Datasets:

saucam

/

wikipedia-sans

like 0

794

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%83

धर्मशास्त्रप्रविभागः

वेदोऽखिलो धर्ममूलम् । वेदाः एव जगतः प्रथमं साहित्यम् | एते अपौरुषेयाः नाम मानवलिखिताः न इति विश्वासः | अखिलो वेदः मानवधर्मस्य मूलम् | ऋग्वेद यजुर्वेद सामवेद अथर्ववेद अन्य ग्रन्थ : ब्राह्मणग्रन्थ आरण्यक उपनिषद सूत्र पुराण भगवद्गीता महाभारत रामायण REDIRECT वेदाः धर्मशास्त्रम् श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

795

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE

भगवद्गीता

गीतोपदेशः भगवता गीता भगवद्गीता। एतस्य गीतोपदेशः इत्यपि नामान्तरं वर्तते। श्रीकृष्णः अत्र उपदेशकः श्रोता अर्जुनः। वैदिकसनातनवर्णाश्रमधर्मावलम्विनां हैन्दवानां धर्मग्रन्थत्वेन विद्यते एषा भगवद्गीता। गीतायाम् अष्टादश अध्यायाः सन्ति। अस्याः मोक्षशास्त्रम् ,ब्रह्मविद्या गीतोपनिषत्, इत्यादिनि नामानि अपि सन्ति। प्रत्येकस्यापि अध्यायस्य पृथक् नाम वर्तते। कृष्णार्जुनयोः संवादानुसारम् अध्यायाः विभक्ताः। वैदिकवाङ्मये श्रीमदभगवद्गीतायाः स्थानम् श्रीमदभगवद्गीताख्यं शास्त्रं वैदिकवाङ्मये सम्पूर्णवेदस्थानीयमिति शास्त्रविदां मतम्। वेदवत् त्रिकाण्डात्मकत्वात्,समस्तवेदार्थ सारसंग्रहभूतत्वात्, सर्वशास्त्रमयत्वात्, सर्वसाधारणलोकोपकारकत्वाच्च। प्रसिद्धिश्चैतादृश्येव – गीता सुगीता कर्तव्या किमन्यैः शास्त्रविस्तरैः। या स्वयं पद्मनाभस्य मुखपद्माद्विनिःसृता॥ सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनन्दनः। पार्थो वत्सः सुधीर्भोक्ता गीतामृतदुहे नमः॥ वासुदेव-पार्थयोः संवादरूपायाः गीताया अवसाने अर्जुन उवाच— "नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत। स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव"। अनेन मोहनाशः जातः यत् तदेव प्रश्नप्रतिवचनेन प्राप्तं सर्वशास्त्रार्थज्ञान फलमेतदिति निश्चितं दर्शितं भवति। यतो ज्ञानान्मोहनाश आत्मस्मृतिलाभश्चेति। तथा च श्रुतावनात्मविच्छोचामीत्युपन्यस्यात्मज्ञानेन सर्वग्रन्थिविप्रमोक्ष उक्तः भिद्यते हृदयद्रन्थिस्तत्र को मोहः कः शोकः एकत्वमनुपश्यतः इति च मन्त्रवर्णः। एतस्याः गीतायाः शास्त्रत्वे भगवतः स्ववचनमेव प्रमाणम्- इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ। एतद्बुध्वा बुद्धिमान् स्यात्कृतकृत्यश्च भारत॥ अत्र शंकरभगवत्पादाः – इत्येतद् गुह्यतमं गोप्यतममत्यन्तरहस्यमित्येतत्। किं तच्छास्त्रम्। तच्छास्त्रम्। यद्यपि गीताख्यं समस्तं शास्त्रमुच्यते तथाप्यमेवाध्याय इह शास्त्रमित्युच्यते स्तुत्यर्थं प्रकरणात्। सर्वो हि गीताशास्रार्थोयऽस्मिन्नाध्याये समासेनोक्तो न केवलं सर्वश्च वेदार्थ इह परिसमाप्तो यस्तं वेद स वेदवित् वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यः इति चोक्तम्। इदमुक्तं मया हेऽनघापाप। एतच्छास्रं यथादर्शितार्थं बुदध्वा बुद्धिमान् स्यात् भवेन्नान्यथा। कृतकृत्यश्च भारत कृतं कृत्यं कर्तव्यं येन स कृतकृत्यो विशिष्टजन्मप्रसूतेन ब्राह्मणेन यत्कर्तव्यं तत्सर्वं भगवत्तत्वविदिते कृतं भवेदित्यर्थः। न चान्यथा कर्त्तव्यं परिसमाप्यते कस्यचिदित्यभिप्रायः। सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते। इति चोक्तम्। एतद्धि जन्मसामग्र्यं ब्राह्मणस्य विशेषतः। प्राप्यैतत्कृतकृत्यो हि द्विजो भवति नान्यथा॥ इति च मानवं वचनम्। यत् एतत्प्रमार्थतत्त्वं मत्तः श्रुतवानसि ततः कृतार्थस्त्वं भारतेति”। भाष्यस्योपोद्धाते तदिदं गीतशास्त्रं समस्तवेदार्थ-सारस्ंग्रहभूतं दुर्विज्ञेयार्थं तदर्थाविष्करणायानेकै विवृतपदार्थवाक्यार्थ-न्यायमत्यन्तविरुद्धानेकार्थत्वेन लौकिकैर्गृह्यमाणमुपलभ्याहं विवेकतोऽर्थ निर्धारणार्थं संक्षेपतो विवरणं करिष्यामि। आचार्याः अस्याः शास्त्रत्वे न विप्रतिपद्यन्ते। आचार्यान्तराणामत्र सम्मतिरेव- नष्टधर्मज्ञानलोककृपालुभिर्ब्रह्मरुद्रेन्द्रादिभिरर्थितोज्ञानप्रदर्शनाय भगवान् व्यासोऽवततार। ततश्चेष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारसाधनादर्शनाद्वेदार्थज्ञानाच्च् संसारे क्लिश्यमानानां वेदानधिकारिणं स्रीशूद्रादीनां च धर्मज्ञानद्वारा मोक्षो भवेदिति कृपालुः सर्ववेदार्थोपबृंहितां तदनुक्त केवलेश्वरज्ञानदृष्टार्थयुक्तां च सर्वप्राणिनामवगाह्मानवागाह्यरुपां केवलभगवत्स्वरुपपरां परोक्षार्थां महाभारतसंहितामचीक्लृपत। तच्चोक्तं- <div class="smaller"> लोकेशा ब्रह्मरुद्राद्याः संसारे क्लेशिनं जनम्। वेदार्थसमधीकारार्जितं च स्रियादिकम् ॥१॥ अवेक्ष्य प्रार्थयामासुर्देवेशं पुरुषोत्तमम्। ततः प्रसन्नो भगवान् व्यासो भूत्वा च तेन च ॥२॥ अन्यावताररुपैश्च वेदनुक्तार्थभूषितम्। केवलेनात्मबोधेन दृष्टं वेदार्थ संयुक्तम् ॥३॥ वेदादपि परं चक्रे पञ्चमं वेदमुत्तमम्। भारतं पञ्चरात्रं च मूलरामायणं तथा ॥४॥ पुराणं भागवतं चेति सम्भिन्नः शास्त्रपुङ्गवः- इति नारायणाष्टाक्षरकल्पे॥ ब्रह्माऽपि तन्न जानाति ईषत्सर्वोऽपि जानति। बह्वर्थमृषयस्तत्तु भारतं प्रवदन्ति हि इत्युपनारदीये ॥५॥ ब्रह्माद्यैः प्रार्थितो विष्णुर्भारतं स चकार ह। यस्मिन् दशर्थाः सर्वत्र न ज्ञेयाः सर्व जंतुभिः ॥६॥ - इति नारदीये भारतं चापि कृतवान् पञ्चमं वेदमुत्तमम्। दशावतारार्थं सर्वत्र केवलं विष्णुबोधकम् ॥७॥ परोक्षार्थं तु सर्वत्र वेदादप्युत्तमं च यत् –इति स्कान्दे। तत्र च वासुदेवार्जुन संवादरुपां सर्वभारतार्थसंग्रहां भारतपारिजातमधुभूतां गीतामुपनिवबंध। तच्चोक्तं- ॥ भारतं सर्वशास्रेषु भारते गीतिका वरा॥ विष्णो सहस्त्रनामापि ज्ञेयं पाठयं च् तद्वयम् “ इति महाकौर्म्ये ”॥ सारथ्यमर्जुनस्यादौ कुर्वन्गीतामृतं ददौ। लोकत्रयोपकाराय तस्मै कृष्णात्मने नमः ॥४॥ मलनिर्मोचनं पुंसां जलस्नानं दिने दिने। सकृद्गीताम्भसि स्नानं संसारमलनाशनम्॥ अकृत्यमपि कुर्वाणो भुञ्जानोऽपि यथा तथा। कदाचिन्नारकं दुःखं गीताध्यायी न पश्यति। वेदोदघिप्रमथितं वासुदेव समुदधृतम्। सन्तः पिवन्ति सततं गीतामृतरसायनम् ॥ एकं शास्रं देवकीपुत्रगीतमेकोदेवो देवकीपुत्र एव। एको मन्त्रो तस्य नामानि यानि कर्माप्येकं तस्य देवस्य सेवा॥ गीतैव तत्त्वहितायोर्यथावच्छासनात् शास्त्रम्। उपनिषत्समाधिना सिद्धव्यवहारनिरुढेः स्रीलिङ्गनिर्देशः। एतेन शास्त्रान्तरादस्य शास्त्रस्याधिक्यं व्यञ्जितम्। स्वयं च महाभारते महर्षिणोक्तम् –“अत्रोपनिषदं पुण्यं कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत्” (म० भा०, आ० प०, १४. २७९) इति उक्तं चाभियुक्तैः –“ यस्मिन् प्रसादसुमुखे कवयोऽपि ये ते शास्राण्यशासुरिहतन्महिमाश्रयाणि। कृष्णेन तेन यदिह स्वयमेवगीतं शास्त्रस्य तस्य सदृशं किमिवास्ति शास्त्रम्।" यद्यपि गीताशास्रे शास्त्रपदं श्रुत्यर्थे प्रयुक्तम् –तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ तथापि शास्त्रत्वन्त्वस्याः स्मृतित्वेऽपि न विरुध्यते। प्राय आचार्या स्मृतिनाम्ना गीताश्लोकानुद्धरन्तो दृश्यन्ते वेदार्थसंग्राहकत्त्वान्नास्या श्रुतित्वम। वेदा एव श्रुति पदाभिलाप्या इति गीतायाः स्मृतित्वं शास्त्रत्वं च भगवदुक्तत्वादागमशास्त्रवत्। वर्णाश्रमधर्मप्रतिपादकत्वाच्च मन्वादिवत्। गीताशास्त्रेऽपि वेदवत् प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणं धर्मद्वयमपि प्रतिपादितम्। तत्रापि भक्ति-ज्ञान-कर्मयोगानामेकत्र समन्वयेनाखिललोककलयाणपरत्व सुलभत्वञ्चाधिगम्यते। अनुबन्धचतुष्टयवत् शास्त्रमेतदिति विज्ञापितं भवति, सर्वेषामधिकारित्वबोधनात्। शास्त्रस्यास्य सम्बन्धाभिधेयप्रयोजनानि-मोक्ष इति निः श्रेयसप्रयोजनवत्। किं च पुरुषार्थान्तराणामविरोधेन परमप्रयोदनस्यैव मुख्य्त्वात्। स च मोक्षः परमार्थ स्वरुपबोधात् गीताशास्त्रप्रतिपादितात्। परमार्थः परमात्मा, तत्परमात्मस्वरुपावबोधस्यास्य च शास्त्रस्य साध्यसाधनलक्षणः सम्बन्धः इति अधिकारि-प्रयोजनसम्बन्धाभिधेयविशिष्टं गीताशास्त्रम। अत्र शंकरभवगत्पादाः – इमं द्विप्रकारं धर्म निः श्रेयसम्प्रयोजनं परमार्थतत्त्वञ्च वासुदेवाख्यं परब्रह्मभिधेयं विशेषतः अभिव्यञ्जयत् विशिष्टप्रयोजनसंबन्धाभिधेयवत् गीताशास्त्रम्। यतः तदर्थविज्ञानेन समस्तपुरुषार्थसिद्धिः। एवं सकलपुरुषार्थसिद्धये सर्वेषां श्रेयोऽर्थिनां गीताशास्त्रस्य पठनं श्रवणं पाठनं तात्पर्यबोधं विनाऽपि कल्पते इति गीतोक्तं प्रमाणम्। ननु ज्ञानकाण्डात्मिका उपनिषदः यासां सारसंग्रहभूता गीता- सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनन्दनः। पार्थो वत्सः सुधीर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत्॥ इति कथं समस्तवेदार्थसारसंग्रहात्मिकेति। किञ्च त्रिगुणात्मकत्वात् त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्योभवार्जुन इति चेन्न, काण्डत्रयात्मिकायाः गीतायाः भगवदुक्तत्वादभक्तियोगे कर्मज्ञानयोः समन्वितत्वाच्च। : यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके। तावानर्थो वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः॥ इति सार्थक्यं द्विविधधर्मोपदेशस्येति सर्वशास्त्रो पजीव्यत्वेन गीताया सर्वातिशायि महात्म्यम्। उपनिषदस्तावद्रहस्यविद्यात्वेन प्रसिद्धाः गीताशास्त्रं तु गुह्यतममिति तत्रैवावधृतत्वात्। अतः कृतकृत्यता चरितार्थता समग्रस्य जीवनस्य तदा यदा हि गीताशास्त्रमनुसृत्य यथोक्त कर्मयोगमाश्रित्य ज्ञानयोगेन सह भगवद्भक्तियोगेन जीवनस्य परमपुरुषार्थः साधितो भवेत्। ऐतिहासिकं सैद्धान्तिकं सामाजकञ्च महत्त्वम् पूर्वोक्तदिशा विचार्यमाणे श्रीमदभगवद्गीतायाः शास्त्रत्वं महत्त्वञ्चोपनिषद्दभ्योऽप्यधिकतरं विद्यते इति वक्तुं शक्यते। गुह्यात्गुह्यतरं ततोऽपि गुह्यतमं शास्त्रमिति प्रमाणितं भवति समेषामाचार्याणां वचनैः। यथा गूढार्थदीपिकायामेव- अतिगम्भीरस्य गीताशास्त्रस्याशेषतः पर्यालोचनक्लेशनिर्वृत्तये कृपया स्वयमेव तस्य सारं संक्षिप्य कथयति – सर्वगुह्यतममिति । पूर्वं हि गुह्यात् – कर्मयोगाद् गुह्यतरं ज्ञानमाख्यातम्, अधुना तु कर्मयोगात्त-फलभूतज्ञानाच्च सर्वस्मादतिशयेन गुह्यं रहस्यं गुह्यतमं परमम् सर्वतः प्रकृष्टं मे मम वचः – वाक्यं भूय-तत्र तत्रोक्तमपि त्वदनुग्रहार्थ पुनर्वक्ष्यमाणं श्रृणु। अपि च स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मदव्यपाश्रयः। मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम्॥ चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः। बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव॥ अत्र मधुसूदनाचार्यः- यः पूर्वौक्तैः कर्मभिः शुद्धान्तः करणः, सोऽवश्यं भगवदेकशरणो, भगवदेकशरणतापर्यन्तत्वादन्तः करणशुद्धेः। एतादृशश्चेद ब्राह्मणः संन्यासप्रतिबन्धरहितः सर्वकर्माणि संन्यस्यतु नाम, संसारविमोक्षस्तु तस्य भगवदेकशरणस्य भगवत्प्रसादादेव। एतादृशश्चेत्क्षत्रियादिः, संन्यासाधिकारी, स करोतु नाम कर्माणि, किंतु मदव्यपाश्रयः अहं भगवान् वासुदेव एव व्यपाश्रयः शरणं यस्य, स मदेकशरणो मय्यर्पितसर्वात्मभावः संन्यासाधिकारात् सर्वकर्माणिसर्वाणि कर्माणि वर्णाश्रमधर्मरुपाणि लौकिकानि, प्रतिषिद्धानि वा सदा कुर्वाणो मत्प्रसादात् परमेश्वरस्यानुग्रहादवाप्नोति हिरण्यगर्भवन्मद्विज्ञानोत्पत्या शाश्वतं नित्यं पदं वैष्णवमव्ययम्-परिणामित्यर्थः। एतादृशो भगवदेकशरणः करोत्येव न प्रतिषिद्धानि कर्माणि, यदि कुर्यात् तथाऽपिमत्प्रसादात्प्रत्यवायानुत्पत्या मद्विज्ञानेन मोक्षभागभवतीति भगवदेकशरणतास्तुत्यर्थं‘सर्वकर्माणि सर्वदा कुर्वाणोऽपी’ त्यनूद्यते। यस्मान्मदेकशरणतामात्रं मोक्षसाधनम्, न कर्मानुष्ठानम्, कर्मसंन्यासो वा। तस्मात् क्षत्रियस्त्वम्- चेतसा विवेकबुद्धया सर्वकर्माणि-दृष्टादृष्टार्थानि मयीश्वरे संन्यस्य-“यत्करोषियदश्नासी” त्युक्तन्यायेन समर्प्यमत्परः अहं भगवान् वासुदेव एव परः प्रियतमो यस्य स मत्परः सन् बिद्धि योगम्-पूर्वोक्तसमत्वबुद्धिलक्षणं योगं बन्धहेतोरपि कर्मणो मोक्ष-हेतुत्वं सम्पादकमुपाश्रित्य- अनन्यशरणतया स्वीकृत्य मच्चित्तः मयि भगवति वासुदेव एव चित्तं यस्य,न राजनि, कामिन्यादौ वा, स मच्चित्तः सततं भव। तदेवं प्रमाणितं वेदितव्यं यद् भगवद्गीता कर्मैव पूजा इत्युपदिशति। सर्वेषां मानवानां स्वभानानुकूलं कर्म एव भगवदाराधनरुपेण ग्राह्यमिति हि सिद्धान्तः। जीवननिर्वाहायावश्यकं कर्म सहजं स्वभावनियतं च – नहि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् । कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः। कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्। इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते॥ यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन। कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते॥ नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः। शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्धयेदकर्मणः॥ यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः। तदर्थ कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर॥ ततः कर्मजन्यशुद्धयभावे बहिर्मुखः – इति यस्मात् क्षणमपि कालं जातु कदाचित्कश्चिदप्यजितेन्द्रियोऽकर्मकृत्सन्न तिष्ठति, अपितु लौकिकवैदिक कर्मानुष्ठानव्यग्र एव तिष्ठति। तस्माद शुद्धचित्तस्य संन्यासो न सम्भवतीत्यर्थः कस्मात् पुनरविद्वान्कर्माण्यकुर्वाणो न तिष्ठति। हि यस्मात् सर्वः प्राणी चित्तशुद्धिरहितोऽवशोऽस्वतन्त्रएव सन् प्रकृतितो जातैरभिव्यक्तै कार्याकारेण सत्त्वरजस्तमोभिःस्वभावप्रभवैर्वा रागद्वेषादिभिर्गुणैः कर्म लैकिकं वैदिकं वा कार्यते। अतः कर्माण्यकुर्वाणो न कश्चिदपि तिष्ठतीत्यर्थः। यतः स्वभाविका गुणाश्चालकाः अतः परवशतया सर्वदा कर्माणि कुर्वतोऽशुद्धबुद्धेः सर्वकर्मसंन्यासो न संभवतीति न संन्यासनिबन्धना ज्ञाननिष्ठा संभवतीत्यर्थः॥ यथाकथंचिदौत्सुक्यमात्रेण कृतसंन्यासस्त्वशुद्धचित्तस्तत्फलभाङ् न भवति। यतः- यो हि विमूढात्मा रागद्वेषादि दूषितान्तः करण औत्सुक्यमात्रेण कर्मेन्द्रयाणि वाक्पाण्यादीनि संयम्य निगृह्य, बहिरिन्द्रियैः कर्माण्यकुर्वन्निति यावत्। मनसा रागादि प्रेरितेन्द्रियार्थाञ्छब्दादीन नत्वात्मतत्त्वं स्मरन्नास्ते कृतसंन्यासोऽहमित्याभिमानेन कर्मशून्यस्तिष्ठति स मिथ्याचारः सत्त्वशुद्धयभावेन फलायोग्यत्वात्पापाचार उच्चते "त्वं पदार्थविवेकाय संन्यासः सर्वकर्मणाम्। श्रुत्येह विहितो यस्मात्तत्यागी पतितो भवेत्। इत्यादि धर्म शास्त्रेणा। अत उपपन्नं न च संन्यसनादेवांशुद्धान्तः करणः सिद्धिं समधिगच्छतीति। औत्सुक्यमात्रेण सर्वकर्माण्यसंन्यस्य चित्तशुद्धये निष्कामकर्माण्येव यथाशास्त्रंकुर्यात्। यस्मात् तु शब्दोऽशुद्धान्तः करण संन्यासिव्यतिरेकार्थः। इन्द्रियाणि ज्ञानेन्द्रियाणि श्रोत्रादीनि मनसा सह नियम्य पापहेतु शब्दादिविषयासक्तेर्निवर्त्य, मनसा विवेकयुक्तेन नियम्येति वा, कर्मेन्द्रियैर्वाक्पाण्यादिभि कर्मयोगं शुद्धिहेतुतया विहितं कर्मारभते करोत्यसक्तः फलाभिलाषशून्यः सन यो विवेकी स इतरस्मानमिथ्याचाराद्विशिष्यते। परिश्रमसाम्येऽपि फलातिशयभाक्त्वेन श्रेष्ठो भवति। हे अर्जुन, आश्चर्यमिदं पश्य यदेकं कर्मेन्द्रियाणि निगृयज्ञानेन्द्रियाणि व्यापारयन् परमपुरुषार्थ् भगभवतीति यस्मादेवं तस्मान्मनसा ज्ञानेन्द्रियाणि निगृह्य कर्मेन्द्रियै-त्वं प्रागननुतिष्ठत शुद्धिहेतुकर्मा नियतं विध्युददेशे फलसम्बन्धशुन्यतया नियतनिमित्तेन कर्म श्रौतं स्मार्तं च नित्यमिति प्रसिद्धं कुरु कुर्विति मध्यमपुरुषप्रयोगेणैव त्वमिति लब्धे त्वमिति पदमर्थान्तरे संक्रमितम्। कस्मादशुद्धान्तः करणेन कर्मैव कर्त्तव्यम् हि यस्मात् अकर्मणोऽकरणात्कर्मैअ ज्यायः प्रशस्यतरम्। न केवलं कर्माभावे तवानतः करणशुद्धिरेव नद्धयेत किन्तु अकर्मणो युद्धादिकर्मर्हितस्य ते तव शरीरयात्रा शरीरस्थितिरपि न प्रकर्षेण क्षात्रवृत्तिकृतत्व लक्षणेन सिध्येत्। तथा च प्रागुक्तम्। अपि चेत्यन्तः करण शुद्धि समुच्चयार्थः “ कर्मणा बध्यते जन्तुः” इति स्मृतेः। सर्वं कर्मबान्धात्मकत्वान्मुमुक्षुणा न कर्तव्यमिति मत्वा तस्योत्तरमाह-यज्ञः परमेश्वरः "यज्ञो वै विष्णुः” इति श्रुतेः। तदाराधनार्थं यत्कर्म क्रियते तद्यज्ञार्थं तस्मात्कर्मणोऽन्यत्र कर्मणि प्रवृत्तोऽयं लोकःअ कर्माधिकारी कर्मबन्धनः कर्मणाबध्यते नत्वीश्वराराधनार्थेन। अतस्तदर्थं यज्ञार्थं कर्म हे कौन्तेय, त्वं कर्मण्यधिकृतो मुक्तसंगः सन्समाचर सम्यक् श्रद्धादिपुरः सरमाचर॥ मानवसमाजस्य श्रेयस्कामेन भगवता वासुदेवेन सनातन वैदिकधर्मद्वयमुपदिशता नानाप्रपञ्चपूर्णे जीवने सार्वजनीनाः समस्याः शास्त्रीयरीत्या समाहिताः। न केवलमर्जुनायापितु सर्वेभ्यः, नकेवलं युद्धविषयेऽपि तु सम्पूर्णजीवनस्य येऽपि कार्याकार्ये तदव्यवस्थार्थं शास्त्रमेव प्रमाणीकृतम्। सरलया भाषया, नादमधुरया, रसात्मिकया पदावल्या, सत्तर्कप्रतिष्ठितया, प्रतिपत्तिबन्ध्यादि दोष रहितया, छ्न्दोमय्या पदसंहत्या सहजौजस्विन्या शैल्या भ्रान्तिशून्यया रुचिपूर्णया भारत्या शिष्टसंस्कृत भाषया सुबोधिन्या सकलार्थबोधनसमर्थया स्वाभाविक्या छन्दोनिबद्धप्रणाल्या कठिनतरं विषयजातं गम्भीरदार्शनिकैविवादास्पदं सतप्रतिपाद्यविषयमपि सुबोधगम्यं सुलभं करोति विराजते चास्याः गीतायाः सर्वविध माहात्म्यं प्रासंगिकता चाद्यत्वेऽपि यथापूर्वम्। प्राचीनाव्याख्यातारः, आधुनिकव्याख्यातारश्च भगवदगीता सर्वैरेव स्वकीयगुणविशेषैः सम्यकतया प्रतिष्ठिता वैदिकपरम्परायाः सम्प्रदायकृत्सु प्रमुखाचार्येषु भाष्यकारेषु टिकाकारेषु तत्तच्छास्त्रकारेषु च। सा हि वेदान्तप्रस्थानत्रयीनध्ये परिगणिता व्याख्यातृभीश्च व्याख्याता स्वस्वसम्प्रदायसिद्धान्तानुसारेण। तथापि न कृतोपसंहाराऽस्याअर्थगभीरा प्रभूतप्रभावा वाग्धारा। न केवलं भारतेऽपि तु विश्वस्मिन् जगतीतले भाषान्तरेष्वपि विद्वद्वर्यैव्याख्याताऽनूदिता प्रचारिता प्रसारिताऽधिताऽध्यापिता च। नाविदितं कस्यापि प्रबुद्धजनस्यैतस्याः सर्वोत्त्कृष्टं महत्त्वमुपयोगित्वं च। प्राचीनैराचार्यैराधुनिकैश्च विद्वदभिः समानभेव सम्मानिताऽभिनन्दिता परः शतैः प्राचीनैः साम्प्रदायिकैराचार्यैर्यथा स्वपक्षेनीता, व्याख्याता, सादरं परिशीलिता, तथैवं ततोऽप्यधिकतरमद्यतनी मानवता भगवद्गीतोपदेशसापेक्षेति प्रवृत्तिः प्रसृताऽवलोक्यते। अतः विदुषाम्-संख्येयत्वात्, अल्पज्ञत्वाच्चास्माभिरत्र केषाञ्चिदेवाचार्यप्रवराणां नामोल्लेखः संक्षिप्तश्च परिचयोऽत्र दिग्दर्शनत्वेन क्रियते। सर्वप्रथमं श्रीशंकरभगवत्पादाचार्यप्रणीतं भाष्यं ज्येष्ठं पुरोजन्मतया गुणैश्च इति प्रसिद्धम्। एतदभाष्यावलोकनेन विज्ञायते यत् भाष्यान्तरं वृत्त्यन्तरञ्चासीत् पुरा। शांकरभाष्यं तु आनन्दगिरिव्याख्यायुतम्। ततस्तु शांकरसम्प्रदायस्याद्वैतमतानुगामिभिः बहुभिराचार्यैः टीकोपटीकाः विरचिताः। तत्रैव मधुसूदनसरस्वतीयतिवरोऽपि प्रवेशनार्हतीति। अद्वैतमतेनैता व्याख्याः सर्वा एव् भगवद्गीताया आनुगुण्यं तथा नैव वहन्ति यथाऽन्ये वैष्णवसम्प्रदायाचार्या इति विदुषां विनिर्णयः। मधुसूदनाचार्यास्तु अद्वैतानुसारि व्याख्यानं कुर्वाणाऽपि भगवतधर्मानुसारिणीं व्याख्यां प्रस्तुवन्ति। अद्वैतव्याख्याखण्डनपरा व्याख्याः प्रमुख वैष्णवाचार्यादरीदृश्यन्ते। तत्र प्रमुखाः रामानुजाचार्याः, विशिष्टाद्वैतवेदान्तसम्प्रदाअयप्रतिष्ठापकाः स्वसिद्धान्तानुसारं भागवतधर्ममेव गीतोक्तं याथातथ्येन व्याख्याव्याजेन स्थापयाम्बभूवुः। ततः ताप्तर्यचन्द्रिका श्रीवेङ्कटनाथप्रणीताऽपि वैष्णवधर्मोदबोधिनी। द्वैतवेदान्तनुसारिणी व्याख्या मध्वाचार्यैः आनन्दतीर्थापराभिधैरर्थगभीरा दुरवगम्या च। तस्या दुरुहार्थावद्योतिनि “प्रमेयदीपिका” जयतिर्थविरचिता विराजते। वेङ्कटनाथकृता व्याख्या “ब्रह्मानन्दगिर्याख्यान" नामिका माध्व मतं रामानुजमतं मधुसूदनमतञ्च निराकर्तुमुत्सहते। बल्लभसम्प्रदानुसारिव्याख्या तु "तत्त्वदीपिका” बल्लभलाल्लोल्लासिता, “अमृततरङिगणी” पुरुषोत्तमजीप्रणीतेति टीकाद्वयं विराजते। सम्पूर्णमहाभारतटीकाकर्तुः नीलकण्ठस्य भावदीपाख्यटीकाऽपि महदुपकारिणी। सापि अद्वैतमतानुसारिणीति। यामुनमुनिप्रणीतो गीतार्थसंग्रहः सर्वथा भागवतमतं निर्वहति। पैशाचभाष्यमपि केनापि शापवशात् गीताश्रवणापराधकुपितस्य भगवतः अवाप्तपिशाच भावेन हनूमताऽन्येनार्वाचीनेन हनूमन्नाम्ना वा विदुषा कृतम्। एतदतिरिक्ता अपि सामञ्जस्येन दर्शनशास्त्रीयविषयप्रतिपादनपराः व्याख्या उपलभ्यन्ते। तथाहि श्रीधरीयसुबोधिनी” प्रायोऽद्वैतमतं प्रतिपादयति। यत्र कुत्रापि शंकरमताद्भिद्यते च। अपरा टीका “भाष्योत्कर्षदीपिका खलु सर्वतोभावेन शांकरभाष्यार्थमेवाविष्करोति, स्वतन्त्रव्याख्यां च प्रस्तौति निराकरोति च सामान्यतः नीलकण्ठीयव्याख्यां, श्रीधरीव्याख्यां अभिनवगुप्तव्याख्यां च, विशेषतस्तु मधुसूदनसरस्वतीस्वमिकृतां गूढार्थदीपिकां निरस्य “भाष्यविरुद्धमेतदि” ति स्वस्वानादरं प्रकटयति। श्रीमदभिनवगुप्तपादाचार्याणामन्या लधुकायाऽपि निर्भिन्नार्थिका शैवमतोपस्थापिका चेति प्रतीयते। एतदुक्तं भवति समस्तटीकानां सम्यगेवेक्षणेनेति यत् सर्वा अपि यास्सन्तीति टिकात्वेन भाष्यत्वेन प्रसिद्धास्ता सर्वा अपि नैकैकशः स्वातन्त्रयेण सम्भूय वा भागवादाशयं गीतावचननिगूढं प्रकाशयितुं पर्याप्ता इति। यतो हि पराचीनानां नवीनानां व्याख्यानानामावश्यकता मनुभवन्त आचार्या आधुनिका विद्वांसोऽपि स्वमतोपन्यासे स्वतन्त्राः सन्तोऽपि गीतोक्तिमनुरुन्धन्तोऽपि स्वपक्षस्थापने प्राचुर्येण प्रमाणमुपनस्यान्तोऽपि वैदिक परम्परा पद्धतिं न जहति। महच्चित्रमिदं यत्सर्वेषां मतोद्वलकानि वचनानि समुपलभ्यन्ते। स्वस्वमतोपस्थाने परमतप्रत्याख्यानं वा समाना प्रवृत्तिः सर्वेषाम्। वस्तुगत्या भगवदाशय प्रकाशनपरा निष्पक्ष वेदोदित सिद्धान्त प्रतिपादनपरा व्याख्यातारः विरला एव। भगवद्गीताया उपदेशबलेन भगवान् वासुदेवः रहस्यजातं सुबोधभाषया समन्वयपद्धत्या प्रकाशितवन्तः यतः सम्प्रदायानां पृथक् पृथकपरम्पराः राशीकृत्यैकत्र सम्प्रदाये वैदिकसम्प्रदाये शाश्वतात्मवादे सामञ्जस्येन संकलय्य न केवलमेकनिष्ठता मानीता भगवताऽपितु सर्वोपादेयतां सर्वजीवनोपयोगयोग्यतां प्रयोगार्हतां च प्रापिताः। तत्र प्राचीनाः प्रस्थानभेदाः वेद- सांख्ययोगपाञ्चरात्रपाशुपतप्रभृतयः वैदिकापरम्परायामेकीभवन्ति पूर्णतां प्राप्नुवन्ति एतां समन्वययात्मिकां दृष्टिं भगवतोऽनालोच्यानाश्रित्य को नाम व्याख्याता भगवदाशयं प्रकाशयितुं प्रभवेत्। सर्वथा भागवतमतमात्रप्रतिपादनपरायण एव तथा कर्तुं क्षमा याननुगृहणाति भगवान। एतामनन्तरोदित दृष्टिमवलम्ब्यालोच्यमाने सर्वा अपि शास्त्रीयाः टीकाः प्रामाण्यं भजन्त एव, किन्तु न पूर्णतया सामस्त्येन् वा। दार्शनिकविषये भवतु नाम भेदो मतमतान्तरं विलसतु नाम, तथापिधर्मसम्मतजीवनं यापयितुं, पुरुषार्थसिद्धयं दर्शनानामुपयोगं कर्तुम, आत्मोन्नतये परमपुरुषार्थावाप्तये, विश्वासं द्रढयितुं, परमार्थसत्तायामसंभावनाविपरीतभावनामपाकर्तुं भगवदाराधनामात्मोपासनां सफलां कर्तुं दार्शनिकमतभेदाः कथमपि साहाय्यं नाचरन्ति। कर्मनिष्ठा-ज्ञाननिष्ठा-भक्तिनिष्ठाः गीतोक्तदिशैव तत्र साधनत्वेनसमर्थाः भवन्ति। एवं विधो भगवतो वासुदेवस्य विष्कृष्टोऽभिप्रायो भवितुमर्हति। आधुनिकास्तु केचित् कर्मनिष्ठाप्रधानां व्याख्यां कुर्वन्ति, केचित्तु ज्ञाननिष्ठाप्रधानां, केचिच्च पुनः भक्तिनिष्ठाप्रधानामेव। तिलककृत "गीतारहस्यं” सुप्रसिद्धं महदुपकारि च। गांधीविरचिता टीकापि सामाजिकं महत्त्वमावहति। मतमेतदन्येऽप्याधुनिकाः आधुनिकदृष्टया पुष्णन्ति। सन्ति च विद्वांसो बहवोऽरविन्द्रप्रभृतयो येऽखण्डयोगप्रतिपादकाः सन्ति वैदिकात्मब्रह्मैक्यप्रतिपादनपरायणा अपि गीतोक्तिमाश्रित्य यथेष्टं दर्शनान्तरं प्रख्यापयन्ति। स्वतन्त्रदर्शनप्रतिपादनपरत्वात्तेषां तु न काऽप्यनुपपत्तिः। पूर्वापरसकलटीकासु प्रयुक्तां पद्धतिं तदनुरोधेनार्थाविष्करणाय स्वस्वम्प्रदायविशेषानुरोधेन च सिद्धान्तजातं पर्यालोच्यास्माकं मतेनेदं वक्तुं पार्यते यत् यतिवरो मधुसूदनसरस्वतीमहाभागो प्रशास्यतरो व्याख्याता। यतो हि भगावदगीतायाः या समन्वयात्मिकादृष्टिः स तामेवावलम्बते संगृहणाति च सर्वान् स्वोत्प्रेक्षाबलेन व्याख्याति स्वातन्त्रयेण। अतोऽधिकांशतः श्रद्धेयो व्याख्यातेति निष्पक्षपाततो वक्तुमुचितम्। यः उपनिषदां आत्मविचारः साङ्ख्यानां ज्ञनविचारः तथा सृष्टिक्रमः, उपासनाविवरणम् भगवद्विचाराः एतत् सर्वमपि बोधयति स एव भगवद्गीता। येभ्यः वेदाध्ययनाधिकारः नास्ति तेभ्यः अपि वेदान्तस्य तथा धर्मस्य सारं पाठयति एषा भगवद्गीता। व्यासरचितं महाभारतमेव गीतायाः स्रोतः। भगवद्गीतयाः प्रस्थानत्रये द्वितीयं स्थानं दत्तं वर्तते। परमज्ञानं, परिशुद्धभक्तिः, निष्कामकर्मणः एतेषां त्रयाणामपि मोक्षसाधकत्वं वर्तते इति भगवद्गीता अभिपैति। गीतायाः उपरि अचार्यत्रयाणां भाष्यं वर्तते। आधुनिकाः अपि बालगङ्गाधरतिलकः, मदनमोहनमालवीयः,महात्मा गान्धिः, अरविन्द घोष इत्यादयः गीतायाः माहात्म्यं मुक्तकण्ठेन श्लाघितवन्तः। गीतायाः उपरि एतेषां व्याख्यानं अपि उपलभ्यते। एतस्याः काव्यशैली, आध्यात्मिकाकर्षणात् जगति सर्वेपि प्रभाविताः अभूवन् इति कारणादेव सर्वासु भाषासु अद्य अनूदिता वर्तते। त्रयाः आचार्याः तेषां सिद्धान्तानुसारं गीतायाः भाष्यं रचितवन्तः। श्रीमद्भगवद्गीतायां भगवता श्रीकृष्णेन अर्जुनाय ये उपदेशाः प्रदत्ताः, तेषां दिशा सुस्पष्टाऽस्ति। तत्र आचारमीमांसा विशेषेण प्रतिपादिता लक्ष्यते। श्रीमद्भगवद्गीता योगशास्त्रमप्यस्ति। अत्र योगशब्दः आचारव्यवहारयोरर्थे प्रयुक्तोऽस्ति। प्रत्येकम् अध्यायस्य पुष्पिकायां “ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे” इत्युल्लेखेन विज्ञायते यद्गीतायाः मुख्यं प्रतिपाद्यं ब्रह्मविद्यायां प्रतिष्ठितस्य व्यवहारस्य प्रतिपादनमस्ति। अध्यात्मविवेचनमपि श्रीमद्भगवद्गीतायां सरलं स्प्ष्टञ्चास्ति। अध्यात्मक्षेत्रस्य सर्वेषां सिद्धान्तानां समन्वयं कृत्वा एकस्य निश्चितस्य सिद्धान्तस्य स्थापनायाः कार्यं कठिनं भवति, अतो भगवता शङ्करपादेन कथितम् –“तदिदं गीताशास्त्रं समस्तवेदार्थसारसंग्रहभूतं दुर्विज्ञेयम्”। श्रीमद्भगवद्गीतायां यानि दार्शनिकतत्त्वानि विवेचितानि, तान्येवं प्रकारेणोल्लेखनीयानि सन्ति। ब्रह्मनिरुपणम् श्रीमद्भगवद्गीतायां ब्रह्मणः सगुण- निर्गुण-स्वरुपयोरभिन्नतायाः प्रतिपादनं कृतम् । गीताया अधोलिखितश्लोक एतदर्थम् उदाहर्त्तुं शक्यते – सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम्। असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च॥ गीतोक्तम्तानुसारेण ब्रह्मैव इन्द्रियवृत्तिभिः लैकिकविषयाणाम् उपलब्धौ समर्थं भवति। अन्तरिन्द्रियाणां बहिरिन्द्रियाणां च व्यापारैः प्रतिभासितम् अपि दृश्यते। अथ च तत् स्वयं सर्वेन्द्रियेभ्यो विहीनं, सर्वविधदेहादिसम्बन्धेभ्यो रहितञ्च वर्तते। तत् अखिलं जगत् आदधाति तत्र निर्गुणमस्ति तथापि गुणानां भोक्ताऽस्ति। सत्त्वादिगुणानां परिणामभूतानां शब्दस्पर्शरुपादिविषयाणाम् उपभोक्ताऽपि भवति। तत् सत् अस्ति असच्चाप्यस्ति। उभयोः परेऽस्ति। तद् भूतानां बहिरन्तश्च विद्यते। तच्चरम् अचरं दूरस्थम् अन्तिकस्थं चास्ति। ब्रह्मणः सन्दर्भे उक्तप्रतिपादने विरोधो नास्ति, यतोहि देश –काल- निमित्तादिभिः उपाधिभिः रहितं तत् सर्वेषां विरोधानाम् अन्तोऽस्ति। इदमेव विचारशास्त्रस्य गूढसिद्धान्तोऽस्ति। ब्रह्मैव जगतः उत्पत्तिर्लयश्चास्ति। तदेव सर्वेषु प्राणिशरीरेषु तिष्ठति। गीतायां ब्रह्मणि तयोर्भावयोः सत्ता प्रतिपादिताऽस्ति अर्थात् ब्रह्मणो द्वौ भावौ स्तः- अपरभावः परभावश्च। अंशमात्रेण ब्रह्म योगमायया युक्तं भवति। तेनैवांशेन च तद् जगति अभिव्यक्तं भवति। ब्रह्म केवलं जगन्मात्रं नास्ति। तत्तुजगद् अतिक्रम्यापि वर्तते। तथापि जगतः प्रत्येकस्मिन् पदार्थे प्राणिनि च तस्यांश एव भासते। प्रकृतिनिरुपणम् श्रीमद्भगवद्गीतायाम् ईश्वरस्य प्रकृतिद्वयं वर्णितम् अस्ति। गीतोक्तानुसारेणा जडा प्रकृतिः चेतनः पुरुषश्चेति तत्त्वद्वयं सांख्यशास्त्रे अभिमतम्स्ति किन्तु तयोरतिरिक्तं परमतत्त्वमेव सर्वव्यापकम् अव्यक्तम् अमृतं चास्ति, येन चराचरमिदं जगत् उत्पद्यते। प्रकृतिपुरुषौ तु तस्यैव परमतत्त्वस्य व्यापकस्य ब्रह्मणो वा विभूतिमात्रस्वरुपौ भवतः। परमतत्त्वस्यैव आयत्ता प्रकृतिर्द्विधा वर्तते-अपरा प्रकृतिः, परा प्रकृतिश्चेति। अपरा प्रकृतिरेव क्षेत्रनाम्ना अथवा क्षरपुरुषसंज्ञया व्यवह्रियते। एवमेव परा प्रकृतिरपि क्षेत्रज्ञनाम्ना अथवा अक्षरपुरुष- संज्ञया विज्ञायते। परा प्रकृतिः जीवरुपा विद्यते, किन्तु अपरा प्रकृतिः जीवेतर-पदार्थरुपा वर्तते। सर्वेषां भौतिकपदार्थानां ग्रहणं क्षरपुरुषरुपेण कृतम्। अपरा –प्रकृतेरष्टौ भेदा गीतायां प्रतिपादिताः पृथ्वी, जलं, तेजः, वायुः आकाशः, मनः बुद्धिः अहङ्कारश्च। क्षेत्रस्य चतुर्विंशतिभेदानां प्रतिपादनमपि गीतायां विहितम् तद्यथा –पञ्चमहाभूतानि, अहङ्कारः, बुद्धिः, अव्यक्तप्रकृतिः, पञ्चज्ञानेन्द्रियाणि, पञ्चकर्मेन्द्रियाणि, मनः पञ्च तन्मात्राश्चेति। एषां चतुर्विंशतितत्त्वानामन्तर्भाव एव अपराख्यायां प्रकृतौ भवति। इच्छा –द्वेष- सुख-दुःखसंघात चेतना –धृति –प्रभृतयस्तु क्षेत्रविकारा विद्यन्ते। जीवतत्त्वनिरुपणम् (आत्मतत्त्वनिरूपणम्) जीवः चैतन्यात्मकोऽस्ति, अतः परमेश्वरस्य पराप्रकृतिरुपाः उत्कृष्टा विभूतिश्च वर्तते। जीव एव क्षेत्रज्ञोऽस्ति कृतकर्मणां फलभोगाय भोगायतनमिदं शरीरं क्षेत्रं भवति। क्षेत्रस्य ज्ञाता क्षेत्रज्ञ आत्माऽस्ति। क्षेत्रज्ञस्य आत्मनो वर्णनं गीतायां विस्तरेण विहितम्। आत्मा षड्विकारेभ्यो रहितोऽस्ति। स न कदापि उत्पद्यते, न म्रियते स सत्तात्मकोऽनुभूयते। तस्य कदाप्यभावो न भवति। जीवशरीरस्थोऽपि आत्मा अजन्मा, नित्यः, शाश्वतः, पुरातनश्च वर्तते। पुरातनोऽपि स नूतन एवास्ति। विनाशशीले प्राणिशरीरे विद्यमानस्यापि तस्य विनाशो न भवति। आत्मा स्वयं जीवशरीरस्य वरणं करोति, अस्योल्लेखः गीतायां निम्नप्रकारेण कृतम् – वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्वातिनरोऽपराणि। तथा शरीराणि विहाय] जीर्णान्यानि संयाति नवानि देही॥ आत्मा स्वयं अविकारी अस्ति किन्तु जीवशरीरं विकाररुपं विद्यते। यदा जीवः प्रारब्धकर्मणां फलभोगं कृत्वा निवर्तते तदा अन्यशरीरस्य प्राप्त्यर्थं आत्मानं प्रेरयति। फलतः आत्मा पूर्वशरीरं परित्यज्य अपरं जीवशरीरं गृह्णाति। एवञ्चेदम् आत्मा सर्वव्यापी, स्थिरः अचलः, सनातनश्चास्ति। जीव आत्मना सम्पृक्तो भवति, अतः यथा एक एव आत्मा सर्वेषु शरीररेषु विद्यते तथैव जीवोऽपि एक एव सर्वेषु शरीरेषु विद्यमानोऽस्ति। जीवस्य नानात्वं गीतायां सम्मतं नास्ति। तत्र लिखितम्स्ति –यथा एक एव सूर्यः सम्पूर्णं जगत् प्रकाशयति तथैव क्षेत्रज्ञः एकोऽपि सर्वाणि क्षेत्राणि भासयति। जीवः ईस्वरस्य सनातनः अंशो विद्यते। उक्तं च गीतायाम् –ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः”। जगत्तत्वनिरुपणम् पुरुषोत्तम्तत्त्वनिरुपणम् (६)ज्ञानयोगः (७) कर्मयोगः (८) ध्यानयोगः (९) भक्तियोगश्च । जगतः उत्पत्तिः स्थितिः लयश्चेति त्रयो विकारा ईशरादेव जायन्ते। ईश्वरः सर्वेषां प्राणिनां सनातनम् अविनाशि च बीजमस्ति। यथा बीजाद् वृक्षः उद्भवति, अन्ते च वृक्षो बीजे एव लीनो भवति, तथा इदं जगत् भगवतः उत्पद्यते, अन्ते च भगवत्येव विलीयते। जगतः अवान्तर-आविर्भावस्य कालः ब्रह्मणो दिनमुच्यते, अवान्तर-तिरोभावस्य कालश्च ब्रह्मणो रात्रिः कथ्यते। गीतोक्तम्तानुसारेण प्रकृतेरध्यक्षः ईश्वरोऽस्ति। ईश्वरस्य अध्यक्षतायां प्रकृतिः जगत् उत्पादयति। उक्तं च – मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्। हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते॥ सर्वेषां चराचराणां प्राणिनां पदार्थानाञ्च उत्पत्तिस्थानं महद ब्रह्मास्ति। स एव जगद्बीजस्य विधाताऽस्ति। प्रकृतिः विश्वस्य मातृस्थानीया वर्तते, ईश्वरः पितृस्थानीयोऽस्ति। एवञ्चेत् प्रकृतेः स्थानं ईश्वरात् न्यूनमस्ति। जगदुत्पत्तिसन्दर्भे गीता सत्कार्यवादस्य समर्थनं करोति – नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः एवं श्रीमद्भगवद्गीतायाः विवेचनानुसारं इदं जगत् मायिकं काल्पनिकं वा नास्ति, अपितु सर्वथा सत्यं वास्तविकञ्च वर्तते। अध: भगवद्गीतायाः अध्यायसूची प्रदत्ता वर्तते । भगवद्गीता साङ्ख्यदर्शनं च । भगवद्गीतायां नैके साङ्ख्यविचारा: सन्ति। साङ्ख्यदर्शनस्य मुख्यग्रन्थ: साङ्ख्यकारिका। तेन सह भगवद्गीताया: तुलना कृता चेदिमानि साम्यस्थलानि लभ्यन्ते। भगवद्गीता साङ्ख्यकारिका च भगवद्गीता भागवतं च। गीताविस्तारो भागवतम्’इति उक्ति: प्रसिद्धा। अनया दृष्ट्या उभौ ग्रन्थौ यदा अवलोकितौ, तदा कतिचन साम्यस्थलानि दृष्टानि। तानि दृष्ट्वा उपरितना उक्ति: यथार्था अस्ति इति निश्चय: भवति। एतानि तानि साम्यस्थलानि- १) मृत्यो: अपरिहार्यत्वम्। भीष्मादिकानां मृत्युविषये शोक: न उचित:’ इति कृष्ण: गीतायां प्रतिपादयति। तदर्थं स: कारणं वदति - जातस्य हि ध्रुवो मृत्यु:। भ.गी. २.२७ एतद् एव तथ्यं भागवते एवं प्रतिपादितम् - मृत्युर्जन्मवतां वीर, देहेन सह जायते। अद्य वाब्दशतान्ते वा मृत्युर्वै प्राणिनां ध्रुव:॥ भाग २) कृष्ण: परब्रह्मस्वरूप: । गीतायाम् अर्जुन: श्रीकृष्णस्य स्तुतिं करोति - परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान्। पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम्।। १०.१२ ,१३ भागवते तु कृष्णजन्मन: पूर्वम् एव ब्रह्मदेव: सर्वान् देवान् भविष्यद्वृत्तं ज्ञापयति - वसुदेवगृहे साक्षाद् भगवान्पुरुष: पर:। जनिष्यते . . .॥ भाग १०.१.२३ कृष्णजन्मन: समनन्तरं वसुदेव: कृष्णम् उद्दिश्य वदति - विदितोऽसि भवान्साक्षात्पुरुष: प्रकृते: पर:। भाग १०.१.२३ ३) दिव्यं जन्म श्रीकृष्ण: अर्जुनाय गीतायां स्वस्य जन्म दिव्यम् अस्ति इति वदति -जन्म कर्म च मे दिव्यम्। भ.गी.४.९ एतद् दिव्यं जन्म कथं भवति इति वर्णनं भागवते प्राप्यते - देवक्यां देवरूपिण्यां विष्णु: सर्वगुहाशय:। आविरासीद्यथा प्राच्यां दिशीन्दुरिव पुष्कल:। तद्द्भुतं बालकमम्बुजेक्षणम् . . .। भाग १०.३ . ८ ,९ ,११ ४) सर्वधर्मपरित्याग: गीतायां भगवान् अर्जुनाय उपदिशति -सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज। अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुच:।। भ.गी.१८.६६ अत्र सर्वधर्माणां त्याग: विहित:। सर्वधर्मेषु कस्य कस्य अन्तर्भाव: भवति इति भागवतं पठित्वा ज्ञायते।तत्र कृष्ण: उद्धवाय उपदिशति तस्मात्त्वमुद्धवोत्सृज्य चोदनां प्रतिचोदनाम्। प्रवृत्तं च निवृत्तं च श्रोतव्यं श्रुतमेव च। मामेकमेव शरणमात्मानं सर्वदेहिनाम् ।यदि सर्वात्मभावेन मया स्या: ह्यकुतोभय:। भाग ११.१२.१५ ५) भक्ति-प्राधान्यम् गीतायां विश्वरूपदर्शनानन्तरं भगवान् वदति - नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया ।शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां च यथा। भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन।ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप॥ भ.गी.११.५३ ,५४ अत्र सर्वेषु साधनेषु भक्ते: प्राधान्यम् उक्तम्। किं बहुना वेदादिकानि अन्यानि साधनानि मम प्राप्त्यर्थम् असमर्थानि, भक्ति: एका समर्था इति भगवत: आशय:। तथापि एतस्माद् वचनात् पूर्वं साधनानां तारतम्यविषये अर्जुनस्य प्रश्न: नास्ति। भागवते उद्धवमुखेन एष: प्रश्न: साक्षाद् वाचित:। ‘हे कृष्ण, ब्रह्मवादिन: नाना साधनानि वदन्ति। तत्र विकल्प: अस्ति अथवा मुख्यगौणभाव: अस्ति?’ (भाग. ११.१४.१ ) अनन्तरम् एतद् एव उत्तरं भववता दत्तम्- न साधयति मां योगो न साङ्ख्यं धर्म उद्धव। न स्वाध्यायस्तपस्त्यागो यथा भक्तिर्ममोर्जिता॥ भक्त्याहमेकया ग्राह्य: श्रद्धयात्मा प्रिय:सताम्। भक्ति:पुनाति मन्निष्ठा श्वपाकानपि सम्भवात्। भाग ११.१४.२१ ,२२ ६) कृष्णमनस्कता कृष्णप्राप्ति: च। गीतायाम् अन्तत:भगवान् अर्जुनम् उपदिशति - मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु। मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोसि मे॥ भ.गी.१८.६५ अत्र मन्मना भव इति साधनम् उपदिष्टम्। तस्य फलं मामेवैष्यसि इति कथितम्।भागवते एतस्य साक्षात् निदर्शनं दृश्यते। यदा कृष्ण: न दृष्ट: तदा गोप्य: ह्ताशा: जाता:। ता: स्वगृहं प्रति निवृत्ता:। तदानीं तासां स्थिति: भागवते वर्णिता- तन्मनस्कास्तदालापास्तद्विचेष्टास्तदात्मिका:। तद्गुणानेव च गायन्त्यो नात्मागाराणि सस्मरु:। भाग १०.३०.४४ स्वगृहं विस्मृतवत्य: गोप्य: पुन: यमुनापुलिनम् आगता:!मन्मना भव तथा मामेवैष्यसि इति एतयो: फल-साधनसम्बन्ध: व्यासेन गोपीवृत्तेन साक्षात् दर्शित:।गीतोक्तसिद्धान्तस्य एतावद् मनोहरम् उदाहरणम् अन्यत्र न स्यात् ! ७) भक्तरक्षणव्रतम् गीतायां भगवान् अर्जुनाय प्रतिशृणोति - कौंतेय प्रतिजानीहि न मे भक्त: प्रणश्यति।भ.गी.९.१६ भागवते एषा प्रतिज्ञा एवम् - तस्मान्मच्छरणं गोष्ठं मन्नाथं मत्परिग्रहम्। गोपाये स्वात्मयोगेन इति मे व्रत आहित:। भाग ? ८) भक्तिमार्गे सामग्र्या: गौणत्वम् गीतायां श्रीकृष्ण: व्याहरति - पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति तदहं। भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मन:।। भ.गी.९.१६ तत्र भागवते श्रीकृष्ण: एतद् एव वचनं दरिद्राय सुदाम्ने श्रावयति -पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति। तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मन:।। भाग १०.८१.४ ९) नवद्वारं पुरम् गीतायां देह्स्य कृते अयं शब्दप्रयोग: कृत:-सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी। नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन्। भ.गी.५. १३ एतस्य नवद्वार-पुरस्य विवरण तु गीतायां न लभ्यते। तद् विवरणं भागवते लभ्यते -नवद्वारं पुरम्। अक्षिणी नासिके कर्णौ मुखं शिश्नगुदाविति। भाग ४. २९. ८ एतेषां नवानां द्वाराणां दिग्विभाग: अपि तत्र एव दत्त:- अक्षिणी नासिके आस्यमिति पञ्च पुर: कृता:। दक्षिणा दक्षिण: कर्ण उत्तरा चोत्तर: स्मृत:। पश्चिमे इत्यधोद्वारौ गुदं शिश्नमिहोच्यते। भाग ४. २९. ९ सम्बद्धसम्पर्कतन्तुः (मूलश्लोकाः) भगवद्गीता भगवद्गीता सारमञ्जूषा योजनीया‎

817

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

भारतम्

भारतम्, आधिकारिकतया भारतगणराज्यम् (Bhārata Ganarājyam) दक्षिण एशियायाः एकः देशः अस्ति । क्षेत्रफलेन सप्तमः बृहत्तमः देशः, विश्वस्य सर्वाधिकजनसंख्यायुक्तः देशः च अस्ति । दक्षिणे हिन्दमहासागरः, दक्षिणपश्चिमदिशि अरबसागरः, दक्षिणपूर्वदिशि बङ्गलखातेन च परिसीमितः अस्य पश्चिमदिशि पाकिस्तानदेशेन सह स्थलसीमाः सन्ति; उत्तरदिशि चीनदेशः, नेपालः, भूटानदेशः च पूर्वदिशि च बाङ्गलादेशः, म्यान्मारदेशः च। हिन्दमहासागरे भारतं श्रीलङ्कायाः मालदीवस्य च समीपे अस्ति; तस्य अण्डमान-निकोबार-द्वीपाः थाईलैण्ड्-म्यांमार-इण्डोनेशिया-देशयोः समुद्रीयसीमाम् अङ्गीकुर्वन्ति। भारतम्, आधिकारिकरूपेण भारतमहाराज्यम्, दक्षिणजम्बुद्वीपे स्थितं महाराज्यं वर्तते । जनसङ्ख्यादृष्ट्या एषः देशः विश्वे प्रथमः स्थाने विद्यते । विश्वे प्रसिद्धो जनतन्त्रयुतः देशः एषः । एषः देशः प्राचीन-सिन्धु-सभ्यतायाः मातृभूमिः । एषः भूभागः स्वस्य सांस्कृतिकसम्पदया प्रसिद्धः अस्ति । हिन्दुधर्मः,बौद्धधर्मः,जैनधर्मः, सिखधर्मः इत्येतेषां विश्वस्य चतुर्णां प्रमुखानां तत्त्वदर्शनानाम् उद्गमस्थानम् एतत् । क्रिस्ताब्दस्य प्रथमशतके अत्र प्रविष्टाः झरातुष्ट्रधर्मः, क्रैस्तमतम्, इस्लाम च अत्र द्रष्टुं शक्याः । एतेन भारतस्य मतसामरस्यं ज्ञातं भवति । क्रमेण ईस्टीण्डियाकम्पनीद्वारा ब्रिटिश्शासनम् आगतम् । शासनस्य केन्द्रस्थानं लण्डन् आसीत् । अष्टादशशतकात् नवदशशतकस्य मध्यभागपर्यन्तं ते शासितवन्तः इमं देशम् । बहूनाम् आन्दोलनानां कारणतः भारतं १९४७ तमे वर्षे स्वतन्त्रः देशः अभवत् । भारतस्य अर्थव्यवस्था विश्वे पञ्चमे स्थाने प्राप्नोति । अधुना एषः देशः अभिवृद्धिपथे प्रचलदस्ति । एषः अण्वस्त्रयुतः देशः अस्ति । प्रादेशिकस्तरे शक्तिमान् देशः । विश्वे एव सेनाबले तृतीयं स्थानमस्ति अस्य । सेनायाः कृते व्ययविषये अस्य दशमं स्थानमस्ति । भारतं गणतन्त्रात्मकं देशमस्ति । भारतीयसंसदे सदनद्वयमस्ति । अत्र २८ राज्यानि, सप्तकेन्द्रशासितप्रदेशाः च सन्ति । एतत् आर्थिकपुरोगामिपञ्चराष्ट्रेषु अयमपि अनयतमः देशः । अयं देशः बहुभाषीयः,विविधधर्मी च अस्ति । अत्र विविधाः वन्यजीविनः वसन्ति । भारतभूमिः पूर्वं भरतखण्डः भारतवर्षम् इति नाम्ना प्रसिद्धा असीत् । अस्य नाम्नः उद्गमं प्रति विविधाः पारम्पर्यकथाः प्रचलिताः वर्तन्ते । ऋषभपुत्रेण राजर्षिभरतेन दुष्यन्तपुत्रेण भरतेन च परिपालितस्याः अस्या भूमेः भारतम् इति नाम रूढिगतम् इत्येका कथा। अथावा पुरुवंशो पूर्वं भरतः इति महान् चक्रवर्तीराजा आसीत् तेन प्रशासितायाः भूमेः इदम् नाम आगतम् इत्यन्या। अथवा विष्णुपुराणे उक्तं यथा....इत्यपि च ॥ उत्तरं यत् समुद्रस्य हिमाद्रेश्चैव दक्षिणम् । वर्षं तद्भारतं नाम भारती यत्र सन्ततिः ॥ जय श्री राम । इतिहासः प्राचीनतं भारतम् भारतस्‍य इतिहासः आधुनिकमानवस्य (होमो-सेपियन्स्) पुरातत्त्वावशेषकालतः प्रायः ३४००० वर्षेभ्यः आरब्धः । भारतस्य इतिहासे सम्पूर्णभरतखण्डस्य तन्नाम इदानीन्तनभारतस्य पाकिस्तानस्य, बाङ्ग्लादेशस्य, श्रीलङ्कादेशस्य, नेपालदेशस्य, भूतानदेशस्य च इतिहासः अन्तर्भूतः । ५०००वर्षेभ्यः पूर्वतनी सिन्धुसंस्कृत्याः सभ्यथा जगति एव अत्यन्तं पुरातनसंस्कृतिः । ख्रिस्तपूर्व २०००-५०० अवधौ,वेदाः लिखितस्वरूपे अवलब्धाः। एतद् कालखंड "वैदिक युग" नाम्ना जाता । ख्रिस्तपूर्व ५०० अवधौ,१६ महाजनपदाः उभयताः । भौगोलिकता भौगोलिकविस्तीर्णे भारतं विश्वे सप्तमे स्थाने विद्यते । अस्य सीमा पश्चिमे पाकिस्थानेन, ईशान्ये चीन-नेपाल-भूटानदेशैः परिवृता, ब्रह्मा (म्यान्मार्) बाङ्गला देशौ पूर्वदिशायां स्तः । श्रीलङ्का, मालाद्वीपः च हिन्दुमहासागरे भारतस्य समीपवर्तिनौ । परितः विद्यमानाः देशाः हिमालयात् उत्तरभागे चीनादेशः वर्तते । हिमालयस्य सानुप्रदेशे नेपाल-भूतानराज्यानि सन्ति । भारतस्य पूर्वभागे बाङ्ग्लादेशः बर्मादेशः, बङ्गलोपसागरे स्थितः अण्डमान् -निकोबार द्वीपसमुदायः, पश्चिमसागरे स्थितः लक्षद्वीपश्च भारतस्यैव प्रदेशः । भारतस्य वायव्यभागे पाकिस्थानदेशः अस्ति । हिमालयपर्वतश्रेण्यां तिस्त्रः पङ्क्तयः समानान्तरे सन्ति । तन्मध्ये काश्मीर-कुलुप्रभृतयः दर्यः । एताः विशालाः पुष्पफलसमृद्धाश्च । भारत बर्मादेशयोः भारत-बाङ्गलादेशयोः मध्येऽपि पर्वतपङ्क्तयः शोभन्ते । एताः हिमालयाः इव नोन्नताः । सिन्धु गङ्गानद्योः परिसरे विशालाः सन्ति । भारतस्य मध्ये आरावली -विन्ध्य -सात्पुरप्रमुखाः पर्वतश्रेण्यः सन्ति । राजनीतिः अर्थव्यवस्था मुद्रास्थानांतरमानस्य भारतीयार्थव्यवस्था विश्वे षष्ठमे स्थाने एवं क्रयशक्त्यनुसारं तृतीये स्थाने अस्ति | भारतीयार्थव्यवस्था कृषिप्रधाना वर्तते। सर्वकारः भारतसर्वकारः, आधिकारिकरूपेण सङ्घीयशासनम् इत्युच्यते, अपि च केन्द्रीयशासनमिति ज्ञायते। इदं शासनं भारतस्य संविधानद्वारा संस्थापितमासीत् । अस्तीदं २९ राज्यानां सप्त सङ्घराज्यक्षेत्राणां च शासकाधिकरणम्, समाहत्य यानि भारतगणतन्त्रमिति उच्यन्ते। अस्य संस्थितिः नवदिल्ली (भारतस्य राजधानी) इत्यत्र अस्ति। सर्वकारस्यास्य तु तिस्रः शाखाः: कार्यकारिणी, विधायिका न्यायपालिका च। कार्यकारिणीशाखायाः प्रमुखस्तु राष्ट्रपतिः। स तु राज्यस्य प्रमुखः वर्तते। राष्ट्रपतिः स्वकीय-शक्तीन् प्रत्यक्षतया अथवा अधीनाधिकारिणां माध्यमेन प्रयोजयति।[१] संसदः विधायिकाशाखायां तु निम्नं सदनं लोकसभानाम अपि च उच्चं सदनं राज्यसभानाम तथा च राष्ट्रपतिः वर्तन्ते। न्यायपालिकायां च सर्वोच्चन्यायालयः शीर्षस्थः, अपि च 21 उच्चन्यायालयाः, जिल्लास्तरे च नागराः, आपराधिकाः, पारिवारिकाश्च न्यायलयाः बहवः विद्यन्ते। भारतं नाम संसारे बृहत्तमं लोकतन्त्रं वर्तते। नागरिकानां शासनार्थे मूलभूतानि नागराणि आपराधिकानि वा विधानानि संसदि एव विधिनिर्माणद्वारा स्थाप्यन्ते। कानिचित् एतादृशानि विधानानि सन्ति- सिविल् प्रोसीजर् कोड् इत्येतत्, भारतीयदण्डसंहिता, आपराधिकप्रक्रियासंहिता च। सङ्घीयेऽथ च राज्यीयेषु सर्वकारेषु कार्यकारिणी, विधायिका न्यायपालिका च शाखा वर्तते। ७३तमेन ७४तमेन च संविधानसंशोधनेन स्थानीयशासनार्थं पञ्चायतराज्यप्रणाली संस्थाबद्धीकृता। भारतीय-सूची भारत-जन-सूची सनातनधर्म: वास्‍तु योगः वेदान्‍त: हिन्‍दु-मन्‍दिरम् धर्म-संशोधनम् भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः भारतस्य राष्ट्रपतयः भारतस्य नद्यः भारतीयक्रीडा भारतस्य सूर्यमन्दिराणि भारतस्य मण्डलानि स्वातन्त्र्यम्, महाराज्यत्वम् सप्तचत्वारिशदधिकनवदशशततमे(१९४७) क्रिस्ताब्दे आगस्ट्मासे पञ्चदशदिनाङ्के आङ्गल्शासनात् मुक्तं भारतं स्वातन्त्र्यम् अलभत । जवाहरलालनेहरुम्हाभागः स्वतन्त्रभारतस्य प्रथमः प्रधानमन्त्री अभवत् । संविधानरीत्या पञ्चाशदधिकनवदशशत (१९५०) तमे क्रिस्ताब्दे जनवरिमासे षड्विंशतितमे दिनाङ्के भारतं सार्वभौममहाराज्यत्वेन उद्घोषितम् । राजेन्द्रप्रसादमहोदयः अस्य महाराज्यस्य प्रथमः अध्यक्षः आसीत् । तदा भाषाणाम् आधारेण राज्यानां पुनर्विभागः कृतः । संविधानम् भारतदेशः प्रजाप्रभुत्वात्मकः । अत्र शासनार्थ संविधानं रचितम् । जगतः सर्वेभ्यः संविधानेभ्यः भारतसंविधानं बृहद्गात्रकम् । संविधानमेव देशस्य वरिष्ठं शासनम् । संविधानरीत्या केन्द्रसर्वकारः, राज्यसर्वकाराश्च सम्भूय देशस्य शासनं कुर्वन्ति । एतदर्थं केन्द्रे लोकसभा, राज्यसभा च राज्येषु विधानसभा विधानपरिषच्च वर्तन्ते । राष्ट्रस्य शासनाधिकारः राष्ट्रपतौ न्यस्तः । भारतदेशस्य राजधानी देहलीनगरम् । भारतस्य राष्ट्रध्वजः त्रिवर्णाङ्कितः तत्रोर्ध्वं केसरवर्णः, मध्ये श्वेतः, अधश्च हरितः । श्वेतवर्णभागे नीलम् अशोकचक्रं राजते । सिंहशीर्षमुद्रा राष्ट्र्चिह्नम् । तत्र 'सत्यमेव जयते’ इति ध्येयवाक्यम् उत्कीर्णम् । 'जनगणमन’इति गीतं राष्ट्रगीतम् । राष्ट्रप्राणी व्याघ्रः । राष्ट्रपक्षी च मयूरः । नद्यः क्षेत्राणि प्रमुखजनाश्च भारते गङगा, यमुना, सिन्धू, नर्मदा, गोदावरी,कपिला, गजकर्णिका, ब्रह्मपुत्रा, कावेरी इत्यादयः नद्यः प्रवहन्ति । एताः सर्वाः अपि नद्यः जलेन भूमिं सिञ्चन्ति । अतः सुजला, सुफला, सस्यश्यामला च भारतभूमिः । एतस्मिन् देशे दिलीपः, दशरथः, युधिष्ठिरः इत्यादयः धर्मपरिपालकाः पौराणिकाः राजानः आसन् । अशोकादयः प्रजाहितचिन्तकाः राजानः च अभवन् । एतेषां कीर्तिः अद्यापि जगति समुल्लसति । अस्मिन् देशे ऋषयः मुनयश्च आसन् । ऋषयः मन्त्रद्रष्टारः । ते परमज्ञानं प्राप्तवन्तः । वेदेषु तत् ज्ञानं निबद्धम् । अतः अस्माकं देशः वेदभूमिः इति विख्यातः । वाल्मीकिव्यासादयश्च मुनयः इतिहासपुराणादीन् ग्रन्थान् रचितवन्तः । भारतं पुण्यभूमिः । अत्र राम-कृष्णादयः अवतारपुरुषाः, शङ्कर-रामानुज-बसवेश्वर-मध्वादयः धर्मोपदेशकाः आचार्याः समभवन् । बुद्ध-महावीरादयः अत्रैव अहिंसातत्त्वम् उपादिशन् । राष्ट्रपिता महात्मागान्धी अहिंसामार्गेणैव स्वातन्त्र्यं प्रापयत । भारते अनेकानि पुण्यक्षेत्राणि विद्यन्ते । तेषु काशी-गोकर्णम्-उडुपि-तिरुपति -श्रृङ्गेरी प्रभृतीनि च प्रसिद्धानि । राष्ट्रगीतम् १९११ तमे वर्षे रवीन्द्र्नाथठागोरवर्येण रचितं 'जन गण मन' गीतं मूलतः बेङ्गली भाषायाः अस्ति । तच्च गीतं 'तत्त्वबोधप्रकाशिका 'नामिकायाम् आर्यसमाजीयायां पत्रिकायां प्रकाशितम् आसीत् ऐदम्प्राथम्येन । कतिपयानि वर्षाणि तस्याः पत्रिकायाः सम्पादकत्वं विहितं रवीन्द्र्नाथठागोरवर्येण । १९१९ तमवर्षे कविः एषःबेसेण्टथियोसफिकलमहाविद्यालयस्य प्राचार्यस्य आह्वानेन आन्ध्रप्रदेशस्य चित्तुरुजनपदस्य मदनपल्लीम् आगतवान् आसीत् । सः प्राचार्यः आसीत्- ऐर्शिकविः जेम्स एच्. कासिन्सनामा । फेब्रवरीमासस्य प्रथमे दिनाङ्के सायं डा. कासिन्स तस्य पत्नी मागरिट, केचन छात्राः च बेङ्गलीगीतस्य गानं कर्तुं पार्थयन्त कविमहाशयम् । तस्य गीतस्य अन्तिमपङ्किः यदा गीता तदनु एव सर्वे रोमाञ्चिताः स्सन्तः 'जय हे जय हे’ इति ऐककण्ठयेन अगायन् । मदनपल्लयां येषु दिवसेषु उषितं, तेषु एव दिनेषु अस्य गीतस्य आंग्लानुवादः कृतः तेन । तदनन्तरं कासिन्सः तस्य गीतस्य रागसंयोजनं कृतवान् । 'रवीन्द्रनाथठागोरमहोदयः भौगोलिकान् प्रदेशान्, पर्वतान्, नदीः च अधिकृत्य पथमे भागे, द्वितीये भागे च भारतीयानि मतानि अधिकृत्य च गीतवान् अस्ति’ इति कासिन्सः उल्लिखितवान् स्वपुस्तके । १९४८ तमे वर्षे रक्तदुर्गे अगस्टमासस्य १५ दिनाङ्के प्रथमवारं जवाहरलाल नेह्रू यदा राष्ट्रध्वजोड्डायनम् अकरोत् तदा सिखरेजिमेण्ट् तेनैव रागेण तत् गीतम् अगायत यश्च रागः कासिन्सवर्येण संयोजितः आसीत् । तेनैव रागेण तत् गीतं गीयते अद्यापि । शताब्दोत्सवः १९११ तमे वर्षे रवीन्द्र्नाथठागोरवर्येण रचितं 'जन गण मन' गीतं मूलतः बेङ्गली भाषायाः अस्ति । तच्च गीतं 'तत्त्वबोधप्रकाशिका 'नामिकायाम् आर्यसमाजीयायां पत्रिकायां प्रकाशितम् आसीत् ऐदम्प्राथम्येन । कतिपयानि वर्षाणि तस्याः पत्रिकायाः सम्पादकत्वं विहितं रवीन्द्र्नाथठागोरवर्येण । १९१९ तमवर्षे कविः एषः बेसेण्टथियोसफिकलमहाविद्यालयस्य प्राचार्यस्य आह्वानेन आन्ध्रप्रदेशस्य चित्तुरुजनपदस्य मदनपल्लीम् आगतवान् आसीत् । सः प्राचार्यः आसीत्- ऐर्शिकविः जेम्स एच्. कासिन्सनामा । फेब्रवरीमासस्य प्रथमे दिनाङ्के सायं डा. कासिन्स तस्य पत्नी मागरिट, केचन छात्राः च बेङ्गलीगीतस्य गानं कर्तुं पार्थयन्त कविमहाशयम् । तस्य गीतस्य अन्तिमपङ्किः यदा गीता तदनु एव सर्वे रोमाञ्चिताः स्सन्तः 'जय हे जय हे’ इति ऐककण्ठयेन अगायन् । मदनपल्लयां येषु दिवसेषु उषितं, तेषु एव दिनेषु अस्य गीतस्य आंग्लानुवादः कृतः तेन । तानन्तरं कासिन्सः तस्य गीतस्य रागसंयोजनं कृतवान् । 'रवीन्द्रनाथठागोरमहोदयः बहुगोलिकान् प्रदेशान्, पर्वतान्, नदीः च अधिकृत्य पथमे भागे, द्वितीये भागे च भारतीयानि मतानि अधिकृत्य च गीतवान् अस्ति’ इति कासिन्सः उल्लिखितवान् स्वपुस्तके । १९४८ तमे वर्षे रक्तदुर्गे अगस्टमासस्य १५ दिनाङ्के प्रथमवारं जवहरलालनेहरु यदा राष्ट्रध्वजोड्डायनम् अकरोत् तदा सिखरेजिमेण्ट् तेनैव रागेण तत् गीतम् अगायत यश्च रागः कासिन्सवर्येण संयोजितः आसीत् । तेनैव रागेण तत् गीतं गीयते अद्यापि । भारतं मतनिरपेक्षं राष्ट्रम् । अत्र अनेकानि मतानि, अनेकाश्च भाषाः सन्ति । मतभेदेन आचारभेदश्च वर्तते । तथापि वयं सर्वे भारतीयाः । अतः सौहार्देन वसामः । भारतम् अनेकभाषाणां देशः । अष्टशताधिकाः भाषाः अत्र सन्ति । तत्र संस्कृतभाषा प्राचीनतमा । सा बहुभाषाणां जननी, कासाञ्चन भाषाणां पोषयित्री च अस्ति । संस्कृतवाङ्मये विविधानिं शास्त्राणि, रम्याणि काव्यानि अपूर्वाश्च विज्ञानविषयाः सन्ति । गौतमः, जैमिनिः, पाणिनिः इत्यादयः संस्कृतकवयः प्रसिद्धाः । विज्ञानेऽपि कणादः चरकः वराहमिहिरः, आर्यभटः इत्या प्रख्याताः । पुण्यतमा, सर्वसम्पत्समृद्धा भारतभूमिः अस्माकं जन्मभूमिः । जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी इत्यतः सा वन्दनीया । जयतात् भारतमाता। भारतम् एशियामहाद्वीपे दक्षिणे एकः स्वतन्त्रः समाजवादी पन्थनिरपेक्षः लोकतन्त्रगणतन्त्रदेशः अस्ति । एतद् विश्वस्य विशालं लोकतन्त्रम् । अस्य जनसङ्ख्या १२० कोटिमिता, भाषाः शताधिकाः । भारतवर्षस्‍य उत्तरदिशि पर्वतराजः हिमालयः अस्‍ति, दक्षिणे हिन्दुमहासागरः अस्‍ति । भारतस्य उत्तरे नेपाल चीनः (तिब्बत्) च देशा: सन्ति । पश्चिमे पाकिस्थानम् अफगानिस्थानं देशौ स्तः । पूर्वे ब्रह्मादेशः (म्यान्मार्), दक्षिणे श्रीलङ्का मालाद्वीपः देशौ सन्ति । कुष्णद्वीप-निकोबारद्वीपयोः निकटे इण्डोनेशिया थाईलेण्ड् च देशौ स्तः । भारतस्य राजधानी नवदेहली अस्ति । अन्यमुख्यनगराणि मुम्बई, कोलकाता, बेङ्गलुरु, चेन्नै, पुणे च सन्ति । भारते अष्टाविंशतिः राज्यानि सन्ति । भारतीयसंस्कृतिः पुरातनः इतिहासः, अनन्या भौगोलिकरचना, वैविध्यमयाः जनसमूहाः, धर्माः, विभिन्नाः सम्प्रदायाः, अनेके उत्सवाः, नैकानि आचरणानि, प्राचीनपरम्परा, परितः विद्यमानानां देशानां प्रभावः – एवं विभिन्नाः विषयाः भारतीयसंस्कृतिम् अरचयन् ।भारतं धार्मिकविविधतायाः कारणेन उल्लेखनीयम् अस्ति, हिन्दुधर्मः, बौद्धधर्मः, सिखधर्मः, इस्लामधर्मः, ईसाईधर्मः, जैनधर्मः च राष्ट्रस्य प्रमुखधर्मेषु अन्यतमाः सन्ति । सिन्धुखाततः आरब्धा भारतीया संस्कृतिः वेदकाले महता प्रमाणेन विकसिता अभवत् । बौद्धधर्मस्य उन्नतिः-अवनतिः च, भारतस्य सुवर्णयुगं, यवनानाम् आक्रमणं, यवनानां शासनं, अन्यदेशीयानां शासनम् इत्येतेषु कालेषु भारतीयसंस्कृतेः विस्तारः, विविधता च अधिका अभवत् । भारतस्य धार्मिकाणि आचरणानि, भाषाः, पद्धतयः, सम्प्रदायाः च गतेभ्यः ५०००वर्षेभ्यः अस्याः अनन्यसंस्कृतेः साक्षिरूपेण सन्ति । विभिन्नानां धर्माणां, सम्प्रदायानां संयोजनम् अपि जातम् अस्ति भारतीयसंस्कृतौ । एतस्याः संस्कृतेः प्रभावः जगतः अन्यासां संस्कृतीनाम् उपरि अपि जातः अस्ति महता प्रमाणेन । भारतीये संविधाने 22 भाषाः अनुसूचिताः सन्ति। राज्यानि केन्द्रशासितप्रदेशाः च भारते २८ राज्यानि ८ केन्द्रशासिताप्रदेशा: च सन्ति । अस्मिन् देशे विविधमतानुयायिनः परस्परं सौहार्देन जीवन्ति । राष्ट्रियम् भारतस्य राष्ट्रियगीतम् जन गण मन गुरुदेव रवीन्द्रनाथ ठाकुरवर्येण लिखितम् । भारतस्य राष्ट्रियं गीतं वन्दे मातरम् बङ्किमचंद्र- चटर्जीवर्येन लिखितम् | चित्रशाला आधारग्रन्था: भारतम् भारतसमाचार ग्रन्थि: राष्ट्रिय ग़ीत उल्लेखाः सार्क् राष्ट्राणि एशियाखण्डस्य राष्ट्राणि परिशीलनीयानि भारतम्

821

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

भाषा

भाषा संकेतम् इनकोडम्, डीकोडम् च कृतुम् साधनम् अस्ति। जन्तवः सङ्गणकाणि च भाषायाः उपयोगम् करोतः। सामान्यतः जन्तुनाम् भाषाः प्राकृत्तिकाः सन्ति। परन्तु संगणकस्य भाषाः कृत्रिमाः एव सन्ति। कतिचन मानवस्य भाषाः अपि कृत्रिकमाः सन्ति। लोजबानम्, इन्टरलिङ्वा, इडो, इतियादवः उदाहरणानि सन्ति। संस्कृतम् विश्वस्य प्रथमः विकसितः भाषा अस्ति। संस्कृतात् एव अन्य विकसिताः आर्यभाषाः अजन्मत्, अतः संस्कृतम् भाषानाम् माता अस्ति। संस्कृतम् देवभाषा अपि अस्ति। महत्त्वम् भाषा हि जनानां भावाभिव्यक्तये सशक्त साधनम् । अन्यैरपि चेष्टादभिः साधनैर्भावाभिव्यक्तिस्तु सम्भवति किन्तु न तत्र सम्पूर्णता सम्भवति । भाषेवसो शक्तिर्यया मनुष्यः पशुतो भिद्यते तेनैव वाङ्नाम दैवी शक्तिः । भाषा हि - समुदायस्य महान् वानिधिः । उक्तमेव 'तां विश्वरूपाः पशवो वदन्ति' इति । |.. विश्वरूपाः इति समुदायसम्बद्धाः, पशव इति प्राणिन उपलक्षणाज्जनाः, वदन्ति इति सुखेनोच्चारणं कुर्वन्ति । अनेन भाषायाः स्वरूपं व्याख्यातं मवति यथा भाषा नाम सा वाक् या खलु कण्ठताल्वादिभिरुच्चारणस्थानैरुच्चार्यते, या च केनचित्समुदायेन भावस्य स्पष्टाभिव्यक्तये प्रयुज्यते इति । अर्थात् उच्चारणा। वयवेभ्यः समुच्चरितानां सार्थकध्वनिसमूहानां समष्टिरेव भाषा भण्यते । भाषातत्त्वानि अनेन भाषात्वसिद्धये चतुर्णा तत्वानामुपस्थितिरावश्यकी भवति । तानि चेमानि भवन्ति-- जनानां मुखताल्वादिभ्य उच्चारणावयवेभ्यः समुच्चारितानां सार्थक- । ध्वनिसमुदायानां समष्टिरेव भाषा भवति, ताञ्च कश्चित्समुदायः स्वगतभावानां समग्राभिव्यक्तये प्रयुनक्ति, । | * तस्याश्च का विशिष्टा प्रक्रिया भवति या विवेचनीया निरूपणीया ।। च भवति तस्याश्चैकं सार्वजनीनं स्वरूपं भवति यस्यः कश्चिन्निश्चितो नियमो नियामको भवति । सा च समुदायस्य भावसम्बद्धत्वात्सततपरिवर्तनशीला विकासोन्मुखी भवति । तादशश्च परिवर्तनमपि नियमत एव भवति न तु यथेच्छमिति । तादृशीं मनुष्यमात्रस्य सम्पद्भताऽनन्यप्राणिलभ्यां भाषा कथमुदैदिति विषये भाषाविदः परस्परं मंतपार्थक्यं जनयन्ति । केचिज्जनैः सम्भूय व्यवहारसौकर्याय भाषोत्पादितेति कथयन्ति किन्तु ते विस्मरन्ति यद्यदा भाषा नैवासीतदा जनाः कथं सम्भूताः कथञ्च ते परस्परं मन्त्रयाञ्चक्रुरिति । तेन मतमिदं नितान्तमेवाग्राह्यम् । केचित्तु भाषामीश्वरोत्पादितां मन्यन्ते तदपि । चिन्त्यमेव येतो यदि भाषेश्वरकृता भवेत्तदा तस्याः विश्वजनीनत्वं भवेत्। । किन्तु तथ्यं तद्विपरीतमेव । प्रतिसमुदायं भाषा भिद्यत एव तत्रापि प्रतिजाति तु भाषा परस्परासम्बद्धत्वेन भिद्यते अपरञ्चेश्वरकृताया भाषायाः कथं परिवर्तनधर्भसम्भवः । भाषा तु नितान्तपरिवर्तनशीला दृश्यते । विकासक्रमः केचिद्भाषां क्रमेण विकसित मन्यन्ते । आदौ मनुष्य एकाकी विचरन्नासीत् । आकस्मिकमैथुनधर्मेण तस्य सङ्ख्या व्यवर्धत । कालान्तरे जीवनसौकर्याय तेन सामूहिक जीवनमारब्धम् । समानशीलाः समानं समुदायमवलम्ब्य स्थातुं प्रवृत्ताः । समूहजीवनेन सहैव परस्परं विचारविनिमयस्यावश्यकतोदगात् । प्रेथमं . तु तच्चेष्टादिभिरभूर्तसाधनैः समपद्यत किन्तु यथा यथा व्यवहारस्य जंटिलताः । वृद्धिमाप्ता तथा तथा चेष्टादिसाधनानि विचारविनिमयाय नितान्तमपर्याप्तानि सञ्जातानि । अपरञ्चान्धकारे चेष्टादीनां न तथोपयोगिता सिध्यति । तेन जनैविचारविनिमयाय ध्वनिप्रयोगः समारब्धः । आदौ ध्वनिरपि अस्पष्टोऽव्यक्तार्थ : श्चासीत् । अधुनाऽपि केऽचित्पर्वतप्रदेशेषु अव्यक्तध्वनिना विचारस्य कश्चिदंशः प्रकटौक्रियते । व्यतीते च काले सम्प्रवृत्ते च जटिलव्यवहारे तेनाऽपि नैव कार्यसमापन समपद्यत । क्रमशस्तादृशेषु ध्वनिषु अर्थसमावेशःसमारब्धः अस्माच्छब्दादयम. वैतद्वस्तु बौद्धव्यमिति सङ्केतनपरम्परा समुदिता । तत्रापि : प्रायः शब्दा असंयुक्ता एकाक्षरिण एवासन् । तान्वयमधुना धातुसंज्ञया व्यवहरामो यथा भू-वा-या-पा इत्यादयः । कालान्तरे बर्धमानव्यवहारापेक्षया शब्दराशेरावश्यकता समजायत । ततश्च तेष्वेव यं कञ्चिदंशं संयोज्य नवा नवाः शब्दाः निमिताः। ततश्चानेन क्रमेण भाषाऽस्तित्वमागता ।-समुदायविशेषेणैव स्वानुकूलमाविष्कृतत्वात्सा प्रतिसमुदाय भिद्यत इति । क्रीस्तधर्मग्रन्थों बाइबलमपि तथ्यमेवेदं समर्थयति । तदनुसारेण यदा इतरप्राणिसर्जनेनेश्वरो नैव सन्तुष्ट स्तदाऽन्ते स मनुष्यं सृष्टवान् । तं दृष्ट्वा च स परमप्रीतो बभूव । तमाशिभिः । संबध्यै स स्वसृष्टानां पदार्थानां नामकरणाय तमादिदेशः । मनुष्यो यं येना । ह्वयत्स तस्य नामाऽभूत् । इत्यञ्च भाषा समुदिता। तदा ईश्वरोऽचिन्तयधत्तस्य प्रियंमात्रं मनुष्य एकाकी वर्तते । एकाकी न रमते कोऽपि । तेन से ते निद्रा ददौ । निद्रितस्य शरीरादस्थिमांसंभागमादाय नारीं सृष्टबान्।।। यतः सी नेरशरीरांदंशमादाय सृष्टेति सा नारी नरस्यार्धाङ्गिनी । ततश्च तौ परस्परं ध्वनि साहाय्येनं, संल्लापमारेभतुर्यस्य विकसितं रूपमेव भाषा समजायत । यदाच. मनुष्याः पूर्वतः पश्चिम दिशं प्रति गतास्तदा, जगत्येको एव भाषाऽऽसीद्यञ्च सीमिता शब्दा एवीसनु। क्रमश, आवश्यकतानुसारेण शब्दनिधिवृद्धि प्रापित इति । भारतीयपरम्पराऽपि 'दैवी वाचमजनयन्त देवास्तां विश्वरूपाः पशवों वदन्ति इत्याद्युक्त्वा भाषां देवतोत्पदिता कमेण मनुष्यै हीतां मन्यते । ऋषयः खलु शब्ददर्शको अर्थनिरकाश्च। अस्माच्छब्दादयमर्यों बोद्धव्य इति ईश्वरेच्छव शब्दशक्तिरिति देवतायत्ता भाषा एकैवाऽऽसीत् किन्तु यदा सा मनुष्यगृहीता तेषामल्पबुद्धित्वात्साधि २ मिन्ना जाता । भाषोत्पत्ति विकासवादिनः सत्यस्य नैक किन्त तेऽपि न यथार्थमाप्तुं समर्थ है हि एतद्विस्मरन्ति यन्नैमित्तिक ज्ञानं विना न किमपि सिध्यति । यदि स्वतः ज्ञानेन सर्वं सिध्येत्तदा मपदा सर्वोऽपि समुदायः समानेनैव रूपेण क्किसितः स्यात् । I'S ११ उ तत्प्रतिकूलम् । तादशनैमित्तिकज्ञानं तु ईश्वरसिद्धमेव । स्याद्ययार्थं यद्वा तद्वा भाषा " भाषाव्यवहारे विकासवादिमतं सदोपेक्षणीयं सम्भवति । दतव स्यात्किन्तु' तद्विकासस्तु क्रमेणावश्यकतानुसारमेव सञ्जातोऽन्यथा शवतिगतिकर्मा कम्बोजेष्वेव न सीमितो भवेत् । लवनाथं प्राच्येषु. प्रसिद्धो दातिरुदीच्येषु दात्र न भवेत् । महान् हि शब्दस्य प्रयोगविषयः । स हि एकदा कदाचिदपि सिंह, सिद्धो न भवितुर्महति । अयं विकासस्यैव परिणामः ।। भाषोत्पत्तिविषये भारतीयपरम्परा काचिद्विशिष्टैव विचारणा रक्षति । तदनुसार वाङ्नाम अनादिनिधना नया च या स्वयम्भवा आदौ वेदमयी वाचमजनयन्त तां विश्वः प्रवृत्तयः समुद्भता इति । एवमेव देवाः प्रथमं दैवीं एवेव लोकेषु त्रीणि पशुषविश्वरूपाः पशवो वदन्ति । स वै सृष्टी चतुर्धा व्यभवत् । एतेषु तुरीयमिति। तस्माद्वाह्मणा उभयीं वाचं वदन्ति या च देवानां या च मनुयुष्याणामिति । तेन वेदाधारेणैव लौकिकभाषा विकसिताऽअवदिति । वृहस्पतिः प्रथमं वाचं ददर्श । स हि देवतार्थं तामंगृह्णादिति तत्र वेदेषु कथ्यते । वाग्वै प्रथममखण्डाऽऽसीत। तत्र सौकर्यायेन्द्रो मध्यतोऽवक्रम्य कतिप्रत्ययादिविभागेन व्याकरोत् । उक्तमेव - ‘तामखण्डां वाचं मध्ये विच्छिा प्रकतिप्रत्ययविभागं सर्वत्राऽकरोत्' इति । । एवमेव - तामिन्द्रो मध्यतोऽवक्रमम्य याकृतोऽवदत् । ते देवा इन्द्रमब्रुवन् इमां नो वाचं व्याकुवति । व्याकरोदिति । तत्र हि खलु - सर्वेषां स तु नामानि कर्माणि च पृथक्-पृथक् । वेदशब्देश्य एवादौ पृथक् संस्थाश्च निर्ममे इत्यपि मन्यते । नैतावन्मात्रमपितु एतावदपि मन्यते यदा साधुशब्दाः साधुशब्दच्छात्वेनैवार्थबोधकाः किन्तु भर्तृहरिस्तु तेषां साधुशंब्दवाचकतां नैव स्वीकरोति साधुशब्दज्ञानविहीनानामपि तेभ्योऽर्थबोधदृष्टेः । पुनश्च वयं भाषाविषयं विकासवादेन संयोज्याग्रिमं वक्तव्यं ब्रूमः । कामं भाषा संविदुत्पन्ना, ईश्वरनिदष्टा वा क्रमेण विकसिता वा भवेत्किन्तु तस्याः क्रमिकविकासस्तु न केनाप्यलपितुं शक्यते। एकाक्षरात्मकशब्दादेकाधिकाक्षरात्मक शब्दनिर्माण, एकार्थकबोधकशब्दोदनेकार्थवाचकत्वोत्पत्तिः वर्णागमः, वर्णविपर्ययः, वर्णविकारः, वर्णलोपश्च क्रमिकविकासस्यैव लक्षणानीति सर्वैः स्वीकर्तव्यमेव । कामं दण्डादण्डि वायुद्धं प्रवर्तेत किन्तु वेदसम्बद्धशब्दानामपि.मूलरूपं प्रथममेव : तथैवाऽऽसीदिति तु वयं विश्वसितुं नैव समर्थाः । वयन्तु तदपि भाषाया : विकसितं रूपमेव मन्यामहे यदि तथाकथने जिह्वा नैवापकृष्यते । किञ्च वयं वेदार्थमेव भाषां गृह्णीमो न तु भाषार्थ वेदान् । वेदाः प्राचीनतमा; पवित्रा ब्रह्मणो वाच इति न वयमपि विमुखास्तत्वतः किन्तु वैदिकशब्दा अपि कुमेण विकसिता इति तु तथ्यमपि नैवापलयामः । नित्यत्वं तु शब्दानामेव प्रकृतिप्रत्ययविभागस्तु कृत्रिमः । झिविभक्तिं कल्पयित्वा 'झोऽन्तः' इंति पठने प्रथममेव अन्ति इति पठने च नैव भेदो भवति पदनिमित्तम् । नित्यं तु भवन्ति एव कामं कश्चित्तत्केनाऽप्युपायेन साधयेत्। संस्कृतम् देवभाषा हि संस्कृतपदेनाभिधीयते इत्याचार्याः । 'संस्कृतं नाम दैवी वागन्वाख्याता मनीषिभिः' इति वचनात् । तस्य संस्कृतामिधानं प्रकृतिप्रत्यादिविभागैः संस्कृतत्वादिति मन्यते । इदमुच्यते यत्प्रथमं भाषा नितान्तमव्याकृताऽखण्डैवाऽऽसीत् ।सा च प्रतिपदपाठेनैबोपदिश्यते स्म । कथ्यते यद्वृहस्पतिरिन्द्राय दिव्यवर्षसहस्रं प्रतिपदोक्तानां शब्दानां पारायणं प्रोवाच' इति । तेन तदध्ययने महान परिश्रमः कालक्षयश्च आवश्यक आसीत् । तेन देवा इमां नो वाचं व्याकुरु'इति इन्द्रं 'प्रार्थयामासुः । इन्द्रश्च तां मध्यतोऽवक्रम्य प्रकृतिप्रत्ययविभागेन व्याकरोदिति । तेनैवेत्थं व्याकृतत्वादस्य संस्कृतमिति नाम सञ्जातमिति । ननु प्रकृतिप्रत्ययविभागस्तु अन्यास्वपि भाषासु भवत्येव । तेन कथं देवभाषैव संस्कृतमिति नाशङ्कितव्यम् । तस्यास्तथाभिधानं सर्वप्रथमत्वेन व्याकृतत्वात् । यद्यप्य" भिधानमिद लौकिकसाहित्ये एव दश्यते सम्मवतो भाषावबोधकत्वेन प्रथमभरतनाट्यशास्त्र एव तथाप्यस्य सम्बन्धो वैदिकपदै.सहापि नापलपितुं शक्यः । तदेतत्पर्यवस्यति यद्भाषा प्रथममखण्डाऽव्याकृता चासीत् । तस्य च व्याकृतं साहित्यिक रूपं संस्कृतपदेनाऽप्यभिधीयते । तत्संस्कृतरूपमनुमातुमशक्तैरभिधातृमिरवकीर्णं सत्प्राकृतं सजातम् । यथाऽऽह भर्तृहरिर्वाक्यपदीये - दैवी वांगवकीर्णेय मशक्त रभिधातृमिः । इति । एवमेव नाट्यशास्त्रेऽप्युक्तं - “एतदेव बिपर्यस्तं संस्कारगुणवजितम् । विज्ञेयं प्राकृतं पाठ्यं नानावस्थान्तरात्मकम् ।' तेनदेमवधेयं यद्द वभाषाया व्याकृतं स्वरूपं संस्कृतमवकीर्णञ्च स्वरूपं प्राकृतमिति । अनेनैवाशयेनोक्त' भवेत् - प्रकृतिः संस्कृतम् । तत्र भवं तत आगतं वा प्राकृतमिति । अन्यथा व्याकरणनियमबद्धाया भाषायाः परिवर्तनं वा विकारः कथं कल्पितः स्यात् ।' । उक्तमेव वाक्यपदीयस्य स्वोपज्ञवृत्तौ ‘प्रकृतौ भवं प्राकृतं साधूनां शब्दानाम् । '' इति । तेनैव लौकिकसंस्कृतापेक्षया वैदिकभाषया सह प्राकृतभाषायाः । सान्निकट्यमपि एतदेव समर्थयति । यथां वेदे मूर्धन्यषकारस्य टवर्गसंयुक्तव खकारवदुच्चारणं यथा ‘प्रथमो दैव्यो भिषक' श्त्यत्र भिषक्पदे । प्राकृतेऽपि भिख- ।। .: गिति । लौकिकसंस्कृते तु भिषगेव ! यथैव सूर्यस्य वेदे सूज्य इत्युच्चारणं तथैव । प्राकृतेऽपि, यदा इत्यस्य वेदे ज्यदा इत्युच्चारणं प्राकृते जदा इति, यमित्यस्य । वेदे ज्यमिति प्राकृते ‘जम्' इत्युच्चारणम् । तथैव वेदे न पदभक्तिः प्राकृतेऽपि तथैव । वेदे प्रतिपालिता स्वरभक्तिः प्राकृतेऽपि तथैव । संस्कृतस्य क्लिष्टत्वं संश्लेषणात्मकत्वञ्ब प्राकृतं नैव गृह्णातिं । लौकिकसंस्कृते अप्रथुक्तानामपि वैदिकशब्दांनों प्राकृते तत्समत्वेन वा तद्विकृतित्वेन प्रयोगश्चेदमेव तथ्यं सूचयति । ' तदित्थं वेदसम्मताऽपि. भाषा कालान्तरेण वर्णागमवर्णलोपवर्णविपर्यय। अर्थसङ्कोचविस्तारपार्थक्यादिभाषाविकारनियमैरवक्रान्ता प्रवर्धमानप्राकृतप्रयोग-समवकीर्णा च पुनर्वैयाकरणैः समयानुकूलं परिष्कृता सती लौकिकसंस्कृतसंज्ञां लेभे । तेनैव पाणिनिस्तां भाषाशब्देन लौकिकशब्देन च गृह्णाति । ‘भाषायां सद' ‘सर्वत्र विभाषा गोः' इत्यादिवाक्यैः ।लोकशब्दश्चोत्र, जनसामान्यवचनपरः । तत्र तत्र वैदिकशब्दानां कृते पृथगेव सूत्राण्यपि रचितानि यानि प्रक्रियाकौमुदीषु वैदिकप्रक्रिया नाम्ना पृथक् सङ्गृहीतानि । वैदिकशब्देषु प्राकृतशब्दसम्मिश्रणादेव लौकिकसंस्कृतं समुत्पन्नम् । एवमेब कौकिकसंस्कृतेऽपि प्राकृतप्रभावप्रवेशादेव शाखाः सञ्जाताः । तादृशप्रतिशाखप्रचलितरूपाणि सङ्गृह्य पाणिनिना तस्य परिनिष्ठितं रूपं निरूपितम्। तत्रापि यदनुक्त वा दुरुक्त' वा तद्वतककारेण साधितं 'यवनाल्लिप्याम् । इत्यादिभिर्वातकैः । तच्च महाभाष्यकारेण सर्वं सङ्गृह्य स्थिरीकृतमिति साम्प्रतिको संस्कृतभाषा मुनित्रयप्रसादाप्तेति रहस्यम् । इयमेव देवभाषा सर्वविधभाषा जननी ।तामेव पाश्चात्या विचक्षणी ‘भारोपोय' शब्देनाह्वयन्ति । संज्ञा तु या काऽपि स्याद्भारोपीयो भारतेरानीया, वाऽन्यांपि, मूलतत्वं तु , सैव देववाणी या तामनुकर्तुमशक्त: स्वानुकूल्येन पृथग्रूपेणोच्चार्यते। 'दुहितर्' इति सम्यगुच्चारितुमशक्त : ‘डटर्' इति कथनमात्रेण तस्य मूलरूपं तु नैव विपद्यते । हेमदत्तस्य ‘हेल्मट' इति लक्ष्मीदत्तस्य ‘स्मिथ इति, कामं कश्चिद् ब्रूपात् किन्तु तल्लेखने तु तेऽपि हेमदत्त एव लिखन्ति । संस्कृतभाषा केवलं साहित्यिकभाषेवाऽऽसीन्न तु व्यवहारभाषेति केचन निरर्गलं तर्कमप्युपस्थापयन्ति स्ववैचक्षण्यप्रदर्शनाय । किन्तु तथ्यं तद्विपरीतमेव । संस्कृतं हि प्राचीनकाले नितान्तमेव व्यावहारिकी भाषाऽप्यासीदिति बहुविधप्रमाणतो ज्ञायते । प्रथमन्तु तस्य शाखावत्वमेव प्रमाणम् । सामान्यतः परिवर्तशीलत्वमेव जीवितभाषाया भाषितभाषायाश्च लक्षणम् । यदि संस्कृतं हि भाषितभाषा न स्यात्तदा तत्र विकासोऽपि न स्यान्नचार्थविस्तार सोचावधि नैव च शाखाभेदः किन्तु संस्कृते एषां सर्वेषामेव समुपस्थितेः प्राक्काले संस्कृत भाषितभाषा आसीदिति स्पष्टमेव कामं तस्य प्रादेशिकता सीमिता आसीन। वाल्मीकिरामायणाज्ज्ञायते यत्तदा द्विजातयः (त्रयो वर्णाः) संस्कृतां नित दन्ति स्म । तत्समये द्विजातिप्रयुक्त तरजातिप्रयु क्तभाषयोरन्तरमासीत् । . तिप्रयुक्ता भाषा देवभाषेवाऽऽसीत् मनुष्यप्रयुक्ता तु तद्भिन्ना मानुषी सं अशोकवनप्राप्तो हनुमान् विचिन्तयति - अहं ह्यतितनुश्चैव वानरश्च विशेषतः बाचञ्चोदाहरिष्यामि मानुषीमिह संस्कृताम् । यदि बाचं प्रदास्यामि द्विजातिरिव संस्कृताम् रावणं मन्यमाना मां सीता भीता भविष्यति।। इति। यदि अहं द्विजातिरिव संस्कृतां वाचं ब्रवामित मां रावणं मत्वा भीता भविष्यति । तेनाहं मानुषीमेव किन्त वाचं वच्मीत्यस्याशयः । अनेनैतदपि सिध्यति यत्कामं मा थगेवाऽऽसीत्किन्तु तस्या अपि द्वे रूपे अ रस्तां संस्कृतम मानुषीभाषाभाषिणोऽपि द्विजातिभाषां संस्कृतं सम्यग्जानन्ति व रामायणे ‘बहु, व्याहरताऽनेन न किञ्चिदपशब्दितम्' भाषणे साधुशब्दानामपशब्दानाञ्च प्रयोगस्य प्रचलनं तथैव इत धुशब्दज्ञानं सिध्यति । 'विषयेऽस्मिन् बिश्वनाथाचार्यः कथयति "या भाषा सम्भाषणेषु प्रयुज्यते तत्र परिवर्तन स्वाभाविकमेव । वैदिकलौकिकसंस्कृतंयोः । परस्परसादृश्यं विलोक्य लौकिकसंस्कृतं वैदिकसंस्कृतस्यैव रूपान्तरमिति ।। प्रतिभाति । भाषापरिवर्तनेन सह तद्वयाकरणस्यापि परिवर्तनं सुनिश्चितम् । वैदिकलौकिकसंस्कृतव्याकरणयोस्तुलनया द्वयोरप्येतयोभषयोर्भेदज्ञानं भवत्येव इति । स च संस्कृतभाषा पतञ्जलिकालपर्यन्तमपि जनभाषाऽऽसीत् । तदनन्तरं सा शिष्टानामेव भाषात्वेनावशिष्टा। केचन वैदिकी भाषा कदाचित्सम्भाषणे नाऽऽसीत् । सा तु वेदवदनादिरपौरुषेया चेति मंन्यन्ते किन्तु तच्विन्त्यमेव यतो वेदे एंव ‘तां विश्वरूपा पशवो वदन्ति' “तस्माद् ब्राह्मणा उभय वाचं क्दन्ति, या च देवानां या च मनुष्याणामिति इत्यादि कथनात् तस्याः भाषितभाषात्वं सिध्यत्येव । कि यथेमां वाचं कल्याण आवदानि जनेभ्यः''; “सङ्गच्छध्वं संवदध्वं” इत्यादिकथनमभाषितभाषायामुपयुज्यते । कदापि नैव । यास्कादारभ्य सर्वै एव प्राञ्चो वैयाकरणाः संस्कृत भाषापदेन व्यपदिशन्ति । भाषितत्वमेव भाषाया भाषात्वम् । इराह्वयने अन्तिमः स्वरः। प्लुतो भवति इति भाषितभाषायी लक्षणं विहाय किमन्यत् ? कम्बोजेष्वेवेति । कि संस्थितभाषालक्षणम् ? यदि संस्कृतं न जनभाषा, भवेत्तदा पालिपालिता बौद्धाः किनिमित्तं संस्कृते ग्रन्थाः प्रणयेयुः ? स्वयमेवाश्वघोषः पालि विहाय संस्कृते काव्यं प्रणिनाय । शिलालेखानां नवतिप्रतिशतभागो राजशासनानां तदधिकप्रतिशतभागः संस्कृते एव लिखितो दृश्यते इति परं प्रमाणं संस्कृतस्य भाषितभाषात्वे । अभिनयार्थं प्रणीतेषु नाटकेषु प्रयुक्ता भाषा कथन्नाम भाषितेतरा भवेत् । पाणिनिः संस्कृतशब्दानां प्राच्यौदीच्यदाक्षिणात्यरूपाणि स्मरति । तथा तु तदैव सम्भवति यद्रा सा भाषितावस्थाका भवेत् । एकस्यैव शब्दस्य एकाधिकरूपाण्यपि भाषितत्वमधिकृत्यैवं भवति तव, ते, मम, मे, मो, मा, गवाक् शब्दस्य तु नवाधिकशतरूपाणि च भाषायाः भाषितत्वस्यैव लक्षणम्।। व्याकरणानां बाहुल्यं तत्रापि मतान्तरं यथा 'लोपः शाकल्यस्य’, ‘अवङ् स्फोटायनस्य,' ‘ऋतो भारद्वाजस्य, चेत्यादि अपि भाषाया भाषितत्वस्यैव परिचायकम् । सर्वानतिशय्य सम्प्रसारणं यण्विकल्पश्च भाषाया जीवितत्वस्य परिचायकः । यण्विकल्पो यथा त्र्यम्बकं यजामहे, त्रियम्बकं संयमिनं ददर्श' इति ।। सम्प्रसारणं तु इग्यणः सम्प्रसारणम् । तथैव ‘पारम्पर्यादपभ्रशो विगुणेष्वाभिधातृषु' इति 'दैवी वाग्व्यवकीर्णेयमशक्त रभिधातृभिः', इत्यपि च भाषाया भाषितत्वस्यैव सूचकम् । पृषोदरादिव्यवस्थाऽपि भाषाया भाषितत्वं जनयति । न कुतोऽपि सिद्ध प्रयोगमागते च शब्दे, पृषोदरादित्वात्साधुरित्युच्यते । भाषायाः संस्थितत्वे काऽऽवश्यकताऽस्या व्यवस्थायाः । ‘पृषोदरादीनि यथोपदिष्टम् पृषोदरप्रकाराणि शिष्टैर्यथोच्चारितानि तथैव साधूनि स्युः इति । वर्णमांत्रभेदेन अर्थान्तरवाचकत्वमपि भाषितभाषाया एव लक्षणम् । संस्कृते तथाविधा बहवः शब्दा दृश्यन्ते यथा गर-गल-ग्रह-ग्लहशब्दाः । सर्वैव नामधातुप्रक्रिया जीवितभाषयामेव सम्भवति व्यवहारसौकर्याय अभाषितभाषायायनुनासिकनिरनुनासिकयोः को भेदः ? गुणे अर्परत्वञ्चोच्चारणसौकर्येणैव भवति । तदेतानि अन्यानि च प्रमाणानि संस्कृतभाषाया भाषितत्वं साधयन्ति । किर्यत्कालपर्यन्तमेषा भाषिताऽऽसीदित्यपरः प्रश्नः । सामान्यतो गौतमबुद्धसमये पालीभाषाया 'भाषितत्वं वौद्धग्रन्थतो ज्ञायते । तेन गौतमस्थितिकाले संस्कृतं हि शिष्टानामेव द्विजातीनां भाषितभाषाऽऽसीदिति स्वीकर्तव्यमेव । सम्भवति प्राचीनकालादेवं जनाः संस्कृतं तु जानन्ति स्म किन्तु व्यवहारे द्विजातयः संस्कृतां वाचमितरे तु मानुषीं वाचं पालीप्रभृति प्रयुञ्जन्ति स्मेति तथ्यविश्लेषणतो ज्ञायते । शनैः शनैः संस्कृतभाषा द्विजातिष्वेव सीमिता सञ्ज़ाता। द्विजातयोऽपि परस्परालापे संस्कृतस्य इतरैः सहाला मनुष्याः प्रयोगं कुवन्ति स्मेति 'तस्माद् ब्राह्मणा उभयीं याचं वदन्ति या च देवानां या च मनुष्याणाम्' इति निरुक्तवचनात् ज्ञायते । पाणिनिकाले संस्कृतं नितान्तमेव शिष्टभाषात्वेनावशिष्टाऽऽसीत् । पतञ्जलिकाले भाषाया' मपभ्रंशस्य एतादृशं. बाहुल्यमासीद्यद् द्विजातयोऽपि तत्प्रमावादात्मानं नैव रक्षितुं समर्था आसन् इति ‘एकस्य शब्दस्य बहवोऽपभ्रशाः' इति पतञ्जलिवचनाज्ञायते । तेनैव स द्विजातिष्वपि ब्राह्मणेन नापभषितवै नापम्लेच्छितवै ‘इति. निदशति । पतञ्जल्यनन्तरं तु संस्कृतं केवलं पण्डितभाषैव समजायत । तस्य जनसामागान्यसम्पर्कः प्रायो विच्छिन्न एव । पुनश्च गुप्तकाले भोजसमये च संस्कृतस्य प्रचारस्तु सञ्जातः किन्तु तस्य जनसामान्यसम्पर्कस्तु, नैव पुनरुदितः । सम्प्रति तु पण्डितसमाजेऽपि विरला एवं जनाः संस्कृतमाश्रित्यं संल्लापं कुर्वन्ति । साम्प्रतिककाले संस्कृतस्य माहात्म्यं देशभाषासु गीयते संस्कृतस्य ग्रन्था देशभाषानाम्ना प्रकाशिता अपि दृश्यन्ते यथा ‘हिन्दी :: दशरूपकं' वा 'हिन्दो नाट्यशास्त्र'मित्यादि । प्रायः समस्ता एवं संस्कृतग्रन्थाः वेदाश्च देशभाषायामनूदिता अपि दृश्यन्ते । यत्र कुत्र तु देशभाषायाः संस्कृतस्य : पर्यायवाचककत्वमपि सम्मतं दृश्यते । काऽतःपरं विडम्बना संस्कृतस्य । अपरञ्च परीक्षासौकर्यदृष्ट्या पुस्तकानि खण्डीकृत्य . प्रकाश्यन्ते तान्यपि प्रश्नोत्तरसंहितया छिन्नाङ्गान्येव । आधुनिकपण्डितैर्यथामति व्याख्यायन्ते च । ग्रन्थाः तथाकरण क्वचित्तु व्याख्या मूलप्रतिगामिन्यपि दृश्यते । भवतु तावत् । । संस्कृतं हि आर्यजातेः प्राणभूता भाषा । अस्यामेव पूबैजना विचिन्तयन्ति विचारयन्ति स्म । आधुनिकास्तु देशभाषायां विचिन्तयन्ति तदेवानुद्य संस्कृतमाश्रित्यावतारयन्तीति । संस्कृतस्य मौलिकत्वं तु प्रणष्टमेव । संस्कृतस्य मूलवैशिण्टयसंरक्षणाथ पूर्वजनी हि दत्तजीवना असन् किन्तु सम्प्रति न कोऽपि तन्निमित्तं प्रयतत इति कस्य सहृदयस्य न दूयते चेतः । इदं प्रागेवोक्त यद्देवभाषा व्याकृतत्वात्संस्कृतामिधानं लेभे इति । इन्द्रो ह वै प्रथमो व्याकर्ता आसीदित्यपि उक्तमेव । आगामिप्रकरणे व्याकरणपरम्पराविषये किञ्चिद्वक्ष्यते । भाषाणां कुटुम्बाः भाषा कुटुम्बे समपूर्वजाणम् भाषा सन्ति। ताषु समगुणाः अस्ति। आर्यभाषाः महिष्ठः भाषाकुटुम्बः अस्ति। तायाम् ४७७ भाषाः, विश्वे ४६% जनाः तयाः वाचक सन्ति। लिपिः वयम् भाषाः लिपिभिः लिखामः। सर्वाणाम् भाषानाम् स्वकीयलिपिः नस्ति, अतः तथा भाषः परभाषायाः लिप्याः उपयोगम् करोति वा सा आलिखितम् न भवति। हिंद्याः स्वकीयलिपिः नस्ति, अतः सा संस्कृतस्य देवनागरीलिपिम् उपयोगम् करोति। सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम् सन्दर्भाः भाषा सारमञ्जूषा योजनीया‎

