Datasets:

Soressaa
/

oromo_name

Dataset card Viewer Files Files and versions Community

Split (1)

test · 28.4k rows

text stringlengths 0 196k
Kan ittiin hidhamaa Hidhaas ittiin baane...
Boolla meeqa gallee Ittiin awwaalamne
Kan ittiin jiraannee Ittiin ukkaamamne...
Hamaafis gaariifis Walitti jiraanna
Oromummaa keenyaan, Wal waamnee owwaanna.

56. Raafamaa
Fiigaan abdii hin kutatu Jarjaraan warqee cabsaa
Ta'innaa kan dubbatu Dhugaa qulqulluu dabsa
Isa kaan bifaan kuulee Qalbii fudhata keessaa
Kan abjuu tokko hin qabne Abjuu kudhan barreessa
Booka kennituuf dhiisee Bishaan lagaa kadhataa
Kan abbaan fedhe ergatu Abbaa kudhan himata
Sagal gurgurameetu Gatii baase wallaala
Inni akkasii kokkolfaa Haadha sagal awwaala.

57. Eenyummaa
Kan bara ijisaa jirtuu Jaamaan odeessaa hafaa
Gowwaan manasaa gubee Itti naanna'ee kolfa.
Waan taane walumaani Walumatti nuun jedhuu
Kan garaan fira hin godhiin Kadhannaan fira hin godhu.
Dirqamaan wal kadhannee Waliif hin laannu eenyummaa
Dhiiga qofa hin ilaaliin Ibsituu oromummaa!
Lafeen yoo lafee ta'e Qofa ittiin waamamaa
Yokaan wallaalameetu Maqaasaa gaafatama.

58. Afaan Hunda dhungatu
Afaan oduu yoo bare Muka gogaatti asaasaa
Kan jiru of harkaa gatee Kan du'e boollaa kaasa.
Hundatu firasaati Ilkaan adiin fakkeessa
Sanyii gumbiitti ol taa'e Faffacaasee balleessa.
Bishaan dhagaarra utaaluun, Beekeeti akka hin cabne
Inni qilleensa ari'us Ni beeka akka hin qabne.
Kan yaada meeqaaf hiree Tokkicha shan dubbatuu
Baruma baraan hawwa Dhalchee baatee hin dhungatu!

59. Harka Lafeesaa Daake
Mana abbaan ofii gube Ollaan yaa'ee qaammata
Nama nagaa hin qabnetu Nagaa nama gaafata.
Waansaa sagal odeessu Hin beekkattu, hin dhaga'u
Of waraanee hin argu Ofittis hin madaa'u.
Namatti quba qabee Qaawwa namaa agarsiisaa
Sanyii eeleetti akaa'ee Baaburatti daaksisa.

Asoosama Gabaaba
Reefun umuriidhaan 20n keessan jira. Ija namaa guuteen, gomjaasisa. Dargaggeessi ijaan akkuma ajandaa bara kanaa barbaadee qacam godhee narraa wacaa ooluu, argee na kukkutachuu fedha. Kan na ilaale ija narraan libsatu. Gaarummaan isaa anatu batattisee manatti of arga. Nama gidduu turuun du'a natti fakkaata. Qaamni na urgufamee, qalbiin na jeeqameen deemsa wallaalee miilli wal na xaxa. Lafa diriiraatu gufatee na daddarba. Amalichi maal akka ta'e hinbeeku. "Magaallee warra sanii" Jedhameen akka qoricha ijaatti barbaadama. Barsiisaan Doktoroonni, dargaggoonni magaalaa xiqqoo nuti keessa jiraannuu, wal gahanii mana Keenyaa wacanii taphaan mana hoo'isu. Harmeen fuula iftuu dha. Hunda simattee amalaan nama ofitti qabdee jaalalaan jiraachuu itti beekti. Kanaaf hunduu qe'ee ishee mana ishee hoo'ifata. "Haadha Firii; silaa buna garii, nyaata gaarii, hojjechuu situ itti beeka. Mee nuti Ilmaan keeti, kana booda nyaanniif dhugaatiin keenya si bira nuuf haata'u. Kana booda si biraa nyaannee dhugna. Manni nyaataa gaariin magaalaa kana keessa hinjiru" jedhanii Harmee nyaata qopheessuu eegalchiisan. Humna ishee osoon qusatin. Ogummaa ishee, harka ishee isa nyaatamee hin quufamne, sanaan namoota yaada kana dhiyeessan qofa osoon taane, namoota hedduu qooqa kaasuu itti fufte. Hunduu maqaa ishee lafa hin kaa'u. Haadha maamilaa taate, manni keenya hundaaf dawoo, boqonnaa ta'e. Anammoo caalumatti bahee galu ijjji namaa na waxaluun ittuma fufe. Anumatu ofitti jabduudha malee haalichoo cimaadha. Nan bareeda.Bifatti homaa hafee hinqabu. Amalaan, maatii gaarii qabaachuudhaan, haadha kaamettii, harka toltu akkasii irraan dhaladhe. Maaf hundi nan hawwu? Ququruphisee walii gadi fiigee, mana keessa gugguufee, ergameen hunduu na arga. Dr. Masfin isa tokko. Dr. Masfin guutuu namaati. Addumatti immoo wayyoo yaa bareedina ilkaan isaa! Addeenya isaa. Qulqullina isaa. Walqixxeenya Isaa! Dhuguman isiniin jedha; yoo inni mana seene hojii dhiisee taa'ee yoo inni kolfu ilaalaa osoon oolee, akkuma Oromoon waan ofii isaatiif eenyummaaf dachee isaatti aarsaa lafeef dhiiga itti kafaluutti gammadu sana, gammachuun koo daangaa hinqabu ture. Aniif sammuun koo ilkaanicharratti rakkoorra wal buusaa jirra . Guutummaa Dr. Masfin irraa bareeda ilkaan isaa fi gurrachuma isaan addatti jaaladha. Bifa gurraacha kana irratti qalbiitu na rarra'a duruu! Garuu sodaas waanan qabuuf namuu akka rakkoo koo kana narratti arguuf karaa hin agarsiifne. Dr. Masfin kan keessa koo beekuu hinoolle, innuu na waliin qoosuu, taphachuuf natti dhiyaachuu jalqabe. Baay'ee osoon hinturin sababa barnootaaf naannoo sanaa deemuufan dirqame. Garuu akka carraa ta'ee barnootas ittin fufne. Ji'a afur booddee kan durii caalaatti bareedeen, uffannaa irraa jalqabee nama biraa fakkaadheen gara biyya alaatti bahuuf harmeetti nagaa dhaamuuf deeme. Ammallee, Dr. Masfin achuma Jira. Baatii tokkoof harmee biran ture. Kan durii caala na adamsuuu itti fufe. Amma garuu gorsa adda addaafii odeeffannoo baay'ee argachaa waanan jiruuf isaaf dhimma hinhorannen ture. Kilinika ofii Isaanii banatanii wal gurmessaniii shan ta'anii hojjetu. Inni ana caalaatti nama barateef waan baay'ee beekudha. Yoo xiqqaate bu'aa bayii barnootaa keessatti waan barate hedduu qabaachuu mala. Namni barate waan nama miidhu nattin fakkaatu ture. Turtiikoo baatii tokkoo kana keessatti baay'ee akkan itti dhiyaadhuuf natti deddeebi'eera. Akkan gara alaa bahuuf jirun itti himeen wal barree walitti dhiyaannee haalan jaalalaa keessa galuu eegalle. Waanumti irraa jibbamu hinturre. Yoonaa ammoo yaa bifa isaa isa gurraacha sana. Sanarratti dhaabbata isaa, kana qofaa mitiim, Kanaa’olitti yaa sagalee isaa yoo haasa'u, laphee addaan nama baqaqsa. Kaanenuus maqaa Kilinika isaaniiti. "Dubarriif Gundoon keessummaa hinqabdu" jedhama mitiiree? Amman haadha koo bira baatii tokkoof ture kana dhimmeen hojii qixeessaaf, bishaan Boonoo waraabeen, uffata miiccaaf. Dr. Masfin akkuma nama haajaa qabuu deemsa Isaa "alaalaa na Ilaalaa " jedhu sanaan harka isaa giiphiitti naqatee gara mana keenyaatti faanni isaa! Ganama mataan aduu qixa dheerina isaatirraan ija nama waraanti. Ijaan bakkan uffata miiccuuf jirutti na mil'atee, darbee manatti ol seena. Nyaatee afaan lulluuqqachaa gadi baha. Jaakkeettii isaa baasee natti kenna . Sesseeqaa "boodan dhufee fudha, gaafa heerumte kan jaarsichaa miiccuun akkam akka ta'e asumaan bartaa" Jedhee hojii manaa natti laatee deema. Urgooftuun uffata isaarraa funyaan nama buta. Bishaan uffata isaatti kan biraa miiccuun na mararaa yaa qalbii hir'achuu! Jedheetin of taajjaba. Harmeen amma Keessummaa waanan ta'eef malee osoo duriitii harka hiitee na waxalti ture. Bilbila xiqqoo kan ‘Helo' qofan qaba. Lakkoofsa bilbilaa Dr. Koo waliin wal jijjiirre. Anis turtii koo xumureen gara Finfinneetti, Abbaa koo biratti deebi'e. Imala koo irratti hagan mana gahu naaf bilbila. "Eessa geesse"jedha. Manas gahee, guyyaan hundi waliin haasa'uu keenyaan maraate. Baay'ee of na barsiise. Amma sababan funaanuu jalqabe, yookaan inni dhufuu, yookaan ani deemuu. Lamaanuu garuu murteessuuf humnasaa hinqabu. Ni qoosa. Na kolfisiisa. Na bohaarsa. Kanuma keessa gara Finfinnee akka dhufaa jiru naaf hime. Guyyichan eeguu jalqabe. Hawwii garmaleen of keessatti finiinse. Yoon isatti heerume jedheen hawwii boriitiin yaadan galaana jiruu daakaa guyyaa inni dhufuuf jiru sanan yaada. Na fuudhuuf dhiisuu isaayyuu hinbarreem. Na jaalachaa jiraachuu isaayyuu yoom natti hime? Abjuu keessa gangalachuun akkasitti. Kan isaa jettuu? Anuu yaaduma sardamuu malee miiran isaaf qabu adda baase hinbeekne. Galgalaan naaf bilbilee boru Akka dhufaa jiru naatti hime." Maal ergamu?" Maal siif fidee dhufu?" jedhe. Isa arguu waanan qabuuf waanan yaada keessaa hinqabne ajajeen harmeetti bilbile. Akka carraa ta'ee abban koo qe'ee hinjiru. Bariisana arguufan jarjare. Uffatan uffadhu, kopheen kaawwadhu, rifeensa koo akkamiin akkan sirreeffadhu, maal dubbattu