin isaas lafa kutaa sanii walakkaa ta’u fudhachaa kan dhufe, karoorichi, beeyladoota kaawwanitti yoo agarsiifamu, gonkumaa galuufii baatullee baayyee dinqisiifatan. Hundi isaanii yoo xiqqaate guyyaatti al tokko dhaqanii karoora Isnoobool qopheessu sana daawwatu. Handaaqqonnii fi daakkiyyoonnillee hin hafne; fakkiiwwan inni kaaserra ejjetanii akka hin balleessine cinqamaatis ta’u, daawwatanii galu. Naappooliyoon qofa ture garagaleetuu laaluuf fedhii kan hin agarsiisne. Jalqabumarraayyuu kaasee ture yaada Madda Humna Bubbee ijaaruu kana akka mormu kan ibsate. Gaaf tokko garuu, osoo hin eegamin, akkuma tasaa waan hojjetamaa ture sana gulaaluu dhaqe. Kutaa sana keessattis, karooricha sirritti gadi qabee tokko tokkoon sakatta’aa fi yeroo tokkoo lama akka fuunfachuu eega godhee booda, ija dalgaatiin beeyladoota kaawwan ilaalaa dhaabbate. Takka turees, luka isaa ol qabuudhaan karoora qophaaye san irratti eega fincaa’ee booda, waa tokko osoo hin dubbatin achii bahe. Dhimma ijaarsa Madda Humna Bubbee irratti wal qoodiinsa guddaatu uumame. Karoora kana hojiitti jijjiiruunis waan salphaa akka hin taane Isnooboolis ta’u haalee hin beeku. Dhagaa ijaarsaaf oolu tabbatti ol guuranii ittiin ijaaruu, mismaara Joorji Oorweel 48 oomishuu, fi akkasumas shiboo gara garaa fi jenereetara dhiyeessuu fa’a ture kan isaan eeggatu. ‘Kuni hundi akkamiin argama?’ kan jedhuuf, Isnoobool ammatti waan ibse hin qabu, garuu guutuun isaa waggaa tokko keessatti akka dhumatu dubbate. Naappooliyoon ammoo gama isaatiin, “wanti hatattamaan nu barbaachisu oomisha midhaanii guddisuu irratti fuulleffachuudha malee kanaa miti; san ta’uu baannaan hundi keenya beelaan dhumna” jedha. Beeyladoonnis, gartuu lamatti wal qooduudhaan, dhaadannoowwan “Isnoobool fi Hojii Torbanitti Guyyaa Sadii Qofaatiif Filadhaa” fi “Naappooliyoon fi Nyaata Mooraa Nuu Guutuuf Filadhaa” jedhan qabatanii duuluu eegalan. Beenjaamiin qofa gartuu tokkottillee kan hin makamne. “Nyaannis nuuf hin baayyatu, Maddi Humna Bubbee jettan kunis hin milkaawu” jechuun of amansiisee ture inni. “Maddi Humna Bubbee jiraatee jiraachuu baatee jiruun akkuma duriitti itti fufa” jedha – akkuma jiruu gadadoo ta’etti jechuu isaati. Waldhabbii ijaarsa Madda Humna Bubbee irratti ka’een alattis, waa’een barbaachisummaa ijaarsa raayyaa ittisa ganda saniitis gaaffii biraa ture. Ilmaan namaa Lola Mooraa Loonii irratti kan moo’aman ta’ullee, yeroo biraas yaalii cimaa ta’e gochuudhaan Obbo Joonsi deebisanii moosisuu ni yaalu amantaa jedhutu jira. Oduun haalli ilmaan namaa Ganda Beeyladootaa keessatti itti moo’aman kunis biyya keessa faffaca’uu isaatirraa kan ka’e beeyladoonni ganda biraatis diddaa agarsiisaa waan dhufaniif, ilmaan namaatis salphina moo’amuu kana ofirraa kaasuuf jecha Ganda Beeyladootaa sanatti waraanaaf deebi’uu danda’uun isaanii waan baayyee shakkisiisus hin turre. Akkuma beekamu, Naappooliyoon fi Isnoobool ammas waliif galuu hin dandeenye. Akka Naappooliyoon jedhutti, beeyladoonni kan fuulleffachuu 49 Ganda Beeyladootaa qaban meeshaalee waraanaa argachuu fi itti fayyadama isaa baruudha. Akka Isnooboolitti ammoo, wanti murteessaan, makoodota basaasummaadhaaf erguu itti fufuudhaan gandoota biroo keessattis fincilli wal fakkaataan akka ka’u taasisuudha. Tokko “waraana nutti dhufuuf hin qophoofnu yoo ta’e ni weeraramna” kan jedhu yoo ta’u, kaan ammoo “gandoota birootti fincila wal fakkaataa yoo kaasne, namni irraa of ittisuu qabaannu hin jiraatu” jedha. Beeyladoonnis al tokko Naappooliyoon, al tokko ammoo Isnoobool dhaggeeffachaa gara itti goran wallaalan; inumaayyuu yaadni isaanii faallaa ta’ullee, booyyeewwan lamaanuu battala dubbatan sanitti hundumaa amansiifachaatuma turan jechuun ni danda’ama. Dhumarrattis, guyyaan itti karoorri Isnoobool qophiin isaa xumurame ni gahe. Yaa’ii isa itti aanu kan gaafa Dilbataa irrattis, gaaffiin ‘hojii Madda Humna Bubbee kana haa eegallu moo haa dhiisnu?’ jedhu, filannoof akka dhiyaatu murtaa’e. Guyyaan sunis gahee, mooraa guddicha keessatti eega walgahanii booda, Isnoobool ol ka’uudhaan barbaachisummaa Madda Humna Bubbee ibsuu eegale – darbee darbee mar’annaa hoolotaatiin jeeqamaa kan ture ta’ullee. Itti aansuun, Naappooliyoonis yaada achirratti qabu dhiyeessuuf ka’e. Akkuma sagalee isaa gadi qabeen, ijaarsi kuni hagam hiika dhabeessa akka ta’ee fi beeyladni tokkollee “haa ijaaramu” jedhee akka hin filanne gorsuudhaan gadi taa’e. Naappooliyoon sekondii soddoma caalaa hin dubbanne; beeyladuma tokkollee amansiifachuudhaaf waan dhimmames hin fakkaatu. Yeroo kanatti ture Isnoobool utaalee kan ka’ee fi hoolota akkuma inni ka’een mar’achuu eegalanitti kan iyye. Miiraan guutamee, waa’ee barbaachisummaa ijaarsa sanaa ibsuu itti fufe. Kanaan dura yaadni isaanii gargar qoodamee kan turan, beeyladoonni, amma garuu bilchinni Isnoobool waan Joorji Oorweel 50 isaan hawwachaa dhufe fakkaatan. Innis, jechoota isaa amansiisoo ta’an saniin, gaafa hojiin humnaa dugda isaaniirraa bu’e jireenyi hagam salphachuu akka danda’u sammuu keessatti kaaseefi. Amma karoorri isaas maashina midhaan quncisuu fi calleessu qofaaf osoo hin taane, sanirra fageessee yaaduu ta’eera. “Humni elektirikii maddisiifamu kuni, lafa qotuu, midhaan haamuu fi calleessuun dabalatee mooraawwan beeyladoota hundaatifuu ibsaa, bishaan ho’aa fi qorraa, akkasumas maashina kutaawwan sana hoo’isu galchuuf nu tajaajila” jechuun ibse. Yeroo Isnoobool haasaa isaa xumurutti, sagaleen caalmaan garam akka deemu shakkiin hin turre. Naappooliyoonis ol ka’uudhaan, Isnoobool ija dalgaatiin eega laalee booda, sagalee kanaan dura dhagahamee hin beekneen siiqsuu eegale. Battaluma sanatti sagaleen duttaa sodaachisaa ta’e dhagahame. Edaa, saroota diriin mormatti hidhamee fi baayyee gurguddoo ta’an sagaltu garmalee fiigaa gara mooraa guddichaa dhufaa ture. Isnooboolis xiqqumaaf utaalee qarriffaa isaanii jalaa of baase malee, saroonni suni kallattumaan isa qabachuuf dhufan ture. Isnooboolis yoosuma balbalaan bahee kan kute; saroonni saglan sunis isa duukaa bu’an. Waan dhalate gara kan wallaalan fi sodaadhaan kan liqimfaman, beeyladoonni kaawwan, girrisanii gadi yaa’uun wal ariisaa san ilaaluu eegalan. Isnooboolis kaloo qaxxaamuruudhaan gara daandii guddichaa fiiguutti qajeele. Inni haga humna booyyee tokkoo fiigaatuma turullee, saroonnis isa qabachuuf itti dhiyaataa dhufan. Osoo kanaan jiranuu tasa kan kufe, Isnoobool, waanuma dhumateef fakkaate. Ta’us inuma ka’e; akka tanaan dura fiigee hin beeknetti, humna qabu hundaan fiigaa fi saroonnis deebisaniituma itti dhiyaachaa wal ariisaan itti fufe. Keessaayyuu, sareen tokko eegee isaa qabachuuf bira gahee ture, Isnoobool jabaateetuma jalaa butatee qajeele malee. 51 Ganda Beeyladootaa Dhumarrattis, yeroodhuma saroonni meetira tokkoo gadi itti dhiyaatanii turanitti, hulaa dallaa jala jirtu takkaan hulluuqee miliquu danda’e. Saniin booda hin mul’anne. Beeyladoonnis, sodaa fi callisaan akkuma guutamanitti, gara mooraa ol dacha’an; saroonni sunis hoggasuma fiigaa deebi’an. Jalqabarratti, hundi isaaniiyyuu, saroonni gurguddoon kuni eessaa akka dhufan gara kan wallaalan ta’ullee, wanti hiibboo itti ta’e kuni xiqquma turee deebii argate: edaa isaan buchilloota saglan Naappooliyoon duraan haawwan isaanii jalaa fuudhee kophaatti guddisuuf waadaa galee ture sanniini. Guddina kan fixan ta’uu baatullee, qaamaan baayyee gurguddoo fi argaan akka bineensa daggalaa baayyee sodaachisoodha. Saroonni saglan sunis Naappooliyoonitti siqanii dhaabbatan. Akki saroonni kuni Naappooliyooniif eegee itti mirmirsaa turanis, akkaataadhuma saroonni duraan Obbo Joonsiif godhan san ta’uutu hubatame. Naappooliyoonis, sarootaan hordofamuudhaan, gara lafa olka’aa akka waltajjiitti tajaajilu sanatti ol bahe. Waltajjiin kuni isuma Meejariin du’a isaa dura beeyladootaaf ergaa itti dabarseef sanadha. Naappooliyoonis, Yaa’iin torban torbaniin gaafa Dilbataa ganamarratti gaggeeffamu suni, akkasumaan yeroo qisaasessuu yoo ta’e malee barbaachisummaa waan hin qabneef, guyyaa sanarraa kaasee akka hin jiraanne labse. Fuuladuraaf, dhimmoonni ganda sanaa, koree addaa booyyewwaniitiin (kan Naappooliyooniin hoogganamu) kan murteeffaman yoo ta’u, koreen kunis walgahii cufaa gaggeessuudhaan waan murtaa’e beeyladootaaf kan gabaasu ta’a jedhame. Beeyladoonni hundinuu gaafa Dilbataa sirna alaabaa fannisuu fi faarfachuu, akkasumas ramaddii dalagaa torban itti aanuu fudhachuu kan itti fufan yoo Joorji Oorweel 52 ta’u, dhimmoota gara garaa irratti marii waliigalaa gaggeessuu fi wal falmuu wanti jedhamu garuu akka hafu taasifame. Amalli Naappooliyoon agarsiise sodaa fi rifaatuu guddaa keessa isaan galchullee, beeyladoonni labsii haaraa kanatti hedduu mufatan. Osoo bilchina qabaatanii fi maal jedhanii falmii isaanii akka dhiyeessan kan beekan ta’eetii, hedduun isaanii mormii inuma dhageessisu tureeyyu. Kan biraa hafee, Booksar mataan isaa, homtuu hin liqimfamneef. Gurra duubatti qeensaa fi lukaan lafa dhidhiitaa yaada isaa sassaabbachuu yaalullee, waan silaa dubbachuu danda’u tokkollee dhufuufii dide. Booyyeewwan muraasni garuu beeyladoota kaawwanirra haalaan yaada ibsachuu danda’anii turan. Booyyeewwan umuriin ijoollee ta’an, kan gara fuula duraatirra jiran afran tokko, sagalee mormii dhageessisaa, utaalanii lafaa ka’uun bakkuma tokko haasawuu eegalan. Garuu, battaluma sanatti, saroonni Naappooliyoon marsuun dhaabatanii jiran sun sagalee furdaa ta’een gorori’uu eegallaan, booyyeewwan sunis callisuudhaan deebi’anii gadi taa’an. Itti aansuunis, hoolonni, mar’annaa isaanii “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jedhu sana gara daqiiqaa kudha shaniitiif osoo addaan hin kutin itti fufuudhaan mariin tokkollee godhamuu akka hin dandeenye taasisan – walgayichis addaan cite. Walgayicha boodas adeemsa fi ittiin bulmaata haaraa sana beeyladootaaf akka ibsu itti gaafatamummaan kan laatame Iskuwiilariifi. “Jaallan,” jedhe Iskuwiilar, “itti gaafatamummaa haaraa ofitti fudhachuudhaan aarsaa Jaal Naappooliyoon kanfalaa jiru kanaaf hundi keessan kabaja qabduuf jedheen amana. Jaallan, teessoon 53 Ganda Beeyladootaa hooggansaa kuni waan qananii isinitti hin fakkaatin. Inumaayyuu itti gaafatamummaa fi ba’aa guddaadha. Naappooliyoon caalaa walqixxummaa beeyladootaatti kan amanu hin jiru. Waan fedhii keessanii osoo murteeffattanii baayyee itti tola ture. Garuu, Jaallan, yeroo tokko tokko murtee isiniif hin tolle murteessuu dandeessu; gaafa san ammoo maaltu dhalata ree? Mee abjuu sobaa isa Isnoobool Madda Humna Bubbee maal maal jechaa daldalu sana osoo hordoftanii deemtanii maaltu akka uumamu yaadaa – kunoo amma Isnoobool yakkamaa ta’uu isaa hundi keenya barree jirra.” “Isnoobool Lola Mooraa Loonii irratti gootummaa jabaa agarsiise,” jedhe beeyladoota keessaa tokko. “Gootummaan qofti gahaa miti,” jedhe Iskuwiilar. “Hundarraa kan barbaachisan amanamummaa fi ajajamummaadha. Lola Mooraa Loonii sanas yoo ta’e, gaafa dhugaan baatee, gaheen Isnooboolis ol guddifamee himamaa jiraachuu isaa itti barru ni dhufa jedheen amana. Naamusa, Jaallan, ammallee naamusa akka sibiilaa jabaate! Jechi har’aaf sirritti yaadachuu qabdan kana. Diinni keenya tarkaanfiidhuma dogongoraa takka nurratti eegaa jira. Egaa, Jaallan, isin keessa Obbo Joonsi akka deebi’u kan barbaadu hin jiru mitii ree?” Ammas, gaaffii kanaaf deebii deebisuu kan danda’u hin argamne. Dhugumaanis, beeyladni Obbo Joonsi akka deebi’u barbaadu hin jiru; kanaafuu, “gaafa Dilbataa walgahuudhaan falmii fi marii gaggeessuun Obbo Joonsi nutti deebisuu danda’a taanaan, maal abbaa ishii walgahiinis haa haftu” jedhamuunis dhufe. Booksaris eega yeroo isaa fudhatee itti yaadee booda akkas jechuun waan itti dhagahame ibsate: “Eega Jaal Naappooliyoon jedhee, Joorji Oorweel 54 sirriidha!”. Sa’aatii sanirraa eegalees “Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!” kan jedhu dhaadannoo Booksar ittiin beekamu ta’e; dhaadannoo isa duraanii “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” jedhu saniin dabalatee jechuudha. Amma waqtiin arfaasaatis seenee, yeroon lafti itti qotamu gahe. Kutaan Isnoobool karoora ijaarsa Madda Humna Bubbee itti qopheessaa ture suni kan cufame yoo ta’u, fakkiiwwan lafa kutaa sanii irratti kaafamanii turan sunis yoonatti haqamaniiru jedhamee shakkamaa ture. Guyyaa Dilbataa, yeroo hundumaa ganama sa’aatii afuritti, beeyladoonni martuu walgahuudhaan ramaddii hojii isaanii kan torban itti aanuu fudhatu. Lafeen Meejariitis (kan amma foon irraa dhume), bakka dur itti awwaalamee ture lafa qonnaa cinaadhaa buqqifamuun iddoo alaabaan itti fannifamu sanitti, qawwee achi olkaawwamu cinaa akka taa’u taasifame. Sirni alaabaa fannisuu eega xumuramee boodas, beeyladoonni martuu akkuma hiriiranitti, lafee Meejarii sana cinaa darbuudhaan mooraatti akka ol dacha’an godhamuun eegalame. Amma amma, walgahiirratti akka durii sana walitti makamanii taa’uunis hafeera. Naappooliyoon fi Iskuwiilar booyyee biraa isa Miiniimas jedhamu dabalatee (Miiniimas dandeettii walaloo barreessuu fi faaruu qopheessuutiin baayyee beekama) waltajjii isa olka’aa sanirra, saroota saglan marsanii isaan eegan san fuuladura kan taa’an yoo ta’u, booyyeewwan hafan immoo isaan duuba taa’u. Beeyladoonni hafan ammoo isaan fuula dura lafarra tataa’u. Naappooliyoonis ramaddii hojii torban itti aanuu sagalee ulfaataa bifa sodaachisaa qabuun eega dubbiseefii booda, faaruu Beeyladoota Ingilaandi al tokko qofa faarfachuudhaan walgahichi bittinnaa’e. 55 Ganda Beeyladootaa Dilbata sadaffaa eega Isnoobool ari’ameetiin boodatti, Naappooliyoon Maddi Humna Bubbee akka ijaaramu beeksisuu isaatti beeyladoonni hundinuu baayyee raajaman. Maaliif akka yaada isaa jijjiire homaa sababa kan hin dhiyeessine yoo ta’u, hojiin kuni baayyee ulfaataa ta’uun isaa akka hin oollee fi gahee nyaata isaanii irraa illee hir’isiisuu akka malu akeekkachiise. Karoorri ijaarsaa garuu, haga dalagaa ishee xixiqqoo gahutti, gadi fageenyaan kan qophaa’ee fi koreen booyyeewwaniitis torban sadan darbaniif waan sanarratti hojjetaa kan turan ta’uun himame. Ijaarsi Madda Humna Bubbeetis, fooyya’iinsa garagaraa dabalatee, waggaa lama ni fudhata jedhame. Galgala sanas, Iskuwiilar beeyladoota hundumaa kopha kophaatti haasofsiisuun, duraanumaayyuu taanaan, Naappooliyoon yaada Madda Humna Bubbee ijaaruurratti mormii qabaatee akka hin beekne ibsuu eegale. “Inumaa yaadni kuni jalqaba kan deeggarame Naappooliyooniin ture. Isnoobool ammoo wixinee karoora sanii Naappooliyoon jalaa hatuudhaan karoora sana akka kan ofiitti dhiyeessuu eegale. Yaadni kuni jalqabumaayyuu kan maddisiifame Naappooliyooniin ture” jedhe Iskuwiilar. Achumaan beeyladni wayiitis, “eega dubbiin akkas ta’ee, maaliif Naappooliyoon akkasitti mataa jabaatee yaada kana mormaa ture ree?” jechuun gaafate. Asirratti Iskuwiilar akka sesseequu ta’e. “Suni abshaalummaa Naappooliyoon fayyadameedha; waan yaada kana falmu of fakkeessuudhaan, suuta jedhee, Isnoobool nurraa balleessuu fi hammeenya isaatis agarsiisuuf itti fayyadame. Amma garuu, Isnoobool karaarraa waan nuu ka’eef, karoorichi gufuu tokko malee hojiirra ooluu danda’a. Kuni tarsiimoo jedhama,” jechuun ibse Iskuwiilar. Jecha dhumaa tanas irra deddeebi’e! “Tarsiimoo, Jaallan. Ammallee tarsiimoo!” jedhe asiif achi akkuma jechaa jirutti, eegee mirmirsaa fi Joorji Oorweel 56 gammachuudhaan sesseeqaa. Beeyladootas, jechi inni fayyadame kuni homaa hin galleefi; garuu, Iskuwiilar bilchina dubbii isaatiin amansiifataa waan turee fi saroonni sadan isa waliin turan tokko haala sodaachisaa ta’een gorori’aa waan turaniif, gaaffii tokko malee ibsa Iskuwiilar sana fudhatan. 57 Ganda Beeyladootaa 6 Beeyladoonni bara sana guutuu akkuma waan gabrummaa jala jiraniitti hojjetan. Garuu ammoo dadhabbiin isaanii, ilmaan namaa waa tokko osoo hin hojjetin waa hunda jalaa fudhatan saniif osoo hin taane, mataadhuma isaanii fi dhaloota itti aanuuf oola jedhanii waan amananiif, gammadaatuma duubatti harkifannaa tokko malee aarsaa barbaachisu kanfalaa turan. Waqtii arfaasaa fi gannaa sanas, guutummaatti torbanitti sa’aatii jaatama fa’a hojjechaa kan turan yoo ta’u, ji’a Hagayyaa keessa ammoo, “ammarraa kaasee, gaafa Dilbataa, sa’aatii boodas hojiin kan jiraatu ta’a” jedhamuun Naappooliyooniin labsame. Hojiin Dilbata sa’aa boodaa kunis fedhiidhaan ta’a jedhamee kan ture ta’ullee, beeyladni irraa hafu ammoo gaheen nyaata isaa walakkaadhaan akka irraa hir’ifamu murtaa’e. Dabalataanis, hojiin tokko tokko akka dhaabbatu gochuun dirqama ta’ee argame. Callaan argame kan bara duraatiin gadi; ooyiruun lama, kan waqtii gannaa keessa waan akka dinnichaa silaa irratti dhaabamuun males, lafti yeroon waan hin qotamneef osoo hojiirra hin oolin hafe. Waqtiin bonaa itti deemamaa jiru suni ulfaataa akka ta’us ifa ta’aa dhufe. Ijaarsi Madda Humna Bubbee rakkoowwan hin eegamne garagaraa dhaluu eegale. Lafa qonnaatirra dhagaa ijaarsaaf oolu gahaatu jira; kutaalee qe’ee san jiran keessaa tokko keessattis simintoo fi ashaawaa gahaatu argame; waan ijaarsaaf barbaachisu hundaa inuma qabu. Garuu, gaaffii guddaan furmaata dhabe, ‘akkamitti dhagaa san caccabsinee tabba sanatti ol guurra?’ kan jedhuudha. Doomaa fi burruusaan alatti akki itti kana hojjetan hin jiru; san gochuuf ammoo, akka ilmaan namaa, luka lamaan Joorji Oorweel 58 dhaabatanii meeshota kana fayyadamuu hin dandeenye. Torbanoota muraasa akkasumaan dhibaa’aa eega bahanii booda ture tokkoo isaaniitti yaadni wayii kan ifeef – kunis humna harkisa lafaa fayyadamuudha. Iddoo akka golbaa ta’e tokko keessa ture dhagaawwan gurguddaan kan jiran. Beeyladoonnis, dhagaawwan kanarratti wadaroo itti maruudhaan, hundi isaanii – jechuunis saawwan, faradoo, hoolota fi darbee darbees booyyeewwan dabalatee – bakkuma tokko, suuta jechaa golba sana keessaa ol baasuudhaan, akka caccabuuf deebisanii gadi lakkisu. Gaafa akkasitti caccabes, gara iddoo ijaarsaa sanatti geessuuf baayyee salphata. Faradoonni gaariidhaan fi hoolonni cabaadhuma tokko tokko harkisaa kan turan yoo ta’u, Muuriyeel fi Beenjaamiin illee gaarii dulloomaa tokko ofitti fe’uudhaan gahee isaanii bahachuu eegalan. Dhuma waqtii gannaatirrattis, eega dhagaan ijaarsaaf ta’u gahaan kuufamee booda, hooggansa booyyeewwanii jalatti ijaarsi eegale. Garuu hojii harkifataa fi garmalee dadhabsiisaa ta’e. Yeroo baayyee, dhagaa tokkicha golba sana keessaa ol baasuuf guyyaa tokko guutuu fudhata; yeroo tokko tokko ammoo dhagaadhumti suniiyyuu yoo gadi gangalchamu cabuu dida. Hagumti godhame suniiyyuu garuu Booksariin alatti waan yaadamu hin turre – humni isaa, qofaadhumatti, humna beeyladoota kaanii hundumaa walitti ida’ameeyyuu waanuma caalu fakkaate. Yeroo dhagaan didee duubatti jalaa deebi’uun, beeyladoonni kuunis gamteefii duubatti waliin deebi’uuf gahan, Booksar ture ciniinnateetuma duubatti deebi’uurraa kan hambisu. Yeroo inni suutuma suutaan foqoqaa, dafqi irra citaa, kotteedhaan lafa gadi waraannachaa fi hafuurri isaa ciccitaatuma dhagaa sana harkisu, beeyladoonni kuun ajaa’ibsiifachaatuma oolu. Humnaa ol akka of hin hojjechiisne Kiloovar darbee darbee isa akeekkachiistullee, 59 Ganda Beeyladootaa Booksar gonkumaa ishee dhagahuu dide. Dadhabbii fi rakkoo jiru hundaafuu, dhaadannoowwan “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” fi “Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!” jedhan suni isaaf jajjabina gahaa ta’an. Booksar, inumaayyuu handaaqqoo tokkoon, “ganama ganama sa’aatii hojiitiin dura daqiiqaa afurtamii shan dursuun hirriibaa na kaasi” jechuun gaafatee, sanarrattis waliif galan – kunis, isa duraan daqiiqaa soddoma dursee ka’u sanirratti, ammas sa’aatii hojii ofitti dabaluu ta’uu isaati. Yeroo boqonnaa isaattis (amma amma boqonnaaniyyuu hagas mara hin turre), kophaadhuma isaa bakka dhagaan jiru sana deemuun, gargaarsa tokko malee gara iddoo ijaarsaaf barbaadamuu sanatti dhagaa guura. Waqtii gannaa sana keessa hojiin baayyee ulfaatus, jiruun isaanii hagas mara badaadha jedhanii kan ilaalan hin turre. Nyaata bara Obbo Joonsi keessatti argatan sana caalaa argachuu baatanillee, sanii gadi hin argatan. Ofuma qofaa isaanii sooruu fi ilmaan namaa maxxantoota ta’an suni dhabamuun, hanqinoota amma jiran kan isaan dagachiisu ta’e. Karaa hedduudhaanis, tooftaan beeyladoonni hojiif itti fayyadaman kan saffisuu fi ba’aa hir’isu ta’ee argame. Fakkeenyaaf, dalagaawwan akka aramaa buqqisuu, qulqullina ilmaan namaa itti raawwachuu danda’an caalaatti godhama. Amma, beeyladni midhaan hata jedhamus waan hin jirreef, kaloo fi maasaa qonnaa jidduutti dallaa ijaaruu fi yeroodhaa gara yerootti suphuudhaaf dirqamuun hafeera. Ta’us garuu, akkuma ganni hammaachaa dhufeen, hanqinootni hin eegamne yaaddoo uumuu eegalan. Wantootni Ganda Beeyladootaa keessatti oomishamuu hin dandeenye kan akka gaazii boba’aaf ooluu, mismaaraa, shiboo, biskuutii sarootni nyaatanii fi sibiila kottee fardaarratti rukutamuu fa’a irratti dhabamiinsi uumame. Gara boodaatiifis sanyiin facaasaaf oolu, Joorji Oorweel 60 xaa’oon, meeshaawwan garagaraa fi keessattuu ammoo maashiniin Madda Humna Bubbeetiif oolu jiraachuu dhabuun isaanii ammumaan yaaddoo uumuu eegale. ‘Wantootni kuni hundi akkamumatti argamu?’ kan jedhuufis kan mala dhahuu danda’u hin argamne. Ganama gaaf Dilbataa tokko, iddoo beeyladoonni ramaddii hojii torban itti aanuu fudhachuuf walgahanitti, Naappooliyoon, imaammata haaraa baasuuf murteessuu isaa beeksise. “Ammarraa kaasee Gandi Beeyladootaa gandoota ollaa waliin hariiroo diinagdee kan eegalu ta’a; kunis daldala biraatiif osoo hin taane, meeshaaleedhuma hatattamaan barbaachisan argachuun akka danda’amuufi. Barbaachisummaan ijaarsa kanaa waa hundarra dursi laatamuufii qaba!” jedhe Naappooliyoon. Ammaaf cidii tuulaa tokkoo fi callaa qamadii barana argame gurguruuf haalli kan mijate yoo ta’u, akka barbaachisummaa isaatti laalamee, gara fuuladuraatiif ammoo hanqaaquun gurguramuu akka malu hime – bittaa hanqaaquutiif ammoo Gandi Wiiliingidan beekamaadha. Handaaqqonnis, aarsaa kana, akka ijaarsa Madda Humna Bubbeetiif gahee isaanii taphachuutti ilaaluu qabu jedhame. Beeyladoonnis, wanti hunduu gara hin taane deemaa akka jiru hubachuun isaanii hin oolle. Yoomiyyuu ilma namaa waliin qunnamtiin bifa kamiituu akka hin uumamnee fi daldalli akka hin gaggeeffamne; beeyladoonnis qarshii akka hin fayyadamne jedhamee kan murtaa’e, Yaa’ii isa jalqabaa, kan akkuma Obbo Joonsi fonqolchameen booda gaggeeffame sanarratti hin turree? Beeyladoonni hundinuu ejjannoo kana labsuu isaanii ni yaadatu – yoo xiqqaate waan yaadatan itti fakkaate. Booyyeewwan ijoollee ta’an, kan yeroo Naappooliyoon Yaa’iin akka hafuuf 61 Ganda Beeyladootaa labsii baasu morman suni, ammas sodaachaatuma yaada mormii dhageessisuu yaalanillee, saroota sagalee sodaachisaa ta’een gorori’an saniin deebi’anii akka taa’an taasifaman. Itti aansuunis, akkuma barametti, hoolonni mar’annaa isaanii isa addaan hin cinne sanaan “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jechaa callisa sodaan dhale cabsan. Dhumarrattis, Naappooliyoon luka isaatiin lafa rukutuun waca eega dhaamsee booda, hariiroo diinagdee eegalamuuf jiru sanaaf haalli hunduu mijeeffamuu isaa beeksise. Beeyladoonni tokkollee ilmaan namaa waliin waan walitti isaan fidus akka hin jiraanne ibse. Dirqama hariiroo kana milkeessuutis Naappooliyoon guutummaatti ofii isaatti fudhate. Namtichi Obbo Wiimpar jedhamu, kan Ganda Wiiliingidan keessa jiraatu, hariiroo diinagdee Ganda Beeyladootaa fi gandoota ollaa jidduutti gaggeeffamurratti akka faddaalaatti tajaajiluuf kan waliif gale yoo ta’u, torban torbaniin gaafa Wiixataatis gara Ganda Beeyladootaa dhufuun ajaja fudhata jedhame. Naappooliyoonis haasaa isaa dhaadannoo ittiin beekamuun “Gandi Beeyladootaa Bara Baraan Haa Jiraatu!” jechuun yoo xumuru, faaruu Beeyladoota Ingilaandi booda walgahichis goolabame. Walgahicha boodas, beeyladoota shakkii fi sodaan keessatti uumamee ture tasgabbeessuuf, Iskuwiilar hundarra naanna’ee haasofsiisuu eegale. “Ejjannoon ‘daldala keessa hin seeninaa’ fi ‘qarshii hin fayyadaminaa’ jedhamu takkumaayyuu labsamuu dhiisii yaadameetuu hin beeku. Jalqabni soba kanaatis oduudhuma Isnoobool facaasaa ture ta’uu mala,” jechuun kakateef Iskuwiilar. Beeyladoonni muraasni, ammallee waan kuni liqimfamuufii dide. Iskuwiilaris, bifa qoosaa fi taajjabbiitiin, “Jaallan, labsiin ‘ni yaadanna’ jettan kuni, waan abjuu keessa argitan ta’innaa?” jechuun gaafate. “Wanti akkasii labsamuu Joorji Oorweel 62 isaatiif ragaa qabduu? Wanti barreeffamaan lafa kaayame jiraa?” Dhugumaanis ammoo ragaan akka Iskuwiilar gaafatuu suni tokkollee waan hin jirreef, beeyladoonni hundinuu “numatu dogongore ta’a kaa” yaada jedhutti galan. Bifuma ittiin walii galameen, Obbo Wiimpar Ganda Beeyladootaa sana Wiixata yeroo hundumaa dhaquu eegale. Obbo Wiimpar, gabaabaa fuulli areedaa fi argaan isaa hattuu fakkaatu wayii yoo ta’u, nama abshaala, kan Gandi Beeyladootaa faddaalaa akka barbaadan dursee hubatee fi hojii kanaanis gahee isaa saammachuuf qophii tureedha. Yeroo inni achi deddeebi’us, beeyladoonni ija shakkii fi jibbaatiin ilaalaa, haga danda’ameen halaalumatti irraa dheessu. Haa ta’u malee, yeroo Naappooliyoon (booyyeen akkuma beeyladoota biroo luka afuriin deemu sun) ilma namaa luka lamaan deemu sanaaf ajaja kennu arguun, beeyladoota keessatti miira boonsaa waan uumeef, hariiroo dura falmaa turan sana xiqqoo akka fudhachuu ta’aa dhufan. Ijji beeyladootni ilmaan namaa ittiin ilaalan gonkuma bakka durii san hin jiru. Ilmaan namaatis jibbi isaan Ganda Beeyladootaaf qaban kan duriitii gadi miti; inumaayyuu jibba san caalu horataniif. Kadhaan ilmaan namaa, kan ganamaa fi galgalaa, akkuma Gandi Beeyladootaa kufaatii diinagdee keessa seenuu fi hundarraa ammoo, akkuma ijaarsi Madda Humna Bubbee suni hin milkoofneedha. Mana dhugaatiitti walgahanii, Maddi Humna Bubbee beeyladoonni ijaaraa jiran suni maaliif akka dhaabbachuu hin dandeenyee fi yoo dhaabbates maaliif akka tajaajila kennuu gonkuma hin dandeenye wal hubachiisu. Garuu, jaalachuus baatan, gahuumsa beeyladoonni dhimma isaanii ofumaan ittiin gaggeeffataa turaniif kabaja horachaafii dhufuun isaanii hin oolle. Waan kabajni kuni dhale keessaas tokko, ganda sana ‘Ganda Beeyladootaa’ jechuudhaan waamuu eegalaniiru; “maqaa isa 63 Ganda Beeyladootaa durii ‘Ganda Maanoor’ jedhamuun malee hin waamnu!” jechuunis ni hafe. Obbo Joonsis, hawwii ganda sana deebisee dhuunfachuu dhiisuudhaan abdii kutee ganda biraa keessa jiraachuu eega eegalee booda, maqaan isaa ilmaan namaa jidduutti dhaadeffamuun ni hafe. Karaa Obbo Wiimpariin yoo ta’e malee Ganda Beeyladootaa fi gandoota biroo jidduu walqunnamtiin kallattiidhaa kan hin jirre yoo ta’u, Naappooliyoon, Ganda Fooksiwuud irraa Obbo Piilkiingitan waliin, yookiin Ganda Piinchifiildi irraa Obbo Fireedariik waliin hariiroo diinagdee wayii eegaluuf akka jiru oduun eega naannawuu eegalee bubbuleera – jara lamaan wal jibban sanaa waliin bakka tokko ta’uu gonkuma hin danda’u amantaan jedhu waan jiruuf. Jidduu kana keessa ture booyyeewwan mana Obbo Joonsi dur keessa jiraataa ture sanatti galuudhaan jireenya isaanii achi godhachuu kan eegalan. Beeyladoonnis, ejjannoon dur fincila booda baasan, kan ‘beeyladni tokkollee yoomiyyuu mana keessa akka hin jiraanne’ jedhu sana yaadatan illee, kuni dogongora ta’uu fi ejjannoon akkana jedhu baheeyyuu akka hin beekne Iskuwiilariin itti himame. “Iddoon callisa qabu, booyyeewwan sammuu ganda kanaa ta’aniif, dalagaa isaanii sirritti akka bahataniif hedduu barbaachisaadha. Dabalataanis, mana sana yoo ta’e malee, mooraa keessa jiraachuun kabaja Bulchaa Keenyaa Jaal Naappooliyooniif hin malu” jechuun dubbate Iskuwiilar (eega jidduu kanaatii, maqaa Naappooliyoon dura jecha “Bulchaa Keenya” jedhu kaa’u malee hin darbu). Ta’us garuu, booyyeewwan nyaata kushinaatti galfachuu fi kutaa mana sanii keessaa tokko bashannanaaf fayyadamaa jiraachuu qofa osoo hin taane, siree Obbo Joonsi keessallee ciisuu eegaluu isaanii gaafa hubatan, beeyladootni tokko tokko miira jeeqamuu keessa seenuun isaanii hin