823

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%83

पाणिनिः

पाणिनिः संस्कृतभाषाया महान् वैय्याकरणः । तेन लिखितः अष्टाध्यायीनामको व्याकरणग्रन्थो विश्वप्रसिद्धो वर्तते । संस्कृतभाषायाः प्राचीनाः वैयाकरणाः नामभिः स्तूयन्ते यथा- इन्द्रश्चन्द्रः काशकृत्स्नाऽपिशलाः शाकटायनः । पाणिन्यमरजैनेन्द्रा इत्यष्टौ शाब्दिका मताः ॥ इत्यष्टसु शाब्दिकेषु अष्टम एव पाणिनिः वर्तते । स्वतः पूर्वान् वैयाकरणान् पाणिनिः स्वस्य "अष्टाध्यायी" इत्येतस्मिन् ग्रन्थे अन्यान्यव्याकरणप्रक्रियानिरूपणसूत्रेषु स्मरति, यथा- "ऋतो भारद्वाजस्य"७/२/६३. "लोपः शाकल्यस्य"८/३/१९. "त्रिप्रभृतिषु शाकटायनस्य"८/४/५०. "वा सुप्यापिशलेः"६/१/९२. इत्यादि । पाणिनिः भगवान् व्याकरणशास्त्रस्य केन्द्रविन्दुर्मतः । यद्यपि तत्पूर्वमपि दश पाणिनिस्मृता दश अनपेक्षिताः षोडशेति षड्विंशतिराचार्याः सन्त्येव व्याकरणशास्त्रप्रवक्तारस्तथाऽपि भगवतः पाणिनेः व्याकरणशास्त्रकेन्द्रविन्दुत्वं विलेंसत्येव तदुपस्थापनप्रावीण्येन । पाणिनिह भगवान् सर्वाणि प्रचलितव्याकरणशास्त्रीणि समालोच्य विशदमपि शब्दप्रयोगविषयमुपसमाहृत्य व्याकरणसूत्राणि प्रणिनायं यत्र निखिलमेव संप्रपञ्चं शब्दानुशासनमात्मसाभूतमस्ति । तस्यः । हि व्याकरणसंहिता अष्टाध्यायी नामा प्रसिद्धाऽस्ति । यद्यपि आपिशलव्याकरणं . पाणिनेरुपजीव्यमासीत् यथा हरदत्तः सङ्कतयति तथापि तस्य मौलिकत्वम'क्षुण्णमविहतञ्चास्त्येव । चीनदेशतो बौद्धभिक्षुः "ह्युन्शैङ्ग" भारतदेशमागतः, अपि च तेन व्याकरणं पठितमत्र, स अपि पाणिनेर्विषये कथितवान् यद्भारते सर्वे तस्यैव व्याकरणशास्त्रं पठन्तीति। नामान्तराणि तादशस्य महामुनेः परिचयः सम्यक्तया नैवोपलभ्यत इति सुमहत्कष्ट” दटमं । स हि पाणिन-पाणिनि-पणिपुत्र-दाक्षीपुत्र-शालङ्किशालातुरीय-आहिका दैरपि अभिधीयते। यथाऽऽह त्रिकाण्डशेषे पुरुषोत्तमः - पाणिनिस्त्वाहिको दाक्षीपुत्रः शालङ्किपाणिनौ । शालोतरीयः - यथा च वैजयन्तीकोशे - ‘शालातुरीयको दाक्षीपुत्रः पाणिनिराहिकः । पाणिनीयशिक्षाया याजुषपाठे - दाक्षीपुत्रः पाणिनेयो येनेदं व्याहृतं भुवि । यथा च यशस्तिलकचम्पूग्रन्थे - "पाणिपुत्र इव पदप्रयोगेषु”। तत्र पाणिनः ‘पणिन्' शब्दात् अणि गाथिविदपिकेशिगणिपणूिनश्च' इति । प्रकृत्या सिध्यति । अर्थश्चास्य पणिनः अपत्यमिति । पाणिनिस्तु पणिनोऽपत्य‘मिति पणिन् शब्दाद् बाह्वादियश्च इतीर् । केचित् पणिनोऽपत्य पाणिनस्तस्यापत्य युवेति पाणिनिरिति । अत्र प्रथममेव मतं समीचीन दश्यते । किञ्च प्रकरणेषु पाणिनः पाणिनिश्चोभावेण गोत्ररूपेण स्मृतौ स्तः । यदि द्वितीयमतमवलम्व्यते तदा पाणिन इत्यस्मान्निष्पन्नस्य पाणिनिशब्दस्य गोत्ररूपेण नैवोल्लेखः स्यात् । पाणिनेय इति तु ‘पणिन्' शब्दात् ‘शुभ्रादिभ्यश्च' इति अपत्यार्थं ढकि सिध्यति । पाणिपुत्र इति तु पाणिनः पुत्र इति षष्ठीतत्पुरुषे नलोपे सिध्यति । दाक्षीपुत्र इति तु दक्षस्यायत्यं स्त्री दाक्षी तस्याः पुत्र इति । ‘सर्वे सर्वपदादेशाः दाक्षीपुत्रस्य पाणिनेः । दाक्षीपुत्रवचोव्याख्यापटुर्मीमांसकाग्रणीः । 'शङ्करः शाङ्करी प्रादाद्दाक्षीपुत्राय धीमते ।। शालङ्किः इति तु पितृव्यपदेशजं नामेति केचित् । अस्य व्युत्पत्तिरपि, बहुधा कल्पिताऽस्ति । पैलादिगणे शालङ्किः पठ्यते तेन शलङ्कुरित्यस्य पाठेसामथ्र्थात् शलङ्कादेशस्तत्मादिम् इति केचित् । शालातुरीय इति शलातुरसम्बद्धत्वात् । शलातुरोऽभिजनोऽस्येति कूदीशलातुर-वर्मती-कुचवाराड्ढक्छण्ढञ्यकः इति छणि सिध्यति । तत्प्रयोगश्च यथा - ‘राज्यशा (सा) लातुरीयतन्त्रयोरुभयोरपि निष्णातः (ध्रुवसेनप्रशस्त्रो) ‘शालातुरीयपदमेतनुक्रमेण, ‘शालातुरीयस्तत्र भवान् पाणिनिः' (गणरत्नमहोदधौ) आहिक इति तु अहौ (अहिधरे) भक्तिर्यस्येति आहिकः ‘अचित्ताददेशकाला ठक इति ठगिति केचित् । परिचयः पाणिनिह गोत्रनाम पाणिनिः, पिता शलङ्कः माता दाक्षी, विशेषनाम आहिकः,. मातुलो व्याडिः स एव दाक्षिर्दाक्षायणो वा, अनुजस्तु, पिङ्गलः, आचार्यों वर्षांपाध्यायः, मातामहश्व व्यडः, निवासो वाहिकदेशः, शिष्याः कौत्सकात्यायनप्रभृतयः, निधतिथिस्त्रयोदशी, अभिजनश्च शलातुर इति पण्डिता अनुमान्ति । पाणिनी वा पाणिनिह गोत्रनामैव । यथोक्त बौधायनश्रोतसूत्रे पैङ्गलायना बैहीनरयः ‘काशकृत्स्नाः पाणिनिर्वाल्मीकिः आपिशलयः-(प्रवराध्याये) तथैव मात्स्ये‘पाणिनिश्चैव त्र्यायाः सर्व एते प्रकीर्तिता, तथा च वायुपुराणे‘बभ्रवः पाणिनश्च व धानजय्यारत्तथैव' एवमेव हरिवंशेऽपि युधिष्ठिरमहाभागो निर्दशति यद्गतानुगतिको वैयाकरणा लक्षणैकचक्षुष - नं तु लक्ष्योन्मुखाः । ते हि यथाकथमपि लक्षणानुसारेण शब्दसाधुत्वद्योतनायै . पयतन्ते । तेन ते भ्रमादेव पाणिनं पाणिनेः पितृत्वेन कल्पयन्ति स्म । पाणिन । पाणिनिस्तु गोत्रसूचकं एव यस्य प्रवर्तकः पणिन् त्वा पणिनः इति । वयमपि तमेवांनुसरामः । स हि वन्द्योऽस्माकम् । तस्य पिता शलङ्को वा शलङकुरिति महाभाष्य (नवह्निक) भूमिकायां शिवदत्तमहाभागो निश्चिनोति । शालङ्किह पाणिनेः पितृव्यपदेशजं नामेति । महाभाष्येये शालङ्केर्यून्छात्राः शालङ्का इति प्रतिपादितं दृश्यते। पत्यं शालङ्कायनस्तस्यापत्यं शालङ्कायनिः। कौशिकान्वये शालङ्कायन लेखो दृश्यते । ते हि खलु राजन्यः काशिकायां किन "किपदस्यैव पाणिनिना, सह सम्बन्धो वर्तते न वेति न सम्यञ्ज्ञातमस्माभिः। तस्य माता दाक्षीति महाभाष्यस्य ‘दाक्षीपुत्रस्य पाणिनेः' शिक्षायाः शङ्करः शाङ्करीं प्रादाद् दाक्षीपुत्राय धीमते', इव ज्ञायते। दाक्षी हिंदक्षस्थापत्य स्त्रीति गोत्रप्रत्ययान्तदाक्षिशब्दस्य स्त्रियां रूपम् । तेन हि पाणिनेर्माता' दक्षकुलोत्पन्नाऽऽसीदिति ज्ञायते । सैव । ‘व्याडया' इत्यप्यभिधीयते ।व्याडिशब्दों हि पाणिनिना क्रौड्यादिगणे पठितत्वात् तस्य स्त्रियां 'क्रौड्यादिभ्यश्च' इति ष्यङि टापि व्याड्याऽपि भवति । तस्य प्रयोगस्तु न कुत्रापि दृष्टः । आहिकस्तु तस्य नाक्षत्रनामेति अनुमीयते न तु तथ्यानुसारेण । मातुलो व्याडिरिति व्याडेः दाक्षि-दाक्षायणादिनामान्तरबोध्यत्वेनानुमीयते । पाणिनेर्माता हि दाक्षी व्याडिह दाक्षिरिति तयो भगिनीभ्रातृत्वं सम्पद्यत एव । महाभाष्ये व्याडिह दक्षिायणनाम्नोद्धतः यथा-'शोभना खलु दाक्षायुणस्यं. सङ्ग्रहस्यं कृति'। स हि दाक्षिनाम्नाऽपि काशिकायां स्मृतः । दक्षशब्दागोत्रबोधक-इन् प्रत्यये दाक्षिर्भवति तथैव तस्मादिनन्तत्वात्फकि दाक्षायणश्च । तस्य हि पिङ्गलाचार्योऽनुजः । कात्यायनीय-ऋक्सर्वानुक्रमण्याः वृत्तिकारः । षड्गुरुशिष्यो वेदार्थदीपिकायां छन्दःशास्त्रस्य प्रवक्तारं पिङ्गलं पाणिन्यनुजे मन्यते । यथोक्त' 'तथा च सूत्र्यते भगवता पिङ्गलेन पाणिन्यनुजेन ‘क्वचिन्नवकाश्चत्वारः इति परिभाषा ।' तथैव पाणिनीयशिक्षाप्रकाशे उक्तम् - ‘ज्येष्ठभ्रातृभिर्वहितो व्याकरणेऽनुजस्तत्रं भवान् पिङ्गलाचार्यस्तन्मतमर्नु भाव्य शिक्षां वक्तुं प्रतिजानीते' इति । पाणिनेः आचार्यस्तु वर्षांपाध्यायः। नन्दकाले हि पाटलीपुत्रे वर्षांपवर्ष नामान विचक्षणावास्तामिति कंथासरित्सागरतो ज्ञायते । यद्यपि पाणिनिता स्वाचार्यः कुत्रापि नामग्राहं नैव स्मृतः केवलम् ‘आचार्याणाम्' इत्येवोंपन्यस्तमु, ... तथापि पाणिनेः पाटलीपुत्रे अध्ययनं तु राजशेखरोऽपि सङ्ख्तयति । यथोक्त काव्यमीमांसायां - ‘श्रूयते हि पाटलीपुत्रे शास्त्रकारपरीक्षा-अंत्रोवर्षवर्षाविह पाणिनिपिङ्गलाविह व्याडिः वररुचिः पतञ्जलिः इह परीक्षिताः ख्यातिमुपजग्मुः' इति । कथासरित्सागरेऽप्युक्तम् - अथ कालेन वर्षस्य शिष्यवर्गों महानभूत् । तत्रैकः पाणिनिर्नाम जडबुद्धितरोऽभवत् ।। इति । कथाप्रसङ्गश्चेत्थम् - पाटलीपुत्रे हि वर्षाचार्यस्यानेके शिष्या आसन् । तेषु पाणिनिर्नाम मूढमतिः ' सर्वैस्तिरकृतो गुरुपत्न्युपदेशेन तपस्तप्तु' गोपर्वतं जगाम । यथोक्त स्कन्दे - गोपर्वतमिति स्थानं शम्भोः प्रख्यापितं पुरा। यत्र पाणिनिना लेभे वैयाकरणिकाग्रचता।। इति । तत्र हि स महेश्वरमाशुतोषं तपसा प्रसाद्य तत्कृपया कृत्स्लं व्याकरण लेभे । यथोक्त पाणिनीयशिक्षायां - येनाक्षरसमाम्नायमधिगम्य महेश्वरात् । कृत्स्नं व्याकरणं प्रोक्तं तस्मै पाणिनये नमः । इति । ततश्च लब्धविद्यः स पाटलीपुत्रमागत्य मुखे, सर्व विनिवेद्य के सञ्जातः । अथ च वररुचिनामा तस्य सहाध्यायी ते शास्त्रचर्चा माजुहाव । प्रवृत्ते च शास्त्रार्थे यदा पाणिनिः पराजयद्वारि समुपस्थित भगवता शङ्करेण गगने महान् हुङ्कारः कृतो येन वररुचिर्हतप्रभः स पाणिनिश्च विजयमवाप । ततश्च खिन्नो वररुचिरपि तपस्तप्तुं हिमाल दाराधितः शम्भुः स्वल्पेनैव कालेन । ततश्च लब्धकृत्स्नव्याकरणः स पुनः पाटलीपुत्रमाजगाम । तदा पाणिनिसूत्राणि सम्प्रचलितानि आसन् । वर । तत्रानुक्तदुरुक्तपक्षमवलम्ब्य वातिकानि प्राणिनायेति ।। दण्ड्याचार्योऽपि अवन्तिसुन्दरीकथायां वर्षोंपवर्षयोः पाटलीपुत्र ऽव वर्णयति किन्तु स पाणिनि नैव स्मरति तत्र । सप्तत्यधिकनन्दस्थितिक भागवतानुसारेण कलिगतपञ्चसहस्रवर्षाण्यभितोऽनुमीयते, अर्थात् विक १९७५ मितवर्षमभितोनन्दकालो मतः । यथोक्त तत्र - आरम्य भवतो जन्म यावन्नन्दाभिषेचनम् । तावद्वर्षसहस्र तु शतं पञ्चदशोत्तरम् । इति । भवतो नाम परीक्षितः । कलियुगारम्भश्च यथा - यस्मिन् कृष्णो दिवं यातस्तस्मादेवापरेऽहनि । प्राप्तं कलियुगमिति प्रवदन्ति विचक्षणाः।। कृष्णो हि भगवान् पञ्चविशोत्तरशतवर्षाणि पृथिव्यां स्थित्वा महाभारतयुद्धात् षट्त्रिंशद्वर्षानन्तरं दिवमारुरोहेति महाभारताज्जायते । परीक्षतो हि - जन्म महाभारतयुद्धाद्दशमे मासि सज्जातमित्यपि तत्रैवोक्तम् । द्रौण्यस्त्रपीडितो हि सः प्रथमं मृत एव जीनं लेभेऽनन्तरञ्च भगवता योगबलेनांज्जीवित इत्यप्ति तत्रैवोक्तम् । ततश्च षट्त्रिंशद्वर्षपर्यन्तं युधिष्ठिरो महीं शशास । कृष्णे चे . दिवमारूढे सोऽपि परीक्षितं राज्ये निवेश्य महाप्रस्थानाय प्रवृत्त इति परीक्षिज्जन्मकलियुगप्रारम्भान्तरांले पञ्चत्रिंशद्वर्षाणामन्तरमासीदिति । नन्दकाले वर्षोंपवर्षयोः स्थितिनिरूपणाय युधिष्ठिरमहाभागः किमर्थं नोद्यत इत्यज्ञातमेवास्माकम् । स हि नन्दकालमपि विक्रमार्कात्पञ्चदशशतवर्षपूर्वमेव कथयति वा षोडशशतबर्षपूर्वमात्रम् । वस्तुतस्तु कलिगत ३०५५ मितवर्षायभितौ नृपविक्रमार्क आसीत्, नन्दश्च कलिगताशीत्यधिकसहस्रवर्षाण्यभितः । तेने ३०५५ सङ्ख्यातः १०८० सङ्ख्यायाः सन्धाने १९७५ सङ्ख्याऽवशिष्यते । तेन हि नन्दस्थितिकालो विक्रमपूर्वाद्वितीयसहस्राब्दीमभितः । अपरेतु महेश्वरमेव पाणिनेरु मन्यन्ते । परन्तु न तत्र किञ्चिदपि प्रमाणम् । तेन पाणिनेराचार्यस्य नाम सन्दिग्धमेवेति युधिष्ठिरमहाभागमतम् । वयन्तु वर्षाचार्य पाणिनेराचार्यत्वेन स्वीकरणे न् कामप्यापत्तिमनुभवामः ।, बर्षाचार्यों हि ऐन्द्रव्याकरणस्यानुयायी आसीत् । 'गङ्गाका' इति प्रयोगः सम्भवति पौरन्दरमतमनुसरति स्म। यत एव पाणिनिना ‘आदाचार्याणां इति सूत्रं पठितम्, बहुबचनान्तपदनिर्देशेन गुरुश्च स्मृतः । बहुवचनान्ताचार्यपदेन गुरोः स्मरणपरम्पराऽतिप्राचीना लन्धप्रसरा च दृश्यते । पदमज्जर्यामप्युक्तम् - आचार्यस्य पाणिनेर्य आचार्यः स इहाचार्यः, गुरुत्वाद्वहुवचनम् । इति । एवमेव दीर्धादाचार्याणां इति सूत्रेऽपि स तथैव स्मरति गुरुम् । गुरुमते दीर्घात्परस्य यरो न द्वित्वं पाणिनिमते तु द्वित्वमेव । यथा । दात्र, दात्त्रम् । अनेनाऽपि तेस्य वर्षाचार्यों गुरुरासीदिति वक्तुं शक्यते । तस्य मातामहो व्यड़ इत्यनुमीयते । तथाकल्पने व्याडेस्तस्य मातलत्वकैल्पनैवं प्रमाणम्। प्रायशो वैयाकरणा हि शब्दसिद्धिमेवेच्छन्ति तथ्यमपास्यापि । ते हि व्याडिपदं व्यडपदागोप्रत्यययोगेन सम्पन्नं मन्यन्ते ‘अत इज' [४।१।९५ ) इति सूत्रबलात् । तेनैव व्यडो हि पाणिनेर्मातामह इति कल्पितः । यदि व्याडिपदस्य अन्यथाऽपि सिद्धिः सम्भवति यथा विपूर्वका अडधा. रौणादिके णिप्रत्ययेऽपि व्याडिरेव सिध्यति यथा सादिः, तदा व्यस्य कल्प स्वस्यामेव पर्यवस्यति । तथापि युधिष्ठिरमहाभागसदृशा विचक्षणास्तव ‘र्थथन्त्यंत एवास्माकमप्यभिष्टमेव व्यडो हि पाणिनेर्मातामह इति । जन्मकर्मभूमिः पाणिनेर्देशविषये पण्डिता नैकमत्यं भजन्ते । केचिद्धि ‘तूदीशल ‘रवर्मतीकूचवाराड्ढक्छण्ढंञ्यकः इति पाणिनीये सूत्रे उल्लि, शलातुरग्राममेव पाणिनेर्जन्मभूमित्वेन गृह्णन्ति । किन्तु तन्न शोध यतः शलातुरात्तु पूर्वसूत्रानुसारेणाभिजनेऽर्थे एव छण्प्रत्ययो भवति न । निवासेऽर्थे। महाभाष्ये अभिजननिवासयोर्भेदं स्पष्टमेव निरू तम् यथा अभिजनो नाम यत्र पूर्वैरूषितं निवासो नाम यत्र सम्प्रत्युच्यत इत्येतेन यदि पाणिनिः शालातुरीयस्तदापि शलातुरस्तस्य पूर्वजवासभूमिरेव । तस्यैव, । तस्य निवासविषये तु न किञ्चिदपि इदमित्थन्तया वक्तुं पा युधिष्ठिरो' महाभागो हि पाणिनीये ‘उदक् च विपाशः' त ‘वाहिकग्रामेभ्यश्च' सूत्रे समाधृत्य पाणिनेर्वाहिकदेशवासिन मनुमाति । किन्तु तथामतेऽपि विप्रतिपत्तयः सम्भवन्ति । पाणिनीयसूत्रेषु त वान्येऽपि ग्रामाः स्मृता दृश्यन्ते येषु कतमः पाणिनेरभिमत इति न शक * तत्वंतो निरूपयितुम् । यथा काश्यादिभ्यष्ठनिठौ। शीनरेषु मद्रवृज्योंः कन् कच्छादि, मद्रेभ्योऽबू, इत्यादिः । एवञ्च से ग्राम - जनपददेशांश्च स्मरति । यथा ग्रामजनपदैकदेशादठञौ इत्यत्र । ग्रामं जनपदञ्च, नगरात्कुत्सनप्रावीण्यंयोः इत्यत्रं नगर । प्राचां देशे इत्यत्र देशं राष्ट्रवारपाराद्धखौ इत्यत्र राष्ट्र राजन्वान् सौराज्ये इत्यत्र राज्यं राजानञ्च, मो रोजि संमः क्वौ इत्यत्र सम्राज्य, महाराजाड् ढङ् इत्यत्र महाराजम् । एवमेव स प्राच्यौदीच्यदाक्षिणात्यप्रदेशानपि जानाति । तथापि ‘उदक् च विपाशः' इति सूत्रेण तस्य विपाश उत्तरकूलस्थकूपनिमित्तकप्रयोज्यः स्थानीयशब्दानपि जानातीति अवश्यमेव तेन तत्प्रदेशवासिना भाव्यमिति प्रबलस्तर्कः । तत्रापि स ‘रोणी' इति सूत्रं विशेषेण पृथगेमेवे पठति । सम्भवति रोण्या सह तस्य विशेषपक्षपातः । सामान्यसङ्ग्राही गणपाठी 'चाचार्य एकमेव शब्द तथा स्मरतीति तत्र हेतोः सम्भावना न तथा तथ्यहीना । केचिद्धि पाणिनि गौडियमप्यामनन्ति किन्तु तच्चिन्त्यमेव यतः स प्राच्यदेशप्रयुक्तशब्देषु स्वकीयामसहमति जनयति 'प्राचा' इति पदोल्लेखेन । तथैव नेपालेषु। पश्चिमाञ्चलक्षेत्रे ‘पणेना' संज्ञकः कश्चिदुग्रामः सम्प्रत्यपि अस्तित्वं भजते । जैनो कथयन्ति यदेतत्परिसरभूमिरेव पाणिनेर्जन्मकर्मभूमिरिति । तदपि चिन्त्येमेव यतो यदि स औदिच्यो भवेत्तदा स'' काशकृत्स्नमवश्यमेव स्मरेत् । अर्पचे से ।। शब्दानामौदीच्यरूपेषु स्वकीयामसहमति दर्शयति उदीचा' इति पदव्यवहोरण। यदि स स्वयमेवौदीच्यो भवेत्तदा कथं स उदींचां मतं वैकल्पिकत्वेन गृह्णीयात् । तेनाऽस्य शलातूरवाहिकादिप्रदेशभवत्वमपि नैव सिध्यति । यच्चः तेनं विपाश •; उदावतकूपविशेषाणां कृते' 'उदक् च विपाशः' इति सूत्र प्रणीतं तत्तस्य सूक्ष्मे क्षणशक्तेः परिचायकमेव । उक्तमेव तत्र महाभाष्यकारेण ‘महती सूक्ष्मोक्षिका है ... वर्तते सूत्रकारस्य' इति । वयन्त्वेतावदेवानुमामो यत्पाणिनेः पूर्वपुरुषाः शलातुरग्रामे प्रतिवसन्ति । * स्म । तेन हि स शलातुरीय इति संज्ञितः । तस्य पिता वा पितामहो वा । शलातुरं त्यक्त्वा केनाऽपि कारणेन काशीं गताः । तत्र व पाणिनिर्जन्म लेभे । ।।। तत्रत्य एव स प्रारम्भिकी. शिक्षामवाप्य शास्त्राध्ययनार्थं पाटलीपुत्रं गतः । । तत्र स वर्षाचार्याच्छास्त्राण्यधीतवान् । पाटलीपुत्रो हि तदानीं विद्यायाः केन्द्रस्थानमासीत् । तत्र सः गौडीयज़नसम्पर्कोणः प्राच्यप्रदेशप्रयुक्तविशिष्टशब्दानां ज्ञानमवाप । शब्दानामौदीच्यरूपं तु तस्य पितृपैतामहमेवाऽऽसीत् । स्वयञ्च मध्यदेशीयत्वास संस्कृतशब्दानां चतुदिक्षु प्रचलितेषु रूपेषु' पारङ्गत आसीदेव। यदा हि तेन माहेश्वराणि सूत्राणि ज्ञातानि तदैव स हि स्वकीयं प्रौढमनुभवं तत्र संयोज्य व्याकरणसंहितां प्रणिनायेति । स्थितिकालः यथा च पाणिनेः जन्मकर्मभूमिविषयेऽस्माकमज्ञता विद्यते तथैव तत्काल' विषयेऽपि । पाणिनिः कदाऽभूदिति विषयमवलम्ब्य सन्त्यनेके ग्रन्थाः प्रणीताः | किन्तु नैकत्रापि विदुषां संवादिता तद्विषये । महाभारतयुद्धकालात् ( कलेरारम्भादेकपञ्चाशद्वर्षपूर्वम् ) आरभ्य विक्रमपूर्वप्रथमशतकपर्यन्तं पाणिनेः कालोऽनुमितः पौर्वात्यपाश्चात्यविचक्षणैः । तेऽपि स्वमतसमर्थकाय वाह्यमाभ्यन्तरञ्च । साक्ष्य प्रस्तुवन्ति । तेषु हि युधिष्ठिरमहाभागो विक्रमार्गादेकोनत्रिशच्छतमितवर्षपूर्वं सत्यव्रतः २३५० वर्षपूर्वं, गोल्डस्टुकरः ६५० वर्षपूर्व, बेलबेलकरश्च ६५०' वर्षपूर्वं, भाण्डारकरश्न ६५० वर्षपूर्वं, वासुदेवशरणः ४५० वर्षांपूर्वी मैक्डोनलः ४५० वर्ष पूर्वं, मैक्समूलरः ३०० वर्षपूर्वं, वेवरः २५० विक्रमपूर्वं, कीथश्च २५० विक्रमपूर्वं पाणिनिकालमामनन्ति । कतिपयेऽन्ये मौनमाश्रयन्ते, इतरेऽनिर्वाच्यमपि मन्यन्ते । वयन्तु ज्ञानतोऽज्ञानतो वा कथासरित्सागरमेवानुसृत्य पाणिन नन्दसमकालिकमेव मन्यमानाः विष्णुपुराण-श्रीमद्भागवतप्रभृतिग्रेन्थोदितनन्दाभिषेककालमाकलय्य भगवन्तं पाणिनि श्रीमन्नुपविक्रमाकद द्विसहस्रवर्ष पूर्वभवं मन्यामहे । तत्र प्रथभं युधिष्ठिरभीमांसकमतं सङ्क्षेपतः प्रस्तूयते । युधिष्ठिरो हि महाभागः स्वमतपुष्टये सुबहनि अन्तःसाक्ष्ये समाधृतानि प्रमाणानि प्रस्तौति येषां समग्र विवेचनं तु लघुकायेऽस्मिन् ग्रन्थे न सम्भवति । केवलं तेषां सारमेवोपस्थाप्यतेऽत्र । १. पाणिनिः नन्दकालस्थितिमानिति कथासरित्सागरे यदुक्त तत्कथाकारस्य भ्रम एव । सम्भवति चैष भ्रमो बौद्धकालिकगोत्रनामव्यवहारासमुत्पन्नः स्यात् । पाणिनिवररुच्योः समकालिकत्वं कदापि न सम्भवति । तत्रापि वृररुचेः कौशाम्बेयत्वं हास्यास्पदं यतः पतञ्जलिह वातिककारं दाक्षिणात्यं मन्यते । २. आर्यमञ्जुश्रीमूलकल्पे यदुक्त 'तस्थाऽप्यन्यतमः तख्यः पाणिनिर्नाम माणवः' इति तन्न सूत्रकारपाणिनिपरम् । पाणिनिगोत्रीयः कश्चिन्माणवः स सम्भवति । ३. बुद्धकालिकमख़लीशब्दस्य संस्कृतरूपं . मस्करिशब्दः पाणिनिना मस्करमस्करिणौवेंजुपरिव्राजकयोः इति सूत्रे साधितत्वात् स् हि बुद्धानन्तरवर्तीति यदुक्त तदपि निराधारमेव । तत्र द्वे तथ्ये विवेचनीये प्रथमं तु मङ्खलीशब्दस्य संस्कृतरूपं मस्करी इति चिन्तनमेव भ्रान्तिमूलकं, अपरञ्च मङ्खलीशब्दस्य बौद्धद्यौतकत्वमपि निरर्थकमेव । मस्करस्तु मस्क ( गतौ ) धातोररच्प्रत्यये सिध्यति तस्यार्थश्च वेणुः मस्करी. तद्वान् परिव्राजको दण्डिसन्यासी । मङ्खलीशब्दस्तु ‘मङि' पदस्यापभ्रंश एव ।। ४. पाणिनिह ‘क्षुद्रमालवात्सेनासंज्ञायाम्' इति गणसूत्रे सिकन्दरपराजयिनीं क्षुद्रमालवसेनां स्मरति । तेन स तदन्तरवर्तीति वेवरमतं चिन्त्यमेव ( यतः क्षुद्रकमालवसेना तु महाभारतयुद्धेऽपि संलग्नाऽऽसीत् । ५. अष्टाध्याय्यां हि इन्द्रवरु- सूत्र यवनस्योल्लेखों विद्यते । तेन हि पाणिनिः सिकन्दरानन्तरवर्तीति कीथमतमपि चिन्त्यमेव यतः भारतीया हि यवनमादिकालादेव जानन्ति न तु सिकन्दरोपदेशतः । यवना हि भारतीया एव ययातेवयान्यां जातस्य तुर्वसोः सन्तानानि इमे यदात्याज्ञया मूलभूमिमुत्सृज्य पश्चिमोत्तरदिशि प्रस्थितास्तन्नाम्नैव तद्देशोऽपि यूनान इति । ख्यातः । यदोस्तु यादवा जातास्तुर्वसोर्य वनाः स्मृताः इति महाभारते उक्तमेव । ६. यच्च ‘कुमारः श्रमणादिभिः' इति सूत्रकृतं श्रमणोंल्लेखमादाय श्रमणशब्दं च बौद्धैः सह संयोज्य पाणिनि बुद्धपश्चाद्भवं साधयितुंप्रयतितं तदपि चिन्त्यमेव यतः शतपथब्राह्मणे एवं श्रमणस्योल्लेखो दृश्यते परिव्राट्सामान्येऽर्थे । तैत्तिरीयारण्यकेऽपि शब्दोऽयं प्रयुक्तो दृश्यते । कुमारश्रमणे कुमारस्यार्थोऽपि न माणवकपरोऽपि तु अकृतविवाहबोधनपरः । तेन कुमारश्रमणो हि. ब्रह्मचर्यादेव संन्यस्तः। ७. राजशेखरस्यानुश्रुतिरप्यप्रामाणिकी. यतः प्रथमं तु स नितान्तमर्वाचीन । । आचार्यः अपरञ्च तस्य पतञ्जलेः पाणिनिसमकालिकत्वकथनञ्च नैवोपयुक्तमिति । ८. पाणिनिः ‘निर्वाणोऽवाते इति सूत्र प्रयुक्तो निर्वाणशब्दो बातभिन्नकर्तरि सिद्धो यस्याशयः शमन मरणं वा । यथा निर्वाणोऽग्निः । निर्वाणः प्रदीपः- निर्वाणो भिक्षुरिति । यदि पाणिनिबौद्धपश्चाद्वर्ती भवेत्तदा सोऽपि निर्वाणपदं बौद्धप्रसिद्धमोक्ष ऽर्थेएव गृह्णीयात् । यः खलु मंखलीपदस्य संस्कृतरूपं स्मरति (यथोक्त कैश्चिद्वस्तुतस्तु नैव तथा) स कथं निर्वाणपदस्य मोक्षपरकमर्थं न सूचयेत् । ९. बुद्धकाले 'पालीप्राकृते एव जनभाषात्वेन प्रतिष्ठिते आस्तां संस्कृतं तु शिष्टभाषमात्रमैव किन्तु पाणिनिसमये संस्कृतमेव भाषितभाषा आसीद्यस्य खलु जना भावविनिमयं कुर्वन्ति स्म । पाणिनीयव्याकरणे दैनन्दिनप्रयोशब्दानां सिद्धिरेवास्य प्रथमं प्रमाणं, अंपरञ्च भाषायामपि स्वरव्यवहारस्योल्लेखः प्रमाणम् । भाषायामचो विकल्पेन्नोदात्तत्वं, तथा च भाषाशब्दानामपि स्वरे एव भेदो ययोस्तादृशयोः अन्न यणचं प्रत्यययोः ' पृथक्पृथग्विधानं (उदक् च विपाशः 'इति अञ्, अन्यत्र अण्) यदि पाणिनिकाले भाषायां स्वरस्योपयोगो न स्यात्तदा स किमर्थं अत्रोऽणश्च पृथग्विधानं कुर्वीत । यथोत्तरर्वातभिर्वैयाकरणैर्वेदिकप्रकिया-सम्बद्धसूत्राणि त्यक्तानि तथैव सोऽपि भाषायां स्वरभेदकप्रत्ययव्यवः प्रक्रिय स्थामेव न गृह्णीयात्। १०. योगप्रमाणे च तदभावेऽदर्शनं स्यात् इति सूत्रं पञ्चांलादि-देशवाचिशब्दानां प्रवृत्तिनिमित्तभूतक्षत्रियाणामभावे तत्तद्देशवाचकत्वं व्यवहार एव सिमायाति इति सङ्घ तयति, तादृशश्च क्षत्रियान्तकारी कालः आर्यसभ्यातायां त्रिवारमागतः परशुरामप्रयाणे महाभारत युद्ध नन्दोदये च। तत्र पाणिनः सङ्केतो नैव प्रथमकालं सूचयति तस्य, स्वयमेवाऽपि महाभारतयुद्धा तु नैव चे, तृतीयकालं. विनाशसमकालमेव तस्य निवास इति सम्बन्धज्ञानाभावसम्भवात्। तेनावश्यं द्वितीयकालमेवः तेन सङ्केतितं भवति यतश्च तस्य प्राचीनत्वं सिद्ध्यति। ११. शौनको योस्क स्मरति, यास्कः शौनकं कौत्सञ्च स्मरति पाणिनिः शौनकं स्मरति, शौनको ब्याडि स्मरति, व्याडिश्च पाणिनेः संग्रहं करोतीति, शौनक-यास्क-व्याङि-पिङ्गल-पाणिनि-कौत्सादीनां समकालिकत्वमेव सिध्यति । शौनको हि अधिसीयकृष्णस्य राज्यकाले आसीत् । यास्को हि महाभारते स्मृतः । तेनैव हि तेषां महाभारतयुद्धानन्तरर्वातंतृतीयशतकमेव स्थितिकालः सम्भवति । तस्मात्पाणिनेः स्थितिकालो नृपविक्रमाक २९०० मितवर्षपूर्वः इति । प्रणम्य तं महाविचक्षणं वयमत्र प्रस्तुमः । अन्येषां मतं तु तेनैव महा-, विचक्षणेन खण्डितत्वात्तत्र नैव किञ्चिद्वक्तव्यमवशिष्टम् । तत्प्रस्तुततथ्येष्वेव यञ्चितिन्तं तदेवोत्रोपस्थाप्यते । तत्र हि कथासरित्सागरोपवणतकथोपरि वयं कृतश्रद्धाः स्मः । वररुचेः कौशम्बेयत्वमतिवादः सम्भवति अथवा सुदीर्घकालव्यवहितत्वान्महाभाष्यकारस्यापि तत्र सम्यग्दृष्टिरलब्धप्रसराऽपि सम्भवति । अथवा सम्भवति कौशाम्व्यां वररुचेर्मातृकुलम् । पाणिनिवररुच्योः समकालिकत्वं न, तथा विप्रतिपत्तिजनकम् । कौटिल्यपाणिन्योः समकालिकत्वमपि न तथाऽसाम्प्रतमुस्मद्विचारे । तद्विषये विष्णुपुराणश्रीमद्भागवतादावपि समुक्तवत्वात्। द्वितीयतथ्यं न केऽपि प्रमाणत्वं स्वीकर्वन्ति। तृतीयतथ्ये एतावदेव कथनीयं यत्तथागतबुद्धो गौतमबुद्धश्च नैकव्यक्तित्वबोधकौ । तथागतो हि बुद्धो रामायणकालादपि प्राचीनस्तस्य तत्राप्युल्लेखात्। गौतमबुद्धस्तु तदपेक्षया नितान्तपश्चाद्वर्ती । तेन यदि बौद्धशब्दः कश्चित्सस्कृत | शास्त्र विशेपतः पाणिनीये व्याकरणे स्वमूलत्वेन संवदतेऽपि न स गौतमबुद्धाव. बोधकः । तेन पाणिनेः प्राचीनत्वं नैव हीयते । चतुर्थतत्वे नतमस्तकाः स्म स्वीकाराय । " एवमेव पञ्चमपक्षेऽपि । यवना हि भारतीय आर्या एवस्माकं सध्रर्माणः । । राज्यनिष्काशनानन्तरं ते हि खलुः विंर्धामणेः संञ्जात इति । पश्चाच्च काल - वशात्तैः स्वमूलमपि विस्मृतम् । भारतीयास्तु त्रुटितं स्वाङ्ग स्मरन्त्येवे एवमेव षष्ठेऽपि तथ्ये। सप्तमे हि तथ्थे वयं सश्रद्धं प्रतिब्रूमो यद्राजशेखरस्यानुश्रुतिर्न तथाऽप्रामा| णिकी। तेन त्वेतावदेवोक्त पाटलीपुत्रे वर्षोंपवर्ष-पाणिनि-वररुचि-पतञ्जलि-प्रभृतयो विद्वांसः परीक्षिताः परां ख्यातिञ्च गता इति । ते हि समकालिका, आसन्निति तत्र नैवोक्तम् । तत्पंक्तिश्च यथा - श्रूयते च पाटलीपुत्रे शास्त्रकारपरीक्षा-अत्र वर्षांपवर्षाविह पाणिनिपिङ्गलाविह व्याडिः वररुचिः पतञ्जलिरिह' परीक्षिताः ख्यातिमुपजग्मुः । इति । कामं तेन उपवर्षवष पाणिनिपिङ्गलौ समकालिको स्मृतौ ‘इह' इत्यनेन पृथक्कृतत्वात् ।' तत्तु सर्वेषामभीष्टमेव उपवर्षवष हि भ्रातरौ तथैव पाणिनिपिङ्गलौ च । व्याडिः वररुचिः पतञ्जलिश्च पृथक् पृथगेवोल्लिखिताः पृथक्कालभवाः कामं तेषां स्थितिकालानुसारेण क्रमो निर्दिष्टो भवेदपि । वर्षों हि पाणिनेराचार्यस्तेन तयोरेकसभायामेव परीक्षा कथं कल्पनीया ? ते हि सर्वे स्वस्वकाले परीक्षिता इत्येव राजशेखरस्याशयोऽस्मान्मुखरयति । अपरञ्च राजशेखरस्यार्वाचीनत्वेऽपि प्रामाणिकत्वं तु मद्धध्मः । स हि खलु स्वयमेव स्वविषयस्य भारतीयविश्वकोष एव । अष्टमं तत्वं शिरसा धारयामः । नवम तथ्यं तु हृदये जनावृतेन स्वागतीकुर्मः । दशमे तथ्येऽस्माकमेतावदेव वक्तव्यमस्ति यद्यदि तत्सूत्र' तथाविधभाव- । , बोधनपरमपि तादृशः कालस्तु तृतीय एव यतः प्रभृति सर्वक्षत्रिया नितान्तमेव प्रणष्टाः। द्वितीयकाले हि युद्धे क्षत्रियास्तु मारितास्तच्च युद्ध क्षेत्रान्तकृदप्यासीदेव किन्तु तत्र त एव मृता ये खलु युद्धे समागता आसन् । तत्र वीराणामुन्मूलनमभून्नतु क्षत्रियाणामेव । तथामते सति आश्वमेधिकपर्वणि समुपवणतयुद्धस्य मिथ्यात्वापत्तिः । भीष्मस्य 'स्वे स्वे राज्येऽभिषेचय कुमारानु, यत्र च नास्ति कुमारो जातस्तत्र कुमारीमभिषेचय, यश च साऽपि न विद्यते तत्र तवंश्यमभिषेचय' इति वचनादेव तत्र सर्वक्षत्रान्तकल्पनैव निर्मूला भवतिं । महाभारतयुद्धानन्तरमपि । राष्ट्रियराज्यानि पञ्चालादीनि ' सौवीरसिन्धुप्रभृतीनि यथापूर्वमेवासन् । तृतीये हि काले क्षत्रियाः समूलं प्रणष्ट्राः नन्दो हि द्वितीय इव भार्गवः सर्वक्षत्रसंहारं | कृत्वा राष्ट्रियराज्योपहरणञ्च कृतवान् यत आरभ्य शूद्रप्राया भूपाला अभूवन्निति विष्णुपुराणादिषु स्पष्टमेव । विनाशसमकालमेव तन्निवासस्मृतिनँव लुप्यते हि किन्तु यत्र पञ्चालक्षत्रिया हि न सन्ति तस्य तद्योगेनाभिधान निरर्थकमेवेत्याशयेनाऽप्युक्त भवंति तथा। चरमे हि शौनकस्य पाणिनिपूर्ववर्तित्वं तु प्रसिद्धमेव । महाभारतयुद्धा नन्तरं बहुकालपर्यन्तमेव भारतीयसंस्कृतिः कुष्ठितेव सञ्जाता । तदा दीर्घसत्राणी प्रवृत्तिः स्वाभाविक्येव भवति । संस्कृतभाषाया भाषितभाषात्वं जनसामान्यव्यवहारलपितत्वञ्च नन्दकालपर्यन्तमप्यासीदेव । पालिप्राकृतयोरवस्थितिरपि । वैदिककालादेवाऽऽसीदेव । तेनास्मद्विचारे तु पाणिनेः स्थितिकालो नन्दसमये । एव समीचीनो यः श्रीमन्नृपविक्रमाकद द्विसहस्रवर्षपूर्वमासीत् । पाणिनिह सिंहेन निहत इति पञ्चतन्त्रोद्धृतपद्याज्ज्ञायते । तत्रोक्त-- सिंहो व्याकरणस्य कर्तुरहरत् प्राणान् प्रियान् पाणिनेः, मीमांसाकृतमुन्ममाथ सहसा हस्ती मुनिं जैमिनिम् । छन्दोज्ञाननिधि जधानी मकरोबेलातटे पिङ्गल- मज्ञानावृतचेतसामतिरुषां कोऽस्तिरश्च गुणैः॥ इति । कथ्यते पाणिनिस्त्रयोदशीतिथौ प्राणान् जहौ । किन्तु कस्यामित्येनिश्चयात्सवस्वेव त्रयोदशीषु वैयाकरणा व्याकरणस्य पठनपाठनादिकर्म नैव कुर्वन्ति। पाणिनिविषये वयमेतदधिकं नैव किञ्चिपि जानीमहे । प्रातिशाख्यपाणिनीयाष्टाध्याय्योः पौर्वापर्यम् प्रातिशाख्याष्टाध्याय्योः पौर्वापर्यविषयेऽपि पण्डिताः नैकंमत्यं भजन्ते । केचन प्रातिशाख्यानि पाणिनेः पूर्ववर्तीनि मन्यन्ते अपरे तु पश्चद्वितन्यपि। तत्र प्रातिशाख्यानां पाणिनिपूर्ववतत्वसमर्थकानां मतान्यत्र प्रथममुपस्थाप्यन्ते । १. प्रातिशाख्येषु अनेकेषां पूर्वीचार्याणां मतानि नामग्राहं स्मृतानि सन्ति किन्तु न तत्रं कुत्राऽपि प्राणिनेरुल्लेखस्तद्विपरीतं पाणिनिस्मृतीनां शोकल्यशाकटायंकाश्यपगालवगार्यादीनां तत्रोल्लेखः । अनेन प्रातिशाख्यानां पाणिनेः पूर्ववतत्वं सिध्यति । २. प्रातिशाख्येषु हि षत्वणत्वादीनां प्रतिपदविधानमस्ति यस्यायन महानु श्रमोऽपेक्षितः । किन्तु पाणिनिना 'अपदान्तस्य मूर्धन्यः इत्यधिकारव्यवस्थया ‘इण्कोः' इत्यनुवृत्य कतिपयेषामेव व्यवस्थया षत्वविधान रषाभ्यां नो णः समानपदे', 'इत्यनुवृत्य कतिपयैरेव, सूगैर्णत्ववि मंपिकृतम् । यदि प्रातिशाख्यं हि पाणिनिपश्चाद्वति भवेत्तदा तत्रापि एष वैज्ञानिकविधिरवलम्बितो भवेत् । ३. एवमेव विसर्जनीयसपादि विधानेऽपि शौनकादिप्रातिशास् .. विधिय॑वहियते पाणिनीयसूत्रषु नियमानुगमनविधिः । तेनापि प्रमा पाणिनेः पूर्ववतत्वं सिध्यति । ४. शौनकीयप्रातिशाख्यस्य कारिकापद्धतिः पाणिनीयसूत्रपट प्राचीना दृश्यते । यत्रापि सूत्रपद्धतिरवलम्बिता तत्रापि तेषु पनि न्यूनतरैव वैज्ञानिकता । यथा शौनकीयं ‘समानाक्षरे संस्थाने दीर्घमेकमुमे स्त्र इति सूत्र पाणिनना ‘अकः सवर्ण दीर्घः' इत्थनेनैव साधितम् । ॐ दये एकारमकारः स्वरोदयः' इत्थेतत् ‘आद्गुणः' इत्येतेनैव । किन्तु केचित्तु तदनादृत्य प्रातिशाख्यं शौनकीयमपि पाणिनेः पश्वादन मन्यन्ते । तदनुसारेण मङ्गलविधानं संज्ञाविधानं च प्रातिशाख्ये पाणिनित व ग्रहीतम् । अपरञ्च शौनको व्याडि स्मरति पाणिनिस्त नेति ।' | तस्त्वनेके सम्भवन्ति तथ्यन्त्वेकमेव । शौनकीयप्रातिशाख्यं हि पाणिनेः पूर्ववर्येव संरचनादृष्ट्या विषयदृष्ट्या च । कानिचित्प्रातिशाख्यान पश्चाद्वतन्यपि तेषु शौनकीयं कात्यायनीयञ्च पाणिनेः पूर्ववतिये पश्चाद्वर्तीन्यपि । पाणिनीयव्याकरणसंहितायाः वैशिष्टयम् पतञ्जलिरुश्च रुद्घोषयति:: “प्रमाणभूत, आचार्यों दर्भपवित्रपाणिः शुचावकाशे पर मंहता प्रयत्नेन सूत्राणि प्रणयति स्म । तत्राशक्यं वर्णेनाप्यनर्थकेन भवितं. -पुनरियता सूत्रेण पाणिनीये हि व्याकरणे नैकोऽपि वर्णो निष्प्रयोजनः कुतः सूत्रमिति । । पुनरग्रे कथयति - "सामर्थ्ययोगान्न हि किञ्चिदस्मिन् पश्यामि शास्त्रे यदनर्थकं स्यात् ।" “पाणिनीयं महत् सुविहितम्' जयादित्यो हि कथयति - महती सूक्ष्मेक्षिका वर्तते सूत्रकारस्य ( ४।२।७४ ) । अङ्गनन्दन ( इङ्गलैण्ड ) वास्तव्यो मोनिथर विलियम्स महाशयः कथयति संस्कृतव्याकरणं हि तन्मानवमस्तिष्कप्रतिभाया अद्भूततममुत्पादनं यन्न कोऽपि देशोऽद्यावधि प्रस्तोतुमशकत् । शार्मण्यदेशोद्भवो मोक्षमूलर उद्घोषयति- भारतीयार्याणां व्याकरणान्वययोग्यतो जगति कस्या अपि जातेः व्याकरणं साहित्यापेक्षया समुन्नततरमस्ति ।' कोलबुकमहोदयः कथयति - “व्याकरणस्य नियमा, नितान्तसावधानतया प्रणीता आसनु, तेषां प्रतिपादनरीतिश्चात्यन्तप्रतिभापूर्णाऽऽसीत्।" हण्टरमहाशयस्य मते - ‘जगति यानि खलु व्याकरणानि सन्ति, तेषु पाणिनीयं हि व्याकरणमुत्कृण्टतमम् । तस्य वर्णशुद्धता, भाषाया धात्वन्वयसिद्धान्तः प्रयोगविधयश्च अद्वितीया अपूर्वाश्च । इदं हि मानवमस्तिष्कस्य नितान्तमहत्वशाली आविष्कारः। शेरवात्सकी महाशयमते- ‘पाणिनीयं हि व्याकरणं मानवप्रतिभायाः सर्वोत्कृष्टरचनास्वन्यतमम् । ( युधिष्ठिरमहाभागस्य संस्कृतव्याकरणशास्त्रेतिहासतः साभारम् ) पाणिनीयं हि व्याकरणमकालकमुच्यते । कालबिषयपरिभाषाशून्यत्वादिदं हि । तथा मतम् । तस्य शास्त्र हि कालोपसर्जने च तुल्यमितिं । सूत्राणां लघूकरणमेव पाणिनेर्महद्वैशिष्टयम् । सुमहद्वयाकरणशास्त्रस्य लधुभिः सूत्रैः समग्रव्याख्यानमेवास्योल्लेखनीयोपलब्धिः । सूत्राणां सुबोध्यता विषयस्य क्रमबद्धता प्रस्तुती करणस्य वैज्ञानिकता, सम्पूर्णता चास्य विशेषतास्वन्यतमाः । अत्रावलम्ब्रिताः . प्रत्याहारव्यवस्था, संज्ञाव्यवस्था, अनुवृत्तिव्यवस्था, विषयस्य यथासम्भव ।। सामान्यीकरणब्यवस्था च पाणिनीयसूत्राणां महनीयताप्रतिपादकाः । प्रत्याहाराश्च द्विचत्वारिंशदणादयप्रत्याहारसूत्राणि चतुर्दश, अइउणु प्रभुतीनि । वर्णसाहाय्येन प्रत्याहारगणना आदिरन्त्येन सहेता। संज्ञासूत्राणि शेषोध्यसखि, प्रभृतीनि संज्ञाश्च टि-द्यु-भ-घि-षट्-लुक्-श्लू-लुप्प्रभृत्यः । तत्र अचोऽन्त्यादि टि, दाधाघ्वदाप, यचि भम्, शेषोध्यसखि, ष्णान्ताः षट् प्रत्ययस्य लुक्लुलुपः, इत्यादि । एवमेव इत्-संयोग-पद-सर्वनामुस्थान-अवसान-गुण-वृद्धि-ह्रस्व-दीर्घ लुत-विभक्ति-सार्वधातुक- आर्धधातुक-कृत्--उपसर्जन-कर्तृ-कर्म-करण-सम्प्रदान अपादान-सम्बन्ध-अधिकरण-अङ्ग-उपधा--धातु-उपसर्ग-अनुनासिक-सवर्ण-संख्थासर्वनाम-अव्यय--सम्प्रसारण-प्रातिपादिक-परस्मैपद--आत्मनेपद--संहिता-अपृक्तअभ्यास-अभ्यस्त-आभ्रंडित-विभाषा-उदात्त--अनुदात्त-त्वरित-ध--निष्ठाप्रमृतयश्च । संज्ञाविषयाः । ते च यथा—इत्-उपदेशेऽजनुनासिक इत्, हलन्त्यं,आदिनि टुडवः, षः प्रत्ययस्य, चुट्स, लशक्वतद्धिते इति, संयोगः-हलोऽनन्तराः संयोगः- पदंसुप्तिङन्तं पदं स्वादिष्वेसर्वनामस्थाने, नः क्ये, सिति च, सर्वनामस्थानंशिः सर्वनामस्थानं, सुडनपुंसकस्य, अवसानं-विरामोऽवसानम्, गुणः- अङ गुणः, वृद्धि–वृद्धिरादैच, ह्रस्वदीर्घप्लुताः-ऊकालोज्झस्वदीर्घप्लुतः, विभक्तिविभक्तिश्च, प्राग्दिशो विभक्तिः, सार्वधातुकम्-तिशित्सावंधातुकम्, अर्धधातुक-आर्धधातुकं शेषः, लिट् च, लिङाशिषि, कृत्-कृदति, उपसर्जनमू-.. प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम्,' कर्ता-स्वतन्त्रः कर्ता, तत्प्रयोजको । हेतुश्च, कर्म-कर्तुरीप्सिततमं कर्म, तथायुक्त चानीप्सितम्, . अकथितञ्च, करणं-साधकतमं करणंम्, सम्प्रदानं-यस्मैदानं सम्प्रदानं, अपादानं-धवस. पायेऽपादानम्, अधिकरणं आधारोऽधिकरणम्, अङ्गम्-यस्मात्प्रत्ययविधिस्तदादिप्रत्ययेऽङ्गम्, उपधा–अलोऽन्त्यांपूर्व उपधा, धातु-भूवादयो धातवः, सनाद्यन्ता धातवः, उपसर्गः-उपसर्गाः क्रियायोगे, अनुनासिकः-मुखनासिका वचनोऽनुनासिकः, सवर्ण-तुल्यास्य प्रयत्नं सवर्णम्, सङ्ख्या सङख्या, सर्वनाम-सवदीनि सर्वनामानि,' विभाषा दिक्समासे बहुब्रीही बहुगणबतुडति, अव्ययं--स्वरादिनिपातमव्ययम्, तद्धितश्चासर्वविभक्तिः, कृन्मेजन्तः, क्त्वातो सुन्कसुन, अव्ययीभावश्च, सम्प्रसारणं-इग्यणः सम्प्रसारणम्, प्रातिपदिक अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्, कृत्तद्धितसमासाश्च, परस्मैपदं-लः परस्मै-पदम्, आत्मनेपदम्-तङानावात्मनेपदम्, संहिता-परः सन्निकर्षः संहिता, अव्ययीभावः–अव्ययम्, कर्मधारयः-तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः, द्विगुः-सङ्ख्यापूर्वो द्विगुः, द्वन्द्वः-चायँ द्वन्द्वः, अपृक्तः-अपृक्त एकाल्प्रत्ययः, अभ्यासः-पूर्वोऽभ्यासः, अभ्यस्तम्-उमे अभ्यस्तम्, जक्षित्यादयः षट,...|| आम्र डितम्-तस्य परमाम्रोडितम्, विभाषा-नवेति विभाषा, उदात्तःउच्चै रुदात्तः. अनुदात्तः-नीचैस्नुदात्तः. स्वरितः-समाहारः स्वरितः, घः । तरप्तमपौ घः, निष्ठा-क्तक्तवतू निष्ठा, गतिः-गतिश्च, लंघु-हस्वं लघु, गुरु-संयोगे गुरु दीर्घ च, एकद्विवचने-द्वयेकयोद्ववचनैकवचनं, बहुवचनेबहुषु बहुवचनम्, सम्बुद्धिः-एकवचनं सम्बुद्धिः, आमन्त्रितमुसामन्त्रितम्, उत्तमपुरुषः-अस्मद्युत्तमः, मध्यमपुरुषः-युष्मच्छब्दसमानाधिकरणे स्थानित्यपि मध्यमः, प्रथमपुरुषः-शेषे प्रथमः, वृद्ध–वृद्धिर्यस्यांचामादिस्तवृद्धम्, त्यंदादीनि च, एड् प्राचां देशे, नदी-यूस्त्रास्यौ नदी, वाऽऽमि कृत्यः कृत्याः, इति । । एवमाद्या अन्या अपि संज्ञा व्याकरणे प्रयुक्ताः । तासु कतिपयास्तु पूर्वा चार्यैरेवोपकल्पिता, पाणिनिना यथायर्थं वा किञ्चित्संशोध्य स्वीकृताः, काश्चितु पाणिनिनैव प्रकल्पिताः । ध-घु-घि-टि-भ-षट् प्रभृतयः पाणिनिना स्वयमेव प्रर्वार्तताः संज्ञा हि नाममात्रकथनम् । उक्तमेव-साक्षाच्छंक्तिग्राहकत्वं संज्ञासूत्रत्वम् । महाभाष्येऽप्युक्त'-‘लोके तावन्मातापितरौ पुत्रस्य जातस्य सं वृतेऽवकाशे नम कुर्वाते-यज्ञदत्तो देवदत्त इति । तयोरुपचारादन्येऽपि जानन्ति यदस्ये संज्ञेति । एवमिहापि । इहैव तावत्केचिद् व्याचक्षाणा आहुः वृद्धिशब्दः संज्ञा आदेचः संज्ञिनः । इति । संज्ञाविषये इदमपि चिन्तनीयं यच्छब्दस्य स्वरूपमेवे । संज्ञि भवति न तु तत्पर्यायबोधकशब्दोऽपि यदि शब्दसंज्ञा नैव कृता चेत् ।। यथा ‘अग्नेढेक्' इत्यनेन अग्निशब्दादेव ढक् भवति न तु बह्निशब्दादपि । किन्तु वाचकशब्दग्रहणे तु सर्वेषामेव ग्रहणं भवति यथा, जनपदवाचिशब्दकथने सर्वेषामैव जनपदवाचकशब्दानां ग्रहणं भवति तदत्रसूत्र--स्वं रूपं शब्दस्यॉशब्दैः संज्ञा' इति । संज्ञाविषये एतदपि विचारणीयं यद्यदा संज्ञया यावदपेक्ष्यते तावदेवं तस्य क्षेत्र' भवति । यथा घु संज्ञया दोधा धातू एव।संज्ञया तप्तमावेव। धातु-संज्ञयी ध्रुवार्दयों का सनाद्यन्ता. एव न तु कृतन्ता अपि । एवमेव गणपाठोऽपि पाणिनेर्महद्वैशिष्टयम् । गणपाठसाहाय्यादेव प्रतिपदपाठभराद्वयाकरणं मुक्त. सल्लधु सुपाठ्यञ्च सञ्जातम् । एकप्रकृतिका शब्दा एकस्मिन् गणे पठ्यन्ते । यथा गर्गादिम्यो यज्, वाह्वादिभ्यश्च, शिवादिभ्योऽण, अर्शआदिभ्योञ्च् गणपाठेऽपि यथासम्भवं तत्प्रकृतिकशब्दाः सङ्गृहीताः भवन्ति । यत्र च तदप्यसम्भवं तत्र आकृतिगणोऽयमिति निर्देशः कृतो भवति । तस्याशयश्च गणोऽयमाकृत्यैव ज्ञातव्य इति । पाणिनीयव्याकरणे सुत्राणां षविधा व्यवस्था कृताऽस्ति । संज्ञा-परिभाषाविधि-नियम-अतिदेश-अधिकारभेदात् । उक्तमेव संज्ञा च परिभाषा च विधिनयम एव च ।। अतिंदेशोऽधिकारश्च षड्विधं सूत्रलक्षणम् ।। तत्र संज्ञा तु व्याख्यातैव । परिभाषा तु साक्षाद्विधिशास्त्रत्वात् परिग्राहकशास्त्रमेव । परितो व्यावृत्ता भाषा परिभाषा । कानिचित्परिभाषासूत्राणि यथा विप्रतिषेधे परं कार्यम्, इको गुणवृद्धी, आद्यन्तौ टकितौ, अलोपोऽन्यतरस्याम्, आदेः परस्य, ङिच्च, मिदचोऽन्त्यात्परः, षष्ठी स्थानेऽन्तरतमः, अनेकाले शित्सर्वस्य, स्वरितेनाधिकार इत्यादीनि । विधिश्चात्यन्ताप्राप्तौ प्रापकः । तेनं विधिसूशं हि अत्यन्ताप्राप्त्यर्थप्रतिपादकत्वे सति साक्षात्साधुत्वविधायकशास्त्रमेव । यथा इको यणचि, एवोऽयवायावः, आदगुणः, वृद्धिरेचि, इत्यादि । स च द्विविधः आदेशविधिरागमविधिश्च । एकस्य स्थानेऽपरस्य निवेशक आदेशो यथा जसः शी, टाङसिङसामिनात्स्याः, इणो गा लुङि इत्यादि । आगमश्च अपूर्ववर्णविन्यासः । यथा आमिसर्वनाम्नः सुट, सुट् तिथोः, ह्रस्वनद्यापो नुट्, इत्यादि । पुनश्च स नाशनिषेधभेदाद् द्विविधः । नाशो यथा लोपः शाकल्यस्य, निषेधो यथा न धातुलोप आर्धधातुके, न -पदान्ताट्टोरनाम् । । नियमश्च पाक्षिके सति एकपक्षनियामकः । तेन इतरव्यावर्तकशास्त्रमेव नियमसूत्रम् । यथा पतिः समास एव । तथैव सामान्यप्राप्तस्य विशेषावधारणमपि नियमः । यथा ‘कृत्तद्धितसमासाश्च' । अन्यधर्मस्यान्यस्मिन्नारोपणमतिदेशः । तेन सादृश्यग्राहकशास्त्रामेव अतिदेशसूत्रम् । यथा स्थानिवदादेशोऽनल्विधौं । स च कार्यनिमित्तसंज्ञारूपभेदाच्चतुविधः । यथा कर्मवत् कर्मणा तुल्यक्रियः, पुंवत्कर्मधारयः इति । कांर्यातिदेशः, गोतोणित् इति निमित्तादेशः, बहुगणवतुडति सङ्ख्या इति । संझातिदेशः, स्त्रियां च इति रूपातिदेशः । विषयप्रवर्तनमेवाधिकारः । यथोक्तम् - कार्याकार्यनिमित्तानां पदानां यदुदीरणम् । वक्ष्यमाणार्थसंक्षेपादधिकारः स उच्यते ।' यथा अव्ययीभावः, तत्पुरुषः, तद्विताः, इत्यादि । एवञ्च वैशिष्ट्यसम्पन्नं हि पाणिनीयं व्याकरणं सर्वातिशायि सर्वग्राह्यञ्च । पाणिनीयाष्टाध्याय्यां हि अष्टावध्यायाः प्रत्यध्यायञ्चत्वारः पादोश्च प्रतिपादं सूत्राणि चेति । सूत्राणां सङ्ख्या हि ३९९६ उक्ता किन्तु साम्प्रतिके ग्रन्थे तु ३९८३ एव वर्तते । सम्भवति योगविभागमतभेदात्तथा सञ्जातं. स्यात् । पाणिनिः कथं शास्त्रोपदेशमकरोदिति विषये पण्डिताः स्वं स्वमनुमानमुच्चरुद्धोषयन्ति । केषाञ्चिन्मते आचार्येण प्रथममेव सूत्राणि पृथक्पृथगुपदिष्टानि ।। केचाञ्चिन्मतेतु स चोपदेशः संहितारूपेणाऽऽसीत् पश्चाच्च वृत्तिकारेण योगो विभक्त इति । अस्य हि नाम शब्दानुशासनम् इत्याचार्यसम्मतम्, अष्टकं वा अष्टाध्यायी, इति तु पश्चान्निदष्टम् । महाभाष्येऽप्युक्तम् अथेति शब्दोऽधिकारार्थे प्रयुज्यते। शब्दानुशासनं नाम, शास्त्रमधिकृतं वेदितव्यम् इति । वाणिनीयग्रन्थो वृत्तिसूत्रपदेनाऽप्यभिधीयते । पाणिनीयसूत्राणां वृत्तिसद्भावात् वार्तिकानां तदभावाच्च तयोवैषम्यबोधनायेदभिति नागेशभट्टो व्याख्याति । भर्तृहर्रािह महाभाष्यदीपिकायां वातकानां कृते भाष्यसूत्रमिति पदं प्रयुक्त । वार्तिकोपरि भाष्यग्रन्थस्यैव भावात्कथनंमिदमत्युक्तमेव । वृत्तिशब्दस्त्वेकतो व्याख्याऽथे। प्रचलितोऽस्ति यथा प्राणिनीयसूत्राणां काशिकावृत्तिः । अपरतश्च, वृत्तिनमः वर्तनं यदधिकृत्य शास्त्र प्रवर्तते । व्याकरणे हि पञ्चवृत्तयः सुप्-ति-कृत्तद्धित-समासभेदात् । तेन वृत्तिसूत्रनाम शास्त्रं प्रवृत्तिबोधकं सूत्रम् । केचिदिदं मूलशास्त्रमपि वदन्ति, अपरे अष्टिकामपि । अष्टिका पाणिनीयाष्टाध्यायी इति बालमनोरमायामुक्तम् । महाभाष्यकारस्तु पाणिनीयशास्त्र संहितापाठे रचितं मन्यते । स हि वहुञ योगविभागमप्रामाणिकं मत्वा स्व* सूत्राविच्छेदमपि करोति । उक्तमेव तत्र - "यर्था पुनरियमन्तरमनिवृत्तिः सा कि प्रकृतितो भवति स्थानियल षष्ठीति । आहोस्विदादेशतः स्थान प्राप्यमाणानामन्तस्तम आदेशो भवतीति कत: पुनरियं विचारणा ? उभयथा हि तुल्या संहिता स्थानेऽन्तरतम ३ परं इति ।' 'नैव विज्ञायते कञ्क्वरपो यश्चेति । कथं तह ? कञ्क्वसोऽयनश्चेनि। संहितापाठश्च यथा - वृद्धिरादैजदेडगुण इको गुणवृद्धी न धातुलोप आर्धधातुके क्ङिति च दीधीवेवीटां हलोनन्तरासंयोगो मुखनासिकावचनोऽनुनासिकस्तुल्यास्यप्रयत्न संवंर्ण नाज्झलावीदेद्विवचनं प्रगृह्यमदसोमाच्छे निपात एकाजनाङोत्सम्बुद्धौ । शाकल्यस्येतावनाषेऽत्र 'ऊँ' इत्यादि । संहिता च एक श्रुितिस्वर एव पठिताऽऽसीत् । उक्तमेव-एकश्रुत्या सूत्राणि पठयन्त इति । केचित्तु सस्वरपाठमपि समर्थयन्ति । तत्र महाभाष्यकारो निश्चिनोति - "अभेदकां गुणा इत्येव न्याय्यम् । कुत एतत् ? यदिदं अस्थिदधिसक्थ्यक्ष्णामनदात्त इति उदात्तग्रहणं करोति । यदि हि भेदका गुणा स्युरुपात्तमेवोच्चारयेत् । एकश्रुतिनिर्देशात्सिद्धम्। केचित्क्वचित् स्वरविशेषसिद्ध्यर्थविशिष्टस्वरयुक्तपाठमपिः मन्यन्ते । नागेशभटूमते तुं सम्पूर्णाष्टाध्यायी आचार्येण एकश्रुत्या पठितेत्यत्र न मानस । क्वचित्कस्यचित्पदस्य एकश्रुत्या पाठो यथा दाण्डिनायनादिसूशे ऐक्ष्वाकेति । एतावदेव भाष्याल्लभ्यते । इति । स पुनः कथयति नन्वेवमपि चतसरि आद्युदात्तनिपातनसामथ्र्थात् : चतस्त्र : इत्यत्र ‘चतुरः शसि' इत्यस्याप्रवृत्तिरिति भाष्योक्तमनुपपन्नम्::किन्तु 'चतुरः शसि’ इत्यस्य भाष्ये 'आद्युदात्तनिपातनं करिष्यते' इत्यत्र कुत-- मित्यस्य स्थाने करिष्यते इति प्रयोगादेव पाठ एकश्रुतिस्वरे आसीदिति स्पष्टमेवेति युधिष्ठिरमीमांसकमतम् । अस्माकं मते तु पाणिनीयसंहिता एकश्रुतिस्वरे एवं पठिताऽऽसीदाचार्येण । कामं क्वचित्स्वरविशेषनिर्देशाय सस्वरपाठोऽपि कृतःसम्भवति । इदमपि चिन्तनीयं यत्कामं प्रथमं सूत्राणि संहितापाठे एवं रचितांन्यासनू किन्तु प्रवचनकाले तु आचार्येणैव योगविभागोऽपि कृतः स्यादेवान्यथा व्याख्याऽसम्भवापत्तेः । पाणिनिह भगवान् स्वोपज्ञमकालकव्याकरणं स्वयमुप्यनेकवार प्रांवोचदिति महाभाष्यादिभिर्जायते । तस्य च महान् शिष्यवर्ग आसीद्येषांकृते ओदनस्य' | प्रबन्धोऽपि कृत आसीत् । तेनैव ते ओदनपाणिनीया इत्युक्ताः । एतच्च तदा परम्परैवाऽऽसीत्, यथा च घृतरौढीयाः । एषां हि आद्यपदोदात्तत्वेन व्यङ्गेयुः मप्यर्थ प्रतिजानते पण्डिताः । यथा घृतप्रधानो रौढिस्तस्य छात्रा ये खलु घृतः निमित्तमेव रौढीयं शास्त्र पठन्ति तथैव ओदनुपाणिनीया अपि । परम्परेयम्धुनाऽपि वर्तते । अद्यतनाश्छात्रा अपि ओदनसंस्कृताः । ते हि खलु ओदननिमित्त संस्कृतं पठन्ति ज्ञानार्थ तु इतरभाषाविषयम् । अधिकतरराजकीयसंस्कृतछात्रावासे इदमेव द्रष्टु’ शक्यते । अस्माभिरपि तदनुभूतमेव । स्याद्यद्वा त।। सूत्रकारेण । स्वप्रणीतसूत्राणामनेकधा व्याख्यानं कृतमिति तु ग्रन्थान्तरैज्ञयते। -तथी • व्याख्याने. संहिताया योगविभागः परमावश्यकस्तथैव सूत्राणां वृत्ति-उदाहरण-प्रत्युद्धाहरणादीनामपि तत्रावश्यकता भवति अन्यथा प्रवचनासम्भवात् । तेनैतसिध्यति यत्पाणिनिना संहितापाठस्य प्रथमं योगविभागः कृतः सूत्राणां वृत्तिश्चे व्याख्याता कामं सोऽधुना कालेन लुप्ता वा सैव वृत्तिकारान्तरपरिष्कृता । तेनैव पाणिनीयसंहिताया वृद्धपाठो लघुपाठश्चाधुनाऽपि स्मयेंते । तेन चात्र नेदमवर गन्तव्यं यत्पाणिनीयसंहिता भरतनाट्यशास्त्रवत् विस्तृता संक्षिप्त चाऽऽसीदिति । अत्र तु वृद्धपाठेन सवृत्तिकसोदाहरणप्रत्युदाहणादिपाठो लघुपाठेन केवल सूत्रपाङः एवावगन्तव्यः । संस्कृतसाहित्ये, हि वृद्धलघुशब्दौ सर्वत्रैव प्रयुक्तौ दृश्येतेथा वृद्धहारीतस्मृतिः लघुहारीतस्मृतिः वृद्धमनुस्मृतिः, मनुस्मृतिः, बृद्धयाज्ञवल्क्यस्मृतिः याज्ञवल्क्यस्मृतिः । संम्प्रति तु पाणिनीयशास्त्रस्य काशिकावृत्तिसम्बद्धः प्राच्यपाठ एव बृद्धपाठ इति कथ्यते । तथैव क्षीरबृत्तिसम्बद्ध औदीच्यपाठः कात्यायनबृत्तिसम्बद्धो दाक्षिणात्यपाठश्च लघुपाठ इति । महाभाष्यकारो यः स्वयमौदीच्यः (काश्मीरः) लघुपाठसम्बद्धश्च लिखित-- 'कथन्त्वेतत्सूत्र पठितव्यम् ? किमाकडारादेका संज्ञा, आहोस्वित् प्राक्कडारात्परं कार्यमिति । कुतः पुनरयं सन्देहः उभयथा ह्याचार्येण शिष्याः सूत्र * प्रतिपादिताः केचिदाकडारादेका संज्ञति केचित्प्राक्कडारात्परं कार्यमिति । अनेनैतज्ज्ञायते यद्भाष्यकारसमक्षं सवृत्तिकः संहितापाठ आसीत्पाणिनिकृतः । काशिकायामप्युक्तम् - शुङ्गाशब्दं स्त्रीलिङ्गमन्ये पठन्ति ततो ढकं प्रत्युदाहरन्ति शौय इति, । द्वयमपि चैतत्प्रमाणमुभयथा सूत्रप्रणयनात् । सत्रं त''विकर्ण: शुङ्गच्छगलाद्वत्सभरद्वाजात्रिषु ‘इति उदाहरणञ्च शौङ्ग इति । काशिकायमेव, पूर्वपाणिनीया अपरपाणिनीया इति पाणिनिशिष्या द्विधा विभक्ता दृश्यन्ते । पूर्वे हि सवृत्तिकसूत्रपाठसम्बद्धा अपरे तु अवृत्तिकसूत्रपाठसम्बद्धा इत्यनुभीयते । महाभाष्यदीपिकाया भर्तृहरिरपि, व्यवस्थामेतां स्मरति - 'उभयथा ह्याचार्येण शिष्याः प्रतिपादिताः केचिद्वाक्यस्य केचिद्वर्णस्य । अस्यायमाशयो यद् ‘इग्यणः सम्प्रसारणम्' इति सूत्रं भगवता पाणिनिना द्विधा व्याख्यातं यथा “यणः स्थाने इक् इति वाक्यस्यैव सम्प्रसारणसंज्ञा, यणः स्थाने भाविन इन्वर्णस्य , सम्प्रसारणसंज्ञति च । तथैव-पाणीनीयं 'तद्धरति' वहत्यावहति भारीद्वशादिभ्यः' इति सूत्रमधिकृत्य कथयति - सूत्रार्थद्वयमपि चैतदाचार्येण शिष्याः प्रतिपादिताः । तदभयमधि ग्राम अनेनैतत्सिध्यति , यत्पाणनीयसूत्राणां स्वीपज्ञवृत्तिश्च जयादित्यसमक्षमप्यासीत् । तेन अष्टास्वध्यायेषु सूत्राणां विभाजनं प्रत्यध्यायं पादनिरूपणञ्चं प्रतिपादं सूत्रनिरूपणञ्च प्रथमं पाणिनिनैव कृतमिति संज्ञायते । योगविभागभ्रमस्तु मूलपाठप्रणाशादेव। अथ पाणिनीयसंहिता कुत आरब्धा इति विषयेऽपि पण्डिताः स्वस्वप्रतिमा प्राखर्यं नर्तयन्ति । केचिदिमां ‘वृद्धिरादैच्” इति सूत्रादारब्धां मन्यन्ते केचित्तू “अथ शब्दानुशासनम्' इति सूत्रादेव । प्रथमपक्षे कैयटादयोदृश्यन्तेऽपरपक्षे पतञ्जलि-जयादित्य-पुरुषोत्तम-सृष्टिधरं-मेधातिथिजिनेन्द्रबुद्धिप्रभृतयः ।, कैयटमनुसरन्ति मयोजित्प्रभृतयः । पूर्वपक्षधराणां मते हि पाणिनीयं शास्त्रं ‘वृद्धिरादैच्” इति सूत्रादेवारब्धम् तेषां मते अथ शब्दानुशासनं 'इति भाव्यकारवचनम्' तथैव प्रत्याहारसूत्राणि च माहेश्वराण न तु पाणिनीयानि । सम्भवति ‘वृद्धिरादैम्' इति सूत्रभाष्ये ‘माङ्गलिक आचार्यो महतः शास्त्रौघस्य मङ्गलार्थं वृद्धिशब्दमादितः प्रयुक्त इति वचनमेव भ्रमकारणमियि युधिष्ठिरमहाभागकथनं समीचीनमेव । तत्र तु ‘भूवादयो धातवः' इत्यत्र वकारग्रहणं मध्यमङ्गलार्थ, एवमेव ' नोदात्तस्वरितोदयम्' इत्यत्र ‘उदय' शब्दोऽन्त्यमङ्गलार्थमित्यपि । * उक्तम् । यदि 'बृद्धिरादेव' इत्यत्र वृद्धिपदमादिमङ्गलार्थमितिकथने आदिपर्द प्रारम्भार्थबोधक मन्यते तदा कथं सूत्रे मध्यमङ्गलं भवेद्वा सूत्रे अन्त्यमङ्गलार्थञ्च । वस्तुतस्तु ग्रन्थास्यास्य मध्यवर्तसूत्रं तु 'छन्दसि घस्” इति तथैव अन्तिमं सूत्रं 'अ अ' इति । तेनेदं सिध्यति यदैत्र । आदिमध्यान्त्यपदानि न तु मुख्यार्थबोधकानि किन्तु सामिप्यादिसम्बन्धेन लक्षणार्थबोधकानि एव । आदिमङ्गलमिति प्रारम्भनिमित्तकमङ्गलमेवं तद्यंत्र . कुत्रापि कृतं स्यात् । पतञ्जलिप्रभृतयस्तु ‘अथ शब्दानुशासनम्' इत्येव प्रारम्भसूत्रं मन्यते तथैव प्रत्याहारसूत्राण्यपि पाणिनीयान्येवं । स हि सूत्रान्तरवद् ‘अथ शब्दानुशासनम् इति सूत्रमपि व्याख्याति । यथा- अथेति शब्दोऽधिकारार्थः प्रयुज्यते । शब्दानुशासनं नाम शास्त्रमधिकृतं वेदितव्यम् । अत्र केनाधिकृतं ? पाणिनिना । ततश्च केन प्रयुज्यते ? तनैव येनाधिकृत- मिति उभयत्र पाणिनेरेव सङ्कतः स्पष्ट एव । काशिकायां भाषावृत्तौ च सूत्रमिदं सूत्रान्तरवद्वयाख्यातमस्ति । भाषाबृत्यर्थविवृतौ श्रीधराचार्यः कथयति - व्याकरणशास्त्रमारभमाणो भगवान् पाणिनिर्मुनिः प्रयोजननामनी व्याचिरूयासुः प्रतिजानीते अथ शब्दानुशासनमिति। मनुस्मृतेर्भाष्यकृन्मेधातिथिः “पौरूषेयेष्वपि ग्रन्थेषु नैव सर्वेषु प्रयोजनाभिधानमोद्रियते । तथाहि भगवान् पाणिनिरनुक्त्वैव प्रयोजनं ‘अथ शब्दानुशासनम्' इति सूत्रसन्दर्भमारभते । इति स्मरति । अत्रदेमप्यवधेयं यद् ‘हल्’ सूत्रानन्तरं इति प्रत्याहारसूत्राणि' इत्येव दृश्यते अष्टाध्याप्याः अनेकेषु प्राचीनहस्तलेखेषु । ( तेन तत्र ‘माहेश्वराणि' इति पदं संक्षिप्तं संम्भवति पश्चादिति ) युधिष्ठिरमीमांसकस्य मतम् । अपरञ्च, तादृशमहत्वमण्डितग्रन्थप्रणेता मुनिश्चिकीर्षितस्य ग्रन्थस्य प्रयोजननामनी एव नैव प्रस्तौतीति युक्त्यसङ्गतमेतत् । अस्मट्टष्टौ तु ‘अथ शब्दानु- । शासनम्' इति प्रथमं पाणिनीयं सूत्रम् । प्रत्याहारसूत्राण्यपि पाणिनीयान्येव । तेन हि महेश्वरात्तु अक्षरसमाम्नायं एंव प्राप्तः । सूत्राणि तु तेनैव प्रणीतानि । तंत्र हि अथ शब्दो मङ्गलार्थे, अनन्तरार्थे, आरम्भार्थे च । अथेति मङ्गलं, जयपनयनानन्तरम्-कृतोपनयनो हि व्याकरणमधीते ‘इति शास्त्रात् । यथा भाष्यकारः पतञ्जलिरेव-पुराकल्पे एतदासीत्, संस्कारोत्तरकालं ब्राह्मणा. रणं, स्माधीयते । अथेति प्रारम्भेऽधिकारे च । दृश्यते हि परम्पराऽन्यत्रापि यथा 'अथातो धर्मजिज्ञासा' इति जैमिनिशास्त्रस्थात्रम अथातो ब्रह्मजिज्ञासा' इति बादरायणशास्त्रप्रारम्भसूत्रम्, अथ योगा इति पातञ्जलशास्त्र', अथातो धर्म व्याख्यास्यामः इति काणादम, अयानुवाकान् वक्ष्यामि ‘इति. कातीयशास्त्र, अथातोऽधिकारः इत्यपि, अथ शब्दानुशासनंमिति पाणिनीयशास्त्रम् ।। ज्ञब्दानुशासनमिति ग्रन्थ ग्रन्थनाम च । व्याकरणं हि शब्दशास्त्रमिति सर्वत्र प्रसिद्धिः तदेतत् शब्दानुशासनं हि ग्रन्थस्य प्रयोजनमपि अत्र शब्दा अनुशास्यन्ते इति शब्दांनामनुशासनं साधुत्वासाधुत्वविवेक इति शब्दानुशासनम् । नाम चास्यः तदेव तथैव श्रुतत्वात् । तथा च 'अइउण्’ प्रभृतीनि प्रत्याहारसूत्रोष्यपि पाणिनीयान्येव । प्राचीनाचार्येषु नन्दिकेश्वर एव एक आचार्यों यः प्रत्याहारसूत्राणि माहेश्वराणि मन्यते । तमेवानुयाति भट्टोजिदीक्षितोऽपि सहानुयायिभिः । किन्तु पतञ्जलिहि भगवान् तानि पाणिनीयान्येव मन्यते । यथोक्त महाभाष्ये ‘हयवरट्” इति प्रत्याहारसूत्रमधिकृत्य - “एषा ह्याचार्यस्य शैली लक्ष्यते यत्तुल्यजातीयांस्तुल्यजातीयेषुपदिशक्तिअचोऽक्षु हलो हल्सु । अत्र ह्याचार्यपदं पाणिनिमेव सङ्कतयतीति नैव द्वैमत्याय भवेत् । निरूक्तस्य व्याख्यातः स्कन्दस्वामी तु स्पष्टमेव , कथयति-नापि: : ‘अइउण्” इति पाणिनीयप्रत्याहारसमाम्नायवत्' इति। ‘तथैव आश्चर्यमञ्जरीकारः कुलशेखरश्च मन्यते । यथोक्त पाणितिप्रत्याहार इव महाप्राणझषाश्लिष्टो झषालङ्कृतश्चे ( समुद्रः इतिं )।' । तदेषं महान् शास्त्रौघः ‘अथ : शब्दानुशासनम्' इति मङ्गलानन्तरारम्भ * प्रयीजननामनिर्देशकसूत्रात्प्रारब्धः प्रत्याहारसूत्राण्यपि आत्मसात्कुर्वन् ‘अ अ' इति सूत्र सिद्धो भवतीति पर्यवसितम्। अष्टाध्याय्यामपि शास्त्रान्तरेष्विव पाठभेदा सन्ति यान् युधिष्ठिरमहाभागा स्त्रिषु प्रकारेषु विभजते आचार्यस्यैव प्रवचनकृतो भेदः वृत्तिकारकुंतोः भेदः लिपिकारप्रमादकृतो भेदश्चेति । तथापि शास्त्रान्तरापेक्षया अष्टाध्याय्यां । हि स्वल्प एवं पाठभेदः । पाणिनीयशब्दानुशासनस्य पूर्ववर्तशब्दानुशासनग्रन्थैः सह सम्बन्धः पाणिनिः भगवान् किं पूर्वशास्त्राण्येव संक्षिप्य स्वसंहितामरचयदथवा स्वानुभवेनैव सूत्राणि प्रणिनायेति बिषये पण्डेिता विवदन्ते । केचित्पाणिनीयँ व्याकरणं तत्पूर्ववतव्याकरणग्रन्थानां सारसङ्क्षेपं मन्यन्तेऽपरे तु मौलिको । कुतिम् । प्रकरणेऽस्मिन् वयं तद्विषये संक्षेपेण विचायामः । पतञ्जलिः महाभाष्यकारः पाणिनीयसंहितां मौलिक स्वानुभवनिष्प। न्नाञ्च मन्यते । स हि कथयति - "प्रमाणभूत . आचार्यो दर्भपवित्रपाणिः शुचावकाशे प्राङ्मुख उपविश्य महताप्रयत्नेनः सूत्राणि प्रणयति स्म ।" इति। जयादित्यश्च-‘महती सूक्ष्मेक्षिकां वर्तते सूत्रकारस्य' इति कथनेन तदेव समर्थयति। पाणिनीयशिक्षागतं निम्नाङ्कितं पद्यमपि तदेव समर्थयति- 'येनाक्षरसमाम्नायमधिगम्य महेश्वरात् । कृत्स्नं व्याकरणं प्रोक्तं तस्मै पाणिनये नमः ।। इति । तैत्तिरीयप्रातिशाख्यस्य व्यास्याता गाग्र्यो गोपालयज्वा मूलशास्त्रत्ववर्णपूर्वस्यापि कस्यचित् ‘रोरि' इति लोपः स्मर्यते ।” “तदुक्त मूलशास्त्र - ओमभ्यादाने, अचः प्लुत इति' इत्यादिकथनेन पाणिनीयं हि व्याकरणं मूलशास्त्रपदेन व्यपदिशति । तस्य च मूलशास्त्रशब्दप्रयोगेऽयमेवाशयो यदसौ पाणिनीयं हि शास्त्र' मौलिक शास्त्र मन्यते न तु पूर्वग्रन्थसंक्षेपम् । युधिष्ठिरमहाभागस्य चित्रनं यत्तथाकथनेन स सम्भवतः प्रतिशाख्थं पाणिनीयमूलकं मन्यते । इति वयं श्रद्धातुमसमर्थाः स्मः । यथा सत्स्वपि उत्तानपाद-ध्रुव-उत्कल-वेन। प्रभृतिराजसु स्वगुणप्राकष्यत्पृथु हि वैन्य आदिराज इति स्मर्यंते ( यथा । श्रीमद्भागवते तथैवोक्तम् ) तथैव पाणिनीयं शास्त्रमपि सत्वपि शताधिकेषु पूर्वशास्त्रेषु स्वप्राकष्यन्मूलशास्त्रपदेन व्यपदिश्यत इति किमाश्चर्यम् । केचि। , त्कथयन्ति यत्पाणिनीयं हि शब्दशास्त्रमापिशलव्याकरणस्य नवनिरूपमेवेति । पदमञ्जरीकारो हरदत्तस्तेषामग्रणीः । स हि कथयति- ।। । 'कथं पुनरिदमाचार्येण पाणिनिनाऽवगतमेते साधव इति ? आपिशलेन । पूर्वव्याकरणेन । आपिशलिना र्ताह केनावगतम् ? ततः पूर्वव्याकरणेनेति । किन्तु सोऽपि पाणिनेमौलिकतां तु न मूलतः प्रत्याख्याति । अग्रे स एव कथयति - "पाणिनिरपि स्वकाले शब्दान् प्रत्यक्षयन् आपिशलादिना पूर्वस्मिन्नपि . काले सत्तामनुसन्धत्ते, एवमापिशलिः ।' इति । अस्यायमेवाशयो यत्पाणिनिना स्वपूर्ववतभ्यो विशेषत आपिशलेः शव्दसाधुत्वासाधुत्वविवेको गृहीतस्तथा च स्वकालप्रचलितशब्दानपि प्रत्यक्षीकृत्य व्याकृता इति । एतत्तु स्वभाविकमेव यत्काचिदपि ग्रन्थकृत्स्वपूर्ववतभ्यः स्वल्पं वा बहुँ । प्रभावितो भवत्येव । तत्रापि यदि कश्चित्प्राचीनमेवार्थमनुवदति तदा स.' दोषभाग्भवति किन्तु प्राचीन एवार्थोऽपि यदि नूतनत्वेन प्रत्याय्यते तदा ग्रन्थकृतो मौलिकता नैव प्रणश्यति । प्रकृतिप्रत्ययविभागेन शब्दानां साधनमेव । शब्दशास्त्रस्य प्रयोजनम् । यदि पूर्वाचार्यकृतं तादृशं साधनं स्वभाषयोच्यते तदा को दोषः । पाणिनिना हि ज्ञात्वैव कतिपयतथ्यानि उपेक्षितान्यपि संन्ति या पूर्वव्याकरणसिद्धत्वेन प्रसिद्धत्वान्तानि नैवोक्तानि उक्तमेव महाभाष्यकृता 'नैकमुदाहरणं योगारम्भं प्रयोजयति' इति - 'नेक प्रयोजनं योगारम्भं प्रयोजयति इति। तेन हि अव्ययीभाव-तत्पुरुष-प्रगृह्य-तद्धित-प्रत्यय-प्रत्याहार-कारक-ससासादीनां व्यवहारस्तु कृतः किन्तु परिभाषा नैव दत्ता । तेन हि ‘औङ आपः, आङि चापः', 'आङो नाऽस्त्रियाम्' इत्यादौ पठितयोः औङ, आङ् चैतयोः परिभाषाऽपि नैव कृता । एवमेव ‘वर्तमाने लट्' इतीत्युक्तः किन्तु कि वर्तमानमिति नैवोक्तम् । एवमेव भूत-भविष्यदादीनां च नैव परिचयो दत्तः । तेन हि । तन्निमित्तं पूर्वव्याकरणमेवाश्रितं स्यात् । तेन हि अनेके प्रचलिततद्धितप्रत्यया अप्यपेक्षिताः । तेनैव तद्धितमूढाः पाणिनीया इति कथ्यते । पाणिनीयव्याकरणे हि सूत्रेष्वेव प्रयुक्ता अपि कतिपयशब्दाः (तेषां सङ्ख्या युधिष्ठिरमहाभागमतेन शतं विद्यते ) पाणिनीयव्याकरणानुसारेण नैव साधिता भवन्ति । यथा जनिकर्तुः प्रकृतिरित्यत्र जनिकर्तुः, तत्प्रयोजको हेतुश्चेत्यत्र तत्प्रयोजकः, पुराणः सर्वनाम, ब्राह्मण इत्यादि । तेषां कृते महाभाष्यकारश्छन्दसं वा सौत्रकार्यं |. मन्यते । एकतः पाणिनिह शप्श्यनोनित्यम्' इति पठति; अपरतश्च जाम्बवतीविजये स्वयमेव ‘पश्यते । इति प्रयुनक्ति । न चापाणिनीयादेव शब्दानामसाधुत्वमेवे भवति। संहस्रशों हि आर्षवाङ्मयप्रयुक्ताः शब्दाः पाणिनीयव्याकरणानुसारेण नैव साधिता भवन्ति न च तेषामसाधुत्वमेव मन्यते । महाभारते प्रयुक्तः पाण्डवेयशब्दः पाणिनीयव्याकरणतो नैव सिध्यति । ते नैवोक्त, संहाभारतटीकाकृतादेव बोधेन । न दृष्ट इति वैयासे शब्दे मा संशयं कृथाः । अज्ञ रज्ञातमित्येव पदं न हि न विद्यते । यान्युज्जहार माहेंन्द्राद् व्यासो व्याकरणार्णवात् । पदरत्नानि कि तानि सन्ति पाणिनिगोष्पदे। तथैव सारस्वतमहाभाष्ये समुद्रवद्वयाकरण महेश्वरे तदर्थकुम्मोद्धरणं वृहस्पतौ । तद्भागभागाच्च शतं पुरन्दरे कुशाग्रविन्दुत्पतितं हि पाणिनौ। इत्थं कतिपयेषामेव नियमानामनवेक्षणादेव पतञ्जलिहि पाणिनीयं हि ब्याकरणं शिष्टपरिज्ञानार्थकमेव मन्यते । यथोक्त महाभाष्ये-- ‘शिष्टपरिज्ञानार्था अष्टाध्यायी' इति किन्त्वेवताऽपि एतन्नैव चिन्त्यं यत्पाणिनीयं हि व्याकरणं सामान्यजनस्य, कृते नैवोपकारकमिति । एतद्धि तत्काल प्रचलितभाषायाः संक्षिप्त सरलञ्चक व्याकरणम् । ये हि शब्दास्तदा नैव प्रचलिता वा नितान्तप्रसिद्धा आसंस्ते पाणिनिना जानतैव नैवं साधितास्तदां तेषामुपयोगाभावात् । पाण्डवेयपदं कामं महाभारते विद्यते किंन्तु भाषायां तु पाण्डवपदमेव तदाऽपि प्रचलितभासीत् । पाणिनिना हि लोकप्रबृत्तशब्दा एव स्वविषयीकृताः, परिभाषा च तेषामेव.' कृता अत्र स्पष्टीकरणस्यावश्यकताऽनुभूता। किन्त्वेतावताऽपि तस्य समग्रत्वं नैव प्रणश्यति पूर्णरूपत्वात्। संक्षेपेण हि कतिचिद्विषयास्तु उपेक्ष्यन्ते एव । सङ्क्षेपणादित्यस्मान्नेदमवधार्यं यत्पाणिनीयं व्याकरणं पूर्वव्याकरणानां केवलः सारसंक्षेप एव किन्तु स्वपक्षे इदं हि मौलिको ग्रन्थः । पाणिनिना यानि खलु पूर्वसूत्राणि उपादेयान्यासन् । तानि तु संगृहीततान्येव स्वभाषायामवतार्य, संहैव, अनेकानि नवीनसूत्राण्यपि तेन प्रणीतानि येषां पूर्वव्याकरणे नैव भावः । धचिं-घु-टिं-प्रभृतिलघुसंज्ञाः पाणिनिनैवोद्भाविताः सहैव सर्वनामस्थानप्रभृतयस्तु पूर्वव्याकरणांदेवाऽपि गृहीता यतस्ताः तदानी, लोके प्रचलिता आसन् । स हिन वेति विनाषा' इति परिमाव्यापि विभाषास्थाने उभयथा अन्यतरस्याम् इत्यपि प्रयुनक्तिः लोकैस्तथापि ज्ञातत्वात् । सम्भवति कतिपयोपयोगिसूत्राणि तु तेन पूर्वेग्रन्थेभ्यो यथास्थितरूपे एव गृहीतानि । तसस्य निरभिमानितायाः परिणाम एव न त्वल्पज्ञतायाः । यथा - पक्षिमत्स्यमृगान् हन्ति परिपन्थञ्च तिष्ठति वृद्धिरादैजदेङ्गुणः इग्यणः सम्प्रसारणम् तडानावात्मनेपदम् स्वाङ्ग तत्प्रत्यये कृम्वोः । कृत्तद्धितसमासाचे श्राणामासौदनाट्टिठन् । क्रीडोऽनुसम्परिभ्यश्च स्त्रीपुंवच्च पुमान् स्त्रियाः अलोऽन्त्यात्पूर्व उपधा पूर्वसूत्राणि स्वल्पं वा बहु संशोध्य गृहीतानि यथातदस्मै दीयते (नि) युक्तम्। यथा च- प्राचीनप्रत्ययानां प्रयोगो यथा--आङि चापः औङ आपः आङो नाऽस्त्रियाम्। प्राचीन संज्ञान प्रयोगो यथा अन्यतरस्याम्, उभयथा इत्यादि । प्राचीनधातूनामपि ग्रंहणं यथा-देनंसोरल्लोपः इत्यत्र आपिशलोक्त स भुवि धातोः । इत्थं पूर्वशब्दानुशासनग्रन्थैः सह नितान्तमेव सम्बद्धमपि पाणिनीयशब्दानुशासनं स्वकीयं मौलिकत्वं च रक्षतीत्यस्य वैशिष्ट्यम् । तस्मै पाणिनये नमः पाणिनीया शिक्षाग्रन्थे त्रयः श्लोकाः पाणिनेः नमस्कारपराः द्श्यन्ते । पाणिनिः वैयाकरणानां प्रातः स्मरणीयः मुनिः । न केवलं वैयाकरणानाम् अपि तु निखिलसंस्कृतविपश्चिताम् एष प्रातर्नमस्यः इत्यत्र न काऽपि संशीतिः । यतः तस्मात् पूर्वतनानाम् ऐन्द्-चान्द्र-आपिशलादीनां व्याकरणशास्त्राणि स्वयमधीत्य तानि असमग्राणि च परिभाव्य 'नवं, समग्रं, विश्वजनीनं च व्याकरणम्’ चिकीर्षुः वाचामधीशं परमेश्वरं तपसा आराधयामास । पाणिनेः तपसा सन्तुष्टः परशिवः ताण्डवं नाट्यम् अकरोत्, नृत्तान्ते चतुर्दशवारम् ढक्काम् अवादयत् । तस्याः ढक्कायाः शब्दान् पाणिनिः अशृणोत् । अत्रायं श्लोकः - नृत्तावसाने नटराजराजो ननाद ढक्कां नवपञ्चवारम् । उद्धर्तुकामः सनकादिसिद्धान् एतद्विमर्शे शिवसूत्रजालम् ॥ एते शिवडमरुसमुत्थाः शब्दा एव माहेश्वरसूत्राणि इति श्रूयन्ते । तदनन्तं पाणिनिः व्याकरणशास्त्रस्य मूलाधारम् अष्टाध्यायीति सूत्रग्रन्थं व्यरचयत् । शङ्करः शाङ्करीं प्रादात् दाक्षीपुत्राय धीमते । वाङ्मयेभ्यः समाहृत्य देवीं वाचमिति स्थितिः ॥ येनाक्षरसमाम्नायम् अधिगम्य महेश्वरात् । कृत्स्नं व्याकरणं प्रोक्तं तस्मै पाणिनये नमः ॥ येन धौता गिरः पुंसाम् विमलैः शब्दवारिभिः । तमश्चाज्ञानजं भिन्नं तस्मै पाणिनये नमः ॥ पाणिनिः संस्कृतस्य महावैयाकरणः । यतः तदनन्तरीयाः ये ये वैयाकरणाः अभवन् ते सर्वेऽपि व्याकरणशास्त्रस्य नाना प्रक्रियायाः निरूपणार्थं पाणिनेः अष्टाध्याय्याः विविधाः व्याख्याः निरचिन्वन् । जन्म,कालः, नामानि च पाणिनेः जन्म क्रिस्तपूर्वसप्तमशताब्द्यां शालातुरग्रामे अभवत् । अतः तस्य 'शालातुरीयः' इति नाम अति प्रसिद्धम् अस्ति । वर्तमानकाले पाकिस्तानदेशे स्थितः लहुरनामकः ग्रामः एव शलातुरग्रामः अस्ति । पाणिनेः मातुः नाम दाक्षी । अतः एव सः दाक्षीपुत्रः इत्यपि संस्कृतज्ञाः तं प्रीत्या आह्वयन्ति । 'पणिनः' इति तस्य पितुः नाम । अतः तस्य नाम 'पाणिनिः' अभवत् । शालङ्किः इत्यपि पाणिनेः पितुः नाम आसीदिति वाराणसेयः विद्वान् श्रीगोपालशास्त्रिमहोदयः "प्रशिक्षणसंविधानम्" इति पुस्तके व्यलिखत् । अयं कृशाश्वपुत्रस्य देवलनाम्नः पौत्र इति John Garratt महाशयस्य Classical Dictionary of India पुस्तके उल्लिखितमस्ति । आचार्यः वर्षः पाणिनेः गुरुः आसीत् । पाणिनिः 'नलन्द'विश्वविद्यालये शिक्षां प्राप्तवान् । तस्य गुरुः आसीत् उपवर्षाचार्यस्य सहोदरः वर्षोपाध्यायवर्यः । पाणिनिस्मृताचार्याः केचिदाचार्या हि भगवता पाणिनिना स्वप्रणीतायामष्टाध्याय्यां स्मृतास्तेषां । मतानि च तत्र तत्र निर्दष्टानि । एतादृशा आचार्यास्तु आपिशलि-काश्यपगार्ग्य-गालव-चाक्वर्मण-भारद्वाज-शाकटायन-शाकल्य-सेनक-स्फोटायना इति । दशैव । पाणिनिना तेषामाचार्याणां नामग्रहणं किमर्थं कृतमिति विषये पण्डिताः । स्वं स्वं मतमु पस्थापयन्ति । केचिदाचार्यग्र हणं विभाषार्थमित्यामनन्ति । किन्तु । तावत्येवार्थसिद्धिस्तु वा-विभाषा अन्यतरस्यामित्यादिशब्दद्वाराऽपि सम्मवत्येव । यत्र कुत्र द्वयोर्वा त्रयाणामप्याचार्याणां नामग्रहणं दृश्यते । विकल्पविधिनिमित्तं ।। त्वेकस्यैवाचार्यस्य नामग्रहणमपि पर्याप्तमेव । तेनैतत्पर्यवस्यति यद्यत्र विमाषादिकं । पाणिनेरप्यभीष्टं तत्र वा-विभाषा अन्यतरस्यामित्यादिपेदैरभिव्यक्तमस्ति । यथा ‘वा शरि', सर्वत्र विभाषा गोः' ‘झयो होऽन्यतरस्याम्' इत्यादिषु । किन्तु .. यत्र च पाणिनेरनभिमतमतं किन्तुः आचार्य परम्परातः प्रचलितमस्ति तदुपस्थापनायैव भगवता पूर्वाचार्याणां नामग्रहण कृतं दृश्यते । यथा 'लोपः शाकल्यस्य' इति शाकल्यमते एव यलोपो न तु पाणिनिमते । तथैव गो इत्येतस्य स्फोटायनमत एव अवङादेशो न तु सः पाणिनिसम्मतः । तेन विशिष्टमतोल्लेख"नार्थमेवाचार्याणां नाम ग्रहणम् । यत्र च त्र्यधिकाचायणां मतं तत्र आचार्या- णम्' इति पदं, यत्र च साधारणमान्यता तेषां तत्र ‘एकेषां इति पदं, यत्र च । न कस्याऽप्यसम्मतिस्तत्र सर्वेषां' इति पदं, तत्रापि शरावतीदक्षिणपूर्ववत-, . प्रदेशस्थानां कृते ‘प्राचां इति पदं, तदुत्तरर्वातप्रदेशस्थानां कृते ‘उदीचां । इति 'पदं व्यवहृतमस्ति । ‘आदाचार्याणां, यजुष्वेकेषाम्, हलि सर्वेषाम्, प्राचां इफः तद्धितः, ‘उदीचामिञ्, अड् गायँगालवयोः, नोदात्तस्वरितोदयमगार्यकाश्यपगालवानाम्' इति । अनेनेदमपि तथ्यं पुर आयति यत्पाणिनिकाले संस्कृतं हि प्रतिप्रदेश, किचिद्भिन्नस्वरूपमासीत् । एकस्यैव शब्दस्य प्रदेशानुसार स्वरूपं भिद्यतेस्म । अर्यकशब्दस्य स्त्रियामौदींच्येषु आर्यका भवति अन्यत्र आर्यिका । तथैव हरिणस्यापत्येऽर्थे औदीच्येषु हारिषेणिर्भवति अन्यत्र हारषेण्य इति । एवञ्च आम्रगुप्त शब्दस्यापत्येऽर्थे आम्रगुप्तायनिरन्यंत्र आम्रगुप्त एव । तत्समये प्राच्यौदीच्यसीमा शरावती विभजतेस्म । सा हि नदी उत्तरपूर्वाभिमुखी । तस्या दक्षिणपूर्वस्यां व्यवस्थितां देशः प्राग्देशः उत्तरपरस्यामुदग्देशः । तौ शरावती विभजते । उक्त यथा- प्रागुदञ्चौ विभजते हंसः क्षीरोदके यथा ।। विदुषां शब्दसिद्धयर्थं सा नः पातु शरावती ॥ तत्रापि भाषाया औदीच्यरूपमेव परिनिष्ठितं मन्यते स्म । यथोक्तम् । शाङ्ख्यायनब्राह्मणे - 'उदञ्च एव यन्ति वाचं शिक्षितुम् । यो वै तत आगच्छति तं शुश्रूषन्ते ।। इति औदीच्याः खलु परिनिष्क्रुितशब्दविशेषज्ञा प्राच्याः खलु व्यावहारिकशब्दविशेषज्ञाः । प्राञ्चः खलु भाषायां बाहुल्यमिच्छन्तिस्म । एवमेव दाक्षिणात्याः खलु प्रियतद्धिताः । मध्यदेशीयाः खलु समुचितं रूपं प्रयुञ्जन्ति स्म । पाणिनिहि जन्मनौदीच्योऽपि शिक्षया मध्यदेशीयः । तेन हि स प्राच्यमपि रूपं जानाति स्म । तदा हि पाटलीपुत्रं विद्याया केन्द्रमासीत् । प्राच्योदीच्यदाक्षिणात्यमध्यदेशीयश्छात्रास्तत्र विद्याध्ययनार्थमागच्छन्ति स्म । वर्षीपवर्षी हि तदान्तीन्तनप्रसिद्धाचायौं । वर्षों हि पाणिनेर्गुरुः । पाणिनेर्यत्सम्मतं तदेव रूपं मध्यदेशीयमिति अष्टाध्याय्यां प्राचामुदीचाञ्चोल्लेखः । तत्र आचार्याणामित्युल्लेखः आदाचार्याणां, दीर्घादाचार्याणां इति द्वयोः सूत्रयोर्वर्तते । तत्र आचार्याणां मते आद्वा भवति । यथा खट्वाका पक्षे इत् खट्विंका, पक्षे अदेव खद्वका । एवमेव दीर्घात्परस्य न द्वित्वमाचार्याणां मते । यथा दात्रम् । पाणिनिमते द्विरेव तेन दात्त्रम् । एवञ्च औदीच्यमतप्रकाशकानि षट् सूत्राणि सन्ति । तानिचेत्थम् उदीचां माङो व्यतिहारे, व्यतिहारेऽर्थे माङः दत्वास्यादुदीचामाचार्याणां मते । आरगुदीचाम् — अपत्येऽर्थे गोधाया ढुकः स्थाने आरम् भवति उदीचामाचार्याणां मते । यथा गोधाया अपत्यं गौधारः अन्यमते ठूगेव तेन गोधेरः ।। उदीचां वृद्धादगोत्रात् - अगोत्राद् वृद्धादपत्ये फिन् स्यादुदीचा मतेन । यथा आम्रगुप्तस्यापत्यमाम्रगुप्तायनिः । अन्यत्र तु इमेव तेन आम्र गुप्तिः । मातरपितरावुदीचाम् - उदीचां मते मातरपितरौ भवति अन्यमते तु मातापितरौ वा पितरौ इति । उदीचामातः स्थाने यकपूर्वायाः— उदीचामिञ् – सेनान्तलक्षणकारिभ्योऽपत्ये इञ् स्यादुदीचा मतेन । हरिषेणस्यापत्यं हारिषेणिः । अन्येषां मते तु ‘सेनान्तलक्षणकारिभ्यश्च' : इति ण्य एव । तेन हारिषेण्यः । एकेषामिति मताववोधकं सूत्रं ‘यजुष्येकेषाम्' एव । युष्मत्तततक्षुःषु परत एकेषां मते यजुषि सस्य षो भवंति। अचभिष्ट्वं अन्येषां मते तु अचभिस्त्व। प्राचामिति निर्देशोऽष्टाध्याय्यां नवसु सूत्रेषु कृतोऽस्ति स चेत्थम् - अलं खल्वो प्रतिषेधयोः प्राचां क्त्वा प्रतिषेधार्थकयोरलं खल्वोरुपपदयोः क्त्वा स्यात्प्राचां मते । अलं रुदित्वा । अन्यमते तु अलं रोदनेन । प्राचां ष्फ तद्धितः – यजन्तात् ष्फो वा स्यात् स्त्रियां स च तद्धितः । गार्ग्यस्य स्त्री गार्ग्यायणी, गार्गी । अन्यमते तु गार्गी एव.। शोणात् प्राचाम्- शोणशब्दात् स्त्रियां डीप स्यात्प्राचां मते । शोणस्य स्त्री शोणी । अन्यमते तु शोणा। प्राचामवृद्धात्फिन् बहुल-अवृद्धात् फिन् वा स्यात् प्राचां मते । यथा ग्लुचुकायनिः । अन्यमते तु ग्लौचुकिः । प्राचामुपादेरडन्तुचौ च- उपशब्दपूर्वात्प्रतिपदिकात्पूर्वविषयेऽडन्तुचौ स्तः प्राचां मते, चाद्यथाप्राप्तमपि । उपङः उपकः अन्यमते उपिल: उपिकः उपियो वा ।। एकांच्च प्राचाम्- एकशब्दात् इतरत्डतमच्च स्यात्पूर्वविषये प्राचा मते । एकतरः एकतमः अन्यमते कियत्तदोरेवखार्याः प्राचाम्- द्विगोरर्धाच्च । खार्याष्टज्वा प्राचां मते । द्विखार द्विखारि । अन्यमते तु द्विखारि एव । गुरोरनृतोऽनन्त्यस्याप्यैकैकस्य प्राचाम् वा प्लुतः प्राचां मते । यथा आयुष्मान् भव दे३वदत्त, देवद३त्त वा देवदत्त३ । अन्यमते तु देवदत्त३ एव । कूषिरजोः प्राचां श्यन् परस्मैपदं च अनयोः कर्मकर्तरि न यक श्यन् परस्मैपदश्च वा । यथा कुष्यति पादः स्वयमेव रज्यति पादः स्वयमेव । अन्यमते तु कुष्यते रज्यते इति । सर्वेषामिति निर्देशो, द्वयोः सूत्रयोर्वर्तते यथा-अदः सर्वेषाम् अदः पंरस्यापृक्तसार्बधातुकस्य अडागमः स्यात्सर्वमतेन । आदत् । हलि सर्वेषाम् भो भगो अधो अपूर्वस्य यकारस्य अशि परे । शाकल्यमतेन लोपो भवति किन्तु हलि परे तु सर्वेषामेव मतेन भवतोति । भो देवाः । अथाष्टाध्याय्यां नामग्राहं ये ख़ल्वाचार्या निर्दिष्टास्तेषां विषये सङ्क्षेपेणाऽत्र चर्चा क्रियते । तेषां हि उपस्थापनसौविध्याय वयं हि वर्णानुक्रमनुसरामः । आपिशलिः अपिशलिः व्याकरणाचार्यत्वेनाष्टाध्याय्यां वा सुप्यापिशलेः - इति सूत्रे समुल्लिखितः । स हि महाभाष्ये एवञ्च कृत्वाऽऽपिशलेराचार्यस्य विधिरुपपन्नो भवति-धेनुरनजिकमुत्पादयति इति वचनो स्मृतः । एवञ्च काशिकायां, न्यासे प्रदीपे तन्त्र-प्रदीपे च स स्मृतः । काशिका नुसारेण आपिशलिशब्दस्तद्धितप्रत्ययान्तः । तेन अपिशलस्यापत्यमापिशलिः । एवमेव पाल्यःचेवर्धः। मानावपि । उज्ज्वलदत्तस्तु उणादिवृत्तौ ‘अपिशलिमुँनिविशेषस्तस्यापत्या- पिशलिबाहवादित्वादिन्' इति मन्यते । बाह्वादिगणे तस्य पाठाभावादुज्ज्वल- . दत्तभतमिति केचित् । पाणिनिस्तु आपिशलि क्रौड्यादिगणे पठति । एवमेव राजशेखरः काव्यमीमांसायां शिक्षा आपिशलीयादिका' इति तस्य । शिक्षाग्रन्थमपि स्मरति । एवमेव वाक्यपदीयटीकाकारो वृषमदेवश्च तथेत्याः | पिशलीयशिक्षादर्शनम्' इति पठति । अपिशलस्य वा अपिशलेरपि पुत्रत्वेन स्मृत आपिशलिं न केवलं पाणिनिंनाऽपि तु अत्यैरपि तदनुर्वातभिराचार्यैर्वहुधा. स्मृतत्वात्स महान् वैयाकरण आसीदिति ज्ञायते । पदमञ्जरीकारस्तु तं पाणिनेरुपजीव्यमेव मन्यते । तत्रोक्तम् - “कथं पुनरिदमाचार्येण पाणिनिनाऽवगतमेते साधव इति । आपिशलेन पूर्वव्याकरणेन, आपिशलिना तह केनाऽवगतम् ? ततः पूर्वेण व्याकरणेन । पाणि निरपि स्व काले शब्दान् प्रत्यक्षयन्नाापिशलादिना पूर्वस्मिन्नपि काले सत्तामनुसन्धत्ते, एवमापिशलिः ।" इति । पाणिनिसमये आपिशलिशाला नितान्तं प्रसिद्धाऽऽसीत् । तेनैव , पाणिनिश्छायादिगणे आपिशलिशालाशब्दं पठति । आपिशलेः समयस्तु न स्पष्टतया ज्ञातस्तथापि सं पाणिने नतिदूरपूर्ववर्ती मतः । शाकटायनव्याकणस्यामोधावृत्तिकारः पाल्यकीतिर्यथा स्मरति अष्टका आपिशलपाणिनीयाः, इति, आपिशलेकरणमपि अष्टास्वध्यायेषु विभक्तमासी दित्यनुमीयते । तस्य शिक्षाग्रंथेऽप्यण्टौ प्रकरणान्येव । ‘काशकृत्स्नं गुरुलाधवं आपिशलं पुष्करणम्, इति वामनवचनात् आपिशलमान्तः करणम्' इति सरस्वतीकण्ठामरणस्य हृदयहारिणीटीकायामुक्तत्वात्। तथैव काशिकायां मात्रोपज्ञोपक्रमच्छाये नपुंसके इति सूत्रवृत्तौ आपिशल्युपज्ञं गुरुलार्धवं इति वचनाच्च आपिशलेव्यकरणस्वरूपविषये नैव निश्चयेने इंदमित्थंन्तया वक्तुं शक्यते किं वैदं पुष्करणं किं वा गुरु लाधवं किंवाऽऽन्तः करणमिति । एतावदेव ज्ञायते यदापिशलेर्याकरणं नितान्तमेव सरलमासीत् । तच्च स्त्रियोऽपि पठन्ति स्मेति महाकाव्यस्य आपिशलमधीते ब्राह्मणी आपिशला ब्राह्मणी इति वचनाज्ज्ञायते । युधिष्ठिरमीमांसकेन कतिपयानि आपिशलव्याकरणसम्बद्धसूत्राणि सङ्गृहीतानि सन्ति । तेभ्यश्च तस्य वैयाकरणम तविषये वयं किञ्चिदनु मातुं समर्था भवामः । तेषु हि कानिचिद्यथा- उमस्योभयोऽद्विवचंनटापोः- उभस्योभयादेशो - द्विवचनटाब्बर्जम् । तेन उभयः उभये तु उभौ एव । टापि उभा । विभक्तयन्तं पदम्-ययाऽऽह विद्याभूषणः-अर्थः पदमाहरैन्द्राः विभक्तयन्तं पदम्' आहुरापिशलीयाः, सुप्तिङन्तं पदम् पाणिनीयाः । एवमेव ते विभक्तयन्ताः पदम्', विभक्तयन्तं पदं ज्ञेयम्, मन्यकर्मण्यनादरे उपमाने विभाषा प्राणिषु-पदमजरी, शब्दकौस्तुभे। (विषाषा प्राणिषु इत्यापिशलीयं सूत्रम्) । पाणिनीयं तु मन्यकर्मण्यनादरे विमाषाऽप्राणिषु' इति। मन्यतेः कर्मणि वा चतुर्थी स्यादनादरे प्राणिवर्जमुपमाने प्राणिष्वपि । तृणाय वा तणं भने वृषमं वा वृषभाय मन्यते । चिरसाययोर्मश्च प्रगप्रायोरिच्च–(सुयध्ममकरन्दे इदमापिशली सूत्रं मतम्। चिरन्तनं, सायन्तनं, प्रगेतनं, आवेतनम । धेनोरमः- धेनोः समूहेऽर्थेऽन् भवति । धेनवम्, पाणिनिमते शताच्च ठन्यतावग्रन्थे— पाणिनीये त अशते इति । शतिक शत्यम् । शब्विकरणे गुणः–तन्त्र प्रदीपे। करोतेमिदेश्च–अनि च विकरणे करोतेः मिदेः। पाणिनीयं तु मिदेर्गुणः इति ‘शिति' इत्यनुवृत्य ।। तुरुस्तु शन्यमः सार्वधातुकासु च्छन्दसि । ञमङणनम्-‘अमङणनाः स्वस्थानी नासिकास्थाश्च इत्यापिशलीयशक्षायां, पाणिनीयशिक्षायां तु ङञणनमाः स्वस्थाननासिकास्थाना। एवमेवापिशलिव्याकरणे काशकृत्स्नव्याकरणवत् 'तदर्हम्' सूत्रस्याभाव उक्तो हेलाराजेन । “आपिशलाः काशकृत्स्नाश्च सूत्रन्मेतनाधीयते इति । तथैव तत्र नाज्झलौं इति पाणिनीयं सूत्रं अपि नैवाऽऽसीद्यतः पाणिनिना विवृतकरणा वा' इति सूत्रेण पक्षान्तरे ऊष्मणामपि विवृतकरणप्रयत्नः स्वीकृतो येनाज्झिः सह तेषां प्राप्तसवर्णसंज्ञाप्रतिषेधाय सूत्रमिदं तत्रावश्यक सञ्जातम् । किन्तु ईषद्विवृतकरणा ऊष्माणः विवृतकरणाः स्वराः इति आपिशले; पृथग्विधानात् न तत्र सवर्णसंज्ञा - न च प्रतिषेधावश्यकता । एतदतिरिक्तमपि यत्र यत्र आपिशले—करणसम्बन्धीनि मुतानि समुधुतानि दृश्यन्ते । यथा - भाषिकसूत्रव्याख्यायामनन्तदेवः - 'यथापिशलिनोक्त-ऋलुवर्णयोर्दीर्धा (न) भवन्तीति । कातन्त्रटीकायां कविराजः - ‘एकवर्णकार्यं विकारः अनेकवर्णकार्यमादेशः इत्यापिशलीयं मतम् । कातन्त्रबृत्तिटीकायां दुर्गाचार्यः । ‘तथा चापिशलीः श्लोकः-- आगमोऽनुपधातेन विकारश्नोपमर्दनात् । आदेशस्तु प्रसङ्गेन लोपः सर्वापकर्षणात् । भाषावृत्तिव्याख्यायां सृष्टिधरः - तथा चापिशलिः - दन्तोष्ठ्यत्वाद्वकारस्य वहव्यधवृधां न भष् । उदूठौ भवतो यत्र यो वः प्रत्ययसन्धिजः ।। अन्तः स्थं तं विजानीयाच्छेषो वर्गीयमुच्यते । शब्दशक्तिप्रकाशिकायां जगदीशतर्कालङ्कारः - सशस्त्वं तृणादीनां मन्यकर्मण्यनुक्तके। द्वितीयावच्चतुर्थ्याऽपि बोध्यते बाधितं यदि ।। इत्यापिशलेर्मतम् । उणादिसूत्रवृत्तौ उज्ज्वदत्तः - ‘आपिशलिस्तु - न्यङ्कोर्नेच्भाब शास्ति न्यावं चर्म । स्वधा पितृतृप्तिरित्यापिशंलिः । रामाश्रमीटीकायाममरकोशस्य भानुजिदीक्षितः- 'शश्वदेमीक्ष्णं नित्यं सदा सततमजस्रमिति सातत्ये इत्यव्ययप्रकरणे आपिशलिः । कातन्त्रवृत्तेष्टीकायां दुर्गाचार्यः - 'आपिशलीयं मतं तु - पादस्त्वर्थसमाप्तिव ज्ञेयो वृत्तस्य वा पूनः । मात्रिकस्य चतुर्भागः पाद इत्यभिधीयते ।। कातन्त्रवृत्तिपञ्जिकायां त्रिलोचनदासः - तथा चापिशलीयाः पठन्ति - सामीप्येऽथ व्यवस्थायां प्रकारेऽवयवे तथा । चतुष्व॑र्थेषु मेधावी आदिशब्दं तु लक्षयेंत।। इति । व्याकरणातिरिक्तमपि धातुपाठः, गणांदिसूत्राणि शिक्षा चापिशलिंकृतित्वेन । प्रसिद्धाः सन्ति । एवमेव कोश अक्षरतन्त्र-सामप्रातिशाख्यांनि च । अनेनोपर्युपस्थापितवर्णनेन 'सिध्यति यत्पाणिनेरोपिशेलिना सह नितान्तं साम्यमस्ति वैषम्यं तु मनांगेव । तच्च सम्यं सूत्ररचनाप्रकारे संज्ञा-प्रत्ययप्रत्याहारादिविधिषु च दृश्यते । उभयंत्र सूत्रशैलीरवलम्बिताऽस्ति । उभावेव द्विवचन-विभाषा-गुण-सार्वधातुकादिसंज्ञा अवलम्बत: । केवलं पाणिनिसार्वधातुका इत्येतस्य अकारान्तं रूपं पठेति । यथा - "तुरुस्तुशम्यंमः सर्वधातुकासु च्छन्दसि' (आफ्रीिले: ‘तिङ शिसार्वधातुकम्' (पाणिनेः) उभयत्र टॉप-ठन्-शपादिप्रत्ययाः । यथा-- उभस्योभंयो ऽद्विवचनंटापोः (आपिशलेंः) : . . अजाद्यतष्टॉप्(पाणिनेः) । शताच्चं ठन्यतावग्रन्थे (आपिशले:) : शताच्च ठन्यतावशते (पाणिनेः) । शन्विकरणे गुणः (आपिशले:) कर्तरि शत् (पाणिनेः) उभयोरेव प्रत्याहारव्यवस्था । यथा-- 'वहव्यधवृधां न भष्' (आपिशलेः)। "एकाची वशो भष् झषन्तस्य स्वोः' (पाणिनेः) । उभे एव व्याकरणे अष्टास्वध्यायेषु विभक्त । उभयोरेव समानौ धातुगणपाठौ । उभयोरेव. शिक्षासूत्राण्यपि परस्परसंवादीनिं । तेनैव पदमञ्जरीकारी हरदत्तः साधु भणति यदा स कथयति- "कथं पुनरिदमाचार्येण पाणिनिनाऽवगतमेते साधव इति । आपिशलेन पूर्व व्याकरणेन । पाणिनिरपि स्वकाले शब्दान् प्रत्यक्षय॑न् अपिशलादिना पूर्वस्मिन् नापि काले सत्तामनुसन्धन्ते, एवमापिशलिरपि ।” इति । काश्यपः पाणिनिः काश्यपाचर्यं 'तृषिमृषिकृषेः काश्यपस्य' इति ‘नोदात्तस्वरितोदयमगार्यकाश्यपगालवानाम्' इति द्वयोः सूत्रयोः स्मरति । तत्रायम्प्रपञ्चो यद् काश्यपस्य मते तृषिमृषिकृषेः सेट् क्त्वा किद्वा भवति । तेन तन्मते तृषित्वा, तषिता इति द्वे रूपे भवतः कित्त्वपक्षे गुणनिषेधात् । पाणिनिमते तु द्वितीय एव पक्षः साधुः । काश्यपो हि वाजसनेयीयप्रातिशाख्येऽपि 'लोपं काश्यपशाकटायन' इति स्मृतः । तञ्च पाणिनिः ऋषित्वेन स्मरति ‘काश्यपकौशिकाभ्यामृषिभ्यां णिनिः' इति सूत्रे। तेन प्रोक्तमित्यर्थे ऋषिवाचककाश्यपकौशिकाम्यां णिनिर्भवति । यथा काश्यपेन प्रोक्तानि काश्यपीनि । तत्र नामग्रहणं कल्पे नियमार्थमिति महाभाष्यकारवचनम् । काश्यपि व्याकरणं सम्प्रति नैवोपलभ्यते । स्वयं काश्यपोऽपि त्रिषु स्थानेष्वेव, स्मृतो दृश्यते यत्र द्विवारं पाणिनीयसूत्रयोरुपर्युक्तयोरेकवारञ्च ‘निपातः . स्मृतः' इति यजुःप्रतिशाख्ये च । व्याकरणातिरिक्तमपि कल्पच्छेन्दःशास्त्रायुर्वेदशिल्पालंकारशास्त्रपुराणादिविषयेष्वपि काश्यपस्य प्रणेतृत्वमप्युच्यते । काश्यपस्य स्थितिकालः प्राक्पाणिनीय इत्येव ज्ञायते पाणिनीय सूत्रेतस्योल्लेखात्, किन्तु कियत्प्राचीन इति तु नैवानुमातुमपि शक्यते । युधिष्ठिरमहाभागस्तं विक्रमपूर्वतृतीयसहस्राब्दीमवमन्यते । गार्ग्यः गार्ग्याचार्योऽपि पाणिनिना स्वपूर्ववतवैयाकरणत्वेन स्मृतस्त्रिवार अड्गार्यगालवयोः, ओतो गोर्यस्य नोदान्तस्वरितोदयमगार्यकाश्यपगालवानाम् इति सूत्रेषु । एवमेव स हि ऋक्प्रातिशाख्ये वाजसनेयीयप्रातिशाख्ये च स्मृतोऽनेकवारम् । यथा ऋक्प्रातिसाख्ये-‘व्याडिशाकल्यगार्ग्याः' इति। तथैव वाजसनेनीयप्रातिशाख्ये-‘ख्याते खयौ कशौ गार्यः सख्योक्ख्यमुपख्यवर्जम् । निरुक्त च यास्कस्तं स्मरति-तत्र नामानि सर्वाण्याख्यातजानीति शाकटायनो नैरुक्तसमयश्च न सर्वांणीति गार्ग्यो वैयाकरणानाञ्चके । गाय॑स्य हि गर्गपुत्रत्वं सिध्यति गर्गश्व भरद्वाजपुत्रः । अयं हि यास्केनापि स्मृतत्वात् पाणिनिनाऽपि गालवेन सह तस्य स्मरणात्स हि युधिष्ठिरमहाभागमतेन विक्रमपूर्वषष्ठसहस्राब्दीमभितः स्थितिमानित्यनुमितः । तस्य व्याकरणविषये वयं न किमपि जानीम ऋते पाणिनिप्रोक्तम् । व्याकरणातिरिक्तमपि निरुक्त-सामवेदपदपाठ-शालाक्यतन्त्र-भूवर्णन-तक्षशास्त्रादिविषये ग्रन्था गार्य' प्रणीता इति स्मर्यन्ते । गालवः गालवं हि वैयाकरणत्वेन पाणिनिश्वतुर्वारं स्मरति अङ्गार्यगालवयोः, इको ह्रस्वोऽयो गालवस्य तृतीयादिषु भाषितपुंस्कं पुंवद्गालवस्य, नोदात्तस्वरितोदयमगार्यकाश्यपगालवानाम् इति सूत्रेषु । भाषावृत्तौ पुरुषोत्तमदेवः ‘इको यण्भिव्यवधानं व्याडिगालवयोरिति वक्तव्यम्' इति गालवमतं समुद्धरति प्रस्तौति च। देधियत्र दध्यत्रेति रूपद्वयमपि । . गालवस्य न त्वैति ह्ययं ज्ञातमस्ति न च तस्य व्याकरणमेव लम्यते । स हि इको विकल्पेन यण्व्यवधानपक्षधरः । एवश्च च उत्तरपदे परे इगन्तांगस्य ह्रस्वमिच्छति यथा ग्रामणिपुत्रः। यन्तस्य तु न ब्राह्मणीपुत्रः। पाणिनिमते तु अयोऽपि न ह्रस्वः । यथा ग्रामणीपुत्रः । एवमेव गायँगालवयोर्मते रुदश्च । पञ्चम्यः ईटः स्थाने अड् भवति । यथा अरोदत् । पाणिनिमते तु ईडेव । तेन अरोदीत् । तथा च गालवमते तृतीयादिषु भाषितपुंस्कं इगन्तं क्लीवं प्रवृत्तिनिमित्तैक्ये वा पुंवत् टादावचि । यथा अनादये । गालवो हि बाभ्रत्यगोत्रः पाञ्चालाभिजनः संहितायाः प्रवक्ता शौनकशिष्यः ब्राह्मणक्रमपाठशिक्षानिरुक्तदैवतकामसूत्र-भूवर्णनः शालाक्यतन्त्रादीनामपि प्रणेता मतः । तस्य हि स्थितिकालो नास्माकं ज्ञातः । युधिष्ठिरमहाभागस्तं हि विक्रमपूर्वतृतीयसहस्राब्दीतोऽपि पूर्ववर्तनं मन्यते । स एव जानातु याथार्थ्यम् के वयन्त्वेतावदेव जानीमो यत्सः पाणिनितो दूरपूर्वकालवर्तीति । चाक्रवर्मणः चक्रवर्मणो हि ‘ई३ चाक़ वर्मणस्य सूत्रे पाणिनिना आपिशलिना कपश्चक्रवर्मणस्य' इंति पञ्चपाद्यौणादिकसूत्रे, भट्टोजिदीक्षितेन शब्दकौस्तुभे, कातन्त्रपरिशिष्टे श्रीपतिदत्तेन ‘हेतौ वा” इति सूत्रबृत्तौ च वैयाकरणत्वेन स्मृतः । काशिकावृत्यनुसारेण स हि चक्रवर्माख्यस्य पुत्रः । चक्रवर्मा हि वायुपुराणानुसारं कश्यपस्य पौत्रः चाक़ वर्मणो हि आपिशलिना औणादिकसूत्रे (३।१४) स्मृतत्वात्तस्य तत्पूर्ववतत्वं तु सिध्यति किन्तु तस्य पूर्वसीमानिर्धारणाय न वयं समर्थाः । युधिष्ठिरो मीमांसकस्तं विक्रमपूर्वसहस्राब्दीममितः । स्थितिमन्तं मन्यते । चाक्रवर्मणस्य न किञ्चिदपि सूत्रमद्योपलभ्यते व्याकरणसम्बद्धम् । तेन तस्य व्याकरणसम्बद्धमतविषये वयं स्वल्पमेव जानीमः । पाणिनिरपि तं स्वग्रन्थे एकवारमेव स्मरति ‘ई३ चाक़ वर्मणस्य' इति सूत्रे । तदनुसारेण ई३ प्लुतोऽचि परे अप्लुतवद्वा भवति यथा अग्नी ३इति । तथैव तन्मते औणादिककपन्प्रत्ययस्थाने कपप्रत्ययो मतो यस्य स्वरे एव भेदः । शब्दकौस्तुभे चाक्रवर्मणमतानुसारेण द्वयपदस्य , सर्वनामसंज्ञाभावमधिवक्ति यत्पाणिनिमतेन नैव सिध्यति । शिशुपालबध महाकाव्यकारेणमाघकविना द्वादशसर्गस्य त्रयोदश श्लोके प्रयुक्त द्वयेवा इति पदं चाक़मर्णस्य मतानुसारि इति मन्यते । पाणिनिमते तु द्वयानामेव भवति द्वयशब्दस्य सर्वनामसंज्ञाभावात्तत्र ‘सर्वनाम्नः सुट् । इत्येतस्य नैव प्रवृत्तिर्भवति । तत्र भट्रोजिदीक्षितः पठति - ‘यन्तु कञ्चिदाह चाक्रवर्मणव्याकरणे द्वयपदस्याऽपि सर्वनामताभ्युपगमात् तद्रीत्याऽयं प्रयोग इति, तदपि न मुनित्रयमतेनेदानीं साध्वसाधुविभागः । तस्यैवेदानीन्तनशिष्टैवैदाङ्गतया परिगृहीतत्वात् । दृश्यन्ते हि नियतकालाः स्मृतयः । यथा कलौ पाराशरी स्मृतिरिति। खण्डनमिदं युधिष्ठिरमहाभागो नैव संवदते । स हि ‘यथोत्तरं मुनीनां प्रामाण्यं' इति मतं व्याकरणविरुद्धं मन्यते । तन्मते कुत्रचिन्मतभेदेन रूपद्वयसम्भावनायोमुत्पन्नायां द्वयोरेव प्रयोगः सम्मतः । उक्तमेव स्वयमेव महाभाष्यकारेण इहान्ये वैयाकरणा मृजेरजादौ सङ्क्रमे विभाषा वृद्धिमारभन्ते, तदिहाऽपि साध्यमिति। तेन पाणिनिमते ‘अपित्सार्वधातुकम्' इति ङित्वेन वृद्धिनिषेधात् ‘भृजन्ति' एवं रूपं भवन्ति किन्तु अन्यमते मार्जन्ति इत्यपि भवति । भाष्यकारो हि इतरवैयाकरणसम्मतरूपाणामपि साध्यत्वं मन्यते । वस्तुतस्तु 'नियतकालाः स्मृतयः' इति । धर्मशास्त्रविषयः । देशकालानुसारेण सामाजिकावश्यकताया अपि परिवर्तनीयत्वात्तदनुकूलनाय स्मृतिष्वपि किञ्चित्परिवर्तनं स्वाभाविकमेव भवति । किन्तु व्याकरणे न तथाऽऽपतति । कदाचिद्रूपद्वयसिद्धावपि उभयोरेव प्रयीगे समाजस्य . का हानिः ? अपरञ्च, पाणिनीया हि शब्दनित्यत्ववादिनः ‘सिद्धे शब्दार्थसम्बन्धे “सर्वे सर्वपदादेशी दाक्षिपुत्रस्य पाणिनेः । एकदेशविकारे हि नित्यत्वं नोपपद्यते', इत्यादि वचनात् । तथामते कथं सिद्धस्य शब्दस्यांसाधुत्वं सम्भवति ? अनित्यत्वे हि शब्दे देश-कालोच्चारणानुसारेण विकृतिरनुज्ञाप्यते । तथा सति एकतः शब्दनित्यत्वमतं हि निराकृतं भवति, अपरतश्च विकृतमपि रूपं साधु मन्तव्यम् । उमे एव स्थिती आपद्धेतुके । तथा च तथामते ‘महान् हि शब्दस्य प्रयोगविषयः' इति भाष्यकारवचनमपि दूषितं भवति । तेन नियतकालाः स्मृतयः' इतिवत् ‘यथोत्तरं मुनीनां प्रामाण्यं इत्यपि सदोषमेव । पूर्वसम्मत-रूपास्वीकारे शब्दनित्यत्वहानात् । अथ प्रसङ्गाद् द्वेयशव्दस्य सर्वनामसंज्ञाविषये विचार्यते । द्वयशंव्दो हि सङ्ख्या वाचकद्विशव्दान्निष्पद्यते द्वे अवयवे आपेति द्विशब्दात् ‘सद्व्याया अवयवे तयप् इति तयपि तस्य स्थाने 'द्वित्रिभ्यां तयस्यायज्वा सूत्रेण अयजादेशे द्वयशव्दसिद्धिः । अयजोंऽनल्विधित्वात्स्थानिवद्भावेन तंयपः ‘प्रथमचरमतयाल्पार्धकतिषयनेमाश्च' इति सूत्रेण जसि विभाषा सर्वनामसंज्ञा भवत्येव किन्तु यथोत्तरमुनिप्रामाण्यवादिनां मते तु तन्न भवति महाभाष्ये ‘अयच्प्रत्ययान्तरं इति अयचः प्रत्ययान्तरविधानात् । किन्तु महाभाष्ये एव द्वये प्रत्यया विधीयन्ते तिङश्च' कृतश्च इति वचने द्वयपदस्यापि सर्वनामसंज्ञा मतैवान्यथा ‘जशः शिः' इत्यस्य तत्र । कथं प्रबृत्तिः । एकतोऽयच्प्रत्ययस्य तयप आदेशं निषिध्य पृथक्प्रत्ययविधानमपरतश्च द्वयपदस्य सर्वनामव्यवहार इति कथं परस्परविसंवादिकपनं सम्भवति महाभाष्यसदृशग्रन्थे ? तेन हि द्वयशव्दस्य महाभाष्यकारमते सर्वादिवत्सर्वनाम : संज्ञा मतैव । एतन्मतविभेदनिराकरणाय चन्द्रगोमिना प्रथम इति सूत्रे एवं । अयच्प्रत्ययान्तस्याऽपि समावेशः कृतः । तेन स प्रकृतं सूत्र ‘प्रथमचरमतयाल्पार्धकतिपयनेमाश्च' इति पठति । हेमचन्द्रोऽपि अमप्रत्ययं पृथगेव मत्वा तथैव पठति, त्रयशब्दस्य जसि वा सर्वनामसंज्ञा मन्यते च । स हि माघस्य 'व्यथां द्वयेषामपि मेदिनीभृतां, इति पाठेन भाव्यम् । किन्तु यदि तदपपाठस्तदा नास्माकं किञ्चिद्वक्तव्यम् । यदि तु तदेव तस्य रूपत्वेन सम्मतं तदा तु “यथोत्तरमुनिप्रामाण्यमतमात्रेण तस्य दूषणं न शोभनम् । सिद्धरूपासिद्धौ शव्दनित्यत्वहानाद्विकृतशब्दसाधुत्वापत्तेश्च । तेन भट्टोजिदीक्षितस्य मुनित्रयमतेनेदानीं साध्वसाधुविभाग इति मतं चिन्त्यमेव । चाक़ वर्मणविषये इतोऽधिकं न वयं : किञ्चिदयप्नुमातुं समर्थाः प्रमाणाभावात् । भारद्वाजः भारद्वाजश्चान्यतम् पणिनिस्मृतो वैयाकरणः । भारद्वाजोऽयं भरद्वाजपुत्रो वां भारद्वाजगोत्रीयो वा भरद्वाजाभिजनो वेति नैव निश्चेतुं शक्यते । उदीच्या दिशि भरद्वाजो नाम देशविशेषोऽपि स्मृतः–‘आत्रेयाश्च भरद्वाजाः प्रस्थलाश्च कसेरुकाः' इति महाभारतोक्तः। भरद्वाजाभिजनोऽपि भारद्वाजः सम्भवति । भारद्वाजो हि पाणिनिना केवलमेकवारमेय स्मृतः ‘ऋतो भारद्वाजस्य' इति सूत्रे । तदनुसारेण ‘अचस्तास्वत्थल्यनिटो नित्यम् ।' इति नियमस्य नियमान्तरव्यवस्थापकसूत्रमिदं तासौ नित्यानिट ऋदन्तादेव थलो नेडिति नियमं करोति ऋदिगभाजन्ता तु भवत्येवेति नियमोऽनेन सिध्यति । तेन “चकर्थ किन्तु भारद्वाजमते जिगयिथ अन्यमते तु जिगेथ । अष्टाध्याय्यामेव ‘कृकणपर्णाद्भारद्वाजे' इति सूत्रं भारद्वाजस्योल्लेखः । तत्र भारद्वाजशब्दोऽपि देशवचन एव न गोत्रशब्द इति काशिकायामुक्तम् । तस्य हि व्याकरणसम्बद्धमतं तैत्तिरीयप्रातिशाख्ये मैत्रायणीयप्रातिशाख्ये च समृद्धतं दृश्यते । आद्ये यथा । ‘अनुस्वारेऽण्विति भारद्वाजः । तत्रैव आख्यातानि भारद्वाजदृष्टानीति मतानि । महाभाष्ये भारद्वाजीयवातिकान्यपि स्मर्यन्ते । यदि तेषां पाणिनीयसूत्रानुगतत्वं सिध्यति तदा भारद्वाजस्य पाणिनिपरर्वांतत्वं सिध्यति, सूत्रे एव तस्य पाठान्तस्य पाणिनिपूर्ववतत्वमपि सिद्धमेव । तेन सूत्रस्मृतो भारद्वाजोऽन्य एव वृत्तिकारतद्भिन्नोऽन्य एवेत्यनुमीयते । एतदतिरिक्त भारद्वाज-अर्थशास्त्रे आयुबँदै च ग्रन्थकृत्त्वेन स्मृतस्तस्य मतानि च तत्रतत्रोधृतानि दृश्यन्ते । युधिष्ठिरमहाभागस्तं चक्रवर्मणसमसामयिक मन्यते । वयन्तु तमेव प्रणमामः प्रमाणाभावात् । शाकटायनः शाकटायनो हि बहुत्र व्याकरणाचार्यत्वेन सादरं स्मृतः । भगवान्पाणिनिस्तं त्रिवारं स्मरति ‘लङ:शाकटायनस्यैव, व्योर्लघुप्रयत्नेतरः शाकटायनस्य 'त्रिप्रभृतिषु शाकटायनस्य' इति सूत्रेषु । तथैव वाजसनेयीयप्रातिशाख्ये ऋक्प्रातिशाख्ये निरुक्त महाभाष्ये काशिकायां चतुरध्याय्यां ऋक्तन्त्रे बृहद्देवतायां, नानार्थर्णवसंक्षेपे शाकटायनः स्मृतोऽस्ति क्वचित्सिद्धान्तित्वेन तु क्वचित्पर्व 'पक्षत्वेन । अर्थतत्क्रमेण विविच्यते । पाणिनिः शाकटायनं सिद्धवैयाकरणत्वेन स्मरति । तत्र अन्यमते .आतः परस्य ङित्सम्बन्धिने झेर्जुस् भवति । शाकटायनमते तु आदन्तात्परस्य लो झेर्वा जुस् भवति । यथा-या-अयुः, पाणिनिमते जुसोऽभावात् अयान् इति । तथैव शाकटायनमते पदान्तयोर्वकारयकारयोर्लधूच्चारणौ वयौ भवतोऽशि परे विकल्पेन । यथा भोयच्युत । शाकल्यमते तु तादृशयोर्वययोर्लोप एव भवति अवर्णपूर्वयोः, गार्यमते ओकारात्परयोरपि । पाणिनिमते तु तादृशयोर्यवयोः. पूर्णमेवोच्चारणं भवति लोपश्चन । शाकटायनमते त्र्यादिषु वर्णेषु संयुक्त षु न द्वित्वं भवति यथा इन्द्रः । पाणिनिमते तु भवत्येव द्वित्वं यथा इन्द्रः । यास्काचार्येणाऽपि स आचार्यत्वेन स्मृतः । यथोक्तं तत्र नामान्याख्यातज़ानीति शाकटायनो नैरुक्तसमयश्च । महाभाष्येऽप्युक्तम् - 'व्याकरणे शकटस्थ तोकम् वैयाकारणानां शाकटानः काशिकायामुक्तम् - अनुशाकटायनं वैयाकरणाः उपशाकटायनं वैयाकरणाः वैयाकरणेषु शाकटायन एवैतादृशो विपश्चियः सर्वाण्यपि नामानि आख्यातजातानि मन्यते स्म । तद्विवारेऽव्युत्पन्नो नाम नैव कश्चिच्छब्दः । दुर्गाचार्यादयः शाकटायनस्येदं मतं अतिपाण्डित्याभिमानमण्डितमपि मन्यन्ते स्म । यथोक्तं निरुक्ते - 'अथानन्वितेऽप्रादेशिके विकारे पदेभ्यः पदेतरार्धान् संञ्चस्कार शाकटायनः । एतैः कारितं यकारादि चान्तः करणमस्तेः शुद्धश्च सकारादि च', योऽनन्वितेऽर्थे सञ्चस्कार स तेन गह्यः सैषा पुरुषगह न शास्त्रगर्दा । तथैव च महाभाष्ये - नाम च धातुजमाह निरुक्त व्याकरणे शकटस्यं च तोकम्। चतुरध्याय्यां चतुर्थाध्याये कौत्सीयपाठे उक्त - समासावग्रहविग्रहान् पदे यथोवाचे छन्दसि । शाकटायनस्तथा प्रवक्ष्यामि चतुष्टयं पंदम् ।। नानाथर्णवसङ्क्षेपे केशवाचार्यः शाकटायनमादिशाब्दिकत्वेन स्मरति । यथा - ‘शाकटायसूरिस्तु व्याचष्टे स्मादिशाब्दिकः ।' इति । यद्यपि शाकट्टायनस्य व्याकरणं सम्प्रति नोपलभ्यते तथापि तत्र तत्र समुदधृतप्रमाणैज्ञते यद्धितहसर्वाङ्गपूर्ण सटिप्पणञ्चासीत् । तत्र हि वैदिकानां लौकिकानाञ्च पदानामञ्चाख्यानमासीत् । नागेशभट्टो यल्लौकिकपदानामेवान्वाख्यानं शाकटायनीयव्याकरणविषषं मन्यते तच्चिन्यमेव यत् स एव पञ्चपादीमुणादिमपि शाकटायनकृति मन्यते यत्र वैदिकानामपि शब्दानामंन्वाख्यानं कृतमस्ति । अपरञ्च प्रातिशाख्येषु तस्य शतशः स्मरणाच्छाकटायनीये लौकिकशब्दानामेवान्वाख्यानस्य कथनं महंती त्रुटिरेव । सम्भवति जैनशाकटायनंव्याकरणं प्राचीनार्षशाकटायनं मत्वैवैष भ्रम उत्पन्नः स्यात् । शाकटायनो हि अनेकैश्च धातुभिरेकमभिधानमनुविहितवान् एकेन चैकमिति दुर्गाचार्यः । स हि सत्यशब्दस्य सिद्धिं ‘इण' (गतौ) तथा ‘अस' (भुवि) धात्वोनिदिशति । यथाऽऽह स्कन्द - ‘कारितश्च यकारादि चान्तः करणमस्तेः शुद्धञ्च सकारादिञ्च ।' नामपदानामनेकधातुभ्यो व्युत्पत्तिर्नकेवलं . शाकटायननिर्दिष्टा अपितु शाकपूणिप्रभृतिनैरुक्ताचार्या अपि तथा व्युत्पादयन्तिस्म। ब्राह्मणारण्यकग्रन्थेषु च तथाविधा अनेका व्युत्पत्तयो दृश्यन्ते । यथा हृदयमिति-हरन्त्यस्मै स्वाश्चान्ये चेति ‘हु', इत्येकमक्षरं, दमन्त्यस्मै स्वाश्चान्ये चेति द इत्येकमक्षरं, एति स्वर्गलोकं य इति यमित्येकमक्षरम् । भर्ग इति-भ इति भाषयतीमाँल्लोकान्, र इति रञ्जयतीमानि भूतानि, ॥ इति गच्छन्त्यस्मिन्नागच्छन्त्यस्मादिमाः प्रजाः तस्माद्भरणत्वाद्भर्गः । शाकटायनमते शब्दानां त्रिविधत्वम्। यथाऽऽह न्यासकारो जिनेन्द्रबुद्धिः.' तदेवं निरुक्तकारशाकटायनदर्शनेन त्रयी शब्दानां प्रवृत्तिःजातिशब्दाः क्रियांशब्द गुणाशब्दाश्चेति । शाकटायनमते न सन्ति यदच्छाशब्दाः । प्रायः सर्वेषामाचार्याणां मते प्रादय उपसर्गाः शाकटायनमते 'अच्छ', 'श्रद्’ अन्तर' एते त्रयोऽप्युपसर्गाः । यथाऽऽह वृहद् देवतायां शौनकः - अच्छश्रदन्तरित्येतानाचार्यः शाकटायनः । उपसर्गान् क्रियायोगान् मेने ते तु त्रयोऽधिकाः ।। एतदधिकं शाकटायनविषये न किञ्चिदप्यस्माकं मतमस्ति । एतदतिरिक्त शाकटायनस्य दैवतग्रन्थः निरुक्त, कोषः ऋक्तन्त्रं, लघुऋक्तन्त्रं, सामतन्त्रं, पञ्चपादमुणादिसूत्र, श्रद्धकल्पश्चेति शाकटायनप्रणतित्वेन सम्मता ग्रन्थाः । शाकटायनं यास्कस्तत्पूर्ववर्ती शौनकश्च स्मरतीति तौ एव तस्य स्थितिकालस्यावरसीमानौ । तत्स्थितिकालस्य पूर्वसीमा तु अनुमानाधीना एव । तं, हि केचन काण्वशिष्यं मन्यन्तेऽपरे तु काण्वापरभिधानमेव । तथा सति तस्य स्थितिकालो विक्रमपूर्वतृतीयसहस्राब्दीसम सम्भवति । तथैव युधिष्ठिरमहाभागेऽपि निदिशति । वयं तु निर्गतिकासामेव प्रणमामः। शाकल्यः भगवता पाणिनिना स्वपूर्ववतवैयाकरणत्वेन स्मृतेषु आचार्येष्वन्यतमः । शाकल्यः । स हि पाणिनिसूत्रेषु चतुर्वारं स्मृतो यथा सम्बुद्धौ शाकल्यस्येतावनार्षे, इकोऽसवणे शाकल्यस्य ह्रस्वश्च, लोपः शाकल्यस्य, सर्वत्र शाकल्यस्य इति । तथैव स शौनकेन ऋक्प्रातिशाख्ये तथैव कात्यायनेन वाजसनेयीयप्रातिशाख्ये महाभाष्ये च स्मृतः । शाकल्यस्यापि व्याकरणग्रन्थस्तु नैवोपलभ्यते किन्तु ग्रन्थान्तरसहयोगाच्छाकल्यव्याकरणसम्बद्धमतं किञ्चिज्ज्ञायते । पाणिनीयोद्धरणानुसारेण सम्बुद्धिनिमितक ओकारो वा प्रगृह्यो भवति तु द्वितीयमेव रूपं सिध्यति । तथैव असवर्णेऽचि परे इक पदान्ता प्रकृत्या भवन्ति दीर्घस्य ह्रस्वश्च भवति शाकल्यमतेन । यथा कुमारी+अत्र= कुमारि अत्र । पाणिनिमते कुमार्यत्र । एवञ्च अवर्णपूर्वयोः पदान्तयोर्यवयोपो भवति वाऽशि परे । यथा हर इह, हरयिह । पाणिनिमते तु द्वितीयमेव रूपम् । तथैव शाकल्यंमते अचंः परस्य यरः सर्वत्रैव न द्वित्वंम् । इन्द्रः । पाणिनिमते तु इन्न्द्र। एतदपि ज्ञायते, यच्छाकल्यव्याकरणे वैदिककानां लौकिकानाञ्च शब्दानाभन्वाख्यानं कृतमासीत् । शाकल्यो हि शाकलाख्यस्य पुत्रः स्मृतः । शाकलशब्दो हि पाणिनिना। गर्गादिगणे पठितः । शाकल्यः शौनकेन ऋक्प्रातिशाख्ये स्मृतत्वात् तस्य शौनकपुर्वकालवंतता तु निश्चितैव । युधिष्ठिरमहाभागस्तं विक्रमपूर्वैकत्रिशच्छतकमभितः। स्थितिमन्तं मन्यते । वयमपि तदेव मद्धध्मः । शाकल्यो हि वेदसंहिताया अपि प्रवक्ता स्मृतः । यथोक्त वायुपुराणे-वेदमित्रस्तु शाकल्यो महात्मा द्विजस्तम्भः । । चकारसहिताः पञ्चबुद्धिमान् पदसत्तमः। :: एवमेव शाकल्यकृतः पदपाठश्च स्मर्यते ग्रन्थेषु । एतदधिकं शाकल्यविषये न किमपि वयं जानीमः । सेनकः सेनकाचार्यः पाणिनिना 'गिरेश्च सेनकस्य' इति सूत्रे स्मृतः ।। गिर्यन्तांदव्ययीभावाट्टज्वा भवति सेनकमतेन, उपगिरम्, उपगिरि । पाणिनिमते द्वितीयमेव रूपं भवति । आचार्योऽयं पाणिनिपूर्ववर्ती इति तु ज्ञातमेव पाणिनीयसूत्रे तस्योल्लेखात् । तदधिकं तद्विषये किमपि न वयं जानीमः । स्फोटायनः भगवान् पाणिनिः स्फोटायनाचार्य 'अवङ् स्फोटायनस्य' सूत्रे स्मृति । एतदतिरिक्तमस्याचार्यस्य न कुत्राप्युल्लेखो दृष्टः । स्फोटायनस्याऽपि व्याकरणं सम्प्रति नैवोपलभ्यते । पाणिनीयसूत्रानुसारेणैव तस्य सिद्धान्तो ज्ञातुं शक्यते । स हि अचि परे गोरवङादेश वाञ्छति, विकल्पेन । गो+अग्र = गवांग्रम् । पाणिनिमते तु सर्वत्र विभाषा । गोः' इति वा प्रकृतिभावेन गो अग्रं पक्षे तु ‘एड: पदान्तादति' इति पूर्वरूपेण * गोऽग्नम्। इन्द्रे, परे तु नित्यमवङादेशो भवति । तेन गो-इन्द्र =गवेन्द्रः । स्फोटायनस्य व्युत्पत्तिर्यथा : हरदत्तेन पदमञ्जय निर्दिष्टा स्फोटोऽयनं ।। परायणं यस्य स स्फोटायनः स्फोटप्रतिपादनपरो वैयाकरणाचार्यः । ये त्वौकारं. पठन्ति ते नडादिषु अंश्वादिषु वा पाठ मेन्यन्ते । केचित्तमौदुम्बरायणमपरें तु, कक्षीवानिति संजितमपि । कक्षीवच्छंब्दो हि पाणिनेः, सूत्रानुसारेण नियत्नासिध्यति । स हि वैमानिकाचार्यत्वेनापि स्मर्यते । 'चित्रिण्येवेति स्फोटायनः' इति मन्त्रसर्वस्वे भारद्वाजेन तथा स्मृतत्वात् । तस्य स्थितिकालविषये वयम किञ्चिज्ज्ञा एव । युधिष्ठिरो हि मीमांसकस्तस्य विक्रमपूर्वत्रिशेच्छतकमभितः स्थिति मन्यते । स हि अस्माकं वन्द्यः । स्फोटसिद्धौ भरतमिश्रः स्फोटवादस्य प्रवर्तकत्वेन औदुम्परायणं स्मरति । स्फोटायनस्यौदुम्बरायणाभिधानं यदि प्रमाणितं भवति तदा तु व्याकरणे स्फोटवादस्य प्रवर्तकत्वेन स्फोटायन एवोत्तिष्ठते । किन्तु तन्निरूपकप्रमाणाभावे तु वर्णसादृश्यमेव तत्रावशिष्यते । वस्तुतस्तु व्याकरणे स्फोटवादः शब्दनित्यत्ववादस्यांधारशिला। स्फोटेस्तु, द्रव्यं ध्वनिस्तस्य गुणः । स्फोटायनस्तस्याद्यप्रवर्तक इति तु परस्परोपयुक्तता मादधते । स्यादपि तथा । इत्थं पाणिनिस्मृता दश वैथेाकरणा यथामतिः समुपणिताः। अथांगाभिः प्रकरणे व्याकरणकेन्द्रस्थानन्वेन सम्मतस्य भगवतः पाणिनेविषयें किञ्चिदुच्यते | एतदतिरिक्त व्याकरणे सौनागमतमपि महाभाष्यकारेण सप्तवारं स्मृतम् । यथोक्तम् - 'सौनागाः कर्मणि निष्ठायां शकेरिटमिच्छन्ति विकल्पेन' इति । सुनोग' प्रवर्ततं मतमिदमन्यत्रापि समुद्धृतं दृश्यते । तदतिरिक्तमपि यास्काचार्येण: उदुम्बरायण औपमन्यव-काठक्य-चर्मशिरस्तैचिकी-शाकपूणिशतबलाक्ष-मौद्गल्य ! स्थौलस्थिविप्रभृतयो व्याकरणसम्प्रदायप्रवर्तकाः स्मृताः सन्ति । तत्रापि शाक पूणिरन्यत्रापि स्भृतो दृश्यते । तेषां विषयेऽनुसन्धानमपेक्षितमस्ति। मरणम् पञ्चतन्त्रानुसारेण पाणिनेः मृत्युः सिंहकारणात् अभवत् - 'सिंहो व्याकरणस्य कर्तुरहरत् प्राणान् प्रियान् पाणिनेः ।' परम्परानुसारेण पाणिनेः मृत्युः त्रयोदशीतिथ्याम् अभवत् । अतः एव पण्डितपरम्परायाम् अधुना अपि त्रयोदश्यां व्याकरणस्य अनध्यायः भवति । मृत्युः इति स्थाने मृत्युः इति भवितव्यम्। ग्रन्थाः अष्टाध्यायी माहेश्वरसूत्राणि जाम्बुवतीविजयम् काव्यम् उद्धृतयः पाणिनिः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये पाणिनिः प्रथमशताब्दीपूर्वतनाः कवयः

825

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%83

व्यवसायः

अधिकारी अभिकर्ता अभिनेता अभिनेत्री कलाकारः कुम्भकारः कृषकः नर्तकः नर्तकी नापितः नाविकः पाचकः भारिकः मेषपालः यान्त्रिकः रक्षिकः लिपिकः लेखकः लेखापालः लेपकः लोहकारः सामाजिकवृत्तयः‎ चित्रं योजनीयम् बाह्यानुबन्धः योजनीयः समाजसम्बद्धाः स्टब्स् सारमञ्जूषा योजनीया सर्वे अपूर्णलेखाः

826

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%AE%E0%A5%8D

दाक्षम्

दाक्षक: दाक्षकी युग्मदण्डम् वियुग्मदण्डम् युग्मवलयम् दोलवलयम् स्थिरवलयलम् मुक्तस्थव्यायाम: लोटनम् उत्पतनी धरणी सौबल: भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् दाक्षम् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

827

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B9%E0%A4%A8%20%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9

मनमोहन सिंह

बाल्यजीवनं शिक्षणं गौरवाणि च पूर्वम् आङ्ग्लशासितपञ्जाबप्रान्ते गाह इत्यत्र (साम्प्रतं पाकिस्तानमध्ये चतवाल् जनपदे) सिक्खखत्री परिवारे १९३२ तमे वर्षे २६ सप्टेम्बरदिनाङ्के गुरुमुखसिंह -अमृतकौरदम्पत्योः श्री मनमोहनसिंहः जातः .। यदा सः अल्पायुरासीत् तदैव मात्रा वियुक्तः अभवत्। पितामह्या पोषितः ।अतः सः तस्याः अतीव निकटवर्ती आसीत् । भारतदेशस्य विभाजनस्य पश्चात् तस्य परिवारः भारते अमृतसरं प्रति स्थानान्तरितः अभवत् । तत्र सः हिन्दुमहाविद्यालये अपठत् । सः चण्डीगढस्थितं पञ्जाबविश्वाविद्यालयं प्रविश्य अर्थशास्त्रमधीतवान्। तथैव क्रमेण १९५२, तथा १९५४ मध्ये स्नातकपदवीं स्नातकोत्तरपदवीं च प्राप्नोत् । तस्य विद्यार्जनकाले सः सदैव सर्वप्रथमः आसीत् । अनन्तरम् अर्थशास्त्रस्य ट्रायपास-अभ्यासक्रमं पठितुं सेण्ट्-जान्-महाविद्यालयं प्राविशत् । १९५५ तः१९५७ वर्षपर्यन्तं कृतस्य विशेषयोग्यतासम्पादनस्य निमित्तम् सः राइट्स् पुरस्कारं प्राप्तवान् । तथैव रेनबरीछात्रवृत्तेः ये कतिपयाः एव प्रतिग्राहकाः(स्वीकर्तारः) आसन् तेषु सः अन्यतमः अभवत् । आक्सफर्डविश्वविद्यालयस्य नफील्ड् महाविद्यालयस्य सः सदस्यः आसीत् । तेन तत्कृते प्रस्तुतस्य शोधप्रबन्धस्य शीर्षकम् एवम् आसीत् -"१९५१-६० कालावधौ भारतस्य निर्यातनिष्पादनम् -निर्यातप्रत्याशाः-नीति-विवक्षाः च। (India's export performance, 1951-960, export prospects and policy implications .) । डा. IMD Little (आ एम् डी लिटल्) तस्य प्रबन्धस्य अधीक्षकः आसीत् । अनन्तरम् अयमेव प्रबन्धः 'भारतस्य निर्यातप्रवृत्तयः -स्वसंवार्धितवृद्धये प्रत्याशाः च' इति नाम्ना पुस्तकत्वेन प्रकाशितः । १९९७ मध्ये अलबर्टाविश्वविद्यालयेन सः विधिज्ञानविषये गौरवडाक्टरेट्-पदव्या सम्मानितः । जुलै २००५ मध्ये आकसफर्डविश्वविद्यालयः तस्मै व्यवहारविधिज्ञानविषये गौरवडाक्टरेट्-पदव्या सम्मानितः । अक्टोबर २००५ मध्ये केम्ब्रिड्जविश्वविद्यालयेन अपि तस्मै स एव सम्मानः दत्तः। " डा. मनमोहनसिंहछात्रवृत्तिः" इति तस्य नाम्ना PhD छत्रवृत्तिम् आरभ्य सेण्ट जान् महाविद्यालयेन सः सम्मानितः । २००८ मध्ये सः बनारस् हिन्दुविश्वविद्यालयेन Doctor of Letters इति मानदपदव्या अलङ्कृतः । तस्मिन्नेव वर्षे मद्रासविश्वविद्यालयः अपि तस्मै गौरवPhD पदवीम् अददात् । २०१० मध्ये किङ्ग् सौद् विश्वविद्यालयेन तस्मै मानदPhD पदवी दत्ता । पी.हेच्.डी प्रबन्धकार्यं समाप्य श्रीमनमोहनसिंहः १९६६ -६९ पर्यंतं संयुक्तराष्ट्रसंघस्य वाणिज्यविकाससङ्घटनायाः कृते कायरतः आसीत् ।१९७० दशके सः देहलीविश्वविद्यालये अध्यापनकार्यमकरोत् । पूर्वं केन्द्रीयविदेशवाणिज्यमन्त्रिणा श्रीललितनारायणमिश्रमहोदयेन सह सः विदेशवाणिज्यमन्त्रालये सेवारतः आसीत् । विदेशवाणिज्यमन्त्री श्रीललितनारायणमिश्रा सर्वप्रथमः मन्त्री आसीत् येन मनमोहनसिंहमहोदयस्य अर्थशास्त्रे प्रतिभा अभ्यवज्ञाता । श्रीमिश्रा तं विदेशवाणिज्यमन्त्रालये 'विमर्शदाता’ इति नियुक्तवान् । (पूर्वं श्रीमिश्रा, सान्तियागो, चिली इत्येतयोः स्थानयोः संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य वाणिज्यविकाससङ्घटनायाः सभायां भागं वोढुं विमानेन गच्छन्नासीत् तदा योगयोगेन श्रीमनमोहनसिंहमहोदयस्य मेलनम् अभवत् ।) १९८२ मध्ये श्री मनमोहनसिंहमहोदयः भारतीयरिझर्ववित्तकोषस्य गवर्नरपदे नियुक्तः । स १९८५ पर्यन्तं तत्पदं धारयामास । ततः १९८५ ते १९८७ पर्यन्तं योजना-आयोगस्य उपाध्यक्षोऽभवत् । १९८७ तः १९९० पर्यन्तं स्विट्झरल्याण्डस्य जिनीवा इत्यत्र यस्य मुख्यालयः आसीत् तस्य दक्षिण-आयोगस्य सः महासचिवः अभूत् । अयम् आयोगः आर्थिकनीति- विषयकचिन्तनस्य स्वतन्त्रः आगरः आसीत् । राजनीतेः पूर्वानुभवः भारतस्य वित्तमन्त्री -१९९१ मध्ये तत्कालीनः प्रधानमन्त्री श्री.पी.वी.नरसिंहरावः श्री मनमोहनसिंहमहोदयं वित्तमन्त्री इति अचिनोत् । तस्मिन्समये भारतस्य धनसम्बन्धि अपूर्यत्वम् अस्माकं स्थूलगृहोत्पादनस्य ८.५ प्रतिशतम् आसीत् तथैव देयादेयसमीकरणे अपि महत् अपूर्णत्वम् आसीत् । प्रचलत्यां लेखागणनायाम् अपूर्णत्वमपि स्थूलगृहोत्पादनस्य ३.५ प्रतिशतस्य समीपम् आसीत् । भारतस्य विदेशमुद्रासञ्चयः अपि एक-अब्जं यू. एस् डालर्समात्रम् आसीत् । सः निधिः केवलं कतिचित् सप्ताहानाम् आयातानां शुल्कपूर्तये मात्रं पर्याप्तम् आसीत् । तत्तुलनया अद्य तु स एव निधिः २८३ अब्ज यू एस् डालर्स् अस्ति। भारतस्य पुरतः आर्थिकसङ्कटमस्ति । एवं सति भारतप्रशासनेन अन्तार्राष्ट्रियवित्तकोशात् साहाय्यम् अभियाचितम् । तेन कोशेन आर्थिकसाहाय्यं तु कृतं तथापि भारतस्य आर्थिकनीतिमुद्दिश्य बहवः निर्बन्धाः निविष्टाः तेन । परिणामतः वित्तकोशेन आदिष्टनीत्यनुसारेण अस्माकं यत् सर्वव्यापि अनुज्ञप्तिशासनम्(अनुज्ञप्तिप्रणाली) आसीत् तत् परिहर्तव्यमभवत् । अपि च भारतस्य अर्थव्यव्स्थां प्रशासनाधीनां कर्तुं यः प्रयत्नः आसीत् तस्यापि समाप्तिः आवश्यकी अभवत् । तदनुसृत्य एतावत्पर्यन्तं भारतस्य समाजोन्मुख अर्थव्यवस्थायाः अधिकतमः प्रभावी शिल्पी श्री मनमोहनमनमोहनसिंहमहोदयः शनैः विदेशीनिवेशार्थं व्यवसायक्षेत्रे स्पर्धायै च द्वाराणि उद्घाटितवान् । श्रीनरसिंहरावमहोदयः, श्रीसिंहमहोदयश्च तादॄर्शीनां नीतीनां कार्यान्वयनमकुरुतां येन अर्थव्यवस्था निरर्गला अभवत् अस्माकं समाजोन्मुखी अर्थनीतिः धनिकानुकूलया नीत्या परिवर्तिता । एवं च एतावत्पर्यन्तं येन अनुज्ञाप्तिशासनेन वैयक्तिकव्यवसायानां समृद्धिः बाधिता आसीत् सा नष्टा । तौ उभौ विदेशीनिवेशस्य मार्गे ये विघ्नाः आसन् तान्दूरीकृत्य सार्वजनिक-उपक्रमानां निजीकरणस्य क्रमं प्रारब्धवन्तौ (प्रारभताम्)। एतेषु संशोधनेषु सत्सु अपि १९९६ मध्ये रावप्रशासनम् अन्येषु क्षेत्रेषु सम्यक् निष्पादनाभावे पराजितम् । चिरकालीनः केन्द्रीयमन्त्री श्री चिदम्बरं भारतस्य अर्थव्यवस्थां विपणोन्मुखार्थिकनीत्यां परिणमयितुं श्री मनमोहनसिंहः प्रचोदितवान् इति। तं भारतस्य 'डेङ्ग क्झिआओपिङ्ग 'इति प्रशंसया सम्बोधितवान् । १९९३ मध्ये १.८ अर्बुद यू एस् डालर्स् प्रतिभूत्याः अपवादं प्रागेव अपेक्षितुं वित्तमन्त्रालयः असमर्थः अभवत् इति संसदीयान्वेषणसमितेः अभिवेदने वित्तमन्त्रालयस्य भर्त्सना कृता। अतः श्री मनमोहनसिंहमहोदयः वित्तमन्त्रीपदस्य त्यागपत्रं दातुमुद्युक्तः । तथापि प्रधानमन्त्री श्री रावमहोदयः तस्य त्यागपत्रं न स्वीकृतवान् प्रत्युत अभिवेदने येषामुपरि दोषारोपाः आसन् तान् व्याक्तिशः दण्डयितुमभिवचनं ददौ । राज्यसभायां चर्या श्री मनमोहनसिंहमहोदयः आदौ १९९१ मध्ये संसदः वरिष्ठसदने राज्यसभायाः कृते निर्वाचितः । २००१, २००७ मध्ये च सः पुनर्निर्वाचितः । १९९८-२००४ पर्यन्तं यदा भारतीयजनतापक्षः सत्तारुढः आसीत् तदा श्री मनमोहनसिंहमहोदयः राज्यसभायां विपक्षस्य नेता आसीत् । १९९९ मध्ये सः लोकसभासदस्यत्वाय दक्षिणदेहलीतः प्रत्याशी आसीत् परं सः जेतुम् असमर्थोऽभूत्। प्रधानमन्त्रीपदम् आर्थिकनीतिः- १९९१ मध्ये केन्द्रीयार्थमन्त्रिपदं धारयन् श्री मनमोहनसिंहमहोदयः यत् 'अनुज्ञप्तिशासनं’ भारतस्य मन्दार्थिकप्रगतेः तथा च दशकेभ्यः अर्थव्यवस्थां प्रविष्टस्य भ्रष्ट्राचारस्य कारणमासीत् । तस्मात् आन्तराष्ट्रियवित्तकोशस्य सूचनानुसारं, तस्य मोचनं कृतवान् । विकासस्य वेगं नाटकीयरीत्या वर्धयितुं सः अर्थव्यवस्थाम् अनर्गलामकरोत् । सः भारतीयविपण्याम् आर्थिकवृद्धिं प्रोत्साहयितुं यत्नशीलः आसीत्, एतेषु विषयेषु सः सर्वाधिकं यशः अपि समपादयत् । श्रीमनमोहनसिंहमहोदयः यदा भारतीयार्थव्यवस्था ८-९ प्रतिशतं आर्थिकवृद्धिम् प्राप्नोत् तदा, पूर्ववित्तमन्त्रिणा श्री चिदम्बरम् महोदयेन सह तस्याः साक्षीभूतः अभवत् । भारतेन स्थूलगृहोत्पादनस्य ७ प्रतिशतं प्रमाणेन उच्चस्तरः सम्पादितः । जगति वेगेन वर्धमानासु प्रमुखासु आर्थिकव्यवस्थासु भारतदेशस्य व्यवस्था अन्यतमा। द्वितीयक्रमाङ्के स्थितः जागतिकविपणीषु भारतीयवस्तूनां प्रवेशाय तथैव महतः दारिद्य्रात् मोचयितुम् अस्माकं विशाला श्रमिकक्षमतायाः उपयोगः एकः एव मार्गः (स एव अवलम्बनीयः) इति विचिन्त्य श्री मनमोहनसिंहः इदानीं जागतिकीकरणस्य बलवान् समर्थकः अस्ति । वाजपेयी प्रशासनेन प्रारब्धा सुवर्णचतुष्पथयोजना तथैव राष्ट्रियमार्गाणाम् आधुनिकीकरणकार्यक्रमः च सिंहप्रशासनेन प्रवर्तमानौ स्तः । श्री मनमोहनसिंहमहोदयः ब्याङ्किङ्ग(वित्तकोशक्षेत्रे) क्षेत्रे, आर्थिकक्षेत्रे तथैव सार्वजनिक-उपक्रमाणामक्षेत्रे अपि शोधनं कुर्वन्नस्ति । अर्थमन्त्रालयः कृषकान् तेषां ऋणात् मोचयितुं कार्यरतः अस्ति । उद्योगोन्मुखनीतयः कल्पयन् अस्ति । २००५ मध्ये सिंहसर्वकारेण विक्रयणकर- स्थाने मूल्यान्वितकरः प्रवर्तितः । २००७ तथा २००८ वर्षयोः पूर्वार्धे जागतिकमुद्रास्फितिसमस्यायाः परिणामः भारतस्योपरि सञ्जातः। स्वास्थ्यरक्षणं एव शिक्षा २००५ मध्ये प्रधानमन्त्री श्रीमनमोहनसिंहमहोदयः स्वास्थ्यमन्त्रालयः च सम्भूय राष्ट्रियग्रामीणस्वास्थ्य-अभियानम् आरब्धवन्तौ। तेन लक्षशः समाज(समुदाय)सेवकाः कार्यप्रवृत्ताः । जेफ्री साक्स् इति अमेरिकीयेन अर्थशास्त्रज्ञेन अयं ग्रामीणः स्वास्थ्य-उपक्रमः चालितः । २००६ मध्ये सिंहप्रशासनेन अन्य-अनुसूचितजातीनां कृते अखिल-भारत-आयुर्विज्ञान-संस्थायां, भारतीय-तंत्रज्ञान-संस्थासु, भारतीय-व्यवस्थापन-संस्थासु एवं च अन्यासु केन्द्रीय-उच्चशिक्षणसंस्थासु २७% प्रतिशतं आरक्षणस्य प्रस्तावस्य कार्यान्वयनं कृतम् । तेन २००६ मध्ये आरक्षणविरुद्धं निषेधपराणि आन्दोलनानि जातानि, आरक्षणस्य विरोधे निषेधः प्रकटितः। श्री मनमोहनसिंहमहोदयः घोषितवान् यत् 'आन्ध्रप्रदेश-बिहार-गुजरात-ओरिसा-पञ्जाब-मध्यप्रदेश-राजास्थान-हिमाचल-प्रदेशेषु अष्ट अतिरिक्ताः भारतीय-तंत्रज्ञान-संस्थाः स्थापयिष्यन्ते इति । तस्य पूर्ववर्तिना श्री अटलबिहारीवाजपेयीमहोदयेन प्रारब्धं सर्वशिक्षा- अभियानकार्यक्रमं सिंहप्रशासनं प्रवर्तमानम् अस्ति । निरक्षरतां दूरीकर्तुं, मध्याह्नभोजनस्य प्रवर्तनं, तस्मिन् संशोधनं, भारते सर्वत्र, विशेषरुपेण ग्रामीणक्षेत्रेषु नूतनानां पाठशालानां स्थापना इत्यादीनां समावेशः अस्मिन् कार्यक्रमे अस्ति। सुरक्षा गृहव्यवहारः च आतङ्कविरोधि-अधिनियमानां दृढीकरणाय सिंहप्रशासनमेव कारणीभूतम् । तदर्थं पोटा अधिनियमस्य प्रावधानाः UAPA अधिनियमे पुनः समाविश्य संशोधनं कृतम् । टीकाकारणां मतेन एतैः संशोधनैः अयम् अधिनियमः कठोरतरः अभवत् । नोवेमबर २००८ वर्षे मुम्बयीनगरे आतङ्ककवादीनाम् आक्रमणानि अभवन् तदा आतङ्कवादं प्रत्तिरोद्धुं (तेन प्रतियोद्धुं) केन्द्रीयव्यवस्थायाः आवश्यकताम् अवगम्य शीघ्रमेव NIA स्थापितः। अपि च २०००९ मध्ये राष्ट्रियसुरक्षाव्यवस्थां दृढीकर्तुं (वर्धयितुं), इ (इलेक्ट्रानिक) प्रशासनं सुकरं कर्तुं च बहूद्देशीय राष्ट्रिय-अभिज्ञानपत्रस्य कल्पनायाः कार्यान्वयनार्थं फेब्रुवरी २००९ मध्ये अपूर्वस्य भारतीय-अभिज्ञानप्राधिकरणस्य स्थापना कृता (Unique identification Authority of India)। एते उपायाः आरक्षकराज्यप्रतिष्ठापनाय साहाय्यकराः अनुकूलाः भवेयुः इति मानवाधिकारसंस्थाभिः सिंहप्रशासनस्य निन्दा कृता । पूर्वभारते तथा मध्यभारते ग्रामीण क्षेत्रेषु भयं जनयन्तं नक्सलानाम् आतङ्कं न्य़ूनीकर्तुम् असमर्थमभवदिति सिंहप्रशासनस्य भर्त्सनं कृतम् । सिंहप्रशासनेन तथापि इस्लामी आतङ्कवादीगणस्य निन्दापात्रमभवत्। विद्यार्थिनां भारतीय-इस्लामिक-आन्दोलन- सङ्घटनं प्रति निषेधादेशः विस्तारितः। काश्मीरप्रदेशे स्थैर्यं स्थापयितुं सिंहप्रशासनेन महान् पुनर्निर्माणकार्यक्रमः प्रारब्धः । परं यद्यपि आदौ किञ्चित् यशः प्राप्तं तथापि २००९ तः काश्मीरमध्ये राजद्रोहिणाम् आगन्तुकानाम् अनधिकृतप्रवेशः आतङ्कवादश्च वर्धितौ । तथापि उत्तरपूर्वभारते आतङ्कवादं न्यूनीकर्तुं सिंहप्रशासनं सफलीभूतमस्ति । सार्वजनिकी प्रतिमा एतत् सदैव सर्वश्रुतं यत् श्री मनमोहनसिंहः स्वच्छचारित्र्यवान् उच्चप्रतिभावान् च अस्ति इति । सः मितभाषी इति ज्ञातमेव । भारतस्य विपणीषु उपलभ्यमानेषु भारतस्य सर्वेषु कारयानेषु अतिसामान्यं मारुति ८०० कारयानं सः चालयति इति दृष्ट्वा The Independent इति पत्रिकया श्री मनमोहनसिंहः एवं वर्णितः " अयं जगतः पूज्यतमेषु अन्यतमः नेता अस्ति " तथैव असामान्यतया सभ्यः शालीनः पुरुषः " इति । ख्यातनामः खुशवन्तसिंहः अपि 'जवाहरलालनेहरुमहोदयात् अपि श्रेष्ठतरः’ इति निरुपयन् मनमोहनसिंहमहोदयः अद्यपर्यन्तं भारतस्य श्रेष्ठतमः उत्तमः प्रधानमन्त्री इति तस्य प्रशंसामकरोत् । "Absolute Khushwant " The low Down on Life, Death and Most things in -between' इति।स्वस्य पुस्तके श्री खुशवंतसिंहः एकां घटनां वदति 'लोकसभायाः निर्वाचने पराजितः श्री मनमोहनसिंहः ट्याक्सीयानानां कृते यू एस डालर् ४५०० (लक्षद्वयरुप्यकाणि) ऋणं यत् स्वीचकार तत् तत्क्षणमेव सः न्यवर्तयत् । श्री खुशवतसिंहः श्री सिंहमहोदयं शुचिचारित्र्यस्य उत्तमम् उदाहरणम् इति अभिधाय प्रतिपादितवान् यत् 'यदा जनाः शुचित्वविषये वदन्ति तदा अहं यः देशस्य उच्चतमं पदं भूषयन्नस्ति स एव शुचित्वस्य उत्तमम् उदाहरणम् इति कथयामि 'इति । तथापि जून २०११ मध्ये तस्य प्रशासनं प्रति भ्रष्टाचारस्य आरोपानन्तरं तस्य लोकप्रतिमा मलिनीभूता । वैयक्तिकजीवनम् श्री सिंह १९५८ मध्ये गुरुशरणकौरं परिणीतवान् । तयोः तिस्रः अपि पुत्र्यः निजक्षेत्रे स्वस्वचर्यासु यशस्विन्यः सन्ति । श्रीमती उपिन्दरसिंह देहलीविश्वविद्यालये इतिहासस्य प्राध्यापिका अस्ति । सा षट् पुस्तकानि लिखितवती । एतेषु पुस्तकेषु " Ancient Delhi (1999)" " A history of Ancient and early Medieval India (2008)" अपि समाविष्टे । श्रीमती दमन् सिंह देहली स्थितस्य सेण्ट स्टीफेन् महाविद्यालयस्य, गुजरातमध्ये आणन्द इत्यत्र स्थितस्य ग्रामीणव्यवस्थापनसंस्थायाः च स्नातका अस्ति । 'The last Frontier people and Forests in Mizoram' तथा 'Nine by Nine' इति कादम्बर्याः लेखिका अस्ति सा । श्रीमती अमृता सिंह 'ACLU इत्यत्र अधिवक्त्री अस्ति । सिंहमहोदयस्य बहवः हृदयशस्त्रक्रियाः संजाताः ।तासु जानेवरी २००९ मध्ये जाता चिकित्सा नूतनतमा अस्ति। श्री मनमोहनसिंहः तस्य पत्नी च उभावपि कोहलीजातीयौ। तथापि न कोऽपि तस्य नाम्नः प्रयोगं कुरुते । टिप्पणी बाह्यसम्पर्कतन्तुः official website Profile & List of current Union Ministers सन्दर्भलेखः काङ्ग्रेस्-पक्षस्य नेतारः‎ भारतीयराजनेतारः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १९३२ जननम् जीवतव्यक्तयः

830

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%A3%E0%A4%83

भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः

बाह्यसम्पर्कः अधिकृतस्थानम् भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सूचीलेखाः

833

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%20%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B0

रवीन्द्रनाथ ठाकुर

रवीन्द्रनाथ ठाकुर ( ) (, , ) (७ मे १८६१- ७ आगस्ट् १९४१) वङ्गभाषायाः कविः, कथालेखकः, सङ्गीतज्ञः, नाटकरचयिता च सन् सः १९ शतकस्य अन्ते विंशतितमशतकस्य आरम्भे च वङ्गसाहित्यस्य वङ्गसङ्गीतस्य च विनूतनं रूपं प्राददात् । तेन रचितस्य सूक्ष्मसंवेदनयुक्तस्य नवीनस्य उत्कृष्टस्य च गीताञ्जलीकाव्यस्य कृते १९१३ तमेवर्षे नोबेल्-साहित्यप्रशस्तिः प्राप्ता । एतेन सः एशियाखण्डे प्रथमनोबेल्-प्रशस्तिविजेता जातः । कल्कत्तायाः पिरालिब्राह्मणकुटुम्बे जातः रवीन्द्रः स्वस्य अष्टमे वयसि पद्यरचनम् आरब्धवान् । स्वस्य षोडशे वयसि सः 'भानुशिङ्घो' (सूर्यसिंहः) इत्येतेन गुप्तनाम्ना प्रथमं महत्त्वपूर्णं पद्यं प्राकाशयत् । १८७७ तमे वर्षे प्रथमां लघुकथां नाटकञ्च अलिखत् । ब्रिटिश्शासनस्य दृढं खण्डनं कुर्वता तेन भारतीयस्वातन्त्र्यान्दोलनस्य प्रोत्साहनं कृतम् । तेन रचिताः कृतयः तेन संस्थापितः विश्वभारतीविश्वविद्यालयश्च जगते तेन दत्तानि प्रमुखानि उपायनानि । भारतीयसाम्प्रदायिककठिनसीमातः बहिरागतः रवीन्द्रः वङ्गकलाप्रकाराय नूतनां शोभाम् आनयत् । तेन रचिताः दीर्घकथाः, लघुकथाः, पद्यानि, नृत्यनाटकानि, प्रबन्धाश्च राजनैतिक-सामाजित-व्यक्तिगतविषयान् प्रतिफलन्ति । गीताञ्जली (पद्यानि), गोर (सुन्दरमुखी), घरे बैरे (गृहं प्रपञ्चञ्च) इत्यादयः तस्य प्रसिद्धाः कृतयः । तेन रचितानि पद्यानि, लघुकथाः, दीर्घकथाः च साहित्यमौल्याय, जनभाषाप्रयोगाय, विचारशीलवास्तविकतायाः अभिव्यक्त्यै तत्त्वशास्त्रावलोकनाय च श्लाघार्हाः सन्ति । तेन रचितयोः द्वयोः गीतयोः राष्ट्रमान्यता प्राप्ता अस्ति - जन गण मन भारतस्य राष्ट्रगीतत्वेन, अमर् शोनर् बांला बांदेशस्य राष्ट्रगीतत्वेन अङ्गीकृतमस्ति । आरम्भजीवनम् (१८६१-१९०१) रवीन्द्रनाथः कल्कत्तानगरस्य जोरसङ्कोभवने जन्म प्राप्नोत् । तस्य पिता देवेन्द्रनाथठाकूरः(१८०७-१९०५), माता शारदादेवी (१८२०-१९०५) । दम्पत्योः जीवत्सु त्रयोदशसु पुत्रेषु अयमेव कनीयान् । ठाकूरकुटुम्बस्य पूर्वजाः आदिधर्मस्य ब्राह्मोसंस्थापकाः । माता अस्य बाल्ये एव दिवङ्गता । पिता सर्वदा प्रवासे भवति स्म इत्यतः बालकः रवीन्द्रः गृहस्य सेवकानां पालनेन एव वर्धितः । भित्तेः अन्तः प्रचलत् शिक्षणम् अनिच्छन् रवीन्द्रः आभवनम् अटति स्म । पनिहटि इत्यादिषु स्थलेषु अटनं ग्रामप्रदेशस्य सरलसुन्दरपरिसरे कालयापनं तस्मै अत्यन्तं रोचते स्म । एकादशे वयसि तस्य उपनयनसंस्कारः सम्पन्नः । तदनन्तरं सः पित्रा सह भारतस्य पर्यटनम् आरब्धवान् । १८७३ तमे वर्षे फेब्रवरीमासस्य १४ दिनाङ्के कल्कत्तातः ताभ्यां प्रस्थितम् । ततः बहून् मासान् यावत् ताभ्यां भारते अटितम् । शान्तिनिकेतननामिकां पैतृकभूमिं दृष्ट्वा अमृतसरे उषितवन्तौ । ततः 'डाल्हौसि'नामकं हिमालयगिरिधाम अगच्छताम् । तत्र रबी-जीवनचरितम्, इतिहासः, खगोलविज्ञानम्, आधुनिकविज्ञानं संस्कृतञ्च अधीतवान् । शास्त्रीयकाव्यानाम् आन्तर्यञ्च तेन अवलोकितं गभीरतया । १८७७ तमे वर्षे अनेकानि प्रमुखकाव्यानि तेन रचितानि । तेषु अन्यतमम् अस्ति मैथिलीशैल्या रचितः दीर्घपद्यसङ्ग्रहः । विद्यापतिनामकः कविः मैथिलीशैल्याः आविष्कर्ता । १७ शतमाने अदृश्यंगताः कवेः कृतयः एताः इति विनोदेन वदति स्म रवीन्द्रः । भिकारिणि (१८७७, भिक्षुकी - वङ्गभाषायाः प्रथमा लघुकथा)सन्ध्या सङ्गीतनामकं (१८८२) प्रसिद्धं पद्यं, निर्झरेर् स्वप्नभङ्गः इत्यादयः कृतयः तेन १८८२ तमे वर्षे लिखिताः । इङ्ग्लेण्ड्देशस्य पूर्वसस्सेक्स्प्रदेशस्य ब्रिघ्टन्नगरे विद्यमानं सार्वजनिकविद्यालयं प्राविशत् १८७८ तमे वर्षे । पितुः अपेक्षानुगुणं न्यायवादिना भवितुं सः लण्डन् युनिवर्सिटि कालेज् मध्ये अध्ययनम् अकरोत् । किन्तु शेक्स्पियर्, रेलिजियो मेडिसि, कोरिलियनस्, आण्टोनि क्लियोपात्र इत्यादीनां परिपूर्णम् अध्ययनं कर्तव्यम् इति धिया सः विद्यालयम् अत्यजत् । १८८० तमे वर्षे पदवीं विनैव वङ्गं प्रत्यागतवान् । १८८२ तमस्य वर्षस्य डिसेम्बर्मासस्य ९ दिनाङ्के तेन मृणालिनीदेवी (१८७२-१९००) परिणीता । जन्म प्राप्तवत्सु पञ्चसु अपत्येषु उभौ प्रौढावस्थातः पूर्वमेव मृतवन्तौ । १८९० तमे वर्षे अधुना बाङ्ग्लादेशे विद्यमाने शिलैदाहे स्थितायाः विशालभूसम्पतेः निर्वहणे आत्मानं न्ययोजयत् । १८९८ तमे वर्षे तस्य पत्नी पुत्राश्च तत्र आगताः । १८९१ - १८९५ - अयं कालः ठाकूरस्य 'साधनावधिः' इति उच्यते । सः अवधिः सर्जनशीलः आसीत् । चतुरशीतिः कथाभिः युक्तः गल्पगुच्छनामकः सङ्ग्रहः, सम्पुटत्रयस्य अर्धांशापेक्षया अधिकाः कथाः च अस्मिन् अवधौ एव लिखिताः । वङ्गजीवनशैल्याः विशेषतया ग्रामजीवनस्य विशालां व्याप्तिं सः उपहासदृष्ट्या भावनात्मकप्रभावेण च चित्रितवान् अस्ति । शान्तिनिकेतनम् (१९००-१९३२) १९०१ तमे वर्षे ठाकूरः शिलैदाहतः शान्तिनिकेतनम् आगतः । तत्र विक्फ्-मन्दिरं नाम आश्रमं समस्थापयत् । अमृतशिलया अलङ्कृतं मन्दिरं तत् । विविधानि सस्यानि, वृक्षाः, उद्यानं, ग्रन्थालयः, प्रयोगशाला च तत्र आसन् । ठाकूरस्य पत्नी पुत्रद्वयं च तत्रैव मरणं प्राप्तवन्तः । १९०५ तमे वर्षे जनवरीमासस्य १९ दिनाङ्के तस्य पिता दिवङ्गतः । तदारभ्य पित्रार्जितं धनं प्रतिमासं प्राप्नोति स्म सः । त्रिपुरस्य महाराजात् किञ्चित् धनं प्राप्नोत् । कुटुम्बस्य आभरणानां विक्रयणात् च धनं प्राप्तम् । पुर्यां समुद्रतीरे विद्यमानात् भवनाच्च धनं प्राप्तम् । तस्य कृतीनां द्वारा च गौरवधनं (रू ९०००) प्राप्नोत् । एतावता देशे विदेशे च विद्यमानाः बहवः बङ्गालीवाचकाः तस्य अभिमानिनः जाताः आसन् । १९०१ तमे वर्षे नैवेद्यकृतिं, १९०६ तमे वर्षे खेयनामिकां कृतिञ्च प्राकाशयत् । अस्मिन् एव अवधौ स्वस्य गीतानि मुक्तछन्दोबद्धानां पद्यानां रूपेण अनूदितुं तेन । साहित्यक्षेत्रस्य नोबेल्प्रशस्तिः प्राप्ता अस्ति इति विषयः तेन नवेम्बर्मासस्य १४ दिनाङ्के ज्ञातः । तेन रचिताः साहित्यकृतयः तत्रत्यः आदर्शवादश्च स्वीडिश् अकाडेम्या बहुमानिता । १९०५ तमे वर्षे ब्रिटीष्चक्राधिपत्येन टाकूरः नैट्बिरुदा सम्मानितः । ठाकूरः कृषि-अर्थशास्त्रज्ञः लियोनार्ड् एल्मिर्स्ट् च मिलित्वा शान्तिनिकेतनसमीपे विद्यमाने सुरुल्नामके ग्रामे १९२१ तमे वर्षे ग्रामपुनरुत्थानसंस्थां (ठाकूरः अस्य 'श्रीनिकेतनम्'इति पुनः नामकरणमकरोत्) आरब्धवन्तौ । गान्धेः 'स्वराज्यान्दोलनस्य' प्रोत्साहनरूपेण पर्यायं प्रस्तोतुम् अत्र तेन प्रयासः कृतः । असहायकतया अज्ञानेन च पीडिताः ग्रामाः 'ज्ञानाभिवृद्ध्या' मुक्ताः करणीयाः इति उद्देशेन संस्थायाः सहायाय विद्वज्जनाः, दानिनः, अधिकारिणश्च विविधेभ्यः राष्ट्रेभ्यः तेन नियोजिताः । भारतस्य जातिपद्धतेः अस्पृश्यतायाश्च विषये तेन खण्डनं कृतम् । तद्विषये नाटकं पद्यानि च अरचयत् । यशस्विनः आन्दोलनस्य द्वारा गुरुवायूरदेवालये दलितानां कृते प्रवेशानुमतिः आसादिता । जीवनस्य सन्ध्याकालः (१९३२-१९४१) अन्ते ठाकूरः साम्प्रदायिकतां सुष्ठु पर्यशीलयत् । १९३४ तमे वर्षे जनवरीमासस्य १५ दिनाङ्के बिहारराज्ये सञ्जातः महान् भूकम्पः दलितानाम् उपरि कृतस्य दुश्शासनस्य दैवदत्तं फलम् इत्येतत् गान्धेः वचनं ठाकूरः दृढम् अखण्डयत् । कल्कत्तायाः स्थानीयदारिद्र्यतायाः विषये बङ्गालस्य समाजार्थिकपरिस्थितेः अवनतेः विषये च ठाकूरः खेदं प्रादर्शयत् । इदं दुःखं शतपङ्क्तियुते पद्ये अभिव्यक्तवान् अस्ति । सत्यजितरेवर्यस्य अपूर् संसार् चलचित्राय इयं पृष्ठभूमिका जाता । ठाकूरेण लिखितैः लेखैः युक्ताः पञ्चदश नूतनाः सम्पुटाः प्रकाशिताः । तेषु पुनश्च (१९३२), शेस् सप्तक् (१९३५), पत्रापुट् (१९३६) च गद्यपद्यात्मक्यः कृतयः । प्रयोगः अयम् अनुवृत्तः । सः गद्यरूपात्मकानि गीतानि, नृत्यनाटकानि च लिखन् नूतनां परम्पराम् आरब्धवान् । चित्राङ्गदा (१९१४) श्याम (१९२९), चण्डालिका (१९३८) इत्यादीनि नृत्यनाटकानि अलिखन् । दुय् बोन् (१९३३), मलञ्च (१९३४), चार् अध्याय् (१९३४) कादम्बरीः अलिखत् । जीवनस्य अन्तिमवर्षेषु ठाकूरः विज्ञानविषये आसक्तः सन् विश्वपरिचय् (१९३७) इत्येतं प्रबन्धसङ्ग्रहम् अरचयत् । जीवशास्त्र-भौतशास्त्र-खगोलशास्त्राणाम् अध्ययनस्य प्रभावः तदीयेषु काव्येषु दृश्यन्ते स्म । विज्ञानिनां विषये तेन् लिखितम् । से (१९३७), तीन् सङ्गि (१९४०), गल्पसल्प (१९४१) इत्यादिषु सम्पुटेषु तेन विज्ञानप्रक्रियाः निरूपिताः । अन्तिमवर्षचतुष्टयं ठाकूरः दीर्घकालीनवेदनाम् अनुभूतवान् । द्विवारं दीर्घम् अस्वास्थ्यम् अनुभूतम् । १९३७ तमस्य वर्षस्य अन्ते ठाकूरः विसंज्ञः सन् मरणासन्नः जातः । किन्तु तेन स्वास्थ्यं न प्राप्तम् । मृत्युशय्यायां तेन यत् लिखितं तत् उत्कृष्टम् इति परिगण्यते । ठाकूरः १९४१ तमे वर्षे आगस्ट्मासस्य ७ दिनाङ्के जोरसङ्कोभवने मरणं प्राप्नोत् । बेङ्गालीभाषिणां जगद् दुःखसागरे निमग्नं जातम् । पर्यटनम् १८७८-१९३२ इत्येतस्मिन् अवधौ ठाकूरः पञ्चसु खण्डेषु द्वात्रिंशदधिकदेशान् अगच्छत् । भारतीयेतराणां कृते तेषां कार्यपरिकयः राजनैतिकचिन्तनानां बोधनञ्च कष्टसाध्यम् आसीत् । १९०२ तमे वर्षे आत्मना अनूदिताः कृतीः स्वीकृत्य इञ्ग्लेण्ड्देशम् अगच्छत् । तत्र सः धर्मप्रचारकः गान्धि-अनुयायी चार्ल्स् एफ् आण्ड्रिन्, आङ्ग्लो-ऐरिष्-कविः विलियं बट्लर् यीट्स्, एज्रा पौण्ड्, राबर्ट् ब्रिड्जस्, एर्नेस्ट् रैस्, थामस् स्पर्ग मोर् इत्यादीन् प्रभावितान् अकरोत् । एतस्य फलरूपेण यीट्स् गीताञ्जल्याः आङ्ग्लानुवादस्य प्रास्ताविकाम् अलिखत्, आण्ड्रीव्स् शान्तिनिकेतनम् आगत्य सहाकरोत् । १९०२ तमे वर्षे नवेम्बर्मासस्य १० दिनाङ्के ठाकूरः युनैटेड्स्टेट्स् युनैटेड् किङ्ग्डं प्रति च अगच्छत् । तत्र सः आण्ड्रिन्स्-क्रैस्तार्चकसुहृद्भिः सह स्टाफर्ड्शैर्मध्ये विद्यमाने बट्टर्टन्नगरे उषितवान् । १९१६ तमे वर्षे मेमासस्य ३ दिनाङ्कतः १९१७ तमस्य वर्षस्य एप्रिल्मासपर्यन्तं ठाकूरः जपान्-युनैटेड् स्टेट्स्-देशेषु भाषणम् अकरोत् । तत्र सः राष्ट्रियतायाः कल्पनां बहिरङ्गरूपेण अखण्डयत् । 'भारते राष्ट्रियता' इत्येतस्मिन् विषये सः प्रबन्धम् अलिखत् । ततः तिरस्कारः प्रशंसा च प्राप्ता । रोमैन् रोल्याण्ड् प्रभृतयः शान्तिप्रियाः प्रशंसाम् अकुर्वन् । भारतं प्रति प्रत्यागमनस्य समनन्तरमेव पेरुवियन्-सर्वकारः 'अस्मद्देशं प्रति आगम्यताम्' इति आह्वानम् अयच्छत् । तदा ठाकूरस्य वयः ६२ वर्षाणि । ततः सः मेक्सिकों प्रति अगच्छत् । तस्य मेलनस्य स्मरणाय ते देशाः शान्तिनिकेतनविद्यालयं प्रति १००,००० डालर्परिमितं धनम् अयच्छन् । ठाकूरः १९२४ तमे वर्षे नवम्बर्मासस्य ६ दिनाङ्के अर्जेण्टैनादेशस्य ब्यूनोस् ऐरेस् अगच्छत् । ततः सप्ताहानन्तरं सः विक्टोरिया ओक्याम्पो इत्येतस्य आशयानुगुणं विल्ला मिराल्रियोम् अगच्छत् । १९२५ तमे वर्षे भारतम् आगच्छत् । १९२६ तमे वर्षे मेमासस्य ३० तमे दिनाङ्के ठाकूरः इटलिदेशस्य नेपल्सम् अगच्छत् । परेद्यवि तेन रोमस्य फ्याषिस्ट्-मनोभावयुक्तेन निरङ्कुशाधिकारिणा बेनिटो मुस्सोलिनिना अमिलत् । १९२६ तमे वर्षे जुलैमासस्य २० तमे दिनाङ्के ठाकूरः मुस्सोलिनिविरुद्धं किञ्चित् अवदत् । तस्य परिणामतः सौहार्दसम्बन्धस्य उत्साहः अपागच्छत् । १९२७ तमे वर्षे जुलै १४ दिनाङ्के अनुयायिभ्यां सह ठाकूरः आग्नेय-एशियां प्रति मासचतुष्टयस्य प्रवासम् अकरोत् । तत्र सः बलि, जाव, क्वाललुम्पूर्, मलाक्क, पेनाङ्ग्, सियाम्, सिङ्गापुरञ्च अगच्छत् । 'जात्रि'सङ्कलनं ठाकूरेण लिखितं प्रवासकथनम् । युरोप्-युनैटेड्स्टेट्स्देशयोः प्रवासाय १९३० तमस्य वर्षस्य आदिभागे वङ्गराज्यं पर्यत्यजेत् । तदीयानि वर्णचित्राणि प्यारिस्-लण्डन्नगरयोः यदा प्रदर्श्यमानाः आसन् तदा सः युनैटेड् किङ्ग्डं गतवान् आसीत् । तत्र सः बर्मिङ्घह्यामे सुहृदः गृहे उषितवान् । तत्र सः आक्स्फर्ड्विश्वविद्यालयाय 'हिब्बर्ट् लेक्चर्स्'पुस्तकम् अलिखत् । तत् मानवस्य दैवत्वविषयसम्बद्धः अस्ति । लण्डन्नगरे जाते वार्षिकक्वेकर्कूटे भाषणम् अकरोत् । तत्र ठाकूरः ब्रिटिष्-भारतीययोः सम्बन्धविषयम् अधिकृत्य 'विरहगर्तस्य भयङ्करमुखम्' इत्येतस्मिन् विषये अवदत् । ततः सः तृतीय-अगाखानेन अमिलत् । १९३० तमस्य वर्षस्य जून्मासात् सेप्टेम्बर्मासं यावत् स्विट्सर्लेण्ड्, डेन्मार्क्, जर्मनिदेशेषु प्रावासं समाप्य सोवियत्सङ्घम् अगच्छत् । अन्ते १९२९ तमस्य वर्षस्य एप्रिल्मासे पर्षियन्योगिनः हफेजस्य चरित्रं जानाति इत्यतः इरान्देशस्य रेज् शाह् पह्लवि ठाकूरस्य कृते आतिथ्यम् अयच्छत् । अस्य व्यापकप्रवासस्य कारणतः ठाकूरः हेन्रि बर्ग्सन्, आल्बर्ट् ऐन्स्टीन्, राबर्ट् प्रोस्ट्, थामस् म्यान्, जार्ज् बर्नण्ड् शा, एच् जि वेल्स्, रोमैन् रोलेण्ड् इत्यादिभिः समकालीनैः सह अमिलत् । ठाकूरेण कृतः पर्शिया-इराक्प्रवासः (१९३२), सिलोन्प्रवासः (१९३३) च मानवस्य प्रत्येकताभिलाषः, राष्ट्रियताविषये तदीयान् अभिप्रायान् क दृढम् अकरोत् ? कृतयः काव्ये कृतपरिश्रमः ठाकूरः कादम्बरीः, प्रबन्धान्, लघुकथाः, प्रवासकथाः, नाटकानि, सहस्राधिकानि गीतानि च विरचितवान् अस्ति । गद्यप्रकारे तु ठाकूरस्य लघुकथाः अत्युत्कृष्टाः इति ख्याताः । वङ्गभाषायाः नूतनशैल्याः जनकः इति प्रसिद्धः अस्ति सः । लययुक्तता, आशावादः, गेयगुणैः तस्य साहित्यं जनाकर्षकं जातमस्ति । साधारणजनानां जीवनघटनाः आधारीकृत्य तेन लघुकथाः निर्मिताः सन्ति । कादंबर्यः तथा कृतयः अष्टकादम्बरीः तथा चतस्रः कथाः रविन्द्रनाथः लिखितवान् आसीत्। "चतुरङ्ग", "शेशर् कोबित", "चार् ओधय्" तथा "नौकदुबि", "घरे बैरे" (गृहम् विश्वश्च) आदर्षनायकस्य निखिलस्य भारतीयराष्ट्राभिमानम् एवं भयोत्पादनोत्पत्तेः, स्वदेश्यान्दोलनस्यच सम्बद्धविषयाः "घरे बैरे" इति स्वरचितकृतौ लभ्यन्ते। अस्यां कादम्बर्यां ठाकुरस्य भावनात्मकसङ्घर्षाभिव्यक्तिः दृश्यते। हिन्दू-मुस्लींधर्मयोः हिंसाचारः, निखिलाय मारणान्तिकव्रणेन सम्पन्ना भवति। कादम्बर्यः अकल्पितकृतिश्च ठाकूरः अष्ट कादम्बरीः, चतस्रः कथाः अलिखत् । , near Chitpur Road., near Chitpur Road.}} टिप्पणी बाह्यसम्पर्काः ಹೆಚ್ಚಿನ ಓದಿಗಾಗಿ ಹೊರಗಿನ ಕೊಂಡಿಗಳು ವಿಶ್ಲೇಷಣೆಗಳು ಶ್ರವ್ಯಪುಸ್ತಕಗಳು ಜೀವನಚರಿತ್ರೆ ಸಂಭಾಷಣೆಗಳು ಸ್ಥಾಪನೆ ಪಠ್ಯಗಳು ವರ್ಕ್ಸ್ ಬೈ ರವೀಂದ್ರನಾಥ ಟಾಗೋರ್ ಅಟ್ ದ ಬಂಗಾಳಿ-ಲ್ಯಾಂಗ್ವೇಜ್ ವಿಕಿಸೋರ್ಸ್ ವರ್ಕ್ಸ್ ಬೈ ರವೀಂದ್ರನಾಥ ಟಾಗೋರ್ ಅಟ್ ವಿಕಿಲೈವರ್ಸ್ > External links Rabindranath Section in Parabaas Visva-Bharati contains some of Tagore's English works Biography of Tagore on the official website of the Nobel Foundation Nobel Prize in Literature Presentation Speech from the official website of Nobel Foundation Section about Tagore on Calcuttaweb.com is in Bengali but has some nice photographs " भारतीयलेखकाः नोबेल्-पुरस्कारभाजः‎ पश्चिमवङ्गस्य लेखकाः अन्यभाषायां सारमञ्जूषा