kaa? Of qixeessuun akka addaa ture. Lafa duwwaatti shurshuruu! Safuudhabboo! Barii obboroo ka’ee manaa bahuu isaa barreeffamaan naaf erge. Obseen haga sa'aatii lamaa turee bilbileef. Finfinnee Hurufa Raaree(Atoobistaraa) Hoteela Ayyalaa fuulduratti akka wal arginu walitti himnee adda baanee. Nan sonaa'e. Of tottolcheen Dr koo arguuf onnee na qirqirsaa jirtu waliin wal’aansoo gidduu osoon jiruun deeme. Keessa beekettii miti. Yeroo jalqabaatiif gadi bahee nama simachuun koo reefu. Harmee bira, ishee biraa yoon deeme abbaa koo bira malee, homaa asiif achii xaxaa Finfinnee keessaa hinbeeku. Inni garuu homaa hinwallaalu. Qarqara daandiitti goreen dhaabbadhee isa eeguu jalqabe. Isa darbuuf dhufu osoon ijaan gaggeessee deebi'uu harka maree morma jala na suuqqate qofan ofirratti arge. Ol jedhee yoon ilaalu dheerticha. Harki isaa harka nama hojii ciccimaa hojjetee miti. Lallaafaa kana. Kan koo isa biratti harka dubartii hinfakkaatu. Ofan tuffadhemmoo. Amma Dhuguma ani isan madaalaa? Jedheen of jibbe. Harka na qabee na harkisaa of duuka na buuse. Wajjumaanan qajeele. Balbala hoteelichaa seenne...darbii gamoo tokkoffaatti ejjenne. Bitaaf mirga ilaalus homtuu hinjiru. Ammallee homtuu naaf hinifne. Yoo ibsaa n jiraate ifa mitii? Inumaa ulaa dhiphoo takka gidduu galle. Balbala ulaa kana gidduu jirtu banuuf itti hiixate.... "Intala koo! Gorsa xiqqoo yoo argatte, hubannaadhaan dhaggeeffadhu. Tarii gaaftokko si fayyada, dhiphina si fura. Fala siif ta'a. Dursitee haala kam irrattuu akka of eeggattu si qajeelcha. Namni si gorsu, muudannoo isaaf, waan isa qunname irraa ka'ee sigorsa." Sagalee dubartii ollaa keenya takkaatu osoo balbalichi hin banamin iyyee narraa dubbate. Sodaachuun jalqabe. Akka waan dubartiin kun na duuba jirtuun ofirra garagalee mil'adhe. Homtuu na duuba hinjiru. Bilbila xiqqoon harka kootti qabee jirun mil'adhe. Waaree booda sa'aatii sagal daqiiqaa kudhan hir'uudha. Dr. koo akkuma waan mana isaa ta'ee balbala banee ol seene. Duuba isaatiin homaa osoon hin raafaminan seene. Balbala olseeneen dhaabadhee keessa kutaa manichaa ijaan sukkuumuu jalqabe. Siree qal'oo takka isaan gamarra immoo foddaa xiqqoo ifa alaa dhufu ol ergitutu jirti. Sireerra achi hiixatee fooddittii bane. Xiqqoo ifan arge. As garagalee akka seequu ta'e. "Koottu taa'i kaa" jedhee ka'ee harka na qabee of bira na teechisuuf gara sireetti na fudhate. Amma kana hunda homaa afuura hin baafanne. Ijaan waanan giiphii isaa duubee keessatti mil'uu arge tokko hubachuufan dhama'uu jalqabe. Waan maramtuu wayii. Waan ishee hinbeeku. Amm waan laman Yaade. Tokko, tooftaan ittiin harkaa bahu malachuu, didnaan xiiqiidhaan wal xiichuudha. Onnee koo nan beeka. Ijaan suuta isa ilaalaan yaada koo bilcheessuu jalqabe. Yoon xiiqii keessa galee aariin na dhuunfate akkan hin injifatamne beeka. Isa dura garuu haga yoonaa tasgabbii boruyyuu narraa hin sokkine wayiitiin liqimfameen Jira. Hark isaa diriirsee gateettii koorra godhate. Gara Fuula kootti gadi jedhee na ilaale. Qubbeen harka isaatii gurra koo jalaan fidee na tutuquu jalqabe. "Nyaata ajajannuu? Asumatti nuuf haa fidanii" jedhe. 'Lakki nan deema. Ergaa fiddee dhufte natti kenni. Sa'aatiin deemee jira. Abbaan koo yoo dhufee manaa na dhabe na lola. Amma deemuun qaba' jedheen harka isaa duubatti ofirraa darbee bakkan taa'ee jiruu ka'e. Na faana ka'ee ijajje. Hinta'u malee, siif jedheen baadiyyaa kutee, lafa fagoo imalee addana dhufe. Jedhee garaa na nyaachuuf dubbii kuuluu jalqabe. Takka na dhungachuu, takka harkaan qaama koorra deddeemuu jalqaba. Qaama miiraa isaa isa ijaajjee jiru, isa inni too'achuuf humna hinqabne sanan libsuu ija irra buuse. Qalbiin na butameen, keessa kootti eessan lixakaa, Si joorsee, si joonjessee si fidee akkam abbaa kee taataa ? jedheen of gaafadhe . Duruu itti dhiyaadhee, bareeda eenyummaa isaa gubbaa irra ofitti nama harkisan sana argee ilaalee quufuu ture. Imalli isaa akkan yaade naaf ta'uu dide malee! Silaa Harka isaa sana qabadhee, ija isaa baay'ee ofitti nama liqimsuu gahan sana sirritti ilaalee, hammannaa isaa keessa dhokadhee, foolii hawwataa ofirraa naman fageesiine sana gammachuudhaan hirachuun fedhe ture. Fedhii koo kana hunda narkaa dhadhaa ibidda buute godhe. Sodaadhaan na guute. Shakkii, tariimmoo hagan jibbee isa ajeeffadhuttis na geessuu mala. Yaada kana hunda keessaa of debiseen, harka isaa lamaan walitti harkise. Ol jedheen ija isaa keessa ilaale. Dr. Masfin Jedheen mataa koo gadi cabsadhe. Amalaan, jaalalaan isa moo'uun yaade. Isa dhabuu hinfeene. Tarii garmaleen isa jeeqaa Laata jedheen nageenya koorra darbee isaaf yaade. "Maal jette ?" Jedhe. Itti fufeen...Ilaa ani har’a yeroo jalqabaaf kophaatti si arguu kooti. Nama sodaachisa. Immoo ani haala akkasiitiin na simatta jedhee hinyaadne. Erga fedhiin kee waan biraa ta'ee, maaf yeroo biraatti ittin yaadnu? Jedheen ija shakkii guddaa of keessaa qabuun oljedhee mil'adhe. Hiddi tamsaastuu dhiiga isaa dhiita'ee adda isaa irraan gadi gara ija isatti ejjetanii jiru. Fuula isaa gurraacha sana,dafqi finiinee irraa coccobuu gaheera. "Uufff" jedhee afuura adda hin cinne baafatee itti fufe..."Ammas baadiyyaatti deebi'ee lammata oldeebi'uun natti cima. Isumaa gidduu kana, dhimaaf gara Miizaan Tafariii deemuufani. Baatii Jahaan kana achin tura. Atimmoo deemuuf qophiirra jirta" jedhe. Sagaleen isaa nama weeraru. Kan ta'ee naaf hintaane, kun na qoruuf natti ajajame. "Firii ati ala bahuufi, ala immoo dubara ta'anii deemuun sirrii miti" jedhee qoosuuf yaade. Deebi'ee taa'e. "Qoosaa hinjiru achitti Arabichatu jira. Immoo isaan dubra hin jaalatan. Kan heerumte fedhu. Meeshaa ammayyaa ittiin adda baafatan qabu"jedhee asumatti sammuu koo falaasama addatiin burjaajesse. Ihiim maalan dhaga'aa? Jedheen yaada inni kaase sana sammuutti qabadhe. " Maalumaafuu amma sin dhiphisu Deemuu qabda. Boru garuu mana keessanin dhufa. Dhimman dhufeef raawwadhu malee hindeebi'u. Asuman bula. Bilbilaan haasofna." Jedhee qabattoo isaa deebisee hidhate. Kophee isaa godhatee na geggeessuuf ana duuka alatti gadi baane.Dhugaa hinseene. Finfinnee nama wal keessa xonnoqu gidduu seeneen hunduu waan na beeku,waan "eessaa baate? Maal hojjettee baate?" jedhee ija natti babaasu natti fakkate. Salphoo wayiin ofitti fakkaadhe. Amman mana gahutti keessi koo wal unkuraa, wal mormaa, wal guraaraa jira. Sagaleen bilbila koo caraante, ishuman harkatti qabadhee jira...Faddaaltuu koo ishee dhimma imala kootii harkaa qabdu ture. Heloo bilbila gurratti qabadheen jira. "Firii" afaan Amaarinyaatiin baay'ee danda'uu baadhus, isheenimmo haga kooyyuu Afaan Oromoo hinyaaltu.. Sanaaf jajallisaan itti haasa'a.Nagaa wal gaafanne. " Roobii Ganama ni barbaadamta" jettee beellamaan adda baane. Ammallee taateen keessa turen yaadaa jira. Mana yoon gahu balballi cufaadha. Banadhee ol seeneen uffata koo jijjiirradhe. Dafeen bilbila fuudhee Abbaa koof bilbile. Yoom akka dhufu gaafadhe. "Sichi torban tokko turuun koo hin oolu of eegaa...qe'ees eegaa" jedhee bilbila cufate. Amaluma isati. Waan dubbatu dafee dafee dubbatee isaa booda Dantaa isaa Miti. Xiqqoo boqodheen gara dubartii ollaa kootii deeme. Horii qabdi . Qe'een ishee foolii looniiti. Boosettiidha. Harka hin toltu, bifaan homaan jettu, garuu qulqullina hinqabdu . Manni ishee homaa naman hawwatu. Miini mana ishee, qe'eedhumti ishee hundi akkaaf gara hinqabu. Qodaan bukoo ishee hindhiqamu. Uffatumti ishee xurii kuufatee irratti goga. Ijoolleen isheellee akkasuma. Natti tolti. Na gorsiti. Amanamtuudha. Akka haadhaattin ishee ilaala. Mana ishee deemee callisee hintaa'u. Ol guuree gadi guureen dhiqee mimmiidhaksee gala. Mana ishee bifa itti godheen ijaan ilaalee boqodha. Akka dubartii eelee bira turtee biddeen hin tolfattu. Akkuma akka dhabde kanatti jiraatti. Hundi maatii mana sanaa amaluma kana