oolle. Booksar, akkuma barate san, Joorji Oorweel 64 “Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!” jechuudhaan kan irra darbe yoo ta’u, dhimma sireerra ciisuu kanarratti ejjannoon wayii bahee waan ture kan itti fakkaate, Kiloovar, mooraa keessa gara iddoo Ajajootni Torban itti barraa’anii fannifaman sana dhaquun dubbisuu yaalte. Ta’us garuu, qubee muraasa lakkaawuun alatti jechoota dubbisuun waan itti ulfaateef, Muuriyeel akka dubbistuufiif kadhatte. “Muuriyeel,” jette Kiloovar, “mee ajaja afraffaa sana naa dubbisi. Ajajni ‘beeyladni kamiyyuu siree gubbaa akka hin rafne’ jedhu wayii hin jiruu?” Muuriyeelis rakkachaatuma dubbisuu yaalte. “Ajajni afraffaan, ‘Beeyladni Kamiyyuu Bullukkoo Uffatee Siree Gubbaa Akka Hin Rafne’ jedha,” jette Muuriyeel. Waan gara wallaalchisaa kan ta’e ammoo, duraan ajaja afraffaa keessa jechi ‘bullukkoo uffatee’ jedhu akka hin turre Kiloovar yaadachuu isheeti; ta’us garuu, “eega kan barreeffame akkas jedhee, anumatu sirritti hin yaadanne ta’a” amantaa jedhuun ittuma dhiiste. Battala kanatti, saroota sadiin marfamee darbaa kan ture, Iskuwiilar afaan dammaa, dhimma Muuriyeel fi Kiloovar irratti haasawaa turan sana akkas jechuun kallattii barbaadamu qabsiise. “Jaallan, egaa nuti booyyeewwan siree mana duraanii Obbo Joonsi keessa jirurra rafaa akka jirru quba ni qabdu fakkaata. Ee, rafaatuma jirra, maali badiin isaa? Seerri ‘sireerra hin rafinaa’ jedhu ni jira seetaniiti moo maali? Siree jechuun bakkuma ciisichaati, waan addaa hin qabu. Maqaa haa kenninuuf yoo jedhame, cidiin mooraa keenya keessa tuullannu sunis 65 Ganda Beeyladootaa sireedhuma. Ajajni keenya kan dhoowwe uumaa ilma namaa kan ta’e bullukkoo uffachuu qofadha. Nutis siree mana keessa jiran, bullukkoo irraa kaasneet, siree duwwaarra ciisaa jirra. Dhuguma, sireen keenyas baayyee mijataadha. Garuu, Jaallan, dhugaan isiniin jedha, haga hojii sammuu fi ifaajjii keenyaatiin mijatina nuuf hin mallee miti kuni. Boqonnaa kana nun dhoowwattaniitii ree, Jaallan? Waa itti gaafatamummaa ulfaataa kana boqonnaa malee nu bahachiistuu? Dhugaa dubbachuuf, Obbo Joonsi akka nutti deebi’u kan barbaadu waan jiru natti hin fakkaatu; jiraa ree?” Waan dhumarratti inni jedhe kanaafis, beeyladootni hundumtuu, deebi’uu Obbo Joonsi kan barbaadu akka hin jirre eega mirkaneessaniifii booda, falmiin dhimma siree gubbaa ciisuu booyyeewwanii suni bishaan lixxe. Guyyoota muraasa boodas, booyyeewwan beeyladoota kaawwanirra sa’aatii tokko barfatanii hirriibaa ka’uu kan eegalan ta’uun isaa yoo labsamu, waa’ee sanaatis mormiin kana jedhamu hin dhagahamne. Waqtiin birraa yoo seenutti, beeyladoonni hundinuu baayyee gamteefii ture; garuu gammadoodha. Bara ulfaataadha dabarsan; walakkaa boqqoolloo fi cidii eega gurgurtaaf oolchanii boodas kuusaan midhaanii waqtii bonaatiif olkaawame kan hagas mara jedhamuu miti. Ta’us garuu, ijaarsi isaa walakkaadhaa ol kan xumurame, Maddi Humna Bubbee, hanqinoota turan cinaatti haamilee guddaa kan horu ta’e. Eega midhaan sassaabamee boodas, waqtii qilleensa gogaatu hordofee dhufe; beeyladoonnis yeroo kamiyyuu caalaa ifaajjiin itti dabale – guyyaa guutuu dhagaa asiif achi guuruun, ijaarsa san meetiruma tokkollee yoo ol kaasne jedhaniituma dafqaa oolu. Keessattuu Booksar, halkanillee ka’uudhaan ifa addeessaatiin kophuma isaa sa’aatii Joorji Oorweel 66 tokkoo ol fa’a hojjeta. Yeroo boqonnaa isaaniittis, beeyladoonni hunduu ijaarsa Madda Humna Bubbee kanarra naannawaatuma, jabina ijaarsa sanii fi dhaabbii isaatti ajaa’ibamaa, waan akkas naatoo qabu sana ijaaruu danda’uu isaaniitti ofitti raajamaatuma oolu. Kan waa’een ijaarsa Madda Humna Bubbee kuni gonkuma miira isaa hin kakaasne Beenjaamiin qofa. Akkuma barame, “harroonni umrii dheeraa jiraatu” jechuun, waan soorgoo fi sookoo isaa eenyufuu hin galle sana darbachuun ala homtuu afaan isaatii hin bahu. Amma, jiini Sadaasaa bubbee hamaa waliin seene. Jiidhina turerraayis kan ka’e, simintoo bukeessuun waan hin mijanneef, ijaarsi yeroodhaaf akka dhaabatu gochuun dirqama ta’e. Kan sodaatames hin oolle, galgala gaaf tokko, hobomboleettii hamaan dhufuudhaan manneen ganda sanii baayyee eega miidhee booda, qorqoorroo baayyees irraa bubuqqise. Abjuu baayyee sodaachisaa wayii keessatti sagalee dhukaasaa fageenyarraa waan dhagahan kan itti fakkaate, handaaqqonni, hundi isaaniiyyuu bakkuma tokko hirriibaa utaalanii ka’uun sodaadhaan kaakkisuu eegalan. Laftis bari’ee, beeyladootni hundinuu yeroo hirriibaa ka’anitti, fannoon alaabaa jigee fi mukni lafa qonnaa jiru tokko hundeerraa buqqifamee argan. Battala kanatti ture sagalee mar’imaan gubachuutiin beeyladni hunduu iyyuu kan eegalan. Waan hamaan galgala sana dhalatee ture ija isaanii keessa gale. Maddi Humna Bubbee daaraa godhameera. Hundi isaanii gara iddoo ijaarsaa sanatti fiigan. Kan yeroo biraa deemsa malee fiigichaaf luka hin kaasne, Naappooliyoon illee, isaanuma dura dura fiigichaan garas qajeele. Eeyyeen, kan halaalaa argan sun dhuguma, bu’aan dafqa isaanii suni dhaabbiirraa kufee lafarra ciiseera; dhagaan caccabsaa fi harkisaa 67 Ganda Beeyladootaa achiin gahuun ittiin ijaaran sunis amma diigamee bittinnaa’eera. Waan jedhanii dubbatan akkuma gara wallaalanii fi onneen isaanii cabdetti, marsanii ija gaddaatiin ilaaluu eegalan. Naappooliyoonis osoo sagalee tokko hin baasin, takka as takka achi deddeebi’e; darbee darbees lafa sussuufuu eegale. Eegee isaa qeensee mirmirsaa osuma jiruu, tasuma gogee hafe. Yaadni wayii waan dhufeef fakkaata. “Jaallan,” jedhe Naappooliyoon sagalee gadi qabeetuma, “kanaaf eenyu akka itti gaafatamu beektuu? Diinni halkaniin dhufee Madda Humna Bubbee keenya nu jalaa diige eenyu akka ta’e beektuu? ISNOOBOOL!!” jedhe sagalee akka bakakkaa lafa sossoosuun. “Isnoobool kana nurratti dalageera. Inaaffaa gara hammeenyaan guutameen fi gantummaa guddaadhaan, galma keenyarraa nu hanqisuu fi ari’amiinsa isaaf male saniif haajaa nu bahachuuf jecha, dukkana keessa dhufee waan gara waggaa tokkoo itti dafqine kana nu jalaa balleesse. Jaallan, kunoo anis sa’aatii ammaa fi iddoo kanatti, Isnooboolirratti murtii du’aa murteesseera. Beeylada qabee seeratti isa dhiyeessuu danda’eef beekamtiin ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Lammaffaa’ fi habaabiin walakkaa koroojoo ta’u ni laatamaaf. Kan lubbuudhaan isa qabuu danda’eef ammoo koroojoo guutuu.” Isnooboolumti duraan beekan suni yakka suukaneessaa akkanaa isaanirratti dalaguu danda’uu isaa amanuuf baayyee kan rakkatan, beeyladootni, rifaatuu guddaa keessa galan. Aariin guddaan keessa isaanii seenuudhaan, beeyladootni hundinuu Isnoobool akkamitti akka qabatan yaaduu eegalan. Osuma hagas mara hin turinis, tabba Maddi Humna Bubbee irratti ijaarame sanirraa xiqquma siqee, marga keessatti hafteen faana booyyee argameera jedhame. Faanni kunis meetiruma muraasa qofaaf hordofamuu Joorji Oorweel 68 kan danda’ame yoo ta’u, gara boolla dallaa jala jiruu tokkotti waan qajeelu fakkaate. “Kunis, Isnoobool kallattii gara Ganda Fooksiwuud irraa dhufuu akka hin oolle agarsiisa” jedhe Naappooliyoon. “Jaallan, homaa yeroo gubuu hin barbaachisu!” jedhee dhaadate Naappooliyoon eega faana muldhate sanirratti qorannoon gaggeeffamee booda. “Hojiin nu eeggatu baayyeedha. Ganama kanarraa kaasee dalagaa Madda Humna Bubbee deebisaniiijaaruutti seenna; rooba yookiin aduu osoo hin jedhin waqtii bonaa kana guutuus jabeessineetuma itti fufna. Gantuu gara hammeessa kana, yoomiyyuu galma keenyarraa nu gufachiisuu akka hin dandeenye itti agarsiisna. Jaallan, yaadadhaa, kaayyoo fi karoorri keenya ammas hin jijjiiramu: haga guyyaa dhumaatti itti cichinee xumurra. Jaallan, Gara Fuulduraa!! Maddi Humna Bubbee Bara Baraan Haa Jiraatu! Gandi Beeyladootaa Bara Baraan Haa Jiraatu!” 69 Ganda Beeyladootaa 7 Waqtiin bonaa garmalee hammaataa ta’e. Rooba jabaa fi bubbee ulfaataadhaan eegale; itti aansuunis cabbii hordofsiifatee dhufuudhaan haga ji’a Guraandhalaa osoo addaan hin citin itti fufe. Beeyladoonnis addunyaan guutuun, keessattuu ilmaan namaa, kufaatii isaanii arguuf foolachaa akka turan waan beekaniif, suphaa fi ijaarsa Madda Humna Bubbee irratti humna isaanii homaa osoo itti hin sassatin hojjechaa turan. Ilmaan namaatis, beeyladootuma aarsuudhaaf jecha, oduu ‘ijaarsa Madda Humna Bubbee Isnoobooltu diige’ jedhu sana akka waan hin amanneetti of dhiyeessuu eegalan: “ijaarsi isaa waan faara hin qabneef ofumaaf jige” jedhu. Kuni dhara guddaa akka ta’e beeyladoonni bareechanii beeku. Ta’us garuu ijaarsa haaraa kana kan duriitirra harka lama jabeessanii ijaaruuf murteeffatan – kunis dhagaa kanaan dura guuran san caalaa guuruuf dirqamuu jechuudha. Yeroo dheeraadhaaf, lafti dhagaan keessaa guuramu cabbiidhaan waan guutameef osoo homaa hin hojjetamin hafe. Cabbiin qabbanaa’ee, qilleensi gogaa fi garmalee qorraan gaafa hordofee dhufutti, haga ta’e hojiin eegalamus, garmalee ulfaatina haalaa fi hojiitirraa kan ka’e, beeyladoonni akka duraanii sana haamilee horachuu hin dandeenye. Yeroo hundaa qorrumatu isaan fixa, beellis itti hammaate. Booksar fi Kiloovar qofa ture kan qalbiin hin cabne. Iskuwiilaris waa’ee ‘tajaajilaaf of kennuu fi kabaja hojii hojjechuun isaaniif horu’ ilaalchisee haasaawwan ajaa’ibaa taasisuu ittuma fufe. Garuu, hundarraa beeyladootatti haga ta’e haamilee kan hore, jabina Booksar fi dhaadannoo isaa “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” jedhu sana. Joorji Oorweel 70 Ji’a Amajjii keessa hanqinni nyaataa uumame. Gaheen boqqoolloo beeyladni tokko argatu baayyee kan gadi hir’ifame yoo ta’u, isa bakka buusuuf mataa mataatti hundumaafuu dinnichaan tokko kan hiramu ta’uu labsame. Labsiin kunis bahee osoo hin turin, dinnichaan kuusamee ture tokko sirritti waan hin uwwifamneef, harki caalmaan isaa jiidhinaan tortoruun isaa barame – baduu isaatirraa kan ka’e bifas jijjiirrachuu eegaleera. Yeroo itti guyyootaaf cidii fi waan akka hiddaan alatti nyaanni tokkollee hin argamnetu dhufe. Hoongeenis ija itti babaasaa waan dhufe fakkaate. Dhugaa kana addunyaa ganda saniin ala jirurraa awwaalanii dhoksuun baayyee barbaachisaa ta’e. Eega diigamiinsa Madda Humna Bubbee sanii kaasee, ilmaan namaa soba oomishuudhaan Ganda Beeyladootaa maqaa balleessuurratti bobba’anii turan. Oduuwwan hafarfamaa turan keessaa muraasni, beeyladoonni beelaa fi dhibeedhaan dhumaa akka jiranii, fi gara ilmaanuma ofii fi waliinis wal nyaachuutti seenuu isaanii fa’a. Waa’een hanqina nyaataa amma dhugumaan uumame kuni yoo ganda saniin alatti dhagahame rakkoo uumamuuf jiru kan hubate, Naappooliyoon, Obbo Wiimpar fayyadamuudhaan oduu isaaf tolu hafarsiisuuf murteesse. Deddeebii Obbo Wiimpar torban torbaniin taasisu keessatti beeyladoonni isaa waliin kallattiin wal qunnamanii hin beekan ture; amma garuu, beeyladoonni akka hoolaa, gaafa Obbo Wiimpar dhufu, osoo ofirratti hin beeksisin, waa’ee dabalamuu gahee nyaataa bifa inni dhagahuu danda’uun akka dudubbatan ajajni kenname. Dabalataanis, kuusaan midhaanii amma duwwaa ta’ee jiru suni biyyeedhaan guutamee, gubbaarri ammoo callaa midhaanii xiqqoo jirtu sanii fi nyaatota biraatiin akka uwwifamu Naappooliyoon ajaja dabarse. Obbo Wiimparis gowwomsaa isaanii kanaan amansiifameetuma, “Ganda Beeyladootaa keessa 71 Ganda Beeyladootaa hanqinni nyaataa wayiituu hin jiru” jechuun addunyaatti gabaasuu eegale. Garuu, gara dhuma ji’a Amajjiitirratti, bakka fe’eeyis ta’u nyaata dabalataa argachuun dirqama akka ta’e ifa ta’aa dhufe. Jidduu sana keessa ammoo Naappooliyoonis bakka beeyladoonni isa arguu danda’anitti hin muldhatu ture; oolmaa fi bulmaatni isaa mana duraanii Obbo Joonsi sana keessa yoo ta’u, balballi hunduu saroota sodaachisoo ta’aniin eegama. Muldhate yoo jedhamellee, bifa sirneeffameen, saroota yoo beeyladni tokko isatti dhiyaate gorori’aniin marfameeti. Dilbatumallee sirna ganamaa saniif hirmaachuu hir’iseera; yeroo baayyee ajaja isaatis karaa booyyeewwan kaaniitiin dabarfata, keessattuu karaa Iskuwiilariin. Ganama gaaf tokko, guyyaa Dilbataa, handaaqqonni reefu hanqaaquu buusuutti deebi’an sun, hanqaaquu isaanii dabarsanii kennuu akka qaban Iskuwiilar ajaja labse. Edaa Naappooliyoon torbanitti hanqaaquu dhibba afur gurguruuf Obbo Wiimpar waliin waliigaltee mallatteessee jira. Galiin gurgurtaa kanarraa argamus nyaataa fi sanyii midhaanii ganda saniif haga waqtii gannaa gahutti isaan baasisu bitachuuf akka dandeessisu himame. Yeroo kana dhagahanitti, handaaqqonni iyya isaanii itti kutan. Kanaan dura yeroon aarsaa akkanaa kanfaluun dirqama itti ta’u akka dhufu kan itti himame ta’ullee, dhugaa ta’ee nu qunnama jedhanii hin yaadne. Amma reefu hanqaaquu isaanii hammachuuf qophaa’aa kan turan yoo ta’u, “yeroo kanatti hanqaaquun nu jalaa guuramuun murtii du’aati” jechuun mormii kaasan. Eega Isnoobool fonqolchamee ari’amee booda, yeroo jalqabaatiif ture wanti fincila fakkaatu kan muldhate. Handaaqqonnis, Joorji Oorweel 72 handaaqqoo gugurraalee sadeen tokkoon durfamuun, hawwii Naappooliyoon fashalsuuf yaalii gochuu eegalan. Malli isaan dhahatanis, barrifatanii baaxii gubbaa eega koranii booda, hanqaaquu achitti buusuudhaan irraa gadi darbatanii cabsuudha. Naappooliyoonis saffisaan tarkaanfii gara jabeessummaan guutame fudhate. Handaaqqonni gonkumaa nyaata akka hin argannee fi beeyladni isaaniif sanyii takkallee taatu itti darbate du’aan kan adabamu ta’uu isaa labsii baase. Saroonni Naappooliyoon sunis adabbii kana hojiirra oolchuuf foolatan. Handaaqqonnis, guyyaa shaniif beela kana kan dandamatan ta’ullee, dhumarratti harka kennachuudhaan, saanduqa isaaniif qophaa’e keessatti hanqaaquu buusuu eegalan. Diddaa sana keessas lubbuu handaaqqoo sagaliitu darbe. Reeffi isaaniis lafa qonnaa cinaatti kan awwaalame yoo ta’u, duuti isaaniis waan biraa osoo hin taane dhibeedhaan wal qabata jedhame. Dhimma kanas Obbo Wiimpar akka hin dhageenye taasifame. Torban torbaniin nama gaariidhaan dhufee sassaabutti kennamaa, dhiyeessiin hanqaaquutis bifuma waliigalame sanaan itti fufe. Haga ammaa, tana-buutee Isnoobool wanti dhagahame hin jiru. ‘Gandoota ollaa kan akka Fooksiwuud fi Piinchifiildi keessaa tokkotti dhokatee jira’ oduun jedhu garuu naannawuu eegale. Amma, Naappooliyoonis, hariiroon inni ilmaan namaa gandoota biroo keessa jiran waliin qabu kan duraaniirra baayyee fooyya’eera. Akka carraa ta’ee, kuusaan muka gogaa kan qe’ee san keessa gara waggaa kudhaniitiif olkaawamee ture wayii ni jira; Naappooliyoonis, waan kana gurguruu akka qabu Obbo Wiimpariin gorfame. Obbo Fireedariik fi Obbo Piilkiingitanis bituudhaaf baayyee muddaman. Naappooliyoon garuu ‘jara lamaan keessaa kamitti gurguru?’ kan jedhurratti garaan walamuun hin oolle. Obbo Piilkiingitanittin gurgura yoo inni 73 Ganda Beeyladootaa jedhu, oduu ‘Isnoobool Ganda Piinchifiildi keessa dhokatee jira’ jedhutu dhagahama; Obbo Fireedariikittin gurgura yoo jedhu ammoo, oduu ‘Isnoobool Ganda Fooksiwuud keessa dhokatee jira’ jedhutu hafarfamuu eegala. Gaaf tokko, waqtii Arfaasaa keessa, tasuma waan rifaasisaan tokko dhagahame. “Isnoobool halkan hedduu dhoksaadhaan Ganda Beeyladootaa seenaa jira!” jedhame. Oduu kana kan dhagahan, beeyladoonnis, homaa hirriibniyyuu isaan fudhachuu dide. Galgala galgala dukkana dawoo godhatee seenuudhaan shira hedduu xaxee deema jedhame. Boqqoolloo hatuu, aannan gadi naquu, hanqaaquu caccabsuu, lafa qotame balleessuu, fi midhaan biqile caccabsuun yakkoota Isnoobool ittiin himatamu ta’e. Yoo waan tokko bades, ‘Isnoobooltu kana godhe’ jechuun aadaa ta’aa dhufe. Yoo foddaan cabe yookiin ujummoon bishaanii duude, tokko ka’ee ‘Isnoobooltu halkaniin dhufee kana godhe’ jedha; furtuun kuusaa midhaaniitis yoo dhabame, ‘Isnoobooliin ala waan kana eenyuyyuu gochuu hin danda’u’ kan jedhurratti beeylada hundatu walii gala. Waan ajaa’ibaa kan ta’e ammoo, furtuun bade jedhame sun midhaanuma isaanii jalatti dhokatee akka ture eega beekamee boodallee waa’ee himannaa dura Isnooboolirratti godhamee ture sana gaaffii keessa kan galchu hin jiru. Saawwanis, Isnoobool galgala galgala dhokatee seenuudhaan bakka rafanitti aannan isaanii jalaa elmachaa akka jiru sagalee tokkoon himatan. Waqtii bonaa keessa rakkisoo ta’uun kan dabarsan, hantuutonni, Isnoobool waliin beeyladootarratti shira xaxaa jiru jedhame. Naappooliyoonis dhimma Isnoobool kanarratti qorannoon guutuun akka banamu murteesse. Saroota isa eeganiin akkuma marfametti, manneen ganda san keessa jiran hundumaa irra Joorji Oorweel 74 deemee sakatta’uu eegale; beeyladoonni kaawwanis fageenya isaaniif eeyyamamurratti ta’anii duukaa deemuun daawwatu. Naappooliyoonis “faana Isnoobool fooliidhaanin beeka” jechuun bakka deemu hundumattuu fuunfachuu eegale. Bakka itti goru hundaa, mana handaaqqoo, mooraa loonii, mana kuusaa midhaanii fi kan biroos eega fuunfatee booda, fooliin Isnoobool bakka hundumaa jiraachuu isaa hime. Funyaan isaa lafatti gadi qabuun yeroo baayyee eega suufee booda, sagalee aariitiin “Isnoobool! Iddoo kana dhufee ture! Kunoo fooliin isaa sirrumatti dhufa!” jedha Naappooliyoon. Yeroo maqaan Isnoobool dhahamus saroonni gorori’aa qarriffaa isaanii agarsiisu. Beeyladoonnis garmalee sodaa keessa seenan. Isnoobool hafuuruma hamaa, kan battaluma sanittillee waa isaanirratti dalagaa jiruu fi balaadhaan isaan marsu wayii ta’ee itti mul’ate. Galgala sanas, Iskuwiilar, beeyladoota hundaa walitti qabuudhaan ergaa dabarseef. Fuula isaa kan argeef dhimma jabaadhaaf akka ta’e ni beeksisa. “Jaallan,” jedhee lallabe Iskuwiilar miira tasgabbii dhabuutiin asii fi achi jechaa, “waan gadheen tokko dhalachuu isaa baruu dandeenyeera. Isnoobool abbaa Ganda Piinchifiildi kan ta’e, Obbo Fireedariikitti of gurgureera. Obbo Fireedariikis, Isnoobooliin qajeelfamaa, nu waraanuu fi ganda keenya weeraruuf qophaa’aa jira. Afachaa, kan kana caalaa isin rifaasisus jira. Isnoobool fincila kan kaase dheebuudhuma aangoo qofaaf nutti fakkaatee kan ture dogongora. Maaliif akka fincila sana kaase beektuu? Isnoobool jalqabumarraayyuu kaasee Obbo Joonsi waliin shira nurratti xaxaa ture. Nuti hin beekne malee inni inumaayyuu basaastuu Obbo Joonsi ture. Kana ammoo, dookumantoota Obbo Joonsi asitti gatee bade sanniin, reefu 75 Ganda Beeyladootaa amma arguudhaan ragaan mirkaneessineerra. Jaallan, kuni anaaf dhugaa hedduu natti mul’ise. Milkaawullee baatu, Lola Mooraa Loonii irratti nu ficcisiisuuf yaalii inni gochaa ture ijuma keenyaan agarre mitii?” Beeyladoonnis waan kana yoo dhagahan qaamuma isaaniitu gogee hafe. Gantummaa fi hammeenyi Isnoobool inni kuni kan Madda Humna Bubbee diiguu sanarrallee caalee itti mul’ate. Garuu, himanni kuni lafee osoo isaan hin seenin dura ture waa tokko kan yaadatan, yookiin waan yaadatan kan itti fakkaate. Kunis haala Isnoobool Lola Mooraa Loonii irratti dura dura deemaa fi bakka hundatti isaan jajjabeessaa ture; haala inni lola sanirratti sekondii tokkoofillee hin dhaabanne fi inumaayyuu qawwee Obbo Joonsi dhukaaseen rukutamee kan ture ta’uu isaa fa’a. Jalqabarratti, kuni hundi ta’ee osoo jiruu waan amma ‘Isnoobool Obbo Joonsi waliin hojjechaa ture’ jedhamaa jiru kuni liqimfamuufii dide. Kan yeroo biraa waa tokko gaaffii kaasuu hin beekne, Booksar illee, amma waan kuni gaaffii itti ta’e. Luka of jalatti dachaasee eega ciisee booda ija cufachuudhaan yaada isaa sassaabbachuu yaale. “Ani waan jedhamaa jiru kana hin amanu,” jedhe Booksar. “Isnoobool Lola Mooraa Loonii irratti gootummaadhaan lole. Ani ija kootiin argeera. Maali, hundi keenyayyuu battaluma sanatti badhaasa beekamtii ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Tokkoffaa’ hin kennineefii?” “Jaal, suni dogongora yeroo san uumneedha. Dhugaan jirtu kunoo amma ifa baateetti. Dookumentoonni iccitiin olkaawaman, kan amma argine kuni akka muldhisanitti, Isnoobool dhumaatii keenyatti nu dhoofaa ture” jedhe Iskuwiilar. Joorji Oorweel 76 “Garuu madaayee ture. Qaamni isaa dhiigaan uwwifamee yeroo fiigu hundi keenyaayyuu ijuma keenyaan agarreerra” jedhe Booksar ammas waan jedhamaa jiru suni homaa liqimfamuufii didnaan. “Sunimmaa waliigaltee isaanii keessaa tokko ture!” jedhe Iskuwiilaris. “Dhukaasni Obbo Joonsi xiqquma isa tuqe. Dubbisuu ni dandeessa yoo ta’e, walii galtee iccitiidhaan harkuma isaatiin barraayee ture sana si dubbisiisuu nan danda’a. Waliigaltee isaanii keessaa tokko, lolli jabaatee yoo gamteefitti, Isnoobool mallattoo wayii agarsiisuudhaan ilmaan namaa fiiguudhaan lubbuu isaanii oolfachuu akka danda’an gochuudha ture. Jaallan, dhugaa dubbachuuf, xiqqumaaf malee nu fixuudhaaf milkaa’anii oolan. Osoo akka gootummaa Bulchaa Keenya Jaal Naappooliyoonitiif ta’uu baatee moo’atamnee ture. Lola sanarratti yeroo Obbo Joonsi fi namoonni isa waliin turan gara qe’ee seenan, akkaataa Isnoobool tasuma ofirra garagaluun dheessee beeyladoota biroos of duukaa hordofsiise sana hin yaadattanii? Battaluma sanatti ammoo akkaataa Jaal Naappooliyoon fuulduratti bahuun dhaadannoo “Du’a Ilmaan Namaatiif!” jedhu dhaggeessisaa luka Obbo Joonsi itti ciniine sana hoo hin yaadattanii? Kana kan hin yaadanne jiraa ree, jaallan?” jedhe Iskuwiilar miira kaka’uumsaatiin asiif achi jechaa. Wanti ta’e jedhame hunduu, bifa sammuu keessatti fakkii uumuun eega itti himamee booda, beeyladoonni amma waan sirritti yaadatan itti fakkaate. Keessattuu, yeroo lolaa sana al tokko Isnoobool ofirra garagalee dheessuu isaa sirritti yaadatan. Booksar garuu ammas homaa liqimfamuufii dide. 77 Ganda Beeyladootaa “Isnoobool jalqabarratti gantuu ture jedhee hin amanu. Kan inni saniin booda godhe waan biraati. Garuu Lola Mooraa Loonii irratti Isnoobool jaala cimaa ture jedheen amana,” jedhe Booksar. “Bulchaan Keenya, Jaal Naappooliyoon, karaa wal falmisiisuu hin dandeenyeen – irran deebi’a, jaallan, karaa wal falmisiisuu hin dandeenyeen – Isnoobool jalqabumarraayyuu kaasee basaastuu Obbo Joonsi akka ture mirkaneesseera. Eeyyeen, fincilli karoorfamuun durayyuu jechuudha,” jedhe Iskuwiilar bifa tasgabbii qabuun dubbii jabeessee dubbachaa. “Akkasimmaa taanaan, dubbiin kan biraati! Eega Jaal Naappooliyoon jedhee, sirriidha!” jedhe Booksar. “Akkasi kunoo, Jaal, amma agarteetta!” jedhe Iskuwiilaris; garuu ija isaa gaggaragalchaa aariidhaan Booksar akkamitti laalaa akka ture hunduu hubateera. Deemuuf eega ka’ee booda jidduudhaan dhaabbachuun akkas jedhe: “Beeyladoonni hundi keessanuu ija tokko banadhaatii rafaa. Sa’aatiidhuma ammaa kanattillee basaastonni Isnoobool nu gidduu jiru!” Guyyaa afur booda, gara galgalaatirra, beeyladoonni hunduu qe’eetti akka walitti qabamaniif Naappooliyoon ajaja dabarse. Eega isaan walitti qabamanii boodas, Naappooliyoon badhaasa dhiyeenya sana “Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Tokkoffaa fi Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Lammaffaa” jechuun of badhaasee ture tokko akkuma mormatti kaawwatetti, saroota saglan argaa fi sagaleen isaanii sodaa guddaa uumu sanniiniin marfamee manaa gadi bahe. Waan suukanneessaan wayii dhalachuuf akka jiru qalbiin kan itti hime, beeyladoonni, akkuma sagalee dhaamsatanitti bakka bakka isaanii qabatan. Joorji Oorweel 78 Beeyladoota hundaa ijaan sakatta’aa fuuldura isaanii kan dhaabbate, Naappooliyoon, sagalee gurra duuchu dhageessise. Battaluma sanatti saroonni utaaluudhaan booyyeewwan afran tokko eega qabatanii booda, gurra harkisaa fi iyyisiisaa gara miila Naappooliyoon jalatti geessan. Dhiiga gurra booyyeewwan saniitirraa cobu kan argatan, saroonni, kan yeroo san isaan laaleef, waanuma maraatan fakkaatan. Hundaa gara kan wallaalchise ammoo, saroonni sadan tokko Booksar qabachuuf utaaluu isaaniiti. Dhufaatii sarootaa kan arge, Booksar, luka isaa saniin qilleensumarratti dhahuudhaan of jalatti kuffifatee irra ejjate. Sareen sunis ‘na baraarii’dhaaf akkuma iyyaa fi aadaa jirutti, saroonni lamaan hafanis eegee isaanii luka jalatti galfachuun ofirra deebi’anii gara Naappooliyoon dheessan. Booksar ammallee akkuma saree sanirra ejjatetti jira; ‘dhiisu moo ajjeesu’ gaaffii jedhu akka gaafachuutittis ija Naappooliyoon keessa ilaaluu eegale. Naappooliyoonis, fuulli isaa aariidhaan jijijjiiramaa, saree sana akka gadi lakkisuuf Booksariin ajaje. Sarichis akkuma madaayetti iyyaa luka Booksar jalaa bahee deeme. Yeroodhaaf, wacni dhagahamaa tures ni caame. Booyyeewwan afran ammas akkuma hoollataa jiranitti hiree isaanii eeggataa kan jiran yoo ta’u, fuulli isaanii waanuma balleessaa wayii dalaganii qabaman fakkaata. Yakka isaanii akka himataniifis Naappooliyooniin gaafataman. Booyyeewwan kunniin, isaanuma afran yeroo Naappooliyoon Yaa’iin Dilbataa akka hafuuf ajaja dabarsetti mormii dhageessisanii turan saniidha. Itti aansuunis, Isnoobool eega ari’amee booda, isaa waliin iccitiidhaan hariiroo uumuu isaanii fi Madda Humna Bubbee diiguu keessaayis harka akka qaban dubbatan booyyeewwan afran sun. Sana qofa osoo hin taane, Ganda Beeyladootaa sana Obbo Fireedariikitti 79 Ganda Beeyladootaa gurguruuf shira xaxaa akka turanii fi Isnoobool afaan isaatiin, “waggoota darbaniif basaastuu ta’ee hojjetaan ture” jechuun isaanitti kan hime ta’uu ofirratti ragaa bahan. Battaluma isaan badii ofii himatanii raawwatanitti, saroonni utaalanii qabachuudhaan kokkee isaanii kutan. Naappooliyoonis sagalee baayyee sodaachisaadhaan, beeyladni balleessaa himatu qabu yoo jiraate, gara fuulduraa akka bahaniif gaafate. Yeroo ‘hanqaaquun haa gurguramu’ jedhamee ture sanitti yaalii fincilaa godhame sana dura-bu’ummaan kan hoogganan, handaaqqonni sadan, amma gara fuuladuraatti bahuudhaan, “Isnoobool abjuu keessa nutti dhufuudhaan, ajaja Naappooliyoon akka hin fudhanneef nu gorseera” jedhan. Isaanis akkuma kana jedhaniin ni qalaman. Itti aansuunis daakkiyyeen takka gara fuuladuraa bahuudhaan, bara darbe asheeta boqqoolloo jaha hatuudhaan galgala galgala dhoksaadhaan nyaattee fixuu ishee ragaa ofirratti baate. Hoolaan takkas ka’uudhaan, haroo bishaan dhugaatii itti kuufamu keessatti fincaa’uu ishee fi kanas kan goote Isnoobooliin gorfamtee ta’uu himatte. Itti aansuunis hoolonni lamaan tokko ka’uudhaan, hoolaa dulloomaa fi deeggaraa Naappooliyoon ta’e tokko, akkuma inni dheefichi gamteefii qufa’aa turetti, oliif gadi ari’anii ajjeesuu isaanii dubbatan. Hundi isaaniiyyuu battaluma sanatti qalaman. Ragaa ofirratti bahiinsi fi murtiin ajjeechaa kuni haga reeffi tuulamuu fi qe’een foolii dhiigaatiin ulamtutti ittuma fufe. Eega Obbo Joonsi fonqolchamee as waan akkanaa ta’ee hin beeku ture. Wanti ta’aa ture hunduu yeroo xumurametti, booyyeewwanii fi sarootaan alatti, beeyladoonni hunduu bakkasii badan. Qaamni isaanii hoollachuu eegale; sammuun isaaniis hedduu jeeqame. Akkaataa beeyladoonni ajjeefaman suni itti Isnoobool waliin Joorji Oorweel 80 ta’uun isaan gananii turan ta’ii adabbii suukaneessaa isaan argatan, kamtu caalaa akka jibbisiisaa ta’e gara wallaalan. Kanaan dura yeroo dhiigni akkanatti dhangala’u arganii kan beekan ta’ullee, inni ammaa beeyladootumti ofiin wal fixaa kan jiran ta’uun baayyee isaan surure. Eega Obbo Joonsi ari’amee as, ganda san keessatti beeyladni tokko isa biraa ajjeesee hin beeku. Kan biraa haa hafuutii hantuutniyyuu hin ajjeefamne. Hundi isaanii, tulluu xiqqoo qe’ee cinaa jirtu takkarra eega ol bahanii booda, bakka ijaarsi Madda Humna Bubbee walakkaan isaa qofti ijaaramee jiru sanatti, akkuma waan qorraaf wal hoo’ifachuuf jiraniitti walitti nam’anii ciciisan. Muuriyeel, Kiloovar, Beenjaamiin, saawwan, hoolota, gurmuu daakkiyyee fi handaaqqota dabalatee hundumtuu walumatti nam’ee tataa’aa jira. Kan achi hin jirre adurree qofa – isheen durumaayyuu yeroo Naappooliyoon beeyladoonni hunduu akka walitti qabamaniif ajaja dabarse sanarraa kaasee baddee turte. Yeroo muraasaaf, tokkoon isaanii osoo hin dubbatin, callisaan guutaman. Booksariin alatti hundumtuu taa’aniiru. Booksar eegee isaa dheeraa gurraacha sana olii gadi hafarsaa fi asiif achi jechaa, jidduu jidduudhaanis sagalee raajamuutiin gumgumaa ture. Dhumarrattis akkas jedhe: “Ani homaa naaf galuu hin dandeenye. Ganda keenya keessatti waan akkanaa ni muudata jedhee gonkumaa yaadee hin beeku. Waanuma nuti dalagne wayiitu abaarsa kana nutti fide natti fakkaata. Akka natti fakkaatutti furmaanni jiru tokko qofa – innis jabeessanii hojjechuudha. Ammarraa kaasee ganama ganama yeroo hirriibaa itti kaanurra sa’aatii tokko dursee ka’uuf waadaan ofiif gala.” 81 Ganda Beeyladootaa Booksaris kana dubbatee akkuma xumureen, gulufaa gara iddoo dhagaan keessaa guuramuu sana qajeele. Haga sa’aatiin hirriibaa gahuttis dhagaa sassaabuudhaan yeroo muraasa bakka ijaarsaa sanatti deddeebise. Beeyladoonni kaawwanis akkuma afaan cuqqaallatanitti luka Kiloovar jalatti wal guuran. Tulluun isaan irra ciciisanii turan sunis ganda sana hedduu isaa kan agarsiisuudha. Gandi Beeyladootaa suni hedduun isaa argaa isaanii keessa jira – kaloo haga daandii gahu, cidii tuulaa jiru, lafa qonnaa qamadiin irraa magariisawu, daggala ganda sanii, haroo bishaan dhugaatii, qorqoorroo manneen gubbaa jiranii fi aara achi keessaa bahu fa’a dabalatee wanti hin mul’anne hin jiru. Galgalli waqtii arfaasaa sunis baayyee ifaadha. Margii fi mukkeen jiran hunduu ifa biiftuutiin calaqqisaniiru. “Akkuma tasaatitti kuni hunduu keenyuma ta’eetii!” jedhanii raajamu jidduu jidduudhaan – isa duraan waa tokko hin qabnerraa ka’anii, amma dacheen ganda sanirraa kaabaa haga kibbaa, bahaa haga lixaa kanuma isaanii ta’uun kuni iddoo kana isaan jaalachiise. Yeroo tabba sanirraa gadi laaltu, Kiloovar, ijji ishee imimmaaniin guutame. Osoo waan kan garaa qabdu hundaa dubbattu ta’eetii silaa, kaayyoon beeyladootaa inni ganamaa, kan yeroo ilmaan namaa fonqolchuuf karoorsanii suni, waan amma itti jiran kanaaf akka hin taane dubbatti ture. Yeroo jalqaba jaarsicha Meejariidhaan bilisummaa beeyladootaa fi fincila gaaf tokko ka’uuf bu’uurri kaa’amu sana, ajjeechaa suukaneessaa akka amma dhalatee sana hin turre abjuun isaanii. Kiloovaris yoo taate, abjuu fi hawwiin ishii hawaasa beeyladootaa kan beelaa fi dhaanicharraa bilisoome arguu, walqixxummaa, biyya hunduu akka humna isaatti itti hojjetee jiraatu ijaaruu, kan humna qabu isa dadhabaa gargaaruu (akkuma isheen gaafa Meejariin haasaa taasisu sana caacutoota daakkiyyee haati Joorji Oorweel 82 jalaa badde sanniin of jalatti galchuun ciciibsite sanatti jechuudha) fa’a ture. Yeroon beeyladni tokko waanuma yaadullee dubbachuu itti hin dandeenye, kan saroonni sodaachisoon itti beeyladoota biroo shororkeessan, fi yeroon itti jaallan kee waan meeqa waliin dabarsite yakka guddaa ofirratti ragaa bahanii battaluma sanatti qalamuudhaan ajjeefaman ni dhufa jettee gonkuma yaaddee hin beektu. Ta’us garuu, kana yaaduun ishee miira diddaa yookiin fincila kaasuu keessa galteetii miti. Akkuma fedhes ta’u, haalli har’a itti jiran kan gaafa Obbo Joonsi sanirra sirritti wayyoo qaba jettee waan amantuuf, hunda dura ilmaan namaa akka hin deebine gochuurratti xiyyeeffachuu qabna amantaa jedhu qabdi. Waan fedhe dhalatus ganda saniif amanamoo ta’uu fi sirritti hojjechuudhaan, ajaja gubbaarraa nutti kenname hojiirra oolchuu fi hooggansa Jaal Naappooliyoon fudhachuu qabna jetti. Kana hundaan of amansiistus, kaayyoon ganamaa waan amma ta’aa jiru sanaaf akka hin turree fi qabsoon isaaniis daandiirraa akka maqe keessi ishee inuma itti hima. Madda Humna Bubbee ijaaruuf dafqa isaanii gadi naquu fi yeroo fincilaa sanas qawwee Obbo Joonsi dura dhaabbachuun isaanii kanaaf hin turre. Kan garaa ishii keessaa kana ture, waanuma jettee ibsattu wallaalte malee. Dhumarrattis, yaada sammuu ishii keessa osoo naanna’uu jecha dhabdeef sana ittiin ibsachuuf yaaduudhaan, faaruu Beeyladoota Ingilaandi faarfachuu eegalte. Beeyladoonni ishee marsanii tataa’aa turanis jalaa qabuudhaan yeroo sadii faarfatan. Faaruun har’aa akka duraanii hin turre, sagalee isaanii sirritti yeedaleessuudhaan, suuta jechaa fi miira gaddaatiin guutamaniiti kan faarfatan. 