834

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

संस्कृतम्

संस्कृतम् जगतः एकतमा अतिप्राचीना समृद्धा शास्त्रीया च भाषासु वर्तते। संस्कृतम् भारतस्य जगत: वा भाषासु एकतमा‌ प्राचीनतमा। भारती, सुरभारती, अमरभारती, अमरवाणी, सुरवाणी, गीर्वाणवाणी, गीर्वाणी, देववाणी, देवभाषा, संस्कृतावाक्, दैवीवाक्, इत्यादिभिः नामभिः एषा भाषा प्रसिद्धा। भारतीयभाषासु बाहुल्येन संस्कृतशब्दाः उपयुक्ताः। संस्कृतात् एव अधिकाः भारतीयभाषाः उद्भूताः। तावदेव भारत-युरोपीय-भाषावर्गीयाः अनेकाः भाषाः संस्कृतप्रभावं संस्कृतशब्दप्राचुर्यं च प्रदर्शयन्ति। व्याकरणेन सुसंस्कृता भाषा जनानां संस्कारप्रदायिनी भवति। पाणिनीयाष्‍टाध्‍यायी इति नाम्नि महर्षिपाणिनेः विरचना जगतः सर्वासां भाषाणां व्याकरणग्रन्थेषु अन्यतमा वैयाकरणानां भाषाविदां भाषाविज्ञानिनां च प्रेरणास्‍थानम् इवास्ति। संस्कृतवाङ्मयं विश्ववाङ्मये अद्वितीयं स्थानम् अलङ्करोति। संस्‍कृतस्‍य प्राचीनतमग्रन्‍थाः वेदाः सन्‍ति। वेद-शास्त्र-पुराण-इतिहास-काव्य-नाटक-दर्शनादिभिः अनन्तवाङ्मयरूपेण विलसन्ती अस्ति एषा देववाक्। न केवलं धर्म-अर्थ-काम-मोक्षात्मकाः चतुर्विधपुरुषार्थहेतुभूताः विषयाः अस्याः साहित्यस्य शोभां वर्धयन्ति अपितु धार्मिक-नैतिक-आध्यात्मिक-लौकिक-वैज्ञानिक-पारलौकिकविषयैः अपि सुसम्पन्ना इयं देववाणी। इतिहास: इयं भाषा न केवलं भारतस्‍य अपि तु विश्वस्य प्राचीनतमा भाषा इति मन्यते। इयं भाषा तावती समृद्धा अस्ति यत् प्राय: सर्वासु भारतीयभाषासु न्‍यूनाधिकरूपेण अस्‍या: शब्‍दा: प्रयुज्‍यन्‍ते. अत: भाषाविदां मतेन इयं सर्वासां भाषाणां जननी मन्‍यते। पुरा संस्कृतं लोकभाषा आसीत्‌। जना: संस्कृतेन वदन्ति स्म।‌ अस्याः संस्कृतभाषायाः इतिहासः कालो वा अतिप्राचीनः। उच्यते यत् इयं भाषा ब्रह्माण्डस्य आदि भाषा। अस्याश्च भाषायाः व्याकरणमपि अतिप्राचीनम्। तद्यथा- ब्रह्मा बृहस्पतये, बृहस्पतिरिन्द्राय, इन्द्रो भरद्वाजाय, भरद्वाजो वशिष्ठाय, वशिष्ठः ऋषिभ्यः इति संस्कृतभाषायाः उत संस्कृतव्याकरणस्यातिप्राचीनत्वं दृश्यते। विश्‍वस्‍य आदिम: ग्रन्‍थ: ऋग्‍वेद: संस्‍कृतभाषायामेवास्‍ति। अन्‍ये च वेदा: यथा यजुर्वेद:, सामवेद:, अथर्ववेदश्‍च संस्‍कृतभाषायामेव सन्‍ति। आयुर्वेद-धनुर्वेद-गन्‍धर्ववेदार्थवेदाख्‍या: चत्‍वार: उपवेदा: अपि संस्‍कृतेन एव विरचिता:॥ सर्वा: उपनिषद: संस्‍कृते उपनिबद्धाः । अन्‍ये ग्रन्‍था: – शिक्षा कल्‍प: निरुक्तं ज्‍यौतिषं छन्‍द: व्‍याकरणं दर्शनम् इतिहास: पुराणं काव्‍यं शास्‍त्रं चेत्यादयः ॥ महर्षि-पाणिनिना विरचित: अष्‍टाध्‍यायी इति संस्‍कृतव्‍याकरणग्रन्थ: अधुनापि भारते विदेशेषु च भाषाविज्ञानिनां प्रेरणास्‍थानं वर्तते ॥ वाक्यकारं वररुचिं भाष्यकारं पतञ्जलिम् | पाणिनिं सूत्रकारं च प्रणतोऽस्मि मुनित्रयम् ॥ लिपि: लिपिः वर्णादीनां बोधकं चिह्नम्। संस्‍कृतलेखनं पूर्वं सरस्वतीलिप्या आसीत् ‌| कालान्‍तरे एतस्‍य लेखनं ब्राह्मीलिप्या अभवत्। तदनन्तरम् एतस्य लेखनं देवनागर्याम् आरब्धम् । अन्‍यरूपान्‍तराणि अधोनिर्दिष्टानि सन्‍ति – असमीयालिपिः बाङ्गलालिपिः ओड़ियालिपिः शारदालिपिः तेलुगुलिपिः तामिऴलिपिः ग्रन्थलिपिः यव-द्वीपलिपि: कम्‍बोजलिपिः कन्नडलिपिः नेपाललिपिः मलयाळलिपिः गुजरातीलिपिः इत्यादय: ॥ मूलतो यस्मिन् प्रदेशे या लिपिर्जनैर्मातृभाषां लेखितुमुपयुज्यते तस्मिन्प्रदेशे तया एव लिप्या संस्कृतमपि लिख्यते। पूर्वं सर्वत्र एवमेव आसीत्, अत एव प्राचीना: हस्तलिखितग्रन्था; अनेकासु लिपिसु लिखिता: सन्ति । अर्वाचीने काले तु संस्कृतग्रन्थानां मुद्रणं सामान्यतो नागरीलिप्या दृश्यते। नवीनकाले संस्कृतभाषालेखनार्थं देवनागरीलिपि एव प्रायः उपयुज्यते। अक्षरमाला अक्षराणां समूहः अक्षरमाला इति उच्यते। संस्कृतभाषायाः लौकिकीयमक्षरमाला। अक्षरैरेभिर्घटितमेव गैर्वाण्यां समस्तं पदजगत्। भाषा तावद्वाक्यरूपा; वाक्यानि पदैर्घटितानि, पदान्यक्षरैरारभ्यन्ते; अक्षराणि वर्णैरूपकल्पितानि। तथा घटादिपदार्थानां परमाणव इव भाषाया उपादानकारणं वर्णाः। निरवत्र एकत्वव्यवहारार्हः स्फुटो नादो वर्ण इति तस्य लक्षणम्। तत्र स्वयमुच्चारणार्हो वर्णः स्वरः; तदनर्हं व्यञ्जनम्। व्यञ्जनवर्णानां स्वयमुच्चारणाक्षमत्वात् तेष्वेकैकस्मिन्नपि प्रथमस्वरः अकारो योजितः। तथा च वयमक्षराण्येव लिखामो न तु वर्णान्; अत एव चाक्षरमालेति व्यवहरामो न तु वर्णमालेति। अक्षराणि स्वराः व्यञ्जनानि च इति द्विधा विभक्तानि। स्वराक्षराणां उच्चारणसमये अन्येषां वर्णानां साहाय्य्यं नापेक्षितम्। स्वयं राजन्ते इति स्वराः। संस्कृतभाषायाः अक्षरमाला पट्टिकया प्रदर्श्यते – ऌकारस्य प्रयोगः अत्यन्तविरलः। अन्तिमौ अं, अः, अँ इति वर्णौ अनुस्वारविसर्गौ स्तः। एतयोः उच्चारणं स्वराक्षराणां अनन्तरमेव भवति। अनुस्वारविसर्गौ विहाय अन्यानि स्वराक्षराणि भाषाशास्त्रे अच् शब्देन व्यवह्रियन्ते। अनुस्वारविसर्गयोः तु अचि, व्यञ्जनेषु च अन्तर्भावः। यद्यप्यक्षराणां वर्णारारब्धत्वात् वर्णानामेव लिपिभिः विन्यासो न्याय्यः, तथापि व्यञ्जनानां स्वरपरतन्त्राणां स्वयमुच्चरितुमशक्यत्वात् अक्षराणामेव लिपिसञ्ज्ञितानि चिह्नानि पूर्वैः कल्पितानि। यूरोपदेशीयास्तु स्वस्वभाषालेखने वर्णानेवोपयुञ्जते, न त्वक्षराणि। यथा 'श्री' इत्येकां लिपिं Sri इति तिसृभिर्लिखन्त्याङ्ग्लेयाः। अविभाज्य एको नादो वर्णः; केवलो व्यञ्जनसंसृष्टो वा स्वर एकोऽक्षरम् इति वर्णाक्षरयोर्भेदः। अनेन च केवलः स्वरो वर्ण इत्यक्षरमिति च द्वावपि व्यपदेशवर्हतीति स्फुटम्। केवलं तु व्यञ्जनं वर्ण एव। केवला एव स्वरा लिपिषु स्वस्वचिह्नैर्निर्दिश्यन्ते; व्यञ्जनसंसृष्टास्तु चिह्नान्तरैरेव लिख्यन्ते। यथा – क् + अ = क क् + आ = का क् + इ = कि क् + ई = की क् + उ = कु क् + ऊ = कू क् + ऋ = कृ क् + ॠ = कॄ क् + ऌ = कॢ क् + ॡ = कॣ क् + ए = के क् + ऐ = कै क् + ओ = को क् + औ = कौ इत्यादि। "क्" इतिवद् व्यञ्जनलिपिनामधो दक्षिणायता रेखा ताभ्यः स्वरांशपृथक्करणं सूचयति। यद्यपि लोके व्यवहारेष्वक्षरैरेवोपयोगस्थापि वैयाकरणाः वर्णैर्व्यवहरन्ति। अतश्च "क", "कि", "कु" इत्यादयः लिपय एकैकचिह्नात्मिका अपि स्वरव्यञ्जनरूपवर्णद्वयघटिता। अक्षरमालायां परिगणितानां वर्णानां विभागे स्वरव्यञ्जनात्मना द्विविधो महाविभाग उक्त एव। स्वराः अच्‌‌- स्वयं राजन्ते इति स्वरः। स्वराः उच्चारणसमयदैर्घ्याधारेण ह्रस्वः, दीर्घः, प्लुत इति त्रिधा विभक्ताः। एकमात्रः स्वरः ह्रस्वः, द्विमात्रः दीर्घः, त्रिमात्रः प्लुतः च भवति। दूर स्थितस्य पुरुषस्य आह्वानाय प्लुत उपयुज्यते। विसर्गः अर्द्धमात्रकः, जिह्वामूलीयोपध्मानियौ पादमात्रकौ च। उच्चारणकालमात्रानुसारेण स्वरास्तावत् त्रिविधाः – एकया मात्रया अ, इ, उ इत्यादिवदुच्चार्यमाणो ह्रस्वः। आ, ई, ऊ इत्यादिवद् द्वाभ्यामुच्चार्यमाणो दीर्घः। अ...३, इ...३, उ...३ इत्यादिवत् तिसृभिरुच्चार्यमाणः प्लुतः (प्ळुतः‌)। ह्रस्वस्वराः येषां स्वराणाम् उच्चारणम् एकमात्राकालेन भवति ते ह्रस्वस्वराः इति कथ्यन्ते। ते पञ्च सन्ति| तान् मूलस्वराः इति अपि कथयन्ति। अ इ उ ऋ ऌ दीर्घस्वराः येषां स्वराणाम् उच्चारणं मात्राद्वयेन भवति ते दीर्घस्वराः इति कथ्यन्ते। ते अष्टौ सन्ति। आ ई ऊ ॠ ॡ ए ऐ ओ औ प्लुतस्वराः येषां स्वराणाम् उच्चारणं मात्रात्रयेण भवति ते प्लुतस्वराः इति कथ्यन्ते। तान् एवं लिखन्ति । अ...३ आ...३ इ...३ ई...३ उ...३ ऊ...३ ऋ...३ ऋृ...३ लृ...३ ए...३ ऐ...३ ओ...३ औ...३ दूर स्थितस्य पुरुषस्य आह्वानाय प्लुत उपयुज्यते। उदाहरणानि: आगच्छ कृष्णा..३, अत्र गौः चरति। भो बालाः..३ आगच्छन्तु। व्यञ्जनान्तशब्दानां संबोधने तु शब्दस्य टेः प्लुतः कल्पनीयः (पदान्तव्यञ्जनात पूर्ववर्णः टिः)। यथा राजे..३श्। [राजेश् इति हिन्दी नाम] एषु ह्रस्वदीर्घाभ्यामेव पदानि घटितानि। प्लुतस्तु काक्कादिवद्वाक्यमात्रदृष्टः स्वरविकारः। अत एव च तस्य लिपिषु चिह्नानि न कल्पितानि। स्वरेषु 'ऌ'कारोऽतीव विरलः – "कॢप्तम्", "कॢप्तिः" इत्येकस्य धातोः रूपेष्वेव दृष्टः। अस्य दीर्घः 'ॡ' कुत्रापि नोपयुज्यते। ए, ओ एषां ह्रस्वः संभवन् देश्यभाषासु दृष्टोऽपि संस्कृते नापेक्ष्यते। परन्तु, संस्कृतभाषायां देश्यपदप्रयोगार्थं एषां ह्रस्वरूपम् आधुनिककाले उपयुज्यते। "ए"कारस्य ह्रस्वरूपं देवनागर्यां "ए" इति लिखति। "ओ"कारस्य ह्रस्वरूपं देवनागर्यां "ओ"इति लिखति। ए, ओ एतौ दीर्घौ एव! तत्-सवर्णौ ह्रस्व-वर्णौ एवं लिख्येते – ए, ओ । (दाक्षिणात्य-शब्दानां देवनागर्यां लेखने उपयुज्येते।) सङ्गीतशास्त्रप्रसिद्धं तारमन्द्रत्वभेदं निमित्तीकृत्य स्वराणां उदात्तः, अनुदात्तः, स्वरित इत्यन्यथापि त्रैविध्यमस्ति। अयमपि भेदः सूत्रकारवचनैरेवोच्यते – उच्चैरुदात्तः। नीचैरनुदात्तः। समाहारः स्वरितः। उच्चः स्वर उदात्तः; नीचोऽनुदात्तः; उच्चनीचमिश्रितः स्वरितः। लिपिषु स्वराणामङ्कने बहव सन्ति सम्प्रदायाः। तत्र बह्वादृत एकोऽत्र विव्रीयते। – अनुदात्तस्यचिह्नमधस्तिरश्चीरेखा, स्वरितस्योपर्यूर्ध्वाधरा। अचिह्नितमक्षरमुदात्तम्। अनुदात्तेषु न सर्वाण्यङ्क्यन्ते। अपितु उदात्तात् स्वरिताद्वा पूर्वमेवाक्षरम्। पूर्वानुदातचिह्ननमाद्युदात्ते पदे कर्तुं न शक्यते। अतोऽनङ्कितमाद्यक्षरमुदात्तत्वेनैव ग्राह्यम्। अनुदात्तास्तु वाक्यप्रारम्भे सन्देहनिवारणाय यावदुदात्तदर्शनमङ्क्यन्ते। अयोगवाहौ अनुस्वारः अर्ध-"म"कारसदृशाध्वनिरनुस्वारः। अं विसर्गः अः विसर्गापरपर्यायो विसर्जनीयः। अर्ध-"ह"कारसदृशः ध्वनिः। पदान्त-रेफस्योच्चारण विशेषः। चन्द्रविन्दु अर्ध-"न"कारसदृशः ध्वनिरनुस्वारः।अँ विसर्गादयो न स्वतन्त्रा वर्णाः; नैभिः किमपि पदमारभ्यते। स्वराणामन्तेषु कदाचिदुपलभ्यन्त इत्येव। अत एवैतेऽक्षरसमाम्नाये न पठिताः। व्यञ्जनानि व्यञ्जनवर्णाः सर्वे स्वराक्षरस्य साहाय्य्येनैव उच्चार्यन्ते। अक्षरमालायां स्वरस्य साहाय्य्येनैव व्यञ्जनानि प्रदर्शितानि। उदाहरणम्: क् + अ = क उच्चारणस्थानं अनुसृत्य व्यञ्जनानि अधोनिर्दिष्टरूपेण विभक्तानि कवर्गः चवर्गः टवर्गः तवर्गः पवर्गः अन्तस्थाः अथवा मध्यमाः ऊष्माणः शुद्धव्यञ्जनानां लेखने अधः चिह्नं योजनीयम् (यथा क्, च्, म्)। व्यञ्जनेन सह प्रयोगार्थं अ इति अक्षरं विहाय अन्येषां स्वराणां कृते अपि भिन्नभिन्नानि चिह्नानि कल्पितानि। संयुक्ताक्षराणि संयुक्ताक्षरं द्वित्राणां व्यञ्जनानां मिलितं रूपं संयुक्ताक्षरं भवति। उदा: क् + व = क्व क् + य = क्य व् + य = व्य कार्त्स्न्यं इत्यत्र पञ्चव्यञ्जनानां संयोगः अपि सम्भूतः। केषाञ्चन संयुक्ताक्षराणां लेखने भिन्ना रीति अस्ति। संयुक्ताक्षरस्य लेखने व्यञ्जनानां यथातथामेलनम् अपि कुत्रचित् भवेत् उदा : कुक्कुरः, तत्त्वम् उच्चारणशास्त्रम् वर्णाभिव्यक्तिप्रदेशः उच्चारणस्थानं कथ्यते। शब्दप्रयोगसमये कायाग्निना प्रेरितः वायुः कण्ठादिस्थानेषु सञ्चरन् वर्णान् अभिव्यनक्ति। यथोक्तं पाणिनीयशिक्षायाम् – आत्मा बुद्ध्या समेत्यर्थान् मनो युङ्क्ते विवक्षया । मनः कायाग्निमाहन्ति स प्रेरयति मारुतम् ॥ मारुतस्तूरसि चरन् मन्द्रं जनयति स्वरम् ॥ अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा । जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकौष्टौ च तालु च ॥ एवं वर्णानाम् उच्चारणस्थानानि अष्टौ सन्ति। १. उरः, २. कण्ठः, ३. शिरः (मूर्धा), ४. जिह्वामूलम्, ५. दन्ताः, ६. नासिका, ७. ओष्ठौ, ५. तालुः। तद्यथा – उच्चारणभेदाः देशभेदादुच्चारणभेदाः। यथा – यत्र दक्षिणभारतीयानां 'व’कारोच्चारणं सम्प्रदायस्तत्र बङ्गाः 'ब’कारमुच्चरन्ते। बवयोरभेदः, रलयोरभेदः, डळयोरभेद इत्यादिप्रपञ्चः सर्वेऽप्येवमुत्पन्नः। संस्कृतभाषाप्रभावः संस्कृतभाषायाः शब्दाः मूलरूपेण सर्वासु भारतीयभाषासु लभ्यन्ते। सर्वत्र भारते भाषाणामेकतायाः रक्षणमपि केवलं संस्‍कृतेनैव क्रियमाणम् अस्ति। अस्‍यां भाषायां न केवलं भारतस्‍य अपि तु निखिलस्‍यापि जगतः मानवानां कृते हितसाधकाः जीवनोपयोगिनः सिद्धान्‍ताः प्रतिष्‍ठापिताः सन्‍ति। इयमेव सा भाषा यत्र ध्‍वनेः लिपेश्‍च सर्वत्रैकरूपता वर्तते। मलयाळम्‌, तेलुगु, कन्नड इति इमाः दाक्षिणात्‍यभाषाः संस्‍कृतेन भृशं प्रभाविताः। वाक्यरचना संस्‍कृते एकस्‍य धातो: रूपाणि अर्थकालानुसारेण दशसु लकारेषु भवन्‍ति । प्रत्‍येकलकारे प्रथमपुरुष:, मध्‍यमपुरुष:, उत्तमपुरुष: इति त्रय: पुरुषा: सन्‍ति, अपि च एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् इति त्रीणि वचनानि सन्ति। उपसर्गाः समासा: धातुविमर्श: व्‍याकरणम् संस्कृतवाङ्मयम् अस्‍याः भाषायाः वैशिष्‍ट्‍यं नाम दण्डचिह्नम्‌। न वर्तते अत्र अन्‍यानि विरामचिह्नानि केवलं दण्डचिह्नमेव।' एतदेव चिन्हं विधानं प्रश्‍नम्‌ उद्‍गारं च सूचयति। अत: एकस्‍यैव वाक्‍यस्‍य भिन्‍नान्‌ अर्थान्‌ प्राप्‍नुमः वयम्‌। उदाहरणार्थं वाक्‍यांशः एकः दीयते। अभ्‍युत्‍थानं च धर्मस्‍य नैव दृष्‍टं कदाचन इति एतस्‍य वाक्‍यस्‍य द्वौ अर्थौ स्‍त:॥ संस्कृतस्य शब्दनिर्माणसामर्थ्यम् कृदन्तं, तद्धितं, समासाः एकशेषः तथा सनाद्यन्तधातुरूपाणि इति पञ्च नूतनशब्दनिर्माणस्य साधनानि अस्यां भाषायां सन्ति।एतैः साधनैः कोटिशः शब्दाः निर्मातुं शक्याः।अत्र कृदन्तस्य उदाहरणं पश्यामः गमिधातुः (भ्वादिः परस्मै) गत्यर्थकः।तस्मात् धातोः एतावन्तः कृदन्त-शब्दाः सम्भवन्ति।एवं तद्धितान्ताः, समासाः एकशेषाः तथा सनाद्यन्तधातुरूपाणि इति एतेषां समावेशम् अत्र कुर्मः चेत् एकस्माद् धातोः निर्मितानां शब्दानां सङ्ख्या नूनं कोट्यधिकाः भविष्यति। कृदन्तशब्दानाम् अत्र प्रातिपदिकम् उल्लिखितम्। ध्येयवाक्यानि अल्पाक्षरैः अनन्त, गाम्भीर्य, गहनार्थयुक्तानि तादृशध्येयवाक्यानि गुरुः इव, मित्रमिव, श्रेयोभिलाषी इव अस्मान् निरन्तरं प्रेरयन्ति। जीवनयाने सत्प्रदर्शनं कुर्वन्ति। सूत्र, मन्त्र, तन्त्र, सूक्ति, सुभाषितरूपेण असङ्ख्याकानि प्रेरणावाक्यानि सन्ति। तानि पठ्यमानाः जनाः नूतनोत्साहं, चैतन्यं, स्फूर्तिं च प्राप्नुवन्ति। उदाहरणरूपेण कानिचन ध्येयवाक्यानि पश्यामः – भारतप्रशासनादारभ्य अनेकप्राशासनिककार्यनिर्वहणसंस्थाः, प्रशासनिकतदितरविद्यासंस्थाः, स्वच्छन्दसेवाधार्मिकसांस्कृतिकसंस्थाः च विविधग्रन्थेभ्यः विविधसंस्कृतसूक्तीः ध्येयवाक्यरूपेण स्वीकृत्य स्वस्वलक्ष्यसाधने प्रेरणां लभन्ते। एतत् संस्कृतभाषायाः औन्नत्यं प्रकटयति। भारतमहाराज्येन “सत्यमेव जयते” इति मुण्डकोपनिषदः वाक्यं ध्येयवाक्यरूपेण स्वीकृतम्। भारतप्रशासनस्य राजमुद्रिकायाम् अङ्कितमिदं सर्वान् प्रेरयति। जनाः सर्वदा सत्यमार्गे जीवनं यापयेयुः इति भावेन एतद्वाक्यं स्वीकृतम्। नेपालप्रशासनेन “जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी” इति मुण्डकोपनिषदः वाक्यं ध्येयवाक्यरूपेण स्वीकृतम्। भारतस्य सर्वोन्नतन्यायालयस्य ध्येयवाक्यं “यतो धर्मः ततो जयः”इति महाभारतात् स्वीकृतम्। यत्र धर्मः वर्तते तत्र हि विजयः निश्चयः इत्यर्थः। भारतस्य लोकसभायाम् अध्यक्षस्थानस्य उपरि लिखितम् अस्ति – “धर्मचक्रप्रवर्तनाय” इति । तेन धर्मबुद्ध्या सभा चालयितव्या इति प्रेरणां लभतामिति चिन्तयित्वा तद्वाक्यं स्थापितम्। भारतस्य डाक्-तार् विभागस्य ध्येयवाक्यम् – “सेवा अस्माकं धर्मः” तदनुगुणतया उद्योगिनः अहर्निशं सेवारताः भवन्ति। भारतीय रैल् विभागस्य वाक्यम् – “श्रम एव जयते”। श्रमजीविनः, कर्मकराः जनानां सुखयात्रार्थं कार्यं कुर्वन्ति। रैल् विभागं विजयमार्गे चालयन्ति च। भारतस्य जीवनबीमानिगम् इति संस्था श्रीमद् भगवद्गीतायाः “योगक्षेमं वहाम्यहम्” इति वाक्यं ध्येयवाक्यरूपेण स्वीकृत्य जनानां योग-क्षेमनिर्वहणार्थं व्यवस्थां करोति। “नभः स्पृशं दीप्तम्” इति ध्येयवाक्यं भारतीय वायुसेना इति संस्थाया अस्ति। एतद् भगवद्गीतायाः एकादशाध्यायात् स्वीकृतम्। वायुसेनायाः शक्तिः दीप्तिः आकाशपर्यन्तं व्याप्तम् इत्यर्थं सूचयति एतद्वाक्यम्। भारतीय नौ सेना “शं नो वरुणः” इति उपनिषद् मन्त्रं स्वीकृत्य प्रेरणां प्राप्नोति । जलाधिदेवस्य वरुणस्य अनुग्रहेण देशरक्षणकार्ये सर्वदा निमग्ना भवति। आकाशवाणी “बहुजनहिताय बहुजनसुखाय” इति वाक्यानुगुणं जनानां हितार्थं, सुखार्थं, संगीत, साहित्य, सांस्कृतिकादि कार्यक्रमैः जनान् रञ्जयति। दूरदर्शन् “सत्यं शिवं सुन्दरम्” इति सुन्दरसंस्कृतवाक्यं ध्येयवाक्यरूपेण स्वीकृत्य श्रव्य, दृश्यमाध्यमेन जनमनोरञ्जनकार्यक्रमान् योजयति। राष्ट्रियविद्याभ्यासगवेषण-प्रशिक्षण परिषदः ध्येयवाक्यम् “असतो मा सद्गमय” इति वर्तते। केन्द्रीयविद्यालयसङ्घटनम् इति केन्द्रसर्वकारस्य विद्याविभागस्य ध्येयवाक्यमस्ति “तत्त्वं पूषण्णपावृणु” इति ईशावास्योपनिषदः मन्त्रः। ग्रामीणविद्यार्थीणां विद्याविकासार्थं केन्द्रसर्वकारेण संस्थापितानां नवोदयविद्यालयानां प्रेरणवाक्यम् “प्रज्ञानं ब्रह्म” इति महावाक्यम्। एतत् तैत्तिरीय -उपनिषदः उद्धृतम्। प्रज्ञानम् एव ब्रह्मस्वरूपम्। अतः ज्ञानं सम्पादनीयम्। भारतराष्ट्रीयशास्त्रीयसंस्थया यजुर्वेदात् स्वीकृतं ध्येयवाक्यं तत् “हवयामि भर्गः सवितुर्वरेण्यम्”। भारतीयपाळमार्गरक्षणबलः इत्यस्य प्रेरणवाक्यं “यशो लभस्व” इति। विधि नियमपालनेन कीर्तिं प्राप्नुहि इति स्फूर्तिं ददाति एतत् वाक्यम्। इन्डियन् ऐक्स्प्रस् इति प्रसिद्ध आङ्ग्लवार्तापत्रिकायाः ध्येयवाक्यं “सर्वत्र विजयम्” इति। विद्याभारती प्रमुखस्वच्छन्दविद्यासंस्था जातीयस्तरे नैकान् विद्यालयान् चालयति । तेषु विद्यालयेषु भारतविद्यापद्धत्या विद्याबोधनं कुर्वन्ति। तस्याः विद्यासंस्थायाः ध्येयवाक्यं “सा विद्या या विमुक्तये” इति उपनिषद्वाक्यम्। विद्या केवलम् उदरपोषणार्थं न संसारबन्धविमुक्तिरूपा मोक्षप्राप्ति एव। तादृशी विद्या आध्यात्मिकी विद्या एव, इति विद्यायाः परमार्थतत्त्वं ज्ञापयति एतद् ध्येयवाक्यम्। न केवलं भारतदेशे, परन्तु विश्वे सुप्रसिद्ध -आध्यात्मिक तथा सेवासंस्था श्रीरामकृष्णमठः तत्मठस्य ध्येयवाक्यं “तन्नो हंसः प्रचोदयात्” परमात्मा बुद्धिं सत्यमार्गे प्रचोदयात् इत्यर्थः। श्री रामकृष्णपरमहंसगुरोः आशयान् विश्वव्याप्तान् कर्तुं स्वामी विवेकानन्देन स्थापित अयं मठः। हरियानाराज्यस्य ध्येयवाक्यं “योगः कर्मसु कौशलम्” एतत् श्रीमद्भगवद्गीतायाः उद्धृतम्। देहलीविश्वविद्यालयेन स्वीकृतं ध्येयवाक्यं “निष्ठा धृतिः सत्यम्”। ध्येयनिष्ठा, धैर्यं, सत्यं च एतत् त्रयम् अवश्यम् अनुष्ठेयम्। आन्ध्रप्रदेशे विशाखपट्टणस्थ प्रसिद्ध -आन्ध्रविश्वकला परिषत् स्वध्येयवाक्यं “तेजस्विनावधीतमस्तु” इति उपनिषदः स्वीकृतम्। गुरुशिष्यौ तेजोवन्तौ भूत्वा मिलित्वैव अध्ययनं करणीयं परस्परं रक्षकौ भूत्वा सुखदुःखे सहैव अनुभवन्तौ द्वेषं विना अध्ययनम् अध्यापनञ्च करणीयमिति उपनिषदाम् आदेश अस्ति। आन्ध्रप्रदेशस्थ उच्चमाध्यमिकशिक्षासंस्था इत्यस्य ध्येयवाक्यं “विद्यया अमृतमश्नुते” इत्यस्ति। श्रीसत्यसाइमानितविश्वविद्यालयस्य ध्येयवाक्यं “सत्यं वद धर्मं चर” इति तैत्तरीय -उपनिषद्वाक्यम्। सत्यं भाषितव्यं, धर्मेण वर्तितव्यमिति च मानवस्य कर्तव्यं निर्दिष्टम् उपनिषदि। आचार्यनागार्जुनविश्वविद्यालयस्य ध्येयवाक्यं “सत्ये सर्वं प्रतिष्ठितम् ” इति उपनिषद्वाक्यम्। सत्ये सर्वधर्माः निहिताः। अतः सत्यपालनं सर्वैः अनुष्ठेयम् इति प्रेरणां प्राप्तुं तेन स्वीकृतम्। केरळविश्वविद्यालयस्य ध्येयवाक्यं “कर्मणि व्यज्यते प्रज्ञा” इत्यस्ति। केरळराज्यस्य महात्मागान्धी विश्वविद्यालयस्य ध्येयवाक्यं “विद्यया अमृतमश्नुते” इत्यस्ति। विद्यया मनुष्यः अमरत्वं प्राप्नोति । अतः सर्वः विद्यावान् भवेदिति उपनिषद्वाक्यं प्रेरयति। एवं बहुविध संस्कृतसूक्तयः अस्मान् निरन्तरं प्रेरयन्ति, एषा संस्कृतभाषायाः महिमा अस्ति। अद्यत्वे संस्कृतभाषाया: स्थितिः अद्यत्वे संस्कृतभाषा उन्नतस्थाने विद्यते। नैके जनाः संस्कृतभाषामधिगन्तुं प्रयतमानाः सन्ति। तत्प्रशंसायां न केवलम् जना: अग्रे भवन्ति अपि तु अनेके कार्यक्रमाः अपि प्रचलन्ति । परन्तु अपेक्षितपरिणामः नास्ति| संस्कृतं संवादभाषा संस्कृतं संवादभाषा आसीत् अथवा न इति कश्चन प्रश्नः वारंवारम् उपस्थाप्यते। अस्य प्रश्नस्य पृष्ठभूमि: एवम् १८तमे शतके आङ्ग्लतत्त्वज्ञेषु केषाञ्चित् मतमेवम् आसीत् यत् संस्कृतं नाम कापि भाषा वस्तुत: नास्ति।एतत् ब्राह्मणानां कुटिलम् असत्यं प्रतिपादनं यत् संस्कृतं नाम प्राचीनतमा भाषा अस्ति इति। अन्य: एक आक्षेप: तदानीं कृतः यत् संस्कृतं नाम वैय्याकरणै: निर्मिता कृत्रिमा भाषा इति। एताभ्याम् आक्षेपेभ्यः जातः अयं तृतीयः आक्षेपः यत् ‘एषा भाषा संवादभाषा आसीत् अथवा केवलं शास्त्रिपण्डितानां लिखिता भाषा आसीत्?’ दैनन्दिने व्यवहारे उपयुक्ता भाषा आसीत् अथवा केवलं वाङ्मयनिर्माणार्थं ब्राह्मणै: हेतुत: निर्मिता जटिला कठिना गूढा च भाषा आसीत्? एतस्य आक्षेपस्य विचार: संस्कृतज्ञैः जनैः विविधै: अङ्गै: कृत:।सः एवम्- अ) ===भाषाशास्त्रदृष्ट्या – === १ प्रथमं वचनम् अनन्तरं लेखनम् इति नैसर्गिक: एष: नियम:।यत: वचनं निसर्गसिद्धं, लेखनं तु मनुष्यनिर्मितम् अत: कृत्रिमम्।अत: संस्कृतलेखनात् पूर्वं संस्कृतवचनं निसर्गत: एव सिद्धम्। २ स्वराघाता: संवादभाषायाम् एव सम्भवन्ति, न तु लिखितभाषायाम्। स्वराघातानां सम्यक् ज्ञानं मौखिकरूपेण एव शक्यम्।लेखने स्वराघातानां चिह्नानि दर्शयितुं शक्यानि परं तेषां स्वराणाम् उच्चारा: कथं करणीया: इति तु साक्षात् उच्चारेण एव ज्ञायते।संस्कृते विद्यमानम् अतिप्राचीनं साहित्यं नाम ऋग्वेद:।एतस्मिन् ऋग्वेदे अपि स्वराघाता: सन्ति। तर्हि संस्कृतं संवादभाषा न आसीत् इति वक्तुं कथं शक्यते ? वेदवाङ्मये स्वराघाता: आसन् अपि तु स्वरभेदेन अर्थभेद: अपि भवति स्म।एतत् तस्य उदाहरणद्वयम् – १ एकस्मिन् यज्ञे इन्द्रशत्रु: इति शब्दस्य उच्चारे पुरोहितेन हेतुत: परिवर्तनं कृतम्।तेन यजमान: अत्यन्तं विरुद्धं फलं प्राप्तवान् इति कथा प्रसिद्धा। २ असुरा: युद्धकाले हे अरय: हे अरय: इति देवान् सम्बोधयितुम् इच्छन्ति स्म।परं तेषाम् उच्चारा: अशुद्धा: आसन्।ते हेऽलय: हेऽलय: इति अवदन्।अशुद्धोच्चारेण तेषां पापां जातं, तेन तेषां युद्धे पराभव: अभवत्। भाषायां शब्दोच्चाराणां स्वराघातानां च महत्त्वम् एतावत् प्रतिपादितम् अस्ति। अत: संस्कृतं तदा उच्चारे आसीत् इति स्पष्टम्। भाषा स्वरबद्धा आसीत् एतदर्थम् इतोऽपि एकं प्रमाणं नाम पाणिनिना सङ्गीत-स्वरै: सह भाषास्वराणां सम्बन्ध: प्रतिपादित: अस्ति।भाषा संवादे आसीत् अत: एव एतत् शक्यम् अभवत्।अन्यथा या भाषा केवलं लेखने अस्ति, संवादे नास्ति तस्या: सङ्गीतस्वरै: सह सम्बन्ध: कथं भवेत् ? वेदस्य ६ अङ्गानि सन्ति।तेषु शिक्षा इति एकम् अङ्गम्।एतस्मिन् अङ्गे शब्दोच्चाराणां विस्तृत: गभीर: च विचार: अस्ति।शब्दोच्चाराणां सूक्ष्मातिसूक्ष्मा: भेदा: अत्र वर्णिता:। ३एष: मम अपराध: । एष: मम अपराध:? अस्मिन् वाक्यद्वये शब्दा: ते एव, तेषां क्रम: अपि स: एव।तथापि अर्थ: भिन्न:।एष: अर्थभेद: केवलम् उच्चारेण स्पष्ट: भवति।यस्यां भाषायाम् एकस्य एव वाक्यस्य केवलम् उच्चारभेदेन आशयभेद: भवति सा भाषा संवादभाषा अस्ति इति स्पष्टम्। पाश्चात्यभाषाशास्त्रज्ञानां मते संस्कृतभाषा युरोभारतीयभाषासमूह-अन्तर्गता।एतस्मिन् समूहे या: अन्या: भाषा: सन्ति तासां विषये एषा संवादभाषा आसीत् वा? इति आक्षेप: कदापि न भवति।अत: वयं पृच्छाम: संस्कृतस्य विषये एव एष: आक्षेप: किमर्थम्? अत: भाषाशास्त्रदृष्ट्या वयं निश्चयेन वक्तुं शक्नुम: यत् संस्कृतभाषा संवादभाषा आसीत् । आ) व्याकरणदृष्ट्या संस्कृतं वैय्याकरणै: कृत्रिमरीत्या निर्मिता भाषा अस्ति इति केचन पाश्चात्या: वदन्ति।यदि एवम् तर्हि संस्कृते नियमानाम् अपवादा: कथम्? वैकल्पिकं रूपं कथम्? या भाषा जनानां मुखे भवति तस्याम् एव अनियमितं रूपं भवन्ति, तस्याम् एव वैकल्पिकरूपाणि अपि सम्भवन्ति।अत: संस्कृतं नाम वैय्याकरणै: निर्मिता कृत्रिमा भाषा इति आरोप: निराधार:। भिन्नभिन्नशब्दानां भिन्न-भिन्नदेशेषु उच्चारणं कथं भवति इति एतस्मिन् विषये व्याकरणमहाभाष्ये नैकानि उदाहरणानि सन्ति यथा अनुनासिकस्य उच्चार: कथं करणीय: इति एतस्य उदाहरणम् एवम् - यथा सौराष्ट्रिका नारी तक्रँ इत्यभिभाषाम् एतस्माद् उदाहरणात् स्पष्टं यत् सौराष्ट्रदेशे महिला: संस्कृतेन वदन्ति स्म। निरुक्ते 2.2.8 तथा अष्टाध्याय्यां 4.1.157/4.1.160 इत्यत्र अपि स्थानविशेषेण उच्चारभेद: सूचित:। डा. विण्टरनिट्झमहोदय: स्वनिरीक्षणं लिखति यत् पाणिनि: कात्यायन: तथा पतञ्जलि: इति एतेषां ग्रन्थेषु उच्चारितशब्दस्य एव विमर्श: प्राधान्येन विद्यते, न तु लिखितशब्दस्य। यास्क: पाणिनि: च वैदिकभाषात: उक्तिभाषाया: पार्थक्यं दर्शयितुम् उक्तिभाषाया: उल्लेखं भाषाशब्देन कुरुत:।(प्रत्यये भायायां नित्यम्।- पाणिनि:।3.2.108)(निरुक्तम् 1.4.5.7/ 1.2.6.7/ ) यदि एषा उक्तिभाषा नास्ति तर्हि पाणिनिसूत्रं 8.4.48, तथा गणसूत्राणि 18,20,29 इति एतत् सर्वम् अनर्थकं स्यात्। पतञ्जलिना वैयाकरण-रथचालकयो: संवाद: वर्णित:(महाभाष्यम् 2.4.56)। संस्कृतशब्दा: सामान्यजनानां जीवनै: सह सम्बद्धा: एव इति तत्र दर्शितम्। अत: व्याकरणदृष्ट्या अपि संस्कृतं संवादभाषा आसीद् इति सिद्ध्यति। इ) === वाङ्मयदृष्ट्या === जगत: आद्यं वाङ्मयं नाम ऋग्वेद:।एतस्मिन् वेदे अपि संवादसूक्तानि सन्ति, यथा पुरुरवा-ऊर्वशीसूक्तम्, यमयमीसंवाद:, पणिसरमासंवाद:।अत: तदा अपि एषा भाषा संवादे आसीत् इति स्पष्टम्। वेदानाम् अनन्तरं सन्ति ब्राह्मणग्रन्था:।तेषु अपि संवादरूपेण एव विषयस्य प्रतिपादनं दृश्यते। ब्राह्मणग्रन्थानाम् अनन्तरं सन्ति उपनिषद्ग्रन्था:।उपनिषद्ग्रन्थेषु अपि गुरुशिष्ययो: प्रश्नोत्तराणि सन्ति।एवं संवादमाध्यमं तत्रापि अस्ति एव। चतुर्णां वेदानां संहिता:, ब्राह्मणग्रन्था: उपनिषद: इति सर्वं वैदिकं वाङ्मयम्।संस्कृतं संवादभाषा आसीत् इति एतदर्थम् उपरि उक्तानि सबलानि प्रमाणानि तत्र सन्ति। रामायणं तथा च महाभारतम् इति द्वौ इतिहासग्रन्थौ ।एतौ द्वौ अपि ग्रन्थौ कीर्तनरूपौ।विशेषत: महाभारतं व्यासमहर्षिणा वैशाम्पायानाय कथितं, वैशम्पायनेन सूताय कथितं सूतेन च जनमेजय-नृपाय कीर्तितम्।एषा सर्वा संवादपरम्परा खलु।यदा रामायणस्य अथवा महाभारतस्य व्याख्यानं प्रचलति स्म तदा श्रोतृवृन्दे पण्डिता: अपि आसन् तथा च सामान्या: जना: अपि आसन्।तेषां सर्वेषा संस्कृतश्रवणस्य निरन्तरम् अभ्यास: आसीत् अत: एव एतत् शक्यम् अभवत्। अस्माकं पवित्रा भगवद्गीता तु संस्कृतसंवादस्य उत्कृष्टम् उदाहरणम् । गीताया: उपसंहारे – राजन् संस्मृत्य संस्मृत्य संवादम् इमम् अद्भुतम्। केशवार्जुनयो: पुण्यं हृष्यामि च पुन: पुन:॥गीता १८.७६ इति सञ्जयस्य वचनम् अस्ति। संस्कृतनाटकानि नाम एकम् प्रबलं प्रमाणम्।संस्कृतनाटकेषु प्राय: सर्वाणि पात्राणि संस्कृतेन वदन्ति।यानि पात्राणि अपभ्रष्टसंस्कृतेन वदन्ति तानि अपि अन्यस्य पात्रस्य संस्कृतं अनायासं जानन्ति।एते नाट्यप्रयोगा: उत्सवेषु समारोहेषु च भवन्ति स्म।तदा समाजस्य सर्वेभ्य: स्तरेभ्य: आगता: प्रेक्षका: तस्य आनन्दम् अनुभवन्ति स्म। अत: तदा संस्कृतं समाजस्य सर्वेषु आर्थिक-शैक्षिक-स्तरेषु संवादभाषा आसीत् इति निश्चितम्। राजकुमाराणां शिक्षा संस्कृतभाषया आसीद् इति पञ्चतन्त्राद् ज्ञायते। मन्दबुद्धीनाम् अपि राजपुत्राणां शिक्षा यदि संस्कृतेन भवति स्म तर्हि सामान्यानां राजपुत्राणां शिक्षा संस्कृतेन एव आसीद् इति कैमुतिकन्यायेन सिद्धम्। ई ऐतिहासिकदृष्ट्या – युवान श्वाङ्ग: लिखति यद् वादनिर्णयाय चर्चा संस्कृतेन भवति। कामसूत्रे लिखितं रसिक: संस्कृतं प्राकृतम् अपि वदतु।(का. सू. 4.20) गणिका संस्कृतप्राकृते उभे अपि जानाति स्म। उभयभाषिणां रञ्जनाय एतद् आसीद् इति स्पष्टम्।आयुर्वेद:, ज्योतिषम्, तत्त्वज्ञानं, शिल्पशास्त्रं, गणितं, सङ्गीतम् इत्यादीनि शास्त्राणि गुरुशिष्यसंवादरूपेण एव लिखितानि सन्ति। समाजे या भाषा प्रचलति,तया एव भाषया शास्त्रग्रन्थानां लेखनं पाठनं च भवति।अत: ऐतिहासिकदृष्ट्या अपि संस्कृतं संवादभाषा आसीद् इति सिद्धम्। एतै: सर्वै: प्रमाणै: सिद्धं यत् संस्कृतं संवादभाषा आसीत् इदानीमपि सा संवादे अस्ति इति तु प्रत्यक्षं वयं पश्याम:।प्रस्तुतसन्दर्भे म्याक्सम्युलरमहोदयस्य वचनम् एकम् स्मरणीयम्- निर्णय: अतः अस्य वादस्य निर्णय: एवमेव यत्- 1 संस्कृतम् उक्तिभाषा आसीत्। 2 शिक्षिता: जना: तया भाषया वदन्ति स्म। 3 अशिक्षिता: जना: यद्यपि तया सम्भाषणे असमर्था: अथवा अकुशला: तथापि श्रवणे अर्थावबोधे ते अवश्यं क्षमा: आसन्। संस्कृताभ्युद्धारणम् संस्‍कृतभाषाया: साहित्‍यमतीव सरसं वर्तते । तथा अस्‍या: व्‍याकरणं नितान्तं व्‍यवस्‍थितम् अस्‍ति। संस्‍कृतसाहित्‍यं वैदिककालादारभ्‍य अद्यावधिपर्यन्तं सुललितं विराजते । वर्ण्‍यविषयाणां बाहुल्‍यात्‌ अस्‍या: भाषाया: शब्‍दकोष: अतिविशाल:। संस्कृतभाषया भाषमाणा: ग्रामा: बहवः सन्ति । कर्णाटके मत्तूरू, मध्यप्रदेशे झिरि इत्यादय: उदाहरणानि। अभिनन्दन-वाक्यानि इमानि अपि पश्यन्तु संस्कृतभाषायाः वैज्ञानिकत्वम् संस्कृतभाषायाः शिक्षणजालपुटम् (संस्कृत सीखें) संस्‍कृत भारती सारस्वत-निकेतनम् संस्कृतसम्बद्धलेखाः बाह्यानुबन्धाः गीर्वाणी - उदात्तसंस्कृतसाहित्यम् - परिभाषासहितम् Sanskrit Alphabet in Devanagari Script and Pronunciation Key The Sanskrit Alphabet Monier-Williams Dictionary - Searchable Monier-Williams Dictionary - Printable संस्कृत-भारती संस्कृत एवं संस्कृति के प्रचार-प्रसार हेतु समर्पित एक ऐसा स्थल है जिसके अन्तर्गत संस्कृत (ब्लाग), जाह्नवी (Sanskrit Online Journal) आदि की अन्विति की गयी है। संस्कृत के प्रमुख श्रोत, गीत आदि संस्कृत ई-जर्नल संस्कृत के अनेकानेक ग्रन्थ, देवनागरी में सहस्रों संस्कृत ग्रन्थ, अनेक स्रोतों से, अनेक इनकोडिंग में TITUS Indica - Indic Texts आधाराः ‎ संस्कृतम् बाह्यानुबन्धः योजनीयः संस्कृतभाषा

839

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%83

देशाः

अ अब्खाजिया - अफगानस्थान - अल्बानिया - अल्जीरिया - अंडोरा - अंगोला - अंटीग्वा - अर्जन्टीना - अजर्बैजान आ आर्मीनिया - आस्ट्रिया - आस्ट्रेलिया - आयर्लैंड - आइसलैंड इ इन्दोनेशिया - इस्रैल - इटली ई ईराक - ईरान - ईजिप्ट- ईथ्योपिया उ उरुग्वाय - उजबेकिस्थान ए एक्वाडोर - एल-साल्वाडोर - एस्वातीनी - एस्टोनिया - एरिट्रिया ऐ कोट ऐवरी (ऐवरी कोस्ट) ओ ओमान क कम्बोदिया - केनडा - केमेरून - केप वर्डी - कोलोम्बिया - कोमोरोस - कौंगो - कोस्टा रीका - क्रोएशिया - क्यूबा - केन्द्रीय अफ्रीका गणराज्य - कजाकस्थान - किरिबाटी - किरगिस्थान - कतार - केन्या - कोरिया - कुवैत ख ग ग्रीस (यूनान) - गाबोन - गाम्बिया - ग्रेनाडा - ग्वाटेमाला - गिनी - गिनी-बिसो - गयाना घ घाना च चाड - चिले - चीन - चेक रिपब्लिक छ ज जार्जिया - जर्मनी - जिबूटी - जमैका - जापान - जार्डन - जाम्बिया - जिम्बाबवे ट टोगो - टोंगा - ट्रिनिडाड - टंजानिया- टिमोर - टुनिशिया - टुवालु ड डेनमार्क - डोमोनिका - डोमोनिकन रिपब्लिक त तुर्किये - तैवान - ताजिकिस्थान - तुर्कमिनिस्थान थ थाइलैंड द दक्षिण कोरिया ध न नमीबिया - नौरु - नेपाल - नेदरलैंड्स - न्यू-जीलैंड - निकारगुवा - नीजे - नैजीरिया - नार्वे प पाकिस्तान - पलाऊ - पानामा - पपुवा न्यू गिनी - पेरेग्वाय - पोलैंड - पेरु - पुर्तगाल फ फिजी - फिन्लैंड - फ्रांस - फिलिपीन्स - फिलिस्तीन ब बहामास - बहरैन - बंगलादेश - बार्बाडोस - बेलारूस - बेलीज - बेनिन - बेल्जियम - बोलिविया - बास्निया - बोत्सवाना - ब्रासील - ब्रूनै - बुल्गारिया - बुर्कीना-फासो - बुरुंडी - बर्मा अद्य म्‍यन्मार - ब्रिटेन भ भारत - भूटान म मडगास्कर - मलावी - मलयेशिया - मालदीव - माली - माल्टा - मारिटेनिया - मारिशस - - मेसेडोनिया - मार्शल द्वीप - मेक्सिको - मैक्रोनीशिया - मोल्दोवा - मोनाको - मंगोलिया - मोराको - मोजम्बीक - मयन्मार य यमन र रोमानिया - रूस - रवाण्डा ल लाओस - लाट्विया - लेबनान - लेसोथो - लायबीरिया - लिबिया - लिक्टनस्टैन - लिथ्वानिया - लक्सम्बर्ग व वनुवाटु - वेनेज्वेला - वैटिकन - वियेतनाम श श्रीलङ्का स सायप्रस - सेंट किट् - सेंट लूसिया - सेंट विन्सेंट - समोआ - सान मरीनो - सऊदी अरब - सर्बिया - सेनेगल - सेशेल - सियारा-लियोन - सिंगापोर - सोलोमन-द्वीप - स्लोवाकिया - स्लोवीनिया - सोमालिया - सोमालिलैंड - साउथ-अफ्रीका दक्षिण-अफ्रीका - स्पेन - सूडान - स्विटजरलैंड - सिरिया - सुरिनाम - स्वीडन - संयुक्त राज्य अमेरिका ह हेटी - हांडूरस - हंगरी सम्बद्घ: विषय: List of reference tables#List of countries and other entities Geography पृथिवी महाद्वीप Thirty most populous cities in the world देशाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया nds:Land#Länner

840

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%8D

इराक्

ईराक ईरानस्य पश्चिमभागे स्थित: । राजधानी: बगदाद भाषा: अरबी नाम अस्य नाम्नाम् अनेकानि प्रस्तावितानि उत्पत्तिः सन्ति । एकं सूत्रं उरुक-नगरे लिखितम् अस्ति, अतः अस्य उत्पत्तिः उरुक-नगरे अभवत् । अस्य नामस्य अन्यः सम्भाव्य व्युत्पत्तिः मध्यपार्सियायाः एरक् शब्दात् अस्ति, यस्य अर्थः "निम्नभूमिः" अस्ति । अरबीभाषायाः लोकानाम् अस्य नाम्नाः अर्थः "अतीव मूलं, सु-जलयुक्तः, उर्वरः" इति वर्तते । बाह्‍य National Media Center of Iraq Presidency of Iraq Cabinet of Iraq Parliament of Iraq Chief of State and Cabinet Members War against Saddam The Latest Contributions to the Never-Ending Debate over Just Wars and Unjustified Violence in World Politics Coalition Provisional Authority Arab Gateway: Iraq BBC News Country Profile: Iraq CIA information on Iraq Indepth Analysis of the Gulf War एशियाखण्डस्य राष्ट्राणि विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

841

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8

ईरान

ईरानदेशः ( इरान्) पश्चिमजम्बूद्वीपे कश्चन देशः अस्ति । अस्य सीमा पश्चिमदिशि इराक्-तुर्की-देशयोः, उत्तरपश्चिमदिशि अजर्बैजान-आर्मीनिया-देशयोः, उत्तरदिशि कैस्पियनसागरेण, तुर्कमिनिस्थानदेशेन च, पूर्वदिशि अफगानिस्थान-पाकिस्थान-देशयोः, दक्षिणदिशि ओमान-फारस-खातयोः च वर्तते । ईरानदेशस्य क्षेत्रफलं अस्ति । जम्बुद्वीपे पूर्णतया चतुर्थः बृहत्तमः देशः, पश्चिमजम्बूद्वीपे द्वितीयः बृहत्तमः च अस्ति । अस्य जनसङ्ख्या ८.५ कोटिः (85 मिलियन्), अतः विश्वस्य 17 तमः जनसङ्ख्यायुक्तः देशः अस्ति । अस्य राजधानी बृहत्तमं नगरं च तेहरान अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः फारसीभाषा जम्बुद्वीपः भारतम् सन्दर्भाः एशियाखण्डस्य राष्ट्राणि विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

843

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2%20%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%82

जवाहरलाल नेहरू

जवाहरलाल नेहरुः (१८८९-१९६४) प्रयागे जात: । १९४७तः-१९६४तमवर्षपर्यन्तं स: भारतस्य प्रधानमन्त्री आसीत्‌ । सः भारतवर्षस्य सर्वाधिककालपर्यन्तं नेतृत्वं कृतवान् तथा च प्रथमः प्रधानमन्त्री आसीत् । तस्य पितुः नाम मोतीलालनेहरुः । मातु: नाम स्‍वरूपरानी इति । केम्ब्रिजविश्‍वविद्यालये स्‍नातकपरीक्षाम्‌ उत्तीर्य स: विधिवेत्ता अभवत्‌। तस्य ब्राह्‍मणकुलोत्‍पन्‍नया कमलया सह विवाह: सम्पन्‍नः। प्रारम्भिकजीवनं शैक्षणिकविषयः च जवहरलाल् नेहरु महोदयस्य माता स्वरूपराणी पिता च मोतिलाल् नेहरु (१८६१-१९३१) कश्मीरपण्डित कुले जातः । तस्य विद्याभ्यासः भारते इङ्ग्लण्डदेशे च अभवत् । इङ्ग्लण्डदेशे इण्डिपेण्डेण्ट् बोय्स् स्कूल (अननुदानितबालकशालायां) तथा केम्ब्रिडज्प्रदेशे हेरो ट्रिनिटि कलाशालायां च पठितवान् । यदा इङ्ग्लण्डदेशे आसीत् तदा अयं जो नेहरु इति प्रसिद्धः । अयं ७-२-१९१६ दिनाङ्के षोडशवर्षीयां कमलाकौर इत्येतया सह विवाहं कृतवान् । तस्मिन् एव वर्षे तयोः पुत्री जाता तस्याः नाम इन्दिरा प्रियदर्शिनी इति । जीवनं तथा वृत्तिः भारतदेशस्य स्वातन्त्र्यम् आगस्ट १५ दिनाङ्के १९४७ वर्षे अभवत् । तदा नेहरु ध्वजारोहणम् अकरोत् । प्रजाप्रभुत्वविषये नेहरु गुणत्वम् अपश्यत् इष्टवान् च। सः सेक्यूलरिसं, लिबरलिसं च इष्टवान् । दरिद्रेभ्यः दीनेभ्यः च साहाय्यकरणं तस्य प्रवृत्तिः आसीत् । नेहरुमहोदयस्य एतादृशाः गुणाः अस्माकं देशस्य संविधानरचनायां सहकरिणः अभवन् । देशस्य औन्नत्यर्थं प्रपञ्चे ये हितकारिणः गुणाः आसन् तान् अत्र स्थापितवान् । तस्य पुत्री इन्दिरा तथा दौहित्रः राजीवः स्वयं देशसेवां कर्तुकामौ देशस्य प्रधानमन्त्रिणौ अभवताम् । गान्धीमहाभागस्य उत्तराधिकारी १९४१ जनवरी १५ दिनाङ्के गान्धी अवदत् । "मम तथा नेहरुवर्यस्य मध्ये भिन्नाभिप्रायाः सन्ति इति जनाः वदन्तः सन्ति । परन्तु आवयोः मध्ये .क्षुल्लककारणेन मनोभेदःन भवेत् आवयोः लक्ष्यं सर्वदा एकमेव भवति । यत् किमपि भवतु ममोत्तरं नेहरु एव अधिकारी भवति, न तु राजाजी इति बहुकालात् वदन् अस्मि" इति।." राजकीयपूर्वभागः नेहरु महाभागः तथा तेन साकं ये कारागृहे आसन् तेषां मोचनम् अभवत् । ब्रिटिश्जनाः राजकीयप्रभुत्वं भारतीयानां कृते ह्स्तान्तरितं कर्तुं निश्चितवन्तः। तदर्थं ब्रिटिश् केबिनेट् मुख्यस्थाः भारतमागताः । यदा नेहरुमहाभागः प्रधानमन्त्रित्वेन कार्यभारम् ऊढवान् तदा भारते हिन्दूमुस्लिं कलहः तस्य कार्ये प्रत्यूहवत् अभवत् । महमदाली जिन्ना मुस्लिमजनानां कृते स्वतन्त्र्यदेशः आवश्यकः इति आग्रहं कृतवान् । अत एव एताद्दशविघ्नानां मध्ये तस्य कार्यम् अग्रे न गतम् । मुस्लिं जनानां तथा हिन्दूनां सहयोगेन भारते यदा प्रजाप्रभुत्वराज्यं कर्तुं न शक्तः तदा नेहरु भारतस्य विभजनं कर्तुं अनिच्छया अङ्गीकृतवान् । विभागः तु यथा ब्रिटिश्जानानां योजनानुसारम् अभवत् । अयं विभागः तु जून् ३ दिनाङ्के १९४७ वर्षे अभवत् । तदा आग्स्ट १५ दिनाङ्के सः प्रधानमन्त्रिरुपेण प्रमाणवचनं स्वीकृतवान् । तदनन्तरं तस्य प्रथमभाषणं Tryst with Destiny इति प्रसिद्धम् । तस्य भाषणस्य सारांशः एवम् आसीत्- 'अस्माकं लक्ष्यं प्रति गन्तुं सन्धानं कृतम् । इदानीं सन्धानस्य फलप्राप्त्यर्थं समयः आगतः । पूर्णतया कर्तुं न शक्यते चेदपि किञ्चिद् वा कर्तु प्रयतनीयम् । मध्यरात्रे १२ वादने यदा सर्वे सुप्ताः आसन् तदा अस्माकं देशः जागरितः आसीत्। स्वातन्त्र्यं तु प्राप्नोत् । दुर्लभं तादृशं क्षणं सर्वदा न लभ्यते। प्राचीनं सन्त्यज्य अस्माभिः नावीन्यं प्राप्तम् अस्ति। देशस्य चरिते ईद्दशं क्षणं पुनः न आगच्छति । एतावत् पर्यन्तं येषां वाक्, मनः सर्वं निगूढे आसीत् इदानीम् तेषां स्वातन्त्र्यम् आगतम् । अस्मिन् सन्दर्भे भारतस्य तथा भारतीयतायाः च सेवां कर्तुं वयं प्रतिज्ञां कुर्मः मानवतां च न त्यजाम ’ इति। तस्मिन् काले मतान्तरकलहाः बहुत्र वर्धन्ते स्म । अयं कलहः पञ्जाब् देहली बङ्गाल् इत्यत्र सर्वत्र प्रसारितः आसीत् । नेहरु मुस्लिम् नेतृभिः साकं आभारतं सञ्चरन् सर्वत्र देशे शान्तिस्थापनाय तथा शरणार्थिनां मनः प्रसादनार्थं प्रायतत । सः मौलाना आजाद तथा अन्यैः नेतृभिः साकं मुस्लिमबान्धवानां भारते स्थातुं तथा योगक्षेमं वोढुं च वार्तालापं कृतवान् । देशस्थितिं वीक्ष्य तस्य मनोवेदना सञ्जाता। १९४७ तमे वर्षे -भारत-पाकीस्तानयुद्धं रोद्धुं युनैटेड नेशन्स् साहाय्यं प्रार्थितवान्। पाकिस्तानदेशस्य तथा भारतस्य च मध्ये स्थितं हैदराबाद् इति प्रान्तं भारतस्य इति उद्धोषयितुं नेहरु मनः न चकार। यतः मतीयकलहः भवेदिति। बि.जे.पी नायकः जस्वन्तसिङ्गः एवं वदति " नेहरुमहोदयस्य चिन्तनानि एव अस्माकं भारतस्य विभजने कारणीभूतानि अभवन्। यतः सः एकत्र प्रभुत्वम् इच्छति जिन्ना तु विभागीयप्रभुत्वम् इच्छति। एतयोः मध्ये मनस्तापः एव विभजनस्य अन्यतमं कारणमभवत् । भारतस्वातन्त्र्यानन्तरं नेहरु तस्य पुत्रीम् इन्दिराम् एव तस्य तथा तस्य कार्यकलापस्य पर्यवेक्षिकारूपेण आयोजयामास । तस्य नेतृत्वे १९५२ निर्वाचने काङ्ग्रेस् पक्षः बहुमतं प्राप्नोत्। ततः इन्दिरा नेहरुगृहमेव आगत्य तस्य सर्वाङ्गीणकार्यं पश्यन् तेन साकं स्वदेशविदेशपर्यटनं कृतवती । एषा तस्य कार्यकर्तृषु प्रमुखा अभवत् । तेन इतिहासविषये " द डिस्कवरी ऑफ इन्डिआ" अपि च " ग्लिंप्सेस ऑफ वर्ल्ड हिस्टरी" इति अभ्यासपूर्णौ ग्रन्थद्वयं लिखितम् । तस्य जन्मदिनं नवेम्बरमासस्य चतुर्दशदिनाङ्कम् अखिले भारतवर्षे बालदिनत्वेन उत्साहपूर्वकम् आचर्यते । महात्‍मनः गान्धे: सम्पर्के आगते स: स्‍वातन्‍त्रसङ्‍ग्रामे सन्‍नद्घ: अभवत्‌ । टिप्पणी बाह्यसम्पर्कतन्तुः India Today's profile of Nehru Nehru's legacy to India Nehru on Communalism Jawaharlal Nehru materials in the South Asian American Digital Archive (SAADA) काङ्ग्रेस्-पक्षस्य नेतारः‎ भारतरत्नपुरस्कारभाजः विषयः वर्धनीयः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १८८९ जननम् १९६४ मरणम्

844

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9F%E0%A4%B2%20%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A5%80

अटल बिहारी वाजपेयी

अटलबिहारी वाजपेयी-(Atal Bihari Vajpayee) (२५ दिसम्बर,१९२४ – १६ अगस्त २०१८) महोदयः भारतीयः राजनीतिज्ञः आसीत् । सः भारतस्य दशमः प्रधानमन्त्री आसीत् । कवि-राजनेता अटलबिहारी वाजपेयी शराश्विनग्रहभास्करमिते ग्वालियरनगरे श्रीमती कृष्णादेवी-कृष्णबिहारी वाजपेयी महाभागयोः पुत्रत्वेन जन्म अलभत । जनता पार्टी सञ्चालिते राज्यशासने सः परराष्ट्र मन्त्री आसीत् । भारतस्य संसदि लोकसभायां सः उत्तमः संसत्पटुः इति सम्मानितः। १९९६ तमे वर्षे १३ दिनानि, १९९८ तमे वर्षे १३ मासान् यावत्, पुनः १९९८ तः - २००४ तमवर्षपर्यन्तं पञ्च वर्षाणि यावच्च सः भरतवर्षस्य प्रधानमन्त्रिपदम् अलङ्कृतवान् । श्रीवाजपेयीमहोदयः ९ वारं लोकसभायां निर्वाचितः दिवारं च राज्यसभायाम् । अयं स्वयमेव एकः विक्रमः । २००९ पर्यन्तं सः लोकसभासदस्यरूपेण कार्यरतः आसीत् । तदनन्तरं कदाचित् अस्वास्थ्यकारणात् सक्रियराजकारणात् निवृत्तः । बाल्यं शिक्षणञ्च अटलबिहारिवाजपेयिमहोदयः १९२४ तमे वर्षे डिसम्बर्मासस्य २५ तमे दिनाङ्के जन्म अलभत । पितुः नाम कृष्णबिहारिवाजपेयी, माता कृष्णादेवी च । पिता विद्यालयशिक्षकः कविश्च आसीत् । अटलबिहारी वाजपेयिमहोदयस्य पितामहः पण्डितश्यामलालवाजपेयी । अटल्महोदयः पदवीशिक्षणं विक्टोरियाकलाशालायां प्राप्तवान् । हिन्दी-आङ्ग्ल-संस्कृतभाषासु अपि पाण्डित्यं प्राप्तवान् । स्नातकोत्तरपदवीं कान्पुरस्य डि ए वि कलाशालातः प्राप्तवान् । तदुत्तरं राष्ट्रियस्वयंसेवकसङ्घं प्रचारकरूपेण प्रविष्टवान् । वीर-अर्जुन पाञ्चजन्य इति पत्रिकाद्वये पत्रकर्तृरूपेण अपि कविरूपेण च कार्यम् अकरोत् । सङ्घस्य अन्ये प्रचारकाः इव ब्रह्मचारिरूपेण तिष्ठन् स्वस्य सम्पूर्णं जीवनं राष्ट्राय समार्पयत् । कान्पुरस्य लक्ष्मीबाईमहाविद्यालयतः स्नातकोत्तरपदवीं प्राप्तवान् । भारतराजनीतिक्षेत्रे बहुकालं यावत् सक्रियः आसीत् । स्नातकोत्तरपदव्याः प्राप्तेः अनन्तरम् १९४२ तमे वर्षे "निर्गच्छ्त भारतात्“(Quit India movement )आन्दोलनसमये भारतीयजनसङ्घस्य संस्थापकः श्यामप्रसादमुखर्जिवर्यस्य निकटवर्ती सन् भारतस्य राजनीतिक्षेत्रे सक्रियः अभवत् । राजनैतिकजीवनम् श्री वाजपेयी महोदयस्य राजनीतेः प्रथमः संपर्कः १९४२ मध्ये जातः । "निर्गच्छ्त भारतात्“ इति आन्दोलनसमये सः गृहीतः (बन्दीकृतः) शीघ्रमेव सः भारतीयजनसंघस्य तदानींतननेतुः श्यामाप्रसाढ् मुखर्जी महोदयस्य निकटवर्ती अनुगामी एवं साहाय्यकः अभवत् । काश्मीरमध्ये काश्मीरेतर भारतीयाभ्यागतान् प्रति हीनः व्यवहारः कृतः इति मत्वा निषेध दर्शनार्थं यदा श्री मुखर्जीमहोदयः १९५३ मध्ये आमरणम् उपोषणं अकरोत् तदा श्री वाजपेयी महोदयः तस्य पार्श्वे (तेन सहैव) विद्यमानः आसीत् । मुखर्जी महोदयस्य उपोषणेन निषेधेन च शतियुद्ध जगति राष्ट्रिय सुरक्षायाः यः केंद्रबिंदुः आसीत् सः समाप्तः विशेषेण च तदा यदा प्रतिवेशी देशः चीनः परमाणुशक्तिधारकः आसीत् । (१९७४ मध्ये यदा भारतः पोखरण इत्यत्र भूतलान्तर्गतं परमाणु परीक्षणं कृतवान् तदैव भारतः षष्ठः परमाणुशक्तिधारकः देशः अभवत् । यद्यपि राष्ट्रिय स्वयंसेवक संधस्योपरि सर्वकारः राजनैतिकप्रहारं क्रुतवनिति १९७९ मध्ये सः (वाजपेयी महोदयः) त्यागपत्रं दत्तवान् तावत्पर्यन्तं एकः अनुभवी नयविशारदः आदरणीयः राजनैतिकः नेता इति सः लब्धप्रतिष्ठः आसीत् । तस्य कार्यकाले १९७७ मध्ये संयुक्तराष्ट्रसंधसय सर्वसाधारण्सभायां हिन्दी भाषायां भाषमाणः सः प्रथमः वक्ता अभवत् । तस्यैव मते सः क्षणः तस्य जीवनस्य अतीव अविस्मरणीयः क्षणः आसीत् । भारतीय जनता पक्षस्य अभ्युदयः जनतापक्ष सर्वकारः अधिककालपर्यन्तं शासनरतः भवितुं न अशक्नोत् । श्री मोरारजीदेसाई महोदयः प्रधानमंत्री पदत्यागमकरोत् । तदनन्तरं जनता पक्षः शीघ्रमेव लयं प्राप्त्ः । संयुक्तसर्वकारस्य निर्वहणार्थं भारतीय जनसंधेन राजनैतिकसंस्थायाः उपयोगः कृतः अपि च जनतापक्षस्य अन्तर्गतैः परश्चरविनाशिभिः कलहैः सः पक्षः अतीव उच्छेषित (श्रान्तः) अभूत । १९८० मध्ये श्री अटलबिहारी वाजपेयीमहोदयः भारतीय जनसंधस्य एवं राष्ट्रिय स्वयं सेवक संधस्य बहुभिः सहचरैः विशेषतया तस्य् दीर्घकालीनाभ्यां निकटवर्तिभ्यां लाल कृष्ण आडवाणी एवं श्री भैरोसिंह शेखावत महोदयाभ्यां सह भारतीय जनता पक्षं स्थापितवान् । श्री वाजपेयी तस्य पक्षस्य प्रथमः अध्यक्षः अभवत् । जनतापक्षस्य सर्वकारस्य अनन्तरं आगतस्य अनुगामिनः कांग्रेस पक्षस्य (कांग्रेस) सर्वकारस्य भारतीय जनता पक्षः तीव्रः निन्दकः आसीत् । सः पक्षः पंजाबराज्ये सिखानां युद्धप्रवृत्तेः विरोधमकरोत् । तथैव राष्ट्रहितं विहाय मुद्धप्रवृत्तिं पोषयते विभजनकारिणे भ्रष्ट्रे राजकारणे श्रीमती इंदिरा गांधी महोदया एव दोषार्हा इति अधोषयत् । नेतुः दारासिंहस्य मते श्री वाजपेयीमहोदयस्तु हिन्दुसिखानाम् मध्ये ऎक्यमानयत् । यदा १९८४ मध्ये प्रधानमंत्री इंदिरा गांधी महोदयायाः हननं तस्याः द्वाभ्यां सुरक्षाकर्मिभ्यां कृता तदा देहलीमध्ये सिखानां प्रति हिंसा आरब्धा । यद्यपि ब्लू स्टार् आपरेशनस्य सः कदापि समर्थकः नासीत् तथापि भारतीय जनतापक्षः हिंसायाः तीव्रः निषेधः अकरोत् । राजधान्यां अस्मिन् बीमत्से (जधन्ये) नरसंहारे ३००० अधिकाः सिखाः हताः । स्वनेतुः मृत्योः प्रतिशोधम् इच्छन्तः ये ईडियन् नैशनल् कांग्रेस अनुगामिनः आसन् तेभ्यः सिखानां संरक्षणं प्रतिपादितवान् इति श्री वाजपेयी महोदयः श्लाधितः । सः सिखानां संरक्षकः इति श्रुतः च । १९८४ निर्वाचने भारतीय जनता पक्षः लोकसभायां केवलं द्वौ सदस्यशेषः आसीत् (केवलं द्वौ सदस्यौ एव अवशिष्टौ ) तथापि भारतीय राजकारणस्य मुख्यप्रवाहे पक्षः सुप्रतिष्ठितः आसीत् एवं च शीघ्रमेव राष्ट्रे सर्वत्र भारतीययुवकान् आकर्षयितुं पक्षस्य संगठनस्य विस्तारं कर्तुं आरभत् । अस्मिन् कालावधौ वाजपेयी महोदयः पक्षस्य अध्यक्षरुपेण केंद्रस्थाने आसीत् संसदि विपक्षस्य नेता च आसीत् । राम जन्मभूमि मन्दिर आन्दोलनस्य भारतीय जनता पक्षः राजनैतिक स्वरः आसीत् । इदम् आन्दोलनं विश्वहिन्दुपरिषद तथा राष्ट्रिय स्वयंसेवकसंघस्य व्यवसायिनां अपक्रममासीत् । अयोध्यायां बाबरी मस्जिदस्थले श्रीराम् मन्दिरं निर्मातुं तेषां मनीषा आसीत् । हिन्दु व्यवसाथिनः इदं स्थलं भगवतः श्रीरामस्य जन्मभूमिः आसीत् इति अमन्यन्त अतः हिन्दुत्वस्य अतिपवित्रं स्थानं भवितुमर्हति इति तेषां मान्यता अभवत् । ६ डिसेम्बर् १९९२ दिवसे विश्वहिंदुपरिषदः भारतीय जनता पक्षस्य व्यवसाथिन संघटित निषेधः भित्त्वा उन्मादमये आक्रमणे परिवर्तितः एवं च मास्जिदवास्तु निर्मलं नाशितम् । आगाभिषु सप्ताहेषु देशे विविध क्षेत्रेषु हिन्दु मुस्लिमानां मध्ये हिंसा तरङ्गाः उद्भूताः सहस्राधिकाः जनाः हताः । विश्वहिन्दु परिषद् बहिष्कृता । विध्वंसस्य प्रोत्साहनं (उत्तेजनं) कृतं इति श्री लालकृष्ण अडवाणि सहिताः भारतीय जनता पक्षस्य बहवः नेतारः कञ्धित्कालं गृहीताः । यद्यपि संवेदनशीलविजयानां राजनीतिकरणं बहुभिः भर्त्सितम् तथापि लक्षाधिकानां पारंपरिकानां हिदूनां समर्थनं पक्षेन प्राप्तम् तथैव राष्ट्रिय महत्त्वमपि । गुजरात तथा महाराष्ट्र राज्ययोः मार्च १९९५ विधानसभा निर्वाचनयोः विजयः , १९९४ मध्ये कर्नाटके निर्वचने उत्तमं प्रदर्शनं भा. ज. पक्षं केंद्रस्थाने प्रत्यस्थापयत् । नो म्बर, १९९५ मध्ये मुम्बय्यां भा. ज. पक्षस्य सत्रे भा.ज.प. अध्यक्षः श्री अडवाणी महोदयः अधोषयत् यत् यदि भा.ज.प. १९९६ मध्ये संसदीयनिर्वाचने विजयी अभविष्यत् तर्हि श्री वाजपेयी महोदयः प्रधानमंत्री अभविष्यत् इति । भारतीयजनसङ्घस्य संस्थापकेषु अन्यतमः वाजपेयिमहोदयः १९६८ तः १९७३ पर्यन्तं जनसङ्घस्य नायकः आसीत् । तदुत्तरं १९५७ तमे वर्षे लोकसाभां प्रत्यपि चितः अभवत् । मोरारजी देसायिसर्वकारे १९७७ तमस्य वर्षस्य मार्च्मासतः १९७९ तमस्य वर्षस्य जुलैमासपर्यन्तं विदेशिमन्त्रिरूपेण कार्यं निरवहत् । १९८० तमे वर्षे जनतापक्षं नूतनतया निर्मिते भारतीयजनतापक्षे लीनम् अकरोत् । भारतीयजनतापक्षस्य नेतृरूपेण १९८० तः १९८४ वर्षपर्यन्तं, १९८६ तः १९९३ वर्षपर्यन्तं, १९९६ तमे वर्षे च कार्यम् अकरोत् । १० लोकसभायाः विरोधपक्षस्य नायकत्वं निरूढवान् । नेहरु महोदयस्य प्रशंसोद्वारः १९५७ मध्ये यदा श्री अटलबिहारी महोदयः प्रथमतः लोकसभायां निर्वाचितः तदा लोकसभायां तस्य प्रथम कार्यकाले तस्य वक्तृत्वकौशलेन जवाहरलाल नेहरूमहोदयः तावान् प्रभावितः यत् सः भविष्यवाणीमवदत् यत् ‘अयं युवकः एकस्मिन् दिने प्रधानमंत्री भवेत् ’ इति । पुनः एकदा प्रधानमंत्री श्री जवाहरलाल नेहरुमहोदयः अभ्यागताङ्ग्लप्रधानमंत्रिणा सह श्री वाजपेयीमहोदयस्य परिचयं कारयन् अवदत् - 'अयं विपक्षस्य नेता सदैव मां निन्दति । परं अहं तास्मिन् उज्ज्वलं भविष्यं पश्यामि ।’ इति । प्रथमकार्यावधिः हिन्दुत्वभावतरङ्गैः १९९० तमे वर्षस्य आदिमभागे भारतीयजनतापक्षेण महती शक्तिः प्राप्ता । १९९६ तमे वर्षे जाते लोकसभानिर्वाचने भारतीयजनतापक्षः बृहत्तमपक्षत्वेन चितं जातम् । तदानीन्तनः राष्ट्रपतिः शङ्करदयालशर्मा सर्वकाररचनाय वाजपेयिमहोदयाय आह्वानम् अयच्छत् । वाजपेयिवर्यः देशस्य ११ तमप्रधानमन्त्रित्वेन प्रतिज्ञां स्व्यकरोत् । किन्तु अन्येषां पक्षाणां समर्थनं न प्राप्तम् इत्यतः बहुत्वस्य प्रदर्शने भारतीयजनतापक्षः विफलः जातः । अतः १३ दिनानाम् अनन्तरं तेन प्रधानमन्त्रिस्थानाय त्यागपत्रं दत्तम् । द्वितीयकार्यावधिः १९९८ तमे जाते लोकसभानिर्वाचने अपि भारतीयजनतापक्षः बहुत्वं प्राप्नोत् । अस्मिन् अवसरे बहवः रजकीयपक्षाः मिलित्वा 'राष्ट्रियजनतान्त्रिकमैत्रिकूटम्' आरचयन् । १९९८ तमे वर्षे अक्टोबर्मासस्य १३ दिनाङ्के द्वितीयवारं प्रधानमन्त्रिस्थानम् अलङ्कृतवान् अयम् । १३ मासानाम् अनन्तरं जयललितायाः नायकत्वे ए ऐ ए डि एम् के पक्षः समर्थनं प्रतिस्व्यकरोत् इत्यतः सर्वकारः एकस्मात् अङ्कात् बहुत्वच्युतः जातः । कवित्त्वम् वाजपेयिमहोदयः न केवलं नेता अपि तु कविः । हिन्दीभाषाया तेन अनेकाः कविताः रचिताः । एतस्य २१ कवितानां सङ्कलनम् आङ्ग्लभाषायामपि Twenty-One Poems इति नाम्ना अनूदितम् । २००५ तमे वर्षे राजनैतिकक्षेत्रात् निवृत्तः जातः । अनेन नैके ग्रन्थाः आरचिताः । १९९२ तमे वर्षे पद्मविभूषणप्रशस्तिः, १९९४ तमे वर्षे लोकमान्यतिलकप्रशस्तिः इत्याद्याः तेन प्राप्ताः । अन्यानि श्रेष्ठकार्याणि परमाणुस्फोटकपरीक्षणम् मे १७७८ मध्ये भारतः राजस्थानास्थिते पोखरणक्षेत्रे भूतलान्तरीतं (भूगर्भन्तर्गतं) पञ्च परमाणु परीक्षणानि स्वस्य अधिकारावधौ सः कृतवान् । एतैः पञ्च परीक्षणैः सर्वं जगत् स्तब्धं आश्वर्यचकितं चाभवन् । तदानीं सर्वकारः एक मासं यावदेव प्रशासनरतः आसीत्, अयं विशेषः । रशीया फ्रान्स देशौ स्वसंरक्षणर्थं परमाणुशक्तेः धारणस्य भारतस्य अधिकारस्य अनुमोदनं कृतवन्तौ । परम् अमेरिका, कनडा, जपान, ब्रिटेन एवञ्च यूरोपीयदेशैः भारताय युद्धसामग्र्याः विक्रयणस्योपरि, प्रतिबन्धाः निक्षिप्ताः । भारतपाकिस्थानयोः सम्बन्धसेतुरूपेण तेन लाहोर्-लोकयानसेवा आरब्धा । १५ सहस्रकिलोमीटर्मितः 'सुवर्णचतुष्पथ'नामकस्य राष्ट्रियमुख्यमार्गस्य निर्माणम् अल्पे समये एव यत् समापितं तत् असामान्यं वर्तते । प्रधानमन्त्रिग्रामसडक्योजनायाः अनुष्ठानद्वारा प्रतिग्रामं मार्गकल्पनाय व्यवस्था कृता । 'सर्वशिक्षाभियान'द्वारा सर्वः अपि अक्षरज्ञः स्यात् इत्येषः तस्य प्रयत्नः तस्य दूरदृष्टियुतं चिन्तनं द्योतयति । भारतस्य राजनैतिकनायकेषु अतिश्रेष्ठः, गौरवान्वितः नायकमणिः इति राजनैतिकविरोधिभिः अपि अभिज्ञातः अस्ति अटलबिहारी वाजपेयी । १९७७ तमे वर्षे जनतासङ्घस्य सर्वकारे विदेशाङ्गसचिवरूपेण चितः सः अमेरिकासंसत्सदने हिन्दीभाषया भाषणम् अकरोत् इत्येषः विशेषः । पुरस्काराः 1992,पद्मविभूषणप्रशस्तिः 1993, कानपुरविश्वविद्यालयात् डि लिट् 1994, लोकमान्यतिलकप्रशस्तिः 1994, Best Parliamentarian Award 1994, Bharat Ratna Pandit Govind Vallabh Pant Award 2014, भरतरत्नकृते नामितम् कृतयः सामाजिक्यः राजनैतिक्यः Nayi chunauti, naya avasara (Hindi Edition). (2002). ISBN 978-81-7016-501-9. India's Perspectives on ASEAN and the Asia-Pacific Region. (2003). ISBN 978-981-230-172-7. NEW DIMENSIONS OF INDIA'S FOREIGN POLICY. (1979). Decisive days. (1999). When will atrocities on Harijans stop?: A.B. Vajpayee's speech in Rajya Sabha. (1988). Heal the wounds: Vajpayee's appeal on Assam tragedy to the parliament. (1983). National integration. (1961). Sakti se santi. (1999). Rajaniti ki rapatili rahem. (1997). Vicara-bindu (Hindi Edition). (2000). ISBN 978-81-7016-475-3. Bindu-bindu vicara. (1997). Kucha lekha, kucha bhashana. (1996). Back to square one. (1998). Dynamics of an open society. (1977). Na dainyam na palayanam (Hindi Edition). (1998). Bindu-bindu vicara (Hindi Edition). (1997). Kucha lekha, kucha bhashana (Hindi Edition). (1996). Sekyularavada: Bharatiya parikalpana (Da. Rajendra Prasada Smaraka vyakhyanamala). (1996). आत्मचरितम् Atal Bihari Vajpayee, meri samsadiya yatra (Hindi Edition). (1999). ISBN 978-81-7315-281-8. Four decades in parliament. (1996). Atala Bihari Vajpayee, samsada mem tina dasaka. (1992). Pradhanamantri Atala Bihari Vajapeyi, chune hue bhashana. (2000). Values, vision & verses of Vajpayee: India's man of destiny. (2001). India's foreign policy: New dimensions. (1977). Assam problem: Repression no solution. (1981). Suvasita pushpa: Atala Bihari Vajapeyi ke sreshtatama bhashana. (1997). A" पद्यासाहित्यम् Twenty-One Poems. (2003). ISBN 978-0-670-04917-2. Kya khoya kya paya: Atala Vihari Vajapeyi, vyaktitva aura kavitaem (Hindi Edition). (1999). ISBN 978-81-7028-335-5. Meri ikyavana kavitaem. (1995). Meri ikyavana kavitaem (Hindi Edition). (1995). Sreshtha kabita. (1997). Nayi Disha - an album with Jagjit Singh (1999) Samvedna - an album with Jagjit Singh (2002) भाषणानि Prime Minister Atal Bihari Vajpayee, selected speeches. (2000). ISBN 978-81-230-0834-9. President's addresses, 1980-1986. (2000). Presidential address. (1986). Presidential address: Bharatiya Pratinidhi Sabha session, Bhagalpur (Bihar), 5 6 & 7 May 1972. (1972). Atal Bihari Vajpayee and Pokhran Test. आधाराः In India's Spotlight, He Was Both Director and Audience - NYTimes अग्रिमाध्ययनाय L.K. Advani. My Country My Life. (2008). ISBN 978-81-291-1363-4. M.P. Kamal. Bateshwar to Prime Minister House - An Interesting Description of Different Aspects of Atalji's . (2003). ISBN 978-81-7604-600-8. G.N.S. Raghavan. New Era in the Indian Polity, A Study of Atal Bihari Vajpayee and the BJP. (1996). ISBN 978-81-212-0539-9. P. R Trivedi. Atal Bihari Vajpayee: The man India needs : the most appropriate leader for the twentyfirst century. (2000). ISBN 978-81-7696-001-4. Sujata K. Dass. Atal Bihari Vajpayee. (2004). ISBN 978-81-7835-277-0. Chandrika Prasad Sharma. Poet politician Atal Bihari Vajpayee: A biography. (1998). ASIN: B0006FD11E. Sheila Vazirani. Atal Bihari Vajpayee; profile & personal views (Know thy leaders). (1967). ASIN: B0006FFBV2. Dr. C.P. Thakur. India Under Atal Behari Vajpayee: The BJP Era.(1999). ISBN 978-81-7476-250-4 Sita Ram Sharma. Prime Minister Atal Behari Vajpayee: Commitment to power. (1998). ISBN 978-81-85809-24-3. Bhagwat S. Goyal Values, Vision & Verses of Vajpayee: India's Man of Destiny 2001 Srijan Prakashan R-6/233 Rajnagar Ghaziabad 201002 ISBN 81-87996-00-5. Darshan Singh. Atal Behari Vajpayee: The arch of India. (2001). ISBN 978-81-86405-25-3. Yogesh Atal. Mandate for political transition: Reemergence of Vaypayee. (2000). ASIN: B0006FEIHA. Sujata K. Das. Atal Bihari Vajpayee. (2004). ISBN 978-81-7835-277-0. टिप्पणी बाह्यशृङ्खलाः Profile Govt. of India Profile at BBC News Annotated Bibliography for Atal Bihari Vajpayee from the Alsos Digital Library for Nuclear Issues Atal Bihari Vajpayee collected news and commentary at The Times of India Complete List of Poems by Atala Bihari Bajpai अटलजी की रचनाएँ BJP website A. B. Vajpayee at BJP leaders, India Atalji's life journey poems and songs collection Read few poems of Atal Bihari Vajpayee in Hindi Script भारतीयजनतापक्षस्य प्रधानमन्त्रिणः हिन्दीकवयः भारतीयजनतापक्षस्य नेतारः पद्मविभूषणप्रशस्तिभाजः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १९२४ जननम् २०१८ मरणम्

846

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%20%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80

इन्दिरा गान्धी

इन्दिरा प्रियदर्शिनी गान्धी (१९१७-१९९३) प्रयागे जाता । पठितुं सा गुरुदेवरवीन्द्रनाथ ठाकुरस्य शान्तिनिकेतन विद्यापीठम् अगच्छत् । ततः युरोपमहाद्वीपं गतवती । सा भारतस्य प्रधानमन्त्रिणी आसीत् । भारतदेशे सा एका एव महिला वित्‍तमन्त्रालये प्रमुखमन्त्रिपदं भूषितवती । तस्‍या: शासनकाले भारतदेशे प्रथमम् अण्वस्‍त्रपरीक्षणं कृतम् । इयं १९६६ तमात् वर्षात् १९७७ तमवर्षपर्यन्तं त्रिवारं भारतस्य प्रधानमन्त्रिणी आसीत् । तदनन्तरं १९८० तम वर्षतः १९८४ तस्याः हत्याकाण्डपर्यन्तं मन्त्री आसीत् । सा आहत्य १५ वर्षकालं प्रधानमन्त्रीस्थानं समलङ्करोत् । सा भारतस्य प्रथमा महिला प्रधानमन्त्री आसीत् इदानीमपि तत्स्थानं रिकतमेवास्ति । एतस्याः मोहनदासगान्धीमहाभागस्य च सम्बन्धः एव नास्ति । एषा प्रभावीनेहरुकुले जाता प्रबलराजनैतिकवातावरणे वर्धिता च । मोतिलालनेहरु अस्याः पितामहः । भारतीय स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामस्य प्रमुखः आसीत् सः । स्वतन्त्रभारतस्य प्रधानमन्त्री जवहरलालनेहरु एव अस्याः पिता । १९४१ तमे वर्षे आक्सफर्डतः. भारतं प्रति आगत्य एषा भारतीयस्वातन्त्रसंग्रामे पात्रम् ऊढवती । १९५० तमे वर्षे प्रथमप्रधानमन्त्री तस्य पिता यदा आसीत् तदा एषा तस्य वैयक्तिकसहायिका भूत्वा सेवां कृतवती । १९६४ तमे वर्षे तस्याः पिता दिवङ्गतः । भारतस्य राष्ट्रपतिना एतस्याः राज्यसभासदस्यत्वं प्राप्तम् । ततः वार्ताप्रसारमन्त्रिपदवीं लालबहादूरशास्त्रीसचिवालये प्राप्तम् ।सा सहस्राब्दे: महिला(Woman of the Millennium) इति बी बी सी संस्थया प्रशस्तिः दत्ता आसीत् । शास्त्रिमहोदयस्य निधनं तु अनिरीक्षितमासीत् । ततः इन्दिरागान्धी प्रधानमन्त्री अभूत् । एनाम् एतत्पदव्यां स्थापयितुं काङ्ग्रेसपक्षस्य अध्यक्षः कापरमहाभागस्य एव मुख्यप्रात्रमस्ति । सा जनानुरागी भूत्वा सिद्धान्तस्थापनं कृतवती । सा निर्वाचने विजयं प्राप्य स्वसामर्थ्यं प्रदर्शितवती । सा कृषिकार्यार्थं कृषिकान् प्रोत्साहितवती । १९७१ तमे वर्षे जाते भारतपाकिस्थानयोः युद्धे भारतेन निर्णायकः विजयः प्राप्तः । तदा इन्दिरा प्रधानी आसीत् । परन्तु तस्मिन् सन्दर्भे भारते असुरक्षितता सर्वत्र कोलाहलमयवातावरणं च आसीत् । तदा सा देशे आपत्कालिकीं परिस्थितिं धोषितवती । दीर्धकालीनं निरङ्कुशप्रभुत्वम् आसीत् तस्याः । अतः पूर्वं कदापि अपजयमेव न दृष्टवता कांग्रेस्पक्षेण १९७७ तमे वर्षे सार्वत्रिकनिर्वाचने पराभवः प्राप्तः । पुनः १९८० तमे वर्षे काङ्ग्रेस्पक्षेण अधिकारः प्राप्रः । पुनः इन्दिरा एव आगतवती॥ १९८४ तमे वर्षे जून्मासे नेक्स्लेट्स् जनानां बन्धनं कर्तुम् इन्दिरा सिक्कजनानां पवित्रं स्थलं स्वर्णमन्दिरं प्रवेष्टुम् आदिदेश । एतत् सिक्कजनानां महतः क्रोधस्य कारणं जातम् । तस्मात् १९८४ तमे वर्षे अक्टोबर् मासस्य ३१ तमे दिनाङ्के तस्याः हननं कृतम् । प्रारम्भिकजीवनम् इन्दिरा नेहरुगान्धी १९१७ तमे वर्षे नवेम्बर् मासे १९ दिनाङ्के पण्डितजवहरलाल नेहरु तथा कमलानेहरु दम्पत्योः पुत्रीरूपेण जन्म प्राप्नोत् । सा एकमात्रपुत्री आसीत् । नेहरु महोदयस्य काश्मीरपाण्डितकुलम् । यदा इन्दिरा जाता तदा पितामहः मोतिलाः तथा पिता जवहरलालनेहरु उभौ अपि राजकीयनेतारौ आस्ताम् । बाल्ये गृहे तीव्रराजनैतिकवातावरणम् आसीत् । एतस्याः पिता स्वात्मचरित्रं 'टुवर्डस् फ्रीडम्’ इति पुस्तके एवं उल्लिखितवान् अस्ति - 'यदा अहं कारागृहे आसम् तदा आरक्षकः पुनः पुनः गृहमागत्य सर्वकारेण दापितस्य शुल्कस्य निमित्तं पीठोपकरणानि स्वीकृत्य गच्छन्ति स्म । ममपुत्री चतुर्वर्षीया एतत् दृष्ट्वा खिन्ना भूता बहु असन्तोषं प्रकटितवती । आरक्षकां प्रति अवरोधः यः दर्शितः तया तत् दर्शयति यत् दृष्टं प्रायः तस्याः मनसि आरक्षकाणां व्यवस्थायां विभिन्ना द्दष्टिः एव जायते इति मम खेदः" । इन्दिरा युवकानां युवतीनां कृते वानरसेना्-आन्दोलनं प्रारब्धवती । तत् भारतीयस्वातन्त्र्यसंग्रामे मुख्यपात्रम् आवहत । एतेन भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस् पक्षे सूक्ष्म समाचाराणं प्रकटनं निर्बान्धितविचाराणां प्रकटनम् इत्यादि कार्यद्वारा साहाय्यमभवत् । ध्वजपथसञ्चलनं तथा आन्दोलनानि तत्र तत्र अभवन् । शालास्यूते एव प्रमुखकार्यक्रमाणां कार्यसूची पितृगृहात् आरक्षकद्वारा एव रहसि इन्दिरा प्रेषितवती । एवमेव १९३० तमवर्षस्य क्रान्तेः एतदेव मूलस्रोतः अभवत् । यूरोपदेशे विद्याभ्यासः इन्दिरायाः माता कमलनेहरु दायरोगेण पीडिता आसीत् । कथञ्चित् चिरकालात् दुःखम् अनुभूथ १९३६ तमे वर्षे सा दिवङ्गता । तदा इन्दिरा अष्टादवर्षीया आसीत् । सा यदा इङ्ग्लेण्डमध्ये आक्सफर्डविद्यालये सोमरविल्लेकलाशालायां १९३० तमे वर्षे पठन्ती आसीत् तदा लण्डन्मूलस्य तीव्रगमी स्वातन्त्रपम् 'इण्डियालीग्’ इत्यस्य सदस्या आसीत् । १९४० तमे वर्षे प्रारम्भिकदिनेषु इन्दिरा श्वासकोशरोगपीडिता भूत्वा तस्य निवारणार्थं स्विट्सर्लण्ड्देशे गृहे अवसत् । तदा सा दीर्धं पत्रं पित्रे लिखन्ती आसीत् पितृपुत्र्योः मध्ये राजनैतिकी चर्चा पत्रद्वारा चलदासीत् । यदा सा युरोप्खण्डे आसीत् तदा क्रियाशीलं फार्सीतरुणं फिरोजगान्धिं दृष्टवती सः मोहनदासगान्धेः दत्तकपुत्रः । तयोः सम्पर्कः गाढः जातः । यतः सोऽपि कुटुम्बसदस्यः इवासीत् । फिरोजगान्धिना साकं विवाहः इन्दिरा फिरोज भारतं प्रति यदा आगतौ तदा तयोः प्रीतिः परस्परमासीत् । वैद्यस्य सूचनामपि उल्लङ्घ्य परिणेतुमैच्छत् । फिरोजस्य सरलमनोभावः हास्यप्रज्ञा आत्मविश्वासश्च इन्दिराम् आकर्षत् । नेहरु एतावत् शीघ्रं तस्याः विवाहं कर्तुं नेच्छति स्म । तदर्थं तन्निवारणाय महात्मागान्धिम् आश्रितवान् । एतत्सर्वं व्यर्थमभवत् । १९४२ तमे वर्षे मार्च-मासे तयोः विवाहः हैन्दवरीत्या समभवत्. । फिरोज इन्दिरा च भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस् पक्षस्य सदस्यौ आस्ताम् । १९०४ तमे वर्षे सञ्जाते भारतात् निर्गच्छ इत्येतस्मिन् आन्दोलने द्वावपि भाम् ऊढ्वा कारागृहं गतवन्तौ । स्वातन्त्र्यानन्तरं फिरोज निर्वाचने भाड्म् ऊढवान् उत्तरप्रदेशी संसत्सदस्यः अभवत् । तयोः पुत्रद्वयं राजीवः, सञ्जीवश्च । गच्छता कालेन तयोः मध्ये भिन्नाभिप्रायाः अधिकाः जाताः । विच्छेदनपर्यन्तमागतम् परन्तु तावता एव फिरोजस्य अस्वास्थ्यकारणतः तत् स्थगितम् । फिरोजस्य मरणं १९६० तमे वर्षे सेप्टेम्बरमासे अभवत् तावत्पर्यन्तं द्वावपि एकत्र सम्यक् कालं यापितवन्तौ । भारतीयराष्ट्रियकांग्रेस्पक्षस्य अध्यक्षा १९५९ तथा १९६० तमे वर्षे भारतीयराष्ट्रियकांग्रेस्पक्षे अध्यक्षारूपेण निर्वाचिता जाता । अधिकारावधौ घटानाविशेषाः किमपि नासन् । स्वपितुः कार्यकारी समितिमुख्यस्था भूत्वा कार्यं कृतवती । नेहरु स्वजनपक्षपातं विरुध्य कार्यं करोति स्म । गान्धी १९६२ तमस्य निर्वाचने भागं न ऊढवती । वार्ताप्रसारमन्त्री १९६४ तमे वर्षे मे २७ तमे दिनाङ्के नेहरु दिवंगतः । नूतनप्रधानमन्त्रिणः लालबहाद्धूरशास्त्री महोदयस्य आग्रहेण इन्दिरा निर्वाचने भागं गृहीतवती सर्वकारं च प्रविषृवती । सा वार्ताप्रसारमन्त्रीणी अभवत् । यदा हिन्दी राष्ट्रभाषात्वेन उदघोषिता तदा तमिलुनाडु राज्ये कोलाहलः जातः । तस्मिन्नवसरे तमिलुनाडु राज्यस्य राजधानी मद्रासनगरं इन्दिरा गतवती । तत्र प्रमुखान् दृष्ट्वा तैः साकं चर्चां कृत्वा तेषां कोपशमनं कृतवती । कोलाहलकारणतः यत्र यत्र नष्टानि जातानि तत्र पुननिर्माणकार्यं स्वयं कारितवती । एतस्याः राजनैतिककलाकौशलं व्यक्तित्वनैपुण्यं च श्लाधनीयमासीत् । टिप्पणी बाह्यसम्पर्कतन्तु इन्दिरा गान्धी इन्दिरा गान्धी काङ्ग्रेस्-पक्षस्य नेतारः भारतरत्नपुरस्कारभाजः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १९१७ जननम् १९८४ मरणम्

847

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A5%80%20%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%88

मोरारजी देसाई

मोरारजी देसाई (१८९६तः१९९५पर्यन्तम्),गुजरातराज्ये भडेली इत्यत्र जात: । स: १९७७तमवर्षात् १९७९तमवर्षपर्यन्तं भारतस्य प्रधानमन्त्री आसीत् । जातीयता अस्माकं राष्ट्रेण प्राप्तः शापः । बाल्यं शिक्षणं च प्रकृतिचिकित्सायाम् अधिकम् आसक्तिमान्, अप्रतिमः स्वातन्त्र्ययोद्धा 'मोरारजी देसायी’ । एषः १८९६तमवर्षस्य फ़ेब्रुवरीमासे २९ दिनाङ्के गुजरातराज्यस्य भडेली ग्रामे जन्म प्राप्तवान् । चतुर्षु वर्षेषु आगच्छति आङ्ग्ल -लीप् इयर् वर्षे एतस्य जन्मदिनम् भवति । मोरार्जेः पिता रामचोडजी देसायी गुजराती अनाविल् ब्राह्मणः । एतस्य पूर्वजाः पेश्वे आस्थाने देसायीरूपेण कार्यं कृतवन्तः इति एतेषां वंशस्य नाम देसायी इति अभवत् । मोरारजी देसायीवर्यस्य लघु वयसि एव देशभक्तिः बहु आसीत् । यदा सः 'बुल्सारिया भाय् अनाय भाय्’ माध्यमिक शालायां पठन् आसीत्, तदा एव अस्माकं देशः परकीयानां शासने अस्ति इति ज्ञातवान् आसीत् । दशम कक्षां समाप्य भावनगरमहारजस्य साहाय्येन महाविद्यालये पठितुं मुम्बयीनगरं गतवान् । क्रीडाव्यायामयोः कारणतः एषः सदृढः अभवत् । टेन्निस् एतस्य प्रीतेः क्रीडा आसीत् । १९१५ तमे वर्षे कोलकतायां यत्र काङ्ग्रेस् अधिवेशनम् अभवत् तत्र एषः स्वयंसेवकः भूत्वा कार्यं कृतवान् । तत्र महात्मा गान्धिं दृष्ट्वा प्रभावितः अभवत् । 'स्वराज्यं मम जन्मसिद्धः अधिकारः’ इति उक्तवान् बालगङ्गाधरतिलकः अपि मोरार्जीवर्यस्य देशभक्तिवर्धने कारणीभूतः अभवत् । वृत्तिजीवनम् मोरारजी बि. ए. परीक्षायां प्रथमश्रेण्याम् उत्तीर्णः अभवत् । मुम्बयीप्रान्तस्य सिविल् सर्वीस् करविभागं प्रति आवेदनापत्रं दत्त्वा १९१८ तमे वर्षे अहमदाबादस्य तात्कालिक डेप्युटी कलेक्टर् इति नियुक्तः अभवत् । यदा १९१९ तः १९३० पर्यन्तम् अस्मिन् कार्ये आसीत् तदा एकसहस्र क्रिमिनल्-व्यवहाराणां विचारणं कृत्वा निर्णयं दत्तवान् । सर्वकारीय-उद्योगे स्थित्वा अपि मोरारजीवर्यस्य देशभक्तिः सदा जागरिता एव आसीत् । गान्धिमहोदयस्य विचाराः एतस्मै बहु रोचन्ते स्म । १९३१ तमे वर्षे उद्योगस्य कृते त्यागपत्रं दत्तवान् । हिन्दु - मुस्लिम् जनानां कोलाहलः, गान्धिमहाभागस्य लवणसत्याग्रहः, च सर्वकारस्य विरुद्धं लेखनं लेखितुं मोरार्जीमहोदयस्य मनसि प्रेरणां दत्तवन्तौ । एतदेव तस्य त्यागपत्रदाने कारणीभूतम् अभवत् । स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामे भागः यदा सर्वकारस्य उद्योगस्य त्यागं कृतवान्, तदा तस्य पूर्णसमयं देशसेवानिमित्तमेव अभवत् । स्वातन्त्र्यसङ्ग्रामे भागं गृहीत्वा देशाय स्वातन्त्रसम्पादनमेव मोरारजीवर्यस्य लक्ष्यमासीत् । षड्वारम् एतस्य बन्धनम् अभवत् । सामान्यतया सप्तवर्षं कारागृहे आसीत् । एतस्य पत्नी गजराबेन् अपि एकवारं कारागृहवासम् अनुभूतवती । १९३५तमवर्षस्य इन्डिया एक्ट् अनुगुणं काङ्ग्रेस् पक्षः निर्वाचने षट्सु प्रान्तेषु जयं प्राप्य सर्वकारम् अरचयत् । १९३७ तमे वर्षे बाळासाहेबखेरः काङ्ग्रेस्पक्षस्य मन्त्री अभवत् । मोरार्जिमहोदयः रवेरसम्पुटे करविभागस्य मन्त्रिरूपेण राजकीयं प्रविष्टवान् । १९४२ तमे वर्षे क्विट् इन्डिया आन्दोलने भागं गृहितवान् इत्यतः एतं बन्धयित्वा येरवडाकारागृहे स्थापितम् । मुख्यमन्त्रिरूपेण मोरारजी १९३९ तमवर्षतः १९४५ तमवर्षपर्यन्तं प्रचलिते द्वितियमहायुद्धस्य समाप्तेः अनन्तरं मोरार्जीदेसायी महोदयः मुम्बय्याः मुख्यमन्त्री अभवत् । तस्य शासने सः प्रान्तः उत्तमप्रगतिं प्राप्नोत् । १९३७ तमे वर्षे एषः सुरानिरोधं कर्तुम् उत्साहं दर्शितवान् । तदा सर्वकारः अहमदाबाद्-मुम्बयीनगरयोः सुरानिरोधशासनम् आनेतुं निर्णयं कृतवान् । यदा एषः मुम्बयी- मुख्यमन्त्री आसीत् तदा मुम्बयीनगरे सर्वत्र सुरानिरोधशासनम् आनीतवान्। मोरार्जीमहोदयः द्वादशवर्षाणि यावत् गुजरातराज्यस्य मुख्यमन्त्री आसीत् । १९५६ तमे वर्षे महागुजरात् निर्माणनिमित्तं यत् आन्दोलनं प्रवृत्तं तस्य अवरोधं कर्तुम् उपवासं कृतवान् । तदा अपि गान्धिमार्गम् अनुसृतवान् । १९६७ तमे वर्षे श्रीमती इन्दिरा गान्धिः एतम् उपप्रधानमन्त्रीस्थाने नियुक्तवती । १९७५ तमे वर्षे यदा आपत्कालः घोषितः तदा (जून् २६) भद्रताशासनानुसारं देसायीमहोदयं बद्धवन्तः । लोकनायकः जयप्रकाशनारायाणम् अपि बद्धवन्तः । १९ मासान् यावत् देसायीमहोदयः कारागृहवासम् अनुभूतवान् । कारागृहे सरलजीवनम् आचरितवान् एषः मितभोजनं कृत्वा रामचरितमानसं, तुलसीरामायणं, भगवद्गीताम् अन्यधर्मग्रन्थान् च पठति स्म । १९७७ तमे वर्षे जनवरी मासस्य १९ दिनाङ्के एतस्य, तथा अन्येषां च कारागृहतः विमोचनम् अभवत् । प्रधानमन्त्रिरूपेण मोरारजी तस्मिन्नेव वर्षे मार्चमासे लोकसभायाः निर्वचनमासीत् । कारागृहतः विमोचनं येषाम् अभवत् ते (विरोधपक्षीयजनाः) निर्वाचने काङ्ग्रेस्पक्षेण सह प्रतिस्पर्धयितुं १९७७ तमे वर्षे फ़ेब्रवरी १० दिनाङ्के 'जनतापक्ष' इति एकं नूतनं पक्षं रचितवन्तः । निर्वचने जनतापक्षः अत्यधिकबहुमतं प्राप्य काङ्ग्रेसेतर सर्वकारः आगतः । तदा मोरार्जीमहाभागः प्रधानमन्त्री अभवत् । एषः भारतस्य चतुर्थः प्रधानमन्त्री । तदा एतस्य वयः द्व्यशीतिवर्षाणि । तथापि एतस्य शरीरशक्तिः ज्ञापकशक्तिः च सम्यगेव आसीत् । यस्मिन् समये एषः प्रधानमन्त्री आसीत् तस्मिन् समये इन्दिरागान्ध्ईमहोदयया परिष्कृतं स्वातन्त्र्यापहरणशासननियमं स्थगयित्वा जनस्वातन्त्र्यं पत्रिकास्वातन्त्र्यं पुनः प्रचलने आनीतवान् । एतस्मिन् काले मुक्तविपणीषु आवश्यकवस्तुनां सरलतया प्राप्त्यर्थं व्यवस्थां कृतवान् । गान्धिवादम् अक्षरशः पालयन् एषः यदि कश्चित् सचिवः भ्रष्टाचारे भवति तर्हि तं निःसङ्कोचेन विचारयितुम् आदिशति स्म । अतः एतस्य विषये बहुनायकानाम् असमाधाननम् आसीत् । अतः परिस्थितिः विपरीता जाता १९७९ तमे वर्षे जुलै १५ दिनाङ्के एषः प्रधानमन्रीे स्थानं त्यक्त्वा राजकीयनिवृत्तीं स्वीकृतवान् । व्यक्तित्वम् मोरार्जीमहभागः महात्मागान्धेः निकटः आसीत् । अतः एतस्य व्यक्तित्वम् असाधारणं जातमासीत् । 'भयम् एव हिंसायाः मूलम्’ इति विश्वसितवान् आसीत् । भगवद्गीतायाः अन्तरार्थं सम्यक् ज्ञातवान् एषः कदापि कोपं न करोति स्म । शान्तचित्तं जितेन्द्रियस्य लक्षणम् इति ज्ञातवानासीत् । एषः शास्त्रीयसङ्गीतप्रियः आसीत् । मोरार्जीमहोदयः कदापि श्लाघनं न इच्छति स्म । १९९१ तमे वर्षस्य भारतसर्वकारस्य भारतरत्नप्रशस्तिः एतस्मै दत्ता । प्रशस्तिः तस्य इष्टा नासीत् । एतया प्रशस्त्या सः खेदं वा आनन्दं वा न प्रदर्शितवान् । १९९४ तमे वर्षे जनवरी मासे षिक्यागो देशस्य न्याषनल् फ़ेडरेशन् आफ़् इन्डियन् असोसिएषन् संस्था एतस्मै गान्धिप्रशस्तीं दत्त्वा गौरवं प्रदर्शितवती । पाकिस्थानसर्वकारः अपि स्वस्य अत्युन्नतां 'निशान् - ए - पाकिस्थान' प्रशस्तिम् एतस्मै अददात् । एषा प्रशस्तिः मोरार्जीमहोदयस्य अधिकारावधौ पाकिस्थानेन सह उत्तमसम्बन्धस्य रक्षणार्थं दत्ता । लेखकः मोरारजी देसायीवर्यः उत्तमः लेखकः आसीत् । प्रकृतिचिकित्सायाः विषये एषः 'नेचर् क्यूर्’ इति एकं पुस्तकं लिखितवान् । स्वस्य जीवनमेव अधिकृत्य 'दि स्टोरी आफ़् मै लाइफ़्’ इति त्रयाणां सम्पुटानां ग्रन्थः बहु जनप्रियः अभवत् । केवलं शाखाहारी एषः उपवासेन बहु रोगाः निवारयितुं शक्याः इति विश्वसितवान् आसीत् । भगवद्गीतामहाभारतयोः विषये त्रीणि पुस्तकानि रचितवान् । निसर्गचिकित्सायां विश्वासवान् स्वमूत्रपानचिकित्सया नवनवतिवर्षपूर्णं जीवनं समाप्य १९९५ तमे वर्षे दिवङ्गतः । टिप्पणी गुजरातराज्यस्य व्यक्तयः भारतीयराजनेतारः जनतादलस्य प्रधानमन्त्रिणः बाह्यानुबन्धः योजनीयः परिशीलनीयानि भारतरत्नपुरस्कारभाजः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १८९६ जननम् १९९५ मरणम्

848

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BF%E0%A4%83

राजीवगान्धिः

राजीवगान्धी (१९४४-१९९१) मुम्बयीनगरे जातः। पठितुं सः इङ्ग्लेण्डदेशं गतवान्‌। तद्पश्चात्‌ सः विमान-चालकः अभवत्‌। सः इटली देशस्य सोनिया गान्धीं परिणीतवान्‌। स: १९८४-१९८९तमे वर्षे भारतस्य प्रधान मन्त्री आसीत्‌ । सम्बद्धविषया: नेहरू-गान्धी परिवार: भारतस्य प्रधानमन्त्री बाह्यसम्पर्कतन्तुः Profile at PMO website समाजसम्बद्धाः स्टब्स् भारतरत्नपुरस्कारभाजः काङ्ग्रेस्-पक्षस्य नेतारः‎ सर्वे अपूर्णलेखाः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १९४४ जननम् १९९१ मरणम्

851

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%B2%20%E0%A4%AC%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%B0%20%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80

लाल बहादूर शास्त्री

पूर्वजीवनम् पूर्वम् आङ्लशासिते भारतदेशे, संयुक्तप्रान्तेषु,[[मुघल्-सराई|मुघल्-सराई इत्यत्र दम्पती शारदा श्रीवास्तवप्रसादः रामदुलारी च आस्ताम् । तयोः पुत्रः लालबहादूरः १९०४ तमे वर्षे अक्टोबर्मासस्य २ दिनाङ्के जन्म प्राप्तवान् । श्रीमान् शारदाप्रसादः आदौ विद्यालये शिक्षकः आसीत् । अनन्तरम् अलाहाबादे राजस्वकार्यालये सः लिपिकारः अभवत् । यदा शिशुः त्रिमासीयः आसीत् तदा सः मातुः अङ्कात् च्युतः सन् गङ्गानद्याः तीरे कस्यापि गोपालकस्य कण्डोले पतितः । सन्तानहीनः सः गोपालकः अयं देवस्य प्रसादः इति मत्वा तं शिशुं स्वगृहम् अनयत् । लालबहादूरस्य पितरौ आरक्षककार्यालये अभियोगम् अकुरुताम् । रक्षकाश्च तं शिशुम् अन्विष्य तयोः कृते प्रत्यर्पयन् । यदा सः सार्धैकवर्षीयः जातः तदा तस्य पिता दिवङ्गतः । तस्य माता तं भगिनीभ्यां सह पितुः गृहं नीत्वा तत्रैव अवसत् । दशवर्षपर्यन्तं लालबहादूरः स्वमातामहस्य हजारीलालमहोदयस्य गृहे न्यवसत् । मुघल-सराई मध्ये सः चतुर्थकक्ष्यापर्यन्तम् अपठत् । अग्रिमाध्ययनाय सः वारणासीम् अगच्छत् । तत्र सः मातुलेन सह न्यवसत् । हरिश्चन्द्र-उच्च-पाठशालां प्राविशत् च । एकदा वाराणस्यां गङ्गायाः अपरतीरे स्थितं प्रदर्शनं द्रष्टुं सः मित्रैः सह अगच्छत् । ततः गृहं प्रतिनिवर्तितुं धनाभावकारणतः नौकाशुल्कं दातुम् असमर्थः . मित्रेभ्यः धनं याचितुं न इच्छन् सः नद्यां कूर्दित्वा अपरतीरं प्राप्तवान् । बाल्यकाले पुस्तकपठनं तस्मै रोचते स्म । गुरुनानकस्य श्र्लोकेषु तस्य महती अभिरुचिः आसीत् । भारतीयराष्ट्रवादी, समाजशोधकः स्वतंत्रतासेनानी बालगङ्गाधरतिलकः तस्य दृष्ट्या पूजार्हः आसीत् । तन्मध्ये वाराणस्यां गान्धिमहात्मनः वचनेभ्यः नितरां प्रभावितः सः आत्मनः जीवितं राष्ट्रसौवायै समर्पितवान् । सः 'श्रीवास्तव' इत्येतत् स्वकुलस्य नाम अपि त्यक्तवान् यतः सः जातिवादस्य विरोधी आसीत् । १९२९ मध्ये गान्धिमहात्मना आरब्धे असहकारान्दोलने सः भागम् अवहत् । तत्र सः गृहीतः चेदपि बालकः इति कारणतः सः मोचितः । अनन्तरं सः वाराणस्यां काशीविद्यापीठे राष्ट्रवादी इति एव आत्मनः नामलेखनं कृतवान् । तत्र वर्षचतुष्टयं यावत् अपठत् । तत्र डा भगवानदासेन दर्शनशास्त्रविषये कृतैः व्याखानैः सः अतीव प्रभावितः । काशीविद्यापीठेन १९२६ तमे वर्षे सः 'शास्त्री’ इत्यनेन उपाधिना पुरस्कृतः । यद्यपि अयम् उपाधिः विद्यापीठेन निवेशितः तथापि अयम् उपधिः तस्य नाम्ना सहितं संयुक्तः अभवत् । सः जनसेवकसंस्थायाः आजीवनसदस्यः अपि अभवत् तथा मुजपफरपुरमध्ये हरिजनानाम् उद्धाराय कार्यं कर्तुं प्रारभत । कालान्तरेण सः तस्याः संस्थायाः अध्यक्षः अभवत् । १९२७ तमे वर्षे शास्त्रिमहोदयः मिर्जापुरवासिनीं ललितादेवीं परिणीतवान् । यद्यपि तस्मिन् समये प्रभूतायाः वरदक्षिणायाः परम्परा आसीत् तथापि शास्त्रिमहोदयः केवलं एकं चक्रं खादीवस्त्रं वरदाक्षिणारूपेण स्वीकृतवान् । १९३० मध्ये गान्धिमहात्मनः लवणसत्याग्रहसमये सः स्वातंत्र्यसंग्रामाय आत्मानं समर्पितवान् । सः सार्धवर्षद्वयं कारागृहे आसीत् । एकदा यदा सः कारागृहे आसीत् तदा तस्य एका पुत्री अतीव रोगग्रस्ता अभवत् । अतः सः पञ्चदशदिनानि यावत् कारागृहात् मुक्तः । परन्तु तस्य गृहस्य प्राप्तेः पूर्वमेव तस्य पुत्री मृता । तस्याः दाहसंस्काराणां अनन्तरं सः स्वेच्छया विरामकालस्य समाप्तेः पूर्वमेव स्वयं कारागृहं प्रतिनिवर्तयामास । एकवर्षस्य अनन्तरं, यदा तस्य पुत्रः ज्वरेण तीव्रतया पीडितः अभवत् तदा सः एकसप्ताहं यावत् गृहं गन्तुम् अनुमतिम् अयाचत । अनुमतिः प्राप्ता किन्तु तस्य पुत्रः तु रोगात् मुक्तः न जातः । परिवारेण प्रार्थितोऽपि सः कारागृहाधिकारिभ्यः दत्तं वचनं पालयन् कारागृहं प्रत्यनिवर्तत । अनन्तरं १९३७ मध्ये उत्तरप्रदेशस्य लोकप्रतिनिधिसभायाः आयोजकसचिवरूपेण कार्यं कृतवान् । १९४० मध्ये एकवर्षं यावत् स्वातंत्र्यसंग्रामाय वैयक्तिकप्रोत्साहनं दत्तं इति कारणेन सः कारागृहं प्रेषितः । १९४२ मध्ये मुंबयीमध्ये गोवालियाटक् इत्यत्र आगस्ट्मासस्य अष्टमे दिनाङ्के महात्मा गान्धिवर्यः आंग्लैः भारतभूमिः त्याज्या इति धिया 'त्यजतु भारतम्’ इति धोषणं प्रसारितवान् । एकवर्षस्य कारावासस्य अनन्तरं बहिः आगतः शास्त्रीवर्यः अलाहाबादं प्रति प्रातिष्ठत(प्रस्थात् )। तत्र जवहारलालनेहरुमहोदयस्य स्वग्रामात् आनन्दभवनात् सः सप्ताहं यावत् स्वातंत्र्यसेनानीनाम् कृते सूचनाः प्रेषितवान् । कतिचिद्दिनेभ्यः पश्चात् सः पुनः गृहीतः १९४६ वर्षपर्यन्तं कारावासे क्षिप्तः । एवं शास्त्रिवर्यः कारावासे आहत्य नववर्षाणि यापयामास । कारावासदिनेषु सः पुस्तकानि पठन् कालक्षेपं कृतवान् । पाश्चात्यदार्शनिकानां, क्रान्तिकारिणां समाजसंशोधकानां कृतीः पठित्वा परिचयं प्राप्नोत् । सः मेरी क्यूरी इति शास्त्रज्ञायाः आत्मचरित्रमपि हिन्दी भाषया अनूदितवान् । सर्वकारे (शासने) भारतस्य स्वातंत्र्यप्राप्तेः पश्चात् शास्त्रीवर्यः तस्य स्वराज्ये उत्तरप्रदेशे लोकसभासचिवरूपेण नियुक्तः । श्री गोविन्दवल्लभपन्तस्य मन्त्रिमण्डले सः रक्षणपरिवहनमन्त्री अभवत् । तदा सः ऐदम्प्राथम्येन महिलाः निर्वाहिकारूपेण न्ययोजयत् । यदा सः रक्षणविभागस्य मन्त्री आसीत् तदा दुर्निग्रहस्य अविधेयस्य जनसम्मर्दस्य अपसारणाय दण्ड्प्रहारस्थाने जलोत्क्षेपं प्रयोक्तुम् आदीशत । १९५१ मध्ये सः अखिभारतीयकांग्रेस्समितेः महासचिवरूपेण नियुक्तः । जवहरलालनेहरु प्रधानमन्त्रिरूपेण नियुक्तः । शास्त्रीवर्यः मतप्रार्थिनां चयनाय, प्रासिद्धिदिशा निर्देशनाय, निर्वाचनकार्यकलापाय उत्तरदायी आसीत् । १९५२,१९५७, १९६२तमेषु वर्षेषु प्रचलितेषु भारतीयसार्वत्रिकनिर्वाचनेषु कांग्रेस्पक्षेण विजयः यः प्राप्तः तस्मिन् सः महत्वपूर्णां भूमिकां निरवहत् । १९५१ तमे वर्षे नेहरुमहाभागः राज्यसभासदस्यत्वाय तस्य नामङ्कनं कृतवान् । १९५१ तः १९५६ पर्यन्तं केन्द्रीयमन्त्रिमण्डले सः रेल् -मन्त्रिरूपेण तथा परिवहनमन्त्रीरूपेण कार्यभारं निरूढवान् । १९५६ मध्येमहबूबनगरे १४४ जनानां मरणाय कारणीभूतायाः एतदुर्घटनायाः पश्चात् सः त्यागपत्रं दातुमुद्युक्तः । तथापि नेहरुमहाभागः तस्य त्यागपत्रं न स्वीकृतवान् । मासत्रयानन्तरं तमिलनाडुराज्ये अरियालुर इत्यत्र जातायां रेलुदुर्घटयां १५५ जनाः मृताः । तस्य नैतिकोत्तरदायित्वं स्वीकुर्वता तेन त्यागपत्रं समर्पितम् । लोकसभायाम् एतां दुर्धटनामुद्दिश्य भाषमाणः नेहरुमहाभागः एवं प्रतिपादितवान् यत् "शास्त्रिवर्यस्य त्यागपत्रं मया यत् स्वीकृतं तत् 'सः दोषी’ इति मत्वा न अपि तु संवैधानिक औचित्यस्य तत् उदाहरणाय भवेत् " इति अवदत् । नागरिकाः शास्त्रीवर्यस्य अभूतपूर्वम् आचरणं प्रशशंसुः । १७५७ मध्ये सार्वत्रिकनिर्वाचनानन्तरं शास्त्रिवर्यः आदौ परिवहनसञ्चारमन्त्रिरूपेण, तदनन्तरं वाणिज्योद्योगमन्त्रिरूपेण च दायित्वं निरवहत् । १७६१ तमे वर्षे गृहमन्त्री अभवत् । भ्रष्टाचारनिवारणार्थं के सन्तानं- महोदयस्य अध्यक्षतायां समितेः संरचनायां स एव कारणीभूतः अभवत्। प्रधानमन्त्री जवाहरलालनेहरुमहोदयः स्वस्य अधिकारावधौ एव तन्नाम १९६४तमे वर्षे मेमासस्य २७ तमे दिनाङ्के दिवङ्गतः । जूनमासस्य ९ दिनाङ्के शास्त्रीवर्यः प्रधानमन्त्रिपदे नियुक्तः । कांग्रेस् पक्षस्य अद्यक्षः के कामराजः अस्य कारणीभूतः । यद्यपि विनीतः मृदुभाषी तथापि शास्त्रीवर्यः नेहरु इव समाजवादी आसीत् इत्यतः दक्षिणपन्थिनः सम्प्रदायवादिनः च तं मोरारजीदेसायिमहोदयस्य अभ्युदये बाधकः इति भावयन्ति स्म । ११ जून १९६४ मध्ये आकाशवाण्यां कृते प्रथमभाषणे प्रधानमन्त्री शास्त्री अवदत् यत् "प्रत्येकराष्ट्रस्य जीवनकाले ताद्दशः कश्चन निर्णायकक्षणः आगच्छति यदा राष्ट्रम् इतिहासस्य परिवर्तनघट्टे तिष्ठति । कस्यां दिशायां केन मार्गेण गन्तव्यम् इति वरणम् अनिवार्यं भवति । किन्तु अस्माकं न कापि समस्या भवितुम् अर्हति । अस्माकं मार्गः सरलः स्पष्टः च अस्ति - 'देशे स्वातन्त्र्यसमृद्धियुक्तस्य सामाजिकलोकतन्त्रस्य निर्मितिः, विश्वमैत्रीभावः, विश्वशान्तेः रक्षणञ्च प्राधान्यम् आवहति" इति । शास्त्रीवर्यः स्वभाववैशिश्ट्यकारणात् परस्परविरोधिमतेषु सत्सु अपि सुवर्णमध्यमार्गं स्थापयितुं प्रयतते स्म । परन्तु आत्मनः अल्पे कार्यकाले राष्ट्रस्य आर्थिकसङ्कटस्थितौ आहाराभावस्य समस्यायाः परिहरणे सः निष्प्रभावः अभवत् । तथापि भारतीयजनमानसे तं प्रति महान आदरः आसीत् । भारतस्य हरितक्रान्तिं अग्रे नोदयितुं स तस्यैव जनादरस्य उपयोगं कृतवान् । तेन भारतदेशः अन्नाधिकदेशः अभवत् (अन्नाधिक्यं प्राप्नोत् )। एतत् सर्वं द्रष्टुं सः न जीवति स्म इत्येव खेदावहः विषयः । पाकिस्तानेन सह द्वाविंशतिदिनानां युद्धे, लालबहाद्दूरशास्त्रीवर्यः भारतस्य आहारोत्पादनवर्धनं मनसि निधाय तस्य प्रामुख्यम् अवगमयितुं 'जय जवान' जय किसान्’ इति घोषवाक्यम् अयच्छत् ।हरितक्रान्तिं दृढतया प्रतिपादयन् सः श्वेतक्रान्तेः अपि निमित्तभूतः अभवत्। १९६४ वर्षस्य आक्टोबरमध्ये कैरामण्डलस्य यात्रया अतीव प्रभावितः सः 'आणन्द' इत्यत्र यः यशस्वी प्रयोग कृतः तं शेषराष्ट्रमपि अनुकरोतु इति प्रचोदितवान्। १९६५ मध्ये तस्य प्रधानमंत्रीकार्यकाले राष्ट्रीय-दुग्ध-विकास-संस्था स्थापिता । यद्यपि सः समाजवादी आसीत् तथापि भारतदेशः आर्थिकव्यवस्थां नवीकरोतु इति शास्त्रीवर्यः प्रतिपादयति स्म । तस्य प्रधानमंत्री कार्यकाले सः रशिया, युगोस्लाविया, इंग्लैंड्,केनडा तथा बर्मा (म्यानमार्) देशान् अभ्यगच्छत् । पाकिस्थानेन सह युद्धम् शास्त्रिशासनस्य प्रमुखा समस्या आसीत् पाकिस्थानदेशः आगस्ट १९६५ मध्ये द्वीपकल्पस्य कच्छप्रदेशस्य अर्धभागस्योपरि आत्मनः प्रभुत्वं प्रतिपादयन् उपद्रवकारिणीः सेनाः भारतवर्षं प्रेषितवान् । ताः भारतस्य केनचित् सैन्यगणेन सह युद्धमकुर्वन् । कच्छप्रदेशे जातस्य संग्रामविषये लोकसभामुद्दिश्य प्रस्तुते आत्मनः निवेदने शास्त्रिवर्यः प्रात्यपादयत् यत् "वयम् आर्थिकविकासार्थं योजनानां प्रकल्पानां कृते च प्रथमप्राशस्त्यं यच्छन्तः अस्माकं सीमितसाधनानम् उपयोगं कृतवन्तः स्मः। अतः यः कोऽपि वस्तुनिष्ठतया अस्माकम् उद्देशं यदि पश्येत् तर्हि एतत् सुस्पष्टं भवेत् यत् सीमाघटनानां चोदने अथवा युद्धवातावरणनिर्माणे च भारतदेशस्य न कापि आसक्तिः भवितुं शक्यते इति। एतादृशीषु परिस्थितीषु शासनस्य कर्तव्यं न केवलं सुस्पष्टम् अस्ति अपि तु तस्य प्रभाविरूपेन क्रियान्वयनं निश्चितम् --’यावत्पर्यंतम् आवश्यकता अस्ति तावत्पर्यन्तं दारिद्र्येण भवनं वरं मन्यामहे । परं वयम् अस्माकं स्वातंत्र्यस्य नाशनं न सहामाहे। (अनुमन्यामहे)" जून १९६५ मध्ये आंग्लदेशस्य प्रधानमंत्री श्री हरेल्ड विल्सन् एकां योजनां प्रस्तुतवान् । तदनुसारं पाकिस्थानदेशः तस्य पञ्चाशतप्रतिशतस्य प्रदेशस्य स्थाने दशप्रतिशत् भागम् अलभत् । किन्तु पाकिस्थानस्य आक्रामकमनोभावः(मनोरथाः) काश्मीरप्रान्ते केन्द्रितः । यदा पाकिस्थानदेशीयाः सशस्त्राः अक्रमप्रवेशकाराः जम्मुकाश्मिरराज्यं प्रवेष्टुम् आरब्धवन्तः तदा शास्त्रिवर्यः स्पष्टम् उक्तवान् यत् "बलस्य बलेन उत्तरं दास्यामःइति। सप्टेम्बर् १९६५ मध्ये न केवलं भारतशासनं भञ्जयितुम् अपि तु सहानुभूतिं प्राप्य क्रान्तिं चोदयितुं युद्धोद्युक्तानां पाकिस्थानीभटानां तथा आक्रमप्रवेशकाराणां च उपप्लवाः आरब्धाः । क्रान्तिः न अभवत् । भारतदेशः स्वसैन्यं युद्धविरामरेखापारम् अप्रेषयत् (इदानीं नियन्त्रणरेखा)। लाहोरसमीपे अन्ताराष्ट्रियसीमारेखाम् अतिक्राम्य गतवन्तं पाकिस्थानदेशम् अभर्त्सयत् (अतर्जयत्)।१९६५ मध्ये भारतपाकयुद्धे प्रचलति सति चीन देशः भारतं प्रति एकं पत्रं प्रेषितवान् । तस्मिन् पत्रे चीनभूमौ भारतेन सैन्यसामग्री स्थापिता अस्ति । यदि सा न प्रतिस्वीक्रियते तर्हि भारतदेशः चीनदेशस्य कोपभाजनः भविष्यति 'इति सङ्केतः आसीत् । एवं चीनदेशस्य भारतोपरि आक्रमणस्य सम्भावनायां सति अपि शास्त्रीवर्यः अघोषयत यत् "चीनदेसस्य अयमारोपः मिथ्या । यदि चीनदेशः भारतस्योपरि आक्रमणं करिष्यति तर्हि वयम् अस्माकं स्वातंत्र्यरक्षणार्थं युद्धं करिष्यामः। अयम् अस्माकं दृढनिश्चयः इति ज्ञायताम् ।अस्मद्राष्ट्रस्य अखण्डतायाः परिरक्षणार्थं चीनदेशस्य बलम् अपि अपर्याप्तमेव भवेत् " इति । चीन देशात् न किमपि प्रत्युत्तरं प्राप्तम् । २३ सप्टेम्बर् दिने अन्ततो गत्वा, संयुक्तराष्ट्रसङ्घस्य युद्धविरामस्य आदेशात् भारत-पाक युद्धं समाप्तम् । शास्त्रीवर्यः युद्धविरामदिने राष्ट्रं प्रति आकाशवाणीप्रसारणे एवमवदत् - "यद्यपि उअभयोः देशयोः शस्त्रधारिणोः सैन्ययोः कलहः समाप्तः तथापि इतोऽपि अधिकं महत्वपूर्णं कार्यं नाम् संयुक्तराष्ट्रसङ्घः तथा सर्वे शान्त्युपासकः इतोऽपि गम्भीरतरं युद्धं समाप्येताम् इति । एतत् कथं शक्यम् ? अस्माकं मते अस्य एकमेव उत्तरं अस्ति तत् नाम शान्तिपूर्णं (पूर्वकं) सहास्तित्वम् । भारतदेशेन सदैव सहास्तित्वतत्त्वस्य पुरस्कारः कृतः एवं च जगति सर्वत्र तस्य पालनार्थं प्रचारः कृतः । विविधदेशानां मध्ये ये केऽपि च मतमेदाः भवन्तु, राजनैतिक-आर्थिक प्रणालीषु ते परस्पर भिन्नाः सन्तु नाम, ये विषयाः तान् विभजन्ते ते अतीव गहनाः भवन्तु नाम राष्ट्राणां मध्ये शान्तिपूर्णं सहास्तित्वं शक्यं भवेत्" इति । ताश्कन्द् मध्ये मृत्युः युद्धविरामस्य घोषणायाः पश्चात् शास्त्रीवर्यः पाकिस्थानाध्यक्षः मुहम्मद् अयूब खान् महोदयः च अलेकसै कोसिजिन् महोदयेन ताश्कन्द् इत्यत्र आयोजिते शिखर- सम्मेलने भागम् ऊढवन्तौ ।१० जनवरी १९६६ दिनाके शास्त्रिवर्यः तथा खानमहोदयः ताश्कन्दघोषणापत्रे स्वाक्षरीं कृतवन्तौ । अन्येद्युः इतः पूर्व द्विवारं हृदयाघातेन पीडितः शास्त्रिवर्यः मध्यरात्रौ १.३२ वादने नूतनहृदयाद्यातेन मृतः । विदेशे, स्वकार्यकाले मृतः सः एकमेव प्रधानमंत्री आसीत् । शास्त्रिवर्यस्य मृत्योः गूढम् यद्यपि अधिकारिकरीत्या हृदयाघातेन मृतः इत्येव प्रतिपादितम् तथापि श्रीमती ललितादेवी शास्त्री पतिः विषप्रयोगेन मृतः इति सातत्येन आरोपं कृतवती । तस्य मृतशरीरं नीलवर्णेन परिवर्तितम् आसीत्। तस्मिन् विषप्रयोगः कृतः इति अन्येऽपि बहवः अमन्यन्त। जूनमासे कश्चन रशियन् पाचकः विषप्रयोगं कृतवान् इति गृहीतः अनन्तर सः सर्वेभ्यः आरोपेभ्यः निरपराधिः इति मुक्तः । २००७ मध्ये 'मध्य-एषिया उपरि सी.आय.ए. संस्थायाः कुदृष्टिः 'इति पुस्तकस्य लेखकः श्री अनिलधरः सूचनाधिकरविधेयकान्तर्गतं शास्त्रीवर्यस्य मृत्योः कारणं सार्वजनिकं करोतु इति प्रार्थनां कृतवान् । परन्तु प्रधानमंत्रीकार्यालयः 'एवं करोति चेत् विदेशसम्बन्धाः बाधिताः भवेयुः, देशे अराजकता उत्पद्येत, लोकसभायाः भङ्गः जाये” इत्यादि कारणैः तस्य विरोधं चकार । प्रधानमंत्रीकार्यालयेन एतावत् प्रकटितं यत् तस्यान्तिके शास्त्रिमहाभागस्य मृत्योः सम्बन्धि एकं पत्रमासीत् परंतु तस्य निर्वर्गीकरणाय तेन प्रतिषेधः कृतः । शासनेन एतदपि अङ्गीकृतं यत् रशियामध्ये शास्त्रीमहाभागस्य अवविच्छेदनपरीक्षणं न कृतम् । तथापि तस्य निजवैद्ये डा आर एन् चुधमहोदयेन तथा अन्यैः रशियादेशस्य वैद्यैः कृतं वैद्यकीय-अभिवेदनं शासनस्यान्तिके आसीत् इति । अन्यच्च प्रधानमंत्री कार्यलयतः शास्त्रिमहाभागस्य मृत्योः सम्बद्धानि पत्रकाणि नष्टानि अथवा तिरोहितानि इति लेखप्रमाणम् अपि न प्रकटितम् ।अद्यापि उत्तरं अपेक्षितम् अस्ति । व्याक्तिमत्त्वम् शास्त्रिवर्यः जवहरलालनेहरुः एतयोः व्यक्तित्वे सामान्यांशः आसीत् अत्यल्पः । शास्त्रिवर्यः पाकिस्थानेन सह शान्तिसन्धानम् ऐच्छत् । १९६५ तमे वर्षे भारतपाकिस्थानयोः युद्धस्य अनन्तरं सः स्वस्य मित्राय पत्रमलिखत् यत् उभयोः देशयोः समस्याः परस्परमैत्रीपूर्णमार्गेण निवारणीयाः इति । पूर्वं युद्धे तेन सत्वरं निश्चयात्मिका कृतिःआचरिता, चातुर्यं प्रदर्शितम् । सः सर्वैः सेनाप्रमुखैः सह विमर्शं कृत्वा पञ्जाबसीमायम् आक्रमणं कर्तुम् आदिशत्। । १९६२ मध्ये एतादृशे एव सन्दर्भे नेहरुमहोदयः पदातिनां भारं न्यूनीकर्तुं वायुसेनाप्रेषणाय नकारं दत्तवान् । एतत् तु शास्त्रीवर्यस्यं आचरणात् सर्वथा विपरीताचरणम् आसीत् । तथापि नेहरु महोदय इव शास्त्रिवर्यः धर्मनिरपेक्षः आसीत् । धर्मस्य राजनीत्या सह मेलने तस्य विरोधः आसीत् । युद्धविरामानन्तरं रामलिलाप्राङ्गणे आयोजितायां सार्वजनिकसभायां सः बीबीसीसंस्थाम् अभर्त्सयत् । तया संस्थया 'शास्त्रीवर्यः हिन्दुः अतः सः पाकिस्तानेन युद्धाय सज्जः आसीत्’ इति अभियोगः कृतः आसीत् । प्रत्युत्तररूपेण सः अवदत्-" अहं हिन्दुः, अस्याः सभायाः अध्यक्षस्थाने स्थितः मीरमुश्ताकः यवनः । श्री फ्रङ्क अन्थोनी यः अत्र भाषणं कृतवान सः आंग्लदेशीयः क्रैस्तः, अत्र सिख् पारसिकाः अपि सन्ति । अस्माकं देशस्य एतदेव वैशिष्ट्यं यत् अत्र हिन्दवः यवनाः क्रैस्ताः सिक्खाः पारसिकाः इति सर्वधर्मियाः वसन्ति । अत्र यथा देवालयाः तथा यवनानां धर्ममन्दिराणि, गुरुद्वाराणि, चर्च (क्रैस्तानां धर्ममन्दिरं ) अपि सन्ति । तथापि वयं एतेषां राजनीत्या सह मिश्रणं न कुर्मः । अयमेव भेद्दः भारत पाकिस्थानमध्ये ।सः बहूनि वर्षाणि केंद्रीयमंत्री आसीत् तथापि यदा तस्य देहान्तः अभवत् तदा सः निर्धनः आसीत् ।अन्ते तस्यान्तिके एकं जीर्णं कारयानं मात्रं असीत् । तेन उच्चमानदण्डाः स्थापिताः । सः एकः एव रेलमंत्री तादृशः आसीत् यः भीषण् रेल्-दुर्घटनायाः पश्चात् नैतिकोतरदायित्वं स्वीकुर्वन् त्यागपत्रं दत्तवान् । शास्त्रिवर्यस्य मृत्योः पश्चात् भारतीयराजनैतिकजीवनात् मूल्यानि निर्गतानि इवं भासन्ते । यदि सः अजीविष्यत् तर्हि भारतदेशः अधिकसुस्थितौ अभविष्यत्, अधिकाजनाः दारिद्र्यात् उद्धृताः अभविष्यन् इति इतिहासकाराः वदन्ति । टिप्पणी बाह्यसम्पर्कतन्तुः Why has history forgotten this giant? The politician who made no money भारतरत्नपुरस्कारभाजः काङ्ग्रेस्-पक्षस्य नेतारः‎ भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १९०४ जननम् १९६६ मरणम्

853

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

अल्जीरिया

अल्जीरिया अफ्रीका महाद्वीपे उत्तरभागे स्थित: । भाषा - अरबी बाह्यसम्पर्काः CIA - The World Factbook -- Algeria - CIA's Factbook on Algeria Library of Congress Portals to the World - Algeria World History Blog - History of Algeria Travel guide to Algeria आफ्रिकाखण्डस्य राष्ट्राणि चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

855

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%20%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%20%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B2

इन्द्र कुमार गुजराल

स्वतन्त्र भारतस्य त्रयोदशः प्रधानमन्त्रिरूपेण अधिकारं स्वीकृतः इन्द्र कुमार गुजरालः १९१९ तमे वर्षे डिसेम्बर् चतुर्थदिनाङ्के पञ्जाबराज्यस्य झीलं प्रदेशे जन्मं प्राप्तवान्। वस्तुतः झीलं प्रान्तः पाकिस्थानस्य ईशान्यभागे अस्ति। बाल्यारभ्य प्रतिभावान् गुज्रालः स्वातन्यात् पूर्वं स्वातन्यसङ्ग्रामान्दोलने ब्रिटीष् विरुद्धं घोषणान् कृतवान्। १९४२ तमे वर्षे महात्मा गान्धिना प्रारम्भं कृतं ”भारतं त्यक्त्वा गच्छन्तु” आन्दोलने भागं गृहित्वा कारागृहवासम् अनुभूतवान्। राजनैतिकक्षेत्रे दायित्वनिर्वहणम् इन्द्र कुमार् गुज्रालः वार्ता तथा प्रसारविभागे, सम्सदीयव्यवहारे, योजनामन्त्रिरूपेण केन्द्रसर्वकारे सेवां कृत्वा १९७५ तमे वर्षे आपत्कालपरिस्तिथिसमये वार्ता तथा प्रसारविभागस्य राज्यमन्त्री आसीत्। १९७५ तमे वर्षे अलहाबाद् उच्च न्यायालयेन श्रीमती इन्दिरा गान्धिः संविधानस्य विरोधं कृत्वा प्रधानमन्त्रिणी अभवत् इति निश्चित्य तस्याः चयनम् असिन्धु इति घोषितम् । तदा सञ्जय गान्धिः पार्श्वराज्यतः वस्तुवाहकेन जनान् आनीय एते प्रधानमन्त्रिण्याः अनुयायिनः इति जनानां पुरतः प्रदर्शितवान्। अयं विषयः माध्यमेषु दर्शनीयः इति वार्ता तथा प्रसार विभागस्य मन्त्रिणं गुजरालमुद्दिश्य आग्रहः अन्येन कृतः । यदा गुज्रालः एतद् कार्यं कर्तुं निराकृतवान्, तदा वार्ता तथा प्रसार विभागं विद्याचरण शुक्लायाः कृते दत्तवन्तः। १९८० तमे वर्षे गुज्रालः रष्यादेशे भारतस्य राजदूतरूपेण चितः अभवत्। १९८९ तमस्य वर्षस्य निर्वाचने गुज्रालः पञ्जाबस्य जलन्धरलोकसभाक्षेत्रतः स्पर्धित्वा चितः अभवत्। वी. पी. सिंहस्य शासने एषः सचिवः भूत्वा सेवां कृतवान्। एतस्मिन् अवधौ एषः कुवैत् उपरि इराक् आक्रमणस्य विषयं समर्थरीत्या निरूढवान्। १९९२ तमे वर्षे गुज्रालः जनतादलस्य नायकः भूत्वा राज्यसभायाः कृते चितः अभवत्। १९९६ तमस्य वर्षस्य निर्वाचनस्य अनन्तरं केन्द्रे ’संयुक्तरङ्ग’ सर्वकारस्य रचना जाता। पुनः सचिवः भूतः गुज्रालः ’गुज्रा्ल सिद्धान्तं’ प्रकाशे आनीय प्रतिवेशिराष्ट्रैः सह उत्तमं बान्धव्यं कल्पितवान्। बाङ्ग्लादेशेन सह बहु कालेभ्यः विद्यमाना गङ्गानद्याः जलसमस्या एतेन परिहृतम् । प्रधानमन्त्रिस्थानम् १९९७ तमे वर्षे संयुक्त रङ्ग पक्षस्य कृते बहिष्ठात् दत्तः सहकारः काङ्ग्रेस् पक्षेण प्रतिस्वीकृतः । अतः सर्वकारस्य पतनं जातम् । ततः पुनर्निर्वाचनस्य सन्दर्भः आसीत् चेदपि सर्वपक्षाणाम् अनुमत्या संयुक्त रङ्गस्य सर्वकारं पुरतः नेतुं निर्णयः कृतः। एतस्य कारणात् १९९७ तमे वर्षे एप्रिल्मासस्य २१ तमे दिनाङ्के प्रधानमन्त्री देवेगौडः त्यागपत्रं दत्तवान् । तदा ए. के. गुज्रालः नूतनप्रधानमन्त्रिरूपेण प्रमाणवचनं स्व्यकरोत् । गुज्रालः प्रधानमन्त्रिरूपेण एकादशमासान् यावत् कार्यं निरूढवान् । अस्मिन् अत्यल्पावधौ गुज्रालः पाकिस्थानेन सह उत्तमबान्धव्यं प्राप्तुं बहु श्रमं कृतवान्। अनारोग्यपीडितानां सर्वकारीयसंस्थानां परिष्करणे तस्य योगदानं महदस्ति । १९९७ तमे वर्षे भारत-रषिया-आर्थिकसमस्याः निवारयितुं महान्तं प्रयत्नं कृतवान्। १९९७ तमे वर्षे राजीव गान्धेः हननप्रकरणस्य विचारणावसरे जैन-आयोगस्य मध्यन्तरेतिवृत्तं माध्यमजनैः अक्रमेण प्राप्तम् । तस्मिन् इतिवृत्ते ए्ल.टी.टी.ई. सङ्घटनायाः कृते सहकारं यच्छन् द्राविड मुन्नेत्र कळगस्य पक्षमेव राजीवगान्धेः हननस्य कारणीभूतम् इति अंशः प्रकटितः आसीत्। जैन् वार्तायाः अनुसारं सचिवसम्पुटतः डि.एम्.के. पक्षस्य सचिवान् त्यक्तुं काङ्ग्रेस् आग्रहं कृतम् आसीत्। एतस्य कृते अनुमतिः यदा न सूचिता, तदा ऐ. के. गुज्रालस्य संयुक्त रङ्गस्य सर्वकारस्य कृते दत्तं सहमतं काङ्ग्रेस्-प्रक्षेण प्रतिस्वीकृतम् । एतस्मात् कारणात् ऐ. के. गुज्रालः १९९७ तमे वर्षे नवेम्बर्-मासस्य २८ तमे दिनाङ्के त्यागपत्रं दत्तवान्। भारतस्वातन्त्रस्य सुवर्णमहोत्सवं गुजरालसर्वकारः वर्णरञ्जितरीत्या आचरणम् अकरोत् । १९९८ तमस्य वर्षस्य निर्वाचने गुज्रालः पञ्जाबस्य अकाली दलस्य सहमतेन जलन्धर क्षेत्रतः स्पर्धित्वा तस्य प्रतिस्पर्धिनम् उम्रावो सिङ्गं १,३१,००० अधिकमतैः तं पराजितवान्। तस्मिन् समये भारतीयजनतापक्षसर्वकारेण कृतायाः अण्वस्त्रपरीक्षायाः, बिहारराज्ये राष्ठ्रपतिशासनं यत् सण्स्थापितं तस्य च खण्डनं कृतवान् । सः प्रधानमन्त्रिणः अटल बिहारी वजपेयी महोदयस्य पाकिस्थान सम्पर्कसाधनम् अभिनन्दितवान्। १९९९ तमे वर्षे ए.डि.एम्.के. पक्षस्य सहकारस्य प्रतिस्वीकरणकारणतः भारतीयजनतापक्षेण विश्वासमतं याचितम्। गुज्रालः सर्वकारस्य विरोधम् अकरोत् । तस्मिन् वर्षे जाते निर्वाचने अस्पर्धयन् राजकीयजीवनतः निवृत्तिं प्राप्नोत् । बाह्यसम्पर्कतन्तुः ऐ के गुजराल् जनतादलस्य प्रधानमन्त्रिणः विषयः वर्धनीयः भारतीयराजनेतारः भारतीयराजनेतृसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १९१९ जननम् २०१२ मरणम्