qaba. "Haadha Tasfaaye" jedhuun. Ani Adaadoo jedheen waamaan. Ijoollummaatti Abbaan koo naamusaatti, kabajatti na guddise. Qeenxeedhaan nama hin waamu. "Nama guddaa, Isin jedhaa, dubartii guddoo Adaado jedhaa. Haadha biddeenaa Abaayyee jedhaa waamaa!" jedhee anaaf obbolaa koo waan gorseef; akkasumatti itti guddanne. Anis amalicha waanan qabuuf, adaadoo jedheen waamaan. Isheetti siqeen waan sitti himachuufani jedheen saalfachaa! "Maal taate, ኣንቺ ፍቅር ይዞሽ ነው እንዴ" Jettee natti kolfite. "Eechabaakeetii" jettee ammas kolfa keessaa fuute. Osoo duutee afaan Oromoo walitti fuftee hindubbattu. Jecha tokko Amaarinyaa, isa itti aanu Afaan Oromoo dubbatti. Ijoolleen ishees akkasumatti irraa baratan. "Adaadoo qoosaa hinjiru. Dura siinan mari’achuu barbaade. Naman beeku tokkotu jira. Amma as dhufee wal argineen achii dhufe. Inni akkan dursee wajjiin walqunnamtii saalaa raawwadhu barbaada. Animmoo nan sodaadhe. Amalli kun sirriidhaa? Na gorsi waan ati jetten filadha. Jedheen ishee dhaggeeffadhe. "Maal hojjeta?" Jette. Doktora jedheen deebiseef. "Yoo dhuguma si jaalate, dhufee anaan wal haabaru. Koottu maatiidhaan wal bari jedhiin. Yoo dhufe anatu haasofsiisa isaa booda waan gootun sitti hima." Jette. Amma xiqqoo karichi karaa sirrii natti fakkaate. Manatti ol deebi'een bilbileef, waame, waame, hinkaasu jedhee anaa cufuuf jiruu....uuff afuura addaan ciccituun "Haloo diyaasfooraa Firii " jedhe. Osoon hindeemiin moo jedheen, akka kolfuu ta'e. Ittifufeen maali afuurri si ciccitaa jirawoo? Jedheen deebii isaa caqasuuf callise. "Amma gaafa deemte Motora naaf hinbittuu? Lafa fiiguun naaf gamsiise!” jedhe. Siifan bita, isa yeroo biraa haasofnuu? Jedheen callise. "Ihii....maal haasofnu?" Jedhe. Boru yoo dhuftu namaan wal sibarsiisuufani. Jedheen callise. "Maal rakkoo qabaree. Natti tola. Ganamaanan dhufa." jedhee bilbila cufate. Anumaa hirriibni naqabuu dide. Waan boru ta'uuf jiru yaadee bira gahuun hawwe. Bariin dhufuuf halkan seera uumaati. Nan rafe. Ijaaf qalbii jooraa oolte addunyaa hirriibaa keessan dhokse. "Warri kun" sagalee Dr. Masfin; silaa naaf hin bilbille akkamitti mana keenya beeke? Of gaafachaan gadi bahe. Natti maramee akkasumatti alaa baatee ol na galche. Siree abbaa koorratti na darbate. Shaashiin rifeensatti hidhadhee jiru rifeensa koo ciraa narraa harkisee fuudhee afaan kootti cuqqale. Nan harkaa bahuuf wixxifadhe. Harki koo lamaan jabinaa harka isaa keessa bahuu dadhaban. Miila koo tafa isaa gidduudhaa ol harkifadheen hagan humna qabu dafee, muddee muddee laphee lapheesaatti dhiitichaa hoo'ise. Harkaan yoo na gadhiise afaanirraa cuqqaallaa fuudhee iyyuufan karoorfadhe ture. Uffata isa cinaa sireerra jiru fudhatee harka koo akka hin sochoone godhee hidhe. Amma abdii kuteen mataakoo asiif achi gangalchee imimmaan koo cobsaa ijaan isa kadhachuun yaade. Moo'amuu hin barbaadne. Amma dadhabuu koo baree, uffata ofirraa baasuu jalqabe. Gudeeda koo gidduu jiilbeenfatee jira. Onneen koo na dhohuu geesse. Aariin, xiiqiin na keessaa na nyaatan. Na qoqoran. Humnan qabu fayyadameen luka koo lamaaniin lapheetti dhiitichaa dabaleef. Of dagatee ture. Duubatti dugdaan kufe. Akkuma ta'etti ka'een balbala banaa jirutti ija koo qeensee kottee kaase. Nan fiige. Ofirra dedebi'ee isa ilale. Na qabuuf harki isaa gateetti koorra gahe. Afuurri na citte. Nan daadhabe. Dhiphinni hagana hinjedhamne na weerare. Dafqi na coollesseen hirriba abjuu badduudhaan na sukkanneesse keessaan dammaqe. Ka'een of ilaale. Homtuu na bira hinturre. Uuff! Baga dhugaa hinta'in jedheen dugdaan ciisee waan abjuu sana yaaduu jalqabe. Ganamaa osoon siree keessa jiruu bilbilli koo iyyite. Ergaa gabaabaadha. "Yoo dubra ta'uu baatte nan dhamaasin, ani garuu dhufee akka kaleessaa callisee singadhiisu. Gubachaan jira" jedha. Ihim! Ka'een dubrummaa sana nama biraatiif kennee waan inni ta'u ilaala jedhen yaade. Rakkoo isaa wanti inni fedhus kanuma qofa erga ta'ee; maal gochuufan yeroo koo isa waliin guba jedhees yaade.Ammallee yaadni isaa kun garuu gara wayiitti na geessuuf jira ta'uun oolu. Deemuuf qophiittan jira. Dogoggora biraa keessa galuu akkan hinqabaanne, Faddaaltuun koo yeroo baay’ee naaf himti. Amanamummaa abbaan koo narratti qabu tasa laaffisuu hinfedhu. Jaalalan abbaa koof qabuuf jecha yeroo mara ejjennoon koo cima. Anaaf hamileen koo isa. Sababni cimina kootii, sababni xiiqeffamuu kootii, sababni eenyummaa koof cichoomina kootii abbaa kooti. Akka inni fedhu, bakka inni naaf kennu, haala inni itti na yaadu keessattin argamuu fedha. Hamilee abbaa koorraa naaf dhufaniin humna horadhee waan mara injifadheera. Ammas abbaa koo qaanessuu hinqabu. Bakka guddaa abbaan koo na kaa'erraa bu'ee xiqqaachuu hinqabu. Abbaan koo "Intalli koo ni dandeessi, cimtuudha, isheen anaaf qixa dhiiraati" jennaan ani akka jecha isaati. Abadan harka laadhee hinbeeku. Waa'ee abbaa koo, waa'ee deemsa koo, waa'ee jaalala dr Masfin isa na raakee hidhaatti na gatee na takaaluuf deemuu waan hedduu hedduun siree keessa ciisee yaade. Jechoota abbaan koo ittiin na onnachiisu hundan yaade. Bakka inni itti na eegu irraa maqee, abaarsaaf rifannaa inni natti rifatun yaade. Ilaa...har’aa kaasee ija kee arguu hinfedhu. Bakka ati jirtu hingahu. Maqaa kee hinkaasu. Ani sin beeku. Sinjaaladhe, bakka guddattin jireenya koo keessatti si yaade. Qixa abbaa warraa, abbaa qe'ee isa kabaja qabuuttin si guddise. Bultiin si waliin hawwe. Jireenya boriin si waliin akeeke malee; halalee miti ani. Maatii kabajaan na guddisen qaba. Maatii qofa miti, ollaa naamusa qabu, safuu qabu gidduuttin guddadhe. Kana booda sin barbaadu. Hin dhufin nan argitu. Anis dubra miti. Ani kara-deemaa siree abbaan kudha keessa gangalaterra na bulchee na galchu hawwuu miti yaadni koo! Yoo argatte kan akkasii waaqni si haa gargaaru. Ani imala koo si waliinii asirratti xumureera. Nagaatti. jedheen barreessee ergaa gabaabaadhaan dubbii koo xumure. Bilbila koon cufadhe. Nan aare. Nan boo'e. Onneetu na dhukkubsate. Nama jaalala koof gatii hin kennine, kan fedhii isaa guuttachuuf natti michoome waliin baatii torbaa ol dhama'e. Amma garuu nan dadhabe. Kanaa ol yoon deeme maal akka na muudatu hinbeeku. Kanaaf Masfin irraa cituu akkan qabun murteesse. Takka boo'ee of tasgabbeesseen gara Adaadoo deeme. Abjuun argeef waanan Masfiniif barreesse hundan itti hime. "Afachu...afachu. hinboo'in , hindhufu jedhe moo?" jettee. Lakki Adaado; inni bultiif nan fedhu. Inni haajaa biraatiif qofa na hordofaa jira. Inni tasuma nan jaalatu. Kanarra dhiisuu naaf wayya. Jedheen boo'aa itti himadhe. Ofitti na qabdee na sossobde. Badi badi na godhe...garuu miiricha adda baasee beekuu baadhus; baay'een jeeqame. "Mee bilbila isaa naaf kenni" nan kenneef. Biraan deebi'ee manatti gale. Kanuma keessa balballi rukutame rifaatuun laphee na dhahee kimbil na godhee oole. Gadi ba'een ilaale...uuff! Tirfeedha. Ishee jireenyi waadee gubee lafa kaa'e. Tirfee ishee ollaa keenyaa. "Intalumti kun na gubde. Dhaheen ajjeesa. Harka koo dhiiga gooti."Ofitti gubattee of nyaachaa manatti ol seente. Taa'i hiaarin! Jedheen fuulduruma ishee taa'ee miira fuula isheerra jiru dubbisuuf yaale. Fuulli ishee guggubate. Ijji ishee keessatti dhumuuf jiru fakkaata. Rifeensi mataa ishee ciccitee ciccitee duubatti deemeera. Karaa dubaatiin xiqqoo jirtu walitti guurtee...Wiigii itti dhahattee jirti. Guutummaa qaama isheen ilaale. Qeensa quba ishee nyaattee nyaattee...doolessuu geesse. Qubni afaanii isheen bahu. Gurrattiidha. Fuula aariin, dhukkubniif rakkoon miidhetu, gurrachuma isheerraa addatti hubatama. "Ilaa intala koo sin gorsaa dhaga'i. Ati dubra. Anis dubran ture. Kunoo dubra daheen jira. Gaaftokko rakkoon ana muudate kun akka sin muudanne ittiin of eeggadhu". Jettee afuura kuttee kuttee gadi dhiifte. Ija keessan ilaaluu jalqabe. " Osoo baradhuun asumatti