83 Ganda Beeyladootaa Akkuma marsaa sadaffaa faarfatanii xumuraniin, Iskuwiilar saroota lamaan marfamee, fuula waan dhaamsa jabaa dabarsuuf jiru fakkaatuun itti dhufe. Labsii addaa Jaal Naappooliyoon baaseen, faaruun Beeyladoota Ingilaandi akka badu taasifamuu isaa beeksise Iskuwiilar. Battala sanarraa kaasee faaruu san faarfachuun dhoorkaa ta’eera jedhame. Beeyladoonnis waan kanaan garmalee rifatan. “Maaliif?” jettee booche Muuriyeel. “Jaal, inni kana booda hin barbaachisu,” jedhe Iskuwiilar sagalee murannoo qabuun. “Faaruun Beeyladoota Ingilaandi, faaruu fincilaa fi diddaat ture. Amma fincilichi milkii barbaadame gahuudhaan xumurameera. Murtiin du’aa gantoota nu keessatti hafanii turanirratti har’a godhames imala kana nuuf goolabeera. Diinni keessaa fi alaatis amma moo’amee jira. Faaruu Beeyladoota Ingilaandi keessatti hawwii hawaasa bilisoome arguuf qabnu itti ibsanne. Amma suni galma gaheera. Kanaafuu, faaruun kuni amma ergaan isaa yeroo waliin kan deemu miti; hiikaas hin qabaatu.” Sodaan akka malee kan itti seene ta’us, kan waan kana morman hin dhabaman ture. Garuu, battaluma sanatti, hoolonni akkuma barame ‘Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!’ jechaa mar’achuu eegalan. Kanas daqiiqaa hedduuf osoo addaan hin kutin itti fufuudhaan mormii yookiin mariin tokko dhagahamuu akka hin dandeenye taasisan. Mariin sunis akkasumaan addaan citee hafe. Gaafa sanii kaasee faaruun Beeyladoota Ingilaandi hin dhagahamne. Faaruu san bakka buusuufis, booyyeen Miiniimas Joorji Oorweel 84 jedhamu, inni walaloo barreessuun beekamu sun, faaruu haaraa akkas jechuun eegalu qopheesse: Ganda Beeyladootaa, Ganda Beeyladootaa Osoon Ani Jiruu’n Tuqamtuu, Inuma Mootaa! Kunis Dilbata ganama yeroo hundumaa sirna alaabaa fannisuu irratti faarfamuu eegale. Ta’us garuu faaruun haaraan kuni, akka isa duraanii sanatti, walaloos ta’ii yeedaloon isaa afaan beeyladootaatti mi’aawuu gonkuma hin dandeenye. 85 Ganda Beeyladootaa 8 Eega guyyaan ajjeechaawwan suukaneessaa itti raawwataman suni darbee miirri shororkaawuutis xiqqoo gadi caamee booda, beeyladoonni muraasni, seera gaafa jalqabaa tumatan keessaa Ajajni Jahaffaan, “Beeyladni Kamiyyuu Beeylada Biraa Akka Hin Ajjeesne” jedhamuun tumamee akka ture yaadatan, yookiin waan yaadatan itti fakkaate. Beeyladni itti dhimmamee yaada kana booyyeewwanii fi sarootaaf qoode jiraachuu baatus, ajjeechaan raawwatame suni Ajaja Jahaffaa kanaan akka walitti bu’u shakkuun isaanii hin oolle. Ofiif dubbisuu kan rakkattu, Kiloovar, Beenjaamiin akka isheef dubbisuuf gaafattullee, Beenjaamiin akkuma barame san “ani dhimma akkanaa keessa seenuu hin barbaadu” waan jedheef, Muuriyeeliin naaf dubbisi jettee kadhachuu eegalte. Muuriyeelis tole jechuudhaan Ajaja Jahaffaa akkasiin dubbiste: “Beeyladni Kamiyyuu Beeylada Biraa Sababa Quubsaa Tokko Malee Akka Hin Ajjeesne.” Akkamitti akka dagatan, yookiin maaltu akka uumame galuufii baatullee, ajaja kana keessaa jechootni muraasni haaraa itti ta’an. Amma garuu, eega Ajaja kana dubbisanii booda, ajjeechaan beeyladoota Isnoobool waliin ta’uun Ganda sana ganan irratti raawwatame suni, sababa quubsaadhaan kan deeggaramee fi seerri wayiituus kan itti hin cabneedha jedhan. Beeyladoonni, bara sana, isa sanaan duraa caalaa jabeessanii hojjechaa bahan. Dalagaa yeroo hundumaa guyyaa guyyaan jiru dabalatee, Madda Humna Bubbee deebisanii ijaaruu fi isa duraaniitirra harka lama jabeessanii tolchuun dadhabbii guddaa ta’e. Yeroo hojiin isaanii isa bara Obbo Joonsi san caalaayyuu ulfaatee itti muldhatuu fi nyaatas homaa isa bara saniitirra wayyoo qabu itti hin argamne fa’atu dhufe. Guyyaa Dilbataa Joorji Oorweel 86 ganama ganamas, Iskuwiilar waraqaa dheeraa wayii gadi baafachuudhaan, lakkoofsota oomishni ganda sanii fi gaheen beeyladootaa fa’a isa duraaniitirra dhibbeentaa 200’n yookiin 300’n yookiin 500’n guddachuu isaanii mirkaneessan dubbisaafi. Beeyladoonnis ‘waan kana amannee hin fudhannu’ jechuuf sababa gahaa argachuu hin dandeenye. Jiruu ammaa fi kan durii wal bira qabanii akka hin madaalle ammoo, jiruun bara Obbo Joonsi suni akkam akka ture amma sirritti hin yaadatan. Amma haala kanaan kan jiran ta’ullee, “lakkoofsi dubbifamuu qofa osoo hin taane, qananiin dhugaatis dhiyootti inuma nuuf dhufa” jedhanii abdiin guutamuunis hin hafne. Amma ajajni bahu hunduu karaa Iskuwiilar yookiin booyyeewwan kaawwaniitiin labsamuun aadaa ta’aa dhufe. Naappooliyoon torban lamatti al tokko fa’a yoo ta’e malee hin muldhatu. Muldhates yoo jedhame, saroota isaan marfamee qofa osoo hin taane, kormaa handaaqqoo isa “kuukkuluuwuuuuuuuwuu” jechaa akka xurumbaa afuufaafii isa dura deemuun durfamee fa’a ture. Mana jireenyaa amma booyyeewwan itti galan san keessattillee, Naappooliyoon kutaa addaat qaba oduun jedhus naannawuu eegaleera. Nyaatas kophaadhuma isaa saroota lamaan eegamaa kan nyaatu yoo ta’u, nyaannis kan dhiyaatuuf gabatee adda ta’e tokkotti jedhame. Kabaja yaadannoo Lola Mooraa Loonii fi Fincila Beeyladootaatti dabalatee, waggaa waggaadhaan guyyaa dhaloota Naappooliyoon irrattis qawween ni dhukaafama jedhamuunis labsame. Naappooliyoon maqaan isaa “Naappooliyoon” qofa jedhamuunis hafeera. Amma, “Bulchaa Keenya, Jaal Naappooliyoon” jedhanii waa’ee isaa dubbachuun aadeffamaa kan dhufe yoo ta’u, booyyeewwan hafanis yeroodhuma yeroodhaan maqaa adda 87 Ganda Beeyladootaa addaa kan akka Abbaa Beeyladootaa, Shororkeessaa Ilmaan Namaa, Gaachana Hoolotaa, Fira Daakkiyyootaa, fi kan kana fakkaatan caluma jedhanii itti baasaa oolu. Iskuwiilar, yeroo waa’ee Naappooliyoon dubbatu, imimmaan harcaasaatuma waa’ee fayyaalummaa fi bilchina isaa, fi jaalala inni beeyladoota bakka hundaa jiranitti hore hima (keessattuu ammoo beeyladoota ganda biraa keessa gabrummaa fi wallaalummaa jala jiraniif). Carraawwan gaarii uumamanii fi dalagaa galma gahe hundaafuu ‘Naappooliyoon haa ulfaatu’ jechuunis aadaa ta’aa dhufe. Handaaqqonnillee, “hooggansa Bulchaa Keenyaa Jaal Naappooliyooniitiin, guyyaa jaha keessatti hanqaaquu shan buusuu danda’eera,” jechaa yoo waliin haasa’an dhagahamu. Saawwanis, bakka bishaan haroo keessaa dhuganitti, “Bishaan kuni akkam mi’aawa maaloo! Galanni hooggansa Jaal Naappooliyooniif haa ta’u!” waliin jedhu. Miirri yeroo sanatti ganda san keessa tures walaloo mata dureen isaa ‘Jaal Naappooliyoon’ jedhu tokko keessatti sirritti ibsame. Walaloon kunis Miinimasiin kan qophaa’e yoo ta’u, akkas jedha: Hiriyaa hiyyeessaa, Mootii okkotee nyaataa, Yaa burqaa gammachuu! Boqonnaa onneedhaa, yoo isa ilaaltuu Ajab! Yaa naatoo ija sanii! Tasgabbii fi hunda-argeenya isaa, Akka biiftuu samii Joorji Oorweel 88 Jaal Naappooliyoon! Waa jaalannu hundaa isumat nuuf kennaa Bulmaatnis nuuf toleet, garaas guunnee deemnaa Beeyladni hundumtuu, xiqqaas ta’ee guddaan, Mooraa keessa bula, ciiseetoo nageenyaan Dhiphinni hin jiru, isa eegaan keenyaa Jaal Naappooliyoon! Booyyee umriin xiqqoo, osoon qaba ta’ee Innimmoo jabaatee gaafa bakka ga’e Xiqqoodhumas ta’u jabaatee ol ka’e Nin guddisa ture isaaf amanamaa godhee Afaanis hiiksisa “JAAL NAAPPOOLIYOON!” jedhee! Walaloo kanas kan jaalate, Naappooliyoon, dallaa mooraa loonii gubbaarratti bocamee akka barreeffamu taasise. Dallaa kanarratti, gara kaaniin Ajajootni Torban duraanuu barreeffamanii kan turan yoo ta’u, gara hafetti ammoo walaloon ‘Jaal Naappooliyoon!’ jedhu suni barreeffame. Iskuwiilaris, fakkii Naappooliyoon halluu adiidhaan eega kaasee booda, walaloo ‘Jaal Naappooliyoon’ jedhu sana cinaatti akka fannifamu taasise. Jidduudhuma kana keessa ammoo, Naappooliyoon, gargaarsa Obbo Wiimpariin hariiroo xaxamaa ta’e Obbo Piilkiingitan fi 89 Ganda Beeyladootaa Obbo Fireedariik waliin uummatee ture. Mukkeen muramanii turan sun ammallee hin gurguramne. Jara lamaan keessaa, Obbo Fireedariik mukkeen kana bituuf baayyee kan jarjare ta’ullee, kaffaltii gahaa ta’e osoo hin dhiyeessin hafe. San qofas osoo hin taane, “Obbo Fireedariik inaaffaa keessa galuudhaan Ganda Beeyladootaa weeraruu fi ijaarsa Madda Humna Bubbee diiguuf karoorsaa jira,” oduun jedhus dhagahamuu eegale. Isnooboolis Ganda Piinchifiildi keessa akkuma dhokatetti jiraachuunis himamaa ture. Bara sana waqtii gannaa keessattis, handaaqqonni sadeen tokko, Isnoobooliin gorfamuudhaan Naappooliyoon irratti yaalii ajjeechaa qindeessaa akka turan ragaa ofirratti bahuun isaanii beeyladoota rifaasise. Handaaqqonni sunis battalumatti kan ajjeefaman yoo ta’u, eegumsi Naappooliyooniif godhamus daran akka jabaatu taasifame. Amma sireen inni irra ciisu halkan halkan saroota afuriin eegama (luka siree afranirrattuu sareen tokko tokko ramadamee jechuudha); nyaanni isaatis osoo isaaf hin laatamin dura booyyee umriin xiqqaa kan maqaan isaa Piinkaayi jedhamu tokkoon dhandhamama (tarii yoo summii qabaate isa jedhuuf). Osoo kanaan jiranuu, Naappooliyoon mukkeen muramanii jiran sana Obbo Piilkiingitanitti gurguruudhaaf waliigaltee xumuruun isaa himame; sana qofas osoo hin taane Ganda Fooksiwuud waliinis wal jijjiirsi oomisha barbaachisoo ta’aniitii fi hariiroon diinagdee bifa itti fufiinsa qabuun itti fufuuf waliigalteerra gahamuun isaa labsame. Hariiroon Naappooliyoon fi Obbo Piilkiingtan jidduu ture kallattiidhaan osoo hin taane karaa Obbo Wiimpariin qofa ta’us, amma bifa hiriyyummaa qabaataa dhufeera. Beeyladootni, Obbo Piilkingitan ilma namaa ta’uu isaatiif gonkuma amantaa irraa kan hin qabaanne ta’ullee, Obbo Fireedariikirra garuu isuma wayyeeffatu – Obbo Fireedariik ni Joorji Oorweel 90 sodaatus, baayyee jibbusi. Akkuma waqtiin gannaa gara dhumaatti dhiyaateen, ijaarsi Madda Humna Bubbee gara dhumaatti siqe; oduun “aggaammiin ijaarsa kana diiguuf godhamaa jiru ittuu jabaachaa jira” jedhus dabalaa dhufe. Keessattuu, Obbo Fireedariik, Ganda Beeyladootaa weeraruuf namoota digdama meeshaa waraanaa guuttatan qopheeffatee akka jiruu fi abbootii seeraa fi poolisootas dursee qarshiidhaan bitatee kan jiru ta’uun isaa dubbatame – kanas kan godhu, weerara sana keessatti waraqaa abbaa biyyummaa ganda sanii agarsiisu hatee of harkatti eega galfatee booda, abbootiin murtii fi poolisoonni suni gaaffii akka itti hin kaasneefi jedhame. Oduun rifaasisaan “Obbo Fireedariik beeyladoota Ganda Piinchifiildi irratti waan suukanneessaa gochaa jira” jedhus dhagahamuu eegale. Obbo Fireedariik, faradoo isaa haleelee ajjeesa; saawwan beelaan fixa; saree ibiddatti darbata; fi galgala galgala ammoo handaaqqota afaan isaaniitti haadduu hidhuudhaan walitti naqee lola isaanii daawwata jedhame. Waan jaallan isaanii ganda biraa keessa jiranirratti ta’aa jira jedhame kana kan dhagahan, beeyladoonni, aariidhaan dhiigni isaanii danfuu eegale; inumaayyuu Ganda Piinchifiilditti waraana banuu fi ilmaan namaa fonqolchuudhaan beeyladoota kana bilisa baasuun akka eeyyamamuuf kan gaafatanis ni jiru. Garuu, akkanatti jarjaruun gaarii akka hin taanee fi tarsiimoo Jaal Naappooliyoonitti amanuudhaan ajaja isaa eeggachuu akka qaban Iskuwiilariin itti himame. Ta’us garuu, jibbi beeyladoonni Obbo Fireedariikiif qaban dabalaatuma deeme. Naappooliyoonis, gaaf tokko Dilbata ganama mooraa guddicha keessatti argamuudhaan, mukkeen kuufamanii turan sana Obbo Fireedariikitti gurguruuf yaada wayiituu qabaatee akka hin beekne dubbate. “Nama amala gadhee 91 Ganda Beeyladootaa akkasii qabu waliin hojjechuuf sammuun kiyyaawuu naaf hin eeyyamu” jedhe itti dabaluudhaanis. Hafuura fincilaa gandoota birootti babal’isuuf ergamanii kan turan, makoodonni, luka isaanii Ganda Fooksiwuud keessa akka hin seensifne dhoowwaman; dhaadannoo isaanii isa ‘Du’a Ilmaan Namaatiif!’ jedhu sanis dhiisuudhaan ‘Du’a Obbo Fireedariikiif!’ jechuu akka eegalan ajajaman. Gara dhuma waqtii gannaa irratti ammoo, ammas shirri Isnoobool xaxaa ture wayii ifa bahe jedhame. “Ooyiruun qamadii aramaadhaan guutameera; Isnooboolis galgala tokko dhokatee dhufuudhaan sanyii aramaa ooyiruu boqqoollootti naqeera” jedhamuun dubbatamuu eegale. Daakkiyyeen tokkos, shira kana keessaa harka qabaachuu isaa ragaa ofirratti eega bahee booda, summii nyaachuun of ajjeese. Beeyladootas, inni duraan “Isnoobool badhaasa ‘Goota Beeyladootaa, Sadarkaa Tokkoffaa’ fudhatee ture” jedhanii amanan suni, yaadannoodhumti isaanii jalaa wal rukutee yoo ta’e malee, Isnoobool badhaasuma akkanaatuu argatee kan hin beekne ta’uun itti himame. “Kuni jette-jetteedhuma Isnoobool mataan isaa Lola Mooraa Loonii booda facaaseedha; inumaayyuu Isnoobool gadhummaa waraana sanirratti agarsiiseef baayyee hifatamee ture” jedhame. Beeyladoonni tokko tokko waan jedhamaa ture suni liqimfamuufii baatullee, battaluma sanatti yaadannoodhumti isaanii rakkoo qabaachuu akka malu Iskuwiilariin itti himame. Waqtiin birraa yoo gahutti, tattaaffii jabaa fi baayyee dadhabsiisaa ta’een (dalagaan midhaan sassaabuutis cinaadhumatti gaggeeffamaa waan tureef) ijaarsi Madda Humna Bubbee dhumate. Maashinicha achitti galuun alatti ijaarsi biraa guutummaatti dhumateera; bittaan maashinichaatis gargaarsa Obbo Wiimpariin xumuramaa jira. Rakkoowwan uumamaa Joorji Oorweel 92 turaniif osoo harka hin kennatin; muuxannoo dhabeenya ofiitiin, ammayyummaa dhabuu haala ijaarsi itti gaggeeffameetiin, hiree gadhee darbee darbee isaan muudateen fi shira Isnoobool xaxaa tureen osoo duubatti hin harkifamin, ijaarsi Madda Humna Bubbee guyyuma karoorfame mataa gubbaarratti xumurame. Dadhabanii kan jiran ta’ullee, miira gammachuu fi ofitti boonuutiin akkuma guutamanitti, waan ajaa’ibaa harkuma ofiitiin hojjetan kana irra naanna’anii ilaaluu eegalan. Amma isa duraanii san caalaayyuu bareedee itti muldhate. Ijaarsi isaatis kan duraaniirra harka lama jabeeffameeti kan ijaarame. Boombiin itti dhukaafameetuma yoo ta’e malee waan biraatiin kan diigamu miti. Ifaajjii isaanii, bu’aa bayii darbanii as gahan, fi jijjiirama guddaa gaafa jenereetarri Madda Humna Bubbee hojii eegalutti uumamuuf jiru yoo yaadanitti ammoo, miirri dadhabbii isaan lakkisee miira moo’annaatti jijjiiramuudhaan oliif gadi isaan burraaqse. Naappooliyoon mataan isaas, saroota fi kormaa handaaqqoo isaa saniin akkuma marfametti, ijaarsa xumurame sana gulaaluuf dhufe. Dalagaa milkiin gahan saniif beeyladoota hundaanuu “Baga Gammaddan!” eega jedhee booda, Maddi Humna Bubbee sunis Madda Humna Bubbee Naappooliyoon jedhamuun akka moggaafamu murteesse. Guyyaa lama booda, beeyladoonni hundinuu yaa’ii addaatiif mooraa guddichatti akka walgahan taasifame. Naappooliyoon mukkeen kuusamanii turan sana Obbo Fireedariikitti kan gurgure ta’uu isaa gaafa beeksisu, beeyladoonni waanuma dubbatan dhabuun goganii hafan. Gaariin Obbo Fireedariik boru dhufuudhaan mukkeen san guurrachuu kan eegalu ta’uunis himame. Edaa, yeroo hiriyyummaan isaa Obbo Piilkiingitan waliin akka ta’e fakkeessaa ture sana hundattuu, Naappooliyoon iccitiidhaan Obbo Fireedariik wajjin walii galtee uumaa ture. 93 Ganda Beeyladootaa Amma hariiroon Ganda Fooksiwuud waliin ture hunduu citeera; ergaan arrabsootis Obbo Piilkiingitaniif ergameera. Makoodonni ergaa qabsoo labsan sunis, kana booda lukni isaanii Ganda Piinchifiildi akka hin seennee fi dhaadannoo “Du’a Obbo Fireedariikiif!’ jedhu sanas dhaabuudhaan gara isa ‘Du’a Obbo Piilkiingitaniif!’ jedhuutti akka jijjiiraniif ajajaman. Waa’een weerara Ganda Piinchifiildi irraa dhufuuf jira jedhamuu suni soba akka ta’ee fi hammeenya Obbo Fireedariik jedhamee himamaa kan tures waan dhugaarraa fagaate ta’uu isaa Naappooliyoon beeyladootatti hime. Jette-jettee sobaa kana hundaa kan facaasus Isnoobool fi basaastota isaatiin alatti eenyuyyuu ta’uu hin danda’u jedhame. Oduun Isnoobool Ganda Piinchifiildi keessa dhokatee jira jedhu sun soba ta’uun isaa kan baramee fi inumaayyuu achi jiraatetuu akka hin beekne irra gahamuun isaatis himame – “dhugaan jirus, Isnoobool waggoottan darbaniif Ganda Fooksiwuud keessatti Obbo Piilkiingitaniin sooramaa fi jiruu qananii jiraachaa kan jiru ta’uu isaati” jedhame. Booyyeewwan kaawwanis abshaalummaan Naappooliyoon suni waanuma gammachuudhaan isaan macheesse fakkaatan. “Obbo Piilkiingitan waliin hariiroo uumaa waan jiru itti fakkeessuudhaan, Obbo Fireedariik gatii bittaa muka saniitiif himatee turerratti qarshii kudha lama akka dabalu taasisuu danda’eera” jedhan. “Garuu, dandeettii Jaal Naappooliyoon keessaa inni baayyee murteessaan, nama tokkollee amanuu dhiisuu isaati, Obbo Fireedariikillee maaliif hin taane. Obbo Fireedariik jalqabarratti waan cheekii jedhamu wayiitiin kanfaluu yaale (waraqaa booda kanfaluudhaaf waadaan irratti galamu ta’uu isaati); ta’us garuu Naappooliyoon abshaala waan ta’eef gowwomuufii dide. Naappooliyoon kanfaltii godhamu sanaafis qarshii abbaa shanii shaniitiin, mukkeen suni fudhatamuun Joorji Oorweel 94 duratti, harkatti akka laatamuuf taasise. Obbo Fireedariikis kaffaltii kana xumureera; qarshiin achirraa argames maashinoota Madda Humna Bubbeetiif barbaachisan hunda bituuf nu dandeessisa” jedhe Iskuwiilar. Amma, mukkeen jiran sun saffisa guddaadhaan fe’amuu eegalan. Gaafa suni xumurametti, ammas Yaa’iin Addaa mooraa guddicha keessatti gaggeeffame – inni kuni qarshii Obbo Fireedariik laate sana sakatta’uu irratti kan xiyyeeffateedha. Naappooliyoon, fuulli isaa sesseeqaan akkuma guutamee fi badhaasota isaa saniin akkuma of faayetti, cidii waltajjii gubbaarratti teessumaaf tuulamerra gadi taa’ee, qarshii gabatee keessa tuulamee jiru of cinaatti ilaaluu eegale. Beeyladoonni kaawwanis akkuma hiriiranitti, qarshii tuulamee jiru sana ijumaan dhandhamachaa gara iddoo iddoo isaanii ol darban. Booksariinis yeroo achiin darbu, funyaan isaa itti qabee yoo fuunfatu, waraqootni adiin suni hafuuruma isaatiin oliif gadi raafaman. Kuni ta’ee guyyaa sadiin booda jeequmsi guddaan uumame. Obbo Wiimpar, akkuma fuulli isaa diimatetti, saakilii ari’aa ittiin dhufe qe’eedhuma keessatti achi darbachuudhaan, gara mana Obbo Joonsi isa duraanii, kan amma booyyeewwan keessa jiraatan sanatti jarjaraan ol qajeele. Kuni ta’ee osoo hagamuu hin turin mana Naappooliyoon keessaa iyyi guddaan dhagahame. Oduun waan dhalate kanaatis akka ibidda daggalaatti hoggasuma ganda sana guutuu wal gahe. Qarshiin Naappooliyooniif laatame suni qarshii sobaati! Obbo Fireedariik mukkeen sana hundaa toluma baasii tokko malee fudhate jechuudha! Naappooliyoon battaluma sanatti beeyladoota walitti qabuudhaan, sagalee aarii guddaa qabuun akkuma guutametti, 95 Ganda Beeyladootaa Obbo Fireedariik irratti murtiin du’aa muramuu isaa labse. “Obbo Fireedariik yoo lubbuun qabame, jiraa isaat ibiddarratti affeella” jedhe Naappooliyoon. Yakka gantummaa sana fakkaate boodas, beeyladoonni waan san caalaa hammaataa ta’eef of qopheessuu akka qabanis akeekkachiise Naappooliyoon. Obbo Fireedariik fi namoonni isaa weerara yeroo dheeraaf itti qophaa’aa turan sana sa’aatii kamittuu eegaluu danda’usi jedhame. Seensa Ganda Beeyladootaa hundarrattuu eegdonni ni ramadaman. Dabalataanis, makoodonni afur ergaa araarsaa qabachuudhaan gara Ganda Fooksiwuud ergaman – kunis kan godhame hariiroo Obbo Piilkiingitan waliin ture fooyyessuufi. Bariisaadhuma kanaatti, waraanni sodaatame suni dhufe. Yeroo beeyladoonni eegumsaaf ramadaman waan argan himuudhaaf gara qe’ee ol fiiganitti, beeyladoonni ciree nyaachaa turan. Obbo Fireedariik fi waraanni isaa seensa ganda sanii keessa kutuudhaan dhufaa jiraachuun isaaniis himame. Beeyladoonnis, aariidhaan akkuma guutamanitti, humna kana dura dhaabbachuuf gara waraanaa duulan. Lolli miilanaa kuni akka isa Lola Mooraa Loonii sanatti itti salphachuu hin dandeenye. Humni diinaa kuni, namoota kudha shan of keessaa kan qabuu fi hundi isaanii meeshaa ammayyaa kan hidhatan yoo ta’u, qe’ee gahuuf gara meetira shantamaa yoo isaan hafutti dhukaasa banan. Beeyladoonnis, sagalee dhukaasaa sodaachisoo turan sanii fi rukuttaa dandamachuu dadhabuudhaan, gara duubaatti dheessuuf dirqaman – tattaaffiin Naappooliyoon fi Booksariin godhamaa tures hin milkoofne. Amma hedduun isaanii madaa’aniiru. Mana Naappooliyoon sanatti ol dheessuudhaan, bayyanachaatuma, waraana itti dhufe sana qaawwa keessaan mimil’achuu eegalan. Lafti qonnaa fi Maddi Humna Bubbee harka diinaatti gale. Battala sanatti, beeyladoota biroo qofa osoo hin taane, Joorji Oorweel 96 Naappooliyoonis waan malli harkaa bittinnaa’e fakkaate. Akkuma eegeen isaa dhaabbatee hafee fi waan jedhu gara wallaaletti, olumaa gadi jechuu eegale Naappooliyoon. Abdiidhaan gara Ganda Fooksiwuud mimil’achuunis eegalame. Obbo Piilkiingitan, waraana isaatii waliin dhufee Ganda Beeyladootaa yoo kan deeggaru ta’e, ammallee abdiin moo’annaa inuma jira jedhame. Battaluma sanatti ture, makoodonni afur, kan kaleessumtii isaa ergaadhaaf gara Ganda Fooksiwuud ergaman suni, bakka deemanii deebi’uudhaan waraqaa ergaan Obbo Piilkiingitan irratti barraa’e tokko qabanii kan dhufan. Ergaan sunis akkas jedha: “Qoricha Kee Argatte!” Osoo beeyladoonni haala kanaan jiranuu, Obbo Fireedariik fi namoonni isa waliin turan ijaarsa Madda Humna Bubbee san cinaa dhadhaabbachuu eegalan. Beeyladoonnis sodaadhaan guutamanii fi gumgumaatuma waan ta’aa jiru sana laaluu itti fufan. Jarri lamaan tokko sibiila qara qabu wayii fi burruusa qabatanii ejjatu. Ijaarsa Madda Humna Bubbee sanas diiguuf qophaa’aa waan jiran fakkaate. “Gonkuma hin danda’an!” jedhee dhaadate Naappooliyoon. “Ijaarsa kana sirritti jabeessinee tolchine. Har’a dhiisaatii torbanittuu hin cabsan. Abshir, Jaallan, homaa hin sodaatinaa!” jedhe Naappooliyoon itti dabaluudhaan. Harreen dulloomaan Beenjaamiin jedhamu suni, waan namoonni gochaa turan xiyyeeffannoodhaan hordofaa ture. Jarri lamaan burruusaa fi sibiila qara ta’e harkaa qaban suni ijaarsa sana gara jalaatiin uraa jiru. Beenjaamiinis, suutuma jechaa fi miira raajamuutiin akkuma guutametti, afaan isaa dheeraa sana oliif gadi raasuu eegale. 97 Ganda Beeyladootaa “Ani duruu beekeera,” jedhe Beenjaamiin. “Waan isaan gochaa jiran hin argitanii? Amma xiqquma turanii uraa tolchaa jiran san keessatti boombii awwaaluuf jiru.” Beeyladoonnis shororkaa’aatuma waan ta’uuf jiru eeguu itti fufan. Mana san keessaa bahanii dheessuufis haalli mijataan hin jiru. Daqiiqaa muraasa booda namoonni olumaa gadi fiffiiguu eegalan. Itti aansees sagaleen dhoo’iinsaa dhagahame. Makoodonni gara samiitti ol darbaman; Naappooliyooniin alattis beeyladoonni hundinuu fuula isaanii gadi qabachuun diriiranii lafarra ciciisan. Yoo achii ol jedhanitti, iddoon ijaarsi Madda Humna Bubbee ture suni aaraa fi dhukkeedhaan dhuunfatameera. Dukkanni uumame suni bubbeedhaan gaafa fudhatamutti, Maddi Humna Bubbee dhabamsiifamuun isaa ifa ta’e! Beeyladoonnis yoo waan kana arganitti, onneen lolaaf barbaadanii turan sun deebi’ee dhufeef. Sodaa fi abdii kutiinsi dura uumamee ture suni amma aariidhaan liqimfameera. Dhaadannoowwan haaloo baafachuu eega dhageessifamanii booda, osoo ajaja biraayyuu hin eeggatin, beeyladoonni hundinuu bakkuma tokko gara diinaa duulan. Yeroo kanatti baarudni qaama isaanii argachaa turellee duubatti isaan hin deebisne. Lola baayyee ulfaataa fi dhiigni hedduun itti dhangala’e ta’e. Namoonni dhukaasa walirraa hin kunne; yoo beeyladootni bira gahanittis, shimalaa fi boottii isaaniitiin ofirraa ittisuu yaalan. Saani tokko, hoolotni sadii fi daakkiyyootni lama lubbuun isaanii kan darbe yoo ta’u, beeyladni hundinuu madaayanii turan jechuun ni danda’ama. Kan biraa haa hafuutii, Naappooliyooniyyuu, inni duukaa ta’ee ajaja qofa kennaa ture, eegee isaa gubbaa dhukaasaan rukutamuun isaa hin oolle. Miidhaan karaa namootaatiin qaqqabee tures kan laayyoo miti. Joorji Oorweel 98 Namootni sadeen tokko rukuttaa Booksariitiin addi isaanii buruqe; tokko ammoo gaanfa looniitiin garaa keessa waraaname; inni biraas saroota Jeesii fi Biluubeel jedhaman saniin uffatni irratti ciccirame. Dura dallaa jalatti dawoo godhatanii akka turaniif ajajamanii kan turan, saroonni saglan eegdota Naappooliyoon ta’an suni, amma gadi bahuudhaan haala baayyee sodaachisaa ta’een gorori’uu eegalan. Yoo kana arganitti, namoonni, marfamaa fi balaan itti dhufaa akka jiru arguudhaan sodaa guddaa keessa seenan. Obbo Fireedariikis, yeroo dheessuuf haalli mijataan jiru sanatti akka dheessaniif, namoota isa waliin jiranitti lallabe. Battaluma sanatti diinni Ganda Beeyladootaa weeraruu dhufe suni ‘Yaa miila koo na baasi!’ jedhee dheefa itti kute. Beeyladoonnis namoota kana haga lafa qonnaatirraa achi gadi bu’utti eega ari’anii booda, dhumarratti yeroo isaan dallaa lafa qonnaa jalaan hulluuqanii baduuf jiranitti dhiitichoo muraasaaf carraa argatan. Moo’ataniiru; dhiignis irra citaa fi qaamni isaaniis bututeera. Suutuma okkolaa gara qe’eetti ol dacha’an. Reeffi jaallan isaanii, inni marga keessatti kukkufee ture, beeyladoota boochise. Yeroo muraasaafis bakka ijaarsi Madda Humna Bubbee irraa diigame sanatti callisaan guutamanii gadda isaanii ibsatan. Eeyyeen, Maddi Humna Bubbee dhabamsiifameera; ifaajjiin isaanii suni hundi dhadhaa ibidda bu’e ta’e! Bu’uurri ijaarsa saniitillee hin hafne. Akka duraanii san deebisnee ijaarra jechuufis dhagaadhumti walitti sassaabanii ittiin ijaaranis hin jiru. Dhukaasni boombii suni dhagaa deebisanii ijaaruuf barbaachisu sana gara meetira dhibbaa oliitti fageessee darbateera. Bifa amma itti jiruun, waanuma ijaarsi wayiituu bakkas ture hin fakkaatu. 99 Ganda Beeyladootaa Beeyladoonni gara qe’eetti ol dacha’aa osoo jiranuu, yeroo lolaa sana tana buuteen isaa dhabamee kan ture, Iskuwiilar, u’utaalaa fi miira gammachuutiin eegee isaa mirmirsaa as itti dhufe. Battaluma kanatti, qe’ee keessaa sagalee dhukaasaa kan dhagahan. “Dhukaasni kan maaliiti?” jedhe Booksar. “Moo’annaa keenya ittiin ibsachuufi kaa!” jechuun deebiseef Iskuwiilar. “Moo’annaa maalii?” jedhe Booksar. Jilbi isaa dhiigaa fi kotteen isaas baqaqee kan ture yoo ta’u, baarudni hedduun luka isaa argateera. “‘Moo’annaa maalii?’ jettee, Jaal? Maali ammuma dachee teenya kabajamtuu tanarraa diina hin ari’anne moo?” “Garuu Madda Humna Bubbee nu jalaa diiganiiru. Nutimmoo waan kana gara waggaa lamaatiif itti dhamaane.” “Maal rakkoo qaba ree? Kan biraat ijaarra. Yoo barbaachisaa ta’ee argame Madda Humna Bubbee jaha ijaarra. Akkamiin waan ajaa’ibaa amma goone kanaaf nu hundaa kabaja dhabsiista, Jaal? Lafa amma irra dhaabbannu tana durattuma diinni too’atee ture. Amma, galatni hooggansa Jaal Naappooliyooniif haa ta’uutii, lafa teenya taakkuu hunda isheetuu deebifachuu dandeenyeerra!” “Waanuma duraan qabnu deebifannee harkatti galfanne jechuudha,” jedhe Booksar. “Santu moo’annaa keenya kaa,” jechuun deebise Iskuwiilaris. Joorji Oorweel 100 Amma okkolaatuma gara qe’ee deemuu isaanii itti fufan. Baarudni qaama Booksar keessatti hafee tures garmalee isa dhukkubsuu eegale. Osoo dhukkubbii kanaan jiruu waa’ee deebisanii ijaaruu Madda Humna Bubbee san yaada. Gahee ofiidhaa nan bahadha jechuunis waadaa ofii seenuu eegale. Yeroo jalqabaatiifis, waa’een umriin isaa amma kudha tokko gahuu fi irreen isaatis akka durii ta’uu dhabuu maluun, Booksariin ija dura dhufe. Garuu, dhukaasni yeroo torba eega dhagahamee fi alaabaan magariisni suni mirmirfamee booda, Naappooliyoon baga gammaddan jechuudhaaf haasawa taasise – beeyladoonnis amma waanuma guddaa kan moo’atan ta’uu isaa itti muldhachuu eegale. Beeyladoonni lolarratti lubbuun isaanii darbes sirni awwaalchaa kabaja qabu taasifameef. Booksar fi Kiloovar gaarii reeffi itti fe’ame kan harkisan yoo ta’u, Naappooliyoon ammoo dura dura deema. Gaafa sana booda, guyyaan lama, moo’annaa sana ilaalchisee sirnootni garagaraa kan itti gaggeeffaman ta’e. Sirboota, haasawa adda addaa, dhukaasa, beeyladoota hundumaafuu habaabii akka badhaasaatti hiruu (simbirrootaaf boqqoolloo, sarootaaf biskuutii jechuudha) fa’a dabalatee waan hedduutu gaggeeffame. Lolli sunis Lola Madda Humna Bubbee jedhamuun kan moggaafamu akka ta’ee fi Naappooliyoonis badhaasa haaraa – Muudama Sadarkaa Magariisaa kan jedhamu – qopheessuun isaa himame. Badhaasa kanas kan fudhate Naappooliyoonuma. Machii moo’annaa sana keessas waa’een qarshii sobaatiin gowwomfamanii suni dagatame. Kuni ta’ee guyyaa muraasa booda ture booyyeewwan mana duraan Obbo Joonsi keessa jiraatu, isa amma booyyeewwan itti galan san keessatti, kuusaa araqee kan argatan. Yeroo jalqaba 101 Ganda Beeyladootaa mana sanatti galan araqee kana hin agarre ture. Galgaluma sana mana san keessaa wacni fi dhiichisni dhagahamuu eegale. Kan beeyladoota ajaa’ibe ammoo faaruun Beeyladoota Ingilaandi, kan amma dhoowwaa ta’e suni, waca sana keessa darbee darbee dhagahamuu isaati. Galgala keessaa gara sa’aatii 3:30tti, Naappooliyoon, gonfoo Obbo Joonsi tokko mataarra kaawwatee, olii fi gadi yoo fiffiigu muldhate – takka manaa gadi baha, takka ol deebi’a. Bariisaa isaa ammoo callisni guddaan mana sana dhuunfate. Booyyeen tokkollee hin mul’anne. Ganama keessaa gara sa’aatii 3:00tti ture Iskuwiilar suuta jechaa fi gatantaraa kan manaa gadi bahe – ijji isaa dhiiga kan fakkaatee fi eegeen isaas gadi kan ciise yoo ta’u, kan isa argeef qaamni isaa guutuun waanuma garmalee dhibame fakkaata. Iskuwiilar beeyladoota walitti qabuudhaan oduu gaddisiisaa akka qabu itti hime. Jaal Naappooliyoon afaan du’aatirra jira! Kana yoo dhagahanitti gaddi guddaan qe’ee dhuunfachuudhaan booyichi eegale. Seensa mana jireenyaa san fuulduratti cidiin afamee waan tureef, beeyladoonni hunduu akka hin balleessineef of eeggachaa irra darban. Akkuma ijji isaanii imimmaaniin guutametti, “hoogganaa keenya duuti yoo nu jalaa fudhate maaluma taana?” waliin jechuu eegalan. “Waan kunis kan dhalate Isnoobool yaalii nyaata Naappooliyoon summeessuuf godhaa turetti waan milkaa’eefi” oduun jedhus dhagahamuu eegale. Ganama keessaa gara sa’aatii shaniitti, Iskuwiilar ammas dhaamsa biraa dabarsuuf deebi’e. Jaal Naappooliyoon, ergaa isa dhumaa akka ta’uufitti labsii itti aanu kana labseera jedhame: “Alkoolii dhuguun murtii du’aatiin kan adabsiisu ta’a!” Galgala sanirra garuu Naappooliyoon xiqqoo kan itti wayyaa’e fakkaate. Bariisaa isaatis fayyaan Naappooliyoon haala gaariirra Joorji Oorweel 102 kan jiru ta’uun Iskuwiilarirraa barame. Naappooliyoon guyyuma sana hojiitti kan deebi’e yoo ta’u, guyyaa itti aanutti ammoo Ganda Wiiliingidan keessaa kitaaba haala araqee itti baasan agarsiisu tokko akka fiduufiif Obbo Wiimpariin ergachuun isaa himame. Torban tokko boodas, kaloon xiqqoon beeyladoota sa’aatii darbaa hojjetaniif addatti akka lafa dheedichaatti olkaawwamte tokko, akka qotamu murteeffame. Sababni dhiyaatee tures “lafti suni marga sirritti deebisee magarsiisuu akka danda’uufi” kan jedhu yoo ta’u, dhumarratti garuu Naappooliyoon lafa sana kan qochisiise garbuu facaasuu barbaadee akka ta’e barame. Jidduudhuma sana keessa ammoo dhimmi beeyladoota hundaa gara wallaalchise tokko dhalate. Gaaf tokko, halkan keessaa gara sa’aatii jahaatti, qe’ee sana keessatti wanti ta’e jigee sagalee guddaa dhageessise; beeyladoonnis didichanii mooraadhaa gadi yaa’an. Galgala addeessi sirritti lafa ibsaa tureedha. Dallaa mooraa guddichaa jalatti, bakkuma Ajajootni Torban itti barreeffaman sanii gaditti, kortoo cabaa tokko argan. Iskuwiilar jalqabarratti waan argeen akka gara wallaaluu ta’uudhaan, cinaa deddeemee qorachuu eegale – kortoo sana birattis, biruushii halluun ittiin dibamuu fi meeshaan halluun keessatti qabatamee ture tokko bakkasumatti kufee jiraachuu isaa argan. Akkuma Iskuwiilar qorannoo isaa fixeenis, sarootaan marfamee, gara mana jireenyaatti ol qajeele. Wanti dhalate kuni fi waan argaa jiran kuni maal akka ta’e ammallee beeyladni yaada tokko uummachuu danda’e hin jiru, harree dulloomaa Beenjaamiin jedhamu saniin alatti – Beenjaamiin akka galeef agarsiisuuf afaan isaa dheeraa sana oliif gadi godhe; garuu waa tokko dubbachuu dide. 103 Ganda Beeyladootaa Kuni ta’ee guyyoota muraasa booda, Muuriyeel yeroo Ajajoota Torban sana dubbistu, ajajoota san keessaa tokko haala ishee fi beeyladoonni biroo itti yaadachaa turanirraa adda ta’uu hubatte. Ajajni Shanaffaan, “Beeyladni Kamiyyuu Alkoolii Akka Hin Dhugne!” jedha itti fakkaatee ture. Amma garuu jecha tokko dagatanii akka turan galeefi. Inumaayyuu Ajajni Torban suni yoo dubbisan, shanaffaarratti “Beeyladni Kamiyyuu Alkoolii Baayyisee Akka Hin Dhugne!” jedha. Joorji Oorweel 104 9 Booksar kotteen isaa baqaqee ture tokko dafee fayyuufii dide. Guyyaa sirni kabaja moo’annaa Lola Madda Humna Bubbee suni goolabamerraa kaasee hojiitti kan deebi’ame yoo ta’u, miidhaa kottee saniif jecha hojii dhaabuun gadhummaadha jedhee kan amanu, Booksar, dhukkubbii san dhokfateetuma gara hojiitti gale. Garuu, dhukkubbiin suni haalaan isa rakkisaa jiraachuu isaa galgala galgalarra Kiloovar qofatti inuma himata. Kiloovaris, baala qoricha ta’uu danda’u wayii alanchitee ittiin yaalaa jirti; Beenjaamiin waliin ta’uudhaanis, Booksar hojii akka ofirraa hirdhisu akeekkachiisuu eegalan. “Sombi fardaatis hanga tajaajilu qaba – of hin ajjeesin” jettiin Kiloovar. Booksar garuu homaa dhagahuu dide. “Ani soorama bahuu kootiin duratti hawwiin koo Maddi Humna Bubbee kuni tajaajila eegalee arguu qofa” jechuun deebisa. Dur, yeroo jalqaba seerri ittiin bulmaataa Ganda Beeyladootaa tumame sanatti, umriin sooramni itti bahamu, fardaa fi booyyeef waggaa kudha lama; sa’aaf waggaa kudha afur; sareef waggaa sagal; hoolaaf waggaa torba; handaaqqoo fi daakkiyyeef ammoo waggaa shan akka ta’u murteeffamee ture. Bifa seera eeggateenis warra soorama baheef kanfaltii taasisuuf walii galamee ture. Haga ammaatti beeyladni soorama bahe jiraachuu baatullee, eega dhiyeenyatii dubbiin kuni irra deddeebiin ka’uu eegale. Amma eega lafti xiqqaan suni qonna garbuutiif addatti qabamee booda, “lafti guddaan boqqoolloon irra facaafamu suni, gara kalootti jijjiiramuun, beeyladoota soorama bahaniif lafa dheedichaa ta’uuf jira” oduun jedhu dhagahame. Kanfaltii bara sooramaa kanaanis, qoodni fardaa, guyyaatti boqqoolloo kiiloogiraama lama yoo ta’u, waqtii bonaa keessa ammoo cidii kiiloogiraama 105 Ganda Beeyladootaa torbaa fi kaarotii yookiin ammoo gaafa ayyaanaa habaabii wajjin kan laatamuuf ta’a jedhame. Waggaan kudha lammaffaa Booksaris, bara itti aanu keessa, gara dhuma waqtii gannaatirratti. Amma jireenyi ulfaateera. Bara kana waqtiin bonaa akkuma isa bara darbee sana garmalee qorraadha; hanqinni nyaataa ammoo inumaayyuu dabaleera. Ammas qoodni nyaata beeyladoota hundaatuu ni hir’ifame – kan sarootaa fi booyyeewwaniitiin alatti. “Qoodni nyaataa, kan beeyladoota hundaatuu ‘qixa ta’u malee!’ jechuun Falaasama Beeyladummaatiin kan walitti bu’uudha,” jedhe Iskuwiilar. Dhugaan jirtu akka fe’es taatu, “hanqinni nyaataa hin jiru,” jechuudhaan beeyladoota amansiifachuu dadhabee hin beeku Iskuwiilar. Yeroodhaaf ammoo qoodiinsa nyaataa irratti sirreeffama taasisuun barbaachisaa ta’ee argameera jechuun labsame (Iskuwiilar yeroo hundumaa irra deddeebiin jecha ‘sirreeffama’ jedhu kana fayyadama– ‘hir’isuu’ jechi jedhu afaanii hin bahu). Ta’us garuu, jiruu bara obbo Joonsi waliin wal bira qabamee yoo ilaalamu, fooyya’iinsa guddaatu jira jedhame. Iskuwiilar, sagalee isaa qalloo fi saffisa qabu saniin, waraqaa harkaa qaburraa lakkoofsa guddina ganda sanii agarsiisu jedhaman wayii dubbisaafii, amma kan bara Obbo Joonsi caalaa garbuu, cidii fi nyaanni biroos hedduun jiraachuu; sa’aatiin hojii hir’achuu fi qulqullinni bishaan dhugaatii fooyya’uu; barri jiruu isaaniis dheerachuu; duuti ilmoolee xixiqqootis baayyee kan gadi buufame ta’uu; fi akkasumas nyaanni mooraa keessa isaaniif kaawwamu dabaluu fi tafkiidhaan nyaatamuunis kan hafe ta’uu gadi fageenyaan ibsuudhaan beeyladoota amansiifate. Beeyladoonnis waan jedhame hundumaa ni amanan. Dhugaa dubbachuuf yoo ta’e, beeyladoonni, Obbo Joonsi nama akkamii akka turee fi akkamiin beeyladoota qabaa akka ture waa hundaa irraanfataniiru. Haalli Joorji Oorweel 106 amma itti jiran baayyee hammaataa fi gadi bu’aa akka ta’e inuma beeku – yeroo hedduu hireen isaanii beelaa fi qorraan waxalamuudha; sa’aatii hin rafne hundattis oolmaan isaanii hojii qofa. Ta’us garuu, jiruun bara Obbo Joonsi kanuma caalaa hammaata ture jedhanii shakkii tokko malee amanu – amantaan kunis jireenya ammaa garmalee akka hin jibbine isaan gargaare. Akka Iskuwiilar yeroo hundaa irra deddeebiin dubbatu malee irra hin dabarrettis yoo ta’e, “bara Obbo Joonsi sana beeyladoonni hunduu gabrummaa jala turan; amma garuu bilisaan jiraataa jiru – kuniiyyuu mataa isaatiin jijjiirama quubsaadha.” Amma beeyladootni ganda sanaa dabalaa dhufuudhaan garaan sooramuu qabus akkasuma baayyataa dhufee jira. Waqtii birraa keessa, booyyeewwan afur bakkuma tokko dhaluudhaan, ilmaan soddomii tokko dabalan. Booyyeewwan dhalatan kunniinis bifaan buburree ta’uu fi booyyee kormaan hin kolaafamne kan Ganda Beeyladootaa keessa jiru Naappooliyoon qofa ta’uu isaatirraa kan ka’e, abbaan isaanii eenyu akka ta’e baruun waan ulfaataa hin turre. Boodarra, gaafa mukkeen fi dhagaan ijaarsaaf oolu bitamettis, qe’ee jireenyaa keessatti manni baruumsaa kan ijaaramu ta’uun labsame. Yeroodhaaf, booyyeewwan umriin ijoollee ta’an, Naappooliyooniidhaan kutaa xiqqoo tokko keessatti leenjiin akka laatamuuf ta’e. Mana jireenyaa sana duubattis shaakallii garagaraa godhu; ilmaan beeyladoota biroo waliinis hariiroo akka hin qabaanne taasifamu. Jidduudhuma kana keessa seerri tokko bahe – “booyyee fi beeyladni tokko karaarratti yoo walitti dhufan, beeyladni kuun cinaatti jalaa goree dhaabbachuu qaba. Dabalataanis, booyyeen umrii fi sadarkaa kamirraayyuu jiru, 107 Ganda Beeyladootaa mirga addaa torban torbaniin guyyaa Dilbataatti gunfura magariisa eegee isaaniitti hidhachuu ni qabaatu” jedhame. Barri kuni Ganda Beeyladootaaf haga tokko kan milkii ta’us, ammas hanqinni qarshii akkuma turetti jira. Meeshaawwan bitamuu qaban kan akka dhagaa, ashaawaa, fi simintoon ijaarsa mana baruumsaaf barbaachisan yaaddoo uuman; jenereetara Madda Humna Bubbee sana sochoosu bituufis qusannaa eegaluun dirqama ta’e. Kana qofas miti, gaaza ibsaaf oolu, zayita mana urgeessu, sukkaara Naappooliyoon qofaaf dhiyeeffamu (sukkaara kana maqaa ‘isaan furdisaa jira’ jedhuun booyyeewwanillee akka hin arganne dhoowwamanii jiru), meeshaawwan bakka bu’iinsa barbaadan kan akka mismaaraa, funyoo, kasalaa, shiboo, sibiilaa fi nyaata sarootaa fa’as baasiiwwan qusannaa barbaadan ta’an. Cidiin tuulaan tokkoo fi gartokkeen dinnichaa kan gurgurame yoo ta’u, waliigalteen gurgurtaa hanqaaquu torban tokkotti hanqaaquu 600tti ol guddachuurraa kan ka’e, handaaqqonni bara sana hanqaaquu hammachuudhaan lakkoofsi isaanii yoo xiqqaate akka gadi hin buune gochuufillee baayyee rakkatan. Qoodni nyaataa, kan ji’a Muddee keessa gadi hir’ifamee ture suni, ammas ji’a Guraandhalaa keessa deebi’ee hir’ifame; boba’aan ibsaaf oolus dhabamuu eegale. Garuu, booyyeewwan akkuma jiruun itti mijatetti jiru; inumaayyuu qaamni isaanii gabbataatuma deeme. Gaaf tokko, ji’a Guraandhalaa keessa gara sa’aa boodaatirra, mana araqeen itti tolfamu kan bara Obbo Joonsi jiru sana hojiin ala ta’ee ture tokko keessaa, fooliin ho’aa fi urgaawaa ta’e kan beeyladoonni suufanii hin beekne tokko dhufuu eegale. Tokkoon isaanii “fooliin kuni kan akaawwii garbuuti,” jedhan. Beeyladoonnis, beelaan garaa hooqqachaa fi foolii sanitti gororaatuma ‘marqaa wayiitu irbaataaf nuu tolfamaa jira ta’uu Joorji Oorweel 108 hin oolu’ abdii jedhuun eeguutti ka’an. Garuu marqaan wayiituu isaaniif hin dhiyaanne. Dilbata itti aanurrattis, kana booda nyaanni garbuu booyyeewwan qofaaf kan oolu ta’a jedhamuun labsame. Lafti kaloo gadii tokkos durumaayyuu garbuu facaafamee ture. Oduun “booyyeewwan hundumtuu guyyaa guyyaadhaan biiraa burcuqqoo tokkoo argachuuf jiru,” jedhus dhagahamuu eegaleera. Dabalataanis, Naappooliyoon guyyaatti biiraa gara burcuqqoo kudhanii kan argatu yoo ta’u, dhugaatiin isaatis burcuqqoo addaatitti dhiyaataaf jedhame. Jiruun amma itti jiran kuni haga fedhes ulfaatu, kan duraaniitiin yoo wal bira qabamu, yoo xiqqaate amma kabajni beeyladummaa ni jira jedhanii amanu beeyladoonni. Kan durii caalaa, weedduuwwan fi haasawoonni taasifaman, fi sirnoonni gaggeeffaman akka fakkeenyaatti fudhatamu. Naappooliyoonis, torban torbaniin, sirni haaraan Hiriira Deeggarsaa jedhamu, kan kaayyoon isaa qabsoo fi injifannoowwan beeyladootaa yaadachuurratti hundaa’u, akka eegalamuuf ajaja labse. Yeroo sirna kanaaf murtaa’ettis, beeyladoonni hundinuu hojii isaanii dhaabuudhaan, bifa hiriira hidhattootaatiin booyyeewwaniin durfamaa; sarootni, saawwan, hoolonni fi handaaqqonni ammoo wal duraa duubaan booyyeewwan hordofaa kan gaggeeffamu akka ta’u murteeffame. Saroonni cinaa goruudhaan seera hiriiraa kan kabachiisan yoo ta’u, hunda dura goree kan deemu handaaqqoo kormaa Naappooliyoon kan ta’e isa gurraacha sana. Booksarii fi Kiloovar ammoo waraqaa guddaa, kan suuraan kottee fi gaanfa beeyladaa irra jiruu fi kan barreeffamni gurguddaan “Jaal Naappooliyoon Bara Baraan Haa Jiraatu!” jedhu irratti barreeffame tokko qabatanii hiriira bahu. Dhuma sirna kanaarrattis, walaloowwan kabaja Naappooliyooniif qophaa’an ni dubbifamu; Iskuwiilaris haasaa taasisuun oomishni 109 Ganda Beeyladootaa gara garaa lakkoofsa hagamiitiin akka ol guddate ibsa kenna; darbee darbeetis sirni dhukaasaa ni godhama. Sirna Hiriira Deeggarsaa irratti kan akka hoolotaatti hirmaannaa cimaa qabu hin jiru. Yoo beeyladoonni biraa hirmaachuurratti duubatti harkifannaa agarsiisan, yookiin gaafa saroonni fi booyyeewwan achii dhabamuudhaan beeyladoonni kaawwan “kuni qorra keessatti sa’aatii keenya gubuu malee faayidaa hin qabu” jedhanii mormii dhageessisuu barbaadan, hoolota sana iyya guddaadhaan “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama Badaa!” jechaa mar’achaa kan hundumaa afaan cufsiisan. Ta’us garuu beeyladoonni sirna kanatti haga tokko gammadoodhuma. Amma akka durii osoo hin taane, kan hojjetan ofumaaf ta’uu fi ilmaan namaa akka durii gooftaa itti ta’an sun kan hin jirre ta’uu isaan yaadachiisa. Kanumaafi, weedduuwwan jiran sun, sirnoonni gaggeeffaman, lakkoofsonni Iskuwiilar tarreessu, dhukaasni qawwee, kaakkisni handaaqqoo gurraacha sanii fi mirmirfamuun alaabaadhaa kan beela garaa isaanii dagachiise – yoo xiqqaate yeroo muraasaaf. Ji’a Eblaa keessa, Gandi Beeyladootaa biyya taasifamte. Pireezidaantii filachuunis dirqama ta’e. Dorgomaa tokko qofatu ture, Naappooliyoon jechuudha. Innis sagalee guutuudhaan filatame. Guyyaadhuma san, ragaawwan haaraan gantummaa fi yakka Isnoobool Obbo Joonsi waliin irratti hirmaachuu isaa daran mirkaneessu argamuun isaatis himame. Isnoobool, akka duraan himametti, Dirree Lola Mooraa Loonii sana gubbaatti, beeyladootaaf sirritti loluu dhiisuudhaan diina moo’achiisuuf yaale qofa osoo hin taane, inumaayyuu gara diinaa goruun beeyladoota waraanaa turuun isaa barameera jedhame. Inumaayyuu Isnoobool lola sanirratti hoogganaa humna diinaa kan ture yoo ta’u, “Ilmaan Namaa Bara Baraan Haa Jiraatan!” jedhee dhaadannoo dhageessisee turuun isaatis akka barame Joorji Oorweel 110 himame. Madaan yeroo san dugda Isnoobool gubbaatti argamee ture sunis ciniinnaa Naappooliyooniin isarra gaheeni jedhame. Walakkaa waqtii gannaa keessa, arraagessi Moosas jedhamu sun, bakka waggoota hedduuf itti badee ture wayiitii deebi’e. Homaa hin jijjiiramne; ammas waa tokko hin hojjetu. Waa’ee Gaara Mi’ooftuu sana dubbachuus hin dhiisne. Baala wayiirra qubachuudhaan, koola isaa gurraacha sana hafarsaa, abbaadhuma isa dhaggeeffatetti sa’aatii dheeraadhaaf odeessaa oola. “Jaallan, achi gubbaa,” jedha afaan isaa dheeraa san samiitti ol qabaa fi fuula waanuma waan guddaa wayii dubbataa jiruu agarsiisaa, “achi gubbaa, duumessa argitan kanaa olitti, Gaara Mi’ooftuutu jira – biyya nuti, beeyladoonni hiyyeeyyiin, jiruu ulfaataa lafa kanaatirraa gaafa tokko itti boqonnu.” Kana qofas osoo hin taane, gaafa tokko yeroo ol fagaatee barrifachaa turetti iddoo sana ijaan arguu isaa fi achittis, midhaan nyaatamee hin dhumne, okaa tuulaa guddaa fi lafa qonna boqqoolloo kan daangaa hin qabnetu jira jechuun hima. Beeyladoonni hedduun ni amanan. Jiruun isaanii kan ammaa kuni, beelaa fi gadadoon kan guutame yoo ta’u, lafti waan kuni hundi itti nurraa dhaabbatu jiraachuudhuma qaba jechuun fudhatan. Hundarraa wanti hubachuuf wallaalchisaa ta’e ammoo ilaalcha booyyeewwan Moosasiif qabaniidha. Booyyeewwan hundumtuu, oduun Moosas waa’ee Gaara Mi’ooftuu dubbatu suni soba jedhanii sagalee tokkoon kan irratti waliif galan ta’ullee, Moosas Ganda Beeyladootaa keessaa akka ari’amu hin taasisne; hojii akka hojjetus hin dirqamsiifne; inumaayyuu, biiraa walakkaa burcuqqoo ta’utu guyyaa guyyaan laatamaafi. Eega kotteen isaa fayyee booda, Booksar kan durii caalaa daran jabeessee hojjechuu itti fufe. Dhugaa dubbachuuf, beeyladoonni 111 Ganda Beeyladootaa bara sana akkuma gabraatti hojjetaa bahan. Hojii qonnaa isa idilee fi Madda Humna Bubbee deebisanii ijaaruun alatti, ijaarsi mana baruumsa ijoollee booyyeewwaniitis (kan ji’a Bitootessaa keessa eegale) yaaddoo biraa ta’eera. Yeroo tokko tokko, hojii sa’aatii dheeraa san garaa duwwaatti dandamachuun baayyee ulfaataa ture; garuu wanti Booksar duubatti deebise hin jiru. Dubbii fi gochaa isaa keessa humni isaa suni kan duriitii gaditti ta’ee mul’atee hin beeku. Xiqqoo bifuma isaa qofa kan jijjiirame – qaamni isaa akka durii cululuqaa miti; sarbaan isaas akka durii sana gabbataa miti. Beeyladoonni kaawwanis, “yeroo margi arfaasaa deebi’ee dhufetti, qaamni Booksar ammaayyuu deebi’ee guutaafi” jedhu ture. Garuu, waqtiin arfaasaatis ni dhufe; Booksaris homaa hin gabbanne. Yeroo tokko tokko, yoo hallayyaa dhagaan keessaa guuramu sana keessaa ol bahu, qaama isaa guddicha sana baatee kan deemu luka isaa osoo hin taane kutannoodhuma inni deemuuf qabu qofa fakkaata. Gaafa akkas itti ulfaatu, akkuma durii san dhaadannoo isaa “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” jedhu sana dhageessisuuf yaalullee sagalee wayiituu hin qabu. Ammas, Kiloovarii fi Beenjaamiin akka inni fayyaa isaa eeggatu akeekkachiisuu yaalanillee, Booksar homaa hin sarmu. Waggaan Kudha Lammaffaa isaatis ni dhiyaate. Inni garuu sooroma bahuu isaatiin duratti kuusaan dhagaa gahaa jiraachuu mirkaneessuun alatti dhimmi biraa ija duraayyuu hin deemu. Gaaf tokko, waqtii gannaa keessa gara galgalaatirra, oduun ‘Booksar waa ta’eera’ jedhu dhagahamuu eegale. Edaa gara iddoo ijaarsa Madda Humna Bubbee sanatti kophaadhuma isaa dhagaa guuruuf deemee ture. Kan sodaatame hin oolle; oduun deddeemaa turte sunis dhugaa taate. Daqiiqaadhuma muraasa booda makoodonni lamaan tokko barrifachaa dhufanii, “Booksar Joorji Oorweel 112 kufeera! Akkuma cinaachaan kufetti jira; ka’uu dadhabeera!” jechuun himan. Beeyladoonni achi turan, kan walakkaadhaa ol ta’an, batattisaatuma gara tulluu Maddi Humna Bubbee irratti ijaaramaa turee sanatti fiigan. Achitti, Booksar gaarii harkisaa ture jalatti kufee, mataadhuma isaatillee ol qabachuu dadhabee ciisuu isaa argan. Ijji isaa dhiiguma fakkaatti; cinaan isaas dafqaan gajabeera. Afaan isaa keessaas dhiigni yaa’aa jira. Kiloovaris dhaqxee cinaa isaatti jilbaan gadi kufte. “Booksar! Akkam jirta? Eessa si dhukkuba?” jette boowaa. “Somba kiyya,” jedhe Booksar sagalee baayyee dadhabaa ta’een, “Homaa miti. Amma hojii Madda Humna Bubbee kanaaf hafe isiniiyyuu ni fixxu; gargaarsi koo isin hin barbaachisu. Kuusaan dhagaa amma jiru baayyee gahaadha. Silas ani kana booda soorama bahuufis ji’uma tokko qofatu na hafa. Dhugaa sitti himuuf, anis guyyaan soorama itti bahu abdii guddaadhaanin eegaa jira. Tarii ammoo Beenjaamiinis dulloomaa jira waan ta’eef, innis yoo soorama baasifame, hiriyaas nan argadha ta’a.” Beeyladoonni hafanis gara manaatti ol fiiguudhaan waan uumame sana Iskuwiilaritti himan. Kiloovarii fi Beenjaamiin qofatu Booksar biratti hafe – Beenjaamiin jecha takka osoo hin dubbatin achuma taa’ee tisiisa irraa dhoowwa. Gara daqiiqaa kudha shanii boodas Iskuwiilar kan dhufe yoo ta’u, fuula gaddaa fi mararfannaatu irraa mul’ata. “Jaal Naappooliyoon taateen gaddisiisaan kuni, jiraattota ganda kanaa keessaa isa jabaa kan ta’e, Booksariin qunnamuu isaatti gadda guddaatu itti dhagahame. Yaalii isaatiifis gara hoospitaala Ganda 113 Ganda Beeyladootaa Wiiliingidanitti argamuutti geessuuf haalli akka mijeeffamu taasiseera” jedhe Iskuwiilar. Beeyladoonnis waan kana yoo dhagahanitti keessi isaanii hin gammadneef. Moolii fi Isnoobooliin alatti beeyladni Ganda Beeyladootaatiin alatti bahee beeku waan hin jirreef, keessattuu jaala isaanii dhibamee ciise kana harka ilmaan namaatti amananii kennuun kuni liqimfamuufii dide. Haa ta’u malee, Iskuwiilar salphumatti ture ogeessi fayyaa Ganda Wiiliingidan keessa jiru fayyaa Booksariif yaalii Ganda Beeyladootaa keessatti yoomiyyuu argachuu hin dandeenye akka laatuufiif kan beeyladoota hundumaa amansiifate. Gara daqiiqaa soddoma booda, eega xiqqoo wayyatee, Booksar jajjabaateetuma lukaan dhaabbachuudhaan, okkolaa gara mooraa isaa bakka Kiloovar fi Beenjaamiin cidii nyaataa isaaf qopheessanitti qajeele. Guyyoota lamaan itti aananiif Booksar mooraadhuma isaa keessatti dabarse. Booyyeewwanis qoricha wayii mana keessaa argachuudhaan kennaniif; Kiloovar ammoo, guyyaatti si’a lama, nyaata booda akka liqimsu gooti. Kiloovar, galgala galgalas achuma turtee tattaphachiisti; Beenjaamiinis biruma taa’ee tisiisa irraa dhoowwa. Waan isa muudate kanaafis gaabbii tokkollee akka hin qabne hima ture Booksar. “Yoon sirritti wayyadhe, kana booda yoo xiqqaate waggaa sadeen tokko nan jiraadha jedheen yaada; guyyaa kiyyas kaloodhuma keessattin bayyanachaa dabarsa. Kuni eegan of baree kaasee boqonnaa jalqabaat naaf ta’a; yeroon argadhu kanas sammuu kiyya sirritti qaruufin itti fayyadama. Kaayyoon kiyya inni guddaan qubeewwan digdamii lamaan na hafan sana barachuudha,” jedhe Booksar. Beenjaamiin fi Kiloovar galgala eega hojiin dhumatee booda qofa Booksar waliin yeroo dabarsuuf kan mijatuuf. Gaaf tokko, Joorji Oorweel 114 walakkaa guyyaatirra ture, gaariin fe’uumsaa dhufee Booksariin fuudhee deemuuf kan ka’e. Beeyladoonni hundinuu ajaja booyyeewwaniitiin midhaan keessaa aramaa buqqisaa yeroo jiranitti ture, Beenjaamiin fiigaa fi haga sagaleen isaa danda’etti halaakaa kan dhufe. Yeroo jalqabaatiif ture Beenjaamiin akkasitti u’utaalaa kan mul’ate – yeroo jalqabaatiifi isaa garmaamus kan argan. “Dafaa koottaa, dafaa koottaa. Hundi keessanuu dafaa koottaa! Booksar fudhataa jiru!” jedhee iyye. Osoo eeyyama booyyeewwanii hin eegin, beeyladoonni hundinuu hojii addaan kutanii gara qe’ee fiigan. Akkuma dhagahan san, gaariin fe’uumsaa saanduqa cufamaa wayii ofirraa qabu, kan faradoo lamaan harkifamuu fi namticha argaadhaan hattuu fakkaatuun dhoofamu tokko, qe’ee keessa dhaabatee argan. Mooraan Booksaris duwwaa jira. Beeyladoonnis dhaqanii gaarii fe’uumsaa sana marsanii ijaajjan. “Booksar, Nagaatti! Nagaan ta’i!” jechaa hiriyaa isaanii gaggeessuu eegalan. “Yaa gowwoota! Gowwaawwan wayii!” jedhee lallabe Beenjaamiin, asii fi achi jechaa fi kottee isaatiin lafa caaraa. “Gowwaawwan! Waan gaarii fe’uumsaa kana gubbaarratti barreeffamee jiru hin agartanii?” Battala sanatti ture beeyladoonni hundinuu waan godhan dhaabanii callisaan kan liqimfaman. Muuriyeel barreeffama sana dubbisuuf yaaluu eegalte. Garuu, Beenjaamiin achi ishee of jalaa dhiibuudhaan dubbisuu eegalee callisa uumamee ture sanas cabse: 115 Ganda Beeyladootaa “Kunoo, barreeffamichi: ‘Alfireed Siimansi, Mana Gurgurtaa Foon Fardaa, Ganda Wiiliingidan. Gogaa fi Lafees Ni Gurgurra. Kutaa Ciisichaa Sareef Ta’u Tola Isiniif Daballa’ jedha. Kuni maal jechuu akka ta’e isiniif hin galuu? Booksar fudhatanii deemanii qaluuf ta’u!” Iyyi guddaan beeyladoota jidduutti dhoo’e. Battaluma sanatti namtichi gaarii sana dhoofus qaccee isaa gadi baafatee faradoo isaa kaafachuun gara karraa kute. Beeyladoonnis haga sagaleen isaan duuddutti iyyaatuma duukaa qajeelan. Kiloovar hunda dura fiiguu eegalte. Gaariin fe’uumsaa sunis saffisa dabalate. Kiloovaris garmaammii ishee itti jabeessaatuma, “Booksar! Booksar! Booksar! Booksar!” jettee iyyite. Akkuma hookkara alatti uumamaa jiru sana dhagaheen, Booksaris akkuma funyoon itti kaawwametti, foddaa gara duubaa keessaan fuula isaa muldhise. “Booksar! Booksar! Keessaa bahi! Dafii keessaa bahi! Si ajjeesuuf siin deemaa jiru!” jette Kiloovar sagalee garaan gubachuutiin. Beeyladoonni kaawwanis jalaa qabuudhaan, “Keessaa Bahi! Booksar, Keessaa Bahi!” jechuu itti fufan. Garuu gaariin fe’uumsaa suni saffisa jabeeffachuun irraa fagaataa dhufe. Waan Kiloovar iyyaa turte sana Booksar hubatee hubachuu baatees wanti beekamu hin jiru. Yeroodhuma xiqqoo booda fuulli isaa foddaa keessaan mul’achaa ture suni badee sagaleen kotteedhaan lafa dhidhiituu gaarii sana keessaa dhagahamuu eegale. Edaa Booksartu cabsee bahuuf yaalaa jira. Duraan ture dhiitichoo takkaan gaarii sana kan caccabsu. Maal godhukaa! Amma humni isaa akka durii sanaa miti. Yeroo muraasa booda, sagaleen Joorji Oorweel 116 dhiitichoo sunis dadhabaa dhufee inumaayyuu bade. Beeyladoonnis homaa gamteefii jennaan faradoo lamaan gaarii sana harkisaa jiranitti watwaachuu eegalan. “Jaallan! Jaallan! Maaloo maaloo obboleessa keessan du’atti hin geessinaa!” jechuun itti lallaban. Garuu faradoonni doofaan lamaan suni, kan waanuma ta’aa jiruu adda baafatanii hubachuu hin dandeenye, gurra isaanii duubatti qeensanii saffisa isaanii ittuu dabalan. Fuulli Booksaris deebi’ee hin mul’anne. Barfateera! Beeyladoota keessaa tokko, osoo gaariin daandiitti hin bahin, karra ganda sanii isa guddicha cufuuf yaadullee, osoo homaa carraa hin argatin gaariin suni karra sana keessas lufee bade. Booksaris eega gaafa sanaatii takkaa argamee hin beeku. Guyyaa sadiin booda ture, “Booksar yaalii jira jedhamu hundumaa eega laatameefii booda, Hoospitaala Ganda Wiiliingidan jiru keessatti du’aan boqoteera” jedhamuun kan himame. “Lubbuun isaa darbuun dura anis isuma biran achi hoospitaala ture,” jechuun oduu du’a Booksar sana himuu eegale Iskuwiilar. “Haala baayyee garaa nyaachisaa, kan ani jiruu kiyya keessatti argee hin beekne ture,” jedhe Iskuwiilar luka isaa fuula duraa sana ol kaasee imimmaan ittiin haqachaa. “Lubbuun isaa darbuun dura sireedhuma isaa cinaan ture. Dhumarrattis, sagaleen isaa dadhabaatuma, gaabbiin isaa guddaan Maddi Humna Bubbee xumuramuun dura du’aaf ta’uu isaa akka ta’e natti hime. ‘Jaallan, Adeemsi Keessan Gara Fuuladuraa! Qabsoon Itti Fufa. Gandi Beeyladootaa Bara Baraan Haa Jiraatu! Jaal Naappooliyoon Bara Baraan Haa Jiraatu! Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!’ jechuun gurratti natti ususe. Egaa Jaallan, ergaan Booksar dhumarratti dhaammate kana ture” jechuun dubbate Iskuwiilar. 117 Ganda Beeyladootaa Tasuma ammoo fuulli Iskuwiilar jijjiirame. Jidduudhaan callisuudhaan, ija isaa xixiqqoo sana asii fi achi dadarbachaa fuula beeyladootaa qoo’ate haasaa isaa itti fufuudhaan dura. Itti fufuudhaanis, “oduun gadheen waa’ee gaggeessaa Booksar ilaallatee oliif gadi deemaa ture tokko akka jiru bira gaheera. Beeyladoonni tokko tokko barreeffama ‘Mana Foon Fardaa’ jedhu gaarii san gubbaarraa dubbisuudhaan yaada Booksar qalamuuf ta’a jedhurra gahanii turan. Tokkoon keessaniiyyuu haga kana doofaa taatu jedhee yaadee hin beekun ture,” jedhe Iskuwiilar oliif gadi jechaa fi eegee isaa mirmirsaa. “Bulchaa Keenya jaalatamaa, Jaal Naappooliyoon kana caalaa beektu jedheen isinirraa eege. Dhugaa dubbachuuf, waan haga kana hubachuuf rakkisaa ta’ee miti. Gaariin suni duraan abbaa qabeenyummaan isaa kan namicha foon gurguru tokkoot ture; eegasii ammoo ogeessa fayyaa beeyladoota yaaluun bitamee jira. Ogeessi fayyaa kunis barreeffama durii sana irraa balleessuuf yeroo osoo hin argatin hafe. Kanadha kan yaada dogongoraa sana uume,” jechuun goolabe Iskuwiilar. Beeyladoonnis waan kana adda baafachuu danda’uu isaaniitti baayyee gammadan. Eega Iskuwiilar haala Booksar sa’aatii dhumaa isaa itti dabarsee fi kanfaltii qaala’aa Jaal Naappooliyoon shakkii tokko malee baasii gochuun ittiin yaalsisaa ture sana itti himeen booda, gaddi du’a jaala isaaniitiin itti dhagahamaa ture suni yaada “yoo xiqqaate gagammadaa fi jaalala argachaatuma du’e” jedhuun bakka bu’ee, boqonnaa sammuu argatan. Dilbata itti aanus, Naappooliyoon walgahii ganamaa sanarratti argamuudhaan, kabaja Booksariif haasawa taasise. “Reeffa jaala keenyaa fidnee asitti awwaaluuf haalli nuuf hin mijanne; garuu Joorji Oorweel 118 faaya bareedaan, kan siidaa awwaalcha Booksar gubbaa kaawwamu, akka tolfamuuf ajaja dabarseen jira,” jedhe Naappooliyoon. Itti aansuunis, dhaadannoowwan Booksar lamaan sana yaadachiisuudhaan haasawa isaa xumure: “Kana Caalaa Jabeesseen Hojjedha!” fi “Jaal Naappooliyoon Yeroo Hundaa Sirriidha!” isa jedhu sana. Kanas, beeyladoonni hunduu akka dhaadannoo ofiitti fudhachuu akka qaban hime. Guyyaa affeerraan irbaataa addaa godhamuuf jiru tokko, wanti nyaata tolchuuf oolu hedduu fi qoraan hidhaa guddaa ta’u Ganda Wiiliingidan irraa fe’amuun gara mana Ganda Beeyladootaa keessa jiruu sanatti dhufe. Galgala sana, halkan keessaa gara sa’aatii shaniitti, sagalee dhiichisaa fi hookkaraa guddaatu sagalee burcuqqoo wal rurrukutuutiin makamee dhagahamaa ture. Gaafa itti aanus, hanga guyyaa keessaa gara sa’aatii jahaatti, booyyeewwan tokkollee mana san keessaa hin baane. Ganama sana, mana keessaa sagaleen shokoksaatillee hin dhagahamne. Sana booda ture, oduun “booyyeewwan qarshii bakka ta’ee fiduun dhugaatii alkoolii hedduu bitataniiru,” jedhu dubbatamuu kan eegale. 119 Ganda Beeyladootaa 10 Waggootni hedduun ni darban. Barri dhufeetuma darba; umriin beeyladootaa xiqqoon sunis inuma barrifata. Yeroon itti beeyladoonni hundinuu jiruun bara durii, inni Fincilaan duraa suni, maal fakkaata akka ture itti hin yaadannes ni dhufe – Kiloovar, Beenjaamiin, arraagessa Moosas jedhamu sanii, fi booyyeewwan muraasaan alatti jechuudha. Muuriyeel duuteerti; Biluubeel, Jeesii fi Piincharis akkasuma. Obbo Joonsis du’eera – ganda biraa keessatti dhugaatiidhuma alkoolii saniin du’e jedhamee odeeffama. Isnoobool dagatameera. Booksaris akkasuma – beeyladootuma duraan isa beekan muraasaan yoo ta’e malee. Kiloovaris farda umriidhaan dulloomte taateerti – qaamni akka durii hin jiru; ijjis ishee rakkisuu eegaleera. Umrii sooramaatirra waggaa lama kan dabarte taatus, haga ammaa beeyladni soorama bahuuf carroome tokkollee hin jiru. Dubbiin ‘kaloon wayii beeyladoota soorama bahaniif olkaawamuuf jira’ jedhamaa ture sunis qaata hafe. Naappooliyoonis amma booyyee guddaa, kan kiiloogiraama 150 ulfaatu ta’eera. Iskuwiilar ammoo akka malee furdachuu isaatirraa kan ka’e ija saaqqachuunuu itti ulfaateera. Beenjaamiin qofa ture kan homaa hin jijjiiramne, gara mataa kana arrii xiqqoo baasuu fi eega Booksar du’ee as yaaddoo fi callisa baayyisuu isaatiin alatti. Daballiin jiraattota ganda sanii haga duraan ni ta’a jedhamee eegame sanillee gahuu baatu, amma Ganda Beeyladootaa keessa uumaa gosa hedduutu jiraata. Beeyladoonni amma dhalatan, maatiin isaanii warra bara Fincilaa sana lubbuun ture osoo hin taane, warruma seenaa sana akka afoolaatti yeroo daddarbu Joorji Oorweel 120 dhagahanii fi gariin isaanii ammoo kan bitamanii dhufan waan ta’aniif, baayyeen isaanii seenaa Fincilaa kana gaafuma ganda sana dhufan baratan. Amma ganda sana keessa, Kiloovariin alatti, faradoo sadiitu jiru. Faradoon sadan kunis jaallan jajjaboo fi hojiis sirritti kan hojjatan yoo ta’an, beekumsatti garuu doofaadha. Tokkoon isaaniitillee qubee B darbaa qayyabachuu hin dandeenye. Waaa’ee Fincilaa fi Falaasama Beeyladummaa akkuma Kiloovar fa’aan itti himametti fudhatanii kan jiran ta’us (Kiloovar akka haadhaatti kabaju), maalummaa waan itti himamee sana hubachuun isaanii baayyee shakkisiisaadha. Gandi Beeyladootaa amma dagaageera; kan duraaniirras haalaan qabamaadha: dabalataanis, dirree lamaan wayii Obbo Piilkiingitan irraa bituudhaan ofitti dabalataniiru. Ijaarsi Madda Humna Bubbee sunis yeroo dheeraa boodas ta’u dhumateera – manneen haaraa ijaaramaniin alatti maashiniin midhaan haamee calleessuu fi kan cidii tuulus ni jira. Obbo Wiimparis gaarii fardaa bitateera. Ijaarsi Madda Humna Bubbee guutummaatti xumuramus, akka duraan jedhametti elektirikii maddisiisuuf osoo hin taane boqqoolloo daakuuf ooluu eegale – kanaanis galii guddaa argamsiisaa jira. Beeyladoonnis, ammas Madda Humna Bubbee biraa ijaaruuf jabaatanii hojjetaa kan jiran yoo ta’u, gaafa kan lammataa kuni dhumatetti jenereetarri itti galfamuudhaan elektirikii maddisiisuuf ni oola jedhame. Garuu abjuun qananiidhaa kan duraan Isnoobooliin himamaa ture sun – waa’een ibsaa fi bishaan ho’aa elektirikiin hojjetuu fi akkasumas, waa’een torbanitti guyyaa sadi qofa hojjechuu – amma dagatamaniiru. “Abjuun akkasii kuni Falaasama Beeyladummaa wajjin wal hin simu” jechuudhaan Naappooliyoon yaadicha kuffise. “Gammachuun dhugaa, jabaatanii hojjechuu fi kan argatan qooduurraa qofa argama” jedha Naappooliyoon. 121 Ganda Beeyladootaa Gandi Beeyladootaa dagaagaa fi duroomaa kan dhufe ta’us, beeyladoonni garuu guddina kanarraa waa tokkollee argachuu hin dandeenye – sarootaa fi booyyeewwaniin alatti jechuudha. Tarii, garaagarummaan uumame kuni, waanuma booyyeewwanii fi saroonni baayyinaan beeyladoota kaawwanirra caalaniifis ta’uu mala. Akka Iskuwiilar yeroo hundaa himee hin dadhabnettis yoo ta’e, hojiin bulchiinsaa fi too’annaa ganda sanii dhuma hin qabu jedhama. Dalagaan kunniinis gosoota hojii kan beeyladoonni kaawwan hojjechuuf gahuumsa hin qabaanne akka ta’e himama. Fakkeenyaaf, akka Iskuwiilar himutti, booyyeewwan guyyaa hundumaa humna isaanii kan fixan wantoota beeyladootni kaawwan hubachuu hin dandeenye, kan akka faayilii, gabaasa, ajandaa fi yaadannoo jedhaman fa’arratti. “Faayiloonni kunis waraqoota hedduu barreeffamaan guutamuu qaban waliin kan dhufan yoo ta’u, akkuma guutamaniinis ammoo gubuun dirqama – kunis kan barbaachise nageenyaa fi badhaadhina ganda keenyaa mirkaneessuuf baayyee barbaachisaa waan ta’eefi,” jedha Iskuwiilar. Ta’us garuu, booyyeewwanii fi saroonni baayyina garmalee kan qabanii fi waa tokko kan hin oomishne ta’anii osoo jiranuu, yeroo hundaa akkuma quufanitti ture. Beeyladoota kaawwaniif garuu jiruun akkuma dur beekan sana ta’e. Yeroo hundaa inuma beela’u; cidii gubbaa rafu; haroo keessaa dhugu; bona qorraan waxalamu; ganna ammoo tisiisaan nyaatamu; hojiirrattis dafqaatuma jiraatu. Isaan keessaa warri umriin fagoo ta’an, yaadannoo isaanii dimimmisaa’aa sana keessaa soquudhaan, jiruun bara fincila ganamaa suni (Obbo joonsi ari’amee baayyee osoo hin turin) isa ammaarra fooyyee qaba ture moo miti kan jedhu wal bira qabanii hubachuuf yaalu. Garuu waa tokko yaadachuu hin dandeenye. Waaanuma jiruu isa ammaa kana ittiin gulaalan dhaban: lakkoofsuma Iskuwiilar Joorji Oorweel 122 kanaaf sana jedhee tarreessu, isa wanti hunduu fooyya’aatuma qofa deemaa akka jiru agarsiisu sanaan alatti waa biraa argachuu hin dandeenye. Beeyladoonnis gaaffiin kuni furmaata akka hin qabne hubatan; silas, yeroodhuma waan akkanaa baasanii itti buusanis hin qaban. Beenjaamiin jaarsicha sana qofa ture waan baroota dheeraa jiraate sana keessatti ta’e hundaa takka takkaan akka yaadatu kan dubbatu. “Jiruun keenya kana caalaa hammaatees, wayyaatees hin beeku; fuula duras hin jijjiiramu – beelli, gadadoo fi kufaatiin abaarsuma uumamaa kan jijjiiramuu hin dandeenyeedha,” jedha Beenjaamiin. Ta’us beeyladoonni gonkuma abdii kutatanii hin beekan. Hunda caalaa, jiraattota Ganda Beeyladootaa ta’uu isaaniitiin miirri ofitti boonummaa fi kabajni isaan ofiif qaban sekoondii tokkoofillee gadi hir’atee hin beeku. Biyya ingilaandi sana guutuu keessatti, ganda isaanii qofa kan beeyladootni ganda ofii itti bulchanii fi abbaa itti ta’an. Tokkoon isaanii, warri umriin xiqqoo ta’anii fi warri gandoota fagoo fi dhiyoo ta’an irraa dhufan illee, hiree isaanii kana ajaa’ibsiifachuutti hanqatanii hin beekan. Yeroo dhukaasni qawwee mandi’uu fi alaabaan magariisni suni fannoorratti mirmirfamu, onneen isaanii gammachuu daangaa hin qabneen guutama; haasofni godhamu hundumtis waa’eedhuma guyyaa gootummaa durii, ari’amuu Obbo joonsi, tumamuu Ajajawwan Torbanii, fi dirreewwan waraanaa seena qabeeyyii ilmaan namaa weerartoota ta’an suni itti salphifaman sanaati. Kaayyoon ganamaa suni tokkollee irraa hin maqamne. Biyyi Beeyladootaa, inni Meejariin raage, kan dirreen magariisaa Ingilaandi kottee ilma namaatiin irra hin dhaabatamne suni, ammallee ittuma amanama. “Guyyaa tokko inuma dhufa: dhiyootti ta’uu dhiisuu mala, inumaayyuu umrii beeyladoota amma lubbuun jirruu keessatti ta’uu dhiisuu mala; garuu inuma 123 Ganda Beeyladootaa dhufa” jedhu. Faaruun Beeyladoota Ingilaandiyyuu asii fi achitti iccitiidhaan gumgumamaa jiraachuu hin oolu ta’a. Kan onnatee sagalee ol kaasuun faarfatu dhabamullee, beeyladootni ganda sanaa martinuu faaruu sana akka beekan ifa. Jiruun isaanii ulfaataa fi waan abdatanii turan hundi hin milkoofneef ta’uu mala, garuu beeyladoota ganda biraatirra wayyoo akka qaban inuma amanu. “Yoo beelofnes, sababni beela keenyaa ilmaan namaa abbootii irree ta’an sooruu keenyaa miti; hojiin ulfaatus, yoo xiqqaate ofumaaf hojjenna. Uumaan luka lamaan deemu nu keessa hin jiru; beeyladni tokko isa biraatiin ‘Gooftaa’ jedhee hin waamu. Beeyladni hundinuu wal qixa” jedhu. Guyyaa tokko, gara jalqaba waqtii gannaatirra, Iskuwiilar hoolotni akka isa hordofan ajajuudhaan gara dirree balfi itti gatamuu fi biqiltuuwwan reefu dhaabamaniin uwwifamee tokkotti isaan qajeelche. Guyyaa sana guutuu, akkuma Iskuwiilariin eegamanitti, baala sossoqachaatuma oolan. Iskuwiilaris galgala sanas gara manaatti kophaa isaa kan deebi’e yoo ta’u, qilleensa qabbanaa sana sababeeffachuudhaan, hoolotni achuma akka turan taasise. Isaanis torban tokko guutuu achumatti dabarsan; beeyladootni biroos tana buutee isaanii waa tokko hin beekan ture. Iskuwiilaris guyyoota harka caalu hoolota san waliin kan dabarse yoo ta’u, “faaruu haaraa isaan barsiisaa waanin jiruuf, yeroo muraasaaf adda bahanii jiraachuun barbaachisaadha,” jedhe. Akkuma hoolotni deebi’aniin ture, galgala haara galfii fi yeroo beeyladootni hojii xumuranii gara mooraatti dacha’aniin, sagaleen fardaa inni sodaa guddaa of keessaa qabu mooraa duubaa kan dhagahame. Beeyladoonnis rifaatuudhaan bakkuma jiranitti dhaabatan. Sagalee Kiloovar ture. Ammas ni iyyite; Joorji Oorweel 124 beeyladoonnis gulufaa fi fiigaa gara sagaleen irraa dhagahame sanatti batattisan. Yeroo sana ture waan Kiloovar agarte kan argan. Booyyee harka ol kaasee luka lama qofaan deemu argan. Eeyyeen, Iskuwiilar ture. Waan sirritti itti hin barree fi qaamni isaas gabbataa ta’eef, xiqqoo sossodaachaatuma, garuu ammoo waa takka osoo hin gatantarin, luka lamaan qe’ee keessa asiif achi jechaa jira. Yeruma muraasa boodas, mana qe’ee san jiru tokko keessaa gurmiin booyyeewwanii gadi yaa’an – hundi isaaniituu luka lama qofaan deemaa. Tokko tokko kaawwanirra bareechanii deeman; lamaan wayii ammoo waanuma uleen ittiin dhadhaabbatan wayii isaan barbaachisu fakkaatu; garuu, hundi isaanii akkuma namaatti luka lamaan saniin olumaa gadi jejjechaa oolan. Dhumarrattis, saroonni haala garmalee sodaachisaa ta’een dutaa fi handaaqqoon gurraachi sunis sagalee gurra waraanuun kuukkuluuwuuuuuuwuu jechaa akkuma jiranitti, Naappooliyoon haala ajaa’ibsiisaa ta’een luka lamaaniin dadambali’aa, ija of tuulummaa gamaa gamana darbachaa fi saroota isa eeganiin marfamee gadi bahe. Alangee isaatis harkatti qabatee jira. Callisa guddaatu uumame. Beeyladoonnis ajaa’ibsiifamaa, sodaadhaan guutamaa, fi wal-jala sesseenaatuma, gurmii booyyeewwanii qe’ee keessa naanna’aa turan sana daawwatu. Waanuma dhalate gara wallaalan. Sana booda ture rifannaan jalqabaa suni darbee, shororka sagalee sarootaatiin uumameen osoo hin moo’amin, amala waggoottan dheeraa darbaniif aadeffaman – kan waan fe’e yoo dhalate callisuu fi qeequu 125 Ganda Beeyladootaa dhiisuu – saniin osoo hin daangeffamin, sagaleen mormii wayii akka dhageessifamuu kan fakkaate. Battaluma sanatti ammoo, akkuma waan mallattoon ajajaa wayii itti agarsiifameetti, hoolonni sagalee gurra duuchuun akkasiin mar’achuu eegalan – “Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama HUNDARRAA GAARII! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama HUNDARRAA GAARII! Lukni Afur Gaarii, Lukni Lama HUNDARRAA GAARII!” Daqiiqaa shaniif osoo addaan hin kutin itti fufan. Eega hoolonni mar’annaa isaanii dhaabaniin booda, gurmiin booyyeewwanii suni gara manaatti ol dacha’anii waan xumuraniif, yeroon beeyladoonni mormii itti dhageessisuu danda’an jala darbe. Beenjaamiin, beeyladni wayii gara duubatiin funyaaniin yoo isa tuttuqu itti dhagahame. Ofirra garagalee ilaale. Kiloovar turte. Ijji ishii dulloomaan suni amma daran cufamaa ta’eera. Homaa osoo hin dubbatin, suuta jettee eegee isaa harkisaatuma, mooraa keessa, bakka Ajajootni Torban itti maxxanfaman sana geessite. Daqiiqaa tokko moo lamaaf achuma ijaajjanii qubeewwan halluu adiidhaan barreeffamanii dallaa gubbaa jiran sana ilaaluu itti fufan. “Ijji tiyya na ganaat jirti,” jette dhumarratti Kiloovar. “Silas yeroodhuman ijoollee ture sanas barreeffama kana dubbisuu hin beekun ture. Garuu yoon ilaalu wantin amma argu kuni kan durii saniin adda fakkaata. Beenjaamiin, Ajajootni Torban kuni akkuma durii san jiru moo?” Yeruma takkittii tanaafis ta’u Beenjaamiin amala isaa sana dhiisuuf murteessuudhaan waan dallaa sana gubbaarratti Joorji Oorweel 126 barraa’ee jiru dubbiseef. Amma wanti biraa achi hin jiru, ajaja takkittii malee. Innis akkas jedha: BEEYLADOONNI HUNDINUU WAL QIXA GARUU, BEEYLADOONNI TOKKO TOKKO BEEYLADOOTA BIROO CAALAA WAL QIXA Sana booda guyyaa itti aanu, booyyeewwan dalagaa qonnaa too’atan hunduu, alangee harkatti qabatanii mul’achuun isaanii waan addaa ta’uun ni hafe. Booyyeewwan suni meeshaa gurratti kaawwatanii sirba ittiin dhaggeeffatan bitachuun; bilbila galfachuuf karoora baafachuun isaanii; fi gaazexaawwan Jaan Buul, Tiit Biitsi, fi Deeyilii Miirar jedhaman waqtii waqtiin bitachaa jiraachuun isaanii waan raajii ta’ee hin mul’anne. Naappooliyoon tamboo xuuxaa qe’ee keessatti mumul’achuun isaa ‘maaltu dhalate?!’ hin jechisiisne – sana qofa miti, yeroo booyyeewwan bullukkoo Obbo Joonsi fuudhanii ofirra kaa’an, yeroo Naappooliyoon mataan isaa kootii gurraacha fi surree gogaa irraa tolfame kaawwatee argamu, yeroo booyyeen Naappooliyoon hunda caalaa jaalatu takka uffata haati warraa Obbo Joonsi dur yeroo sirnaa uffattu tokkoon uwwifamtee mul’attu – kuni tokkollee waan gaaffii uumu ta’ee hin argamne. Torban tokko booda, gara sa’aa boodaatirra, gaariin faradootaan harkifame hedduun gara lafa qonnaa geeffame. Edaa, bakka buutonni gandoota ollaa, daawwiidhaaf affeeramanii turan. Keessummoonni kunis, ganda sana keessa bakka hunda daawwachuudhaan, waan argan hundaaf dinqisiifannaa isaanii ibsatan – keessattuu ijaarsa Madda Humna Bubbeetiif. Yoo kuni ta’utti, beeyladoonni ammoo qonna keessaa aramaa buqqisaa 127 Ganda Beeyladootaa turan. Ija isaanii lafarraa osoo hin buqqisinii fi booyyeewwan ta’ii ilmaan namaa daawwiif dhufan sana keessaa eenyu daran sodaachuu akka qabaniiyyuu gara wallaalaatuma hojii isaanii jabinaan itti fufan. Galgala sana sagaleen kolfaa fi sirbaa ol ka’aa ta’e mana keessaa dhagahamuu eegale. Tasuma ammoo, sagalee wal makaa dhagahamaa tureen beeyladoonni gaaffiin itti uumame. Maaltu dhalateeti laata amma yeroo jalqabaatiif beeyladoonni fi ilmaan namaa wal qixxummaadhaan taa’anii kan taphatan? Hundi isaaniituu dhokataniituma waan mana keessatti ta’aa jiru mimil’achuu eegalan. Ni seenna moo hin seennu kan jedhurratti gara wallaalaatuma seensa qe’eetirratti dhaabatanii hafan. Kiloovar dursitee ol seente. Haga mana bira gahanitti akka sagaleen isaanii hin dhagahamneef qubaan dhadhaabbachaa fi suuta jechaatuma deeman; beeyladoonni dhedheeroo ta’anis foddaa kutaa nyaataa keessaan mimil’achuu eegalan. Achi keessa ture, teessoo dheeraa tokko marsuudhaan, namoonni jahaa fi booyyeewwan bebbeekamoo ta’an jahan wayii tataa’anii kan mul’atan. Naappooliyoon ammoo fuuladura hunda isaanii teessoo abbaa manaa gubbaa taa’a. Booyyeewwan hundinuu teessoo isaanii gubbaa bifa itti toleen akkuma taa’anitti jiru. Dursanii tapha kaardii wayii taphataa turanillee, amma dhugaatii wayiitiif addaan kutan. Okkoteen dhugaatii of keessaa qabu guddaan tokko naanna’aa kan ture yoo ta’u, burcuqqoon isaanii deebi’ee biiraadhaan guutameef. Tokkoon isaaniitillee beeyladoota foddaarraan isaan laalaa jiran sana hin agarre. Joorji Oorweel 128 Obbo Piilkiingitan, abbaan Ganda Fooksiwuud, burcuqqoo isaa harkatti qabatee teessoorraa ol ka’e. “Waan garaa koo keessaa takka dubbadheetan biiraa kana waan saniif dhugna,” jedhe Obbo Piilkiingitan. “Barri walii galtee fi wal amantaa dhabuu suni darbuu isaatti gammachuu guddaatu natti dhagahama,” jedhe Obbo Piilkiingitan. Innii fi maamillan isaa itti amanuus baatan, “yeroo abbootiin qabeenyaa Ganda Beeyladootaa ilmaan namaa ollaa ganda kanaa jiraataniin ija dalgaatiin itti ilaalamantu ture,” jedhe. Yeroo beeyladoonni ilmaan namaatiin dhiibbaa hin malleef saaxilamantu ture jechuurraa garuu of qusate. “Wantootni gaabbisiisoo ta’an muudataniiru, ilaalchonni dogongoraatis facaafamaniiru. Akka waan gandi booyyeewwan abbaa itti ta’anii fi bulchan kuni waan aadmalee ta’ee fi gandoota ollaatiif balaa ta’eetti fakkeeffameera. Qotee bultoonni ilmaan namaa ta’an hedduun, qorannoo gahaa malee, ‘Gandi Beeyladootaa aadmalummaadhaan ni guutama’ jedhanii odeessaniiru. Wanti Ganda Beeyladootaa keessatti ta’u, beeyladoota gandoota ollaa keessa jiranii fi ilmaan namaa biroo isaaniif hojjetanirrattillee jijjiirama hin barbaachisne ni uuma jedhanii sodaa hin taane keessa galaniiru. Amma garuu walshakkiin kuni hundinuu fashalaa’eera. Har’a anii fi maamillan kiyya ganda kana taakkuu hundumaa sirritti soqnee eega daawwannee booda maal hubanne seetan? Sirnoota ammayyaa’oo qofa osoo hin taane, naamusaa fi bulchiinsa jabaa qotee bultoota biyya hundaa jiraniif fakkeenya ta’u agarre. Beeyladoonni ganda kana keessa jiraatan, warri sadarkaa gadiitirra jiru, beeyladoota gandoota ollaa keessa jiran hunda caalaa hojjetu; nyaanni isaan argatanis ammoo kan beeyladoonni gandoota ollaa keessa jiran argatanii gadi. Dhugaa dubbachuuf, anii fi maamillan koo waan gallee gandoota 129 Ganda Beeyladootaa keenyatti hojiirra oolchuu barbaadnu hedduu qayyabanne,” jechuun itti fufe Obbo Piilkiingitan. “Amma haasawa kiyya xumuruun dura hariiroon gandoota keenya jidduu jiru miira ollooma gaariitiin bakka buufamuu isaa fi haaluma kanaan itti fufuu akka qabu irra deebi’ee isin yaadachiisuun barbaada. Kana booda, ilmaan namaa fi booyyeewwan jidduu wanti wal nu dhabsiisu jiraachuu hin qabu. Rakkoon keenya tokkuma. Humna hojjettootaa gahaa argachuudha mitii nu hundattuu rakkoo kan ta’e?” jedhe Obbo Piilkiingitan. Amma Obbo Piilkiingitan haasaa isaa keessa qoosaa qopheeffate takka buufachuuf akka jiru kan irraa mul’atu yoo ta’u, osoo hin dubbatin dura kolfi itti dhufee dubbachuu dadhabe. Kolfaan takka eega huhhudhamee fi ijjis isa boochee booda akkas jedhe: “Isin beeyladoota sadarkaa gadi aanoo kan wajjin rakkattan akkuma qabdan, nutis namoota sadarkaa gadi aanoo qabna!” Qoosaan inni dubbate kuni hunda isaaniituu kolfaan waccisiise; Obbo Piilkiingitanis irra deebiidhaan booyyeewwan bulchiinsa isaanii isa Ganda Beeyladootaa keessatti nyaata beeyladoonni sadarkaa gadi aanoo sooraman xiqqeessuu, sa’aatii dheeraa hojjechiisuu fi kunuunsa baayyee gadi bu’aa laachuudhaan milkaa’anirratti dinqisiifannaa isaa ibseef. “Amma ammoo,” jedhe dhumarrattis, “hundi keessanuu yeroo tokko ol ka’aatii burcuqqoo keessan guuttadhaa. Kabajamtoota, dhugaatii marsaa kanaa waan kanaaf ol naaf kaasaa: Badhaadhina Ganda Beeyladootaatiif!” jechuun xumure Obbo Piilkiingitan. Joorji Oorweel 130 Harka rukuttaa fi lafa dhiiticha kaka’uumsa guddaan guutametu dhagahame. Naappooliyoonis gammachuu fi ulfina guddaan guutamuudhaan, teessoo isaarraa ka’ee, osoo biiraa isaa hin fixin dura dhaqee burcuqqoo isaa kan Obbo Piilkiingitan wajjin wal rukuchiise. Akkuma harka rukuttaan suni gadi caameen, dhaabachaa kan ture, Naappooliyoon, innis waa dubbachuu akka barbaadu ibse. Akkuma baratametti, haasaan Naappooliyoon gabaabaa fi waan jechuu barbaaderratti kan fuulleffate ture. “Anis, yeroon wal hubannaa dhabuu suni darbuu isaatti gammachuutu natti dhagahama. Yeroo dheeraadhaaf oduun gara garaa diinota keenyaan facaafamaniiru – anii fi maamillan kiyya akka waan gandoota ollaa keenyaa keessatti fincila kaasuuf jirruutti maqaballeessiin nurratti gaggeeffameera. Kuni waan gonkuma dhugaa tokko of keessaa qabu miti! Hawwiin keenya, kaleessas har’as, olloota keenya wajjin hariiroo diinagdee gaarii qabaachuudha. Gandin ani bulchuuf carraa boonsaa itti argadhe kuni, waldaa nuti gamtaan horanneedha. Waraqaan ragaa abbaa qabeenyummaa ganda kanaa, kan amma ana bira olkaawamu, akka agarsiisutti, gandi kuni kan booyyeewwan hundaati,” jedhe Naappooliyoon. “Wal shakkiin akka duraanii ammallee ni jira jedhee hin yaadu; garuu hundumaafuu jijjiiramoonni adeemsaa gidduu kana ganda keenya keessatti taasifne hariiroo gandoota keenya jidduu jiru daranittuu ni jabeessa jedheen amana. Aadaa gadheen beeyladoonni ganda keenyaa ‘Jaal ebaluu’ jechaa ittiin wal waamaa turre sunis akka hafu ni taasifama. Aadaan gadheen biraa tokkos jira – kan torban torbaniin gaafa Dilbataa beeyladoonni hundi hiriiraan deemanii lafee mataa booyyee bira, isa dallaa gubbaatti fannifamee ture, kabaja agarsiisaa darban tokko. Kunis 131 Ganda Beeyladootaa kan hafu yoo ta’u, lafeen suni ammaayyuu awwaalameera,” jedhe Naappooliyoon. Keessummootni daawwiif dhufan sunis alaabaa magariisa fannoo gubbaarraa mirmirfamaa ture sana arguun isaanii hin oolle. Argan taanaan, asxaan inni duraan mallattoo kottee fi gaanfa beeyladaa ture suni irraa haqamuu isaa hubataniiru ta’a. Ammarraa kaasee asxaan suni baduudhaan alaabaan ganda sanaa halluu magariisa duwwaa akka ta’u murteeffame. Naappooliyoonis itti fufuudhaan akkas jedhe; “Haasaa ajaa’ibaa Obbo Piilkiingitan taasise keessaa waa tokko qofatu naaf hin liqimfamin. Obbo Piilkiingitan haasaa isaa keessatti si’a baayyee ‘Ganda Beeyladootaa, Ganda Beeyladootaa’ yeroo jedhun dhagahe. Dhugaadha, anis waan kana reefu har’uman labsuuf jira waan ta’eef, Obbo Piilkiingitanirra hin laalu. Maqaan ‘Ganda Beeyladootaa’ jedhamu kuni har’arraa kaasee akka badu ta’eera. Ammarraa kaasee maqaan ganda kanaa maqaa isa dhugaa fi kan durii saniin ‘Ganda Maanoor’ jedhamuun kan waamamu ta’a.” “Kabajamtoota, yeroo tokko lafaa ol kaanee waanuma duratti jedhame saniif haa dhugnu; garuu waa tokko ni jijjiirra. Burcuqqoo keessan haga dhuma gahutti itti guuttadhaa. Kabajamtoota, ani waan kanaaf haa dhugnu jedha: Badhaadhinni Ganda Maanooriif!” jechuun haasawa isaa goolabe Naappooliyoon. Harka rukuttaa fi lafa dhiitichi akkuma durattii san ho’e; hundi isaaniis dhugaatii harkaa qaban sana keessaa garagalchan. Garuu, beeyladoota waan ta’aa ture sana foddaa keessaan dhokatanii ilaalaa turan saniif, waanuma dhalatetu gara isaan wallaalchise. Fuula booyyeewwan sanii maaltu akkas jijjiire? Ijji dulloomtuu Joorji Oorweel 132 Kiloovar sunis fuula tokkorraa gara fuula biraatti u’utaalte. Tokkoon tokkoon isaanii fuula shan qabu, kaawwan afur, kanneen biroo ammoo sadi. Garuu maaliidha akka waan baquu fi of jijjiiruu ta’aa kan jiru suni? Itti aansuunis, harka rukuttaan suni eega caamee booda, booyyeewwanii fi namoonni walgahanii jiran suni kaardii isaanii kaasuun tapha addaan kutanii turan sanatti deebi’an. Beeyladoonni dhokatanii ilaalaa turan sunis akkuma sagalee dhokfatanitti bakkasii deeman. Garuu, meetiruma digdamayyuu osoo hin fagaatin ture kan deemsa isaanii dhaaban. Wacaa fi lola guddaatu mana keessaa dhagahame. Fiigaa ol deebi’uudhaan foddaa keessaan ilaaluutti dacha’an. Eeyyeen, hookkara guddaatu uumame. Walitti iyyiinsa, teessoo dhaanuu, ija aarii walitti babaasuu fi wal falmii jabaatu godhamaa jira. Maddi hookkara uumameetis wal dhabiinsa Naappooliyoon fi Obbo Piilkiingitan jidduutti tapha sanirratti uumame ta’uun barame. Sagaleen aarii kudha lamaan isaanii biraayyuu dhagahamaa kan jiru yoo ta’u, hundi isaaniituu waluma fakkaatu. Amma wanti fuula booyyeewwanii irratti jijjiirame ifa ta’e. Beeyladoonni ala ijaajjan suni ija isaanii booyyee irraa namatti, nama irraayis booyyeetti darbatanii laalan. Garuu, kamtu kamiidha jedhanii adda baasuun akka hin danda’amnetti lamaanuu tokko ta’aniiru.