857

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9

चन्द्रशेखरसिंह

चन्द्रशेखरः () १९९०तमे भारतराष्‍ट्रस्‍य नवम: प्रधानमन्‍त्री अभवत्‌। एतेन मेरी जेल डायरी इति हिन्दीभाषायां प्रसिध्‍दं पुस्‍तकं लिखितम्‌ । बाह्यसम्पर्कतन्तुः भारतस्य संसदेन आधिकारिकः जालपृष्ठः। बाह्यसम्पर्कतन्तुः चन्द्रशेखरसिंहः जनतादलस्य प्रधानमन्त्रिणः स्टब्स् भारतसम्बद्धाः भारतीयराजनेतारः सर्वे अपूर्णलेखाः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १९२७ जननम् २००७ मरणम् संस्कृतकवयः विंशतिशताब्द्याः कवयः

858

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%20%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9

विश्वनाथ प्रतापसिंह

विश्वनाथ प्रताप सिंह भारतस्य प्रधान मन्त्री १९८९-१९९०तमे आसीत्‌. बाह्यसम्पर्कतन्तु जनतादलस्य प्रधानमन्त्रिणः बाह्यानुबन्धः योजनीयः भारतीयराजनेतारः भारतीयराजनेतृसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः १९३१ जननम् २००८ मरणम्

859

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%8C%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%80%20%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%B9

चौधरी चरणसिंह

साधना सा.श.१९३७ तमे वर्षे फ़ेब्रवरी मासे उत्तरप्रदेशराज्यसभानिर्वचने स्पर्धयित्वा जयं प्राप्तवान् । सा.श.१९३८ तमे वर्षे व्यवसायोत्पन्नविपणीनाम् अधिनियमं राज्यसभायां प्रस्तुतवान् । एषः अधिनियमः सा.श.१९३८ तमे वर्षे मार्चमासस्य ३१ दिनाङ्के देहल्याः हिन्दुस्थानटाइम्स् पत्रिकायां प्रकाशितः । सा.श.१९४० तमे वर्षे ऐदम्प्राथम्येन पञ्जाबराज्ये अन्यराज्येषु च अपि अनुष्ठितम्म् । सा.श.१९५२ तमे वर्षे उत्तरप्रदेशस्य राज्यसभानिर्वाचने जयं प्राप्तवान् एषः करविभागस्य मन्त्री अभवत् । तस्मिन्‌ काले भूस्वामित्वपद्धतिः आसीत् । भूस्वामितायाः पद्धतिं स्थगितवान् तथैव भूसुधारणानियमस्य अनुष्ठानं कर्तुं प्रयत्नं कृतवान् । चौधरीचरणसिंहः तस्य कालस्य प्रधानिना जवाहरलालमहोदयेन यथा उक्तम् आसीत् तथा सोवियतसङ्घरीत्या आर्थिकप्रगतेः मण्डनं कृतवान् ।किन्तु स्वयं कृषिकस्य पुत्रः एषः यः भूम्यां कृषिं करोति सः एव भूस्वामी भवेत् इति विश्वसिति स्म । तस्मिन् काले जवाहरलालनेहरूमहोदयस्य अभिप्रायं कोऽपि न आक्षिपति स्म । अतः चौधरी चरणसिंहः सा.श.१९६७ तमे वर्षे काङ्ग्रेस् पक्षं त्यक्तवान् । सा.श.१९६७ तः सा.श.१९७० पर्यन्तम् उत्तरप्रदेशस्य अल्पकालीनमुख्यमन्त्री आसीत् । प्रधानमन्त्री चरणसिंहः १९७७ तमे वर्षे यदा काङ्ग्रेस्पक्षः अतिहीनपराजयं प्राप्नोत् तदनन्तरं जनतापक्षस्य सर्वकारः रचितः । जनतापक्षस्य मित्रपक्षेषु अन्यतमस्य भारतीयलोकदलपक्षस्य नायकः चौधरी चरणसिंहः तदा प्रधानमन्त्री भवितुम् योग्यः आसीत् । किन्तु जयप्रकाशनारायणः मोरारजी देसायीवर्यं प्रधानमन्त्रिरूपेण चितवान् । किन्तु जनतापक्षस्य आन्तरिककलहकारणतः मोरार्जी महोदयः १९७९ तमे वर्षे त्यागपत्रं दत्तवान् । श्रीमत्याः इन्दिरागान्ध्याः सूचनानुसारेण चौधरी चरणसिंहः जनतापक्षाय दत्तं सहकारं प्रतिस्वीकृत्य काङ्ग्रेस्पक्षं प्रति दत्तवान् । अतः १९७९ तमे वर्षे जुलै २८ दिनाङ्के एषः ६४ जनानां लोकसभासदस्यानां सहयोगेन भारतस्य पञ्चमः प्रधानमन्त्री अभवत् । चौधरी चरणसिंहः महत्या आकाङ्क्षया प्रधानमन्त्री स्थानं प्राप्तवानासीत् । प्रधानमन्त्री सन् इतोऽपि एकं लोकसभाकलापमपि न कृतवानासीत् । तस्य प्रथम लोकसभाकलापः १९८० तमे वर्षे जनवरीमासस्य १५ दिनाङ्के करणीयः आसीत् । तन्निमित्तं बहु सज्जता अपि प्रचलन्ती आसित् । किन्तु दुर्दैववशात् ततः पूर्वदिने एव श्रीमती इन्दिरागान्ध्याः नेतृत्वस्य काङ्ग्रेस्पक्षः चरणसिंहस्य भारतीयलोकदलपक्षात् सहयोगं प्रतिस्वीकृतवान् । १९८० तमे वर्षे जनवरीमासस्य १४ दिनाङ्के स्पष्टबहुमतं प्रमाणीकर्तुम् अशक्यः एषः पदव्याः कृते त्यागपत्रं दत्तवान् । १९८७ तमे दिनाङ्के चरणसिंहस्य मरणानन्तरम् एतस्य पुत्रः अजितसिंहः चरणसिंहेन स्थापितस्य भारतीयलोकदलपक्षस्य नायकः अभवत् । चौधरी चरणसिंहः कृषिकजनानां बहु आत्मीयः आसीत् । अतः नवदेहल्यां विद्यमानस्य तस्य स्मारकं 'किसान् घाट्’ इति निर्दिश्य गौरवं प्रदर्शितवन्तः । उत्तरप्रदेशसर्वकारेण एतस्य स्मरणार्थं मीरट् विश्वविद्यालयस्य चौधरी चरणसिंहविश्वविद्यालयः इति पुनर्नामकरणं कृतम् । जनतादलस्य प्रधानमन्त्रिणः भारतस्य प्रधानमन्त्रिणः बाह्यानुबन्धः योजनीयः विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया‎ भारतीयराजनेतारः परिशीलनीयानि १९०२ जननम् १९८७ मरणम्

861

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A5%8D

उपनिषद्

उपनिषद् पराविद्या इति पदेन व्यपदिश्यते । वेदान्तिभिः उपनिषद् इत्य आख्यायते । उपनिषच्छब्दस्य रहस्यमर्थः, अध्यात्मविद्यारहस्यप्रतिपादकाः वेदभागाः उपनिषदः कथ्यन्ते । तासु महर्षयः आध्यात्मिक्या विद्यया गूढतमानां रहस्याणां विशदतया विचारं कुर्वाणाः प्राप्यन्ते । भारतीयदर्शनसाहित्ये सन्ति त्रयः। प्रस्थानग्रन्थाः । ते वेदान् अवलम्बमानाः मानवजीवनस्य चरमं लक्ष्यं तत्प्राप्तिसाधनञ्च उपदिशन्ति । भारतीयविचारशास्त्रस्य श्रेष्ठोपजीव्यग्रन्थत्वादुपनिषदः प्रस्थानत्रय्यां प्रथमप्रस्थानत्वेन गृह्यन्ते। श्रीमद्भगवद्गीता द्वितीयं प्रस्थानमिति। गीतायाः द्वितीयप्रस्थानत्वम् तस्यामेव प्रकटितम् अस्ति। यथा - 'सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनन्दनः। पार्थो वत्सः सुधीर्भोत्ता दुग्धं गीतामृतं महत्।।' बादरायणव्यासप्रणीतं ब्रह्मसूत्रं तृतीयप्रस्थानमस्ति । तत्र आपाततो विरोधिभूतानाम् उपनिषद्वाक्यानां समन्वयस्तथा कृतः, येन ज्ञातं स्यात् तेषां सर्वेषामपि वाक्यानां ब्रह्मनिष्ठत्वम्। अथ च तत्र तार्किकाणां युक्तयः अपि प्राबल्येन निराकृताः सन्ति । भारतीयाः वैदिकधर्मग्रन्थाः, दर्शनानि च इमामेव प्रस्थानत्रयीमवलम्बन्ति । उपनिषदां गीताब्रह्मसूत्रयोराश्रयप्रदायिनीत्वात् ताः सन्ति महनीयतमाः । शब्दार्थः उप-नि-पूर्वकस्य विशरणगत्यवसादनार्थकस्य ‘षद्लृ'-धातोः क्विबन्तस्य रूपमिदमुपनिषदिति । उपनिषदाम् अध्ययनेन दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्णमुमुक्षूणां संसारस्य बीजभूता विद्या नश्यति, ब्रह्म प्राप्तं भवति दुःखानि च क्षीणानि भवन्ति । ब्रह्मणः स्वरूपस्य तदवाप्त्युपायस्य जीवस्य जगतश्च किञ्चात्मादिविषयाणां सविस्तरं वर्णनपरत्वात् ‘उपनिषद्' इति संज्ञा। सङ्ख्या 'सर्वोपनिषदां मध्ये सारमष्टोत्तरं शतम्' इत्येतत् मुक्तिकोपनिषद्वाक्येन उपनिषदष्टोत्तरशततोऽप्यधिकाः अासन् इति ज्ञायते। प्राप्तासु अष्टोत्तरशतसंख्याकासु उपनिषत्सु प्रायेण द्वादश उपनिषदः प्राचीनत्वाद् विशदतया च विषयस्य प्रतिपादकत्वाद् अतितरां प्रामाणिकाः मताः भवन्ति । तत्र १० उपनिषदः ऋग्वेदसम्बद्धाः, १९ उपनिषदः शुक्लयजुर्वेदसम्बद्धाः, ३२ कृष्णयजुर्वेदसम्बद्धाः, १६ सामवेदसम्बद्धाः, ३१ अथर्ववेदसम्बद्धाः । वेदान्ताचार्या एतासु उपनिषत्सु कतिचनोपनिषदः स्वमतानुसारिण्यया व्याख्यया भूषितवन्तः । तासु दशोपनिषदः प्रसिद्धाः। ऋग्वेदीयोपनिषत्सु ऐतरेय-कौषीतकी, सामपरकोपनिषत्सु छान्दोग्यकेनोपनिषदौ, कृष्णयजुर्विषयाकासूपनिषत्सु तैत्तिरीय-महानारायण-कठ-श्वेताश्वतरमैत्रायण्युपनिषदः, शुक्लयजुरधिकृत्य लिखिता ईशावास्योपनिषद् बृहदारण्यकं, किञ्चाथर्वनिष्ठासु मुण्डक-माण्डूक्य-प्रश्नोपनिषदश्च नितरां प्रथिताः प्राचीनाः प्रमाणप्राप्ताः सन्ति । मुण्डिकोपनिषदि उपनिषदां संख्या निम्नरूपेण वर्णिताऽस्ति ‘ईश-केन-कठ-प्रश्न-मुण्ड-माण्डूक्य-तित्तिरिः। ऐतरेयञ्च छान्दोग्यं बृहदारण्यकं दश।।' एतासु दश उपनिषत्सु प्रसिद्धाः — ईश-केन-कठ-प्रश्न-मुण्ड-माण्डूक्य-तैत्तिरीयऐतरेय-छान्दोग्य-बृहदारण्यकोपनिषदः । श्वेताश्वतरोपनिषदेकादश्यपि प्रसिद्धा । शैली, कालश्च काश्चन उपनिषदः गद्यात्मिकाः, काश्चन पद्यात्मिकाः काश्चन गद्यपद्योभयात्मिकाश्च । अासाम् उपनिषदां कालो भिन्न-भिन्नः, परं प्रसिद्धाः काश्चन उपनिषदः बुद्धकालात्प्राचीना एवेति संस्कृतसाहित्येतिहासलेखकानां मतम्। महर्षयो भारयीयाध्यात्मविद्यायाः यानि आध्यात्मिकतत्त्वानि ज्ञानदृशा साक्षादकुर्वन्, तानि सर्वाणि तत्त्वानि उपनिषत्सु वर्णितानि सन्ति । उपनिषदोऽतिसरलशैल्यां तत्त्वं ग्राहयन्ति, तेन तासां महत्त्वं लोकप्रियत्वं चानुदिनमवर्धत । आसां तत्त्वप्रकाशनशैली यथा कठोपनिषदि – ‘आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव तु। बुद्धिं तु सारथि विद्धि मनः प्रग्रहमेव च॥ इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयास्तेषु गोचरान्। आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः॥' इमाः उपनिषदो नैकस्मिन् काले प्रणीता अजायन्त अपि तु काले काले ता रचिता अभूवन् । प्रधानोपनिषदो बुद्धात्प्रागेव अवतेरुरिति । आसामुपनिषर्दा कालनिरूपणाय, पारस्परिकसम्बन्धनिर्धारणाय च अर्वाचीनविद्वांसः अतीवोद्योगं कृतवन्तः । विदुषां मतानि जर्मनविद्वान् डायसन-महोदयस्तु उपनिषदः चतुर्षु स्तरेषु विभक्ताः कृतवान् । (क) प्राचीनगद्योपनिषदः - यासां गद्य ब्राह्मण-गद्यमिवं प्राचीनं, लघुकायं सरलञ्चास्ति । यथा— (१) बृहदारण्यकोपनिषद्, (२) छान्दोग्योपनिषद्, (३) तैत्तिरीयोपनिषद्, (४) ऐतरेयोपनिषद्, (५) कौषीतकि-उपनिषद् (६) केनोपनिषच्चेति । (ख) प्राचीनपद्योपनिषदः - यासां पद्यं प्राचीनं, सरलं तथा वैदिकपद्यमिवास्ति । यथा - (७) कठोपनिषद्, (८) ईशोपनिषद्, (९) श्वेताश्वतरोपनिषद् (१०) महानारायणोपनिषच्चेति । (ग) उत्तरकालिकगद्योपनिषदः — (११) प्रश्नोपनिषद्, (१२) मैत्रायेणीयोपनिषद्, (१३) माण्डूक्योपनिषच्चेति । (घ) आथर्वणोपनिषद्, यासामुपयोगः तान्त्रिकोपासनायां विशिष्टरूपेण स्वीकृतः अस्ति - (१) सामान्योपनिषद्, (२) योगोपनिषद्, (३) साङ्ख्यवेदान्तोपनिषद्, (४) शैवोपनिषद्, (५) वैष्णवोनिषद् (६) शाक्तोपनिषच्चेति । अस्मिन् क्रमसाधने बहुदोषान् सम्भाव्य तांश्व दर्शयित्वा डॉ० बेलवेलकर-राणाडेमहोदयाभ्याम् एका अभिनवा योजना प्रस्तुता इति। तयोः मते ईशावास्योपनिषद् द्वितीयस्तरे स्थापनं कदापि न्यायसङ्गतं न भवति । यतो ह्यस्मिन् यज्ञस्य महत्त्वं ब्राह्मणकालमिव स्वीकृतमस्ति ( 'कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेत् शतं समाः' ) तथा बृहदारण्यकेन उद्घोषिता कर्मसंन्यासभावनायाः घोषणा नास्त्येवेति ('पुत्रैषणायाश्च लोकैषणायाश्च ह्युत्थाय भिक्षाचर्य चरन्ति' - बृहदारण्य०)। अन्योपनिषदाम् इव आरण्यकस्या अंशो न भूत्वा ईशोपनिषद् माध्यन्दिनसंहिताया भागोऽस्ति तथा मुक्तिकोपनिषदः मान्यपरम्परानुसारेणेय समस्तोपनिषदां गणनायां प्रथमस्तरीयेवेति । श्रीचिन्तामणिविनायकवैद्योऽपि स्वग्रन्थे उपनिषदां प्राचीनतां प्रमाणयितुं साधनद्वयं समुपस्थापयति। विष्णोः शिवस्य च परदेवस्वरूपे वर्णनम्। प्रकृति-पुरुषयोः तथा सत्त्व-रजस्तमसां त्रिविधगुणानां साङ्ख्यसिद्धान्तस्य प्रतिपादनं युक्ततरोऽयं सिद्धान्तः तस्य मते उचितः। तिलकमहोदयानुसारेण उपनिषत्कालः १९०० वि० पूर्वं शतकं भवितव्यम् । अनेन प्रकारेण उपनिषत्कालस्य समारम्भः २५०० वि० पूर्व शतकं मन्यते। अनुवादाः सप्तदशशतके दाराशिकोहनामा शाहजहाँ-नाम्नः सम्राजः पुत्रः ५० संख्याकाः उपनिषदः पारसीभाषायां ब्राह्मणपण्डितानां साहाय्येनानूदितवान् । शोपेन हावेर( Shopen Howers )-नामा प्रसिद्धो वैदेशिको दार्शनिक उपनिषदः स्वगुरुषु गणयति स्म । विषयवस्तु उपनिषत्सु अद्वैतविशिष्टाद्वैतश्रुतीनां सद्भावो भाति । अाचार्यैः स्वसिद्धान्तप्रतिष्ठापिकाः श्रुतयः प्रधानत्वेन स्वीकृताः, अन्यासां श्रुतीनां गौणत्वञ्च तैरुपपादितम्। शङ्करः स्वभाष्येण अद्वैतं, श्रीरामानुजाचार्यानुगा विशिष्टाद्वैतं तत्र प्रतिपादयन्ति । वस्तुतः उपनिषत्सु दर्शनानां सर्वेषामपि बीजानि निहितानि सन्ति । न केवलम् आस्तिकदर्शनानामपि तु नास्तिकदर्शनानामपि मूलसिद्धान्ताः समुपलभ्यन्ते । आत्मतत्त्वस्य प्रतिपादनम् उपनिषदां प्रधानत्वेन प्रतिपाद्यो विषयोऽस्त्यात्मा । संहितातः आरण्यकं यावत् तद्ब्रह्म आत्मनो भिन्नमित्येतेन रूपेण प्रतिपादितमस्ति । तदुपनिषत्सु ततो न भिन्नमित्येतेन प्रकारेण व्याख्यातमस्ति । द्वयोरप्यभिन्नत्वाद् दैवाध्यात्मिकतत्त्वयोः एकत्वात् च आत्मा एवैकः सर्वत्र न च तं विहाय कोऽप्यन्यः पदार्थ इत्युपनिषद्भिर्युक्तिभिः साधु निरणायि । तच्चात्मारण्यं तत्त्वं पूर्णमस्ति । तदेव तत्त्वं दृष्टिः तदेव च दृश्यम् । न द्रष्टृदृश्ययोः भिन्नतां वस्तुतः श्रयतः । आत्मैव सर्वव्यापी वर्त्तते । विश्वस्य सर्वेष्वपि पदार्थेषु स एव व्याप्तोऽस्ति । तस्मिन्नेव समग्रस्याऽपि प्रपञ्चस्य लयो भवति । ततो व्यतिरिक्तं न किमपि । अत एव बृहदारण्यकोऽप्याह- ‘स वायमात्मा ब्रह्म विज्ञानमयो मनोमयः प्राणमयश्चक्षुर्मयः श्रोत्रमयः पृथिवीमय आपोमयो वायुमय आकाशमयस्तेजोमयोऽतेजोमयः काममयोऽकाममयः क्रोधमयोऽकोधमयो धर्ममयोऽधर्ममयः सर्वमयः ॥' अर्थात् संसारस्य यावन्तोऽपि सन्ति स्थूला वा सूक्ष्माः पदार्थाः सर्वेऽपि नात्मनो भिन्नाः । ते सर्वे आत्मत्वेनैव वेदितव्याः, नात्मनः परं किमपि प्रियतरम् । ऋषिभिर्बहुधा स आत्मा वर्णितः । कथयन्ति ते यद् आत्मैव प्राणापानव्यानोदानवायुरूपेण अस्मच्छरीरम् अवन्ति । आत्मैव क्षुत्-पिपासाशोकमोहजरामरणेभ्यः अस्मान्नुद्धरति । आत्मनो ज्ञानानन्तरमेव मानवः सुतसम्पत्सुन्दरीस्वर्गादिसमवाप्तीच्छतो विरतो भूत्वा परिव्राजो जीवनं वहति । पूर्णत्वाद्, अखण्डत्वाच्च आत्मा सदसदौ, लघुगुरू, दूरादूरं अन्तर्बहिः आदिसकलविरुद्धधर्माणामेकाधारः । सर्वेऽपि दर्शनकाराः अत एव इदं परमतत्वम् आत्माभिधेयं विभिन्नरूपेण स्वस्वमूलतत्त्वं मत्वा भिन्नभिन्नया दृष्टिसरण्या भिन्नभिन्नानि दर्शनानि व्यरचयन् । ब्रह्मतत्त्वं यः कोऽपि – जिज्ञासति, ज्ञातुं शक्नुते; यः कोऽपि मानवस्तत् लिप्सति लब्धुं प्रभवति। तदर्थं तपस्या काम्यते अभिलष्यते सत्यानुरागी बलिष्ठा निष्ठा विमलञ्च ज्ञानम् । नायमात्मा वेदाध्ययनेन लब्धुं शक्यो न च सद्धारणाशक्त्यैव । साधको हि यम् आत्मानं वृणुते तेनैव स तमवाप्तुमीष्टे । सम्प्रति हि स्वयमेवात्मा स्वकीयं रूपमभिव्यनक्ति । उपनिषदः आहुः - 'नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुधा श्रुतेन। Вы все геи! यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैव आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम्॥' ब्रह्मणो मूर्त्तामूर्तभेदेन रूपद्वयम् । तदस्ति मत्यममत्यञ्च । स्वलक्षणं लक्षणातीतञ्च । तत् परमात्मेत्येतदप्युच्यते । अयमेव परमात्मा अविद्याहेतोर्बन्धने निपत्य जीवात्मेत्येतदपि निगद्यते । गतजनुः कर्मवशात् सुखानि च भोक्तुं जगति जन्म गृह्णाति । पुनः पुनः जायते म्रियते च । संसारागमनानेहसि भोगानुकूलं स्थूलं वपुः बिभर्ति। स लोके परलोके च भ्रमति; स्वप्नावस्थायां लोकद्वयस्य अपि ज्ञानमाप्नुते । स्वप्ने च सुखं दुःखञ्च विन्दति । स्वप्ने स्वप्नगतविषयदर्शनार्हशरीरं धारयति । भवति च तच्छरीरं स्थूलाद् भिन्नम् । उपनिषदो वदन्ति यद्, जीवो भोगनिमित्तेन स्वप्ने स्वयं नवनवविषयाणां सृष्टिं कुरुते । परं वस्तुतः स्वप्नस्यापि सृष्टिरस्ति ब्रह्मणा एव । जीवात्मब्रह्मणोः एकत्वात् । यथा जाग्रदवस्थातः जीवः स्वप्नावस्थायां प्रविशति तथैव च नैजं स्थूलं शरीरं हित्वा अविद्याप्रभावात् शरीरान्तरं धारयति । शरीरत्याग एव मरणमिति कथ्यते । जीवमरणसमयावस्थां वर्णयन्ता उपनिषदः शंसन्ति यत्, जीवस्तदा दुर्बलतां संज्ञाशून्यताञ्च प्रयाति हृदयञ्च अधितिष्ठति । प्रथमं तस्य रूपज्ञानं नश्यति, इन्द्रियैः सार्धमन्तःकरणमपि श्लथतामुपैति । तदानीं हृदयबाह्यभागः प्रकाशितो जायेत । तं प्रकाशमेवाश्रित्य जीवः स्वकर्मप्रभावात् शरीरस्य भिन्नभिन्नछिद्रमार्गेण निर्गच्छति । तस्मिन्नपि समये जीवे वासना स्फुटतया एव विभासते । तस्याः वासनायाः एव सामर्थ्यात् जीवस्य भाविनो जीवनस्य स्वरूपं निर्णीयते । उपनिषदां कथनमेतत् — वर्त्तमानसमये जीवाः स्वकीये जीवने यादृशं कर्म आचरन्ति, ते भाविनिकाले तादृशमेव जीवनमपि लप्स्यन्ते। सन्ति कर्माण्येव जीवनघटकानि । जीवनं ह्यत्तमं सर्वविधतया समुन्नतञ्च कर्तुं सततं शुभान्येव कर्माणि कर्त्तव्यानि । ज्ञानात् ऋते न मुक्तिः तस्मात् ज्ञानमर्जनीयम् । ज्ञानाधिगमनं योगाभ्यासेन सम्भवम्। सत्कर्मकर्ता जीव उपरते सति सत्स्वरूपं सद्देशं, सच्छरीरम् अश्नुते । एतेनैव स्फुटं जीवस्यास्मात् लोकात् परलोकगमनं तत् तद् भोगाधिगमनञ्च । तपश्चरणात्पुण्यानां हु अभ्युदयाच्च ज्ञानबलेन वासना विनश्यति, क्रियमाणानि कर्माणि विलीयन्ते, सञ्चितानि कर्माणि हतशक्तिकानि जायन्ते । एवंविधां दशां प्रपन्नाः जनाः एव जीवनमुक्ताः उच्यन्ते । जीवनमुक्तेषु प्रारब्धकर्मानुरूपं जीवस्य स्थूलं शरीरं सन्तिष्ठते, नष्टे च सति प्रारब्धकर्मणि शरीरमपि निपतति । ततश्च जीवः स्वकीयस्य रूपस्य प्रत्यक्षभावेन अनुभूतिं कुरुते । सृष्टिवर्णनम् तत्रोक्तमादौ सृष्टिर्नासीत् किमपि, केवलं मृत्युरवर्त्तत । ततश्च मनः मनःसलिलानलभुवः समुद्भूताः । प्रजापतेः अनन्तरं सुरासुराश्च उद्बभूवुः। क्वचिद् इदमप्यभिहितं प्रथमं पुरुषस्य ततश्च स्त्रियाः उत्पत्तिरभवत् । ताभ्याञ्च विश्वस्य सृष्टिरभूत् । एतद्विधायाः वर्णनं छान्दोग्योपनिषदि बृहदारण्यके च दृष्टं भवति । उपनिषत्सु उल्लिखितम् अस्ति यत्, सर्वतः प्रथममेकम् अव्यक्तं रूपमासीत् । तस्मादेव व्यक्तमिदं जगत् सृष्टमभूत् । इदमव्यक्तं रूपं हि ‘परब्रह्म' अस्ति । समस्तमपि जगत् तस्मादेव प्रादुर्बभूव अन्ततश्च तत् तस्मिन्नेव लीयते - 'यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते । तेन जातानि जीवन्ति । यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति । तद् ब्रह्य एव जगतो निमित्तकारणमुपादानकारणञ्चास्ति।' कर्मगतिः तत्र देवयानपितृयानयोः निरूपणम् आलोक्यते । पुण्यकर्मभ्यः पुरुषः सुयोनिमध्ये पापेभ्यश्च कर्मभ्यः कुत्सितायां योन्यां जननम् उपाददाति। आात्मानं द्रष्टुं किंवा ब्रह्म ज्ञातुं जीवस्य कर्त्तव्यमिदं यत्, सः कायं वाचं मानसञ्च संयच्छेत् । किञ्च ब्रह्मणः साक्षात्काराय सत्यस्य आचरणं, न कस्याऽपि वस्तुनः अपहरणं, ब्रह्मचर्यस्य रक्षणम्, इन्द्रियाणां निग्रहणं, हिंसायाः परित्यजनम्, मातृ-पितृदेवातिथिगुरुजनानाम् अभ्यर्चनं, निन्दनीयकर्मपरिवर्त्तनं, सांसारिकेषु विषयेषु विरजनम्, अन्तःकरणस्य परिक्षालनमेतानि कर्माण्यतितरामपेक्ष्यन्ते । परिशुद्धेन कायेन वचनेन हृदयेन अहंभावरूपस्थितम्, प्रत्यक्चेतनमवबोद्धुं प्रयतेत जीवः । तदर्थं निदिध्यासनम् अपेक्षितमस्ति । योगशास्त्रोक्तसाधनानि साधनीयानि । एतस्मिन्नध्यवसाये तदैव सफलता भवति, यदा श्रद्धा भवति गुरुम्प्रति स्वसमर्पणं कृतं जायते । अहम्भावविनाशाय सर्वाण्यप्येतानि कार्याणि कर्त्तव्यानि सन्ति । गुरुस्तत्त्वं प्रहीणदोषायैव प्रददाति । उक्तञ्च — 'प्रशान्तचित्ताय जितेन्द्रियाय च प्रहीणदोषाय यथोक्तकारिणे। गुणान्वितायानुगताय सर्वदा प्रदेयमेतत् सततं मुमुक्षवे ॥' गुरुजिज्ञासवे ‘तत् त्वमसि' इत्येतदुपदिशति । शान्तोदान्तः शुद्धान्तःकरणः साधकः ‘अहं ब्रह्मास्मि' इत्येतं गुरूपदेशं निशम्य स्वयमेवात्मनि ब्रह्मणोऽनुभूतिं कर्तुमारभते । साधकोऽभ्यासवशात् शनैः शनैः ‘तत्’ ‘त्वम्’ ‘अहम्’ ‘अयम्' इत्यनयोर्मध्ये ऐक्यमेवानुभवति। स न स्वकीयं रूपमात्मनो भिन्नत्वेन जानाति। ‘एकेन विज्ञानेन सर्वं विज्ञातं भवति' इत्येतदुपनिषद्वचसः अनुसारेण स साधकः सर्वपदार्थावबोधानन्तरं 'सर्वं खल्विदं ब्रह्म' इत्येतत् साक्षाद्भावेनानुभवति । ततश्चासौ संसार-बन्धनान्मुक्तिमवाप्य अनामयं सच्चिदानन्दपदं प्रपद्यते । न पुनः संसारेऽस्मिन् स निवर्तते । उक्तञ्च गीतायाम्- ‘अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम्। यं प्राप्य न निवर्त्तन्ते तद्धाम परमं मम॥ न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः। यद् गत्वा न निवर्त्तन्ते तद्धाम परमं मम॥' इत्थं ह्यपनिषदुपदेशनिष्कर्षोऽयं यदेकमेव तत्त्वमस्ति। तस्मादेव समग्रोऽपि संसारः समुत्पद्यते पुनश्चान्ततस्तत्रैव लीयते इति। श्रुतिश्चामनुते - ‘वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृतिकेत्येव सत्यम्।' निर्गुण-सगुणभेदेन ब्रह्म द्विविधम् । तत्र निर्गुणं ब्रह्म न वक्तुं शक्यम् । तदस्ति सर्वथैव वागगोचरम् । न तत् केनाऽपि प्रकारेण गातुं शक्यं यत् तत् एवंविधम् । निर्विकल्पत्वान्निरुपाधित्वाच्च तदस्त्यनिर्देश्यम्। अत एव तु बाष्कलिना ब्रह्मणि पृष्टो बाध्वो मौनमालम्ब्यैव तत्कृतप्रश्नमुक्ततार । निषेधमुखेनैव तद् वर्ण्यते यत् तदिदं न । अत एव श्रुतयो नेति नेतीत्युक्त्वा तद्गायन्ति । कठोपनिषदाह- ‘अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत्॥ अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं निचाय्य तं मृत्युमुखात् प्रमुच्यते ॥' बृहदारण्यकोपनिषदि याज्ञवल्क्यः तदधिकृत्य गार्गीम् इत्थमुपदिशति 'गार्गि ! न तदक्षरं ब्रह्म स्थूलं नाणु न ह्रस्वं न दीर्घम् । तद असङ्गं रस-गन्धरहितम् । न तच्चक्षुःश्रोत्रमनोवाणीगम्यम्' इति। केनोपनिषद् तन्निष्प्रपञ्चं ब्रह्म वर्णयत्येव — ‘यद् वाचाऽनभ्युदितं येन वागभ्युद्यते। तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते।।' देशकालनिमित्तातीतत्वात् तद् भवति सर्वथैव विचित्रम् । प्रमाणातीतत्वात् तदप्रमेयमस्ति किञ्च चैतन्यात्मकत्वात् स्वयमेव विषयि । कठोपनिषत्तन्महीयस्कतायामाह- ‘न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः। तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति।।' मुण्डकोपनिषदेवमुद्गायति तत्- ‘यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामोषधयः सम्भवन्ति। यथासतः पुरुषात् केशलोमानि तथाक्षरात् सम्भवतीह विश्वम्॥' कस्यचन वस्तुनो बोधाय तल्लक्षणमपेक्ष्यते । लक्षणञ्च तटस्थस्वरूपभेदेन द्विविधं भवति । तटस्थलक्षणेन वस्तुनो स्थायिपरिवर्तनशीलगुणाः वर्ण्यन्ते । स्वरूपलक्षणेन च वस्तुनः शुद्धं रूपं तात्विकञ्च रूपमुपलभ्यते । सगुणब्रह्मणः उभयविधं लक्षणं ह्यपनिषत्सु प्राप्यते । स्वरूपलक्षणेन ब्रह्म सत्यं ज्ञानम् अथ च अनन्तरूपमस्ति । उक्तञ्च तैत्तिरीयोपनिषदा — ‘सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म।' तच्च ब्रह्मविज्ञानमानन्दञ्च अस्ति । बृहदारण्यकोपनिषदाह - ‘विज्ञानमानन्दं ब्रह्म'। उपनिषत्सु ब्रह्मणः तिसृणां स्वाभाविकशक्तीनाम् उल्लेखः कृतोऽस्ति । श्वेताश्वतरोपनिषदाह- 'परास्य शतिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया च'। सगुणब्रह्मणः तटस्थलक्षणं छान्दोग्योपनिषदेवं प्रस्तौति- 'तज्जलानीति शान्त उपासीत।' उक्तं हि सिद्धान्तं तैत्तिरीयोपनिषल्ललितशब्दावलिना व्याख्याति — 'यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते, यतो जातानि जीवन्ति, यत् प्रयन्त्यभिविशन्ति तद् विजिज्ञासस्व तद्ब्रह्म॥' ‘जन्माद्यस्य यतः॥' इत्येतस्मिन् ब्रह्मसूत्रेऽपि ब्रह्मणः तटस्थलक्षणं दर्शितम्। माण्डूक्योपनिषदपि तत् ताटस्थ्येन वर्णयति - ‘एष सर्वेश्वर एष सर्वज्ञ एषोऽन्तर्याम्येष योनिः सर्वस्य प्रभवोऽप्यसौ हि भूतानाम् ।' सगुणं ब्रह्म संसारस्यास्य शास्तृ निखिलस्यापि जगतः हि जीवानां भाग्यस्य विधातृ वर्त्तते । शुभकार्यकत्तृृणां जीवानां तत् कल्याणसम्पादयितृ, मुक्तिभुक्तिप्रदातृ, अशुभकर्मकारि, प्राणिनिगृहीतृ च । तदेव सगुणं ब्रह्म ईश्वर-विराट्हिरण्यगर्भसंज्ञया व्यपदिश्यते । अस्य विश्वस्य सर्वेऽपि प्राणिनः तस्य एव शरीरमिति कथ्यन्ते। सगुणत्वात् तत् पादाभ्यां चलति, हस्ताभ्यां कार्यं करोति, नेत्राभ्यां पश्यति, कर्णाभ्याञ्च शृणोति । ब्रह्मणः शक्त्या एव देवतासु शक्तिः सञ्चरति । तस्य एव शक्तिभूतत्वेन जगतः पदार्थाः जायन्ते शक्तिमन्तः । तस्मात् न केनापि पदार्थेन स्वशक्तौ गर्वः कार्यः, इत्येतद् उपदेष्टुकामा केनोपनिषद् उमाहेमवतीनामकम् उपाख्यानं प्रस्तौति । उपनिषदां व्यवहारविषयकः पक्षो नितरां मनोभिरामः । दार्शनिकानि तत्त्वानि व्यवहारे प्रयुज्य उपनिषद्विद्या मानवीयजीवनम् अतितरां रमयति, इत्येतद्धि तदीयं ललितं वैशिष्ट्यम् । उन्नतं समृद्धञ्च आध्यात्मिकपथमारोढुं बहवः सद्गुणाः सन्त्यपेक्षिताः । अतः उपनिषदो मनोरमाख्यायिकां निधाय जनसमुदायं तान् सद्गुणान् वरीतुम् उपदिशन्ति । आत्मसंयम-तपोदानार्जवाहिंसासत्यादिसद्गुणाः जीवनं निःसन्दिग्धतया समुन्नमयन्ति तस्मात् ते उत्तमा गुणा उपनिषद्भिः तथाऽऽलेखिताः यद् अवलोक्य जनमानसं झटिति तान् स्वीकर्तुम् उपक्रमते । तैत्तिरीयोपनिषत् ‘सत्यं वद, धर्मं चर' इत्यादिना, छान्दोग्योपनिषद् सत्यकाम-जाबालकथादिभिः, प्रश्नोपनिषद् अवृतनिन्दादिना, मुण्डकोपनिषद् च सत्यश्लाघादिना संसारं सन्मार्गं प्रदर्शयन्ति। ज्ञानस्य सिद्धिर्विवेकवैराग्याधीना । ब्रह्मावाप्त्यर्थं तावज्जीवो न प्रवर्त्तते, यावत् तत्र विवेक-वैराग्ययोः उदयो न सञ्जायते । मुण्डकोपनिषद् एतद्गुणद्वितयं प्रत्येकं पुमान् गृहणीयादेतदर्थं पूर्णबलेन प्रयतमानास्ते । कर्मभिः प्रासालोकाः सन्ति विनश्वराः इत्येतद् विज्ञाय एव ब्राह्मणस्य मानसं निर्विण्णतामुपैति । विवेको बोधयतीदं यत्, कृतेन ( कर्मणा ) अकृतस्य ( नित्यब्रह्मणः ) समुपलब्धिर्न भवितुं शक्यास्ति इति। कर्मानुष्ठाने प्राणी सर्वथा स्वतन्त्रोऽस्ति । उपनिषदाम् अभिधानमिदं यज्जीवः कर्माचरणेऽस्ति स्वाधीनः । पुरुषः काममयोऽस्ति यादृशी तदीयेच्छा भवति, तादृश एव तस्य सङ्गल्पो भवति । बृहदारण्यके प्रोक्तम् – 'अथो खल्वाहुः काममय एवायं पुरुष इति । स यथा कामो भवति तत्कर्त्तुर्भवति तत्कर्म कुरुते तदभिसम्पद्यते ।' अात्मज्ञानलाभानन्तरमेव मानवः सर्वेष्वपि लोकेषु पर्यटितुं प्रभवति । स यत् कामयते, तत् सङ्कल्पमात्रेण लभते । उपनिषदः पुरुषार्थोपदेशिकाः सन्ति । मुक्तिकोपनिषद् वक्ति - 'शुभाशुभाभ्यां वहन्ती मार्गाभ्यां वासना सरित्। पौरुषेण प्रयत्नेन योजनीया शुभे पथि । अशुभेषु समाविष्टं शुभेष्वेषावतारयेत् ॥' मानवस्य कर्त्तव्यमस्ति यद्, असौ समुद्धर्त्तुं शुभवासनाभिः स्वकीयं मनो विभूषयेत् न सः अशुभवासनासु निपतेत् । ताभिः मनो भवत्यपवित्रं दूषितञ्च । ‘ओ३म् यज्जाग्रतो दूरमुपैती'त्यादिभिः मन्त्रैः श्रुतयो मानवं शिवसङ्कल्पशीलं स्वान्तं विधातुं प्रेरयन्ति । मनुष्यमात्रस्य धर्मोऽयं यद् असौ उच्चोद्देश्यवान् भवेत्। स स्वकीयं बहुमूल्यं जीवनं साधारणवस्तूपलब्धौ न योजयित्वाऽऽत्मसमवाप्त्यां योजयेत् इति। श्वेताश्वतरोपनिषद् उपदिशति सस्नेहम् - ‘तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति ॥ नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय ॥' उपनिषदः अन्त्यलक्ष्यं नास्ति आत्मतत्त्वविषयकं ज्ञानम् । तच्चरमलक्ष्यं तु अस्ति आत्मनः अपरोक्षानुभूतिः । परोक्षानुभूत्या न सिद्धयति स्वार्थः । स्वतात्त्विकरूपावगमनं स्वकीयस्य रूपस्य साक्षाद् अनुभवनमेव अपेक्ष्यते । अत एव मानवस्य यत् कर्त्तव्यं मुख्यमस्ति, तदिदमेव यत् स स्वरूपेऽवतिष्ठेत । अात्मनो दर्शनेन, अात्मनि अवस्थानेन, अात्माधिगमनेन हि स्वराज्यं भवत्युपलब्धम् । जन आत्मनि रमते, आत्मनि क्रीडति, आत्मनि विहरति, आत्मनि नन्दति च । अात्मनो ही आनन्दमयत्वाद् असौ जीवो निरतिशयानन्दम् आस्वदते । न लौकिकेन दृष्टान्तेन न तदानन्दस्य लवोऽपि प्राप्यो भवति। बृहदारण्यकोपनिषद् लौकिकोदाहरणद्वारेण तदानन्दस्य तुच्छतराभासमात्रं प्रस्तुतीकरोति । सा प्राह- 'तद्यथा प्रियया स्त्रिया सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद, नान्तरम्, एवमेवायं पुरुषः प्राज्ञेनात्मना सम्परिष्वक्तो न बाह्यं किञ्चन वेद नान्तरं तद् वा अस्य एतदाप्तकामम् अात्मकामम् अकामं रूपम्॥' अात्मवेत्ता जन एव तं लोकोत्तरं निरतिशयमानन्दमनुभवति । परं तमानन्दमध्यारूढो हि पुरुषो भवति अवरुद्धवाग्व्यापारः । वस्तुतः स आनन्दो न वाग्भ्यः नान्येनापि केनापि साधनेन लभ्यः । स तु स्वानुभूत्यैव गम्यो वेद्यो ज्ञेयश्च जायते । एतस्या एवापरोक्षानुभूतेः प्रतिपादनम् एव उपनिषदाम् अभीष्टमन्त्यम् । अन्येषां सिद्धान्तानां प्रतिपादनन्तु एतस्मात् प्रयोजनाद् विहितं यत्, तत् सहायतया सा लब्धा स्यात् । उपनिषदां भाषान्तरेष्वनुवादः शाहजहाँसुतस्य दाराशिकोहस्य उपनिषत्प्रेम जगति विदितमेव। १६५७ ख्रीष्टाब्दे दिल्लीनगरस्य निगमबोधनामकस्थाने षण्मासाभ्यन्तर एव अश्रान्तपरिश्रमेण अयं पञ्चाशद् उपनिषदा् अनुवादं संस्कृतपण्डितानां साहाय्येन कारितवान् । १७७५ ख्रीष्टाब्दे एक्वेटिलडुपेरनो लैटिनभाषायाम् अनूदितवानुपनिषदः। ओथमरफ्रांकमहाभागः १८०१ ख्रीष्टाब्दे उपनिषद्ग्रन्थानधीत्य तान् संक्षेपेण प्रकाशमानिनाय । तत्प्रकाशितग्रन्थान् इमान् पठित्वा उपनिषदज्ञानं प्रति प्रतीच्यानां पण्डितानामुत्सुकता वृद्धि ययौ । औपनिषत्के साहित्ये जे० डी० लुजुईनामो यत्कार्यं श्रमञ्च चकार तस्य प्रसिद्धिः अस्ति । वेवरमहोदयस्य उद्योगेन तु उपनिषद्ज्ञानस्य प्रचारः समग्रेऽपि पश्चिमीये संसारे जातः इति मन्यते । उपनिषदाम् अनुवादः तेन १८०२ ख्रीष्टाब्दे जर्मनभाषायां कृतः । 'इडिस्केन स्टडियन' इत्येतेन नाम्ना स उपनिषदविषयकं ग्रन्थम् अजग्रन्थत् । मैक्समूलरः उपनिषदः आङ्ग्लभाषायाम् अनुववाद। अन्ये च लडयूसन आर० ई० ह्युम-प्रभृतिविद्वांसः उपषदां विषये कार्यं कृतवन्तः। ईशोपनिषद् माध्यन्दिनशाखीयेयं यजुर्वेदसंहितायाः चत्वारिंशत्तमाध्यायोऽस्ति । 'ईशावास्यमिदं सर्व'मित्यादिपदस्य आधारोपरि अस्या नामकरणमस्ति । ग्रन्थेऽस्मिन् अष्टादशमन्त्रा एव सन्ति । अस्मिन् ज्ञानदृष्ट्या कर्मोपासनायाः रहस्यं वर्णितमस्ति । उपनिषदियं कर्मसंन्यासस्य पक्षपातिनी न भूत्वा यावज्जीवनं निष्कामकर्मभावेन कर्मसम्पादनस्य अनुरागिणी वर्तते । अत्र अद्वैतभावनायाः स्पष्टं प्रतिपादनमस्ति । अत्र ब्रह्मणः स्वरूपवर्णनानन्तरं विद्या-अविद्या-सम्भूति-असम्भूत्यादीनां विवेचनमस्ति। केनोपनिषद् 'केनेषितं पतती'त्यादि स्वकीयप्रारम्भिकपदस्य आधारोपरि अस्याः उपनिषद: नाम 'केन' तथा स्वशाखानामोपर्यस्याः नाम तवलकारोपनिषदित्यस्ति । लघुस्वरूपेयं परममार्मिकोपनिषदस्ति । अस्याम् उपनिषदि चत्वारः खण्डा एव सन्ति । प्रथमखण्डे उपास्यब्रह्म-निर्गुणब्रह्मणोर्मध्ये अन्तरं दर्शितमस्ति । द्वितीयखण्डे ब्रह्मणः रहस्यमयस्वरूपस्य वर्णनमस्ति । तृतीय एवं चतुर्थखण्डे उमाहेमवत्या रोचकमाख्यानेन परब्रह्मणः सर्वशक्तिमता तथा देवतानाम् अल्पशक्तिमत्तायाः सुष्ठु निदर्शनमस्ति । कठोपनिषद् कृष्णयजुर्वेदस्य कठशाखानुयायिनी इयमुपनिषद् स्वगम्भीराद्वैततत्त्वाय प्रख्याताऽस्ति । अस्यां द्वौ अध्यायौ स्तः । प्रत्यध्यायं त्रयो वल्लयः सन्ति । तैत्तिरीयाऽरण्यके नचिकेतोपाख्यानेन इयमारब्धाऽभवत् । यमेन प्रोक्तः अद्वैततत्त्वस्य मार्मिकोपदेशोऽत्र दर्शनीयोऽस्ति । ‘नेह नानाऽस्ति किञ्चन' इत्यस्याः उपनिषदः गम्भीरः शङ्खनादोऽस्ति । नित्येषु नित्यं चेतनेषु चेतनम् एकमेव असौ ब्रह्म सर्वेषां जीवानामात्मनि निवसति, तस्यैव दर्शनं शान्त्या एकमात्रं साधनमस्ति। योग एव तस्य साक्षात्कारस्य प्रधानसाधनम् अस्ति । मौञ्जेः इषीकावत् अस्य शरीरस्य आभ्यन्तरे विद्यमानस्य आत्मन उपलब्धिः योगद्वारेणेव कर्त्तव्या अयमेव कठोपनिषदः व्यावहारिकोपदेशोऽस्ति। 'न साम्परायः प्रतिभाति बालं प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम्। अयं लोको नास्ति पर इति मानी पुनः पुनर्वशमापद्यते मे।।' प्रश्नोपनिषद् अस्याम् उपनिषदि ब्रह्मविद्यामन्वेष्टुं षड्ऋषयः महर्षिपिप्पलादस्य पार्श्वे गताः । तत्र ते तम् आध्यात्मिकप्रश्नानां समुचितमुत्तरं पृच्छन्ति । प्रश्नोत्तरेषु निबद्धोऽयं ग्रन्थः, तेनास्य नाम प्रश्नोपनिषदिति। अाध्यात्मिकजगतः समस्याः एव एतेषां प्रश्नानां विषयोऽस्ति । स्वकीयसमीक्षणेन पिप्पलादः अत्र विशिष्टतत्त्वज्ञानिस्वरूपेण समायाति । तत्र मीमांस्यप्रश्नाः सन्ति— (१) प्रजायाः उत्पत्तिः कस्मात्स्थानाद्भवति? (२) प्रजानां धारणं कि संख्यकाः देवताः कुर्वन्ति ? कतमः प्रकाशयन्त्येतान् ? एतेषु कतमः श्रेष्ठतमोऽस्ति ? (३) प्राणानामुत्पत्तिः, शरीरेषु तेषामागमनमुपक्रमणञ्च इत्यादिविषयकानां प्रश्नाः (४) स्वप्न-जागरण-स्वप्नदर्शनादिविषयकादीनां प्रश्नाः (५) ओङ्कारपुरुषस्य उपासना तथा तेन लोकानां विजयः (६) षोडशकलासम्पन्नस्य पुरुषस्य विवेचना। एतेषां प्रश्नानामुत्तरेषु हि आध्यात्मस्य अखिलसमस्यानां विवेचनम् अतिगम्भीरतया प्रतिपादितमस्ति। अक्षरब्रह्म एवास्य जगतः प्रदर्शिताऽस्ति॥ मुण्डकोपनिषद् अथर्ववेदीयोपनिषदियं मुण्डक-निमित्ताय निर्मिताऽस्ति । मुण्डकपदस्य अर्थो भवति मुण्डन-सम्पन्नो जन इति । अस्याम् उपनिषदि स्वज्येष्ठसुतायाथर्वणे ब्रह्मणा प्रदत्तं ब्रह्मविद्यायाः उपदेशः अस्ति । यज्ञीयानुष्ठानम् अदृढरूपप्लवोऽस्ति, येन संसार-सन्तरणं कदापि भवितुं न शक्यते । इष्टापूर्तम्-यागाद्यनुष्ठानमेव सर्वश्रेष्ठं मन्तारो जनाः स्वर्गलोकं सम्प्राप्य अपि अस्मिन् भूतले अन्ततः समागच्छन्त्येवेति। अनेन प्रकारेण अत्र कर्मकाण्डस्य हीनता तथा दोषाणामनन्तरं ब्रह्मज्ञानस्य श्रेष्ठता प्रतिपादितास्ति । द्वैतवादस्य प्रधानस्तम्भरूपो मन्त्रः — ‘द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया' अस्यामुपनिषदि समायाति । वेदान्तशब्दस्य अपि सर्वप्रथमप्रयोगः अत्रैव उपलब्धो भवति। ब्रह्मज्ञानिनो ब्रह्मणि विलीनस्य तुलना नाम-रूपं परित्यज्य नदीनां समुद्रे विलयनेन सह कृताऽस्ति । अस्यामुपनिषदि सांख्य-वेदान्तयोः तथ्यानामपि यत्किञ्चित्प्रभावः परिलक्ष्यते । माण्डूक्योपनिषद् उपनिषद् इयम् आकारे स्वल्पकायिकाऽस्ति, सिद्धान्ते विशालाऽस्ति । अस्यां केवलं द्वादशखण्डानि किंवा वाक्यानि च सन्ति, यस्मिन् चतुष्पादात्मनः अतीव मार्मिकं रहस्यमयञ्च विवेचनमस्ति । ओंकारस्य मार्मिकव्याख्याकरणस्य श्रेयः इमाम् एव उपनिषदमस्ति । अोंकारे तिस्रो मात्रा भवन्ति, तथा चतुर्थोऽंशः ‘अमात्र' एव भवति । चैतन्यस्य तदनुरूपेणैव चतस्रः अवस्था भवन्ति - जागर्या, स्वप्न:, सुषुप्तिस्तथा चैतन्यस्य अव्यवहार्यतुरीया दशा । आसामाधिपत्यधारणकर्त्ता आत्माऽपि क्रमशः चतुर्धा भवति — वैश्वानरः, तैजसः, प्राज्ञस्तथा प्रपञ्चोपशमरूपी शिवः, येषु अन्तिम एव चैतन्यात्मनो विशुद्धरूपमस्ति । अस्योपरि गौडपादाचार्यः माण्डूक्यकारिकाख्यां व्याख्यां लिलेख । कारिकेयं मायावादिनः अद्वैतवेदान्तस्य पूर्णप्रतिष्ठा मन्यते। तैत्तिरीयोपनिषद् उपनिषदियं तैत्तिरीयारण्यकस्य सप्तम-अष्टम-नवमखण्डानाम् एव सम्मिलितांशोऽस्ति । अस्य अरण्यकस्य सप्तमप्रपाठकस्य नामाऽस्ति ‘संहिती उपनिषदि’ति या अत्र ‘शिक्षावल्ली’ नाम्ना ख्याताऽस्ति । आरण्यकस्य वारुणी-उपनिषद् भृगुवल्ली च नाम्ना प्रख्याताऽस्ति । अतो ब्रह्मविद्याया दृष्ट्या वारुणी-उपनिषद एव प्राधान्यमस्ति, किञ्च चित्तशुद्ध्यर्थं तथा गुरुकृपाप्राप्त्यर्थं शिक्षावल्या अपि गौणरूपेणोपयोगः अस्ति । अस्मिन् कतिधाः उपासनाः गुरुशिष्यसम्बन्धिनः शिष्टाचारस्य निरूपणमस्ति । एकादशतमे अनुवाके स्नातकेभ्य उपयोगिनः शिक्षाया एकत्र निरूपणमस्ति । अनेन निरूपणेन शिक्षाया उच्चादर्शस्य पूर्णपरिचयः प्राप्तो भवति । ब्रह्मानन्दवल्ल्यां ब्रह्मविद्यायाः निरूपणमस्ति । तदनन्तरं भृगुवल्ल्यां ब्रह्मप्राप्तेः मुख्यसाधनस्य वर्णनमस्ति । वर्णनमिदं भृगु-वरुणयोः संवादरूपेण 'पञ्चक्रोश'-नाम्ना विख्यातमस्ति । ऐतरेयोपनिषद् ऐतरेयारण्यकस्य द्वितीयारण्यकान्तर्गततया आचतुर्थात् षष्ठाध्यायपर्यन्तस्य नाम ऐतरेयोपनिषदस्ति । अस्यामुपनिषदि त्रयोऽध्यायाः सन्ति, येषु द्वितीय-तृतीयाध्यायौ तु एकैकस्य खण्डस्यैवस्तः । प्रथमाध्याये द्वौ खण्डौ स्तः, ययोः सृष्टितत्त्वस्य मार्मिकविवेचनमस्ति । मानव-शरीरमेव षुरुषाय उपयुक्तायतनं प्रमाणीकृतमत्र, यस्य विभिन्नावयवेषु देवताः प्रवेशमाप्नुवन्, तदनन्तरं परमात्मा तस्य मूर्धसीमां विदार्य प्रवेशं करोति तथा जीवभावं सम्प्राप्य भूतैः सह तादात्म्यं स्थापयति । तदनन्तरं गुरुकृपया बोधानन्तरं सर्वव्यापकस्य तस्य शुद्धस्वरूपस्य साक्षात्कारो भवति । अन्तिमाऽध्याये प्रज्ञानस्य विशिष्टा महिमा प्रदर्शिताऽस्ति । छान्दोग्योपनिषत् सामवेदीयोपनिषदियं प्रौढा, प्रामाणिका, प्रमेयबहुला चाऽस्ति। अस्यामष्टाध्यायाः किंवा प्रपाठकाः सन्ति । अस्य ग्रन्थस्य अन्तिमाः त्रयोऽध्याया अाध्यात्मिकज्ञानदृष्ट्या महत्त्वपूर्णाः मन्यन्ते। प्रारम्भिकाऽध्यायेषु अनेकविधानाम् ओङ्कारस्य साम्नः च गूढस्वरूपस्य विवेचनमस्ति । द्वितीयाध्यायस्य अन्ते ‘शौव' उद्गीथोऽस्ति, यः केवलं भौतिकस्वार्थपूर्त्यर्थं यागानुष्ठानस्य सामगायनस्य कतृृणामुपरि मार्मिकव्यङ्गयं करोति। तृतीयाध्याये सूर्यस्य देवमधुनः रूपे उपासनाऽस्ति । गायत्रीवर्णनम्, घोराङ्गिरसद्वारेण देवकीसुतं श्रीकृष्णमाध्यात्मिकशिक्षाप्रदानम्, अन्ते सूर्यप्रादुर्भावस्य सुष्ठु विवेचनमस्ति । अस्य अध्यायस्य प्रसिद्धोऽयं सिद्धान्तः ‘सर्वं खल्विदं ब्रह्म' अद्वैतवादस्य विजयघोषोऽस्ति । चतुर्थाध्याये रैक्वस्य दार्शनिकतत्त्व-विवेचनं, सत्यकाम-जाबालस्तथा तस्य मातुः कथा, सत्यकामजाबालेनोपकोशलं ब्रह्मज्ञानस्य प्राप्तिः विवेचिता अस्ति । पञ्चमप्रपाठके प्रवाहणजैबालेः दार्शनिकसिद्धान्तस्य केकयाश्वपतेः सृष्टिविषयकतथ्यानां विशदं वर्णनमस्ति । अस्मिन् वर्णने षड्दार्शनिकानां सिद्धान्तस्य समन्वयः कृतः अस्ति। षष्ठप्रपाठके महर्षिअारुणेः ऐक्यप्रतिपादकसिद्धान्तस्य व्याख्याऽस्ति । ‘तत्त्वमसि' अारुणेरध्यात्मशिक्षायाः पीठस्थानीयो मन्त्रोऽस्ति । सप्तमप्रपाठके सनत्कुमार-नारदयोः विश्रुतवृत्तान्तमस्ति । अस्य उपदेशस्य पर्यवसानमस्ति - 'यो वै भूमा तदमृतम्, अथ यदल्पं तन्मर्त्यम्' । अन्तिमप्रपाठके इन्द्र-विरोचनयोः कथाऽस्ति । अात्मप्राप्तेः व्यावहारिकोपायस्य सङ्केतः अस्ति । बृहदारण्यकोपनिषद् न केवलमियं परिमाणे विशालाऽस्ति, प्रत्युत तत्त्वज्ञानस्य प्रतिपादनेऽपि गम्भीरा प्रामणिका चास्ति । अस्यां षडध्यायाः सन्ति । अस्याः उपनिषदः सर्वस्वं दार्शनिकः याज्ञवल्क्यः अस्ति, यस्य उदात्ताध्यात्मिकशिक्षातः अोतप्रोता इयमस्ति । प्रथमाध्याये प्राणानां श्रेष्ठतायाः तथा सृष्टिविषयकसिद्धान्तानाञ्च वर्णनमस्ति । द्वितीयाध्यायस्य आरम्भे अभिमानिनः गार्ग्यस्य तथा शान्तस्वभावस्य काशीराज्ञः अजातशत्रोः रोचकसंवादोऽस्ति । अस्मिन्नेव अध्याये याज्ञवल्क्येन सह साक्षात्कारो भवति, यः स्वपत्न्यौ मैत्रेयी-कात्यायन्योर्मध्ये स्वकीयं धनं विभाज्य वनं गतः । अत्रैव मैत्रेयीम्प्रति तस्य दिव्यदार्शनिकसन्देशः श्रवणगोचरो भवति। तृतीये चतुर्थे चाध्याये जनक-याज्ञवल्क्ययोराख्यानमस्ति। पञ्चमाध्याये नानाविधानां दार्शनिकविषयाणां विवेचनमस्ति । षष्ठाध्याये प्रवहणजैबलेस्तथा श्वेतकेतु-अारुणेयस्य दार्शनिकसंवादोऽस्ति । अस्मिन् जैबलिः पञ्चाग्निविद्यायाः विशदविवेचनं कृतवान् । उपनिषद्युगस्य याज्ञवल्क्यः सर्वमान्यतत्त्वज्ञः आसीत्, यस्य सम्मुखे तत्त्वविद्जनकोऽपि नतमस्तको भूत्वाऽभ्यासेन ज्ञानार्जनात्पराङ्मुखो नाऽभवत् । न केवलमसौ सिद्धान्तवादी आसीदपितु व्यवहारे तत्त्वज्ञानस्य अप्युपदेशकः आसीत् । तस्य अयम् उपदेशो बृहदारण्यकस्य आध्यात्मिकशिक्षायाः महत्त्वपूर्णमङ्गमस्ति - ‘अात्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मैत्रेयि'। श्वेताश्वतरोपनिषद् उपनिषदियं शैवधर्मस्य गौरवप्रतिपादनाय एव निर्मितेति मन्यते। द्वितीयाध्याये योगस्य विशदं प्राचीनं च विवेचनमस्ति । तृतीयाध्यायादारभ्य पञ्चमाध्यायपर्यन्तं शैव-साङ्ख्यसिद्धान्तयोः प्रतिपादनमस्ति । अन्तिमाध्याये गुरुभक्तितत्त्वं वर्णितमस्ति । गुरुभक्तिः देवभक्त्याः रूपमेवास्ति - ‘देवे नराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ'। भक्तितत्त्वस्य प्रथम-प्रतिपादनम् अस्याः उपनिषदः प्रमुखविशेषताऽस्ति । त्रिगुणानां साम्यावस्थारूपायाः प्रकृत्याः विवेचनमत्राऽस्ति (अजामेकां लोहितकृष्णशुक्लाम्)। क्षर-प्रधान-अक्षरादितत्त्वानां समावेशः गीतायाम् अत्रत एवाऽस्ति। शिवः परमात्मतत्त्वरूपेण अनेकशः वर्णितोऽस्ति (अमृताक्षरं हरः)। अनेन प्रकारेण साङ्ख्यवेदान्ततत्त्वयोः उदयकालिकसिद्धान्तस्य परिचयार्थम् इयमुपनिषद् महत्त्वपूर्णाऽस्ति । कौषीतक्युपनिषद् शाङ्ख्यायनारण्यकस्य चतुर्षु अध्यायेषु आतृतीयाध्यायात्षष्ठाध्यायपर्यन्तस्य भागः कौषीतकि-उपनिषद् नाम्ना ख्यातोऽस्ति । अत्र प्रजानां प्राणानाञ्च महत्ता वर्णिताऽस्ति । प्रज्ञया जीवः नानालोकेषु भ्रमणं कृत्वा ऊर्ध्वतमब्रह्मलोकं गच्छति (प्र० अ०) । अनन्तराध्यायेषु कौषीतकि-ऋषिः प्राणस्य श्रेष्ठतां निरूपयति । इन्द्रोपदेशस्य मुख्यरूपमस्ति - प्राणस्य प्रज्ञायाश्च महत्ता । प्राणेन अयोः, प्रज्ञया सत्यसङ्कल्पस्य च प्राप्तिर्भवति । इन्द्रेण प्रदत्तः तदुपदेशोऽस्ति, यज्ज्ञात्वा आत्मज्ञानस्य उपलब्धिर्भवति - एता भूतमात्राः प्रज्ञामात्रास्वर्पिताः । प्रज्ञामात्राः प्राणेऽर्पिताः। स एव प्राण एव प्रज्ञात्मानन्तोऽजरोऽमृतो न साधुना कर्मणा भूयान् भवति नो एवासाधुना कनीयान्॥ संहितोपनिषद् इयमुक्तोपनिषदा सम्बद्धाऽस्ति । यज्ञस्य आध्यात्मिकस्वरूपस्य वर्णनप्रसङ्गे अत्र अनेकानि आध्यात्मिकसमीकरणानि प्रदत्तानि सन्ति । तत्तदृषीणां नामानि अपि तत्र निर्दिष्टानि सन्ति। एतेषां तथ्यानां परिचयार्थमस्याः उपनिषदः महत्ताऽस्ति । पुरुषवर्णनम् अस्याम् चत्वारः पुरुषाः निर्दिष्टाः सन्ति । शरीरपुरुषः (वैहिकी अात्मा यस्य अशरीरप्रज्ञात्मा एव रसोऽस्ति ), छन्दः पुरुषः (अक्षरसमाम्नायरूपं यस्याकार एव रसोऽस्ति ), वेदपुरुषः (येन वेदस्य ज्ञानं भवति, अस्य ब्रह्म एव रसोऽस्ति ), महापुरुषः (संवत्सररूपं यस्यादित्य एव रसोऽस्ति) । एतेषु चतुर्षु एकत्वं स्थापितमस्ति । यो हि अशरीरप्रज्ञात्माऽस्ति, सः एव आदित्योऽस्ति । उभयोः एक एव मन्तव्यम् । अस्य तथ्यस्य सम्पुष्टौ — ‘चित्रं देवानामुदगादनीकं' मन्त्रोऽयं प्रमाणरूपेण उद्धृतवान् । अत्रैव दैवी-मानुषीवाण्योः अपि परस्परं साम्यं दर्शितम्। अस्याः उपनिषदः अन्ते हवनस्य मुख्यतात्पर्यं प्रदर्शितम् । अस्यां हवनवाचिनः प्राणस्य हवनमस्ति तथा प्राणेः वाचः हवनमस्ति (वाचि हि प्राणं जुहुमः, प्राणो वाचम्)। अस्यामुपनिषदि नानाप्रकाराणां संहितानां कल्पनाऽस्ति । अस्याः उपनिषदः चतुर्थाध्याये गार्ग्यबालाकिमुनेः अावासस्य वर्णनं निर्दिष्टमस्ति । अस्मिन् प्रसङ्गे उशीनर-मत्स्य-कुरु-पाञ्चाल-काशी-विदेहादीनां नामानि प्रदत्तानि सन्ति। अनेन कौषीतकि-उपनिषदः भौगोलिक-क्षेत्रमुत्तरीयभारत एव मन्यते। मैत्रायण्युपनिषद् स्वविशिष्टसिद्धान्ताय एव इयमुपनिषत् सदा प्रख्याता। अस्यामुपनिषदि सप्तप्रपाठकाः सन्ति । सम्पूर्णोपनिषद् गद्यात्मिकैवास्ति किञ्च स्थाने स्थाने पद्यमपि प्रदत्तमस्ति । अन्यासाम् उपनिषदाम् अपि उद्धरणानि अत्र प्राप्यन्ते। यथा - विद्वान् पुण्यपापे विधूय; शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति; यदा पञ्चावतिष्ठन्ते; सर्वं मम एव इत्यादि। ईश-कठयोः द्वे द्वे उद्धरणे प्राप्येते। त्रयोदशोपनिषत्सु इयमपेक्षाकृतम् अर्वाचीना मन्यते। महानारायणोपनिषद् सायणभाष्येण सह प्रकाशितः तैत्तिरीयारण्यकस्य दशमप्रपाठकस्तथा तत्पूर्ववर्तिनो भट्टभास्करस्य भाष्येण सह प्रकाशितस्तद्ग्रन्थस्य षष्ठप्रपाठकः, महानारायणोपनिषद्, याज्ञिकोपनिषद् किंवा केवलं नारायणीयोपनिषदिति नाम्ना अभिहितोऽस्ति । पाठस्य अनेकरूपतां दृष्ट्वा तथा वेदान्त-संन्यास-दुर्गा-नारायण-महादेव-दन्ति-गरुडादिशब्दानामत्र सङ्कलनं दृष्ट्वा च उपनिषद् इयम् प्राचीना इति मन्यते। परन्तु विण्टरनित्समहोदयः तु इयमुपनिषद् मैत्र्युपनिषदः प्राचीनतरं मन्यते । बौधायनसूत्रेष्वस्या विवरणं प्राप्यते, तेन इमाम् अत्यर्वाचीनामपि कथयितुं न शक्यते । अस्यां नारायणस्य उल्लेखः परमात्मतत्त्वरूपेण बहुशो लभते। यथा - ६४ अनु० ११ प्रपा० अनु० १-५ मन्त्रैः सह एव स्नानाचमनहोमादिभ्यः उपयुक्तमन्त्राणां तत्र सत्ता, एवं च अन्ते तत्त्वज्ञपुरुषजीवनस्य यज्ञरूपेण चित्रणमस्ति । एतेषामेव तथ्यानाम् आधारोपरि अस्याः नाम नारायणीयोपनिषत् किंवा याज्ञकी-उपनिषदिति पदेन स्मर्यते । अस्याम् आत्मतत्त्वस्य निरूपणम् अस्ति । एकैव परमसत्ताऽस्ति, सैव सर्वरूपभागिति — ‘यस्मात्परं नापरमस्ति किञ्चिद्यस्मान्नाणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित्॥ वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्णपुरुषेण सर्वम् ॥' एवंविध-निरूपणेन सह तस्य परमात्मनः अभिव्यक्तिः अनेकशो लभते। मेघार्थं प्रार्थना, पापनिवृत्त्यर्थं त्रिसुपर्णमन्त्राः, पुण्यकर्मणः प्रशंसा च लभन्ते — ‘यथा वृक्षस्य सम्पुष्पितस्य दूराद् गन्धो वात्येवं पुण्यस्य कर्मणो दूराद् गन्धो वाति।' सत्यादीनाम् अपि वर्णनं कृतम् अस्ति। यथा - 'सत्येन वायुरावाति सत्येनादित्यो रोचते दिवि। सत्यं वाचः प्रतिष्ठा सत्ये सर्वं प्रतिष्ठितम् ॥ तस्मात्सत्यं परमं वदन्ति ॥' वाष्कलमन्त्रोपनिषद् उपनिषदियं तासु चतसृषु नवप्राप्तोपनिषत्सु अन्यतमाऽस्ति, या केवलं पारसीलैटिन-जर्मनाद्यनुवादानां माध्यमेनैव अनुमीयन्ते, किञ्च सम्प्रत्यस्या एकः मातृताग्रन्थः आडयार-पुस्तकालये प्राप्यते। अस्याः प्रकाशनं वारत्रयमभवत्। (1) मद्रासनगरीतः, (२) डॉ० बेल्वेलकरेण, (३) अष्टादशोपनिषदामन्तर्गते वैदिकसंशोधनमण्डले पूनानगरीतः । ऋग्वेदस्य तद्वाष्कलशाखान्तर्गता इयमिति यत्सम्प्रति अप्राप्याऽस्ति । अस्यां पञ्चविंशतिः मन्त्रा एव सन्ति । अस्याः प्रतिपाद्यविषय अात्मतत्त्वमस्ति । यथा — ‘अहं वेदानामुत यज्ञानामहं छन्दसामविदं रयीणाम्॥ अहं पचामि सरसः परस्य यदि देतीव सरिरस्य मध्ये॥ १४ ॥ या अहं चरामि भुवनस्य मध्ये पुनरुच्चावचं व्यश्नुवानः॥ यो मां वेद निहितं गुहाचित् स इदित्त्था बोभवीदाशयध्यै॥ १८ ॥ अहमस्मि जरिता सर्वतोमुखः पर्यारणः परमेष्ठी नृचक्षाः॥ अहं विष्वङ्ङहमस्मि प्रसात्वानहमेकोऽस्मि यदिदं नु किञ्च' ॥२५॥ छागलेयोपनिषद् अस्याः मातृकाग्रन्थः आडयार-पुस्तकालये लभते। अस्याः प्रकाशनमपि अभवत्। अतिलघ्वीयमुपनिषदस्ति। अस्याः अन्ते सकृदेव 'छागलेयः' इति नाम अायाति । सरस्वतीनद्यास्तटे ऋषीणां सत्रस्य उल्लेखो लभते। तैः कवष-ऐलूषस्य निन्दा ‘दास्याः पुत्र’ इति कथयित्वा कृता । ‘कवष-ऐलूषः' पार्श्ववर्ति आत्रेयस्य शवं प्रति सङ्केतयित्वा अपृच्छत् – यो हि आत्रेयः शुनकानां सत्रे 'अच्छावाक्'-रूपेण महायज्ञीयकार्यमकरोत्, तस्य तत्सर्वज्ञानं किमभवत् ? ऋषिः प्रत्युक्तरयितुं नाशक्नोत् । तेन प्रार्थितः कवष-ऐलूषः तमृषिं कुरुक्षेत्रे बालिशनामकस्य ऋषेः पार्श्वे तदर्थं प्रेषितः । तत्र तेन वर्षमधीतम् । ततः तैः अप्यस्य दृष्टान्तेन स उपदिष्टः - 'यथैतत्कूवरस्तक्ष्णायोज्झितो नेङ्गते मनाक्। परित्यक्तोऽयमात्मना तद्वदेहो विरोचते ॥' आर्षेयोपनिषद् इयमपि उपर्युक्ते द्वे उपनिषदाविव मातृकाग्रन्थेन एव ज्ञाता प्रकाशिता चाऽस्ति । अस्यामपि मात्रानुच्छेद एवास्ति । ऋषीणां ब्रह्मविचारः पारस्परिकविमर्शनं वर्णितमस्ति। अत्र विश्वामित्र-जमदग्नि-भरद्वाज-गौतम-वशिष्ठादिप्रमुखऋषयः सन्ति । एतेषामृषीणां विचारविमर्शस्य विवरणमत्रास्ति । अनेनैव कारणेनास्य नाम्नः अार्षेयम् इति। शौनकोपनिषद् उपर्युतानां तिसृणामुपनिषदां कोटौ शौनकोपनिषदपि आडयारपुस्तकालयस्थेन मातृकाग्रन्थेन ज्ञाता प्रकाशिता चास्ति। एतावता एतस्याः उपनिषदः किमपि भाष्यं विवरणं वा नैव मुद्रितम् । आडयारग्रन्थालये उपलभ्यते केनाऽपि ऋषिणा निर्मितः परं प्रसन्नगम्भीरः हस्तलिखितः मातृकाग्रन्थः। तथैव ए० वी० कीथ-नामकेन विपश्चिता कृतं तस्य आङ्ग्लभाषान्तरमपि न अविदितं विदुषा ह्यन्ते च तस्य मातृकाग्रन्थस्य उपदेष्टृरूपेण शौनकस्योल्लेखो लभते, तेन अस्याः नाम शौनकोपनिषदित्यस्ति । असुराणामुपरि देवानां विजयः एवमिन्द्रस्य महत्त्वपूर्णवर्णनेन सह छन्दसामप्युल्लेखः कुर्वन् एकाक्षरोङ्कारस्य उपासनाकरणस्य उपदेशः प्रदत्तोऽस्ति । उपनिषत् सूची १११ वाजसनेयिसंहितोपनिषद् = शुक्लयजुर्वेदः, मुख्य उपनिषत् केनोपनिषत् = सामवेदः, मुख्य उपनिषत् कठोपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, मुख्य उपनिषत् प्रश्‍नोपनिषत् = अथर्ववेदः, मुख्य उपनिषत् मुण्डकोपनिषत् = अथर्ववेदः, मुख्य उपनिषत् माण्डुक्योपनिषत् = अथर्ववेदः, मुख्य उपनिषत् तैत्तिरीयोपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, मुख्य उपनिषत् ऐतरेयोपनिषत् = ऋग्वेदः, मुख्य उपनिषत् छान्दोग्योपनिषत् = सामवेदः, मुख्य उपनिषत् बृहदारण्यकोपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, मुख्य उपनिषत् ब्रह्म-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् कैवल्य-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, शैव उपनिषत् जाबाल उपनिषत् (यजुर्वेद) = शुक्लयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् श्वेताश्वतर-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् हंस उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, योग उपनिषत् आरुणेय-उपनिषत् = सामवेदः, संन्यास उपनिषत् गर्भ-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् नारायण-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, वैष्णव उपनिषत् परमहंस-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् अमृत-बिन्दूपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, योग उपनिषत् अमृत-नादोपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, योग उपनिषत् अथर्व-शिरोपनिषत् = अथर्ववेदः, शैव उपनिषत् अथर्व-शिखोपनिषत् =अथर्ववेदः, शैव उपनिषत् मैत्रायणि-पनिषत् = सामवेदः, सामान्य उपनिषत् कौषीतकि-उपनिषत् = ऋग्वेदः, सामान्य उपनिषत् बृहज्जाबाल-उपनिषत् = अथर्ववेदः, शैव उपनिषत् नृसिंहतापनी-उपनिषत् = अथर्ववेदः, वैष्णव उपनिषत् कालाग्निरुद्र-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, शैव उपनिषत् मैत्रेयि-उपनिषत् = सामवेदः, संन्यास उपनिषत् सुबाल-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् क्षुरिक-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, योग उपनिषत् मान्त्रिक-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् सर्व-सारोपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् निरालम्ब-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् शुक-रहस्य उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् वज्रसूचि उपनिषत् = सामवेदः, सामान्य उपनिषत् तेजो-बिन्दु उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् नाद-बिन्दु उपनिषत् = ऋग्वेदः, योग उपनिषत् ध्यानबिन्दु उ-पनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, योग उपनिषत् ब्रह्मविद्या-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, योग उपनिषत् योगतत्त्व-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, योग उपनिषत् आत्मबोध-उपनिषत् = ऋग्वेदः, सामान्य उपनिषत् परिव्रात्-उपनिषत् (नारदपरिव्राजक) = अथर्ववेदः, संन्यास उपनिषत् त्रिषिखि-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, योग उपनिषत् सीता-उपनिषत् = अथर्ववेदः, शाक्त उपनिषत् योगचूडामणि उपनिषत् = सामवेदः, योग उपनिषत् निर्वाण-उपनिषत् = ऋग्वेदः, संन्यास उपनिषत् मण्डलब्राह्मण-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, योग उपनिषत् दक्षिणामूर्ति-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, शैव उपनिषत् शरभ-उपनिषत् = अथर्ववेदः, शैव उपनिषत् स्कन्द-उपनिषत् (त्रिपाड्विभूटि) = कृष्णयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् महानारायण-उपनिषत् = अथर्ववेदः, वैष्णव उपनिषत् अद्वयतारक-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् रामरहस्य-उपनिषत् = अथर्ववेदः, वैष्णव उपनिषत् रामतापणि-उपनिषत् = अथर्ववेदः, वैष्णव उपनिषत् वासुदेव-उपनिषत् = सामवेदः, वैष्णव उपनिषत् मुद्गल-उपनिषत् = ऋग्वेदः, सामान्य उपनिषत् शाण्डिल्य-उपनिषत् = अथर्ववेदः, योग उपनिषत् पैंगल-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् भिक्षुक-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् महत्-उपनिषत् = सामवेदः, सामान्य उपनिषत् शारीरक-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् योगशिखा-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, योग उपनिषत् तुरीयातीत-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् संन्यास-उपनिषत् = सामवेदः, संन्यास उपनिषत् परमहंस-परिव्राजक उपनिषत् = अथर्ववेदः, संन्यास उपनिषत् अक्षमालिक-उपनिषत् = ऋग्वेदः, शैव उपनिषत् अव्यक्त-उपनिषत् = सामवेदः, वैष्णव उपनिषत् एकाक्षर-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् अन्नपूर्ण-उपनिषत् = अथर्ववेदः, शाक्त उपनिषत् सूर्य-उपनिषत् = अथर्ववेदः, सामान्य उपनिषत् अक्षि-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् अध्यात्मा-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् कुण्डिक-उपनिषत् = सामवेदः, संन्यास उपनिषत् सावित्री-उपनिषत् = सामवेदः, सामान्य उपनिषत् आत्मा-उपनिषत् = अथर्ववेदः, सामान्य उपनिषत् पाशुपत-उपनिषत् = अथर्ववेदः, योग उपनिषत् परब्रह्म-उपनिषत् = अथर्ववेदः, संन्यास उपनिषत् अवधूत-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् त्रिपुरातपनि-उपनिषत् = अथर्ववेदः, शाक्त उपनिषत् देवि-उपनिषत् = अथर्ववेदः, शाक्त उपनिषत् त्रिपुर-उपनिषत् = ऋग्वेदः, शाक्त उपनिषत् कठरुद्र-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् भावन-उपनिषत् = अथर्ववेदः, शाक्त उपनिषत् रुद्र-हृदय-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, शैव उपनिषत् योग-कुण्डलिनि-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, योग उपनिषत् भस्म-उपनिषत् = अथर्ववेदः, शैव उपनिषत् रुद्राक्ष-उपनिषत् = सामवेदः, शैव उपनिषत् गणपति-उपनिषत् = अथर्ववेदः, शैव उपनिषत् दर्शन-उपनिषत् = सामवेदः, योग उपनिषत् तारसार-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, वैष्णव उपनिषत् महावाक्य-उपनिषत् = अथर्ववेदः, योग उपनिषत् पञ्च-ब्रह्म -उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, शैव उपनिषत् प्राणाग्नि-होत्र-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् गोपाल-तपणि उपनिषत् = अथर्ववेदः, वैष्णव उपनिषत् कृष्ण-उपनिषत् = अथर्ववेदः, वैष्णव उपनिषत् याज्ञवल्क्य-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् वराह-उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् शात्यायनि-उपनिषत् = शुक्लयजुर्वेदः, संन्यास उपनिषत् हयग्रीव-उपनिषत् (१००) = अथर्ववेदः, वैष्णव उपनिषत् दत्तात्रेय-उपनिषत् = अथर्ववेदः, वैष्णव उपनिषत् गारुड-उपनिषत् = अथर्ववेदः, वैष्णव उपनिषत् कलि-सण्टारण उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, वैष्णव उपनिषत् जाबाल उपनिषत् (सामवेद) = सामवेदः, शैव उपनिषत् सौभाग्य-उपनिषत् = ऋग्वेदः, शाक्त उपनिषत् सरस्वती-रहस्य उपनिषत् = कृष्णयजुर्वेदः, शाक्त उपनिषत् बह्वृच-उपनिषत् = ऋग्वेदः, शाक्त उपनिषत् मुक्तिक-उपनिषत् (१०८) = शुक्लयजुर्वेदः, सामान्य उपनिषत् विश्वंभरोपनिषत् = अथर्ववेद:, वैष्णव उपनिषत् वेदसारोपनिषत् = अथर्ववेद:, वैष्णव उपनिषत् मैथिलीमहोपनिषत् = अथर्ववेद:, वैष्णव उपनिषत् सम्बद्धाः लेखाः ब्राह्मणम् वेदान्तः वेदः आरण्यकम् उद्धरणम् उपनिषदः सारमञ्जूषा योजनीया‎

877

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

सङ्गीतम्

सङ्गीतम् (Music) इत्येषा कला शब्दैः नादैः शक्त्या च सञ्चाल्यमाना सहजा क्रिया । भावः लयः मेलनं माधुर्यं च उत्तमसङ्गीतस्य मूलन्यासाः भवन्ति । सङ्गीतं मनसि उद्भूयमाना सहजा क्रिया । अतः केनापि नादेन विना अपि मनसि एव सङ्गीतस्य अनुभूतिं कर्तुं समर्थाः मानवाः । यदा एषा क्रिया शास्त्रीशैल्या वाद्यपरिकरैः विशेषकौशलेन प्रदर्शिता भवति तस्याः सङ्गीतकला इति व्यवहारः । सङ्गीतस्य मूलं वेदाः एव । ऋग्वेदादिषु मन्त्राः सस्वराः एव । सङ्गीतं तु स्वरेणनिबद्धम् एव । गानं तु मानवस्य भाषणम् इव स्वाभाविकं भवति । अतः मानवः कदारभ्य गातुम् आरब्धवान् इति निर्णयः दुस्साध्यः एव । किन्तु बहोः कालात् अनन्तरम् अस्य व्यवस्थितं रूपं प्राप्तम् अस्ति । यदा स्वरस्य लयस्य च व्यवस्थितं धारणं भवति तदा कलायाः प्रादुर्भावः भवति । इतिहासः मानवः युद्धेषु उत्सवेषु प्रार्थनावसरे , भजनसमये च गानवादसस्य उपयोगं कुर्वन् आगतः । अस्मिन् प्रपञ्चे सर्वजनाङ्गेषु यस्य कस्यचिदपि वाद्योपकरणस्य उपयोगः प्रचलन् अस्ति । यथा वंशीत्यादीनि सुशिरवाद्यानि , कानिचन तन्त्रीवाद्यानि , कानिचन चर्मवाद्यानि , अथवा घनवाद्यानि च । भरतमुनेः पूर्वं भारते गानस्य गीतम् इति वदन्ति स्म । वाद्यैः सह साहित्यं न भवति स्म दाड् दिडदिड इत्यादीनि शुष्कपदानि एव उपयोजनयन्ति स्म । अस्य निर्गीतं अथवा बहिर्गीतं वेति वदन्ति स्म । गीतं वाद्यं तथा नृत्यं त्रयं सङ्गतमुच्यते । इति उक्त्यनुगुणं कालक्रमेण गीतं वाद्यं नृत्यम् इत्यादीनां समतोलितं मिश्रणं सङ्गीतम् इति अवदन् । भारतात् बहिः अन्यदेशेषु केवलं गीतवाद्ये सङ्गीतम् इति वदन्ति । तत्रं नृत्यं काचित् भिन्ना कला । भारते नृत्यं सङ्गीते एव अन्तर्नीतं यतः नृत्येन सह गीतं वद्यं च भवतः एव । स्वरः लयः च गीतन सह सम्मिलन्ति एव । किन्तु नृत्येन सह केवलं लयः एव भवति न तु स्वरः । अतः अत्र सङ्गीतं नाम गीतस्य वाद्यस्य च चिन्तनं क्रियते । परिभाषा सङ्गीतस्य आदिमः स्त्रोतः प्राकृर्तिकरवः एव । प्राचीनयुगे मानवः प्रकृत्याः विविधनादान् शृण्वन् अवगन्तुं यतते स्म । प्रकृत्याः सर्वविधनादाः सङ्गीतस्य आधाराः भवितुं नार्हन्ति । अतः येन ध्वनिना भावः उत्पादितः भवति तादृशनादान् परिशील्य सङ्गीतस्य अधारं कुर्वन्तः तान् ध्वनीन् लयेन सह योजयितुं प्रयत्नं कृतवन्तः स्युः । प्रकृत्याः यः नादः मनुष्यस्य मनः संस्पृश्य उल्लासं जनयति सः एव मानवस्य सभ्यतायाः विकासेन सह सङ्गीतस्य साधनम् अभवत् । अस्मिन् चिन्तने मतभेदाः सन्ति एव । दार्शनिकाः परा, पश्यन्ती, मध्यमा, वैखरी इति चतृषु नादप्रकारेषु मध्यमा एव सङ्गीतोपयोगी स्वरः इति वदन्ति । नवदशशतकस्य उत्तररार्धे भरतेन्दुः हरिश्चन्द्रः इति विद्वान् " मानवस्य मानवीयसंवेदनया सह एव सङ्गीतस्य उत्पत्तिः अभवत् " इति अवदत् । अपि च सः सङ्गीतं गीतस्य वादनस्य नृत्यस्य अभिनयस्य समुच्चयः इति अवदत् । प्रादुर्भावः प्राच्यशास्त्रेषु सङ्गीतस्य उत्पत्तेः विषये कौतुकयुताः कथाः सन्ति । देवेन्द्रस्य सभायां वादाकाः नर्तकाः गायकाः च आसन् । अप्सराः नर्तनं कुर्वन्ति स्म किन्नराः वाद्यं वादयन्ति स्म । अस्याः कलायाः गान्धर्वविद्या इति नाम । गान्धर्वकलायां गीतस्य अतीव प्राधान्यं भवति । आदौ गानम् आगतम् । तदनन्तरं वाद्यं, गीतायाः प्राधन्यं तु आसीदेव । अतः एव गितं नृत्यं वाद्यं वा भवतु तस्य सङ्गीतम् इति अभिधानं दत्तम् । भारतीयसर्वासु भाषासु सङ्गीतम् इति पदं गानम् इति अर्थे एव उपयुज्यते । सङ्गीतम् इति पदं सम् उपसर्गपूर्वकं गै धातुना निष्पन्नम् । ऐङ्ग्लोसैक्सन् भाषायाम् अस्य रूपान्तरम् 'सिङ्गन्'(singan) इति अस्ति । अधुनिकाङ्ग्लभाषायां 'सिङ्ग् ' (sing) इति रूपम् अवाप्नोत् । ऐस्लेण्ड् इति देशस्य भाषयां अस्य रूपं सिङ्गज(singja) इति, डैनिश् भाषयां सैञ्ज् इति, डच् भाषायां त्सिङ्गन् (Synge) इति, जर्मन्भाषायां सिङ्गन् (singen), अरब्बी भाषायां गाना इति वदन्ति । सर्वप्रथमः सङ्गीतग्रन्थए सङ्गीतरत्नाकरे गायनवदननृत्यानां सङ्गमम् एव सङ्गीतम् इति पदेन व्यवहारः कृतः । वस्तुतः गीतशब्देन सह सम् उपसर्गं योजयित्वा सङ्गीतम् इति पदं निष्पन्नं यस्य अर्थः सम्यक् गीतम् इति । नृत्यवादनैः सह कृतं गानं सङ्गीतं भवति । शास्त्रेषु सङ्गीतं साधना इति अपि उक्तम् । प्रामाणिकरूपेण अवलोकयामः चेत् प्राचीनसभ्यतायाः अवशेषेषु मूर्तिषु, भित्तिचित्रेषु दृश्यते यत् सहस्राधिकवर्षेभ्यः पूर्वम् एव सङ्गीतं परिचितम् आसीत् । देवदेवताः सङ्गीतस्य प्रेरकाः इति न केवलं भारतदेशे किन्तु पाश्चिमात्यदेशेषु अपि एतादृशः विश्वासः अस्ति । यूरोफ् अरब् फारस् इत्यादिषु देशेषु सङ्गितस्य विषये पदानि सन्ति । सङ्गीतार्थं युनानी भाषायां मौसिकी (musique), ल्याटिन् भाषायां मुसिका (musica), फ्रांसीसी भाषायां मुसीक् (musique), पोर्तुगीस् भाषायां मुसिका (musica), जर्मन् भाषायां मूसिक् (musik),इब्रानी, अरबी, फारसी भाषायां मोसीकी इति पदैः सङ्गीतपदस्य व्यवहारः । सर्वेषु पदेषु अवश्यं साम्यः अस्ति एव । ये सर्वे पश्चिमदेशीयाः शब्धाः युनानी भाषायाः म्यूज़् (muse) इति शब्देनैव निष्पन्नाः । युनानी परम्परयां म्यूज़् नाम कव्यसङ्गीतयोः दीवी इति विश्वासः । तेषां कोशे अस्य अर्थः दीपः इति । गनस्य प्रेरणादायिनी देवी इति अस्य विवरणम् । यूनानीजनाः म्यूज़् ज्यौस (zeus) कन्या इति भावयन्ति । ज्यौस् इति पदं तु संस्कृतभाषायाः द्यौः इत्यस्य रूपन्तरमेव यस्य अर्थः स्वर्गः इति । यूनान्याः ज्यौस्, म्यूज़् च शब्दौ ब्रह्मसरस्वत्योः सदृशौ स्तः । भारतीयसङ्गीतम् भारतीयसङ्गीतस्य जन्म वेदमन्त्राणाम् उच्चारणेन एव ज्ञातुं शक्यते । सङ्गीतस्य प्राचीनतमः ग्रन्थः भरतमुनेः नाट्यशास्त्रं भवति । अन्ये सङ्गीतसम्बद्धाः ग्रन्थाः नाम बृहद्देशी, दत्तिलम्, सङ्गीतरत्नाकरः च भवन्ति । भारतीयसङ्गीतस्य सप्तस्वराः... षड्जः (स) ऋषभः (रे) गन्धारः (ग) मध्यमः (म) पञ्चमः (प) दैवतः (द) निषादः (नी) एतेषां शुद्धस्वराणाम् उपरि अथवा अधः विकृतस्वरः आगच्छाति । स , प स्वरयोः विकृतस्वरः न भवति । रे,ग,द, नी स्वराः यदा अधः भवन्ति तस्य कोमलस्वराः इति कथयन्ति । म स्वरस्य विकृतस्वरः उच्चः भवति तस्य तीव्रस्वरः इति वदन्ति । समकालीनभारतीये शास्त्रीयसङ्गीते शुद्धाः विकृताः चेति १२ स्वराणाम् उपयोगः भवति । पुरातनकालादेव भारतीयस्वरसप्तकानां संवादसिद्धिः अस्ति एव । महर्षेः भरतस्य एतेषां स्वराणाम् आधारेण २२श्रुतयः प्रतिपादिताः । एषः तु केवलं भारतीयसङ्गीतस्य विशेषः एव । भारतीयसङ्गीतस्य प्रकाराः भारतीये सङ्गीते प्रथानतयाः त्रयः भेदाः सन्ति । शास्त्रीयं सङ्गीतम् अस्य'मार्गसङ्गीतम्'इत्यपि वदन्ति । उपशास्त्रीयं सङ्गीतम् सुगमं सङ्गीतम् जानपदीयं सङ्गीतम् अस्मिन् पुनः उपभेदाः भवन्ति एव । भारतीयशास्त्रीये सङ्गीते प्रधानौ भेदौ स्तः । हिन्दुस्तानीशास्त्रीयसङ्गीतम् - विशेषतः उत्तरे भारते प्रचलिता अस्ति । कर्णाटकसङ्गीतम् - विशेषतः दक्षिणे भारते प्रचलिता अस्ति । हिन्दुस्तानीसङ्गीतं मुगल् राज्ञां छत्रछायायां विकसितम् । कर्णाटकसङ्गीतं तु मन्दिराणाम् अश्रयेण विवृद्धम् । अतः एव दक्षिणभारतस्य कृतिषु भक्तिरसः अधिकः, हिन्दुस्तानीसङ्गीते शृङ्गारः अधिकः दृश्यते । उपशास्त्रीयसङ्गीते ठुमरि, टप्पा, होरी, कजरी, लावणि, सोभाने, इत्यादयः भावन्ति । सुगमसङ्गीते' जनसाधारणेषु प्रचलितानि एतानि भवन्ति । भजनम् भारतीयचलच्चित्रसङ्गीतम् ग़ज़ल भारतीयपाप् (Pop)सङ्गीतम् जानपदसङ्गीतम् ख्याताः सङ्गीतकाराः भरतमुनिः डी. के. पट्टम्माळ् भीमसेन जोशी तञ्जावूर बृन्दा रविशङ्करः एम्. एस्. सुब्बुलक्ष्मी कपिला वात्स्यायन प्रेम लता जोशी दत्तिल शार्ङ्गदेव गोपालकृष्ण भारती पट्टणं सुब्रह्मण्य अय्यर् रामनाथपुरम् श्रीनिवास अय्यङ्गारः पापनाशं शिवन् ऊत्तुक्काडु वेङ्कटसुब्बय्यरः मैसूर् वासुदेवाचार्य: हरिकेशनल्लूर् मुत्तैय्यभागवत: अन्नमाचार्य: लाल्गुडि जयराम: महाराज: स्वातितिरुनाळ् नारायणतीर्थ: वीथिका बाह्यानुबन्धाः India Radio A Glossary of Indian Music Terms OVERVIEW OF INDIAN CLASSICAL MUSIC सङ्गीतम् सारमञ्जूषा योजनीया‎

878

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%A1%E0%A4%BE

केनडा

केनडा अमेरिकामहाद्वीपे उत्तरामेरिकाक्षेत्रे स्‍थित: । राजधानी - ओटवा भाषा - इंगलिश, फ्रांसी बाह्यसम्पर्काः Government of Canada The World Fact Book---Canada Canada Views उत्तर-अमेरिकाखण्डस्य देशाः विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

879

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

इण्डोनेशिया

इण्डोनेशिया (), आधिकारिकरूपेण इण्डोनेशिया गणराज्यं (), सिन्धु-प्रशान्तमहासागरयोः मध्ये, आग्नेयजम्बुद्वीपे ओशीनियामहाद्वीपे च, भारतस्य दक्षिणपूर्वदिशि स्थित: कश्चन देश: अस्ति । अस्मिन् १७,००० तः अधिकाः द्वीपाः सन्ति, येषु सुमात्रा, यव (जावा), सुलावेसी, वरुणद्वीपस्य, नवगिनीद्वीपस्य च केचन अंशाः अपि सन्ति । इण्डोनेशिया विश्वस्य बृहत्तमः द्वीपदेशः, क्षेत्रानुसारं १४ तमः बृहत्तमः देशः अस्ति क्षेत्रफलयुक्तः । प्रायः २७ कोटिः (270 मिलियन्) जनानां सह इण्डोनेशिया विश्वस्य चतुर्थः सर्वाधिकजनसङ्ख्यायुक्तः देशः, मुस्लिमबहुलतमः देशः एव च अस्ति । यव (जावा) विश्वस्य सर्वाधिकजनसङ्ख्यायुक्तः द्वीपः इति कारणतः देशस्य जनसङ्ख्यायाः अर्धाधिकाः जनाः निवसन्ति । इण्डोनेशिया निर्वाचितं विधानमण्डलं युक्तं अध्यक्षीय गणराज्यम् अस्ति । अस्य ३४ प्रदेशाः सन्ति, तेषु पञ्चसु विशेषाधिकारः अस्ति । देशस्य राजधानी तरुमानगरं (जकार्ता) विश्वस्य द्वितीयः सर्वाधिकजनसङ्ख्यायुक्तः नगरीयक्षेत्रः अस्ति । इण्डोनेशियादेशे पापुआ नवगिनी, पूर्वतिमोर, मलेशियादेशस्य पूर्वभागः इत्यनेन सह भूमिसीमाः सन्ति, सिङ्गापुर, चम्पादेशः (वियतनाम), थैलेण्ड्, कलिङ्गद्वीपः (फिलीपीन्स), आस्ट्रेलिया, पलाउ, भारतम् (अण्डमाननिकोबारद्वीपसमूहः) इत्यनेन सह समुद्रीयसीमाः अपि सन्ति । चित्र प्राचीनराजवंशाः श्रीविजय-राजवंशः शैलेन्द्र-राजवंशः सञ्जय-राजवंशः माताराम-राजवंशः केदिरि-राजवंशः सिंहश्री मजापहित-साम्राज्यम् सम्बद्धाः लेखाः फारसीभाषा जम्बुद्वीपः भारतम् सन्दर्भाः इण्डोनेशियादेशः इण्डोनेशियादेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

880

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D%20%28%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%83%29

अर्थशास्त्रम् (ग्रन्थः)

अर्थशास्त्रम् (Arthashastra) इत्येषः प्राचीनकालस्य आर्थिकताविषये लिखितः उद्ग्रन्थः वर्तते । अस्य प्रणेता अस्ति कौटिल्यः । अस्य अपरं नाम चाणक्यः इति । अस्मिन् ग्रन्थे राज्यशासनविषयः, राज्यकोशविषयः, करस्वीकरणविषयादयः विस्तृतरूपेण उक्ताः सन्ति । कौटल्यस्य परिचयः अर्थशास्त्रग्रन्थस्य रचयिता कौटल्यः । केचन अस्य नाम "कौटिल्य" इति वदन्ति । तन्न साधु । यतः अस्य नाम कुटिलार्थकं न भवितुमर्हति । कामन्दकनीतिसारस्य "जयमङ्गलायां व्याख्यायाम् उक्तम् यत् -कौटल्य इति गोत्रनिबन्धना विष्णुगुप्तस्य संज्ञा इति । एतेन कुटलगोत्रापत्यं पुमान् "कौटल्यः" इति निरुच्यते । तथा च केशवस्वामिनः नानार्थार्णवसंक्षेपग्रन्थे "अथ स्यात् कुटलो गोत्रकृत्त्रषौ पुंसि नप् पुनः । विद्यादाभरणेऽथत्रिः कुटिलं कुञ्चिते भवेत् ॥" इत्युक्तम् । तस्मात् कौटल्यः इत्ये समीचीनम् नाम । अयं मगधेषु जातः । क्रिस्तात् पूर्वं द्वितीये तृतीये वा शतमाने कौटल्यः अर्थशास्त्रं चकारेति चरित्रकाराः वदन्ति। चणकनाम्नः ब्राह्मणस्य पुत्रः तस्मात् चाणक्यः इति अस्य नामान्तरम् । चाणक्यस्य प्रथमं नाम विष्णुगुप्त आसीदिति इतिहासात् ज्ञायते । यो हि पुरा मगधेषु नन्दान् निर्मूल्य चन्द्रगुप्तमौर्यं राजानं चकारेति श्रूयते । आचार्यविष्णुगुप्तस्य चरित्रम् विष्णुपुराणेऽपि लभ्यते । विशाखदत्तस्य मुद्राराक्षसनाटकेऽपि विशदतया वर्णितम् । क्षेमेन्द्रः ’बृहत्कथामञ्जर्यां’ सोमदेवः ’कथासरित्सागर’ विष्णुशर्मा ’पञ्चतन्त्रे’ दण्डी ’दशकुमारचरित” च कौटल्यस्य इतिवृत्तं प्रस्तुवन्ति । अपि च ग्रीक देशस्य सम्राजः ’सेल्यूकस्’ नाम्नः रायभारी "मेगास्तनीसः" लिखितरूपेण कौटल्यम् विवृणोति । एतान् सर्वानुल्लेखान् अवलोक्य सिद्ध्यति यत् -" महाचतुरः, धीमान्, मौर्यसाम्राज्यस्थापनाचार्यः , कौटल्यः स्वयमेव ग्रन्थमेनम् अलिखदित्येतस्य महत्ता स्फुटा भवति ग्रन्थपरिचयः एष स्वग्रन्थारम्भे पूर्वाचार्यप्रणीतान् सर्वान् ग्रन्थानवेक्ष्य तेषामभिप्रायान् एकत्र सङ्गृह्य एतच्छास्त्रं कृतमिति प्रतिजानीते । ॐ नमः शुक्रबृहस्पतिभ्याम् इति अर्थशास्त्रस्य मूलपुरुषौ शुक्राचार्यं बृहस्पत्याचार्यं च ग्रन्थारम्भे स्मरति । एतस्मिन् अर्थशास्त्रे अशीत्युत्तरशतं (१८०) प्रकरणानि, पञ्चदश (१५) अधिकरणानि च वर्तन्ते । एतानि तन्त्रम्, आवापः, शेष इति त्रिषु भागेषु विभक्तानि । आदौ पञ्चाधिकरणेषु स्वदेशहितचिन्तनं प्रतिपाद्यते । कौटल्यः अस्मिन् ग्रन्थे ’आन्वीक्षिकी=तर्कशास्त्रम्, त्रयी, वार्ता, दण्डनीतिरिति चतस्रः विद्याः इति प्रत्यपादयत् । राज्ञः इन्द्रियजय एव प्रधानः जयः, इति अभिधाय कामक्रोधाद्यरिषड्वर्गवशान् पूर्वभूपान् विनष्टान् उदाहृत्य जितेन्द्रियान् यशस्विनः राज्ञः प्राशंसत् । अत्र द्वितीयाधिकरणे अध्यक्षचर्या निरूपितास्ति । एतदधिकरणम् अस्य ग्रन्थस्य सारसङ्ग्रह इवास्तीति विद्वांसः अभिप्रयन्ति । अस्मिन् ग्रन्थे षण्मासपर्यन्तं क्षुधानिवारणाय तत्कालीनाः वैद्याः विविधाः गोलिकाः निर्मान्ति स्म, अपि च अन्नं पानीयं च अक्षयं कर्तुम् औषधानि तत्काले आसन्निति वर्णितमस्ति । शत्रुजयार्थं नानाविधाः कृत्याऽऽभिचारिकाः क्रियाश्च समन्त्रप्रयोगाः वर्णिताः सन्ति । कौटल्यः स्वस्य अर्थशास्त्रस्य स्वयमेव व्याख्यां चकार । तत्र कारणं च एवम् ब्रवीति । यथा- द्ष्ट्वा विप्रतिपत्तिं बहुधा ग्रन्थेषु सूत्रकाराणाम् । स्वयमेव विष्णुगुप्तश्चकार सूत्रं च भाष्यं च ॥ इति । अस्य ग्रन्थस्य कर्तुः गर्वोक्तिः एवमस्ति- येन शास्त्रं च शस्त्रं च नन्दराजगता च भूः । अमर्षेणोद्धृतान्याशु तेन शास्त्रमिदंकृतम् ॥ इति । ग्रन्थकर्तृप्रशस्तिः महाकविः भासः स्वस्य नाटकेषु, तथा कालिदासः माघः भारविः च स्वेषां काव्येषु अर्थशास्त्रस्य तत्वानि, चाणक्यः यथा आचचक्षे, तैरेव शब्दैः छन्दोबन्धैः प्रत्यपादयन् । अपि च एतेषां काव्यानां व्याख्यानकर्ता मल्लिनाथः ’सञ्जीविनी’ ’घण्टापथ” इत्याख्यव्याख्यासु च मध्ये मध्ये "यदाह् कौटल्यः" इत्युक्त्वा अर्थशास्त्रस्य कानिचन वाक्यानि उदाहरति । आचार्यविष्णुगुप्तस्य शिष्यः कामन्दकः ’कामन्दकनीतिसाराख्ये’ स्वग्रन्थे कौटल्यं प्राशंसत् यथा- वंशे विशालवंश्यानाम् ऋषीणामिव भूयसाम् । अप्रतिग्राहकाणां यो बभूव भुवि विश्रुतः ॥ जातवेदा इवार्चिष्मान् वेदान् वेदविदांवरः । योधीतवान् सुचतुरः चतुरोऽप्येकवेदवत् ।। यस्याभिचारवज्रेण वज्रज्वलनतेजसः । पपात मूलतः श्रीमान् सुपर्वा नन्दपर्वतः ॥ एकाकी मन्त्रशक्त्या यः शक्त्या शक्तिधरोपमः । आजहार नृचन्द्राय चन्द्रगुप्ताय मेदिनीम् ।। नीतिशास्त्रामृतं धीमान् अर्थशास्त्रमहोदधेः । समुद्दद्ध्रे नमस्तस्मै विष्णुगुप्ताय वेधसे ॥ इति ॥ अर्थशास्त्रस्य सार्वकालिकता यद्यपि राजनीतिः युगे युगे परिवर्तमानम्, देशे देशे विभिन्नं सत् वैविध्यं भजते । युगधर्मानुसारं राजधर्मोऽपि परिवर्तनशीलः दृश्यते । देशे विदेशेष्वपि आधुनिकराज्यशास्त्राणां भाषाः भिद्यन्ते, न तु सार्वजनीना नीतयः । यतः जनाः=प्रजाः राज्ञः सकाशात् रक्षणम् इच्छन्ति । राजा तु प्रजाः सर्वाः पुत्रवत् रक्षेत् । न तु पीडयेत् । तादृशः राजा प्रत्यक्षदेवता इति प्रशंसापात्रं भवति । चाणक्यनीतिसूत्राणाम् उदाहरणानि बहूनि प्रसिद्धानि प्रचलितानि च नीतिसूत्राणि अत्र ग्रन्थे सन्ति । तेषु दिङ्मात्रं कानिचित् अत्र उदाह्रियन्ते । सुखस्य मूलं धर्मः । धर्मस्य मूलमर्थः । अर्थस्य मूलं राज्यम् । राज्यस्य मूलमिन्द्रियजयः । इन्द्रियजयस्य मूलं विनयः । विनयस्य मूलं वृद्धोपसेवा । प्रकृतिकोपः सर्वकोपेभ्यो गरीयान् । अविनीतस्वामिभावादस्वामित्वं श्रेयः । मन्त्रकाले न मत्सरः कर्तव्यः । षट्कर्णात् भिद्यते मन्त्रः । नातप्तलोहो लोहेन सन्धीयते । राज्ञः प्रतिकूलं नाचरेत् । नदेवचरितं चरेत् । पुरुषकार्यमनुवर्तते दैवम् । ..... बाह्यसम्पर्कतन्तुः Arthashastra (English) at archive.org The Chanakya Niti in English, Hindi and Sanskrit अर्थशास्त्रम् संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः अर्थशास्त्रम्

882

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पुरातत्त्वशास्त्रम्

पुरातनशास्त्रं प्राक्कालीनव्यवहारविषयं जालगवाक्षा: CHAT - 'CHAT' group for contemporary and historical archaeology and theory. eCulturalResources - Cultural Resource Management Jobs, News, Consultants, and Resources. Shovelbums.org - Archaeological opportunities mailing list. Excavation Sites Archaeological work and volunteer pages. Archaeology in Popular Culture Hall of Maat : Weighing evidence for Alternative History, pseudohistory, and pseudoarchaeology. Anthropology Resources on the Internet - Anthropology Resources on the Internet : a web directory with over 3000 links grouped in specialised topics. Teaching Archaeology. ERIC Digest. African Archaeology - African Archaeology : a web directory on Africa. सर्वे अपूर्णलेखाः भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

885

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A1%20%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F

डेविड हिल्बर्ट

डेविड हिल्बर्ट (१८६२-१९४३) जर्मन्-देशवासी महान् गणितज्ञः आसीत् । आधुनिक गणितशास्त्रज्ञेषु श्रेष्टः तथा प्रभावी आसीत् | बाह्यसम्पर्कतन्तुः Hilbert Bernays Project Hilbert's 23 Problems Address ICMM 2014 dedicated to the memory of D.Hilbert Hilbert's radio speech recorded in Königsberg 1930 (in German) , with English translation 'From Hilbert's Problems to the Future' , lecture by Professor Robin Wilson, Gresham College, 27 February 2008 (available in text, audio and video formats). Wolfram MathWorld – Hilbert'Constant अन्यदेशीयवैज्ञानिकाः विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

888

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AB%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE

अफ्रीका

आफ़्रिका-महाद्वीप: यूरोपभूभागस्य दक्षिणे स्थित: कश्चन महाद्वीप:। तत्र विद्यमानाः देशा: - सूडान केन्‍या दक्षिण आफ़्रिका मराको अल्‍जीरिया टूनिसिया लिबिया चाड घाना अंगोला कांगो मिस्र मारिशस मोजम्‍बीक बाह्यसम्पर्कतन्तुः African & Middle Eastern Reading Room from the United States Library of Congress Africa South of the Sahara from Stanford University The Index on Africa from The Norwegian Council for Africa Aluka Digital library of scholarly resources from and about Africa Africa Interactive Map from the United States Army Africa आफ्रिकाखण्डस्य राष्ट्राणि आफ्रिकाखण्डीयदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

889

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

इतिहासः

इति-ह-आस इति इतिहासशब्दः व्याख्यातः । एवमभूत् किलेत्यर्थं प्रकटयति व्युत्पत्त्या । धर्म-अर्थ-काम-मोक्षरूपपुरुषार्थोपदेशयुक्तं, कथाभिस्सहितं पूर्ववृत्तम् इतिहासमुच्यते । अस्मिन् पूर्वेषां राज्ञां वृत्तं वर्णितं भवति । महाभारतमत्रोदाहरणम् । सन्दर्भग्रन्थसूची गणितेतिहासः. Moscow: KomKniga, 2006. ISBN 5-484-01002-0 विभिन्नलेखेभ्यः स्टब्स् इतिहासः सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

891

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A5%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

मिथकशास्त्रम्

मिथकशास्त्रं इतिहासपुराणमनोविज्ञानानां मिश्रणम् । त्रिमूर्ति ब्रह्मा विष्‍णुः महेशः वैदिक देवा: अग्‍निः इन्‍द्रः मित्रः सूर्यः वायुः वरुणः यमः कुबेरः सोमः कामः गायत्री अदितिः उषा सरस्‍वती श्रीमन्नारायणस्य अवताराः मत्‍स्‍यः कूर्मः वराहः नृसिंहः वामनः परशुरामः रामः कृष्‍णः बुद्घः कल्‍किः अन्‍याः गणेशः पार्वती कार्त्तिकेयः सीताः हनूमान् शक्तिः देवी काली दुर्गा लक्ष्‍मीः अम्‍मन्‌ भारतेतिहाससम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

892

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83

नेपालदेशः

नेपालम् (नेपाल भाषा: नेपाल, ), आधिकारिकरूपेण सङ्घीय लोकतान्त्रिकगणतन्त्रनेपालः (, ), एशिया महाद्वीपे दक्षिणे कश्चित् देश: अस्ति । नेपालस्य उत्तरे चीनदेश: अस्ति । पश्चिमे, पूर्वे एवं दक्षिणे भारत देश: अस्ति । हिमालयस्य सानुप्रदेशे स्थितं राष्ट्रं परितः भूभागेनैव आवृतम् अस्ति । नेपालस्य उत्तरे त्रिविष्टपम् (तिब्बत) अस्ति। परितः विश्वस्य अत्युन्नतपर्वताः १० सन्तीति भावयामश्चेत् तेषु अष्टपर्वताः नेपाले एव सन्ति । नेपालस्य विस्तीर्णं १४११८१ च.कि.मी । जनसङ्ख्या २.७ कोटिः । राष्ट्रस्य राजधानी काष्टमण्डपः (काठमान्डु/काठमाडाैं) । इतिहासः क्रि.पू ६, क्रि.पू ५ शतके च एषः प्रदेशः शाक्यशासने आसीत् । शाक्य राजकुमारेषु एकः सिध्दार्थः गौतमः प्रापञ्चिकव्यामोहं त्यक्त्वा दिव्यं ज्ञानं प्राप्य अग्रे बुध्दः इति विख्यातः । क्रि.पू २५० समये एषः प्रदेशः उत्तरभारतस्य मौर्यसाम्राज्यस्य अङ्गमासीत् । अनन्तरं गुप्तराजाः, अनन्तरं लिच्छविराजाः अनन्तरं चालुकयाः एतस्य प्रदेशस्य उपरि अधिकारं स्थापितवन्तः । अनन्तरं एषः प्रदेशः विविधरीत्य़ा विभक्तः लघुराजैः पालितश्च । १७६५ तमे वर्षे पृथ्वीनारायण शाह इति कश्र्चन गाेर्खाराजः नेपालस्य एकीकरणं कृतवान् । भारतं यदा ब्रिटिषाधीनं आसीत् तदा नेपालस्य स्वायत्ताधिकारः आसीत्। आङ्ग्लैः सह एकस्मिन् युध्दे पराजितः चेदपि सन्धिं कृत्वा स्वायत्तताम् अरक्षत् । एतदनुसारं नेपालः स्वप्रदेशम् उत्तरखण्डं, हिमाचलप्रदेशं, सिक्किम भागं च अाङग्लेभ्यः अयच्छत् । ततः आरभ्य राजशासनमेव नेपाले आसीत् । एषु दिनेषु प्रजासत्तानिमित्तम् आन्दोलनं जातम् । बहुपक्षीया सांसदीया व्यवस्था आगता, राज्ञः अधिकारः न्यूनीकृतः । १९९१ तमे वर्षे प्रथमवारं बहुपक्षाणाम् मध्ये मुक्तनिर्वाचनं जातम् भौगोलिकं लक्षणम् नेपालदेशस्य पूर्वतः पाश्चिमान्तभागपर्यन्तं ८०० कि.मी भवति । दक्षिणतः उत्तरान्तपर्यन्तं २०० कि.मी भवति । तिर्यक् पट्टिकारीत्या भारतस्य उत्तरभागे अस्ति । भौगोलिकरीत्या उन्नतपर्वतप्रदेशः, लघुगिरीणां प्रदेशः, तराय् प्रदेशः च इति विभागः शक्यते । भारतसीमानिकटे गङ्गायाः समतलप्रदेशः अस्ति । एतस्मिन् प्रदेशे कोसी, नारायणी ( गण्डकी ) कर्नाली नद्यः च जलम् आनयन्ति । लघुगिरिप्रदेशे काठ्मण्डुखनिप्रदेशः अस्ति । एतस्य देशस्य अत्यधिकजनाः अत्र वसन्ति । एतस्मिन् प्रदेशे महाभारतलेख् शिवालिकपर्वतश्रेणयः च सन्ति । एताः पर्वतश्रेणयः मध्यमस्तरीयाः सन्ति । एतासामौन्नत्यं १००० मीटरतः ४००० मी पर्यन्तम् अस्ति । उन्नतपर्वतप्रदेशे प्रपञ्चस्यैव अत्युन्नतपर्वताः सन्ति । तत्र सगरमाथा, कञ्चनजङ्घा, अन्नपूर्णा, मकालु, धवलागिरिः इत्यादयः विश्वस्य दशमध्ये अष्ट सर्वोन्नतपर्वताः विराजिताः सन्ति। अत्र घनवनानि सन्ति । परन्तु सद्यः अरण्यनाशः मानवानां दुष्टेच्छाकारणतः प्रचलति । एतेन प्रकृतेरुपरि विपरीतपरिणामः दृश्यते । अर्थव्यवस्था नेपाळः कृषिप्रधानः देशः । ७६% जनाः कृषिं कुर्वन्ति । व्रीहिः, गोधूमः, शणः, मर्कटान्नम् एतेषां कृष्युत्पन्नानि । यन्त्राणि कृष्युत्पन्नानां संस्काराय उपयुज्यन्ते । प्रवासोद्यमः देशस्य प्रमुखः आर्थिकः व्यवसायः । नेपाळस्य बहुभागाः पर्वतमयाः इति कारणतः मार्गनिर्माणं कठिनम् । रेलयानमार्गनिर्माणम् इतोऽपि कष्टं व्ययकारि च । २००३ तमे वर्षे देशे ८५०० कि.मी मार्गाः आसन् । ५९ कि.मी रेल्वे मार्गः आसीत् । एतेन कारणेन निरीक्षितस्तरस्य आर्थिकी प्रगतिः न जाता । दूरसम्पर्कव्यवस्था न्यूनस्तरीया अस्ति । आधुनिकतन्त्रज्ञानं देशस्य जनतां प्राप्नोत् । नेपाळः विदेशस्य सहायधनम् अवलम्ब्य अस्ति । भारतम्, अमेरिका, जपान्, इङग्लेण्ड, युरोपियन् राष्ट्राणि च साहाय्यं कुर्वन्ति । इतरविषयाः नेपाळः विश्वस्य एकमेव हिन्दुराष्ट्रम् । देशस्य अधिकृतभाषा नेपाली । मैथिली, भोजपुरी, अवधिभाषाः अपि भाष्यन्ते । नेपाळे पुरुषाणाम् आयुर्मानं महिलानामेपक्षया अधिकम् । समग्रप्रपञ्चे नेपाळे केवलम् इदृशी स्थितिः विध्यमानम् अस्ति । सांस्कृतिकविषयेषु नेपाळः टिबेटं भरतं च अनुसरति । उत्तरनेपाळे टिबेट्संस्कृतेः प्रतिकृतिः दृश्यते । अन्यत्र सर्वत्र हिन्दुसंस्कृतेः छाया दृश्यते । नेपाळः भारतं बहुधा अवलम्ब्य अस्ति । आर्थिकसहाय्यं, तन्त्रज्ञानं, रक्षणम् इत्यादिविषयेषु भारतात् नेपाळेन बहुसहाय्यं लभ्यते । मेची, कोशी, सगरमाथा, जनकपुर, बागमती, नारायणी, गण्डकी, लुम्बिनी, धवलागिरि:, राप्ती, कर्णाली, भेरी, सेती, महाकाली इति चतुर्दशाञ्चलानि सन्ति । नेपलदेशे दूरसंचाराव्यवस्था अतीव सुलवमस्ति । २०१५ तमे वर्षे भूकम्पः २०१५ तमस्य वर्षस्य अप्रैल-मासस्य पञ्चविंशतितमे (२५) दिनाङ्के प्रातः ११:५६ वादने नेपालदेशे विनाशकारी भूकम्पः अभवत् । भूकम्पस्य केन्द्रं गोरखामण्डलम् आसीत् । भूकम्पः अनेकानि महत्त्वपूर्णानि प्राचीनानि मन्दिराणि, ऐतिहासिकभवनानि अनक्कयत् । १४०० तः अधिकजनाः मृताः अनेके आहताः अभूवन् भूकम्पः चीन-बाङ्गलादेशः-पाकिस्तान-भारतदेशेषु अपि अनुभूतः । सन्दर्भ: CIA World Factbook 2000 Nepal Population Report 2002 सार्क् राष्ट्राणि एशियाखण्डस्य राष्ट्राणि नेपालदेशः भारतस्य प्रतिवेशिदेशाः

893

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A4%83

आर्यभटः

आर्यभटः (४७६ - ५५०) एक: महान् गणितज्ञः, ज्योतिर्विदः च आसीत्। तस्य जन्म अश्मकदेशे अभवत्। सः कुसुमपुर्याम् अपठत् अवसत् च। यदा सः त्रयोविंशतिवर्षीयः तदा सः आर्यभटीयम् अलिखत्। केषाञ्चन वर्षाणाम् अनन्तरं सः आर्यभटीयसिद्धान्तम् अलिखत्। सः गुप्तकाञ्चनकाले अवसत्। ज्योतिश्शास्त्रस्य शास्तीयत्वं परिकल्पितम् आर्यभटेन एव। आर्यभटम् 'आर्यभट्टः’ इत्यपि निर्दिशन्ति केचन। आर्यभटः क्रि.श. ४७६ तमे वर्षे पाटलीपुत्रनगरे (पाटना) जातः इति, क्रि.श. ४९९ तमे वर्षे एषः 'आर्यभटीयम्’ इति ग्रन्थं लिखितवान् इति च ज्ञायते। एषः स्वस्य २३ तमे वयसि एव एतं सिद्धान्तप्रतिपादकं श्रेष्ठं ग्रन्थं रचितवान् आसीत् । एतस्मात् एव वयम् ऊहितुं शक्नुमः यत् एतस्य प्रतिभा कीद्दशी आसीत् इति। आर्यभटीयग्रन्थे महासङ्ख्याः अपि संज्ञारूपेण कथं सङ्ग्रहेण लेखनीयाः इति विषयः, वर्ग-घनमूल-त्रिभुजादिगणितविषयाः, कटपयादिसंज्ञाक्रमः, कालविभाग-नक्षत्रगति-भगण-दिनरात्र्यादिविषयाः चापि विवृताः सन्ति। 'मया नूतनतया किमपि न उच्यते, पूर्वजैः उक्तम् एव स्फुटतया निरूप्यते’ इति स्वग्रन्थे उक्तवान् अस्ति एषः । पञ्चाङ्गकर्तारः बहवः एतस्य सिद्धान्तम् एव अनुसरन्ति। आर्यभटीयम् आर्यभटेन ४९९ तमे वर्षे एषः ग्रन्थः रचितः। एष ग्रंथः २० आर्याछन्देषु निबद्धः। अस्मिन् ग्रहाणां गणनार्थं कलि संवत् (४९९तमे वर्षे ३६०० कलि संवत्) इति निश्चितम् । अस्मिन् ग्रन्थे अष्टाधिकशतपद्यानि सन्ति। अतः एव एतत् पुस्तकम् आर्यशताष्टकम् इति नाम्नि प्रसिद्धम् अस्ति। अस्मिन् चत्वारि खण्डानि सन्ति। भास्करः एतत् पुस्तकम् अश्मकतन्त्रम् इति कथयति। गणितज्योतिषविषययोः लिखित: ग्रन्थ:। तत्र वराहकल्पस्यास्य सप्तमे मन्वन्तरे वर्तमानाष्टाविंशच्चतुर्युगस्य कल्पादेः खखषट्वर्गमिते (३६००) सौराब्दे गते त्रयोविंशतिवर्षे आचार्यार्यभट: पुरातनानि कालक्रियागोल- लौकिकगणित – प्रतिपादकानि शास्त्राणि कालदैर्घ्यायत्तसम्प्रदायविच्छेदग्रन्थवैकल्यादि जनितेन दृग्गणितविसंवादेनाकिञ्चित्करण्यालोच्य समदृग्गणितं ज्योतिश्शास्त्रं चिकीर्षुः तादृशज्योतिर्ज्ञानबीजलाभाय ज्योतिश्छक्रग्रहादेरादिवक्तारं भगवन्तं स्वयम्भुवम् अमलैस्तपोभिराराधयामास । ततः प्रसन्नो भगवांस्तस्मै तादृशमतीन्द्रियम् अतिरहस्यभूतं कालक्रिया गोलज्ञानबीजमुपदिदेश । ततोऽयमाचार्यार्यभटस्तदुपदिष्टं सर्वं बीजभूतं दशभिर्गीतिकासूत्रैः, तत्परिकरभूतलौकिकगणितबीजं स्वबुद्ध्याभ्युहितम् एकेनार्यासूत्रेण च संक्षिप्य लोके प्रकाशयामास । ततोऽष्टाधिकशतैरार्या सूत्रैर्गणित –कालक्रिया – गोलबीजोपयोगं दिङ्मात्रेण दर्शयामास । तदिदमाचार्यार्यभटमुखारविन्दनिर्गतं प्रबन्धद्वयात्मकं ज्योतिश्शास्त्रमस्माभिर्व्याचिख्यासितम् । गीतिकापादः - अस्मिन् कालमात्रघटकाः वर्णिताः। अस्मिन् ज्या-ज्ञापकचक्रम् अपि अस्ति। गणितपादः - अस्मिन् क्षेत्रव्यवहारः, शङकुयन्त्रम्, कुट्टकाः च वर्णिताः। कालक्रियापादः - कालगणनम् अस्मिन् वर्णितम्। गोळपादः - नक्षत्रविद्या अस्मिन् वर्णिता। तत्र त्रीणि वस्तूनि प्रतिपाद्यतया प्रतिज्ञातानि- गणितं, कालक्रिया, गोल इति । तत्र गणितं सङ्कलित –व्यवकलितादिमिश्रक- क्षेत्र श्रेढी – कुट्टाकारादि चानेकविधम् । इह तु ज्योतिश्शास्त्रप्रतिपाद्ययोः कालक्रिया – गोलयोर्यावन्मात्रं परिकरभूतं तावन्मात्रमेव सामान्यगणितं प्रतिपाद्यतया प्रतिज्ञायते । कालस्य क्रिया कालक्रिया । कालपरिच्छेदोपायभूतं ग्रहगणितं कालक्रियेत्यर्थः । ब्रह्माण्डकटाहान्तर्त्याकाशमध्यस्थं ग्रहनक्षत्रकक्ष्यात्मकं खमध्यस्थ समघनवृत्तभूमिकं अपक्रमाद्य शेषविशेषोपेतं प्रवहवायुप्रेरणान्नित्यं पश्चिमाभिमुखं गच्छत् स्थलजलसीमास्थानां सर्वाश्चर्यमयं कालचक्र –ज्योतिश्छक्र- भपञ्जरादि शब्दवाच्यो गोलः । स च वृत्तक्षेत्रत्वात् चतुरश्राद्यनेकक्षेत्रकल्पनाधारत्वाच्च गणितविशेषगोचर एव । एवमेतानि त्रीणि वस्तूनि व्याख्यातानि । एतत् त्रयमपि प्रत्येकं द्विविधम् – उपदेशमात्रावसेयं, तन्मूलन्यायावसेयं चेति । तत्र एतावद् युगप्रमाणम्, एतावन्तो युगे ग्रहमन्दशीघ्रीच्चपातनक्षत्राणां परिवर्ताः, एतावान्मन्दपरिधिः, एतावान् श्रीघ्रपरिधिः, एतावान् ग्रहाणां परमापक्रमः, एतावांश्चन्द्रादीनां परमविक्षेपः, एतावद् ब्रह्मदिनप्रमाणं, तद्गतमेतावद्, एतावती युगे योजनात्मिका ग्रहगतिः, एतावती ग्रहकक्ष्या इत्येवमादिकं वस्तुजातम् उपदेशमात्रावसेयम् । एतदुपदेशं विना प्रमाणान्तरेणावगन्तुं न शक्यते । एतस्यातीन्द्रियस्य ग्रहगतिबीजस्य निरवशेषप्रतिपादनाय दशगीतिसूत्रारम्भः । एतावतैव कृत्स्नं गणितस्कन्धगतार्थजातं परिसमाप्तम् । इतोऽन्यत्सर्वं न्यायसिद्धत्वाद् बुद्धिमद्भिरभ्यूह्य प्रतिपादयितुं शक्यते । तथा हि –गणितपादोक्तानि चतुरश्र- त्र्यश्रक्षेत्रादिफलानि, त्रैराशिकादीनि कुट्टाकारपर्यन्तानि च गणितानि तावल्लौकिकगणितन्यायसिद्धानि सर्वैरभ्यूहितुं शक्यन्त एव । कालिक्रयापादोक्तान्यपि तथाविधान्येव । भूदिनानि तावद् रविनक्षत्रभगणयोरुपदेशाल्लोकसिद्धेन द्वियोगन्यायेन तयोरन्तरं कृत्वा ज्ञातुं शक्यन्ते । तानि च ग्रहादिमध्यमानयने प्रमाणराशिः । युगरविमासाश्च युगरव्यब्दोपदेशाद् वर्षस्य च द्वादशमासत्वेन लोकसिद्धत्वाद्, युगरव्यब्दद्वादशगुणनयैव सिद्ध्यन्ति । रविशशियोगस्य चान्द्रमासत्वाद् रविशशिभगणविशेष एव चान्द्रमासा भवन्ति ।एकस्य चान्द्रमासस्य त्रिंशत्तिथ्यात्मकत्वेन प्रसिद्धत्वात् ते त्रिंशदगुणिता युगतिथयः स्युः अवमदिनस्य शशिसावनदिनन्तरत्वाद् युगसावनयुगचन्द्रदिनान्तरं युगावमदिनानि । आन्द्रसौरमासान्तरस्य अधिकमासत्वप्रसिद्ध्या युगाधिमासानयनमपि स्पष्टम् । एवम् एतैः परिकरभूतैरिष्टकालत्रैराशिकेन गतसौरमासतिथिषु याताधिकावमादीनि संसाध्य गतमासतिथिषु तद्योगशोधनेन कलियातदिनानि ज्ञातुं शक्यन्ते । तानि च इच्छाराशिः । फलराशिश्च इष्टग्रहादेर्युगभगणाः । एवमेतैस्रैराशिकगणितेन ग्रहमध्यमाः सिद्ध्यन्ति । उच्चमध्यमे ग्रहमध्यमे च ज्ञाते उच्चमध्यमसमो ग्रहमध्यम एव स्फुटः । तयोः कक्ष्यामण्डलस्योच्चनीचरेखायाः परमविश्लेषो राशित्रयम् । तत्रत्येन मध्यमस्फुटान्तरेण व्यासार्धेन निष्पन्नाः पठिताः परिधयः । इष्टकालग्रहोच्चान्तरस्य त्रैराशिकेन तात्कालिकमध्यमस्फुटान्तरमानीय मध्यमग्रहतत्संयोगवियोगाभ्यामेव पारमार्थिकग्रहसिद्धिः । तथा शीघ्रोच्चोपदेशो येषामस्ति ते शिघ्रोच्चस्वान्तरेत्त्पन्नेन फलेनापि संस्कृताः पारमार्थिका भवन्ति । इत्येतान्यन्यानि च कालक्रियापादोक्तानि अर्थजातानि सर्वाण्युपद्शमूलन्यायावसेयान्येव । तथा गोलपादोक्तान्यपि तथाविधान्येव । तथा हि – स्थलजलसीमायां लङ्कामधिकृत्यापक्रमोपदेशात् पूर्वपराया उत्तरेण दक्षिणेन चापक्रान्तं किञ्चिदुन्मण्डलमस्तीति शक्यं कल्पयितुम् । अपमण्डलात्प्रभृति विक्षेपोपदेशात् तदुत्तरतो दक्षिणतश्च स्थितं किञ्चिन्मण्डलमस्तीत्यपि शक्यं कल्पयितुम् । एवमन्यान्यपि गोलपादोक्तान्यर्थजातानि बीजोपदेशवत् सुतरां न्यायपथमधिरोहन्ति । गणितज्योतिषम् संख्यायाः माध्यमेन यत्र कालगणना भवेत् तदेव गणितज्योतिषम्। ज्योतिषशास्त्रस्य त्रिषु विधासु यथा ‌-सिध्दान्तः, फलितः, गणितश्च एतेषु एषः सर्वाधिकः प्रमुखः वर्तते। '''आर्यभटेन फ़लितज्योतिषशास्त्रस्य विरोधः कृतः। तेन उक्तं यत् ग्रहणे राहूकेतुनामको दानवो नास्ति कारणम्। तत्र सूर्य चन्द्र पृथिवी एतानि एव कारणानि। सूर्यं परित: भ्रमन्त्या: पृथिव्या: चन्द्रस्य परिक्रमापथेन संयोगाद् ग्रहणं भवति। यदा पृथिव्या: छायापातेन चन्द्रस्य प्रकाश: अवरुध्यते तदा चन्द्रग्रहणं भवति । तथैव पृथ्वीसूर्ययो: मध्ये समागतस्य चन्द्रस्य छायापातेन सूर्यग्रहणं भवति । (पाय) सः पै () इति सङ्ख्यायाः आसन्नमौल्यम् अब्रवीत्। सः अलिखत् चतुरधिकं शतमष्टगुणं द्वाषष्टिस्तथा सहस्राणाम्। अयुतद्वयविष्कम्भस्यासन्नो वृत्तपरिणाहः॥(आर्यभटीयम्, गणितपादः, श्लोकः १०) मात्रगणनम् त्रिकोणमत्रम् च आर्यभट उवाच - त्रिभुजस्य फलशरीरं समदलकोटीभुजार्धसंवर्गः। सः 'सैन्' इति अनुपातम् 'ज्या' इति अकथयत् 'कोसैन्' इति अनुपातम् कोज्या इति च। बीजगणितम् सः वर्गाणां घनानां पङ्क्तीनां सङ्कलनाघनम् अगणयत्। फलितज्योतिषम् फलितज्योतिषशास्त्रे ग्रहनक्षत्रादीनां साहायेन भाग्यकर्मानदीनां विवेचनं कृतमस्ति। आर्यभट एतस्मिन् न विश्वसिति स्म। भूभ्रमणम् अनुलोमगतिर्नौस्थः पश्यत्यचलं विलोमगं यद्वत् | अचलानि भानितद्वत् समपश्चिमगानि लङ्कायाम् || ग्रहणम् चन्द्रो जलमर्कोग्निर्मृद् भूश्च्छाया तमस्तद्धि | छादयति शशी सूर्यं शशिनं महती च भूच्छाया || ४।३७ सः ग्रहणं भूच्छायया एव भवति न तु राहुकेतुभ्याम् इति उक्तवान् । भूचक्रपरिधिः सः भूचक्रपरिधिः 39,968.0582 कि.मी. इति सम्यक् उक्तवान्। इदम् अपि पश्यतु सिद्धान्तशास्त्री गणितस्य ज्ञाता, आविष्कृतो येन दशमलवश्च। आर्यभटीयं ग्रन्थस्य कर्ता, प्रदीप्यते स इव भास्करं दिक् ॥ गणितज्ञः महान् योस्ति शून्यसंख्याप्रवर्तकः । आर्यभटं तं वन्दे भूत्वा भावान्वितो सदा ॥ सम्पादक:- आचार्य: दयानन्द: शास्त्री लातूरम् गणितम् बाह्यबन्धकानि The Aryabhatiya Of Aryabhata (1930) - Author: Walter Eugene Clark (Internet Archieve) : आर्यभटीय के श्लोकों का अंग्रेजी में अर्थ आर्यभटीय का मूल पाठ ( क्योटो इनकोडिंग में ) आर्यभटीय का मूल पाठ The Àryabhatiya of Àryabhata: The oldest exact astronomical constant? Aryabhata and his commentators आर्यभटः सारमञ्जूषा योजनीया ज्योतिर्विदाः

894

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%83

ब्रह्मगुप्तः

ब्रह्मगुप्तः(,) (५९८-६६८) महान् गणितज्ञः, ज्योतिषी च आसीत् । तस्य जन्म भिल्लमलपुरे अभवत् । सः हर्षमहाराजस्य राज्ये वसति स्म । अयं गणितविषये ज्योतिष्यविषये च बहूनि पुस्तकानि अलिखत् । तदीयं सुप्रसिद्धः ग्रन्थः नाम 'ब्रह्मस्फुटसिद्धान्तः' । एतं ग्रन्थं सः ६२८ तमे वर्षे अलिखत् । अस्मिन् ग्रन्थे २५ अध्यायाः सन्ति ।Brahmagupta found the formula for cyclic quadrilaterals though he did not focus on the cyclic character of the figure. Given the lengths of the sides of any cyclic quadrilateral, Brahmagupta gave an approximate and an exact formula for the figure's area. जीवनं कार्यञ्च ब्रह्मगुप्तः ५९८ तमे वर्षे भारतस्य राजस्थनमण्डले स्थिते भिन्माल्-नगरे जन्म प्राप्नोत् । अस्य पिता जिष्णुगुप्तः । जिष्णुगुप्तः स्वस्य जीवनस्य महान्तं भागं भिल्लमलपुरे (अद्यत्वे अयं प्रदेशः भिन्माल् इति कथ्यते) एव अयापयत् । तस्मिन् समये राज्ञः व्याघ्रमुखस्य शासनम् आसीत् । अतः एव जनाः ब्रह्मगुप्तं भिल्लमलाचार्यः इति कथयन्ति स्म । ब्रह्मगुप्तः उज्जयिन्यां विद्यमानस्य खगोलवीक्षणकेन्द्रस्य प्रमुखः आसीत् । अस्मिन् समये तेन गणित-ज्योतिष्यविषययोः चत्वारः ग्रन्थाः लिखिताः - चण्डमेखला (६२४ तमे वर्षे), ब्रह्मस्फुटसिद्धान्तः (६२८ तमे वर्षे), खण्डखाद्यकम् (६६५ तमे वर्षे) । तेषु ब्रह्मफुटसिद्धान्तः अत्यन्तं प्रसिद्धः जातः । अस्य ग्रन्थस्य अराबिक्-भाषया अनुवादः अपि कृतः । गणितम् ब्रह्मगुप्तः प्रचीनभारतस्य महतां गणितशास्त्रीणां वार्तायाम् अद्यापि सादरं वन्द्यते । सः प्राचीनभारतस्य महान् गणतज्ञः ज्योतिषी च आसीत् । आर्यभट्टः भास्कराचार्यश्च परिवर्तनस्य अभिगमयुतौ आस्ताम् । किन्तु ब्रह्मगुप्तः रुढिचुस्तः परंपरावादी च आसीत् । सः प्राचानेषु विचारेषु विश्वसति स्म । तथापि तस्य योगदानेन भारतस्य प्रचीनगणितं समृद्धम् अभवत् । तेन प्राचीन भारतस्य गणितक्षेत्राय दिशादर्शनं कृतम् । अङ्कगणितस्य बीजगणितस्य च खगोलविज्ञाने ज्योतिषशास्त्रे च उपयोगस्य श्रेयः ब्रह्मगुप्तं प्रति गच्छति । शून्यस्य गुणधर्माणां व्याख्यां कृत्वा तस्य उपयोगं च कृत्वा शून्यस्य महत्वाधिक्यकरणस्य श्रेयः ब्रह्मगुप्तं प्रति गच्छति । वर्गमूलं घनमूलं च सरलम् अभवत् तस्य श्रेयः अपि एतं प्रति गच्छति । जन्म परिवारश्च ब्रह्मगुप्तस्य जन्म 598 तमे वर्षे राजस्थानराज्यस्य भिन्नमाल- ग्रामे अभवत् । सः ग्रामः गुजरातराजस्थानराज्ययोः निकटवर्ति अस्ति । सः ब्रह्मस्फुट सिद्धान्त इति नामके ग्रन्थे स्वस्य विषये अलिखत् यत् श्री चाम्पवन्च्यतिलकेश्री व्यघ्रमुखे नृपाणाम् पंञ्चारचत्सं युत्कैः वर्षरचतै पञ्च भिरतीतै । ब्रह्मस्फुट सिद्धान्त सज्जन गणितज्ञ गोलतित्प्रीत्यै त्रिच्चरुर्षेण कृतो जिष्णुगुप्त ब्रह्मगुप्तेन ।। अनेन श्लोकेन ज्ञायते यत् ब्रह्मगुप्तस्य पितुः नाम जिष्णुगुप्तः आसीत् । ब्रह्मगुप्त 30 वर्षस्य वयसि ब्रह्मस्फुट सिद्धान्त इति नामकं ग्रन्थम् अलिखत् । तत् भागतीय खगोलशास्त्राय गणिताय च महत्वपूर्णयोगदानरूपः अस्ति । ब्रह्मस्फुट सिद्धान्त ब्रह्मस्फुट सिद्धान्त ग्रन्थः 628 तमे वर्षे लिखितः । अस्मिन् ग्रन्थे 24 अध्यायाः सन्ति । तेषु द्वदशाय अध्यायाय गणिताचार्य इति नाम प्रदत्तम् । तस्मिन् अङ्कगणितस्य विषये छायागणितस्य विषये च लिखितम् अस्ति । अस्मिन्नैव ग्रन्थे कुट्टुकाध्याय इति अपरः अष्टादशः अध्यायोऽपि वर्तते तत्र बीजगणितस्य विषये रैखिकगणितस्य विषये वर्गसमीकरणविषये च समाधानं प्रदत्तम् अस्ति । तस्मिन्नैव त्रिकोणमिति इत्यस्योपरि अपि लिखितम् अस्ति । ब्रह्मस्फुट सिद्धान्तस्य चत्वारः अध्यायाः मूलतया गणिताय समर्पिताः सन्ति । अस्य द्वादशे अध्याये अङ्कगणितस्य तथा जयामितेः समावेशः भवति । अष्टादशस्य अध्यायस्य कुट्टुक अर्थात् अनिर्णितानि समीकरणानि । सः अनेन नाम्ना गुट्टक इति नामकं गणित चचितम् । गणितस्य सिद्धान्तानां ज्योतिषशास्त्रे उपयोगः कथं कर्तव्यः इत्यपि तेन प्रतिपादितम् । अन्ये ग्रन्थाः ब्रह्मगुप्तेन करण खण्ड इति नामकम् अपरं पुस्तकमपि प्रकाशितं तस्मिन् अन्तर्वेशन, समतल त्रिकोणमिति गोलीय त्रिकोममिति इत्यादीनां नियमाः अपि प्राप्यन्ते । ततः परं कदंबकला, दूरकेन्द्र इति नामके पुस्तके प्रकाशिते । अस्य रचनया आरबजनैः भारतीय गणितस्य ज्ञनं प्राप्तम् । अब्बासिंद खलिफा अल् मंसूर इत्ययं इराक-देशे बगदाद-नगरस्य गचनाम् अकरोत् । सः उज्जैन-नगरात् एकं जनं तत्र आहूतवान् सः तत्र ब्रह्मगुप्तस्य ग्रन्थमपि नीतवान् । तस्यानुवादं कृत्वा सिन्द हिन्द इति ग्रन्थम् अलिखत् । तेन तत्रत्यैः जनैः भारतीयगणितस्य विषये ज्ञानं प्राप्तम् । शून्यस्य उपयोगः नियमाः च शून्यस्य संशोधनेन निस्वस्मिन् क्रान्तिः आगता । तत् संशोधनम् आस्माकीनैः कृतम् तस्य गौरवं धरणीयम् । भारते शून्योपयोगस्य वास्तविकं प्रमाणं 876 तमस्य वर्षस्य मन्दिरस्य शीलालेखेषु प्राप्यते । अयं शिलालेखः मध्यप्रदेशराज्यस्य ग्वालियर-नगरस्य चतुर्भुजमन्दरे प्राप्यते । तत्र 270 इत्यस्य सख्यायाः लेखनम् साम्प्रतंय यथा भवति तथा अभवत् । तस्य अर्थः इत्थं नास्ति यत् ततः प्राक् शून्यस्य प्रयोगः न भवति स्म । किन्तु शिलालेखस्य माध्यमेन स्पष्टतया शून्योपयोगः सर्वप्रथमं तत्रैव दृश्यते। प्राचीनायं पाण्डुलिप्यां शून्यस्य उपयोगः बिन्दुना भवति स्म । अतः शून्यस्य आर्यभट्टादपि ब्रह्मगुप्तः, महावीरः, भास्काराचार्यश्च मुखरः आसीत् ।। शून्यस्य उपयोगे ब्रह्मगुप्तस्य योगदानम् शून्यस्य नियमरचना ब्रह्मगुप्तस्य महत्वपूर्णं योगदानम् अस्ति । तेन उक्तं यत् शून्यस्य यया कयापि सङ्ख्यया सह उनाधिक्येन शून्यस्योपरि तस्य प्रभावः न भवति । शून्यस्य यया कया अपि सङ्ख्यया सह गुणनं भवति तर्हि तस्य परिणामं शून्यमेव भवति । किन्तु तेन शुन्यस्य विभाजने सत्यपि शून्यमेवावशिष्यते इति कथनम् अयोग्यमासीत् ।।। ब्रह्मस्फुटसिद्धान्ते शून्यनियमाः ब्रह्मगुप्त इत्यनेन 628 तमे वर्षे ब्रह्मस्फुट सिद्धान्त इति नामके ग्रन्थे अङ्कगणितस्य केचन नियमाः उक्ताः। तत्र कामपि सङ्ख्यां तस्मादेव न्यूनां करिष्यामः तर्हि शून्यस्य प्राप्तिः भवति । शून्यस्य एकधनात्मकसङ्ख्यायाः च योगः एकधनात्मकसङ्ख्या भवति, शून्यस्य शून्येन सह योगः अपि शून्यः एव भवति इति । ऋणस्य प्रक्रिया ऋणस्य प्रक्रिया दुरूहा अस्ति । कामपि ऋणात्मकसङ्ख्यां शून्यात् न्यूनां करिष्यामः तर्हि धनात्मकसङ्ख्या आवशिष्यते । कामपि धनात्मकसङ्क्यां शून्यात् न्युनां करिष्यामः तर्हि ऋणात्मकसङ्ख्या अवशिष्यते । किन्तु शून्यं ऋणात्मकसङ्ख्यायाः न्यूनं करिष्यामः तर्हि ऋणात्मकसङ्या अवशिष्यते । शून्यात् शून्यं न्यूनं करिष्यामः चेदपि शून्यमेव अवशिष्यते । योगस्य प्रक्रिया एकधनात्मकस्य ऋणात्मकस्य च सङ्ख्यायाः योगः तयोः अन्तरवदेव भवति, तयोः निरपेक्षमानं समानं स्याच्चेत् तयोः योगः अपि शून्यः एव भवति । ।।। गुणनस्य विभाजनस्य च प्रक्रिया कामपि सङ्ख्यां शून्येन सह गुणिस्यामः चेत् तस्य उत्तरः अपि शून्यः एव भविष्यति इति किन्तु विभाजनस्य क्रिया अपि सरला भवति । यथा कामपि धनात्मकसङ्ख्यायाः ऋणात्मकसङ्ख्याः वा शून्येन सह विभाजनं करिष्यामः तर्हि तस्य उत्तररूपेण एकस्याः भिन्नसङ्ख्यायाः प्राप्तिः भवति । यस्य हरः(DENOMINATOR) शून्यः भवति । शून्यस्य धनात्मकसङ्ख्ययाः वा ऋणात्मकसङ्ख्ययाः विभाजनं करिष्यामः तर्हि तस्य परिणामरूपेण शून्यस्य वा भिन्नसङ्ख्यायाः प्राप्तिः भवति । यस्य अंशः शून्यं हरः (DENOMINATOR) सा सङ्ख्या एव भवति । किन्तु शून्यात् शून्यस्य विभाजनं कुर्मः तर्हि शून्यम् अवशिष्यते ब्रह्मगुप्तस्य इदं कथनं असत्यमासीत् । तथापि तस्य प्रयत्नाः श्लाघ्याः सन्ति । ब्रह्मगुप्तस्य अनुगामिनः ब्रह्मगुप्तस्य 200 वर्षान्ते 830 तमे वर्षे गणितशास्त्रिणा महावीरेण गणितसारसंङ्रहः इति एकः ग्रन्थः निर्मितः । तस्मिन् ब्रह्मगुप्तस्य गणितसिद्धान्तानामेव विवेचनम् अस्ति । तेनापि शून्यात् शून्यस्य गुणने सति शून्यम् अवशिष्यते तथा ऋणप्रक्रियया तस्मिन् किमपि परिवर्तनं न भवति इति उक्तं किन्तु तथापि सः विभाजनप्रक्रिययाः उत्तरं दातुं समर्थः न अभवत् । ततः परं भास्कराचार्येण शून्यस्य सिन्द्धान्ताः प्रतिपादिताः । सः ब्रह्मगुप्तं गुरुः मत्वा गणितस्य संशोधनानि अकरोत् । सऽपि शून्यस्य विभाजनक्रियायाः विभाजनं कर्तुं समर्थः नाभवत् इति । कस्यापि सङ्ख्यायाः शून्येन सह विभाजनं करिष्यामः तर्हि एकस्याः भिन्नसङ्ख्यायाः एव प्राप्तिः भवति । तां सङ्ख्याम् अनन्त इत्यपि कथयितुं शक्नुमः । तस्मिन् किमपि योजयामः वा न्यूनं करिष्यामः तथापि तस्मिन् परिवरितनं न भवति इत्येतत् सर्वं भास्कराचार्येण उक्तम् । ब्रह्मगुप्तस्य योगदानम् वर्गमूलस्य घनमूलस्य च सरला पद्धतिः अनेन दर्शिता । सः खगोलस्य गणितस्य च निष्णातः आसीत् । अतः तं खगोलगणितभ्यां जनाः तं स्मरन्ति वा उभयोः निष्णाताः तं स्मरन्ति इति । इतः परं शून्यस्य गुणधर्माणां व्याख्यां दत्त्वा समीकरणस्य संशोधनपद्धतिरपि तेन दर्शिता । सः ब्रह्मगुप्तस्य सिद्धान्त इति पुस्तके एकं श्लोकं लिखितवान् । सः श्लोकः - </poem> वर्गचतुर्गुणितानां रूपाणां वध्यवर्ग सहितानाम् । मूलमध्येनोन वर्ग द्विगुणो धृतं मध्यः ।। </poem> ब्रह्मगुप्तस्य पूर्णाङ्कचक्रियचतुर्भुजः ब्रह्मगुप्तेन तादृशः चतुर्भुजस्य रचना कृता तस्य प्रक्रिया च बोधिता तस्मिन् सर्वेषां परिमाणं पूर्णमस्ति । सः भुजानां दैर्घ्यं , क्षेत्रफलं , वहिवृत्तस्य व्यासः, भुजानां प्रक्षेपः, कर्णानां प्रतिच्छेदेन च निर्मितखण्डानां परिमाणमपि पूर्णसङ्ख्यायां मिलति । ततः परं 1707-1783 तमे वर्षे पाश्चात्त्यः गणितशास्त्री आयलर् इत्ययं चक्रिय चतुर्भुजस्य प्रक्रियां दर्शितवान् । ब्रह्मगुप्त मध्यवर्ति परिमाणस्य विषये द्वितीय स्तरस्य अन्तर्वेशन सूत्राणि अयच्छत् । तानि च साम्प्रतं वहु प्रसिद्धान सन्ति । सः चतुर्भुजस्य भुजानां क्षेत्रफलस्य, त्रिभुजस्य क्षेत्रफलं कर्ण इत्यस्य दैर्घ्यं ज्ञातुं सूत्रं प्रदत्तमस्ति । तच्च सूत्रं यथा </poem> कर्णाश्रित भुज धातैव्य मुजायथान्योन्य भाजितं गुणयेत । योगेन भुजप्रति भुजवधयोः कर्णोपदे विषमे ।। </poem> यदि a, b,c, d च चक्रिय चतुर्भुजस्य भुजाः तर्हि कर्ण 1 = √((ad+bc)/(ab+cd)×(ac+bd) ) कर्ण 2 =√((ab+cd)/(ab+bc)×(ac+bd) ) एतत् सूत्रं ब्रह्मगुप्तस्य प्रमेय इति नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति । अर्थः अनुमानं कुरु ax+ bx = c तर्हि√(4ac+b^2-b)/2a साम्प्रतं गणितसूत्रं एतेन सह मिलति । Nx^2+ c=y^2 एतादृशां द्विघातीय अनिर्धार्य समीकरणानां समाधानार्थं ब्रह्मगुप्तेन द्वयोः पूर्वप्रमेययोः उपयोगः कृतः । सः पूर्वप्रमेयः साम्प्रतं आयलर् , लाङ्गरेज इति नाम्ना च प्रसिद्धौ अभवताम् । तौ पाश्चात्त्यगणितशास्त्रणां विद्वान्सौ स्तः । ब्रह्मगुप्तेन जयामिति इत्यस्य कृते अपि महत्वपूर्णं योगदानं प्रदत्तम् । तेन त्रिभुज चतुर्भुज क्षेत्रफलस्य ज्ञानाय अपि सूत्रं प्रदत्तम् । तच्च यथा स्थूलफल त्रिचतुर्भुज बाहु प्रतिबाहुयोग दसवात । भुजयोगार्धचतुष्टय भुजोन घाताम् पदम् सूक्ष्मम् ।। भुजानां योगेन अर्धं चतुर्वारं लिखित्वा भुजां ऋणां करोतु गुणनं कृत्वा वर्गमूलं अन्विष्यतु । तत् साम्प्रतं डबल्यु सेल् (1617) इति नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति । ax + b = 0 , ax + bx + c = 0 एतत् द्वीघातीय समीकरणं जयामितेः समाधानं च प्रदत्तम् । अनेन सर्वप्रथमं गणितस्य बीजगणितस्य च विषये भेदः प्रदर्शितः । गणितस्य क्षेत्रेषु मौलिकप्रदानस्य कारणात् भास्कराचार्येण ब्रह्मगुप्तं गणकचक्र चूडामणि इति उपाधि प्रदत्ता । कस्तूरिवत् गणितस्य सुगन्धः विदेशेऽपि प्रसारिता ब्रह्मगुप्तस्य गणितसाहित्यस्य अरबी फारसी इति उभायोः भाषयोः अभवत् । अरबी भाषायां सिन्द हिन्द इति नामकं पुस्तकं ब्रह्मस्फुट सिद्धान्त इत्यस्य अनुवादरूपमेवास्ति । । असमात् अनुवादात् एव भारतस्य गणितम् आरब-देशेषु ततः परं पाश्चात्त्यदेशेषु च अगच्छत् । भारतीयाः विद्वांसः स्वप्रेरणया गर्भजसंस्कारेण च संशोधनानि कुर्वन्ति स्म । तेषु तर्कस्य विज्ञानस्य च दृष्ट्या व्यवहारिकता अधिकाधिका दृश्यते स्म । विश्वस्मिन् गणितस्य नियमानां संशोधनानि अभूवन् तस्य प्रेरणास्त्रोतरूपेण सन्दर्भरूपेण च अस्माकं गणितमेव मुखरमासीत् । । तस्मिन् ब्रह्मपुप्तस्य गणितस्य प्रत्यक्षेण परोक्षेण वा योगदानम् अस्त्यैव । प्राचीनगणितस्य विकासकथायां ब्रह्मगुप्तः इति नाम न स्यात् चेत् प्राचीनं गणितं अपूर्णमेवावशिष्यते । ब्रह्मगुप्तस्य पुराणपन्थिनः विचाराः ब्रह्मगुप्तः महान् खगोलशास्त्री गणितशास्त्रि च आसीत् । किन्तु तस्य वैचारिकाः अभिगमाः पारम्परिकाः आसन् । तस्य मानसे तत्कालीनस्य समाजस्य अधिकः प्रभावः आसीत् । । यदा सः गणितस्य विचारान् प्रस्तौति तदा समाजस्य अग्रजाः पुरोहिताः ,ज्योतिषज्ञाः च क्रोधाविष्टाः न भवेयुः इति ध्यायति स्म । सः कस्यापि विरोधं कर्तुं नेच्छति स्म । आर्यभट्टस्य मते पृथिव्याः स्वकीयं गुरुत्वाकर्शणमस्ति अतः सा स्वस्य धुरौ भ्रमति इति ।। किन्तु ब्रह्मगुप्तस्य मते पृथिव्याः बलं नास्ति वस्तूनाम् आकर्षणं तस्याः स्वभावः अस्ति इति । पृथिव्याः उपरि जलं स्वस्य स्वभावेन वहति । सः अन्येषां आर्यभट्टदीनां विचारात् भिन्नं विचारयति स्म । भिन्न्मालाचार्य विशिष्टव्यक्तित्वधारी ब्रह्मगुप्ताय भास्कराचार्यः गणकचक्र इति उपाधिं दत्तवान् । भाष्यकाराः तस्य विवेचकाश्च ब्रह्मगुप्तस्य जन्मस्थलेन व्यतीतजीवनकातणात् तं भिन्नमालाचार्य इत्यपि कथयन्ति स्म । तदानीन्तने काल् भिन्नमालस्य उल्लेखः गुर्जरप्रान्ते भवति स्म । अतः ब्रह्मगुप्तः गुर्जरः आसीत् इति गौरवस्य विषयः । भिन्नमाल उत्तरगुजरातस्य महत्वपूर्णं स्थलमस्ति इति । वर्षस्य गणना येन दिवसस्य गणना कृता ब्रह्मगुप्तः तादृक् प्रथमः गणितशास्त्री आसीत् । तेन अपर्निशस्य गणनां कृत्वा एकस्मिन् वर्षे 365 दिनानि 6 घण्टाः 15 निमिषानि 19 पलानि च भवन्ति इति घटस्फोटः कृतः । साम्प्रतं वयं जानीमः यत् पृथिव्याः परितः सूर्यः एकां प्रदक्षिणां समापयति तदैव एकस्य वर्षस्य समापनं भवति इति । अस्याः भ्रमणदिशायाः आधारेणैव पृथिव्याः विविधेषु भूखण्डेषु ऋतूनां परिवर्तनं भवति स्म वातावरणस्य तापमाने अपि न्यूनाधिक्यं भवति स्म । ब्रह्मगुप्तेन यदा अस्याः गणनायाः संशोधनं कृतं तदा आधुनिकस्य विज्ञानस्य यन्त्राणामपि अभावः आसीत् ततापि सः साम्प्रतगणनायः निकटस्थः अस्ति । साम्प्रतगणनानुसारं वर्षस्य 365 दिनानि 6 घण्टाः 48 निमिषानि 45 पलानि च सन्ति । तदानीन्तने काले ब्रह्मगुप्तेन इदं संशोधनं कया रीत्या कृतम् तत् आश्चर्यस्य विषयः । शून्यस्य नियमाः (-a) – 0 = (-a) A- 0 = a 0 - 0 = 0 0 – (-a) = a 0 – a = (-a) a x 0 = 0 (-a) x 0 = 0 0 x 0 = 0 ऊर्ध्वोक्ताः नियमाः शून्यस्य विभिन्नाङ्कस्य स्वरूपस्य विषये सन्ति । इत्थमेव नालम् तेन ऋणात्मक अङ्कानां शून्यस्योपरि या गणना अस्ति तस्य गणितस्यापि सर्वेषां नियमानां वर्णनं तस्य ग्रन्थेषु दृश्यते । ते नियमाः अपि आधुनिकस्य गणितस्य निकटवर्तिनः सन्ति इति । तेन शून्यस्य विभाजनाय अपि नियमः प्रदत्तः 0 ÷ 0 = 0 किन्तु अयं नियमः अमान्यः अभवत् । ब्रह्मगुप्तस्य प्रमेयः सूत्रं च AF = FDCoxeter, H. S. M.; Greitzer, S. L.ः Geometry Revisited. Washington, DCः Math. Assoc. Amer., p. 59, 1967 Brahmagupta's Theorem at cut-the-knot प्रमेयः सूत्रम् काव्यमया सुन्दरा प्रस्तुतिः गणितं मूलतः गणनायाः आधारितः तर्कैः साध्यः व्यवहारस्य विषयः अस्ति । किन्तु तस्मिन् रसः न स्यात् चेत् खिन्नतायाः विषयः भवति इति । किन्तु अस्माकं प्राचीनैः गणितशास्त्रिभिः श्लोकानां माध्यमेन गणितस्य बोधः कारितः इति आनन्दस्य विषयः । गणितस्य ग्रन्थाः काव्यवत् गानस्य योग्यया रीत्या सम्पादिताः इति । अतः गणितं विद्वत् जनेषु एव पिहितं नाभवत् अपि तु प्रतिजनं गतः इति । प्रमाणभूताः श्लोकाः गणितस्य ग्रन्ते ब्रह्मस्फुटसिद्धान्ते कर्णस्य, भुजानां, चक्रियचतुर्भुजस्य, वर्गमूलस्य,घनमूलस्य विषये च प्रतिपादितमित् । त्रिभुजस्य वधो भुज्यो द्वीगुणित लम्बोद्वतो हृदयरज्जुः साद्विगुणिता त्रिचतुर्भुज कोण स्पृग्वृत विष्कम्भ । स्थूलफलम् त्रिटतुर्भुज बाहुप्रतिबाहु योगदलघातः भुजयोगार्थ चतुष्टय भुजोनघात पद्मसूक्षम् ।। कर्णाश्रित भुजघातैक्य मुभयथान्यो भाजित गुणयेत् । योगेन भुजप्रति भुजवभयोः कर्णोपदे विषये ।। हृदयं विषमस्य भुजप्रतिभुज कृतियोग मुलाधर्म जात्थद्वथकोटिभुजाः परकर्णगुणाः भुजाश्चतुर्विषमे अधिकोभूर्मुखम हीनो बाहु द्वितयम भुजावन्यो ।। क्षेत्रफलं बेधगुणं समखातफलं हतं त्रिभिः सुरयाः मुखतल तुल्य भुजैकन्यान्येका ग्रहतानि समरज्जुः । प्रथम द्वीतीय नृजलान्तरेणोद्वता जलायसृति द्वष्टयोच्चय गुणोच्छा यस्तोयान्त जलान्तरगुणाभुः ।। आरब गणितस्य आद्यगुरुः युरोपखण्डे सिकन्दरिया इत्यस्य युनानि विद्याकेन्द्रे युकिलिक्, एपोलोनियस्, आर्किमिडिस्, हेरोन् तालिमी च इत्येते गणितज्ञाः ज्योतिषज्ञाश्च अभूवन् । किन्तु ततः परं 800 वर्षाणि यावत् तत्र एकः अपि गणितज्ञः नाभवत् इति । अतः गणितक्षेत्रस्य विकासः नाभवत् इति । अस्मादेव कारणात् युरोपखण्डस्य सः समयः अन्धकारयुग इति नाम्ना प्रसिद्दः अभवत् । तदानान्तनो काले भारतदेशे आर्यभट्टः, ब्रह्मगुप्तः, महावीराचार्यः,भास्कराचार्यादिभिः गणितज्ञैः भारतीयं गणितं समृद्धियुक्तं कृतमिति । युरोपखण्डे नवजागृति युरोपखण्डे नवजागृतियुगस्य आरम्भः 11 शताब्द्याम् अभवत् । मूलतया ईसाई तत्वज्ञैः सीरियाइ, युनानि संस्कृतस्य च ग्रन्थानामनुवादः कृतः । संस्कृतात् गणितस्य अनुवादः कृतः तत् ब्रह्मगुप्तनिर्मितमासीत् । तस्य ग्रन्थानां आरब-भाषायामनुवादः सन् युरोपखण्डादिषु तस्य बहुप्रचारः अभवत् इति । अतः ब्रह्मदुप्तः तेषाम् आद्यगुरुः मन्यन्ते । गणितस्य क्षेत्रे ईस्लामधर्मस्य विकासः महम्मद पयगम्बर इत्यस्य मृत्योः शतं वर्षान्ते इस्लामधर्मस्य विकासः अभवत् । तस्य उत्तराधिकारि खलिफा सिंहः सिंध प्रन्तात् स्पेने यावत् स्वशासनलालकः अभवत् । तेन 762 तमे वर्षे दजला नद्याः तटे बगदाद-नगरस्य स्थापना कृता । बगदाद-नगरस्य कीर्तिः प्रतिदिनं वर्धिता भवति स्म । तस्य शासने प्रथमवारं गणतग्रन्थानाम् आरबभाषायाम् अनुवादः अभवत् इति । एकया किं वदन्त्याः आधारेण सिधप्रान्तस्य एकं सङ्घटनं खलिफा सिंहः इत्येतं मिलितुम् अगच्चत् । तेषु कङ्क इति नामकः कश्चन पण्डितः अपि आसीत् । सः गणितस्य ज्योतिषस्य च ग्रन्थान् बगदाद-नगर प्रति अनयत् । अतः गणितस्य क्षेत्रे ईस्लामधर्मस्य विकासः अभवत् इति । बीजगणितक्षेत्रे योगदानम् ब्रह्मगुप्तस्य बीजगणितक्षेत्रे महत्वपूर्णं योगदानम् अस्ति । बीजगणिते शून्यस्य उपयोगकर्ता सः प्रथमः भारतीयः आसीत् । कारणं तस्मिन् युगे बीजगणित इति शब्दस्य अस्तित्वं नासीत् । तेन बीजगणित इत्यस्य कृते कुट्टक इति शब्दप्रयोगः कृतः ।। बीजगणित इति शब्दप्रयोगः ब्रह्मस्फुट इति ग्रन्थस्य टीकाकारेण पृथृदक स्वामी इत्यनेन 860 तमे वर्षे कृता । प्रख्यातेन इतिहासकारेण सार्टन् इत्यनेन ब्रह्मगुप्ताय भारतस्य महान् गणितज्ञः इति उपाधिः प्रदत्ता । तुरीय यन्त्रस्य संशोधनम् ब्रह्मगुप्तस्य विचाराः प्रायशः पुराणपन्थिनः आसन् किन्तु तथापि सः एकः गणितज्ञः खगोलज्ञश्चासीत् । ब्रह्मस्फुटसिद्धान्तस्य यन्त्राध्याये तेन खगोलयन्त्रस्य विषये बोधितमस्ति । । तुरीय यन्त्रस्य संशोधनं तेन कृतमित्यपि कथनम् लोकप्रसिद्धमस्ति । तुरीययन्त्रं चन्द्राकारस्य आसीत् । ततः प्राक् अवकाशदर्शनार्थं गोलयन्त्रस्य उपयोगः भवति स्म । ब्रह्मगुप्तस्य सम्माननम् ब्रह्मगुप्तस्य अनेन कार्येण भारतीयाः आरब-देशीयाश्च तान् नितरां स्मरन्ति इति । भारतीयगणितज्ञेषु तस्य नाम मुकुटमणि एव शोभायमानम् अस्ति इति । भारतीयगणितस्य अङ्कपद्धत्याः गणितस्य च विषये आरब-देशीयाः जानन्ति स्म किन्तु अस्य ग्रन्थानाम् अध्ययनेन तैः भारतीयं गणितं अङ्कपद्धति च आत्मसाध कृता इति । इत्थं तस्य नितरां स्मरणमेव तस्य सर्वोच्चं सम्माननम् अस्ति इति । भागतीयनां योगदानम् महता गणित शास्त्रिणा अल् ख्वारिजम् इत्यनेन बीजगणितस्य एकं पुस्तकं व्यलेखि तस्य महत्तमः आधारः ब्रह्मगुप्तस्य गणितम् आसीत् इति । तस्य पुस्तकस्य एव युरोपभाषायाम् अनुवादः अभवत् इति । ततः अलगोरिधम् इति शब्दः प्रसिद्धः अभवत् । सः शब्दः अल् ख्वारिजम् इत्यस्य पुस्तकात् स्वीकृतः यस्य उपयोगः सङ्गणकस्य (computer) गणनायाः गाणितिकसूत्रेषु अद्यापि भवति इति । आरबदेशीयानां कारणात् भारतीयानां गणितस्य सिद्धान्ताः युरोपखण्डं प्रति गताः किन्तु तस्य मूलं तु ब्रह्मगुप्तः आसीत् स च भारतीयः आसीदिति । मृत्युः ब्रह्मगुप्तस्य मृत्योः विषये कुत्रापि किमपि न लभ्यते किन्तु ऋषित्वात् सः दीर्घायुषी आसीदिति सर्वे आमनन्ति । गणितस्य क्षेत्रे तस्य जावनस्य सुगन्धः अध्यापि दृश्यते इति । सन्दर्भः बाह्यसम्पर्कतन्तुः ब्रह्मगुप्तः गणितज्ञाः ज्योतिर्विदाः