hiriyaa jaalalaa qabadhe. Inni konkolaachisaa dha. Gaaf kaan hiriyaa koo dubraa takka waliin taanee hoteela tokkotti wajjiin gorre. Mana barnootaatii galaa jirra, uffata seeraa uffannee jirra. Hiriyaa koo amaneen waliin deeme. Ala gaaddisa dibaabee jala teenyee lallaafaa osoo dhugaa jirruun of dhabe. Kanan sa'aatii sana of dhabe, sa'aatii sagaliif walakkaattin mana siree hoteelichaa keessatti of arge. Qaamni koo hundi na bututeen socho'uu dadhabe. Homtuu na cinaa hinturre. Inni waan fedhii isaa raawwatee achumatti na gatee deeme. Kanan dhiigaan badee jiru. kanan ejjedhee deemuuf dadhaben ija namaatiin waxalamaa harmeetti gale. Ergasii gammachuu, barnoota, hiriyaa, maatii waan jedhaman hundarraan adda bahe. Nan jibbame. Kunoo intala kanan ulfaa'ee mana namaa jalatti dahe. Har’ammoo; bakkan dhufee as gahee dagattee isheenis qalbii dhabaa jirti. Intala koo! Ati gorsa dhageessa. Abbaa barbaade haa ta'u, dhiira amantee hoteela waliin hinseenin. Seentus ala taa'i. Dhugatiis nyaatas hin fayyadamin. Adoochanii of si wallaalchisanii dhimma sitti bahu. Sana booda, kunoo akka koo kana irbaata dhukkubaa taatee gatamtee, jibbamtee goodaatti hafta. Gorsa koo kana hin tuffatin si fayyada. " Imimmaan ishee dhankal dhankal goote. Anillee garaa dadhabeen wajjiin boo'e. Na mararte. Battaluma Dr Masfinan yaadadhe . Haagalatoomu baay'ee fedhiikoo hindaangessine. Kana boodaa of eeggannoo cimaa akkan gochu qabuuf ofan qopheesse. Bishaan qiceefii dhiqatte. Xiqqoo tasgabboofte. Buna danfiseen osoo laaqana nyaachuuf qophiitti jirruu bilbilli koo iyyite. Nan kaase. "Ammaan tana akka dhuftun barbaade. Dhimma imala keetii waan dubbannutu jiraa!" jette. Faddaaltuu tiyya. Dafeen ka'ee gara isheedhaan wal beellamneetti fiige. Kallattiin isheedhaan wal arge. "Firii" jette ...Amaarinyaa isheetiin waan ta'e natti himuuf sagalee ciratte. Yoon as garagalu, Adaadoo dhaabbattee natti seeqxun arge. Waanti deemaa jiru naaf higalle. Passportiikoo fuutee natti laatte. Osoon gaggaragalchee ilaaluu, duubaan harki wayii ija ukkaamsee na qabe. Bakkan taa'uu ka'een, adaadoo jedhee iyya kute. " Eechabaakeetii" jettee kolfa ishee keessaa fuute. Gurratti na jedhe. Afuura nama gubu. "Ana dr Masfin" jedhe.Qaamnikoo hundi, waan addaan caccabee adda adda na hiikame natti fakkaate. Ofqabuun dadhabe. Na gadi dhiise fuuldura kootti darbee ijaajje. "Firii dhimmi imala keetii erga hafee tureera. Sitti himuu dhiisuu koof dhiifama. Dr Masfin garuu nama gaariidha. Sijaalata. Kanarra homaa hin dubbadhu. Jabaadhu" ijaan dr. Masfin ilaalte." Baga gargaaramte" jettee achumatti na dhiiftee sokkite. Faddaaltuun. Ol jedheen ilaale. "Eeyyee ana. Erga gaafa akka deemuuf jirtu natti himteetii bilbila kee keessaa lakkoofsa faddaaltuukee argadheen fudhe. Isheefis bilbileen wal arge. Qarshii isheen barbaaddu kenneefiin akka isheen dhimmakee cuftu godhe. Kana gochuun koo immoo akka ati narraa hinfagaanne waanan barbaaduufi. Sin jaaladha. Waanan gochaa ture mara dabaaf miti. Hagam obsa, ciminaaf ofittiamanamummaa, cichoomina akka qabdu baruufani. Na amani ati dubree ajaa'ibaati. Jaalalatti of kennitee waan fedhiikoo akkan raawwadhuuf naaf hin eeyyamne. Ati jaalalas, ejjennoo kees nama wal faana baate. Sana caala si dirqamsiisee waan fedhe gochuun danda'a ture. Kutannoon keessa kee jiru akka humna qabun bare. Jaalalan malee xiiqiidhaan moo'uun hindanda'amu. Tokkoon tokkon guyyootan itti simadaale keessatti; cimina Firii shamarree hundaafan hawwe. Ati kennaa koo addaati. Firii dhamaatii koo! Firii dadhabbiikoo, Firiin baraan kana booda jiradhee irraa sooradhu. Firii ishee gatii guddaa qabdu. Firii ishee yeroo itti Firii laattu beektu." Jedhee natti marame. Adaadoon lamaan keenyaa walitti haammatte. Maatii walii keenyaa eeyyamsiifneee, eebba argannee seera guunnee, warra jiruu walii qooddatu ta'uuf harka wal qabannee waadaa jaalalaatti dhaamne. Maaluu taanaan gatiikee hinxiqqeessin. Gaafas meeshaa taphaa osoon taane, meeshaa gati-jabeessa taata. Gatii guddaaadhaan barbaadamta. Bakka guddattis argamta. GALATOOMAA

WAAN DHUGAA JAALATTUUFI !
Humnas qabaattee miti, kan bishaan si dadhabu.
Bareeddees kaarruu miti, kan biyyi siif gaggabu!
Atoo hoogganaas miti, hin baranne doofadhaa.
Xuriiyyuu hin dhiqattuu, uffannikee moofadha.
Faannikee babbaqaqaan, saantima fayyaa galchaa
Dibatteen haxaawwattu fuulli keetuu daalacha.
Si jaalatu si faarsu, akka koodee tiruutti
Teessoorraa ol siif jedhu akka mootii biyyaatti!
Dulloomtee raagdeefoo, haarrii hin biqilchine.
Sooreessa siin jechuuf, qottee hin dilbeechine!
Waa'eedhumtikee kuni, raajiidha nama dhiba!
Iccitiin isaa hin baramu, akka qixxaa irra dibaa!
Warri biyya bulchanuu, warreen qondaalaaf mootii
Amma kee hin kabajamu, warri akka soddaa kootii.
Maal? akkamiitti, maaf? jennee gaafannus kalee,
Iccitiin isaa as dhiyoodha, hubannee reef nuu galee!
Dhugaaf kakattee duutaa, bubbee nagaa bubbista.
Gad jeettee harka fuutaa, xiqqaaf guddaa dubbista.
Maalumattuu hin sharaftuu, dhugaadhaaf dhagaa baattaa,
Qooqxee midhaan lagattee, garaakee duwwaa kaatta.
Guddaa ormaa hawwitee, xiqqaa kan kee hintuffattu,
Garaan kee gaarii yaadaa, hamaa namaan dubbattu.
Dhoksaan nuun si jaallannu, kan lubbuu siif wareegnuufi,
Icciitii biraa hinqabnu; Waan dhugaa jaalattuufi!

Dirqiin Kiristaanessuu Marsaa 1ffaa (1189_1529) Gadaa Mootuummaa Zaaguwee keessa Muslimoota dirqiin Kiristaana godhamaa akka turan seenaan ni addaassa. Barri mootummaa zaaguwee naannoo Bara 937_ 1137ALA gidduudha.Teessoon mootummaa Zaaguwee Roohaa(kan booda Laalibalaatti jijjiiramte) dha.Muslimoonni yeroo bara 1000 irraa 1267 keessatti naannoo sana keessaa bakka addaatti argamu turan.Fkn,Naannoo Harar,Haroo laangaanoo fi baatee kaasuun ni danda'ama.Dabalataan Tigiraayi Waagar Harriibaa fi Indirtaa keessas jiraataa turan. Dhiibbaa Yeroo Mootummaa Zaaguwee Muslimoota Kiristaanessuuf godhame gabaabsine yoo ilaalle.. Zabana Aangoo Mootummaa Garba Masqal Laalibalaa bara 1189-1229 tti yeroo kana gidduutti Muslimoonni lakkoofsaan Kuma 20 ta'an laalibalaa irraa buqqaafamuun Kiristaanonni iddoo isaani qubsiifamaniiru.Sababni isaan buqqaafamanis Islaamummaa gadi dhiisuu waan didaniifi. Dabalataan naannoo bara 1077 _1092 gidduutti Masjiidota Baay'eetu Jijjifame.Muslimoonni barnoota akka wal hin barsiifneeefis dhiibbaan guddaan irratti godhamaa ture.
Dirqiin Kiristaanessuu Bara Aangoo Atsee Yakuunuu Amlaak (1270-1285 A. L.A)
Mootichi kun akkuma aangoo qabateen Mootummaa Islaamaa"Ifaat"jedhamtutti duulee bane,Muslimoota baay'ees ajjeese.Haa ta'uu malee qabsoo Muslimoonni isa ofirraa qolachuuf godhaniin akka barbaadetti abjuu isaa osoo hin mirkaneeffatin bara 1285 A.L.A du'e.
Dirqiin Kiristaanessuu Bara Amda Tsiyoon (1312-1342 A.L.A)
Eega Mooticha Habashaa Yikuunuu Amlaak du'e ilmi isaa Yajbiyaa Tsiyoon(1285-1294) jedhamu aangoo qabate.Eega inni du'ee immoo ilmaan isaa aangoo irratti waldhabuun wallolaa turan.Booda irraa amdatsiyoon aangoo qabate.Kanaan booda hojii isaa Muslimoota lafa irraa daguuguu fi Kiristaanota bakka buusuu jalqabe.Kanaanis Mootummaa Islaamaa "Fatgaar" jedhamtu itti duulee cabsee qabate.Bara 1316/17 tti naannoo Daamotaa kan qabeenyaan badhaate Weeraree tooyannaa isaa jala galche.Ummata Hadiyyaa kan Islaama turanis namoota hedduu weeraree ajjeese.Amda Tsiyoon bulchiinsa Mootummaa Kiristaanaa babaldhisuuf lola Muslimoota irratti bane ittuma fufe.Masjiidota hedduu diige,Haarawas akka hin ijaaramneef dhorge.Qabeenya Muslimoota garmaalee saame.Mootichi kun Muslimoota Miidhuu irratti daangaa darbe.Namoota Kiristaanummaa irraa gara Islaamummaa dhufan gantoota Kiristoos jechuun Mormaa fi Miila walitti hidhuun adaba adda addaa isaan irratti adeemsisaa ture. Yeroo inni Muslimoota akkas godhu kana Muslimoonnus hin callifne. Amma danda'anitti ofirraa faccisaa turan.