ILAALCHA MISOOMEE QAROOMINA QARU

BOQONNAA TOKKO

Ilaalcha Ilaalchi(attitude/imagination) damee saayinsii xiinsammuu kan: Guddina Xiinsammuu (Psychological Development)qo’atuun qoratama. Saayinsiin Guddina Xiinsammuu kun sirna guddina:- xiinxalaa sammuu(Cognitive), Fedhii (affective) akkasumas, Dalaga/shaakala (psychomotor) irratti xiyyeeffata. Adeemsa guddina xiinsammuu namootaa kana qorachuuf yeroo baay’ee qorattootni gabaajee ‘KAP’ jedhutti fayyadamu. KAP: Knowledge (Beekumsa), Attitude(Ilaalcha), Practice (Shaakala) kan bakka bu’udha. Kanneen keessaa ilaalchi (attitude) maadhee affective domain jedhamu jalatti ramadama. Haala kanaan ilaalchi garee xiinsammuu fedhii namootaa murteessu ta’uu isaati. Ilaalchi beekumsaa fi shaakala ykn dalaga namootaa murteessuu keessattis shoora olaanaa qaba. Kunis ilaalchi riqicha beekumsaa fi dalagaa namootaa kan walquunnamsiisu ta’ee kan tajaajilu ta’uu isaa ibsa. Gama biraan ilaalchi gulaallii namootni ittiin waantota filanii hubatan/fudhatan ykn dalaganii fi hordofanidha. Akkuma ilaalchi beekumsaa fi shaakala namootaa irratti dhiibbaa uumu, beekumsaa fi shaakallis ilaalcha irratti dhiibbaa uumuu ni malu. Egaa, ilaalchi namaa beekumsaa fi shaakalaanis jijjiiramuu kan danda’u ta’uu isaas hubachuun daran barbaachisaadha. Yeroo baay’ee namootni ilaalcha gaarii (positive attitude) ykn badaa(negative) attitude jedhanii ilaalcha badaa fi gaarii addaan qooduu yaalu. Haa ta’u malee ilaalchi badaa ykn gaarii jedhamu, yeroo baay’ee namoota hundaa biratti waaltawee hin beekamu. Ilaalchi waaltawee beekamuu dhabuun isaa kun ammoo sababa namootni:-naannoo, aadaa, siyaasaa fi amantaa fa’in garaagar ta’aniifidha. Kanaafuu ilaalchi waaltawaa ta’uu kan danda’u, yoo saayinsawaa ta’e qofa ta’uu isaati. Fknf waanti namoota baay’ee biratti ‘badaa’ jedhamu, namoota kan biroof ammoo ‘gaarii’ ta’ee ilaalamuu ni mala. Namootni waanta arganii, dhaga’an tokko akkuma ilaalchi isaanii itti mul’isutti hubatu jechuu dha. Fknf, waanta argamu tokko yoo namootni lama walfaana argan, waanticha irratti hubannoon garaa garaa madduu ni mala. Egaa waanti argamu ykn odeeffamu tokko:- safuu ykn miti, gaarii ykn badaa, qaalii ykn rakasa, ni ta’a ykn hin ta’u, soorata ykn balfa, bareedaa ykn fokkisaa, jibbamaa ykn jaallatamaa, sirrii ykn miti, qulqullaa’aa ykn xiraa’aa fa’a ta’uu isaa kan gulaalu ilaalcha namootni qabaniin ta’uu isaati. Ibsa armaan olii irraa namootni waantota argaadhageettii ta’an irratti ilaalcha garaa garaa qabaachuu akka malan hubannee jirra. Maarree egaa garaa garummaan ilaalchaa kunimmoo dubbii ijoo Ilaalcha Misoomaati. Namoota gidduutti ilaalchatu garaa garummaa uuma. Gatiin nama tokkoo ilaalcha isaatiin madaalama/ilaalama. Ilaalchatu nama duroomsa ykn hiyyoomsa. Haala kanaan biyyi tokko misoomuu fi dhiisuus ilaalchuma lammiilee isheetu murteessa. Kanaafuu misooma misoomsuu kan dursu ilaalcha misoomsuu ta’uu isaati. Misoomuu jechuun maal jechuudha? Ammaaf deebii siif dhiiseen ilaalchatti sideebisa. Namni tokko cubbamaa ykn qulqulluu jedhamee kan farrajamu ilaalchumaani. Fakkeenyaaf, inni hatu cubbamaa, inni qabeenya ga’aa waan qabuuf jecha hanna dhiise ammoo qulqulluu jedhamee Namni qabeenya namaan soorome tokko hiyyeessaaf yoo waa xiqqoo qonxoree gumaache, nama gaarii jedhamee faa ilaalama. Hattichumti inni saamee duroome sun, yoo isa saamame deebisee waa xiqqoo gargaare qulqulluu jedhamuu isaatiim. Maarree akkasitti ilaalchii fi jireenyi addunyaa kanarraa jijjiiramaa oolti. Yeroo baay’ee namootni haqaan jiraatan yoo isaan hiyyummaa keessa jiraatantu ifee mul’ata. Kunis sababa namootni akkasii kunniin namoota biroo miidhanii duroomuu hin feneefidha. Kanaaf jechas yoo argatan sooratanii yoo dhaban agabuu bulu. Namootni akkasittiin qabeenya dhaban akka waan waaqni/rabbi isaan adabeettimmoo ilaalamu. Egaa haalli jireenyaa hedduun ilaalchaan murtaa’aa jira. Dureessotni hannaan durooman hedduun jiraachuu malu. Gariin dureessotaa kun malaan malanii qabeenya namootni biroon itti xaaranii argatan kanuma ofii godhatu. Kanas dhoksaatti nama ajjeesanii ykn soba dhugaa fakkeessanii irraa fudhatu. Gocha badaa akkanaa kana ammoo ‘abshaalummaa’ jedhanii fa’a leellifatu. Cubbuus itti hin fakkaatu. Maarree egaa kunis ilaalchumaaniim. Akka Ilaalcha Misoomaatti, namni kamuu kennaa uumamni namoota badhaafte hunda walqixa qabaachuu qaba ture. Eeyyen, akka namootni amma ilaalaa jiran kanatti gariin abaarsaaf, gariin ammoo eebbaaf hin uumamne jechuu kooti. Hunduu wal qixa dachee kanarratti qullaa isaa uumame. Namni kamuu yeroo dhalatu qilleensa dacheen qabdu namarraa bitee miti kan arganu. Namni dachee irratti dhalate hundi qabeenya dacheen qabdus wal qixatti qabaachuu qaba ture. Namootni baay’een qofaa misoomuu fedhu. Qofaa ofii ammoo ni duroomu malee, hin misooman. Waanti barbaachisu garuu waliin misoomuu ture. Qofaa duroomanii kaaniin hiyyummaatti darbuun misooma hin ta’u. Ilaalchi akkasii kun ilaalcha ofittummaati. Ofittummaan kun gufuu misoomaati. Yeroo mara jecha Misooma! Misooma!…!jedhu heddutu jedhamaa oola. Misoomuun dansa. Garuu maqaa misoomaa waamaa ooluun maal fayyada? Misoomuun maqaa waamuu miti. Ilaalcha misoomeen, misooma misoomsuudha malee. Namootni hedduun misooma barbaacha jooraa oolu. Garuu misoomni isaan dhokata. Misoomni ilaalcha kottoonfateen kan mul’atu miti. Ilaalchatu kottoonfate jechuu kooti. Ilaalcha kottoonfate kana Ilaalcha Misoomaa tu maqaa moggaase. Egaa Ilaalchi Kottoonfate kun isa namootaan taphachaa jirudha.

BOQONNAA LAMA

Ilaalcha Kottoonfate

Akka Ilaalchi Misoomaa ilaaletti Ilaalchi Kottoonfate isa diriiruu dhabedha. Ilalcha isa ’asii’ qofa malee ’achi’ hubatee hin argine. Ilaalchi kottoonfate kun osoo diriiree silaa asis, achis waanta jiru xiinxalee hubata. Isa kamtu kami jedhee madaalees hubata. Ilaalchi diriiraan dhugaa baruuf sammuu banata. Ilaalchi kottoonfate garuu kan ofii malee kan biraa hin argu. Duuchaamatti:- Matumaa! Hin ta’u! Hin danda’amu! Kun dhugaadha! Kun soba! Kun cubbuudha! Kun qulqulluudha! fa’a jedha malee, Maaliif? Akkamitti? Yoom? Eessatti? Eenyuun? fa’a jedhee qoratee hin hubatu. Beekumsa xiqqootu isa daangessa. Kanaaf dhugaan soba itti fakkaata. Soba dhugaa godhees hubata. Osoo hin beekin beekaa of se’a. Kanumti isaa qofti qulqullaa’uu fi kan biroon xiraa’uu isaa odeessa. Ilaalchi kotoonfate kun sammuu cufatee afaan banata. Maarree akkasitti jireenya silaa misoomuu qabu barbadeessaa oola. Akka namootni ilaalcha diriirfatan arganii ibsanitti silaa qabeenya baay’eetu hawaa keessa jira. Garuu ilaalchi kottoonfate qabeenya achii arguun hafnaan isuma asiiyyuu hunda argee hin hubatu. Isuma asii arge qofa saammachuu filata. Kanumaaf kufee caba. Ajjeesee fa’a dhuunfachuuf karoora baafaata. Ilaalchichi asumeedha! Isa asatti ofittummaa fa’iin kottoonfate.Yaalii qofaa duroomanii jiraachuuti. Isa”Ani duunaan margi hin margin jettee harreen alanfachaa duute” jedhee Oromoon mogolee dhahee cabsu sana fa’i. Haa jiraatu inni! Falmaan mirga dhala namootaa! Ilaalchi kottoonfate kun isuma namootni baay’een ofii duroomanii, kaaniin hiyyomsuu fedhan fa’i. Isuma qabeenya hawaa keessa barbaaduu cubbuu godhee, kan lafarraa saamuun ammoo akka waan qulqulluu ta’etti ilaaludha. Ta’us akkasitti ilaaluu isaa kufee ka’ee morma. Hawaa abuuruun akka hin mallee fi waaqaan mormuu akka ta’e ibsata. Egaa mormus kanuma jechuu isaati. Namootni dalagaa cubbuu fakkeessan qabeenya maaliitiin jiraatu?Yoo saamuu fi hatuu fa’a ta’e malee. Walumaagala osoo namootni baay’een ilaalcha diriirsanii silaa gaarii ture. Namootatu qabeenya lafarraa qofa argee asumatti wal fixaa jira malee, qabeenyi hawaa keessaa baay’eedha. Garuu:-Hin jiru! Hin dandaa’amu! Cubbuudha! Jedhanii dhiisu. Maarree kun Ilaalcha kottoonfateedha! Ilaalchi osoo qajeelee waanti hin taane hin jiru. Dursa Akkamitti?, Maaliin?, Yoom?, Eessa?, Eenyuun?, Maaliif? fa’a jedhanii xiinxaluu gaafata. Qorachuu fi qo’achuun fa’a jechuu kooti. Wanti qoratamuu qabu ammoo isa hin beekne qofa miti. Isuma beekan dhugaa fi soba ta’uu mirkaneessuufi. Qabeenya fagootti argamu, hiixatanii fudhachuuf harkaa fi miilla osoo hin taane, sammuu diriirsu. Namni hanguma ilaalcha isaatii ga’a. Mitii ree? Diriirsinaan ni diriira! Ni dandaa’ama jennaan ni dandaa’ama! Barbaannaan ni argatu. Argannaan ni abdatu. Abdannaan ni dhuunfatu. Abdiin abjuu namoota rafanii miti. Kan namoota xiinxalanii fi karooraan dalagataniiti malee. Qabeenya dhuunfachuun abdatanii dalaguu nama gaafata. Osoo namootni hundi ilaalcha jaame ibsatanii, silaa jireenyi namootaas ifee jiraata. Ilaalcha jaamaa jechuun qaroo ijaa jechuu miti. Ilaalcha isa sammuu keessaatti jaamedha. Yoo ilaalchi jaame qaroon ijaayyuu ilaaleef hin arguum. Namoota ilaalchi isaanii jaametti, albuudni qaaliin biyyoo fi dhagaa rakasa fakkaatee mul’ata. Isaanitti namni qaamaan hir’ate nama qaroo ijaa hin qabne fakkaata. Isaanoo namni qaamni hir’ate nama ilaalcha jaamsate ta’uu hin hubatan. Fknf nama ilaalchi jaame yoo ati halluun sabbata waaqaa (Rainbow) meeqa ittiin jette sadii qofa siin jedha. Ta’us torba ta’uufi akkamitti akka uumamu argaa-dhageettii woyii hin dhabu. Ilaalchi jaame arges ,barates dhugaa jiru hubatee hin fudhatu. Namootni ilaalchi kottoonfate barumsa baratanis dhugaa hubachuuf fedha hin qaban. Isaanoo dhugaatti sammuu cufanii afaan qofa banatu. Dhugaa soba godhanii hubatu. Ani baradheera! Jechuuf kan mana barumsaa deeman ta’uu isaaati. Egaa namootni dhugaatti sammuu cufatan maaliif akka mana barumsaa deeman tilmaamuun salphaadha. Maqaa baradheera jedhuun ulaagaa woyii guuttachuu qofa. Ulaagaan kun fedhii hanga biyya bulchuutti taasifamu hunda dabalata. Egaa namni ilaalcha jaamaan baratee biyya bulchuu fedhus inuma jira jechuudha. Namootni akkasii yoo carraa biyya bulchuu argatan silaa biyya akkamitti bulchu jettee yaaddaa? Kaayyoon fedha biyya bulchuu isaanii hoo maaliif jettaa laata? Namoota akkasii osoo ati kaatee ilaalcha akka qajeelfataniif jecha, gaaffii woyii isaan gaafatte, silaa deebiin beekamaadha. Si ajjeesuu, biyyaa si balleessuu ykn maqaa si balleessuu fa’i deebiin kee. Ati nama mitiim isaan biratti. Isaanoo Mormituu/ Seexana woyiitti sifakkeessu. Eeyyen egaa dhugaan akkasitti dhokatti ilaalcha kottonfataa kana biratti. Ilaalchi kottoonfannaan albuudarra miilaan deemu. Arganii hin hubatan, beekaniis ittiin hin misooman. Kanaaf hiyyummaan bara dhufaa darbaa biyya mo’ee jiraata. Ilaalcha kanaan akkamitti misoomu? Ilalchi kottoonfate kun namoota baay’ee sanyii namaa ta’uu isaaniiyyuu of dagachiise. Kanumatu akka Afrikaanotni ofii isaanii mormanii,“nuti sanyii faranjiitti” ofiin jedhan isaan taasise. Namootni sanyii Kuush ta’an yeroo isaan“Ani Sanyii Seemiiti!”;“Abaluutu nabitate!” jedhanii of morman dhaga’uu caalaa maaltu nama gaddisiisaa? Eeyyee osoo ilaalchi isaanii misoomee, silaa Afrikaanotni sanyii koloneeffattoota isaanii ta’uuf kufanii hin caban ture. Haa jejani! Nama biraa jejuu fi kabajuun gaarii dha. Ta’us hanga of nama jibbisiisutti ta’uu hin qabu. Waanti barbaachisaan of ta’uu dha. Erga of ta’anii booda, namoota kabajanii, of kabachiisu. Yoo of kabajan malee namni nama hin kabaju. Kan ati namoota kabajju akka isaan si kabajaniifidha. Afrikaanotni osoo of kabajaniiru ta’ee silaa of kabachiisu turan. Garba ta’aniis hin gurguramani. Of ta’uu dhabuun Afrikaanota baay’ee miidhaa jira. Of ta’uu dhabuun ilaalcha kottoonfataa akka hormi namatti fe’atu nama taasisa. Ilaalchi Afrikaanotaa akka kottoonfatuuf koloneeffattootni waan baay’ee godhaa turan. Ofis ta’e dalagaa akka isaan jibban taasisan. Afrikaanotni walii isaanii amantaa fi gandaan qoqqoodanii akka wallolan isaan taasisan. Tokkummaan isaaniis kanaan bittimmaa’e. Kanaaf garba jedhanii bitanii isaan gurguratan. Isa Afrikaanotni dafqa xuruurfatanii dalaganitti, isaan sun ammoo taa’anii qarshii fudhatu. Akkasittiin jarri duroomanii misooman. Har’as ilaalchi kottoonfataan koloneeffattootni durii sun Kuushiin bitamaa, Seemiin ammoo bitaa godhanii ilaalan sun hin duune. Waan du’e fakkaata. Garuu bifa jijjiiree jiraataa jira. Ilaalcha amantaa fi siyaasaa isa jarri Afrikaanotaan ati bitamaadha jedhanii barsiisan sana akka waan dhugaa ta’eetti amanaa jiraatu. Isuma jarri waaqa faranjiitti fakkeessanii, ‘Seexana’ ammoo gurraacha fakkeessan sana faa dhugaa se’u. Akkasitti ilaalcha gadaantummaa afrikaa badhaasan koloneeffattotni. Ilaalchi kottoonfate kun maal nama hin goonee? Qomoon ofii walfuudhee akka waliin hin jiraanne taasiseera. Obbolaan waliin dhalatan lama gareen qoodamanii akka ilaalamaan godheera. Isa tokko ifa godhee isa kaaniin ammoo dukkana jedheefaa moggaasa. Amantaan fi siyaasni achii dhufe kun Oromootas gargar baasaa jira. Kanumaan Oromoon dur tokko ture, har’a: ani ifa! Atimmoo dukkana!, ati mormaa dha! Animmoo amanaa dha! jedhee fa’a addaan wal qooduu eegale. Hanga inni lagaaf gandaan wal hiree wal reebutti diinni isaa waan bolquu qabu bolqa. Tokkummaan dur ittiin diina ofirraa dhorkaa turan amma lagaafi gandaan adda hirameera. Sanyiin dur tokko ture har’a garuu gariin isaa filatamaa, gariin ammoo tuffatamaa ta’uu isaa waliin falmaa jiraata. Egaa tokkummaan jedhan sun eessaa haa dhufu? Oromootaaf har’a tokkumaan hafnaan, fuudhaaf heerumni isaatuu amantaa achii dhufeen murtaa’aafii jira. Fknf osoo gurbaan harargee tokko intala wallaggaa kan amantaa Kiristaanaa hordoftuun sin fuudhaa natti heerumi ittiin jedheen, silaa isheenimmoo:-“Ifaa fi dukkanni maal walittii qaba?” ittiin jetti. Isheen iftee inni dukkanaa’uu isaatiim. Akkasuma osoo dhiirri wallagaa tokko dubra harargee kan amantaa Musiliimaa hordoftuun siin fuudhaa natti herumi jedheen, silaa:- ani ‘kaafiratti’ hin heerumu ittiin jetti. Isheen waaqa tokkichatti amantee innimmoo kan morme ta’uu isaati. Egaa akkasittiin akkas taane! Tokkummaa fi hubannoo walfakkaatus dhabnee, ilmaan abbaa tokkoo garaa gara facaane!