895

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%87%20%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

वन्दे मातरम्

गीतमिदं बङ्किमचन्द्र चटर्जी महोदयेन रचितम् । १८७० तमे वर्षे ब्रीटिशजनाः "गाड सेव द क्वीन" गीतम् सर्वैः गातव्यम् इति नियमं कृतवन्तः । आङ्ग्लजनैः कृतस्य एतस्य आदेशस्य कारणातः बङ्किमचन्द्रस्य मनसि महान् रोषः उत्पन्नः । सः तस्मिन् काले ब्रिटिशसर्वकारे कार्यरतः आसीत् । प्रायः रोषस्य कारणतः सः वन्दे मातरम् गीतस्य रचनां "गाड सेव द क्वीन" गीतस्य विकल्परूपेण १८७६ तमे वर्षे कृतवान् । प्रारम्भे एतस्मिन् गीते पङ्क्तिद्वयम् आसीत्, तत् अपि संस्कृते एव । १८८२ तमे वर्षे यदा सः आनन्दमठः नाम्ना वङ्गभाषया कादम्बरीं लिखितवान्, तदा वन्दे मातरम्-गीतस्य अपि विस्तारं कृत्वा योजितवान् । विस्तारावसरे अस्मिन् वङ्गशब्दाः अपि योजिताः अभवन् । आनन्दमठे क्रूरैः मुस्लिमराजैः संन्यासिनां विरोधः यः प्रदर्शितः तस्य कथा अस्ति । एतस्यां कादम्बर्यां संन्यासिनः वन्दे मातरं गीत्वा उत्साहं प्राप्य युद्धं कृतवन्तः । गीतम् वन्दे मातरम् सुजलां सुफलां मलयजशीतलाम् सस्य श्यामलां मातरं . शुभ्र ज्योत्स्ना पुलकित यामिनीम् फुल्ल कुसुमित द्रुमदलशोभिनीम्, सुहासिनीं सुमधुर भाषिणीम् . सुखदां वरदां मातरम् .. वन्दे मातरम् सप्त कोटि कण्ठ कलकल निनाद कराले निसप्त कोटि भुजैर्ध्रुत खरकरवाले के बोले मा तुमी अबले बहुबल धारिणीं नमामि तारिणीम् रिपुदलवारिणीं मातरम् .. वन्दे मातरम् तुमि विद्या तुमि धर्म,तुमि हृदि तुमि मर्म त्वं हि प्राणाः शरीरे बाहुते तुमि मा शक्ति, हृदये तुमि मा भक्ति, तोमारै प्रतिमा गडि मंदिरे मंदिरे .. वन्दे मातरम् त्वं हि दुर्गा दशप्रहरणधारिणी कमला कमलदल विहारिणी वाणी विद्यादायिनी,नमामि त्वाम् नमामि कमलां अमलां अतुलाम् सुजलां सुफलां मातरम् .. वन्दे मातरम् श्यामलां सरलां सुस्मितां भूषिताम् धरणीं भरणीं मातरम् .. वन्दे मातरम् बाह्यसम्पर्कतन्तुः Vande Mataram Sung by Lata Mangeshkar in Anand Math Vande Mataram Sung by Hemant Kumar Mukhopadhaya in Anand Math "National Song" section on the Official Portal of the Indian Government, where a simple and elegant version of Vande Mataram is provided. "How Secular is Vande Mataram?" AG Noorani on the controversy Keyboard Notes for playing this song भारतम् सारमञ्जूषा योजनीया‎

896

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83

वेदः

वेदः स्वरूपभेदात् त्रिविधः — ऋग्वेदः, यजुर्वेदः सामवेदश्चेति । यत्रार्थवशेन पादव्यवस्थाऽस्ति तेषां छन्दोबद्धानां मन्त्राणां नाम ‘ऋक्’ इति वेद्यम् । ऋचां समूह एव ‘ऋग्वेद' इति पदेन व्यवह्रियते । यजुः इत्येतत्पदं यज् धातोः उसि प्रत्यये कृते निष्पद्यते । यस्मिन् वेदे यज्ञयागादिक्रियाकलापानुरोधेन मन्त्राणां सन्निवेशोऽस्ति स ‘यजुःवेद' इति निगद्यते । यत्र गीतिरूपा मन्त्राः विद्यन्ते स उपासनाकाण्डपरो वेदः ‘सामवेद' इति गीयते । मन्त्राणां त्रिविधत्वात् वेदाः ‘त्रयी' इति नाम्ना प्रसिद्धाः सन्ति । मन्त्राणां समूहः ‘संहिता' इत्येतेन व्यपदेशेन व्यपदिश्यते । यज्ञानुष्ठानं दृष्टौ निधाय विभिन्नर्त्विजां कृते संहितानां सङ्कलनं वेदव्यासश्वकार । मन्त्रसंहितानां सङ्कलनं चतुविधतया कृतं, तस्मात् संहिताः सन्ति चतस्रः - ऋक्संहिता, यजुःसंहिता, सामसंहिता, अथर्वसंहिताश्चेति । अत एव वेदाश्चत्वारः स्मृताः । एकैवासीद् यजुरवेदः चतुर्धाः व्यभजत् पुनः ||- गरुडपुराण | संरचनागत स्वरुपेण वेदाः त्रयीति शब्देन कथ्यते | वेदत्रयी-ऋक्सामयजुरेव च | येतन्मण्डलं तपति ......स ऋचां लोकः| .......तानि सामानि स साम्नां लोकः | ........स यजुषां लोकः | इति शतपथे मण्डलब्राह्मणे | चत्वारः वेदाः भवन्ति । ऋग्वेदः, यजुर्वेदः, सामवेदः, अथर्ववेदश्चेति । एकैकस्यापि संहिता, ब्राह्मणम्, आरण्यकम्, उपनिषत् इत्येवं विभागाः सन्ति । वेदाः उत्कृष्टाः साहित्यकृतयः भवन्ति । तानि च सूक्तानि प्रतिभावतां ऋषीणां योगदानानि भवन्ति । एकैकस्यापि सूक्तस्य ऋषिः, छन्दः, देवता इति त्रितयमस्ति । संस्कृतसाहित्ये वेदानां स्थानं सर्वोपरि वर्त्तते । भारते धर्मव्यवस्था वेदायत्तैव । वेदो धर्मनिरूपणे स्वतन्त्रभावनप्रमाणम्, स्मृत्यादयस्तु तन्मूलकतया । श्रुतिस्मृत्योर्विरोधे तु श्रुतिरेव गरीयसी । न केवलं धर्ममूलतयैव वेदाः समादृताः, अपि तु विश्वस्मिन् सर्वप्राचीनग्रन्थतयाऽपि । प्राचीनानि धर्मसमाज –व्यवहारप्रभृतीनि वस्तुजातानि बोधयितुं श्रुतय एव क्षमन्ते । मन्त्रश्च ब्राह्मणश्चैव द्वावेतौ वेदसंज्ञकौ | कण्ठं भित्वाविनिर्यातौब्रह्मण उत्तमांगतः|| इति| प्रधानतया वेदो द्विविधः मन्त्ररूपो ब्राह्मणरूपश्च । मन्त्रसमुदाय एव संहिताशब्देन व्यवहृतः । ब्राह्मणरूपो वेदभागस्तु संहिताभागस्य व्याख्यारूप एव । स चायं ब्राह्मणभागो यागस्वरूप बोधकतया वैदिकविधिप्रयोगविवरणया च प्रथितः । ब्राह्मणग्रन्थोऽपि त्रिधा विभक्तो भवति- ब्राह्मणम्, आरण्यकम् उपनिषदश्च । यज्ञस्वरूपप्रतिपादको ब्राह्मणभागः । अरण्ये पठिताः यज्ञस्याध्यात्मिकं रूपं विवेचयन्तो वेदभाग आरण्यकानि । उपनिषदो ब्रह्मबोधिकाः मोक्षसाधनानि, अयमेव भागो वेदस्यान्तरूपतया वेदान्त इत्युच्यते । संहिताभागः ब्रह्मचारिणामुपयोगी, ब्राह्मणभागो गृहस्थानामुपयोगी, आरण्यकभागो वानप्रस्थमाश्रितानाम्, उपनिषद्भागश्च संन्यस्तानामुपयोगीत्यपि कथयितुं शक्यते । अनादिनिधनाः वेदाः ब्रह्मणः चतुर्भ्य मुखेभ्यः निःस्सृता इति प्राक्तनैः निरूपितम् । अकारात् भूः ऋक्, उकारात् भुवः यजुः,मकाराच्च स्वः सामः ,इति च | त्रयीं तिस्रो वृत्तिः त्रिभुवनमथो त्रीनपि सुरानकाराद्यैः वर्णै .....इति पुष्पन्ताचार्यै ओंकारवर्णनप्रसंगे | वेदानां रचना कालः वेदानां वेदाविर्भावकालमधिकृत्य वैदिकविद्वत्सु गम्भीरो मतभेदो दृश्यते। भारतीयसभ्यतायाः प्राचीनतमं रूपं विज्ञातुं वैदिकग्रन्थानामुपयोगिता नितान्तं माननीयाऽस्ति, सिद्धान्तस्यास्य स्वीकरणे केषाचिदपि विदुषां केनाऽपि प्रकारेणापत्तिर्नास्ति । किश्चास्याः वैदिकसभ्यतायाः ज्योतिः कदाऽस्यार्यावर्त्तस्य पवित्रभूमिमालोकितामकरोत् ? कस्मिन् काले पावनचरितानाम् ऋषीणां चित्ते आध्यात्मिकज्ञानस्य दिव्यसन्देशं दातुमियं कामना जागृताऽभवत् ? कदा तैरलोकसामान्यगूढार्थविजृम्भितमन्त्राः अरच्यन्त ? एतेषां प्रश्नानां समुचितोत्तरमधुना न कोऽपि दातुं समर्थः, न चाऽपि भविष्यतिकाले कोऽपि दातुं समर्थो भविष्यति। भारतीयदृष्टयां ये विद्वांसः श्रद्धां निदधति, तेषां समक्षे तु वेदकालनिर्णयस्य प्रश्न एव नोत्तिष्ठति । तेषां दृष्टया तु वेदाः सन्ति अनादयः । सन्ति ते नित्याः कालापरिच्छिन्नाः । परं पाश्चात्यानां वेदज्ञानां पण्डितानां किञ्च तदनुयायिनां केषाञ्चन भारतीयानां सम्मत्यां तदाविर्भावकालसम्बन्धी प्रश्नो विद्यत एव समाधेयः । प्राचीनभारतीयाः विद्वासो वेदान् अपौरुषेयान् मन्यन्ते, तेषां मते तु वेदरचनाकालविचारो निरर्थको दुरर्थकश्च । पाश्चात्याः विद्वासो यथाबुद्धिवैभवं वेदरचनाकालं निर्धारयन्ति । पाश्चात्यविचारसरणिविदो भारतीयाः अनुसन्धित्सवोऽपि तेनैव मार्गेण वेदकालं निर्णेतुं यतन्ते । डॉ० मैक्समूलरस्य मतम् डॉ० मैक्समूलरमहोदयः १८५९ ख्रीष्टाब्दे स्वकीये प्राचीनसंस्कृतसाहित्याभिधाने ग्रन्थे वेदानां कालं निर्णेतुं प्रयासं विहितवान् । तस्य सम्मतौ वेदेषु प्राचीनतमस्य ऋग्वेदस्य रचना १२०० वि० पू० काले सम्पन्नाऽभवत् । अनेन तस्य मतेन ऋग्वेदस्य रचना ११५० ई० पू० समीपे जाता इति। मानवकल्याणार्थम् अस्मिन्देशे अभिनवबौद्धधर्मस्योदयः समस्तवैदिकवाङमयस्यास्तित्वमङ्गीकरोति । किञ्चास्य बौद्धधर्मस्योदयात् प्रागेव च ब्राह्मणग्रन्था अपि व्यरच्यन्त । बुद्धेन ब्राह्मणग्रन्थेषु विवेचितानामेव यागविधीनां कष्ट्वी अलोचना क्रियते स्म, अपि च उपनिषत्समर्थितं कतिपयतत्त्वजातम् आत्मसात् क्रियते स्म । अतो बुद्धात् पूर्वतना (५०० ई० पू०) एव ब्राह्मणोपनिषद्भागाः सम्भवन्ति । वैदिकसाहित्ये चत्वारि युगानि सन्ति - छन्दोयुगम्, मन्त्रयुगम्, ब्राह्मणयुगम्, सूत्रयुगञ्चेति । प्रत्येकं युगस्य विकासे तेन वर्षशतद्वयात्मकः कालः कल्पितः, तदनुसारेण बुद्धात् ६०० वर्षतः पूर्वं छन्दोयुगस्यास्तित्वं समायाति । अतः ऋग्वेदस्य रचना ११५० ई० पू० समयात् पश्चात्कालिकी न सम्भवतीति। सम्प्रति जातस्य ऋग्वेदस्य ३२०० वर्षाणि जातानि इति कथयितुं शक्यमिति तदाशयः । डा० मैक्समूलरमहोदयः ऋग्वेदस्योदयविषये कांश्चन बिन्दून् आधृत्यैवोक्तां सम्भावनाञ्चकार । न स स्वाङ्गीकृते वेदाविर्भावविषये वस्तुतो निश्चयं गत आसीत् । यतो हि स एकस्मिन् समये भाषमाणः स्वयमेव अभिदधौ यत्, नात्र भूतले काऽपि शक्तिरीदृशी या वैदिकमन्त्ररचनायाः कालं वक्तुं शक्नुयात् निश्चप्रचतया । स इमं विचारं १८८९ शततमे ईशवीयेऽब्दे भौतिकधर्माख्यायां जिफोर्ड-व्याख्यानमालायां प्रकटीचकार । किञ्च तदनुसारिणः पाश्चात्यास्तदीयैरेव तर्कैः कालममुं निश्चयरूपेण कथयितुं प्रवृत्ताः । वेदस्थितज्यौतिषतत्त्वाधारं मतम् भारते षड् ऋतवो भवन्ति । अमी ऋतवः सायन- निरयण सूर्यसंक्रमण निमित्तकाः । सायनचान्द्रमासद्वयात्मिका च |यथा- विष्णुपराणे २|८|८१ तपस्तपस्यौ मधुमाधवौ च शुक्रश्शुचिश्चायनमुत्तरं स्यात् | नभोनभस्यौ च इषोर्जसंज्ञौ सहस्सहस्याविति दक्षिणं च| उक्तं सुश्रुतसंहितायां- तपस् तपस्यौ शिशिरः,मधुमाधवौ वसन्तः,शुचिशुक्रौ ग्रीष्मः ,नभोनभस्यौ वर्षा ,इषोर्जौ शरत्,सहस्सहस्यौ हेमन्तः इति |शिशिराद्युत्तरायणम् ,वर्षादिदक्षिणायनम्,द्व्ययने युगपत्संवत्सरो भवति| ते तु पञ्च युगमिति संज्ञां लभन्ते तदेतन्निमेषादियुगपर्यन्तः कालश्चक्रवत् परिभ्रमति |उक्तं वेदांगज्योतिषे माघशुक्लप्रपन्नस्य पौषकृष्णसमापिनः| युगस्यपञ्चवर्षस्य कालज्ञानं प्रचक्षते || सायनसौर उत्तरायणारम्भदिन सन्निकटशुक्ल प्रतिपद्यां अमान्तचान्द्र माघमास आरम्भ भवति|स एव वेदोक्त तपोमासः | ततः पञ्चवर्षात्मकयुगस्य नववर्षारम्भ भवतिव| वर्षान्तं च पौषकृष्णअमावास्यां भवतीति शेषः | इति लगधप्रोक्त वेदांगज्योतिष विषयः | लोके इदमपि प्रसिद्धं यत् प्राचीनकालादधुनापर्यन्तममी ऋतवः पश्चात्सर्पन्ति, अर्थात् पूर्व यत्र नक्षत्रे यस्यर्त्तोरुदयो जायते स्म सम्प्रति स एवर्त्तुस्ततः पूर्ववर्तिनि नक्षत्रान्तरे उदितो भवति । पुराकाले वसन्तो वर्षादिरभवत्, अत एव तस्य प्रशस्ततया भगवद्विभूतिभाव उक्तो गीतायां- ‘ऋतूनां कुसुमाकरः’ इति । सम्प्रति वसन्तसम्पातः मीनसङ्क्रान्तिकालादारभते, मीनसङ्क्रान्तिश्च पूर्वभाद्रपदनक्षत्रस्य चतुर्थचरणे भवति । सेयं स्थितिर्नक्षत्राणां क्रमशः पश्चात्सर्पणेनोत्पन्ना । पूर्वं कदाचिद् वसन्तसम्पातः उत्तरभाद्रपदरेवती-अश्विनी- भरणी –कृत्तिका- मृगशिरः प्रभृतिषु नक्षत्रेष्वासीत्, ततः पश्चात्सर्पन्नयं वसन्तसम्पातः साम्प्रतिकीं स्थितिमनुप्रपन्नः । डॉ० अविनाशचन्द्रदासस्य मतम् अयं हि महानुभावः वेदे निर्दिष्टानि अनेकानि भूगर्भशास्त्रीयतत्त्वानि विशेषतः आर्यावर्त्ततश्चतुर्दिक्षु चतुःसमुद्रीयां स्थितिमाधारीकृत्य गणनाद्वारा वेदस्य समयं २७ सहस्रसंवत्सरपूर्वं मन्यते। स्वकीये 'ऋग्वेदिक इण्डिया' (Rigvedic India) नामके पुस्तके अयम् अलिखत् यत्, भौगोलिकीः किञ्च भूगर्भसम्बन्धिन्यो घटनाः अवलम्ब्य ऋग्वेदीयाः रचनायाः अथ च तत्कालवर्त्तिन्याः सभ्यतायाः प्रादुर्भूतायाः प्रायेण सप्तविंश तिसहस्राब्दा अतिक्रान्ताः इति। ज्योतिविदः सूर्यस्य सङ्क्रमणवृत्तं २७ नक्षत्रेषु विभजन्ति, पूर्णसङ्क्रमणवृत्तम् ३६० अंशानामस्ति । तत् प्रत्येकं नक्षत्रम् ३६०२७ = १३३ अंशानां चापं निर्माति । सङ्क्रमणबिन्दुश्च ७२ वर्षेषु एकमंशं विहायापरमंशं प्रसर्पति । एवम् एकस्मान्नक्षत्रात् सङ्क्रमणबिन्दुः परं नक्षत्रं याति, तत्र ७२ x १३३ = ९७२ वर्षात्मकः कालो भवति। सम्प्रति वसन्तसम्पातः पूर्वभाद्रपदनक्षत्रस्य चतुर्थचरणे भवति, यदा चायं कृत्तिकानक्षत्रे भवति स्म, ततो वर्त्तमानस्थितेः प्राप्तये ४ नक्षत्राणि लङ्घितानि, यदि एकत्र नक्षत्रे लङ्घनीय ९७२ वर्षात्मककालापेक्षा तदा ४ नक्षत्रातिक्रमे ९७२×४=४३७४ वर्षात्मिकः कालोऽवश्यमपेक्षितः स्यात् । तदेवं वेदोक्तज्यौतिषतत्त्वानुसारेण वेदानां २५०० ईo पूर्व-पूर्वकालिकता प्रतीता भवति । शङ्करबालकृष्णदीक्षितस्य मतम् महाराष्ट्रस्य पण्डितः ज्योतिर्विच्छ्रीशङ्करबालकृष्णदीक्षितमहोदयः शतपथब्राह्मणात् महत्त्वपूर्णवर्णनमेकमन्वेषितवान् । तेन तस्य ग्रन्थस्य रचनाकालविषये प्रयासप्रकाशो प्राप्यते। वैदिकीय संहितासु नक्षत्रनिर्देशकानि बहूनि वर्णनानि प्राप्यन्ते । शतपथब्राह्मणस्य अस्मिन् सन्दर्भे कथनमिदं द्रष्टव्यम्- 'एकं द्वे त्रीणि चत्वारि वा अन्यानि नक्षत्राणि, अथैता एव भूयिष्ठा यत् कृत्तिकास्तद् भूमानमेव एतदुपैति, तस्मात्कृत्तिकास्वादधीत ॥ एताहवै प्राच्या दिशो न च्यवन्ते सर्वाणि ह वां अन्यानि नक्षत्राणि प्राच्यादिशश्च्यवन्ते।" एतेनेदमुक्तं भवति यत्, शतपथब्राह्मणरचनाकाले कृतिकानियमेन प्राच्यामासन्, सम्प्रत्येताः कृत्तिकाः पूर्वदिग्बिन्दुतः ईषदुत्तरस्यां दिशि उदयं यान्ति । दीक्षितमहोदयस्य गणनया तादृशी ग्रहस्थितिः ३००० ई० पू० काले सम्भवति । अतः स एव शतपथस्य निर्माणकालः । तैत्तिरीयसंहिता शतपथात् प्राचीना, ऋग्वेदश्च तैत्तिरीयसंहिताया अपि प्राचीनः, ऋग्वेदः ३५०० ई० पू० काले प्रणीत इति सम्भवति । एवञ्च सम्प्रति ऋग्वेदः ५५०० वर्षप्राचीन इति निश्चीयते। शङ्करबालकृष्णदीक्षितस्य भारतीय ज्योतिःशास्त्र-पुस्तके यत् पूना-तः सं० १८९६ ई० मध्ये प्रकाशितं तस्मिन् विवरणमिदं प्राप्यते। बालगङ्गाधरतिलकस्य मतम् तिलकस्य मते वेदकाल इतोऽपि किञ्चित् प्राचीनः सिद्धयति । तेन हि मृगशिरोनक्षत्रे वसन्तसम्पातस्य साधकानि बहूनि वेदवाक्यानि सङ्गृहीतानि । तैत्तिरीयसंहितायामुच्यते फाल्गुनी पूर्णिमावर्षादिः । तिलकमतं इदमनुकूलं यतो, यदि पूर्णचन्द्रः फल्गुन्यां, तदा सूर्येण मृगशिरसि भवितव्यमेव, तदेव च वसन्तसम्पातोे भावी। मृगशिरसि वसन्तसम्पातस्य कालः पूर्वोक्तकृत्तिकाकालात् प्रायः २००० वर्षपूर्वं सम्भवति, यतो मृगशिरसः कृत्तिकापर्यन्तं पश्चात् सर्पणे सहस्रद्वयाब्दी अपेक्ष्यते। एकस्मान्नक्षत्रात् नक्षत्रान्तरोपसर्पणे ९७० वर्षाणि भवन्तीति उक्तमस्ति। अतो येषु मन्त्रेषु मृगशिरसि वसन्तसम्पातस्य उल्लेखो विद्यते, ते मन्त्राः ४५०० ई० पू० समयतोऽर्वाचीना न सम्भवन्ति । तिलकेन मृगशिरसोऽपि पूर्वं पुनर्वसौ वसन्तसम्पातस्य बोधकानि वेदवचनानि प्राप्तानि ततस्ततोऽपि पूवतनः कालो वेदमन्त्राणां साधयितुं शक्यते । सर्वमिदं विचार्य तिलकमहोदयेन वैदिककालश्चतुर्धा विभक्तः । डॉ० याकोबी-नामा जर्मनीयो विद्वांश्चाविर्भूतस्य वेदस्य चतुविंशतिशतवर्षाणि यातानि इति मन्येते । तेन हि गृह्यसूत्रेषूल्लिखितस्य ध्रुवदर्शनस्याधारे स्वतन्त्ररूपेण वेदानां कालो निर्धारितः। लोकमान्यतिलकमतानुसारेण - ( १ ) अदितिकालः - ६००० ई० पूर्वतः ४००० पूर्वपर्यन्तम् । अत्र काले उपास्यदेवनाम् अगुणं मुख्यचरितादिबोधकाः गद्यपद्यमयाः मन्त्राः रचिताः ये यज्ञेषु प्रयुज्यन्ते स्म । (२) मृगशिरःकालः - ४००० ई० पूर्वतः २५०० इ० पू० पर्यन्तम् । अत्रैव महत्त्वशालिनि काले भूयांसो ऋग्वेदमन्त्रा व्यरच्यन्त । ( ३ ) कृत्तिकाकालः - २५०० ई० पूर्वतः १४०० ई० पू० पर्यन्तम् । अस्मिन् काले शतपथब्राह्मण-तैत्तिरीयसंहितयोः प्रणयनमजायत । ( ४ ) अन्तिमः कालः - १४०० ई० पूर्वतः ५०० ई० पूर्वपर्यन्तम् । अत्र काले श्रौतसूत्रगृह्यसूत्रदर्शनसूत्रादीनामार्षग्रन्थानां रचना जाता । तानेव विरोद्धुं प्रतिक्रियारूपेण बौद्धधर्म उदितो बभूव । शिलालेखानुसारम् साम्प्रतिकानि शोधकार्यफलान्यपि तिलकमहोदयस्य मतं पुष्टं कुर्वन्ति । समाधिकैकोनविंशतिशततमेशवीये ( १९०७ ई० ) अब्दे डॉ० हूगोविन्कलर ‘बोधाज कोड्' नामके स्थाने वर्तमानकाले टर्की-नाम्ना प्रसिद्धस्य देशस्य अन्तर्गते खननकार्ये प्राचीनः कश्चन शिलालेखः प्राप्तः। तेन शिलालेखेन ज्ञायते यत् पश्चिम-एशिया-अवयवभूते तत्र टर्की-देशे द्वयोः कयोश्चित् प्राचीनजात्योर्निवासः आसीत् । तत्र एकस्याः जातेर्नाम 'हित्तिति' इति अपरस्याश्च 'मितानि' इत्यासीत् । अनयोर्द्धयोरपि जात्यो राजानौ पारस्परिककलहस्य निवारणाय सन्धिं चक्रतुः। तत्र सन्धौ द्वावपि पक्षौ सन्धिसंरक्षकतया देवनामानि निर्दिष्टवन्तौ तत्र ‘मितानि' जातेर्देवेषु मित्रः, वरुणः, इन्द्रः, नासत्यौ च विशिष्टाः अमी देवा आर्याणामेव । अतः प्रतीयते यत् आर्या एव केचन तत्राप्यवसन्। अस्य शिलालेखस्य समयः १४०० ई० पू० विद्यते । आर्याः प्राग् आर्यावर्त्ते स्वधर्मवेदांश्च स्थिरयित्वैव क्वचन गता भवेयुः, अतः १४०० ई० पूर्वतः प्रागेव वैदिकसभ्यतायाः उदयो मन्तव्यः, तदानीन्तनश्चैव वेदः सम्भवति । इत्थं वेदानां कालः २००० ई० पू० सिद्धयति । अयं कालनिश्चयो तिलकस्य मतं सन्निकृष्टं करोति। वस्तुतस्तु सर्वमपीदं सम्प्रत्यवधिः न निर्णीतः, केवलमाशास्यते यत्, यदा कदाचिदपि जाते निश्चये वेदाः पूर्वोदीरितकालतोऽपि पूर्वकालिका एव सेत्स्यन्तीति। भूगर्भायवैदिकतथ्यम् भूगर्भसम्बन्धिनी घटना अवलम्ब्य ऋग्वेदीया रचनाया अथ च तत्कालवर्त्तिन्याः सभ्यतायाः प्रादुर्भूतायाः समयस्य निरूपणं कत्तुं शक्यते । तात्कालिकयुगे सिन्धुनद्यास्तटे आर्याणां यज्ञविधानं विशेषरूपेणाभवत् । अस्याः नद्याः विषये ऋग्वेदस्य कथनमस्ति यत्, नदीषु पवित्रतमा नदी सरस्वती उन्नतगिरिशृङ्गान्निःसृत्य समुद्रे पतति 'एका चैतत्सरस्वती नदीनां शुचिर्यती गिरिभ्य आ समुद्रात्।' अपरस्मिन् मन्त्रे ( ३ ।। ३३ । २ ) सरस्वती-शुतुद्रिनद्योः गर्जयन्तीं सागरे पतनस्योल्लेखो लभते। ऋग्वेदस्यानुशीलनेन प्रतीतो भवति यत्, सम्प्रति यत्राधुनिकमेवाडप्रान्तस्य मरुभूमिरस्ति, तत्र प्राचीनकाले एकः समुद्रः आसीत् । तस्मिन्नेव समुद्रे हिमालयात् निःसृत्य सरस्वती एवं शुतुद्रिः नद्यौ न्यपतताम् । ताण्ड्यब्राह्मणेन ( २५ । १० । ६ ) स्पष्टो भवति यत्, सरस्वती 'विनाशने' विलुप्तो भूत्वा पुनः ‘प्लक्षप्रस्रवणे’ आविर्भूताऽभवत् । ऋग्वेदस्यानुशीलनेन ज्ञातो भवति यदार्याणां निवासभूमिः सप्तसिन्धुनाम्ना ख्याताऽऽसीत्। तेषां वासभूमिमभितः समुद्राः सन्ति । ऋग्वेदस्यैकस्मिन् मन्त्रे (१० ।। १३६ । ५) सप्तसिन्धोः पूर्वस्यां पश्चिमायां च दिशि समुद्रद्वयस्योल्लेखो लभते । येषु प्रतीच्यसागरः अद्यापि वर्त्तते किञ्च पूर्वीयसागरस्य अस्तित्वबोधो न भवति । ऋग्वेदस्य द्वयोः मन्त्रयोश्चतुःसमुद्राणां निःसन्दिग्धरूपेण निर्देशो लभते। प्रथममन्त्रे— 'रायः समुद्राँश्चतुरोऽस्मभ्यं सोम विश्वतः आ पवस्व सहस्रिणः।।' (ऋ. ९/३३/६) अपस्मिन् मन्त्रे - 'स्वायुधं स्ववसं सुनीथं चतुःसमुद्रं धरुणं रयीणाम्।।' (ऋ. १०/४७/२) अल्मिन् मन्त्रे स्पष्टतया चतुःसमुद्राणां उल्लेखो भवति। अनेन ज्ञातो भवति यत्, आर्यप्रदेशं परितः समुद्राः वर्त्तन्ते ऋग्वेदीययेुगे। एतेषु पूर्वीयसागरः आधुनिकबिहारोत्तरप्रदेशे आसीत्, दक्षिणसागरश्च राजस्थानस्य मरुभूमौ आसीत्। पश्चिमीयसागरः अद्यापि वर्त्तमानोऽस्ति। उत्तरीयसागरस्य स्थितिरुत्तरस्यां दिशि आसीत्। भूगर्भवेतृृणां मतानुसारं एशियामहाद्वीपस्योत्तरस्यां दिशि बलखसागरस्य तथा परसीक(फारस) देशस्योत्तरस्यां दिशि विशालसागरस्य सत्ता आसीत् । सागरोऽयं ‘जम्बूद्वीय-भूमध्य-सागर’ इति नाम्ना ख्यातः आसीत् । उत्तरस्यां दिशि आर्कटिकमहासागरेण सह अयं सम्बद्धः आसीत् । अस्यैव अवशिष्टरूपेणाधुना कृष्णसागर; अरालसागरस्तथा बाल्कशह्रद इति नाम्ना ख्याताः सन्ति । तेषु दिनेषु समस्तगङ्गप्रदेशः, हिमवतः पादभूमौ तथा असमप्रदेशस्य विस्तृतपर्वतीयक्षेत्रस्य सागरगर्भ आसीत् । कालान्तरे गङ्गा हिमालयात् निःसृत्य सामान्यनदीरूपेण हरिद्वारसमीपे पूर्वीयसागरे पतति स्म । अनेनैव कारणेन ऋग्वेदस्य प्रसिद्धनदीसूक्ते ( १०॥७५ ) गङ्गाया अतिसङ्क्षप्तवर्णनमस्ति । तस्मिन् काले पञ्चनदप्रदेशस्य दक्षिणपूर्वस्यां दिशि समुद्रः आसीत्, येन कारणेन दक्षिणभारतः पृथक् पृथ्वीखण्ड इव प्रतीतोऽभवत् । तदा पञ्चनदप्रदेशे शीतस्य प्राबल्यमासीत् । अतः ऋग्वेदे वर्षस्य नाम ‘हिमः' इत्यासीत् । ‘‘त्वभिड़ा ‘शतहिमासि' ‘दक्षसे त्वं वृत्रहा वसुपते सरस्वती' (१।६४।।१४।२।१।११), एवं ‘विद्वेषांसीनुहि वर्धयेडां मदेम ‘शतहिमाः' सुवीराः'' ( ६॥१०॥७) । भूतत्त्वज्ञानां विचारे भूसलिलयोरेते विभिन्नविभागास्तथा पञ्चनदप्रदेशे शीतकालस्य प्राबल्यं प्रमाणयन्ति यदियं वार्ता पूर्वपाषाणयुगस्य (Pre-palaeostocin) वा पाषाणयुगस्याऽस्ति । कालोऽयं ख्रीष्टात् पञ्चाशत्सहस्रादारभ्य पञ्चविंशतिसहस्रमभिव्याप्य वर्त्तते । भूतत्त्वज्ञाः इदमपि स्वीकृतवन्तः यदस्मात्कालादनन्तरमेव सागरः राजस्थानं परित्यज्य बहिर्गतः । तदनन्तरमेव हिमनदीभिः समाहृतमृत्तिकाभिः गङ्गाप्रदेशस्य समतलभूमेः निर्माणमभवत् । पञ्चनदप्रदेशस्य जलवायौ उष्णता समागतेति । उपरि निर्दिष्टानां भौगोलिकीनां तथा भूगर्भसम्बन्धिनीनां घटनाम् आधारेण ऋग्वेदस्य रचनायास्तथा तात्कालिकसभ्यतायाः आविर्भावकालः पञ्चविंशतिसहस्रसंवत्सरपूर्वं निश्चीयते। निष्कर्षः - पण्डितदीनानाथशास्त्रीचुलेटस्तु स्वकीये 'वेदकालनिर्णय'संज्ञके ज्योतिस्तत्त्वमीमांसकग्रन्थे वेदकालमतितरां प्राचीनं साधयितुं प्रयत्नं विदधानः समवाप्यते । तद्विचारेण क्षितौ वेदाख्यस्य प्रकाशस्य अवतीर्णस्य लक्षत्रयसंवत्सराः व्यतीयुः । इत्थं वेदकालनिर्धारणे हि विदुषां विचारा विद्यन्ते, तेषु नितान्तमेव भिन्नत्वं समुपलभ्यते। वेदशब्दस्य अर्थः ‘विद्यन्ते धर्मादयः पुरुषार्था यैस्ते वेदाः’ – इति बह्वृक्प्रातिशाख्यम्, सायणस्तु अपौरुषेयं वाक्यं वेद इत्याह । इष्टप्राप्त्यनिष्टपरिहारयोरलौकिकमुपायं यो वेदयति स वेद इति भाष्यभूमिकायामुक्तम् । प्रमाणमपि तत्रैवोक्तम् — ‘प्रत्यक्षेणानुमित्या वा यस्तूपायो न विद्यते । एनं विदन्ति वेदेन तस्माद्वेदस्य वेदता ॥' अम्नायः, अागमः, श्रुतिः, वेदः इति सर्वे शब्दाः पर्यायाः । वैयाकरणसिद्धान्तकौमुद्यां तु चुरादिप्रकरणे चतुर्ष्वर्थेषु विद्धातोः प्रयोगोऽस्ति । तद्यथा— 'सत्तायां विद्यते ज्ञाने वेत्ति विन्ते विचारणे । विन्दते विन्दति प्राप्तौ श्यन्लुक्श्नम्शेष्विदं क्रमात् ॥' उक्तार्थानां वाचकात् विद्धातोः वेद इत्येतत्पदस्य निष्पादनो भवति । वेदे ब्रह्मविषयकविचारस्य उदाहरणमेकं द्रष्टव्यम्- 'किंस्विद्वनं क उत वृक्ष आस यतो द्यावापृथिवीनिष्टतक्षुः। मनीषिणो मनसा पृच्छतेदुतद्यदध्यतिष्ठत् भुवनानि धारयन्।। अस्योत्तरमपि द्रष्टव्यम् — ‘ब्रह्मवनं स ब्रह्म स वृक्ष आस यतो द्यावापृथिवी निष्टतक्षुः ॥ मनीषिणो मनसा विब्रवीमि वो ब्रह्माधितिष्ठत् भुवनानि धारयन् ।' वेद इत्येतत्पदेन ऋग्-यजुरादिपद्यगद्यगीतिनिबद्धस्य ग्रन्थात्मकस्य पदार्थस्यैव बोधो भवति, अथवा एतदतिरिक्तस्य ऋगादिपदेन कस्याप्यन्यपदार्थस्याऽपि बोधो भवति ? अस्योत्तरं तु स्पष्टमेव – ‘यदेतन्मण्डलं तपति तन्महदुक्थम्, ता ऋचः स ऋचां लोकः। अथ यदेतद् अर्चिर्दीप्यते, तन्महाव्रतं, तानि सामानि, स साम्नां लोकः। अथ य एष एतस्मिन् मण्डले पुरुषः सोऽग्निः तानि यजूंषि, स यजुषां लोकः। सैषा त्रय्येव विद्या तपति।' एवं ग्रन्थात्मकऋगाद्यतिरिक्तोऽपि ऋगादिसंज्ञकपदार्थस्यास्तित्वमस्ति । पदार्थोऽयम् ‘वेद' इति पदेन व्यपदिश्यते । ऋगाद्यर्थमेव ‘त्रयं ब्रह्म सनातनम्' (मनुस्मृती), 'सैषा त्रय्येव विद्या तपति' (शतपथब्राह्मणे), ‘इति वेदास्त्रयस्त्रयी' ( अमरकोषे ) । इत्यादिवचनानुसारेण 'ब्रह्म', 'विद्या' एवं ‘वेद' इति त्रयाणां शब्दानां प्रयोगो भवति । अस्यैवार्थस्य सम्पुष्टौ तैत्तिरीयब्राह्मणस्यापीय मुक्तिः द्रष्टव्या- ‘ऋग्भ्यो जातां सर्वशो मूक्तिमाहुः सर्वागतिर्गायुषी हैव शश्वत्। सर्वं तेजः सामरूपं हि शश्वत् सर्व हीद ब्रह्मणा हैव सृष्टम्।' ‘ऋच वाचं प्रपद्ये' अनेन वेदवाक्येन ‘ऋक्'-पदमपि ‘वाक्' इत्येतत्पदेन व्यपदिश्यते । तेन हि 'वाचीमा विश्वा भुवनाव्यर्पिताः' एवं कथ्यते । ऋगात्मकवाचा एव त्रिभुवनस्योत्पत्तिरभूत् । 'मनो ययुः प्रपद्ये' इत्यनेन वेदवाक्येन ‘यजुः' मनःस्वरूपोऽस्ति । इदं मनः स्थितिगतिशीलतत्त्वमस्ति । 'अयं वाव यजुर्योऽयं पवते, एष हि यन्नेवेदं सर्वं जनयति, एवं यन्तमिदमनु प्रजायते, तस्मात् वायुरेव यजुः (अयं वायुः पञ्चभूतान्तर्गतः स्थूलवायुः नास्ति) अयमेवाकाशोजूः। (अाकाशोऽपि षड्भूतान्तर्गतः आकाशो नास्ति यदिदमन्तरिक्षं एवं ह्याकाशमनुजवते), तदेतत् यजुर्वायुश्चान्तरिक्षं च, यच्च जूश्च। तस्मात् एव यजुरेष एव ह्येति।' अत एवेदं कथितम् - यजुः रूपाग्निः ऋक्-सामयोः प्रतिष्ठितोऽस्ति। भावोऽयं ऋग्वेदस्य इयमृच् प्रकटयति - 'अग्निर्जागार तमृचः कामयन्तेऽग्निर्जागार तमु सामानि यन्ति ।  अग्निर्जागार तमयं सोम आह तवाहमस्मि सख्ये न्योकाः ॥१५॥' अत एव सोमप्रधानाथर्ववेदस्यान्तर्भावः त्रयीवेदेष्वेव 'सैषा त्रय्येव विद्या तपति' एवं कथितम् । वस्तुतः तु अथर्वानामकस्य सोमस्य तत्रोपस्थितिरस्ति तं विना क्षणार्द्धमपि सूर्यः तप्तुं न शक्यते । ऋग्वेदस्याथर्ववेदस्य च रचनायाः सम्बन्धं याज्ञिकानुष्ठानेन सह भवतु वा न भवतु किञ्च सामसंहितायाः यजुसंहितायाश्च निर्माणं तु यज्ञयागविधानाय अभवत्। यज्ञ-यजनहेतवे चतुर्णामृत्विजाम् आवश्यकता वरीवर्त्ति। हौत्रकर्मसम्पादनस्य श्रेयो 'होता'-नाम्नः ऋत्विजं भवति । अयं होता ऋग्वेदस्य ऋचां पठित्वा समुपयुतान् देवान् यज्ञे आह्वाहनं करोति। अयं ‘याज्या' तथा 'अनुवाक्या' ऋचं पठति । अस्य पारिभाषिकं नाम ‘शस्त्रम'स्ति (अप्रगीत-मन्त्रसाध्यास्तुतिः शस्त्रम्)। औद्गात्रकर्मसम्पादनाय ‘उद्गाता'-नाम्नः ऋत्विजः विशिष्टकार्यमस्ति । अयमुद्गाता तत्तद्देवतानां स्तुतौ सामगायनं करोति । अस्य पारिभाषिकं नाम स्तोत्रमस्ति । अस्योद्गातुः सम्बन्धः सामवेदेन सहास्ति । उद्गात्रे अावश्यकानामृचां सङ्कलनं सामवेदसंहितायामस्ति । अस्य पारिभाषिकसंज्ञा ‘योनिरि’त्यस्ति । उद्गातुर्विशिष्टकार्यस्य सिद्ध्यर्थं सामसंहितायां सङ्कलनमस्ति एतेषां मन्त्राणाम् । अध्वर्युरेव याज्ञिकमुख्यकर्मणः निष्पादकः प्रधानऋत्विग् भवति । तस्यैवाध्वर्यवकर्मणे यजुर्वेदसंहिता विभिन्नासु शाखासु सङ्कलिताऽस्ति । अध्वर्युः गद्यात्मकमन्त्राणामर्थात् यजुषामुपांशुरूपेणोच्चारणं कुर्वन् स्वविशिष्टकार्यस्य सम्पादनं करोति । ‘ब्रह्मा'नाम्नः ऋत्विजः कार्यं यस्य बाह्यविघ्नेभ्यः त्राणमस्ति । अयं हि स्वराणां सम्भाव्यस्खलनस्य परिमार्जनं करोति। विविधदोषाणां दूरीकरणाय प्रायश्चित्तस्य विधानं करोति । अत एव ब्रह्मा यज्ञानामध्यक्षो भवति । अस्य प्रमुखकार्यं यज्ञानुष्ठानस्य पूर्णनिरीक्षणं त्रुटिपरिमार्जनञ्च भवति । अत एव सर्वत्र ब्रह्मणः गौरवं विशेषरूपेणोद्घोषितोऽभवत् । छान्दोग्ये ब्रह्मा यागाय “भिषक्’ इत्येतत्पदेन विभूषितोऽस्ति (भेषजकृतो ह वा एष यज्ञो यत्रैवं विद ब्रह्मा भवति) । यज्ञनिरीक्षणस्य प्रधानोऽयमभवत् । अयं वेदत्रयाणां ज्ञाता च। अस्य विशिष्टवेदस्त्वथर्ववेद एव। अनेन प्रकारेणैतेषां चतुर्णामृत्विजां विशिष्टकर्मणे आवश्यकमन्त्राणां सङ्कलनं, चतुर्षु वैदिकसंहितासु भवति । ऋग्वेदस्यैकस्मिन् मन्त्रे अस्य सिद्धान्तस्य सूचना लभते ‘ऋचां त्वः पोषमास्ते पुपुष्वान् गायत्रं त्वो गायति शक्वरीषु ॥ ब्रह्मा त्वो वदति जातविद्यां यज्ञस्य मात्रां विमिमीत उत्वः॥' वेदस्य स्वरूपम् प्रधानरूपेण वेदो द्विविधः — मन्त्ररूपो ब्राह्मणरूपश्चेति। तदयं ब्राह्मणभागोऽपि वेद एव। मन्त्रसमुदाय एव संहिताशब्देन व्यवहृतः । ब्राह्मणरूपो वेदभागस्तु संहिताभागस्य व्याख्यारूप एव । स चायं ब्राह्मणभागो यागस्वरूप बोधकतया प्रथितः । 'वेद' इत्येतस्य पदस्य प्रयोगो मन्त्र ब्राह्मणयोर्निमित्तेन विधीयते । आपस्तम्बे प्रोक्तञ्च - ‘मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदनामघेयम्'। येन हि यज्ञयागानामनुष्ठानं निष्पन्नतामुपैति देवतानाञ्च स्तुतिविधानं यत्रोल्लिखितमस्ति स ‘मन्त्र' इति ( मननात् मन्त्रः ) इति प्रोच्यते । ‘ब्राह्मणम्' इत्येतत्पदं ग्रन्थविशेषवाचकम् । यज्ञानां विविधक्रियाकलापप्रतिपादकग्रन्थाः 'ब्राह्मणम्' इत्येतां सज्ञां भजन्ते । तेन हि प्रधानतया द्विविधो वेदः -मन्त्ररूपो ब्राह्मणरूपश्च। मन्त्रसमुदाय एवात्र संहितापदेन व्यवहृतः । ब्राह्मणरूपो वेदभागस्तु संहिताभागस्य व्याख्यारूप एव । स चायं ब्राह्मणभागो यागस्वरूपबोधकतया प्रथितः । 'ब्राह्मणम्' इत्येतस्य पदस्य विविधार्थेषु — एकोऽर्थस्तु ‘यज्ञः' ‘बृह वर्धने' धातोः निष्पन्नस्य ब्राह्मणशब्दस्यार्थोऽस्ति — वर्धनं, विस्तारो वा वितानो वा यज्ञ इति । ब्राह्मणमपि भागत्रये विभक्तमस्ति — प्रथमो भागः ‘ब्राह्मणमि’ति, द्वितीयो भागः ‘आरण्यकमि’ति किञ्च तृतीयो भाग ‘उपनिषदि’ति कथ्यते । यज्ञस्वरूपप्रतिपादको ब्राह्मणभागः । अरण्ये पठिताः यज्ञस्याध्यात्मिकं रूप विवेचयन्तो वेदभागाः आरण्यकानि । उपनिषदो ब्रह्मबोधिकाः मोक्षसाधनानि, अयमेव भागो वेदस्यान्तरूपतया 'वेदान्त' इत्युच्यते। ब्राह्मणभागो गृहस्थानामुपयोगी, आरण्यकभागो वानप्रस्थमाश्रितानाम्, उपनिषद्भागश्च संन्यस्तानामुपयोगीत्यपि प्रसिद्धम्। वेदत्रयी वेदस्तु वस्तुतः एक एवास्ति । किञ्च स्वरूपभेदात् त्रिविधोऽस्ति — ऋग्वेदः, यजुर्वेदः, सामवेदश्चेति । ‘वेदे तावदेकं सन्तम् अतिमहत्त्वाद् दुरध्येयमनेकशाखाभेदेन समाम्नासिषुः । सुखग्रहणाय व्यासेन समाम्नातवन्तः। सोऽयं वेदत्रयीति पदेन व्यवह्रियते, वेदरचनायास्त्रिप्रकारकत्वेन त्रयीति कथ्यते । या खलु रचना पद्यमयी सा ऋक्, या गद्यमयी सा यजुः, या पुनः समग्रा गानमयी रचना सा सामेति कथ्यते । तदुक्तं जैमिनिना - 'तेषामृग् यत्रार्थवशेन पादव्यवस्था । गीतिषु सामाख्या । शेषे यजुः शब्दः इति। यास्कस्तु - ‘ता ऋचः परोक्षकृताः प्रत्यक्षकृताः अाध्यात्मिक्यश्चेति भेदात् त्रिविधा । ऋक्शब्दोऽत्र मन्त्रवचनः ।। यासु प्रथमपुरुषक्रियास्ताः परोक्षकृताः यासु मूध्यमपुरुषक्रियास्तास्तु प्रत्यक्षकृताः यासु चोत्तमपुरुषक्रियास्त अाध्यात्मिक्यः इति।' अतः यत्र कुत्राऽपि प्राचीनग्रन्थे वेदार्थे ‘त्रयी’ति पदं प्रयुक्तं तत्र सर्वत्र रचनात्रैविध्यं बोध्यम्। यत्तु केचन ‘ऋग्यजुःसामाख्यास्त्रय एव वेदाः पूर्वमासन्' । तद्यथा - 'अग्नेऋचो वायोर्यजूषि सामादित्यात्'। 'अग्निवायुरविभ्यस्तु त्रयं ब्रह्मसनातनम्। दुदोह यशसिद्ध्यर्थमृग्यजुःसामलक्षणम् ॥' https://sa.wikisource.org/wiki/मनुस्मृतिः/प्रथमोध्यायः अतो वेदानां त्रित्वादेव तत्र त्रयीति व्यवहारो वास्तवो न प्रकारभेदकृतः । किञ्च छान्दोग्योपनिषदि सनत्कुमारं प्रति नारदस्येयमुक्तिरपि द्रष्टव्या — ‘ऋग्वेदं भगवोऽध्येमि, यजुर्वेदं सामवेदमाथर्वणं चतुर्थम् ॥' अनेन वचनेन वेदस्य चतुर्थत्वमपि सिद्धयति । ऋग्वेदेऽपि अथर्ववेदस्य नामोल्लेखमस्ति । भगवता पतञ्जलिनाऽपि ‘चत्वारो वेदाः साङ्गाः सरहस्याः' इति पस्पशाह्निके स्पष्टमुक्तम् । छान्दोग्यब्राह्मणे मनुस्मृतौ च यज्ञोपयोगिनो वेदा एव परामृष्टाः, नाभिचारिकसामवेद इति त्रित्वमेवोक्तम्, एवं परत्राऽपि । जैमिनिस्तु मन्त्राणां विप्रकारकतामेव लक्षितवान्, न वेदसंख्यां व्यवस्थापितवान् । अतो वेदाश्चत्वार एव, त्रयीति व्यवहारस्तु प्रकारकृतः । अथर्ववेदीयमन्त्रा अपि पूर्वोत्तप्रकारत्रयान्यतमरूपा एवेति । यज्ञानुष्ठानं दृष्टौ निधाय विभिन्नर्त्विजां कृते संहितानां सङ्कलनं वेदव्यासश्चकार। 'वेदान् विव्यास यस्मात् स वेदव्यास इति स्मृतः' (महाभारतम्)। मन्त्रसंहितानां सङ्कलनं चतुर्विधतया कृतम् । तस्मात् संहिताः सन्ति चतस्रः - ऋक्संहिता, यजुःसंहिता, सामसंहिता अथर्वसंहिता च । अत एव वेदाश्चत्वारः स्मृताः । ब्राह्मणम् वेदशेषभूताः ब्राह्मणग्रन्थाः यज्ञानुष्ठानस्य विस्तृतं वर्णनं कुर्वन्ति। काश्चन कथा अपि ब्राह्मग्रन्थेषु प्राप्यन्ते। प्रत्येकवेदशाखानुसारेण ब्राह्मणाः, आरण्यकग्रन्थाश्च भिन्नाः सन्ति। ब्रह्म वेदः, तदाख्या ब्राह्मण इति केचित्। ब्राह्मणग्रन्थोऽपि त्रिधा विभक्तो भवति - ब्राह्मणम्, आरण्यकम्, उपनिषदश्च । यज्ञस्वरूपप्रतिपादको ब्राह्मणभागश्च। अरण्ये पठिताः यज्ञस्याध्यात्मिकं रूपं विवेचयन्तो वेदभागाः आरण्यकानि । उपनिषदो ब्रह्मबोधिकाः मोक्षसाधनानि, अयमेव भागो वेदस्यान्तरूपतया वेदान्त इत्युच्यते । ब्राह्मणभागो गृहस्थानामुपयोगी, आरण्यकभागो वानप्रस्थमाश्रितानाम् उपनिषद्भागश्च संन्यस्तानामुपयोगीत्यपि कथयितुं शक्यते। बाह्मणानां विभाजनम् ऋग्वेदस्य ऐतरेयब्राह्मण-कौषीतकिब्राह्मणञ्चेति ब्राह्मणद्वयम्। अनयोरैतरेये ब्राह्मणमिति प्रथिते। अत्र अष्टौ पञ्चिकाः, प्रतिपञ्चिकं पश्चाध्याया इति आहत्य चत्वारिंशदध्यायाः सन्ति। कौषीतकिब्राह्मणे केवलं त्रिशदध्यायाः। सामवेदस्य बहवो ब्राह्मणभागाः सन्ति, येषु ताण्ड्यब्राह्मणं प्रसिद्धतरम्। अयं ग्रन्थः पञ्चविंशदध्यायशाली, अत एव पञ्चविंशब्राह्मणसंज्ञयाऽपि प्रसिद्ध्यति। कृष्णयजुर्वेदस्य तैत्तिरीयब्राह्मणानामा ब्राह्मणभागो विद्यते। शुक्लयजुर्वेदस्य शतपथब्राह्मणं नितान्तं प्रसिद्धम्, अत्र शतमध्यायाः विद्यन्ते। अथर्ववेदस्य गोपथब्राह्मणम्। अत्र खण्डद्वयमेव, प्रथमखण्डे पञ्चाध्यायाः, द्वितीये च षट्। ब्राह्मणग्रन्थेषु सर्वतो नवोऽयं ग्रन्थः कथ्यते। आरण्यकानां विभाजनम् ऋग्वेदस्याऽऽरण्यकद्वयम् - ऐतरेयारण्यकम्, शाङ्खायनारण्यकञ्च । कृष्णयजुर्वेदस्य तैत्तिरीयमारण्यकम् । सामवेदस्य जैमिनीयशाखायाः जैमिनीयोपनिषद्ब्राह्मणमेव तवलकाराण्यकमिति नाम्ना प्रसिद्धम्। अस्मिन् साममन्त्राणा शोभना व्याख्या १ता । इयं सामवेदारण्यसंहिता सत्यव्रतसामश्रमिष्णा १८७८ ई० वर्षे मुद्रापयित्या प्रकाशिता । वेदाः भारतीयानां समस्तं साहित्यं वेदैरेव परिबृंहितम् अस्ति। महर्षिः बादरायणिः अत एव वेदव्यासनाम्ना सम्मानभागभवत् । यत्तेन महात्मना वेदानामेव व्याख्यानम् अष्टादशपुराणानां रूपेण विहितम् । मीमांसाशास्त्रे पुराणानां महन्महत्त्वं वणितमस्ति । ‘भारतं पञ्चमो वेदः' इति आकारिकासूक्तिः तु प्रसिद्धा एव। यद्यपि भारतीया विद्वांसो वेदानाम् अपौरुषेयत्वं साटोपं (आत्मतृप्त्यै) स्वीकुर्वन्ति, तथापि वेदानां मन्त्राः, तेषामुपदेशाश्च अपौरुषेयत्वेऽपि ईश्वरोक्तत्वाद् आप्तप्रमाणत्वेन स्वीक्रियन्त एव। अन्यत्रापि ‘वेदो नित्यमधीयतां तदुदितं कर्मस्वनुष्ठीयताम्' इत्यादीनि वचांसि वेदोक्तीनां प्रामाण्यमेव साधयन्ति। अपरत्रापि दृगुन्मेषोविधीयतां यद्यपि वेदाश्वत्वार एव केचित् वेदत्रयीमपि स्वीकुर्वन्ति । इत्याकारकविवादस्य विचारो सुधिया ग्रन्थकर्त्रा विस्तृतरूपेण यथास्थानं समुपन्यस्तः । तथापि आयुर्वेदः, धनुर्वेदः, गान्धर्ववेदः इत्यादीनां वेदानां गणना केवलं तेषां तेषां विषयाणां प्रामाणिकतां स्वीकारणार्थ तत् तद् ग्रन्थकर्तृभिः महर्षिभिः कृतेति निश्चप्रचम् (निश्चितं प्रचितम्)। विदन्त्येव सर्वे विद्वांसो यद्, वेदा एव भारतवर्षस्य भारतीयसंस्कृतेश्व मुख्यमवलम्बनमिति। ते च भगवता कृष्णद्वैपायनेन शिष्याणां ग्रहणसौकर्य्याय ऋग्यजुःसामाथर्वभेदेन चतुर्धा विभज्य यथाक्रमं पैल-वैशम्पायन-जैमिनि-सुमन्तुभ्यः प्रदत्ताः । कालक्रमेण शिष्योपशिष्यैः गृहीतास्ते बहुशाखात्वम् आपन्नाः। तदुक्तं व्याकरणमहाभाष्ये पस्पशाह्निके भगवता पतञ्जलिना- 'एकशतमध्वर्युशाखाः, सहस्रवर्त्मा सामवेदः ॥ एकविशतिधा बाह्वृच्यं , नवधा आथर्वणो वेदः ॥' इति ॥ तत्रायं वेदः भारतीयसंस्कृत्याः मूलस्रोतमस्ति। विश्वस्यागमेषु वेदाः प्राचीनतमाः, अत एव नृशास्त्रज्ञानां, मानवप्रकृतेः अध्येतॄणां जगतो विभिन्नेषु धर्मेषु सश्रद्धं प्रवर्त्तमानानाच्च जनानां सानुरागविषया इमे वेदाः। ये जना वेदानाम् अभ्यन्तरे सांसारिकसमस्तैश्वर्याणाम् अन्वेषणम् अक्लान्तपरिश्रमेण कुर्वन्ति, ते न जानन्ति वेद-ज्ञानयोर्मध्येऽन्तरमस्ति इति। विद्-धातौ तथा ज्ञा-धातौ सामान्यतः एकत्वे सत्यपि मूलतः पार्थक्यम् अस्ति। भौतिकविद्यायाम् अभिज्ञतायाः नाम अस्ति ज्ञानं, तथा च अध्यात्मशास्त्रस्य तथ्यानाम् अवगत्याः नाम अस्ति वेद इति । एकस्य लक्ष्यं बाह्यविषयाणाम्, अपरस्य च अभ्यन्तर-विषयाणां विश्लेषणमस्ति । वेदज्ञानशब्दयोः पार्थक्यं संस्कृतेन सम्बद्धानाम् अनेकयूरोपीयभाषागतशब्दानाम् अनुशीलनेनापि ज्ञायते। जर्मनभाषायां द्वौ सम्बद्धौ धातू स्तः - केन्नेन (Kennon) तथा वाइसेन ( Weisen) इति। आङ्ग्लभाषायामपि द्वौ सम्बद्धौ शब्दौ स्तः - नालेज ( Knowledge ) तथा विजडम (Wisdom) इति। अनयोः 'केन्नेन' तथा 'नालेज' इत्यनयोः शब्दयोः साक्षात्सम्बन्धमस्ति संस्कृतस्य ‘ज्ञा'-धातुना सह तथा ‘वाइसेज' एवं 'विजडम' इत्यनयोः शब्दयोः सम्बन्धमस्ति ‘विद्'धातुना सह। अतः ‘वेद' इत्यस्य शब्दस्य मौलिकतात्पर्यमस्ति अध्यात्मविषयाणामन्वेषणम् इति। सायणाचार्यानुसारेण वेदस्य वेदत्वं प्रत्यक्षेणानुमानेन च अगम्योपायस्य बोधने एवाऽस्ति। 'प्रत्यक्षेणानुमित्या वा यस्तूपायो न बुद्ध्यते । एनं विदन्ति वेदेन तस्माद् वेदस्य वेदता ॥' रॉय-मैक्समूलर-वेवर-आउफ्रक्ट-गेल्डनर-स्टीवेन्सन-श्रोदर-वेनफी-ह्विटनी-ब्लूमफील्ड-गार्वे-लिण्डनर-वर्नेल-एर्टल-कैलेण्ड-गास्ट्रा-हिलेब्राण्ट-क्नाउएरो-विल्सन-ओल्डनवर्ग-कीथ-लेनमेन-ग्रिफिथ-एगलिग-मैकडोनलप्रभृतयः अनेके पाश्चात्यविपश्चितः अप्येतेषां सम्यगध्ययनाय समाकृष्टा इव प्रवृत्ताः। पाश्चात्याः इमे विद्वांसः अधीत्येमं वेदराशिं बहुकिमपि गभीरमुल्लिखितवन्तः। वैदिकधर्मस्य धर्मान्तरेण तुलनां विधाय ते तुलनाप्रधानवैदिकधर्मविषयकान् ग्रन्थान् बहून् लिखितवन्तः । अस्मिन् क्षेत्रे मैक्समूलर-मैक्डोनल-हिलेब्राण्टमहाभागानां नामानि सन्त्युल्लेखनीयानि । हिलेब्राण्ट इत्यस्य 'वेदिशे मायोलोजी' मैक्डोनलस्य च 'वैदिकमाथोलोजी' व्यापकत्वात् प्रामाणिकत्वाच्चोपादेये स्तः । फ्रेञ्चविदुषाश्च श्रौतसम्बन्धिनोऽनेके ग्रन्था दृश्यन्ते । चत्वारोऽपि वेदाः साधारण्येन मन्त्रब्राह्मणयोर्द्वयोर्भागयोविभक्ताः । वेदपदवाच्याः संहितारूपा एव वेदा इत्यपि नास्ति भारतीयपरम्परानुरूपी न्याय्यश्च विचारः । तत्र ऋग्वेदस्य, सामवेदस्य, शुक्लयजुर्वेदस्य, अथर्वणश्च मन्त्रभागाः संहितापदवाच्याः, किन्तु कृष्णे यजुर्वेदे संहितायामथवा ब्राह्मणे मन्त्राः ब्राह्मणानि इत्येतौ उवुभावपि सम्मिलितौ वर्तते । ऋग्वेदः वेदेषु आदिमः ऋग्वेदः हिन्दुधर्मस्य मूलग्रन्थः अस्ति । ऋग्वेदः ४५०० वर्षेभ्यः प्राक् संग्रथित: इति मन्यन्ते । अस्य १०१७ सूक्तानि सन्ति । तस्य श्लोकाः विविधदेवानां सम्बद्धा: - यथा इन्द्रः, अग्निः, वायुः इत्यादयः । ऋग्वेदस्य १०५८९ संहिताः, १०२८ सूक्तानि च १० मण्डलै: विभाजिता: सन्ति । महामुने: व्यासस्य निर्देशे पैलः ऋग्वेदस्य संहितानां निर्माणम् अकरोत् । यजुर्वेदः आर्याणां कुरुषु अधिनिवेशकाले संग्रथितो यजुर्वेद: इति अभिप्रायः । यजुर्वेदस्य अध्वरवेद इति नामान्तरमस्ति । यजुषः एकोत्तरशतं शाखाः सन्ति इति पतञ्जलिः प्रपञ्चहृदयकारः च प्रस्तौति । वाजसनेयापरनामा कृष्णयजुवेदः गद्यपद्यात्मक: । यदीया रचना विश्ववश्या देदीप्यते । सामवेदः साम- सान्त्वेन इति धातोः निष्पन्नं सामपदम् । सा इति ऋक्सूचकतया अम इति गानम् । हराबिव्यञ्गकतया च व्याख्यां केचिद् वदन्ति । सामवेदस्य एकसहस्रं शाखा असन् किल । प्रपञहृदयकारस्यकाले द्वादशशाखाभ्यः अन्याः नष्टाः इदानीन्तु केवलं तिस्रः शाखाः समुपलभ्यन्ते । सङ्गीतस्य उद्भवः सामगानात् इति विचक्षणा आचक्षते । सामगानेऽ पि सप्तस्वरा: एव भवन्ति । ते आधुनिकशास्त्रीयसङ्गीतसंविधानात् आरोहावरोहणक्रमे किञ्चिदिव व्यत्यस्ताः दृश्यन्ते । खरहरप्रियारागतुल्याः सामगानस्वराः कुष्ठं (प्रथमं), द्वितीयं, तृतीयं (मध्यमम्), चतुर्थं, मन्द्रं (पञ्चमम्), अतिस्वार्यं(षष्ठम्), अतिस्वरम् (अन्यं) एते सप्तस्वराः ।सामगानालापने गायकैः हस्ताङ्गुलिभिः मुद्राः अभिनीयन्ते एताभ्यः मुद्राभ्यः स्वरस्थानानि मात्राश्च प्रतीयन्ते । अथर्ववेदः ब्रह्मपुत्रेण अथर्वेण समाहृतम् इति अथर्ववेदः । अथर्वाङ्गिराः, ब्रह्मवेदः इत्येते नामान्तरे । आथर्वसंहितायाः द्वे शाखे स्तः । शौनकीयशाखा, पैप्पलादशाखा चेति । भूर्जपत्रेषु शारदालिप्यां लिखितस्य अथर्ववेदस्य पुरातनं पुस्तकं काश्मीरेभ्यः सम्पादितम्। तद् अधुना ट्यूबि़ञ्जन् सर्वकलाशालायाः ग्रन्थशेखरे अस्ति । वेदरक्षा वेदास्त्वाचूलमूलं धर्म्यप्रवृत्तिकम्। अतो वेदानां परमोपादेयत्वाद्, अतिशयतममहत्त्वशालित्वाच्च महर्षयस्तान् रक्षितुमपि पूर्णमुपायञ्चक्रुः । वेदा एतावद्दीर्घकालानन्तरमपि लोके समवाप्ताः सन्तीत्यत्र कारणमेव महर्षिकृतः प्रयत्नः। महर्षयो हि वेदरक्षार्थम् अष्टविकृतीनां व्यवस्थां विदधुः। ताः विकृतयः अधःस्थितेन शलोकेनाभिव्यक्तीक्रियन्ते - 'जटा माला शिखा रेखा ध्वजो दण्डो रथो घनः । अष्टौ विकृतयः प्रोक्ताः क्रमपूर्वा महर्षिभिः ॥' मन्त्राणां प्रकृतोपलब्धः पाठः 'संहितापाठ’-पदेन व्यवह्रियते । अत्र कतिपया एव विकृतयो हि वर्ण्यन्ते । पदच्छेदपूर्वकपाठः 'पदपाठ' इत्युच्यते । क्रमपाठः स भवति यत्र पदपाठगतं प्रतिपदं पूर्वोत्तरपदाभ्यां सङ्गमय्य द्विरुच्चार्यते। जटापाठः स भवति यत्र क्रमपाठम् आलम्ब्य प्रतिपदयुगलं त्रिरुच्चार्यते। एतावान् भेदो यच्छिखायाम् अन्यच्चैकं पदमग्ने संश्लिष्टतां याति। उक्तञ्च - 'पदोत्तरं जटामेव शिखामार्याः प्रचक्षते।' घनपाठो नितरां विलक्षणः क्लिष्टश्च । तत्र पदानाम् आवृत्तिः अनुलोमविलोमक्रमेण आसकृज्जायते । घनस्तु चतुर्विधः भवति। तत्र प्रथमप्रकारको वदति - ‘शिखामुक्त्वा विपर्यस्य तत्पदानि पुनः पठेत् । अयं घन इति प्रोक्तः।' प्रक्षेप-च्युत-व्यवसादादि-विकारेभ्यः परित्रातुं श्रुतिं पद-क्रम-घनजटादिपाठाः अाविष्कृताः । एषां सद्भावेन न श्रुतिषु अद्यपर्यन्तम् अणुमात्रमपि दोषलेशः प्रविष्टो भवितुम् अशकत्। प्रातिशाख्यग्रन्था अपि वेदपाठस्य रक्षणार्थं विरचिता अभूवन्। संहितापाठः ओषधयः संवदन्ते सोमेन सह राज्ञा ॥ ऋ० १०॥९७॥२२ ॥ पदपाठः ओषधयः सं । वदन्ते । सोमेन । सह राज्ञा क्रमपाठः ओषधयः सं । सं वदन्ते । वदन्ते सोमेन । सोमेन सह । सह राज्ञा । राज्ञेति राज्ञा। जटापाठः अोषधयः सं, समोषधयः, ओषधयस्, सम् । सं वदन्ते, वदन्ते, सं, सं, वदन्ते । शिखापाठः अोषधयः सं, समोषधय, ओषधयेः सं — वदन्ते। संवदन्ते, वदन्ते सं, संवदन्ते-सोमेन । धनपाठः ओषधयः सं, समोषधय ओषधयः संवदन्ते, वदन्ते समोषधय अोषधयः संवदन्ते ॥ संवदन्ते वदन्ते सं संवदन्ते सोमेन, सोमेन वदन्ते सं, संवदन्ते सोमेन ॥ अस्य घनपाठस्य परीक्षणेन ज्ञातो भवति यत्, प्रथमपदन्तु पञ्चवारं, द्वितीयपदन्तु दशवारं, तृतीयपदं त्रयोदशवारं, चतुर्थपदमपि त्रयोदशवारं समायाति इति। इयं हि मेधाशक्तेः पराकाष्ठा वर्त्तते । मेधाविनो मुनेः ज्ञानस्योत्कर्ष एवाऽस्ति । सामवेदस्य मन्त्रस्थस्वराणां गणनासङ्केतस्तु अतीव प्रमाणिकतयैव त्रिविष्टो भवति । अस्मिन् स्वरे स्तोकमपि स्खलनस्य सम्भावना न वर्त्तते । इयं स्वरगणना समीचीनाऽस्ति। निम्नलिखितोदाहरणेनेयं वैज्ञानिकपरिगणना स्पष्टतया परिलक्षिता भवति - रेवतीर्न सं ध मा द इन्द्र सन्तु तु विवाजाः क्षुमन्तो याभिमदेम अा द्य त्वावान त्मना युक्तः स्तोतृभ्यो घृष्णवियानः ऋणोरक्षं नु चक्र्यौः ॥ अा यद् दुर्वेः शतक्रतवा कामं जरि नृणाम् ऋणो रक्षं न शचीभिः'।। ३।१४ ठी ( धा० १८उ० २। स्व० ४ ) अस्ति सामवेदस्य उत्तराचिकस्येयं ऋच् । एतस्याः ऋचामुपर्युदात्तादि त्रयाणां स्वराणां विशिष्टचिह्नानि भवन्ति। ऋग्वेदे तूदातस्वराः तथा प्रचयस्वराः चिह्नरहिता एव भवन्ति । अनुदात्तस्याधोभागे लम्बरेखा (—) तथा स्वरितस्योपरिभागे ऊर्ध्वगा रेखा (।) भवति। तद्यथा - अग्नि मी ले पु रो हि तम् अ उ स्व प्र अ उ व प्र किश्च सामवेदस्य स्वराङ्कनप्रकारः भिन्नरूपेण भवति । अत्रोदात्तस्योपरि — १, स्वरितोपरि — २, तथाऽनुदात्तोपरि - ३, अङ्कानां सङ्केतो भवति । कदाचिदेतद्भिन्नोऽपि चिह्नो भवति- १. अन्तिमोदात्तस्योपरि - २ चिह्रो भवति । यथा – गि रा (साम. ८) । २. २र, विशिष्टोऽयं चिह्नः । (क) यदा एककालावच्छेदेन उदात्तद्वयस्य प्रयोगो भवति, तदा प्रथमोदात्तोपरि - १, तथा द्वितीयोदात्तस्तु चिह्नविरहितो भवति । एवं तत्परे स्वरितोपरि २र चिह्रो भवति । यथा — ‘उत द्विषो मर्त्यस्य' ( साम. ६ ) । अस्मिन् मन्त्रे 'षो' एवं ‘म' उदात्तद्वयमस्ति । अत्र प्रथमोदात्ततोपरि - १ चिह्रस्तथा द्वितीयोदात्तः 'म'त्वचिह्नितमेव । तत्परे 'र्य' स्वरितोपरि '२ र' चिह्रो भवति । (ख) अनुदात्तात्परे स्वरितोपरि '२ र' चिह्रो भवति तथा पूर्वोऽनुदात्तोपरि '३ क' चिह्नितो भवति । यथा - त न्वा (साम. ५२) च म्बोः । अर्थात् जात्यस्वरितोपरि “२ र' चिह्नो भवति। ३ - ‘२ उ, यदोदात्तद्वयस्य युगपदेव प्रयोगो भवति तथा तत्पश्वादनुदात्तः समायाति तदा प्रथमोदात्तोपरि ‘२ उ' चिह्नितो भवति, द्वितीयस्त्वर २ऊउ विहित एव भवति । यथा - ऊ त्या व सो (साम. ४१) अत्र 'त्या' एवं 'व' इति उदात्तद्वयस्य पश्चात् ‘सो' इत्यनुदात्तः अस्ति । फलतः प्रथमोदात्तः 'त्या' इत्युपरि '२ ऊ' इति सङ्केतः अस्ति । सामवेदे एतस्याः विशेषगणनायाः व्यवस्था विशेषरूपेण भवति । उपरिनिर्दिष्ट ऋचि अष्टादशाक्षराणि अचिह्नितानि सन्ति । प्रथम ऋचि अचिह्नितान्यक्षराणि चत्वारि सन्ति। द्वितीयेऽपि ऋच्यचिह्नितानि चत्वारि एवाक्षराणि सन्ति । तृतीये ऋचि दशाक्षराण्यचिह्नितानि सन्ति । एतेषां सङ्कलनमष्टादशाक्षराणि भवन्ति । यत् धा. '१८' धारी इति पदेन सूचितो भवति। '२ उ' इति संकेतेन चिह्नितमक्षरद्वयमस्ति । (= उ. २ ) । ‘रकारचिह्नितस्वरितः (२ र) संख्यायां चत्वारः सन्ति । (=स्व. ४ ) । एतेषां त्रयाणां सूचना 'ठी' सङ्केतेन प्राप्यते। ठी = ठ् + ई । 'ई' चतुर्थस्वरो भवति । तेनायं चतुर्णां सूचको भवति । ठकारस्तु टवर्गस्य द्वितीयवर्णोऽस्ति । अतोऽयं ( उ २ ) पदस्य संकेतं करोति । इयं व्यवस्था मात्रोत्तरार्चिकमन्त्राणां कृते एवाऽस्ति । पूर्वार्चिके तु स्वरितः, उदात्तस्तथा धारीपदानाञ्च क्रमः पूर्वक्रमात् विपरीतो भवतीति । वेददुर्गस्य रक्षार्थमियं दुर्भेद्या पंक्तिरस्ति । तेन हि अद्याऽपि वेदानां विशुद्धता प्रामाणिकता चाक्षुण्णा एवाऽस्ति । वेदानां वैशिष्टयम् वेदेषु ज्ञान-विज्ञान-धर्म-दर्शन-सदाचार-संस्कृति-नैतिक-सामाजिक-राजनैतिकप्रभृतीनां जीवनोपयोगिविषयाणां सन्निवेशोऽस्ति । यत्र प्रत्यक्षस्य न चानुमानस्य प्रवेशस्तत्रापि ते प्रविशन्ति। स्मृतिपुराणादीनां मान्यत्वं तदनुगामित्वम् एवावतिष्ठते । प्राचीनानि धर्म-समाज-व्यवहारप्रभृतीनि वस्तुजातानि बोधयितुं श्रुतय एव क्षमन्ते । वेदास्तु धर्ममूलतयैव सर्वथा समादृताः सन्ति । मनुना प्रोक्तश्च - ‘वेदोऽखिलो धर्ममूलम्' तथा ‘वेदाद्धर्मो हि निर्बभौ' इति। एवञ्च महाभाष्यकृता पतञ्जलिना ब्राह्मणेन षडङ्गवेदाध्ययनस्यानिवार्यत्वमुच्यते स्म । तथाहि- ‘ब्राह्मणेन निष्कारणो धर्मः षडङ्गो वेदोऽध्येयो ज्ञेयश्च॥' वेदेषु अध्यात्मदर्शनस्य उत्कृष्टभाण्डागारं निक्षिप्तमस्ति । किञ्च तेषां प्रतिपादनरीतिः अर्वाचीनप्रतिपादनशैलीतः सर्वथा भिन्ना एव । वेदे सर्वाङ्गपूर्णतया मानवजीवनोद्देश्यभूताः धर्मार्थकाममोक्षाख्याश्चत्वारोऽपि पुरुषार्थाः विवेचिताः, अतः वैदिकवाङ्मये मानवजीवनोपयोगिनः सर्वेऽपि विषयाः साधु विवेचिताः। अत एव देवेभ्यः अपि तत् आदृतं भवति । सर्वेऽपि वेदाः मन्त्ररूपाः एव । यज्ञादिषु अवसरेषु ब्राह्मणप्रयुक्तैः तैः मन्त्रैः आवाहनादिविधिना अावाहिताः देवाः तत्र तत्र अायान्त्यैव इत्यत्र श्रुतिरेव प्रमाणम्। वेदोक्तमन्त्राणाम् आश्चर्यकरः प्रभावो। यतो हि एतेषां विलक्षणप्रभावान् दृष्ट्वा, विचार्य, संश्रुत्य च भारतीयैः किं वा वैदेशिकैश्च विद्वद्भिः एतेषां संरक्षणाय, सम्यग्ज्ञानाय च समये-समये बहुकिमपि कृतम् अस्ति। वैदिकवाङ्मयस्य संरक्षणे, समुपबृंहणे च पाश्चात्यविपश्चितां यावान् श्रमो दृष्टिपथम् आयाति, न तावान् भारतीयानाम् । प्राचीनासु भारतीयभाषासु यथा संस्कृतं सर्वातिशायि अस्ति, तथैव सर्वेषु वाङ्मयेषु वैदिकवाङ्मयं प्रामाणिकरूपेण स्वीक्रियते। सर्वत्र ‘वेदाः प्रमाणम्' इति मतं समानतयाङ्गीक्रियते। सर्वेऽपि मतावलम्बिनः स्वं मतं वेदोक्तैः प्रमाणैः परिपुष्टतां गमयित्वा स्वां कृतिं धन्यां, स्वं च घन्यं कलयन्ति। विषयेऽस्मिन् न केवलं भारतीया एव श्रद्धालवः, अपि तु पाश्चात्या अपि विद्वांसः श्रद्धावद्धावधाना दृश्यन्ते । अत्र प्रेयःशास्त्रं श्रेयःशास्त्रश्चोभयं समभावेन समेधितम् । अतः एवात्र भोगमोक्षयोः उभयोः सत्तायाः सकलवाङ्मयापेक्षया विशिष्टता विद्यते। तस्याऽध्ययनमिहापरिहार्यत्वेन अनिवार्यत्वेन चाभ्युपगतम् । योहि द्विजो वेदमनधीत्यान्यत्र श्रमं विदधाति स इह शूद्रो मतः । भारतीयविचारधाराया द्रढीयानयं विश्वासो यद्वेदतत्त्वज्ञ एव जनो ब्रह्म ज्ञातुमर्हति । अस्मदीयाः पूर्वजाः केन प्रकारेण जीवनं यापयामासुः ? काभिः क्रीडाभिस्ते स्वकीयं मनो मोदयामासुः ? का देवतास्ते पूजयामासुः ? विवाहसम्बन्धस्योद्देश्यं किन्ते निर्धारयामासुः ? केन च विधिना ते प्रभाते अग्नावाहुतिं समर्पयामासुः ? एव लब्धुं शक्यमस्ति । अध्यात्मदर्शनस्य भारतीयदर्शनानाश्च रहस्यं तेषां विकासस्य वैशिष्टयञ्च मूलतः वेदसाहाय्येनैव ज्ञेयं भवति । वेदानां वैविध्यश्चापि अस्यैव साहाय्येनैव ज्ञेयं भवितुमर्हति । वेदोत्तरकालिकसाहित्ये - ब्राह्मणग्रन्थोऽयमेवं वदति, दर्शनशास्त्रमिदं ब्रवीति, वेदाङ्गभूतमिदं शंसति, अमुकः स्मृतिरिदं कथयति इत्येवंविधायां स्थित्यां किं कार्यं, किं न कार्यम् इत्यस्य कृते वेदं शरणं यान्तु । तत्तच्छास्त्रादीनां तत्तत्कथनस्य रहस्यं वेदे एव उन्मीलयिष्यति । तदेव तद्विधां शङ्कामपनोदयति । भाषादृष्ट्या अपि वेदानां महत्त्वं वर्तते। वैदिकभाषेवेयं वर्तते या साम्प्रतिक-भाषाविज्ञानं द्रढीयसीं भूमिमध्यासयति स्म, इयं वैदिकभाषेवाऽस्ति या भाषाविदां मध्ये प्रसृतं प्राचीनभाषाविषयकमतभेदं निराकृतवती । ज्ञास्यन्तीदंश्च भौतिकेऽर्थेषु प्रयुज्यमानानि पदानि युगान्तरेण कस्मादाध्यात्मिकेऽर्थ प्रयुक्तानि भवितुमारभन्ते। भूयिष्ठप्रयोजनेन साधकत्वात् वस्तुतो वेदाः सन्ति परममहत्त्वभाजो ग्रन्थाः। अपौरुषेयाः वेदाः प्रतीच्याः (पाश्चात्याः) विपश्चितो वेदान् ऋषिप्रणीतान् मन्यन्ते । तेषां हि आधिभौतिकीदृष्टिस्तान् शब्दराशिमेव सामान्यग्रन्थमेवावगच्छति। फलतः यः ऋषि येन मन्त्रविशेषेण सम्बद्धोऽस्ति स तस्य कर्ता । ऋग्वेदेऽपि कर्तृत्वपदस्य स्पष्टत उल्लेखो प्राप्यते - ‘इदं ब्रह्मक्रियमाणं नवीयः’ (ऋ० ७॥३५॥ १४), ‘ब्रह्म कृण्वन्तो हरिवो वसिष्ठाः' (ऋ० ७॥३७॥४), ‘ब्रह्मेन्द्राय वत्रिणे अकारि’ (ऋ० ७॥९७॥९ ) प्रभृतिमन्त्रेषु ‘ऋषिप्रणीता एव वेदमन्त्राः सन्ति' अस्य कथनस्योल्लेखः स्पष्टतया प्रतिभाति । परन्तु भारतीयानां मते ऋषयो वैदिकमन्त्राणां द्रष्टारः सन्ति न तु कर्तारः । 'ऋषि' इत्येतस्य पदस्य व्युपत्तिलभ्यः ‘ऋषति पश्यति इति ऋषिः' इत्यर्थ एव 'मन्त्रद्रष्टा' इत्यस्ति एव ऋषिः शब्दः इगुपधात् किदित्यनेनौणादिकेन सूत्रेण इनि कृते निष्पद्यते । निरुक्ते च विद्युमानाः – ‘तद्येनास्तपस्यमानन् ब्रह्मस्वयम्भ्वभ्यानर्षत्॥' इत्यादिकाः पङ्क्तयः ऋषेर्मन्त्रद्रष्टृत्वमुपपादयन्ति। असङ्खयेयवैदिकमन्त्राणामनुशीलनेन प्रतीतो भवति यद्, अलौकिकसामर्थ्यशालिनः ऋषयो दिव्यया प्रतिभया मन्त्राणां दर्शनं लब्धवन्तः (द्रष्टव्यः - ऋ० ७॥३३, ७॥१३ मन्त्राः) इति। कतिपयेषु मन्त्रेषु मुनिवसिष्ठम् अलौकिकदृष्ट्या प्रदत्तज्ञानस्य उल्लेखः दृश्यते (ऋ. ७/८७/४ - ७/८८/४)। ऋग्वेदेऽनेकत्र वाचः भव्यास्तुतिः दृग्गोचरी भवति। मन्त्राणां प्रकाशस्तद्धियि अवततार । तद्यथा - ‘यज्ञेन वाचः पदवीयमायन्, तामन्वविन्दन् ऋषिषु प्रवीष्टान्' - ऋ० १०॥७१॥३ ऋषिदृष्टप्रार्थनायाः अलौकिकफलस्य निर्देशोऽपि वेदे एव लभ्यते ( ऋ० ३॥५३॥१२, ॥७॥३३॥३ ) मन्त्रेष्वेव वैदिकवाण्याः नित्यतायाः प्रमाणम् अस्ति। तेषु प्रमाणेषु ‘वाचा विरूपनित्यया' ( ऋ० ८॥७५॥६) मुख्योऽस्ति ‘ऋषि' इत्येतस्य पदस्य व्युत्पत्तिलभ्यः ( ऋषति पश्यति इति ऋषिः ) अर्थ एव मन्त्रद्रष्टा इत्यस्ति। एष 'ऋषि'-शब्द इगुपधात् कित् इत्यनेनौणादिकेन सूत्रेण इनि कृते निष्पद्यते । निरुक्ते च विद्यमानात् ‘तद्येनास्तपस्यमानान् ब्रह्म स्वयम्भ्वभ्यानर्षत्...॥ इत्यादिकाः पङ्क्तयः ऋषेर्मन्त्रद्रष्टृत्वमुपपादयन्ति । अत ऋषयः मन्त्राणां द्रष्टारः सन्ति न च कत्तारः । “ऋषिर्मन्त्रद्रष्टा ॥ गत्यर्थत्वात् ऋषेर्ज्ञानार्थत्वात् मन्त्रं दृष्टवन्तः ऋषयः ॥' ( श्वेतवनवासिरचितवृत्तौ उणादिसूत्रं ४॥१२९ द्रष्टव्यम् ) एवञ्च निरुक्तेऽपि ‘तद्यदेनांस्तपस्यमानां ब्राह्मस्वयम्भ्वभ्यानर्षत् त ऋषयोऽभवंस्तदृषीणामृषित्वमिति विज्ञायते ऋषिदर्शनात् ॥ मन्त्रान् ददर्श इत्यौपमन्यवः ॥' न्यायवैशेषिकयोर्मतेन वेदाः पौरुषेयाः नित्याश्च सन्ति । परं सांख्य-वेदान्तमीमांसानाश्च मतेन ते अपौरुषेयाः सन्ति । नित्यत्वञ्च तेषां दर्शनानीमानि स्वीकुर्वन्ति स्मृतिपुराणेषु च वेदसम्बन्धिनी भावना तादृश्येव प्रायेण, यादृशी मीमांसायां विभावितास्ति। मनुर्वेदान् नित्यान् अपौरुषेयांश्व मन्यते । उद्धवोऽपि वेदान् नित्यान् अपौरुषेयांश्व मन्यते। अधिकारः शास्त्रम् तु अष्टमे ब्राह्मणम् उपनयीत इति उक्त्वा आनन्तरं सः वेदाध्ययनार्थम् अधिकारत्वं प्राप्नोति इति वदति । सनातन धर्मस्य प्राणवत्, विश्वस्य महानतमः आदिग्रन्थः वेद न केवलं हिन्दुधर्मस्य अपितु सर्वेषां धर्माणां मूलम् अस्ति । वेदोखिलो धर्ममूलम् अर्थात् समेषां धर्माणाम् उत्पत्तिः अनेन एव अभवत् इति । उक्तमेव अस्ति- धर्मजिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुति: । वस्तुतः वेदानां प्रादुर्भावः सृष्ट्यारम्भे एव अभवत् किन्तु केचन पाश्चात्यीयानाम् अभिप्रायम् अनुमन्यमानाः एव अस्माकं विद्वांसः अपि वेदानां रचनाकालं केवलं विगत चतुर्पंच सहस्र वर्षाणि एव मन्यन्ते । ते अवधानं न ददति यत् वेदानां परम्परा अपि वर्णिता अस्ति । अनेन क्रमेण ईश्वरेण ब्रह्मा, तेन वशिष्ठ अपि च अनेनेव क्रमेण शक्ति, पराशर , द्वैपायनः च वेदानां ज्ञानं प्राप्तवान् । वेदानां विस्तारकारणात् एव तस्य नाम वेदव्यासः इति अभवत् । वेदेषु प्राचीनतमः ऋग्वेदः अस्ति । इत्यपि प्राप्यते यत् सर्वप्रथमः केवलं ऋग्वेदः एव आसीत् , पठन-पाठनसारल्यहेतुः एव द्वैपायनः अस्य विस्तारं चतुर्षु वेदेषु कृतवान् अतः तस्य नाम व्यास इति अभवत् । महाभाष्यस्य (पश्पसाह्निक) अनुसारम् ऋग्वेदस्य एकविंशतिः (21) शाखाः आसन् । एतासु शाखासु चरणव्यूह ग्रन्थानुसारं पंच (5) शाखाः (शाकल, बाश्कल, आश्वलायन, शांखायन, माण्डूकायन) मुख्याः सन्ति । यासु साम्प्रतं केवलं शाकल शाखा एव प्राप्यते । ऋग्वेदस्य (शाकल शाखा) विभाजनं द्विधा, अष्टक क्रमेण, मण्डल क्रमेण च कृतं अस्ति । अष्टक क्रमे, अष्ट अष्टकेषु अष्ट-2 अध्यायाः, प्रत्येकस्मिन् अध्याये केचन वर्गाः, प्रत्येकवर्गे केचन ऋचाः सन्ति । अनेन क्रमेण सम्पूर्ण 2006 वर्गाः 10417 ऋचाः च सन्ति । शौनकाचार्यस्य अनुक्रमण्याम् अस्य पूर्णसंख्या 10580-1/4 इति अस्ति । ऋचां दशसहस्राणि ऋचां पंचशतानि च, ऋचामशीतिः पादश्च पारणं सम्प्रकीर्तितम् । मण्डल क्रमः अतिप्रचलितः अस्ति । एतस्यानुसारं ऋग्वेदः दश मण्डलेषु विभक्तः अस्ति । प्रत्येकेषु मण्डलेषु विभिन्न अनुवाकाः, तेषु कानिचन सूक्तानि, प्रत्येकेषु सूक्तेषु केचन मन्त्राः सन्ति । औसतसंख्या पंच अस्ति । एवं विधा सम्पूर्णं 1028 सूक्तानि सन्ति येषु 11 खिल सूक्तानि सन्ति । प्रथम मण्डलस्य द्रष्टारः शतार्चिननामधारिणः सन्ति । 2 तः 8 पर्यन्तं वंशमण्डल इति संज्ञया अभिहिताः । नवम मण्डलं सोम, पवमान मण्डलं वा कथ्यते । अस्य मण्डलस्य सर्वाणि सूक्तानि सोम देवाय समर्पितमस्ति । दशम मण्डलस्य नासदीय सूक्तपर्यन्तं सूक्तानि महासूक्तानि, अनन्तरं क्षुद्रसूक्तानि इति अथ च एतेषां द्रष्टारः अपि एतया संज्ञया एव अभिहिताः । ऋग्वेदस्य प्रधानदेवः इन्द्रः अस्ति । अस्य 250 सम्पूर्णसूक्तेषु अपि च अन्येषु आंशिकरूपेण अर्चना कृता अस्ति । ऋग्वेदे समस्तमण्डलानां प्रारम्भिकसूक्तानि अग्नये समर्पितमस्ति । अग्निः ऋग्वेदस्य द्वितीयः प्रधानदेवः अस्ति । अस्य 200 सम्पूर्ण सूक्तेषु अन्यत्र च आंशिकरूपेण अर्चना कृतास्ति । ऋग्वेदस्य रक्षार्थं, अपरिवर्तनीयं भूयात् अतः अपि सूक्तानां शब्दानाम् अपि गणना कृतास्ति । शौनकानुक्रमणी मध्ये एषा संख्या 153826 अस्ति । शाकल्यदृष्टेः पदलक्षमेकं सार्धं च वेदे त्रिसहसयुक्तम्, शतानि चाष्टौ दशकद्वयं च पदानि षट् चेति हि चर्चितानि । (अनुक्रमणी 45) शब्दानां एव न अपितु वर्णानाम् अपि गणना कृता अस्ति । अनुक्रमणी अनुसारं एषा संख्या 432000 अस्ति । वृहतीसहस्राण्येतावत्यो हर्चो या: प्रजापति सृष्टा: (शत0 ब्रा0-10,4,2,23), चत्वारिंशतसहस्राणि द्वात्रिंशच्चाक्षरसहस्राणि - (शौनक-वाकानुक्रमणी) ऋग्वेदस्य प्रथम अध्यापनं वेदव्यासः स्वशिष्यं पैलं प्रति कृतवान् । तत्रगर्वेदधरः पैलः । ऋग्वेदस्य दशममण्डलस्य ऋषयः एव तस्य देवताः अपि सन्ति । मन्त्राणां दर्शने महिलानाम् अपि सहयोगः अस्ति । तासु अगस्त्यपत्नी लोपामुद्रा, महर्षि अम्भृणपुत्री वाक् इत्ययोः नाम विशेषतया उल्लेखनीयम् अस्ति । पश्यतु ऋग्वेदः यजुर्वेदः सामवेदः अथर्ववेदः बाह्यसम्पर्कतन्तुः वेदाः (हिन्दी, संस्कृतम्) GRETIL ई-पुस्तकानि sacred-texts.com इत्यस्मिन् जालपुटे वेदाः वेदाः- ऋक्, यजुः, सामः, अथर्वः वेदोपनिषदोः समग्रसाहित्यम् वैदिकसाहित्यम्- किरीट् जोशी उद्धरणम् वेदाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

898

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%BE%20%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A8

कपिला वात्स्यायन

कपिला वात्स्यायन इन्दिरा-कलाकेन्द्रस्य संस्थापिका लेखिका च । श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः अन्यभाषायां सारमञ्जूषा सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

899

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

चलच्चित्रम्

मनोविनोदक्षेत्रेऽपि विज्ञानस्य प्रभावोऽविस्मरणीयः। चलचित्रं रूपकस्य एवं आधुनिकस्वरूपं विद्यते। रूपयतीति रूपकम्। तद्वपारोपातु रूपकम्। तद्रूपकमभेदो यः उपमा-उपमेययो:। उपमानोपमेययोः साम्यप्रदर्शनाय काल्पनिकोऽभेदारोपः रूपकम्।। रूपकं संस्कृत-साहित्यस्य एकं गौरवपूर्णं अंगमस्ति। नाटकान्तं कवित्वम्। काव्येषु नाटकं रम्यम्। इत्यनेन सिद्धयति यत्–नाट्याख्यः पञ्चमो वेदः। अवस्थानुकृतिर्नाट्यम् आधुनिकयुगे ये खलु नवीनाः नवीनाः आविष्कारा भवन्ति तेषु आविष्कारेषु 'सिनेमे"ति नाम्ना प्रसिद्धस्य चलचित्रस्य महत्त्वपूर्ण स्थानं विद्यते। अनेन आविष्कारेण जगति जनजीवने च महती क्रान्तिः समुपस्थिता। इदं चलचित्रम् अस्मिन् युगे जनजीवनस्य अभिन्नांग जातम् अस्मिन् संसारे सर्वेषु प्राणिषु मानवः खलु विवेकोन सर्वश्रेष्ठत्वं भजते। ये जनाः विवेकिनः सन्ति, श्रमार्ते सति ते खलु सर्वे मनोविनोदाय प्रयत्नानि कुर्वन्ति। ईदृशानां तेषां जनानाम् आवश्यकतां पूत्र्यर्थ वैज्ञानिकैः अनेके आविष्काराः कृता वर्तन्ते। तेषु आविष्कारेषु चलचित्रमपि एकः उत्कृष्टः आविष्कारोऽस्ति। अनेन आविष्कारेण जना: विश्रान्तिकाले मनोरञ्जनं कुवंति। इदानी चलचित्रस्य प्रभावः आबालवृद्धनरनारीसमेतानां समस्तानाम् मानवानामुपरि विराजते। चलचित्रपटे परस्परं सम्भाषणं कुर्वन्त:, नृत्यन्तः, कृद्रन्तः, गायन्तः, युध्यन्तः, नायकाः, नायिका:, शरणागतान् रक्षन्तः शूराः, प्रवहन्त्यो, नद्यः, कल्लोलवन्तः सागराः, द्योतमाना विद्युतः, वर्षन्तः गर्जन्तश्च मेघाः, विकसितानि उद्यानानि, नगराणां भग्नावशेषाः, काननानां कर्तनम् किं किं वर्णयाम: यद्-यद् मानवः विचारयति तत्सर्वं चित्रपटे द्रष्टुं शक्यते। एवं च ऐतिहासिकविषयाः भौगोलिकी चर्चा च, यथा कुत्र के के आविष्काराः कृता वैज्ञानिकैः कथं तेषामारम्भः, इत्यादिकं समस्तं वस्तुजातं द्रष्टुं दूरस्था अपि प्रभवन्ति चलचित्रपटसहकारेण । इतिहासः संस्कृतसाहित्ये गद्यपद्ययोरनन्तरं रूपकस्य प्रमुख स्थानइति कथ्यते। भारतीयपरम्परानुसारं रूपकस्योत्पत्तिः त्रेतायुगे संजाता। रूपकस्रष्टा ब्रह्मास्ति। भरतस्यानुसारं देवानां प्रार्थनया ब्रह्मदेवः ऋग्वेदात् पाठ्यम्, यजुर्वेदाभिनयम्, सामवेदात् गीतम्, अथर्ववेदाद्रसं स्वीकृत्य रूपकं रचितवानिति ज्ञायते। रूपकस्य प्रवर्त्तकः भरतमुनिः रूपक 'सार्ववार्णिकपञ्चमवेद' इति वर्णितम्। यथा-जग्राह पाठ्यं ऋग्वेदात् सामभ्यो गीतमेव च।यजुर्वेदादभिनयान् रसानाथर्वणादपि॥ (नाट्यशास्त्रम्) इन्द्रध्वज-महोत्सवं पुरस्कृत्य इदं प्रथमतया भारतभूभागे अभिनयो जातम्। अत: इदं वेदतुल्यमेव। रूपकं तु दृश्यकाव्येष्वन्तर्भवति। श्रव्यकाव्य-शिक्षणे श्रवणेन्द्रियमेव कार्यं करोति। दृश्यकाव्यशिक्षणसमये श्रवणेन्द्रियं चक्षुरिन्द्रियं उभे अपि कार्यं कुरुतः। अतः श्रव्यकाव्यापेक्षया दृश्यकाव्यस्यैव अत्यधिकं प्रामुख्यम् अस्ति। नाटकस्य संस्कृते विशिष्टं स्थानं वर्त्तते। छात्राः अपि रूपकाध्ययने अहमहमिकतां प्रदर्शयन्त्येव। नाटकम्''' शब्दोऽयं ‘नट्'धातोः निष्पन्नो वर्तते यस्यार्थास्सन्ति-नृत्यम्, अभिनयः, अनुकरणञ्च। लोके विद्यमानानां इतिवृत्तानां घटनानां वा चित्रणमेव नाटकम्। कालिदासेन उक्तम्‘‘नाट्यं भिन्नरुचेर्जनस्य बहुधाप्येकं समाराधनम्। चलचित्रे चतुर्विधः अभिनयो भवति, 1.सात्विकः, 2.आङ्गिकः, 3.वाचिकः, 4.आहार्यश्चेति। आचार्यभरतः मानवानां मनोरंजनार्थं श्रवणसुखदस्झ नयनाभिरामस्य चलचित्रस्य उपदेशः प्रदत्तः। यथा नाट्यशास्त्रे भरतेन लिखितम्– दुःखार्तानां श्रमार्तानां शोकार्तानां तपस्विनाम्।विश्रामजननं लोके नाटयमेतद् भविष्यति। (नाटयशास्त्रम्) ।आधुनिकं चलच्चित्रम् प्रारम्भिकं समये नाट्यस्य अस्य अभिनेयैः जनैः अनेकैः मञ्चैः क्रियते स्म समाजे, किन्तु अस्मिन् वैज्ञानिकयुगे अस्य खलु नाटकस्य अभिनयः चलचित्रमाध्यमेन क्रियते। मनोरञ्जनकरं च वर्तते। - यदि वयं चलचित्रस्य आविष्कारविषये दृष्टिनिपेक्षं कुर्मः, तर्हि ज्ञायते यत् सर्वप्रथमं 1889 ईस्वीये वर्षे श्रीमता एडसिस-महाभागेन अमेरिकादेशे मूकचलचित्रस्य आविष्कारः कृतः आसीत्। भारतेऽपि 1912 ईस्वीये वर्षे मूकचलचित्रस्य सफलतया निर्माणं सञ्जातम्। तदानीं चित्रेषु वाण्यभावो दृश्यते स्म, केवलं सङ्केतेनैव सर्वाणि पात्राणि स्व-अभिप्रायं प्रकटयन्ति स्म। तदनन्तरं अनेकेषां वैज्ञानिकानां प्रयासेन मूकचलचित्रे ध्वनिरपि संयोजिता । भारतवर्षे एतत् 1923 ईस्वीये वर्षे विनिर्मितम् आसीत् । चलच्चित्रस्य प्रयोजनानि रूपकशास्त्रे भरतमुनिना रूपकस्य त्रिणी प्रयोजनानि उक्तानि- हितोपदेशजनकम् - चलचित्र मनोरञ्जनपूर्वक महदुपकारकम् उपदेशम् अपिविश्रान्तिजनकम् - दुःखार्तानां श्रमात्तानां, शोकार्तानां, तपस्विनां कृते विश्रान्तिकल्पनम्। विनोदजनकम् ''' - जनानां मनोरंजकम् । दैनन्दिन-श्रमिक-कार्मिक-कर्षक-जीवने श्रान्ताः जनाः मानसिक आनन्दं प्राप्नुवन्ति। मनोरंजनस्य साधनेषु नाटकं लोकप्रियम् अस्ति। छात्राणां शिक्षणाय -जनानां उपदेशाय च रूपकस्य प्रयोगो भवति। महाकविकालिदासेन । मालविकाग्निमित्रे कथितम्–प्रयोगप्रधानं हि नाट्यशास्त्र-रूपक-प्रयोगप्रधाना कला भवति । चलचित्रदर्शने गुणाः सर्वधर्मान् परित्यज्य सर्वकर्माणि विहाय च चलचित्रपटस्य विलोकनाय सर्वे जनाः गच्छन्त्यहर्निशम्। चलचित्र नाट्याभिनययुक्तं लघुद्रव्यव्ययसाध्यं सर्वप्रथमं मनोरञ्जनस्य साधनम् अस्ति। प्रायः सर्वेषु नगरेषु ग्रामेषु च चलचित्रगृहाणां स्थितिः प्रतीयते। तत्र बहवः नागरिकाः चलचित्रं प्रतिदिनं पश्यन्ति। एकस्मिन् दिवसे प्रायः चलचित्रगृहे चतुः वारं चलचित्रं चाल्यते। अनेन प्रकारेण अतीव लोकप्रियम् एतत् सञ्जातम् मनोरंजनसाधनम्। तत्र मानन्दस्य यां परां कोटिं प्राप्नोति मानवः सा तु अन्यत्र दुर्लभा। अस्य कारणमिदं यत् चलचित्रेषु सर्वेषु नृत्य-गीत-वाद्य-हास्य-अभिनय-संग्रामादयः सर्वेऽपि क्रियाकलापाः यथार्थरूपेण प्रदर्श्यन्ते। अनेनैव अद्यत्वे एतत् मनोरञ्जनसाधनेषु महत्त्वपूर्णं सञ्जातम्। यदि चलचित्रस्य प्रयोगः शिक्षाविस्तारप्रसारणे प्रशिक्षणे च क्रियेत तर्हि महान् लाभः भवितुं शक्नोति। अधुना सर्वकारेण अनेन माध्यमेन शिक्षायाः प्रसारः क्रियते। एवमेव सूचनाविभागेषु सूचनायाः प्रसारणार्थम् अपि अस्य साधनस्य उपयोगो भवति। स्वास्थ्यविभागोऽपि अस्मिन् विषये विशेष-प्रयत्नवान् दृश्यते। एतदतिरिक्तं बालानां कृते तु अस्य चलच्चित्रस्य उपयोगिता महती वर्तते। यतोहि ते अपरिपक्वबुद्धयः भवन्ति। अतः , अनेन माध्यमेन अध्ययनविषये तेषां रुचिं अधिकां उत्पादने समर्थाः भवितुं शक्नुमः वयम्। अधुना अस्माकं समाजे प्रौढशिक्षायाः प्रचारः अधिकः क्रियते। अतः अल्पज्ञाः ग्रामवासिनः अनेन माध्यमेन सहजतया शिक्षां अपेक्षितां ग्रहीतुं सक्षमाः सन्ति। अनेन प्रकारेण चलचित्रेण खलु सर्वेर्षा जनानां महान् लाभो भवति। । चलचित्रदर्शने दोषाः यत्र बहवो गुणाः सन्ति तत्रैव तेषां मध्ये दुर्गुणाः अपि तिष्ठन्ति। यथेदं चित्रपटदर्शनं अश्लीलात्मकवर्णनकथानकदृश्यैः बालान् युवकांश्च वासनावासितान्त:करणान् करोति। तत्र गत्वा युवक-युवतयश्च विशेषतः दुर्गुणमेव गृह्णन्ति। कोचित् जनाः अधिकं धनार्जनं करणाय चलचित्रगृहेषु अश्लीलचित्राणां प्रदर्शनं कुर्वन्ति। तेषु चित्रेषु बहूनि तु नग्नानि एव भवति। ईदृशानि लज्जाकराणि चित्राणि अवलोक्य अस्माकं देशस्य निर्मातारः युवकाः कुमार्गगामिनः भवन्ति। ईदृशान् दृश्यान् विलोक्य अल्पमतिबालका: चरित्रभ्रष्टा: जायन्ते । प्रभावाः श्रवणापेक्षया प्रत्यक्षदर्शनेन मानवानां हृत्पटले अधिकः प्रभावः भवति। अनेन प्रकारेण दर्शं दर्श चलचित्रपटमल्पज्ञाः ग्रामीणा अपि विशेषज्ञा भवितुं शक्नुवन्ति। बालानां शिक्षणेऽपि अस्य महानुपयोगः। तान् शिक्षासबन्धीनि दृश्यानि दर्शयित्वा पठनविषये तेषां रुचिमधिकां कर्तुं शक्यते। विज्ञापनानि तेषामेव माध्यमेन सफलानि भवन्ति। पत्र-पत्रिकादयोऽपि चलचित्रसन्देशं चित्रपटं च समाश्रित्य स्वकीयमाकर्षणं च वर्धयन्ति। चलचित्रभवनान संख्या तीव्रवेगेन वर्धते। भारते सहस्रसंख्यकानि चलचित्राणि निर्मितानि सन्ति। चलचित्रैः जनाः प्रसन्नतां ज्ञानञ्चाप्नुवन्ति। इदं सर्वं सदपि चलचित्रे महन्ति दूषणानि अपि सन्ति । सारमञ्जूषा योजनीया चित्रं योजनीयम् चलच्चित्रक्षेत्रम्

900

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

काव्यम्

काव्यं (Kavyam) इत्येतत् साहित्यप्रकारः अस्ति । कवेः कर्म काव्यम् । कविः तु दार्शनिकः । काव्यस्य परिभाषाः अनेकाः सन्ति, किन्तु सर्वमान्या मुख्या परिभाषास्ति वाक्यं रसात्मकं काव्यम् इति । अर्थात् येन वाक्येन रसोत्पत्तिः भवति तत् काव्यम् इति कथ्यते। रस, छन्दोभिः अलङ्कारैः युक्तं काव्यम् आनन्दोत्पत्तिं करोति। रमणीयार्थप्रतिपदकं वाक्यं काव्यम् इति कथ्यते । कवितायाः (Kavita) परिभाषाऽनेकाः सन्ति , किन्तु सर्वमान्या मुख्या परिभाषास्ति वाक्यं रसात्मकं काव्यम् अर्थात् येन वाक्येन रसोत्पत्तिः भवति तत् वाक्यं कविता इति कथ्यते। रस,छन्द।छन्दालंकारैः युक्ता कविता आनन्दोत्पत्तिं करोति। महात्मना तुलसीदासेन उक्तं यत् ---कीरति भणिति भूति भलि सोई । सुरसरि सम सब कर हित होई।। अर्थात् येन काव्येन सर्वेषां जनानां हितं भवति तत् काव्यं साहित्यं कथ्यते। आनन्दो वै काव्यम् अर्थात् आनन्दः एव कवितायाः प्रथमं लक्षणमस्ति। काव्यग्रन्थानां प्रकाराः काव्यशास्त्रप्रणाल्यां मुख्यतः षड् विधा ग्रन्था दृश्यन्ते। काव्यसर्वाङ्गविवेचकाः, कव्यालङ्कारमात्रविवेचकाः, ध्वनिसम्बद्धाः (समर्थकाः, विरोधिनः), रससम्बद्धाः, नाट्यसम्बद्धाः, विचारग्रन्थाः च। दण्डिनः काव्यादर्शः, वामनस्य काव्यालङ्कारसूत्रवृत्तिः, रुद्रटस्य काव्यालङ्कारः, भोजस्य सरस्वतीकण्ठाभरणं, कुन्तकस्य वक्रोक्तिजीवितं, मम्मटस्य काव्यप्रकाशः, हेमचन्द्रस्य काव्यनुशासनम्, वाग्भटस्य वाग्भटालङ्कारः, वाग्भटस्य काव्यानुशासनम्, मलयजपण्डितस्य साहित्यसारः, जयदेवस्य चन्द्रालोकः, विश्वनाथस्य साहित्यदर्पण:, जगन्नाथस्य रसगङ्गाधरः काव्यसर्वाङ्गविवेचकाः । उद्धटस्य काव्यालङ्कारसङ्ग्रहः, अजितसेनस्य अलङ्कारचूडामणिः, राजराजस्य राजराजीयं, धर्मदासस्य विदग्धमुखमण्डनं, शोभाकरस्य अलङ्काररत्नाकरः, अप्यदीक्षितस्य कुवलयानन्दश्चित्रमीमांसा च विश्वेश्वरस्य अलङ्कारकौस्तुभः अलङ्कारप्रदीपः, अलङ्कारमुक्तावली च, नरसिंहाचार्यस्य अलङ्कारेन्द्रशेखरः, केशवस्य अलङ्कारशेखरश्चालङ्कारमात्रसम्बद्धग्रन्थाः। आनन्दवर्धनस्य ध्वन्यालोकः, पुञ्जराजस्य ध्वनिप्रदीपः, मम्मटस्य शब्दव्यापारविचारः, अप्पयदीक्षितस्य वृत्तिवार्तिकञ्चेति ध्वनिसम्बद्धग्रन्थाः । भट्टनायकस्य हृदयदर्पणः, महिमभट्टस्य व्यक्तिविवेकः, मुकुलभट्टस्याभिधावृत्तिभर्तृका च ध्वनिपरिहारग्रन्थाः । रुद्रभट्टस्य शृङ्गारतिलकं, भानुदत्तस्य रसमञ्जरी, रसतरङ्गिणी च, शिवरामत्रिपाठिनो रसरत्नहारश्च रसमात्रसम्बद्धग्रन्थाः। भरतस्य नाट्यशास्त्रं, धनञ्जयस्य दशरूपकं, सागरनन्दिनो नाटकलक्षणरत्नकोशः, रामचन्द्रगुणचन्द्रयोर्नाटयदर्पणः, विद्यानाथस्य प्रताप्ररुद्रयशोभूषणं, शारदातनयस्य भावप्रकाशनम्, रूपगोस्वामिनो नाटकचन्द्रिका च नाट्यग्रन्थाः । रुद्रटस्य सहृदयलीला, क्षेमेन्द्रस्य कविकण्ठाभरणं, सुवृत्ततिलकमौचित्यविचारचर्चा च, राजशेखरस्य काव्यमीमांसा, अरिसिंहामरचन्द्रयोः काव्यकल्पलता, देवेश्वरस्य कविकल्पलता, विश्वेश्वरस्य कवीन्द्रकणभरणं रामानन्दस्य रसिकजीवनं च विचारग्रन्थाः। सम्प्रदायाः रस-अलङ्कार-रीति-ध्वनि-वक्रोक्ति-औचित्याख्याः षट् काव्यशास्त्रसम्प्रदायाः क्रमेण भरत-भामह-वामन-आनन्दवर्धन-कुन्तक-क्षेमेन्द्रसमर्थिताः । तत्र रससम्प्रदायो हि काव्ये इतरतत्त्वोपेक्षयाऽपि रससिद्धिं वाञ्छति । "वाग्वैदग्ध्यप्रधानेऽपि रस एवात्र जीवितम्" इत्यस्य मार्गः । यद्यपि कमनीयमपि वपुः श्वित्रेणैकेन दुर्भगं भवति तथापि गुणसन्निपाते स्वल्पो दोषो न सङ्ख्यानाय भवति । सत्यपि सौन्दर्ये सर्वेषामेवाङ्गानां संयुक्तशक्तौ यथा तत्र वदनस्यैव प्रधान्यं भवति तथैव काव्यं हि रसगुणालङ्काररीतिप्रभृतिसंस्कृतशब्दार्थयोरेव भवति, किन्तु तत्र जीवतत्त्वं तु रस एव । गुणा हि रसस्यैव धर्माः, अलङ्कारा अपि तस्यैव शोभातिशयहेतवः । रीतयोऽपि तस्यैव साधिकाः। अलङ्कारसम्प्रदायानुसारेण अलङ्कृतावेव शब्दार्थौ काव्यं न तु तद्धीनौ। न कान्तमपि निर्भूषं विभाति कामिनीमुखम् । निरलङ्कृतशब्दार्थयोः काव्यत्वमनुष्णस्यानलत्वमिव । रीतिवादनो हि पदरचनाकौशलमेव काव्यस्य जीवतत्वं मन्यन्ते, विशिष्टपदरचना रीतिः । वैशिष्टयञ्च गुणात्मकतया। ध्वनिप्राधान्यवादिनां मते ध्वनिरेव काव्यस्यात्मा। तस्य हि शब्दार्थौ शरीरं गुणा हि काव्यात्मनो ध्वनेर्धर्माः, अलङ्कारास्तु भूषणान्येव; रीतिरपि तस्यैव निर्वाहिका। वक्रोक्तिवादिनां मते वैचित्र्यभङ्गिभणितिरेव काव्यस्यात्मा । इतराणि तु तस्याङ्गान्येव। औचित्यवादिमते सर्वेषामेव समन्वितमौचित्यमेव काव्यस्य साधकं भवति । अनौचित्यादृते नान्यद्रसभङ्गस्य कारणम् । वस्तुतस्तु विभागोऽयं न पारमार्थि कोऽपि तु केवलमोपाधिक एव । रसत्वं काव्यात्मकत्वं न हि कोऽपि परिजिहीर्षति । रस एव काव्यस्य जीवितं गुणालङ्काररीतयस्तु तदुत्कर्षहेतव एव । अलङ्कारा अपि रसमेवालङ्कुर्वन्ति किञ्चात्मैवालङ्कार्यो भवति । रीतिवादिनां मतेऽपि पदरचनाया वैशिष्ट्यं गुणात्मकयैव । गुणाश्च रसस्यैव धर्मा इति रससाधकस्यैव रचनाविशेषस्य काव्यत्वं भवति । वक्रोक्तेरपि साध्यं तु रस एव । ध्वनिरपि यद्यपि वस्त्वलङ्काररूपोऽपि भवति तथापि तस्य काव्यात्मत्वं रसापेक्षयैव भवति । तेन हि पर्यवसायितया रसादिध्वनेरेव काव्यात्मत्वं सिध्यति । नितान्तानौचित्ये हि न रससिद्धिः । अत एव साम्प्रदायिकविभागः केवलमौपाधिकः । रस एव काव्यस्यात्मा। kabyavimarsha काव्यलक्षणम् मम्मटादयैः काव्यलक्षणम् उपस्थापितमस्ति। काव्यप्रयोजनम् काव्यविभागाः काव्यतत्वानि अधोनिर्दिष्टानि काव्यतत्वानि काव्यगुणाः रीतिः काव्यपाकः अलङ्काराः काव्यदोषाः इमान्यपि दृश्यताम् काव्यलक्षणम् काव्यविभागाः सन्दर्भः संस्कृतकाव्यानि सारमञ्जूषा योजनीया‎ श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः चित्रं योजनीयम् सर्वे अपूर्णलेखाः

901

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9F%E0%A5%80%20%E0%A4%8F%E0%A4%B8%E0%A5%8D%20%E0%A4%8F%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%9F

टी एस् एलियट

टी. एस. एलियट (१८८८-१९६५)अमेरिकन कवि आसीत् । विदेशीयव्यक्तिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया सम्बद्धाः लेखाः संस्कृतम् भारतम् हिन्दूधर्मः वैदिकसाहित्यम्

902

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE

चित्रकला

प्राचीनकाल: सातवाहनकाल: गुप्त-वाकातककाल: अजन्ता भारतीयलघुचित्रम् कश्मीर लघुचित्रम् जैनलघुचित्रम् मुगललघुचित्रम् दक्षिणलघुचित्रम् मध्यभारतलघुचित्र राजस्थान लघुचित्रम् पहाडीलघुचित्रम् सन्दर्भाः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

904

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE

नाट्यकला

भरत मुनि भास अश्वघोष कालिदास नृत्यम् श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

905

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D

प्राकृतम्

प्राकृताः (; प्रारम्भिकब्राह्मी: 𑀧𑁆𑀭𑀸𑀓𑀾𑀢 प्राकृत, शौरसेनी प्राकृतम्: 𑀧𑀸𑀉𑀤 पाउद, जैन प्राकृतम्: पाउअ, कन्नड: ಪಾಗದ पागद, तमिऴ्: பாக₃த₃ம் पागदम्, तेलुगु: పాగదమ్ पागदम्, मलयाळम्: പ്രാകൃതം प्राकृतम्, हिन्दी: प्राकृत प्राकृत्) भारतीय उपमहाद्वीपे प्रायः ३ शताब्दी ई.पू.तः ८ शताब्दी ई.पर्यन्तम् प्रयुक्तानाम् लोकमध्यहिन्द्-आर्यभाषाणाम् समूहः सन्ति । प्रायशः मध्यहिन्द्-आर्यभाषाणाम् मध्यकालस्य विषये 'प्राकृतम्' इति पदम् प्रयुज्यते, पुरालेखान् पश्चाद् पालिं तथैव च वर्जयित्वा । प्राकृताः जनानाम् प्रादेशिकभाषित (अनौपचारिक)-भाषाः इति मन्यन्ते स्म । संस्कृतम् मानकीकृत (औपचारिक)-भाषा इति मन्यन्ते स्म, उपमहाद्वीपस्य भारतीयराज्येषु साहित्यिक-आधिकारिक-धार्मिककार्यार्थं तस्य उपयोगः कृतः । प्राकृतानाम् साहित्यिकपञ्जिकानाम् उच्चसामाजिकवर्गस्य शास्त्रीयसंस्कृतस्य पार्श्वे समकालीनरूपेण अपि उपयोगः कृतः (प्रधानतया श्रमणपरम्पराभिः) । प्राकृतानाम् सूची आधुनिककाले "प्राकृतम्" इति वर्गीकृतम् भाषासु निम्नलिखितम् अन्तर्भवति- अपभ्रंश अर्धमागधी कामरूपी गान्धारी नाटकीय पालि पैशाची महाराष्ट्री मागधी शौरसेनी हेळु प्राचीनकाले एताः सर्वाः भाषाः वस्तुतः "प्राकृतम्" इति न उच्यन्ते स्म । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः पालिभाषा ब्राह्मीलिपिः संस्कृतम् भारतम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः भूगोलसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

906

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%80

हिन्दी

हिन्दीभाषा सांविधानिकरूपेण भारतस्य एका आधिकारिकभाषा विद्यते । भारते अत्यधिकैः जनैः भाष्यमाणा अवगम्यमाना च भाषा विद्यते । विश्वे अधिकं भाषमाणायाः चीनीभाषायाः अनन्तरं स्थानं हिन्दीभाषायाः । उत्तरभारते अस्याः उपयोगः अधिकः । भारते अन्येषु देशेषु च विद्यमानाः हिन्दी-भाषिणः ६० कोट्यधिकाः सन्ति । एते हिन्दीभाषया सम्भाषन्ते, पठन्ति, लिखन्ति च । फिजी, मारिषस्, गयाना, सूरीनाम् इत्येतेषु देशेषु अधिकाः, नेपालदेशे केचन च हिन्दीभाषया सम्भाषन्ते । हिन्दीभाषा राष्ट्रभाषा, राजभाषा, सम्पर्कभाषा, जनभाषा इत्यादीनि सोपानानि आरुह्य विश्वभाषास्थानस्य अलङ्करणे अग्रेसरा वर्तते । भाषाविकासक्षेत्रे कृतपरिश्रमवतां भाषाविज्ञानिनां भविष्यवाणी हिन्दीभाषाप्रेमिणां सन्तोषदायिका अस्ति । ते वदन्ति यत् विश्वस्तरे अन्ताराष्ट्रियमहत्त्वम् आप्नुवत्सु भाषासु हिन्दी प्रमुखा अस्ति इति । शब्दानां व्युत्पत्तिः हिन्दीशब्दस्य मूलं संस्कृतस्य सिन्धुशब्दः इति मन्यते । 'सिन्धु'इत्येषः शब्दः सिन्धुनदीं परितः विद्यमानां भूमिं च निर्दिशति । अयं सिन्धुशब्दः इरानीयानां मुखे 'हिन्दु' इति जातम् । ततः हिन्दी, हिन्द इति जातम् । अग्रे इरानीयाः भारतस्य बहु भागं यदा आक्रान्तवन्तः तदा 'हिन्द्'शब्देन पूर्णं भारतं निर्देष्टुम् आरब्धवन्तः । इरानीभाषायाः 'ईक'प्रत्ययस्य योजनेन 'हिन्दीक' (हिन्दस्य) इति जातम् । यूनानीशब्दस्य 'इन्दिका'शब्दस्य आङ्ग्लशब्दः 'इण्डिया'इति जातम् । हिन्दीभाषा उर्दुभाषा च भाषाकोविदाः हिन्दी उर्दूभाषा च समाना इति मन्यन्ते । हिन्दीभाषा देवनागरीलिप्या लिख्यते । अस्याः शब्दाः अधिकतया संस्कृतशब्दाः एव । उर्दूभाषा फारसीलिप्या लिख्यते । फारसि-अरबीभाषयोः प्रभावः अस्याः उपरि अधिकतया विद्यते । व्याकरणदृष्ट्या हिन्दी-उर्दुभाषयोः शतप्रतिशतं समानता विद्यते । उर्दूभाषायाः केचन विशेषध्वनयः अरबी-फारसीसम्बद्धाः । अतः उर्दुभाषा हिन्दीभाषायाः काचित् विशेषशैली इति चिन्तयितुं शक्या । परिवारः हिन्दीभाषा हिन्द-यूरोपीयभाषापरिवारे अन्तर्भवति । इयं हिन्द-ईरानीयशाखायाः हिन्द-आर्य-उपशाखायां वर्गीकृता अस्ति । हिन्द-आर्यभाषाः संस्कृतभाषोत्पन्नाः सन्ति । उर्दू, काश्मीरी, बाङ्ग्ला, ओडिया, पञ्जाबी, रोमानी, मराठी नेपाली इत्यादयः भाषाः हिन्द-आर्यभाषाः सन्ति । निर्माणकालः अपभ्रंशस्य समाप्तेः अनन्तरम् आधुनिकभाषाणां जन्मकालः 'सङ्क्रान्तिकालः'इति निर्देष्टुं शक्यः । हिन्दीभाषायाः स्वरूपं शौरसेनी-अर्धमागधीभाषयोः अपभ्रंशात् विकसितमस्ति । १० शतके अस्याः भाषायाः स्वतन्त्रास्तित्वं दृश्यते । अपभ्रंशस्य सम्बन्धे 'देशी'शब्दस्य प्रयोगः आधिक्येन श्रूयते । वस्तुतः 'देशी'शब्दः देशीशब्दं देशीभाषां च निर्दिशति । प्रश्नः अस्ति - देशीयशब्दः कस्याः भाषायाः ? इति । भरतमुनिः नाट्यशास्त्रे ये शब्दाः संस्कृतस्य तत्समो वा तद्भवो वा न विद्यन्ते तान् देशीशब्देन निर्दिशति । 'देशी'शब्दाः जनैः भाषितभाषायां रूढिगताः भवन्ति । ते सामान्यतः अपभ्रंशाः एव भवन्ति । जनभाषा व्याकरणनियमान् न अनुसरन्ति अपि तु व्याकरणमेव जनभाषाप्रवृत्तेः विश्लेषणं करोति । प्राकृतव्याकरणं संस्कृतस्य अनुसरणम् अकरोत् । संस्कृतं प्रकृतिः मन्यते । अतः ये शब्दाः तस्य नियमानुसारं न भवेयुः ते सर्वे देशीशब्दाः इति निर्दिश्यन्ते । इतिहासः हिन्दीसाहित्यस्य इतिहासः अत्यन्तं विस्तृतः प्राचीनश्च विद्यते । अयं कालः त्रिधा विभक्तुं शक्या । आरम्भकालः तुलना इयं भाषा संस्कृतभाषायाः साक्षात् पुत्री । अध: कानिचलहिन्दीवाक्यानि, तेषां प्रचलितं संस्कृतस्यरूपञ्च प्रदत्तम्‌ । नहीं, मिलता नहीं। / न हि, न प्राप्यते। मित्र से मिल। / मित्रेण मिल। कितना मूल्य हुआ? / कियत् मूल्यम् अभवत् ? खरीदनें में बहुत रुपये लगेंगे। / क्रयणार्थं बहूनि रुप्यकाणि आवश्यकानि। तुम सफाई पर ध्यान नहीं देते। / त्वं स्वच्छताया: विषये ध्यानं न ददासि। मैं चिन्तित हूँ। / अहं चिन्तितः अस्मि। क्षण में सब करता हूँ। / क्षणाभ्यन्तरे सर्वं करोमि। मैं आज गीता पढता हूँ। / अहं अद्य गीतां पठामि। यौवन में बंदरिया सुन्दरी। / यौवने मर्कटी सुन्दरी। ग्राम में कृषक बसते हैं। / ग्रामे कृषका: वसन्ति। काल की कुटिल गति। / कालस्य कुटिला गतिः। आशा दुःख का कारण है / आशा दु:खस्य कारणम्‌। मूल नष्ट हो जाने पर न तो फल, न पुष्प होते हैं / नष्टे मूले नैव फलं न च पुष्पम्‌। लेखका: तुलसीदास मीरा बाई भारतेन्दु हरीश्चन्द्र सुमित्रा नन्दन पन्त मैथिलि शरण गुप्त सूर्यकान्त त्रिपाठी निराला जयशंकर प्रसाद महादेवी वर्मा अज्ञेय मनोज बाह्यगवाक्षा: हिन्दी विकिपीडिया Janmaanas Ek Hindi Manch(Hindi Language Forum) फिल्म-गीत हिन्दीसाहित्यस्य संस्कृतेः भाषापत्रिकाः । अभिव्यक्तिपत्रिकाः हिन्दीसाहित्यम् हिन्दीगगनम् हिन्दीसाहित्यम् हिन्दीनिबन्धाः अमराः लेखका: सम्बद्धाः लेखाः हिन्दुस्थानीभाषा उर्दूभाषा हिन्द-आर्यभाषाः संस्कृतम् भारतस्य भाषाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः

911

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

अल्बेनिया

"अल्बानिया" यूनान्महाद्वीपे दक्षिणपूर्वदिशायां विद्यमानः देशः। बाह्‍यसम्पर्कतन्तुः National Tourism Organization Albania's official website for travel & tourism information. Albanian Etymological Dictionary Albanian phone directory CIA - The World Factbook -- Albania - CIA's Factbook on Albania General information on Albanians More links of the Albanian government OPIC Guide on Albania Travel guide to Albania भूगोलसम्बद्धाः स्टब्स् यूरोपखण्डस्य देशाः सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

912

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

सर्बिया

सर्बिया यूरोप-महाद्वीपे दक्षिण-पूर्वे अस्ति. राजधानी - बेलग्रेड जनसंख्‍या - १२ मिलियन बास्‍निया यूरोपखण्डस्य देशाः विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

913

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%8F%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

क्रोएशिया

क्रोएशिया यूरोपमहाद्वीपे दक्षिणपूर्वदिशि अस्ति । बाह्यसम्पर्काः General information about Croatia Croatian National Tourist Board Map of Croatia showing cities Outstanding Croats Maps & Weather Picture Gallery Post & Stamps Culture Links Speleology Telephone Language Castles Money Anthem Croatia भूगोलसम्बद्धाः स्टब्स् यूरोपखण्डस्य देशाः सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

914

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

स्लोवीनिया

स्लोवीनिया यूरोपमहाद्वीपे दक्षिणपूर्वदिशि विद्यमानः कश्चन देशः । बाह्यसम्पर्कतन्तुः Statistical Office of the Republic of Slovenia Bank of Slovenia Financial data for Slovenia Slovenia tourism homepage यूरोपखण्डस्य देशाः विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सम्बद्धाः लेखाः संस्कृतम् भारतम् हिन्दूधर्मः वैदिकसाहित्यम्

915

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83

यवनदेशः

ग्रीस (यवानां) यूनान्-महाद्वीपे दक्षिण-पूर्वे देशः अस्ति। राजधानी - एथेंस्नगरम् भाषा - यूनानी बाह्यसम्पर्काः Greece travel guide Around Greece Travel Guide - Online Travel Guide for Greece and the Greek Islands, full of useful information for visitors. HR-Net (Hellenic Resources Network) is a comprehensive, non-commercial web site covering Greek news, radio links, Greek language instruction and an enormous categorized list of sites related to Greece. यूरोपखण्डस्य देशाः‎ विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

916

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A5%88%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8

अजर्बैजान

अजर्बैजान एशियामहाद्वीपे अस्ति । इदं नाम अथर्वेण संबद्घितम् अस्ति । बाह्यसम्पर्काः Much of the material in these articles comes from the CIA World Factbook 2000 and the 2003 U.S. Department of State website. Baku Today State Statistical Committee of the Azerbaijan Republic Who is Who in Azerbaijan United Nations Office in Azerbaijan with a country report Library of Congress Portals on the World - Azerbaijan एशियाखण्डस्य राष्ट्राणि विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

917

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

मानवविज्ञानम्

मानवविज्ञानं मानवशास्त्रम् अस्ति । मानवशास्त्रे चत्वार: विषयाः सन्ति - इतिहास: धारणा: उपनिवेशवादः संस्कृतिः जातियता Exchange and Reciprocity परिवारः क्षेत्राणि Medical anthropology Psychological anthropology Political anthropology Anthropology of religion Archaeology नामावली List of anthropologists Alimony स्त्री पुरुष विभेद समये यो धनस्‍य न्‍यायांशो भार्यायै दीयते । विज्ञानसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

918

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83

विज्ञानेतिहासः

गणित-इतिहास: आयुर्विज्ञान-इतिहास: भौतिकी-इतिहास: जीवविज्ञान-इतिहास: बाह्यसम्पर्कतन्तुः The official website of the International Academy of the History of Science The official website of the Division of History of Science and Technology of the International Union of History and Philosophy of Science A History of Science, Vols 1–4 , online text Contributions of 20th century Women to Physics ("CWP") History of Science Society ("HSS") The CNRS History of Science and Technology Research Center in Paris (France). This center develop different websites about history of science & tech. : Ampère and history of electricity, Lamarck : works and heritage, Buffon Online, etc. and, recently, the netvibes portal History Of Science In France The official site of the Nobel Foundation. Features biographies and info on Nobel laureates The Institute and Museum of the History of Science in Florence, Italy The Royal Society, trailblazing science from 1650 to date The Vega Science Trust Free to view videos of scientists including Feynman, Perutz, Rotblat, Born and many Nobel Laureates. Toward the Scientific Revolution From MIT OpenCourseWare, class materials for the history of science up to and including Isaac Newton. Orotava Foundation for the History of Science, Canary Islands, Spain The History of Science in Spain. Free contents (books, lectures and expositions) on History of Science and digital library. National Center for Atmospheric Research (NCAR) Archives British Society for the History of Science Travel Guide. This site is for anyone interested in visiting places with ties to the history of science, technology and medicine, anywhere in the world. विज्ञानम् बाह्यानुबन्धः योजनीयः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया विज्ञानसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

919

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83

सनातनधर्मः

वैदिककाले भारतिये उपमहाद्वीपे धर्मः इति पदस्य सनातनधर्मः इत्येव कथयन्ति स्म । सनातनः इत्यस्य पदस्य अर्थः शाश्वतः इति । अर्थात् यस्य आदिः अन्त्यः च न स्तः इति । सनातनः धर्मः मूलभातीयः धर्मः यः अखण्डे भारते देशे सर्वत्र सार्वकालिकव्याप्तः आसीत् । वैदेशिकानाम् आक्रमणम्, मतान्तरणम्, इत्यदिभ्यः कारणेभ्यः अस्य धर्मस्य ह्रासः सञ्जायमानः अस्ति । अस्य देशस्य बहुसङ्ख्याकाः जनाः अस्मिन् एव धर्मे श्रद्धावन्तः सन्ति । सिन्धुनद्याः अपरे पारे निवसतां सिन्दु इति नाम आसीत् । ते स इत्यक्षरं ह इति उच्चरन्ति । अस्तः हिन्दु इति स्वधर्मम् अवदन् । अरब् देशस्य तत्कालीन आक्रमणशीलाः जनाः भारतवासिनः हिन्दु शब्देन तेषां धर्मं हिन्दुधर्मः इति व्यवहरन्ति स्म । सनातनधर्मस्य (वैदिकधर्मः, हिन्दुधर्मः) मूलं वेदाः इति मन्यते । वेदोऽखिलो धर्ममूलम् । चत्वारो वेदा विद्यन्ते - ऋग्वेदः यजुर्वेदः सामवेदः अथर्ववेदः अन्ये ग्रन्थाः - ब्राह्मणग्रन्थाः आरण्यकम् उपनिषद् सूत्राणि पुराणम् भगवद्गीता महाभारतम् रामायणम् हिन्दुदेवताः सनातनधर्मः चित्रं योजनीयम् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया

920

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%BE

अङ्गोला

अङ्गोला आफ्रीकामहाद्वीपे विद्यमानः देशोऽस्ति। राजधानी- लुवाण्डा आधिकारिकी भाषा - पुर्तगाली External links Library of Congress Portals on the World - Angola CIA - The World Factbook -- Angola - CIA's Factbook on Angola आफ्रिकाखण्डस्य राष्ट्राणि विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

922

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

आस्ट्रिया

आस्ट्रिया यूरोप-महाद्वीपे अस्ति । अस्य राजधानी - वियेना अस्य देशस्य भाषा - जर्मन बाह्‍य Website of the Federal Chancellery of Austria (German, English) "Alltag raus, Österreich rein" Official homepage of the Austrian National Tourist Office (German, English and other languages) Aeiou - Austrian cultural information system of the Federal Ministry for Education, Science and Culture * Library of Congress Portals on the World - Austria CIA's Factbook on Austria ORF - Austria Radio stations (live feed) Map of Austria यूरोपखण्डस्य देशाः भूगोलसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

924

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%90%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%8D%20%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

ऐर्लेण्ड् गणराज्यम्

युरोपखण्डे वायव्यदिशि विद्यमानः कश्चन द्वीपः ऐर्लेण्ड् । युरोपे विद्यमानः तृतीयः बृहत्तमः द्वीपः अयम् । भूमौ विद्यमानेषु बृहत्तमेषु द्वीपेषु विंशतितमः अस्ति । अस्य देशस्य पूर्वदिशि ग्रेट् ब्रिटन्नामकः महान् द्वीपः विद्यते । एतयोः द्वीपयोः मध्ये ऐरिश्-समुद्रः विद्यते । अस्य द्विपस्य पादोनपरिमितः भागः स्वतन्त्रेण विद्यते । अस्य नाम रिपब्लिक् आफ् ऐर्लेण्ड् (Republic of Ireland) इति । अवशिष्टः भागः इङ्ग्लेण्ड्देशस्य अधिकारे अस्ति । अस्य नाम उत्तर-ऐर्लेण्ड् (Northern Ireland) इति । १९२३-१९९० वर्षपर्यन्तम् एतयोः द्वयोः द्वीपयोः मध्ये स्वातन्त्र्यविषये कोलाहलाः सञ्जाताः । १९२३ तमात् वर्षतः प्राक् अयं द्वीपः इङ्ग्लेण्ड्-देशस्य स्वाधीने आसीत् । प्रायः ६०० वर्षाणि ते शासनं कृतवन्तः। अस्माकं भाग्यवशात् १९९० तमस्य वर्षस्य अनन्तरं शान्तिप्रक्रियया कोलहलस्य अन्त्यं जातम् । प्रायः देशेस्मिन् ६४लक्षपरिमिता जनसङ्ख्या वर्तते । ४६ लक्षजनाः स्वतन्त्र-ऐर्लन्देशे निवसन्ति । अन्ये १८ लक्षजनाः उत्तर-ऐर्लन्देशे निवसन्ति । एतावत् ऐर्लन्देशस्य संक्षेप परिचयः। भौगोलिकपरिचयः स्थानम् - उत्तरयुरोप् अथवा पश्चिमयुरोप् क्षेत्रविस्तारः - ८१,६३८.१ चतुरस्रकिलोमीटर्मितम् क्षेत्रस्तरः - २० समुद्रतीरप्रदेशः - २,७९७ चतुरस्रकिलोमीटर्मितम् उन्नतः पर्वतः - १,०४१ मीटर्मितम् नाम क्यारण्टूल् (Carrauntoohil) राजधानी - डब्लिन् इतिहासः न्यूग्रेञ्ज् (Newgrange) नाम पुरातनभवनम् । इदं तु कण्टि मीथ् (County Meath) नामके प्रदेशे अस्ति । क्रि पू ३,२०० मध्ये इदं पर्वतं निर्माणं कृतवन्तः। अस्य पर्वतस्य अन्तः वर्षे एकवारं सूर्यरश्मीनाम् अन्तःप्रवेशो भवति । तदपि शैत्यकाले डिसेम्बेर्मासस्य २१ तमे दिनाङ्के केवलम् तासां रश्मीनां प्रवेशो भवति। ताः रश्मयः अन्तःप्रदेशं सम्पूर्णं प्रज्वालयन्ति । बुक् आफ् केल्स् (Book of Kells) नाम पुरातनपुस्तकं विद्यते। अस्य ग्रन्थस्य कर्ता नास्ति । परन्तु बहवः साधवः इदं पुस्तकं रचितवन्तः । एषः ग्रन्थः प्रायः ६-९ शतमानयोः मध्ये रचितः स्यात् । इदं पुस्तकं बैबेल् सम्बद्धं विद्यते पुनश्च अभिरक्षितार्थाः सन्ति । बाह्यशृङ्खला Government of Ireland Northern Ireland Executive युरोपखण्डः भूगोलसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सारमञ्जूषा अपेक्षते सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

925

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%87%E0%A4%B8%E0%A4%B2%E0%A5%88%E0%A4%82%E0%A4%A1

आइसलैंड

आइसलैंड यूरोपमहाद्वीपे पश्चिमदिशि विद्यमानः एक: लघु द्वीप: राष्‍ट्रं च अस्ति । बाह्‍यसम्पर्कतन्तवः Official gateway to Iceland and the Icelandic Foreign Service. Another official gateway to Iceland. Alþingi's website in English The governments website in English www.Izlandi.hu Hungarian The Trade Council of Iceland Travel information from the Public Roads Administration Íslenska, a magazine in German about Iceland Picture gallery from www.islandsmyndir.is यूरोपखण्डस्य देशाः समाजसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सम्बद्धाः लेखाः संस्कृतम् भारतम् हिन्दूधर्मः वैदिकसाहित्यम्

926

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE

आर्मीनिया

आर्मीनिया एशिया-महाद्वीपे पश्चिमे अस्ति. राजधानी - येरेवान भाषा - आर्मीनियन बाह्‍य Armenica.org CIA - The World Factbook -- Armenia एशियाखण्डस्य राष्ट्राणि विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

927

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%83

कृषिः

कृषिः ( ) (, ) शब्द आङ्ग्लभाषायां ‘एग्रीकल्चर्’ इति उच्यते । एग्रीकल्चर् इत्यस्य शब्दस्य उत्पत्तिः लैटिन-भाषायाः जाता । लैटिन-भाषायाम् एगर् वा एग्री शब्दः अस्ति, यस्य अर्थःमृत्तिका इति भवति । अनन्तरं कल्चर् इत्यस्य शब्दस्य अर्थः कृषिः इति । कृषिः एका प्राथमिकी क्रिया अस्ति । सस्यानि, फलानि, पुष्पाणि, पशुपालनम् इत्यादयः विषयाः कृषिकार्येण सह सम्बद्धाः अस्ति । विश्वस्य ५०% जनाः कृषिकार्येण सह संलग्नाः सन्ति । कृषेः इतिहासः आदिमानवकाले मानवाः वन्यपशून् मृगयन्ति स्म । तस्मिन् काले तदेव तेषां भोजनम् आसीत् । कालान्तरे कन्दमूलानि, फलानि, स्वतः जायमानानि अन्नानि च खादन्ति स्म । तदनन्तरं तैः मानवैः कृष्याः अन्नोपादनस्य प्रारम्भः कृतः । फ्रान्स्-देशे आदिमकालिनाः कन्दराः प्राप्ताः । तासां कन्दराणाम् उत्खननेन अध्ययनेन च ज्ञातं भवति यत् पूर्वपाषाणयुगे एव मनुष्याः कृषिकर्मणि व्यापृताः अभवन् । वृषभैः कृष्याः प्रमाणं मिश्र-देशस्य पुरातनसभ्यता अस्ति । भारते पाषाणयुगे कृषेः विकासः कियत्, कथम् अभवत् ? इति न ज्ञायते । किन्तु सिन्धुनद्याः तटे तत्कालीनाः अवशेषाः प्राप्ताः । गोधूमस्य ट्रिटिकम कम्पैक्टम, ट्रिटिकम स्फीरौकोकम इति प्रकारद्वयस्य प्रजातेः अवशेषाः प्राप्ताः । कृषितन्त्रम् कृषिः तन्त्ररूपेण अस्ति । कृषौ बीजानाम्, उर्वरकस्य, आधुनिकयन्त्राणां, श्रमिकाणां च निवेशः भवति । अस्मिन् तन्त्रे ऊर्णानां, दुग्धशालायाः, कुक्कुटानां, सस्यानां च उत्पादनं भवति । एग्रीकल्चर् - अस्यां कृषौ सस्योत्पादनं, पशुपालनस्य विज्ञानं कलाश्च इत्यादयः भवन्ति । सेरीकल्चर् – कौशेयस्य(silk) कीटकानां वाणिज्यं पालनं सेरीकल्चर् इत्युच्यते । इयं कृषिः कृषकस्य धनार्जने सहायिका भवति । पिसीकल्चर् – तडागानां नदीनां च मत्स्यानां पालनं पिसीकल्चर् इत्युच्यते । विटिकल्चर् – विटिकल्चर् इत्यस्यां द्राक्षाणां कृषिः भवति । हॉर्टीकल्चर् – वाणिज्योपयोगाय शाकानां, पुष्पाणां, फलानां च उत्पादनं हॉर्टीकल्चर् इत्युच्यते । कृषेः प्रक्रियाः कृषिकार्ये अनुकूलस्थलाकृतेः, मृत्तिकायाः, जलवायोः च आवश्यकता वर्तते । यस्यां भूमौ सस्योत्पादनं भवति सा कृषिगतभूमिः इति कथ्यते । सस्यानां रोपणकार्यस्य आरम्भात् कृषिकार्ये प्रकारत्रयस्य आर्थिकक्रियाः सम्मिलिताः सन्ति । प्राथमिकी क्रिया द्वैतीयिकी क्रिया तार्तीयिकि क्रिया येषां कार्याणां सम्बन्धः प्राकृतिकसंसाधनानाम् उत्पादनैः, निष्कर्णेण च सह अस्ति तानि कार्याणि प्राथमिकक्रियायाम् अन्तर्भवति । प्राथमिकक्रियायां कृषिः, मत्स्यपालनं, संग्रहणम् इत्यादीनि कार्याणि सन्ति । द्वैतीयिकक्रियायाः सम्बन्धः संसाधनानां प्रसंस्करणेन सह भवति । अस्यां क्रियायाम् आयसानां विनिर्माणं, पाचनं, वस्त्रनिर्माणम् इत्यादीनि कार्याणि भवन्ति । तार्तीयिकक्रिया प्राथमिक-दवैतीयिकक्रियाभ्यां सेवाकार्यैः साहाय्यं कुर्वन्ति । तस्यां क्रियायां व्यापारः, यातायातं, अधिकोष-व्यापारः(Banking), अभिरक्षा (Insurance), विज्ञापनम् इत्यादीनि कार्याणि सन्ति । कृषेः प्रकाराः विश्वस्मिन् बहुषु प्रकारेषु कृषिः क्रियते । कृषेः मुख्यप्रकारद्वयम् अस्ति । प्रथमा निर्वाहकृषिः अपरा वाणिज्यकृषिः । निर्वाहकृषिः यया कृष्या कृषकपरिवारस्य आवश्यकतापूर्तिः भवति सा निर्वाहकृषिः उच्यते । न्यूनानाम् उपजानां प्राप्तयै निम्नस्तरीयस्य प्रौद्योगिकेः, पारिवारिकश्रमस्य च उपयोगः क्रियते । निर्वाहकृषिः प्रकारद्वयस्य अस्ति । अस्यां कृषौ कृषकः एकस्मिन् लघुस्थाने एव अधिकश्रमेण कृषिं करोति । यस्मिन् क्षेत्रे उष्णतापी जलवायुः, उर्वरा भूमिः च वर्तते, तस्मिन् क्षेत्रे प्रतिवर्षम् एकाधिकानां सस्यानाम् उत्पादनं भवितुम् अर्हति । तेषु सस्येषु तण्डुलाः मुख्याः सन्ति । अन्येषु सस्येषु गोधूमः, मखाः सम्मिलिताः सन्ति । इयं कृषिः दक्षिणी, दक्षिण-पूर्वी, पूर्वी एशिया इत्येतेषु अधिकजनसङ्ख्यायुक्तेषु प्रदेशेषु प्रचलिता अस्ति । आदिमनिर्वाहकृषिः अस्याः कृषेः प्रकारद्वयम् अस्ति । स्थानांतरीतकृषिः, पशुपालनम् च । स्थानान्तरीतकृषिः स्थानान्तरीतकृषिः अमेजन-द्रौण्याः वन्यक्षेत्रे, उष्णकटिबन्धिये आफ्रिका-देशे, एशिया-खण्डस्य दक्षिण-पूर्वभागेषु, भारतस्य उत्तर-पूर्वभागेषु प्रचलिता अस्ति । एतेषु क्षेत्रेषु अधिकमात्रायां वर्षा भवति । वनस्पतेः उत्पादनम् अपि शीघ्रं भवति । वृक्षाणां छेदनं, दाहनं च कृत्वा भूमेः स्वच्छता क्रियते । तदनन्तरं रक्षाः मृत्तिकासु मेलयन्ते । ततः परं मखाः, आलुकाः, सूरकन्दः इत्यादयानि सस्यानि उत्पाद्यन्ते । उत्पादनानन्तरं कृषकः तत्स्थानं त्यक्त्वा अन्यं स्थानं गत्वा कृषिं करोति । अतः स्थानान्तरीकृषिः इति कथ्यते । कर्तनकृषिः, दहनकृषिः च इत्यस्याः कृषेः अपरे नामनी स्तः । पशुपालनम् सहारा इत्यस्य शुष्कप्रदेशेषु, मध्यएशियाखण्डे, भारतस्य राजस्थानराज्ये जम्मु-कश्मीरराज्ये च इयं कृषिः प्रचलति । पशुपालकः स्वस्य पशुभिः सह एकस्मात् स्थानात् अन्यस्थानं प्रति निश्चितमार्गेषु गच्छति । तत्र ते जलम् अन्नं च प्राप्नुवन्ति । अनेन जलवायोः क्लेशः भवति । पशुपालकाः उष्ट्रान्, अजा, मेषान्, याक् इत्यादीन् पशून् पालयन्ति । तेभ्यः पशुभ्यः कृषकाः दुग्धं, मांसम्, ऊर्णम्, चर्म अन्योत्पादनानि च प्राप्नुवन्ति । वाणिज्यकृषिः वाणिज्यकृषौ सस्योत्पादनं पशुपालनं च आपणेषु विक्रयणार्थं भवति । अस्यां कृषौ विस्तृतभूमेः आवश्यकता भवति । अधिकधनस्य निवेशः अपि आवश्यकः वर्तते । अधिकतमानि कार्याणि यन्त्रैः भवन्ति । वाणिज्यकृषेः प्रकारत्रयम् अस्ति । १ वाणिज्यधान्यकृषिः, २ मिश्रितकृषिः ३ रोपणकृषिः च । वाणिज्यधान्यकृषिः अस्यां कृषौ वाणिज्यदृष्ट्या एव सस्यानाम् उत्पादनं भवति । गोधूमः, मखाः च सामान्यकृषेः सस्याः सन्ति । उत्तर-अमेरिका-खण्डे, यूरोप-खण्डे, एशिया-खण्डे च शीतोष्णतृणक्षेत्राणि सन्ति । तानि क्षेत्राणि वाणिज्यधान्यकृषेः प्रमुखाणि क्षेत्राणि सन्ति । तत्र क्षेत्रम् अधिकं शीतलं भवति । अधिका शीतलता सस्योत्पादने बाधां करोति । अतः एकम् एव सस्यम् उत्पादयितुं शक्यते । मिश्रितकृषिः अस्याम् कृषौ भूमेः उपयोगः भोजनस्य तृणस्य च सस्यानाम् उत्पादनाय, पशुपालनाय च क्रियते । यूरोप-खण्डे, सयुक्त राज्य अमेरिका इत्यस्य पूर्वभागे, अर्जेण्टीना, आस्ट्रेलिया-खण्डस्य दक्षिण-पूर्वभागे, न्यूजीलैण्ड-देशे, दक्षिण-आफ्रिका-देशे इयं कृषिः प्रचलिता अस्ति । रोपणकृषिः इयं वाणिज्यकृषेः कश्चित् प्रकारः वर्तते । अस्यां कृषौ चायस्य, काजूतकस्य, कहवा इत्यस्य, निर्यासस्य(rubber), कदलीफलस्य, कार्पासस्य इत्यादीनाम् उत्पादनं भवति । रोपणकृषौ श्रमस्य धनस्य च द्वयोः महत्यावश्यकता भवति । सस्यानाम् उत्पादनानन्तरं स्वच्छताकार्यं क्षेत्रे समीपस्थे यन्त्रागारे एव भवति । अतः अस्यां कृषौ परिवहनसाधनानाम् आवश्यकता भवति । विश्वस्य उष्णकटिबन्धीयप्रदेशेषु रोपणकृषिः भवति । मलेशिया इत्यस्मिन् आघर्षणेः(rubber), ब्राजील-देशे कहवा इत्यस्य, भारत-देशे श्रीलङ्का-देशे च चायस्य उत्पादनं भवति । सस्यानां प्रकाराः भारत-देशे विविधाः संस्कृतयः सन्ति । तथैव कृषिः, सस्यानि च बहुप्रकारकाणि सन्ति । भारत-देशे उत्पाद्यमानानि सस्यानि बहुप्रकारकाणि सन्ति । तेषु सस्येषु खाद्यान्नं, तन्तुसस्यं, शाकानि, फलानि च भवन्ति । [[भा]रत]]-देशे त्रयः सस्यर्तवः सन्ति । रबी, खरीफ, जायद च । रबी शीतर्तौ अक्टूबर-मासतः दिसम्बर-मासाभ्यान्तरं रबी-सस्यानां रोपणं क्रियते । ततः परं ग्रीष्मर्तौ अप्रैल-मासतः जून-मासाभ्यान्तरं रबी-सस्यानां कर्तनं क्रियते । गोधूमः, यवः, हरेणुः(मटर), चणकः, सर्षपः च इत्यादीनि मुख्यानि रबी-सस्यानि सन्ति । इदं सस्यं भारत-देशस्य विस्तृतभागेषु उत्पाद्यते । उत्तर-उत्तरपश्चिमस्थ राज्येषु (पञ्जाब, हरियाणा, हिमाचलप्रदेश, जम्मू-कश्मीर, उत्तराखण्ड, उत्तरप्रदेश) उत्पाद्यते । एतानि राज्यानि रबी-सस्यानाम् उत्पादने महत्वपूर्णराज्यानि सन्ति । शीतर्तौ पश्चिमीवर्षा रबी-सस्यानाम् उत्पादने साहाय्यं करोति । खरीफ ग्रीष्मर्तोः परं वर्षर्तोः आगमने खरीफ-सस्यानां रोपणं क्रियते । ततः परं सितम्बर-मासतः अक्टूबर-मासाभ्यान्तरं खरीफ-सस्यानां कर्तनं क्रियते । अस्मिन् ऋतौ तण्डुलाः, मखाः, ज्वार, बाजरा, तुअर(अरहर), मुद्गः, माषः, कार्पासः, जूट, कलायः (मुंगफली), सोयाबीन च इत्यादीनि महत्वपूर्णानि सस्यानि भवन्ति । जायद रबी-खरीफ इत्येतयोः सस्ययोः मध्ये ग्रीष्मर्तौ जायद-सस्यानां रोपणं क्रियते । अस्मिन् सस्ये कालिङ्गं, वृत्तकर्कटी, शाकः, तृणसस्यं च उत्पाद्यते । मुख्यानि सस्यानि विश्वस्य जनसङ्ख्यायाः वृद्धिः वेगेन भवति । अतः जनानाम् आवश्यकतापूर्त्यर्थं विविधानि सस्यानि उत्पाद्यन्ते । सस्यानि कृष्याधारितेभ्यः व्यवसायेभ्यः अपक्वसामग्र्याः पूर्तिं कुर्वन्ति । तेषु गोधूमः, मखाः, तण्डुलाः खाद्यसस्यानि सन्ति । शणं(पटसन), कार्पासः तन्तुसस्यानि सन्ति । कहवा, चायं पेयसस्ये स्तः । खाद्यसस्यानि तण्डुलाः इदं विश्वस्य प्रमुखं खाद्यवस्तुः अस्ति । इदम् उष्णकटिबन्धीयस्य, उपोष्णकटिबन्धीयस्य च प्रदेशस्य मुख्याहारः अस्ति । तण्डुलेभ्यः उच्चतापमानं(२५ सेल्सियस् इत्यस्मात् अधिकः), अधिकार्द्रतायाः, अधिकवर्षायाः(१०० से. मी. इत्यस्मात् अधिकः) आवश्यकता भवति । इदं चीका-युक्तायां मृत्तिकायां भवति । सा मृत्तिका जलावरोधनाय श्रेष्ठ भवति । चीन-देशः अस्य सस्योत्पादने सर्वप्रथमः गण्यते । ततः परं क्रमशः भारत-देशः, जापान्-देशः, श्रीलङ्का-देशः, मिस्र-देशः च अस्ति । तण्डुलानां कृषिः मुख्यत्वेन असम-राज्ये, पश्चिमबङ्गाल-राज्ये, ओडिशा-राज्ये, आन्ध्रप्रदेश-राज्ये, तमिळनाडु-राज्ये, केरल-राज्ये, महाराष्ट्र-राज्ये उत्तरप्रदेश-राज्ये, बिहार-राज्ये च क्रियते । तण्डुलानाम् उत्पादने पञ्जाब-राज्यं, हरियाणा-राज्यं च प्रसिद्धम् अस्ति । अनयोः राज्ययोः तण्डुलानां विशिष्टानि सस्यानि प्राप्यन्ते । असम-राज्ये, पश्चिमबङ्गाल-राज्ये, ओडिशा-राज्ये च तण्डुलानां सस्यत्रयम् उत्पाद्यते । तानि - ऑस, अमन, बोरो च । गोधूमः गोधूमस्य उत्पादनकाले मध्यमतापमानस्य वर्षायाः च आवश्यकता भवति । सस्यकर्तने उच्चतापस्य आवश्यकता भवति । ५० से. मी. तः ७५ से. मी. पर्यन्तं वार्षिकवर्षायाः आवश्यकता भवति । दुमट-मृत्तिकायाम् अस्य विकासः उत्तमः भवति । संयुक्त राज्य अमेरिका-देशे, कनाडा-देशे, अर्जेण्टीना-देशे, रूस्-देशे, यूक्रेन-देशे, आस्ट्रेलिया-देशे, भारत-देशे च विशेषरूपेण अस्य उत्पादनं भवति । भारत-देशे इदं शीतर्तौ भवति । मिलेट् (Millets) (बाजरा/ज्वार/रागी) इदं सस्यम् उर्वरामृत्तिकायां भवति । अस्य सस्यस्य उत्पादने न्यूनवर्षायाः, उच्चमध्यमस्य तापमानस्य, सूर्यस्य पर्याप्तप्रकाशस्य आवश्यकता भवति । इदं भारत-देशे उत्पाद्यते । नाइजीरिया-देशे, चीन-देशे, नाइजर-देशे च अस्य सस्यस्य उत्पादनं भवति । मखाः (मक्का) इदं कॉर्न इति अपि कथ्यते । अस्य विभिन्नाः प्राजतयः सन्ति । अस्य सस्यस्य उत्पादने मध्यमतापमानस्य(२१ तः २७ सेल्सियस्), वर्षायाः, उष्णतापस्य आवश्यकता भवति ।अस्योत्पादने उर्वरामृत्तिकायाः आवश्यकता भवति । इदं सस्यम् उत्तर-अमेरिका, ब्राजील-देशे, चीन-देशे, रूस-देशे, कनाडा-देशे, भारत-देशे, मेक्सिको-देशे च भवति । दाल-सस्यं भारत-देशः विश्वस्मिन् दाल-सस्यस्य बृहदुत्पादकः उपभोक्ता च वर्तते । शाकाहारीभोजने दाल-सस्यं सर्वाधिकं प्रोटिन् इतीदं ददाति । तुर(अरहर), माषः, मुद्गः, मसूरिकाः, हरेणुः, चणकः च इत्यादीनि मुख्यानि दाल-सस्यानि सन्ति । दाल-सस्येभ्यः न्यूनार्द्रतायाः आवश्यकता भवति । एतानि सस्यानि शुष्कपरिस्थितौ अपि उत्पादयितुं शक्यन्ते । अरहर इतीदं विहाय अन्यानि दाल-सस्यानि वायोः नाइट्रोजन-वायुं प्राप्यन्ते । भारत-देशस्य मध्यप्रदेश-राज्ये, उत्तरप्रदेश-राज्ये, राजस्थान-राज्ये, महाराष्ट्र-राज्ये, कर्नाटक-राज्ये च अस्य कृषिः भवति । इक्षुदण्डम् इक्षुदण्डम् उष्ण-उपोष्णकटिबन्धीयसस्यं वर्तते । अस्य उत्पादने २१ सेल्सियस् तः २७ सेल्सियस् पर्यन्तं तापमानस्य, ७५ से. मी. तः १०० से. मी. पर्यन्तं वर्षायाः, आर्द्रजलवायोः च आवश्यकता भवति । अस्य उत्पादने शारीरिकश्रमः अधिकः भवति । ब्राजिल-देशे इक्षुदण्डस्य सर्वाधिकतया कृषिः भवति । ततः परं भारत-देशे भवति । इक्षुदण्डेभ्यः शर्करा, गुडः इत्यादीनि वस्तूनि निर्मीयन्ते । भारत-देशे उत्तरप्रदेश-राज्ये, महाराष्ट्र-राज्ये, कर्नाटक-राज्ये, तमिळनाडु-राज्ये, आन्ध्रप्रदेश-राज्ये, बिहार-राज्ये, पञ्जाब-राज्ये, हरियाणा-राज्ये च अस्य कृषिः भवति । तिलहन तिलहन-सस्यानां सर्वश्रेष्ठोपादकः भारत-देशः वर्तते । भारतस्य कृषिक्षेत्रेषु १२% कृषिक्षेत्रेषु विभिन्नानि तिलहन-सस्यानि उत्पाद्यन्ते । कलायः(groundnut), सर्षपः, नारिकेलं, तिलः, सोयाबीन, एरण्डः, बिनौला, अलसी, सूरजमुखी इत्यादीनि प्रमुखाणि तिलहन-सस्यानि सन्ति । एतेषु अधिकतमानि खाद्यसस्यानि सन्ति । अस्य पाचने अपि उपयोगः भवति । कलायः खरीफ-सस्यम् अस्ति । भारत-देशस्य तिलहन-उत्पादनस्य ५०% कलायस्य कृषिः भवति । आन्ध्रप्रदेश-राज्यम् अस्य सस्यस्य प्रमुखोत्पादकम् अस्ति । तमिळनाडु-राज्ये, कर्नाटक-राज्ये, गुजरात-राज्ये, महाराष्ट्र-राज्ये अपि अस्य कृषिः भवति । अलसी, सर्षपः च रबी-सस्यम् अस्ति । उत्तरभारते तिलः खरीफ-सस्यम् अस्ति । दक्षिणभारते तिलः रबी-सस्यमस्ति । एरण्डः रबी-खरीफ इत्येतयोः द्वयोः सस्यम् अस्ति । काफी भारत-देशः काफी इत्यस्य गुणवत्तायां विश्वस्मिन् प्रसिद्धः अस्ति । अस्य सस्यस्य कृषेः आरम्भः बाबा बूदन पर्वते अभवत् । विश्वस्य ४% काफी इत्यस्य उत्पादनं [[भारत[[-देशे भवति । अस्माकं देशे अरेबिका प्रजातेः काफी उत्पाद्यते । यमन-देशात् इदं सस्यम् आनीतम् आसीत् । अस्य प्रजातेः अभियाचना सम्पूर्णे विश्वे अस्ति । इदानीम् अस्य कृषिः नीलगिरि-पर्वतेषु भवति । कर्नाटक-राज्ये, केरल-राज्ये, तमिळनाडु-राज्ये अस्य कृषिः भवति । काफी इत्यस्य अन्वेषणं ८५० तमे वर्षे एकेन कालदी-नामकेन अरबवासिना कृतम् आसीत् ।अस्य सस्यस्य उत्पादने उष्णार्द्रयोः जलवायोः आवश्यकता भवति । पर्वतरोधसि अस्य उत्पादनम् उत्तमरीत्या भवति । ब्राजील-देशः काफी इत्यस्य उत्पादने अग्रणी अस्ति । ततः परं कोलम्बिया-देशः, भारत-देशः च अस्ति । चायम् चायस्य कृषिः रोपणकृषिः अस्ति । चाय-सस्यम् कश्चित् पेयपदार्थः अस्ति । अयं पेयपदार्थः आङ्ग्लैः आनीतः आसीत् । अस्योत्पादने उष्ण-उपोष्णकटिबन्धीयजलवायोः, ह्युमस-जीवांशयुक्तायाः गूढामृत्तिकायाः आवश्यकता भवति । मन्दवर्षा अस्योत्पादने साहाय्यं करोति । चायम् उद्यानेषु उत्पाद्यते । अस्योत्पादने शीतलजलवायोः, आवर्षम् उच्चवर्षायाः आवश्यकता भवति । अस्मिन् सस्ये पत्राणि भवन्ति । अतः कर्तनकार्ये अधिकानां श्रमिकाणाम् आवश्यकता भवति । भारतस्य पश्चिमबङ्गाल-राज्यस्य दार्जिलिङ्ग-मण्डलस्य, जलपाईगुडी-मण्डलस्य च पर्वतक्षेत्रे चायस्य कृषिः भवति । तमिळनाडु-राज्ये, केरल-राज्ये, हिमाचलप्रदेश-राज्ये, उत्तराखण्ड-राज्ये, मेघालय-राज्ये, आन्ध्रप्रदेश-राज्ये, त्रिपुरा-राज्ये च अपि चायस्य कृषिः भवति । भारत-देशः चाय-उत्पादने सर्वप्रथमः अस्ति । बागवानी-सस्यानि भारते विश्वस्य सर्वाधिकानां फलानाम् उत्पादनं भवति । भारत-देशे उष्ण-शीतोष्णकटिबन्धीय इत्येतयोः द्वयोः प्रकारयोः फलानाम् उत्पादनं भवति । महाराष्ट्र-राज्ये, आन्ध्रप्रदेश-राज्ये, उत्तरप्रदेश-राज्ये, पश्चिमबङ्गाल-राज्ये, च आम्रस्य उत्पादनं भवति । नागपुर-मण्डले, चेरापूञ्जी-मण्डले च नारङ्गफलस्य उत्पादनं भवति । केरल-राज्ये, मिजोरम-राज्ये, महाराष्ट्र-राज्ये, तमिळनाडु-राज्ये च कदलीफलस्य उत्पादनं भवति । मेघालय-राज्ये अनासफलस्य उत्पादनं भवति । आन्ध्रप्रदेश-राज्ये, महाराष्ट्र-राज्ये च द्राक्षाफलस्य उत्पादनं भवति । हिमाचलप्रदेश-राज्ये, जम्मू-कश्मीर-राज्ये च आताफलस्य(apple), अक्षोटफलस्य च उत्पादनं भवति । भारतदेशः विश्वस्य १३% शाकानि उत्पाद्यन्ते । हरेणुः, पलाण्डुः, कपिशाक, पुष्पशाक, रक्तफलं, वृन्ताकः, आलुकं च इत्यादीनि शाकानि भारतस्य प्रमुखोत्पादनानि सन्ति । अखाद्यसस्यानि कार्पासः अस्योत्पादने उच्चतापमानस्य, न्यूनवर्षायाः, २१० दिनानां, उष्णतापस्य आवश्यकता भवति । इदं सस्यं कृष्णमृत्तिकायाम् उत्तमं भवति । चीन-देशः, संयुक्त-राज्य-अमेरिका-देशः, भारत-देशः, पाकिस्तान-देशः, ब्राजील-देशः, मिश्र-देशः च कार्पासस्योत्पादने प्रसिद्धः अस्ति । सूतीवस्त्रोद्योगे अस्य उपयोगः भवति । महाराष्ट्र-राज्यं, गुजरात-राज्यं, मध्यप्रदेश-राज्यं, कर्नाटक-राज्यं, आन्ध्रप्रदेश-राज्यं, तमिळनाडु-राज्यं, पञ्जाब-राज्यं, हरियाणा-राज्यं, उत्तरप्रदेश-राज्यं च कार्पासस्य प्रमुखोत्पादकानि राज्यानि सन्ति । शणम्(पटसन) अयं स्वर्णमयः तन्तुः अपि कथ्यते । अस्योत्पादने उच्चतापमानस्य, अधिकवर्षयाः, आर्द्रजलवायोः च आवश्यकता भवति । इदं सस्यम् उष्णकटिबन्धीयक्षेत्रे उत्पाद्यते । भारत-देशः, बाङ्गलादेशः च अस्य सस्यस्य मुख्योत्पादनकेन्द्रम् अस्ति । भारत-देशस्य पश्चिमबङ्गाल-राज्यं, बिहार-राज्यं, असम-राज्यं, ओडिशा-राज्यं, मेघालय-राज्यं च अस्य सस्यस्य मुख्योत्पादकम् अस्ति । निर्यास(rubber) निर्यासस्य उत्पादने २०० से. मी. वर्षायाः, २५ सेल्सियस् तापमानस्य जलवायोः च आवश्यकता भवति । इदं सस्यं भूमध्यरेखीयक्षेत्रस्य सस्यम् अस्ति । किन्तु विशेषपरिस्थितौ उष्ण-उपोष्णक्षेत्रेषु अपि अस्य कृषिः क्रियते । इदम् अपक्वं वस्तु अस्ति । निर्यासस्य उपयोगः उद्योगेषु भवति । केरल-राज्ये, तमिळनाडु-राज्ये, कर्नाटक-राज्ये, अण्डमान-निकोबार द्वीपसमूहे, मेघालय-राज्ये च गोरोपर्वतक्षेत्रेषु इदम् उत्पाद्यते । प्राकृतिकस्य निर्यासस्य उत्पादने भारत-देशः विश्वस्मिन् पञ्चमे क्रमाङ्के अस्ति । कृषेः उपकरणानि सुसस्योत्पादननिमित्तं कृषौ बहूनि उपकरणानि उपयुज्यन्ते । तेषु – हलः, कुदाली(pick), कृषीवलः च । एतानि प्रमुखाणि उपकरणानि सन्ति । हलः प्राचीकालादेव हलस्य उपयोगः कृष्यर्थं भवति । इदम् उपकरणं काष्ठेन निर्मितं भवति । वृषभयुग्मैः अन्यपशूनां युग्मैः च हलः उह्यते । अस्य उपकरणस्य अग्रभागे लौहस्य क्षुरपत्रं भवति । तत् फाल् इति कथ्यते । हलस्य मुख्यभागः काष्ठेन निर्मितः भवति । तत् हल-शैफ्ट् इति कथ्यते । अस्य एकस्मिन् कोणे ग्राहः(handle) भवति । अपरः कोणः जोत इत्यनेन सम्बद्धः भवति । तत् वृषभयोः ग्रीवयोः स्थाप्य सम्बद्ध्यते । वृषभयुग्मं, कश्चित् व्यक्तिः च अयं सारल्येन चालयितुं शक्यते । साम्प्रतं तु काष्ठस्य स्थाने लौहस्य हलाः भवन्ति । कुदाली(pick) इदम् एकं सरलम् उपकरणं वर्तते । मृत्तिकायाः उपस्थापने विस्थापने च अस्योपयोगः क्रियते । अस्मिन् उपकरणे लौहस्य दण्डः भवति । तस्य दण्डस्य एकस्मिन् भागे लौहस्य विस्तृता वक्री च प्लेत् इति भवति । तत् क्षुरपत्रमिव कार्यं करोति । अपरः भागः पशुभिः कर्षते । कल्टीवेटर् अद्यतने युगे कृषेः प्रकारः आधुनिकः जातः । इदानीं ट्रेक्टर्-यानेन कल्टीवेटर् इत्यस्य उपयोगः भवति । अस्योपयोगेन श्रमस्य समयस्य च संचयं भवति । कृषौ हरितक्रान्तिः भारत-देशे हरितक्रान्तेः प्रारम्भः १९६६-६७ तमात् वर्षात् अभवत् । हरितक्रान्तेः श्रेयः प्रोफेसर नारमन् बोरलॉग् इत्ययं प्राप्तवान् | सः नोबेल-पुरस्कारस्य विजेता आसीत् । देशस्य सिञ्चित-असिञ्चितक्षेत्रेषु अधिकाधिकतया सस्यानाम् उत्पादनं भवेत् इति हरितक्रान्तेः उद्देश्यम् आसीत् । जलवायुपरिवर्तनस्य प्रभावः जलवायोः परिवर्तनेन कृषिः प्रभाविता भवति । सस्यानाम् उत्पादने तापमाने परिवर्तनस्य, आर्द्रतायाः च कारणेन प्रभावः भवति । कृष्या ग्लोबल वॉर्मिङ्ग इतीदं न्यूनम् अधिकं वा भवितुं शक्यते । मृत्तिकायां कार्बनिक-पदार्थानाम् अपघटनेन वायुमण्डले कार्बनडाई ऑक्साईड इत्यस्य वायोः वृद्धिः भवति । अनन्तरम् आर्द्रमृत्तिका अवायवीयमृत्तिका च विनाईट्रीकरण इत्यनेन च नाइट्रोजन-वायुं मुक्तं करोति । मृत्तिकायाः उपयोगः वायुमण्डलात् कार्बनडाई ऑक्साइड वायुं पृथक्करणे भवति । कृषौ वैश्वीकरणस्य प्रभावः नवदश्यां शताब्द्यां यदा युरोपीयव्यापारिणः भारतम् आगतवन्तः तदा अपि भारतीयगन्धद्रव्याणां विश्वस्य विभिन्नदेशेषु निर्यातः भवति स्म । दक्षिणभारते अस्य उत्पादनाय कृषकाणां प्रोत्साहनं क्रियते स्म । इदानीमपि गन्धद्रव्याणि भारतदेशात् निर्यातवस्तुषु अन्यतमानि सन्ति । ब्रिटिश-काले अपि आङ्ग्लव्यापारिणः भारतदेशस्य कार्पासक्षेत्रे आकृष्टाः अभवन् । तेन कारणेन आङ्ग्लजनैः भारतीयकार्पासस्य विदेशे वस्त्रोद्योगार्थं निर्यातः कृतः । विदेशस्य मैनचेस्टर्, लिवरपुल् इति द्वयोः नगरयोः कार्पासोद्योगः भारतस्य उत्तमकार्पासैः सम्पन्नः जातः । १९१७ तमे वर्षे बिहार-राज्ये चम्पारन-आन्दोलनम् अभवत् । तस्य आन्दोलनस्य मुख्यं कारणम् अपि कार्पासोद्योगः एव आसीत् । बिहार-राज्यस्य कृषकाः स्वस्यभूमौ अन्नोत्पादनं कुर्वन्ति स्म । किन्तु आङ्ग्लैः कृषकेभ्यः नील-सस्यस्य कृष्याः आदेशः दत्तः । नील-सस्यं ब्रिटेन-देशस्य कार्पासवस्त्रोद्योगाय अपक्वं वस्तु आसीत् । तेन कारणेन कृषकाः धान्यानां कृषिं कर्तुम् असमर्थाः आसन् । तदा सर्वे कृषकाः खिन्नाः जाताः । तेन चम्पारण-आन्दोलनम् अभवत् । १९९० तमात् वर्षात् परं वैश्वीकरणेन भारतीयानां कृषकाणां स्थितिः दयनीया जाता । कृषकाः अधिकपरिश्रमेण अपि वैश्विकस्तरस्य सफलतां प्राप्तुम् असमर्थाः आसन् । भारते बहूनि सस्यानि मुख्यानि सन्ति तथापि सर्वकारस्य साहाय्यं विना ते कृषकाः असमर्थाः आसन् । अन्येषु देशेषु तेषां सर्वकारः कृषौ साहाय्यं कुर्वन्ति । खाद्य-सुरक्षा भोजनं मनुष्यस्य आधारभूतम् अस्ति । प्रत्येकेभ्यः नागरिकेभ्यः न्यूनतमपोषणस्तरस्य भोजनं दातव्यम् इति । यदि कोऽपि जनः इदं न प्राप्तवान् अस्ति सः खाद्यसुरक्षया वञ्चितः अस्ति । अतः अस्माकं सर्वकारैः एका प्रणाली आरब्धा । तस्याः नाम राष्ट्रिय खाद्य सुरक्षा प्रणाली इति । अस्याः प्रणाल्याः मुख्यं घटकद्वयम् अस्ति । १ बफर स्टॉक, २ सार्वजनिक वितरण प्रणाली (पी.डी.एस.) । सार्वजनिकवितरणप्रणाली इति इयं नगरजनेभ्यः ग्रामजनेभ्यः च खाद्यपदार्थान् निम्नमूल्येषु ददाति । अनेन निर्धनजनाः भोजनं प्राप्तुं समर्थाः अभवन् । खाद्यान्नानां व्यवस्थां फूड् कॉर्पोरेशन् ऑफ् इण्डिया (एफ् सी आई) इति इयं संस्था करोति । कृषिविज्ञानम् कृषिविज्ञाने प्राकृतिकं, आर्थिकं, सामाजिकं च विज्ञानम् अस्ति । अस्मिन् क्षेत्रे निम्नलिखितानि कार्याणि भवन्ति । सेचनस्य प्रबन्धनम् इत्यादीनि उत्पादनस्य प्रौद्यौगिककार्याणि सन्ति । गुणवत्तायाः परिमाणस्य च दृष्ट्या कृषेः उत्पादने समीचीनता । प्राथमिकोत्पादनानाम् अन्तिमभोक्त्रेः उत्पादे परिवर्तनम् । पर्यावरणीयानां प्रभावाणां समीचीनता । सस्योत्पादनसम्बन्धयः परम्परागताः कृषिप्रणालयः - इयं प्रणाली जीविकाकृषिः इति अपि कथ्यते । इमाः प्रणालयः विश्वस्य सर्वाधिकानां निर्धनानां पोषणं करोति । सम्बद्धाः लेखाः जलम् खानिजः मृत्तिका प्राकृतिकी आपद् पृथ्वी वायुः बाह्यसम्पर्कतन्तुः http://www.ncert.nic.in/ncerts/textbook/textbook.htm?jhss1=4-7 http://asianagrihistory.org/articles.php http://www.deshbandhu.co.in/newsdetail/941/10/0 http://paryavaran-digest.blogspot.in/2009/01/blog-post_3402.html http://www.hindusthangaurav.com/krishi.asp सन्दर्भः कृषिविज्ञानम् सारमञ्जूषा योजनीया‎

936

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A5%8B

रेडियो

रेडियो ध्वने: प्रसारणं करोति। बाह्यसङ्केत: Horzepa, Stan, "Surfin': Who Invented Radio?". Arrl.org. October 10, 2003. संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् गृहोपयोगिवस्तूनि सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

937

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पाकशास्त्रम्

पाकशास्त्रसम्बद्धाः शब्दा: अधः प्रदत्ता:। पलान्नम्‌ (बिरियानी) प्रातराश: जालगवाक्षा: इतिहास: पाकशास्त्रम् श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

940

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AE%E0%A5%8D

फलितज्योतिषम्

फलज्योतिषं फलज्योति:शास्त्रानुरूपं भाविविषयकथक:. बाह्य इतिहास: अमेरिकन वैदिक-ज्योतिषं परिषदं Modern Astrology Astrology: Between Religion and the Empirical The real romance in the stars - A critical view of astrology by Richard Dawkins. The Chinese Astrology प्रमाणं Astrology and Science - A series of articles in which believers and skeptics debate the merits of astrology. The Astrotest - An account of a test of the predictive power of astrology, with references to other experiments. The True Disbelievers by Richard Kamann and Marcello Truzzi is a report of alleged internal events at CSICOP regarding their own claimed confirmation of M. Gauquelin's 'Mars Effect' The Skeptic's Dictionary on astrology The Skeptic's Dictionary on the Mars effect An Astrophysicist's Sympathetic and Critical View of Astrology - by Victor Mansfield. ज्योतिषशास्त्रम् श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये

942

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AE%E0%A5%8D

अन्तर्जालम्

अन्तर्जालम् इत्येतत् अत्यधिकानां सङ्गणकानां कश्चन जालबन्धः वर्तते । विश्वव्यापकमिदं राष्ट्रियान्तराष्ट्रिय-सङ्गणक-जालबन्धानां सम्पर्कं कल्पयति । अन्तरजालस्य स्वरूपम् दूरसंचारक्षेत्रे सङ्गणकानां प्रयोगेन महद् परिवर्तनं संलक्ष्यते। साम्प्रतं सर्वाऽपि दूरवाणी-विनिमय-व्यवस्था सङ्गणकानां माध्यमेनैव विधीयते। इन्टरनेट, ई-मेल, ई-कामर्स-प्रभृतयः सङ्गणकस्य प्रयोगेण नूतनां क्रान्तिं विदधति। सङ्गणक-संबद्धा इन्टरनेट-प्रणाली महासागरवद् वर्तते। सर्वस्मिन् जगति यत् किञ्चिद ज्ञानं विज्ञानं, शोध-संबद्धकार्यजातं च वर्तते, तत् सर्वम् एकत्रैव प्राप्तुं शक्यते। संसारे लघु-बृहद्-सङ्गणकाणाम् कश्चन विशालजालबन्धः वर्तते एषः, येन दूरभाष-माध्यमेन एकः अपरेण सह सम्पर्कं करोति । जगति सम्पूर्ण-जालबन्धाः अन्तरजालैः संयुक्ताः वर्तन्ते। जगतः कोट्यधिकाजनाः अन्तरजालस्य लाभान्विताः भवन्ति । अन्तरजाले मुख्यतः ई-मेल (E-Mail), वर्ल्ड्-वैड्-वेब् (worldwide web-www), एफ् टि पि (FTP) ई कामर्स् (E-Commerce) इत्यादयः सौविध्यमुपलभ्यन्ते। अन्तरजालम् (Internet) इत्यस्य लोकप्रियतायाः कारणं तस्या सुगमता-सरलता च । येषु जालबन्धेषु जगति कस्याऽपि कम्प्यूटर/साइट इत्यनेन संयोगः यथा सरलः स्यात् तद्वदेव चलदूरवाणीनां सम्पर्कः सरलः भवति । अन्तरजालस्य महत्त्वम् बहवः जनाः अन्तरजाल-वर्ल्ड्-वैड्-वेब् (world wide web-www) इत्यनयोः एकैव मन्यन्ते, किन्तु तन्न समीचीनम्। अन्तरजालस्य एका शाखा वर्तते वर्ल्ड्-वैड्-वेब् (World Wide Web-WWW), तेन माध्यमेन विभिन्न-विषयेषु सूचना-प्राप्त्यर्थम् अन्तरजालद्वारा सङ्गणकानि योजयति । अस्मिन् कार्ये इन्टरनेट एक्सप्लोरर (Internet Explorer) तथा च ब्रौसर् (Browser) साहाय्यं करोति । यथा-याहू (Yahoo), नेटस्कोप (Netscape), इण्डिया टैम्स् (India-times), वेबदुनिया (Webdunia) इत्यादयः सन्ति।' वल्र्ड वाइड वेब" अन्तरजालस्य अतिदीर्घप्रमुखभागः वर्तते। अन्तरजालमाध्यमेन सम्पूर्ण-संसारस्य सूचनाः क्षणाभ्यन्तरे प्राप्तुं शक्यते। यथा- १.कश्चित् कम्पनी एवं तस्य उत्पादनानां (Products) विषये ज्ञानम्।। २.अन्तरजालसंस्करणे विभिन्न-समाचारपत्राणां समाचारम्। ३.रोगाणां चिकित्सा, ४.चल-चित्रणि, ५.प्रचलन्त्याः क्रीडायाः विवरणम्। ६.समृद्धपुस्तकालयेभ्यः पुस्तकचयनम्। ७.संवादः, सन्देशादीनां प्रेषणम् इत्यादीनि । सूचनाः सङ्गणक-दूरभाषामाध्यमेन अन्तरजाल-सेवाप्रदातासंस्थायाः महासङ्ग्रहेण (Server) सह संयोजितम्। एतादृशं लोके बहवः सङ्ग्रहाः सन्ति ये परस्परं ग्रहाणां माध्यमेन संयुक्ताः सन्तः उपभोक्तृभ्यः अन्तरजालीयसेवां प्रदास्यति । अन्तरजालस्य उपयोगः(Uses of Internet) अन्तरजालात् निम्नांकितानि प्रयोजनानि प्राप्तुं शक्यानि । - (क) इंटरनेट्-मेल (Internet mail) या ई-मेल (E-mail) अन्तरजालमाध्यमेन इलैक्टॉनिकसंचारद्वारा प्रेषितं पत्रम् ई-मेल इति कथ्यते। इयं सेवा अन्तरजालस्य सर्वाधिक्रप्राचीना वर्तते। वर्तमानकाले तु प्रतिदिनं कोट्यधिकाः अस्य प्रयोजनभागिनः सन्ति । एतेषु कार्यालयीयपत्राणि व्यक्तिगतानि च भवन्ति । (ख)वर्ल्ड्-वैड्-वेब् (World Wide Web-WWW) अयं महाप्रकारस्य विषयसङ्ग्रहः(डाटाबेस्) वर्तते यः सम्पूर्णसंसारे व्याप्तोऽस्ति। अन्तरजालेन सम्बद्धाः जनाः अनेनैव सूचनाः प्राप्नुवन्ति । अनेन माध्यमेन सामान्यपाठ्यसामग्रीभिः सह चित्रं, ध्वनिः, दृश्यपरिकरादयः उपलभ्यन्ते। कोऽपि जनः शुल्कं दत्वा स्व-सूचनाः वेब साइट (Web-Site) । । इत्यस्योपरि प्राप्यन्ते। वेब-साइटोपरि स्व-नाम-पता इत्यनेन सह पंजीकृतं कर्नु शक्यते। | वल्र्ड वाइड वेब इत्यस्योपरि सूचना अन्वेषणार्थ ईंटरनेट एक्सप्लोरर (Internet Explorer) HITGGIT (Browser) प्रोग्राम द्वारा वा इदं कार्यं सरलतापूर्वक कर्तुं शक्यते। चूँ - (ग)फाइल-द्वान्सफर-प्रोटोकाल् (FTP) अन्तरजालेन कस्मिंश्चित् सङ्ग्रणके विद्यमानाः सूचनाः विषयाः वा अन्यस्मिन् अन्तरजालसम्बद्धसङ्गणकं प्रति स्थानान्तरणं प्रेषणं वा कर्तुं शक्यते । j - (घ)टेलीनेट (Telly-net)इदं साधनं कम्प्यूटरं अन्तरजालेन सह सम्बद्धः कर्तुं । सर्वरः (Server) इति विद्यते। - ... ' i (ङ)ई-कामर्स (E-Commerce) अतिदूरस्थजनाः कम्पनी वा अन्तरजालमाध्यमेन सम्पर्कं स्थापयित्वा वस्तूनां सेवायाः वा क्रय-विक्रयं, आदान-प्रदानं च ई-कामर्स द्वारा कर्तुं शक्यते। ' (च)वार्तालापः (Chatting) अन्तरजालसम्बद्धषु सङ्गणकेषु कार्यरताः जनाः अपरसङ्गणकेषु कार्यरतैः जनैः सह परस्परवार्तालापं कर्तुं शक्नुवन्ति । एतस्य विकसित-स्व-रूपं वॉयसमेल (voice-mail) इति भवति। येषु ध्वनिग्राहक-प्रेषकपरिकरैः (माइक-स्पीकर्) दूरस्थौ द्वौ जनौ दूरभाष-दृश्यमाध्यमेन वार्तालापं कर्तुं शक्नुतः । ! (छ)वार्तागणः (Newsgroup) वार्तागणः इत्येषः बहु संदेशानाम् एकः समूहः सङ्ग्रहो वा भवति । अत्र रुच्यनुसारं विषयस्य अन्वेषणं संदेशस्थापनं च कर्तुं शक्यते। भारतवर्षे अन्तर्जालस्य उपयोगः भारते अन्तर्जालसेवा प्रारम्भे मुख्यतः विदेश-संचार-निगम लि, (VSNL) द्वारा अगस्त 1995 तः उपलभ्यते । एतदर्थं संचार् नेट (Sanchar Net) नाम्नः एकः सार्वजनिकसम्पर्कजालः निर्मियते स्म। यैः 42 नोड्स् (Nodes) द्वारा भारतस्य शताधिकेभ्यः नगरेभ्यः अन्तरजालसुविधा प्रदीयते स्म। सम्प्रति नेटवर्क-संचालनं भारत-संचार-निगम लि. (Bharat Sanchar Nigam Ltd.) द्वारा क्रियन्ते। भारते अन्तरजालसदस्याणां संख्या सितम्बर १९९७ तमे वर्षे ५ सहस्राणि आसन् । २००५ तमे वर्षे 20 लक्षाधिकाः । २०१५ तमे वर्षोवसाने ४०० मिल्लियनाधिकाः इति वर्था । भारते संचालिताः अन्तरजालीयसेवा- १.विदेश-संचार-निगम-लि.(VSNL), २.भारतसंचारनिगमलि.(BSNL), ३. महानगर-टेलीफोन-निगम-लि.(MTNL), ४.मंत्र ऑनलाइन(MantraOnline), ५.सत्यम् (Satyam Online), ६ सिग्मा(Sigma Online), ७ नेट् फोर् इण्डिया (Net 4 India), ८ नेट्क्रैकर् (Netkracker), ९ डाटा आन्लैन् (Data online) इत्यादयः सन्ति। अन्तरजालस्य स्थापना(Installation of Internet) नगरेषु ग्रामेषु च निवसद्भिः जनैः अन्तरजालस्य सेवायाः लाभं प्राप्तुं तेषां सविधे निम्नलिखितानि साधनानि आवश्यकानि - १.हार्डयर, २.सॉफ्टवेयर, ३. विन्डोज आधारितः 486 पीसी *पेंटियम वा, ४.इंटरनेट सॉफ्टवेयर इत्यादयः आवश्यकः वर्तते। उपर्युक्तसाधनयुक्ते सति अन्तरजालकम्पनीतः सदस्यता प्राप्तव्या । तस्मिन् समये उपभोक्तृभिः एकं सदस्यनाम प्राप्तं भवति। तस्य कूटशब्दः (Password) अपि निर्मीयते। अन्तर्जालस्य स्थापनाय मोडेम् इत्यस्य उपकरणस्य स्थापनमावश्यकम् । इदम् आन्तरिकं (Internal) तथा बाह्यं (External) च भवति। बाह्यगवाक्षाः The Internet Society (ISOC) Internet Mapping Project TCP/IP switchover anniversary RFC 801, planning the TCP/IP switchover Web content by language Access at home, by native language Internet World Usage Statistics अन्तरजालम् चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

943

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9F%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

पर्यटनम्

पर्यटनम् इदानीं राष्ट्रस्य विकासाय महत्वपूर्णं अस्ति. भ्रमणम् विहार: यात्रा प्रवास: समाजः चित्रं योजनीयम् बाह्यानुबन्धः योजनीयः समाजसम्बद्धाः स्टब्स् सारमञ्जूषा योजनीया सर्वे अपूर्णलेखाः

944

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%80%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%80

जीवनी

अधस्तात् सूची प्रदत्तः। अ अकबर | अकिरा कुरोसावा | अटिला | आटो स्टर्न | अनवर अल-सदात | अब्राहम लिन्कन | अमर्त्य सेन | अर्नेस्ट टी एस वाल्टन | अर्नेस्ट रदरफोर्ड | अर्नेस्ट लारेन्स | अब्दुस सलाम | अर्विन श्रोडिन्गर | अलेक्ज़ांडर ग्राहम बेल | अलेक्ज़ांडर फ्लेमिङ | अलेक्ज़ांडर महान | अलेक्सान्द्र एम प्रोखोरोफ | अलेक्सी ए एबृकोसोफ | अल्फ्रेड नोबेल | अल्फ्रेड हिच्कक् | अल्बर्ट आइन्स्टाइन | अल्बर्ट ए मिकेल्सन | आर्कड्युक फ्रान्ज़ फर्डिनान्ड आ आगस्टस् | ऐज़क न्युटन | आजे एन बोह्र | आर्किमिडिज़ | आर्थर एच काम्पटन | आर्थर एल शालो | आर्नो पेन्जियस | आवेरोस इ इन्दिरा गान्धी इ एम पर्सेल | इगोर वाइ टाम | इग्नेसी ल्युकसिविक्ज | इंगमार बर्गमान | इमान्युएल काण्ट | इसिडोर ऐज़क रबि ई ईमिली डर्खीम ए एडवार्ड गिबन | एडवार्ड जेनर | एडवार्ड वी एप्पलटन | एडोल्फ हिटलर | एन्रीको फर्मी | ए जे लेगेट | एमा गोल्डमन | एमिलिया प्लेटर | एमिलियो सेग्र | एलेन ट्यूरिंग | एलेनोर रोज़वेल्ट | एवा पेरोन ओ ओटो फोन बिस्मार्क | ओवेन चेम्बेर्लैन | ओवेन विलेन्स् रिचार्डसन | ओसामा बिन लादेन क कान्स्टान्टिन प्रथम | कर्ट गोडेल | कारलस लिनियस | कार्ल इ वैमन | कार्ल डी एन्डरसन | कार्ल फ्राइडरिक गास | कार्ल बेन्ज़ | कार्लो रुबिया | क्रिस्टियन माइकेल्सेन | क्रिस्टियन हुगेन्स | केदार जोशी | केनेथ जी विल्सन | कमाल अतातुर्क | कोफी अन्नान | कासिमिर फन्क | क्लाउड कोहेन-टन्नौजी | क्लिन्टन डविसन | क्वामे एन्क्रूमाह ग सियानफ़ां हुआंग | गाटफ्रीड लैबनिट्ज़ | गुग्लिमो मार्कोनी | गुस्टाफ हर्ज़ | गुस्टाफ डेलेन | चंगेज़ खान | गेरार्डस 'टी हूफ्ट | गेर्ड बिन्निग गेर्हार्ड श्रोडर | गोल्डा मेयर | ग्राबियल लिपमन | च चन्द्रशेखर | चार्लेमन | चार्ल्स एडुआर्ड गुइल्लौमे | चार्ल्स बार्क्ले | चार्ल्स डार्विन | चार्ल्स डे गौल | चार्ल्स् एच् टाउन्स् चे ग्वेएरा | चेन निंग यांग ज जार्ज पेजेट थामसन | जवाहरलाल नेहरू | जां बाप्टिस्टे पेरिन | जुलियन श्विंगर | जुलियस कैसर | जे जे थामसन | जे हान्स डी जेन्सेन | जेम्स रेनवाटर | जेम्स क्रोनिन | जेम्स फ्रान्क | जेम्स क्लर्क माक्सवेल | जेम्स् चाडविक | जेरोम आइ फ्रीदमन | जेर्मेन ग्रीर | जोन लोगी बेर्ड | जोन मेनार्ड केन्स | जोर्ज एफ स्मूट | जार्ज डबल्यु बुश | जार्ज वाशिंगटन | जार्ज विल्हेम फ्रेडरिच हेगेल | जोसेफ एच टेलर जुनियर | जोसेफ फोरिए | जोसेफ स्टालिन | जोह्न बार्डीन | जोहन्नेस स्टार्क | ज्याक शिराक ज्योर्ज लुकास | ट टैको ब्राहे | तैमूरलंग | टोनी ब्लेयर ड डायना राजकुमारी | डेनिस गाबोर | डेनिस रिची | डेविड हिल्बर्ट | डोनाल्ड ए ग्लेसर | थ थामस एक्विनास | थामस एडिसन | थामस जेफरसन न निकोलस कपरनिकस | निकोला टेस्ला | निकोलास ब्लोम्बर्गन | नील्स बोह्र | नेताजी सुभाषचन्द्र बोस | नेपोलियन प्रथम | नेफेरतिति | नेल्सन मन्डेला | प पर्सी ब्रिजमन | पावेल शेरेन्कोव | पीटर ज़ीमन | पिएरे क्युरी | पियर सिमों लाप्लास | पीटर प्रथम | पेट्रिक एम एस ब्लाकेट | पोप जान पाल | पोप बेनेडिक्ट | पोल पोट | प्योट्र कापिट्सा फ फर्डिनन्ड ब्राउन | फिदेल कास्ट्रो | फिलिप दबल्यु एन्डरसन | फिलिप लेनार्ड | फ्रेडेरिक रेन्स | फ्रान्क विल्चेक | फ्रान्कलिन डेलानो रोज़वेल्ट ब बकमिन्स्टर फुलर | बर्न्हार्ड रीमन | बिल गेट्स | बेनिटो मुसोलिनी | एलिज़ाबेथ प्रथम | ब्रायन जोसेफसन भ म मदर टेरेसा | महात्‍मा गान्‍धी | महाथिर मोहमद | माइकल फोका | माओ ज़े डुंग | मारिया गोपर्ट-मेयर | मारिया टेरेसा | मार्गरेट थाचर | मार्टिन राइल | मार्टिन लुथर | मार्टिन स्कोर्सेसे | मासातोशी कोशिबा | मिखाइल गोर्बाचोफ | क्लियोपाट्रा | मरे गेलमन | मुहम्मद इब्न् मूसा अल्-ख्वारिज्मी | मेरी क्युरी | मेरी प्रथम | मेल्विन श्वार्ट्ज | माक्स प्लान्क | माक्स भोन् लु | माक्स बर्न | य यूजीन विग्नर | योहान गुटेनबर्ग | योहानेस केप्लर | योहान वुल्फगांग फान गेटे | र महारानी काथरिन | रसेल ए हल्से | रवीन्‍द्रनाथ ठाकुर | रामकृष्‍ण परमहंस | राल्फ वाल्डो एमरसन | रिक्कर्डो गियाकोनी | रिचार्ड इ टेलर | रिचार्ड फैनमन | रिचार्ड स्टालमन | रुडोल्फ मोसबेउर | रेचेल कार्सन | रेने डेस्कार्टे | रेमन्ड डेविस जुनियर | रोजा पार्क्स | रोजा लक्जेम्बर्ग | रोबर्ट ए मिल्लिकन | रोबर्ट कोलमन रिचार्डसन | रोबर्ट वूड्रो विल्सन | रोबेर्ट बी लाफलिन ल लार्ड रेली | लाइनस टोर्वाल्ड्स | लियोनार्ड ओइलर | लियोनार्दो दा विन्सी | ली क्वान यु | लीयो एसाकी | लीयो ट्रोट्स्की | लीयों नील कूपर | लीयोन एम लीडरमन | लुइ अल्वारेज़ | लुइ नील | लुइ, ड्युक डे ब्रोग्ली | लुई पास्चर | लुक्रेजिया बोर्गिया | लेक वलेंसा | लेनी रीफेन्स्टाल | लेव लाण्डौ 'स्थूलाक्षरम्तिर्यक् अक्षरम् [[== संबंधनस्य शीर्षकम् == [[माध्यमम्:उदाहरणम्.ogg[[चित्रं:अप्रारूपीकृतं पाठं अत्र निवेशयतु]]]] व वर्नर हाइजेनबर्ग | वाल्ट डिज्नी | वाल्टर एच ब्राट्टेन | वाल्थेर बोथे | विन्स्टन चर्चिल | विलियम ए फोलर | विलियम डी फिलिप्स | विलियम लारेन्स ब्राग | विलियम वालेस | विलियम शाक्ली | विलियम हेन्री ब्राग | विलिस इ लाम्ब | विल्हेम कोन्राड रोन्टजेन | विल्हेम वेन | स्वामी विवेकानन्द | वुल्फगांग केट्टेर्ले | वुल्फगांग पौली | वुल्फगांग पल | विक्टोरिया | वितली गिन्ज़बर्ग | व्लाडिमिर पुटिन | व्लाडिमिर लेनिन श शेल्डन ग्लास्हौ स स्वामी दयनन्द एक महान समाज सुधारक एवम् आर्यसमाज के सन्स्थापक थे इनका जन्म गुजरात प्रान्त के सौरास्त्र जिले के तन्कारा गाव मे हुआ था. एलिजाबेथ | सद्दाम हुसेन | नेविल एफ मोट्ट | सलादीन | सिग्मंड फ्रायड | सिटिंग बुल | सिन-इतिरो तोमोनागा | सिमोन बोलिवार | सिमोन वान डर मीर | सिल्विओ बर्लुस्कोनी | सी टी आर विल्सन सेर्गे आइसेन्स्टाइन | सेसिल पावेल | स्टीव जाब्स | स्टीवन स्पीलबर्ग | स्टीवन वैनबर्ग | स्टीवन चू | ह हर्बर्ट क्रेमर | हर्स्ट एल स्टोर्मर | हान्स बेथे | हान्स कृस्टियन ओर्स्टेड | हाम्मुरबी | हिदेकी युकावा | हिप्पोक्रेटस | हिरोहितो | हैन्रिक रोह्रेर | हेण्ड्रिक लारेन्ज़ | हेन्री फोर्ड | हेन्री बेक्वेरल | हेन्री केन्डाल | हेरिएट टबमान | हेरोडोटस | हेलेन केलर | हो चि मिन्ह | हान्निबल | हारि ट्रूमन | हास्टिंग्स बान्डा व्यक्तयः चित्रं योजनीयम्

946

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8B%E0%A4%B0%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%82

मनोरञ्जनं

मनोरञ्जनसम्बद्धाः शब्दा: अधः प्रदत्ता:। वाद्यम्‌ दाक्षम्‌ आस्कन्द: जलक्रीडा चतुरङ्गम्‌ बाह्यसङ्केतः http://dmoz.org/Arts/Entertainment/ http://directory.google.com/Top/Arts/Entertainment/ चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

949

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%A5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%82

पृथिवीज्ञानं

पर्यावरणस्य मालिन्यम् अधुना समस्त विश्‍वस्‍य समस्‍या वर्तते । यज्‍जलं यश्‍च वायुः उपलभ्‍यते, तत्‍सर्वं मलिनं दूषितं च दृश्‍यते । आधुनिकाः वैज्ञानिकाः आणाविकाः प्रयोगाः अपि पर्यावरणस्‍य प्रदूश्षेण सहकुर्वन्ति । प्रकृतिदोहनेन अस्माभिः पर्यावरणं प्रदूषितम् अस्ति । तरुवराः अत्र छिद्यन्ते। न बहु लताः गृहे विद्यन्ते , रुक्षाः शुष्काश्च दुर्बलाः कुत्रचिद्दरीदृश्यन्ते , नद्यः औद्यमिकमालिन्येन दूषिताः अभवन् । वायुरपि वाहनानां धूम्रेण प्रदूषितः। आधुनिक ध्वनियन्त्रैः ध्वनिप्रदूषणं संजातम्। परिसरमालिन्यम् चित्रं योजनीयम्‎ बाह्यानुबन्धः योजनीयः भूगोलसम्बद्धाः स्टब्स् भाषानुबन्धरिहतपृष्ठेषु सामञ्जूषायोजनीया न प्राप्तः भाषानुबन्धः सर्वे अपूर्णलेखाः सर्वे न प्राप्ताः भाषानुबन्धाः सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

950

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%96%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

खगोलशास्त्रम्

खगोलशास्त्रं एकं प्राकृतिकं विज्ञानं यत् आकाशवस्तूनाम्, ब्रह्माण्डे घटमानानां घटनानां च अध्ययनं करोति । तेषां उत्पत्तिं, तेषां समग्रविकासं च व्याख्यातुं गणितं, भौतिकशास्त्रं, रसायनशास्त्रं च उपयुज्यते । रुचिकरवस्तूनि सन्ति ग्रहाः, चन्द्राः, तारा, नीहारिका, आकाशगङ्गा, उल्कापिण्डाः, क्षुद्रग्रहाः, धूमकेतुः च । प्रासंगिकघटनासु सुपरनोवाविस्फोटः, गामाकिरणविस्फोटः, क्वासरः, ब्लाजारः, पल्सरः, ब्रह्माण्डीयसूक्ष्मतरङ्गपृष्ठभूमिविकिरणं च सन्ति । अधिकसामान्यतया खगोलशास्त्रं पृथिव्याः वायुमण्डलात् परं यत् किमपि उत्पद्यते तत् सर्वं अध्ययनं करोति । ब्रह्माण्डविज्ञानं खगोलशास्त्रस्य एकः शाखा अस्ति यः समग्ररूपेण ब्रह्माण्डस्य अध्ययनं करोति । खगोलशास्त्रं प्राचीनतमेषु प्राकृतिकविज्ञानेषु अन्यतमम् अस्ति । अभिलेखिते इतिहासे प्रारम्भिकाः सभ्यताः रात्रौ आकाशस्य विधिपूर्वकं अवलोकनं कृतवन्तः । एतेषु मिस्रदेशीयाः, बेबिलोनदेशीयाः, ग्रीकाः, भारतीयाः, चीनी, माया, अमेरिकादेशस्य बहवः प्राचीनाः आदिवासिनः च सन्ति । पूर्वं खगोलशास्त्रे खगोलमापनम्, आकाशगतिविज्ञानम्, अवलोकनात्मकखगोलशास्त्रम्, पञ्चाङ्गनिर्माणम् इत्यादयः विविधाः विषयाः अन्तर्भवन्ति स्म । व्यावसायिक खगोलशास्त्रं अवलोकनात्मक-सैद्धान्तिक-शाखासु विभक्तम् अस्ति । अवलोकनात्मकखगोलशास्त्रं खगोलीयवस्तूनाम् अवलोकनात् आँकडानां प्राप्तौ केन्द्रितम् अस्ति । ततः भौतिकशास्त्रस्य मूलभूतसिद्धान्तानां उपयोगेन एतस्य दत्तांशस्य विश्लेषणं भवति । सैद्धान्तिकं खगोलशास्त्रं खगोलीयवस्तूनाम् घटनानां च वर्णनार्थं सङ्गणकस्य अथवा विश्लेषणात्मकप्रतिमानस्य विकासं प्रति उन्मुखं भवति । एतौ क्षेत्रौ परस्परं पूरकौ भवतः । सैद्धान्तिकखगोलशास्त्रं अवलोकनपरिणामानां व्याख्यानं कर्तुं प्रयतते तथा च सैद्धान्तिकपरिणामानां पुष्ट्यर्थं अवलोकनानां उपयोगः भवति । खगोलशास्त्रं कतिपयेषु विज्ञानेषु अन्यतमम् अस्ति यस्मिन् शौकियाः सक्रियभूमिकां निर्वहन्ति । विशेषतः क्षणिकघटनानां आविष्कारस्य अवलोकनस्य च कृते एतत् सत्यम् । शौकिया खगोलशास्त्रज्ञाः नूतनानां धूमकेतुनां अन्वेषणम् इत्यादिषु अनेकेषु महत्त्वपूर्णेषु आविष्कारेषु साहाय्यं कृतवन्तः । अवलोकनात्मकः खगोलशास्त्रम् आकाशपिण्डादिवस्तूनाम् विषये सूचनायाः मुख्यः स्रोतः दृश्यप्रकाशः अथवा अधिकसामान्यतया विद्युत्चुम्बकीयविकिरणः अस्ति । यस्मिन् विद्युत्चुम्बकीयवर्णक्रमे अवलोकनानि क्रियन्ते तस्य तत्सम्बद्धप्रदेशानुसारं अवलोकनखगोलशास्त्रस्य वर्गीकरणं कर्तुं शक्यते । वर्णक्रमस्य केचन भागाः पृथिव्याः पृष्ठतः अवलोकयितुं शक्यन्ते, अन्ये भागाः केवलं उच्चैः ऊर्ध्वताभ्यः वा पृथिव्याः वायुमण्डलात् बहिः वा अवलोकयितुं शक्यन्ते एतेषां उपक्षेत्राणां विषये विशिष्टा सूचना अधः दत्ता अस्ति । रेडियो खगोलशास्त्रम् रेडियो खगोलशास्त्रे दृश्यपरिधितः बहिः, प्रायः एकमिलिमीटर् इत्यस्मात् अधिकतरङ्गदैर्घ्यस्य विकिरणस्य उपयोगः भवति । रेडियो खगोलशास्त्रं अन्येभ्यः अधिकांशेभ्यः अवलोकनात्मकखगोलशास्त्रेभ्यः भिन्नम् अस्ति यत् अवलोकितानां रेडियोतरङ्गानाम् असततफोटॉनरूपेण न तु तरङ्गरूपेण व्यवहारः कर्तुं शक्यते । अतः रेडियोतरङ्गानाम् आयामस्य चरणस्य च मापनं तुल्यकालिकरूपेण सुकरं भवति, यदा तु लघुतरङ्गदैर्घ्येषु एतत् तावत् सुलभं न भवति। यद्यपि केचन रेडियोतरङ्गाः प्रत्यक्षतया खगोलीयवस्तूनाम्, ताप उत्सर्जनस्य उत्पादेन उत्सर्जिताः भवन्ति तथापि यत् रेडियो उत्सर्जनं दृश्यते तस्य अधिकांशः सिन्क्रोट्रॉन् विकिरणस्य परिणामः भवति, यत् यदा इलेक्ट्रॉनाः चुम्बकीयक्षेत्राणां परिक्रमां कुर्वन्ति तदा उत्पद्यन्ते । तदतिरिक्तं ताराान्तरवायुना उत्पादिताः वर्णक्रमीयरेखाः, विशेषतः २१ से.मी.पर्यन्तं हाइड्रोजनवर्णक्रमरेखा रेडियोतरङ्गदैर्घ्येषु दृश्यन्ते। रेडियोतरङ्गदैर्घ्येषु अन्येषां विविधानां वस्तूनाम् अवलोकनं भवति, यथा सुपरनोवा, अन्तरतारकवायुः, पल्सरः, सक्रियः आकाशगङ्गा नाभिकाः च। अवरक्त खगोलशास्त्रम् अवरक्तखगोलशास्त्रस्य आधारः अवरक्तविकिरणस्य अन्वेषणं विश्लेषणं च भवति, यस्य तरङ्गदैर्घ्यं रक्तप्रकाशात् दीर्घं भवति तथा च अस्माकं दृष्टेः परिधितः बहिः अस्ति । अवरक्तवर्णक्रमः दृश्यप्रकाशस्य विकिरणं कर्तुं अतिशीतानां वस्तूनाम् अध्ययनार्थं उपयोगी भवति, यथा ग्रहाः, वृत्ततारकचक्राः वा नीहारिकाः, येषां प्रकाशः रजः अवरुद्धः भवति । अवरक्तस्य दीर्घतरङ्गदैर्घ्यं दृश्यप्रकाशं अवरुद्धयन्तः धूलिमेघान् प्रविष्टुं शक्नुवन्ति, येन आणविकमेघेषु आकाशगङ्गानां कोरेषु च निहितानाम् युवानां ताराणां अवलोकनं भवति । विस्तृतक्षेत्रस्य अवरक्तसर्वेक्षणस्य (WISE) अवलोकनं विशेषतया प्रभावी अभवत् अनेकेषां आकाशगङ्गा-आद्यतारकानां तेषां मेजबानतारकसमूहानां च अनावरणं कर्तुं । दृश्यप्रकाशस्य समीपे अवरक्ततरङ्गदैर्घ्यं विहाय एतादृशं विकिरणं वायुमण्डलेन बहुधा अवशोषितं भवति । अथवा मुखौटं भवति, यतः वायुमण्डलेन एव महत्त्वपूर्णं अवरक्तं उत्सर्जनं भवति फलतः पृथिव्यां वा अन्तरिक्षे वा अवरक्तवेधशालाः उच्चशुष्कस्थानेषु स्थापनीयाः भवन्ति । केचन अणुः अवरक्ते प्रबलतया विकिरणं कुर्वन्ति । अनेन अन्तरिक्षस्य रसायनशास्त्रस्य अध्ययनं भवति । विशेषतः धूमकेतुषु जलं ज्ञातुं शक्नोति । प्रकाशिकम् खगोलशास्त्रम् ऐतिहासिकदृष्ट्या प्रकाशीयखगोलशास्त्रं, यत् दृश्यप्रकाशस्य खगोलशास्त्रम् इति अपि उच्यते, तत् खगोलशास्त्रस्य प्राचीनतमं रूपम् अस्ति । अवलोकनस्य चित्राणि मूलतः हस्तेन आकृष्यन्ते स्म । १९ शताब्द्याः अन्ते २० शताब्द्याः अधिकांशं भागं च छायाचित्रसाधनानाम् उपयोगेन चित्राणि निर्मिताः । आधुनिकचित्रं डिजिटल-डिटेक्टर्-इत्यस्य उपयोगेन, विशेषतः चार्ज-युग्मित-यन्त्राणां उपयोगेन निर्मितं भवति, आधुनिकमाध्यमे च अभिलेखितं भवति । यद्यपि दृश्यमानप्रकाशः एव प्रायः ४००० Å तः ७००० Å (४०० एनएम तः ७०० एनएम) पर्यन्तं विस्तृतः भवति । तत् एव उपकरणं किञ्चित् पराबैंगनीसमीपस्य अवरक्तसमीपस्य च विकिरणस्य अवलोकनार्थं प्रयोक्तुं शक्यते । पराबैंगनी खगोलशास्त्रम् पराबैंगनी खगोलशास्त्रे पराबैंगनी तरङ्गदैर्घ्यं प्रायः १०० तः ३२०० Å (१० तः ३२० एनएम) यावत् भवति । तेषु तरङ्गदैर्घ्येषु प्रकाशः पृथिव्याः वायुमण्डलेन अवशोषितः भवति, अतः एतेषु तरङ्गदैर्घ्येषु अवलोकनं ऊर्ध्ववायुमण्डलात् अथवा अन्तरिक्षात् कर्तव्यम् । अस्मिन् तरङ्गपट्टे अतीव उज्ज्वलाः उष्णनीलतारकाणां तापविकिरणस्य वर्णक्रमीय उत्सर्जनरेखायाः च अध्ययनार्थं पराबैंगनी खगोलशास्त्रं सर्वोत्तमम् अस्ति । अस्मिन् अन्येषु आकाशगङ्गासु नीलतारकाः अपि सन्ति, ये अनेके पराबैंगनीसर्वक्षणस्य लक्ष्यं कृतवन्तः । पराबैंगनीप्रकाशे सामान्यतया दृश्यमानानां अन्येषु वस्तुषु ग्रहनीहारिकाः, सुपरनोवा अवशेषाः, सक्रिय-आकाशगङ्गा-नाभिकाः च सन्ति । परन्तु पराबैंगनीप्रकाशः ताराान्तरधूलेन सहजतया अवशोष्यते, अतः पराबैंगनीमापनस्य समायोजनं आवश्यकम् । एक्स्-रे खगोलशास्त्रम् एक्स्-रे खगोलशास्त्रे क्स्-रे तरङ्गदैर्घ्यस्य उपयोगः भवति । सामान्यतया एक्स्-रे सिन्क्रोट्रॉन् उत्सर्जनेन (चुम्बकीयक्षेत्ररेखाणां परिक्रमणं कुर्वतां इलेक्ट्रॉनानां परिणामः), १०७ (१० मिलियन) केल्विन् इत्यस्मात् उपरि पतलीवायुभ्यः तापनिर्गमनेन, १०७ केल्विन् इत्यस्मात् उपरि मोटवायुभ्यः तापनिर्गमनेन च उत्पद्यते । यतो हि एक्स्-रे पृथिव्याः वायुमण्डलेन अवशोषिताः भवन्ति, अतः सर्वाणि एक्स्-रे निरीक्षणानि उच्च-उच्चतायाः गुब्बारे, रॉकेट्, एक्स्-रे खगोलशास्त्र-उपग्रहेभ्यः वा अवश्यं करणीयम् । उल्लेखनीय एक्स्-रे स्रोताः एक्स्-रे द्विचक्रिकाः, पल्सर-अवशेषाः, अण्डाकार-आकाशगङ्गा, आकाशगङ्गानां समूहाः, सक्रिय-आकाशगङ्गा-नाभिकाः च सन्ति । गाममा किरण खगोलशास्त्रम् गामाकिरण खगोलशास्त्रे विद्युत्चुम्बकीयवर्णक्रमस्य लघुतमतरङ्गदैर्घ्येषु खगोलीयवस्तूनाम् अवलोकनं भवति । गामाकिरणाः प्रत्यक्षतया कम्पटनगामाकिरणवेधशाला इत्यादिभिः उपग्रहैः अथवा वायुमण्डलीयचेरेन्कोवदूरबीणैः इति विशेषदूरबीणैः अवलोकयितुं शक्यन्ते । चेरेन्कोव-दूरबीणानि प्रत्यक्षतया गामाकिरणानाम् अन्वेषणं न कुर्वन्ति अपितु पृथिव्याः वायुमण्डलेन गामाकिरणानाम् अवशोषणसमये उत्पद्यमानानां दृश्यप्रकाशस्य किरणानाम् अन्वेषणं कुर्वन्ति। अधिकांशः गामा-किरण-उत्सर्जक-स्रोताः वस्तुतः गामा-किरण-विस्फोटाः सन्ति, ये वस्तूनि केवलं कतिपयानि मिलीसेकेण्ड्-तः सहस्राणि सेकेण्ड्-पर्यन्तं गामा-विकिरणं उत्पादयन्ति, ततः पूर्वं क्षीणाः भवन्ति । केवलं १०% गामा-किरणस्रोताः अक्षणिकस्रोताः सन्ति । एतेषु स्थिर-गामा-किरण-उत्सर्जकेषु पल्सरः, न्यूट्रॉन्-तारकाः, सक्रिय-आकाशगङ्गा-नाभिकाः इत्यादयः कृष्णरन्ध्र-अभ्यर्थिनः च सन्ति। खगोलमापनं आकाशयान्त्रिकं च खगोलशास्त्रे, विज्ञानस्य सर्वेषु च प्राचीनतमक्षेत्रेषु अन्यतमं आकाशवस्तूनाम् स्थानमापनम् अस्ति । ऐतिहासिकदृष्ट्या आकाशीययानयात्रायां (नौकायानमार्गदर्शनार्थं आकाशीयवस्तूनाम् उपयोगः) पञ्चाङ्गनिर्माणे च सूर्यचन्द्रग्रहतारकाणां स्थानानां समीचीनज्ञानं अत्यावश्यकम् अस्ति। ग्रहाणां स्थानानां सावधानीपूर्वकं मापनेन गुरुत्वाकर्षणक्षोभानां ठोसबोधः, ग्रहाणां भूतभविष्यत्स्थानं च महता सटीकतापूर्वकं निर्धारणं कर्तुं क्षमता च प्राप्ता, एतत् क्षेत्रं आकाशयान्त्रिकं नाम्ना प्रसिद्धम् । अधुना पृथिव्याः समीपस्थवस्तूनाम् अनुसरणेन पृथिव्याः ताभिः वस्तुभिः सह निकटसमागमस्य अथवा सम्भाव्यसङ्घर्षस्य पूर्वानुमानं भवति। समीपस्थतारकाणां तारकीयलंबनस्य मापनं ब्रह्माण्डस्य दूरसीढौ मौलिकं आधाररेखां प्रदाति यस्य उपयोगः ब्रह्माण्डस्य स्केलस्य मापनार्थं भवति। समीपस्थतारकाणां लंबनमापनेन अधिकदूरस्थतारकाणां गुणानाम् निरपेक्षा आधाररेखा प्राप्यते, यतः तेषां गुणानाम् तुलना कर्तुं शक्यते । ताराणां त्रिज्यावेगस्य, सम्यक् गतिस्य च मापनेन खगोलशास्त्रज्ञाः क्षीरोदमार्गाकाशगङ्गायाः माध्यमेन एतेषां तन्त्राणां गतिं प्लॉट् कर्तुं शक्नुवन्ति । आकाशगङ्गायां अनुमानितस्य कृष्णद्रव्यस्य वितरणस्य गणनायाः आधारः खगोलमापी परिणामः भवति । १९९० तमे दशके समीपस्थानां ताराणां तारकीयदोलनस्य मापनस्य उपयोगेन तान् ताराणाम् परिभ्रमन्तः बृहत् सौरबाह्यग्रहाः ज्ञातुं शक्यन्ते स्म । खगोलशास्त्रे अनवधानसमस्याः एकविंशतिशतके खगोलशास्त्रे महत्त्वपूर्णाः अनुत्तरितप्रश्नाः अवशिष्टाः सन्ति । केचन व्याप्तेः ब्रह्माण्डीयाः सन्ति यथा - कृष्णद्रव्यं कृष्णशक्तिः च किम् ? एते ब्रह्माण्डस्य विकासे, दैवस्य च आधिपत्यं कुर्वन्ति, तथापि तेषां यथार्थस्वरूपं अज्ञातं वर्तते । विश्वस्य परमं किं भविष्यति ? ब्रह्माण्डे लिथियमस्य प्रचुरता मानकबिग् बैङ्ग मॉडलेन पूर्वानुमानात् चतुर्गुणा न्यूना किमर्थम्? अन्ये तु अधिकविशिष्टवर्गाणां घटनानां विषये भवन्ति । यथा - सौरमण्डलं सामान्यं वा अविशिष्टं वा ? तारकद्रव्यमानवर्णक्रमस्य उत्पत्तिः का अस्ति ? अर्थात् खगोलशास्त्रज्ञाः किमर्थं तारकद्रव्यमानानाम् समानं वितरणं-प्रारम्भिकद्रव्यमानकार्यं-प्रारम्भिकस्थितीनां परवाहं विना प्रत्यक्षतया अवलोकयन्ति? तथैव प्रथमाकाशगङ्गानां निर्माणं, अतिविशालकृष्णछिद्राणां उत्पत्तिः, अतिउच्च ऊर्जायुक्तानां ब्रह्माण्डकिरणानाम् स्रोतः इत्यादीनां विषये प्रश्नाः अवशिष्टाः सन्ति । किं ब्रह्माण्डे अन्यत् जीवनम् अस्ति ? विशेषतः, अन्यत् बुद्धिमान् जीवनं अस्ति वा ? यदि एवम्, फर्मी विरोधाभासस्य किं व्याख्यानम् ? अन्यत्र जीवनस्य अस्तित्वस्य महत्त्वपूर्णाः वैज्ञानिकाः दार्शनिकाः च निहितार्थाः सन्ति । सन्दर्भाः https://en.wikipedia.org/wiki/Astronomy https://www.nasa.gov/ https://www.isro.gov.in/ खगोलविज्ञानम् संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये श्टब्स् संस्कृतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः

952

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE

केन्या

केन्या अफ्रीका महाद्वीपे देश: अस्ति. राजधानी - नैरोबी बाह्य केन्या शासन World Factbook Only in Kenya Animation Goldenberg scam आफ्रिकाखण्डस्य राष्ट्राणि सारमञ्जूषा योजनीया विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

953

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4

कुवैत

कुवैत एशियामहाद्वीपे अर्वदेशोऽस्ति। बाह्यसम्पर्काः Kuwait Information Office Kuwait News Kuwait Blogs - Listing and hosting of blogs from about about Kuwait एशियाखण्डस्य राष्ट्राणि विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

954

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%A8

स्वीडन

स्वीडन यूरोप महाद्वीपे उत्तरक्षेत्रे एक: देश: अस्‍ति. बाह्यसम्पर्काः SWEDEN.SE - The Official Gateway to Sweden The Swedish Government - Official site The Riksdag - Official site of the Swedish Parliament The Royal Court of Sweden Study in Sweden Visit Sweden SwedenDirect - Public Sector Information Statistics Sweden यूरोपखण्डस्य देशाः विभिन्नदेशसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सम्बद्धाः लेखाः संस्कृतम् भारतम् हिन्दूधर्मः वैदिकसाहित्यम्

955

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

आयुर्विज्ञानम्

आयुर्विज्ञान आयुर्वेद चरक संहिता सुश्रुत संहिता। पाश्‍चात्त्यम् आयुर्विज्ञानम् मेडिसिन शास्त्र सर्जरी शास्त्र हिप्पोक्रेटस् सपथ हृदयशास्त्र रक्तशास्त्र औषधी शास्त्र जीव-रसायन शास्त्र संबद्घ विषया: चरक सुश्रुत अग्‍निवेश वाग्‍भट्ट चिकित्साशास्त्र medecine education in Senegal आयुर्वेदः वैद्यविज्ञानसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

958

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%B2%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%81

तेलुगु

तेलुगुभाषा /‌‌ आनध्रभाषा (తెలుగు) द्राविडभाषा परिवारस्‍य एका भाषा अस्ति । एषा दक्षिणभारते विद्यमानस्य आन्ध्रप्रदेश,तेलंगाणा राज्ययोः यानाम्(पुदुचेरी) केन्द्रशासित प्रदेशस्य च अधिकारभाषा वर्तते । इयं भाषा भारतस्य प्रान्तीयभाषासु प्रथमे स्थाने, तथा च विश्वस्तरे लोकैः भाष्यमाणासु भाषासु त्रयोदशे स्थाने च तिष्ठति । अपि च भारते राष्ट्रभाषायाः हिन्द्याः अनन्तरं द्वितीयं स्थानम् आवहति । अस्मिन् जगति उपसार्धनवकोटि (९.३२ कोटिः ) जनाः ( प्रमाणम् अपेक्ष्यते ) इमां तेलुगुभाषां भाषन्ते । ३१-१०-२००८ तमे दिनाङ्के भारतीयसर्वकारेण अतिप्राचीनासु राष्ट्रीयभाषासु संस्कृततमिलभाषाभ्यां सहैव तेलुगुभाषा अपि अन्तर्भाविता। तेलुगु तदवलोकनं च भाषाशास्त्रकाराः तेलुगुभाषां द्राविडभाषावर्गे अन्तर्भावितवन्तः । अनेन भाषेयं भारतार्यभाषा-वर्गस्य भाषा न भवति, यत्र हिन्दी, संस्कृतं, लाटिन्, ग्रीक् इत्यादिभाषाः वर्तन्ते । तेलुगुभाषा तु तमिल, कन्नड, मलयाल, तोड, तुळु, ब्रहुयी इत्यादिभाषाभिः सह द्राविडभाषावर्गे स्थानमाप्नोति । तेलुगुभाषा “मूलमध्यद्राविडभाषा” तः समुद्भूता अस्ति । अस्मिन् भाषाकुटुम्बे तेलुगुभाषया सार्धं कुयी, कोय, कोलमी इत्यादिभाषाः अपि सन्ति । साम्प्रतं षड्विंशतिः (२६) द्राविडभाषाः व्यवहारे उपयुज्यमानाः सन्ति । तत्र प्राग्दिशि कूरसा मान्तो च भाषे, वायव्यदिशि पाकिस्तानस्य बलूचिस्तने ब्रहूयी भाषा, दक्षिणदिशि च तेलुगु- तमिल- कन्नड- मलयालादयः भाषाः सन्ति । केषाञ्चन भाषावैज्ञानिकानां विश्वासः यत् आर्यभाषाणां भारतस्य प्रवेशात् प्रागेव द्राविडभाषाः आ भारतं व्याप्य स्थिताः आसन् इति । यद्यपि सिन्धुनागरिकाणां भाषाविषये निर्दिष्टप्रमाणानि नोपलभ्यन्ते, तथापि तत्रत्या भाषा द्राविडा एव इति वक्तुं सम्भवः अधिकः इति भाषाविदाम् अभिप्रायः । तेलुगुभाषा इतरभाषापदानि सुलभतया स्वीकरोति । तेलुगुसाहित्ये संस्कृतस्य प्रभावः महान् एव अवलोक्यते । संस्कृतस्य यावान् प्रभावः तेलुगुभाषायाम् अस्ति, न तावान् अन्यस्याः भाषायाः अस्ति । वस्तुतः तेलुगुलिप्यां विद्यमानाः अनेके वर्णाः, विशिष्य महाप्राणव्यञ्जनानि (aspirated) संस्कृतनिमित्तं केवलं लिप्यां स्वीकृतानि । “उत्तमं संस्कृतोच्चारणं कोस्तान्ध्राप्रान्तस्य पण्डितानां मुखात् श्रोतुं शक्यम्” इत्यत्र न कापि अतिशयोक्तिः वर्तते । वैदिककर्मणां विधानार्थम् अन्यरज्येभ्यः अत्रत्यानां वेदपण्डितानां विशेषाह्वानं भवति स्म इति प्रसिद्धिः वर्तते । तेलुगुभाषायाः संस्कृतस्य च सम्बन्धः अतीव निकटः इत्यतः तेषाम् उच्चारणं स्फुटं भवति इत्यत्र नास्ति अतिशयः । अद्यापि तेलुगुभाषायां संस्कृतपदानि बाहुल्येन अवलोकयितुं शक्यानि । संस्कृतभाषाप्रभावः भारतीयासु सर्वास्वपि भाषासु वर्तते एव । परन्तु तेलुगुभाषाम् अवलोकयामः चेत् संस्कृतं तस्याः मातृमूर्तिः इति प्रतिभासते । यतो हि तदीयम् उच्चारणं भावश्च संस्कृतमेव स्मारयतः । यथा संस्कृतभाषा तेलुगुसाहित्यप्रपञ्चे किञ्चन शाश्वतं स्थानम् आक्रान्तवती, तथैव पारशीक (पर्षिया) – उर्दूपदानि अपि कार्यनिर्वाहकपदबन्धेषु विलसन्ति । ब्रिटिषाणां परिपालनप्रभावात्, साङ्केतिकान्दोलनवशात् च अद्य यौ कावपि द्वौ तेलुगुजनौ परस्परम् एकनिमेषकालात् अधिकम् आङ्ग्लपदरहितां वार्तां कर्तुं न शक्नुतः इति नास्ति सत्यदूरम् । भारते निवासेन स्थिरतां गतः प्रमुखः जन्यु (genetic) शास्त्रज्ञः जे.बि.एस्. हाल्डेन् महाशयः कस्मिंश्चित् सन्दर्भे अवदत् – “भारतस्य राष्ट्रियभाषास्थानम् अलङ्कर्तुं तेलुगुभाषायाः अपेक्षिताः सर्वाः अर्हताः सन्ति” इति । अस्य कथने न वर्तते आश्चर्यस्य किमपि स्थानम् । यद्यपि आन्ध्रीयाणाम् आङ्ग्लभाषायां रुचिः अधिका वर्तते तथापि भाषाशास्त्रपरतया, संस्कृतिपरतया, व्याकरणपरतया च द्वयोः भाषयोः मध्ये महदन्तरं विद्यते । तेलुगुवाक्यनिर्माणं कर्ता, कर्म, क्रिया इत्येतेन क्रमेण प्रचलति । आङ्ग्लवाक्येषु तु कर्ता, क्रिया, कर्म इति क्रमशः आयान्ति । अतः आङ्ग्लभाषिणः तेलुगुपदपङ्क्तिषु व्युत्क्रमताम् अनुभवन्ति । भावाभिव्यक्तीकरणविषये तेलुगुभाषा विश्वभाषाभिः सह स्पर्धतेतराम् । अत्युत्कृष्टक्रमेण सुव्यवस्थीकृतासु अत्यल्पसङ्ख्याकासु च विश्वभाषासु तेलुगुभाषा अन्यतमा अस्ति । तेलुगुव्याकरणम् अत्यन्तं सरलं, निर्माणपरतया अतीव शुद्धं च भवति । अत्रत्यः सर्वोऽपि विषयः स्वरेण एव परिसमाप्तिं(अजन्त भाषा) याति इत्यतः इयं भाषा सङ्गीतपरतया सङ्गीतकाराणां प्रियतमा वर्तते । विशिष्य कर्णाटकसङ्गीतस्य नैकाः कृतयः तेलुगुभाषायाम् एव सन्ति । त्यागराजः, भद्राचलरामदासः, क्षेत्रय्यः, अन्नमाचार्यः च इत्यादयः स्वकीयकृतिरचनया सङ्गीतक्षेत्रे तेलुगुभाषां सुसम्पन्नताम् अगमयन् । नवदशशताब्दीयाः यूरोपीयाः तेलुगुभाषाम् इटालियन् आफ् दि ईस्ट् ( Italian of the East ) इति आख्यातवन्तः । तेलुगुभाषायाः ( अन्यभारतीयभाषाणां च ) प्रमुखः विषयः नाम सन्धिः । तत्र द्वयोः पदयोः अत्यन्तं संनिहिततया उच्चारणात् नवीनं तृतीयं पदम् आविर्भवति । इतिहासः यथा अन्यद्राविडभाषाणाम् आविर्भावकालसम्बन्धीनि प्रमाणानि समुपलभ्यानि सन्ति, न तथा तेलुगुभाषायाः मूलान्वेषणाय सन्तृप्तिकराणि, निर्णेयाणि च प्रमाणानि लभ्यन्ते । तथापि क्री.श. प्रथमशताब्द्यां शातवाहनराजैः सृष्टे “गाथासप्तशती” इत्यस्मिन् महाराष्ट्रीयप्राकृतगद्य- सङ्कलने सर्वप्रथमं तेलुगुपदानि अदृश्यन्त । अतः तेलुगुभाषाभाषिणः शातवाहनवंश्यराजानाम् आगमनात् पूर्वं कृष्णागोदावरीनदीभ्यां मध्यभूभागे निवसन्ति स्म इति निर्णेतुं शक्यते । तेलुगुभाषायाः मूलपुरुषाः यानादयः । पुरातत्त्वपरिशोधकानां दृष्ट्या तेलुगुभाषायाः २४०० वर्षाणां प्राचीनता वर्तते । आदिमद्राविडभाषाणां चरित्रादिकं क्रीस्तोः पूर्वं कतिचनशताब्दीनां पृष्ठतः ज्ञातुं शक्यते । परन्तु तेलुगुभाषाचरित्रं क्री.श. षष्ठशतब्दीतः विद्यमानप्रमाणैः निर्णेतुं साध्यम् । तेलुगुभाषायाः सर्वप्रथमम् अतीव स्फुटं च प्राचीनशिलाशासनं सप्तमशताब्द्याः वर्तते । शासनेषु उपलब्धम् आदिमं तेलुगुपदं “नागबु” इति पदम् । क्री.श. एकादशशताब्दीतः ग्रन्थस्थीकृतं स्पष्टं तेलुगुभाषाचरित्रम् अवलोकयितुं शक्यते । तेलुगु, तेनुगु, आन्ध्रम् - एतेषां त्रयाणां पदानां मूलस्य, तन्मध्ये स्थितस्य परस्परसम्बन्धस्य च विषये चरित्रकाराणां भिन्नाभिप्रायाः सन्ति । क्री.पू. ७०० तमे वर्षे ऋग्वेदस्य ऐतरेयब्राह्मणे प्रथमतया “आन्ध्र” इति पदं जातिवाचकत्वेन प्रयुक्तम् । अतः अस्माकं ज्ञानानुसारम् इयमेव प्रचीनतमा प्रस्तुतिः । ततः पश्चात् बौद्धशासनेषु अशोकचक्रवर्तिनः शासनेषु च आन्ध्रीयाणां प्रस्तुतिः आसीत् । क्री.पू. चतुर्थशताब्द्यां मेगस्तनीसः इति ग्रीकराष्ट्रदूतः “आन्ध्रीयाः महासैनिकबलसम्पन्नाः” इति अवर्णयत् । आन्ध्रीयैः भाष्यमाणायाः भाषायाः आन्ध्रं, तेलुगु, तेनुगु इत्याख्याः सन्ति । केषाञ्चन अभिप्रायोऽयं यत् आन्ध्रं तेलुगु इत्येतत् पदद्वयं भिन्नजातिद्वयम् इति, कालक्रमेण च तद्द्वयं सम्मिलितं जातम् इति । परम् अस्याभिप्रायस्य जन्युशास्त्रपरतया भाषाशास्त्रपरतया वा सबलानि प्रमाणानि नोपलभ्यन्ते । वैदिकवाङ्मयानुसारेण आन्ध्रीयाः नाम साहसोपेता सञ्चारजातिः । भाषाशास्त्रदृष्ट्या तेलुगुभाषा कृष्णागोदावर्योः नद्योः मध्यभागे निवसतां स्थिरवासिनां भाषा वर्तते । यस्मिन् प्रान्ते तेलुगु भाषा भाष्यमाणा आसीत् तत् प्रान्तम् आदौ अन्ध्रराजैः पालितम् इत्यतः आन्ध्रं, तेलुगु इति द्वे पदे समानार्थवचके सञ्जाते इति केषाञ्चित् अध्याहारः । दशमशताब्द्याः पारशीकचरित्रकारः श्रीमान् अल्बरूनिः तेलुगुभाषाम् “आन्ध्री” इति अभ्यवर्णयत् । क्री.श. १००० तमवर्षात् पूर्वशासनेषु वङ्मये वा “तेलुगु” इति शब्दः कुत्रापि न दृश्यते । एकादशशताब्द्याः आरम्भतः ’तेलुङ्गु भूपालुरु’, ’तेल्गरमारि’, ’तेलिङ्गकुलकाल’, ’तेलुङ्ग नाडोलगण माधविकेरिय’ इत्यादीनि पदानि शासनेषु प्रयुक्तानि । एकादशशताब्द्यां नन्नयभाट्टारकस्य काले तेलुगुशब्दस्य रूपान्तरत्वेन “तेनुगु” इति शब्दः व्यवहारपथमागतः । त्रयोदशशताब्द्यां महम्मदीयचारित्रकाः एतं देशं “तिलिङ्ग्” इति व्यवहृतवन्तः । पञ्चदशशताब्द्याः पूर्वभागे विद्वान् विन्नकोट पेद्दन्नः स्वकीये काव्यालङ्कारचूडामणौ आन्ध्रदेशं त्रिलिङ्गनाम्ना व्यपदिष्टवान् । श्रीशैलं, कालेश्वरं, द्राक्षारामः च इत्येतेषां त्रयाणां शिवलिङ्गक्षेत्राणां मध्ये विद्यमानः भूभागः त्रिलिङ्गदेशः इति तच्च “त्रिलिङ्ग” इति पदं गच्छता कालेन “तेलुगु” इति रूपान्तरं प्राप्नोत् इति एकः पक्षः । अन्यच्च गाम्भीर्यप्रकाशनार्थमेव “त्रिलिङ्ग” इति संस्कृतीकृतमिति, तेलुगु इति पदं तु प्राचीनरूपमेव इति चरित्रकाराणाम् अभिप्रायः । द्वादशशताब्द्यां पाल्कुरिकि सोमनाथः “नवलक्षतेलुङ्गु” इति अर्थात् नवलक्षग्रामैः विस्तीर्णः तेलुगुदेशः इति वर्णितवान् । निष्कर्षः अयमेव यत् तेलुगु, तेनुगु, आन्ध्रम् इति त्रीणि पदानि भाषायाः जातेश्च पर्यायवाचकत्वेन स्वरूपं प्राप्नुवन् । भाषास्वरूपम् स्वराः व्यञ्जनाक्षराणि शब्दः तेलुगु अजन्तभाषा, अर्थात् प्रायः सर्वोऽपि तदीयशब्दः स्वरेणैव अन्ततां याति । इदम् अवलोक्य एव (१५) पञ्चदशशताब्द्याम् इटलीदेशीययात्रिकः श्रीमान् निकोलो डा काण्टी तेलुगुभाषां “प्रागिटलीयभाषा” (Italian of the East) इति अभिवर्णितवान् । तेलुगुभाषा साधारणतया तत्रत्यपदानि अन्यपदैः साकं संमिलितानि भवन्ति इति परिगण्यते । अत्र नामवाचकस्य तदावश्यकतानुसारम् अन्यानि विशिष्टाक्षराणि संयोज्यन्ते । व्याकरणदृष्ट्या तेलुगुभाषायां कर्ता कर्म क्रिया इत्येतानि त्रीणि क्रमशः एकस्य अनन्तरम् एकम् इति क्रमेण वाक्येषु प्रयुज्यन्ते । सङ्ख्यासङ्केताः भाषायाः माण्डलिकाः अङ्कति, आन्ध्र, बुडबुक्कल, डोक्कल, चेञ्चु, एकिडि, गिडारि, बेरादि, दासरि, दोम्मर, गोलारि, कम्मरि, कामादि, काशिकापिडि, कोडुव, मेदरि मालबास, मातङ्गि, नगिलि, पद्मसालि, जोगुल, पिच्चुकुण्ट्ल, पामुल, कोण्डारेड्डी, तेलङ्गाणा, तेलुगु, सगर, वडग, वडरि, वाल्मीकि, यानादि, बगट, श्रीकाकुलं, प्राग्गोदावरी, पश्चिमगोदावरी, रायलसीमा, नेल्लूरु, गुण्टूरु, मद्रासु (वडुग), ओरिस्सा (बडग), बञ्जारा (लम्बाडी) इत्यादयः । लिपिः यथा अन्यभारतीयभाषालिपयः तथैव तेलुगुभाषालिपिः अपि ब्राह्मीलिपितः समुद्भूता । अशोकचक्रवर्तिनः काले मौर्यसाम्राज्यस्य सामन्तराजाः शातवाहनाः दक्षिणभारतं प्रति ब्राह्मीलिपिं समानयन् । अतः कारणादेव सर्वाः अपि दक्षिणभारतीयभाषाः यद्यपि मूलद्राविडभाषातः समुद्भूताः तथापि तत्तद्भाषायाः लिपयः तु ब्राह्मीतः एव समजायन्त । अशोककालीनायाः ब्राह्मीलिप्याः एव रूपान्तरं भट्टिप्रोलुलिपिः । ततः एव तेलुगुलिपिः समुद्भूता । बौद्धाः वर्तकाश्च तेलुगुलिपिम् आग्नेयासियाप्रान्तेभ्यः प्रदत्तवन्तः । इयमेव लिपिः तत्र मान्, बर्मीस्, थाय्, ख्मेर्, काम्, जावनीस्, बालिनीस् इत्यादिभाषाणा, लिपिसमुद्भवे कारणं जाता । तेलुगुलिपिः प्रायशः उच्चारणयोग्यैः एकाक्षरैः युक्ता भवति । अपि च वामतः दक्षिणं प्रति सरलाक्षरसरणियुता भवति । एवम् उच्चारणयोग्यानाम् एकाक्षराणाम् आधिक्येन अक्षराणि अचः (स्वराः) हलः (व्यञ्जनानि) चेति प्रधानप्रमाणानि समधिष्ठितानि सन्ति । व्यञ्जनानां स्वरूपं तत्तत्प्रयोगदृष्ट्या सन्दर्भानुसारेण परिवर्तमानं भवति । स्वररहितानि व्यञ्जनानि शुद्धानि परिगण्यन्ते । अथ च व्यञ्जनानां लेखनाय पठनाय च तत्र “अ” इत्यस्य स्वरस्य निवेशनं सम्प्रदायः । तेलुगुभाषायां वाक्यं पूर्णविरामेण अर्धविरामेण वा समाप्यते । संख्यानाम् अभिज्ञानार्थं यद्यपि तेलुगुभाषायां पार्थक्येन सङ्केताः वर्तन्ते, तथापि अरबिक्-संख्यासङ्केताः एव विस्तृततया, सर्वसाधारणतया च उपयुज्यन्ते । एवं तेलुगुभाषायां (१६) षोडश स्वराः, (३) त्रयः विशिष्टस्वराः, (४१) एकचत्वारिंशत् व्यञ्जनानि च सन्ति । आहत्य (६०) षष्टिः लिपिसङ्केताः वर्तन्ते । तेलुगुसाहित्यम् तेलुगुभाषासाहित्यं षट्सु युगेषु वर्गीकर्तुं शक्यते । यथा- सा.श. १०२० पर्यन्तम् – नन्नयकवेः पूर्वतनकालः (११) एकादशशताब्दकाले नन्नयविरचितं “श्रीमदान्ध्रमहाभारतं” तेलुगुभाषायाः सर्वप्रथमं साहित्यकाव्यमिति सर्वत्र वदन्ति । सपदि एव एतावत् बृहत्तरं परिपक्वं च महाकाव्यं समुद्भूतम् इति तु सर्वथा अनूह्यम् । अतः एतस्मात् पूर्वमपि योग्यं साहित्यं स्यादेव । प्रायः तत् साहित्यं ग्रन्थरूपतां न गतं स्यात् । अथवा अस्माभिः न उपलभ्येत । ततः पूर्वतनं साहित्यं बाहुल्येन जानपदरूपेण स्थितं स्यात् इत्यत्र अस्ति कश्चन सम्भवः । परं तद्विषये उपलभ्यमानं प्रमाणं सर्वथा शून्यम् । क्री.श. ५७५ तमवर्षस्य रेनाटिचोलानां शासनमेव आदिमं तेलुगुशासनम् ( कडपजिल्लायाः कमलापुरतालुकायाः एर्रगुडिपाडुग्रामे उपलब्धम् ) । ततः पूर्वकालसम्बद्धे अमरावतीशासने “नागबु” इति पदं दृश्यते । .श. १०२० – १४०० – पुराणयुगम् युगमिदं नन्नययुगमिति वक्तुं शक्यते । नन्नयः आन्ध्रीयः आदिकविः । अयं च महाकविः श्रीमन्महाभारतं तेलुगुभाषया अनूदितुम् उद्युक्तः सन् तत्रत्यम् आदिमं पर्वद्वयं परिसमाप्य तृतीयं ( अरण्यपर्व ) च अर्धं यावत् विलिख्य पञ्चत्वं गतः । नारायणभट्टः नन्नयस्य सहायत्वेन अतिष्ठत् । नारायणभट्टः वाङ्मयदुरन्धरः अष्टभाषाकविशेखरः च । सहाध्यायिनौ नारायणनन्नयभट्टौ भारतयुद्धाय सन्नद्धौ कृष्णार्जुनौ इव महाभारतान्ध्रीकरणाय कृतसङ्कल्पौ भारतं विज्ञानसर्वस्वम् इति समुद्घोषयितुं प्रयत्नम् आरब्धवन्तौ । ततश्च तेलुगुकाव्यभाषास्वरूपस्य परिपूर्णतां सम्पाद्य पण्डितैः पामरैश्चापि श्लाघनीयां शैलीम् आरचय्य उत्तरोत्तरकवीनां मार्गदर्शकौ सञ्जातौ । आन्ध्रभाषाचरित्रे नन्नयनारायणभट्टौ युगपुरुषौ । एतौ तेलुगुभाषायाः कञ्चन मार्गं निर्दिष्टवन्तौ । अनयोः अनन्तरकवयः सर्वेऽपि तद्यदा नन्नयमार्गम् अनुसृतवन्तः एव । नन्नयकालानन्तरं मुख्यानि सामाजिकधार्मिकसंस्करणानि अभवन् । वीरशैवस्य भक्तिमार्गस्य च प्राबल्यवशात् नैकानि काव्यानि प्रादुरभूवन् । तिक्कनः (१३ शतब्दीयः ) एर्रणः ( १४ शतब्दीयः ) च भारतान्ध्रीकरणम् अनुवर्तितवन्तौ । नन्नयप्रदर्शितमार्गेण असंख्याकाः कवयः पद्यकाव्यानि व्यरचयन् । तत्र विद्यमानेषु अधिकानि पुराणानाम् आधारेण एव लिखितानि । सा.श. १४०० – १५०० – (मध्ययुगम् श्रीनाथयुगम्) अस्मिन् काले संस्कृतकाव्यानां नाटकानां च अनुवादः अन्ववर्तत । कथाकाव्यानि अपि समुदितानि । “प्रबन्धः” इति काव्यप्रभेदः अस्मिन्नेव काले समजनि । श्रीनाथः, पोतनः, जक्कनः, गौरनः च इत्यादयः अस्मिन् काले सुप्रख्याताः कवयः आसन् । छन्दश्शास्त्रं च महतीं परिणतिं गता । श्रीनाथस्य शृङ्गारनैषधम्, पोतनस्य श्रीमद्भागवतम्, जक्कनस्य विक्रमार्कचरितम्, ताल्लपाक तिम्मक्कायाः सुभद्राकल्याणम् इत्यादीनि युगस्यास्य प्रमुखानि काव्यानि आसन् । सन्दर्भेऽस्मिन् रामायणकवीनां प्रस्तुतिः अपि शक्यते । गोन बुद्धारेड्डिविरचितं “रङ्गनाथरामायणम्” एव अस्मत्प्राप्तम् आदिमं रामायणम् । सा. १५१० – १६०० – (प्रबन्धयुगम्) विजयनगरसाम्राज्यस्य चक्रवर्तिनः श्रीकृष्णदेवरायस्य समादरवशात् (१६) षोडशशताब्द्यां तेलुगुसाहित्यस्य स्वर्णयुगं विकसितम् । स्वयं कविः महाराजः “आमुक्तमाल्यदा” इति स्वकीयरचनया “प्रबन्धः” नाम काव्यप्रभेदं समुपास्थापयत् । अस्य कालस्य अतीव प्रमुखैः “अष्टदिग्गजकविभिः” महाराजास्थानं नितारां समशोभत । सा.श. १६०० – १८२० – (दाक्षिणात्ययुगम्) कर्णाटकसङ्गीतस्य नैके विद्वांसः तदीयं साहित्यं तेलुगुभाषया एव अरचयन् । तादृशप्रसिद्धेषु विद्वत्सु त्यागराजः, अन्नमाचार्यः, क्षेत्रय्यः, रामदासः च इत्यादिवाग्गेयकाराः अन्यतमाः सन्ति । मैसूरुवासुदेवाचार् इत्यादयः आधुनिकरचयितारः अपि स्वरचनानां माध्यमत्वेन तेलुगुभाषाम् एव स्वीकृतवन्तः । सा.श. १८२० अनन्तरम् – आधुनिकयुगम् यद्यपि १७९६ तमे वर्षे एव मुद्रितस्य तेलुगुग्रन्थस्य विमुक्तिः सञ्जाता, तथापि तेलुगुसाहित्यस्य पुनरुद्धरणं तु (१९) नवदशशताब्द्याः आरम्भे साध्यम् अभूत् । (१९) नवदशशताब्द्याः मध्यकाले षेल्ली, कीट्स्, वर्ड् वर्त् इत्यादिपाश्चात्यकवीनां कविताभिः नितरां प्रभाविताः युवकवयः “भावकवित्वम्” इत्यस्य विनूत्नस्य प्रणयकविताप्रभेदस्य आविष्कारम् अकुर्वन् । बाह्यसम्पर्काः Ethnologue report for Telugu On-line English-Telugu Dictionaries (C. P. Brown's and V. Rao Vemuri's) List of online Telugu-related resources भारतीयभाषाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

961

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A0%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

मराठीभाषा

मराठी आर्य-भाषापरिवारस्य भाषा अस्ति। अधिकतया महाराष्ट्रराज्ये भाष्यते । महाराष्ट्रराज्यस्य राजभाषात्वेन इयं भाषा प्रचलिताऽस्ति। भाषापरिवारेऽस्मिन् स्थानम् मराठीभाषा भारतीय-आर्यभाषापरिवार:, भारतीय-इराणीभाषापरिवार:, भारोपीयभाषापरिवार:, दाक्षिणात्यभाषापरिवार: च इत्येतेषु भाषापरिवारेषु अन्तर्भवति । इतिहासः मराठीभाषाया: इतिहासविषये बहुजनै: संशोधनं, लेखनं च कृतम् अस्ति । तत्र केचन मतान्तराणि अपि सन्ति । परं सामान्यत: यत् मन्यते तत् वयम् अत्र पश्याम: । मराठीभाषाविकास: त्रिषु स्तरेषु वैविध्यपूर्णम् दृश्यते इति अभ्यासकानाम् अभिप्राय: । त्रय: स्तरा: यथा - महाराष्ट्री-प्राकृत, अपभ्रंशी, मऱ्हाठी च सन्ति । महाराष्ट्री इत्यस्मिन् स्थाने केचनजना: महारठ्ठी, मरहट्टी इत्येतयो: शब्दयोः योजनां कुर्वन्ति । मराठीभाषया 'विवेकसिन्धु:' इति कविमुकुन्दराजस्य(११८८) रचना प्रथमा मन्यते । आद्यग्रन्थेषु 'विवेकसिन्धु:', 'ज्ञानेश्वरी'-'भावार्थदीपिका'(१२९०) इति भगवद्गीताभाषान्तरं, 'लीळाचरित्रं' च इत्येतान् प्राचीनग्रन्थान् दीयते । प्रतिष्ठान(पैठण)स्थाः सातवाहन-प्रशासका: महाराष्ट्रीभाषाया उपयोगं प्रशासनार्थं कृतवन्त: । तदा मराठीभाषा, संस्कृते: च विकास: प्रारब्ध: । मराठा-आधिपत्ये मराठीभाषां राजाश्रयम् आसीत् अत: तस्मिन् कालेऽपि मराठीभाषा विकास:, रचना: च अधिका: जाता: । मराठा-आधिपत्यकाले मोरोपन्तः, मुक्तेश्वर:, वामनपण्डित एत्येते रचनाकारा: आसन् यै: राजाश्रय: लब्ध: । मराठीभाषाविकासे नाथसाम्प्रदायिकानां महत्त्वपूर्णसहभाग अस्ति । एकनाथी भागवतं, भावार्थ-रामायणं च महत्त्वपूर्णरचनाकार्ये । १९४७ तमे वर्षे स्वातन्त्र्यप्राप्त्यनन्तरं मराठीभाषा राजभाषात्वेन स्वीकृता । अनन्तरं १९६० तमे वर्षे यदा मराठीभाषाधारिता राज्यरचना अभवत् तदा अधिकृततया राज्यभाषा जाता मराठीभाषा । १९३० तमवर्षात् मराठीसाहित्यसम्मेलनम् आरब्धम् । देवनागरी लिपिः मराठीभाषा प्रमुखतया देवनागरी माध्यमेन लिख्यते । मराठीलेखनार्थं या लिपिः युज्यते सा देवनागरी, 'बाळबोध लिपिः' वा ज्ञायते जनै: । बाह्यसम्पर्कतन्तुः मराठी भाषा की जानकारी Ethnologue report for Marathi मराठी-सङ्केतस्थलम् Modi Script online सन्दर्भाः भारतीयभाषाः चित्रं योजनीयम् विषयः वर्धनीयः सारमञ्जूषा योजनीया

962

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

गुजरातीभाषा

गुजराती(ગુજરાતી)(Gujarathi) भाषा भारतस्य राज्याङ्गे उल्लिखितासु पञ्चदशसु भाषासु अन्यतमा । गुजरातराज्यस्य राज्यभाषा । भारतदेशस्य विविधेषु भागेषु एशिया-आफ्रिकाखण्डेषु च गुजरातभाषाभाषिणः निवसन्ति । ६५,५०,००,००० जनाः गुजरातिभाषया भाषन्ते । इयं भाषा भारतीय-आर्यभाषासु अन्यतमा । गुजरातराज्यस्य पूर्वसीमायाम् ईशान्यसीमायां च राजस्थानीभाषा विद्यते इत्यतः अनयोः भाषयोः सङ्गमनं दृश्यते । अधिकतया भाषमाणासु भाषासु २६ तमे स्थाने विद्यन्ते इयं भाषा । महात्मा गान्धिः, सरदार् वल्लभभायी पटेलः, स्वामी दयानन्दसरस्वती, मोरारजी देसायी, जे.आर्.डि.टाटा, धीरूभाई अंबानी, महम्मद् आलि जिन्ना इत्येतादृशानां बहु प्रसिद्धजनानां मातृभाषा अस्ति गुजरातीभाषा । इतिहासः वैचारिकासाहित्यदृष्ट्या आधुनिकगुजरातीसाहित्यं समृद्धं वर्तते । अस्य साहित्यपरम्परा सहस्रवर्षेभ्यः दृश्यते । उपदेशात्मकगद्यं, भावगीतात्मकं प्रशंसात्मकञ्च पद्यसाहित्यं तस्मिन् स्तरे दृश्यते । गुजरातीलिपिः देवनागरीलिपेः सादृश्यं भजते । सप्तशतात् वर्षेभ्यः पश्चिमभारते गुजरात-राजस्थानराज्ययोः अस्याः लिपेः उपयोगः दृश्यते । इयं लिपिः महाजनी इति कथ्यते । अस्याः वर्णमाला संस्कृतजन्या विद्यते । अक्षराणाम् आकारः देवनागर्याः सदृश्यतां भजते । गुजरातीभाषा भारोपीयभाषापरिवारस्य भारतीय-इरानी-उपवर्गस्य भारतीय-आर्यशाखायाम् अन्तर्भूता भाषा । भारतीय-आर्यगणस्य प्रमुखशाखाद्वयं (उत्तरशाखा - पहाडि, पञ्जाबी, लहन्दा, सिन्धी, कच्छिभाषाश्च । पूर्वशाखा - वङ्ग, असम, ओरियाभाषाश्च ।) पृथक् यदा जातं तदा पश्चिमशाखा(गुजराती, राजस्थानी, भीली), दक्षिणशाखा(मराठी, कोङ्कणी), मध्यमशाखा(पश्चिमहिन्दी) च पृथक् जाताः । मध्यमशाखाभाषायां नामवाचिनः पुंलिङ्ग-एकवचनस्य रूपम् अकारान्तं भवति चेत् पश्चिमशाखाभाषासु ओकारान्तं रूपं दृश्यते । उदा - घोडा (अश्वः) इत्येतत् पदं गुजरातीभाषया घोडो जातमस्ति । पश्चिम-दक्षिणशाखाभाषासु नपुंसकलिङ्गं विद्यते । ध्वनिव्यवस्था गुजरातीभाषायाः ध्वनिव्यवस्थायाः वैशिष्ट्यम् - अष्ट स्वराः न-ण, ल-ळ इत्येतेषां स्पष्टध्वनिघतकाः षट् स्वराः अनुनासिकाः अपि भवितुम् अर्हन्ति सर्वे स्वराः घोषाः अर्धघोषाः च भवितुम् अर्हन्ति ह्रस्वस्वराः विद्यन्ते चेदपि स्वरमात्रायाः अधिकं महत्त्वं न विद्यते व्याकरणम् नामरूपेषु लिङ्गत्रयं, वचनद्वयञ्च विद्यते । विशेष्य-विशेषण-कृदन्तरूपाणि त्रिषु लिङ्गेषु एकवचने बहुवचने च प्राप्तुं शक्यानि । विभक्तित्रये रूपाणि स्पष्टतया प्राप्तुं शक्यानि - प्रत्यक्ष-एकवचनम्, प्रत्यक्ष-बहुवचनम्, परोक्षरूपञ्च । एवं पुंलिङ्गनामपदानि(दिक्रो) रूपद्वयं, नपुंसकलिङ्गनामपदानि(माथू) त्रीणि रूपाणि च प्राप्नुवन्ति । सबलनामपदानां (हाथि, मच्चर्) स्त्रीलिङ्गनामपदानाञ्च(दिक्रि, सत्ता, तमाखु) विभक्तिप्रत्ययाः न भविष्यन्ति । पुरुषवाचकम् पुरुषवाचकसर्वनामसु लिङ्गविवक्षा न भवति । उत्तमपुरुष-बहुवचनेषु समावेशि(आप्णे) असमावेशि(अमे) सर्वनाम्नां प्रत्येकं रूपाणि विद्यन्ते । क्रियापदरूपेषु पुरुष-वचनव्यवस्था विद्यते । परप्रत्ययानां योजनेन काल-अवस्था-विशेषाः निर्दिश्यन्ते । 'हो' इत्येतेन सहायकक्रियापदयुक्तैः बहुपदरचनानां द्वारा पूर्णकालाः सूचयिष्यन्ते । तात्कालिकवर्तमानकालिक-भूतकालिक-पूर्वकालिकरूपाणि कृदन्तानि भवन्ति । नामपदेभ्यः इव एतेभ्यः अपि विभक्तिप्रत्ययाः योजयितुं शक्याः । एकवचने द्वयं बहुवचने द्वयम् इव रूपचतुष्टयं स्पष्टतया प्राप्तुं शक्नुमः । बाह्यशृङ्खला Gujarati Online Dictionary & Language Resources Gujarati phrasebook at Wikivoyage UCLA Language Materials Project: Gujarati Gujarati Wiktionary Origin of Gujarati Language(in Gujarati) Gujarati Video Bharatiya Bhasha Jyoti: Gujarati —हिन्दीमाध्यमेन गुजरातीभाषायाः पठनाय पाठ्यपुस्तकम् - भारतीयभाषाणां केन्द्रसंस्थानतः (Central Institute of Indian Languages) प्रकाशितम् । भगवद्गोमण्डलम् - गुजरातीभाषायाः महान् विश्वकोषः गुजरातीभाषायाः अन्यः कश्चन विस्तृतः विश्वकोशः Etymological Gujarati English Dictionary (Google booka By M. B. Belsare) हिन्दीमाध्यमेन गुजरातीभाषा पठ्यताम् गुजरातीतः हिन्दीभाषां प्रति अनुवादः (जालपुटे उपलभ्यते) Convert Non-unicode Gujarati Font into Gujarati Unicode Font भारतीयभाषाज्योतिः: गुजराती —हिन्दीमाध्यमेन गुजरातीभाषायाः पठनाय पुस्तकम् हिन्दीभाषायाः विकासाय गुजरातस्य सांप्रदायिककवीनां योगदानम् (सीमा राठौर) गुजरातराज्यम् भारतीयभाषाः

963

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

लद्दाखीभाषा

लद्दाखी वा लदाख़ी (तिब्बती: ལ་དྭགས་སྐད) लद्‍दाखक्षेत्रे तिब्बत-भाषापरिवारस्‍य काचित् भाषा । बौद्ध-प्रधाने लेहमण्डले प्रधानभाषा अस्ति । सम्बद्धाः लेखाः भारतस्य आधिकारिकभाषाः तिब्बती-बर्मीभाषाः संस्कृतम् भारतम् सन्दर्भाः भाषाः भारतीयभाषाः विदेशीयभाषाः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

964

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%B2%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

बाङ्गलाभाषा

बाङ्गला भाषा ( अथवा बेङ्गाली ; ) एका आर्यभाषा अस्‍ति । बाङ्गलादेशे, भारतस्य पश्चिमवङ्गराज्ये, त्रिपुरा-असमराज्ययोः केषुचित् मण्डलेषु च जनाः वङ्गभाषया व्यवहरन्ति । भाषापरिवारदृष्ट्या इयं हिन्द्-युरोपीयभाषापरिवारस्य सदस्या । अस्मिन् परिवारे विद्यमानाः अन्याः भाषाः - हिन्दी, नेपाली, पञ्जाबी, गुजराती, असमिया, ओडिया, मैथिली इत्यादयः । वङ्गभाषया सम्भाषणकर्तॄणां सङ्ख्या अस्ति २३ कोटिपरिमितम् । विश्वस्य अधिकैः जनैः भाष्यमाणासु भाषासु वङ्गभाषा षष्ठे स्थाने विद्यते । बाङ्गलादेशं भारतञ्च विहाय विश्वस्य अन्येषु भागेषु अपि अनया भाषया सम्भाषणकर्तारः अधिकाः सन्ति । उद्भवः भारतस्य अन्याः भाषाः इव वङ्गभाषायाः अपि उत्पत्तिकालः सामान्यतः १० शतकम् । मगधभाषातः पृथग्रूपस्य प्राप्तेः अनन्तरम् एव अनया भाषया गीतादीनां रचनस्य आरम्भः जातः । इयं भाषा जनानां भावानां विचाराणाम् अभिव्यक्तेः साधनं जातम् । कालक्रमेण काव्यग्रन्थानां धर्मदर्शनादीनां विषये कृतयः रचिताः जाताः । अद्यत्वे भारतीयभाषासु इयं भाषा उन्नतस्थाने विद्यते । भारते अधिकैः जनैः भाषमाणासु भाषासु द्वितीयस्थाने वर्तते वङ्गभाषा । भारतस्य राष्ट्रगीतं राष्ट्रगानञ्च वङ्गभाषया एव रचितमस्ति । राष्ट्रगीतं 'वन्दे मातरम्' बङ्किमचन्द्रचटर्जिवर्येण राष्ट्रगानं 'जनगणमन' रबीन्द्रनाथठाकूरेण रचितम् । इतिहासः बुद्धस्य काले उपयुज्यमानाः मागधी-प्राकृत-पालीभाषाः अग्रे जैनप्राकृत-अर्धमागधिरूपेण विकसिताः जाताः । अर्धमागधिभाषातः अपभ्रंशभाषाः उत्पन्नाः । एताः त्रिधा विभक्ताः - बिहारिभाषाः, ओरियाभाषाः, अस्सामी-बेङ्गालीभाषाः चेति । वङ्गभाषायाः इतिहासे त्रयः कालघट्टाः निर्दिष्टाः - प्राचीनवङ्गभाषा (९००/१०००-१४०० ) प्राचीनवङ्गभाषायाः साहित्ये चर्यपदम्, भक्तिगीतानि, अमि-तुमि इत्यादीनां सर्वनामानाम् उगमः च दृश्यते । तदानीन्तनी लिपिः भाषा च अधिकतया कामरूपिभाषातः प्रभाविता आसीत्, यतः एते प्रदेशाः कामरूपसाम्राज्यस्य आधीन्ये आसीत् । मध्यकालीनवङ्गभाषा (१४००-१८००) अस्य कालस्य प्रमुखा कृतिः चण्डिदासस्य 'श्रीकृष्णकीर्तन' । संयुक्तक्रियापदानां प्रसारः, पर्शियन्प्रभावः च तदा दृश्यते । नवीनवङ्गभाषा (१८०० तः) - अन्यभाषातः क्रियापदानां सर्वनाम्नां च ह्रस्वीकरणम् (उदा - तहार् - तार् (तस्य/तस्याः), कोरियाछिलो - कोरेछिलो (सः/सा कृतवान्/कृतवती) पालीभाषायाः साम्यतां भजन्ती वङ्गभाषा संस्कृतभाषातः प्रभाविता जाता अस्ति चैतन्यप्रभोः युगे, वङ्गनवोदयकाले च । तुर्किभाषाणां प्रभावश्च दृश्यते । टिप्पणी बाह्यसम्पर्कतन्तुः Bangla News papers All bangla newspaper Bengali Phrasebook at Wikivoyage Biswas, Sailendra. Samsada Bangala abhidhana. 7th ed. Calcutta, Sahitya Samsad, 2004. Requires unicode enabled browser. Biswas, Sailendra. Samsad Bengali-English dictionary. 3rd ed. Calcutta, Sahitya Samsad, 2000. Requires unicode enabled browser. Free Bengali Unicode Solutions. The South Asian Literary Recordings Project, The Library of Congress. Bengali Authors. Bengali computing resources at TDIL भारतीयभाषाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

965

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

असमियाभाषा

असमीया (অসমীয়া) (Asamiya ) आर्य-भाषा परिवारस्‍य काचित् भाषा। बाह्यसम्पर्कतन्तुः Candrakānta abhidhāna : Asamiyi sabdara butpatti aru udaharanere Asamiya-Ingraji dui bhashara artha thaka abhidhana. प्रथम असमिया शब्दकोशः असमिया भारतीयभाषाः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

966

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

ओडियाभाषा

ओड़िया आर्य-भाषा परिवारस्‍य एका भाषा। एषा भाषा ओडिशाराज्यस्य औपचारिकभाषा। भाषायाः लिपिनाम अपि ओड़ियालिपिः। एषा लिपिः देवनागर्याः किञ्चित्भिन्ना। इतिहासः ओडियाः भारत-आर्य-भाषापरिवारस्य एकः पूर्वीय-आर्य-भाषा अस्ति । ओड्राप्रकृतिः एव अस्य मूलभाषा अस्ति, यस् य उत्पत्तिः मगधीप्रकृतिः अभवत् । उत्तरार्धे पूर्वभारते १५०० वर्षाणि पूर्वम् अस्य भाषायाः प्रयोगः कृतः आसीत्, तथा अस्य भाषायाः प्रयोगः जैनधर्मस्य तथा बौद्धधर्मस्य प्रारम्भिकग्रन्थेषु कृतः अस्ति । ओडियाभाषायां अन्यप्रमुखभारतीय-आर्यभाषाणां तुल्यतया फारसी-अरबीभाषायाः प्रभावः अल्पः आसीत् । ओडिया यूनिकोड संस्करणम् बाह्यसम्पर्कतन्तुः Romanised to Unicode Oriya transliterator Unicode Entity Codes for the Oriya Script Free/Open Source Oriya Computing Rebati project A Comprehensive English-Oriya Dictionary (1916–1922) available free at Google Books. ORB-TTGarima to Unicode Oriya Converter (Online) Oriya Wiktionary Bharatiya Bhasha Jyoti: Oriya —a textbook for learning Oriya through Hindi from the Central Institute of Indian Languages. भारतीयभाषाः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

967

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

पञ्जाबीभाषा

पञ्जाबी (Punjabi) (गुरमुखी : ਪੰਜਾਬੀ, देवनागरी : पंजाबी) आर्यभाषापरिवारस्य एका भाषा अस्ति। उत्तरभारते, पाकिस्ताने च जनाः अनया भाषया वदन्ति। बाह्यसम्पर्कतन्तुः Punjabi Computing Resource Centre Free online Diaspora Punjabi (Gurmukhi) lessons Learn Gurmukhi - Sound and Graphics Punjabi Language and Literature भारतीयभाषाः संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

968

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE

काश्मीरीभाषा

कश्मीरी, कॉशुर वा (; ) आर्य-भाषा परिवारस्‍य काचित् भाषा। अस्‍याः वक्तार: 7,147,587 सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः शारदालिपिः जम्मूकाश्मीरम् (केन्द्रशासितप्रदेशः) जम्मूकाश्मीरराज्यम् भारतम् संस्कृतम् टिप्पणी बाह्यसम्पर्कतन्तुः Modern Kashmiri Dictionary: Android based electronic Kashmiri Dictionary Grierson, George Abraham. A Dictionary of the Kashmiri Language. Calcutta: Asiatic Society of Bengal, 1932. Hook, Peter E.. 1976. Is Kashmiri an SVO language? Indian Linguistics 37: 133-142. Lexical Borrowings in Kashmiri by Ashok K Koul Delhi: Indian Institute of Language Studies,2008. Koul, Omkar. Kashmiri: A grammatical sketch Koshur: An Introduction to Spoken Kashmiri भारतीयभाषाः चित्रं योजनीयम् स्टब्स् भारतसम्बद्धाः सर्वे अपूर्णलेखाः

969

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

इटानगरम्

इटानगरम् (Itanagar) अरुणाचलप्रदेशराज्यस्य राजधानि अस्ति । भौगोलिकम् इटानगरे ९०.११ मिल्लीमीटर्मितः वार्षिकवृष्टिपातः भवति । जनसङ्ख्या २००१ जनगणनानुगुणं इटानगरस्य जनसङ्ख्या ३४९७० अस्ति । । अत्र साक्षरता ६६.९५% अस्ति । वीक्षणीयस्थलानि अस्मिन्नेव मण्डले इदं प्रसिद्धं वीक्षणीयस्थले- इटा किला, गङ्गा सरोवर च । बाह्यानुबन्धाः ITANAGAR by India travel portal 1962 Border War between India and China(Henderson brook report) Important Government Openings in Itanagar Includes Police, Telephone, Electricity and more मण्डलः, तिरप् भारतस्य राज्यानां राजधान्यः अरुणाचलप्रदेशः अरुणाचलप्रदेशराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः

970

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D

भुवनेश्वरम्

ओड़िशा-प्रदेशस्‍य राजधानी । एतत् नगरं भरतस्य देवालयनगरत्वेन , मन्दिर-मालिनीनगरम् इति च ख्यातम् अस्ति । अत्र पञ्चशताधिकानि मन्दिराणि सन्ति। एतानि मन्दिराणि सर्वेषां चेतांसि हरन्ति। अत्रत्ये बिन्दुसागरनामके सरोवरे स्नात्वा एव भुवनेश्वरदर्शनयात्रा करणीया इति तु परम्परा। भगवत्याः पार्वत्याः पिपासानिवारणार्थं शिवः भरतस्य सर्वाभ्यः नदीभ्यः सर्वेभ्यः सरोवरेभ्यः च जलम् आनीय एतं बिन्दुसरोवरं निर्मितवान् इति कथा श्रूयते। एतस्मिन् नगरे स्थितेषु मन्दिरेषु महामन्दिरं नाम लिङ्गराजमन्दिरम्। एतत् मन्दिरम् एकादशे शतके निर्मितम्। ४६ मीटर् औन्नत्येन युक्तम् एतत् मन्दिरम् उत्कलीयशिल्पशास्त्रस्य उत्कृष्टम् उदाहरणम् अस्ति। मुक्तेश्वरमन्दिरम् अपरा रम्या शिल्पकृतिः। एतस्मिन् उत्कीर्णानि शिल्पानि तावत् अतीमनोहराणि। लिङ्गराजमन्दिरतः दक्षिणपूर्वदिशि किञ्चिद्दूरं गतं चेत् शिशुपालनगरं नाम दुर्गीयनगरं प्राप्यते। एतत् क्रिस्तात् पूर्वं तृतीये शतके निर्मितं स्यात् इति भाव्यते। एतस्मात् नगरात् दक्षिणे अष्ट किलोमीटर् दूरे धौलीनामकं स्थलम् अस्ति। यत्र च चक्रवर्ती अशोकः बौद्धमतं अङ्गीकृतवान्। अशोकस्य प्रथमं शिलाशासनम् अत्र द्रष्टुं शक्नुमः। धौलिगिरिनामके पर्वते कलिङ्गयुद्धसम्बद्धानि स्मारकाणि रक्षितानि सन्ति। एतस्मात् नगरात् अनतिदूरे एव स्थितयोः उदयगिरि-खण्डगिरिप्रदेशयोः जैनसंस्कृतिद्योतकैः भित्तिचित्रैः युक्ताः गुहाः सन्ति। अस्य पूर्वदिशायां विश्‍वप्रसिद्धं कोणार्कमन्दिरं विराजते । पुरी-स्थितं श्रीजगन्नाथ-मन्दिरं सर्वजन-परिचितम् । ओडिशाराज्यसम्बद्धाः स्टब्स् भारतस्य राज्यानां राजधान्यः सर्वे अपूर्णलेखाः ओडिशाराज्यस्य मण्डलानि सारमञ्जूषा योजनीया‎ सम्बद्धाः लेखाः भारतम् संस्कृतम् भारतस्य इतिहासः विज्ञानम्

972

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%98%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

मेघालयराज्यम्

मेघालयराज्यम् ईशान्यभागे भारते विद्यमानं किञ्चन राज्यम् । मेघानाम् आलयः "मेघालयः"। अस्य राज्यस्य विस्तीर्णं ८.७०० चदरमैलपरिमितम् अस्ति । सा.श. २००० तमे संवत्सरे २,१७५,००० जनसंख्या आसीत् । राज्यस्य उत्तरभागे असमराज्यम्, दक्षिणे बाङ्ग्लादेशश्च भवतः। शिलाङ्ग अस्य राज्यस्य राजधानी । अस्य नगरस्य जनसंख्या २६०,००० भवति । रज्यस्य तृतीयस्य एकांशः अरण्यप्रदेशः अस्ति । असमराज्यात् त्रयाणां मण्डलानां खासिहिल्स्, जैनतियाहिल्स् तथा गारोहिल्स् विभागकरणेन १९७२ तमे संवत्सरे मेघालयराज्यस्य स्थापनम् अभूत् । भौगोलिकम् मिघालयराज्यम् मेघालयस्य “प्रस्थभूमिः” इति व्यवहारः अस्ति । अस्मिन् अधिकतया प्राचीनशिला खण्डसदृशाः विद्यन्ते । आङ्गाराष्म, चूर्णशिला, युरेनियम् तथा सिलिमनैट सदृशाः खनिजाः शिलारूपाः भवन्ति । मेघालये काश्चन नद्यः वहन्ति । तासु काश्चन वर्षाश्रिताः सन्ति । अतः कालानुगुण्येन वहन्ति । डेरिङ्ग, साण्डा, बान्द्रा, भोगै, डारेङ्ग, सिसाङ्ग, नितै तथा भूपै इत्यादीनि गारोहिल्स् प्रदेशस्य मुख्याः नद्यः । उम्ख्रि, उमियम्, किञ्चियाङ्ग, माव्वा, उमियिव, मैन्गोट तथा मैण्ट्डु इत्यादीनि प्रस्थभूमेः केन्द्रभागस्य तथा पूर्वविभागस्य मुख्याः नद्यः भवन्ति । एताः नद्यः गहनकन्दराणां तथा सुन्दरजलपातानां सृष्टिकर्त्र्यः भवन्ति । प्रस्थभूमेः उन्नतश्रेणिः १५० तः १९६१ मी. भवति । खासिहिल्स् प्रदेशे विद्यमानायाः प्रस्थभूमेः केन्द्रभागस्य औन्नत्यम् अधिकं भवति । जैनतियाहिल्स् प्रदेशे विद्यमानः पूर्ववलयः औन्नत्ये द्वितीयः भवति । मेघालये उन्नतः शिलाङ्गशिखरः भवति । खासिहिल्स् प्रदेशे विद्यमानः शिखरः शिलाङ्गशिखरस्यापेक्षया उन्नतः भवति । अयं शिखरः १९६१ मि. उन्नतः अस्ति । प्रस्थभूमेः पश्चिमविभागे विद्यमानः गारोहिल्स वलयः प्रायः समतलप्रदेशः भवति । गारोहिल्स वलयस्य नोक्रेक् शिखरः उन्नतः भवति । अस्य औन्नत्यं १५१६ मिटर्परिमितं भवति । जलवायुः मेघालय-राज्यस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । ग्रीष्मर्तौ अस्य राज्यस्य अधिकतमं तापमानं २६ डिग्रीसेल्सियस्-मात्रात्मकं भवति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य तापमानं ९ डिग्रीसेल्सियस्-मात्रात्मकं भवति । खासीहिल्स्-क्षेत्रे, जयन्तियाहिल्स्-क्षेत्रे च वर्षायाः आधिक्यं भवति । अस्य राज्यस्य पश्चिमभागे प्रायः २,६०० मिलिमीटरमितम्, उत्तरभागे २,५०० तः ३,००० मिलिमीटरमितं, दक्षिण-पूर्वभागयोः ४,००० मिलिमीटरमितं च वर्षामानं भवति । नद्यः मेघालय-राज्ये बह्व्यः नद्यः प्रवहन्ति । सिमसैङ्ग-नदी, माण्डा-नदी, जाञ्जीराम-नदी, डैमरिङ्ग-नदी, भोगई-नदी, रिङ्ग्गी-नदी, गनोल-नदी च इत्यादयः मेघालय-राज्यस्य प्रमुखाः नद्यः सन्ति । एताः नद्यः नौकाचालनाय उपयुक्ताः न सन्ति । यतः इदं क्षेत्रं पर्वतीयम् अस्ति । माण्डा-नदी, जाञ्जीराम-नदी, डैमरिङ्ग-नदी च इत्येताः नद्यः “गारो” इत्यस्य पर्वतक्षेत्रे उत्तरदिशि प्रवहन्ति । गनोल-नदी, रिङ्ग्गी-नदी च पश्चिमदिशि प्रवहति । सिमसैङ्ग-नदी दक्षिणदिशि प्रवहति । इयं नदी गारो-पर्वतीयक्षेत्रस्य बृहत्तमा नदी अस्ति । मेघालय-राज्ये तडागाः अपि सन्ति । माफलङ्ग-तडागः, थाडलास्किन-तडागः, उमियम-तडागः, उमियमर्त्वान-तडागः, मिलुन्द-तडागः, नपाक-तडागः, मिताङ्ग-तडागः च अस्य राज्यस्य प्रमुखाः तडागाः सन्ति । इतिहासः मेघालय-राज्यस्य इतिहासः षोडशशताब्दीतः प्राप्यते । ई. स. १७६५ तमे वर्षे इदं राज्यम् असम-राज्ये आसीत् । तस्मात् कालात् इदं क्षेत्रं ब्रिटिश-जनानाम् आधीन्ये आसीत् । “ईस्ट् इण्डिया कम्पनी” इत्यस्य संस्थायाः जनाः खासि-जातेः जनैः सह सम्पर्कं कृतवन्तः । तस्मिन् समये खासि-जनाः सिलहट-क्षेत्रस्य सीमायां स्थिते पाण्डुआ-स्थले वस्तूनां व्यापारं कुर्वन्ति स्म । ई. स. १८१३ तमे वर्षे खासीपर्वतीयक्षेत्रेषु मिशनरी-जनाः प्रविष्टवन्तः । ई. स. १८६६ तमे वर्षे ब्रिटिश-जनैः शासनव्यवस्थायै तुरा-नगरे ब्रिटिश-सर्वकारस्य प्रशासनिकमुख्यालयः स्थापितः । ई. स. १८६६ तमे वर्षे “खासी पुनरुत्थान आन्दोलनम्” आरब्धम् । अस्मिन् आन्दोलने खासि-जनैः मिशनरी-जनानां वैरोद्धारं कृतम् । ई. स. १९२८ तमे वर्षे “साइमन कमीशन” इत्ययं समूहः समागतवान् । अतः तस्मिन् समये “खासी नेशनल फ्रण्ट्” इत्यनेन समुहेन पृथक्त्वेन खासी-राज्यं याचितम् । ई. स. १९५४ तमे वर्षे अस्य क्षेत्रस्य निवासिभिः पुनः पृथग्राज्यस्य याचना कृता आसीत् । किन्तु ई. स. १९५६ तमे वर्षे “राज्य पुनर्गठन आयोग” इत्यनेन तेषां याचना अस्वीकृता । ई. स. १९६० तमे वर्षे “ऑल् पार्टी हिल् लीडर्स् कॉन्फ्रेन्स्” इतीदं सङ्घटनं सङ्घटितम् । अन्ते ई. स. १९७२ तमे वर्षे इदं क्षेत्रं स्वतन्त्रभारतस्य राज्यत्वेन उद्घोषितम् आसीत् । अस्य नाम मेघालयः इति कृतम् । “मेघानाम् आलयः इति मेघालयः” इति । प्रदेशः अयं पर्वतीयः अस्ति । वर्तमाने शिलाङ्ग-नगरं मेघालयस्य राजधानी अस्ति । किन्तु इदं नगरम् ई. स. १८७४ तमे वर्षे असम-राज्यस्य राजधानी आसीत् । जनसंख्या मेघालयराज्ये वनवासिनः एव अधिकतया निवसन्ति । तेष्वपि ’खासि’ जनाः अधिकतया सन्ति । ’गारोसमुदायस्थाः’ अपि अधिकतया निवसन्ति । अन्ये जैन्, तियार , कोच् , हजोङ्ग , दिमासा, ह्मार, कुकि, लखर, मिकिर, रभा तथा नेपाळि जनसमुदायाः अत्र निवसन्ति । भारते अधिकया विद्यमानेषु क्रिश्चियनसमुदायेषु त्रिषु राज्येषु मेघालयोऽपि एकं राज्यम् । अस्मिन् राज्ये ७०.३% प्रतिशतं क्रिश्चियनजनाः निवसन्ति । अन्ये द्वे राज्ये नागाल्याण्ड, मिजोरामश्च भवतः । १९९१ तमे संवत्सरे मेघालयराज्ये ६५% प्रतिशतं क्रिश्चियनजनाः वसन्तिस्म । ११ लक्ष क्रिश्चियनजनाः वसन्तिस्म । अस्मिन् समये मिजोरामापेक्षया मेघालये २००१ तमे संवत्सरे क्रिस्तजनाः अधिकतया वसन्तिस्म । २००१ तमे संवत्सरे अस्मिन् राज्ये १००० पुरुषाणां ९७५ स्त्रीणाम् लिङ्गानुपातः अस्ति । मेघालये पुरुषाणां प्रामुख्यता तावान्नास्तीति अभिप्रायः अस्ति । मण्डलानि मेघालयराज्यं त्रिषु विभागेषु विभक्तम् । जैनतियाहिल्स्, खासिहिल्स्, गारोहिल्स् त्रयः विभागाः सन्ति । ११ मण्डलानि अस्मिन् राज्ये सन्ति । महानगराणि मेघालय-राज्ये मुख्यरूपेण द्वे महानगरे स्तः । शिलाङ्ग, चेरापूञ्जी च । मेघालयराज्यं पर्वतीयक्षेत्रम् अस्ति । अतः अस्य राज्यस्य नगराणां विकासः मन्दगत्या जायमानः अस्ति । शिलाङ्ग शिलाङ्ग-नगरं मेघालयस्य राजधानी अस्ति । इदं नगरं मेघालयराज्यस्य पूर्वखासिहिल्स्-मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति । इदं नगरं “पूर्वदिशः स्कॉट्लैण्ड्” इति कथ्यते । नगरमिदं पर्वतक्षेत्रे स्थितम् अस्ति । अतः अस्य नगरस्य प्राकृतिकं सौन्दर्यम् अपि अद्भूतं वर्तते । अस्य नगरस्य पर्यटनस्थलानि जनान् आकर्षन्ति । तत्र बहवः जलप्रपाताः, पर्वतशिखराणि च मनोहराणि सन्ति । “शिलाङ्ग पीक”, एलिफेण्ट् जलप्रपातः, स्वीट्-जलप्रपातः, “लैडी हैदरी पार्क्”, वार्ड्स्-तडागः, “पुलिस बाजार” च अस्य नगरस्य प्रमुखाणि पर्यटनस्थलानि सन्ति । “डॉन् बोस्को सेण्टर् – सङ्ग्रहालयः” च अपि अस्मिन् नगरे स्थितः अस्ति । अस्मिन् सङ्ग्रहालये भारतीयसंस्कृतिः सङ्गृहीता अस्ति । मेघालय-राज्यं जनजातीयराज्यम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये खासी, जैन्तिय, गारो च एताः तिस्रः जनजातयः निवसन्ति । शिलाङ्ग-नगरे खासी-जनजातेः जनाः निवसन्ति । इयं जनजातिः भारतस्य पुरातनीषु जनजातिषु अन्यतमा अस्ति । अस्याः जातेः जनाः कन्यायाः जन्मोत्सवम् आचरन्ति । ते कथयन्ति यत् - “कन्या एव वंशवृद्धिं करोति” इति । पुरा शिलाङ्ग-नगरम् असम-राज्यस्य राजधानी आसीत् । अस्य नगरस्य जलवायुः सुखदः, स्वास्थ्यकरः च अस्ति । अतः इदं नगरम् उत्तर-पूर्वदिशः पर्वतीयक्षेत्रम् अस्ति । इदं प्रशासनिकः मुख्यालयः अपि अस्ति । पुरा अस्मिन् राज्ये त्रयः ग्रामाः एव आसन् । आङ्गलैः शिलाङ्ग-नगरं स्थापितम् । शिलाङ्ग-नगरे बङ्गाली-जनाः अपि निवसन्ति । अस्य नगरस्य विकासाय बङ्गालीजनानां महद्योगदानम् अस्ति । अस्मिन् नगरे बङ्गाली-जनाः “बाबू” इति नाम्ना ज्ञायन्ते । वर्षर्तौ, शीतर्तौ च शिलाङ्ग-नगरस्य विहाराय जनाः गच्छन्ति । ४० क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गः शिलाङ्ग-नगरं गुवाहाटी-नगरेण सह सञ्योजयति । ४४ क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गः इदं नगरं सिलचर-नगरेण, त्रिपुरा-राज्येन च सह सञ्योजयति । अनेन प्रकारेण इदं नगरं समीपस्थैः राज्यैः, नगरैः च सह सम्बद्धम् अस्ति । मेघालय-राज्ये धूमशकटमार्गाः न सन्ति । किन्तु असम-राज्यस्य गुवाहाटी-नगरे मेघालय-राज्यस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-रेलस्थानकात् देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, कोलकाता-महानगराय, चेन्नै-महानगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । उमरोई-नगरस्य विमानस्थानकं शिलाङ्ग-नगरस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं शिलाङ्ग-नगरात् ३० किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । किन्तु साम्प्रतम् इदं विमानस्थानकम् अपिनद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरस्य बोरडोलोई-विमानस्थानकं शिलाङ्ग-नगरात् ११७ किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरात् भाटकयानैः बसयानैः वा शिलाङ्ग-नगरं प्राप्यते । अनेन प्रकारेण शिलाङ्ग-नगरं भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । तेन जनाः सरलतया शिलाङ्ग-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । चेरापूञ्जी चेरापूञ्जी-नगरं मेघालय-राज्यस्य पूर्वीखासीहिल्स्-मण्डलस्य पत्तनम् अस्ति । चेरापूञ्जी-नगरं मेघालय-राज्यस्य लोकप्रियं नगरं विद्यते । इदं नगरं सोहरा इति नाम्ना अपि ज्ञायते । नगरमिदं सम्पूर्णे विश्वस्मिन् प्रसिद्धम् अस्ति । पृथिव्याः आर्द्रतमं नगरम् अस्ति । तत्र बहवः पर्वताः, जलप्रपाताः च सन्ति । अस्मिन् नगरे आवर्षं वृष्टिः भवति । तेन अस्य नगरस्य मृत्तिका अल्पभारा भवति । अतः अत्र कृषिः अशक्या । यतः वर्षायाः कारणेन मृत्तिका शिथिला भवति । अनन्तरम् अग्रिमायां वर्षायां सा मृत्तिका जलेन सह वहति । तेन कृषिं कर्तुं न शक्यते । किन्तु तत्र पर्यटनस्थलानि अपि बहूनि सन्ति । मास्मई, नोहकालीकई, डैन थ्लेन च एते जलप्रपाताः सन्ति । नोहकालीकई-जलप्रपातः भारतस्य बृहत्तमेषु जलप्रपातेषु अन्यतमः अस्ति । अस्मिन् नगरे सा-इ-मीका-उद्यानम् अस्ति । तेन जनानां सम्मर्दः अपि अधिकः भवति । अस्य नगरस्य प्राकृतिकसौन्दर्येण नगरमिदम् आकर्षकम् अस्ति । समुद्रतलात् इदं नगरं १४८४ मीटरमिते औन्नत्ये स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे प्रतिवर्षं प्रायः ४६३.६६ इन्चमिता वर्षा भवति । अस्मिन् नगरे भूमार्गः एव परिवहनमार्गः मुख्यः वर्तते । शिलाँग-नगरात् चेरापूञ्जी-नगरं ५५ किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । नगरेऽस्मिन् मेघालय-राज्यस्य सर्वकारेण प्रचालितानि बसयानानि सन्ति । अतः पर्यटकाः तैः बसयानैः भ्रमणं कुर्वन्ति । चेरापूञ्जी-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । गुवाहाटी-नगरस्य रेलस्थानकं चेरापूञ्जी-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं चेरापूञ्जी-नगरात् १५० किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । शिलॉङ्ग-नगरस्य विमानस्थानकं चेरापूञ्जी-नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं कोलकाता-नगरेण सह सम्बद्धम् अस्ति । किन्तु साम्प्रतम् इदं विमानस्थानकम् अपिनद्धम् अस्ति । अतः वर्तमाने काले गुवाहाटी-नगरस्य विमानस्थानकम् एव समीपस्थम् अस्ति । चेरापूञ्जी-नगरात् गुवाहाटी-नगरं १७० किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । गुवाहाटी-विमानस्थानकं बेङ्गळूरु-महानगरेण, चेन्नै-महानगरेण, देहली-महानगरेण, मुम्बई-महानगरेण इत्यादिभिः भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरलतया चेरापूञ्जी-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । भाषाः आङ्ग्लभाषा मेघालयस्य राज्यभाषा अस्ति । ’खासि’ तथा ’गारो’ मुख्ये भाषे भवतः। ’खासि’ भाषा आस्ट्रो-एष्याटिक् समूहस्य मोनखैरस्य कुटुम्बस्य अङ्गम् अस्ति । प्रायः मेघालयस्थाः ९००,००० जनाः अनया खासि भाषया व्यवहरन्ति । खासिभाषायां विद्यमानानि कानिचन पदानि बङ्गालि तथा आर्यादि भाषातः स्वीकृतानि सन्ति । खासि भाषायाः लिपिः नास्ति । भारते मोनखैर कुटुम्बेषु अवसिष्टासु भाषासु खासि अपि एका भाषा । गारो, भोडो भाषयोः साम्यता अस्ति । अस्य राज्येषु अधिकाः जनाः गारो, अवे, चिसाक, अबेङ्ग, गाञ्चिङ्ग, कामरूप, आचिक,डाका तथा माट्टियादि भाषाप्रभेदेषु व्यवहरन्ति । अस्य राज्यस्य अपरा भाषा जैन तियाहिल्स् जनानां व्यवहारभाषा भवति । प्रायः खासि भाषायाः परिवर्तितं रूपं भवति। राजनीतिः मेघालय-राज्ये एकसदनात्मकं विधानमण्डलम् अस्ति । अस्य राज्यस्य विधानसभायां ६० स्थानानि सन्ति । अस्य राज्यस्य लोकसभायं द्वे स्थाने, राज्यसभायाम् एकं स्थानं च अस्ति । लोकसभायाः भूतपूर्वाध्यक्षः “पी. ए. सङ्गमा” इत्याख्यः अपि मेघालय-राज्येन सह सम्बद्धः अस्ति । हिल् स्टेट् पीपुल्स् डेमोक्रेटिक् पार्टी, पीपुल्स् डेमोक्रेटिक् पार्टी, पीपुल्स् डेमोक्रेटिक् मूवमेण्ट्, नेशनल् कॉङ्ग्रेस् पार्टी, यूनाइटेड् डेमोक्रेटिक् पार्टी च इत्यादयः अस्य राज्यस्य राजनैतिकसमूहाः सन्ति । शिक्षणम् ई. स. २०११ तमस्य वर्षस्य जनगणनानुसारं मेघालय-राज्यस्य साक्षरतामानं ७५.४८ प्रतिशतम् अस्ति । तेषु पुरुषाणां साक्षरतामानं ७७.१७ प्रतिशतं, स्त्रीणां साक्षरतामानं ७३.७८ प्रतिशतम् अस्ति । शिलाङ्ग-नगरस्य “नॉर्थ् ईस्टर्न् हिल् युनिवर्सिटी”, शिलाङ्ग-नगरस्य “नॉर्थ् ईस्टर्न् इन्दिरा गान्धी रीजनल् इन्स्टीट्युट् ऑफ् हेल्थ् एण्ड् मेडिकल् साइन्सेज्”, शिलाङ्ग-नगरस्य “सैक्रेड् हार्ट् थियोलॉजिकल् कॉलेज्” च इत्यादीनि मेघालयराज्यस्य शैक्षणिकसंस्थानानि सन्ति । अर्थव्यवस्था, कृषिः, उद्योगश्च मेघालय-राज्यस्य जनाः मुख्यत्वेन कृष्याधारिताः सन्ति । अस्य राज्यस्य ८० प्रतिशतं जनाः कृषिकार्याणि, कृषिसम्बद्धान् उद्योगान् च कुर्वन्ति । मेघालय-राज्यस्य जलवायुः, मृत्तिका च कृषये अनुकूला अस्ति । अस्य राज्यस्य तापमानम् उष्णकटीबन्धीयं भवति । अतः फलानि, शाकानि च अधिकमात्रायाम् उत्पाद्यन्ते । तण्डुलाः, लवेटिकाः च अस्य राज्यस्य प्रमुखाणि सस्यानि सन्ति । अस्मिन् राज्ये बहवः उद्योगाः अपि सन्ति । “मेघालय एसेन्शल् एण्ड् केमिकल् लिमिटेड्”, “मेघालय फाइटो केमिकल्स् लिमिटेड्”, “कोमोराह लाइमस्टोन् माइनिङ्ग् लिमिटेड्”, “यूनियन् काल्स्नेट्स् लिमिटेड्”, चेरापूञ्जी-नगरे “वज्रचूर्णस्य यन्त्रागारः” च इत्यादयः अस्य राज्यस्य प्रमुखाः उद्योगाः सन्ति । मेघालयराज्ये आहत्य १,५६० लघ्वुद्योगाः सन्ति । अस्मिन् राज्ये आहत्य ५६ उद्योगाः पञ्जीकृताः । अङ्गारः (Coal), चूर्णपाषाणः, केओलिन्, फेल्डस्पार्, स्फटिकं, अभ्रकं, जिप्सम्, बॉक्साईट् इत्यादयः खानिजाः प्राप्यन्ते । ई. स. १९९३ तमे वर्षे अस्मिन् राज्ये २५,४३,००० टनमात्रात्मकाः अङ्गाराः (coal), २,०९,००० टनमात्रात्मकाः चूर्णपाषाणाः च उत्पादिताः । मेघालय-राज्यस्य सिलीमेनाइट् (Sillimanite) इत्ययं खानिजः सम्पूर्णे विश्वस्मिन् श्रेष्ठः मन्यते । मेघालय-राज्यादेव सम्पूर्णभारते सिलीमेनाइट्-खानिजस्य आपूर्तिः क्रियते । कला, संस्कृतिश्च मेघालय-राज्यस्य संस्कृतिः बहुधा वर्तते । प्रत्येकस्मिन् क्षेत्रे विभिन्नाः जातयः निवसन्ति । अतः सर्वेषां संस्कृतिः, परम्परा च भिन्ना भवति । अस्य राज्यस्य जनाः नृत्यप्रेमिणः भवन्ति । सर्वे सङ्गीतप्रियाः भवन्ति । “पोमम्बलाङ्ग-नौगक्रेम” खासिजनजातेः प्रमुखं पर्व अस्ति । एवं च “वाङ्गाला” इत्ययम् उत्सवः गारोजनजातेः प्रमुखोत्सवः वर्तते । “माङ्गोना अजीओर”, “राङ्गूच गाल”, “डेन विलियम्स्” इत्यादयः अपि अस्य राज्यस्य प्रमुखाः उत्सवाः सन्ति । जयन्तिला-जनाजातेः जनाः “टाईगर् फेस्टिवल्”, “बाम फलार” च इत्येतौ उत्सवौ आचरन्ति । मेघालय-राज्ये ईसाई-धर्मस्य जनाः अधिकमात्रायां सन्ति । आहत्य जनसङ्ख्यायाः ७५ प्रतिशतं जनाः ईसाई-धर्मस्य अनुसरणं कुर्वन्ति । अस्य राज्यस्य गारो-जातेः ९० प्रतिशतं, खासि-जातेः ८० प्रतिशतं च जनाः ईसाई-धर्मम् आचरन्ति । हजोङ्ग-जातेः ९७ प्रतिशतं, कोच-जनजातेः ९८.५३ प्रतिशतं जनाः हिन्दुधर्मम् आचरन्ति । वीक्षणीयस्थलानि मेघालय-राज्यं पर्वतीयक्षेत्रे स्थितम् अस्ति । अतः तस्मिन् राज्ये बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । शिलाङ्ग-नगरं मेघालय-राज्यस्य राजधानी अस्ति । तस्य नगरस्य समीपे “लैडी हैदरी-उद्यानं”, “वार्ड्-तडागः, “शिलाङ्ग-पर्वतशिखरं”, “एलीफेण्ट्-जलप्रपाताः”, “पोलो ग्राउण्ड्” च इत्यादीनि प्रमुखाणि पर्यटनस्थलानि सन्ति । चिरापुञ्जि ईशान्य भारतस्य जनप्रियं प्रेक्षणीयस्थलम् । चिरापुञ्जि शिलाङ्गनगरात् दक्षिणदिशि विद्यते । ’एलिफण्ट जलपातः’, ’शाद्धुम् जलपातः’, ’वेय्निया जलपातः’, ’बिषप् जलपातः’, ’नोह्कालिकेय् जलपातः’, ’ल्याङ्ग्षियाङ्ग् जलपातः’, ’स्वीट् जलपातश्च’ प्रसिद्धाः जलपाताः भवन्ति । मासिन्राम् समीपे “जाक्रेम् अष्णजलउत्सांसि” सन्ति । रोगनिरोधकशक्तिः ऊष्णजले अस्ति । मेघालये मानवनिर्मिताः नैसर्गिकाश्च तटाकाः सन्ति । गुवहाटीतः शिलाङ्गगमनमार्गे विद्यमानस्य 'उमियम्' तटाकस्य “बडापानि” इति ख्यातिरस्ति । उमियम् तटाकः जानाकर्षकं प्रवासिस्थानं भवति । थङ्गखारङ्ग् उद्यानम्, इको उद्यानम्, सस्यशास्त्रीयोद्यानम्, लेडिहैदरि उद्यानानि प्रसिद्धानि भवन्ति । पश्चिम-गारो-हिल्स् पश्चिम-गारो-हिल्स्-मण्डलं मेघालय-राज्यस्य द्वीतीयं बृहत्तमं मण्डलम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य मुख्यालयः तुरा-नगरम् अस्ति । तुरा-नगरं मेघालय-राज्यस्य बृहत्तमेषु नगरेषु अन्यतमम् अस्ति । इदं मण्डलं प्रायः पर्वतीयक्षेत्रम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य विस्तारः ३७१४ चतुरस्रकिलोमीटरमितः अस्ति । अस्मिन् मण्डले अपि बहव जलप्रपाताः, तडागाः, नद्यः, पर्वताः च सन्ति । अनेन अस्य मण्डलस्य सौन्दर्यं वर्धते । ये जनाः पर्वतारोहिणः सन्ति । तेभ्यः इदं मण्डलं रमणीयं भवति । “नोकरेक बायोस्फीयर्”, “चिबराग्रे पेल्गा जलप्रपातः”, “रोङ्गबैङ्ग डेयर्” च अस्य मण्डलस्य प्रमुखाणि पर्यटनस्थलानि सन्ति । तत्र सासातग्रे-ग्रामः अस्ति । अयं ग्रामः नारङ्गफलाय प्रसिद्धः अस्ति । अस्मिन् मण्डले गारोस-जनजातयः निवसन्ति । गारोस-जनजातिः बोडो-परिवारेण सह सम्बद्धा अस्ति । वर्षर्तोः अनन्तरं शीतर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणं मनोहरं, सुखदं, स्वास्थ्यकरं च भवति । अस्य मण्डलस्य केन्द्रं तुरा-नगरम् अस्ति । तुरा-नगरम् अस्य मण्डलस्य प्रवेशद्वारमपि अस्ति । तुरा-नगरात् गुवाहाटी-नगरं २२२ किलोमीटरमिते, शिलाङ्ग-नगरं ३०९ किलोमीटरमिते च दूरे स्थितम् अस्ति । ५१ क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे तुरा-नगरं स्थितम् अस्ति । अतः इदं मण्डलं भूमार्गेण समीपस्थैः नगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । असम-राज्यस्य गुवाहाटी-नगरे अस्य मण्डलस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । अस्मात् मण्डलात् गुवाहाटी-नगरं २१० किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-रेलस्थानकात् देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, कोलकाता-महानगराय, चेन्नै-महानगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । गुवाहाटी-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य मण्डलस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरस्य बोरडोलोई-विमानस्थानकम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरात् भाटकयानैः बसयानैः वा तुरा-नगरं प्राप्यते । अनेन प्रकारेण इदं मण्डलं भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । पूर्वीगारोहिल्स् पूर्वीगारोहिल्स्-मण्डलं मेघालयराज्यस्य एकादशमण्डलेषु अन्यतमम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य सर्वकारीयकार्याणि विलियमनगरस्य प्रशासनिकमुख्यालये भवन्ति । इदं मण्डलं २६०३ चतुरस्रकिलोमीटरमितं विस्तृतम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य दक्षिणदिशि दक्षिणगारोहिल्स्-मण्डलं, पूर्वदिशि खासीहिल्स्-मण्डलं, पश्चिमदिशि पश्चिमगारोहिल्स्-मण्डलं च स्थितम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले गारो-जातेः जनाः निवसन्ति । इयं जातिः मेघालय-राज्यस्य द्वितीया बृहत्तमा जातिः वर्तते । तत्र बहवः जातयः निवसन्ति । हजोङ्ग्स, रभस, कोचेस, बनिस, दलुस, बोरोस च इत्यादयः जातयः प्राप्यन्ते । मण्डलेऽस्मिन् विभिन्नप्रकारकाः वनस्पतयः, जीवाः प्राप्यन्ते । किन्तु साम्प्रतम् इदं मण्डलं प्रसिद्धं नास्ति । तथापि समीपस्थाः जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । अस्य मण्डलस्य विकासः जायमानः अस्ति । अस्य मण्डलस्य वातावरणं ग्रीष्मर्तौ उष्णं, शीतर्तौ शीतलं च भवति । अस्य मण्डलस्य जलवायुः अपि सुखदः, स्वास्थकरः च भवति । पूर्वीगारोहिल्स्-मण्डलं ५१ क्रमाङ्कस्य राजमार्गेण सह सम्बद्धम् अस्ति । मेघालय-राज्यस्य सर्वकारेण अपि पर्यटनाय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । तैः जनाः पूर्वीगारोहिल्स्-मण्डलस्य पर्यटनस्थलानि भ्रमितुं शक्नुवन्ति । गुवाहाटी-नगरस्य रेलस्थानकं मेघालय-राज्यस्य मुख्यं रेलस्थानकत्वेन स्थितम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । उमरोई-नगरे मेघालयराज्यस्य प्रमुखं विमानस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरं गन्तुं विमानस्थानकम् अपि समीपे एव अस्ति । अनेन प्रकारेण पूर्वीगारोहिल्स्-मण्डलं भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च सम्बद्धम् अस्ति । जनाः सरलतया तत्र गन्तुं शक्नुवन्ति । जोवाई जोवाई-नगरं मेघालय-राज्यस्य पश्चिमजयन्तियाहिल्स्-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । अस्मिन् नगरे पनार-जनजातिः निवसति । इदं नगरं माइण्टडू-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति । नगरमिदम् एकस्मिन् शैलप्रस्थे स्थितम् अस्ति । समुद्रतलात् इदं नगरं १३८० मीटरमितम् उन्नतम् अस्ति । औन्नत्ये स्थिते सति अस्य अस्य नगरस्य जलवायुः सुखदः, शान्तश्च अस्ति । जोवाई-नगरस्य समीपे अङ्गाराणां (coal) कूल्याः अपि सन्ति । अतः अस्य नगरस्य अर्थव्यवस्था अपि सुदृढा अस्ति । जोवाई-नगरे बेहदीमखालम-उत्सवः आचर्यते । जनाः सोत्साहेन इमम् उत्सवम् आचरन्ति । प्रतिवर्षं जुलाई-मासस्य द्वितीये सप्ताहे अयम् उत्सवः आयोज्यते । तत्र थाडलासेकिन-तडागः, लालाङ्ग-उद्यानं, “जोवाई प्रेस्बिटेरियन् चर्च्” च इत्यादयः अस्य नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । ग्रीष्मर्तौ, शीतर्तौ च अस्य नगरस्य वातावरणं सुखदं भवति । जोवाई-नगरं ४४ क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । सर्वकारप्रचालितानि बसयानानि अपि प्रचलन्ति । असम-राज्यस्य गुवाहाटी-नगरे अस्य नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । जोवाई-नगरात् गुवाहाटी-नगरं १६० किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-रेलस्थानकात् देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, कोलकाता-महानगराय, चेन्नै-महानगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । गुवाहाटी-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य नगरस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरस्य बोरडोलोई-विमानस्थानकम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरात् भाटकयानैः बसयानैः वा जोवाई-नगरं प्राप्यते । अनेन प्रकारेण इदं मण्डलं भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । जयन्तिया हिल्स् जयन्तियाहिल्स् इत्येतत् क्षेत्रं मेघालय-राज्ये स्थितम् अस्ति । अस्य क्षेत्रस्य मण्डलद्वयम् अस्ति । पूर्वीजयन्तियाहिल्स्-मण्डलं, पश्चिमीजयन्तियाहिल्स्-मण्डलं च । पूर्वीजयन्तियाहिल्स्-मण्डलस्य केन्द्रं खलीहरियत-नगरं, पश्चिमीजयन्तियाहिल्स्-मण्डलस्य केन्द्रं जोवाई-नगरं च अस्ति । जयन्तियाहिल्स्-क्षेत्रस्य प्राकृतिकं सौन्दर्यम् अद्भूतम् अस्ति । बाङ्ग्लादेशेन सह क्षेत्रमिदं सम्बद्धम् अस्ति । अस्मिन् क्षेत्रे “जयन्तिया” इत्याख्यः राजा शासनं करोति स्म । जयन्तियापुरं तस्य राज्यस्य राजधानी आसीत् । सः तत्रैव निवसति स्म । किन्तु साम्प्रतं जयन्तियापुरं बाङ्ग्लादेशे स्थितम् अस्ति । जयन्तिया-राज्ञा अस्य क्षेत्रस्य नारतियाङ्ग-ग्रामः ग्रीष्मकालीनराजधानीत्वेन उपयुज्यते स्म । अतः तेन कारणेन आवागमने वृद्धिः जाता । अपि च सांस्कृतिकदृष्ट्या अपि सम्बन्धः जातः । साम्प्रते काले नारतियाङ्ग-ग्रामः जयन्तियाहिल्स्-क्षेत्रस्य प्रमुखेषु वीक्षणीयस्थलेषु अन्यतमः अस्ति । नारतियाङ्ग-ग्रामस्य दुर्गामन्दिरम् अपि अस्य क्षेत्रस्य आकर्षणस्य केन्द्रं विद्यते । परिवहने भूमार्गः अस्य क्षेत्रस्य प्रमुखं साधनम् अस्ति । इदं क्षेत्रं ४४ क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । एवं च मेघालय-राज्यस्य सर्वकारेण अपि बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । अस्य क्षेत्रस्य पर्यटनस्थलानां भ्रमणं कर्तुं बसयानानि सन्ति । मेघालय-राज्ये रेलस्थानकम् एव नास्ति । अतः असम-राज्यस्य गुवाहाटी-नगरे जयन्तियाहिल्स्-क्षेत्रस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-रेलस्थानकात् देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, कोलकाता-महानगराय, चेन्नै-महानगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । उमरोई-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य क्षेत्रस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । किन्तु साम्प्रतम् इदं विमानस्थानकम् अपिनद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरस्य बोरडोलोई-विमानस्थानकम् अस्य क्षेत्रस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । इदम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरात् भाटकयानैः बसयानैः वा जयन्तियाहिल्स्-क्षेत्रं प्राप्यते । अनेन प्रकारेण इदं स्थलं भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । तेन जनाः सरलतया तत्र गन्तुं शक्नुवन्ति । दक्षिणीगारो हिल्स् दक्षिणीगारोहिल्स्-मण्डलं मेघालय-राज्ये स्थितम् अस्ति । अस्य नगरस्य सौन्दर्यं महत्त्वपूर्णम् अस्ति । इदं मेघालय-राज्यस्य दक्षिणदिशि स्थितम् अस्ति । बाघमारा-नगरम् अस्य मण्डलस्य केन्द्रत्वेन स्थितम् अस्ति । अस्य मण्डलस्य उत्तरदिशि पूर्वीगारोहिल्स्-मण्डलं, पूर्वदिशि पश्चिमीखासीहिल्स्-मण्डलं, पश्चिमदिशि पश्चिमीगारोहिल्स्-मण्डलं, दक्षिणदिशि बाङ्लादेशः च स्थितः अस्ति । साम्प्रतम् इदं मण्डलं भारते प्रसिद्धं नास्ति । यतः इदानीम् अस्य प्रारम्भिकावस्था वर्तते । अस्य मण्डलस्य बहूनि वीक्षणीयस्थलानि गुप्तानि सन्ति । अतः मेघालय-राज्यस्य सर्वकारः इदं स्थलं साहसिकपर्यटनस्थलं कर्तुं प्रयासान् कुर्वन् अस्ति । बालपकराम-राष्ट्रियोद्यानं, “चिदिमक”, सिजु-गुहा च इति दक्षिणीगारोहिल्स्-मण्डलस्य प्रमुखाणि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । नेङ्गकोङ्ग, सिमसाङ्ग-नदी, इमिलचाङ्ग दारे च अस्य मण्डलस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । अस्मिन् मण्डले वृष्ट्याः आधिक्यम् अस्ति । अतः अस्य मण्डलस्य वातावरणं शीतलं भवति । किन्तु ग्रीष्मर्तौ उष्णता भवति । अतः शीतर्तौ जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । गुवाहाटी-नगरस्य रेलस्थानकं दक्षिणीगारो-मण्डलस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं बाघामारा-नगरात् १५७ किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं देहली-महानगरेण, मुम्बई-महानगरेण, कोलकाता-महानगरेण इत्यादिभिः भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । उमरोई-विमानस्थानकम् अस्य मण्डलस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं कोलकाता-नगरेण सह सम्बद्धम् अस्ति । किन्तु साम्प्रतम् इदं विमानस्थानकम् अपिनद्धम् अस्ति । अतः वर्तमाने काले गुवाहाटी-नगरस्य विमानस्थानकम् एव समीपस्थम् अस्ति । गुवाहाटी-विमानस्थानकं बेङ्गळूरु-महानगरेण, चेन्नै-महानगरेण, देहली-महानगरेण, मुम्बई-महानगरेण इत्यादिभिः भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अतः जनाः सरलतया दक्षिणीगारोहिल्स्-मण्डलं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । री भोई “री भोई” मेघालय-राज्यस्य मण्डलम् अस्ति । नोङ्गपोह-नगरम् अस्य मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । इदं मण्डलं पूर्वीखासीहिल्स्-मण्डलस्य विभागः अस्ति । उमियाम-तडागः अस्य मण्डलस्य आकर्षणस्य केन्द्रं विद्यते । एतत् स्थलं “बारा पानी” इति नाम्ना ज्ञायते । अस्य तडागस्य समीपे एकः विद्युदुत्पादकः जलबन्धः अस्ति । जनाः तत्र जलक्रीडां कुर्वन्ति । “लुम नेहरू पार्क्” इत्येतत् स्थलं पर्यटकेषु लोकप्रियम् अस्ति । “लुम सोहपेटबैङ्ग”, “डिङ्गिई-शिखरं”, “द्वारक्सुद” इत्यादीनि “री भोई-मण्डलस्य” अन्यानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । ग्रीष्मर्तौ अस्य नगरस्य वातावरणं शुष्कं, सुखदं, स्वास्थ्यकरं च भवति । अतः जनाः तस्मिन् काले भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । इदं मण्डलं ४० क्रमाङ्कस्य राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अतः इदं मण्डलं मेघालय-राज्यस्य मण्डलैः सह सम्बद्धम् अस्ति । मेघालयराज्यस्य सर्वकारेण जनानां सौकर्याय बसयानानि अपि प्रचालितानि सन्ति । नोङ्गपोह-नगरं गुवाहाटी-नगरात् ५० किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरे अस्य मण्डलस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरं भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-रेलस्थानकात् देहली-महानगराय, मुम्बई-महानगराय, कोलकाता-महानगराय, चेन्नै-महानगराय इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । गुवाहाटी-नगरस्य विमानस्थानकम् अस्य नगरस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरस्य बोरडोलोई-विमानस्थानकम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरात् भाटकयानैः बसयानैः वा “री भोई-मण्डलं” प्राप्यते । अनेन प्रकारेण इदं मण्डलं भूमार्गेण, रेलमार्गेण, वायुमार्गेण च भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । परिवहनम् भूमार्गः मेघालयराज्ये भूमार्गाः ६,०२२ किलोमीटरमिताः दीर्घाः सन्ति । मेघालय-राज्यस्य सर्वकारेण बसयानानि अपि प्रचालितानि सन्ति । अस्य राज्यस्य लोकनिर्माणविभागेन राज्ये मार्गाः निर्मापिताः । राज्येऽस्मिन् षड्राष्ट्रियराजमार्गः अपि विद्यते । तैः राष्ट्रियराजमार्गैः इदं राज्यं भारतस्य विभिन्नराज्यैः सह सम्बद्धम् अस्ति । शिलाङ्ग-नगरं, चेरापूञ्जी-नगरं च असमराज्यस्य विभिन्ननगरैः सह भूमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति । असम-राज्यस्य गुवाहाटी-नगरं मेघालय-राज्येन सह श्रेष्ठतया सम्बद्धम् अस्ति । अतः भूमार्गेण मेघालय-राज्यं सरलतया प्राप्यते । धूमशकटमार्गः मेघालय-राज्ये धूमशकटमार्गाः न सन्ति । यतः मेघालयराज्यं पर्वतीयम् अस्ति । अतः धूमशकटमार्गान् निर्मातुं समस्या भवति । तथापि राज्यसर्वकारः, केन्द्रसर्वकारश्च प्रयासान् कुर्वन्तौ स्तः । इदं राज्यं गुवाहाटी-नगरस्य रेलस्थानकेन सह भूमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति । गुवाहाटी-रेलस्थानकाद् बसयानैः, भाटकयानैः वा मेघालय-राज्यं प्राप्यते । वायुमार्गः मेघालय-राज्यस्य उमरोई-नगरे एकमेव विमानस्थानकम् अस्ति । शिलाङ्ग-नगरात् उमरोई-नगरं ३५ किलोमीटरमिते दूरे स्थितम् अस्ति । गुवाहाटी-नगरस्य बोरडोलोई-विमानस्थानकं मेघालय-राज्यस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । तस्माद् विमानस्थानकाद् बसयानैः, भाटकयानैः वा मेघालय-राज्यं प्राप्यते । जनाः सरलतया मेघालय-राज्यं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । मेघालय-राज्यस्य सर्वकारः मेघालय-राज्यस्य परिवहनव्यवस्थां सुदृढां कर्तुं प्रयासान् कुर्वाणः अस्ति । समयान्तरे अस्य राज्यस्य परिवहने विकासः भविष्यति । वीथिका बाह्यानुबन्धः मेघालयस्य पर्यटनम् (आधिकारिकम्) सन्दर्भाः भारतस्य राज्यानि मेघालयराज्यम्

973

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D%20%E0%A4%86%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80

प्रसिद्धभारतीयानाम् आवली

अत्र प्रसिद्धभारतीयानां नामावली दत्ता । प्रत्येकं नाम तत्सम्बद्धपुटं नयति । कलाविदः अमृता शेरगिल्, चित्रकारा । अञ्‍जली एला मेनन् चित्रकलावती । बिर्जु महाराज, नृत्‍याङ्गना । जतिन दासः, चित्रकलावित् । केलुचरण महापात्रः, ओडिश्शी नृत्‍यपटुः । मल्लिका साराभाई, नृत्‍याङ्गना । मकबूल फिदा हुसेन्, चित्रकलावान् । यामिनी कृष्णमूर्तिः, नृत्‍याङ्गना । राजा रवि वर्मा, चित्रकलाकोविदः । सुधा चन्द्रन्, नृत्‍याङ्गना । वाणिज्योद्यमिनः अर्जुन मल्होत्रा एच्. सी. एल्. टेक्नालजीस् संस्थापकः । देवावाङ्ग मेहता, नास्काम् संस्थायाः भूतपूर्वाध्यक्षः । जमशेतजी टाटा, टाटासमूहस्य उद्यमपतिः । घनश्याम् दास् बिर्ला, बिर्लासमूहस्य उद्यमपतिः । धीरूभायी अम्बानी, रिलेयन्स् समूहस्य उद्यमपतिः । सोहराब् पिरोजशाह् गोद्रेज्, गोद्रेज् समूहस्य उद्यमपतिः । जमनालाल बजाज् बजाज् समूहस्य उद्यमपतिः । एन्. आर्. नारायणमूर्तिः,इन्फोसिस्समूहस्य सहसंस्थापकः । सबीर् भाटिया,हाटमेल्समूहस्य सहसंस्थापकः । शान्तनुराव् लक्षमणराव् किर्लोस्कर् किर्लोस्करसमूहस्य सहसंस्थापकः । सुब्रत् राय्, सहारा इण्डियापरिवारपतिः । विनोद् खोसला, सन् मैक्रो सिस्टम्स्संस्थायाः सहसंस्थापकः। सौन्दर्यविन्यसकाः जान् अब्राहम्, मोडेल् अभिनेता च । मधु सप्रे मोडेल् अभिनेत्री च । मनीष् मल्होत्रा, वस्त्रविन्यासकः । मिलिन्द् सोमान्, मोडेल् अभिनेता च । ऋतु बेरी, वस्त्रविन्यासिका । रोहित् बहल्, वस्त्रविन्यासकः । साहित्यकाराः इकबाल् हरिवंश राय् बच्चन् कबीरः कल्‍हणः निर्मल वर्मा अमृता प्रीतमः कालिदासः महादेवी वर्मा मिर्जा गालिब् प्रेमचन्‍दः रवीन्‍द्रनाथ ठाकुर् आर्. के. नारायणः मनोहर श्याम जोशी सलमान् रश्‍दी शशी थरूर् सुमित्रानन्‍दन पन्‍तः तुलसीदासः विक्रम सेठ् पत्रकाराः खुशवन्त सिंहः एम्. जे. अकबर् अरुण शौरी चलच्चित्रक्षेतम् दिग्दर्शकाः/तन्त्रज्ञाः/निर्मापकाः/सङ्गीतज्ञाः/अभिनेतारः दिग्दर्शकाः अदूरु गोपालकृष्णन् गुरिन्दर् र्चड्डा गुरुदत्तः मणिरत्‍नम्‌ मनोज श्‍यामलन्‌ राज कपूरः राजकुमार सन्तोषी रामगोपाल वर्मा सयी पराञ्जपे सत्‍यजित् राय् शेखर् कपूर् श्यामः बेनेगल् सुभाष् घै प्रकाश् झा यश् चोपड़ा सुरेष् गायत्री| निर्मापकाः अमिताभ बच्चन्, अमिताभ बच्चन कारपोरेशन् लिमिटेड् देवानन्दः, नवकेतन् फिल्मस् जूही चावला, ड्रीम्स् अनलिमिटेड् राजकपूर्, आर. के. फिल्मस् सूरज् बरजातिया, राजश्री फिल्मस् सुभाष घै, मुक्ता आर्टस् सुनील दत्त, अञ्जना आर्टस् यश् चोपड़ा, यशराज फिल्मस् यश् जौहर, धर्म प्रोडक्सनस् अभिनेतारः अमरीश् पुरी आमिर् खान अमिताभ् बच्‍चन अजय् देवगण अक्षय खन्ना अमोल पालेकर् अनिल कपूर् अनुपम खेर् दीलिप कुमारः गुरुदत्तः कमल हसन् मनोज कुमारः नसीरुद्दीन शाह् ओम्प्रकाशः अभिनेत्र्यः नूतन् ऐश्वर्या रै बच्चन् माधुरी दीक्षित् मधुबाला मीना कुमारी काजोल् सङ्गीतज्ञाः अमज़द् अली खान् - स्वरसंयोजकः । ए. आर्. रहमान् - स्वरसंयोजकः । आशा भोसले - गायिका गीता दत्तः - गायिका हेमन्त कुमारः - गायकः, स्वरसंयोजकः च । किशोर कुमारः - गायकः, अभिनेता च । मन्ना डे - गायकः एम्. एस्. सुब्बलक्ष्मी - कर्णाटकशास्त्रीयसङ्गीतविदुषी । मोहम्मद् रफी मुकेशः नौशादः नूरजहान् ओ. पी. नैयरः राहुल देव बर्मन् पण्डित रविशङ्करः - सितार्वादकः शमसाद् बेग़म् सुरैया तलत् महमूद् ज़ाकिर हुसैन् - तबलावादकः दार्शनिकाः श्रीशङ्कराचार्यः श्रीरामानुजाचार्यः श्रीमध्वाचार्यः श्रीनिम्बार्काचार्यः श्रीरामानन्दः स्वामी चैतन्‍य महाप्रभु तुलसीदास गौतम बुद्ध वर्धमान महावीर श्रीगुरु नानक देव गुरु रामानन्द संत कबीर संत तुकाराम संत नामदेव संत एकनाथ मीराबाई नारायण गुरु समर्थ गुरु रामदास रामकृष्‍ण परमहंस स्वामी विवेकानन्द स्वामी रामतीर्थ अरविन्‍द माता अमृतानन्‍दमयी परमहंस योगानन्द जिद्दु कृष्णमूर्ति गुरू नानक देव राजतन्त्रज्ञाः बाल गङ्गाधर तिलकः मदनमोहन मालवीयः चक्रवर्ती राजगोपालाचार्यः अटलबिहारी वाजपेयी बालासाहवः ठाकरे बि.आर.अम्बेडकर जवाहरलालः नेह्रू ज्योर्ज फ़र्नाण्डिस् लालकृष्णः आदवानी लालूप्रसादः यादवः मनमोहन सिंहः मायावती मुलायमसिंह यादवः नरेन्द्रः मोदी पि.वि. नरसिंह राव महात्मा गान्धिः सुमन कुमार मल्लिक संजय निरुपम अखिलेश यादव सुबोध कान्त सहाय राजानः महापद्म नन्दः बिन्दुसारः चन्द्रगुप्त मौर्यः अशोकः प्रथमः चन्द्रगुप्तः समुद्रगुप्तः चन्द्रगुप्तविक्रमादित्यः श्रीहर्षः राजेन्द्र चोळः बाबर् हुमायून् अकबर् जहाङ्गीर् शाहजहान् औरङ्गजेब् शिवाजी वैज्ञानिकाः प्रफुल्लचन्द्र राय् अशोक सेन् बीरबल साहनी जार्ज सुदर्शनः हरगोविन्द खुराना हरीश चन्द्रः होमी जहाङ्गीर भाभा जगदीश चन्द्र बोस् जगजीत सिंहः मेघनाथ साहा राजारमण्णा सत्येन्द्र नाथ बसु शान्ति स्वरुप भटनागर् विक्रम साराभायी समाजसेवापराः बाबा आमटे सुन्दरलाल बहुगुणः, चिपको आन्दोलनम् बिनोवा भावे, सर्वोदयः भूदानम् आन्दोलनम् जयप्रकाश नारायणः संपूर्ण क्रांति अन्ना हजारे क्रीडालवः अनिल कुम्बळे अञ्जू बाबी जार्ज् बायीचिङ्ग भूटिया धनराज पिल्लै ध्यानचन्द गीत सेठी गोपीचन्द मिल्खा सिंहः कपिल देवः कर्णम मल्लेश्वरी लियेंडर पेस् महेश भूपतिः पी.टी.उषा सचिन तेण्डुलकर् सानिया मिर्ज़ा भारतस्य कीर्तिललामाः चित्रं योजनीयम् सारमञ्जूषा योजनीया

977

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A4%BE

शिल्पकला

शिल्पकला शिल्पं हि परमपूज्यं सर्वदर्शनलक्षणयुतं सर्वप्रमाणरूपां साकारतत्त्वमेव। प्रासाद स्थापक विमान रेख पीढ पुरुष शिल्पविद्या आयुध मिष्ठान्न पाकशास्त्र Sculpture, with wax as in candles, clay as in pottery and also with ice. चित्रकला Websites Making Perfume Carpentry Plumbing Electronics Road Construction and Map Design शिल्पशास्त्रम् संस्कृतिसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः सारमञ्जूषा योजनीया‎

978

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83

ईजिप्तदेशः

मिस्रदेशस्य (मिश्रदेशः इति भारते व्यवहारः आसीत्) इतिहासे ऐदम्प्राथम्येन राष्ट्रपतिपदार्थं सार्वत्रिकनिर्वाचनम् अभवत् । अस्मिन् मुस्लिं ब्रदर्हुड् पक्षस्य मुहम्मदमुर्शी निर्वाचितः अभवत् । स्थलम् सर्वे अपूर्णलेखाः विदेशीयाः सारमञ्जूषा योजनीया‎ सम्बद्धाः लेखाः संस्कृतम् भारतम् हिन्दूधर्मः वैदिकसाहित्यम्

981

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D

वनस्पतिविज्ञानम्

वनस्पतिविज्ञानं वने ये लतावृक्षादयः सन्ति तेषां वनस्पतीनां विशिष्टं ज्ञानम् । प्राचीनकाले मनुष्याणां चिकित्सा वनस्पतिभिरेव क्रियते स्म । वने स्थिताः सर्वाः वनस्पतयः अतिमहत्वपूर्णाः औषधयः सन्ति। भारतस्य आयुर्वेदचिकित्सापद्धतिः वनस्पत्याधारितैवास्ति। चिकित्साशास्त्रेषु सर्वेषां वनस्पतीनां महत्त्वम् उपयोगिता च उपलभ्यते। सम्‍बद्घविषया: जीवशास्त्रं कृषिशास्त्रं सस्यविज्ञानम् बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया सस्यविज्ञानसम्बद्धाः स्टब्स् चित्रं योजनीयम् सर्वे अपूर्णलेखाः

984

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%83

वाल्मीकिः

वाल्मीकिमहर्षिः (Valmiki Maharshi) श्रीमद्रामायणस्य कर्ता । अयम् आदिकविरित्युच्यते ।अस्य पिता प्रचेताः। रत्नाकरः इति वाल्मीकेः मूलं नाम । प्रचेतसः पुत्रः इति कारणेन प्राचेतसः इति अस्य अपरं नाम । जन्मना अयं व्याधः आसीत् । रत्नाकरः वाल्मीकिरभूत्..... रत्नाकरः अरण्यमार्गे गच्छतः जनान् भाययित्वा चौर्यं कृत्वा जीवति स्म । एकदा तस्मिन् मार्गे नारदमहर्षिःसमागतः । नारदमहर्षिं दृष्ट्वा चौर्यं कर्तुं रत्नाकरः तत्सकाशं गतवान् । रत्नाकरः यथार्थमवगच्छति । ज्ञानोदयः सञ्जायते । शीर्षकपाठ्यांशः शोकः श्लोकत्वमागतः एकदा वाल्मिकिमहर्षिः शिष्येण भारद्वाजेन सह स्नानार्थं तमसानदीं प्रति गतवान् आसीत् । स्वप्रियतमस्य वियोगेन बहु दुःखितां पक्षिणीं दृष्ट्वा आर्द्रचित्तः वाल्मीकिः झटिति तस्मै व्याधाय शापं प्रायच्छत् ।तस्य मुखात् शापः श्लोकरूपेण निःसृतः । स च - मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः । यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधि: काममोहितम्॥ इति ॥ आश्रमे आश्रिता सीता रावणवधानन्तरं कस्यचन रजकस्य वचनं श्रुत्वा रामेण सीता परित्यक्ता । तस्मिन्नवसरे वाल्मीकिमुनेः आश्रमे सीता आश्रिताऽभूत् । आश्रमे एव कुशलवयोः जननमभवत् । बालकयोः शस्त्राभ्यासः शास्त्राभ्यासश्च वाल्मीकिमुनिना एव कारितः । अपि च बालकौ समग्रं रामायणं कण्ठस्थीकृतवन्तौ। सम्बद्धाः लेखाः वाल्मीकिरामायणे शिवः बाह्यसम्पर्कतन्तुः Valmiki biography webpage Satya Sarada Kandula, "Valmiki - Adikavi", The Ancient Indians Shastra Nethralaya, Rishikesh Ramayana by Valmiki illustrated with Indian miniatures from the 16th to the 19th century वाल्मीकिः वाल्मीकिः संस्कृतलेखकसम्बद्धाः स्टब्स् सर्वे अपूर्णलेखाः ऋषयः

987

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%AE%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%83

अमरुः

संस्कृतसाहित्ये नैकैः कविभिः नानावस्तुवैविध्यमयानि शतककाव्यानि प्रणीतानि । तादृशेषु शतककाव्येषु शृङ्गाररसवस्तुविशदम् अमरुशतकम् अन्यतमम् । अस्य काव्यस्य रचयिता अमरुः (Amaru) अथवा अमरुकः (Amaruka) । एतस्य नान्यानि काव्यानि तूपलभ्यन्ते, किन्तु एकेनापि शतपद्यात्मकेन काव्येन समनस्कानाम् हृदयसिंहविष्टरे राजते । एषः "सुवर्णकारः" आसीदिति "सुभाषितावल्याः" विश्वप्रख्यातनाडिंधमकुलतिलको विश्वकर्मा द्वितीयः इति पद्येन ज्ञातुं शक्यते । तथापि अस्य मातापितरौ कौ इति न कुत्रापि उल्लेखः दृश्यते । कवेः कालः अयम् प्राचीनकालीनः एक: कवि: आसीत्‌ । अष्टमे शतमाने यदा श्री आदिशङ्कराचार्याः आसन् स एवास्य जीवितकाल इति कालविमर्शनचतुराः अभिप्रयन्ति । नवमे शतमाने लब्धकीर्तिः ध्वन्यालोककर्ता आनन्दवर्धनः स्वग्रन्थे ध्वन्यालोके तृतीयोद्योते मुक्तकेषु हि प्रबन्धेष्विव रसबन्धाभिनिवेशिनः कवयो दृश्यन्ते, तथा ह्यमरुकस्य कवेर्मुक्तकाः शृङ्गाररसस्यन्दिनः प्रबन्धायमानाः प्रसिद्धा एव । इति वदन् अमरुशतकस्य अनेकान् श्लोकान् उदाहरति । अतः तस्मात् पूर्वस्मिन् काले एव "अमरुशतकम्" प्रसिद्धिमगात् इति ऊहितुं शक्यते । अतः अष्टमे शतमाने एव अयं कविः अवर्तत इति निर्णेतुं शक्यते । अपिच अस्य कालः अष्टमम् शतकमिति विश्वसितुं सहायकाः अनेके आधाराः लभ्यन्ते । एवम् अस्य कालः अष्टमम् शतकम् इति निश्चप्रचम् । कर्तृत्वे विवादः शङ्करदिग्विजयस्य सन्दर्भे यदा मण्डनमिश्रपत्न्या शारदादेव्या सह शास्त्रार्थवादः समजनि तदा श्रीशङ्करभगवत्पादाः शारदायाः प्रश्नानाम् उत्तरदानार्थम् गतप्राणस्य अमरुकाख्यस्य नृपतेः देहम् परकायप्रवेशविधिना प्रविश्य राज्ञः अन्तःपुरे वात्स्यायनकामसूत्राण्यधीत्य तन्नाम्ना एतद्ग्रन्थं प्रणिनाय इति केचन प्रवदन्ति । किन्तु माधवकविप्रणीते शङ्करदिग्विजये शङ्कराचार्यैः अमरुराजस्य कायप्रवेशसङ्गतिः भवति तथापि तैरेव अमरुशतकस्य रचना कृता इति विषयः नोपदृश्यते । अतः एतस्य शङ्कराचार्यकर्तृत्वे यः प्रवादः वर्तते सः लोकरञ्जनमात्रे प्रवृत्तः इति भाति । अपि तु माधवकविना प्रणीते शङ्करविजये श्रीमच्छङ्करभगवत्पादा एव अमरुशतकस्य कर्तारः इति स्पष्टतया निरूपितम् नास्ति । अपि च शङ्करदिग्विजये अमरुकराजस्य अवसानसन्निवेशः वर्णितः चेदपि, शारदायाः प्रश्नानुसारम् उत्तररूपेण कान्यपि पद्यानि अमरुशतके न सन्ति । तस्मात् अयं कविः अन्य एवेति निर्णेतुं शक्यते । काव्यपरिचयः एषः अमरुशतकम् नाम शृङ्गाररसगर्भिततं काव्यमेकम् चकार । अत्र काव्ये प्रणयिनोः भावाः, आनन्दः, प्रीतिः, प्रणयकोपः, विरहः, अनुनयः इत्यादयः अतीव मनोज्ञतया वर्णिताः सन्ति । अस्मिन् काव्ये अर्वाचीनानाम् केचन प्रक्षिप्ताः श्लोकाः अपि सङ्गताः इति काव्यमीमांसकाः मन्यन्ते । अपि च अमरुशतकस्य कानिचन पद्यानि "वल्लभदेवस्य" सुभाषितावलिः नाम्नि, आर्गटस्य, वासुदेवस्य, पुलिनस्य, विज्जिकायाः, दुर्वाहकस्य, रत्नाकरस्य, शिलाभट्टारिकायाः, अद्भुतमल्लस्य इति नामभिः अङ्कितानि दृश्यन्ते । अमरुकाः विशेषतः "शार्दूलविक्रीडिते" वृत्ते श्लोकान् व्यरचयदिति भासते । एतेन तादृशानि पद्यान्येव अमरुकस्य भवन्ति, अन्ये तत्र विद्यमानाः श्लोकाः प्रक्षिप्ताः इति केषाञ्चन अभिप्रायः । आमरुशतकस्य व्याख्यानानि आन्ध्रप्रदेशीयः "पेद्दकोमटिवेमभूपालः" नामा अस्य ग्रन्थस्य शृङ्गारतिलकाख्यां व्याख्याम् अरचयदिति बोध्यते । एवमेव अर्जुनवर्मदेवः "रसिकसञ्जीविनीति, सूर्यदासः शृङ्गारतरङ्गिणीति, शेषरामकृष्णाख्यः रसिकसञ्जीविनीति, च व्याख्याः निरबध्नन् । तथा च रुद्रदेवस्य रविचन्द्रस्य च व्याख्याने केषुचित् पुस्तकेषु दृश्येते । एवम् अनेकानि व्याख्यानानि समुपलभ्यन्तेऽस्य शतकग्रन्थस्य । एताभिः व्याख्याभिः अस्य कवेः प्रतिभां विद्वांसोऽपि मानयन्ति स्म इति ज्ञातुम् शक्यते । उदाहरणानि प्रणयकुपिता कान्ता स्वस्याः प्राण्पिये यथा व्यवहरति तथा वर्णितमत्र । एकत्रासनसंस्थितिः परिहृता प्रत्युद्गमाद्दूरतः, ताम्बूलाहरणच्छलेन रभसाऽऽश्लेषोऽपि संविघ्नितः ।आलापोऽपि न मिश्रितः परिजनं व्यावर्तयन्त्याऽन्तिके, कान्तं प्रत्युपचारतश्चतुरया कोपः कृतार्थीकृतः ॥कस्याञ्चित् अनुरक्तः मनसि आलोचते यथा-सा बाला वयमप्रग्ल्भमनसः सा स्त्री वयं कातराः, सा पीनोन्नतिमत्पयोधरयुगं धत्ते सखेदा वयम् । साऽऽक्रान्ता जघनस्थलेन गुरुणा गन्तुं न शक्ता वयम्, दोषैरन्यजनाश्रयैरपटवो जाताः स्म इत्यद्भुतम् ॥''' एवम् अमरुश्तके अमरुकेण मनोज्ञैः समुचितैः पदार्थनिवेशितैः भावगर्भितैः सन्निवेशैः शार्दूलविक्रीडितेन बहुरम्यम् क्रीडितम् कविना यत्तु सहृदयहृदयरङ्गे अधुनाऽपि नरीनृत्यति । यथैव अमरुककविताः प्रथिताः सन्ति, तथैव तदीयमितिवृत्तं तिरोहितं विद्यते । केवलमसौ नवमशतकतः पूर्वमवर्त्ततेति कथयितुं शक्यते, यतो ८५० ख्रीष्टीयकालिकौ ध्वनिकारः –‘मुक्तकेषु हि प्रबन्धेष्विव रसबन्धाभिनिवेशिनः कवयो दृश्यन्ते । यथाऽमरुकस्य कवेर्मुक्तकाः शृङ्गारस्यन्दिनः प्रबन्धायमानाः प्रसिध्दा एव।’ इत्युक्तवान् । वामनेनापि ८०० ई. समुद्भूतेनास्य पद्यत्रयमुदाहृतम्, अतोऽस्य समयः अष्टमं शतकं मन्यते, ततः पूर्वमपि किञ्चित् कथयितुं शक्यते । अनेन शृङ्गाररसानुकूलाः प्रणयव्यहाराः कामिजनमनोभावाश्चैव केवलं वर्णिताः परं तत्रैव तावत्याकर्षकतोत्पादिता यदयं सुधीसमाजे गौरवमभजत । एतदीये अमरुतके शतमेकं श्लोकानाम्, संस्करणभेदेन न्यूनाधिकभावाऽपि कियान् प्राप्यते । अस्य ग्रन्थस्योध्दरणं प्रतिष्ठितैराचार्यैः कृतमतोऽस्य प्रियता प्रमातुं शक्यते । १२१५ ई. समुद्भूतेनार्जुनवर्मणाऽत्र व्याख्या लिखिता, रविचन्द्रेणास्य शतकस्याध्यात्मिकी व्याख्या कृता, चतुर्थशतकोत्पन्नेन वेमभूपालेन अस्य शतकस्य व्याख्यानायिकाभेदपरतया रचिता । रतिक्रीडा अङ्गना च मनुष्यजीवनस्यापेक्ष्योपादानविशेषौ तावधिकृत्य कृतोऽयं ग्रन्थः । अत्र का त्रुटिर्यामपनेतुं ब्रह्मज्ञानमत्र समावेशयितुं प्रयस्यन्ति सुधिय इति न जाने । अस्य कवेर्व्यञ्जनाशक्तिरतिप्रौढा – असद्वृत्तौ नायं न च खलु गुणैरेव रहितः प्रियो मुक्ताहारस्तव चरणमूले निपतितः । गृहाणेमं मुग्धे व्रजतु निजकण्ठप्रणयिता – मुपायो नास्त्यन्यस्तव हृदयसन्तापशमने ॥ अत्र पद्ये वृत्तगुणाहारादिपदेषु श्लेषमहिम्ना यमर्थं कविर्व्यञ्जयति स परमरम्यो मूलभित्तिश्चास्य रसपेशलस्य काव्यस्य । अन्येऽप्यस्य रम्याः –‘प्रस्थानं वल्यैः कृतम्’ इत्यादयः श्लोकाः प्रसिध्दाः । अस्य सर्वोऽपि गन्थः परवर्त्तिभिः कविभिरात्मसात्कृतो भाषाकविभिः विहारिदासपद्माकरादिभिरनूदितकल्पश्च कृतः । बाह्यसम्पर्कतन्तुः अमरुः कानिचन श्लोकानि संस्कृतग्रन्थाः संस्कृतकवयः संचित्रसारमञ्जूषे योजनीये अष्टमशताब्द्याः कवयः

996

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B8%E0%A4%AE

असम

असम () ईशान्य भारते विद्यमानं एकम राज्यम् अस्ति। राज्यस्य विस्तीर्णं ७८,४६६ वर्ग कि.मि. अस्ति। अस्य राज्यस्य उत्तरे अरुणाचलप्रदेशः, पूर्वे नागाल्याण्ड तथा मणिपुर, दक्षिणे मिजोरमा तथा मेघालयः, पश्चिमे बाङ्ग्लादेशश्च भवन्ति। अस्य राज्यस्य राजधानी "दिसपुर" इति। नामस्य उत्पत्तिः केचन मन्यन्ते यत् असम इति नाम पर्वतैः सह अस्य प्रदेशस्य विषमतायाः कारणात् अभवत् । प्राकृतिकसौन्दर्ये असमस्य तुल्यः नास्ति, अतः असमस्य नाम 'अ-सं' अभवत् । अन्ये विद्वांसः मन्यन्ते यत् आहोमशब्दः असमतः आगतः यतः आहोमराजाः शासनं कुर्वन्ति स्म । अहोमजनाः ताई इति परिचयं दत्तवन्तः परन्तु अहोम इति प्रसिद्धाः अभवन् । अहोमजनाः प्रायः ६०० वर्षाणि यावत् असम-राज्यस्य शासनं कृतवन्तः । नव नामाकरण आङ्ग्लानां हस्ते असमस्य पतनस्य अनन्तरं असम-असम इति पदं लोकप्रियं जातम् अन्ते च तस्य प्रदेशस्य निवासिनः च असमिया इति उच्यन्ते स्म । आङ्ग्लाः Assam अथवा Assam इति आङ्ग्लभाषायां Assam इति लिप्यन्तरणं कृतवन्तः।असमस्य वर्तमानस्य वर्तनी आङ्ग्लभाषायां Axom अथवा Asom इति लिख्यते किन्तु Assam इति वर्तनी अपि सामान्या अस्ति। भौगोलिकम् असम-राज्यं पूर्वोत्तरराज्यानां प्रवेशद्वारं मन्यते । इदं पर्वतीयक्षेत्रम् अस्ति । अतः असम-राज्यस्य वातावरणं मनोहरं भवति । ग्रीष्मकाले असमराज्यस्य अधिकतमं तापमानं २५ तः ३० डिग्री मात्रात्मकं, शीतर्तौ न्यूनतमं तापमानं ६ डिग्री मात्रात्मकं भवति । इदं राज्यं भूटान-देशस्य, बाङ्ग्लादेशस्य च अन्ताराष्ट्रियसीमयोः समीपे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये अधिकतमानि पर्वतीयस्थलानि सन्ति । असम-राज्यस्य उत्तरदिशि भूटान-देशः, अरुणाचलप्रदेशराज्यं च अस्ति । पूर्वदिशि मणिपुर-राज्यं, नागालैण्ड्-राज्यम्, अरुणाचलप्रदेश-राज्यं, दक्षिणदिशि मेघालय-राज्यं, मिजोरम-राज्यं, त्रिपुरा-राज्यं च अस्ति । मण्डलानि असमराज्ये २७ मण्डलानि सन्ति। भूमिः काँप्, लेटेराइट् च अस्य राज्यस्य प्रमुखे मृत्तिके स्तः । ते पर्वतीयक्षेत्रेषु, स्थलभागेषु च प्राप्येते । काँप-मृत्तिका नदीनाम् आपूरणक्षेत्रे प्राप्यते । आपूरणविहीनेषु स्थानेषु अम्लीयमृत्तिकाः भवन्ति । इयं मृत्तिका इक्षुदण्डं, फलं, व्रीहीं च उत्पादयितुम् उपयुक्ता भवति । पर्वतीयक्षेत्रस्य लेटेराइट्-मृत्तिका अनुर्वरा भवति । अस्मिन् राज्ये चायस्य कृषिः सर्वाधिकी भवति । प्रायः असम-राज्यं वनाच्छादितम् अस्ति । नद्यः ब्रह्मपुत्रा-नदी असम-राज्यस्य मुख्या नदी वर्तते । सा पूर्वपश्चिमदिशि प्रवहन्ती बाङ्ग्लादेशं प्रविशति । अस्याः नद्याः विभिन्नाः शाखाः सन्ति । अतः नदीस्थितद्वीपानाम् अपि निर्माणं भवति । माजुली इत्ययं द्वीपः विश्वस्य बृहत्तमः नदीस्थितद्वीपः वर्तते । अयं द्वीपः ९२९ चतुरस्रवर्गकिलोमीटर्मितं विस्तृतः अस्ति । ब्रह्मपुत्राः नद्याः पञ्चत्रिंशत् (३५) सहायकनद्यः सन्ति । सुवंसिरि, भरेली, धनसिरी, पगलडिया, मानस, संकाश इत्यादयः नद्यः दक्षिणदिशः ब्रह्मपुत्रा-नद्यां सम्मिलन्ति । लोहित, नवदिहिङ्ग, बूढी दिहिङ्ग, दिसाङ्ग, कपिली, दिगारू इत्यादयः नद्यः उत्तरदिशः ब्रह्मपुत्रा-नद्यां सम्मिलन्ति । सुवंसिरी इत्यादयः नद्यः अपि हिमालयात् उत्तरतः प्रवहन्ति । यत्र पर्वतीयक्षेत्राणि भवन्ति, तत्र एतासां नदीनां जलप्रपाताः अपि भवन्ति । दक्षिणदिशि सूरमा-नदी अपि अस्ति । सा नदी स्वस्याः सहायकनदिभिः सह कछार-क्षेत्रे प्रवहति । इतिहासः प्राचीनभारतीयग्रन्थेषु अस्य प्रदेशस्य नाम “प्रागज्योतिषपुर” इति आसीत् । पूराणानाम् आधारेण “कामरूप” अस्य राज्यस्य राजधानी असीत् इति ज्ञायते । महाभारतस्य कालादारभ्य भास्करवर्मस्य शासनकालपर्यन्तम् एकस्य वंशस्यैव शासनम् आसीदिति । अभिलेखेषु उल्लेखाः दृश्यन्ते । सा.श. १८२६ तमे संवत्सरे युद्धसमाप्तेरनन्तरं ब्रिटिष् सार्वकारस्य शासनम् आसीत् । सा.श. १८३२ तमे संवत्सरे कछार प्रदेशस्य मेलनम् । सा.श. १८३५ तमे संवत्सरे तियाप्रदेशस्य मेलनम् । सा.श. १८७४ तमे संवत्सरे ब्रिटीष् सार्वकारस्य मुख्यायुक्तस्य अधीने अयं प्रदेशः आगतः । सा.श. १९०५ तमे संवत्सरे 'बङ्ग' विच्छेदः तथा सैन्याधिकारेः शासनम् आरब्धम् । सा.श. १९१५ तमे संवत्सरे पुनः मुख्यायुक्तस्य प्रशासनम् आरब्धम्। सा.श. १९२१ तमे संवत्सरे राज्यपालस्य शासनम्। सा.श. १९४७ तमे संवत्सरे भारतस्य स्वातन्त्र्यप्राप्तिः पाकिस्तानभारतयोः विभजनेन "बहुलसिलहट" प्रदेशस्य पाकिस्ताने मेलनम्। नामोत्पत्तिः असम इति नाम संस्कृत-भाषाधारितम् अस्ति । संस्कृते असम अर्थात् अद्वितीयः । अस्य अपरः अर्थः अपि प्राप्यते यत् – या भूमिः समतला नास्ति सा असमा इति । किन्तु बहवः विद्वांसः मन्यन्ते यत् – असम शब्दस्य मूलरूपम् “अहोम” इति अस्ति । यतः पुरा ब्रिटिश-शासनात् ६०० वर्षाणि पूर्वम् अहोम-राज्ञां शासनम् आसीत् । अतः “अहोम” इति शब्देन असम शब्दस्य आविर्भावः अभूत् । प्राचीनकालादेव अस्य प्रदेशस्य लघुपर्वतेषु आस्ट्रिक, मङ्गोल, द्रविड, आर्य इत्यादयः विभिन्नजातयः निवसन्ति स्म । अतः संस्कृतिः मिश्रिता अभवत् । अतः असम-राज्यस्य सभ्यता, संस्कृतिश्च समृद्धा अस्ति । प्राचीने काले अस्य नाम प्राग्ज्योतिषपुरम् इति आसीत् । अनन्तरं “कामरूप” नाम अभवत् । इलाहाबाद-नगरे स्थिते समुद्रगुप्तस्य शिलालेखे कामरूप-राज्यस्य उल्लेखः अपि प्राप्यते । ई. स. ७४३ तमे वर्षे चीन-देशस्य ह्वेन्साङ्ग्-इत्याख्यः विद्वान् यात्री कामरूप-राज्यं प्राप्तवान् आसीत् । तेन कामरूप-राज्यस्य कामोलुपा इति नाम्ना उल्लेखः कृतः आसीत् । एकादशशताब्द्याम् अलबरूनी इत्याख्यः इतिहासकारः अभवत् । तेन स्वस्य पुस्तके अपि कामरूपस्य उल्लेखः कृतः अस्ति । अनेन प्रकारेण महाकाव्यकालात् द्वादशशताब्दीपर्यन्तम् आर्यावर्ते प्राग्ज्योतिषपुरं, कामरूपम् इत्येते नामनी प्रसिद्धे स्तः । पौराणिकेतिहासः पुराणानुसारम् इदं राज्यं कामरूप-राज्यस्य राजधानी आसीत् । महाभारतानुसारं कृष्णस्य पौत्रेण अनिरुद्धेन उषा-नामिकायाः युवत्याः अपहरणं कृतम् आसीत् । यतः अनिरुद्धः तस्याम् आकृष्टः अभवत् । किन्तु दन्तकथासु प्राप्यते यत् – “उषा अनिरुद्धात् मोहिता जाता आसीत् । अतः उषया स्वयमेव स्वस्याः अपहरणं कारितम् । इयं घटना तत्र कुमारहरणम् इति नाम्ना ज्ञायते । महाभारतकालादारभ्य सप्तमशताब्दीपर्यन्तं भास्करवर्मणः शासनकालपर्यन्तम् च एकस्य राजवंशस्य एव शासनम् आसीत् । बाणभट्टस्य, ह्वेनसाङ्ग्-इत्याख्यस्य च विवरणे अस्य राज्यस्य विवरणं प्राप्यते । महाकाव्यानां, पुराणानां च अनुसारेण अयं वंशः पृथ्व्याः पुत्रः अपि कथ्यते । अतः अयं वंशः भौमः अपि कथ्यते । भास्करवर्मणः राजवंशस्य शिलालेखे समर्थितं यत् – राज्ञा भागदत्तेन, तस्य उत्तराधिकारिभिः च कामरूप-राज्ये ३००० वर्षाणि यावत् शासनं कृतम् आसीत् । तदनन्तरं पुष्यवर्मन्-इत्याख्यः राजा अभवत् । अनेन प्रकारेण पुष्यवर्मणः परवतिनां शासकानां विवरणम् अपि प्राप्तम् । राजा भास्करवर्मन् राज्ञः हर्षवर्धनस्य मित्रम् आसीत् । अतः बाणभट्टेन विरचिते हर्षचरिते काव्ये भास्करवर्मणः उल्लेखः प्राप्यते । मध्ययुगः इतिहासः मध्यकाले ई. स. १२२८ तमे वर्षे म्यान्मार-देशस्य चाउ लुङ्ग सिउ का फा इत्याख्येन अस्म-राज्ये अधिकारः प्राप्तः आसीत् । सः अहोमवंशीयः आसीत् । तेन अहोमवंशस्य शासनम् आरब्धम् । ई. स. १८२९ तमवर्षपर्यन्तम् अहोम-वंशस्य शासनम् आसीत् । अतः एव कथ्यते यत् – “अहोम-राज्ञां शासनेन एव असम इति नाम अभवत् । जनाः जातयः असम-राज्ये बह्व्यः जातयः सन्ति । तासु जातीषु प्रथमा खासी-जातिः अस्ति । इयं जातिः उत्तरपूर्वदिशः निवासिनः जनाः सन्ति । द्वितीये समूहे दिमासा, बोडो, रामा, कारो, लालुङ्ग च अस्ति । पूर्वभागे डफला, मिरी, अबोर, आपातानी, मिश्मी चेत्यादयः जातयः सन्ति । तृतीये समूहे लुशाई, आका, ककी इत्यादयः जातयः सन्ति । ताः जातयः दक्षिणदिशः समागताः । ताः मणिपुरीजातीषु, नागाजातीषु सम्मिलिताः अभवन् । कछारी, रामा, बोडो च एताः जातयः हिमालस्य उच्चतृणस्थलेषु निवसन्ति । मङ्गोल-जातेः जनाः असम-राज्यस्य अधः भागे निवसन्ति । इयं जातिः गोवालपारा इत्यत्र ‘राजवंशी’ इति नाम्ना प्रसिद्धा । सालोई-जातिः कामरूपे प्रसिद्धा अस्ति । नदियाल-जातिः मत्स्यहन्त्री अस्ति । साम्प्रते असम-राज्ये पश्चिमबङ्गाल-राज्यस्य, बिहार-राज्यस्य, ओडिसा-राज्यस्य चेत्यादीनां राज्यानाम् आदिवासिनः चायस्य उद्यानेषु कार्यं कुर्वन्ति । अतः तेषां जनानां सङ्ख्या अधिका जाता । भाषाः असमिया, बोडो च असम-राज्यस्य प्रमुखक्षेत्रीया भाषा, आधिकारिकी भाषा च अस्ति । प्राचीनकाले अपि कामरूप-राज्ये, कामतापुर कछारी. सुतीया, बोरही, अहोम, कोच च इत्यादिषु मध्ययुगीनेषु राज्येषु च असमिया-भाषा सामान्यतया व्यवह्रियते स्म । कामरूपी, ग्वालपरिया इत्यादयः भाषाः असमिया-भाषायाः अपभ्रंशभाषाः सन्ति । नागालैण्ड्-राज्ये, अरुणाचलप्रदेश-राज्ये, पूर्वोत्तरराज्येषु च असमिया-भाषा व्यवह्रियते । इतं परम् असम-राज्ये बङ्ग्ला-भाषा, बोडो-भाषा, नेपाली-भाषा, हिन्दी-भाषा च अपि व्यवहारे प्रयुज्यते । शिक्षणम् असमराज्ये ‍(६) षड् वर्षादारभ्य (१२) द्वादशवर्षपर्यन्तं माध्यमिकाध्ययनस्य अनिवार्याता अस्ति । निःशुल्केन अध्ययनार्थं सार्वकारपक्षतः व्यवस्था कल्पिता अस्ति । अध्ययन दृष्ट्या राज्यस्य ८० अपेक्षया अधिकेषु केन्द्रेषु विभिन्नाः योजनाः कल्पिताः सन्ति । राज्ये नैके विश्वविद्यालयाः सन्ति । असम कृषिविश्विविद्यालयः, असम विश्व।विद्यालयः, डिब्रुगढ़ विश्‍‍वविद्यालयः, गुवाहाटी विश्वःविद्यालयः, भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थानम् , गुवाहाटी, राष्ट्रिय प्रौद्योगिकी संस्थानम् (मानित विश्वयविद्यालयः), तेजपुर विश्वविद्यालयश्च अस्य राज्यस्य प्रतिष्टिताः विश्वविद्यालयाः। अर्थव्यवस्था असम-राज्यस्य अर्थव्यवस्था कृषिप्रधाना अस्ति । अस्य राज्यस्य ८० प्रतिशतं जनसङ्ख्या कृष्याधारिता अस्ति । असम-राज्ये तण्डुलाः, लवेटिका (Corn), गोधुमाः, कार्पासः इत्यादयः प्रमुखाणि सस्यानि सन्ति । चायं, निर्यासः, कॉफी च इत्यादीनि अपि उद्यानसस्यानि सन्ति । उद्योगाः असम-राज्ये चायस्य उद्योगः प्रमुखः वर्तते । राज्ये प्रायः २.३२ लक्षं हेक्टेयर् क्षेत्रे चायस्य उद्यानानि सन्ति । विश्वस्य सम्पूर्णस्य चायोत्पादने १६ प्रतिशतं योगदानं तु केवलम् असम-राज्यस्य एव अस्ति । गुवाहाटी-नगरे चायस्य सघोषविक्रयकेन्द्रम् अस्ति । तत्केन्द्रं विश्वस्य बृहत्तमं चायविक्रयकेन्द्रं वर्तते । भारतस्य आहत्य चायोत्पादनस्य ५० प्रतिशतम् उत्पादनम् असम-राज्ये एव भवति । राज्ये षड् औद्योगिकविकासकेन्द्राणि सन्ति । इतः परं बालीपाडा, माटिया इत्येतयोः स्थानयोः द्वे औद्योगिककेन्द्रे स्थाप्यमाने स्तः । साम्प्रतं राज्ये चत्वारः तेलशोधकयन्त्रागाराः सन्ति । तेषु एकः डिगबोई-नगरे स्थितः अस्ति । उच्यते यत् – “ई. स. १८६७ तमे वर्षे सर्वप्रथमम् एशिया-खण्डे असम-राज्ये एव तैलोत्पादनाय कूपः उत्खनितः” । तस्य कूपस्य नाम “माकम” इति आसीत् । प्राकृतिकवायूनाम् उत्पादने अपि असम-राज्यस्य महद्योगदानं वर्तते । गुवाहाटी-नगरस्य समीपम् अमीनगाँव इत्यत्र अपि “निर्यातसंवर्धनौद्योगिकोद्यानस्य” निर्माणं पूर्णम् अभवत् । असम-राज्यं स्वस्य काष्ठकलायै, हस्तशिल्पकलायै च विश्वप्रसिद्धम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये नानाप्रकारकाः गृहोद्योगाः सन्ति । यथा – काष्ठशिल्पकार्यं, धातुशिल्पकार्यं, काष्ठवस्तुनिर्माणं च । सिञ्चनं, विद्युदुत्पादनं च असम-राज्ये ई. स. १९९९ तः ई. स. २००० पर्यन्तम् आहत्य ८.९८ लक्षं हेक्टेयर् भूमौ सिञ्चनाय व्यवस्था अभवत् । तेषु सिञ्चनविभागः ४.९५ लक्षं हेक्टेयर् क्षेत्रस्य सिञ्चनं करोति । असम-राज्ये वृष्टेः आधिक्येन सिञ्चनस्य व्यवस्था व्यापकरूपेण कृता अस्ति । सिञ्चनाय बह्व्यः योजनाः आरब्धाः । “जमुना सिंचाई योजना” इतीयं योजना अस्म-राज्यस्य बृहत्तम योजना अस्ति । तस्यां योजनायां २६,००० हेक्टेयर् भूमेः सिञ्चनस्य अनुमानम् अस्ति । सिञ्चनाय कूल्यानां दैर्घ्यं १३७.२५ किलोमीटर्मितं भविष्यति । असम-राज्यस्य प्रमुखेषु विद्युतावासेषु “चन्द्रपुर ताप बिजली परियोजना”, “नामरूप ताप बिजली परियोजना”, लघु पन बिजली परियोजना च प्रचलन्त्यौ स्तः । इतः परं बहवः विद्युदित्पादनघटकाः स्थापिताः सन्ति । सर्वकारेण “ग्रामीण विद्युतीकरण” इत्यस्य कार्यक्रमस्यान्तर्गततया ६८ प्रतिशतं ग्रामेभ्यः विद्युतः व्यवस्था कृता । आहत्य २१,४९५ ग्रामेभ्यः विद्युतः व्यवस्था कृता । साम्प्रतं “तिपाई मुख बाँध परियोजना” इत्यस्यां योजनायां जलबन्धनिर्माणाय प्रस्तावस्य सर्वकारेण सम्मतिः प्रदत्ता । खानिजाः तृतीययुगस्य अङ्गारः (Coal), खानिजतैलं च असम-राज्यस्य प्रमुखखानिजाः सन्ति । अस्मिन् राज्ये ४५० लक्षं टन-मात्रात्मकः खानिजतैलस्य सञ्चयः अस्ति । इयं मात्रा सम्पूर्णभारतस्य खानिजतैलस्य पञ्चाशत् (५०) प्रतिशतम् अस्ति । ब्रह्मपुत्रा-नद्याः द्रोण्यां, दिगबोई, नहरकटिया, मोशन, लक्वा, टियोक इत्यादिषु स्थानेषु अपि खानिजतैलं प्राप्यते । असम-राज्यस्य दक्षिणपूर्वदिशः अङ्गारस्य भाण्डारः अस्ति । तस्मिन् भाण्डारे प्रायः त्रयस्त्रिंश्त्कोटिटनपरिमितमात्रायाम् अङ्गाराः सन्ति । कला एवं संस्कृतिश्च असम-राज्ये बह्व्यः जनजातयः निवसन्ति। अतः तत्र संस्कृतेः अपि वैविध्यं वर्तते। ओजापालि, धोसा, धेमाली सूत्रिया, रास चेत्यादीनि नृत्यानि असम-राज्यस्य संस्कृतेः प्रमुखाणि अङ्गानि सन्ति । असम-राज्यस्य संस्कृतेः उत्सवेषु “रोङ्गाली बिहू”, “कोङ्गाली बिहू”, “भोगली बिहू” च प्रमुखाः उत्सवाः सन्ति । बिहू-नृत्यसमये जनाः प्रतिगृहं गत्वा “हुचरि”-गीतं गायन्ति । असम-राज्यस्य प्रत्येके विवाहे “तामुल पानोर बोटा” इति कांस्याधारिकायाः उपयोगः आवश्यकं भवति । “अम्बुवासी मेला”-उत्सवः असमराज्यस्य बृहत्तमः उत्सवः अस्ति । अयं कामाख्यादेव्याः मन्दिरे आयोज्यते । पूर्वोत्तरभारतस्य राज्येषु “शिवदोल” इत्याख्यं शिवमन्दिरम् उच्चतमं वर्तते । इदं ३७ मीटर्मितम् उन्नतं वर्तते । इदम् असम-राज्यस्य शिवसागरे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये सूर्यपर्वते मनसादेव्याः द्वादशभुजोपेता प्रतिमा दृश्यते । सूर्यपर्वतस्य तले ९९,९९९ शिवलिङ्गानि स्थापितानि । असम-राज्ये वैष्णवाः अपि निवसन्ति । अतः ते वैष्णवसाधूनां जन्मतिथौ पुण्यतिथौ च भजनानि गायन्ति । अन्यत्र अपि शिवरात्रिमेला उत्सवः, अशोकाष्टमीमेला-उत्सवः, पौषमेला-उत्सवः, परशुराममेला-उत्सवः, अम्बुबाशीमेला-उत्सवः, दोल-जात्रा, ईद, क्रिसमस्, दुर्गापूजा इत्यादयः उत्सवाः असम-राज्ये श्रद्धापूर्वकम् आचर्यन्ते। साहित्यम् असमिया-भाषायाः साहित्यं सम्पूर्णे भारते प्रसिद्धम् अस्ति । त्रयोदशशताब्द्याम् असमिया-साहित्यस्य आरम्भः जातः । “हेम सरस्वती” इत्यस्य प्रह्लादचरित्रम् असमिया-साहित्येषु प्रथमं साहित्यं मन्यते । एकोनविंशतितमशताब्दीतः आधुनिकस्य असमिया-साहित्यस्य आरम्भः अभवत् । लक्ष्मीनाथ बैजबरुआ, नलिनी बाला देवी, कमलेश्वर चालिहा, डॉ. वीरेन्द्र कुमार भट्टाचार्यः, देवकान्त बरुआ, इन्दिरा गोस्वामी चेत्यादयः असम-राज्यस्य लेखकाः सन्ति । एतेषु “डॉ. वीरेन्द्र कुमार भट्टाचार्यः” ‘मृत्युञ्जय’ इति रचनां चकार । तया रचनया ई. स. १९७९ तमे वर्षे सः ज्ञानपीठपुरस्कारेण सम्मानितः जातः । “इन्दिरा गोस्वामी” अपि ई. स. २००० तमे वर्षे ज्ञानपीठपुरस्कारेण सम्मानिता आसीत् । असमिया-भाषायां “धर्म पुस्तक” इति पुस्तकं प्रकाशितम् । आत्माराम शर्मा अस्य पुस्तकस्य लेखकः आसीत् । असम-राज्ये डॉ. “भूपेन हजारिका” इत्याख्यः संगीतज्ञः अस्ति । राज्ये सः “संगीतसम्राट्” इति नाम्ना ज्ञायते । एवं च “अम्बिका गिरि राय चौधरी” इत्याख्यः “असम केसरी” इति नाम्ना ज्ञायते । परिवहनम् असम-राज्यस्य नदीनां कारणेन जलमार्गः अधिकः विकसितः अस्ति । परिवहने जलमार्गस्य उपयोगं भवति । इतः परं स्थलमार्गाः अपि सन्ति । ई. स. १९६६ तमे वर्षे रेलमार्गाणां दैर्घ्यं ५,८२७ किलोमीटरमितम् आसीत् । राजमार्गाणां दैर्घ्यं २०,६७८ किलोमीटरमितं वर्तते । राष्ट्रियमार्गाणां दैर्घ्यं २,९३४ किलोमीटरमितम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये जलमार्गाणां विशिष्टं महत्त्वं विद्यते । प्राचीनकाले अपि जलमार्गाणां सर्वाधिकः उपयोगः क्रियते स्म । यतः असम-राज्यस्य नदीनां दैर्घ्यं ३२६१ किलोमीटरमितम् अस्ति । तत्रापि १६५३ किलोमीटरमितं मार्गः नौकाचालने योग्यः वर्तते । असम-राज्ये षड् विमानस्थानकानि सन्ति । तत्र नियमितरूपेण विमानसेवा दीयते । गुवाहाटी-नगरे “गोपीनाथ बाडदोलोई विमानस्थानकं”, तेजपुर-नगरे “सलोनीबाडी विमानस्थानकं”, डिब्रूगढ-नगरे “मोहनबाडी विमानस्थानकं”, उत्तरलखीमपुरे “सिलोनबाडी विमानस्थानकं”, सिलचर-नगरे “कुभीरग्राम विमानस्थानकं”, जोरहाट-नगरे “रोवरियाह विमानस्थानकं” च अस्ति । प्रसिद्धाः व्यक्तयः गोपीनाथ बोरदोलोई गोपीनाथ बोरदोलोई इत्याख्यः असम-राज्यस्य प्रथमः मुख्यमन्त्री, क्रान्तिकारी च आसीत् । गोपीनाथेन भारतस्य स्वतन्त्रताप्राप्त्यनन्तरं सरदार वल्लभभाई पटेल-इत्याख्येन सह कार्यं कृतम् आसीत् । अस्य योगदानेन एव असम-राज्यं भारतस्य भागः अस्ति । ई. स. १९३८ तमस्य वर्षस्य सितम्बर-मासस्य एकोनविंशतितमदिनाङ्क (१९/०९/१९३८) तः ई. स. १९३९ तमस्य वर्षस्य नवम्बर-मासस्य सप्तदश दिनाङ्कपर्यन्तं (१७/११/१९३९) असम-राज्यस्य मुख्यमन्त्रित्वेन कार्यं कृतम् आसीत् । ज्योतिप्रसाद आगरवाला ज्योतिप्रसाद आगरवाला इत्याख्यः असम-राज्यस्य प्रथमः चलच्चित्रनिर्माता आसीत् । अस्य जन्म ई. स. १९०३ तमस्य वर्षस्य जून-मासस्य सप्तदश (१७) दिनाङ्के अभवत् । अयं नाट्यकारः, कथाकारः, गीतकारः, पत्रसम्पादकः, सङ्गीतकारः, गायकश्च आसीत् । तेन चतुर्दशवर्षदेशीयेन एव “शोणित कुंवरी” इति नाट्यस्य रचना कृता आसीत् । ई. स. १९३५ तमे वर्षे “ज्योमति कुंवारी” इति नाट्याधारितं प्रथमम् असमप्रान्तीयं चलच्चित्रं निर्मापितम् आसीत् । सः अस्य चलच्चित्रस्य निर्माता, निर्देशकः, पटकथाकारः, मञ्चनिर्माता, सङ्गीतकारः, नृत्यनिर्देशकश्च आसीत् । भुपेन हजारिका भुपेन हजारिका इत्याख्यः असम-राज्यस्य गीतकारः, सङ्गीतकारः, गायकश्च आसीत् । सः असमिया-भाषायाः कविः, चलच्चित्रनिर्माता, लेखकः च अपि आसीत् । तस्य जन्म ई. स. १९२६ तमस्य वर्षस्य सितम्बर-मासस्य ८ दिनाङ्के (८/०९/१९२६) अभवत् । सः असम-राज्यस्य संस्कृतिज्ञः, सङ्गीतज्ञः च आसीत् । तेन काव्यलेखने, पत्रकारितायां, गायने, चलच्चित्रनिर्माणे इत्यादिषु क्षेत्रेषु कार्यं कृतम् आसीत् । इन्दिरा रायसम गोस्वामी इन्दिरा रायसम गोस्वामी इत्याख्या असमिया-भाषायाः लेखिका आसीत् । तस्याः जन्म ई. स. १९४२ तमस्य वर्षस्य नवम्बर-मासस्य चतुर्दश दिनाङ्के (१४/११/१९४२) अभवत् । इयं ज्ञानपीठपुरस्कारेण सम्मानिता आसीत् । सा असम-राज्ये स्थितस्य “युनाइटेड् लिबरेशन् फ्रण्ट् ऑफ् असम (ULFA)” नामकस्य सङ्घटनस्य कार्यकर्त्री आसीत् । अस्मिन् सङ्घटने “इन्दिरा रायसम गोस्वामी” इत्यस्याः महद्योगदानम् अस्ति । चित्र वीथिका सन्दर्भाः भारतस्य राज्यानि असमराज्यम् बाह्यसम्पर्कतन्तुः http://assam.nic.in

998

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

उत्तरप्रदेशराज्यम्

उत्तरप्रदेश: भारतस्‍य उत्तरभागे स्‍थितं किञ्चन राज्यम् । प्रायः १९.० कोटिः जनसङ्ख्या विद्यते अस्मिन् राज्ये । भारतदेशेषु विद्यमानेषु राज्येषु अस्मिन्नेव राज्ये अधिकाः जनाः सन्ति । उत्तरप्रदेशे सुफलाभूमिः अधिकतया दृश्यते । उत्तरप्रदेशस्य उत्तर-पश्चिमे हिमाचलप्रदेशः अस्ति । पश्चिमे हरियाणा, देहली, राजस्थानम् च भवन्ति । दक्षिणे मध्यप्रदेशः, छत्तीसगढ, झारखण्डश्च सन्ति । दक्षिण-पूर्वे तथा पूर्वे बिहारराज्यम् अस्ति । उत्तरप्रदेशस्य राजधानी लखनौ अस्ति । अस्य राज्यस्य उच्चन्यायालयः अलहाबाद् नगरे अस्ति । वाराणस्यादि क्षेत्राणाम्, आग्रादी ऐतिहासिकस्थलानाम् आश्रितं राज्यं भवति एतत् । कानपुरं, देवरियां, गोरखपुरं, मेरठ, आग्रा, अलिगढ, बरेली, प्रयागः, गाजियाबाद्,नोयडाच अत्रत्य बृहत् नगराणि भवन्ति । हैन्दवानां पवित्रतमक्षेत्राणि अस्मिन् राज्ये राराजन्ते । राज्यविकासः नवदशशतकात् अस्य प्रदेशस्य विषये विविधानि विवरणानि लभ्यन्ते । अन्यानि नामानि अपि अस्य राज्यस्य सन्ति। १८३३ तमे संवत्सरे बङ्गालप्रान्त्यस्य ब्रिटिषसर्वकारः विभक्तः अभवत् । एकस्मिन् भागे आग्रानगरं केन्द्रम् अभवत् । १८३६ तमे संवत्सरे आग्राप्रदेशस्य उत्तरपश्चिमप्रदेशः इति नामकरणं कृतवन्तः । अयं प्रदेशः ब्रिटिषसर्वकारस्य राज्यपालस्य शासने आसीत् । १८७७ तमे संवत्सरे ब्रिटिषसर्वकारस्य आग्रा तथा अवध इत्येतयोः प्रान्तयोः शासनम् आसीत् । १९०२ तमे संवत्सरे उभयोः प्रदेशयोः मिलित्वा शासनम् आसीत् । उभयोः "संयुक्तसंस्थानमिति व्यवहारः" आसीत् । १९५० तमे संवत्सरे संयुक्तसंस्थानस्य नाम एव उत्तरप्रदेशः इति कृतवन्तः । १९९९ तमे हिमाचलप्रदेशराज्यं तथा उत्तराखण्डराज्यम् इतः पृथक् कृतवन्तः। जनसंख्याविचारः भारते अधिकाः जनाः अस्मिन्नेव राज्ये सन्ति । अस्य राज्यस्य जनसंख्या जुलैमासे १ दिनाङ्के २००८तमे संवत्सरे १९० मिलियन् आसीत् । ८०% जनाः हिन्दवः अस्मिन् राज्ये सन्ति । १८% जनाः मुसल्मानाः सन्ति । एतान् विहाय सिक्खाः, बौद्धाः, क्रैस्ताः, जैनाः च अस्मिन् राज्ये सन्ति । सामाजिकस्वरूपम् उत्तरप्रदेशे जनसङ्ख्या जात्युपजात्याधारेण विभक्ता अस्ति। श्रृतिस्मृत्यनुसारं हिन्दुसमाजस्य चत्वारः वर्णाश्रमधर्माः सन्ति । ब्राह्मणः, क्षत्रियः, वैश्यः, शूद्रः इति चत्वारः धर्माः । अस्य राज्यस्य ब्राह्मणेषु भार्गव-भट्ट-गङ्गापुत्र-गौर-जोशि-कन्यकुब्ज-मैथिली-नागरेत्यादयाः भवन्ति । सलल्द्विपिय, संध्या, सर्युपरीन्, श्रीमलि, त्यागि रजपूताः इत्यादयाः क्षत्रियेषु भवन्ति । एते जनाः व्यापाराश्रिताः भवन्ति । तेषु मुख्याः अग्रहारि, अग्रवाल्, बार्नवाल्, घाटे, बनिय, हल्वायि, जैस्वाल्, कल्वार्, केसर्वानि, महेश्वरी, माथुर्, ओमार्, ओस्वाल्, पर्वार्, पट्वा, रस्तोगि, सद् तथा तेलि व्यापाराश्रिताः जनाः। कृष्याश्रिताः वैश्याः अहिर्, गडेरिया, गौर्वा, गुज्जर्, जट्, कच्चि, कंबोज्, कोयिरि, कुर्मि, मुराव्, मालि, रावे तथा रोर् जनाः भवन्ति । शूद्रजातिषु बरहै, बर्वार्, बेल्दार्, दागि, धोबि, दुसध्, जोगि, कहर्, केवट्, नायि तथा थाथेरा जनाः भवन्ति । उत्तरप्रदेशस्य बहिर्भागे वनवासिनः निवसन्ति । अगारिया, बैगा, भार्, भोक्सा, बिन्द, चेरू, गोण्ड्, कोल् तथा कोर्वा जनाः भवन्ति । भारतसार्वकारस्य साहाय्येन विना वनवासिपञ्चगणाः जीवनं कुर्वन्ति । ते थारजनाः, भोक्साजनाः, भूटियाजनाः, जौनस्वरिजनाः तथा राजिजनाः भवन्ति । अन्येभ्यः देशेभ्यः आगताः सय्यद, सिध्दिकि, शेख, शेखजादा, मुघल तथा पठाण यवनाः सन्ति । राजनीतिः राज्ये ४०३ विधानसभायाः निर्वाचनस्थानानि सन्ति । १९९१ तमे संवत्सरे भारतीयजनतापक्षः बहुमतं प्राप्तवान् आसीत् । २००७ तमे संवत्सरे निर्वाचने बहुजनसमाजपक्षः बहुमतं प्राप्य शासनं करोति स्म । मायावती अस्य पक्षस्य मुख्या आसीत् । सा एव मुख्यमन्त्रिणी अपि असीत् । गतयोः दशकयोः सम्मिश्रसर्वकारः एव शासनम् करोति । राजनीतिनायकाः एतस्मात् राज्यात् बहवः नायकाः आगताः सन्ति । भारतस्य १४ प्रधानमन्त्रिषु ८ जनाः उत्तरप्रदेशस्यैव भवन्ति । ते जवाहरलालनेहरुः,लालबहादुरशास्त्री, इन्दिरा गान्धिः, चौधरि चरणसिंह, विश्वनाथप्रतापसिंहः, चन्द्रशेखरः, अटलबिहारीवाजपेयीच भवन्ति । यद्यपि अटलबिहारीवाजपेयीमहोदयस्य जन्मभूमिः [[मध्यप्रदेशः|मध्यप्रदेशस्य ग्वालियर्स्ति, किन्तु निर्वाचनस्थलं उत्तरप्रदेशः अस्ति । नेहरु-गान्धीकुटुम्बस्य सध्यकालीनाः सदस्याः उत्तरप्रदेशेषु निर्वाचनस्थलेषु एव स्पर्धार्थिनः भवन्ति । सोनिया गान्धी बरेली निर्वाचनप्रदेशात् सर्वदा स्पर्धार्थिनी भवति । अमेठी, सुल्तानपुरं निर्वाचनस्थले राहुलगान्धी स्पर्धार्थी भवति। अन्ये उत्तरप्रदेशस्य नायकाः नाम मेनकागान्धी, वरुणगान्धी, डा.मुरलिमनोहरजोशी, एस.पि.नायक, मुलायमसिंहयादवः, मायावती, राजनाथसिंहः, कल्याणसिंहः, अजितसिंहः, नारायणदत्ततिवारी, मुख्तार अब्बास नख्वि च । शिक्षणम् उत्तरप्रदेशे साम्प्रदायिकाध्ययनस्य सम्प्रदायः एव आसीत्। वेदकालात् वेदसंस्कृतयोः अध्ययनम् अनुस्यूततया प्रचलितम् अस्ति । संस्कृताधारितशिक्षणेन सह पालीभाषायाः अध्ययनं प्रचलति। ब्रिटिषशासनात् पूर्वम् उत्तरप्रदेशः हिन्दूनां, बौद्धानां, यवनानाम्, अध्ययनस्य श्रेष्ठं केन्द्रम् आसीत् । केम्ब्रिड्जविश्वविद्यालयसदृशम्, अलिगढमुस्लिंविश्वविद्यालयः अस्मिन् उत्तरप्रदेशे विराजते। १८७५ तमे संवत्सरे सर् "सैद अहमदखान्" द्वारा विश्वविद्यालयः स्थापितः अस्ति । गच्छता कालेन अस्य विद्यालयस्य नाम “मोहमद आङ्ग्लो-ओरियण्टल् कलाशाला”(कालेज्) इति परिवर्तितवन्तः। १९२० तमे संवत्सरे एनं विश्वविद्यालयं “केन्द्रीयविश्वविद्यालयः” इति भारतसर्वकारः उद्घोषितवान् । बनारसहिन्दूविश्वविद्यालयः भारते वाराणस्याम् अस्ति । अयं विश्वविद्यालयः “केन्द्रीयविश्वविद्यालयः” भवति । एनं विश्वविद्यालयम् ऐरिषवंशीया ब्रिटिषमहिला “एनिबेसेण्ट” स्थापितवती । १ अक्टोबर १९१७ तमे संवत्सरे ’केन्द्रियहिन्दुकलाशालां विश्वविद्यालयरूपेण स्वीकृतवन्तः । विश्वविद्यालयाय नृपाणाम् आश्रयः आसीत् । १,३५० चतुरस्रपरिमितम् अस्य विश्वविद्यालयस्य विस्तारः अस्ति। अस्मिन् विश्वविद्यालये अवासार्थं विद्यमानानि गृहाणि बृहत् गृहाणि भवन्ति । एशियाखण्डे प्रथमस्थानाङ्कितविश्वविद्यालयत्वेन गणितम् अस्ति । १२८ अपेक्षया अधिकाः विभागाः अस्मिन् विश्वविद्यालये सन्ति । विज्ञान-भाषाध्ययन- तन्त्रज्ञान-वैद्यकीयादयः विभागाः विश्वे प्रसिद्धाः भवन्ति । १५,००० अधिकाः छात्राः अस्मिन् विश्वविद्यालये अध्ययननिरताः सन्ति । १९६० तमे संवत्सरे “कानपुरे” “भारतीय तन्त्रज्ञानसंस्थां”(IIT) भारतसार्वकारेण संस्थापिता । एषा संस्था विश्वे सुप्रसिद्धा अस्ति । आर्थिकव्यवस्था भारतीय आर्थिकव्यवस्थायां भारतीयराज्येषु उत्तरप्रदेशस्य द्वितीयं स्थानम् अस्ति । व्यवसायाश्रितमं राज्यम् इदम् । १९९१ तमे संवत्सरे ७३% प्रतिशतं जनाः व्यावसायम् आश्रितवन्तः आसन् । राज्यस्य कानिचन मुख्यनि औद्योगिकनगराणि अधोनिर्धिष्ठानि भवन्ति । “कानपुरम्”- भारते प्रधानं पादरक्षाणाम् उत्पादनं केन्द्रं भवति । “नोयिडा” तथा लखनौ नगरे भारतस्य प्रमुख सूचनातन्त्रज्ञानस्य केन्द्राणि सन्ति । “मेरठ”- नगरे क्रीडासम्बद्धानां वस्तूनाम्, आयुधानाम्, आभरणानां प्रसिद्धानि उत्पादककेन्द्राणि सन्ति । “मिर्जापुरम्” तथा “भदोही” नगरे वस्त्रकटाणां, कार्पासस्य तन्तूनाम् उत्पादककेन्द्राणि सन्ति । “मोरादाबाद्” नगरे धातुना निर्मितानि साम्प्रदायिकवस्तूनि लभ्यन्ते। वस्तूनाम् उत्पादककेन्द्राणि प्रसिद्धानि सन्ति। “अलिगढ” ताम्रकांस्यलोहादीनां द्वाराणां कवचानाम् उत्पादककेन्द्राणि प्रसिद्धानि सन्ति। प्रवासोद्यमः उत्तरप्रदेशः देशविदेशीयानां यात्रिकाणाम् आकर्षणं केन्द्रं भवति। २००३ तमे संवत्सरे ७१ मिलियन् देशीययात्रिकाः, तेषु विदेशतः २५% प्रतिशतं यात्रिकाश्च आगताः। अस्मिन् राज्ये ताजमहल्, आग्रादुर्गं, फतेहपुरसीकरी इत्यादीनि विश्वप्रसिद्धानि प्रेक्षणीयस्थानानि सन्ति। आग्रानगरे एतानि स्थानानि विद्यन्ते। प्राचीननगरम् आग्रा आग्रानगरं सा.श.१५०१ समये सिकन्दरलोधी इत्यस्य प्रशासनकाले भारतस्य राजधानी आसीत् । मोगलवंशीयानां बाबरहुमायून् इत्यादीनां प्रशासनकाले आग्राप्रदेशे अनेके भवनविशेषाः निर्मिताः । अक्बरः आग्रातः फतेपुरसिक्रिपर्यन्तं सा.श.१५७० तः २५८५ पर्यन्तं प्रशासनं कृतवान् । अनन्तर शाहजहानः तेजोमहालयः इति प्रसिद्धं शिवालयं परिवर्त्य ताजमहल् इति स्मारकसौधं कृतवान् । औरङ्गजेबः राजधान्याः देहलीनगरं प्रति स्थानन्तरितवान् । आग्रादुर्गम् अनेकैः प्रशासकैः निर्मितम् अस्ति । अक्बरः जहाङ्गीरः शाहजहानः औरङ्गजेबः च एतत् दुर्गं निर्मितवन्तः सन्ति । अत्र दरबारभवनं , शीषमहल्, राज्ञीवासः , प्रार्थनामन्दिरम् इत्यादीनी दर्शनीयानि सन्ति । आग्रातः १० कि.मी. दूरे दयालबाग् स्थले राधास्वामीमन्दिरं सुन्दरम् अस्ति । शिल्पकलादृष्ट्या अतीवभव्यम् अमोघं चास्ति । आग्रातः उत्तरभागे १० कि.मी. दूरे सिकन्दरस्थले अकबरस्य मृतस्मारकम् अस्ति । अत्र हिन्दुयवनशैल्या निर्मितानि गोपुराणि प्रतिकोणं सन्ति । त्रिस्तरीयाणि गोपुराणि अतीव सुन्दराणि सन्ति । ताजमहल् आधुनिकयुगस्य सप्तसु कौतुकेषु अन्यतमं वर्तते ताजभवनम् । आग्रायां यमुनानद्याः तीरे स्थितम् इदं भवनं यवनचक्रवर्तिना शाहजहानेन प्रियायाः पत्न्याः मुम्ताजमहलायाः संस्मरणाय निर्मितम् । इदम् अपूर्वं भवनं १६३१-१६४८ अवधौ अमृतशिलया निर्मितम् । इयं शिल्पकला पर्शियन्-ओटोमन्- यवन- भारतीयशौलीभिः युक्ता अस्ति । ताजभवनस्य विन्यासः उस्तादहमदलहौरिणा कृतः इति श्रूयते । अस्य भवनस्य श्वेतामृतशिलया निर्मिताः शिखरगोलार्धाः एव लोके सुविख्याताः । वस्तुतः तु भवनम् एतत् अस्ति रचनासमुच्चययुक्तम् । ताजमहल् न केवलं भारते अपि च विश्वे एव प्रसिद्धं दर्शनीयं भव्यं भवनम् अस्ति । फ्रान्सदेशस्य ऐफेल् गोपुरमिव आस्ट्रेलिया देशस्य अपेराहौस् इव विस्मयकारि स्थलमस्ति । यमुनानद्याः दक्षिणभागे स्थितं विशालं भव्यम् अमृतशिलानिर्मितं वास्तुशिल्पमेतत् । अस्य दैर्घ्यं २७०० पादमितं, वैशाल्यं च २००० पादमितम् अस्ति । उत्तरदक्षिणतः आयताकारे विशालावरणे एतत् निर्मितम् अस्ति । ताजमहल् स्वरूपम् परितः प्रावारकम् अस्ति । दक्षिणदिशि महाद्वारम् अस्ति । उत्तरभागे ताजमन्दिरमस्ति । महाद्वारतः १८०० पादमितदीर्घम् उद्यानम् । मध्ये नालाः तत्र तत्र जलोत्सांसि सन्ति । ७५ पादमितम् चौकाकारकं सरोवरम् अस्ति। दूरतः वीक्षणसमये ३१३ पादमिते प्राङ्गणे १४० पादमितोन्नतं मन्दिरं सुन्दरतया द्रृश्यते । चौकाकारे शिल्पे चतुर्षु कोणेषु १४० पादमितोन्नताः त्रिस्तरीयाः वृत्तच्छदाः (मिनरेट्स्) सन्ति । मध्ये उन्नते प्राङ्गणे १८६ पादमिते चौकाकारे स्थले मुख्यं ताजमन्दिरम् अस्ति । केषुचिद्विभागेषु शिल्पानि सन्ति । अर्धगोलाकारके छदे (Tomb) भित्तिषु लताशिल्पानि विराजन्ते । पवित्रस्य कुरान् ग्रन्थस्य भागाः अत्र शिल्पेषु उत्कीर्णाः सन्ति । यथा यथा उपरि गम्यते तथा तथा अक्षराणां गात्रं बृहत् भवति । वैशिष्ट्यम् ताजमहल् भवनं ये पश्यन्ति तेषा मनसि एतत् अलौकिकं भवन इति भावना भवति । अतीवाकर्षकं सुन्दरं काव्यमिव सर्वजनप्रियं भवन एतत् । मोगलचक्रवर्तिः शाहजहानः स्वप्रियपत्न्याः मुमताज़वर्यायाः स्मरणार्थं एतस्य निर्माणं कारितवान् । क्रिस्ताब्दे १६३११६५२ पर्यन्तस्य कालावसरे निर्मित एतत् कलास्थानं विश्वे अद्भुत स्थानेष्वन्यतम इति परिगण्यते । वर्णनातीतमेतत् चन्द्रिकाया अत्यन्तं मोहकं भवति । “यावत् एतस्य साक्षात् दर्शनं न क्रियते तावत् तस्य वर्णनम् अपूर्णम् एव तिष्ठति । अस्य अद्भुत सौन्दर्यं साक्षादेव द्रष्टव्यम् ” इति फर्ग्युसन् महोदयः उक्तवान् अस्ति । भवने बहिर्भागे उपयुक्ताः अमृतशिलाः सम्यक् घर्षयित्वा मसृणतायुक्ताः कृताः सन्ति । सूर्यप्रकाशे किरणानि सर्वत्र प्रतिफलन्ति । पुरतः निर्मले सरोवरजले ताजमहल् प्रतिबिम्बः द्रृष्टुं शक्नुमः । ताजमहल् दर्शनाय ग्रीष्मकाले प्रातः ७.३० वादनतः , शीतकाले ८ वादनतः प्रवेशावकाशः अस्ति । साधारण समये अल्प शुल्क । ४.०० वादनानन्तरं शुल्कं महार्घं भवति। शुक्रवासरे दर्शनं निश्शुल्कम् भवति । सोमवासरे अत्र विरामः भवति । विमानमार्गः देहली खजुराहो वाराणसी इत्यादिनगरेभ्यः विमानसम्पर्कः अस्ति । धूमशकटमार्गः देहलीचेन्नै मार्गे आग्रा प्रमुखनिस्थानमस्ति । कोलकातातः आगतवतां टुण्डला निस्थानं समीपे भवति । ततः ३५ कि.मी वाहनमार्गेण गन्तव्यम् । आग्राकण्टोन्मेण्ट् मुख्य निस्थानमस्ति । भूमार्गः मुख्यवाहननिस्थानं पोर्टवाहननिस्थानमस्ति । ईदगावाहननिस्थानतः नगरवाहनसम्पर्कः अस्ति । देहलीतः २०० कि.मी. । ग्वालियर्तः ११९ कि.मी. । लखनौतः ३६९ कि.मी । मुम्बयीतः ३२० कि.मी । जयपूरतः १३० कि.मी । भरतपूर तः ६० कि.मी । मथुरातः ५८ कि.मी. । देहलीतः एकदिनप्रवासव्यवस्था अस्ति । एषः भवनसमुच्चयः ६० ‘बिघा’ विशालयुक्तः अस्ति । अयः प्रदेशः दक्षिणतः उत्तरदिशि नद्यभिमुखं प्रसृतः, निम्नभूमिं प्रति गच्छन्त्यः वीथिकाः इव च अस्ति । द्वितीये आलिन्दे किञ्चन चतुरस्रोद्यानम् अस्ति , यत् उभयतः पटमण्डपाः वर्तन्ते । विविधाकारकैः जलनालैः अयं प्रदेशः चतुर्धा विभक्तः अस्ति । एते चत्वारः प्रदेशाः ‘चारबाग्’ नाम्ना ख्याताः सन्ति । मुख्यशिखरगोलार्धं वस्तुतः चतुरस्त्राकारयुतम् अस्ति, यस्य कोणानि निम्नताकारेण कर्तितानि दृश्यन्ते । प्रार्थनाङ्गणानि इतः अयुक्तानि सन्ति । तानि मुख्यशिखराणां कोणाभिमुखानि वर्तन्ते । रक्तवर्णशिलया निर्मितं पश्चिमदिशि विद्यमानं प्रार्थनामन्दिरं स्वीयवर्णात् अत्रत्यं सौन्दर्यं परिवर्धयति । ताजभवनस्य् अन्तः, बहिः, ऊर्ध्वभागे, परितः विद्यमाने अमृतशिलाजानिकासु च दृश्यमानाः कलाकृतयः अत्यद्भुताः सन्ति । १९८३ तमे वर्षे युनेस्कोसंस्थया ताजभवनं जागतिकपारम्परिकस्थलत्वेन घोषितम् । संस्थया उल्लिखितम् अस्ति यत् भारते यवनकलायाः आभरणम् इव स्थिता जागतिकपरम्परायां सर्वजनैः कीर्तिता काचित् श्रेष्ठा कलाकृतिः एषा इति । ताजभवनं प्रातः ६ वादनतः रात्रौ ७ वादन- पर्यन्तं सार्वजनिकानां दर्शनाय उद्घाटितं भवति । शुक्रवासरे भवनं पिहितं भवति । पूर्णिमादिने , ततः पूर्वं दिनद्वयं, तदनन्तरं दिनद्वयं च रात्रिकाले दर्शनाय उद्घाटितं भवति तत् । रमझान्मासे रात्रिदर्शनं न भवति । १९८३ तमे वर्षे विश्वपरम्परास्थानानां सूच्यां ताजमहल् योजितम् अस्ति । आग्रादुर्गम् आग्रादुर्गं मोगलवंशीयानां शासकानां वैभवस्य प्रतीकम् अस्ति । इदम् उत्तरप्रदेशे विद्यते । तेषां शासनस्य उत्तुङ्गस्थितौ चक्रवर्ती शाहजहानः १६३८-१६४८ वर्षयोः मध्ये दुर्गम् एतत् निर्मितवान् । दुर्गं परितः रक्षणदृष्ट्या महाप्राकारद्वयं श्वेतशिलया निर्मितम् अस्ति । बाह्यप्राकारः ७० पादमितः, अपरः च ३० पादमितः । तयोः मध्ये खाते मकराः भवन्ति, खातप्राकारयोः मध्ये विद्यमाने स्थले व्याघ्राः भवन्ति स्म । 'दीवान्-इ-आम्'नामके सभागृहे चक्रवर्ती जनसन्दर्शनं करोति स्म । कृष्णशिलया निर्मिते सिंहासने सः उपविशति स्म । विशिष्टानां जनानां मेलनाय 'दीवान्-ई-खास'नामकं सभागारम् आसीत्, यत्र श्वेतशिलासनं भवति स्म । मल्लिकासौधे आधिक्येन शाहजहानस्य प्रिया पत्नी मुमताज वसति स्म, या च चतुर्दशपुत्रान् प्रसूय दिवङ्गता । तदनन्तरवर्षेषु शाहजहानः अत्रैव बन्दीकृतः । स्वस्य अन्तिमेषु दिनेषु ततः एव यमुनातीरस्थं ताजभवनं पश्यन् सः कालं यापितवान् । फतेहपुरसीकरी फतेहपुरसीकरी इत्यस्य विजयशिखरमित्यर्थः । अक्बरचक्रवर्ती गुजरातविजयानन्तरं क्रिस्ताब्दस्य १५७०तः १५८६वर्षाभ्यन्तरे एतत् निर्मितवान् । तस्मिन् समये अक्बरस्य पुंसन्तानं नासीत् । सः अत्र आगत्य शेख् सलीं चिस्थी नामानं योगिनं दृष्टवान् । सः अक्बरमहोदयस्य पुत्राः भवन्तीति भविष्यं कथितवान् । ततः अक्बरस्य एकः पुत्रः सञ्जातः । तस्य सलीम् इति नामकरणं कृतम् । एषः एव अग्रे जहाङ्गीरः इति प्रसिद्धः अभवत् । अक्बरचक्रवर्ती राजधानीम् अत्र आनीतवान् । इतः एव प्रशासनम् अकरोत् । सर्वधर्मसमन्वयसाधकं दीन् इलाही धर्मं प्रतिष्ठापितवान् । अस्मिन् नगरे शाही दर्वाजा , बुलन्ददर्वाजा इत्यादिविशिष्टानि शिल्पानि निर्मितानि । शाही दर्वाजा दुर्गस्य महाद्वारमस्ति । बुलान्द दर्वाजा (मसज़िद्) प्रार्थनामन्दिरद्वारम् अस्ति । अत्र सप्तद्वाराणि सन्ति । ५४ मीटर् उन्नतद्वारमेतदस्ति । एशियाखण्डे एव अत्युन्नतद्वारमस्ति (Gate of Victory) । अस्मिन् महाद्वारे शासननि सन्ति । सोपानैः उपरि गन्तव्यं भवति । शासनेषु प्रापञ्चिकविषयाः निरूपिताः सन्ति । प्रार्थनामन्दिरे शेख् चिस्थी स्मारकम् अस्ति । अत्र लक्षजनाः प्रार्थनां कर्तुं शक्नुवन्ति । फतेहपुरसीकरी स्थाने जोधाबायीराजगृहं , बीरबल् भवनं , पञ्चमहल् , दिवानि खास् , दिवानि आं, हीरन् महल् , नौबतखान् , सुन्दर महल् इत्यादीनि स्थानानि आकर्षकाणि सन्ति । फतेहपुरसीकरी तु क्रि.श. १६तमशतके मोघलचक्रवर्ती अक्बरेण निर्मिता राजधानी । एतत् आग्रानगरस्य समीपे अस्ति । साम्प्रदयिकराजधानीत्वेन अस्य स्थानस्य उपयोगं कृतवान् अतः दुर्गादिभिः रक्षणं नास्ति । अक्बरस्य व्यक्तित्वेन आदर्शैः च प्रभावितम् एतन्नगरं विशिष्टविन्यासयुक्तम् अस्ति । अक्बरः धार्मिकसहिष्णुः धर्मसमन्वये विश्वस्तः आसीत् । अयं विविधमतधर्माणां चिन्तनयुक्तं दीन् इलाही इति मतमपि आरब्धवान् । एषः हैन्दवैः सह राजनैतिकं वैयक्तिकं च बान्धव्यं रक्षितवान् । अक्बरः अस्य नगरस्य विन्यासकर्ता । अतः तस्य आदर्शान् अस्मिन् नगरे दृष्टुं शक्नुमः। नगरस्य विन्यासक्रमे विशाले स्थले भवनानि निर्मीय वैशाल्यभावं प्रकटयितुं प्रज्ञापूर्वकं यत्नः कृतः दृश्यते । गुजरातस्य पश्चिमबङ्गालस्य च विन्यासाः अनेकेषु भवनेषु अन्तर्भाविताह् सन्ति । अस्य मुख्यकारणं तु अक्बरः कुशलान् कर्मकरान् भारतस्य विविधभागतः आनीय भवननिर्माणे योजितवान् आसीत् । हैन्दवानां महम्मदीयानां क्रैस्तानां च शैल्याः मिश्रणमपि अत्र दृश्यते । भवननिर्माणास्य मूलसामग्री रक्तशिला । धार्मिकालयाः जात्यतीतभवनानि च नौबत् खान - मुख्यानाम् आगमनम् उद्घोषयित्ं प्रवेशद्वारस्य पार्श्वे एव एतत् भवनं भवति । दिवान् ए आम् - एतत् मोघलनिर्माणेषु सर्वत्र भवति । सामान्यजनानां चक्रवर्तिसन्दर्शनस्थानम् । दिवान् ए खास् - एतदपि विशिष्टं मोघलभवनम् । गण्यातिगण्यान् राजा अत्र सन्दर्शयति स्म । अत्र स्तम्भकेन्द्रं परितः असन्दाः भवन्ति । मध्ये अकबरः सिंहासने उपविशति स्म । बीरबलस्य गृहम् - एतत् अकबरस्य सचिवस्य बीरबलस्य गृहम् । अत्र निर्मितानि अट्टानि, छायार्थं भूसमान्तरेण निर्मिताः छदयः अस्य विशेषाः । जोधाबायीप्रासादः - अक्बरस्य पट्टमहिष्याः जोधायाः निलयः । कस्यचित् प्राङ्गणं परितः निर्मिते अस्मिन् गुजरातीशैल्याः प्रभावः अस्ति । पञ्चमहल् - पञ्चाट्टानां भवनम् । बुलन्द दर्वाजा - जमायवनदेवालयस्य प्रवेशद्वारेषु अन्यतमम् । बहिः विशालयुतं द्वारम् अन्ततो गत्वा मानवप्रमाणं प्राप्नोति । जामायवनमन्दिरम् - भारतीयविन्यासस्य यवनदेवालयः । अनेकवर्षाणां श्रमः फतेपुरसीकरीनगरनिर्माणे व्ययितः किन्तु बहुकालम् एतत् नोपयुक्तम् । प्रायः अस्य कारणम् अत्र जलाभावः आसीत् । वाहनमार्गः आग्राजयपुरमार्गे ४० कि.मी. दूरे अस्ति । विमानमार्गः आग्राविमानस्थानमस्ति । अनन्तरं वाहनमार्गः । धूमशकटमार्गः देहलीतः चेन्नैमार्गे आग्रा निस्थानम् अस्ति । देहलीतः आग्रापर्यन्तं ताजएक्सप्रेस् धूमशकटस्थानमस्ति । वसत्याः कृते अत्र अनेकानि उपाहारवसतिगृहाणि सन्ति । सप्तम्बरमासतः एप्रिलपर्यन्तं दर्शनाय उत्तमकालः । लखनौनगरम् प्राचीननगरमेतत् औध् नवाब वंशीयानां राजधानी आसीत् । अत्र नगरे अनेकानि वास्तुशिल्पानि अपूर्वाणि सन्ति । बारां इमाम्बट (१७८४) स्थले उन्नतानि गोपुराणि सन्ति । अनेन विशिष्ट भवनेन उपरिष्टात् लक्नौ नगर दर्शन कर्तुं शक्यते । महम्मद अलिषह क्रिस्ताब्दे १८३७ वर्षे स्वसमाधिं निर्मितवान् । ताजमहल् सद्रृशमेतत् अत्रानेका- नि गोपुराणि कलशानि सन्ति । ६७ मीटर् उन्नत घटीयन्त्र गोपुरमस्ति । पुरतः चित्रकला सङ्ग्रहालये औधनवाब महोदयानाम थाव चित्राणा सङ्ग्रहः अस्ति । लक्नौ समीपे गोमती नदीतीरे लक्ष्मणतिला , कैसट्बाग् आर्कलाणिकल् म्यूसिय बनारसीबाग् स्टेट् म्यूसिय , मृगालय इत्यादि दर्शनीयानि स्थाननि सन्ति । तीर्थक्षेत्राणि अस्मिन् राज्ये पवित्रतमक्षेत्राणि सन्ति। गङ्गा,यमुना नद्योः तटे एतानि क्षेत्राणि विराजन्ते। तानि वाराणसी, अयोध्या, मथुरा, अलाहाबाद् इत्यादीनि प्रसिद्धानि पुण्यतमानि भवन्ति। मथुरानगरम् मथुरा भारतस्य उत्तरप्रदेशे काचित् नगरी अस्ति । भगवतः कृष्णस्य जन्म अत्र अभवत् ।मथुरा देहलीतः १३४ कि.मी. । आग्रातः ५७ कि.मी. दूरे अस्ति । श्रीकृष्णस्य जन्मस्थानम् इति पुराणद्वारा ज्ञायते । अत्र अनेके देवालयाः मुस्लिंजनानाम् आक्रमणेन विनष्टाः आसन् । केचन पुननिर्मिताः सन्ति । श्रीकृष्णस्य मथुरानाथमन्दिरम् अतीव सुन्दरम् अस्ति । चित्रकला सङ्ग्रहालयः इव अस्ति । गर्भगृहे श्रीकृष्णमूर्तिं परितः रजतगावः निर्मिताः सन्ति। केशवमन्दिरसमीपे भागवतमन्दिरमिति सभाभवनम् अस्ति । एतत् प्रार्थनामन्दिरम् इत्यपि प्रसिद्धमस्ति । केशवमन्दिरस्य आवरणे क्रिस्ताब्दे १६६१ तमे वर्षे निर्मितं जातिमस्जिद् इति मुस्लिं प्रार्थनामन्दिरमस्ति । चतुस्तरीयभवनम् एतत् यमुनानदीतीरे अस्ति । समीपे कलासङ्ग्रहालये मूर्तिशिल्पानि नाणकानि बुद्धस्य लोहविग्रहाः च सन्ति । मथुरातः १०कि.मी. दूरे वृन्दावनम् अस्ति । अत्रैव श्रीकृष्णः बाल्ये वेणुवादनं विविधलीलाः च प्रदर्शितवान् । अत्र चैतन्यमहाप्रभुः भक्तेः महिमानं प्रदर्शितवान् । मीरा-गोपीनाथ- मदनमोहन-राधारमण-बिर्लामन्दिराणि अपूर्वाणि सन्ति । प्रयागः-त्रिवेणीसङ्गमः वाराणसीतः १३५ कि.मी. दूरे गङ्गायमुनासरस्वतीनां सङ्गमस्थानं त्रिवेणीसङ्गमः इति ख्यातः अस्ति । सरस्वतीनदी अत्र गुप्तगामिनी अस्ति । प्रयागः इति अस्य पूर्वनाम आसीत् । ब्रह्मा एव अत्र यागं कृतवान् इति पुराणेषु उल्लिखितम् । अकबरस्य काले प्रयागस्य अलाहाबाद् इति नाम आगतम् । अत्र सङ्गमे स्नानं पवित्रम् इति भारतीयाः भावयन्ति । द्वादशवर्षेषु एकवारम् अत्र कुम्भमेला इति महान् उत्सवः प्रचलति । अत्र अक्बरः बृहत् भित्तीनां स्तम्भानां त्रयाणां महाद्वाराणां गोपुराणां च निर्माणं कारितवान् । दुर्गात् यमुनानदीवीक्षणम् अधिकानन्ददं भवति । भारतस्य स्वातन्त्र्यान्दोलने प्रमुखमस्थलम् आनन्दभवनम् आसीत् । अलाहाबादनगरे स्थितमेतत् इदानीं राष्ट्रियस्मारकमस्ति । दुर्गस्य महाद्वारस्य पुरतः अशोकस्तम्भः स्थापितः अस्ति । अयोध्या श्रीरामजन्मभूमिः रामायणकालात् पूर्वम् अपि प्रसिद्धं स्थलमेतत् । एतत् स्थानं सूर्यवंशीयराजानां राजधानी आसीत् । लखनौतः १३८ कि.मी. दूरे फैजा्बाद्तः १० कि.मी. दूरे च अस्ति । पुण्यक्षेत्रेऽस्मिन् अनेके देवालयाः सन्ति । रामायणस्य अनेके दृश्यानि अत्र उत्कीर्णानि । कैकेयीभवनं , रत्नसिंहासनं , आनन्दभवनं कोपभवनं, वसिष्ठकुण्डः कनकभवनं सरयूनदीतीर इत्यादि दर्शनीयानि । कदाचित् बौद्धानां केन्द्रमप्यासीत् । वाराणसी काशी बनारस् वारणासी इत्यादि नामभिः प्रसिद्धं काशीपत्तनं पुराणकालादपि अपूर्वं स्थानम् अस्ति । भारतीयानां पवित्रतमं यात्रास्थलम् । वरुणा-असिनद्योः मध्यभागे अस्ति । बनारस् इति राजा प्रशासनं कृतवान् । अतः बनारस् इति नाम आगतम् अस्ति । काशीनगरे विशालाक्षीमन्दिरं विश्वनाथमन्दिरं च गङ्गातीरे स्तः । हनूमान् घाट् मणिकर्णिकाघाट्, पञ्चगङ्गाघाट्, दशाश्वमेधघाट् तुलसीमानसमन्दिरं सङ्कटविमोचनमन्दिरं व्यासकाशी बिर्लाभवनम् इत्यादीनि दर्शनीयानि स्थानानि सन्ति । तुलसीमानसमन्दिरं राजाश्मभिः निर्मितम् । भित्तिसु श्रीतुलसीदासस्य जीवनघटनाः चित्रिताः सन्ति । बिर्लामन्दिरे शिवमन्दिरं मध्ये, दक्षिणे शिवपार्वत्योः मन्दिरं वामभागे श्रीलक्ष्मीनारायणमन्दिरं च सन्ति । काशीविश्वविद्यालयेऽपि विश्वनाथमन्दिरं (बृहत्शिवलिङ्गम्) आकर्षणीयमस्ति । सारनाथबौद्धकेन्द्रम् वाराणसीतः दश किलोमीटरदूरे बौद्धनां प्राचीनकेन्द्रम् अस्ति । गौतमबुद्धः स्वप्रथमोपदेशम् अत्रैव कृतवान् । बुद्धत्वप्राप्तेः पश्चान् वाराणसीम् आगत्य सारानाथे वासं कृतवान् । सा.श.६४० समये अत्र २५०० पूजाकर्तारः, अशोकस्तम्भः, १००मीटरोन्नतः स्तूपः च आसन्। मोघलवंशीयानां प्रशासनकाले अनेके स्मारकाः नष्टाः अभवन् । अत्र अशोक निर्मितः धमेकास्तूपः अर्ध गोलाकारः ९३ पादोन्नतः च आसीत् । धर्मराणिस्तूप समीपे अशोकः ध्यानासक्तः आसीत् । मुख्यमन्दिरस्य पूरतः स्तम्भः निर्मितः आसीत् । सारानाथस्य पुराशेषवस्तुसङ्ग्रहालये मौर्यकुशानगुप्तंवंशीयानां कालिकाः मूर्तयः सन्ति । सारनाथे लब्धं गौतमबुद्धस्य मूर्तिरपि अत्रास्ति । गणेशसरस्वतीविष्णूनां मूर्तयः अपि अत्र सन्ति । आधुनिककालेऽपि सारानाथक्षेत्रम् एकं दर्शनीयं क्षेत्रमस्ति । अन्‍यनगराणि अयोध्‍या प्रयागः काशी आग्रा मेरठ गोरखपुरम् कानपुरम् कनखल फैजाबाद् सहारनपुरम् मुरादाबाद् वाराणसी प्रयागः अलीगढ मण्डलानि उत्तरप्रदेशस्य ७५ मण्डलानि सन्ति । वीथिका बाह्यानुबन्धः Uttar Pradesh Government Website Department of Tourism, Government of Uttar Pradesh Other Uttar Pradesh Districts Uttar Pradesh Districts Map भारतस्य राज्यानि उत्तरप्रदेशराज्यम्

1001

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%B3%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

केरळराज्यम्

केरळ-राज्यं भारतस्य दक्षिण-पश्चिमदिशि स्थितम् अस्ति । अस्य मूलनाम “चेरळम्” इति आसीत् । पुरा “मलनाडु”, “भार्गवक्षेत्रं”, “चेरल” च अस्य राज्यस्य नामानि आसन् । मौर्यशासकस्य अशोकस्य कस्मिंश्चित् शिखालेखे अस्य राज्यविषये “केरळस्य पुत्रः” इति उल्लेखितम् अस्ति । केरळराज्ये कैरळी अथवा मलयाळम् इत्येषा भाषा उपयुज्यते‌। केरळराज्यस्य सीमा पश्चिमे अरबीयसमुद्रः, पूर्वे दक्षिणे च तमिऴनाडॖ, उत्तरे कर्णाटकं च।जनसङ्ख्यानुसारं केरलं भारतराज्यं १३ तमः । अस्य राजधानी तिरुवनन्तपुरम् इति १४ मण्डलेषु विभक्तम् अस्ति । भौगोलिकविवरणम् गोकर्णम् आरभ्य कन्याकुमारीक्षेत्रं यावत् भूभागः कदाचित् केरळभूमिरासीत् । परन्तु, उत्तरतः दक्षिणं यावत् केचन भागाः अन्यत्र योजिताः । अतः अवशिष्टः मध्यभागः एव सम्प्रति केरळराज्यं वर्तते ।भारतस्य दक्षिणभागे पश्चिमकोणे उत्तराक्षांशः 8°18'-12°48'–मध्ये, पूर्वरेखांशः 74°52'-77°22'-मध्ये एव केरळराज्यम् वर्तते । केरळराज्ये वत्सरस्य अर्धाधिकं कालं मेघो वर्षति । प्रवहन्ति प्रभूतजलाः नद्यो भूयस्यः । भूप्रकृतिमनुसृत्य केरळं मलनाड् (गिरिप्रदेशः), इडनाड् (मध्यपदेशः), तीरसमतलम् इति त्रिधा विभक्तं वर्तते । पूर्वसीमि सह्याचलप्रदेशः एव मलनाट् (गिरिप्रदेशः) । पश्चिमे भागे समुद्रतीरसमीपस्थितस्य समतलस्य तथा मलनाड् इत्यस्य च मध्ये वर्तमानः निम्नोन्नतप्रदेशः एव इडनाड् । मलनाड् भागस्य विस्तृतिः २१८५० च.कि.मी इदं केरळविस्तृते ५६% भवति । औनत्ये प्रथमं स्थानं हिमालयस्थानां शृङ्गाणामेव । द्वितीयं स्थानं केरळस्य पश्चिमघट्टे स्थितस्य आनमुडि शॄङ्गस्यैव (२६९४ मीटर्)। जलवायुः केरळ-राज्यस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः अस्ति । इदं राज्यं भूमध्यरेखायाः समीपे स्थितम् अस्ति । अतः अस्मिन् राज्ये उष्णतायाः आधिक्यं भवति । किन्तु अरब-महासागरस्य जलवायुः आर्द्रः भवति । तेन कारणेन उष्णतायां न्यूनता भवति । फरवरी-मासतः मई-मासपर्यन्तं ग्रीष्मर्तुः भवति । जून-मासतः सितम्बर-मासपर्यन्तं वर्षर्तुः भवति । शीतर्तौ अस्य नगरस्य तापमानं २२ डिग्री से. तः ३२ डिग्री से. पर्यन्तं भवति । पेरियार, भारतपूजहा, पाम्बा, चालाकुडी च इत्यादयः केरळ-राज्यस्य प्रमुखाः नद्यः सन्ति । अस्य राज्यस्य दक्षिणभागे अल्पमात्रायां वर्षा भवति । किन्तु औत्तराहभागेषु वर्षायाः आधिक्यं भवति । आवर्षं ४० तः २०० इन्च् मात्रात्मिकाः वर्षाः भवन्ति । अनेन कारणेन अस्य राज्यस्य नद्यः जलेन परिपूर्णाः भवन्ति । एवं च परिवहनाय नदीमार्गाः अपि प्रयुज्यन्ते । नद्यः केरळे ४४ नद्यः सन्ति । तासु ४१ नद्यः पूर्वभागात् पश्चिमदिशि अरबसागरेण ततलयं प्राप्नुवाद्भिः कासारैश्च मिलन्ति । दीर्घा नदी- निळा (भारतप्पुळा) ह्रस्वे नद्यौ- पूरप्परम्पनदी, कलनाटनदी च । आनमला (तमिळ्नाड) एव निळायाः उद्भवस्थानम् । गायत्री, कण्णगी, कल्पाली, नूता च निळायाः पोषकनद्यः । पेरियार (चूणी/पूर्णा) देविकुलसमीपस्थात् शिवगिरेः उद्भूय पीरुमेट देविकुलं तोटुपुळा, मूवाट्टुपुळा कुन्नलुनाट परवूरु उपमण्डलैः आलुवां प्राप्य द्विधा भवति । ततः नद्याः एका शाखा चालक्कुटीनद्या मिलति । अपरा तु वेम्पनाटकासरेण च मिलति । चालियार् नदी एलम्परलिगिरेः उदभवति । बेप्पूरागत्य सागरेण मिलति । पम्पा शबरिगिरेः समीपस्थात् पीरुमेडुतः उद्भवति । कतलटयार् नदी कुललूजुषागिरेः उद् भूय अष्टमुडिकासारेण मिलति । पूर्वगामिनिषु नदीषु पाम्पार, भवानी च तामिळ्नाड् राज्यं प्रति, कबनी कर्णाटकं प्रति च गच्छति । नदीनां नामानि पाश्चिमवाहिन्यः पूर्वगामिन्यः १.पारपार २.भवानी ३.कबनी कासाराः २६० च.कि.मी दैर्घ्ययुतः वेम्पानाटकासारः एव कासारेषु प्रथमस्थानम् आप्नोति । अष्टमुडिकासारस्य दैर्घ्यं ५५ च कि.मी । अन्ये कासारास्तु वेली, कटिनंकुलं अञ्चुतेड्डु इटवा, नटयरा, परवूरु, कायङ्कुलं कोटिङ्गुल्लूरु इत्येत् । प्रकृतिदत्तशुद्धजलकासारो भवति शास्ताङ्कोट्टा। विस्तृतिः ४-च.कि.मी अगधता ४७ पादमिता । इतिहासः प्राचीन कालः केरलदेशः ३००० ईपू तः प्रमुखः मसालानिर्यातकः अस्ति, अद्यापि "मसालानां उद्यानम्" अथवा "भारतस्य मसाला उद्यानम्" इति उच्यते ।रामायण-महाभारत-आदिकाव्ययोः अस्य राज्यस्य उल्लेखः प्राप्यते । प्रथमपञ्चशताब्द्यां केरळ-राज्यं तमिऴकम-क्षेत्रस्य कश्चन भागः आसीत् । तस्मिन् क्षेत्रे पाण्ड्य-शासकानां, चौल-शासकानां, चेर-शासकानां च शासनम् आसीत् । ये अरबव्यापारिणः आसन्, तैः षष्ठशताब्दीतः अष्टमशताब्दीपर्यन्तम् अस्मिन् क्षेत्रे इस्लाम-धर्मस्य प्रभावः स्थापितः आसीत् । अष्टमशताब्दीतः द्वादशशताब्दीपर्यन्तं कुलशेखर-राजवंशस्य शासनम् आसीत् । तस्मिन् काले अस्य क्षेत्रस्य प्रमुखा भाषा “मलयाळम्” अभवत् । ई. स. १४९८ तमे वर्षे पुर्तगालदेशीयः वास्कोडिगामा इत्याख्यः व्यापारी कालीकट-तटं प्राप्तवान् । सः प्रथमः व्यापारी आसीत्, यः समुद्रमार्गेण भारतम् आगतवान् आसीत् । तदनन्तरं हॉलेण्ड्, फ्रान्स्, इङ्ग्लैण्ड् इत्यादिभ्यः देशेभ्यः व्यापारिणः समागतवन्तः । यूरोपदेशीयाः समूहाः अत्र आगत्य यन्त्रागारान् स्थापितवन्तः । भारतस्य स्वातन्त्र्यप्राप्त्यनन्तरम् ई. स. १९४९ तमस्य वर्षस्य जुलाई-मासस्य १ दिनाङ्के त्रावणकोरराज्यं, कॊच्चीनराज्यं च स्थापितम् । ई. स. १९५६ तमे वर्षे द्वयोः राज्ययोः सम्मेलनेन केरळ-राज्यस्य निर्माणं कृतम् । प्राथमिकविवरणानि मण्डलानि केरळराज्ये १४ मण्डलानि सन्ति । राजनीतिः केरळ-राज्यं भारतस्य राजनैतिकप्रयोगशाला कथ्यते । भारतदेशे यान्त्रिकीमतदानस्य प्रयोगः केरळ-राज्ये एव सर्वप्रथम् अभवत् । केरळ-राज्ये एकसदनात्मकं विधानमण्डलम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये विधानसभायाः १४० स्थानानि सन्ति । केरळराज्ये लोकसभायाः २० स्थानानि, राज्यसभायाः च ९ स्थानानि च सन्ति । विधानसभायाम् एङ्ग्लो-इण्डियन्-समूहस्य एकः प्रतिनिधिः नियोज्यते । केरळ-राज्ये बहूनि राजनैतिकसमूहाः, सङ्घटनानि च सन्ति । यथा - “भारतीय कम्युनिस्ट पार्टी”, “भारतीय राष्ट्रीय कॉङ्ग्रेस्”, “भारतीय जनता पार्टी”, “मुस्लिम लीग केरळ स्टेट् कमेटी”, “केरळ कॉङ्ग्रेस्”, “जनता दल (सेक्युलर)”, “रिवोल्यूशनरी सोशलिस्ट् पार्टी” च इत्यादयः केरळ-राज्यस्य राजनैतिकसमूहाः सन्ति । “ई. एम्. एस्. नम्बूदरीपाद” इत्याख्यः केरळ-राज्यस्य प्रथमः मुख्यमन्त्री आसीत् । सः भारतस्य “कम्युनिस्ट पार्टी (मार्क्सवादी) इत्यस्य समूहस्य नेता आसीत् । जनसङ्ख्या ई. स. १९६१ तमे वर्षे केरळ-राज्यस्य स्थापना अभवत् । ई. स. १८८१ तमे वर्षे केरळ-राज्यस्य जनगणना कृता । सप्तदशशताब्द्याः प्रारम्भे केरळ-राज्यस्य जनसङ्ख्या प्रायः त्रिंशल्लक्षम् आसीत् । ई. स. १८५० तमे वर्षे पञ्चचत्वारिंशल्लक्षम् अभवत् । १९०१ तमे वर्षे चतुष्षष्टीलक्षम् आसीत् । १९९१ तमस्य वर्षस्य जनसङ्ख्या २९१ लक्षम् आसीत् । २००१ वर्षस्य जनगणनायां केरळ-राज्यस्य जनसङ्ख्या ३,१८,४१,३७४ अभवत् । २०११ तमस्य वर्षस्य जनगणनायाम् अस्य राज्यस्य जनसङ्ख्या ३,३३,८७,६७७ अस्ति । तेषु १,६०,२१,२९० पुरुषाः, १,७३,६६,३८७ महिलाः च सन्ति । । भाषा “मलयाळम्” केरळ-राज्यस्य प्रमुखा भाषा अस्ति । इयं द्रविडपरिवारस्य भाषासु अन्यतमा वर्तते । अस्याः भाषायाः उत्पत्तिविषयकानि विभिन्नमतानि सन्ति । उच्यते यत् – “भौगोलिककारणैः द्रविडभाषायाः स्वतन्त्ररूपेण समुद्भूता एषा मलयाळ-भाषा । अपरं मतम् अस्ति यत् – “तमिऴ-भाषायाः मलयाळ-भाषायाः उत्पत्तिः जाता । तमिऴ-संस्कृत-भाषाभ्यां सह मलयाळ-भाषायाः सम्बन्धः घनिष्ठः अस्ति । मलयाळ-भाषायाः साहित्यानि अपि अतीव पुरातनानि सन्ति । किन्तु त्रयोदशशताब्दीतः साहित्यिकभाषारूपेण अस्याः भाषायाः विकासः जातः । तस्मिन् काले लिखितं “रामचरितम्” मलयाळम्-भाषायाः आदिकाव्यं मन्यते । साहित्यम् मलयाळ-भाषायाः साहित्यम् अष्टशताद्या प्राचीनम् अस्ति । किन्तु मलयाळ-साहित्यस्य प्राचीनतायाः प्रमाणं कस्यापि ग्रन्थे न प्राप्यते । “प्रारम्भिककाले लोकसाहित्यस्य प्रभावः आसीत्” इति मन्यते । मलयाळ-साहित्यकाराणां तमिऴ-भाषायै, संस्कृत-भाषायै महत्त्वपूर्णं योगदानम् अस्ति । केरळ-राज्यस्य बहुभिः विद्वद्भिः कन्नड-भाषायां, तुळु-भाषायां, कोङ्कणी-भाषायां, हिन्दी-भाषायां च अपि साहित्यानि रचितानि । एकोनविंशतिशताब्द्यां काव्यानि एव रचितानि आसन् । “रामचरितम्” इत्येतत् काव्यं मलयाळम्-साहित्यस्य प्रारम्भिकदशाम् अवबोधयति । “रामचरितम्” मलयाळ-भाषायाः प्रारम्भिककाव्यं मन्यते । तथापि केरळ-राज्यस्य साहित्यिकपरम्परा तस्मादपि प्राचीना अस्ति । पुरा केरळ-राज्यस्य साहित्यं तमिळ-भाषया सह सम्बद्धम् आसीत् । तमिऴ-भाषायाः प्रारम्भिकाणि साहित्यानि “सङ्गमकृतयः” इति नाम्ना ज्ञायन्ते । सङ्गमकालीनरचनानां प्राचीनकालस्य चेर-साम्राज्येन सह सम्बन्धः आसीत् । “पतिट्टिप्पत्तु” नामिका सङ्गमकालीना रचना अस्ति । तस्यां रचनायां चेर-राज्ञां प्रशस्तिगीतानि सन्ति । “सिलप्पदिकारं” इति नामकं महाकाव्यं “इलङ्गो अडिगल” इत्याख्येन कविना कृतम् आसीत् । तस्य जन्म अपि चेर-देशे अभवत् । “सिलप्पदिकारं” महाकाव्यस्य खण्डत्रयम् अस्ति । तेषु खण्डेषु “वञ्चिक्काण्डम्” नामके खण्डे चेर-देशस्य घटनानाम् उल्लेखः अस्ति । “नाबूदीरी”, “राम पणिक्कर” इत्याख्यौ तमिऴ-भाषायाः साहित्यकारौ आस्ताम् । अपरं च “एषुत्तच्छन” इत्याख्यः साहित्यकारः तमिऴ-भाषायाः जनकः मन्यते । ई. स. १९६५ तमे वर्षे “जी. शङ्कर कुरुप” इत्याख्येन “ज्ञानपीठपुरस्कारः” प्राप्तः । “सरदार पणिक्कर”, “शिवशङ्कर पिल्लै”, “वैकम” च इत्यादयः मलयाळम्-भाषायाः गद्यकाराः सन्ति । शिक्षणम् २०११ वर्षस्य जनगणनानुसारं केरळ-राज्यस्य साक्षरतामानं ९४ प्रतिशतम् अस्ति । अतः भारतस्य सर्वाधिकं साक्षरतामानम् अपि केरळ-राज्यस्य एव अस्ति । तेषु पुरुषाणां साक्षरतामानं ९६.०३ प्रतिशतं, महिलानां च साक्षरतामानं ९१.९८ प्रतिशतम् अस्ति । भारतस्य प्रथमं पूर्णसाक्षरनगरं केरळ-राज्यस्य कोट्टयम्-नगरम् अस्ति । एवं च भारतस्य प्रथमं पूर्णसाक्षरमण्डलम् अपि केरळ-राज्यस्य एर्णाकुल-मण्डलम् अस्ति । केरळ-राज्ये बहूनि शैक्षणिकसंस्थानानि सन्ति । “भारतीय प्रबन्धन संस्थानम्, कोझीकोड”, “केरळविश्वविद्यालयः, तिरुवनन्तपुरम्”, “कालीकटविश्वविद्यालयः,कोझीकोड”, “महात्मा गान्धी विश्वविद्यालयः, कोट्टयम्”, “कन्नौरविश्वविद्यालय, कन्नौर”, “सेण्ट्रल् मरीन् फिशरीज् रिसर्च् संस्थानम्, कॊच्ची”, “केन्द्रीय मत्स्य संस्थानम्”, “नॉटिकल् एण्ड् इञ्जीनियरिङ्ग् ट्रेनिङ्ग्, कॊच्ची”, “केरळ कृषि विश्वविद्यालयः, तृश्शूर्”, “केरळ इन्स्टीट्यूट् ऑफ् टूरिज्म् स्टडीज्, तिरुवनन्तपुरम्” च इत्यादीनि केरळ-राज्यस्य प्रमुखाणि शैक्षणिकसंस्थानानि सन्ति । अर्थव्यवस्था, कृषिः च केरळ-नगरस्य अर्थव्यवस्था कृष्याधारिता अस्ति । अस्य राज्यस्य ५० प्रतिशतं जनाः कृष्याधारिताः सन्ति । अस्मिन् राज्ये निर्यासस्य (Rubber) ९२ प्रतिशतं, एलायाः ७० प्रतिशतं, श्यामवल्याः ९८ प्रतिशतम् उत्पादनं भवति । राज्येऽस्मिन् अन्ये उपस्कराः अपि उत्पाद्यन्ते । तेषु श्यामवल्ली महत्त्वपूर्णा वर्तते । केरळ-राज्यम् “उपस्कराणां प्रदेशः” कथ्यते । अस्य राज्यस्य कृषिपद्धतिः अन्येषां राज्यानाम् अपेक्षया भिन्ना वर्तते । भारतस्य अन्येषां राज्यानाम् अपेक्षया अल्पजन्मवृद्धिमानं, अल्पशिशुमृत्युमानं, उच्चसाक्षरता, उच्चशिक्षणं च इत्यादिषु क्षेत्रेषु प्रगतिशीलम् अस्ति । एतानि सर्वाणि आर्थिकप्रगतेः कारणानि सन्ति । वाणिज्यिकः वित्तकोषः, सर्वकारीयः वित्तकोषः, मुद्रा विनिमय व्यवस्था, यातायातस्य विकासः, शिक्षास्वास्थ्यादिषु क्षेत्रेषु प्रगतिः इत्यादयः केरळ-राज्यस्य अर्थव्यवस्थायाः आधारः अस्ति । उद्योगाः केरळ-राज्यस्य उद्योगाः प्राकृतिकसंसाधनाधारिताः सन्ति । हस्तशिल्पः, हस्तकला, मृत्पात्राणि, नारिकेलं, मत्स्यतैलं च इत्यादयः प्रमुखाः उद्योगाः सन्ति । केरळ-राज्ये तिरुवनन्तपुरम-नगरे “सॉफ्टवेर् टेक्नोलॉजी पार्क् ऑफ् इण्डिया” इत्यस्यां संस्थायाः परिसरे सप्त घटकाः सन्ति । केरळ-राज्ये “नेशनल टेक्सटाइल् कॉर्पोरेश्न्” इत्यस्याः संस्थायाः पञ्च वस्त्रागाराः सन्ति । “कॊच्ची ऑयल् रिफाइनरी”, “कॊच्ची शिप् यार्ड्”, “फर्टीलाइजर् एण्ड् केमिकल्स् ट्रावणकोर लिमिटेड्”, “हिन्दुस्तान लैटेक्स् लिमिटेड्”, “इण्डियन् रेयर् एर्थ्स् लिमिटेड्, एर्णाकुलम्”, “इण्डियन् टेलिफोन् इण्डस्ट्रिज्, पालक्काट्”, “इन्स्टुमेंशन् लिमिटेड, पालक्काट्”, “हिन्दुस्तान इन्सेक्टिसाइड्स् लिमिटेड् एर्णाकुलम”, “बामर लॉरी कम्पनी लिमिटेड्, एर्णाकुलम”, “हिन्दुस्तान ऑर्गेनिक् केमिकल्स् लिमिटेड्, एर्णाकुलम”, “कण्णूर स्पिन्निङ्ग् एण्ड् वीविङ्ग् मिल्स्”, “विजयमोहिनी मिल्स्, तिरुवनन्तपुरम”, “पार्वती मिल्स्, कोल्ल्म”, “केरळ लक्ष्मी मिल्स्, तृश्शूर्”, “अलगप्पा टेक्स्टाइल् मिल्स्, तृश्शूर्” च इत्यादीनि केन्द्रियव्यावसायिकसंस्थानानि सन्ति । खानिजाः इल्मनैट रुट्टल्, मोणोसैट्ट, सिर्कोण्, गार्नैट्ट, सिलिमनैट्ट, माग्नट्टैट्ट इत्येते धातवः केरळस्य् तीरप्रदेशेवु सन्ति । ग्रफैट्टः तिरुवनन्तपुरं ननपदस्य वेतलनाट चाङ्डभाषेषु कोतलं जनपदस्य पिरालिमट्टे पेरिङ्डालायां चिडूरे मणवकलाटे च ग्राफैट्ट निक्षेपोऽस्ति ग्लाससिकताः –आलप्पुषायां चेर्तला, पालिप्पुर पाणावतली, कोलकोतमङ्गलं प्रदेशेषु दृश्यते । बोळसैट- वटक्कुम्मरी, चिट्टवट्टं शूरनाट, आदिच्चनतनूरु ग्रामेषु । जनाः अस्य राज्यस्य जनाः मलयाळम्-भाषया व्यवहरन्ति । इयं द्रविड-परिवास्य प्रमुखा भाषा अस्ति । अस्मिन् राज्ये विभिन्न धर्माणां, जातीनां च जनाः निवसन्ति । अत्र आदिवासिनः अपि अधिकाः सन्ति । हिन्दुधर्मः, ईसाई-धर्मः, इस्लाम-धर्मः च केरळ-राज्यस्य प्रमुखाः धर्माः सन्ति । तत्र बौद्ध-धर्मस्य, जैन-धर्मस्य, पारसी-धर्मस्य, सिक्ख-धर्मस्य, बहाई-धर्मस्य च अनुयायिनः अपि निवसन्ति । अष्टमशताब्द्याः केरळ-राज्ये जातिव्यवस्था प्रचलन्ती अस्ति । अनुसूचितजातिः, अनुसूचितजनजातिः च अपि जातिव्यस्थायां सम्मिलिता सन्ति । जातिव्यवस्थायाः कारणादेव राज्ये उच्चनीचभावः उद्भूतः । किन्तु वर्तमानकेरळीयसमाजे उच्चनीचभावः नास्ति । किन्तु जातिव्यवस्था तु अस्ति एव । केरळ-राज्ये विभिन्नधर्माणां मन्दिराणि स्थितानि सन्ति । तेषां धर्माणाम् अनुष्ठानैः केरळ-राज्यस्य संस्कृतिः परिपुष्टा जाता । साहित्यस्य, कलायाः च विकासे तैः धर्मैः महत्त्वपूर्णाणि कार्याणि कृतानि सन्ति । तेन केरळ-राज्यस्य संस्कृतेः विकासः अपि भवति । कला, संस्कृतिः च केरळ-राज्ये पञ्चाशताधिकानि लोकनृत्यानि प्रचलितानि सन्ति । तेषु नृत्येषु कलीपट्टम, कोलम, कोलकली, वेलाकलील, थाप्पुकली, कुरावरकली च इत्यादयः प्रमुखानि लोकनृत्यानि सन्ति । भारतीयशास्त्रीयेषु षण्नृत्येषु कथकली-नृत्यं केरळ-राज्येन सह सम्बद्धम् अस्ति । केरळ-राज्ये चण्डा, मदालम, चेङ्गाला इत्यादीनि प्रमुखाणि वाद्ययन्त्राणि सन्ति । अस्य प्रदेशस्य स्त्रियः अन्यप्रदेशानां स्त्रीणाम् अपेक्षया अधिकाः स्वतन्त्राः, शिक्षिताः च सन्ति । केरळ-राज्ये विभिन्नसंस्कृतीनां, धर्माणां जनाः निवसन्ति । केरळ-राज्ये बहूनि पर्वाणि, उत्सवाः च आचर्यन्ते । एतेषु उत्सवेषु बहवः उत्सवाः धार्मिकाः सन्ति । ते उत्सवाः हिन्दुपरम्पराधारिताः सन्ति । अस्य राज्यस्य प्रत्येकं राज्यानां भिन्न-भिन्नोत्सवाः भवन्ति । “ओणम” केरळ-राज्यस्य प्रसिद्धः उत्सवः वर्तते । अयम् उत्सवः सम्पूर्णे भारते प्रसिद्धः अस्ति । सस्यानां कर्तनकाले अयम् उत्सवः आचर्यते । केरळ-राज्ये नवरात्रिपर्व सरस्वतीपूजनरूपेण आचर्यते । अपरं च महाशिवरात्रिपर्व अपि पेरियारनद्याः तटे उत्साहपूर्वकम् आचर्यते । ये मुस्लिम-जनाः भवन्ति ते बकरीद, मुहरम, मिलाद-ए-शरीफ, रमजान इत्यादयः उत्सवान् आचरन्ति । अस्मिन् राज्ये हिन्दु-धर्मस्य, मुस्लिम-धर्मस्य, ईसाई-धर्मस्य च देवालयाः सन्ति । सर्वे जनाः स्वदेवालयेषु उत्सवान् आचरन्ति । महानगराणि केरळ-राज्ये मुख्यतः त्रीणि बृहन्नगराणि सन्ति । तानि - कॊच्ची-नगरं, कोऴिक्कोट्-नगरं (कालीकट), पालक्कड-नगरं च । कॊच्ची कॊच्ची-महानगरं केरळ-राज्यस्य ऎरणाकुळम्-मण्डलस्य कश्चन भागः अस्ति । इदं नगरं “कॊच्चीन” इति गोश्री इत्यपि नाम्ना ज्ञायते । कॊच्ची-महानगरं समुद्रतटे स्थितम् अस्ति । नगरमिदं केरळ-राज्यस्य पोताश्रयः वर्तते । “कोचु अजहि” इति शब्दयोः कॊच्ची इति नामकरणम् अभवत् । अस्य नगरस्य उल्लेखः प्राचीनयात्रिकाणां लिखितेषु लेखेषु प्राप्यते । विश्वस्य विभिन्नदेशेभ्यः जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । अस्मिन् नगरे पुर्तगाली-जनाः अधिकमात्रायां निवसन्ति । अस्य नगरस्य इतिहासः अतीवपुरातनः अस्ति । चतुर्दशशताब्द्याम् इदं नगरम् आविर्भूतम् । बहुभिः यात्रिकैः ऐतिहासिकलेखेषु अस्य वर्णनं कृतम् अस्ति । खाद्यपदार्थानां व्यापारस्य केन्द्रम् आसीत् इदं नगरम् । उपस्कराणाम्, औषधीनां च विशेषरूपेण व्यापारः क्रियते स्म । पुरा यहुदी-जनाः, चीनी-जनाः, पुर्तगाली-जनाः, यूनानी-जनाः, अरबदेशीयाः, रोमनदेशीयाः च अत्र आगत्य व्यापारं कुर्वन्ति स्म । अतः अस्य नगरस्य संस्कृतिः नैकधा वर्तते । अस्य नगरस्य स्थानीयजनेषु वैदेशिकसंस्कृतीनाम् अत्यधिकः प्रभावः जातः । अनेन कारणेन अस्य नगरस्य संस्कृतिः मिश्रिता अस्ति । कॊच्ची-महानगरे नैकाः भोजनालयाः सन्ति । ये जनाः भारतस्य विभिन्नराज्येभ्यः कॊच्ची-महानगरं गच्छन्ति, ते अस्य नगरस्य विभिन्नप्रकारकाणि व्यञ्जनानि खादितुं भोजनालयं गच्छन्ति । कॊच्ची-महानगरे पर्यटनाय अपि बहूनि ऐतिहासिकस्थलानि, मन्दिराणि, उद्यानानि च सन्ति । ये जनाः प्रकृतिप्रेमिणः सन्ति, तेभ्यः तु भ्रमणार्थम् उत्तमं नगरम् अस्ति । नगरस्य समीपे अथिरापल्ली-जलप्रपातः वर्तते । अस्य जलप्रपातस्य प्राकृतिकं सौन्दर्यम् अपि दर्शनीयं भवति । बैकवॉटर्स्-स्थलं कॊच्ची-नगरस्य रमणीयं स्थलं वर्तते । तत्स्थलं वेम्बनाद-तडागस्य कश्चन भागः एव अस्ति । वेम्बनाद-तडागः केरळ-राज्यस्य बृहत्तमः तडागः वर्तते । अरबसागरस्य तटे “मरीन ड्राइव” इत्येतत् स्थलं युगलेभ्यः महत्त्वपूर्णम् अस्ति । कॊच्ची-नगरे एकः दुर्गः अपि अस्ति । सः दुर्गः मतञ्चेर्री-प्रायद्वीपे स्थितः अस्ति । अस्मिन् स्थले “मतंचेर्री महल”, “सान्ता क्रूज् बेसीलिका” च इत्येते स्थले आकर्षणस्य केन्द्रे स्तः । अस्य नगरस्य वातावरणं सर्वदा अनूकूलं भवति । अतः कस्मिँश्चिदपि काले यात्रां कर्तुं शक्यते । मई-मासे तत्र उष्णतायाः आधिक्यं भवति । वर्षर्तौ अपि कॊच्ची-नगरे वृष्टिः अधिका भवति । कॊच्ची-महानगरं राष्ट्रियराजमार्गेण भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । कॊच्ची-नगरे द्वे रेलस्थानके स्तः । ऎरणाकुळम्-जङ्क्शन, ऎरणाकुळम् टाउन् च । ऎरणाकुळम्-जङ्क्शन दक्षिणभागस्य रेलस्थानकम् अस्ति । ऎरणाकुळम्-टाउन् उत्तरभागस्य रेलस्थानकम् अस्ति । ते रेलस्थानके भारतस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धे स्तः । नेदुम्बस्सेरी-स्थले कॊच्चीन-नगरस्य विमानस्थानकं स्थितम् अस्ति । तद्विमानस्थानकं कॊच्ची-नगरात् २५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । एतद्विमानस्थानकम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अपि अस्ति । विमानस्थानकात् कॊच्ची-नगरं गन्तुं भाटकयानानि प्राप्यन्ते । कोऴिक्कोट् कोऴिक्कोट्-नगरं केरळ-राज्यस्य कोऴिक्कोट्-मण्डलस्य मुख्यालयम् अस्ति । नगरमिदं “कालीकट” इति नाम्ना अपि ख्यातम् अस्ति । इदं केरळ-राज्यस्य दक्षिण-पश्चिमतटे स्थितमस्ति । पुरा नगरमिदं व्यापारकेन्द्रम् आसीत् । इतिहासकाराः कथयन्ति यत् – इदं नगरम् उपस्करेभ्यः, कौशेयोत्पादनाय च प्रसिद्धम् आसीत् । अतः एव हिन्दमहासागरस्य बहुभिः देशैः सह अस्य नगरस्य व्यापारिकसम्बन्धः आसीत् । अस्मिन् नगरे प्राचीनैतिहासिककालस्य पाषाणगुहाः प्राप्ताः । त्रयोदशशताब्द्याः अस्य नगरस्य अस्तित्त्वं प्राप्यते । इरनाड-राज्यस्य राज्ञा उदयावर-इत्याख्येन कोऴिक्कोट्-नगरं, पोन्नियङ्कर-नगरं च जितम् । तत्र तेन एकः दुर्गः अपि निर्मापितः । सः दुर्गः वेलापुरम् इति नाम्ना ज्ञायते । ई. स १४९८ तमे वर्षे “वास्कोडिगामा” इत्याख्यः पुर्गगालदेशीयः नाविकः तत्र सर्वप्रथमं समागतः । सः यूरोप-देशीयः आसीत् । अनन्तरम् अन्येभ्यः देशेभ्यः यात्रिकाः समागताः । समयान्तरे इदं नगरं जमोरिन-साम्राज्यस्य राजधानी अभवत् । अस्मिन् नगरे बहूनि साहित्यिकान्दोलनानि अपि जातानि । तेन बहवः क्षेत्रियलेखकाः समुद्भूताः । अस्मिन् नगरे नैकानि मन्दिराणि, चर्च्, उद्यानानि च सन्ति । “थिक्कोटी लाईट् हाउस्”, “मनाचिरा स्क्वेयर्”, “पजस्सीराजा-सङ्ग्रहालयः”, “कलिपोयिका लॉयन्स् पार्क्”, “तलीमन्दिरं”, “कक्कयम”, “कृष्णा मेनन सङ्ग्रहालयः”, “ताराघर”, “बीपोर”, “वाडाकर”, “तुषारगिरी”, “सायन्स् प्लेनेटोरियम्”, “पूकोट-तडागः” च इत्यादीनि अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । कोऴिक्कोट्-नगरं केरळ-राज्यस्य प्रमुखनगरैः सह राष्ट्रियराजमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति । मोफुस्सिल्-नामकं कोऴिक्कोट्-नगरे बसस्थानकम् अस्ति । कन्नूर, थलस्सेरी, पालक्काट्, ऎरणाकुळम् च इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः ततः बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । चेन्नै, कोयम्बटूर, बेङ्गळूरु, देहली, हैदराबाद, तिरूवनन्तपुरम, कॊच्ची, पालक्काट्, कन्नूर इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः नियमितरूपेण तस्मात् रेलस्थानकात् रेलयानानि प्राप्यन्ते । अस्य नगरस्य विमानस्थानकं करीपुर-इति नाम्ना प्रसिद्धम् अस्ति । एतद्विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । कोझीकोड-नगरात् विमानस्थानकं २५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । ततः भाटकयानानि, बसयानानि च प्राप्यन्ते । पालक्काट् पालक्काट्-नगरं पुरा पालघाट इति नाम्ना ज्ञायते स्म । इदं नगरं केरळ-राज्यस्य पालक्काट्-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । इदं नगरं केरळ-राज्यस्य पश्चिमभागे पर्वतीयक्षेत्रेषु स्थितम् अस्ति । पालक्काट्-नगरे व्रीहेः कृषिः क्रियते । अतः पलक्क्ड-नगरं “केरळ का धान का कटोरा”, “केरळ का अन्न भण्डार” वा इति कथ्यते । अस्मिन् मण्डले तमिऴ-जनाः अपि निवसन्ति । अतः अस्य मण्डलस्य संस्कृतिः, भोजनपद्धतिः च अपि भिन्ना वर्तते । कर्णाटकसङ्गीतक्षेत्रे “चेम्बई वैद्यनाथ भागावतार”, “पालक्कड मणि अय्यर” च इत्येतौ द्वौ प्रसिद्धौ सङ्गीतकारौ अभवताम् । इदं नगरम् तयोः जन्मस्थलं वर्तते । अतः पालक्काट्-नगरम् भारते प्रसिद्धम् अस्ति । पालक्काट्-मण्डले दुर्गाः, मन्दिराणि, जलबन्धाः, वन्यजीवाभयारण्यानि, जलप्रपाताः, उद्यानानि च सन्ति । अतः आवर्षं जनाः पर्यटनाय तत्र गच्छन्ति । मालमपुझा-जलबन्धः अपि आकर्षणस्य प्रमुखकेन्द्रम् अस्ति । “नेलियमपत्थी हिल स्टेशन”, “साइलेण्ट् वैली नेशनल् पार्क्”, “परम्बिकुलम वन्यजीव अभयारण्य”, “कञ्जिरापुझा-जलप्रपातः”, “धोनी-जलप्रपातः”, च अस्य स्थलस्य प्राकृतिकानि, वीक्षणीयानि स्थलानि सन्ति । पालक्काट्-नगरं केरळ-राज्यस्य प्रमुखनगरैः सह भूमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति । कोयम्बटूर, कॊच्ची, कोऴिक्कोट्, तृश्शूर् इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः अपि बसयानानि प्राप्यन्ते । केरळसर्वकारेण बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । पालक्काट्-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । तत् “ओलवक्कोड जङ्क्शन्” इत्यपि कथ्यते । बेङ्गळूरु, चेन्नै, देहली, मुम्बई, हैदराबाद इत्यादिभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः ततः रेलयानानि प्राप्यन्ते । अस्मिन् नगरे विमानस्थानकं नास्ति । कोयम्बटूर-नगरे अस्य नगरस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । पालक्काट्-नगरात् ५० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति कोयम्बटूर-नगरम् । कोयम्बटूर-नगरात् पालक्काट्-नगराय बसयानानि, भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । कॊच्ची-विमानस्थानकम् अपि १६० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । एवं च कोऴिक्कोट्-विमानस्थानकं ११० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । वीक्षणीयस्थलानि केरळ-राज्यं “दक्षिण का कश्मीर” इति कथ्यते । स्वस्य प्राकृतिकसौन्दर्येण इदं राज्यं देवतानां देशः अपि कथ्यते । केरळ-राज्यस्य कोवलमसमुद्रतटं विश्वस्मिन् प्रसिद्धम् अस्ति । तिरुवनन्तपुरम-नगरस्य पद्मनाभस्वामीमन्दिरं दक्षिणभारतीयवास्तुकलायाः प्रतिकृतिः अस्ति । केरळ-राज्यस्य कॊच्ची-महानगरं “अरबसागर की रानी” इति कथ्यते । केरळ-राज्यं पर्यटनस्थलानां केन्द्रं मन्यते । जगद्गुरुशङ्कराचार्यस्य कालटी-नामकं जन्मस्थलं केरळ-राज्ये स्थितम् अस्ति । अस्य राज्यस्य जलवायुः ऊष्णकटिबन्धीयः भवति । अतः अधिकमात्रायां पर्यटकाः तत्र गच्छन्ति । केरळ-राज्यं समुद्रतटे स्थितम् अस्ति अतः अधिकाधिकानि वीक्षणीयस्थलानि समुद्रतटे स्थितानि सन्ति । जनाः समुद्रतटस्य मनोहरं दृश्यं दृष्टुं गच्छन्ति । केरळ-राज्ये बहूनि पर्यटनस्थलानि सन्ति । कास्रगोड, कन्नूर, वयनाट्, कोझीकोड, मालाप्पुरम्, पालक्काट्, त्रिशुर, ऎरणाकुळम्, इडुकी, कोट्टयम्, अलप्पुझा, पथानमथीट्टा, कोल्ल्म, तिरूवनन्तपुरम् च इत्यादीनि प्रसिद्धानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । अस्मिन् राज्ये अधिकानि पर्यटनस्थलानि सन्ति । अतः इदं राज्यं भारते प्रसिद्धम् अस्ति । अस्य राज्यस्य मण्डलानि अपि सुन्दराणि सन्ति । राज्येऽस्मिन् मनोहराणि प्राकृतिकदृश्यानि सन्ति । तानि दृश्यानि दृष्ट्वा जनाः मुग्धाः भवन्ति । पॊन्नानी केरळ-राज्यस्य मलाप्पुरम्-मण्डले स्थितः अयं पॊन्नानी-ग्रामः । अयं ग्रामः अत्यन्तं सुन्दरः वर्तते । भरतपुजा-नद्याः तटे स्थितः अस्ति पुनानी-ग्रामः । भरतपुजा-नदी केरळ-राज्यस्य दीर्घतमासु नदीषु द्वितीया अस्ति । अस्य ग्रामस्य पश्चिमदिशि अरब-सागरः स्थितः अस्ति । अतः मत्स्योद्योगस्य प्रमुखकेन्द्रम् अपि विद्यते । अरबसमुद्रस्य तटे स्थितस्य मालाबार-पोताश्रयस्य मुख्यक्षेत्रम् अपि अस्ति अयं ग्रामः । इदं समुद्रतटं विस्तृतं वर्तते । अस्मिन् तटे इस्लाम-उपसनागृहाणि अपि स्थितानि सन्ति । अयं ग्रामः मालाबार-तटीयक्षेत्रेण सह विशिष्टतया सम्बद्धः अस्ति । मालाबार-पोताश्रयः दक्षिणभारतस्य प्राचीनतमेषु पोताश्रयेषु अन्यतमः वर्तते । मालाबार-पोताश्रयस्य व्यापारे, अर्थव्यवस्थायां च अस्य ग्रामस्य महद्योगदानम् अस्ति । पॊन्नानी-ग्रामः “दक्षिणभारतस्य मक्का” इति नाम्ना अपि ज्ञायते । यतः पुरातनकालादेव अयं ग्रामः इस्लामधर्मस्य शिक्षायाः केन्द्रम् आसीत् । अस्मिन् ग्रामे हिन्दु-जनाः, मुस्लिमजनाः च निवसन्ति । अतः अस्य ग्रामस्य संस्कृतिः, धर्मश्च मिश्रितः वर्तते । पॊन्नानी-ग्रामस्य इतिहासः अतीव प्राचीनः वर्तते । “विलियम लोगान” इत्याख्यस्य इतिहासकारस्य लेखे पॊन्नानी-ग्रामे स्थितस्य “जुमा मुस्लिम उपासनागृहस्य” उल्लेखः प्राप्यते । पुरा अयं ग्रामः मालाबार-क्षेत्रस्य राजधानी आसीत् । समूथिरि-शासकानां राजक्षेत्रम् अपि आसीत् । भारतीयस्वातन्त्र्यान्दोलनस्य इतिहासे अपि अस्य ग्रामस्य नामोल्लेखः प्राप्यते । स्वातन्त्र्यान्दोलनस्य बहवः क्रान्तिकारिणः अनेन ग्रामेण सह सम्बद्धाः सन्ति । पॊन्नानी-ग्रामे नैकानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । “पॊन्नानी जुमा मस्जिद्”, “पॊन्नानी प्रकाशस्तम्भः”, “सरस्वतीमन्दिरं” च इत्येतानि आकर्षणस्य केन्द्राणि सन्ति । भरतपुजा-तिरुर-नद्योः सङ्गमः अस्ति अस्मिन् ग्रामे । अनन्तरं ते नद्यौ अरबसागरे मिलतः । “बियम कयल की झील” इत्येतत् स्थलम् अपि पॊन्नानी-ग्रामस्य प्रमुखं पर्यटनस्थलं वर्तते । पॊन्नानी-ग्रामस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः वर्तते । जनाः तत्र गत्वा आनन्दं प्राप्नुवन्ति । सः ग्रामः ऐतिहासिकः, सांस्कृतिकः च वर्तते । ग्रामः अयं लघुः अस्ति, तथापि अस्य ग्रामस्य सौन्दर्यं मनोहरम् अस्ति । पॊन्नानी-ग्रामः कॊच्ची-कोझीकोड-भूमार्गे स्थितः अस्ति । कोझीकोड-नगरं पॊन्नानी-ग्रामात् ८० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् ग्रामे यातायाताय नियमितरूपेण बसयानानि प्राप्यन्ते । ग्रामे भाटकयानानि अपि भवन्ति । तैः यानैः यात्रायां सौकर्यं भवति । कुट्टीपुरम्-नगरे पॊन्नानी-ग्रामस्य निकटतमं रेलस्थानकम् अस्ति । कुट्टीपुरम्-नगरं पॊन्नानी-ग्रामात् २० किलोमीटर्मिते दूरे अस्ति । यद्यपि कुट्टीपुरम्-नगरे अल्पसङ्ख्यकानि रेलयानानि भवन्ति । अतः तिरुर-नगरे, कोझीकोड-नगरे च अपि रेलस्थानकानि सन्ति । ताभ्यां नगराभ्याम् अपि पॊन्नानी-ग्रामाय बसयानानि प्राप्यन्ते । पॊन्नानी-ग्रामात् ६० किलोमीटर्मिते दूरे कालीकट-विमानस्थानकम् अस्ति । तदन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । कालीकट-विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । कालीकट-नगरात् पॊन्नानी-ग्रामाय भाटकवाहनि, बसयानानि च प्राप्यन्ते । कासरकोट् कासरकोट्-नगरं केरळ-राज्यस्य कासरकोट्-मण्डलस्य मुख्यालयः अस्ति । इदं नगरं केरळ-राज्यस्य उत्तरभागे स्थितम् अस्ति । नगरमिदम् ऐतिहासिकं, पुरातात्त्विकं च विद्यते । अतः जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । बेकल-दुर्गः अस्य नगरस्य ऐतिहासिकं स्थलं वर्तते । सः दुर्गः स्मारकत्वेन स्थितः अस्ति । “कासरकोट्” इतीदं नाम शब्दद्वयेन निर्मितम् अस्ति । “कासरा”, “क्रोडा” च । “कासरा” इत्यस्य अर्थः तडागः, “क्रोडा” इत्यस्य अर्थः संरक्षणस्थलं च भवति । एवं च “अस्मिन् नगरे कासरका-नामकाः वृक्षाः अपि सन्ति । तेन कारणेन अपि अस्य नाम “कारसगोड” अभवत्” इति कथ्यते । तत्र नारिकेलस्य वृक्षाः सन्ति । अस्य नगरस्य संस्कृतिः विशिष्टा अस्ति । अतः तस्यै संस्कृतये इदं नगरं प्रसिद्धम् अस्ति । तत्र कम्बाला ( महिषयुद्धम् ), कुक्कुतयुद्धं च प्रचलितम् अस्ति । “थेय्यम” इत्याख्यस्य देवस्य प्रसन्नतायै एते उत्सवाः आयोज्यन्ते । अस्मिन् नगरे हिन्दुधर्मस्य, मुस्लिम-धर्मस्य, ईसाई-धर्मस्य च जनाः निवसन्ति । तथापि इदं मण्डलं धार्मिकप्रवृत्तिभ्यः ज्ञायते । तत्र मलयाळ-भाषायां, टुलू-भाषायां, कोङ्कणी-भाषायां, तमिऴ-भाषायां च व्यवहरन्ति जनाः । तत्र “गोविन्द पाई मेमोरियल्”, “मदियाँ कुलम मन्दिर”, “मालिक दीनार मस्जिद” च इत्यादीनि अस्य नगरस्य मुख्यपर्यटनस्थलानि सन्ति । बेकल, कन्नूर, थालास्सेरी, पय्योली च इत्यादीनि अस्य नगरस्य समीपस्थानि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । कासरकोट्-नगरे सर्वकारप्रचालितानि बसयानानि प्रचलन्ति । तैः यानैः भ्रमणं कर्तुं शक्यते । कासरकोट्-नगरे एकं रेलस्थानकं विद्यते । तद्रेलस्थानकं दक्षिणोत्तरभारतयोः विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अतः रेलमार्गेण अपि कासरकोट्-नगरं प्राप्तुं शक्यते । कासरकोट्-नगरात् कर्णाटकराज्यस्य मेङ्गलौर-नगरस्य विमानस्थानकं समीपे स्थितम् अस्ति । कासरकोट्-नगरात् मेङ्गलौर-विमानस्थानकं ५० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । दक्षिणदिशि कॊच्ची-नगरे अपि अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं विद्यते । तद्विमानस्थानकं कासरकोट्-नगरात् ४२० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । कासरकोट्-नगराय भाटकवाहनानि अपि नियमितरूपेण प्राप्यन्ते । कासरकोट्-नगरं गन्तुं जनाः कदापि कष्टम् नानुभवन्ति । अतिरप्पिळ्ळी अतिरप्पिळ्ळी-ग्रामः केरळराज्यस्य तृश्शूर्मण्डलस्य मुकुन्दपुरम्-उपमण्डले स्थितः अस्ति । ग्रामः अयं तृश्शूर्-नगरात् ६० किलोमीटर्मिते, कॊच्ची-नगरात् ७० किलोमीटर्मिते च दूरे स्थितः अस्ति । अस्य ग्रामस्य समीपे जलप्रपाताः, वर्षावनानि च सन्ति । ग्रामेऽस्मिन् जैववैविध्यम् अपि प्राप्यते । केरळ-राज्यस्य पर्यावरण-मन्त्री “जयराम रमेश” इत्याख्यः अस्ति । सः इमं ग्रामं “साइलेण्ट् वैली” इति कथयति । अतिरप्पिळ्ळी इत्यत्र वाजहाचल, चारपा च इत्याख्यौ जलप्रपातौ स्तः । इदं क्षेत्रं पश्चिमघट्टे स्थितम् अस्ति । तस्मिन् क्षेत्रे बहूनि वनानि सन्ति । अतः इदं क्षेत्रम् “अतिरप्पिळ्ळी-वाजहाचलक्षेत्रत्वेन ज्ञायते । तेषु वनेषु विविधाः दुर्लभाः वन्यजीवाः, विहगाः च प्राप्यन्ते । एतेषु वनेषु गजानां संरक्षणाय प्रयासाः जायमानाः सन्ति । तेषु वनेषु विभिन्नप्रकारकाः वनस्पतयः, औषधयः च अपि प्राप्यन्ते । अतः “एशियाई प्रकृति संरक्षण फाउण्डेशन्” इत्यनया संस्थया प्रस्तावः प्रस्थापितः यत् – “इदं क्षेत्रं राष्ट्रियोद्यानं, राष्ट्रियाभयारण्यं वा भावितव्यम्” इति । इदं वनं पञ्चविभागेषु विभक्तम् अस्ति । ते – १ अतिरप्पिळ्ळी, २ वाजहाचल, ३ चारपा, ४ कोल्लाथिरुमेदु, ५ शोलायार च । वनेषु बह्व्यः नद्यः सन्ति । वनेषु आदिवासिनः निवसन्ति । ते वनात् औषधयः, वनस्पतयः च एकीकुर्वन्ति । ते औषधीनां विशेषज्ञाः भवन्ति । वर्षर्तौ, शीतर्तौ च जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । अतिरप्पिळ्ळी-ग्रामात् कॊच्ची-नगरं ५५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । भूमार्गात् कॊच्ची-नगरं सरलतया प्राप्तुं शक्यते । तत्र राज्यसर्वकारप्रचालितानि बसयानानि अपि प्रचलन्ति । कर्णाटकराज्यस्य बेङ्गळूरु-महानगरात् अपि बसयानानि प्राप्यन्ते । तृश्शूर्-नगरे कॊच्ची-नगरे च रेलस्थानकम् अस्ति । अतिरप्पिळ्ळी-ग्रामात् तृश्शूर्-नगरं ७८ किलोमीटर्मिते, कॊच्ची-नगरं ६६ किलोमीटर्मिते च दूरे स्थितम् अस्ति । चलाकुद्द्य-रेलस्थानकं निकटतमं रेलस्थानकम् अस्ति । तत् ३१ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । ततः बसयानैः अतिरप्पिळ्ळी-ग्रामं प्राप्तुं शक्यते । अतिरप्पिळ्ळी-ग्रामात् ५५ किलोमीटर्मिते दूरे कॊच्चीन-विमानस्थानकं विद्यते । तद्विमानस्थानकम् अन्ताराष्ट्रियं वर्तते । भाटकयानैः अतिरप्पिळ्ळी-ग्रामः गम्यते । मारारिक्कुळम् मारारिक्कुळम् एकः सुन्दरग्रामः अस्ति । तत्र पीतवर्णीयं सिकतामयं समुद्रतटं वर्तते । अतः एव अयं ग्रामः ख्यातः वर्तते । अस्य ग्रामस्य जनाः पारम्परिकाः सन्ति । शतवर्षाणि पुरातनायाः परम्परायाः पालनं कुर्वन्ति ते । अस्य ग्रामस्य वातावरणं शान्तं भवति । ग्रामेऽस्मिन् मत्स्यपालकाः निवसन्ति । ते मत्स्योद्योगं कुर्वन्ति । अस्य ग्रामस्य तापमानं सन्तुलितं भवति । तत्र “कोक्कामंगलम चर्च” अस्ति । तदुपासनागृहं “सेण्ट् थॉमस्” इत्याख्येन स्थापितम् आसीत् । तत् प्रमुखतीर्थस्थलेषु अन्यतमम् अस्ति । शिवमन्दिरं, कोक्कामंगलम सेण्ट् एपोस्ले चर्च्, अरूर, अरुतंकल, पुच्छाक्कल, पानावली, वेलोरवट्टम, अर्थुंकल च अस्य ग्रामस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । एतेषु शिवमन्दिरस्य वास्तुकला विशिष्टा वर्तते । तत्र “चेरथला कार्तियेनी मन्दिरम्” अपि अस्ति । अस्मिन् मन्दिरे कार्तियेनीदेवी विद्यमाना अस्ति । एवं च काञ्चिकुङ्गलारा-मन्दिरं प्रसिद्धम् अस्ति । तस्मिन् मन्दिरे भगवतीदेव्याः प्रतिमा स्थिता अस्ति । अपि च पुच्छाक्कल-क्षेत्रस्य समीपे अपि बहूनि मन्दिराणि विद्यमानानि सन्ति । शीतर्तौ जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । मारारिक्कुळम् राष्ट्रियराजमार्गे स्थितः अस्ति । सः राजमार्गः मरारीकुलम-ग्रामात् ५ किलोमीटर्मिते पूर्वदिशि स्थितः अस्ति । मरारीकुलम-ग्रामात् कॊच्ची-नगरं ३० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । केरळसर्वकारेण बसयानानि अपि प्रचालितानि सन्ति । मरारीकुलम-ग्रामे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । तद्रेलस्थानकं केरळ-राज्यस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । कॊच्चीन-नगरे अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं विद्यते । तद्विमानस्थानकम् मारारिक्कुळम्-ग्रामस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । इदं विमानस्थानकं भारत-देशस्य विभिन्ननगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । कॊच्चीन-नगरात् मरारीकुलम-ग्रामाय बसयानानि, भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । ऎरणाकुळम् ऎरणाकुळम्-नगरं केरळ-राज्यस्य ऎरणाकुळम्-मण्डलस्य केन्द्रं विद्यते । तस्मिन् नगरे “एर्नाकुलाथाप्पन-शिवमन्दिरं विद्यते । अतः एव अस्य नाम ऎरणाकुळम् इत्यभवत् । इदं नगरं केरळ-राज्यस्य “व्यावसायिकराजधानी” अस्ति । केरळ-राज्यस्य इतिहासे अस्य नगरस्य महत्त्वपूर्णं स्थानं वर्तते । अस्य नगरस्य संस्कृतिः, परम्परा, उत्सवाः च जनान् आकर्षन्ति । ऎरणाकुळम्-नगरं केरळराज्यस्य पर्यटनकेन्द्रं विद्यते । राजकुमारी स्ट्रीट्, बोल्घटी पैलेस्, कॊच्ची समुद्रतटं, चोट्टानिक्करा-मन्दिरं च इत्येतानि ऎरणाकुळम्-नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । “इदं स्थलं धूम्रपानमुक्तस्थलम् वर्तते” इति आश्चर्यम् । ऎरणाकुळम्-नगरं भूमार्गैः सम्पूर्णतया सम्बद्धम् अस्ति । राज्यसर्वकारेण प्रचालितैः बसयानैः अपि ऎरणाकुळम्-नगरं प्राप्तुं शक्यते । वैयक्तिकयानैः, भाटकयानैः च ऎरणाकुळम्-नगरं प्राप्यते । ऎरणाकुळम्-नगरे रेलस्थानकद्वयं विद्यते । ऎरणाकुळम्-जङ्क्शन्, ऎरणाकुळम्-टाउन् च । ऎरणाकुळम्-जङ्क्शन् दक्षिणरेलस्थानकम् अस्ति । ऎरणाकुळम्-टाउन् उत्तररेलस्थानकम् अस्ति । ऎरणाकुळम्-नगरात् कॊच्चीन-विमानस्थानकं २३ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं विमानस्थानकम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अपि विद्यते । अतः भारतस्य विभिन्ननगरैः सह इदं सम्बद्धम् अस्ति । ततः ऎरणाकुळम्-नगराय यानानि प्राप्यन्ते । तिरुवल्ला केरळ-राज्यस्य पत्तनंतिट्टामण्डले तिरुवल्ला-नगरं स्थितम् अस्ति । नगरमिदं मणिमला-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे बहूनि मन्दिराणि सन्ति । अतः इदं नगरं “मन्दिराणां नगरम्” इति नाम्ना ज्ञायते । नगरमिदम् ऐतिहासिकं, सांस्कृतिकं च वर्तते । अस्मिन् नगरे हिन्दु-धर्मस्य, मुस्लिम-धर्मस्य, ईसाई-धर्मस्य च जनाः निवसन्ति । तिरुवल्ला-नगरे त्रयाणां धर्माणाम् उपासनागृहाणि सन्ति । अस्य नगरस्य समीपे बहूनि वीक्षणीयस्थलानि अपि सन्ति । अस्मिन् नगरे “श्रीवल्लभमन्दिरं” स्थितम् अस्ति । एतद् मन्दिरं “दक्षिणतिरुपतिः” इति नाम्ना ख्यातम् अस्ति । अतः भारतदेशस्य विभिन्ननगरेभ्यः जनाः दर्शनार्थं तत्र गच्छन्ति । तत्र “पलियक्करा चर्च्” अस्ति । तदुपासनागृहं पुरातनम् अस्ति । यदा केरळ-राज्ये ईसाईधर्मस्य उद्भवः जातः, तत्कालस्य तद् ईसाई-उपासनागृहं विद्यते । मन्यते यत् – यदा तिरुवतम्कूर-राज्ञः शासनकालः आसीत्, तदा अस्य नगरस्य नाम वल्लभपुरम् इति आसीत् । अनन्तरं तिरुवल्लभपुरम् इति नाम परिवर्तितम् । समयान्तरे अपभ्रंशत्वात् तिरुवल्ला इति नाम अभवत् । अस्य नगरविषयिण्यः बहव्यः मान्यताः सन्ति । कथ्यते यत् – “तिरुवल्ला इति नाम भगवतः विष्णोः नाम्ना कृतम् आसीत् । अनेन प्रकारेण इदं नगरं “विष्णोः नगरम्” इति नाम्ना ज्ञायते । अस्य नगरस्य वातावरणं मनोहरं, रमणीयं च भवति । अतः जनाः आनन्दं प्राप्तुं भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । तिरुवल्ला-नगरस्य जलवायुः सामान्यतः उष्णः भवति । वर्षर्तौ अस्य नगरस्य भ्रमणं श्रेष्ठं भवति । तिरुवल्ला-नगरे राज्यसर्वकारप्रचालितानि बसयानानि नियमितरूपेण कार्यरतानि सन्ति । बसयानेन सरलतया तिरुवल्ला-नगरं प्राप्तुं शक्यते । कोझीकोड, तिरूवनन्तपुरम्, कॊल्लम्् कन्नूर, कॊच्ची, कोयम्बतूर, चेन्नै, मदुरै, बेङ्गळूरु, मेङ्गलोर च इत्येतैः नगरैः सह तिरुवल्ला-नगरं भूमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति । तिरुवल्ला-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं भारतस्य विभिन्नमहानगरैः, नगरैः च सह सम्बद्धम् अस्ति । तिरुवल्ला-नगरात् पालक्काट्-नगराय, तिरुवनन्तपुरम्-नगराय, कॊच्ची-नगराय च नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । तिरुवल्ला-नगरे विमानस्थानकं नास्ति । किन्तु कॊच्ची-नगरे स्थितं विमानस्थानकं तिरुवल्ला-नगरस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । तिरुवल्ला-नगरात् कॊच्ची-नगरं ९० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । तिरुवनन्तपुरम्-नगरे अपि विमानस्थानकं विद्यते । तद्विमानस्थानकं तिरुवल्ला-नगरात् १४० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । मलप्पुऱम् केरळराज्यस्य मलप्पुऱम्-मण्डलस्य केन्द्रम् अस्ति मलप्पुऱम्-नगरम् । नगरमिदं लघुपर्वतीयक्षेत्रम् अस्ति । मलप्पुऱम्-मण्डलस्य आर्थिकदृष्ट्या, धार्मिकदृष्ट्या, सामाजिकदृष्ट्या, सांस्कृतिकदृष्ट्या च विशिष्टं स्थानम् अस्ति । अत्र चलियार-नदी, भारथापुज्हा-नदी, कदलुंदी-नदी एताः तिस्रः नद्यः प्रवहन्ति । केरळ-राज्यस्य सांस्कृतिकराजनैतिकसाहित्यिकपरम्परासु मलप्पुऱम्-मण्डलस्य लघुनगराणां महद्योगदानम् आसीत् । मलप्पुऱम्-मण्डले स्थितं थिरुनावाया-नगरं मध्यकाले वैदिकशिक्षणस्य केन्द्रम् आसीत् । एवं च कोत्ताक्कल-नगरात् आयुर्वेदस्य पारम्परिकचिकित्साप्रणाल्याः उत्पत्तिः जाता । “कदलुंदी पक्षी अभयारण्य”, “केरालादेश्पुरम्-मन्दिरं”, “थिरुनावाया-मन्दिरं” च इत्येतानि मलप्पुऱम्-नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । अस्मिन् क्षेत्रे बहूनि मन्दिराणि, मुस्लिम-उपासनागृहाणि च सन्ति । यथा – “मलप्पुऱम् जुमा मस्जिद्”, “मन्नूर शिवमन्दिरं”, “थिरुप्पुरन्थाका-मन्दिरं”, “वेत्ताकोरुमाकन-मन्दिरं” च इत्येतानि तीर्थस्थलानि सन्ति । मलप्पुऱम्-नगरस्य वातावरणं सामान्यतः सन्तुलितं भवति । अतः एव जनाः भ्रमणार्थं गच्छन्ति । मलप्पुऱम्-नगरस्य प्राकृतिकं सौन्दर्यं, इतिहासः, वैदिशिकानि व्यञ्जनानि च जनान् आकर्षन्ति । केरळ-राज्यस्य सर्वकारेण मार्गपरिवहनाय बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । अतः एव मलप्पुऱम्-नगरम् अन्यनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । मलप्पुऱम्-नगरात् बेङ्गळूरु-महानगराय, कॊच्ची-नगराय, तिरुवनन्तपुरम्-नगराय च नियमितरूपेण बसयानानि प्राप्यन्ते । मलप्पुऱम्-नगरे रेलस्थानकं नास्ति । किन्तु मलप्पुऱम्-मण्डलस्य अन्गादिपुरम्, तिरुर, तनूर, कुत्तिप्पुरम्, परप्पनान्गादी च इत्यादिषु नगरेषु रेलस्थानकानि सन्ति । अतः तेभ्यः नगरेभ्यः मलप्पुऱम्-नगरं सम्बद्धम् अस्ति । मलप्पुऱम्-नगरात् कालीकट-रेलस्थानकं ५० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । इदं रेलस्थानकं निकटतमं रेलस्थानकम् अस्ति । कालीकट-नगरे विमानस्थानकम् अस्ति । तद्विमानस्थानकं “करिपुर-अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम्” इति नाम्ना ख्यातम् अस्ति । इदं निकटतमं विमानस्थानकं वर्तते । तत् २५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । कालीकट-विमानस्थानकात् भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । काञ्ञिरप्पळ्ळी काञ्ञिरप्पळ्ळी-नगरं केरळ-राज्यस्य कोट्टयम्-मण्डले स्थितम् अस्ति । इदं नगरम् उपमण्डलत्वेन विद्यते । अस्मिन् नगरे हिन्दु-धर्मस्य, मुस्लिम-धर्मस्य जनाः निवसन्ति । अस्य नगरस्य संस्कृतिः अपि विशिष्टा वर्तते । अस्मिन् नगरे कञ्जिम-नामकाः वृक्षाः भवन्ति । अतः एव अस्य नाम “काञ्ञिरप्पळ्ळी” इति नाम अभवत् । नगरेऽस्मिन् कोय्यिन इति आदिवासिनः निवसन्ति । ते प्रारम्भादेव अस्मिन् नगरे निवसन्तः सन्ति । अनन्तरं तमिऴ-अधिवासिनः तत्र समागतवन्तः । पुरा अस्मिन् क्षेत्रे पाण्ड्य-शासकानां शासनम् आसीत् । तैः शासकैः प्रवासकार्यं स्थगितम् । प्रवासे तमिऴव्यापारिणः अधिकाः आसन् । अतः तत्र गत्वा तैः कृषिकार्यम् आरब्धम् । ते तमिऴ-अधिवासिनः “कन्नान्नुर चेट्टीस्” इति नाम्ना ज्ञायन्ते स्म । गणपतियर कोविल, सेण्ट् मेरिज् चर्च्, मदुरै मीनाक्षी मन्दिरं, नैनारू मस्जिद्, सेण्ट् डोमिनिक्स्, “सिरो मालाबार कैथोलिक् कैथेड्रल्” च इत्यादीनि अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । गणपरियर-मन्दिरम् अस्य क्षेत्रस्य प्राचीनं मन्दिरं विद्यते । अत्र ईसाई-धर्मानुयायीनाम् अपि महती सङ्ख्या अस्ति । एतेषाम् ईसाई-जनानां पूर्वजाः निलाक्कल-नामके क्षेत्रे निवसन्ति स्म । तच्छेत्रं पुरा व्यापारकेन्द्रम् आसीत् । तत्र पजहायापल्ली-नामकम् ईसाई-उपासनागृहं विद्यते । तदुपासनागृहमपि प्राचीनम् अस्ति । तस्य निर्माणम् ई. स. १४४९ तमे वर्षे अभवत् । “नैनारू चर्च्” अस्य नगरस्य आकर्षणस्य केन्द्रम् अस्ति । काञ्ञिरप्पळ्ळी-नगरात् कॊच्ची-नगरं १०१ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । भूमार्गेण कॊच्ची-नगरात् काञ्ञिरप्पळ्ळी-नगरं प्राप्यते । तत्र भाटकयानानि, बसयानानि च प्राप्यन्ते । कोट्टयम्-नगरे काञ्ञिरप्पळ्ळी-नगरस्य निकटतमं रेलस्थानकं विद्यते । चेन्नै-महानगराय, त्रिवेन्द्रम-नगराय, बेङ्गळूरु-महानगराय, मेङ्गलौर-नगराय, कॊच्चीन-नगराय, देहली-महानगराय च इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः ततः रेलयानानि प्राप्यन्ते । कॊच्चीन-नगरे अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अपि अस्ति । काञ्ञिरप्पळ्ळी-नगरात् कॊच्चीन-नगरं ७२ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । कॊच्चीन-नगरात् बसयानैः, भाटकयानैः वा काञ्ञिरप्पळ्ळी-नगरं प्राप्यत् । अटूर् इदं नगरं केरळ-राज्यस्य पत्तनंतिट्टा-मण्डले स्थितम् अस्ति । अस्य नगरस्य संस्कृतिः, मन्दिराणि, उत्सवाः, तीर्थस्थलानि च केरळ-राज्ये प्रसिद्धानि सन्ति । अटूर्-नगरं तिरुवनन्तपुरम्-नगरात् १०० किलोमीटर्मितं, ऎरणाकुळम्-नगरात् १४० किलोमीटर्मितं च दूरे स्थितम् अस्ति । अस्य नगरस्य मन्दिराणि अतीव पुरातनानि सन्ति । तेषु मन्दिरेषु विभिन्नाः उत्सवाः अपि आचर्यन्ते । नगरेऽस्मिन् पार्थसारथि-मन्दिरं स्थितम् अस्ति । अस्मिन् मन्दिरे भगवतः कृष्णस्य प्रतिमा स्थिता अस्ति । मन्दिरमिदम् अस्य नगरस्य आकर्षणकेन्द्रम् अस्ति । पन्तळम्-महादेवमन्दिरं, पट्टूपुराक्कल-देवीमन्दिरं, पुतेनकविलभगवती-मन्दिरं, श्रीनारायणपुरम्-महाविष्णुमन्दिरं च अटूर्-नगरस्य प्रमुखाणि तीर्थस्थलानि सन्ति । बहवः श्रद्धालवाः दर्शनार्थं तत्र गच्छन्ति । तत्र “सेण्ट् जॉर्ज् ऑर्थोडॉक्स् चर्च्”, “सेण्ट् मेरिज् ऑर्थोडॉक्स् सीरियन् कैथेड्रल्” च इत्येते द्वे प्रमुखे ईसाई-धर्मस्य उपासनागृहे स्तः । अस्य नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः भवति । अतः शीतर्तौ एव जनाः तत्र पर्यटनाय गच्छन्ति । अटूर्-नगरं केरळ-राज्यस्य प्रमुखनगरैः सह भूमार्गेण सम्बद्धम् अस्ति । अटूर्-नगरात् ऎरणाकुळम्-नगराय, तिरुवनन्तपुरम्-नगराय, कॊच्ची-नगराय च बसयानानि प्राप्यन्ते । कायमकुलम, पुनलूर, पत्तनंतिट्टा, कोट्टारक्करा, गुरुवायूर, चवर, कॊल्लम्, करुनागपल्ली च इत्यादीनि नगराणि अपि अटूर्-नगरेण सह सम्बद्धानि सन्ति । अटूर्-नगरात् १२५ किलोमीटर्मिते दूरे ऎरणाकुळम्-नगरस्य रेलस्थानकं विद्यते । एनार्कुल-नगरे रेलयानस्य प्रमुखमुख्यालयः वर्तते । भारतदेशस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । ऎरणाकुळम्-नगरात् भाटकयानैः, बसयानैः च अटूर््-नगरं प्राप्यते । अटूर््-नगरात् कॊच्ची-नगरं १४० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । कॊच्ची-नगरे अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । तद्विमानस्थानकं चेन्नै, बेङ्गळूरु, देहली, हैदराबाद च इत्यादिभिः भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । अनेन प्रकारेण अटूर्-नगरं गन्तुं बसयानानि, रेलयानानि, वायुयानानि च सरलतया प्राप्तुं शक्यन्ते । पत्तनंतिट्टा पत्तनंतिट्टा-मण्डलं केरळ-राज्यस्य दक्षिणभागे स्थितम् अस्ति । इदं केरळराज्यस्य लघुत्तमं मण्डलं विद्यते । ई. स. १९८२ तमस्य वर्षस्य नवम्बर-मासस्य १ दिनाङ्के (१ नवम्बर १९८२) इदं मण्डलं निर्मापितम् । यतः इदं क्षेत्रं प्रगतिशीलं वर्तते । पत्तनंतिट्टा-नगरं व्यावसायिकं नगरम् अपि अस्ति । नौकास्पर्धायै इदं मण्डलं प्रसिद्धम् अस्ति । अस्मिन् मण्डले बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । तत्र बहूनि धार्मिकस्थलानि सन्ति । अतः इदं “केरळ-राज्यस्य धार्मिकराजधानी” अपि कथ्यते । दक्षिणभारते जनाः अयप्पा-देवं पूजयन्ति । सबरीमाला-मन्दिरम् अयप्पा-देवस्य गृहं मन्यते । तत्स्थलम् अपि तत्रैव स्थितम् अस्ति । अतः लक्षाधिकाः जनाः तत्र प्रतिवर्षं दर्शनार्थं गच्छन्ति । अस्य मण्डलस्य कला, संस्कृतिः, परम्परा च विशिष्टा वर्तते । तत्र “कदमानित्ता-देवीमन्दिरं” स्थितम् अस्ति । अस्मिन् मन्दिरे दशदिनात्मकः नृत्योत्सवः आयोज्यते । पत्तनंतिट्टा-नगरे वास्तुविद्यागुरुकुलम् अपि विद्यते । एतद् गुरुकुलम् भारते प्रसिद्धम् अस्ति । वास्तुविद्यायाः, भित्तिचित्राणां च संरक्षणाय इदं गुरुकुलं प्रचलति । श्रीवल्लभमन्दिरं, मलङ्करा चर्च, कोडूमॉन् चिलन्थियम्बलम्, पलियक्कारा चर्च्, कवियूर-महादेवमन्दिरं च पत्तनंतिट्टा-नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । अस्य नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः वर्तते । अतः शीर्ततुः अस्य नगरस्य यात्रायै उत्तमा वर्तते । पत्तनंतिट्टा-नगरं राजकीयराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अतः केरळ-राज्यस्य नगराणि पत्तनंतिट्टा-नगरेण सह सरलतया सम्बद्धानि सन्ति । केरळसर्वकारेण बसयानानि अपि प्रचालितानि सन्ति । चेङ्गन्नूर-नगरे, थिरुवल्ला-नगरे च रेलस्थानकम् अस्ति । पत्तनंतिट्टा-नगरात् चेङ्गन्नूर-नगरं २६ किलिमीटर्मिते, थिरुवल्ला-नगरं ३० किलोमीटर्मिते च दूरे स्थितम् अस्ति । ते रेलस्थानके भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धे स्तः । तिरूवनन्तपुरम्-नगरे अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं विद्यते । पत्तनंतिट्टा-नगरात् तिरूवनन्तपुरम्-नगरं ११३ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । ततः भाटकवाहनैः, बसयानैः वा पत्तनंतिट्टा-नगरं गन्तुं शक्यते । कॊच्चीन-नगरस्य अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अपि पत्तनंतिट्टा-नगरात् १४२ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । तृश्शूर् तृश्शूर्-नगरं केरळ-राज्यस्य सांस्कृतिकराजधानी कथ्यते । अस्य नगरस्य प्राकृतिकं सौन्दर्यं मनोहरम् अस्ति । अतः एव जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । “वडक्कुम्नाथन” अस्य नगरस्य इष्टदेवः अस्ति । “त्रिशिवापेरुर” इति अस्य पूर्णनाम अस्ति । त्रिशिवापेरुर- इत्यस्य अर्थः भवति यत् – “भगवच्छिवनामकं नगरं” इति । तत्र “द बाईबल् टॉवर्”, “केरळकलामण्डलम्”, “चावक्कड-समुद्रतटं” च इत्येतानि अस्य नगरस्य पर्यटनस्थलानि सन्ति । अस्मिन् नगरे पुर्तगाली-जनानां, डच्-जनानां, आङ्ग्लजनानां शासनम् आसीत् । अतः नगरमिदम् ऐतिहासिकम् अपि अस्ति । प्राकृतिकदृष्ट्या, सांस्कृतिकदृष्ट्या च इदं नगरं प्रसिद्धम् अस्ति । अक्टूबर-मासतः फरवरी-मासपर्यन्तम् अस्य नगरस्य भ्रमणाय उत्तमकालः भवति । शीतर्तौ जनाः तत्र भ्रमणार्थं गच्छन्ति । तृश्शूर्-नगरं राष्ट्रियराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अतः कॊच्ची, कोझीकोड, चेन्नै, बेङ्गळूरु, कोयम्बटूर, मदुरै, पोल्लची च इत्यादिभिः नगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । केरळ-राज्यस्य प्रमुखनगरेभ्यः तृश्शूर्-नगराय बसयानानि प्राप्यन्ते । तृश्शूर्-नगरे रेलस्थानकम् अस्ति । अतः मुम्बई, देहली, कोलकाता, मेङ्गलौर, चेन्नै, हैदराबाद च इत्यादिभिः प्रमुखनगरेभ्यः नियमितरूपेण रेलयानानि प्राप्यन्ते । नगरेऽस्मिन् विमानस्थानकं नास्ति । किन्तु कॊच्ची-नगरे निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । कॊच्ची-नगरं तृश्शूर्-नगरात् ५८ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितमस्ति । कॊच्ची-नगरात् भारतस्य विभिन्ननगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । कोडुङ्गल्लुर कोडुङ्गल्लुर-नगरं केरळराज्यस्य तृश्शूर्-मण्डलस्य लघुनगरं वर्तते । नगरमिदं मालाबार-समुद्रतटे स्थितम् अस्ति । अस्मिन् नगरे भगवतीदेवीमन्दिरम् अस्ति । नगरमिदम् ऐतिहासिकम् अपि अस्ति । सप्तमशताब्द्यां चेरमन-राज्ञां राजधानी आसीत् इदं नगरम् । इदं नगरं समुद्रस्य समीपम् अस्ति । अतः हिन्दमहासागरस्य व्यापारिकं केन्द्रम् अपि अस्ति । “पुरा अस्य नगरस्य सीरिया-देशेन, मिस्र-देशेन च सह व्यापारिकसम्बन्धः आसीत्” इति इतिहासकाराः कथयन्ति । प्राचीनकालादेव इदं नगरम् उपस्कराणां (Spices) निर्यातकत्वेन विराजते । अस्मात् नगरात् मुख्यतः श्यामवल्ल्यः (Black Pepper) निर्यातं भवति स्म । श्यामवल्ली “यवनप्रिया” इति नाम्ना ज्ञायते स्म । तत्र एकः प्राचीनः पोताश्रयः अपि स्थितः अस्ति । तत्र “चेरमन जुमा मस्जिद्” अस्ति । तदुपासनागृहम् ई. स. ६२९ तमे वर्षे निर्मापितम् आसीत् । तत् उपासनागृहं भारतस्य प्रथमं मुस्लिम-पूजास्थलं मन्यते । अस्मिन् नगरे समुद्रतटम् अस्ति । अतः यात्रिकाः समुद्रक्रीडां कर्तुं तत्र गच्छन्ति । अस्य नगरस्य प्राकृतिकं सौन्दयम् अपि मनोहरं भवति । नगरेऽस्मिन् कुरुम्बादेवीमन्दिरम् अस्ति । अस्मिन् मन्दिरे भद्रकालीदेव्याः प्रतिमा स्थापिता अस्ति । इदं मन्दिरम् अस्य नगरस्य प्रमुखतीर्थस्थलम् अस्ति । कीज्हथालीमहादेवमन्दिरं, कूदाल्मानिक्यममन्दिरं, मार् थोमा, तिरुवञ्चिक्कुलममहादेवमन्दिरं, त्रिपायरश्रीराममन्दिरं च अस्य नगरस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । कोडुङ्गल्लुर-नगरस्य जलवायुः उष्णकटिबन्धीयः भवति । अतः वातावरणं प्रायः उष्णं भवति । किन्तु नगरमिदं समुद्रतटे स्थितम् अस्ति अतः जलवायुः अनुकूलः भवति । कोडुङ्गुल्लुर-नगरात् कॊच्ची-नगरं ३५ किलोमीटर्मिते, तृश्शूर्-नगरं ३८ किलोमीटर्मिते, गुरुवायूर-नगरं ४५ किल्ल्लोमीटर्मिते च दूरे स्थितम् अस्ति । अतः तेभ्यः नगरेभ्यः कोडुङ्गुल्लुर-नगराय बसयानानि प्राप्यन्ते । कोडुङ्गुल्लुर-नगरात् इरिगालाकुदा-नगरं १६ किलोमीटर्मिते दूरे अस्ति । अस्मिन् नगरे निकटतमं रेलस्थानकम् अस्ति । ततः केरळ-राज्यस्य विभिन्ननगरेभ्यः नियमितत्वेन रेलयानानि प्राप्यन्ते । कॊच्ची-नगरे कोडुङ्गुल्लुर-नगरस्य निकटतमं विमानस्थानकम् अस्ति । कॊच्ची-नगरं कोडुङ्गुल्लुर-नगरात् ३५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । कॊच्ची-विमानस्थानकात् चेन्नै, मुम्बई, बेङ्गळूरु, देहली, हैदराबाद इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः नियमितरूपेण वायुयानानि प्राप्यन्ते । सुल्तान बत्तेरि सुल्तानबत्तेरी-नगरं केरळराज्यस्य वयनाट्-मण्डले स्थितम् अस्ति । इदम् ऐतिहासिकं स्थलम् अस्ति । केरळ-कर्णाटकराज्ययोः सीमायां स्थितम् अस्ति इदं नगरम् । मैसूर-राज्यस्य राज्ञा टीपू सुल्तान् इत्याख्येन तत्र आक्रमणं कृतम् आसीत् । अतः एव अस्य नाम “सुल्तान बत्तेरी” इति अभवत् । तेन अस्मिन् नगरे एकः भव्यः दुर्गः निर्मापितः आसीत् । किन्तु साम्प्रतं सः दुर्गः न उपलभ्यते । अस्मिन् नगरे पर्वतीयक्षेत्रम् अपि अस्ति । तत् पर्वतीयक्षेत्रं पर्यटनाय उत्तमम् अस्ति । वयनाट्-मण्डलस्य वाणिज्यकेन्द्रत्वेन इदं नगरं प्रसिद्धम् अस्ति । तत्र जनाः पर्यतनमाध्यमेन, कृषिमाध्यमाध्मेन च जीवनं यापयन्ति । एडक्कल-गुहाः, वयनाट्वन्यजीवाभयारण्यं च सुल्तानबत्तेरी-नगरस्य समीपस्थे वीक्षणीयस्थले स्तः । मैसूर, बेङ्गळूरु, कालीकट इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः “सुल्तान बत्तेरि” नगराय बसयानानि प्राप्यन्ते । नगरमिदं राज्यसीमायां स्थितम् अस्ति । अतः कर्णाटकराज्यस्य, केरळराज्यस्य च बसयानानि प्राप्यन्ते । अस्मात् नगरात् कोझीकोड-नगरं ११० किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । तस्मिन् नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । कोझीकोड-नगरात् बसयानैः, भाटकयानैः च सुल्तानबत्तेरि-नगरं गन्तुं शक्यते । कालीकट-नगरस्य अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्य नगरस्य समीपस्थं विमानस्थानकम् अस्ति । अस्मात् नगरात् कालीकट-नगरम् १०० किलोमीटर्मिते दूरे अस्ति । कालीकट-विमानस्थानकात् भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । पुनलूर् केरळतमिळनाडुराज्ययोः सीमायां स्थितम् अस्ति पुनलूर्-नगरम् । नगरे प्राकृतिकं सौन्दर्यं प्राप्यते । कल्लादा-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति इदं नगरम् । पुनलूर्-नगरे कर्गजयन्त्रागारम् अपि अस्ति । पुनलूर् इति नाम शब्दद्वयेन निर्मितम् अस्ति । पुनल, ऊरु च । पुनलूर् अर्थात् “जलनगरम्” इति । नगरमिदं दक्षिणभारतस्य बृहत्तमेषु नगरेषु पञ्चमम् अस्ति । पुनलूर्-नगरे कृष्णवल्याः, काष्ठस्य च व्यापारः भवति । एकोनविंशतिशताब्द्याम् आङ्ग्लैः एकः सेतुः निर्मापितः आसीत् । सः सेतुः साम्प्रतं राष्ट्रियस्मारकत्वेन उद्घोषितः अस्ति । वर्तमाने अस्य सेतोः उपयोगः न क्रियते । कल्लादा-नद्याः समीपे बहूनि पर्यटनस्थलानि सन्ति । जनाः आनन्दं प्राप्तुं तत्र गच्छन्ति । शेन्थुनी-वनम् अस्य नगरस्य आकषणकेन्द्रम् अस्ति । पलरुवी-जलप्रपातः, कुट्रालम-जलप्रपातः, पट्टजीदेवीमन्दिरं च अस्य नगरस्य समीपस्थानि स्थलानि सन्ति । पुनलूर्-नगरं केरळ-राज्यस्य राजकीयराजमार्गे स्थितम् अस्ति । अयं राजमार्गः पुनलूर्-नगरं केरळ-राज्यस्य अन्यनगरैः सह सञ्योजयति । पुनलूर्-नगरे एकं रेलस्थानकम् अस्ति । किन्तु अस्मिन् रेलस्थानके अल्पमात्रायां रेलयानानि प्राप्यन्ते । पुनलूर्-नगरात् तिरुवनन्तपुरम्-नगरं ७५ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । तिरुवनन्तपुरम्-नगरे अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकम् अस्ति । तद्विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । ततः देहली, मुम्बई, कोलकाता, चेन्नै इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः वायुयानानि प्राप्यन्ते । पीरुमेट् पीरुमेट्-स्थलं केरळ-राज्यस्य श्रेष्ठतमेषु पर्वतीयक्षेत्रेषु अन्यतमम् अस्ति । कोट्टयम्-नगरात् ८५ किलोमीटर्मितं पूर्वदिशि स्थितम् अस्ति इदं स्थलम् । पर्वतारोहणाय इदं स्थलम् अत्यधिकं प्रसिद्धम् अस्ति । अस्मिन् नगरे बहूनि उद्यनानि सन्ति । तत्र पुरा “पीर मोहम्मद” इत्याख्यः मुस्लिमसन्तः अभवत् । तस्यैव नाम्ना अस्य नगर नामकरणम् अभवत् । ट्रावनकोर-क्षेत्रस्य राजकुलेन सह तस्य घनिष्ठसम्बन्धः आसीत् । इदं स्थलं समुद्रतलात् ९१५ मीटर्मितम् उन्नतम् अस्ति । “पेरियार टाईगर् रिजर्व”, जलप्रपाताः च अस्य नगरस्य समीपस्थानि आकर्षणस्य केन्द्राणि सन्ति । अस्य नगरस्य वातावरणम् सदैव शीतलं भवति । यतः स्थलमिदम् औन्नत्ये स्थितम् अस्ति । तत्र उद्यानेषु चायस्य, काफीपेयस्य, एलायाः च कृषिः भवति । सर्वत्र हरितवर्णीयानि क्षेत्राणि दृश्यते । तद्दृश्यम् अपि मनोहरं भवति । पीरुमेट्-नगरात् समीपस्थेभ्यः नगरेभ्यः बसयानानि प्राप्यन्ते । कॊच्ची, थेक्कडी, कुमिली इत्यादिभिः नगरैः सह इदं नगरं सम्बद्धम् अस्ति । कोट्टयम्-नगरस्य रेलस्थानकं पीरुमेट्-नगरस्य समीपस्थं रेलस्थानकम् अस्ति । कोट्टयम्-रेलस्थानकात् चेन्नै, बेङ्गळूरु, हैदराबाद, देहली, मुम्बई च इत्यादिभ्यः नगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । पीरुमेट्-नगरस्य समीपे कॊच्ची-नगरे विमानस्थानकम् अस्ति । तद्विमानस्थानकं भारतस्य प्रमुखनगरैः सह सम्बद्धम् अस्ति । कॊच्ची-नगरात् पीरुमेट्-नगराय नियमितरूपेण बसयानानि प्राप्यन्ते । जनाः सरलतया पीरुमेट्-नगरं प्राप्तुं शक्नुवन्ति । परिवहनम् भूमार्गः केरळ-राज्यस्य मार्गाः १,४५,७०४ किलोमीटर्मिताः दीर्घाः सन्ति । राष्ट्रियराजमार्गाः १,५२४ किलोमीटर्मितं दीर्घाः सन्ति । राजकीजराजामार्गाः ४३४१ किलोमीटर्मिताः दीर्घाः सन्ति । केरळ-सर्वकारेण जनसेवायै बसयानानि प्रचालितानि सन्ति । सम्पूर्णे केरळ-प्रदेशे बसयानानि प्रचलन्ति । तेन जनाः सरलतया एकस्मात् स्थानात् अन्यत्र गन्तुं शक्नुवन्ति । धूमशकटमार्गः केरळ-राज्ये बहूनि महानगराणि सन्ति । तिरुवनन्तरपुरं, पालक्काट्, ऎरणाकुळम्, कन्नूर, तृश्शूर्, अलप्पुझा, पुनलूर्, कोट्टयम् एतेषु नगरेषु प्रमुखाणि रेलस्थानकानि सन्ति । तेभ्यः नगरेभ्यः भारतस्य प्रमुखनगरेभ्यः रेलयानानि प्राप्यन्ते । रेलस्थानकेभ्यः केरळ-राज्यस्य पर्यटनस्थलानि गन्तुं भाटकयानानि, बसयानानि च प्राप्यन्ते । केरळ-राज्यस्य बहुषु लघुनगरेषु ग्रामेषु अपि रेलस्थानकानि सन्ति । वायुमार्गः केरळ-राज्ये चत्वारि अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकानि सन्ति । त्रिवेन्द्रम-नगरे, कॊच्ची-महानगरे, कालीकट-नगरे च पुरातनानि अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकानि सन्ति । कन्नूर-नगरे अपि अपरम् अन्ताराष्ट्रियविमानस्थानकं निर्मापितम् अस्ति । एतद्विमानस्थानकं केरळ-राज्यस्य बृहत्तमं विमानस्थानकम् अस्ति । इतः परं राजकीयविमानस्थानकानि अपि सन्ति । एतानि विमानस्थानकानि भारतस्य प्रमुखनगरैः, विभिन्नदेशैः च सह सम्बद्धानि सन्ति । तेभ्यः विमानस्थानकेभ्यः केरळ-राज्यस्य प्रमुखनगरेभ्यः बसयानानि, भाटकयानानि च प्राप्यन्ते । सम्बद्धाः लेखाः भाषा - मलयाळम्‌ भरणकेन्द्रम्‌ - तिरुवनन्तपुरम् बाह्यानुबन्धः विख्यात-केरळीय Kerala's Largest Entertainment Portal Kerala Information & Reference The Official Web site of Kerala Government More Kerala Info from Department of Public Relations Kerala Tourism Information Kerala News & Current Affairs केरळ-इतिहास: सन्दर्भाः भारतस्य राज्यानि केरलराज्यम्

1002

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

गुजरातराज्यम्

गुजरातराज्यं ( ) (, ) भारतस्य पश्चिमे स्थितं किञ्चन राज्यम् । गान्धीनगरम् अस्य राज्यस्य केन्दम् । कर्णावती-सुरत-वडोदरा-राजकोट-महानगराणि राज्यस्मिन् प्रमुखनगराणि सन्ति । अस्य राज्यस्य बृहत्तमं नगरं कर्णावती-महानगरम् अस्ति । श्रीकृष्णस्य द्वारका, द्वादशज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमः सोमनाथश्च अत्र राराजते । भारतस्य शिल्पी सरदार वल्लभभाई पटेल, भारतस्वतन्त्रतान्दोलननेता मोहनदास करमचन्द गान्धी, भारतीयान्तरिक्षकार्यक्रमस्य पितामहः विज्ञानी विक्रम साराभाई, महान् वैज्ञानिकः होमी भाभा, भारतीयोद्योगस्य पितामहः जमशेदजी ताता, भारतीयचलच्चित्रस्य पितामहः दादासाहेब फाळके, नवभारतस्य स्वप्नद्रष्टा धीरूभाई अम्बाणी, कन्दुकक्रीडायाः अभूतपूर्वक्रीडकः रणजीतसिंहः, बालशिक्षाक्षेत्रे क्रान्तिजनकः गिजुभाई बधेका, भक्तशिरोमणिः नरसिंह महेता इत्यादयः महान्तः व्यक्तयः गुजरातराज्यस्य पवित्रभूमौ जन्म अधन्त । भारतगणराज्यस्य वर्तमानप्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी त्रयोदशवर्षाणि गुजरातराज्यस्य मुख्यमन्त्री आसीत् । भौगोलिकम् गुजरातराज्यं भारतस्य पश्चिमे अरबीसमुद्रस्य तटे स्थितम् अस्ति । पश्चिमसमुद्रतटवर्तिराज्यस्यास्य उत्तरदिशि पाकिस्थानदेशसीमा, राजस्थानराज्यञ्च, पूर्वदिशि मध्यप्रदेशराज्यं, दक्षिणदिशि महाराष्ट्रराज्यं चास्ति । अस्य पश्चिमदिशायाः भागः, दक्षिणदिशायाः कश्चन भागश्च अरबीसमुद्रतटे अस्ति । दक्षिणदिशि केन्द्रशासितप्रदेशाः अपि सन्ति, यथा – दीव, दमण, दादरा, नगर हवेली इत्यादयः । प्राकृतिकसौन्दर्येण परिपूर्णम् एतत् राज्यं स्वेतिहास-परम्परा-संस्कृतिभिः सह गौरवेण स्थितमस्ति । भारतस्य लम्बतमः समुद्रतटविस्तारः गुजरातराज्ये एवास्ति । भौगोलिकविभजनम् गुजरातराज्यस्य त्रयः मुख्यविभागाः सन्ति । ते कच्छ, काठियावाडप्रदेशः, मुख्यगुजरातं चेति । कच्छ गुजरातराज्यस्य वायव्यदिशः विशालभागः कच्छप्रदेशान्तर्गतः अस्ति । अत्र भुज इति मुख्यनगरम् । अत्र कच्छसमुद्रकुक्षेः (Gulf of Kachchh) दक्षिणे गिरयः सन्ति । कच्छलघुमरुप्रदेशः पूर्वे, मरुप्रदेशश्च उत्तरेऽस्ति । मरुप्रदेशयोः विस्तारः २३,००० च.कि.मी. अस्ति । मरुभूमित्वात् क्षारयुक्तः प्रदेशः एषः । अतः अत्र कृषिः कूपजलेनैव भवति । अत्रस्थेषु 'भरवाड’जनेषु (pastoral groups) हस्तकलायाः उच्चकोटिज्ञानम् अस्ति । कच्छप्रदेशस्य सूचीकला मुख्यतः सोढाराजपुताः, मेघवालाः, झाटाः, मुठवाः इत्येतासु जनजातिषु दृश्यते । कच्छप्रदेशस्य सूचीकला गुजरातराज्ये एव न, अपि तु समग्रे भारते प्रसिद्धाऽस्ति । काठियावाडप्रदेशः सौराष्ट्र इति काठियावाडप्रदेशस्य नामान्तरम् । एतस्य प्रदेशस्योत्तरे कच्छलघुमरुप्रदेशः, वायव्ये कच्छसमुद्रकुक्षिः, नैऋत्ये अरबीसमुद्रः, पूर्वे खम्भातसमुद्रकुक्षिः चास्ति । अत्र राजकोटमहानगरं, भावनगरं च मुख्यकेन्द्रम् अस्ति, यत् आर्थिक-व्यापारक्षेत्रयोः प्रसिद्धम् अस्ति । अत्र समुद्रतटवर्तिप्रदेशः, गिरिप्रदेशः, समतलभूभागश्च वर्तते । गोरखनाथ-इत्याख्यस्य गुजरातराज्यस्य उन्नततमस्य शिखरस्य धाता गिरनारपर्वतः एतस्मिन् प्रदेशेऽस्ति । एषः पर्वतः १,११७ मी. उन्नतः । अत्र यवन-जैन-हिन्दु-बुद्धपन्थानां दरगाह-जिनालय-मन्दिराणि च सन्ति । अस्य पर्वतस्य समीपे एव गीर अभयारण्यम् अस्ति । एतदभयारण्यं 'सासण गीर' इत्यपि प्रसिद्धम् । इदम् 'एशिया’खण्डस्य-सिंहानां निवासः । अत्रस्था भूमिः शुष्कास्ति । अतः कृषिः वर्षाकाले एव भवति । मुख्यगुजरातप्रदेशः मुख्यगुजरातप्रदेशस्य भौगोलिकस्थानवर्णने स्वल्पानि स्थानानि सन्ति, परन्तु तानि गुजरातराज्यस्य मुख्यस्थानानि सन्ति । मुख्यगुजरातप्रदेशे उत्तरस्य समभूमिः, दक्षिणस्य लघुपर्वतमाला चान्तर्भवति । अपि चात्र गुजरातराज्यस्य व्यापारोद्योगयोः मुख्यकेन्द्राणि, अहमदाबाद-वडोदरा-सुरतमहानगराणि सन्ति । लघुपर्वतमालायाम् आदिवासिनः निवसन्ति । दक्षिणे वर्षायाः आधिक्यत्वात् कृषिः विपुलतया भवति । वर्षाकाले अत्र कृषिक्षेत्रे उच्चगुणवत्तायाः मृत्तिका लभ्यते । एषा मृत्तिका कृषिक्षेत्रम् अधिकं फलदं करोति । गुजरातराज्यस्य अन्यरीत्यापि विभागाः कृताः सर्वकारेण । परन्तु ते विभागाः केवलं व्यवस्थादृष्ट्या, न तु भौगोलिकद्ष्ट्या । ते अत्र चित्रमाध्यमेन ज्ञायन्ते । यथा – उत्तरगुजरातं, मध्यगुजरातं, दक्षिणगुजरातं, सौराष्ट्रं (काठियावाड) इति । वातावरणम् भारतदेशे तु ऋतुत्रयं सर्वत्र दरीदृश्यते । एवमेव गुजरातराज्येऽप्यस्ति । अत्र सामान्यतः 'मार्च्’-तः 'मे’-पर्यन्तं ग्रीष्मर्तुः, 'जून्’-तः 'सेप्टेम्बर्’-पर्यन्तं वर्षर्तुः, 'नवम्बर्’-तः 'फेब्रुवरी’-पर्यन्तं शिशिरर्तुः भवति । 'जनवरी’, 'मे’ च क्रमेण शीततमः, ऊष्णतमश्च भवति । अत्र 'अक्टोबर्’-मासेऽपि कदाचित् ऊष्णता भवति, कारणम् एतस्मिन् मासे वातावरणम् आर्द्रयुक्तवर्षर्तोः परिवर्त्य शीत-शुष्कशिशिरर्तोः अनुकूलं भवति । गुजरातराज्यं भिन्नलक्षणयुक्तान् प्रदेशान् स्वस्मिन् धरते । अतः प्रदेशानुसारं वातावरणमपि भिन्नं-भिन्नं भवत्यत्र । अत्र ग्रीष्मर्तौ तापमानं २५0C तः ४३0C पर्यन्तं भवति । परन्तु 'मे’-मासे ४८0C पर्यन्तं तापमानं भवितुमर्हति । शिशिरर्तौ तापमानं १२0C तः २७0C पर्यन्तं भवति । वर्षर्तोः मुख्यप्रभावस्तु नैऋत्ये एवाधिकः । सर्वाधिकवृष्टिपातः १,५०० मि.मी. नैऋत्यस्थेषु मण्डलेषु भवति । सर्वापेक्षया न्यूनः वृष्टिपातः कच्छप्रदेशे २५० मि.मी. भवति । गुजरातराज्यस्य अन्यभागेषु समवर्षा भवति । जलस्रोतः गुजरातराज्यस्य पश्चिमदिशि, दक्षिणदिशि च क्रमेण कच्छसमुद्रकुक्षिः, खम्भातसमुद्रकुक्षिः चास्ति । एते समुद्रकुक्षी अरबीसमुद्रस्य मुखे स्तः । कच्छ-सौराष्ट्रयोः मध्ये स्थिता कच्छसमुद्रकुक्षिः १८० कि.मी. लम्बमाना स्यात् । वर्षर्तौ एतस्याः समुद्रकुक्षेः जलं कच्छमरुभूमिपर्यन्तम् आगच्छति । तत् स्थानं समुद्रियराष्ट्रियोपवनम्, समुद्रियराष्ट्रियाभयारण्यम् इत्याभ्यां प्रख्यातमस्ति । सौराष्ट्रस्य दक्षिणदिशि स्थितास्ति खम्भातसमुद्रकुक्षिः । दक्षिणदिशि यत् वर्षाधिक्यम् अस्ति, तेन अत्र वेगेन जलं सागरं प्रति गच्छति । तत् जलं नर्मदादीनां नदीनां जलेन अधिकवेगवत् भवति । गुजरातराज्यस्य नद्यः नर्मदा-साबरमती-मही-ताप्तीनद्यः गुजरातराज्यस्य प्रमुखाः नद्यः । नर्मदाताप्त्योः प्रवाहः मध्यप्रदेशात् खम्भातसमुद्रकुक्षिपर्यन्तमस्ति, अर्थात् पूर्वात् पश्चिमं प्रति । भारते एते द्वे नद्यौ एव स्तः, ये अरबीसमुद्रे लीने भवतः । भारते नर्मदानद्याः माहात्म्यमधिकं वर्तते । नर्मदायाः उद्गमस्थानम् अमरकण्टकनामकशिवक्षेत्रमस्ति । अतः शिवात् अस्याः नद्याः उद्भवः इति लोकमतम् । उत्तरात् दक्षिणं प्रति वहन्ती साबरमतीनदी पुरा खम्भातसमुद्रकुक्षौ एव लीना भवति स्म । परन्तु कालान्तरे साबरमतीनदी शुष्का जाता । ततः परं नर्मदायोजनान्तर्गतं कुल्यानां (Canal) निर्माणमभूत् । अथ नर्मदायाः जलं कुल्या(Canal)माध्यमेन साबरमतीं प्रति प्रवहति । अतः साबरमतीनद्यां नर्मदाजलं वहत्यधुना । गुजरातराज्यस्य मण्डलानि सूचिः महानगराणि अहमदाबाद कर्णावती-महानगरं साबरमतीनद्याः तीरे विकसितमस्ति । गुजरातराज्यस्य अहमदाबादमण्डलस्य केन्द्रमेतन्महानगरम् । गुजरातराज्यस्य बृहत्तममेतन्नगरं भारतस्य महानगरेषु पञ्चमम् अस्ति । अस्य जनसङ्ख्या(२०११) ५,५७०,५८५ अस्ति । अत्र यन्त्रशालानां, व्यापारीकरणस्य च विकासः अधिकः । अस्य विकासस्य गणना राष्ट्रियस्तरेऽपि भवति । पुरा कर्णावती-महानगरं गुजरातराज्यस्य राजधानी आसीत् । पश्चात् १९८० तमे वर्षे सर्वकारः कर्णावतीमहानगरस्य एकं भागं पृथक्कृत्वा गान्धिनगराख्यं नवीननगरं निर्मापितवान्, तदेव राजनधानी इति अघोषयच्च । तथापि गुजरातराज्यस्य आर्थिकराजधानी तु कर्णावती एव । सुरत सुरतमहानगरं ताप्तीनद्याः तीरे स्थितं महानगरमस्ति । गुजरातराज्यस्य द्वितीयं बृहत्तममेतन्महानगरं सुरतमण्डलस्य प्रशासनिककेन्द्रम् । अस्य जनसङ्ख्या(२०११) ७,५७३,७३३ अस्ति । आङ्ग्लकाले एतन्महानगरं व्यापारस्य मुख्यकेन्द्रमासीत् । तदा विदेशं वस्तूनां प्रेषणाय अस्य समुद्रतटस्यैवोपयोगं भवति स्म । सद्यः वस्त्र-वज्र(Diamond)योः उद्योगाय गुजरात-भारतयोः एव न, अपि तु विश्वप्रख्यातमस्ति एतन्महानगरम् । विश्वस्य ९०-९५% वज्रविपणिं (Diamond Market) एतत् महानगरमेव चालयति । अतः एतन्महानगरं वज्रनगरम् (The Diamond City) इति प्रख्यातम् । वडोदरा अस्ति। १९०९ के बड़ौदा राज्य वडोदरस्य प्रथमः ऐतिहासिकः उल्लेखः क्रि. अङ्कोटक-नगरस्य (वर्तमानस्य अकोटा) समीपस्थस्य अस्य वत्पदराग्रामस्य महत्त्वं दशमशतके एव वर्धितम् । परन्तु वडोदरा-नगरस्य अकोटा-नगरे पुरातत्त्वीय-उत्खननेन अस्मिन् क्षेत्रे प्रायः ३००० वर्षपूर्वस्य प्रागैतिहासिक-सभ्यतायाः प्रमाणानि प्राप्तानि. वडोदरामहानगरं गुजरातराज्यस्य तृतीयं बृहत्तमं महानगरमस्ति । अस्य जनसङ्ख्या(२०११) २५,२१,००० अस्ति । विश्वामित्रीनद्याः तीरे विकसितम् एतन्महानगरम् । वडोदरामहानगरस्य वटपुरम्, बरोडा इत्यपि नामान्तरे स्तः । वटपुरस्य सुवर्णेतिहासः अस्य महता शिक्षणप्रियराज्ञा ‘सयाजीराव गायकवाड’ इत्यनेन सुप्रसिद्धः अस्ति । यदा यदा वडोदरामहानगरस्य नामोल्लेखः भवति, तदा तदा ‘सयाजीराव गायकवाड’-राज्ञः अपि स्मरणं भवत्येव । अतः तस्य नाम्ना विश्वविद्यालयस्य स्थापनापि कृतास्ति अत्र । तस्य विश्वविद्यालयस्य नाम 'महाराजा सयाजीराव गायकवाड' विश्वविद्यालयः (M.S. University) इति । एतन्महानगरं अग्नितैल(Petroleum)-यन्त्रनिर्माणविद्या(Engineering)-वस्त्रोद्योगे(Textile)भ्यः प्रख्यातमस्ति । राजकोट राजकोटमहानगरं गुजरातराज्यस्य पश्चिमभागे अर्थात् सौराष्ट्रेआजीनद्याः तीरे स्थितमस्ति । सौराष्ट्रस्य बृहत्तमम् एतन्महानगरम् गुजरातराज्यस्य महानगरेषु चतुर्थमस्ति । एतन्महानगरं राजकोटमण्डलस्य प्रशासनकेन्द्रमस्ति । अस्य जनसङ्ख्या(२०११) ३,८०४,५५८ अस्ति । पौराणिकं गुजरातराज्यम् पौराणिककाले गुजरातराज्यम् अनर्तदेश नाम्ना प्रसिद्धम् आसीत् । गिरनार-सोमनाथयोः उल्लेख: पुराणेषु अस्ति । पुराणकाले सरस्वतीनद्या: प्रवाह: गुर्जरराज्यपर्यन्तम् आसीत् इति जनानाम् अनुमानम् । महाभारतकाले भगवता श्रीकृष्णेन गुर्जरराज्यस्य पश्चिमे तटे द्वारकानगरी निर्मापिता इति पुराणे उल्लेखोऽस्ति । अज्ञातवासे पाण्डवा: यत्र निवासं कृतवन्त:, सा विराटनगरी अद्यतने कच्छप्रदेशे एव कुत्रचित् आसीत् इत्यनुमीयते । महर्षिः याज्ञवल्क्यः नर्मदाया: तटे वासम् अकरोत् । सद्यः साबरमतीनद्याः तीरे साबरमती आश्रमः अस्ति, तत्रैव दधीचिर्षेः आश्रमः आसीत् इति संशोधकानां मतम् । पद्मपुराणे नारदभक्त्योः संवादः सम्प्राप्यते। तत्र गुर्जरदेशस्य चर्चा जाता अस्ति। यदा नारदः भक्तिं पृच्छति स्वदुःखकारणं, तदा सा प्रत्युत्तरे स्ववेदनां वदति। सा वेदना बहुषु श्लोकेषु वर्णिता। तेषु श्लोकेषु एव गुर्जरदेशस्य उल्लेखः सम्प्राप्यते - स्थिता किञ्चिन्महाराष्ट्रे गुर्जरे जीर्णतां गता। तत्र घोरकलेर्योगात्पाखण्डैः खण्डिताङ्गता।। भविष्यपुराणे कृष्णांशावतारस्य चर्चायाः काले सूतः गुर्जरदेशस्य उल्लेखं करोति। यथा - वत्सराजो ययौ देशे गुर्जरे च मदालसाम्। स सुतां च समादाय दिने तस्मिन्समागतः ।। २२ ।। ऐतिहासिकं गुजराजराज्यम् सिन्धुग्राम्यसंस्कृतिः (Indus Valley Civilization) सर्वदेशानां, राज्यानाञ्च इतिहासः भवति । परन्तु सर्वेषाम् इतिहासस्य पुष्टता भवति इति तु अशक्यमेव । कारणम् इतिहासस्य बह्व्यः घटनाः किंवदन्तिरूपेण, काल्पनिकघटनारूपेण वा भवन्ति । काश्चन घटनाः सत्यभूताः स्युरेव, तथापि तासां प्रमाणं न प्राप्नुवन्ति संशोधकाः । गुजरातराज्यस्य इतिहासविषये एवं नास्ति । ५०००-५४०० वर्षपुरापि यः इतिहासः आसीत्, तस्य पुष्टतां स्वयं गुर्जरभूमिरेव करोति । देशे, विदेशे च सर्वत्र चर्चा भवति यत् भारतस्य संस्कृतिः अति प्राचीना इति । पूर्वम् एतस्याः चर्चायाः तर्काः आसन्, परन्तु १९८८ तमे वर्षे हरप्पासंस्कृतेः अवशेषे प्राप्ते सति प्रमाणमपि प्राप्तम् । कच्छसमुद्रकुक्ष्याः ३० कि.मी. दूरस्थात् मोरबी इतस्मात् नगरात् प्राप्ताः हरप्पासंस्कृतेः अवशेषाः गुजरात-भारतयोः इतिहासस्य प्रमाणमस्ति । भारतीयग्रन्थास्तु भारतस्य इतिहासं वर्णयन्ति एव, परन्तु गुजरात-महाराष्ट्र-पञ्जाब-हरियाणा-जम्मूकाश्मीर-राजस्थानराज्येषु हरप्पासंस्कृत्याः अवशेषे प्राप्ते सति ग्रन्थानां कथनं प्रमाणीभूतं जातम् । भारतस्य पूर्वाङ्गयोः अफ्घानिस्थान-पाकिस्थानयोः अपि हरप्पासंस्कृतेः अवशेषाः प्राप्ताः । गुजरातस्य लोथल-सुरकोतदा-रोजडी-मालवड-देसलपुर-धोळावीरा-रङ्गपुरेभ्यः हरप्पासंस्कृतेः मुद्रण-कला-भाषा-नगरादीनां विषये प्रमाणानि प्राप्तानि । मध्ययुगेतिहासः गुजरातराज्यस्य लिखितेतिहासे वर्णितमस्ति यत् मौर्यवंशस्य (३२२-१८५ B.C.E) आधिपत्यं गुजरातराज्ये आसीत् । मगधस्य नन्दवंशस्य नाशं कृत्वा, गणराज्यपरम्परां समाप्य, भारतस्य चक्रवर्तिराजा चन्द्रगुप्तः ई.स. ३२२ तमे वर्षे सौराष्ट्रं जित्वा गिरनारपर्वते स्वकीयं पुष्पमित्रनामकम् उपराजत्वेन न्ययुङ्क्त । अत्र मौर्यवंशस्य प्रख्यातः राजा अशोकः(२७३-२३२ B.C.E.) बुद्धधर्मस्य आदेशप्रसाराय शिलालेखस्य स्थापनां चकार । मौर्यवंशस्य अन्ते सति गुजरातराज्यस्य विभाजनं प्रारब्धम् । १३० तः - ३९० पर्यन्तं सीदीवंशीयराजानाम् आधिपत्यमासीत् । गुप्तवंशस्य राज्यं ४१५ तः - ४७० पर्यन्तमासीत् । मैत्रकवंशस्य राज्यं ४७३ तः - ७८८ पर्यन्तमासीत् । एतस्मिन् काले जैनधर्मस्य प्रचारः अधिकः जातः । ८-९ शताब्दे अत्र 'गुज्जर’वंशस्य राज्यम् आसीत् । एतस्मात् वंशात् एव अस्य प्रदेशस्य नाम गुजरात इति । सोलङ्कीवंशस्य शासनकालः गुजरातराज्यस्य सुवर्णकालः आसीत् । अस्य वंशस्य काले गुजरातराज्यम् आधुनिकव्यवस्थानाम् उपभोक्तृ अभवत् । नवीनकलाभिः निर्मितानि वस्तूनि, सूर्यकिरणैः चलन्ति साधनानि च एतस्मिन् काले विकसितानि आसन् । साहित्य-कला-व्यापार-स्थापत्यविद्यादीनां विपुलप्रसारः जातः । पाटणपत्तने 'पटोळा' कलायाः विकासः एतस्मिन् काले एव जातः । विदेशीशासनम् विदेशीजनां लक्ष्यमासीत् भारतस्य विपुलसम्पत्तेः हरणम् । अतः ते वारंवारं भारतस्य मन्दिराणाम् आक्रमणं कृत्वा धनम् अलुण्ठन् । १२, १३, १४ शताब्दे भारतस्य केन्द्रे यवनानां शासनमेवासीत् । १०२६ तमे वर्षे 'महमद गजनी' नामकः अफगानराजा सोमनाथमन्दिरम् अलुण्ठत्, मन्दिरं ध्वस्तञ्च अकरोत् । तथा च असङ्ख्याकानां यात्रिकानां वधं कृत्वा, अन्ते मन्दिरं अग्निसादकरोत् । एवम् अनेकवारम् आक्रमणेन भारतीयसंस्कृतेः हानिः जाता । १५७३ वर्षपर्यन्तं 'मुजाफ्फरदीन'वंशस्य शासनम् आसीत् । तस्य वंशस्य काले एव १४११ तमे वर्षे 'अहमद्’ नामकः राजा अहमदाबाद-महानगरस्य स्थापनां चकार । पश्चात् १६ शताब्दे मुघलवंशीयः राजा ‘अक्बर्’ गुजरातराज्यस्य अधिपतिः जातः । भारतेतरनिवेशकानां वृद्धिः 'वास्को-द-गामा’-नामकः कश्चन पुर्तगाली १४९८ तमे वर्षे भारतं प्राप्तवान् । सः दीव-दमणप्रदेशौ स्वाधीनं कृतवान् । क्रमेण 'डच्’-‘ब्रिटिश'-‘फ्रेञ्च्’-जनाः भारतं प्राप्तवन्तः । सर्वे स्वस्वार्थं सिद्धं कुर्वन्तः भारतं लुण्ठितवन्तः । १७ शताब्दे मुघलसाम्राज्यस्य राज्ञैः 'ईस्ट् इण्डिया कम्पनी’ इत्यनेन सह व्यापारसन्धिः कृता । ततः आङ्ग्लाः व्यापारमाध्यमेन भारतस्य अर्थतन्त्रोपरि स्वामित्वं स्थापितवन्तः । व्यापारे तेषाम् एकाधिकारेण (Monopoly) पुर्तगालीजनाः पराजिताः । अतः सुरतमहानगरम् आङ्ग्लानाम् आधिपत्ये आगतम् । ततः मुम्बई, दीव, दमण अपि ते स्वाधीनं कृतवन्तः । तस्मिन्नेव समये १७५३ तमे वर्षे मराठाप्रदेशसैनिकौ दामजीगायकवाड-रघुनाथौ कर्णावतीमहानगरं स्वाधीनं कृत्वा मुघलसाम्राज्यस्य विनाशं स्पष्टं कृतवन्तौ । तौ वडोदरामहानगरं स्वराजधानीम् अघोषयताम् । परन्तु १९ शताब्दस्य आरम्भे गुजरातस्याधिपत्यं 'ग्रीक्’-‘ईष्ट् इण्डिया कम्पनी’ इत्यनयोः मध्ये विभजितं जातम् । आङ्ग्लशासनम् स्वव्यापारस्य माध्यमेन पूर्वमेव आङ्ग्लाः भारतस्य अर्थतन्त्रस्योपरि स्वाधिपत्यं स्थापितवन्तः आसन् । १८१८ तमे वर्षे 'ईस्ट इण्डिया कम्पनी'जनाः मराठाशासकेभ्यः गुजरातराज्यं बलात् नीतवन्तः । तस्मात् कालात् आराभ्य १९१५ वर्षपर्यन्तं आङ्ग्लाः अस्य सञ्चालनं दृढतया कृतवन्तः । यद्यपि १८५७ तः वर्षद्वयं यावत् भारतीयैः आङ्ग्लानां प्रबलविरोधः कृतः आसीत्, तथापि आङ्ग्लाः स्वाधिपत्यं निश्चितं कृतवन्तः । एवं भारतस्य सर्वप्रथमाङ्ग्लप्रदेशरूपेण गुजरातप्रदेशस्य गणना जाता । १९-२० शताब्दे गुजरातराज्यं व्यापार-गृहनिर्माण-समाजसेवाक्षेत्रेषु स्वविकासम् अकरोत् । गुजरातराज्यस्य अहमदाबाद-सुरत-वडोदरामहानगरेषु बहूनां यन्त्रशालानां निर्माणं जातम् इति अस्य प्रख्यातमुदाहरणम् । २० शताब्दस्य प्रारम्भात् भारतस्य काश्चन संस्थाः भारतस्वतन्त्रतायाः विचारं प्रारभन्त । १९१५ तमे वर्षे महात्मना कोचरब-आश्रमस्थापनापर्यन्तम् आङ्ग्लैः निग्रहरूपेण सञ्चालनं कृतम् । परन्तु आश्रमस्य स्थापना आङ्ग्लशासकेभ्यः सूचनासीत् यत् "युष्माकं शासनसमाप्तेः समयः आगतः" इति । एवं गुजरातराज्ये भारतस्वतन्त्रतान्दोलनस्य आरम्भः अभूत् । गुजरातराज्यस्य स्थापना गुजरातराज्यस्य बहवः नेतारः भारतस्वतन्त्रान्दोलने स्वयोगदानं कृतवन्तः । यथा – सरदार् वल्लभभाई पटेलः, महादेवभाई देसाई, मोहनदासकरमचन्दगान्धिः इत्यादयः । तेषां अमूल्ययोगदानेनैव भारतस्य जनाः स्वतन्त्राः सन्ति । १९४७ तमे वर्षे 'अगस्त्’-मासस्य १५ दिनाङ्के भारतस्वतन्त्रतोल्लासः भारतीयानां हृदि आसीत् । परन्तु आङ्ग्लजनितेन अन्तःकलहेन हिन्दु-यवनयोः साम्प्रदायिकहिंसा प्रारब्धा जाता । यवनानां प्रस्तावः आसीत् यत् भारतस्य विभाजनं भवेत्, यवनानां कृते पाकिस्थान इति नवराष्ट्रस्य निर्माणञ्च भवेत् इति । एवं भारतस्य मस्तकः भारतात् भिन्नः जातः । स्वतन्त्रतोत्तरं गुजरातप्रदेशः बोम्बे-राज्यस्य भागः जातः । ततः १९५६ तमे वर्षे कच्छ-सौराष्ट्रे अपि बोम्बे-राज्ये अन्तर्भूते जाते । तस्मिन्नेव समये महागुजरातान्दोलनं गुजरातराज्यस्य हितार्थम् आरब्धम् । अस्यान्दोलनस्योद्देशः स्पष्टः आसीत् यत् "गुजारतीभाषावक्तॄणां भिन्नं राज्यं भवेत्” इति । आन्दोलनफलत्वेन १९६० तमे वर्षे 'मे’-मासस्य १ दिनाङ्के नवगुजरातराज्यस्य स्थापना जाता । गुजरातराज्यस्य कच्छमरुभूमिः भारतस्य सशस्त्रसेनायाः सीमाक्षेत्रमस्ति । १९६५ तमे वर्षे उभयतः युद्धविरामभङ्गे सति कच्छमरुभूमौ भारत-पाकिस्थानयोः युद्धमभूत् । तत्रस्था ९०% भूमिः विवादितभूमित्वेन गण्यते अधुना । अतः सद्यः अपि हिन्दुनद्याः तीरे स्थितस्य 'सरक्रीक’ग्रामस्य समीपे भारत-पाकिस्थानयोः युद्धविरामभङ्गस्य वार्ता श्रूयते । अर्थव्यवस्था भारतस्य महत्वपूर्णा गुजरातराज्यस्यार्थव्यवस्था कृषिक्षेत्रे, उद्योगक्षेत्रे च स्वयोगदानं ददाति । गुजरातराज्यं कृषिक्षेत्रे कार्पास(Cotton)-कलाय(Peanuts)-खर्जूर-इक्षु-दुग्ध-दुग्धवस्तूनाञ्च योगदानं करोति । उद्योगक्षेत्रे अश्मचूर्ण(Cement)-अग्नितैल(Petroleum)क्षेत्रयोः गुजरातराज्यस्य महत्वपूर्णं योगदानमस्ति । विश्वस्य बृहत्तमः पोतभङ्गशाला (ship breaking yard) भावनगरस्य समीपे अलङ्गक्षेत्रेऽस्ति । धीरूभाई अम्बाणीद्वारा स्थापितायाः 'रिलायन्स् इण्डस्ट्रीस् लिमिटेड्’ इत्यस्याः संस्थायाः जामनगरस्य समीपे तैलशुद्धीकरणशाला (oil Refinery ) अस्ति । एषा तैलशुद्धीकरणशाला विश्वस्य बृहत्तमा 'ग्रास् रूट् रिफाइनरि’ अस्ति । Gas-based thermal electricity generation इत्यस्मिन् क्षेत्रे गुजरातराज्यस्य प्रप्रथमस्थानमस्ति । भारतस्य विद्युत्-विपण्याः (Electricity Market) कृते गुजरातराज्यस्य ८% योगदानमस्ति । भारते अणुना या विद्युत् उत्पाद्यते, तस्यां गुजरातराज्यस्य १% योगदानमस्ति । अणुविद्युदुत्पादने गुजरातराज्यस्य द्वितीयं स्थानम् । भारतस्य सर्वेभ्यः राज्येभ्यः गुजरातराज्यस्य आयः (social capital) सर्वाधिकः अस्ति । विश्वेऽस्मिन् त्रिप्रकारकाः देशाः भवन्ति । यथा – विकसितदेशाः, विकासशीलदेशाः, अविकसितदेशाश्च । भारतं तु विकासशीलदेशः । Legatum Institute इत्यस्याः संस्थायाः Global Prosperity Index 2012 इति संशोधनपत्रानुसारं विश्वस्य १४२ उत्तमराज्येषु गुजरातराज्यस्य स्थानं १५ तमम् अस्ति । एतस्मिन्नेव शोधपत्रे उल्लिखितमस्ति यत्, तेषु १४२ उत्तमराज्येषु विकसितदेशानां कतिचन एव राज्यानि स्थानं प्राप्तुं समर्थानि अभूवन् इति । अतः विकासशीलदेशस्य राज्यं सत् अपि गुजरातराज्यम् अत्र स्थानं प्राप्तवत् इति तु महत्साधनमेव । न्यायव्यवस्था गुजरातराज्योच्चन्यायालयस्य स्थापना १९६० तमे वर्षे अभूत् । 'बोम्बे’-राज्यात् भिन्ने जाते सति अस्य उच्चन्यायालयस्य संस्थापनं Bombay Re-organisation Act, 1960 अन्तर्गतमभूत् । सद्यः अत्र ४२ न्यायाधीशाः सन्ति । एषः न्यायालयः अहमदाबाद-महानगरस्य सोलाक्षेत्रे स्थितः अस्ति । पाकपद्धतिः गुजरातीभोजनं शाकाहारी एव भवति । 'गुजरातीथाली' इत्यस्यां मिष्ठान्नं, शाकं, सूपः, रोटिका, भाखरी, द्विदलः(pules), तक्रम्, अवलेहः च भवति । अत्र चणकेन निर्मितं खाद्यमधिकं लभ्यते । यथा – 'खमण', 'ढोकळा’, 'फाफडा’, 'दाबेली' इत्यादयः । अत्र उत्तरभारतीय-दक्षिणभारतीय-पूर्वभारतीयभोजनमपि लभ्यते । अत्र 'फरसाण' इति भोजनप्रकारः अपि बहु प्रचलितः अस्ति । महात्मनः विचारेण प्रेरिते गुजरातराज्ये मदिरापानं वर्ज्यमस्ति । प्रवासोद्यमः गुजरातराज्यस्य भूगोलस्य वैशिष्ट्यकारणात् अत्र अनेकानां वन्यप्राणिनां, पक्षिणां च संरक्षणकेन्द्राणि सन्ति । गुजरातराज्यस्य वायव्ये दिशि कच्छमरुभूमिः अस्ति । अत्र केचन वन्यप्राणिविशेषाः सन्ति, ये विश्वे अन्यत्र कुत्रापि न दृश्यन्ते । एवमेव गुजरातराज्यस्य आग्नेये दिशि विद्यमाने डाङ्गमण्डले आर्द्रारण्यानि सन्ति, येषु विविधप्राणिपक्षिविशेषाः दरीदृश्यन्ते । अत एव वन्यप्राणिषु, पक्षिषु च ये आसक्ताः, तेभ्यः गुजरातराज्ये विद्यमानानि अभयारण्यानि, पक्षिधामानि, राष्ट्रियोद्यानानि च आकर्षणीयानि प्रेक्षणीयस्थलानि इत्यत्र न कश्चन संशयः । यथा - नळसरोवरपक्षिधाम, कच्छलघुमरुभूमिः ('लिटल् रण् आफ् कच्छ्'), कच्छहरितभूमिः ('ग्र्यास्-ल्याण्ड्स् आफ् कच्छ्'), गीर राष्ट्रियोद्यानम् अभयारण्यञ्च, वेलावदर राष्ट्रियोद्यानम् इति । परिवहनम् गुजरातराज्यपरिवहननिगमः (Gujarat State Road Transport Corporation - GSRTC) गुजरातराज्यस्य परिवहनव्यवस्थां पश्यन्ती संस्थास्ति । प्रारम्भिके काले ७ विभागाः, ७६ 'बस्’स्थानकानि, ७ कार्यशालाः, १,७६७ 'बस्’यानानि च आसन् । सद्यः १६ विभागाः, १२६ 'बस्’स्थानकानि, २२६ कार्यशालाः, ८,००० 'बस्’यानानि सन्ति । ५०,००० कार्यकर्तारः सेवारताः सन्त्यत्र । विशिष्टव्यक्तयः विशिष्टलक्षणैः, विशिष्टवातावरणेन, विशिष्टोद्योगैः च युक्ता गुजरातभूमिः विशिष्टव्यक्तीनामपि जन्मदात्री अस्ति । यथा – वीक्षणीयस्थलानि सोमनाथमन्दिरं, नागेश्वरः, द्वारका, मोढेरा सूर्यमन्दिरम्, अडालजनी वाव, अक्षरधाममन्दिरम् इत्यादीनि गुजरातराज्यस्य वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । सम्बद्धाः लेखाः कर्णावती-महानगरम् सूरत-महानगरम् वडोदरा-महानगरम् राजकोट-महानगरम् एकतामूर्तिः सरदार वल्लभभाई पटेल बाह्यतन्तुः https://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Gujarat www.gujarattourism.com गुजरातप्रवासनसंस्था- गुजरातराज्यम् गुजरातराज्यम्

1003

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AF%E0%A4%83

हिमालयः

भारतस्य उत्तरदिशि सीमाप्रदेशे स्थितः महान् पर्वतः एव हिमालयः । "हिमालयः” इति नाम्नः श्रवणमात्रेण सर्वस्य अपि भारतीयस्य हृदयं विकसितं भवति । हृदये अनेके दिव्यभावाः सञ्चरन्ति । शारीरे रोमाञ्चः सञ्जायते च । भारतस्य संस्कृतेः पृष्ठभूमिः हिमालयः अस्ति । देशस्य पूर्वजाः कथम् अजीवन् ? किम् अचिन्तयन् ? क्व जयम् प्राप्नुवन् ? कुत्र च पराजिताः अभवन् ? इत्येतादृशीणां सहस्रशः घटनानां मूकसाक्षी अस्ति हिमालयः । हिमालयपर्वतश्रेणिः टिबेटप्रस्तभूमेः भारतोपखण्डं पृथक्करोति । एवरेस्टशिखरेण सह प्रपञ्चे अत्यन्तमुन्नत्ताः पर्वतशिखराणि अत्रैव अन्तर्भवन्ति । तथैव द्वे प्रमुखे नद्यौ हिमालयतः एव प्रवहतः । संस्कृतभाषया हिमालयः इत्युक्ते हिमस्य आलयः इत्यर्थः । जीवपरिसरविज्ञानम् हिमालयस्य उगमः विकासश्च प्रपञ्चे अत्यन्तम् उन्नतपर्वतश्रेणिषु हिमालयः अपि अन्यतमः । प्रायः २५ कोटिवर्षेभ्यः पूर्वं पाञ्जीया (panjiya) भूभागः द्विधा विभक्तः भूत्वा इण्डोआस्ट्रेलियन् भूभागः युरोपियन् भूभागसमीपे प्लवते स्म । प्रायः ४-७ कोटिवर्षेभ्यः पूर्वं द्वयोः एतयोः भूभागयोः मध्ये सङ्घट्टनकारणात् हिमालयः उत्पन्नः । प्रायः २-३ कोटिवर्षेभ्यः पूर्वम् अद्य यत् भारतम् अस्ति सः प्रदेशः 'टेनिस्’ नाम सागरः आसीत् । सः सागरः पूर्णतया विनष्टोऽभवत् । इण्डोआस्ट्रेलियन् भूभागः अद्यपि टिबेटभूभागस्याधः मन्दं प्लवते (सामान्यतः वर्षे २ से.मी परिमितम्) पुनः अग्रिमकोटिवर्षेषु प्रायः १८ से.मी परिमितः भूभागः चलति । अनेन-कारणेन हिमालयपर्वतश्रेणी वर्षे अर्धसेन्टिमीटर्(1/2 cm) पर्यन्तं वर्धते । आसीस् प्रदेशे (अनेन चलनेन) बहुवारं भूकम्पः अपि भूगोलम् हिमालयपर्वतश्रेणी पश्चिमदिशि 'नङ्गापर्वत’तः पूर्वदिशि 'नाम्चे बर्वा’ पर्यन्तं प्रायः २४०० कि.मी.दीर्घः वर्तते। अस्य विस्तीर्णता २५०*३०० कि.मी । हिमालयपर्वतश्रेणिषु समानान्तरे स्थिताः तिस्रः विभिन्नश्रेण्यः भवन्ति ते एवं सन्ति - १) उपहिमालयः - एषः शिवालिकहिल्स इति भारते कथ्यते । १२०० मीटर् उन्नता एषा पर्वतश्रेणी सद्यः एव सृष्टा वर्तते । वर्धमानेभ्यः पर्वतेभ्यः पतितेन भूभागेन एषा श्रेणी सृष्टा वर्तते। २)अधस्तनः हिमालयः - सामान्यतया २०००-५००० मी. उन्नता एषा पर्वतश्रेणी भारतस्य हिमाचलप्रदेश नेपालदेशदक्षिणप्रदेशयोः मध्ये भवति । डार्जिलिंग्, शिम्ला, नैनिताल, इत्यादीनि भारतदेशस्य प्रसिद्धानि गिरिधामानि अत्रैव सन्ति । ३)उपरितन हिमालयः -उत्तरभागे स्थिता एषा पर्वतश्रेणी नेपालदेशस्य उत्तरभागे टिबेटप्रान्तस्य दक्षिणभागे च भवति । सामान्यतः ६००० मीटर अपेक्षया अधिकोन्नतेषु पर्वतेषु प्रपञ्चे अत्युन्नतानि शिखराणि एवरेस्ट्, k-२, काञ्चनगङ्गा अत्रैव अन्तर्भवन्ति । हिमनद्यः हिमालयश्रेणिषु अनेकाः हिमनद्यः सन्ति । ध्रुवप्रदेशं विहाय प्रपञ्चे अतिदीर्घा हिमनदी सियाचिन अत्रैवास्ति । नद्यः हिमालयपर्वतशिखरणि सर्वदा हिमावृतानि भवन्ति । अनेकाः प्रमुखाः नद्यः इतः एव प्रवहन्ति । टिबेत् मध्ये सेङ्गे गारु नद्योः सङ्गमे प्रभूय पाकिस्थाने प्रवह्य ततः सिन्धुसागरं (अरब्बीसमुद्रं) प्रविशति । गङ्गोत्र्यां गङ्गनदी उद्भवति । ततः अलकनन्दां यमुनां च सम्प्राप्य भारते बाङ्ग्लादेशे च प्रवह्य गङ्गासागरं (बङ्गालकोल्लीं) प्राप्नोति । पश्चिमटिबेटमध्ये ब्रह्मपुत्रः नदः प्रभवति । ततः दक्षिणपूर्वदिशि प्रवहति । पुनः प्रवाहस्य दिक्परिवर्तनं कृत्वा भारते बाङ्ग्लादेशे च प्रवह्य गङ्गासागरं (बङ्गालकोल्लीं) प्राप्नोति । अन्याः हिमालयात् प्रभूताः नद्यः इरवड्डी, सल्वीन् इत्याद्यः नद्यः बर्मादेशे प्रवहन्ति । सरोवराणि हिमालयप्रदेशे शताधिकानि सरांसि सन्ति । ५००० मीटर् औनत्यात् पूर्वमेव अत्र अनेकानि सरांसि सन्ति । किन्तु यथा यथा उन्नतस्थानं गच्छामः तथा तथा सरसां विस्तारः (वैशाल्यं) न्यूनः भवति । भारतटिबेटसीमारेखायां वर्तमानं सरः ८ कीलोमीटर् विशालं १३४ की.मी दीर्गं सर्वस्मात् सरसः अपि महत् सरः एतत् ४६०० मी. उन्नते स्थाने वर्तते । उन्नतप्रदेशे मुख्यम् एकं 'गरुडोग्मार' सरः अस्ति । उत्तरसिक्किं प्रदेशे वर्तमानं गुरुडोग्मारसरः ५१४८ मी. उन्नतप्रदेशे अस्ति । महत्सु सरस्सु भारतचीनासीमायां सिक्किं प्रदेशे छाङ्गु नामकं सरः अन्यतमम् । हिमनदीनां प्रभावेण सृष्टानि सरांसि Tarn इति भूविज्ञानिभिः कथ्यन्ते। अधिकाः टार्नाः हिमालयप्रदेशे ५५०० मी. तः अपि उन्नते प्रदेशे दृश्यन्ते । वातावरणास्योपरि हिमालयस्य प्रभावः भारतटिबेटप्रदेशषु हिमालयस्य वातावरण्स्य प्रभावः अधिकतया भवति । आर्टिक्प्रदेशात् यः शीतवायुः वाति सः यथा भारतं प्रति नागच्छेत् तथा नियन्त्रणं करोति । अतः भारतस्य वातावरणं दक्षिणैशिया टिबेटप्रदेशस्य च अपेक्षया समशीतोष्णं भवति तथैव मानसून् मारुतं हिमालयः नियन्त्र्य मिजोराम्, मेघालय इत्यादिपूर्वराज्येषु यथा अधिकवृष्टिः भवेत् तथा करोति । मानसून्मरुतः हिमालयमुल्लङ्घ्य नागन्तुं शक्नुवन्ति इतिकारणतः टिबेट्, चीना प्रदेशेषु गोबिमरुस्थलस्य तथा तक्लमकान् मरुस्थलस्य च निर्मितः अभवत् । शैत्यकाले पश्चिम इरान् प्रदेशतः आगम्यमानां वातावरणस्य प्रक्षुब्धतां हिमालयश्रेणी नियन्त्रणं करोति । एतस्मात् कारणात् काश्मीरप्रदेशे अधिकतया हिमपातः भवति । उत्तरभारते पञ्जाबप्रान्ते च वृष्टिः महती भवति। हिमालयश्रेणी आर्क्टिकतः आगम्यमानं शीतमारुतं नियन्त्रयति । तथापि ब्रह्मपुत्रनदप्रदेशतः शीतमरुतः आगत्य बङ्ग्लाभारतयोः ईशान्यभागस्थितराज्यानां वातावरणम् उष्णीकरोति। राजकीये संस्कृतिषु च हिमालयस्य प्रभावः सहस्रशः वर्षेभ्यः अपि जनानाम् सहजतया गमनागमने हिमालयपर्वतः प्रतिबन्धकः अस्ति । हिमालयस्य महद्गात्रं, वैशाल्यम् औन्नत्यं च अत्र कारणं भवति ।, प्रमुखतया भारतीयानां चीनामङ्गोलियाजनैः सह व्यवहारं कर्तुं कष्टकरं भवति । अत एव एतयोः प्रदेशयोः जनानां मध्ये आचारविचारव्यवहारभाषासु च बहुभेदाः सन्ति । पुरातनकालारभ्यापि वाणिज्यमार्गे साम्राज्यविस्तारं कर्तुं च हिमालयः प्रतिबन्धकः एवास्ति । उदाहरणार्थं चेङ्गिस् खानः स्वसाम्राज्यं हिमालयपर्वतस्य दक्षिणदिशि भारतोपखण्डं च विस्तारयितुं न शक्तवान् । धार्मिकं पौराणिकं च प्रामुख्यम् हिन्दु पुराणेषु हिमालयः नाम पर्वतराजः पार्वत्याः पिता, सः देवः इति हिमालयस्योपरि व्याक्तित्वारोपणं कृतमस्ति । हिन्दुबौद्ध्धर्मेषु हिमालये स्थितानाम् अनेकस्थलानां प्रामुख्यं वर्तते । हरिद्वारम् -अत्र गङ्गानदी हिमालयात् निसृत्य समतलभूमिं प्राप्नोति। बदरीनाथः -अत्र विष्णुमन्दिरमेकं वर्तते । केदारनाथः -द्वाद्श ज्योतिर्लिङ्गेषु अन्यतमम् गोमुखम्-भागीरथीनद्याः उगमस्थानम्| गङ्गोत्रीनगरात् कानिचन मैल्परिमितदूरे वर्तते । देवप्रयागः-अत्र भागीरथी-अलकनन्दानद्योः सङ्गमः भवति । इतः अग्रे सा गङ्गा भूत्वा प्रवहति । ऋषिकेशः अत्र लक्ष्मणदेवालयः अस्ति कैलासपर्वतः -अस्य शिखरस्य औन्नत्यं ६६३८ मी.परिमितम् । हिन्दवः 'कैलासपर्वतः’ शिवस्य वासस्थानमिति विश्वसन्ति । बौद्धाः अपि पूज्यभावनया शिखरमिदं परिगणयन्ति । ब्रह्मपुत्रः नदः अस्मात् पर्वतात् प्रवहति मानससरोवरम् अपि अत्रैवास्ति । अमरनाथः -अत्र प्राक्रुतिकं शिवलिङ्गमुद्भवति । इदं शैत्यकाले कतिचन सप्ताहान् यावत् तिष्ठति। तदा लक्षसंख्यासु यात्रिकाः आगत्य शिवलिङ्गदर्शनं कुर्वन्ति । वैष्णोदेवी -दुर्गाभकताः विशेषतया अत्र आगच्छन्ति । दलैलामा निवासोऽप्यत्र भवति । टिबेटप्रदेशस्य बौद्धानां तीर्थक्षेत्राणि हिमालये दरीदृश्यन्ते । येति -वानरजातेः अयं प्राणिः अतिमहान् प्रसिद्धश्च, हिमालये अस्य वासः इति सर्वे विश्वसन्ति । परन्तु अद्यतनविज्ञानिनः "इयमेका अवैज्ञानिकी कल्पना" इति वा "किंवदन्ति स्यात् इति वा, "सामान्यप्राणिनं दृष्ट्वा जनाः एवम् अकल्पयन्" इति वा चिन्तयन्ति। शम्भालः-बौद्धधर्मे उच्चमानमेकं दैविकं नगरम् । केषाञ्चन आधारविषयानामनुसारेण एतदेकं भौतिकं नगरं वर्तते । अत्र पुरातनं रहस्यं, बौद्धिक-उपदेशान् रक्षितवन्तः । पुनः अनेकेषाम् अभिप्राये इदं नगरं अस्तित्वे एव नास्तीति मानसिकनगरमिति अस्ति । श्रीहेमकुण्डसाहेब् -सिक्खधर्मस्य गुरुद्वारम् । सिक्खधर्मगुरुः गुरुगोविन्दसिंहः तस्य पूर्वजन्मनि एकस्मिन् अवतारे तपः कृत्वा मोक्षं प्राप्नोदिति केचन विश्वसन्ति । हिमालयपर्वतश्रेणी जगति एव अत्युन्नता पर्वतश्रेणी । पश्चिमस्य सिन्धुतः पूर्वस्य ब्रह्मपुत्रपर्यन्तं १५०० मैलपर्यन्तं प्रसृतः अस्ति हिमालयः । हिमालयस्य उत्तरभागे "त्रिविष्टप”नामिका (टिबेट्) विशाला प्रस्थभूमिः अस्ति । समुद्रतः १५,००० पादमिते औन्नत्ये अस्ति एषा पीठभूमिः । सर्वदा अपि हिमाच्छादितान् एतान् पर्वतान् "हिमाद्रिः” इति वदन्ति । गौरीशङ्करः, धवलगिरिः, काञ्चनगङ्गा, नङ्गप्रभातः, नन्दादेवी, गोसाईनाथः, फूलचौका, शिवपुरिः, महाभारतः, चन्द्रगिरिः, इन्द्रस्थानं, भिरवन्दिः, कुमारपर्वतः, त्रिशूलः, कैलासः, केदारः, हेमकुण्डम्, अमरनाथः इत्यादीनि असंख्यानि गगनस्पर्शिशिखराणि सन्ति हिमालये । सिन्धुनद्याः पश्चिमे विद्यमानः "हिन्दुकुश”पर्वतः अपि हिमालयस्य एव कश्चन भागः । हिमाद्रेः पूर्वशाखा आग्नेयदिशि विद्यमाने ब्रह्मदेशे (बर्मा) अपि प्रसृता अस्ति । हिमालयस्य विभागाः पूर्व-पश्चिमदिशि वैशाल्यानुगुणं हिमालयः पञ्चधा विभक्तः । १. काश्मीर-हिमालयः :- अस्मिन् विभागे जम्मु तथा पूञ्छभागस्य गिरयः, काराकोरं च अन्तर्भवन्ति । लडाखस्था पीठभूमिः अपि अस्य भागः एव । नङ्गापर्वतः, गाड्विन्, आस्टिन् इत्यादीनि २६००० पादोधिक-उन्नतानि शिखराणि सन्ति अत्र । उन्नतानि शिखराणि, गभीराणि खातानि, हिमनद्यः च सन्ति अस्मिन् विभागे । २. पञ्जाब्-हिमालयः :- अस्मिन् विभागे पञ्जाब् तथा हिमाचलप्रदेशस्य पर्वतीयाः प्रदेशाः अन्तर्भवन्ति । पञ्जाबप्रदेशे प्रवहन्त्यः सर्वाः अपि नद्यः अस्मिन् हिमालयभागे एव उद्भवन्ति । पीरपञ्चालस्य अपेक्षया (१५००० पादमितम्) उन्नतानि शिखराणि सन्ति अस्मिन् विभागे । ३. कुमावु-हिमालयः :- एषः विभागः अस्ति उत्तरप्रदेशे । एतेभ्यः पर्वतेभ्यः गङायाः यमुनायाः च प्रवाहाः वेगेन प्रवहन्तः अधः अवतरन्ति । अस्य विभागस्य उन्नतं शिखरम् अस्ति नन्दादेवी (२६,६९५ पादमितम्) । १८,००० – २४,००० पादमितानि उन्नतानि शिखराणि बहूनि सन्ति अस्मिन् विभागे । ४. नेपालदेशे-हिमालयाः :- अस्मिन् भागे २६,००० पादापेक्षया उन्नतानि बहूनि शिखराणि सन्ति । धवलगिरिः (२६,७६५ पादमितम्), अन्नपूर्णा (२६,४९० पादमितम्), मनास्लु(२६,६०० पादमितम्), गोसाईनाथः (२६,३९१ पादमितम्), चो ओयू (२६,५९० पादमितम्), गौरीशङ्करः (२९,००२ पादमितम्), मकालू (२७,९५०पादमितम्), कञ्चनगङ्गा (२८,१४६ पादमितम्) एतानि अत्रत्यानि प्रमुखाणि शिखराणि । अयं विभागः शतशः हिमनदीभिः प्रवाहैः च समृद्धः अस्ति । ५. पूर्व-हिमालयः :- अयं विभागः घोरारण्ययुक्तः । ब्रह्मपुत्रः अस्य भागस्य प्रमुखः नदः । अस्मिन् भागे महता प्रमाणेन वृष्टिः भवति । नामचा बरवा (२५,४४१ पादमितम्) अस्य भागस्य प्रमुखं शिखरम् । एतत् शिखरम् अस्सांराज्ये अस्ति । अस्य भागस्य शिखराणाम् औन्नत्यम् अन्यभागानां शिखराणाम् औन्नत्यस्य अपेक्षया न्यूनम् । अस्य पर्वतराजस्य हिमालयस्य परिवारे आहत्य १४६ गगनस्पर्शि-शिखराणि सन्ति इति उच्यते । तेषु शिखरत्रयं २८,००० पादमितापेक्षया उन्नतम् । ५ शिखराणि २७,००० पादमितापेक्षया उन्नतानि । १६ शिखराणि २६,००० पादमितापेक्षया उन्नतानि । ४८ शिखराणि २५,००० पादमितापेक्षया उन्नतानि । ७४ शिखराणि २४,००० पादमितापेक्षया उन्नतानि । २२,०२२ पादमितः उन्नतः कैलासपर्वतः टिबेट्प्रदेशे अस्ति । भारतस्य अनेकासां महानदीनाम् उद्भवस्थानम् अयं कैलासपर्वतः । पञ्जाबराज्यस्य सर्वाः अपि महानद्यः गङ्गा, यमुना, ब्रह्मपुत्रः, काली, गोग्रा, गण्डकी, कोसी, बाघमती, विष्णुमती, सरस्वती इत्यादयः जन्म प्राप्नुवन्ति अस्मिन् हिमालये एव । कैलासं, मानसं, राक्षसतलं, बिन्दुसरोवरः, अमरनाथः, हरिद्वारं, हृषीकेशः, प्रयागत्रयं, गुप्तकाशी, गौरीकुण्डं, केदारः, बदरी, सरगमाथा, ल्हासा, कीर्तिपुरं, नीलकण्ठसरोवरः, गोकर्णं, पशुपतिनाथः, ज्वालामुखी, गङ्गोत्री, यमुनोत्री, मुक्तिनाथः इत्यादीनि अगणितानि तीर्थस्थानानि सन्ति अस्मिन् हिमालयभागे । पार्थः परमेश्वरेण सह युद्धं कृत्वा पाशुपतास्त्रं प्राप्नोत् अस्मिन् एव पर्वतीयभागे । प्राचीनसाहित्ये हिमालयः अयं पर्वतः प्राचीनेषु ग्रन्थेषु हिमवत्, हिमवान्, हिमाचलः, हिमाद्रिः, हैमवत् इत्यादिभिः नामभिः निर्दिष्टः अस्ति । अर्जुनस्य बलरामस्य च यात्रा, भीम दुर्योधनयोः गदायुद्धं, पाण्डवानां स्वर्गारोहणं च अस्मिन् एव अभवन् । हिमालयः अत्यन्तं श्रेष्ठः । श्रीकृष्णः भगवद्गीतायां "स्थावराणां हिमालयः अहम्” इति उक्तवान् अस्ति । "अयं वर्षपर्वतः पूर्वसमुद्रतः पश्चिमसमुद्रपर्यन्तं पसृतः अस्ति” इति उक्तम् अस्ति मार्कण्डेयपुराणे । "अयं पूर्वतः पश्चिमदिशि १०८० योजनं यावत् प्रसृतः अस्ति” इति उक्तम् अस्ति कूर्मपुराणे । मत्स्यपुराणे समग्रे एकस्मिन् अध्याये हिमालयस्य फल-पुष्पसम्पत्तेः वर्णनम् एव कृतम् अस्ति । सर्वासां नदीनां मातृरूपिणी देवगङ्गा उद्भूता हिमालये एव । माता पार्वती अपि हिमपर्वतस्य एव पुत्री इति अस्माकं विश्वासः । तस्याः कारणतः एव हिमालयस्य अत्युन्नतं शिखरं "गौरीशङ्करः” इति नाम्ना निर्दिष्टः । हिमालयस्य भव्यतया, दिव्यतया, गहनतया, महानतया च मन्त्रमुग्धाः साहित्यकाराः कवयः वा सहस्रशः सन्ति । तेषु महाकविः कविकुलगुरुः कालिदासः अपि अन्यतमः । कालिदासस्य “कुमारसम्भव"काव्यस्य प्रथमे श्लोके एव हिमालयस्य प्रशंसा कृता अस्ति । “अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा हिमालयो नाम नगाधिराजः । पूर्वापरौ तोयनिधिवगाह्य स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः ॥“ इति कालिदासस्य “रघुवंशम्” “मेघधूतम्” इति काव्येषु अपि हिमालयस्य वर्णनं महता प्रमाणेन कृतम् अस्ति । रामस्य धैर्यं "स्थैर्येण हिमवानिव" इति हिमालयेन सह तोलितवान् अस्ति वाल्मीकिः । भारविः किरातार्जुनीये हिमालयस्य तोलनं वेदैः सह कृतवान् अस्ति । वेदान्तमिव हिमलयः अपि मोक्षदायकः इति तेन उक्तम् अस्ति । अनेकेषाम् ऋषिमुनीनाम् आश्रमाः आसन् हिमालये । महर्षेः वसिष्ठस्य आश्रमः आसीत् हिमालयस्य उपत्यकायाम् । तमसातीरे वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमः आसीत् । मालिनीनद्याः तीरे कण्वाश्रमः आसीत् । व्यासाश्रमः आसीत् बदरीसमीपस्थे "माण”नामके ग्रामे । तत्रत्यायां गुहायाम् उपविश्य एव व्यासमहर्षिः “भारतं” “भागवतं” च अरचयत् । हिमालये तपस्विनां परम्परा प्राचीनकालादपि अव्याहतरूपेण अस्ति । ब्रह्मपुत्रः तपः आचरत् अत्रैव । प्रलयकाले मनुः अस्य एव नगाधिराजस्य आश्रयं प्राप्य तपः आचरत् । आचार्यत्रयाणां शङ्करस्य मध्वस्य रामानुजस्य च साधनस्य प्रेरणामूलं हिमालयः एव । अर्वाचीनकाले अपि महर्षिदयानन्दं, स्वामिश्रद्धानन्दं, विवेकानन्दं, रामतीर्थं, शिवानन्दम्, अखण्डानन्दं, गुरूजि-गोल्वल्करं चापि आकर्षत् हिमालयः । अस्याः पवित्रभूमेः मङ्गलमयस्य वातावरणस्य प्रभावः अस्ति तादृशः । तस्मात् एव अनेके साधवः, सज्जनाः, विरागिणः वा भगवत्प्राप्त्यर्थम् आत्मसाक्षात्कारार्थं च अद्यापि हिमालयं गच्छन्ति । हिमाच्छादितानि शुभ्रधवलानि शिखराणि, साक्षात् नभःस्पर्शिनः गिरयः, गभीराणि खातानि, वेगेन प्रवहन्त्यः नद्यः, गहनानि अरण्यानि, विविधाः फलपुष्पपूर्णाः वृक्षाः च हिमालयस्य वैभवं वर्धयन्ति । एतादृशेन वैभवेन मनः प्रमुदितं भवति । धर्मक्षेत्रे,संस्कृतिक्षेत्रे, साहित्यक्षेत्रे, कलाक्षेत्रे, सङ्गीतक्षेत्रे, शिल्पादिषु क्षेत्रेषु अस्माकं जीवनस्य सर्वेषु क्षेत्रेषु अपि हिमालयस्य प्रभावः महान् एव । अयम् अस्माकं दृष्ट्या केवलं शिलामृद्युक्तः गिरिः न । सः हिमालयः, सः देवालयः, परशिवस्य आलयः सः इत्येव अस्माकं विश्वासः । हिमालये विद्यमानानि तीर्थक्षेत्राणि कैलासक्षेत्रं मानसक्षेत्रं च हिमालये विद्यमाने सर्वश्रेष्ठे तीर्थक्षेत्रे । तत्र प्रवासः अत्यन्तं कष्टकरः । अमरनाथः १३,००० पादं यावत् उन्नते स्थाने अस्ति । तत्र गमनमार्गः अपि अत्यन्तं दुर्गमः । तथापि सहस्रशः जनाः कैलास-मानसयात्रां कुर्वन्ति । पञ्जाबे स्थितं ज्वालामुखीक्षेत्रम् अपि अन्यदेकं पवित्रं क्षेत्रम् अस्ति । दक्षयज्ञक्षेत्रं हरिद्वारम् अपि हिमालयस्य उपत्यकायाम् एव अस्ति । हरिद्वारतः हृषीकेशमार्गेण देवप्रयागं, ततः यमुनोत्रीं, गङ्गोत्रीं, केदारं, बदरीं च गच्छन्ति यात्रिकाः । एतत् सर्वम् अपि क्षेत्रं १०,०००-१५,०००पादं यावत् उन्नते स्थाने अस्ति, हिमावृतं च भवति । नेपालदेशे पशुपतिनाथः, मुक्तिनाथः, दामोदरकुण्डं, गण्डकी, मत्स्येन्द्रनाथः, स्वयम्भूनाथः, बौद्धनाथः देवघट्ट इत्यादीनि पवित्राणि क्षेत्राणि सन्ति । दामोदरकुण्डात् प्रवहन्त्यां गण्डकीनद्यां सालिग्रामशिला उपलभ्यते । एवं प्रतिपदं पवित्रस्थानानि सन्ति हिमालये । वातावरणदृष्ट्या हिमालयस्य उपकारः महान् एव । कतिपय वर्षेभ्यः पूर्वं रष्यादेशे सञ्जातात् अणुविद्युत्स्थावरस्य अग्निदुरन्तात् उद्भूय प्रस्थितानि अणुविकिरणानि अवरुध्य अस्मान् अरक्षत् हिमालयः एव । यदि तत्र हिमालयः न स्यात् तर्हि भारतस्य वायुः विषमयः अभविष्यत् । दक्षिणतः आगच्छन्तीं वृष्टिम् अवरुध्य भारते विपुलवृष्टिं कारयति हिमालयः एव । हिमालयात् प्रवहन्तीनां नदीनां कारणतः भारतं सुजलं सुफलं सञ्जातम् । अस्माकं जीवनं हिमालयम् अवलम्ब्य स्थितम् इति उक्ते न सा अतिशयोक्तिः । अस्य पर्वतस्य शिखराणि अत्युन्नतानि सन्ति । वस्तुतः भूमौ दश उन्नततमाः पर्वताः अपि हिमालये एव स्थिताः। एतानि शिखराणि सदैव हिमेन आच्छादितानि सन्ति। अत एव अस्य पर्वतस्य अभिधानं हिमस्यालयः हिमालयः इति प्रसिद्धोऽस्ति । हिमालयात् गङ्गा-यमुना-शतद्रु-विपाशा-इरावती- वितस्ता-प्रभृतयः अनेकाः नद्यः उद्भवन्ति । एतासां नदीनां जलं भारतवर्षस्य विशालं भूभागं सिञ्चति। अत एव अस्मिन् देशे प्रभूतानि विविधानि धान्यानि फलानि च उद्भवन्ति । अस्मिन् पर्वते विविधाः ओषधयः वृक्षाः धातवश्च विविधानि रत्नानि उपलभ्यन्ते । ग्रीष्मकाले तापेन व्याकुलाः जनाः हिमालयस्य पर्वतीस्थलानि गत्वा सुखम् अनुभवन्ति । अस्मिन् एव पर्वते मानससरोवर-अमरनाथ-बद्रीनाथ-केदारनाथ-हरिद्वार-प्रभृतीनि अनेकानि दर्शनीयतीर्थस्थानानि सन्ति। तत्र पर्वतस्थितासु अनेकासु गुहासु साधकाः तपश्चरन्ति। अत्र देवीनां मन्दिराणि अपि सन्ति। एतस्मात् कारणात् अयं पर्वतः देवभूमिः इत्यपि कथ्यते । हिमाच्छादितानि अस्य उन्नतानि शिखराणि अतिशैत्यात् शत्रुभ्यः च भारतं रक्षति । अयं पर्वतः सुरक्षादृष्ट्या अतीव महत्त्वपूर्णः अस्ति । अत्र अनेकानि युद्धानि अपि अभवन् । अनेनैव कारणेन अस्माकं सुरक्षासैनिकाः अस्य रक्षायै तत्पराः भवन्ति । भारतस्य पर्वताः बाह्यानुबन्धः योजनीयः सारमञ्जूषा योजनीया परिशीलनीयानि

1004

https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D

गोवाराज्यम्

गोवाराज्यं ( ) (, ) भारते स्थितं किञ्चन लघुराज्यम् अस्ति । गोवाराज्यं भारतस्य पश्चिमे अरबीसमुद्रस्य तटे स्थितम् अस्ति । पश्चिमसमुद्रतटवर्तिराज्यस्यास्य उत्तरदिशि महाराष्ट्रराज्यं, दक्षिणदिशि कर्णाटकराज्यं, पूर्वदिशि पश्चिमघाटः, पश्चिमदिशि अरबीसमुद्रश्चास्ति । पणजी, वास्को द गामा, मडगांव चास्य राज्यस्य प्रमुखनगराणि सन्ति । पणजी-नगरं राज्यस्य राजधानी अस्ति । वास्को द गामा राज्यस्यास्य बृहत्तमं नगरमस्ति । प्राकृतिकसौन्दर्येण परिपूर्णम् एतत् राज्यं बहुभ्यः वीक्षणीयेभ्यः समुद्रतटेभ्यः सुप्रसिद्धमस्ति । गोवाराज्यस्य विस्तीर्णं ३७०२ च.कि.मी अस्ति । पणजी इति नगरमस्य राजधानी अस्ति । वास्को, फोण्डा , मडगांव, म्हापसा च राज्यस्यास्य मुख्यनगराणि सन्ति । माण्डवीनदीतीरे पणजी इत्येतत् नगरमस्ति । गोवाराज्ये सागरतीरं १०५ कि.मी दीर्घमस्ति । २७ सागरतीरप्रदेशाः सुप्रसिद्धाः सन्ति । उत्तरगोवा, दक्षिणगोवा इति द्विधा इदं राज्यं विभाजितम् अस्ति । भौगोलिकम् गोवा-राज्यस्य विस्तारः ३,७०२ चतुरस्रकिलोमीटर्मितः वर्तते । २०११ जनगणनानुगुणं गोवाराज्यस्य जनसङ्ख्या १३,४३,९९८ अस्ति । अस्य राज्यस्य उत्तरदिशि तेरेवोल-नदी अस्ति । इयं नदी गोवा-महाराष्ट्रराज्ययोः मध्ये प्रवहति । गोवा-राज्यस्य उत्तरदिशि महाराष्ट्र-राज्यं, पूर्वदिशि, दक्षिणदिशि च कर्णाटक-राज्यं च स्थितम् अस्ति । नद्यः गोवा-राज्ये बह्व्यः प्रमुखाः नद्यः सन्ति । ताः – माण्डवी, जुआरी, तेरेवोल, चपोरा, वेतुल, सिङ्क्वोटी, गोमती च । गोवा-राज्ये प्रमुखे द्वे कूल्ये स्तः – प्रथमा चीनी, अपरा कवेपम च । माण्डवी-जुआरीनद्योः मुखे मैनग्रोव-वनम् अस्ति । जलवायुः गोवा-राज्यं कोङ्कण-क्षेत्रे स्थितम् अस्ति । अतः अस्य राज्यस्य वातावरणं मनोहरं भवति । जून-मासतः सितम्बर-मासपर्यन्तम् अस्य राज्यस्य जलवायुः आर्द्रपूर्णः भवति । वर्षर्तौ सामान्यतः ३२०० से.मी.मात्रात्मिका वृष्टिः भवति । ग्रीष्मर्तौ गोवा-राज्यस्य अधिकतमं तापमानं २४ डिग्री सेल्सियस् तः ३२.७ डिग्री सेल्सियस् पर्यन्तं भवति । शीतर्तौ च अस्य न्यूनतमं तापमानं ३२.२ डिग्री सेल्सियस् तः २१.३ डिग्री सेल्सियस् पर्यन्तं भवति । वनानि गोवा-राज्ये “भगवान्महावीरराष्ट्रियोद्यानम्” स्थितम् अस्ति । उद्यानमिदं १०७ चतुरस्रकिलोमीटर्मितं विस्तृतम् अस्ति । अस्मिन् उद्याने भाल्लुकाः (Bear), कुञ्जराः (Elephant), चित्रव्याघ्राः (leopard), अजगराः, सर्पाः, कस्तूरीमृगाः, वृक्षशायिकाः चेत्यादीनां जीवानां विभिन्नप्रजातयः प्राप्यन्ते । अस्मिन् प्रदेशे अन्यानि अपि अभयारण्यानि सन्ति । तानि – “मोलेम-वन्यप्राणी-अभयारण्यं”, “बोण्डला-वन्यप्राणी-अभयारण्यं”, “कोटिगो-वन्यप्राणी-अभयारण्यं” च । गोवा-राज्ये “डॉ. सलीम अली पक्षि-उद्यानम्” अपि स्थितम् अस्ति । पौराणिकी गोवापुरी गोवाराज्यस्य प्रप्रथमोल्लेखः महाभारतस्य भीष्मपर्वणि उपलभ्यते । भीष्मपर्वणि गोमन्त इति नामोल्लेखः अस्ति, यस्यार्थः भवति गवां प्रदेशः इति । स्कन्दपुराणस्य सह्याद्रिखण्डे उल्लिखितमस्ति यत्, परशुरामेण सह्याद्रिपर्वतसमीपस्थं समुद्रजलं प्रतिप्रेषिते सति अस्य प्रदेशस्य रचना जाता इति । पुराणकथास्ति यत्, परशुरामः सप्तर्षिभ्यः यज्ञयोग्यम् उचितं स्थानम् अन्वेषयन् भारतस्य पश्चिमभागे सह्याद्रिपर्वतं प्राप्तवान् । पश्चिमसमुद्रतटस्थं सह्याद्रिपर्वतं सम्प्राप्य सः समुद्रमग्नं पवित्रस्थलं दृष्टवान् । परन्तु समुद्रजलत्वात् यज्ञक्रिया नार्हति इति चिन्तयन् सह्याद्रिपर्वतशिखरात् सप्तशरैः समुद्रजलमेव प्रतिप्रेषितवान् सः । अतः सः प्रदेशः परशुरामक्षेत्रम् इति प्रसिद्धः जातः । (संशोधकाः गजानन शास्त्री, डो. जरसोन, डो. कुन्हा च कथयन्ति यत्, परशुरामः उत्तरभारतात् ब्राह्मणान् आनीयात्र तेषां निवासव्यवस्थां सज्जीकृतवान् आसीत् । एवं तत् स्थानं ब्राह्मणानां मुख्यस्थलम् अभूत् इति ।) ततः सप्तर्षयः तस्मिन् स्थले रुद्रयागं कृतवन्तः । रुद्रयागेन प्रसन्नः शिवः सप्तर्षिभ्यः आशीर्वादं दत्त्वा सप्तकोटेश्वररूपेण तत्रैव निवसतुम् आरभत । पुराणे कुत्रचित् उल्लिखितमस्ति यत्, शिव-पार्वत्योः विवादः यदा जातः, तदा किञ्चित् समयपर्यन्तं गोमन्तप्रदेश एव शिवस्य निवासस्थानम् आसीत् इति । हरिवंशपुराणानुसारं श्रीकृष्णः जरासन्धवधं यस्मिन् गोमाञ्चलपर्वते कृतवान्, सः पर्वतः गोवाप्रदेश एवास्ति । गोवापुरी पवित्रतमप्रदेशेषु अन्यतमः अस्ति इति नारदपुराणस्य उत्तरार्धस्य चतुस्सप्ततितमे (७४) अध्याये उल्लिखितमस्ति । तस्मिन्नेवाध्याये गोवाप्रदेशस्य स्थाननिर्धारणं, माहात्म्यं, रचनाकथां च वसुनामकः कश्चन गुरुः मोहिनीनामिकां शिष्याम् उद्दिश्य वर्णयति । (एनम् अध्यायं निश्चयेन पठन्तु ।) ब्रह्माण्डपुराणेऽपि गोवापुर्याः उल्लेखः अस्ति । तद्यथा - गोकर्णं नाम विख्यातं क्षेत्रं सर्वसुरार्चितम् । सार्धयोजनविस्तारं तीरे पश्चिमवारिधेः ॥ ब्रह्माण्डपुराणम्/मध्यभागः/अध्यायः ५६ २,५६.७ ॥ स्कन्दपुराणेऽपि एवम् उल्लिखितम् अस्ति - गोकर्णादुत्तरे भागे सप्तयोजनविस्तृतम् । तत्र गोवापुरी नाम नगरी पापनाशिनी ।। इतिहासः इतिहासानुसारं क्रिस्ताब्दे चतुर्थे शतके शतवाहनवंशीयाः, तदनन्तरं क्रमेण चालुक्यवंशीयाः, कोङ्कणशिलहरवंशीयाः, गोवाकदम्बवंशीयाः (९८०-१५५५), कोङ्कणभोजवंशीयाः च अत्र प्रशासनं कृतवन्तः । अग्रे यादवान् पराजित्य मोघलवंशीयाः अधिकारं प्राप्तवन्तः । अनन्तरं विजयनगरराजानः, बहमनीवंशीयाः च अत्र प्रशासनाधिकारं प्राप्तवन्तः आसन् । चतुर्दशे शतके बिजापुरस्य आदिलशाहीवंशीयानाम् अधीनम् आसीत् एतत् राज्यम् । १५१० तमे वर्षे पुर्तुगालदेशीयानां शासनम् आरब्धम् । ई. स. १९४७ तमे वर्षे यदा भारतेन स्वातन्त्र्यं प्राप्तं, तदा गोवा-राज्यम् पुर्तगाली-जनानाम् अधिकारे आसीत् । भारतीयसेनया “ऑपरेशन् विजय" इति अभियानम् आरब्धम् । अनेन अभियानेन भारतीयसेनायाः पुर्तगाल-शासनात् मुक्तिः अभवत् । ई. स. १९६१ तमे वर्षे दिसम्बर-मासस्य एकोनविंशतितमे (१९) दिनाङ्के (१९ दिसम्बर १९६१) गोवा-राज्यं पुर्तगाली-शासनात् मुक्तं जातम् आसीत् । अतः प्रतिवर्षं दिसम्बर-मासस्य एकोनविंशति (१९) तमे दिनाङ्के “गोवा मुक्ति दिवस” आचर्यते । अनन्तरम् इदं राज्यं केन्द्रशासितप्रदेशत्वेन उद्घोषितम् । ई. स. १९८७ तमस्य वर्षस्य मई-मासस्य त्रिंशत्तमे (३०) दिनाङ्के (३० मई १९८७) गोवा-इत्यस्मै राज्यपदं प्रदत्तम् । तदा गोवा-राज्यं भारतस्य पञ्चविंशतितमं राज्यम् अभवत् । विभागः गोवाराज्ये २ मण्डले स्तः । राजनीतिः गोवा-राज्यस्य विधानमण्डलम् एकसदनात्मकम् अस्ति । गोवा-राज्ये विधानसभायाः ४० स्थानानि (Seats) सन्ति | तत्र लोकसभायाः द्वे स्थाने, राज्यसभायाः च एकम् एव स्थानम् अस्ति । अस्मिन् राज्ये ई. स. १९७९ तमस्य वर्षस्य अप्रैल-मासस्य २८ तमे दिनाङ्के (२८ अप्रैल १९७९) राष्ट्रपतिशासनम् आरब्धम् । “प्रतापसिंह राणे” इत्याख्यः गोवा-राज्यस्य प्रथमः मुख्यमन्त्री आसीत् । “भारतीय जनता पार्टी”, “भारतीय राष्ट्रीय कॉङ्ग्रेस्”, “युनाईटेड् गोमान्तवादी डेमोक्रेटिक पार्टी”, “महाराष्ट्रवादी गोमान्तक पार्टी”, “नेशनलिस्ट् कॉङ्ग्रेस् पार्टी” च इत्यादयः राजनैतिकपक्षाः गोवा-राज्ये सन्ति । गोवा-राज्ये एकः मण्डलस्तरीयः न्यायालयः विद्यते । इदं राज्यं मुम्बई-महानगरस्य उच्चन्यायाधीनम् अस्ति । मुम्बई-महानगरस्य उच्चन्यायालयस्य एका शाखा पण्डजी-नगरे स्थिता अस्ति । अर्थव्यवस्था, कृषिः च गोवा-राज्यस्य प्रमुखः उद्योगः पर्यटनम् अस्ति । यतः इदं राज्यं समुद्रतटे स्थितम् अस्ति । अतः जनाः भ्रमणार्थं तत्र गच्छन्ति । इतः परम् अपि अस्मिन् राज्ये लौह-खानिजाः पर्याप्तमात्रायां प्राप्यन्ते । लौह-खानिजस्य जापान-देशे, चीन-देशे च विक्रयणं क्रियते । गोवा-राज्ये साम्प्रतम् एकं विमानपत्तनम् अपि अस्ति । अस्मिन् राज्ये पर्यटनाय बहूनि वीक्षणीयस्थलानि सन्ति । अतः विदेशात् अपि जनाः तत्र गच्छन्ति । अतः पर्यटनस्थलेषु बहुप्रकारकाः व्यापाराः भवन्ति । तेन अस्य राज्यस्य अर्थव्यवस्था सुदृढा वर्तते । तण्डुलाः गोवा-राज्यस्य मुख्यसस्यम् अस्ति । अन्यानि अपि विविधानि सस्यानि सन्ति । नारिकेलं, काजूतकं, पूगीफलं, इक्षुदण्डं, आम्रं, कदलीफलं च इत्यादीनि अपि अस्मिन् राज्ये उत्पाद्यन्ते । सम्पूर्णे गोवा-राज्ये २,२७,०२९ टन्-मात्रात्मिकाः व्रीहिः, ६४,००० टन्-मात्रात्मकः इक्षुदण्डः च उत्पाद्यते । एकविंशतिलक्षोत्तरैककोटिः नारिकेलाः भवन्ति । सेचनं, विद्युदुत्पादनं च गोवा-राज्ये सेचनाय विविधाः योजनाः प्रचलन्त्यः सन्ति । यथा सेलाउलिम, अञ्जुनेम चेत्यादयः जलबन्धाः सन्ति । तासां सेचनयोजनानां कारणेन सेचनक्षेत्रे वृद्धिर्जायते । तिल्लारी-जलबन्धे अपि कार्यं जायमानम् अस्ति । एतासु योजनासु ४३,००० हेक्टेयर् मात्रात्मकेषु स्थानेषु सेचनं कर्तुं क्षमता समुद्भूता । राज्यस्य प्रत्येकस्मिन् ग्रामे विद्युत्सौकर्यम् अपि सम्प्राप्तम् आसीत् । उद्योगाः गोवा-राज्ये बहवः लघु-उद्योगाः सन्ति । तत्र ५,७५६ सङ्ख्यात्मकाः उद्योगाः सन्ति । सम्पूर्णे राज्ये षोडश औद्योगिकस्थलानि सन्ति । मत्स्यपालनं गोवा-राज्यस्य प्रमुखोद्योगः वर्तते । एतेषु उद्योगेषु आहत्य ३९,४३२ जनाः कार्यं कुर्वन्ति । ई. स. १९९७ तमे वर्षे “पेट्रोलियम् सुरक्षा, स्वास्थ्य तथा पर्यावरण प्रबन्धन (IPSHEM)” इत्याख्यं संस्थानं प्रस्थापितम् आसीत् । इदं संस्थानं “दोना पाउला” इत्यत्र अस्ति । गोवा-राज्यस्य खानिजोत्पादनेषु मैङ्गनीज्, बॉक्साईट्, लौहखानिजः च सन्ति । एतेषां विदेशेषु विक्रयणेन राज्यस्य अर्थव्यवस्था प्रबला वर्तते । शिक्षणम् २०११ जनगणनानुगुणं गोवा-राज्यस्य साक्षरतामानं ८७.०१ प्रतिशतम् अस्ति । तेषु पुरुषसाक्षरतामानं ९२.८ प्रतिशतं, महिलासाक्षरतामानं ८१.८४ प्रतिशतं च अस्ति । गोवा राज्ये नैकानि शैक्षणिकसंस्थाननि सन्ति । “गोवा विश्वविद्यालय”, “राष्ट्रीय समुद्र विज्ञान संस्थानम्”, “राष्ट्रीय जल क्रीडा संस्थानम्”, “गोवा इन्स्टीट्यूट् ऑफ् मैनेजमेण्ट्”, “भारतीय कृषि अनुसन्धान संस्थानम्” च इत्यादीनि शैक्षणिकसंस्थानानि गोवा-राज्ये स्थितानि सन्ति । कला, संस्कृतिः च गोवा-राज्यं कोङ्कणी-संस्कृतेः प्रमुखं केन्द्रं विद्यते । अतः अस्य राज्यस्य भाषा अपि “कोङ्कणी” एव अस्ति । तत्र माडो, धालो, फुगडी इत्यादीनि लोकनृत्यानि सन्ति । जगर पेराणि इत्याख्या गोवा-नगरस्य लोककथा अस्ति । इयं कथा राज्ये बहुप्रचलिता अस्ति । नाट्यक्षेत्रे अपि गोवा-राज्यस्य बहवः जनाः प्रसिद्धाः सन्ति । चलच्चित्रजगतः गायिकायाः “लता मङ्गेशकर” इत्याख्यायाः पिता दीनानाथ मङ्गेशकर, श्रीमती दुर्गा केलकर, रघुवीर सावरकर च इत्यादयः गोवा-राज्यस्य गौरवभूताः विद्यन्ते । सङ्गीतक्षेत्रे अञ्जनी मालयेकर, केसरबाई केरकर इत्यादयः प्रसिद्धाः सन्ति । गोवा-राज्ये दीपावलीपर्व, दशहरापर्व, गणेशचतुर्थीपर्व च आचर्यते । तेषु पर्वसु गणेशचतुर्थीपर्व मुख्यम् अस्ति । जनैः उत्साहपूर्वकम् उत्सवाः आचर्यन्ते । फरवरी-मासे मार्च-मासे वा कार्निवल् इत्ययम् उत्सवः आचर्यते । गोवा-राज्यं ५०० वर्षाणि यावत् पुर्तगाल-शासनाधीनम् आसीत् । अतः तत्र युरोप-देशस्य संस्कृतेः अत्यधिकः प्रभावः अनुभूयते । गोवा-राज्यस्य प्रायः ६० प्रतिशतं जनाः हिन्दुधर्मानुयायिनः, २८ प्रतिशतं जनाः ईसाई-धर्मानुयायिनः च सन्ति । गोवा-राज्यस्य दक्षिणभागे ईसाई-समाजस्य प्रभावः अधिकः अस्ति । किन्तु तत्र वास्तुस्थापत्यकलासु हिन्दुधर्मस्य प्रभावः अधिकः दृश्यते । गोवा-राज्ये पुरातनानि मन्दिराणि दृश्यन्ते । साहित्यम् गोवा-राज्यं कोङ्कणी-साहित्यस्य प्रसिद्धकेन्द्रम् अस्ति । गोवा-राज्यस्य साहित्यिकपरम्परा अतीवप्राचीना अस्ति । ई. स. १५३६ तमे वर्षे पुर्तगाल-क्षेत्रियेण बार्रुण-इत्याख्येन इतिहासकारेण संस्कृतानुवादकस्य कस्यचित् ब्राह्मणस्य पुर्तगाली-भाषायाम् उल्लेखः कृतः अस्ति । बोरकर-इत्याख्यः कविः महाराष्ट्रियः आसीत् । सः अपि गोवा-राज्यस्य निवासी आसीत् । अस्य राज्यस्य प्रमुखा भाषा कोङ्कणी-इति अस्ति । कोङ्कणी-भाषायाः लिपिः देवनागरी एव अस्ति । इयं भाषा पञ्लिपिषु लिख्यते । ताः – रोमन्, कन्नड, मलयालम, अरबी फारसी वा, देवनागरी च । “थॉमस् स्टीफेन्स्” इत्याख्येन कविना “ईसाई-साहित्यस्य जनकः” इत्युपाधिः प्राप्तः । वीक्षणीयस्थलानि वीक्षणीयप्रदेशेषु गोवा-राज्यं “पृथ्व्याः स्वर्गः” इति कथ्यते । अस्य राज्यस्य प्रमुखोद्योगः पर्यटनम् एव अस्ति । प्रतिवर्षं १० लक्षाधिकाः यात्रिकाः गोवा-राज्यं गच्छन्ति । वर्षर्तौ गोवा-राज्यस्य प्राकृतिकं सौन्दर्यं प्रसरति । ये जनाः शान्तिप्रियाः, प्रकृतिप्रेमिणः च भवन्ति, तेभ्यः हृदयाह्लादकं भवति इदं गोवा-राज्यम् । इदम् एकं लघुराज्यम् अस्ति, तथापि तत्र चत्वारिंशत् समुद्रतटानि सन्ति । तेषु तटेषु कानिचन तटानि अन्ताराष्ट्रियतटानि अपि सन्ति । ग्रीष्मर्तौ अत्यधिकाः पर्यटकाः शीतलतां प्राप्तुं गच्छन्ति । अनन्तरं ये जनाः वर्षर्तोः आनन्दं प्राप्तुम् इच्छन्ति, ते पर्यटकाः वर्षर्तौ तत्र गच्छन्ति । गोवाराज्यं देशविदेशीयानां प्रवासिजनानां स्वर्गमिवास्ति । अत्र पूर्वदेशीयानां, पश्चिमदेशीयानां च संस्कृतिसङ्गमः अस्ति इति कश्चन विशेषः । सुन्दरसागरतटानां, प्रकृतिसौन्दर्यभरितघट्टप्रदेशानां च दर्शनम् अत्र भवति । हरितानि शाद्वलानि, सुन्दर्यः वाटिकाः, रमणीयाः देवालयाः, नैकानि प्रार्थनामन्दिराणि, उपाहारवसतिगृहाणि च गोवाराज्यस्य प्रमुखाकर्षणानि सन्ति । उत्तरगोवामण्डले अरावेलं जलपातः, दत्तमन्दिरं, 'मेयं लेक्', वागेटर्, अञ्जुना, कालगुण्टे, अगौडदुर्गः च दर्शनीयानि स्थलानि सन्ति । दक्षिणगोवामण्डले मिरामर, दोनापौला, मार्मगोवा, वास्को कोल्व, मार्गोवा, शान्तादुर्गादेवालयः, रामनाथदेवालयः, मङ्गेशदेवालयः च दर्शनीयानि स्थलानि सन्ति । प्राचीनगोवाप्रदेशे 'भोमजीसस्'-'बेसिलिका'स्थले 'सेन्ट् फ्रान्सिस् जेवियर'-इत्यस्य शरीरं रजतकरण्डके स्थापितमस्ति । तत् स्थानं दशवर्षेषु एकवारं 'डिसेम्बर'-मासस्य तृतीयदिनाङ्कात् त्रीणि दिनानि यावत् सार्वजनिकदर्शनार्थम् उद्घाटितः भवति । 'सेन्ट् केजेटान् चर्च, सेन्ट अगस्टेन् चर्च, सेन्ट् मोनिका चर्च' इत्यादीनि अत्यन्तं सुन्दराणि सन्ति । गोवाराज्यस्य प्रवासोद्यमः अतीवोत्तमः अस्ति । सागरतटानां दर्शनं, देवालयानां दर्शनं, 'चर्च'दर्शनं, सम्पूर्णदर्शनम् इत्यादीनां दर्शनम् एकस्मिन् दिने एव कर्तुं शक्नुवन्ति प्रवासिनः । 'पालोळम्' इत्यत्र नारिकेलवाटिकानां सुन्दरं वीक्षणीयं स्थलम् अस्ति । मार्गोवा-तः सप्तत्रिंशत् कि.मी दूरे कोङ्कणधूमशकटमार्गसमीपे अतीव सुन्दरः सागरतटः अस्ति । राज्येऽस्मिन् विद्यमानानां सागरतटानां कोल्वा, अञ्जना, कल्लनगुड्ड इत्यादीनि नामानि प्रसिद्धानि सन्ति । गोवाप्रदेशस्य सागरतटाः 'अगोड' इति 'डनहिल्'सागरतटस्थम् उपाहारगृह-वसतिस्थानम् उत्तमं, प्रसिद्धं च अस्ति । 'ब्लूलगून् प्यारडैस् रेसार्ट' अपि उत्तमं स्थलमस्ति । अग्रे जलविहारसमुद्रस्नानादिनिमित्तं अतीव सुन्दरः सागरतटः अस्ति । 'बेनोलिम' तटोऽपि जनप्रियः अस्ति । एतत् डबोलिम विमानस्थानकात् ४५ कि.मी दूरे अस्ति । 'प्यासेलिङ्ग् वाटर् स्कूटर'प्रयाणम् अत्र कर्तुं शक्यते । अग्रे 'बाग् क्याण्डोलिं सिनक्वेरिं' इति द्वौ तटौ पणजी-नगरात् १४ कि.मी दूरे स्तः । एतौ दीर्घतटौ । अत्युत्तरभागे 'केरि' सागरतटः अस्ति । 'मालो मिरामाट्' इत्यत्र अष्ट 'डैविङ्ग'संस्थाः सन्ति । गोवासागरतटेषु सूर्योदयादस्तपर्यन्तं जनाः विहारं कुर्वन्तः आनन्दमनुभवन्ति । जले विहारं कुर्वन्ति । शान्तं, सुन्दरं सागरतीरं अतीवानन्ददायकं भवति इत्यत्र संशयः एव नास्ति । मपुसा मपुसा उत्तरगोवा-मण्डले स्थितमेकं पत्तनम् अस्ति । इदं स्थलं बागा, अञ्जुना, कैलेङ्ग्यूट्-समूद्रतीरं च इत्येतेषां समीपे एव स्थितम् अस्ति । गोवा-राज्यस्य राजधानी पणजी अस्ति । पणजी-नगरात् इदं स्थलं १३ किलोमीटर्मितं दूरे स्थितम् अस्ति । इदं स्थलं वीक्षणार्थिभ्यः सौकर्यमयम् अस्ति । अक्टूबर-मासतः दिसम्बर-मासपर्यन्तम् अधिकमात्रायां जनाः तत्र गच्छन्ति । शुक्रवासरे मपुसा-नगरे हट्टः भवति । तस्मिन् हट्टे समीपस्थाः जनाः व्यापारार्थं गच्छति । हस्तकलां, कृष्युत्पादनानि, अभिनवफलानि इत्यादीनां वस्तूनां विक्रयणार्थं व्यापारिकाः हट्टे गच्छन्ति । सामुद्रिकखाद्यवस्तुभ्यः मपुसा-स्थलं प्रसिद्धम् अस्ति । पणजी-नगरात् मपुसा-पत्तनाय नियमितरूपेण बसयानानि प्राप्यन्ते । वागातोर वागातोर-स्थलं गोवा-राज्यस्य सुन्दरस्थलेषु अन्यतमं वर्तते । इदं स्थलं मपुसा-पत्तनात् समीपे एव अस्ति । तत्रत्यानि भवनानि बङ्गलो, पुर्तगाली च इत्यादिभिः स्थापत्यकलाभिः निर्मितानि सन्ति । अञ्जुना-समुद्रतीरम् अपि तस्य समीपे एव अस्ति । चपोरा-दुर्गः अपि अस्य स्थलस्य समीपम् एव स्थितः अस्ति । अत्र समुद्रतीरे श्वेतवर्णीया सिकता प्राप्यते । अस्य समुद्रतीररस्य समीपे बहवः विश्रामालयाः, भोजनालयाः च सन्ति । तेषु भोजनालयेषु “प्रिमरोज शैक” इत्याख्यः भोजनालयः गोवा-राज्ये प्रसिद्धः अस्ति । तस्मिन् भोजनालये विविधप्रकारकानि व्यञ्जनानि प्राप्यन्ते । वागातोर-स्थले बहूनि सामुद्रिकखाद्यानि प्राप्यन्ते । वागातोर-स्थलं गन्तुं मपुसा-पत्तनात् मार्गः अस्ति । ततः समीपे एव इदं स्थलं विद्यमानम् अस्ति । बागा बागा-समुद्रतीरं गोवा-राज्यस्य सौकर्यमयं स्थलं वर्तते । तत्र बहवः विश्रामालयाः, भोजनालयाः, मधुशालाः च सन्ति । वीक्षणार्थिनां निवासाय अपि व्यवस्था समीचीना अस्ति । तत्र बहवः कार्यसाधकाः (Agents) भ्रमन्ति । यतः तत्र बहवः क्रीडालयाः अपि सन्ति । ते कार्यसाधकाः क्रीडां कर्तुम् अस्मान् प्रेरयन्ति । अपरं च तत्र पैरासेलिङ्ग्, जलयानचालनं (Water bike ride), कदलीनौका-चालनं (Banana ride), नौकाविहारः च अपि प्रसिद्धः अस्ति । तत्र आदिनं जनसम्मर्दः भवति । “मोम्बोस् क्लब्” गोवाराज्यस्य प्रसिद्धासु मधुशालासु अन्यतमा अस्ति । सा मधुशाला अपि अस्य समुद्रतीरस्य समीपे एव स्थिता अस्ति । भाटकयानेन इदं स्थलं प्राप्तुं शक्यते । कैण्डोलिम, पणजिम इत्येतेभ्यः बागा-समुद्रतीरं समीपे एव अस्ति । अतः सरलतया तत्र गन्तुं शक्यते । कोलवेल उत्तरगोवा-मण्डले स्थितम् इदं कोलवेल-नगरम् । इदं नगरं कैण्डोलिम, बागा, कैलिङ्ग्यूट इत्येतेभ्यः समुद्रतीरेभ्यः उत्तर-पूर्वदिशि स्थितम् अस्ति । इदं नगरं परितः व्रीहीणां क्षेत्राणि सन्ति । चपोडा-नद्याः तटे स्थितम् अस्ति कोलवेल-नगरम् । अनय नद्य कोलवेल-नगरस्य सौन्दर्यं वर्ध्यते । प्राचीने काले अस्मिन्नगरे पुर्तगाल-जनाः, डच-जनाः, मराठा-जनाः चेत्यादयः व्यापारं कुर्वन्ति स्म । अतः इदं व्यापारकेन्द्रम् आसीत् । ई. स. १५९१ तमे वर्षे तत्र एकः कैस्तवदेवालयः निर्मापितः आसीत् । तस्य देवालयस्य वास्तुस्थापत्यकला दृष्टुं योग्या अस्ति । अस्मिन् नगरे विमानस्थानकं, रेलस्थानकं च नास्ति । तथापि भाटकयानेन सरलतया तत्र गन्तुं शक्यते । अगुआडा अगुआडा-नगरस्य दुर्गः विशिष्टसंरक्षणे अस्ति । भारते कानिचन स्थानानि सन्ति, तेषां सरक्षणं सम्यकतया भवति । तेषु अगुआडा-दुर्गः अन्यतमः अस्ति । सप्तदशशताब्द्यां पुर्तगाल-जनैः अयं दुर्गः निर्मापितः । अयं दुर्गः वीक्षणार्थिनाम् आकर्षणस्य केन्द्रम् अस्ति । अगुआडा-दुर्गस्य विद्युद्गृहम् अपि अत्यन्तं विशिष्टं वर्तते । ततः अरब-महासागरस्य दृश्यं दृश्यते । अगुआडा-स्थलस्य नेत्रप्रियाणि दृश्यानि, मधुशालाः, भोजनालयाः, विश्रामालयाः च प्रसिद्धाः अस्ति । इदं स्थलं कैण्डोलिम-स्थलात् समीपे एव अस्ति । रात्रौ दुर्गस्य समीपे हट्टः भवति । तस्मिन् हट्टे अल्पमूल्यवस्तूनि मिलन्ति । अगुआडा-दुर्गात् गोवा-नगरं गत्वा निवासः क्रियते । तत्र निवासाय सुव्यवस्था वर्तते । गोवा-नगरस्य विमास्थनकात्, रेलस्थानकात् च अगुआडा-दुर्गः प्राप्यते । अरामबोल अरामबोल-समुद्रतीरं गोवा-राज्यस्य उत्तरदिशि स्थितम् अस्ति । बागा, कैलेङ्ग्यूट इत्यादीनि वीक्षणीयस्थलानि अरामबोल-समुद्रतीरात् समीपे एव सन्ति । किन्तु व्यावसायिकदृष्ट्या इदं स्थलं विकसितं नास्ति । यतः तत्र विश्रामालयाः, भोजनालयाः, मधुशालाः बहव्यः न सन्ति । इदं स्थलं सामान्यं वर्तते । अरामबोल-समुद्रतीरम् अञ्जुना, मपुसा-नगरात् समीपे एव स्थितम् अस्ति । ये जनाः प्रकृतिप्रेमिणः सन्ति, तादृशेभ्यः जनेभ्यः इदं स्थलं भ्रमणयोग्यं वर्तते । इदं स्थलं शान्तिपूर्णम् अस्ति । तत्र जनाः मध्याह्नकालस्य आनन्दं प्राप्नुवन्ति । मोरजिम मोरजिम-समुद्रतीरं गोवा-राज्यस्य मनोहरं स्थलं वर्तते । इदं स्थलं गोवा-राज्यस्य उत्तरभागे स्थितम् अस्ति । चपोरा-नद्या तटे स्थितमिदं मोरजिन-नामकं वीक्षणीयस्थलम् । तत्र पर्याप्तमात्रायां सामुद्रिकखाद्यानि, नारिकेलानि च प्राप्यन्ते । मोरजिम-समुद्रतीरे बहूनि मनोहराणि दृश्यानि सन्ति । गोवा-राज्यस्य पारम्परिकनृत्यस्य उत्पत्तिः मोरजिम-स्थलात् एव अभवत् । गोवा-राज्यस्य परम्पराणां, रीतीनां च उत्पत्तिस्थलम् अपि मोरजिम-समुद्रतीरम् एव अस्ति । मोरजिम-समुद्रतीरं गन्तुं यन्त्रद्विचक्रिकायाः उपयोगः क्रियते । तत्र भाटकेन यन्त्रद्विचक्रिकां प्राप्यते । कैलेङ्ग्यूट कैलेङ्ग्यूट्-समुद्रतीरम् उत्तरगोवा-मण्डलस्य आकर्षणस्थलानां केन्द्रं विद्यते । इदं स्थलं परितः कैण्डोलिम-समुद्रतीरं, बागा-समुद्रतीरं च अस्ति । अतः इदं स्थलं “पर्यटकानां स्वर्गः” कथ्यते । कैलेङ्ग्यूट-समुद्रतीरे यानानि स्थापयितुं श्रेष्ठव्यवस्था वर्तते । तत्र प्रतिदिनं हट्टः भवति । हट्टे बहवः आपणाः भवन्ति । तेषु वस्त्राणि, आभूषणानि, पादत्राणानि, गोवा-राज्यस्य स्मारकाणि अल्पमूल्ये च लभ्यन्ते । कैलेङ्ग्यूट्-समुद्रतीरे शुष्कफलानि अपि मिलन्ति । कैलेङ्ग्यूट्-समुद्रतीरं जलक्रीडायै प्रसिद्धम् अस्ति । समुद्रतीरे व्यापारिकाः जलक्रीडायै बनानानौकां, जलयानं च आनयन्ति । तेषां जीवनम् एतेषु कार्येषु एव व्यतीतं भवति । कैलेङ्ग्यूट्-समुद्रतीरे “सौजा लोबो” इत्याख्यं स्थलम् अपि ख्यातम् अस्ति । इदं स्थलं केन्द्रे स्थितम् अस्ति । तत्र बसस्थानकम् अपि अस्ति । गोवा-राज्यस्य अन्येभ्यः वीक्षणीयस्थलेभ्यः कैलेङ्ग्यूट-स्थलात् यानानि प्राप्यन्ते । अञ्जुना अञ्जुना-समुद्रतीरं कैण्डोलिम-समुद्रतीरात् ३ किलोमीटर्मिते दूरे स्थितम् अस्ति । अञ्जुना-समुद्रतीरे बहुमूल्यकाः भोजनालयाः सन्ति । इदं स्थलं प्राचीनतमेषु समुद्रतीरेषु अन्यतमम् अस्ति । तस्य समीपे अञ्जुना-समुद्रतीरे स्थितः कर्लीस्-नामकः भोजनालयः बहुप्रसिद्धः अस्ति । अन्येषां समुद्रतीराणाम् अपेक्षया अञ्जनासमुद्रतीरं सघनम् अस्ति । इदं स्थलं बागा-समुद्रतीरात्, कैलेङ्ग्यूट-समुद्रतीरात् च समीपे एव स्थितम् अस्ति । पोरवोरिम मुम्बई-गोवा इत्यस्मिन् राजमार्गे पोरवोरिम-नगरं स्थितम् अस्ति । तत्र “सलीम अली पक्षि अभयारण्यम्” अस्ति । माण्डवी-नद्याः तटे “रीस मैगोस-दुर्गः” अस्ति । तस्य दुर्गस्य नवीनीकरणम् किञ्चित्समयपूर्वमेव अभवत् । ततः नद्याः मनोहरदृश्यं दृश्यते । तस्यां नद्यां बह्व्यः नौकाः, जलयानानि च सन्ति । पोरवोरिम-नगरं बहुमूल्यकम् आवासीयक्षेत्रम् अस्ति । गोवा-राज्यस्य राजधान्याः सर्वाणि व्यावहारिककार्याणि पोरवोरिम-नगरे भवन्ति । अतः इदं नगरम् उपनगरं कथ्यते । रिबन्दर इदं स्थलम् एकम् उपनगरम् अस्ति । अस्मिन् स्थले बहवः कैस्तवदेवालयाः विद्यमानाः सन्ति । अस्मिन् नगरे “गोवा इन्स्टीट्यूट् ऑफ् मैनेजमेण्ट्” इतीयं शैक्षणिकसंस्था स्थिता अस्ति । इयं संस्था एशिया-खण्डस्य बृहत्तमः चिकित्सालयः अस्ति । इदं स्थलं माण्डोवी-नद्याः समीपे स्थितम् अस्ति । नगरमिदं बहुभिः सेतुभिः गोवा-राज्यस्य अन्यैः भागैः सह सञ्योजितम् अस्ति । तत्र हिन्दुदेवालयाः अपि बहवः विद्यन्ते । माण्ड्रेम गोवा-राज्यस्य उत्तरभागे स्थितम् इदं माण्ड्रेम-स्थलम् । अस्य स्थलस्य वातावरणं शान्तं वर्तते । अत्र जनानां सम्मर्दः अपि न भवति । अस्मिन् समुद्रतीरे कैसुआरिना-इति वृक्षाः प्राप्यन्ते । अस्मिन् स्थले एकः लघुभोजनालयः अपि अस्ति । तस्य नाम “एण्ड् ऑफ् द वर्ल्ड्” इति । अस्मिन् भोजनालये सामुद्रिकखाद्यानि मिलन्ति । अत्र एकः पुर्तगालिकः दुर्गः अपि अस्ति । सः दुर्गः अस्य स्थलस्य आकर्षणकेन्द्रम् अस्ति । मार्गाः वायुमार्गः गोवा-राज्ये डबोलिम-विमानस्थानकं स्थितम् अस्ति । अनेन विमानस्थानकेन मुम्बई-नगरं, देहली-नगरं, तिरुवनन्तपुरं, कोच्ची-नगरं, चेन्नै-महानगरं, बेङ्गळूरु-महानगरं च गन्तुं प्रतिदिनं वायुयानानि प्राप्यन्ते । धूमशकटमार्गः गोवा-राज्ये कोङ्कण-रेलस्थानकं वर्तते । ततः देहली-नगरं, मुम्बई-नगरं, मङ्गळूरु-नगरं, तिरुवनन्तपुरं च गन्तुं रेलयानानि प्राप्यन्ते । यावत् इदं कोङ्कण-रेलस्थानकं निर्मापितम् अस्ति, तावत् गोवा-राज्यं भारत-देशस्य पूर्वतटीयक्षेत्रैः सह सम्बद्धं जातम् । गोवा-राज्ये रेलयानानां गतिः अपि अधिका भवति । अपि च अस्य राज्यस्य रेलयानसेवा अपि श्रेष्ठा अस्ति । अनेन कारणेन इदं राज्यं भारते चर्चितम् अस्ति । भूमार्गः गोवा-राज्ये आहत्य राष्ट्रियराजमार्गाणां दैर्घ्यं २२४ किलोमीटर्मितम् अस्ति । प्रान्तीयराजमार्गाणां दैर्घ्यं २३२ किलोमीटर्मितं च अस्ति । अपरं च मण्डलीयमार्गाणां दैर्घ्यं ८१५ किलोमीटर्मिम् अस्ति । गोवा-राज्ये सर्वत्र बसयानानि प्रचलन्ति । अतः ततः मुम्बई-महानगरं, बेङ्गलूरु-महानगरम् इतरनगराणि च गन्तुं बसयानानि प्राप्यन्ते । बाह्यसम्पर्कतन्तुः Government of Goa official website Resources on Goa, India Environment Portal Goa Tourist Information Portal Goa news सन्दर्भाः भारतस्य राज्यानि गोवाराज्यम्