Dirqiin Kiristaanessuu bara Daawit Seef Ar'ad (1380-1409)
Bara 1380 ALA Mootichi Niwaay Maaran duunaan Daawit aangotti ol bahe.Innis akkuma abbootii isaa duula farra Islaamummaa fi Kiristaanessuu itti fufe. Sebtember 1381 Woraana qopheessee gara Asawaanitti qajeele ;Woraanni bakka "Urbaan"jedhamu gahee Muslimoota irratti miidhaa guddaa geesise.Daawit bara 1397/8 ALA irraa jalqabee Muslimoota irratti duula isaa bifa haaraan jalqabee. Kanaanis namoota hedduus fixe.Qabeenya isaanis balleesse.Kitaabota Islmaatis gubaa ture.Ummanni hedduun Kiristaanummaa akka fudhatan dirqee jira.Booda irra Muslimootatti gaafa jabaatan qabsoo diina of irraa deebisuuf godhaniin Qabeenya saamame deefachuu danda'aniiru. Mootichi kun (Daawit)Woggootii 20 guutuu Muslimootaa faccisaa(barbadeessa ) ture.Masjiidota diigee bakka sanatti Bataskaana ijaaraa ture.Booda irratti biyya Muslimootaa loluuf osoo gara Adal deemaa jiru bara 1409tti ajjeefame. Qabsoon mootanni kun godhan kan Siyaasaa qofa akka hin jenneef bakka Muslimoota irraa buqqaasan,Muslimoota irraa ajjeesan,Masjiida irraa guban Kiristaanotaa fi Bataskaana buusu.Kun dirqiin Kiristaanessuu akka ta'eef ragaa guddaadha.Osoo Siyaasa qofaaf ta'e maaliif Kiristaanota iddoo Muslimoota irraa dhabamsiisan qubsiisu?Maaliif bataskaana iddoo Masjiida irraa diiganitti ijaaru?
Dirqiin Kiristaanessuu Bara Atsee Zar'a Ya'aquub (1424_1458)
Mootichi kunis dabaree isaa akkuma isaan duraatti Muslimootatti roorrisaa ture. Lubbuu Muslimootaa baay'ee galaafateera,qabeenya isaanis baay'ee saameera.Kana qofatti yoom dhaabbate Mooticha Adal Shihaabuddiin Ahmad ajjeesuun Foon isaa cicciree naannoo adda addaatti erge.Mootummaa Islaamaa" Hadiyyaa" jedhamtus weeraree Muslimoota hedduu galaafate;Akka isaan gibira kaffalanuufis dirqama irra ka'ee.Dabalataan Muslimoonni Uffata woraanaa akka hin uffanne,Meeshaa woraanaa akka hin qabanne,Farda kooraan akka hin yabbanne irratti murteessee ture.Kana hunda wanti godhaa turaniif Muslimoonni dhiibamanii akka Kiristaanummaa fudhatanuuf jedhaniiti.Haa ta'uu gidiraan kun hundi Muslimoota arka hin kennisiifne inuma onnee itti horee, akka amantii isaaniitiif qabsaa'an isaan godhe.Booda irrra dhiibbaan gaafa guddachaa deemu Gooticha fakkii hin qabne,Kan eega inni du'ee Jaarraa shan(Woggaa 482) booda diinni maqaa isaa kaasuu sodaatu,Inumaa nama maqaa isaa qabu kan sodaatu, tokkichi qixxee Miliyoonaa ,Oromticha onneen Sibiilaa,kan Imaammaan jaarraaleef ya'an dhaabsise Ahmad Ibnu Ibraahiim Al Gaazii(Ahmad Giraanyi) as baase.....Waa'ee Imaamu Ahmad(Ahmad Giraanyi) fuulduratti qabannee dhufna.
Dirqiin Kiristaanessuu bara Astee Libna Dingil (1464-1540)
Mootichi kunis Kiristaanotaa fi Abbootii amantaa Kiristaanaa qindeeffatee iddoo mootota isa duraatiin osoo hin qabamin hafan ga'uufi kan guutumatti hin hin qabannes qabachuuf karoorfate hojii jalqabe.Kanaanis Mootummaa Adalitti duulee cabsuun Muslimoota hedduu fixe,Magaalaa isaanis ibiddaan gubee ganda guutuu ona godhe.Muslimoota lafa dhiphoo Fatagaarii fi Adal jedhamtu jidduutti itti marsee gara laafina tokko malee Mangoddoo,dubartii fi Ijoollee dabalatee lubbuu kuma kudha lama(12,000) galaafate.Namoonni gariinis isa baqaaf bosona seenuun achitti beelaafi dheebuun dhuman! Kana qofatti yoom dhaabbate! Mootichi kun soddaa isaa nama Dagalhaan jedhamuuf woraana dhibba jaha (600)kennuun akka inni Muslimoota Fatagaar weeraru ajaje. Innis akkuma ajajametti Muslimoota baay'ee fixuun Qabeenyaa fi dubartoota booji'ee bakka irraa dhufetti galuuf karaa buhe.Yeroo kana Gooticha sodaa hin qabne Ahmad Ibnu Ibraahim (AhmadGiraanyi )Namoota muraasa qindeefate karaatti isaan fuuldura bahuun woraana keessa namoota 484 booji'e.Muslimoota booji'amanii fi qabeenya isaanis arkaa deebise.Kana booda gootichi kun diinota duraan Muslimoora boochisaa turan akkaa fi bakka ishee dhorguun addaan facaase.Rabbiin gadda jaarraa afurii oliif Muslimoota irraa ture isaan gammachuutti jijjiire.Booda irra Woggooti kudha Shaniif(15) Somaaliyaa,Jibuutii,Erteraa fi Itiyoophaa biyya tokko gochuun haqaan bulchaa ture.Olaantummaa Mootata Kiristaanaa kan duraan turte biyyee nyaachise.Duula hunda irrattis mirgaan galaa ture.Injifannoo inni galmeesse keessaa kan Addunyaa ajab! jechisiisee, kan namoota baay'eef liqifamuu dide,Dhugoomsuuf rakkatanii kijibsiisuuf ragaa itti dhabanii maqaa isaa xureessan lola shuburaa kureeti.Innis akkana ture:
Ahmad ibnu Ibraahim(Ahmad Giraanyi) ijoollummaa isaa irraa jalqabee gidiraan Mootota Kiristaanaatiin Muslimoota irra ga'aa jiru argaa,dhaga'aa waan guddateef qalbii Isaa keessatti diinummaan isaani Siidaa akka Tulluu Kilamanjaaroo dhaabbate.Gaaf tokko gubaa abbootii kiyyaa kana ni kaffaladha jechaa onnee xiiqiitiin guddate. Yeroo umriin isaa 21 ga'u akkuma karoora isaatti hojii jalqabe.Bara 1527 tti Kiristaanota Mootummaa Islaamaa Ifaat weerarii jiran lolee daaraa gochuun achi keessaa baase. Dargageessi Umrii 21 kun injifannoo isaa tokko jedhee jalqabe. Itti fufuun lola marsaa lammaffaatiin Mootummaa Islaamaa Fatagaar kan Mootata Kiristaanaatiin weeraramtee jirtu isaan jalaa bilisa baase. Bara 1529 tti woraana isaa fudhatee gara Dawwarootti qajeele.Achiitis injifannoo argate, milkiinis xumure. Iitti aansee Baaleetti tarkaanfate.Achitis ijnifannoon isaa itti fufe.
Lola shunburaa kure
Lolli shunburaa kure bara 1529tti ALA, Adaamaa fi Bishooftuu gidduutti, naannoo laga Mojootti,gidduu Astee Libna Dingil Mooticha Kiristaanaa fi Goota onneen Sibiilaa Imaamu Ahmad Ibnu Ibraahim (Ahmad Giraanyi)tti geggeeffame. Gama Asteeti Dhaadannoo" hardha booda duulli hin jiru "jedhu qabachuun Maqaa nama Muslimaa dachuu Biyyattii irraaa barbadeessuuf woraana kuma dhibba lamaa fi kuma kudha jaha (216,000) qabatanii dhufaniiru. Gama Oromticha Ahmad Ibnu Ibraahimii immoo dhiironni dhiirummaa malee baay'inatti hin amanne kumni kudha lamaa fi dhibbi shanii fi jahaatamni(12560) qofti qophii xumaraniiru. Baay'inni garee lammaanii yoo wolbira qabame Muslima tokkoof namoota 17 tu dhiyaata jechuudha. Garaagaru mmaan guddaan kun gidduu isaanii jiraatus turtii sa'atii muraasaa mooda Muslimoonni kumni shan woreegaman, Waraana garee faallaa irraa immoo kuma kudha lamatti kan dhiyaate daandii irraa maqsaniiru.Gareen faallaa kana ta'uu yoo argu kan afan miila nu baasi jedhan(ni baqatan). Muslimoonniii fi Imaamu Ahmadis injifannoo isaani mirkaneeffatan..... Yeroo kana irraa kaase Amma walakkaa jaarraa 19ffaa ga'utti Muslimoonni Mootota Kiristaanaa irraa boqonnaa fudhataniiru.Sababni isaas amma yeroo kanaatti caba jaarraa kudha 16ffaa keessatti caban fayyuu hin dandeenye.Garuu jaarraa 19ffaa walakkaa ol irraa kaasee amma yerooo dargiin kufuutti ammas boqonnaa hin arganne ture. Sababaan isaas Mootonni Habashaa kanneen Kiristaana ta'an biyyoota dhihaa kanneen akka Faransayi,Purtugaal,Ingilizii fi kanneen biroo irraa Meeshaa woraanaa kadhachuun Oromoo fiMuslimootatti duuluun Kiristaanessuuf yaalii waan jalqabaniifi.Bara sana keessa dhiibbaa akkamiitu ummata Islaamaa irra ga'aa ture isa jedhu armaan gaditti kan ilaallu ta'a.
Dirqiin Kiristaaneessuu marsaa 2ffaa(1855-1973)
Dirqiin Kiristaanessuu Bara Atsee Tewodroos 2ffaa(1855-1867)
Maqaan isaa Kaasaa Hayluu jedhama.Inni shiftaa Bosona jiraatu ture.Osoodhuma bosona jiraatu nama gurmeeffatee mootummaa fonqolchee aangoo qabate.Maqaa Tewodroos 2ffaa jedhus yeroo aangoo qabutu achumaan ofitti moggaase.Mootichi kun Uumamumaan nama gara jabeessa,kan namaaf hin dhimmamne,Amala akka maraatummaa qabuudha.Yeroo maraatummaan isaa itti kaate namoota isatti dhihaatan illee marartoo tokko malee ajjeesa.Fkn yeroo tokko Gondar keessatti Qeesonni 450 dibbee tumaa isa simachuuf osoo dhaabbatanuu itti dhukafamee akka ajjeefaman ajaje.Akkasitti hundi isaani bakka tokkotti dhuman. Namni Qeesota Kiristaanota biratti kabajaa qabdu akkas godhe Diina isaa(Muslimoota) akkam akka godhu tilmaamuun nama hin dhibu. Wantoonni inni Muslimoota irratti hojjate baay'eedha.Mee muraasa isaa yoo ilaalle: Muslimota ajjeesuu,Masjiida gubuu,fkn Masjiida guddaa Goondar keessatti argamu ibiddaan gubee balleesse.Minilik akka na jalaa miliqu gootan jechuun Hayyoota Oromoo bebbeekamoo namoota 24 yaamee harkaa fi miila irraa ciree osoo lubbuun keessa jiruu qileetti darbate. Gochoonni isaa kanaan wolfakkaatu baay'eedha.Yeroo tokkos Qote bultoota 1700 badii tokko malee walitti qabee ibiddaan gube.Sababaa dhuma kanaaf woraanni isaa duraan kuma shantama (50,000)ture osoo baduu kuma shan (5000) qofatti gale.Booda irra ofumaaf ofis ajjeese. Muslimoota baay'ee waan jibbuuf ollaa Kiristaanotaa akka hin jiraannes murteessee ture. Namoota murtii kana didan manatti walitti qabee ibidda itti qabsiise.Garii immoo dhiira miila irraa cire, dubartii harma irraa mure.Aalima Gudduu Sh/Umar Aadam waan Islaamummaa nama barsiisaniif ibiddaan gube.Muslimoonni dirqiin Kiristaanummaa akka fudhatan ajaje,Yoo fudhachuu didan immoo woggaa 3 keessatti akka biyya gadi dhiisan dirqisiise.Sababa kanaan naannoo inni Bulchu irraa Muslimoonni kumni shattamni (50,000) gara inni hin bulchineetti(Arsii fi Jimmaatti) baqataniiru. Tewodroos Itoophiyaafi Kiristaanummaan walitti hidhata yaada jedhu qaba ture. Yeroo nama hunda Kiristaana gochuun hin danda'amuu hubatu 'Muslimni Kiristaana hin ta'in hunduu fincilaatti lakkaa'ama' jedhee hanga dhumaatti kallattii hundaan ittiin loluu eegale.
Dirqiin Kiristaanessuu bara Atsee Yohannis 4ffaa(1873-1889)
Mootota Kiristaanaa keessaa kan akka isa kanaatti Muslimoota darare hin jiru. Kiristaaummaa babal'isuuf jechas waan baay'ee hojjate.Keesuma Muslima Kiristaanessuuf wanti inni hojjate lakkaawame hin dhumu. Bara 1878 bakka Booruu Meedaa jedhamtutti Qeesota walitti qabee, yaada armaan gadii kana irratti waliif galuun addaan bahan. "Muslimoonni hundi Kiristaanummaa fudhachuun dirqama isaaniiti;Woggaa sadii keessatti Kiristaana ta'uu qabu ta'uu yoo baate ajjeefamuu qabu." Booda woggaan sadan jedhame dhume,Muslimoonnis Islaamummaa isaani gadi dhiisuu didan.Kana irratti Muslimoota Kuma shantama (50,000) bakka tokkotti fixe.Gariin biyyoota ollaatti baqatan.Namoota baqatan keessaa Kumni sadii(3,000) karaatti beelaa fi dheebuun lubbuu isaani dabarte.Mootiin Wolloos dirqiin Kiristaana godhame.Yoon fuchuu dide sababa kootiin ummata wolloo fixu jedhee waan sodaateef osoo hin jaallatin dirqiin fudhachuu danda'e.Yeroo kana isaa waliin namoonni baay'een dirqiin Kiristaaneffamani. Bara 1880 Dh.K.B tti Muslimoota kuma shantama (50,000), warra amantii duudhaa kuma digdama (20,000) fi Oromoon walakkaa miliyoonaatti (Kuma dhibba shanitti)dhihaatan Dirqiin Kiristaana godhaman.... Hardhas maqaa jijjiirratee of ammayyeesse dhufe malee dinqiin amantii jijjiirsisuun numa jira. Garuu inni ammaa akka isa durii sana lola qaama irratti banamuun qaama madeesse,dhiiga dhangalaase,lubbuu baasu osoo hin taane lola sammuu irratti banamuun sammuu adoochee lubbuu Iimaanaan jirtu du'u kufuriitti jijjiiruudha. Keessumattuu lolli kun dargaggoo lafaa dhufaa abdii boruu ta'e bakka isa hooqsisu hooquun akka waan isaaf yaadanii fakkeessuun qoraan ibiddaa akka ta'u godhaa jira.Qaamni(murni)dargaggee fi daa'imaan kufe immoo carraan deebi'e ka'uu baay'ee xiqqaadha. Eeyyan siluma qabsoon tooftaa adda addaa barbaada.Isaanis tooftaa yeroo fi dhaloota ammaa wajjin walfakkaatu qabatanii as bahanii jiru.Isa kanaaf immoo deebii yeroo kanaafi dhaloota kanaan walmadalu qoratanii,yaada kuusanii,baasanii ,buusinii furmaata waaraa dhiheessuun hojii guddaa gateetti hayyoota Islaamaa fi ummata Islaamaa bal'aa irra jiruudha. Dubbichi amma osoo hidda gadi hin fageeffatin furmaata hin argatu taanaan akka dhukkuba Covid 19 tatamsa'ina guddaan biyya weeraruuf deema.Kanaaf yeroo dhuma inni ga'e guyyaa lamaa fi sadi qofa iyyuu dhiifne furmaata waaraa barbaaduun barbaachisaadha.
Dirqamaan Kiristaanessuu Naannoo Harar(Harargee)
Bara 1887 Minilik loltoota isaa qabatee meeshaa Xaaliyaaniifi Faransaayiitiin mootummaa Islaamaa Harar dadhabduu kan yeroo hunda nageenya labsituun lole. Ummata Harar harka dhukaasa xiqqoo kan Misra achitti dhiise qofatu jira. Lolichi bakka “Calanqoo” jedhamu Dhiha magaalaa Hararitti argamu keessatti geggeeffame. Lolattiin Muslimoota Oromoo biratti “Calii Calanqoo” jedhamtee beekamti. Kan itti fedhame ajjeechaa, barbadeessuufi gubuun baay’achuu irraa kan ka’e calanqoo dhabamsiiseedha.Guyyaa sana Muslimoota Kuma shantu(5000) dhume. Mammaaksi beekamaan "Akka miila Bakar Waaree ta'e" jedhamus guyyaa kana jalqabe.Sababni isaas Bakar Waaree osoo lolaa jiru Miilli irraa cite,bade.Booda eega lolli xumuramee Miilli kee meerre ?jedhamee yoo gaafatamu yeroo ittii citee fi eessatti akka cite akka hin beekne hime! Guyyaa sana Hafizoota (namoota Qur'aana guutuu mataatti qabatan )faatu wareegame. Garuu namoota baay'ee biratti lolli kun Oromummaa qofa akka waan bu'uura godhateetti ilaalama.Dhugaadha lolichi Oromummaas balleesuuf kan kararoorfateedha.Garuu sababaan inni geggeefameef inni guddaan Islaamummaa irraa isaan deebisuuf jedhameeti.Kanaaf wanti ragaa nuuf ta'u immoo Minilik yeroo Ummata dirree woraanaa irratti fixee ka'u gara Magaalaa Harar deemuun Masjiida gubbaatti ol bahee achi gubbaa dhaabbatee fincaane.Eega sana Masjiidni sun achii diigamee Bataskaanni Gabre'eel jedhamu akka achitti ijaaramu godhe.Akkan Manguddoota Harargee irraa dhaga'etti Ayyanni yeroo ammaa Qulubbiitti woggaa keessa yeroo lama geggeeffamu injifannooo guyyaa sana Ummata Harargee irratti argatiif Rabbiin galateeffachuudha. Anis namoota ayyaanicha kabajuuf Finfinnee irraa garas deeman yeroo baay'ee argaan ture. Baay'ina Konkolaataa achitti deemuu irraa kan ka'e sodaa balaa tiraafikaatiif Magaalota Harargee baay'ee keessatti yeroo sana sochiin ummataa baay'ee xiqqaata.Fkn Ijoolleen mana barumsaa akka hin deemne taasifamu..... Hubachiisa Gochoonni Minilik Muslimoota Irratti Raawwate Kana Qofa Jechuu Miti, Gochoonni Isaa Waan Dubbatamee Dhumuu Miti Kan Inii Arsiitti Fi Baalee Fu Kkf Raawate Seenaarra Ilaalaa Kun Akka Fakkeenyyaatti Kan Isiniif Dhiyaateedha.
Dirqiin Kiristaanessuu Bara Hayla Sillaasee.
“ lammii itiyoophiyaa ta’uuf kiristinnaa ka’aa”
Yaada jedhu kana galmaan gahuuf dhaabbata ijaaranii muslimoota gara ortodoksiitti jijjiiruuf yaalii taasisaniiru. Kana males aadaa fi afaan amaaraa qofa akka ta’uuf yaalii guddaa godhaniiru. Ammas qabeenya muslimaa kan inni ta’abee dafqa ofiitiin argatan harkaa guuruun tajaajila bataskaanaatiif akka oolu godhaniiru. Muslima dachii kanarraa balleessuuf yaaliin jarri hin goone hin jiru, Kanneen dirqiidhaan kiristinnaa kaafaman keessaa akka fakkeenyaatti yoo fudhanne phaaphasiin walloo manneen barnootaa mootummaa keessatti daa’imman muslimaa walitti qabee cuuphuun kiristinnaa kaaseera. Kunis kan ta’e bara 1944 tti ture. Kana qofaa miti muslimni akka barnoota hin arganneef dhiibbaa guddaan taasifameera. Mootichi hayla sillaasee yeroo san ergaa akkana jedhu dabarsee ture, “ yoo barate ni dammaqa, yoo dammaqe ni falmata \ ni gaafata” kanaaf akka hin baranne jechuun muslimoota gabatee barnootaarraa haqeera. Muslimoota boodatti hanbisuuf yaalii taasiseera. Egaan kun hunduu kan muslimoota irratti raawwatameef akka muslimni biyya kana keessatti gahee tokko hin qabaanne, akka lammii lammaffaatti of ilaalu godhuufi. Gochoonni warri habashaa nurratti raawwatan yoom kana qofa muslimni akka qabeenya hin horanneef akka harka duwwaa tahuufis irratti hojjatameera, nama muslimaa qabeenya qabu irratti gibira humnaa ol irratti fe’uun harkaa guuranii hiyyumaatti deebisaniiru. Kana hundaa seenaan ragaa nibaha.

Ganda Beeyladootaa
Bulchaa Ganda Maanoor kan ta’e, Obbo Joonsi, galgala saniif mana handaaqqoo kan cufe ta’ullee, garmalee machaa’ee waan tureef, hulaa xixiqqoo cufuun ija dura hin dhufne. Ifa faanosii harkatti qabatee turerraa asiif achi calaqqisaa deemuun gargaaramuudhaan osuma gatantaruu gara manaa qajeele. Balbala gara mana duubaa bira yoo gahu, boottii isaa achi lukarraa of darbatee, gara kushinaa deemuudhaan biiraa ishee dhumaa takka eega fudhatee booda, gara kutaa ciisichaa bakka haati warraa isaa kurruufaa itti jirtutti ol qajeele. Akkuma ibsaan kutaa ciisichaa dhaameen, mooraa beeyladootaa qe’ee san keessa jiran hundattuu shokoksuu fi batattisuun eegale. Booyyeen abshaalli bifaan adii fi umriin dulloomaa ta’e, kan maqaan isaa Meejarii jedhamuun beekamu tokko, kaleessumtii isaa abjuu bitaa ta’e wayii arguu fi kanas beeyladoota hunda waliin mari’achuu akka barbaadu guyyaa sana dubbatamaat oole. Walgayiin kunis, akkuma Obbo Joonsi rafeen, mooraa beeyladootaa guddicha keessatti akka gaggeeffamu walii galamee ture. Jaarsichi Meejariin (irra caalaa maqaa kanaan kan beekamu ta’ullee, maqaan ifatti baheef Bareeda Wiiliingidan kan jedhu ture) hedduu kabajamuu isaatirraa kan ka’e, beeyladoonni hundinuu waanuma inni dubbatu dhagahuuf jecha hirriiba sa’aatii tokkoo dhabuudhaaf baayyee qophii turan. Mooraa sana keessa, gara cinaa tokkotti, lafa akka iddoo waltajjiif ta’utti olkaafamee tole gubbaa, teessoo citaarraa tolfame tokkotu jira. Meejariin achi gubbaa taa’ee isaan eegaa ture. Umriin isaa 12 kan ta’e, Meejariin, furdinni qaama isaa fi qarriffaan isaa eega qarameefii ture sun, haga maqaa isaa ‘Bareeda Wiiliingidan’ jedhamuu san geessisuu baatanillee, garmalee simbooqabeessummaa fi hayyummaan booyyee kanaa shakkii keessa kan galuu miti. Osoo hagamuu hin turin, beeyladoonni biroos gara mooraa ol seenuudhaan, akkuma filannoo teessuma isaaniitiin iddoo qabachuu eegalan. Dursee kan gahe saroota sadan Biluubeel, Jeesii fi Piinchar jedhamaniidha. Itti aansuudhaan, booyyeewwan hafan seenuudhaan citaa waltajjii fuulduratti tuulamee jiru gubbaa dhaqanii tataa’an. Achirraan, handaaqqonni seenuudhaan foddaa gubbaarra quphanan; simbirroonni dagalee gubbaa qubatan; hoolonni fi loowwan ammoo booyyeewwan duuba ciciisuudhaan alala guuruu isaanii itti fufan. Itti aansuunis, faradoon lamaan gaarii harkisan, kan Booksar fi Kiloovar jedhaman, suuta jechaa ol seenuudhaan citaa gubbaa, akka beeylada xixiqqoo achi keessa lixanii turan irra hin dhaabanne of eeggachaa, gadi ciisan. Kiloovar jechuun farda qaamaan gabbattuu taatee fi umrii walakkeeffatte yoo taatu, eega ilmoo afur dhaltee as qaama bakka duriitti deebifachuu hin dandeenye turte. Booksar ammoo farda baayyee guddaa, kan dheerina haga meetira 1.80 qabu yoo ta’u, jabinni isaatis haga faradoo lamaatii gadi hin ta’u. Sararri adiin funyaan isaatirra gadi bu’u tokko fuula isaa bifa gowwaa wayii kennuufillee (dhugumaanis garuu warra abshaala jedhaman keessas hin turre), amala isaa ejjannoo qabaterraa maquu dhiisuu fi akka malee hojjechuu isaatiin baayyee kabajama. Faradoota lamaan kanas hordofuudhaan kan ol seene re’ee adii Muuriyeel jedhamtuu fi harree Beenjaamiin jedhamuudha. Beenjaamiin, mooraa san keessatti umriidhaan hangafticha yoo ta’u, amala dafee aaruutiinis ni beekama. Beenjaamiin baayyee hin dubbatu; garuu ammoo gaafa muraasa dubbatu sanis waanuma nyakkisaa ta’e dudubbachuuf qofa ture. Fakkeenyaaf, waan inni himatu keessaa tokko, “waaqni eegee kan naaf kenne, tisiisa ofirraa akkan ittiin dhoowwuufi. Dhiyeenyatti ammoo, eegeen kiyyas, tisiisnis ni badu” jedha. Beeyladoota jiran san hunda keessaa kan gonkumaa hin kolfine isa qofa; “maaliif hin kolfine?” jedhamee yeroo gaafatamus, “waan nama kolfisiisu tokkollee hin agarre” jedha. Beenjaamiin waan kana amanee himachuu baatullee, Booksar baayyee jaalata, baayyee leellifatasi. Lamaan isaaniis, Dilbata yeroo hundumaa, kaloo lafa qonni irratti gaggeeffamuun gamatti jiru tokko keessa, jechi tokko afaanii osoo isaan hin bahin wajjin dheedaa oolanii galu. Akkuma faradoonni lamaan gadi ciisaniin, ilmaan daakkiyyee, kan haati jalaa badde, sagalee humna hin qabneen cuwwisaa, oliif gadi mimil’achaa fi iddoo teessumaa kan beeyladoonni biroo tasa itti irra ejjachuu hin dandeenye barbaaddachuu eegalan. Akkuma Kiloovar bakka ciistetti luka ishee dhedheeraa isa fuuladuraa san walitti deebisuudhaan iddoo teechumaa fi eegumsaa geengoo tokko qopheessiteefiin booda, ilmaan daakkiyyee sunis achi keessa mimmijeeffachuudhaan gara hirriibaatti lixan. Sa’aatii gara dhumaarrattis, gaangeen adiin Moolii jedhamtu, kan bareedinaa fi gowwummaa isheetiin akkasumas Obbo Joonsiif gaarii harkisuudhaan beekamtu, bifa fokkisaa ta’een sukkaaraa fi waan afaanii qabdu alanchaa gara iddoo walgahii ol seente. Fuuladura gara waltajjiitti dhiyaachuun iddoo eega qabattee booda, gunfura diimaa ittiin faayamtee jirtu san agarsiifachuudhaaf jecha gamada ishee adii san olii gadi daddarbachuu eegalte. Beeyladoota hundarraa barfatee kan achi gahe ammoo adurree argaadhaan furdoo fi qaamni ishee geengoo fakkaattu takka. Adurreen tunis akkuma achi geesseen, iddoo ho’aa ta’e barbaaddachuudhaan Booksarii fi Kiloovar gidduu eega of suuqxee booda, dubbii Meejariin dubbate takkallee osoo gurra itti hin laatin korrisaatuma dabarsite. Sa’aatii kanatti beeyladoonni hunduu wal gahanii turan, Moosasiin alatti. Moosas jechuun arraagessa madaqfame yoo ta’u, battala sanatti mana simbirroodhaa isa gara mana duubaa jiru keessa rafaa ture. Akkuma beeyladoonni hundinuu teessuma isaaniif mijatu qabachuu isaanii fi haasaa isaa dhagahuuf baayyee qophiidhaan isa eegaa akka jiran hubateen booda, Meejariin kokkee isaa qulqulleeffachuun haasawa eegale: “Jaallan, waa’ee abjuu kiyya isa bitaa ta’e, kanan kaleessa galgala abjoodhee sana, isin hundinuu dhageessaniittu. Kan abjuu kiyyaa boodan itti deebi’a, saniin dura waanan jedhun qaba. Jaallan, ani kana booda ji’oota hagas mara isin waliin dabarsuu waanin danda’u natti hin fakkaatu; du’uu kiyyaan durattis, beekumsan haga har’aatti horadhe isinitti dabarsuun dirqama kiyya jedheen amana. Ani umrii dheeraa jiraadheera; bakkan kophaa kiyya kutaa ciisichaa kiyya keessatti dabarsuttis, yeroon yaada koo itti bilcheessu hedduu argadheera. Waa’ee jiruu lafa tanaatis qixa beeylada kamiituu hubadheera jedheen amana. Amma kanin dursee isinitti dubbachuu barbaadus waa’ee kanaati. “Egaa, Jaallan, hiikaadhumti jiruu keenyaa kuni maali? Dhugaa walitti himna yoo ta’e, jiruun keenya gadadoo fi dadhabbiidhaan kan guutameedha; gabaabaadhasi. Gaafa dhalannurraa kaasee nyaatuma hafuura nu keessatti hambistu wayii nutti laatamaa, warri hojjachuu dandeenyu ammoo haga humni keenya isheen dhumaa nu keessaa duguugamtutti akka hojjannu taasifamna. Gaafa humni keenya suni laafee tajaajila kennuu dadhabnu ammoo gara-hammeenya baayyee jibbisiisaa ta’een qalamna. Biyya Ingilaandi tana keessatti, beeyladni waggaa tokko eega guutee booda waan gammachuu fi bashannana jedhaman argee beeku hin jiru. Ingilaandi keessa beeyladni bilisa ta’e hin jiru. Jiruun beeyladootaa gadadoo fi gabrummaadha – dhugaan jiru kana. “Kuni garuu dhuguma seera uumaatii? Lafuma nu irra jiraannu tanatu baayyee hiyyeettiidhaayi, yoo xiqqaate jiruudhuma waan bu’uuraa qofti itti nuuf guutame dhiyeessuu dadhabdee? Miti, jaallan, gonkumaa akkasii miti. Biyyeen Ingilaandi gabbattuudha, qilleensi ishees bareeda; beeyladootaa fi waan lafa kanarra jiraatu hundaafuu kan ta’u, nyaata gahaadhaa ol ta’e qabdi. Qonni ganda keenyaa kuni qofti faradoo digdamii afurii ol, loowwan digdamaa fi hoolota dhibbaan lakkaawwaman qananii fi kabaja amma nuti sammuu keenya keessatti yaadneeyyuu arguu hin dandeenyeen jiraachisuu kan danda’uudha. Eegasuu maaliif jiruu gadadoo kana jiraachuu itti fufna ree? Waan nuti dafqa keenyaan oomishne hunduu ilma namaatiin nu jalaa fudhatama. Jaallan, deebiin maalummaa rakkoo keenyaatis achi keessa jira. Hundeen gadadoo keenyaatis jechoota lamaan ibsamuu danda’a, innis ilma namaati. Diinni nuti qabnu tokkichi fi inni dhugaa ilma namaati. Ilma namaa yoo ofirraa fonqolchine, hoongee fi roorroon nurra gahu hundee isaaniitirraa nurraa badu. “Uumaa lafarra jiru keessaa kan waa osoo hin oomishin waa hundaa nyaatu ilma namaa qofa. Aannan hin baasu, hanqaaquu hin buusu, humna gindaa harkisu hin qabu, ari’ee hilleentii takka qabachuu hin danda’u. Garuu gooftaa beeyladoota hundumaati. Hundaa hojiitti galfata; akkuma beelaan hin dhumneef waanuma xiqqoo lubbuu keessatti tursiistu itti laata; waan hafe hundumaa ammoo ofiif fudhata. Dafqa keenyadha kan biyyee gaggaragalchee lafa qotu; dikee keenya kan lafa sanis gabbisu. Garuu kuni hundi ta’ee osoo jiruu, nu keessa kan gogaa qaama isaatirra jiruun alatti qabeenya biraa qabu tokkolleen hin jiru. Amma loowwan as na fuuladura teteessan kuni, bara darbe qofa aannan liitira meeqa kennitan? Aannan silaa jabbiloota xixiqqoo isin dhaltaniif ta’uu qabu suni amma eessa jira? Waa tokko osoo hin hafin hundi isaatuu garaa diina keenyaa keessa gadi bu’eera. Isinis handaaqqonni, bara darbe kana qofa hanqaaquu meeqa buustan? San keessaa hoo meeqatu caacutii isiniif ta’e? Hanqaaquun argaa keessan jalaa dhabamsiifaman suni martuu gurguramanii Obbo Joonsi fi namoota isa jala jiraniif galii argamsiisaniiru. Atis, Kiloovar, ilmooleen fardaa ati dhalte, kan silaa dulluma kee kanatti si kunuunsanii fi si deeggaran suni eessa jiru? Hundi isaaniiyyuu gaafa umriin isaanii waggaa tokko gahu gurguramaniiru – yoomiyyuu tokkoon isaaniillee ijaan hin agartu. Ilmoolee afran dhalte sanii fi qonna kanarratti tajaajila kennite hundaaf galata kam argattee beekta – nyaata hafuura si keessatti hambisuuf ciramee sii laatamuu fi kutaa sitti cufamee bultu saniin alatti? “Jiruudhumti gadadoo tuniiyyuu ammoo haga qaamni keenya dandamachuu danda’utti akka jiraannu nuuf hin eeyyamamu. Ani ofii kiyyaaf gara saniin waanan boowuuf hin qabu – warroota carra-qabeessa ta’anii umrii kana gahan keessaa tokko waanan ta’eef. Ani umriin kiyya 12; ijoollee 400 olis horadheera. Kuni jiruu uumaa booyyee tokkooti. Ta’us dhumarratti beeyladni albee hamtuu san jalaa bahu hin jiru. Isin booyyeewwan dargaggeeyyii fi ijoollee taatan kan na fuuldura jirtan hundi keessanuu, waggaa dhufu kana keessatti guyyaan itti lubbuu keessaniif iyyitanii gaggabdan ni dhufa. Guyyaan hammeenya daangaa hin qabnee kuni hunda keenyaa ni dhaqqaba – loowwan, booyyee, hoolota, handaaqqoowwan fi hunduma keenyayyuu jechuudha. Carraan faradoo fi saroota muudatullee waan kanarra wayyoo qabuu miti. Atis, Booksariin, gaafa irreen kee kuni laafee humna isaa san dhabe, Obbo Joonsi osoo oolee hin bulin namoota si qalanii foon kee saroota isaaniif affeelanitti si gurgurata. Sarootas taanaan, gaafa dulloomanii ilkaan isaanii irraa dhumu, dhagaa morma isaaniitti hidhee haroo dhiyootti argatutti isaan dhidhimsa. “Egaa, Jaallan, deegni fi badiin jiruu keenyaa martinuu hundeen isaa abbaa irrummaa ilma namaa ta’uu kana caalaa akkamitti ifa ta’ee muldhachuu danda’a ree? Nama qofa ofirraa osoo balleessineetii, bu’aan dafqa keenyaa hundinuu keenyuma ta’a. Bilisummaa fi qananiin kan nuuf dhufu galgaluma ilma namaa ofirraa fonqolchine sanitti jechuun ni danda’ama. Kanaafuu, maal gochuudha qabna ree? Maaliif haftee ilma namaa nutti darbamtuuf jennee halkaniif guyyaa hojjachaa, qaamaa fi lubbuu keenya itti gabbarra? Dhaamsi kiyya kana, jaallan: Fincila! Fincilli kuni yoom akka dhoo’u hin beeku; torban tokko booda yookiin waggaa dhibba booda ta’uu mala; garuu, wantin akka citaa miila koo jalatti arguu kanatti sirritti natti mul’atu yoo jiraate, borus ta’ii gaaf tokko dhugaan keenya inuma moo’ata. Jaallan, haga bara jiruu isin hafteetti, qalbii keessan waan kanarraa hin buqqisinaa. Hundaa olitti ammoo, dhaamsa kiyya kana warra isin booda dhufaniif dabarsaa – akka dhaloonni dhufus qabsoo itti fufsiisee bilisummaan dhuftutti. “Jaallan, kana hubadhaa: ejjannoon isin asirratti qabdan yoomiyyuu laafuu hin qabu. Wal falmiin kamiyyuu kaayyoo fi galma keessan irraa akka isin hin maqsine. ‘Ilmaan namaa fi beeyladoonni fedhii fi kaayyoon isaanii tokkuma; badhaadhinni tokkoo badhaadhina isa kaaniiti’ yoo siin jedhan gonkumaa gurra itti hin laatin. Hundi isaatuu soba guddaadha. Ilmi namaa ofii isaan alatti fedhii qaama biraa kamiifiyyuu dhiphatee hin beeku. Nuyii beeyladoota gidduutti ammoo tokkummaan akka sibiilaa jabaatee fi qabsoo keenya keessattis jaallummaan jabaan uumamuu qaba. Ilmaan namaa hundinuu diina keenya. Beeyladoonni hundinuu ammoo jaallan keenya.” Battala kanatti waca guddaatu mooraa keessaa eegale. Yeroo Meejariin dubbataa turetti, hantuutonni qaamaan guddoo ta’an afur, boolla isaanii keessaa yaa’uudhaan luka ofiitirra quphananii dhaggeeffachaa turan. Bakka quphananii turanitti tasa ija sarootaa keessaa kan bu’an, hantuutonni, saffisuma isaanii saniin utaaluudhaan gara boollaa seenanii lubbuu ofii baraaran malee nyaatamanii oolan. Meejariinis yeroo kanatti ture luka isaatiin lafa rukutuudhaan tasgabbiin akka uumamu kan taasise. “Jaallan,” jedhe Meejariin, “dhimmi irratti walii galuu qabnu tokko jira. Bineensonni bosonaa, kan akka hilleentii fi hantuutaa, hiriyoota moo diinota keenya? Sagalee caalmaadhaan haa murteessinu. Filannoo kana waltajjiidhaafin bana: Hantuutonni jaallan keenya moo miti?” Sagaleen filannoo bakka tokko eega lakkaawwamee booda, harka baayyee caalmaa ta’een, ‘hantuutonni jaallan keenya!’ kan jedhurratti waliif galame. Sagaleen falmii afur qofa kan ture yoo ta’u, isaanis saroota sadanii fi adurree takkittii sana. Adurreen sunis sagalee gara lamaanifuu kennuun kan barame boodarra ture. Meejariin itti fufe: “Waa xiqqoo dabaluu barbaadun qaba. Ani haasaa irra deddeebi’uunillee amala kiyya miti; garuu, daba ilma namaa fi diinummaa isaa yoomiyyuu hin dagatinaa. Waa dhaabbatee luka lamaan deemu hunduu diina keenya. Waa luka afur qabu yookiin koola qabu martinuu hiriyoota keenya. Gaafa ilma namaa kuffifattellee ofii keetiif deebitee waan isarratti jibbite san hin ta’in. Beeyladni tokkollee yoomiyyuu mana keessa akka hin jiraanne; siree gubbaa akka hin rafne; uffata akka hin uffanne; alkoolii akka hin dhugne; tamboo akka hin xuuxne; qarshii akka hin tuqne; daldala keessas akka hin seenne. Aadaan ilma namaa martinuu waan abaaramaadha. Hundaa ol ammoo, beeyladni kamiyyuu beeyladoota birootirratti abbaa irrummaa gonkumaa akka hin yaalle. Laafaas ta’ee jabaa, beekaas ta’ee wallaalaa, hundi keenyayyuu obboleewwani. Beeyladni tokko beeylada biraa yoomillee ta’u akka hin ajjeesne. Beeyladoonni hundinuu wal qixa. “Egaa, jaallan, amma waa’ee abjuu kiyya kan kaleessa halkanii sanin isinitti hima. Abjuu kana isinii ibsuu hin danda’u. Abjuu waa’ee lafa kanaa, kan waan lafti kuni gaafa ilmi namaa bade fakkaattuuti. Garuu, waanan qaata irraanfadhe tokko na yaadachiise. Waggaa baayyee dura, yeroon booyyee xiqqoo turetti, haati tiyyaa fi haawwan booyyee biroo, faaruu yeedaloo isaa fi jechoota jalqabaa sadan qofa beekan tokko faarfatu turan. Yeroon xiqqaa turetti faaruu kana beekullee, eegan waa’ee isaa dagadhee baayyee tureera. Garuu, kaleessa galgala abjuu keessa natti dhagahame. Kan isin ajaa’ibu ammoo, jechoonni faaruu saniitillee naaf dhufani – jechoota akaakayyuu fi abaabayyoota keenya bara duriitiin weeddifamaa turanii fi dhalootaa gara dhalootaatti dagatamaa dhufaniidha. Egaa, Jaallan, amma isan isinii faarfadha. Umriin kiyyas deemeera, sagaleen koos ni korrisa; garuu, yeruma tokkon yeedaloo isaa isin qayyabachiisaatii, saniin booda isinuu ana caalaa bareechitanii jettu. Faaruun kunis Beeyladoota Ingilaandi jedhama.