BOQONNAA SADII

Qaroomina

Jechi qaroomina (civilization) jedhu beekumsa olaanaa qabaachuu ibsa1. Haala kanaan qaroomuu jechuun beekumsa ykn bilchina sammuu dabalataan horachuu jechuu dha. Kunis isa warri adii development jedhan sana dabalata. Qaroomina (civilization/development) jechuun boocaan guddachuu (physical growth) jechuu miti. Fkn daa’imni dhalate tokko qaamaan guddachuun isaa guddina (physical growth) yoo jedhamu, dandeettiin xiinxala sammuu isaa yeroo gara yerootti bilchaataa deemuun isaa ammoo qaroomina ‘Intellectual Development’jedhama. Lameenuu hariiroo kallattii fi fuggisoos qabaachuu malu. Kana jechuun namni akkuma qaamaan guddachaa deemu, dandeettiin yaaduu isaas dabalaa yoo deeme, hariiroo kallattiiti. Ta’us namni qaamni isaa guddaa ykn umurii dheeraa qabu tokko yeroo mara isa qaama xiqqaa ykn umurii xiqqaa qabu caalaa sammuu bilchaataa qaba jechuu miti. Sababni isaa sammuun nama tokkoo bilchaataa ta’uu fi dhabuun isaa yeroo hunda qaamaan guddachuu (physical growth) irratti kan hundaa’u qofa osoo hin taane, soora bilchina sammuuf ta’u soorachuu irratti hunda’a. Kunis nyaata garaa garaa soorachuu isaaniitu dandeettii xiinxaluu garaa garaa argamsiisa jechuu qofas miti. Jecha isa Oromoon “Saani harree keessa oole akkuma harree dhudhuufa”jedhu sanas kan dabalatuudha malee. Namni tokko beekumsa jalqaba sammuutti kuufatu kan argatu: maatii, hiriyyoota, mana barnootaa, hawaasa naannoo, mana amantaa, aadaa ykn barfata naannoo, siyaasa naannoo, saayinsii fi kkf irraati. Haa ta’u malee xiinxalas ta’e beekumsa dabalataa horatee qaroomuuf namoota qarooman irraa barachuu qaba. Namoota hin qaroomnerraa barachuun qaroomina malee nama hanbisa. Jechi ‘Bakka ooltu natti himi animmoo eenyummaa keen sitti himaa” jedhus kanuma ibsa. Namootni nama barsiisanis ta’e kan baratan hundi kaayyoon isaanii bilchina sammuu ykn qaroomina horachuuf fedha qabaachuu isaani mul’isa. Inni barsiisu akka waan qaroomeetti yoo laalamu inni baratummoo qaroomuuf ta’uu isaati. Gama kanaan xiqqaatus guddatus hunduu mana mana isaatti qaroomeera jechuudha. Hiikni saayinsaawaan qaaroominaa, isa bilchina sammuu (intellectual development)1 jedhamee ibsamu sana ta’us, akkuma qaroomina mana manaa sanatti hiika mana manaas qabaachuu mala. Fknf; Namootni nama miidhuun akka waan qaroomina ta’eetti hiikkatan hedduudha. Biyyootni ykn namootni baayyeen meeshaalee waraanaa ergifatanii ykn bitatanii sababa dhukaasaniif jecha akka waan qaroomaniittis ni hiikkatu. Kanumaaf jecha inni fokkorsuun qawwee qabatanii asiifi achi utaalaa, caraanuun sagalee qisaasessan suni. Kanneen Malaamaltummaan nama goyyomsanii, dhugaa dhoksanii, wallaalaa sobanii maqaa “araadaa” jedhuun faa of waamanis qaroominuma ganda gandaa kana ibsa. Jecha safuu hin qabneen nama abaaruu, uffata fayyaa bitanii cicciranii uffachuu, araada garaa garaa fayyadamuu faanis jecha isa “araadummaa” jedhu sanaan qoroomina ofii ibsachuuf yaaluu isaaniiti. Namootni waantota dubbisan hunda toora tooraan sammuutti kuufatanii akka waan qaroomaniitti of ibsanis hin dhabaman. Gariin ammoo lakkii matumaa” nama qaroome jechuun nama isa waaqa koo qofa sodaatuu fi amala garii qabu qofa”jedhu. Animmoo namni qaroome nama beekumsa bilchaataa qorannoorratti hundaa’e horatee fi ilaalcha gaarii namoota hundaaf qabu, akkasumas nama beekumsaa fi ilaalcha horate sana gara hojii gaariitti jijjiirudha jedheetan hiikkadha. Ati hoo? Deebiin kee kanneen armaan olitti waa’ee hiika qaroominaa ilaalchisee ibsamerraa adda ta’uu ykn wal fakkaachuu mala. Ta’us hiikni qaroominaaf kennaman kunniin hundi gaarii miti, hundi immoo gadhees hin ta’u. Kanaafuu kanneen hiika garii qaban gaarii, kanneen gadhee ta’an ammoo gadhee jechuuf dursa qaroominni namoota hundaa qaramuu barbaachisa. Kana gochuuf ammoo hiika qaroominaa kan mana manaa (gandummaa) keessaa ba’anii hiika waaltawaa qabaachuu nama gaafata. Kun ta’uuf, garuu namuu qaroomina ofii kan ollaa isaa waliin wal bira qabee madaaluuf fedha horachuu qaba. Namni kamiyyuu qofaa isaa guutuu ta’uu hin danda’u. Kanaafuu waan hin qabne olla gaafachuun dirqama. Waan hin qabne tokko ollaa ofii irraa argachuuf ammoo dursa ollaan isaa sun waanta barbaadame sana qabaachuu fi dhabuu isaa qorachuu fi qo’achuun dirqama. Ilaalchi akkasii yeroo hunda ergifachuuf qofa osoo hin taane, ergisuufis kan fayyadudha. Egaa ollaan jedhaman kunniin: Maatii, Fira, Hiriyyaa, Uummata, Hawaasa, Sabaa fi Sablamii, Biyyoota, Ardiilee fi Samii/Hawaa keessaa jiraatan hunda ta’uu malu. Olloota tarreeffaman hunda kan ofkeessatti qabatu ammoo’ samii/hawaa’ dha. Kanaafuu waa’ee hawaa qorachuun, qaroomina waaltawaa akka namootni horatan nama taasisa. Hawaa qorachuuf ammoo, lafarraa ka’anii hawaa keessa imaluu nama gaafata. Ta’us, hawaa kessaa imaluun akka imala isa lafaraa sana hin salphatu. Gara hawaatti imaluuf konkolaataa ykn xiyyaara osoo hin taane, xiinxala yaadaan imaluu gaafata. Meeshaa ittiin hawaa imalan kalaquu dura gadi fageessanii xiinxaluu gaafata. Qaroomina hawaa keessa ittiin imaluu dandeessu tolfannaan, kan lafarraa sin dhibu. Kanaafuu ammuma kaanee hawaa qorachuuf xiinxalaan gara hawaa haa imallu! Kan gochuuf dursa, ijakee fi qalbii kee guutuun mee fakkii hawaa armaan gadii ilaali! Fakkii1: Hawaa yeroo lafa ta’anii halkan ol ilaalan (maddi NASA) Yeroo fakkii hawaa ol ilaaltu maaltu sitti mul’ata? “Waantota naannoo kee marsanii argaman yoo gadi fageenyaan ilaalte (xiinxalte), waa’ee isaanii gadi fageenyaan hubatta”! “If you deeply observe something sourouds in your environment, you can understand more about them” (Albert Einstien).

BOQONNAA AFUR

Imala Hawaa Keessaa

Akkuma beekamu imala jechuun bakka jiran tokkoo ka’anii gara bakka biraatti socho’uu ibsa. Bakka kamiyyuu imaluuf, dursa fageenyaa fi kallattii isaa beekuu nama gaafata. Lafoos ta’e konkolaataan geejjibuuf, galaa imala bakka yaadame ittiin ga’uuf oolu qabaachuunis barbaachisaadha. Isaan kunniin imala lafarraati. Imalli gara hawaatti godhamus of eeggannoo kanneen gochuu daranuu kan nama gaafatuudha. Fageenyi imala hawaa keessa akka isa kan lafarraa kiilomeetiraan kan safaramu miti. Fageenyi hawaa keessaa safartoo kiilomeetira (Km) jedhamuun osoo hin taane, safartuu bara ifaa (light year) jedhamuun kan safaramuu dha. Saffisni ittiin hawaa keessa gulufuun yeroo barbaadametti bakka yaadame ga’uuf nama barbaachisus akka saffisa isa xiyyaara ykn konkolaataan gulufanii sana miti. Hawaa keessa gulufuuf akka ifaa saffisa ajaa’ibsiisaa ta’een fiiguu gaafata. Saffisni ifaa saffisa isa ‘speed of light (C=3 X 108m/s) 3jedhan sani. Kunis yoo kiilomeetiraan shallagamu C=300,000km/s ta’a. Kana jechuu, ifni tokko lafarraa ka’ee gara samii deemuuf sekoondii tokkotti fageenya kiilomeetira 300,000 fiiguu akka danda’u ibsa. Gama biraan ifni secondii tokkotti si’a torba (seven times) fageenya guutummaa lafarraatti marsuu danda’a jechuudha. Egaa meeshaan akka ifaatti ittiin gulufuun danda’amu kun akkamitti kalaqamuun danda’ama gaaffii jedhu ofis ta’e namoota gaafachuun si’iifi dhaloota sichii irraa qofa eegama. Yoo meeshaan geejjiba hawaaf oolu akkasii kun hin dalagamu ta’e garuu, hawaa keessa fageenya fagoo deemuun kan yaadamu miti. Ta’us meeshaa yeroo ammaa namootni qaroomina hawaa qoratan qarataniin waantota lafatti dhiyoo ta’an kan akka ji’aa, abuuruun danda’ameera. Haala kanaan pilaanitoota fageenya dhiyoo qofa malee kanneen fageenya fagoo qabanirra qubachuun hin danda’amu. Hanga yoonaattis ji’a irra qubachuun kan danda’ameef, sababa jiini(addeesssi) fageenya 384,400km qofa fagaattee argamtuufidha. Fageenya addeessaa kana ifni lafarraa ka’ee yeroo secondii 1.5 hin caalle keessatti qaqqabuu danda’a. Garuu fageenya kan osoo xiyyaara saffisa 1000km/hr fiiguun (jeettiin) imallee,silaa halkaniif guyyaa deemnee guyyaa 16 ttii achi geenya. Yoo rookeettii saffisa 8km/s fayyadamne ittiin gulufne ammoo, sa’atii 13(13hrs) keessatti addeessarra qubachuu dandeenya. Sirna soolaarii keessaa waanti lafatti siqee argamu ji’a qofa. Pilaanetiin ‘Maarsii (Mars’) jedhamu kiilomeetira miliyoona 56 (56 milion km) kan fagaatuudha. Aduun ammoo lafarraa kiilomeetira miliyoona (150 milion kms) fagaatti. Ifni aduurraa ka’ee lafa dhaqqabuuf daqiiqaa 8.3(8.3minutes) itti fudhata. Walumaa galatti Aduu, Maarsii fi Laftis Addeessa dabalatee hawaa keessaa bakka Sirna Soolaarii (solar system) jedhamutti argamu. Jechi soolaarii jedhus aduu (sun) kan ibsuu dha. Kun immoo waantotni aduutti marsanii argaman hundi kanneen sirna soolaarii keessatti argaman jedhamanii akka waamaman isaan taasise. Waantootni sirna soolaarii (solar system) alatti argaman kanneen akka pilaaneetoota alaa (exoplanets) fi urjootaa dhaqqabuuf, ifni secoondii, daqiiqaa, sa’atii fi kkf osoo hin taane, waggaa ykn bara ifaa(light year) itti fudhata. Barootni ifaa kan waggoota dhibbaan, kumaan, milioonaa fi biliyoonaan lakka’amaniidha. Bara ifaa tokko(1ly) jechuun, fageenya ifni waggaa tokko keessatti fiiguu danda’u dha. Kunis yoo shallagamu kilomeetira triiliyoona sagal (9trilionkm) wajjiin wal qixa(1 Ly=9trilion km). Egaa fageenya hagasii deemuun ammoo umurii dheeraas nama gaafata. Dhaltanii bakka yaadame osoo hin ga’inis karaati dulloomanii du’uunis waanuma jiruufi. Kanaafidha kan warri qaroome dhaloota dhufuuf haala mijeessaa jiranis. Akkuma imala lafarraa sana Imala hawaa keessas balaan tiraafikaa hin dhabamu. Kunis kan ta’u sababa hawaa kessa waantotni furguggifamoon akka’ meteorite’ jedhamanii fi kallattii garaa garaan furguggifaman jiraniifi. Isaan akkasii kun walii isaaniitti ykn nama konkolaaataa hawaa keessaa (space ships) oofattee deemuttis rukutamuun balaa tiraafikaa geessisuu danda’u. Dabalataanis hawaa keessaa bakki waantota hundumaa ofitti harkisee dhidhima galchus inuma jira. Bakki akkasii kun naannoo ‘Holqa Gurraacha’ (black hole) jedhamuun beekamuu dha. Kunoo amma Imala keenya hawaa keessa gochaa jirruuf galaa dabalataa fi kallattiii irra deemuu qabnu xiinxaluu nu barbaachisa. Kanas gochuuf dursa waantota hawaa keessa jiran qoqqoodnee ilaaluu fi isa kamtu isa kam ta’uu beeknee of eeggannoo imalaa gochuu qabna. Walumaa gala osoo qaamaan hin imalin dursa waantota hawaa keessa jiran maalummaa isaanii akkasumas fageenyaa fi kallattii isaanii qorachuutu filatama. Kana gochuuf ammoo imala yaadaa isa hawaa keessa ittiin deemaa turre sana osoo addaan hin kutin, muuxannoo horachuuf gara lafaatti deebinee giddu gala qorannoo hawaa kan ta’e “NASA”5 haa iyyaafannu! “Sibiilluu sibiilaan qarama “jedhu mitiiree? Kanaafuu qaroomina keenya qaruuf,hawaan akkamitti akka qoratamu, qaroomina namoota ‘NASA’ keessa dalaganii gadifageenyaan haa qorannu!

BOQONNAA SHAN

Qorannoo Hawaa

Biyyootni garaa garaa giddugala hawaa qorachuuf hundeeffatan ni qabu. Haa ta’u malee, giddugalli NASA5 jedhamuun beekamu, irraa jireessaan kan waa’ee hawaa qorachuu irratti qaroomina olaanaa qabu ta’ee beekama. Giddugalli NASA(National Aeronautics and Space Administration)5 jedhamu kun kan argamus biyya Ameerikaa Keessatti. Namootni NASA keessaa dalagan hawaa qorachuuf dursa beekumsa kanneen akka astroonoomii (astronomy); Astroofiiiziksii (Astrophysicis) fi Saayinsii Hawaa (Space Science) jedhaman fa’a barachuu qabu. Dabalataanis yeroo baay’ee waa’ee hawaa qorachuuf beekumsa kanneen akka methaphysics, cosmology, chemistry, metrology, biology, geology fi kkf hunda sirriitti qabaachuunis baay’ee barbaachisa. Namootni NASA keessaa dalagan bilchina sammuu olaanaa (high intelligent quality) qabu kan jedhamuufis kanumaafidha. Namootni gara hawaatti imalan maqaa Stronaunt jedhamuun beekamu. Sababni hawaa qorachuun barbaachiseef inni olaanaan sammuu qarame fayyadamanii argannoo haaraa argachuufidha. Biyyumti Ameerikaa jedhamtu kan har’a warqee taate kuniyyuu dur dhokkattee turte! Waantotni akka warqee fi daayimendii qaqqaalii ta’an tarii akka dhagaa lafarraa baay’atanii samii keessa dhokatanii jiraachuu malu shakkii jedhuufaatu akka samii qorataniif namoota kakaasaa jira. Kaan ammoo bakka mijataa lafa caalaa jireenyaaf mijataa ta’e barbaaduun isaanii sababuma qorannoo kanaati. Tarii pilaanetoota kanneen biroo irras lubbu qabeeyyiin jiraachuu malu kan jedhus shakkii qabu. Gara hawaatti olba’uun gam tokkoon lafti maal akka fakkaatuufi eessa akka jirtu beekuufis isaan fayyada. Qorannoon hawaa keessatti godhamu waa’ee lafaas kan dabalatuu dha. Namootni hawaa akkamitti qoratu kan jedhu gaaffii deebii argachuu qabuu dha. Saayinsistoonni hawaa qorachuuf meeshaalee’konkolaattota samii keessaa’ (spacecrafts) kanneen jedhamanitti fayyadamu. Meeshaaleen kunniin kaayyoo kalaqamaniif irratti hundaa’uun, guddina boocaa fi ariitii garaa garaa kanneen qabanii dha. Fayidaalee konkolaattota hawaatti ergamanii keessaa muraasni:-

 Fakkii lafaa kaasuun odeeffannoo lafatti gadi erguu

 Odeeffannoo haala qilleensaa lafaarraa raaguu(metrology)

 Odeeffannoo sub quunnamtii kanneen akka TV daddabarsuu

 Fakkiilee pilaanitooota biroo kaasuu

 Pilaanitoota hin beekamne biroo barbaaduu

 Gara ji’aa (namoota imalchiisuu) fi kkf ta’anii gosa garaa garaatti qoodamu.

Meeshaaleen gara hawaatti ergaman gosa qabu. Kanneen nama fe’atanii fi osoo hin fe’atin ofuma isaaniitiin odeeffannoo guuranii dha. Odeeffannoo guurratan sanas bifa fakkii akkasumas waraabbiin daddabarsuu danda’u. Odeeffannoo guuran sanas fidanii dhufuu qofa osoo hin taane, achuma ta’anii bifa danbalii ‘electromagnetic wave ‘jedhamuun gara lafaatti erguus kanneen danda’anii dha. Ashaangulliitii (robots) fe’atanii kanneen imalanis ni jiru. Ashaangulliitotni kunniin ammoo bakka namaa bu’anii waantota sakatta’uu akka danda’anitti kalaqamu. Harka baay’eetu itti godhama. Namootni lafumarra taa’aniis samii irratti isaan ajajuu danda’u. Akkuma hawaairraa odeeffannoo gadi erguun danda’amu lafarraas ol erguun ni danda’ama. Kanaafuu yoo ashaangulliitiin cabdes, lafumarra ta’anii tolchu. Waanti ajab nama jechisiisu kun kan ta’uu danda’u mala ‘infrafed wave ‘fayyadamuun ta’uu isaaniiti. Akkuma isa remootiin TV banatan sana jechuu dhaam. Yeroo baay’ee nutis wantota arginu hin ajaa’ibsiifannu, hinqorannus malee ifni aduu akkamitti aduurraa ka’ee lafa dhaqqabe hin jennu malee adeemsi ifaa fi infrared tokkumaam. Lamaanuu cararraa electromagnetic wave jedhamanii dha. Ifni gosa cararraa keessaa isa ijaan argamuu dha malee. Nuti ifaa wajjin gaaffii hin qabnu. Akkamitti akka lafa dhaqqabus hin xiinxalluu. Waaqumaaf dhiifna. Kanatu waantota akka ifaa akka hin qoranne nutaasise. Uumama vaayiresii(virus) jedhamu hoo maaltu uumaa? Deebii simaaf dhiiseen gara hawaatti sideebisa. Meeshaan fakkii hawaa keessaa kaasuuf itti fayyadaman ‘teleskoppii’(telescope) jedhama. Meeshaan kunis garaa garummaa ni qabu. Garaagarummaan isaa akkuma gosoota maayikrooskoppii (microscope) dandeettii waantota xixiqqoo gurguddisanii mullisuu isaaniirratti hunda’a. Saatalaayitootni gara hawaatti ergaman turtii fi bakki isaan hawaa keessa qubachuu qaban kaayyoo gara hawaatti ergamaniif irratti hunda’a. Erga gara hawaatti imalanii boodas turtii yeroo muraasaa ykn yeroo dheeraa gochuu ni malu. Turtiin isaanii kaayyoofi bakka itti ergaman irratti hundaa’a. Fakkkeenyaaf satalaayitootni sirna soolaarii (solar system) keessa akka qorataniif ergaman yeroo muraasa keessatti bakka yaadame sana ga’anii dalagaa eegaluu kanneen malanii dha. Kanneen sirna soolaariin alatti ergaman garuu fageenyi isaan sirna soolaarii keessaa ba’uuf taasisaniyyuu yeroo dheeraa itti fudhata. Kanumarratti hundaa’uun meeshaaleen gara hawaatti imalan kunniin saffisa lafarra ittiin gara hawaa imalan garaa garaa qabu. Ta’us garuu hanga har’aatti meeshaan akka saffisa ifaatti fiigu danda’u hin kalaqamne. Kanneen kalaqaman keessaa baay’eee kan saffisu yoo jedhame isa saffisa fageenya kilomeetira 8 sekoondii tokkotti(8km/s) fiiguu dha. Ifni garuu sekoondii tokkotti fageenya kiilomeetira 300,000(300,000km/s) fiiga. Haaluma kanaan biyyootni qarooman gosa saatalaayitootaa baayyee hawaa keessaa bakka baayeetti erganii qabu. Biyyootni hin qabne ammoo warra qabanirraa odeeffannoo bitatu. Fakkeenyaaf, Itoophiyaan saatalaayitii waa’ee odeeffannoo lafarraa muraasa beekuuf fayyadu tokko fulbaana 20, 2019 hawaa keessaatti gargaarsa Chaayinaan akka ergitee qabdu ni yaadatama. Turtiin satalaytiin kun hawaa kessa teessee odeeffannoo erguuf tajaajiltus waggaa muraasa qofadha. Biyyootni Afrikaa biroonis akkuma Itoophiyaa gama kanaan duubatti hafanis, muraasni isaanii saatalaayitoota muraasa hawaa keessaa qabu. Kun ammoo yoo wanti biraan hafeyyuu odeeffannoo argachuuf kaffaltii qisaasamu ni hanbisa. Kanaafuu, tarkaanfiin Itoophiyaan gama kanaan eegalte kan jalqabaa ta’us, qorannoo hawaa kanneen biroo geggeessuuf saatalaayitoota biroo hedduu fi ogeessota hedduu dhuunfaa isheetti akka horachuu qabdu jajjabeeffamuu qaba. Walumaa gala namootni qarooman qorannoo hawaa haala kanaan geggeessuun qaroomina isaanii qaratu. Waantotni hawaa keessa jiraachuun isaanii mirkanaa’ee fi qorannoon irratti geggeeffamaa jirus haaluma kanaan hubataman. Waantotni hawaa keessatti argaman baay’een isaanii hin beekamne. Kunis qaroominnii qaramee akka hin goolabamne nutti mul’isa. Ta’us qorannoon qorattoota akka NASAn geggeefamaa jiru qaroominni namootaa hagam akka qarame namatti argamsiisa. Qaroominni kun qaroomina namootaa jedhamee kan yaamamu ta’us, namootni eenyu fa’i, gaaffii jedhu kaasuu hin oolu. Nutis namuma. Mitiiree? Nuti qaroomina akkamii qaraa jirra? Achis ta’e asis namootni qaroomina qaran akkuma jiran,kan doomsanis hin dhabaman. Qaroomina doomaa akka alaabaatti rarraafatanii nuti akkasi; Dur akkas ture jechaa barooduunis inuma jiraafani. Qaroomina doomaa (isa mana manaa) sana akkuma jiru sanatti kan barsiisuu fi kan baratus jira achis asiis, yoo nuti baay’ina caalle malee. Egaa galanni kan warra qaroomina qaruu haa ta’u! Warri achii qarooman bilbila, raadiyoo fi television saatalaayitii isaaniitti hidhanii, warra asii qaroometti gurguratu. Kan bites buufatee nutti gurgurata. Nutis waan qabnu walitti corree qaroomuuf bitanna. Kanumaan odeeffannoo waa’ee ganda keenyaa warra ganda gamaaf daddabarsina. Odeeffannoon keenyas ifa akka ta’utti fakkii fi waraabbii garaa garaan dabaallee dhoobnaaf. Isaanis deebiima walfakkaatu nuuf deebisu. Kanumaan siyaasa keenya isa soba, jibbaa fi arrabsoo gandummaan dabaalame sana qaroomina goonee sammuu dhalootaa ittiin doomsaa oolla. Waanti nama ajaa’ibu garuu warra qaroomerraas oomishaalee qofa miti kan bitannu. Odeeffannoo feenu barbaannee (search) goonee bitachaa oolla. Isaan bira maaltu dhibe! Yoo ati maqaan koo eenyu jetteyyuu sitti himu. Nutu isaan hin beeku malee isaanoo nu beeku. Nutis waanuma gurraa qabnu qofa namootaaf ifa gochuuf jecha bitachaa oolla. Kanuma barannee barreessaas oolla. Qaroomina qaruu keessaa tokko dursa odeeffannoo bitannee dubbifnuu fi barreessinee barsiifnu qaruu dabalata. Odeeffannoo baay’ee baruu fi beekuuf gandummaa, sanyummaa, lolaa fi oduu lolaa kan naannoo keessaa baanee gara hawaatti xiinxalaan imaluu qabna. Achii beekumsa ajaa’ibsiisoo waan hunda beekuuf nama fayyadan baay’eetu jiru. Hawaa keessa akka isa lafarra waantota xixiqqoo miti kan argamu. Namootni achi imalanis namoota waantota xixiqqoo wajjin oolan miti. Atis yoo kana dura gara hawaatti yaadaan imaltee hin beektu ta’e, osoo imaluu shaakaltee gaarii natti fakkaata. Maaloo, hawaa keessa ooluu yaali! Achi keessatti ilaalcha xixiqqoo ishee akka gandummaa argitee garaan sin gubatu. Achi keessaa ilaalcha akka hawaa bal’atutu jira.Yoo achi ol imalte odeeffannoo ajaa’ibsiisoo waa’ee uumama gaalaaksotaa, urjilee, pilaaneetotaa fi kkf jedhamanii argatta. Isaan kun dhagaa qofa osoo hin taane waantota akka warqee fi meerkurii irraa kan oomishamaniidha. Xiinxalaan hawaa imallaan waantota aja’ibsiisoo hawaa keessaa wajjin muuxannoo wal jijjiiraa oolta. Isaaniin qorattee waan baay’ee irraa baratta. Ati fedha qabaannaan isaan waan hedduu sibarsiisu. Yoo achi imalte, gandummaa dhiisiitii, lafti iyyuu hagam akka xiqqaattu gadi ilaaltee taajjabda.

BOQONNAA JA’A

Gaalaaksota

Jechi’ Gaalaaksii ‘jedhu afaan Girikii irraa kan fudhatame yoo ta’u hiikni isaa kallattiin “aannan “jechuudha. Sababni maggaasa kanaas yeroo namootni meeshaa telescopii jedhamu fayyadamanii hawaa keessaa ol ilaalan bakki aannan(gaalaaksii) fakkaatanii mul’atan argamaniifidha. Haa ta’u malee gaalaaksiin bakka urjileen humna harkisa garaa garaan walitti kuufamanii argaman ta’uu isaati. Urjileen walharkisan kunniin sababa ‘Humna Harkisaa ‘kan waantotni hundi ittiin fageenya murtaawaa irratti ittiin walharkisuu danda’aniiniin ta’uu isaati. Waantotni hawaa keessatti argaman hundis, bakkaa bakka qabatanii samii keessa kan faca’anii qubachuu danda’an sababuma Humna Harkisaa kanaani. Humna Harkisaa kanas shallaguuf foormulaa:- F=Gm1m2 R2 Kan fayyadamnu yoo ta’u:- F=humna,G=lakkoofsa dhaabbataa kan 6.673x10-11Nm2/kg2 ta’e, m1 = hanga wanta jalqabaa, m2=hanga wanta lammataa, R2= iskuweerii fageenya waantota lameen gidduu kanneen bakka bu’anii dha. Qorattootni garaa garaa gaalaaksii ibsuuf moggaasa garaa garaas fayyadamaa turan. Fakkeenyaaf jaarraa 18 ffaa fi 19ffaa keessa moggaasa Meiser Objects (M)“Nebula” jedhuu fi“Island Universe”10 jedhus fayyadamaa turan. Har’as bakka garaa garaatti maqaalee kanneen ni fayyadamu. Haa ta’u malee yeroo ammaa qorattootni hawaa bakka kuufama urjilee kana moggaasa Gaalaaksii jedhu waaltessanii itti fayadamaa jiru. Gaalaaksiin bakka kuufama urjiilee ibsuuf kan fayyadu ta’us, dabalataan waantota akka:- waanta gurraachaa (black matter), dhukkee(dust), bakka banaa(space), danbalii electromagnetic waves jedhaman garaa garaas of keessatti ni qabata. Waanti gurraachi (Black matter) gaalaaksii keessatti argamu kun maqaa ‘Holqa Gurraacha’(Black hole)jedhamunis ni yaamama. Akka astroonoomerotni (astronomers) jedhanitti hawaa keessa gaalaaksota biliyooona 100 hanga biliyooona 200 tti tilmaamamantu argama. Fageenyi gaalaaksota garaa garaa gidduu jirus fageenya ‘bara ifaa(ly)’ miliyoonaa ol ta’aniin kan lakkaawamudha. Fakkeenyaaf, gaalaaksota muraasa fudhannee haala fageenya isaan lafarraa qabaniin akka armaan gadiitti haa laallu. Isaanis:- •

 Milkway (gaalaaksii lafti keessatti argamtu)

 Andromeda (2.5million ly)

 Bode’s galax(12million ly)

 Cigar galaxy (12million ly)

 Tadpole (420million ly)

 Cartwheel galaxy(500 million ly)

 Comet galaxy (3.2 billion ly)

 Pinwheel galaxy (21billion ly)

Akkuuma armaan olitti ibsame, lafti galaaksii Milkway jedhamu keessaa bakka Sirna Soolaarii (solar system) jedhamutti argamti13. Fageenyi gaalaaksota garaa garaa lama gidduutti argamus kan ajaa’ibaati. Gaalaaksii hunda jiran keessaa kan gaalaaksii keenyatti baay’ee dhiyaatee argamu gaalaaksii’Androomeedaa’ jedhamu qofa. Sanuu fageenya bara ifaa(ly) miliyoona 2.5 ta’uni. Moggaasni maqaa gaalaaksii Androomeedaa jedhamu kun namoota Itoophiyaatiin kan moggaafame ta’uu isaa ragaan tokko tokko ni’ibsa. Ta’us akkuma beekamu namootni biyya Itoophiyaa durii tokko tokko qorannoo hawaas, amantaa wajjin walitti hidhuu yaalu. Qorannoo hawaa irratti Itoophiyaanotaan geggeeffamaa turan, saay’insii fakkaatanis, irra jireessaan amantaa wajjin walitti hidhata qabu. Kanaaf jecha saayinsiin Itoophiyaa akka madda amansiisaatti astroonotaan hin fudhatamu. Kanas jecha ‘mythodology’ jedhuun waamu. Akka astroonoomerootni (astronomers) hawaa qoratan ibsanitti, gaalaalaaksotni hundi tokkoon tokkoon isaanii urjiilee miliyoonaa hanga triliyoonaatti lakkaawaman of keessaatti qabatu. Fakkeenyaaf gaalaaksiin baayyee xiqqaa (dwarf) jedhamu, urjilee miliyoona100 (108) ol ta’an kan of keessaa qabu yoo ta’u, gaalaaksiin guddaa (giant) jedhamu ammoo urjilee hanga triliyoona100 (1014) ofkeessatti qabata. Wiirtuu gaalaksota baay’ee keessatti bakki gurraacha holqa fakkaatu (Balack hole) ni mul’ata. Bakki kun akkuma urjilee guddina ajaa’ibsiisaa qaba. Fakkeenyaaf‘Black Hole’ kan lafa si’a miyoona 30 caalu ni jira. Bakki holqa gurraacha jedhamu kun waantota hunda ofitt harkisuu danda’a. Gurraacha’un isaas sababa, waantota xixiqoo kanneen akka ifaa (electromagnetic waves) hunda ofitti harkisuun dhidhima galchuu danda’uu fi dha. Guddina waantota hawaa keessa jiranii shallaguuf yeroo baay’ee guddina aduutiin walbira qabnee madaalla. Urjiileen gaalaaksota garaa garaa keessatti argaman baay’een daran aduu caalu. Haala kanaan gaalaaksii tokko hagam guddina daran ajaa’ibsiisaa ta’e akka qabu tilmaamuun nama hin dhibu. Aduun urjii qofaa ishee sirna soolaarii keessatti argamtuu dha. Sirni soolaarii kunis gaalaaksii ‘Milkway’ jedhamu keessa jira. Sirna soolaarii kana keessatti aduun qofaa ishee guddina harka 99(99%) qabatti. Pilaanitootni saglanuu fi asteroidootni ammoo walitti ida’amanii haraka 1(1%) qofa qabatu. Aduun lafatti dhiyeenya waan qabduuf, gudattee namatti mul’atti. Garuu urjiilee kanneen biroo bay’ee caalaa xiqqoo dha. Ta’us guddini aduu kan lafaa si’a miliyoona 1.3 caalee argama. Kanumaarraa kan ka’e qorattootni guddina waantota hawaa keessa jiranii kan aduun waliin madaalanii nutti himu. Akkuma beekamu waantota boca geengoo qaban (cercle) ta’an, qabee(volume) isaanii, safaruuf fageenya wiirtuu isaaniitiin fayyadamna. Haaluma kanaan Aduun wiirtuu (radius) =695,700km dheeratu qabdi. Qabee shallaguuf foormulaa v=4πr3/3 jedhu fayyadamna.Shallaggii kanaan Qabeen Aduu (Sun’s Volume)=1.4 X1018 Km3 ta’a. Urjilee baay’een wiirtuu aduun qabdu si’a hedduu ta’een caalu. Qabeen isaaniis akkasuma daran aduu kan caaluu dha. Urjileen aduu caaluun beekaman muraasni:-

 UY Scuiti(si’a 1,703,wiirtuu aduu/sun radi caala)

 NMLCygni(si’a1,183 wiirtuu aduu caala)

 VYCanis majoris(si’a1,420 wiirtuu aduu caala)

 Betelgues(si’a 887 wiirtuu aduu caala)

 Antares(si’a 883 wiirtuu aduu caala)

 Rigel (si’a 78.9 wiirtuu aduu caala)

 Aldebran(si’a 44.2 wiirtuu aduu caala)

 Arcturus(si’a 24.0 wiirtuu aduu caala)

 Pollux(si’a 8.0 wiirtuu aduu caala).

 Sirius(si’a 1.7 wiirtuu aduu/sun radius caala.

Urjilee gurguddina aja’ibsiisoo qaban muraasa armaan olitti tareeffaman hundi isaanii kanneen gaalaaksii Miilk wayii keessatti argamanii dha. Urjileen kunniin halkan halkan ifa olaanaan kanneen ifanii mul’atanii dha. urjiilee tarreeffaman keessa tokko urjii VY Canis Majoris jedhamuun beekamuu dha. Guddina urjiilee kanneen biroo xiinxaluuf akka fakkeenyaatti guddinaa fi fageenya urjii kanaa haa ilaallu. Urjiin VY Canis Majoris jedhamuun beekamuu kun kan argamu gaalaaksii miilkiweyii keessatti bakka wiirtuu konistileeshinii (constellation center) jedhamu keessatti yoo ta’u, ifni inni maddisiisus akka kan aduu fi urjiilee biroo adii/ keelloo osoo hin taane ifa diimaa dha. Urjiin vy canis majoris jedhamu kun aduu waliin yoo madaalamu, guddina wiirtuu aduun qabdu (radius) si’a 1,420n kan caalu ta’uu isaati. Guddina kana gara guddina qabee walii galaan (volume)n tilmaamuuf foormulaa: v=4πr3/3 tin fayyadamuun yoo shallagame ~ urjiin kun si’a Biliyoona 12 (1.2x1010) tti tilmaamamuun kan aduu caalu ta’uu isaati. Gama biraan immoo guddina aduu fi kan lafaa waliin yoo madaallaman, guddinni aduu kan lafaa tilmaamaan si’a 1,300,000 kan caalu ta’uu isaati14. Kanumarraa ka’uun guddina urjii Vy Canis Majoris(VY CMa) fi guddina lafaa waliin yoo madaalle, urjii Vy Canis Majoris jedhamu biratti lafti akka waantota xixiqqoo kanneen ijaan hin argamnee (micro organisms) taatee mul’atti jechuu dha. Gama gargar fageenyaan yoo ilaalle; ifni urjiin vy canis majoris jedhamu kana irraa ka’ee lafa qaqqabuuf bara ifaa ykn waggaa 3,900 itti fudhata15. Kana jechuunis ifni VY CMa irraa ka’ee lafa qubachuuf, barkumee 4 (4 millenniums) ti tilmaamamu kan iitti fudhatu ta’uu isaati. Egaa gurguddinni waantota hawaa keessa jiranii haga kana guddatu. Kanaafuu hawaan waanta jalqabaa fi dhuma hin qabnee dha. yeroo yerootti waantotni haaraan hawaa keessatti uumamaa oolu. Kunis hawaan kan dura ture caalaa daran babal’achaa akka jiru taasisa. “Hawaan jalqabas dhumas qabaachuu mala, garuu akkuma lafaa yoo keessa naanna’an malee keessaa ba’uun hin danda’amu” (Stephen Howkins).

BOQONNAA TORA

Sirna Aduu

‘Sirni Soolaarii’ (Sirni Aduu) gaalaaksii ‘Milkway’ jedhamu keessa jira. Waantotni biiftuutti marsan hunduu sirna soolaarii kana keessatti argamu. Sirna soolaarii kana keessatti aduun qofaa ishee guddina harka 99(99%) qabatti. Pilaanitootni saglanuu fi asteroidootni ammoo walitti ida’amanii haraka 1(1%) qofa qabatu. Pilaanetootni sirna aduu keenya keessa hin jirre ‘pilaanetoota sira aduun alaa’ (exoplanet) jedhamanii beekamu. Dhiyeenya kana kanneen argamaa jiranis warruma ‘exopilanet’ jedhaman kanaa dha. Kanneen sirna aduu keessa jiran hundi isaanii oorbiitii dhuunfaa isaaniirra aduutti marsu. Pilaanitootni akka ofirras ta’e aduutti marsaniif sababa kan ta’e, humna harkisaa kan centerpital force (Fc) jedhamuudha. Humni kun humna isa waantotni marfaman, akka gara keessoo wiirtuu isaaniitti, akkasumas ofii isaaniirra akka galagalan(naanna’an) dandeessisuu dha. Faallaan humna centerpital force (Fc) jedhamu ammoo humna harkisaa isa Centerfugal Force (Fg) jedhamuu dha. humni kun ammoo humna kallattii alaatti harkisuu dha. Humna senterpiitaalii (centerpital force) jedhamu shallaguuf foormulaa armaan gadiitti fayyadamna:- Fc= mac = m v2 r (Fc= humna senterpiitaalii; m =hanga waanta naanna’uu; ac= guula senterpiitaalii; v2= skuweerii saffisa waanta naanna’uu; r = fageenya wiirtuu) bakka bu’u. Haaluma walfakkaatuun, pilaanitootni hundi aduutti marsuuf sochii garaa garaa lama taasisu. Inni jaqabaa altokko ofirra galagaluuf yoo ta’u, inni lammataa oorbiitii isaaniirra aduutti marsanii xumuruu dha. Ofirra galagaluufis ta’e oorbiitiirra naanna’uuf yeroo garaa garaa itti fudhata. Kunis guddinaa fi fageenya pilaanitootni aduu irraa qaban irratti hunda’a. Fakkeenyaaf lafti altokko ofirra galagaluuf sa’atii 24 itti fudhata. Halkaniifi guyyaan kan uumamus bifuma kanani. Kanaaf yoo Ameerikaan halkan ta’e Afirikaan ammoo guyyaa ta’a. Lafti oorbiitii isheerra aduutti naannoftee xumuruuf guyyaa 365 fi sa’atii 6 itti fudhata. Waqtiileen gannaa fi bonaa kan uumamanis sababuma kanaani. Kunis sababa yeroo lafti adeemsa aduutti marsuu gootu bantiin ishee kaabaa fi kibbaa darabeen aduu irraa siqu ykn dhiyaatuufi. Haala kanatu ho’i aduu lafarratti yeroo yerootti akka jijjiiramu taasisa. Yoo kibbaa kan roobu ta’e kaabni ammoo bona akka ta’u taasisa jechuu dha. Jiini(addeessi)aduutti osoo hin taane pilaanetootatti naannofti. Pilaanitootni muraasni ji’a hedduu qabu, kanneen ji’a hin qabnes ni jiru. Fakkeenyaaf Jupiter ji’a 79 kan qabu yoo ta’u, lafti garuu ji’a tokko qofa qabdi. Jiini(addeessi) lafaatti marsuuf baatii tokkoo isheetti fudhata. Haala kanaan bakki oolmaa ishee bakka lamatti qoodama. Walakkaa baatii aduu fi lafa gidduu yoo turte, kan hafe ammoo lafaa duuba dhokatti. Jiini halkan ifa kennuuf guyyaa guyyaa aduu irraa ifa kuufachuu qabdi. Kanaa fuu qaama ji’aa keessaa bakka ifa aduu argatu qofatu halkan nutti mul’ata. Jiini yeroo garaa garaatti bocni ishee jijiiramee mul’atu sababuma kanaani dha.

BOQONNAA SADDEET

Lafa

Laftis akkuma urjilee fi pilaaanitoota kanneen biroo hawaa keessatti argamti. Haa ta’u malee waa’ee lafaa qorachuuf yeroo hunda gara hawaatti imaluun nunbarbaachisu. Nutis lafarratti waan argamnuuf jecha odeeffannoo NASA irraa ergifachuunis hagas mara nunbarbaachisu. Ta’us biyyootni qarooman odeeffannoo waa’ee lafaa saatalaayitii isaaniirraa mana taa’anii argatu. Isaan manuma ta’anii waa’ee bishaanii, albuudaa fi Afrikaa odeeffatu. Kanaafuu odeeffannoon NASA lafa qorachuuf hin barbaachisu jechuu miti. Daranuu barbaachisa. Ani waa’ee lafaa isa naannoo keenyaa xiinxaluuf, nutis lafarra jirraafan jedhe malee. Waantota lafarra jiran kanneen akka ardiilee, bishaan, albuudotaa fi lubbu qabeeyyii lafti qabdu asii fi achi deemanii ilaaluun ni danda’ama. Waantotni lafarratti argaman kunniin lafarratti haa argaman malee, garuu bakka bakkati garaa garummaa muraasa ni qabu. Boci isaaniis wal hin fakkaatu. Waantotni ganda keenyatti argaman kanneen ganda warra biroo wajjin walfakkaachuu dhiisuu mala. Kana waan ta’eef beekumsa waa’ee waantota lafarra jiraaniis namni hundi walqixa qabaachuu dhiisuu mala. Kana jechuun namootni waa’ee waantota naannoo isaaniitti arganii fi dhaga’anii qofa gadifageenyaan beeku jechuu dabalata. Irri lafaa harki 70(70%) bishaaniin kan aguugame dha. Dacheen harka 30(30%) qofa dhuunfata. Lafti irra jireessaan garboota gurguddoo(ocean) jedhamaniin aguugamtee argamti. Qaama bishaanii keessatti lubbu qabeeyyii hedduutu dhalatee, guddatee, du’aa oola. Qaamni lubbu qabeeyyii bishaan keessatti du’aniis erga tortoree booda lafatti makamuun ‘fosil’ jedhama. Gaasotni akka naafxaa garaa garaa waanta fosil jedhamu kanneen irraa oomishamu. Bakki bishaan kuufamee ture jijjiiramee gara dachee gogaattis jijjiiramuu mala. Kunis sababa jijjiirama garaa garaan kan ka’ee dha. Kanaafuu biyyeen fosil jedhamu kun bishaan keessaafi dachee bakkeewwan muraasa irra jiraachuu mala. Bakkeewwan fosil qaban kunniin akka qabiyye albuuda guddaatti ilaalama. Biyyootni Arabaa baay’eenis kanumaan sooroman. Walumaa gala bakka bishaanni jiru baay’ee barbachisaa dha. Madda nyaataa, Geejjiiba, Humna annisaa faa dabalatee bishaan waantota inni namaaaf hin gumaachine hin jiru. Haa ta’u malee qaama bishaanii kana keessa bakki geejjibaaf hin mijoofne ni jira. Bakki kun bakka beermudaa tiriyaangill’(Bermudaa triangle) jedhamuun beekamuu dha. Bakki kun waantota hunda ofitti harkisee dhidhima galcha. Humna harkisa cimaa waan qsabuuf waantotni akka dooniis ta’e xiyyaaraa bakka kanarra darbuu hin danda’an. Dacheen bishaaniin hin haguugamne ardiilee torbatti kan qoodaman ta’us, ardiin tokko bakka jireenya namootaaf mijatoo miti. Ardiin kun Anterkaatikaa (Antercatica) jedhamuun kan beekamu yoo ta’u, irra jireessaan cabbiin aguugamee argama. Ardiileen ja’an (Afrikaa, Ameerikaa Kaabaa, Ameerikaa Kibbaa, Awusteraaliyaa, Awurooppaa fi Eeshiyaa) jedhaman kanneen bakka jireenya namootaaf mijatoo ta’anii fi albuuda garaa garaan badhaadhanii dha. Ardiileen kunis biyyoota hedduu of keessaa qabu. Fakkeenyaaf Itoophiyaan biyya ardii Afrikaa keessaa ishee tokko dha. Daangaa mataa ishees sararattee qabdi. Daangaan itoophiyaa kun bara dhufaa darbaa keessa jijjiiramaa dhufe. Akka heeri mootummaa Itoophiyaa kan bara 1987(1995), naannolee Itoophiyaa keessa jiran sararetti, Itoopiyaa keessa naannolee sagaltu jiru. Ta’us, Finfinnee fi Dirreen Dhawaa naannolee jedhaman saglan keessatti hin ida’aman. Isaan kun lameen naannoo federaalaan bulfaman jedhamanii bekamu. Naannolee kanneen biroon garuu ofiin of bulchuu dabalatee hanga biyya ta’anii foxxoquutti mirga qabu jedhee sarare heerri kun. Akkuma Eertiriyaan foxxoqxee biyya mataa ishee taate sana jechuu dhaam. Booda daangaa sararuu irratti lubbuu namoota bayyee nugalaafate malee. Haluma wal fakkaatuun naannolee saglan jedhaman keessa Oromiyaan ishee tokkoo dha. Akka faabirikaan heera mootummaa kan bara 1995 jedhamu kun kalaqetti: Finfinnee, Dirree Dhawaa, Kamiseen faa oromiyaa keessa hin jiran. Mirgi foxxoquu ini namootni baay’een keeyyata 39 caqasanii dibbee reeban sun akkasitti nuuf kalaqame. “Gowwaa kofalchiisanii ilkaan lakkaa’u” jedha Oromoon. Oromoof daangaan har’a sararame kanneen maqaa oromoo qaban hunda hin dabalatu. Jechuun Raayaa, Qobboo, Baatii, Waldaya faas hin dabalatu. Namootni naannoo kanneen keessaa jiraatan Afaan Oromoo haasa’uun hafnaan Oromoo ta’uu isaaniiyyuu hin beekan. Namootni hiddi dhaloota walloo oromoo ta’uu isaas irraanfataniiru. Egaa kana gochuu keessatti heerotnis ga’ee qabu. Wanti naaf hin galle garuu, saba bakka hunda jiru kana, gargar foxxoksuuf dhama’uun maaliif akka barbaachisee dha. Qaroomina ta’innaa laata? Moo! Anis maaluman ta’ee? Maaliifan dhufe ganda keessa? Maafan bu’e dhiiro, hawaa isa bal’oo keessaa?Ahaa, edaa itti galli manumaa! Ardiilees ta’e biyyootni lafarratti maqaan itti moggaafame kamiyyuu waaqaa kan bu’an miti. Bakkuma jiranitti kanneen abuuramanii dha malee. Daangaan koo kana qofa jechuus kan fide namuma. Oromoon beektota hawaa keessaa qooda kan qabachaa ture ta’us guyyaa keessa qoodamaa jira. Qoqqooddaan Oromoo kun kan eegale gaafa Itoophiyaa sararuuf Oromoota baay’ee Keeniyaaf qoodaniirraa eegaleeti. Haaluma kanaan daangaanis yeroo yerootti sararamaafii jira. Daangaa Oromiyaa eenyutu sararee Itoophiyaa keessatti? Gaaffii kooti. Oromoon durii daangaa har’aa kana osoo hin taane daangaa isa Itoophiyaa jedhamu kanayyuu darbee kan deemu ture. Dubbiin ganda gandaa kun orma dhiifnaan Oromoo hundaafiyyuu ifa ta’aa hin jiruuf malee. Tarii qaroomina jechuufis isammoo hin fakkaatu. Lafa kanarra uumamaan uumamni hundinuu mirga bakka fedhe jiraachuu walqixa qabaatanis, seera namootaan garuu adda adda qoodamaa jira. Haaluma kanaan biyyootni tokko tokko lafa kanarra akka jannataatti jiraatu, kaan ammoo gammoojjii gubaa keessa jiraatu. Hunduu daangaa wayii sararatee keessa socha’a. Daangaa sararame ykn sararate sanas waanuma waaqni isaaf safare se’a. Namni kamiyyuu namuma. Adiis ta’e gurraacha. Namni ofii miidhamuu hin fedhu. namni biraan akka miidhamu fedhuunis qaroomina miti anaaf. Yoo qaroomuun nama hundumaaf wal qixa gaarii yaadu. Duroomuunis. dursa ilaalcha gaariin dabaalamuu qaba. Yeroo sana qaroominniyyuu qaroomina qarame ta’a. Waan hundaan qaroomuuf ilaalcha gandummaa keessaa ba’uutu filatama. Yoo kana goone walii keenya dhiifnaan addunyafuu qaroomina qaruu dandeenya. Namni duroomuuf akkuma namootni baay’een doktoora faa ta’uuf kufanii caban sana ta’uu miti. Dandeettii ofii barbaadanii argachuu dha malee. Namootni akka Albert einstain faa doktoorummaa isa biyya keenyatti leellifamu kana hin turre. Waantota namootni baay’een dhaadhessanis dhaadhessa hin turre. Garuu sammuu namni kamiyyuu hin qabne qabu turan. Isaan kun fedhii biyya bulchuus hin qaban turan. Sababni isaa fedha namoota ajajuu osoo hin taane fedha ofii isaanii of ajajuu qabu turan. Nama qajeelchuuf dhama’uu osoo hin taane dursa of qajeelchuuf dhama’aa turan. Isaan akkasii kana kanneen argannoo gurguddaan addunyaa macheessan. Ofii akka dungoo baqanii addunyaaf ibsan. Waantota lafarraa osoo hin taane hawaa abuuruun akka danda’amu nutti agarsiisan. Kanumaan qaroominni akkamitti akka qaramu nu barsiisan. Ahaa! Edaa qaroominni kan qaramu akkasitti! Beekumsi walii galaa bu’uuraa fi, hundee jalqabaati! Of ta’anii ormaaf ta’uu malee, kaaniin eegachuus miti! Maaliif? akkamitti ?eenyuun?faa jedhaniitu gaaffatu. Eeyyee akkasi! Gaaffiin eegalaniitu qaroomina qaratu! Gaafachuu, xiinxaluu fi qorachuun dhugaa ta’uu hubatu! Namni hunduu namuma, bar namuma akka koof keeti! Santu ergatees ergama akkuma ofiif fedhuu fi yaadutti. Atis qophaayi dheereffadhu karaa, ba’i ganda keessaa! Qorichi addunyaa ga’u, maaf ukkafama inni sikeessaa? Jijjiiri hiriyyaa xixxiqqoo odeessituu gandaa keesssa! Ol ilaalii hubadhu malee hawaa fi waanta achi keessaa! Fageessii xiinxali, dhiisiitii xiinxala asii isa irra keessaa! Hubadhu namni waanuma argee fi kan galeef odeessa! Ilaalcha bal’ifannaan hin jigu wanti duufu. Simatu si’i, hin eegin furmaata olii siif dhufu Of hubadhu, barbaadi dandeettii fi bakka itti taatu Qajeelchi dabaa, hordofi dhugaa, namnillee situffatu Nama dhugaa malee dhugaan hundatti hin mul’atuu! Hattuu, sobduufi saamtuu duukaa hin bu’in ati matumaa, Hubadhu sirni danuun goyyomsaaf kalqamee tumamaa! Nama baay’eetu qaramuu fi akka qaroomes sitti himata Namni qaroomuuf qarames isuma qare sana fakkaata. Qaroomina isa achii fi isii kana maqaamatu walfakkaata Hiikoo fi bocni isaanii garuu daran walirraa fagaata. Ilaalcha qaramee qaroomina qarutu, waan hundumaati. Inni kan ofittoofi gandummaatti hafe kan waalta’e miti. Namni qaroome gandaaf miti adduunyaaf daawaa qota. Qaroomina qaruuf, gaaffii gaggaafata, qofaas dudubbata. Inni taa’ee nama hin ergu, ofumaa soqa malee furmaata. Gowwomsee, hatee fi saamee ofittummaan hin duroomu. Akkasittis hin qaroomu, nama abaarees hin jagnoomu. Mala dhahee, namaaf mala, kaaniif falee ofiis mala! Qaroomina qaruun akkasi, isaan waliigalee ormaaf gala!

BOQONNAA SAGAL

Astroonoomii fi Biyyoota Addunyaa

Jechi ‘Astiroonoomii’ jedhu, jecha Afaan Girikii irraa kan fudhatame ta’ee, saayinsii waa’ee waantoota lafaa olittii hawaa keessa faca’anii aragmanii (gaalaaksii, urjiilee, pilaanitootaa fi ji’a) kan qoratuu dha. Gumaacha Astroonoomiin dhala namaaf gumaache keessaa tokko namootni ‘dhaha‘(calander)tti fayyadamanii yeroo lakkaa’uu akka danda’an gochuu isaati. Biyyoonni addunyaa jiruu fi jireenya isaanii gaggeessuu keessatti dhaha hin gargaaramne hin jiran. Kanas biyyoonni tokko tokko kalaqanii, gariin ammoo, kan biyyoonni biroo kalaqan gargaaramuuni. Akka seenaan dhaha addunyaa himutti, dhahi bu’aa yaalii namoota :-

 Dhaha himanii(astronomers);

 Abbootii amantii fi

 Hayyoota herreegaati.

Akaakuun dhaha(calander) addunyaa gurguddoon afran kanneen armaan gadiiti :

1) Ji’a,

2) Biiftuu,

3) Ji’aa fi Biiftuu

4) Urjiilee.

1. Ji’a (Lunar)

Akaakuu hedannaa dhaha addunyaa keessaa tokko dhaha ji’a(addeessa) irratti hundaa’uun kan hedamuu dha. Dhahi duudhawaan biyyoota baay’ee bocaafi haala mul’achuufi guddataa deemuu; akkasumas, xiqqaachaa fi dhabamaa deemuu ji’aa irratti hundaa’uun guyyaa lakkaawatu. Ji’i(month) kan hedamu boca ji’aa(Moon) irratti hundaa’uun ta’ee akka armaan gadiiti:

 Ji’a haaraa(kan reefu baatu),

 Walakkeessa jalqaba ji’aa,

 Goobana ji’aa fi

 Walakkeessa dhuma ji’aa jechuun hedamee hanga marsaa duraa ji’a haaraan deebi’utti, giddugalaan guyyoota 29.5 kan fudhatu ta’a.

Kanaafuu, ji’i tokko guyyoota 29.5 kan qabaachuu danda‟u ta’uu isaati. Haaluma kanaan, biyyoonni akka Chaayinaa durii, Hibruu, Roomaa, Seeltisiifi Jarmaniifaa ji’a irratti dhaha dhahachuu kan hundeeffataniifi itti gargaaramaa jiran ta’uu ragaan ni addeessa.

2. Biiftuu (Solar)

Akaakuu hedannaa baraa /dhahaa addunyyaa keessa tokko biiftuu irratti hundaa’a. Biyyoonni addunyaa biiftuu irratti hundaa’uun dhaha dhahatanis baay’ee akka ta’an ragaaleen dhahaan wolqabatan ni addeessu. Haala kanaan, dhaha addunyaa sirna biiftuu gargaaraman keessaa tokko dhaha Girigooriyaanii akka ta’es ni ibsama. Dhahi Girigooriyaanii nama Pooppi Girigoorii 13ffaa (bara 1502 hanaga 1585 ALAtti) jiraatee’fi dursaa abbaa dhaha kanaa ta’een eegale. Dhahi kun biiftuu irratti kan hundaa’uufi bal’inaan biyyoota addunyaaf tajaajilaa kan jiru ta’uutu hubatama. Haaluma wolfakkaatuun, dhahi worra Gibxii fi dhahi Itoophiyaa (kan Gibxirraa akka fudhametti ibsamu) haala biiftuu irratti hundaa’uun kan hedaman ta’uu ragaan tokko tokko ni’ibsa.

3. Ji’aafi Biiftuu (Luni-Solar)

Akaakuun dhaha addunyaa biroon haala Ji’aa fi Biiftuu walfaana ilaaluun kan dhahi hedamudha. Biyyoonni addunyaa gariin dhaha adda addaa waan gargaaramaniif akaakuun dhaha isaanii gariin tokko; gariin ammoo, lamaan walfaana gargaaramuun dhaha dhahatu. Biyyoota mala kanaan fayyadamaa turan keessaa Chaayinaan ishee tokkodha. Chaayinaan dhaha akaakuu lama gargaaramti: isaanis 1) dhaha worra Girigooriyaanii, kan bulchiinsa biyyaa fi daldalaaf itti gargaaraman; 2) dhaha duudhawaa Chaayinootaan biiftuu, ji’aafi urjii (Jupitar) irratti hunda’uun kalaqameefi tajaajila amantii fi qonnaaf itti gargaaramaa, hiree gaarii fi yaraa; dhalachuu daa’immanii fi du’aa illee kan ittiin laalataa fi jireenya qajeelfataa jirtuudha16.

4. Buusaa/Sidereal

Akaakuu dhaha addunyaa keessaa kan biraa dhaha buusan irratti hundaa’u. Buusan/Sidereal kan ibsu,garee urjiilee wayita samiin qulqullaa’u walitti rukkistee/baay’attee mul’atuuti. Ummattoonni durii biyyoota adda addaas rukkee urjiilee kana ilaaluun dhaha hedataa kan turaniifi hedataa jiran ta’uu ragaan ni’ibsa. Walumaa gala adunyaarratti haala kanaan, hedannaan yeroo sadarkaa xiqqaa (akka sekondii) irraa ka’ee hanga guyyoota, ji’ootaa fi woggoota fa’atti ibsamuu danda’an jechuudha.

BOQONNAA KUDHAN

Astroonoomii fi Uummmata Oromoo

Akkuma biyyootni addunyaa baa’een ‘dhaha(Calander)’ mataa isaanii fayyadamaa turan, Oromoonis dhaha beektota isaan kalaqamanitti fayyadamaa ture. Osoo qaroominni Girikii dhufe hin waaltawin dura uummatni kuush waa’ee urjiilee kanarratti beekumsa cimaa akka qabaachaa turan namootni dhoksuuf yaalanis, seeenaan ni mul’isa. Kanaaf ragaan tokko kitaaba amantaa kiristaanaati(Matiwoos 2:1-12). Akka ragaan barreeffamee ture kun ibsutti, Yeroo Yesuus/ Kiristoos dhalate namootni sanyii kuush ‘Saba Sagal’jedhaman osoo nama hin gaafatin urjii ilaalanii harka fuudhiif bakka innii itti dhalate akka dhaqantu ifee argama. Haala kanaan Oromoonis qaroomina Urjiilee fi ji’a ilaalee waantota beekuu kana kan horate dhiyeenya osoo hin taane dur dur dhaloota Kiristoosiin dura waggaa 300 dura akka eegaletu himama18. Aadaa oromoo keessattis namootni urjii ilaalanii waantota raaguu akka danda’an ragaan ni ibsa18. Kana qofas miti moora ilaalaniis rakkoo namaa akka furan ni himama. Akkuma saayinsiin har’a dhiigafaa ilaalee dhukkuba himu san jechuudhaam. Namootni akkanaa kunis ‘Ayyaantuu/Qaalluu ‘jedhamuun beekamu. Ayyaantuun hawaasa Oromoo biratti, nama beekaa, kan haala uumamaa gadifageenyaan hubatuufi xiinxalu, kan sirnoota jiruufi jiraanya hawaasaa qajeelchu, waaqaafi hawaasa kan walitti dhiyeessuu dha jedhamee beekama16. Akkasumas, Ayyaantuun namoota ayyaana (afuura) tajaajiltummaa hawaasaa baataniifi akka ergamtoota waaqaatti ilaalamani dha jedhamaniis ni ibsamu Gama biroon immoo, Qaalluu qaama sirna bulchiinsa hawaasa Oromoo keessatti olaantummaa qabu, kan eebbisee qajeelchuufi abaaree balleessu, gorsaa fi qajeelchaa sirna gadaati. Gahee qaalluun hawaasa Oromoofi jiruufi jireenya hawaasa Oromoo keessatti qabu ibsuun kan barbaachiseef keessaa tokko qaalluun (ayyaantuun) dhaha Oromoo keessatti qooda akkamii akka qabu balballoomsuufidha. Akka ragaaleen ibsanitti oromoon urjiilee beekamoo torbaa fi bocaa fi bakka ji’i argamtutti fayyadamee, dhaha fayyadamaa ture. Urjileen turban kunniin gabataa armaan gadii keessati maqaa saayinsaawaa isaaii waliin ibsamu.

Moggaasa Maqaalee Urjootaa kan Oromoo Booranaa fi Astroonoomii.

Lakk. (No) Maqaa urjiileee Afaan Oromoon Maqaa Astroonoomii / Saayinsaawaa

1 Lami Triangulum

2 Busan Pieades

3 Bakkalcha Aldebran

4 Algajima Bellatrix

5 Arbi gaddu Central orion

6 Urjii wallaa Saiph

7 Baasa Sirius

Dhahi Oromoo(Oromo calanders) bu’aa beekumsaa, qaroominaa fi falaasama Oromoo kan gareen hawaasa Oromoo muraasni (ayyaantuun) haala teessuma urjiifi ji’aa irratti hundaa‟uun marsaa jireenya baraa ittiin lakkaa’uu fi jiruu fi jireenya Oromoo ittiin gaggeessuuf kalaqaniidha16. Adeemsa hedannaa marsaa Oromoo keessatti kanneen hedaman guyyaa, ji‟aa, baraafi marsaa Gadaa fa’i. Haala kanaan dhahi Oromoo (Booranaa) naannoo bara 300Dh.KD dura akka umamee qorannoon bakka arkiyo-astiroonoomii ‘Namoraatungaa’ kaaba Keenyaa keessatti argamuufi kallattii urjiiwwan dhaha Booranaa torban argisiisuuf gargaaraman ni’addeessa.

Akka Dhahaa Booranaatti, waggaa haaran ji'a Bitootessaatti gaafa guyyaa "Bitaa Qaraa" jalqaba. Kunis yeroo addeessi(baatin) urjii Lamii wajjin mul'atedha. Kana booda, dhahaan Booranaa maqaa guyyoota ji'aa calluma jedhee hordofuudhan hanga ji'i kun dhumutti deema. Ji'i itti aanu yeroo addeessi baatin urjii Busan wajjin baatu jalqaba. Kunis erga ji'i Bitootessaa jalqabee guyyaa 29.5 booda kan uummamudha. Ji'i inni sadaffaan yeroo addeessi baatin Bakkalcha wajjin baate jalqaba. Adeemsi kun ji'oota ja'an jalqabaatif urjoota hafan wajjin ittuma fufuun kan deemu ta'a. Urjiileen kun ji'a ja'an hafaniif Oromiyaa keessatti hin mul’atani. Kanaafuu, jalqaba ji'oota kanaa urjoota dhahaa odoo hin fayyadamin addeessuma qofa ilaalun murteeffama.

Haaluma walfakkaatuun Oromoon Gujiis waqxiilee afuriin beekamu. Isaanis: Hagaya, Bona, Gannaafi Adoolessa jedhamu. Waktiilee kanniinis ji’oota of jalatti hammatan waliin yoo ibsan waktiilee arfan keessaa, lamaan (Hagayifi Adoolessi) ji’oota lama lama qabu. Waktiileen lameen hafan(Bonniifi Ganni) ammoo, ji’oota afur afur of jalatti hammatu. Haala kanaan, waktiilee fi ji’oota isaan of jalatti hammatan:

1). Hagaya: Hagayaa fi Birraa

2). Bona:Onkoleessa, Sadaasa, Abraasaafi Qaamuu

3). Ganna: Badheessa, Bitdotteessa, Caansaa fi Ella

4). Adoolessa: Wocabajjii fi Adoolessa.

Haa ta’u malee waktiilee akka naannootti (Oromiyaa) gargaaramaa jirruun walbiratti yoo ilaalaman, tartiibaa fi hanaga ji’oota of jalatti hammataniitiin garaagarummaa ni qaba. Akkuma beekamu Waqxiileen oromiyaa guutuu keessatti waaltawanii itti fayyadamamaa jiran kanneeen afran armaan gadii ta’anii, hundi walqixatti baatii sadii sadii of jalaatti kan haammatani. Isaanis: Birraa, Bona, Arfaasaa fi Ganna jedhamu.

Akka ragaan hubachiisuutti, Gadaan sirna ittiin bulmmaataa qindaa’aa ta’e of keessaatti qabaatuyyuu akka dhahaa ttis ni ilaalama16. Sababni, 1ffaan, Gadaa keessatti gannaa fi ga’een dhalli Oromoo (Gujii) jireenya isaa keessatti qabaachuu malu, akkaataa ganna isaaniittin waan ibsamuufi. Haala kanaan, qoodamni ganna/umrii isaanii: