Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Сідзельнікаў. **Акцябрын Аркадзевіч Сідзельнікаў** (10 лістапада 1924, Масква —) — беларускі архітэктар. Біяграфія --------- Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны. Скончыў Львоўскі політэхнічны інстытут у 1950 годзе. З 1955 года старшы архітэктар, галоўны архітэктар праектаў у Белдзяржпраекце, з 1975 па 1980 год — у Мінскграмадзянпраекце. Член Саюза архітэктараў СССР з 1961 года. Член КПСС з 1944 года. Пражываў у Мінску. Творчасць --------- Асноўныя працы (у аўтарскіх калектывах): генпланы Слуцка (1956), Салігорска (1965, 1970), Ваўкавыска (1966), Дзяржынска, Заслаўя (1969), Стоўбцаў (1975), ПДП Паўднёвага, Паўночнага, Паўночна-Заходняга раёнаў, цэнтра горада ў Салігорску (1958-73), цэнтра горада і жылой зоны па вул. Гагарына ў Барысаве (1970), жылога раёна па вул. Суворава, Савецкіх пагранічнікаў у Гродне (1969), праекты забудовы мікрараёнаў № 3, 5, 6, 9, 10, 12, 14 у Салігорску (1961-79), № 1, 2, 5 па вул. Гагарына (1967-69), вул. Нармандыя-Нёман (1975) у Барысаве, па вул. Суворава ў Гродне (1969), Заводскай у Брэсце (1963), праекты набярэжнага парку (1976), сквера па вул. Казлова (1973) у Салігорску. Узнагароды ---------- * ордэн Чырвонай Зоркі (1944) * ордэн Айчыннай вайны I ступені (1985) * Грамата Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР (1964) * бронзавы медаль ВДНГ СССР (1978) * дыплом I ступені ВДНГ БССР (1987) Зноскі ------ Славутасці ---------- * Сидельников Октябрин Аркадьевич // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.)

Заходні Каўказ. Дамбай. Вяршыня Белалакая, 3861 м **Заходні Каўказ** — частка горнай сістэмы Вялікага Каўказа; размешчана на захад ад мерыдыянальнай лініі, якая праходзіць праз гару Эльбрус. Частка Заходняга Каўказа ад Анапы да гары Фішт вызначаецца нізкагорным і сярэднегорным рэльефам (так званы Паўночна-Заходні Каўказ), далей на ўсход ад Эльбруса горная сістэма набывае тыповае альпійскае аблічча з шматлікімі леднікамі і высакагорнымі формамі рэльефу. У вузейшай трактоўцы, якой прытрымваюцца ў альпінісцка-турыстычнай літаратуры, да Заходняга Каўказа адносяць толькі частка Галоўнага Каўказскага хрыбта ад гары Фішт да Эльбруса.

**Яўхім Марахоўскі**, часам даецца **Ірахім**, свецкае імя **Ілья Сцяпанавіч** або **Стафанавіч** (каля 1576, Львоў — 19 лютага 1631, Уладзімір) — уніяцкі епіскап уладзімірскі і берасцейскі, рэлігійны пісьменнік-палеміст. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і шляхціча Рускага ваяводства Сцяпана Марахоўскага герба «Корчак». З 1596 па 1603 г. вывучаў філасофію і тэалогію ў Грэчаскім Калегіуме Св. Афанасія ў Рыме. Пасля вяртання ў Рэч Паспалітую адзін з найбліжэйшых паплечнікаў уняцкага мітрапаліта Іпація Пацея ў справе пашырэння уніі. Выконваў асабістыя даручэнні мітрапаліта ў розных справах. . З 1609 г. сакратар караля Жыгімонта III Вазы. 9 жніўня 1613 г. пасля смерці Іпація Пацея атрымаў каралеўскі прывілей на Уладзімірскую і берасцейскую епархію. 3 ліпеня 1614 г. пасвечаны мітрапалітам Іосіфам Вельямінам Руцкім на пасаду епіскапа Уладзімірскага і берасцейскага. Энергічна распаўсюджваў царкоўную унію на тэрыторыі епархіі, у тым ліку і адміністрацыйнымі сродкамі, што выклікала супраціўленне праваслаўных. У сеймавай інструкцыі 1616 г. валынская шляхта дамагалася скасавання каралеўскага прывілея на епархію, дадзенага Я. Марахоўскаму, і перадачы ўладыцтва ўраджэнцу Валыні. Але гэтыя захады не мелі станоўчага выніку. У 1629 г. Яўхім Марахоўскі ўдзельнічаў у падрыхтоўцы супольнага сабора праваслаўных і грэка-католікаў у Львове з мэтай наступнага заключэння новай царкоўнай уніі. Меркавалася напярэдадні сабора паслаць яго як «вельмі вучонага» епіскапа для дыскусій па багаслоўскіх пытаннях з праваслаўнымі. Дэталі плана абмяркоўваліся 9 ліпеня 1629 г. на уніяцкім царкоўным саборы ва Уладзіміры Валынскім. Але, паколькі ідэю новай уніі не падтрымала большасць праваслаўнай шляхты і духавенства, сабор у Львові так і не адбыўся. Яўхім Марахоўскі клапаціўся аб адукацыі духавенства. На Кобрынскім саборы 1626 г. ён ахвяраваў 2000 фларынаў на адкрыццё ўніяцкай семінарыі. Матэрыяльна падтрымліваў уніяцкую школу ва Уладзіміры Валынскім. Каля 1626 г. у сталіцы епархіі заснаваў брацтва Прачыстай Маці Божай і шпіталь Выдаткаваў грошы на аднаўленне кафедральных цэркваў і літургічнага начыння ва Уладзіміры Валынскім і Берасці. Памёр у лютым 1631 г. пахаваны, згодна запавету, ва Уладзіміры Валынскім. Творчасць --------- Яўхім Марахоўскі адзін з першых уключыўся ў літаратурную палеміку з праваслаўнымі ў абарону царкоўнай уніі. Пісаў на польскай мове. Яго першая апублікаваная праца пад тытулам «Парыгорыя або заспакаенне з’едлівага Ляманту уяўнай Божай Царквы» (1612) напісана ў адказ на «Трэнас» (1610) праваслаўнага публіцыста Мялеція Сматрыцкага. Твор мае падкрэсленна апалагетычны харатар. Аўтар паказвае перавагі Каталіцкай Царквы ў веравучэнні, царкоўнай арганізацыі і абраднасці над Праваслаўнай. Вялікая колькасць цытатаў з Бібліі і твораў Айцоў Царквы, сакавітая мова дазваляюць залічыць «Парыгорыю» да лепшых узораў палемічнай літаратуры Рэчы Паспалітай XVII ст. Прычыны падзелу Хрысціянскай Царквы на Каталіцкую і Праваслаўную аналізуюцца ў кнізе «Размовы пра пачатак адарвання Грэчаскай Царквы ад Рымскага Касцёла» (1622). Яўхім Марахоўскі — аўтар першага друкаванага жыццепіса Іасафата Кунцэвіча («Рэляцыя пра жорсткае забойства Іасафата епіскапа полацкага» (1624). (На думку украінскага гісторыка Івана Скрутэня  (укр.) (бел. твор напісаны мітрапалітам Іосіфам Вельямінам Руцкім, а Я. Марахоўскі быў яго выдаўцом).. Пераклаў з грэчаскай на польскую мову кнігу візантыйскага гісторыка Х ст. Нікіты Пафлагона  (руск.) (бел. «Жыццё Святога Ігнація патрыярха Царградскага» (1624). Зноскі ------ 1. ↑ Blazejovskyj Dmytro. Byzantine Kyivan rite students in Pontificial colleges, and in seminaries, universities and institutes of central and western Europe, 1576—1983. — Romae, 1984.— Page 82 — № 4. , 2. ↑ Архив Юго — Западной России. — Часть 1. — Том VI — Киев, 1883 — № 253 — С. 623—630; -№ 255 — С. 632—633 3. ↑ Blazejovskyj Dmytro. Byzantine Kyivan rite students in Pontificial colleges, and in seminaries, universities and institutes of central and western Europe, 1576—1983. — Romae, 1984.— Page 82 — № 4. 4. ↑ Niesecki Kasper. Herbarż Polski — T. VI — W Lipsku, 1841. — .S. 463—464 5. ↑ Blazejovskyj Dmytro. Byzantine Kyivan rite students in Pontificial colleges, and in seminaries, universities and institutes of central and western Europe, 1576—1983. — Romae, 1984.— Page 82 — № 4. 6. ↑ Жукович П. С. Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией (до 1609 г.) — С — Петербург, 1901 — Стар. 555, 560, 562, 563 7. ↑ Ludomir Bienkowski. Morochowski Eliasz Joachim // Polski Słownik Biograficzny. — T. 21 — Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk. 1976 — S. 778. 8. ↑ Архив Юго — Западной России. — Часть I — Том VI — Киев. 1883. — № CLXVI — C. 422—424. 9. ↑ Описание документов архива западнорусских униатских митраполитов. — Спб.1897 — Т. 1 — № 368. — С. 150—151 10. ↑ Теодорович Н. Город Владимир Волынской губернии в связи с историей волынской иерархии — Почаев, 1893. — С. 74 11. ↑ Хома І. Ідея спільного синоду в 1629 р. — Богословія — Рим, 1973 — т. 37, — Стар. 17. 12. ↑ Хома І. Ідея спільного синоду в 1629 р. — Богословія. — Рим, 1973 — т. 37, — Стар. 22 — 23. 13. ↑ Kulczynski I. Specimen Ecclesiae Ruthenicae ab origine susceptae fidei ad nostra usquè tempora in suis capitibus seu primatibus Russiae cum S. Sede Apostolica Romana semper unitae…— Parisiis, 1859 — P. 216. 14. ↑ Архив Юго — Западной России. — Часть 1. — Том VI — Киев, 1883 — № 253 — С. 623—630. 15. ↑ Ludomir Bienkowski. Morochowski Eliasz Joachim // Polski Słownik Biograficzny. — T. 21 — Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk. 1976 — S. 778. 16. ↑ Архив Юго — Западной России. — Часть 1. — Том VI — Киев, 1883 — № 253 — С. 623—630; -№ 255 — С. 632—633. 17. ↑ *Олена Бай*. Унійний вимір польськомовної прози Йоахима Іллі Мороховського(недаступная спасылка) // Київські полоністичні студії. Збірник наукових праць. ― Том XVIII. ― Київ 2011. ― С. 126—131 18. ↑ Й. Скрутень. Перший життєпис Св. Йосафата.//Записки Чина Св. Василія Великого. — Том. 1 — Вип.2 — 3 — Жовква. 1925. — Стар. 363 19. ↑ Ozorowski Edward. Eklezjologia unicka w Polsce w latach 1597—1720 // Wiadomości Kościelne Archidiecezji Białostockiej. — 1978 — № 4 — S. 74 — 75. Творы ----- * Παρηγορια albo Utulenie uszczypliwego Lamentu mniemaney Cerkwie Swiętey Wschodniey zmyślonego Theophila Orthologa przez Heliasza Morochowskiego Secret. J. K. Mości.w Wilnie w Drukarni Leona Mamonicza, Typographa J. K. M. Roku 1612. * Discurs o początku rozerwania Cerkwie Greckiey od Kościoła Rzymskiego y kto był tego przyczyną, przytym krótkie a prawdziwe opisanie prawdziwego osmego Soboru powszechnego.w Zamościu w drukarni Akademickiey 1622. * Relacia o zamordowaniu okrutnym y osobliwey świątobliwości w Bodze Wielebnego Oyca Jozaphata Kuncewicza Archiepiszkopa Połockiego krotko a prawdziwie opisana.w Zamościu R. P. 1624. * Życie Świętego Ignacego Patriarchy Carogrodzkiego, tłumaczone z greckiego przez Joachima Morochowskiego. w Zamościu 1624. * Włoczebne preeminentom i drużynie Kijowskiey (a schola Vladomiriensi Russica de pestilenti cum haereticis conversatione fugienda paraenesis Christiana) z szkoły Włodzimierskiey Ruskiey za kolędę z Rakowa łacynską uprzeymym sercem ofiarowane Anagramma. E. M. Ei kozli srom was co? was tym wstyd nie panuie Gdzie niewstyd gorę wziąwszy tłumić rozkazuie Piorem, ięzykiem, ręką i czym żywa stoi Prawde i iey się boią choc tez wszystek zbroi. w Zamościu Roku 1625.

**Яўсей Сцяпанавіч Канчар** (20 верасня (2 кастрычніка) 1882, вёска Сяўкі, Рэчыцкі павет, Мінская губерня, цяпер Лоеўскі раён, Гомельская вобласць — 16 мая 1979) — беларускі палітычны дзеяч, гісторык, публіцыст, вучоны ў галіне эканамічнай геаграфіі. Біяграфія --------- Скончыў Мар'інагорскае земляробчае вучылішча (1902), вучыўся ў Санкт-Пецярбургу на Вышэйшых сельскагаспадарчых курсах (Агранамічным інстытуце, 1910-14), скончыў Петраградскую сельскагаспадарчую акадэмію (1922). 3 1902 у Тыфлісе, за ўдзел у рэвалюцыйным руху ў 1906 арыштаваны, у 1908 апраўданы судом. 3 1910 у Пецярбургу, далучыўся да кааперацыйнага руху, супрацоўнік Пецярбургскага камітэта сельскіх таварыстваў. Аўтар дапаможнікаў па кааперацыі («Кіраўнідгва па сельскай кааперацыі», 1913). Пасля Лютаўскай рэвалюцыі ўвайшоў у беларускі нацыянальны рух, быў сябрам Беларускага нацыянальнага камітэта (Мінск), у красавіку 1917 выйшаў з яго. 3 лістапада 1917 старшыня Беларускага абласнога камітэта пры Усерасійскім савеце сялянскіх дэпутатаў, адзін з арганізатараў Усебеларускага з'езда 1917. Загадчык навукова-статыстычнага аддзела Беларускага нацыянальнага камісарыяту, старшыня Беларускага вольна-эканамічнага таварыства. Выдаў зборнік «Беларускае нацыянальнае пытанне», друкаваўся ў газ. «Дзянніца», час. «Чырвоны шлях». У 1918 выдаў у Белнацкаме нарыс «З гісторыі грамадскіх, нацыянальных і рэвалюцыйных рухаў беларусаў. Частка II. Гісторыя ўзнікнення і дзейнасць арганізацый. Выпуск першы: Беларускі абласны камітэт — 1-ы Усебеларускі з'езд», які ў далейшым быў, відаць, канфіскаваны з бібліятэк і знішчаны. У справе беларускага пытання крытыкаваў як пазіцыі бальшавікоў як праціўнікаў нацыянальнага руху, так і кіраўнікоў Беларускай рады з іх паспешным абвяшчэннем БНР. Аўтар эканамічнай геаграфіі БССР (1923, прапаноўвалася выд-ву «Савецкая Беларусь»). У канцы 1960-х гадоў прапаноўваў свой удзел у працы выд-ва «Беларуская энцыклапедыя» і час. «Полымя», але не атрымаў згоды. Асабісты архіў Я. Канчара зберагаецца ў Нацыянальным архіве Рэспублікі Беларусь. Зноскі ------ 1. ↑ Пд. думкі В. Скалабана. 2. ↑ У 1991 захоўваўся адзін асобнік, у спецфондзе ЦНБ імя Я. Коласа АН Беларусі. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). * Скалабан В. Першыя крокі рэспублікі // Крыніца. 1988. * Скалабан В. «Будаваць сваю хату» // Нёман, 1993, № 1. — С. 136—138.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ражанка (значэнні). **Ружа́нка** (польск.: Różanka, традыцыйная беларуская назва — **Ража́нка**) — вёска ў Польшчы, на рацэ Буг, за 8 км на поўнач ад Уладавы, каля беларуска-польскай граніцы. Уваходзіць у склад Уладаўскага павета Люблінскага ваяводства, частка вясковай гміны Уладава. Насельніцтва на 2011 год — 957 чалавек. Гісторыя -------- ### Вялікае Княства Літоўскае Першы пісьмовы ўспамін пра Ражанку як мястэчка датуецца 1524 годам. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў яна ўвайшла ў Берасцейскі павет Берасцейскага ваяводства. Да 1700 года Ражанка страціла статус мястэчка. ### Пад уладай Расійскай імперыі У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе Ражанка апынулася ў складзе Аўстрыі, з пачатку XIX стагоддзя — у складзе Расійскай імперыі, ва Уладаўскім павеце Сядлецкай губерні. На 1827 год у вёсцы было 104 будынкі. У часы Першай сусветнай вайны ў 1915 годзе Ражанку занялі нямецкія войскі. * Старая графіка палаца ў Ражанцы * ПалацПалац * З боку ракіЗ боку ракі * ПаркПарк ### Найноўшы час Згодна з Рыжскім мірным дагаворам 1921 года Ружанка апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі. З пачаткам Другой сусветнай вайны ў 1939 годзе вёску занялі войскі Трэцяга Рэйха. У 1944 годзе Ражанку занялі савецкія войскі, пасля чаго яе зноў перадалі Польшчы. * Мястэчка на старых здымках * Палац, 1907 г.Палац, 1907 г. * Палац, да 1914 г.Палац, да 1914 г. * Палац, да 1914 г.Палац, да 1914 г. * Палац, да 1914 г.Палац, да 1914 г. * Палац, да 1914 г.Палац, да 1914 г. * Палац, да 1914 г.Палац, да 1914 г. * З боку ракі, да 1914 г.З боку ракі, да 1914 г. * Палац, да 1914 г.Палац, да 1914 г. Насельніцтва ------------ * **XIX стагоддзе**: 1827 год — 651 чал. * **XXI стагоддзе**: 2011 год — 957 чал. Славутасці ---------- * Касцёл Святога Аўгусціна (1908—1913) * Могілкі хрысціянскія * Палацава-паркавы комплекс Пацеяў (XVIII ст.; руіны) ### Страчаная спадчына * Капліца могілкавая Галерэя ------- * Краявіды Ражанкі * КасцёлКасцёл * Сядзіба, афіцынаСядзіба, афіцына * Сядзіба, павільёнСядзіба, павільён * Гаспадарчая пабудоваГаспадарчая пабудова Вядомыя асобы ------------- * Іпацій Пацей (1541—1613) — дзяржаўны і царкоўны дзеяч Вялікага Княства Літоўскага, багаслоў, пісьменнік-палеміст Зноскі ------ 1. ↑ Chlebowski B. Różanka // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom IX: Poźajście — Ruksze (польск.). — Warszawa, 1888. S. 854. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Ружанка (Люблінскае ваяводства)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Арлоўскі. **Яўстафій Арлоўскі** (14 красавіка (26 красавіка) 1863, в. Славенск, Ашмянскі павет, Віленская губерня, цяпер Валожынскі раён — 15 снежня 1913) — беларускі краязнавец, гісторык і педагог. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям'і праваслаўнага святара. Скончыў Літоўскую духоўную семінарыю, потым Пецярбургскі гісторыка-філалагічны інстытут (1885). Выкладаў гісторыю ў Гродзенскай мужчынскай гімназіі. Быў прыхільнікам заходнерусізму. Член Гродзенскага археалагічнага камітэта і Паўночна-Заходняга адзела Рускага геаграфічнага таварыства. Даследаваў гісторыю Гродна і даказаў яго тоеснасць з летапісным Гарадзенам. Я. Арлоўскі адзначаў росквіт горада ў часы ВКЛ, станоўча ацэньваў ролю магдэбургскага права. Аўтар аднаго з першых даследаванняў гісторыі горада Гродна ад заснавання да пач. 20 ст. («Гродненская старина», Ч. І. Гродна, 1910). Разам з ідэалагічным перабольшваннем ролі праваслаўя, выключна станоўчай ацэнкай уваходжання Гродзеншчыны ў склад Расійскай імперыі і інш. Я. Арлоўскі ўнёс значны ўклад у захаванне гістарычнай памяці Гродна. Адным з вучняў Я. Арлоўскага быў Ю. Ядкоўскі. Творы ----- * Свислоч-Волковысская: (Исторический очерк). — Гродно, 1895 * К истории народного образования в Гродненской губернии. — Гродно. 1899 * Исторический очерк Гродненской гимназии. — Гродно, 1901 * Гродненская губерния в 1812 г.: Исторический очерк. — Гродно, 1912 Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 т. 5. Биографический справочник. Мн: Издательство «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. 29 с. Літаратура ---------- * *Смалянчук А.* Даследчыкі Гародні // «Горад святога Губерта». Выпуск першы. Гісторыя Гародні ХХ ст. у вусных успамінах. Пад рэд. А. Ф. Смаленчука. Сейны, 2002. * т. 5. Биографический справочник — Мн: Издательство «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — 29 с.

**Муранскі замак** (**Муранскі град**) (славацк.: Muránsky hrad) — замак у Славакіі ў Банскабістрыцкім краі каля вёскі Мурань раёна Рэвуца. Размешчаны ў паўднёвай частцы горнага масіва Муранска Планіна, на тэрыторыі аднайменнага нацыянальнага парку, на гары Цыганка ў 9 км на паўднёвы захад ад г. Рэвуца. Трэці з самых высакагорных замкаў Славакіі, знаходзіцца на вышыні 938 м над узроўнем мора, пасля Ліптаўскага замка (1001 м) і Зньева (963 м). Гісторыя -------- Гара Цыганка над в. Мурань з развалінамі замка Пабудаваны ў 1241 годзе яшчэ да нашэсця мангола-татараў у гатычным стылі. У першыню згадваецца як *Castrum Movran*, адносіцца да 1271 года. У 1430 годзе замак занялі атрады гусітаў. Каля 1500 года замкам валодаў палацін Венгрыі, магнат Іштван Запальяі. У сярэдзіне XVI стагоддзя яго неаднаразова абложвалі атрады раўбрытараў. У 1644 годзе з дапамогай сваёй будучай трэцяй жонкі Марыі Чэшкі Муранскі замак захапіў граф Ферэнц Веселені. Замак не раз перабудоўваўся на працягу XVI—XVII стагоддзяў, у 1760 годзе быў канчаткова разбураны. Да нашых дзён нядрэнна захавалася брама, часткова — фрагменты сцен. Зноскі ------ 1. ↑ GeoNames — 2005. Праверана 6 красавіка 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q830106'></a> Спасылкі -------- * Muráň, castle (ruin). Сайт замкі Славакіі Архівавана 8 сакавіка 2014. (славацк.) | Славакія Замкі і палацы Славакіі | | --- | | * Блатніцкі * Бойніцкі * Браціслаўскі * Будацінскі * Дзевінскі * Зніўскі (польск.) * Ліетаўскі (польск.) * Лікаўскі (польск.) * Ліптаўскі (польск.) * Любаўнянскі * Муранскі * Ораўскі * Паважскі (польск.) * Пусты (польск.) * Рэвіштаўскі (польск.) * Саколі Камень (польск.) * Сівы Камень (польск.) * Сітнянскі * Склабініянскі (польск.) * Спішскі * Стрэчнянскі * Трэнчынскі * Чабрадскі * Чэрвены Камень * Шашаўскі (польск.) |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Цітавец. **Іван Васільевіч Цітавец** (нар. 7 кастрычніка 1936, в. Вялікі Вязок, Крупскі раён, Мінская вобласць) — беларускі літаратар, паэт-песеннік. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў вёсцы Вялікі Вязок Крупскага раёна Мінскай вобласці ў мнагадзетнай сялянскай сям’і. Працоўную дзейнасць пачаў пасля заканчэння сямігодкі. Скончыў Маскоўскі індустрыяльна-педагагічны тэхнікум і Беларускі тэхналагічны інстытут. Па адукацыі — інжынер-механік. Працаваў на будоўлях, заводах і амаль 30 гадоў — педагогам. Жыве ў Мінску. Член Саюза пісьменнікаў Беларусі. Творчасць --------- Выдаў кнігі «Дзіўная старана» і «Сполохи», а таксама зборнік песень «Ёсць любоў у мяне…». Творы на яго вершы выконваюць народны хор Цітовіча, калектывы «Церніца», «Вербніца», «Бяседа», ансамбль «Свята». Шэраг песень на вершы Івана Цітаўца напісаў кампазітар Мікалай Яцкоў. Зноскі ------ 1. ↑ *Ілона Бутоўская*. Паэт-песеннік Іван Цітавец адзначае 75-годдзе **(нявызн.)**. Белтэлерадыёкампанія (1 сакавіка 2011). Праверана 9 сакавіка 2013.(недаступная спасылка) Спасылкі -------- * *Міхась Шавыркін.* Квітней, мой сад // *Звязда* : Газета. — 13 снежня 2006. — № 265 (25854). — ISSN 1990-763x.

**Іван Васілевіч Дарошчанка (Дарашэнка)** (1922—2002) — памочнік камандзіра разведвальнага ўзвода 14-га стралковага палка 72-й стралковай дывізіі 21-й арміі, старшы сяржант (на момант прадстаўлення да ўзнагароджання ордэнам Славы 1-й ступені). Поўны кавалер ордэна Славы. Біяграфія --------- Нарадзіўся 5 мая 1922 года ў вёсцы Дубраўка Гарадоцкага раёна Віцебскай вобласці Беларусі ў сялянскай сям’і. У 1937 годзе пасля заканчэння сямігодкі быў адпраўлены вучыцца ў Грозненскі нафтавы тэхнікум. Працаваў забойшчыкам на шахтах Данбаса. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны заспеў яго ў родных краях. Вымушаны быў застацца на акупіраванай тэрыторыі. Летам 1942 года пайшоў у партызаны. Восенню 1942 года быў накіраваны вучыцца ў 1-ю Маскоўскую спецыяльную дыверсійную школу. З мая 1943 года ў складзе Калінінскай партызанскай брыгады ўдзельнічаў у спецаперацыях па вызваленні блакаднага Ленінграда. Быў узнагароджаны ордэнам Чырвонай Зоркі. У адным з баёў быў паранены, накіраваны на лячэнне ў шпіталь у горад Ленінград. У красавіку 1944 года быў прызваны ў Чырвоную Армію Кастрычніцкім райваенкаматам горада Ленінграда. Быў накіраваны ў 72-ю стралковую дывізію, і, як маючы баявой вопыт дыверсійнай працы ў партызанскім атрадзе, быў залічаны ва ўзвод разведкі 14-га стралковага палка. Увесь далейшы баявы шлях прайшоў у складзе гэтага палка. Ваяваў на Ленінградскім і 1-м Украінскім франтах. 12-13 чэрвеня 1944 года ў наступальных баях па прарыву абаронны праціўніка каля пасёлка Белаостраў і ў перыяд фарсіравання ракі Сястра сяржант Дарошчанка выявіў тры варожыя агнявыя кропкі, якія былі знішчаны палкавы артылерыяй. Група захопу, у складзе якой дзейнічаў сяржант Іван Дарашчэнка, здабыла «языка». Загадам па частках 72-й стралковай дывізіі ад 2 ліпеня 1944 года за мужнасць і адвагу праяўленыя ў баях сяржант Дарошчанка Іван Васільевіч узнагароджаны ордэнам Славы 3-й ступені, які быў уручаны яму на полі бою. У лютым 1945 года ў складзе 21-й арміі, дывізія, у складзе якой ваяваў разведчык Дарашчэнка, была перакінутая на 1-ы Украінскі фронт, удзельнічала ў баях за вызваленне Польшчы. У гэтых баях сяржант Дарошчанка быў ужо памочнікаў камандзіра ўзвода. 24 сакавіка 1945 года пад горадам Нейсе сяржант Дарошчанка захапіў легкавую машыну і афіцэра сувязі. Да гэтага часу, за перыяд баёў, разам з байцамі ўзвода, Дарошчанка захапіў дзевяць «языкоў» і знішчыў звыш трох дзясяткаў праціўнікаў. Загадам па войсках 21-й арміі ад 12 красавіка 1945 года за мужнасць і адвагу праяўленыя ў баях сяржант Дарошчанка Іван Васільевіч узнагароджаны ордэнам Славы 2-й ступені. 4 мая 1945 года ў баях за населены пункт Цабтен, размешчаны ў пяцідзесяці кіламетрах паўднёва-ўсход ад горада Лігніц старшы сяржант Іван Дарошчанка з разведчыкамі знішчыў звыш дзесяці пехацінцаў і ўзяў у палон семярых, у тым ліку трох афіцэраў праціўніка. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 27 чэрвеня 1945 года за ўзорнае выкананне заданняў камандавання ў баях з нямецка-варожымі захопнікамі старшы сяржант Дарашчэнка Іван Васілевіч узнагароджаны ордэнам Славы 1-й ступені, стаўшы поўным кавалерам ордэна Славы. 24 чэрвеня 1945 года І. В. Дарашэнка ў складзе зводнага палка 1-га Украінскага фронту ўдзельнічаў у Парадзе Перамогі ў Маскве на Чырвонай плошчы. Пасля вайны ўдзельнічаў у ліквідацыі бандфармаванняў на тэрыторыі Львоўскай вобласці. Правіннасць, здзейсненая неўзабаве пасля Перамогі, надоўга перакрэсліла баявыя заслугі разведчыка. Знаходзячыся ў адпачынку на радзіме, у стане алкагольнага ап’янення, здзейсніў крадзеж з крамы сельпо. Пры затрыманні ў яго быў канфіскаваны трафейны пісталет. Трыбуналам Віцебскага гарнізона быў асуджаны па артыкулах 241б і 145а КК БССР да 5 гадоў пазбаўлення волі. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 3 сакавіка 1950 года пазбаўлены дзяржаўных узнагарод. Знаходзячыся ў месцах зняволення, з-за канфліктаў з крымінальнікамі і з кіраўніцтвам лагера, атрымаў яшчэ два тэрміны зняволення. Толькі ў 1960-х гадах выйшаў на свабоду. Некаторы час жыў і працаваў у Пензенскай вобласці. У 1979 годзе вярнуўся на радзіму, у горад Гарадок. Працягваў працоўную дзейнасць у саўгасе «Заазерскі» Гарадоцкага раёна. У 1984 годзе выйшаў на пенсію. Двойчы звяртаўся з запытам аб аднаўленні ў правах на ўзнагароды, яго падтрымалі аднапалчане. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 24 ліпеня 1985 года адноўлены ў правах на ўзнагароды. Жыў у горадзе Гарадок Віцебскай вобласці. Памёр 28 жніўня 2002 года. Пахаваны на могілках пасёлка Езярышча Гарадоцкага раёна. Узнагароды ---------- * ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені; * ордэн Чырвонай Зоркі; * ордэн Славы 1-й, 2-й і 3-й ступеняў; * ордэн «За службу Радзіме» 3-й ступені; * медаль «Партызану Айчыннай вайны» 2-й ступені; * медаль «За абарону Ленінграда»; * медаль «За перамогу над Германіяй у Вялікай Айчыннай вайне 1941—1945 гг.». * Ганаровы грамадзянін горада Гарадок. Памяць ------ У маі 2005 года імя поўнага кавалера ордэна Славы Івана Васілевіча Дарашчэнка прысвоена Гарадоцкаму дзяржаўнаму прафесійна-тэхнічнаму каледжу сельскагаспадарчай вытворчасці. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 Іван Васілевіч Дарошчанка на сайце «Героі краіны» Літаратура ---------- * Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9. * Полные кавалеры ордена славы. Биографический словарь. Т. 1. М.: Воениздат, 2010. * Документы Государственного архива Российской Федерации. * *Долготович Б. Д.* Кавалеры ордена Славы. Минск, 2006. Спасылкі -------- Иван Васильевич Дорощенко на сайце «Героі краіны»

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Увараў. **Іван Васільевіч Увараў** (руск.: Иван Васильевич Уваров; нар. лістапад 1901 — ?) — савецкі дзеяч. Біяграфія --------- Іван Увараў нарадзіўся ў 1901 годзе ў рабочай сям’і, рускі. У 1913—1917 гадах вучыўся ў рамесных майстэрнях, скончыў марксісцка-ленінскія курсы. У 1912—1919 гадах працаваў у рамесных майстэрнях. У 1919—1920 гадах служыў у Чырвонай Арміі, чырвонаармеец і палітрук. У 1920—1921 гадах Наркам пуцявых дарог па Варонежскім вузле. У 1922—1924 гадах старшыня Варонежскіх валаснога і раённага выканаўчага камітэтаў. У 1924—1927 гадах упаўнаважаны Губпрафсавета. У 1927—1928 гадах загадчык дрэваапрацоўчых майстэрняў. У 1928—1929 гадах інструктар у Варонежскім раённым камітэце УКП(б), сакратар парткама завода «Камінтэрн». У 1929—1930 гадах старшыня акруговага калгассаюза. У 1930 годзе скончыў курсы дырэктараў свінасаўгасаў пры ЦК ВКПб у Маскве. У 1930—1931 гадах кіраўнік групы саўгасаў БССР «Свінагадаб’яднання» (Масква). У 1931—1933 гадах дырэктар Віцебскага ветэрынарнага інстытута. У 1933—1935 гадах намдырэктара па адміністратыўна-гаспадарчай частцы Валагодскага сельскагаспадарчага інстытута. У 1935—1936 гадах дырэктар ВСГІ, выкладчык па палітпадрыхтоўцы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Они возглавляли наш вуз

Князь **Яўстахій Эразм Сангушка** (25 ці 26 кастрычніка 1768 — 2 снежня 1844) — генерал, буйны военачальнік паўстання Тадэвуша Касцюшкі, удзельнік вайны 1812 года на баку Напалеона. Уратаваў Касцюшку жыццё ў бітве пад Шчакацінамі. Біяграфія --------- Князь Яўстахій паходзіў з роду Сангушкаў, быў сынам апошняга валынскага ваяводы Гераніма Януша Сангушкі і Уршулі Цэцыліі з Патоцкіх (сястры Ігнацыя і Станіслава Косткаў). У дзяцінстве і раннім юнацтве выхоўваўся пры двары бабулі Барбары Сангушка. У 1798 годзе ён ажаніўся з Клемянцінай Чартарыйскай, меў з ёю сыноў Рамана і Уладзіслава і дачку Дароту. У 1780—1786 гадах навучаўся ў ваеннай школе ў Страсбургу і служыў у французскай арміі ў Каралеўска-Алемандскім драгунскім палку. 3 лютага 1789 года ў званні капітана кавалерыі ён пачаў службу ў кароннай арміі ў 8-й нацыянальнай кавалерыйскай брыгадзе. 5 кастрычніка 1789 года атрымаў званне маёра, 28 красавіка 1792 года — віцэ-брыгадзіра, 29 ліпеня 1792 года — брыгадзіра. Дэпутат Чатырохгадовага сойма ад Люблінскага ваяводства з 1788 года. У красавіку 1790 года ўваходзіў у склад «дэпутацыі для складання службовых рэгламентаў». Ваяваў і вызначыўся пад Зяленцамі (23 чэрвеня атрымаў ордэн Virtuti Militari) і атрымаў званне брыгадзіра (1 жніўня 1792 года). 25 ліпеня 1792 года ён прыняў камандаванне бацькоўскай брыгадай пасля С. Макраноўскага, а на наступны дзень (26 ліпеня) у апошняй сутычцы пад Маркушавам выратаваў Юзафа Панятоўскага. Пасля перамогі таргавічан перайшоў на рускую службу (каб выратаваць свае даброты і маёмасць). Пасля выбуху паўстання 1794 года выйшаў у адстаўку і як прыватны добраахвотнік далучыўся да паўстання. Спачатку быў у званні генерал-маёра, потым — камандзіра дывізіі. Ён выратаваў жыццё Тадэвуша Касцюшкі пад Шчакацінамі. Удзельнічаў у абароне Варшавы, падчас якой быў паранены 26 жніўня 1794 года. У той жа дзень ад сухотаў памерла яго каханая Юлія Патоцкая, жонка Яна Патоцкага. У Яўстафія і Юліі быў раман, добра вядомы ў арыстакратычных колах. У 1812 годзе быў брыгадным генералам штаба Напалеона Банапарта і тытулярным ад’ютантам імператара, віцэ-рэгіментарыем агульнай мабілізацыі Варшаўскага княства. Удзельнічаў у паходзе на Маскву. У 1813 годзе стаў генерал-маёрам, але адмовіўся ўдзельнічаць у апошнім паходзе Юзафа Панятоўскага і звольніўся з войска, што сустрэла рэзкае асуджэнне князя. Яго адмова была звязаная з рызыкай страціць свае радавыя маёнткі на Валыні, дзе ён канчаткова пасяліўся пасля напалеонаўскіх войнаў. Узнагароджаны рыцарскім крыжам Virtuti Militari, рыцарскім крыжам Ордэна Ганаровага легіёна. Быў членам масонскай ложы «Аб’яднаныя браты» ў 1820 годзе. Зноскі ------ 1. 1 2 *Dr. Constant v. Wurzbach* Sanguszko-Lubartowicz, Eustach // *Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich*: *enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche seit 1750 in den österreichischen Kronländern geboren wurden oder darin gelebt und gewirkt haben* — Wien: 1856. — Т. 28. — S. 194.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q89755344'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q665807'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q25856'></a> 2. ↑ Eustachy Erazm Sanguszko // Internetowy Polski Słownik Biograficzny<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> | ?Яўстахій Эразм Сангушка — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Ян Уладзіслаў Сангушка | | | | | | | | | | | | | | Геранім Сангушка | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна з Радзівілаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Павел Караль Сангушка | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Павел Ян Сапега | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Канстанцыя з Сапегаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна Барбара з Копцяў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Геранім Януш Сангушка | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Святаслаў Францішак Дунін[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Якуб Дунін[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Соф’я з Маноўскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Барбара з Дунінаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мікалай Віктарын Грудзінскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыяна з Грудзінскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Лукрэцыя Кацярына з Радзівілаў[d] | | | | Яўстахій Эразм Сангушка | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Фелікс Казімір Патоцкі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ежы Патоцкі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Крысціна з Любамірскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Яўстах Патоцкі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Аляксандр Ян Падбярэзскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Канстанцыя з Падбярэзскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Цэцылія Уршуля з Патоцкіх[d] | | | | | | Петранела з Валадковічаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ян Станіслаў Концкі[d] | | Марцін Концкі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыяна з Концкіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Станіслаў Антоні Шчука | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Вікторыя са Шчукаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Канстанцыя Марыя Ганна з Патоцкіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Біяграфічны Аўстрыйскай імперыі | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · WeRelate · IPSB: eustachy-erazm-sanguszko · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · Rodovid · Rodovid · genealogics.org | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0003 7096 1088 · NKC: js2014851455 · NLP: A16177423 · NUKAT: n2012102285 · VIAF: 250387401 |

**Іван Восіпавіч Яркоўскі** (1844—1902) — расійскі вучоны, інжынер, прыродазнавец. Упершыню ў свеце апісаў, як эфір ператвараецца ў важкае рэчыва. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў мястэчку Асвея Віцебскай губерні ў сям’і ўрача — яго бацька быў хатнім урачом у графа Шадурскага. З дзяцінства Іван выяўляў здольнасці ў матэматыцы і механіцы: яшчэ ў кадэцкім корпусе ён вынайшаў далямер, за што атрымаў ад Вялікага князя Міхаіла Мікалаевіча залатыя гадзіннік. Пасля заканчэння ў 1862 годзе корпуса, Яркоўскі быў адпраўлены прапаршчыкам артылерыі на Каўказ, дзе праслужыў шэсць гадоў. Пасля ваеннай службы Яркоўскі едзе ў Пецярбург і паступае ў Тэхналагічны інстытут, які скончыў у 1870 годзе тэхнолагам першага разраду, і адразу ж па даручэнні прыватнай фірмы едзе ў Берлін, дзе знаёміцца з машынабудаўнічымі заводамі. У 1872 году Яркоўскі вяртаецца ў Пецярбург, дзе абараняе дысертацыю «Праект машыны для водазабеспячэння і тэарэтычнае даследаванне механізму», за што атрымлівае званне інжынера-тэхнолага і камандзіроўку за мяжу на год. Уступіўшы ў ліпені 1872 у шлюб з Аленай Аляксандраўнай Шандзікоўскай, ён з жонкай з’яжджае за мяжу, каб азнаёміцца з механічнымі заводамі Германіі, Бельгіі і Францыі. У 1873 годзе Іван Восіпавіч вяртаецца ў Пецярбург і доўгі час працуе на чыгунках Расіі. Зрабіўшы нямала карысных вынаходстваў па тэхнічнай частцы, Яркоўскі вылучыўся ў актыўныя члены Імператарскага рускага тэхнічнага таварыства, дзе кіраваў секцыяй механікі і зрабіў шмат цікавых дакладаў. У 1887 годзе ён высунуў «кінетычную гіпотэзу сусветнага прыцягнення». Займаўся пытаннямі паветраплавання — у 1889 годзе правёў грунтоўныя эксперыментальныя выпрабаванні апорнай шрубы. У 1894 годзе Іван Восіпавіч пакідае службу на чыгунцы і пераязджае ў Пецярбург кіраўніком Неўскага механічнага завода, а апошнія пяць гадоў правёў у правінцыі — у Дзяцькова Арлоўскай губерні, дзе працаваў памочнікам кіраўніка заводамі Мальцаўскага акцыянернага таварыства. Увесну 1901 Яркоўскі захварэў і ўрачы паслалі яго за мяжу; некалькі месяцаў ён правёў у Верысгофене (Баварыя), а затым у кастрычніку яго перавезлі ў Гайдэльберг, дзе ён памёр ад саркомы 9 студзеня 1902 і быў пахаваны. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Notable Names Database | | Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | GND: 131847724 · ISNI: 0000 0000 1937 5962 · LCCN: n95003850 · NKC: js2017949542 · VIAF: 50371116 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Трафімаў. **Яўсей Рыгоравіч Трафімаў** (15 лютага 1886 Хатоўня, Рагачоўскі павет, Магілёўская губерня — 20 сакавіка 1970, Ленінград) — беларускі палітычны дзеяч. Адзін з лідэраў Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Біяграфія --------- Нарадзіўся 15 лютага 1886 года ў в. Хатоўня Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні ў сялянскай сям’і. У час Польска-савецкай вайны 1919—1920 гадоў — загадчык інструктарска-арганізацыйнага аддзелу Часовага беларускага нацыянальнага камітэту ў Мінску. Уваходзіў у Ваенна-рэвалюцыйны камітэт БССР, адкуль быў выключаны з-за адмовы падпісаць Дэкларацыю аб другім абвяшэчнні БССР. Пасля працаваў у кааперацыі, у 1924—1930 гадах — кіраўнік крэдытна-планавага аддзелу Беларускага сельгасбанка. Быў членам праўлення Беларускага сельгасбанка. 12 ліпеня 1930 года арыштаваны па справе «Саюзу вызвалення Беларусі». Асуджаны 10 красавіка 1931 года калегіяй АДПУ за шкодніцтва, за антысавецкую агітацыю паводле артыкулаў 58-4, 7, 10, 11 Крымінальнага кодэкса РСФСР, высланы на 5 гадоў у г. Сарапул Вотскай аўтаномнай вобласці РСФСР (цяпер — Удмурція). Пасля сканчэння тэрміна высылкі жыў у Іркуцку, працаваў у банку. Рэабілітаваны 18 верасня 1960 года Судовай калегіяй па крымінальных справах Вярхоўнага Суда БССР. Асабовая справа Я. Р. Трафімава захоўваецца ў архіве КДБ Беларусі (справа 20951-с). З 1961 года жыў у Ленінградзе. Памёр 20 сакавіка 1970 года ў Ленінградзе. Зноскі ------ 1. 1 2 Трафімаў Яўсей Рыгоравіч 2. 1 2 Трафімаў Яўсей Рыгоравіч (1895) 3. 1 2 Трофимов Евсей Григорьевич Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя : у 18 т. — Мінск, 2002. — Т. 15. — С. 521. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі : у 6 т. — Мінск, 2001. — Т. 6, кн. 1. — С. 518—519.

**Іван Васілевіч Балычаў** (1891—1988) — беларускі ўрач. Заслужаны ўрач Беларускай ССР (1961). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1891 годзе ў г. Стары Аскол сучаснай Белгародскай вобласці. У 1917 годзе скончыў медыцынскі факультэт Казанскага ўніверсітэта. З 1918 па 1946 гады працаваў урачом у медыцынскіх установах Курскай, Чалябінскай, Адыгейскай аўтаномнай абласцей  (руск.) (бел. з 1946 года ў г. Слоніме — урач, загадчык спецыялізаванага аддзялення Слонімскай цэнтральнай раённай бальніцы. З 1967 года на пенсіі. Памёр у 1988 годзе. Узнагароды ---------- У 1961 годзе прысвоена званне «Заслужаны ўрач БССР». Зноскі ------ 1. 1 2 3 Балычев Иван Васильевич Архівавана 27 студзеня 2020. (руск.)

**Іван Віктаравіч Якавіна** (нар. 13 снежня 1979 года ў Маскве) — расійскі і ўкраінскі журналіст-міжнароднік, палітычны аглядальнік, ютуб-блогер. Біяграфія --------- Нарадзіўся і да трох гадоў жыў у Маскве, у раёне Сакольнікі. Мае ўкраінскія карані, продкі паходзілі з горада Самбар на Львоўшчыне. Разам з бацькамі часта пераязджаў з горада ў горад, жыў у Падмаскоўі, Кішынёве, Санкт-Пецярбургу і іншых гарадах. Вучыўся ў розных 11 школах. Атрымаў расійскае грамадзянства шляхам натуралізацыі ў 1990-х гадах, бо станам на 1991 год быў асобай без грамадзянства. Скончыў Маскоўскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт па спецыяльнасці «Арабістыка». З 2009 года жыве і працуе ва Украіне. Пэўны час жыў у Львове, цяпер жыве ў Кіеве. Працаваў у расійскім інтэрнэт-выданні «Лента.ру». Пасля працаваў на ўкраінскім тэлебачанні, у тым ліку на 24 канале і канале Украіна 24. Цяпер працуе журналістам і палітычным аглядальнікам украінскага часопіса і радыёстанцыі «НВ» (Кіеў). Вядзе ўласны канал на YouTube. Тэмы, якія яго цікавяць, ахопліваюць у асноўным расійскае і амерыканскае палітычнае жыццё, міжнародныя адносіны. Таксама цікавіцца (хаця амаль і не асвятляе іх у сваіх аглядах) праблемы навукі, навукова-тэхнічнага прагрэсу і космасу. Амаль не рыхтуе матэрыялаў па палітычным жыцці Украіны з-за нежадання быць абвінавачаным у прадузятасці, бо з'яўляецца грамадзянінам Расіі. Жанаты. Бацька — этнічны ўкраінец, жыве ў Малдове, маці — руская, жыве ў Расіі. Зноскі ------ | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · Твітэр | | Фота, відэа і аўдыё | YouTube |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Дабравольскі. **Іван Вікенцьевіч Дабравольскі** — скрыпач , дырыжор, кампазітар , фалькларыст, педагог і музычны дзеяч. Біяграфія --------- Выхадзец з Магілёўшчыны. Быў рэгентам хору і капельмайстрам духавой і інструментальнай музыкі магілёўскага епіскапа Анастасія  (руск.) (бел.. Каля 1810 года разам з капэлай пераехаў у Астрахань, дзе правёў больш за 30 гадоў. 3 пачатку 1840-х гадоў працаваў настаўнікам музыкі ў Гродзенскай гімназіі, узначальваў аматарскі аркестр, які выконваў творы кампазітараў-класікаў. У 1816—1818 гадах ён выдаваў «Азиатский музыкальный журнал». Гэта была першая ў Расіі спроба выкарыстання літаграфскага спосабу ў нотадрукаванні, а таксама запісу, публікацыі і апрацоўкі з ужываннем прыёмаў еўрапейскай кампазітарскай тэхнікі музычнага фальклору народаў Сярэдняй Азіі і Каўказа. У часопісе друкаваліся і інструментальныя п'есы для хатняга музіцыравання, у т.л. самога Дабравольскага («Паланэз» для скрыпкі і інш.). Зноскі ------ 1. ↑ Азиатский музыкальный журнал // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. Літаратура ---------- * 4 // Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. даведнік / Беларус. Энцыкл.; Гал. рэд. «Беларус. Энцыкл.»: Б. І. Сачанка (гал. рэд) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. * Коростин А. Ф. Начало литографии в России, 1816—1818. М. 1943. С. 73-77 * Капилов А. Л. Скрипка белорусская. Мн. 1982. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Музычны Рымана |

Сарданічная ўсмешка **Сарданічная ўсмешка** (лац.: risus sardonicus) — устойлівая грымаса, якая абумоўлена сутаргавым скарачэннем цягліц твару, вуглы рота пры гэтым адцягнуты ўніз і назад з утварэннем маршчын і складак скуры, бровы і крылы носа ўзнятыя, сківіцы моцна сціснутыя. Складваецца ўражанне, што чалавек адначасова і плача, і смяецца, часам параўноўваюць са злосным выскалам. Хворы самастойна не можа паслабіць цягліцы. Узнікае як клінічны сімптом пры слупняку. Прычынай ўзнікнення сімптому з’яўляецца тэтанаспазмін  (руск.) (бел. — адзін са складовых кампанентаў таксіну *Clostridium tetani*, узбуджальніка слупняка. Акрамя таго, сарданічная ўсмешка можа ўзнікаць пры атручванні стрыхнінам  (укр.) (бел. які таксама скажае мышачную інервацыю  (руск.) (бел.. У сваім творы «Знак чатырох» Артур Конан Дойл выкарыстоўвае гэты тэрмін для апісання змяненняў твару забітага Барталам’ю Шолта. Літаратура ---------- * Возіанова Ж. І. Інфекційні і паразитарні хвороби: в 3 томах. Т.2. — К.: Здоров’я, 2001—696 с. — ISBN 5-311-01249-8 * Bitter Nemesis: The Intimate History of Strychnine Buckingham, John, CRC Press, 2007, S. 135, ISBN 978-1420053159. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2776933877 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Давыд. **Давыд Расціславіч** (1140 — 23 красавіка 1197) — князь смаленскі (1180—1197), чацвёрты з сыноў Расціслава Мсціславіча, вялікага князя кіеўскага. Біяграфія --------- Нарадзіўся Давыд у Смаленску, у 1140 годзе ў сям’і Расціслава Мсціславіча, князя смаленскага. Адпраўляючыся са Смаленска ў Кіеў, Расціслаў паслаў Давыда ў 1154 г. у Ноўгарад, але наўгародцы ў студзені ж наступнага года выгналі яго. У 1157 г. ён ізноў з’яўляецца ў Ноўгарадзе разам з братам Святаславам і затым пасля паходу на сваякоў полацкага князя Рагвалода Барысавіча, займае прастол у Таржку (1168 г.). Але і адсюль, па патрабаванні наўгародцаў, Давыд быў адпраўлены ў Смаленск братам яго Святаславам (1160 г.). У 1165 г. ён заняў віцебскі сталец, але ў наступным жа годзе саступіў яго выгнанаму з Полацка Усяславу Васількавічу. Пры ўзыходжанні у 1167 годзе на кіеўскі сталец Мсціслава Ізяславіча Давыд атрымаў ва ўдзел Вышгарад. Давыд удзельнічаў у наступным годзе на з’ездзе князёў у Кіеве, дзе вырашана было ісці на полаўцаў, але чамусьці ён адмовіўся ад удзелу, разыйшоўся з кіеўскім князем і нават у 1169 г. знаходзіўся пры ўзяцці Кіева войскамі Андрэя Багалюбскага. Пасля адбыцця апошніх, на Давыда напаў Мсціслаў, але той адседзеўся ў сваім Вышгарадзе і затым спаліў г. Міхайлаў, апошні прытулак Мсціслава пляменніка, і Васількі Яраполкавіча (1170 г.). У 1171 годзе Давыд прымаў дзейны ўдзел ва ўзыходжанні на кіеўскі сталец Уладзіміра Мсціславіча, князя дарагабужскага, а ў наступным годзе свайго брата, Рурыка. З-за таго, што апошнія дзеянні Давыда ішлі насуперак жаданням Андрэя Багалюбскага, які адправіў у Кіеў свайго брата Міхаіла, ён прапанаваў малодшым Расціславічам пераехаць у Берлад. Ганарлівы адказ на гэту прапанову стаў прычынаю таго, што Андрэй Багалюбскі паслаў пад Вышгарад велічэзная войска, якое, зрэшты, пасля дзевяцітыднёвай аблогі горада было разбіта (1173 г.). У 1175 годзе ён разам з Алегам Святаславічам, князем северскім, ваяваў на чарнігаўскай зямлі і ў наступным годзе пацярпеў паражэнне ад полаўцаў пад Растоўцам. Аўтар «Словы пра паход Ігараў» прыгадвае Давыду і яго брату Рурыку пра тыя падзеі: *не ваю ли вои злачёными шеломы по крови плаваша?*. Чарнігаўскі князь Святаслаў Усеваладавіч патрабаваў, каб Давыд, як вінаваты ў паражэнні, быў пазбаўлены ўдзела ў Кіеўскім княстве. Давыд некаторы час знаходзіўся у Белгарадзе і пасля смерці брата Рамана ўзыйшоў на сталец у Смаленску (1180 г.). Усё яго сямнаццацігадовае княжанне тут прайшло, з аднаго боку, у бесперапыннай барацьбе са смаленскім вечам, прычым справа не раз даходзіла да сур’ёзных паўстанняў, пагібельных па сваіх выніках для смальнян, і з іншага — у частых войнах з суседнімі князямі і з полаўцамі. Так у 1181 г. Давыд хадзіў да Друцка супраць Ольгавічаў, у 1184 г. на полаўцаў. У 1185 годзе, пасля паражэння ў стэпах ноўгарад-северскага князя Ігара Святаславіча, прывёў свае войскі на дапамогу паўднёвым князям супраць полаўцаў, якія ўварваліся пад Пераяслаў і ў Пасем'е, і размясціўся ў Трэпалі на правабярэжжы Дняпра (на шляху з левага берага ракі цераз віцічаўскі брод да Кіева). Адсутнасць далейшага руху смаленскіх войскаў звычайна тлумачыцца даследчыкамі як «здрада Давыда». Калі Святаслаў і Рурык фарсіравалі Дняпро на поўдні, на зарубінскім бродзе, заходзячы ў тыл Канчаку, які абложваў Пераяслаў і быў вымушаны спешна адступіў, Давыд вярнуўся ў Смаленск. У 1186 годзе Давыд хадзіў на Полацк, у 1190 годзе змагаўся са Святаславам чарнігаўскім, у 1195 годзе пацярпеў паражэнне ад Ольгавічаў, якія спустошылі смаленскую зямлю і ў 1196 годзе быў разбіты пад Віцебскам. Спачатку Давыд быў прыхільнікам Усевалада Вялікае Гняздо, па першым патрабаванні яго высылаў свае войскі, потым жа заўважыў, што ён быў толькі інструментам у руках Усевалада, што асабліва праявілася пры заключэнні апошнім у 1196 г. міру з Ольгавічамі, і стаў рыхтавацца да самастойнага паходу, але падчас падрыхтовак сканаў, прыняўшы па звычаі таго часу манаства. Давыд Расціславіч памёр 23 красавіка 1197 года, пасля яго смаленскі прастол заняў Мсціслаў Раманавіч Стары. Дзеці ----- * **Ізяслаў** (пам. пасля 1185) * **Мсціслаў (Барыс)** (пам. 1189), князь наўгародскі 1184—1187, вышгародскі 1187—1189 * **Мсціслаў (Фёдар)** (1193—1230), князь смаленскі з 1219 * **Канстанцін** (пам. 1219), родапачынальнік князёў Фамінскіх і Беразуйскіх * **дачка**; муж: **Глеб Уладзіміравіч** (пам. 1219), князь разанскі * **дачка**; муж: **Васілька Брачыславіч** (пам. каля 1221), князь віцебскі Зноскі ------ 1. 1 2 3 *Рудаков В. Е.* Смоленская земля // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. 2. ↑ *Вл. Греков.* Смоленские удельные князья // Русский биографический словарь : в 25-ти томах. — СПб.—М. 1896—1918. (руск.) 3. ↑ Тацішчаў атаясамляў яго з полацкім князем Барысам Давыдавічам. Літаратура ---------- * *Вл. Греков.* Смоленские удельные князья // Русский биографический словарь : в 25-ти томах. — СПб.—М. 1896—1918. (руск.) * Славянская энциклопедия. Киевская Русь — Московия: в 2 т. / Автор-составитель В. В. Богуславский. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2001. — Т. 1. — 784 с. — 5000 экз. — ISBN 5-224-02249-5. (руск.) * *Войтович Л.* Смоленська гілка Рюриковича. Смоленська і Ярославська династії // Князівські династії Східної Європи (кінець IX — початок XVI ст.): склад, суспільна і політична роль. Історико-генеалогічне дослідження. — Львів: Інститут українознавства ім. І. Крип’якевича, 2000. — 649 с. — ISBN 966-02-1683-1. (укр.) * *Коган В. М. Домбровский-Шалагин В. И.* Князь Рюрик и его потомки: Историко-генеалогический свод. — СПб.: «Паритет», 2004. — 688 с. — 3000 экз. — ISBN 5-93437-149-5. (руск.) * Беларусь: Энцыклапедычны даведнік / Рэдкал.: Б. І. Сачанка і інш. — Мн.: БелЭн, 1995. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9. | Князі смаленскія | | --- | | | * Расціслаў Мсціславіч * Раман Расціславіч * Яраполк Раманавіч * Мсціслаў Расціславіч Храбры * Давыд Расціславіч * Мсціслаў Раманавіч Стары * Уладзімір Рурыкавіч * Мсціслаў Давыдавіч * Расціслаў Мсціславіч * Святаслаў Мсціславіч * Усевалад Мсціславіч * Глеб Расціславіч * Міхаіл Расціславіч * Фёдар Расціславіч Чорны * Аляксандр Глябовіч * Іван Аляксандравіч * Святаслаў Іванавіч * Юрый Святаславіч * Глеб Святаславіч | | ?Давыд Расціславіч — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Усевалад Яраславіч | | | | | | | | | | | | | | Уладзімір Манамах | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Манамахіня[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мсціслаў Уладзіміравіч | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Гаральд II Годвінсан | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Гіта Уэсекская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эдгіта Лебядзіная шыя[d] | | | | Давыд Расціславіч | | Расціслаў Мсціславіч | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Стэнкіль | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Інгэ I Старэйшы | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Хрысціна Інгесдотэр | | | | | Інгамодэр | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Хелена | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Рускі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Rodovid · Rodovid |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Глінскі. **Давыд Львовіч Глінскі** (26 чэрвеня 1857, Гродна — пасля 1916) — беларускі ваенны ўрач, падарожнік і аўтар медыцынскіх і мемуарных твораў. Доктар медыцыны (1893). Біяграфія --------- ### Дзяцінства і адукацыя Нарадзіўся ў сям’і святара. Месцам яго нараджэння лічыцца Гродна, але сам ён лічыў сябе ўраджэнцам Валынскай губерні. Пасля заканчэння Валынскай духоўнай семінарыі ў 1877 годзе паступіў у Пецярбургскую ваенна-медыцынскую акадэмію, якую паспяхова скончыў у 1882 годзе на казённы кошт і быў накіраваны на ваенную службу. ### Ваенная служба У 1882 годзе быў прызначаны малодшым урачом лятучых артылерыйскіх паркаў  (руск.) (бел. Варшаўскай акругі. У 1886 годзе па ўласнай ініцыятыве дамогся пераводу ў Елізаветградскі лазарэт на пасаду малодшага ўрача. У 1889 годзе быў прыкамандзіраваны ў Пецярбургскую ваенна-медыцынскую акадэмію для падрыхтоўкі па ваенна-палявой хірургіі. Адначасова з вучобай яму ўдалося падрыхтавацца да экзаменаў і ў 1890 годзе сдаць на ступень доктара медыцыны. Па запрашэнні І. П. Паўлава ў студзені 1891 года Д. Глінскі быў прыкамандзіраваны да Інстытута эксперыментальнай медыцыны  (руск.) (бел. дзе ствараўся аддзел фізіялогіі. За кароткі час ён здолеў падрыхтаваць і паспяхова абараніць дысертацыю «Да фізіялогіі кішак». У 1891 годзе Ваенным міністэрствам пераведзены для працягу службы ў Гродна, дзе яго прызначылі на пасаду малодшага ўрача. Д. Глінскі стаў займацца хірургіяй, але не пакінуў цікавасці да фізіялогіі стрававання. У 1892 годзе быў павышаны ў пасадзе і прызначаны старшым урачом 103-га Петразаводскага пяхотнага палка  (руск.) (бел.. У 1892 годзе ў складзе групы афіцэраў Гродзенскага гусарскага палка ажыццявіў коннае падарожжа ў Індыю. У 1895 годзе Д. Глінскі на правах прыкамандзіраванага апынуўся ў Маскве ў Лабараторыі І. П. Паўлава, дзе здолеў распрацаваць мадыфікаваную фістулу і аперацыю па яе накладванні на слінныя залозы. Такім чынам ён першым у свеце здолеў прапанаваць арыгінальную методыку атрымання чыстай, не змяшанай з ежай сліны. З-за неабходнасці вяртання ў Гродна і занятасці службай Д. Глінскі не здолеў апублікаваць вынікі, атрыманыя пад кіраўніцтвам І. Паўлава, але 13 мая 1895 года на чарговым паседжанні Таварыства рускіх урачоў Пецярбурга  (руск.) (бел. ён выступіў з дакладам «Пра вопыт доктара Глінскага над работай слінных залоз», пазней яго даклад быў апублікаваны ў «Трудах общества…». Дзякуючы гэтаму фістулы «па Глінскім» атрымалі вядомасць і шырокае прымяненне не толькі ў Расіі, але і за мяжой. Падчас італа-эфіопскай вайны 1895-1896 гадоў  (руск.) (бел.. у 1896-97 гадах дабраахвотна, як хірург атрада Расійскага Чырвонага Крыжа, удзельнічаў у аказанні дапамогі Эфіопіі (Абісініі). У 1900 годзе яму прысвоены чын стацкага саветніка, і ён прызначаны начальнікам адзела Пецярбургскага завода ваенна-ўрачэбных нарыхтовак. У 1907 годзе прыняты на службу ў Галоўнае ваенна-медыцынскае ўпраўленне ваеннага міністэрства, дзе займаў кіруючыя пасады. За дасягнутыя поспехі атрымаў чыны сапраўднага стацкага саветніка, потым тайнага саветніка. З 1913 года складаўся дарадчым членам ваенна-санітарнага вучонага камітэту. Пасля 1916 года лёс невядомы. Грамадская дзейнасць -------------------- Быў актыўным членам Таварыства ўрачоў Гродзенскай губерні, часта выступаў на паседжаннях з дакладамі. Па яго ініцыятыве праведзена абследванне стану зроку вучняў школ Гродна. У Вільні і Гродне выступаў з публічнымі лекцыямі пра Эфіопію. Навуковая дзейнасць ------------------- Дысертацыя прысвечана вывучэнню ўплыву псіхічнага раздражнення на выдзяленне страўнікавага соку ў сабак. Пры гэтым Д. Глінскі распрацоўваў і шырока прымяняў поліфістульныя методыкі. ### Навуковыя творы * К физиологии кишек : дисертация на степень доктора медицины Д. Л. Глинского. ― Санкт-Петербург, 1891. (В51364) Пісьменніцкая дзейнасць ----------------------- Аўтар успамінаў пра італа-эфіопскую вайну. ### Асобныя творы * Харрар и его обитатели / [Д. Глинский]. — Гродна : Губ. тип. 1897. — [2], 36 с * Жизнь русского санитарного отряда в Харраре : (Из воспоминаний об Абиссинии) / [Д. Глинский]. — Гродна : Губ. тип. 1899. — 38 с.; 19. Узнагароды ---------- За аказанне медыцынскай дапамогі падчас эпідэміі сыпнога тыфу  (руск.) (бел. атрымаў: * Эфіопскую зорку 2-й ступені * памятны знак Абісінскага Чырвонага Крыжа За арганізацыю ваенна-медыцынскай дапамогі атрымаў: * Ордэн Святой Ганны * Ордэн Святога Станіслава 2-й і 3-й ступені Адрасы ------ У Санкт-Пецярбургу жыў па наступных адрасах: * на 1900—1901 годы — Архіерэйская  (руск.) (бел. 5 * на 1904—1905 годы — Апцекарская набярэжная  (руск.) (бел. 8 * на 1907—1909 годы — Шамшава  (руск.) (бел. 9 * на 1910 год — Шырокая, 25 * на 1911—1913 годы — 9-я лінія  (руск.) (бел. 26 * на 1914—1916 годы — набярэжная р. Карпаўкі  (руск.) (бел. 19 Спадчына -------- У Расійскім дзяржаўным архіве літаратуры і мастацтва  (руск.) (бел. захоўваюцца лісты Глінскага Давыда Львовіча да Панцялеева Лангіна Фёдаравіча (Крайнія даты: 1 студзеня 1813-12 сакавіка 1917. Колькасць лістоў: 3. Шыфр: ф. 1691 воп. 1 адз. зах. 154). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Глинский, Давид Львович (1857— после 1916) (руск.) 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 ФИСТУЛЫ СЛЮННЫХ ЖЕЛЕЗ «ПО ГЛИНСКОМУ» (руск.) 3. 1 2 Здоровье всегда и для всех. К 70-летию основания ВОЗ Архівавана 4 кастрычніка 2018. (руск.) 4. 1 2 Игнатович Ф. И. канд. мед наук Гродно Беларусь (руск.) Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя. У 18 т. Т. 5. — Мінск, 1997. * Наследники Гиппократа : Белорусы в истории мировой медицины / Валерий Ермоленко // Новая Немига литературная. — 2009. — № 3. — С. 125—142.

Давыдзішкаўскі дагавор **Давы́дзішкаўскі дагаво́р** — тайнае пагадненне, падпісанае 31 мая 1380 года вялікім князем літоўскім Ягайлам і вялікім магістрам Тэўтонскага ордэна Уінрыхам фон Кніпродэ. Дагавор быў накіраваны супраць Ягайлавага дзядзькі Кейстута, што ў выніку стала прычынай пачатку першай грамадзянскай вайны ў ВКЛ. Гістарычны кантэкст ------------------- Дагавор быў падпісаны неўзабаве пасля смерці вялікага князя Альгерда ў 1377 годзе. Альгерд абвясціў сваім пераемнікам сына Ягайлу, а не Кейстута, свайго брата і дарадцу. Кейстут і яго сын Вітаўт прызналі тытул Ягайлы і падтрымлівалі з ім сяброўскія адносіны, нават калі яго спадчыннае права было аспрэчана Андрэем Полацкім, старэйшым сынам Альгерда. Тэўтонскія рыцары працягнулі свае набегі на паганскую Літву. Узімку 1378 года была арганізавана буйная ваенная кампанія. Крыжакі дайшлі да Берасця і да Прыпяці. Лівонскі ордэн уварваўся ва Упіту. Чарговая кампанія пагражала сталіцы ў Вільні. Кейстут прапанаваў заключыць перамір'е і абмяняцца ваеннапалоннымі. 29 верасня 1379 года ў Троках было падпісана дзесяцігадовае перамір'е. Гэта было апошняе пагадненне, якое Ягайла і Кейстут падпісвалі супольна. Тым не менш, перамір'е з манаскім крыжацкім ордэнам ахоўвала толькі хрысціянскія землі Вялікага Княства на поўдні, тым часам як паганскія абшары ў паўночнай і заходняй Літве былі патэнцыйна падзрынутыя тэўтонскім атакам. У лютым 1380 года Ягайла без узгаднення з Кейстутам заключыў пяцімесячнае перамір'е з Лівонскім ордэнам дзеля аховы сваіх спадчынных земляў у Літве і асабліва Полацку, толькі што адваяванага ў свайго канкурэнта Андрэя Полацкага. Умовы пагаднення ---------------- Каб прыхаваць падпісанне дагавор, тэўтонскія рыцары арганізавалі пяцідзённае паляванне ў маі 1380 года. Літоўскі бок быў прадстаўлены Ягайлам, яго саветнікам Ваідзілам, Вітаўтам і яго саветнікам Іванам Гальшанскім. Прысутнасць Вітаўта ўскладніла перамовы бакоў, і дагэтуль невядома, ці ведаў пра іх вялікі князь. Тэўтонцы прыслалі гроскомтура Рудыгера фон Эльнера, комтура эльблонгскага Ульрыха фон Фрыке і фогта дзіршаўскага Альбрэхта фон Люхтэнберга. Месца падпісання пагаднення невядома. Назва *Давыдзішкі* знойдзена толькі ў хроніках Віганда фон Марбурга як *Dowidisken*. У самім жа пагадненні згадваецца назва *Daudiske*, тым часам як нямецкамоўныя тэксты выкарыстоўваюць назвы *Daudiske* ці *Daudisken*. Тым не менш, месца з такой назвай невядома ні ў Літве, ні ў Прусіі. Некаторыя тэорыі сцвярджаюць, што пагадненне было падпісана дзесьці паміж Коўнай і Інстэрбургам (цяпер Чарняхоўск), альбо вёска, у якой падпісваўся дагавор, мела назву *Šiaudiniškė* (*Szaudiniszki*). Умовы Давыдзішкаўскага пагаднення, у цэлым, былі складанымі і неадназначнымі. Ягайла і Ордэн дамовіліся аб сумесным ненападзе. Паводле палажэнняў дагавора Ягайла пагаджаўся не замінаць Тэўтонскаму Ордэну ваяваць з Кейстутам і яго дзецьмі. Аднак калі аказанне Кейстуту дапамогі было б неабходным, каб зняць верагодныя падазрэнні, гэта б не з'яўлялася парушэннем пагаднення. Гісторыкі адзначаюць, што Давыдзішкаўскі дагавор быў чымсьці залішнім, бо землі Ягайлы ахоўваліся дзесяцігадовым мірам, заключаным у Троках у 1379 годзе. Першаснай прычынай пагаднення з'яўляліся гарантыі нейтралітэту Тэўтонскага Ордэна ў барацьбе за ўладу паміж Ягайлам і яго братамі князем Андрэем Полацкім, Дзмітрыем Бранскім, і іхнім саюзнікам Дзмітрыем Данскім, вялікім князем маскоўскім. Ягайла, засцярогшы свой заходні фронт, аб'яднаўся з Залатой Ардой перад надыходзячай Кулікоўскай бітвай супраць Вялікага Княства Маскоўскага. Некаторыя гісторыкі вінавацяць у стварэнні дагавор з крыжакамі Юліяну Цвярскую, маці Ягайлы, альбо яго дарадчыка Ваідзілу. Іншыя ўказваюць на розніцу ў пакаленнях: Кейстуту было 80 гадоў і ён рашуча не прымаў хрысціянства, тым часам як Ягайлу было каля 30-ці і ён шукаў шляхі мадэрнізацыі сваёй краіны. Наступствы ---------- Асноўны артыкул: **Грамадзянская вайна ў ВКЛ 1381—1384 гадоў** У 1381 годзе, не парушаючы пагаднення, тэўтонскія рыцары ўварваліся ў землі Кейстута — Троцкае княства і Жамойць. Рушачы да Трокаў, крыжацкае войска ўпершыню выкарыстала бамбарды, знішчыўшчы Наўяпіліс і паланіўшы 3 000 чалавек. Пасля гэтага тэўтонцы праінфармавалі Кейстута пра таемны дагавор з Ягайлам. Кейстут сумняваўся і вырашыў параіцца са сваім сынам Вітаўтам. Вітаўт адказаў, што такога кшталту пагадненне не падпісвалася. Пад канец 1381 года Кейстут вырашыў выступіць супраць Ягайлы. Ён аблажыў Вільню і абвясціў сябе вялікім князем. Распачалася грамадзянская вайна, якая завяршылася смерцю Кейстута ў Крэўскім замку і перамір'ем Вітаўта і Ягайлы ў 1384 годзе. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Kiaupa, Zigmantas; Jūratė Kiaupienė, Albinas Kunevičius (2000) [1995]. The History of Lithuania Before 1795 (English ed.). Vilnius: Lithuanian Institute of History. pp. 124—126. ISBN 9986-810-13-2. (англ.) 2. 1 2 3 Ivinskis, Zenonas (1988) [1930]. «Vytauto jaunystė ir jo veikimas iki 1392 m.». in Paulius Šležas. Vytautas Didysis. Vilnius: Vyriausioji enciklopedijų redakcija. pp. 7-32. OCLC 25726071. (літ.) 3. 1 2 3 Ivinskis, Zenonas (1978). Lietuvos istorija iki Vytauto Didžiojo mirties. Rome: Lietuvių katalikų mokslo akademija. pp. 271—273. LCC 79346776 (літ.) 4. 1 2 3 Jonynas, Ignas (1937). «Dovydiškės sutartis». in Vaclovas Biržiška. Lietuviškoji enciklopedija. VI. Kaunas: Spaudos Fondas. pp. 1341—1344. (літ.) 5. 1 2 3 Kučinskas, Antanas (1988) [1938]. Kęstutis. Vilnius: Mokslas. pp. 164—165. ISBN 5-420-623-5. (літ.) 6. ↑ Krumbholz, Robert (July — September 1889). «Samaiten und der Deutsche Orden bis zum Frieden am Melnosee». Altpreussische Monatsschrift 26 (5 and 6): 478. Retrieved 2007-11-25. 7. ↑ Baranauskienė, Inga (May 2005). «Kas buvo Kęstučio nužudymo organizatorius?». Naujasis židinys — aidai 5 (173): 180—186. Retrieved 2006-12-29. (літ.) 8. ↑ Koncius, Joseph B. (1964). Vytautas the Great, Grand Duke of Lithuania. Miami: Franklin Press. pp. 21-23. LCC 66089704 (англ.) 9. ↑ Jakštas, Juozas (1984). «Lithuania to World War I». in Ed. Albertas Gerutis. Lithuania: 700 Years. translated by Algirdas Budreckis (6th ed.). New York: Manyland Books. pp. 57-58. LCC 75-80057. ISBN 0-87141-028-1. (англ.) 10. ↑ Christiansen, Eric (1997). The Northern Crusades. London: Penguin Books. pp. 164—165. ISBN 0-14-026653-4. ХХкуа-ут

**Арсанмікеле** (італ.: Orsanmichele, Or San Michele) — царква ў Фларэнцыі, унікальнае па сваёй форме і значэнні архітэктурнае збудаванне. Гэты палац выконваў падвойную функцыю гарадскога збожжасховішча і храма. Арсанмікеле была пабудавана ў перыяд з 1337 па 1350 гг. Назва царквы паходзіць ад імя жаночага манастыра VIII ст. які знаходзіўся на гэтым месцы і называўся *«Сан-Мікеле ў садзе»*. Гісторыя -------- У 1240 г. на гэтым месцы ўзнік рынак, дзе ў адкрытай лоджыі з пілястрамі, якая бараніла ад дажджу, вёўся гандаль збожжам. У памяць пра царкву, якая знаходзілася на гэтым месцы, на сценах былі ўсталяваны два абразы Св. Міхаіла і Маці Божай. Апошні, як лічылася, быў цудадзейным. Аркады першага паверху, упрыгожаныя ажурнымі вокнамі Знешнія аркады з багата ўпрыгожанымі вокнамі з'явіліся толькі ў 1367 г. Сваю ролю ў гісторыі мастацтва царква стала гуляць толькі з 1348 г. калі Еўропу ахапіла першая хваля чумы. Царква Арсанмікеле тым часам разбагацела: тыя, хто выжыў у эпідэмію чумы, ахвяравалі парафіі з пачуцця віны ці ў пакаянне 350 тысяч флорынаў, што перавышала гадавы бюджэт горада і дазволіла царкве замовіць вялікі табернакль з мармуру. Паколькі гандаль збожжам мала спалучаўся з цудоўным табернаклем працы Арканьі, рынак быў перанесены ў іншае месца. З гэтага часу ніжні паверх Арсанмікеле служыў выключна рэлігійным мэтам, і ўпершыню ў гісторыі Фларэнцыі гандаль саступіў перад мастацтвам. Верхнія паверхі працягвалі выконваць функцыі запаснога збожжасховішча аж да пачатку XVI ст. У XIV ст. за будынкам замацавалася новая функцыя — цэнтра рамесных цэхаў. У наступныя дзесяцігоддзі цэхавыя гільдыі ахвяравалі сродкі на стварэнне скульптур сваіх святых заступнікаў і іншых святых, якія размясціліся ў 14 нішах на чатырох вонкавых сценах царквы. Цэхавыя гільдыі былі досыць багатыя, каб наймаць вядомых мастакоў: Нані дзі Банка, Данатэла, Ларэнца Гіберці і Андрэа дэль Верок’я. * Інтэр'ер АрсанмікелеІнтэр'ер Арсанмікеле * Алтарны табернакль у АрсанмікелеАлтарны табернакль у Арсанмікеле * Св. Марк працы ДанатэлаСв. Марк працы Данатэла * Фама няверуючы працы Верок'яФама няверуючы працы Верок'я Бібліяграфія ------------ * Zimmermanns, Klaus: Florenz. Köln [1984] 6. Auflage 1990, S. 85-86. Зноскі ------ 1. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 30 ліпеня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049'></a> 2. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 31 ліпеня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049'></a> Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Арсанмікеле | Славутасці Фларэнцыі | | --- | | | * Баптыстэрый * Барджэла * Арсанмікеле * Сады Баболі * Скульптура Давіда * Капліца Бранкачы * Капэла Перуцы * Кампаніла Джота * Палацца Піці * Палацца Строцы * Палацца Медычы-Рыкардзі * Палацца Век’ё * Понтэ Век’ё * Калідор Вазары * Сан-Ларэнца * Сан-Марка * Сан-Мініята * Санта-Крочэ * Санта-Марыя-дэль-Ф’ёрэ * Базіліка Санта-Марыя-Навэла * Лоджыя Ланці * Санцісіма-Анунцыята * Санта-Спірыта * Уфіцы | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0000 9208 2242 · LCCN: n85812397 · NLA: 35462871 · VIAF: 134947101 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Якавенка. **Арсэ́н Ваа́гнавіч Якаве́нка** (укр.: Яковенко Арсен Ваагнович; 5 верасня 1991, Кіеў) — украінскі піяніст і кампазітар. Біяграфія --------- Нарадзіўся 5 верасня 1991 года ў Кіеве. Ад 1997 да 2000 года вучыўся ў Дзіцячай музычнай Акадэміі. У 2000—2009 быў вучнем Кіеўскай сярэдняй спецыяльнай музычнай школы імя Міколы Лысенкі пры Нацыянальнай музычнай акадэміі Украіны імя Пятра Ільіча Чайкоўскага (класа настаўніцы Наталлі Грыдневай). Ад 2009 года навучаецца ў Нацыянальнай музычнай акадэміі Украіны імя Пятра Чайкоўскага. Ад 2006 года стыпэндыят фонду былога прэзідэнта Украіны Леаніда Кучмы Ад 1998 года вучыцца кампазіцыі (класа настаўніцы Алы Загайкевіч). Аўтар твораў для фартэпіяна, і таксама іншых інструментаў, у прыватнасці для скрыпкі, віяланчэлі, флейты, кларнета. Удзел у конкурсах ----------------- * Лаўрэат конкурсу імя Алямдара Караманава (Сімферопаль, 2003 год, І прэмія) * Лаўрэат конкурсу імя Алямдара Караманава (Сімферопаль, 2005 год, II прэмія) * Лаўрэат конкурсу «На бацькаўшчыне Сяргея Пракоф'ева» (Данецк, 2005 год, II прэмія) * Лаўрэат 3-га Тбіліскага конкурсу юных піяністаў (Грузія, 2007 год, II прэмія) * Дыпламант VIII міжнароднага конкурсу юных піяністаў імя Уладзіміра Крайнева (Харкаў, 2006 год) * Лаўрэат IV Маскоўскага міжнароднага конкурсу юных піяністаў імя Шапена (Расія, 2004 год) * Лаўрэат 9-га Міжнароднага конкурсу піяністаў імя Уладзіміра Крайнева (Харкаў, 2008 год, III прэмія) * Лаўрэат конкурсу на здабыццё прэміі фірмы Bechstein (бел.: Бехштайн) у Кіеве (2010 год, І прэмія). Арсэн Якавенка таксама ўзнагароджаны спецыяльным прызам III міжнароднага конкурсу памяці Еміля Гілельса (Адэса, 2006 год). Таксама атрымаў спецыяльную нагароду на «Bremer Klavier Wettbewerb’07» (Германія, 2007 год). Кампазітар ---------- Як кампазітар Арсэн Якавенка выступаў на Міжнародным фестывалі акадэмічнай і сучаснай музыкі «Фарбатоны» і Усеўкраінскім фестывалі дзіцячай кампазітарскай творчасці «Арфей». Зноскі ------ 1. ↑ Леонід Кучма зустрівся з юними талановитими музикантами(недаступная спасылка) (укр.) 2. ↑ Старонка конкурсу Архівавана 17 кастрычніка 2008. (укр.) Спасылкі -------- * Старонка на сайце школы імя Лысенкі Архівавана 21 красавіка 2008. (укр.) * Артыкул аб канцэрце класы кампазіцыі Алы Загайкевіч Архівавана 4 сакавіка 2016. (укр.)

Асноўны артыкул: **Гісторыя Чэхіі** **Яўрэі ў Чэхіі** — нацыянальная меншасць, якая складае каля 10-11 тыс. чалавек і існуе з X стагоддзя. Чэшскія яўрэі належаць да ашкеназскай групы. 10-12 ст -------- Старановая сінагога, адна з найстарэйшых цэнтральных сінагог Паводле легенд, якія існавалі ў некаторых яўрэйскіх абшчынах Чэхіі (у мараўскіх мястэчках Іваніцэ, Емніцэ, Пагаржаліцэ і Тршэбіч), яўрэі пачалі сяліцца ў Чэхіі ўжо ў першых стагоддзях нашай эры. Па тэрыторыі сучаснай Чэхіі ў 7-10 ст. праходзіў адзін з маршрутаў раданітаў. У Рафлштэтэнскім мытна-навігацыйным статуце (903—906), які рэгуляваў гандлёвыя адносіны паміж славянскай дзяржавай Вялікая Маравія (ядро якой складалі Маравія і Багемія) і дзяржавамі, дзе кіравалі прадстаўнікі дынастыі Каралінгаў, згадваюцца багемскія яўрэі-камерсанты, у тым ліку і гандляры рабамі. Да другой паловы 960-х гг. адносіцца паведамленне яўрэйскага вандроўцы Ібрахіма Ібн Яакуба з Тартосы пра яўрэйскіх гандляроў рабамі ў Празе (дагэтуль прынята адносіць узнікненне пражскай абшчыны). У 988 г. Адальберт, біскуп Прагі, сышоў са сваёй пасады з-за таго, што яму не ўдалося выкупіць групу рабоў-хрысціян, набытых яўрэйскім купцом. У летапісе Казьмы Пражскага некалькі разоў гаворыцца пра тое, што ў 11 ст. ў Празе жылі казачна багатыя яўрэі; верагодна, гэта былі ліхвяры, якія крэдытавалі буйных феадалаў. У хроніцы Казьмы распавядаецца таксама аб тым, што ў 1067 нейкі выхрыст пабудаваў на поўдні Маравіі замак Подывін, а пад 1091 згадваюцца яўрэі ў Брно. У грамаце, датаванай 1066, але складзенай, па ўсёй верагоднасці, значна пазней, фігуруюць яўрэйскія купцы з Багемскага горада Літамержыцэ. Як вынікае з яўрэйскіх і хрысціянскіх крыніц, многія багемскія яўрэі былі забіты ўдзельнікамі 1-га крыжовага паходу, якія ўварваліся ў каралеўства Чэхія (да 1085 — Пражскае княства; з 1019 ці 1029 у яго склад уваходзіла і Маравія) ў 1096 г. або падвергліся гвалтоўнаму хрышчэнню. Яўрэі, вярнуўшыся пасля сыходу крыжакоў у іўдаізм, вырашылі пакінуць Багемію (1098). У адказ кароль Враціслаў аддаў загад аб поўнай канфіскацыі маёмасці яўрэйскіх сем’яў, якія наважыліся з’ехаць з яго краіны (па сведчанні Казьмы Пражскага, у іх было аднята больш багаццяў, чым грэкі калісьці набралі ў Троі). Нягледзячы на эміграцыю часткі яўрэяў, пражская абшчына працягвала існаваць і ў першай чвэрці 12 ст.; У гэты час у горадзе была пабудавана сінагога, дзе, паводле некаторых паведамленняў, яўрэйскія камерсанты захоўвалі свае капіталы. Як сцвярджае Казьма Пражскі, кароль Уладзіслаў, які кіраваў у 1109—1125 гг. забараніў хрысціянам наймацца ў слугаванне да яўрэяў, а пад 1124 у хроніцы Казьмы распавядаецца аб вяртанні ў іўдаізм Яакава Апеллы, які прыняў у свой у 1096 хрысціянства і які заняў высокую пасаду пры двары чэшскага караля. У сачыненні Іцхака Дарбела (вучня Яакава бен Мэір Тама), напісаным у сярэдзіне 1140-х гг. згадваецца яўрэйская абшчына горада Оламаўц (Маравія); не пазней другой паловы 12 ст. яўрэйскія абшчыны паўсталі таксама ў Багемскіх гарадах Хэб і Літамержыцэ. Аб чэшскім яўрэйстве гаворыцца і ў запісках Біньяміна з Тудэлы (1160—1170-я). 13 ст ----- Неспрыяльныя ўмовы ў Чэхіі прымусілі некаторых яўрэяў пераехаць у перыферыйныя раёны, напрыклад, у Сілезію; яўрэйскія могілкі ў Цешыне У 13 ст. становішча яўрэяў Чэхіі было надзвычай спрыяльным. Яны знаходзіліся пад заступніцтвам караля, плацілі невялікі падушны падатак (да 1222 — толькі адзін пфеніг у год) і займаліся галоўным чынам крэдытнай справай і гандлем харчавання, перш за ўсё мясам. Яўрэйскае насельніцтва Багеміі і Маравіі моцна пацярпела ў выніку ўварвання татараў (1241), аднак неўзабаве ўсе абшчыны абедзвюх абласцей былі адноўлены, шмат у чым дзякуючы прытоку перасяленцаў з суседніх краін; Чэхія стала адным з найбуйнейшых цэнтраў рассялення ашкеназаў. У 1254 Отакар II падаў яўрэям грамату, якая была заснавана на аналагічным указе, выдадзеным дзесяццю гадамі раней аўстрыйскім герцагам Фрыдрыхам II. У грамаце Отакара ўтрымліваліся, у прыватнасці, наступныя палажэнні: яўрэі маюць права бесперашкодна перамяшчацца па ўсёй краіне; забойства яўрэя караецца гэтак жа, як і забойства хрысціяніна, а ўся маёмасць вінаватага адыходзіць у каралеўскую казну; за рану, нанесеную яўрэю, хрысціянін павінен выплаціць яму 12 марак срэбрам (не лічачы кампенсацыі выдаткаў на лячэнне), а каралю — штраф у памеры 12 марак золатам; выкраданне яўрэйскага дзіцяці прыраўноўваецца да крадзяжу і караецца гэтак жа; апаганьванне яўрэйскіх могілак караецца пакараннем смерцю, сінагогі — штрафам на карысць «яўрэйскага суддзі»; вінаваціць яўрэяў ва ўжыванні хрысціянскай крыві забараняецца; ў выпадку цяжбы паміж яўрэем і хрысціянінам сцверджанні апошняга лічацца галаслоўнымі, пакуль іх не пацвердзіў хоць бы адзін сведка-яўрэй, у дні яўрэйскіх святаў яўрэяў не варта выклікаць у суд па маёмасных справах; буйныя рознагалоссі паміж яўрэямі можа вырашаць толькі кароль або прызначаны ім саноўнік; яўрэям дазваляецца даваць грошы ў доўг пад працэнты, прымаючы ў заклад любыя рэчы, за выключэннем царкоўных рэчаў і скрываўленай або мокрай вопраткі; яўрэі могуць бяспошлінна перавозіць нябожчыкаў з адной мясцовасці ў іншую (Пражскія яўрэйскія могілкі былі ў той час адзінымі ў краіне). У тым жа годзе Отакар II загадаў распаўсюдзіць у Чэхіі булу Папы Інакенція IV, якая забараняе гвалтоўна хрысціць яўрэяў, рабаваць іх, наносіць ім шкоду, прымушаць бязвыплатна працаваць і вінаваціць у рытуальных забойствах, а таксама разбураць яўрэйскія могілкі і эксгумаваць рэшткі яўрэяў. У 1268 г. Отакар II пацвердзіў сваю грамату, а паміж 1273 і 1278 на год вызваліў яўрэяў Брно ад выплаты падаткаў. Ведаючы аб добразычлівым дачыненні караля да яўрэяў, біскуп горада Оламаўц Бруна ўхіліўся ў 1267 г. ад удзелу ў Саборы царкоўным у Вене, дзе было прынята некалькі антыяўрэйскіх пастаноў (у той жа час у 1273 ён звярнуўся да Папы Рымскага са скаргай на оламаўцкіх яўрэяў, якія наймалі хрысціянак у якасці карміцелак, якія прымаюць у заклад царкоўнае начынне і спаганяць па грашовых пазыках надмерна высокія працэнты). Сын Отакара II, Вацлаў II, пацвердзіў у 1283 (адразу пасля ўступлення на трон) і ў 1305 грамату 1254, а ў 1298 не дапусціў у краіну прыхільнікаў рыцара Рындфлейша, якія знішчылі вялікую колькасць яўрэяў у сумежных з Чэхіяй германскіх землях. За гэта яўрэйскім абшчынам прыйшлося зрабіць у каралеўскую казну асаблівы — і надзвычай высокі — «ўнёсак за заступніцтва». У 12-13 стст. Чэхія (перш за ўсё Багемія) — адзін з важных ачагоў яўрэйскай вучонасці: тут жылі тасафісты Іцхак бен Мардэхай з Прагі (акронім Рыбам), Яакаў ха-Лаван і яго сын Іцхак, Эліэзер бен Іцхак, Машэ бен Яакаў, талмудыст Машэ бен Хіздай, каментатар літургічных тэкстаў Аўрахам бен Азріэлі, граматык Іекутыэль бен Іехуда ха-Кохен (вядомы таксама як Залман Накдан). У Багеміі нарадзіўся і вучыўся (у Яакава ха-Лавана і яго сына, а таксама ў Аўрахама бен Азріэлі) Іцхак бен Машэ з Вены (Рыяз), аўтар фундаментальнай галахічнай працы «Ор Зару» («Святло, якое рассейваецца»). Цесныя дзелавыя сувязі з багеміяй падтрымліваў Птахія з Рэгенсбурга, сын Яакава ха-Лавана. У 1270 г. у Празе адкрылася пышная сінагога «Алтнойшул» (найстарэйшая з захаваных дагэтуль сінагог Еўропы). 14 ст ----- Майселава сінагога, заснавана прыдворным яўрэем Рудольфа II Пасля таго, як у 1310 Багемія і Маравія перайшлі пад уладу дынастыі Люксембургаў, становішча яўрэйскага насельніцтва абедзвюх абласцей пачало паступова пагаршацца. У 1336 кароль Іаган канфіскаваў грашовыя фонды пражскай абшчыны, а калі высветлілася, што яны складаюць толькі дзве тысячы марак, загадаў арыштаваць усіх багемскіх яўрэяў і не выпускаць іх, пакуль яны не заплацяць выкуп. У 1337 яўрэйскія абшчыны Часлава і Індржыхуў-Градзец падвергнуліся нападу бандаў «армлядэраў»; ў 1338 г. яўрэі шэрагу багемсміх і мараўскіх гарадоў загінулі ў выніку разні, справакаванай весткай пра апаганенне госціі, нібыта здзейсненае ў аўстрыйскім мястэчку Пулкау. У 1345 г. Карл IV (намеснік Чэхіі ў 1333—1346 гг. кароль у 1346—1378 гг.), падаў мараўскім гарадам Брно і Йіглаве права выдаваць яўрэям від на жыхарства, у 1347 г. прызначыў зборшчыкам усіх яўрэйскіх падаткаў пражскага яўрэя Тростліна, а ў 1348 дазволіў яўрэям сяліцца ў новай частцы Прагі (пры ўмове, што яны пабудуюць тут каменныя дамы) і вызваліў іх ад выплаты падаткаў на 12 гадоў. У перыяд эпідэміі «Чорнай смерці» (канец 1340-х — пачатак 1350-х гг.) у Чэхіі — у адрозненне ад многіх іншых краін Цэнтральнай і Заходняй Еўропы — не было масавых забойстваў і пераследаў яўрэяў (адзінае выключэнне склаў горад Хэб, дзе ў 1350 г. загінула ўся абшчына), і таму тут абгрунтаваліся шматлікія яўрэйскія сем’і, збеглыя або выгнаныя з розных германскіх зямель. У 1348 г. калі Эрнст, архібіскуп Чэхіі, загадаў яўрэям насіць асаблівую вопратку і забараніў ім наймаць хрысціянак у якасці карміцелак, Карл IV адмяніў гэта распараджэнне, спаслаўшыся на тое, што яўрэі Багеміі і Маравіі з’яўляюцца «каммеркнехтамі», літаральна «слугамі казны», і таму вырашэнне пытанняў, звязаных з іх статусам, з’яўляецца выключнай прэрагатывай кароны. У 1356 г. Карл IV пацвердзіў прывілей 1254, а ў 1362 дазволіў яўрэйскім ліхвярам прымаць у заклад нерухомую маёмасць, у той жа час ён неаднаразова вызваляў хрысціян ад выплаты даўгоў яўрэям (напрыклад, ў 1361 г.). Такую ж палітыку праводзіў і яго сын Вацлаў (1378—1419): разглядаючы яўрэяў як васалаў кароны, ён абараняў іх ад феадальнай шляхты і духавенства, але разам з тым не раз арыштоўваў усё яўрэйскае насельніцтва краіны і канфіскоўваў маёмасць яўрэяў (напрыклад, у 1384 г.; у тым жа годзе Вацлаў загадаў каралеўскім чыноўнікам дапамагаць яўрэям спаганяць даўгі з хрысціян). 18 красавіка 1389 г. ў Празе, дзе многія бюргеры запазычылі яўрэям-ліхвярам, адбыўся буйны пагром, падчас якога загінула каля трох тысяч чалавек; ўласнасць, якая ім належала, адышла ў казну (5 тон срэбра). Кароль не толькі не пакараў забойцаў, але і загадаў (на наступны дзень пасля пагрому) арыштаваць усіх ацалелых яўрэяў і канфіскаваць іх маёмасць, 15 верасня таго ж года было нова распараджэнне аб садзейнічанні яўрэям пры спагнанні даўгоў (якое прадугледжвала перадачу ў казну часткі канфіскаваных у даўжнікоў грошай і каштоўнасцей). У 1393 Вацлаў забараніў феадалам судзіць яўрэяў і вызначыў парадак выплаты запазычанасці яўрэйскім пазыкоўцам: яўрэям было, у прыватнасці, дазволена злосных неплацельшчыкаў трымаць пад арыштам, на хлебе і вадзе (але толькі ў дамах, якія належалі хрысціянам), а ў некаторых выпадках — прысвойваць закладзеную такімі неплацельшчыкамі нерухомасць (у выніку ў Чэхіі на кароткі тэрмін узнікла група яўрэяў-землеўладальнікаў). Акрамя таго, кароль дазволіў яўрэям, гвалтоўна ахрышчоным у 1389 г. вярнуцца да іўдаізму і спыніць спробу царкоўных уладаў пакараць іх як ератыкоў. Уступіўшы ў зацяжны канфлікт з феадаламі і духавенствам, Вацлаў звярнуўся за фінансавай падтрымкай да яўрэяў; атрымаўшы ад іх буйную суму, ён на тры гады вызваліў усё яўрэйскае насельніцтва краіны ад выплаты падаткаў. 15 ст ----- Старыя яўрэійскія могілкі ў Коліне, заснаваны ў 1418 Паколькі ўдзельнікі гусіцкага руху, які ахапіў у 1410—1430-х гг. большую частку Чэхіі, выступалі супраць каталіцкага істэблішменту і дэкларавалі сваё імкненне прытрымлівацца маральных нормаў яўрэйскай Бібліі, а таксама выконваць частку запаведзяў, адпрэчаных хрысціянскай царквой, у прыватнасці, тыя з іх, якія датычацца кашрута і рытуальнага забою, яўрэі спачувалі гусітам, а ў некаторых выпадках дапамагалі ім, у тым ліку грашыма і зброяй (нягледзячы на негатыўнае стаўленне многіх рабінаў да такога роду ўмяшання ў канфлікты паміж хрысціянамі). Паводле паведамлення аднаго з летапісцаў, літургічны паэт Авігдор Каро (памёр у 1439 г.; яму належыць вядомая кіна, у якой апісваецца пражская разня 1389) склаў для гусітаў некалькі рэлігійных гімнаў. За падтрымку руху яўрэі былі выгнаны з Йіглаве (1426) і Хеба (1430; паводле некаторых крыніц, указ аб выгнанні распаўсюджваўся на ўсю Багемію, аднак неўзабаве рушыла ўслед яго адмена), а таксама разам з тым, у Хамутова табарыты (прадстаўнікі радыкальнага крыла гусітаў) прапанавалі яўрэям хрысціцца, а калі яны адмовіліся, зажыва спалілі іх. У гады міжкаралеўя (1439—1452) чэшскія яўрэі апынуліся пад юрысдыкцыяй гарадоў і феадалаў, у перыяд праўлення Іржы з Подзебрадаў (1458—1471) зноў сталі лічыцца «каммеркнехтамі». У 1454, у выніку іудафобскай пропаведзі фанатычнага манаха Іаана (Джавані) і Капістрана, улады загадалі яўрэям пакінуць пяць з шасці «каралеўскіх гарадоў» Маравіі — Брно, Йіглаве, Оламаўц, Знойма і Нове-Места-на-Мораве, даўшы на зборы чатыры месяцы; выгнаннікі большай часткай пасяліліся ў бліжэйшых вёсках. Кароль Уладзіслаў II Ягелон (1471—1516) добразычліва ставіўся да яўрэяў, аднак у многіх выпадках не мог абараніць іх ад самавольства муніцыпалітэтаў і феадалаў. У 1487 чэшскі саслоўны сойм абклаў яўрэйскае насельніцтва краіны высокім падаткам, а ў 1494 г. увёў абмежаванні на пазыкова-крэдытную дзейнасць яўрэяў, фактычна адмяніўшы тым самым частку становішча граматы 1254 (звестак аб тым, ці было апошняе рашэнне выканана, не захавалася). 16 ст ----- У пачатку 16 ст. сталі раздавацца патрабаванні аб выгнанні яўрэйскага насельніцтва; ў 1501 г. сойм адхіліў іх, аднак ужо ў 1504 яўрэям было загадана пакінуць Пльзень, а ў 1509 г. і 1510 прадстаўнікі ўсіх саслоўяў аднадушна выказаліся на карысць пагалоўнага выдалення яўрэяў з краіны. Нягледзячы на тое, што 10 сакавіка 1510 г Уладзіслаў II пацвердзіў усе прывілеі, прадастаўленыя яўрэям яго папярэднікамі, частка яўрэйскіх сем’яў перасялілася з Чэхіі ў Польшчу: у гэты перыяд у Кракаве паўстала «Багемская абшчына», якая мела сваю сінагогу. У 1514 яўрэям давялося пакінуць Угерске-Градзіштэ — адзіны «каралеўскі горад» Маравіі, у які яны мелі доступ пасля 1454 г. У 1526 Чэхія ўвайшла ў склад імперыі Габсбургаў, у сакавіку 1528 імператар Фердынанд I, які стаў чэшскім каралём, зноў пацвердзіў усе прывілеі яўрэяў і паабяцаў ні ў якім разе не высяляць іх з краіны (па некаторых звестках, гэта абяцанне было дадзена пасля таго, як яўрэйскія абшчыны ўнеслі ў казну 2000 гульдэнаў). Аднак у канцы 1530-х гг. у сойме зноў сталі раздавацца скаргі на злоўжыванні, якія нібыта дапускаюцца яўрэямі, а ў 1541 г. на іх усклалі адказнасць за разгром аўстрыйскіх войскаў у бітве з туркамі пры Офене і за серыю буйных пажараў у багемскіх гарадах, у тым ліку і ў Празе. Спроба штадлана Іосефа бен Гершона з Росхейма даказаць беспадстаўнасць абвінавачванняў, прад’яўленых чэшскаму яўрэйству, апынулася беспаспяховай: Фердынанд I загадаў яўрэям пад пагрозай смяротнага пакарання альбо хрысціцца, альбо пакінуць каралеўскія гарады Багеміі; дазвол застацца ў іх (тэрмінам на адзін год) атрымалі толькі 15 чалавек. Пасля абвяшчэння дэкрэта аб выгнанні ў Літамержыцэ, Жатэц, Роўдницэ-над-Лабем і некаторых іншых месцах адбыліся крывавыя пагромы. Увесну 1542 пераважная большасць багемскіх яўрэяў, якія жылі ў каралеўскіх гарадах, перасялілася ў Польшчу або на тэрыторыю Асманскай імперыі; яўрэйскія абшчыны захаваліся толькі ў больш дробных населеных пунктах Багеміі і асабліва Маравіі, якія ўваходзілі ва ўладанні буйных феадалаў (эканамічная дзейнасць яўрэяў прыносіла ім немалы прыбытак; акрамя таго, у Маравіі некаторыя з іх уваходзілі ў пратэстанцкую секту «мараўскіх братоў», якая асабліва шанавала яўрэйскую Біблію). У 1544 г. яўрэі пачалі вяртацца ў каралеўскія гарады Багеміі, з дазволу Фердынанда I і без такога, паводле дадзеных перапісу, ужо ў чэрвені 1546 колькасць яўрэйскага насельніцтва Прагі дасягнула адной тысячы чалавек. У 1551 г. Фердынанд I загадаў яўрэям насіць жоўтую павязку, а ў жніўні 1557 зноў аддаў распараджэнне аб іх амаль пагалоўным выгнанні; яно павінна было завяршыцца да канца 1558, аднак неаднаразова адкладалася і так і не адбылося (тыя, каго паспелі выгнаць, неўзабаве вярнуліся). У красавіку 1567 Максіміліян II (1564—1576) падаў яўрэям права жыхарства па ўсёй краіне (за выключэннем шасці каралеўскіх гарадоў Маравіі) і дазволіў бесперашкодна займацца гандлем, аднак у наступным годзе забараніў ім наведваць тыя акругі, дзе здабываліся карысныя выкапні. Пры Максіміліяне і яго пераемніку Рудольфе II (1576—1611) чэшскі сейм неаднаразова павялічваў памер падаткаў, якія плацілі яўрэйскія абшчыны, або ўводзіў новыя, надзвычайныя падаткі, акрамя таго, яўрэям прыходзілася рабіць імператару багатыя падарункі і прадастаўляць яму бязвыплатныя або беспрацэнтныя пазыкі. Тым не менш час праўлення Максіміліяна і Рудольфа стаў для багемскага і (у меншай ступені) для мараўскага яўрэйства «залатым стагоддзем»: становішча яўрэйскага насельніцтва абедзвюх абласцей на працягу паўстагоддзя заставалася стабільным, дабрабыт яўрэяў прыкметна ўмацаваўся. 17 ст ----- Да пачатку 17 ст. колькасць яўрэйскага насельніцтва Багеміі перавысіла, па некаторых звестках, чатыры тысячы чалавек (магчыма, пры падліку не былі ўлічаны жанчыны, дзеці ва ўзросце да 10 гадоў і прыслуга); палова з іх жыла ў Празе, астатнія — пераважна ў населеных пунктах, якія належалі буйным феадалам. З каралеўскіх гарадоў (акрамя Прагі) значныя яўрэйскія абшчыны існавалі толькі ў Коліне, Роўдніцэ, Млада-Баляславе і знаходзіцца (у яўрэйскіх крыніцах яны фігуруюць пад агульнай абрэвіятурай Курбан — па першых літарах іх назваў на іўрыце). Асноўным заняткам яўрэяў Багеміі стаў гандаль (тавараабмен паміж горадам і вёскай ажыццяўляўся амаль выключна праз іх); некаторыя займаліся крэдытнай справай і рамяством (яны мелі, у прыватнасці, рэпутацыю майстроў залатога ліцця). У Маравіі рамеснікі, перш за ўсё ткачы і краўцы, складалі (пачынаючы з 16 ст.) значную частку яўрэйскага насельніцтва, а таксама разам з яўрэйскімі купцамі, гандлявалі сукном і іншымі тканінамі, яны заклалі аснову тэкстыльнай вытворчасці, якой пасля славілася гэтая вобласць. На чале ўсяго багемскага яўрэйства стаяў савет старэйшын пражскай абшчыны (з 1581 г. яго фарміравала калегія выбаршчыкаў, савет абіраўся раз у тры гады ўсімі паўнапраўнымі членамі гэтай абшчыны); ён прадстаўляў яўрэяў перад уладамі і рабіў разверстку падаткаў. У канцы 16 — пачатку 17 ст. супольнае кіраўніцтва сфарміравалася і ў іншых гарадах Багеміі (напрыклад, у Коліне яно ўпершыню згадваецца ў 1613 г.); адмову пражскіх старэйшын перадаць кіраўнікам астатніх абшчын частку сваіх паўнамоцтваў спрыяў узнікненню антаганізму паміж сталічным і правінцыйным яўрэйствам. Аўтаномная і цэнтралізаваная супольная арганізацыя існавала, як відаць, і ў мараўскага яўрэйства, аднак захаваліся звесткі аб ёй да сярэдзіны 17 ст. надзвычай фрагментарныя; вядома толькі, што значную ролю ў яе станаўленні адыгралі Іехуда Ліван бен Бецалель (Махарал) і Іом-Тоў Геллер, якія займалі ў розны час пасаду галоўнага рабіна вобласці. У 15-17 стст. у Чэхіі, перш за ўсё ў Празе, квітнела яўрэйская вучонасць; сярод найбуйнейшых яе прадстаўнікоў — рабі Яакаў бен Іосеф Полак (1460 ці 1470 — не раней 1522), рабі Іехуда Ліван бен Бецалель (Махарал; згодна з легендай — стваральнік пражскага Голема), рабі Іешаяху бен Аўрахам ха-Леві Горавіц, рабі Іом-Тоў Геллер, рабі Эфраім з Ленчыцы, гісторык і астраном Давід Ганзы (1541—1613). Шырокай вядомасцю ў Чэхіі і далёка за яе межамі карыстаўся вялікі пражскі Ешыбот. У 1512 г. група друкароў на чале з Х. Шахарам (памёр не пазней 1550) адкрыла ў Празе першую ў Цэнтральнай Еўропе яўрэйскую друкарню; Гершом бен Шлома ха-Кохен (памёр у 1544 г.), які далучыўся да гэтай групы ў 1514 г. паклаў пачатак дынастыі пражскіх друкароў (да пачатку 17 ст. друкарня, якая належала ёй, была адзінай у Празе). У 17 ст. колькасць яўрэйскага насельніцтва Чэхіі прыкметна павялічылася (нягледзячы на процідзеянне ўлад гэтаму працэсу і на бедства Трыццацігадовай вайны, 1618—1648): так, у Празе ў 1636 г. налічвалася 7815 яўрэяў, у 1708 г. — больш за дванаццаць тысяч (ім належалі 13 сінагог і каля трохсот жылых дамоў, большай часткай двух- і трохпавярховых); ў 1635 г. у Багеміі ў цэлым лічыліся каля чатырнаццаці тысяч яўрэяў-падаткаплацельшчыкаў, а ў 1724 г. у 672 вёсках і 168 правінцыйных гарадах вобласці пражывала, па прыблізнай ацэнцы, каля **трыццаці** тысяч яўрэяў. У канцы 1640-х — пачатку 1650-х гг. у Маравіі і (у меншай ступені) Багеміі пасялілася вялікая колькасць бежанцаў з Украіны, дзе паўстанцы казакі і сяляне пад правадырствам Багдана Хмяльніцкага зладзілі масавую разню яўрэяў; сярод ізноў прыбылых былі вядомыя галахісты Гершон Ашкеназі (памёр у 1693, у 1660-х гг. — галоўны рабін Маравіі) і Шабтай бен Мэір ха-Кохен (аўтар працы «Сіфтэй Кохен», якая карысталася вядомасцю як каментар да Шулхан аруху; быў рабінам горада Голешаў, храніст М. М. Ханновер. У 1670 г. у Чэхіі, перш за ўсё ў мараўскім горадзе Мікулаў, абгрунтавалася значная частка яўрэяў, выгнаных з Вены. У сярэдзіне 1660-х гг. чэшскае яўрэйства выпрабавала ўплыў Шабтая Цві; ў багемскім горадзе Простаеў прыхільнікаў лжэмесіі было так шмат, што за яўрэямі, якія жылі тут па-за залежнасці ад іх поглядаў, замацавалася мянушка шэбсе («шабтыянцы»). У Празе шабтыянскі гурток існаваў яшчэ ў першай палове 18 ст.; у 1725 г. група рабінаў абвясціла яго ўдзельнікам херэм. Да сярэдзіны 17 ст. канчаткова сфарміравалася складаная супольная структура мараўскага яўрэйства; яна была замацавана ў шай такканот (310 пастановах), сабраных, адрэдагавных і зацверджаных у 1651 г. па ініцыятыве рабіна Менахема Мендэля бен Аўрахама Крохмаля (1600?-1661), галоўнага рабіна Маравіі ў 1648—1661 гг. Прававы статус яўрэяў Чэхіі ў першай палове 17 ст. некалькі ўмацаваўся; ў 1629 г. Фердынанд II (кіраваў у 1619—1637 гг.) пашырыў іх прывілеі, дазволіўшы ім наведваць штотыднёвыя рынкі і штогадовыя кірмашы ва ўсіх без выключэння гарадах, займацца любымі рамёствамі, выключаючы выраб зброі і пораху (з гэтага часу колькасць яўрэяў-рамеснікаў стала хутка павялічвацца, асабліва ў Багеміі; пачалі стварацца яўрэйскія цэхі), браць на водкуп мытныя зборы і пошліны, даваць грошы ў доўг пад працэнты (не перавышалі 6 % гадавых); сума штогадовага ўзносу яўрэйскіх абшчын у каралеўскую казну была вызначана ў 40 тыс. гульдэнаў. У той жа час Фердынанд II неаднаразова (у прыватнасці, у 1623 г. і 1630) абавязваў пражскіх яўрэяў слухаць па суботах пропаведзі езуітаў, ўгаворвалі іх перайсці ў хрысціянства (суполцы кожны раз атрымлівалася пад тым ці іншым падставай пазбавіцца ад гэтай павіннасці); ў 1630 г. ён загадаў зачыніць у Празе ўсе яўрэйскія друкарні і канфіскаваць яўрэйскія кнігі. У 1648 г. калі Прагу аблажылі шведскія войскі, яўрэі прынялі актыўны ўдзел у абароне горада, у тым жа годзе яны зрабілі буйны пазачарговы ўнёсак у казну, і Фердынанд III (кіраваў у 1637—1657 гг.) падаў ім права сяліцца ва ўсіх каралеўскіх гарадах Багеміі (выключаючы акругі, дзе здабываюцца карысныя выкапні; з такіх гарадоў іх забаранялася выганяць без санкцыі караля) і гандляваць спіртнымі напоямі (толькі ў яўрэйскіх кварталах), а таксама пацвердзіў, што яўрэі могуць займацца рамяством (не наймаючы ў чалядніка хрысціян і не прадаючы сваю прадукцыю ў населеных імі раёнах). Аднак ужо ў 1650 г. яўрэям забаранілі пражыванне ў тых населеных пунктах Багеміі і Маравіі, дзе яны пасяліліся пасля 1618, гэта значыць падчас Трыццацігадовай вайны, а таксама выключэнне было зроблена толькі для горада Цяпліцы. У 1651 яўрэйскім абшчынам Багеміі давялося выплаціць звыш звычайнага падатку 18.000 гульдэнаў, пасля чаго з іх запатрабавалі яшчэ дванаццаць тысяч (у тым ліку восем тысяч — з пражскага яўрэйства); калі ж яны заявілі, што больш не могуць плаціць, улады арыштавалі вярхоўнага рабіна і яўрэйскіх старэйшын Прагі, загадалі войскам ачапіць яўрэйскі квартал (што прывяло да поўнага спынення гандлю), зачынілі сінагогі (яны заставаліся апячатанымі нават на Рош ха-Шана) і прыступілі да павальных ператрусаў (нібыта з мэтай выяўлення яўрэяў, якія пражываюць у горадзе незаконна). Рэпрэсіі спыніліся толькі пасля таго, як абшчына паабяцала ўнесці патрабаваную суму. У 1657 Фердынанд III пацвердзіў прывілеі, прадастаўленыя чэшскаму яўрэйству ў 1629 г. Леапольд I (1657—1705) у 1659 г. узяў з яго прыклад, аднак у далейшым ён жа забараніў яўрэйскім урачам карыстаць хрысціян, а яўрэям, якія прыязджаюць у краіну з-за мяжы, — затрымлівацца ў ёй больш чым на шэсць тыдняў; ў Празе пры ім пачала дзейнічаць адмысловая Іўдзенрэдукцыёнскамісіён (камісія па скарачэнні колькасці яўрэяў). У 1681 мараўскім яўрэям забаранілі жыць у тых гарадах, дзе яны пачалі сяліцца пасля 1657; ў 1683 венгерскія куруцы (паўстанцы, якія змагаліся супраць аўстрыйскага панавання) выразалі ў горадзе Угерскі-Брод (Маравія) 113 яўрэяў (сярод загінулых быў храніст М. М. Ханновер). 18 ст ----- Занепакоеныя хуткім ростам колькасці яўрэйскага насельніцтва Багеміі і Маравіі, аўстрыйскія ўлады прынялі ў 1725—1727 гг. шэраг мер, накіраваных на яго скарачэнне. Было ўстаноўлена, што ў Багеміі не павінна пражываць больш за 8541 яўрэйскай сям’і, у Маравіі — больш за 5106 яўрэйскіх сем’яў, для таго, каб гэтыя нормы не перавышаліся, імператар Карл VI устанавіў, што ў кожнай яўрэйскай сям’і дазвол на ўступленне ў шлюб будзе давацца толькі старэйшаму сыну (так званы Закон аб фаміліянтах). Акрамя таго яўрэям загадалі жыць у адмысловых кварталах і насіць асаблівую вопратку, забаранілі набываць нерухомасць, асабліва млыны, загоны для стрыжкі авечак і бровара, займацца слясарным і ювелірным рамяством, ладзіць малельні ў прыватных дамах, пераязджаць у краіну на пастаяннае жыхарства з-за мяжы, сяліцца ў тых гарадах і вёсках, дзе раней яўрэяў не было (у выпадку парушэння апошняга становішча адпаведнагму муніцыпалітэту пагражаў буйны штраф). У перыяд так званай вайны за аўстрыйскую спадчыну (1740—1748) яўрэяў Багеміі і Маравіі (роўна як і іншых аўстрыйскіх земляў) часта абкладвалі надзвычайнымі падаткамі і абвінавачвалі ў тым, што яны ўпотай спачуваюць суперніку і нават дапамагаюць яму (гэтыя абвінавачванні з’яўляліся нягледзячы на тое, што яўрэі неаднаразова даказвалі свой патрыятызм, напрыклад, актыўна ўдзельнічалі ў будаўніцтве ўмацаванняў у Празе, не перарываючы працы нават у Іом-Киппур з блаславення рабінаў). Увосень 1744 у Празе і ў шэрагу іншых гарадоў Багеміі адбыліся пагромы; загінула 228 чалавек. Імператрыца Марыя-Тэрэзія 18 снежня 1744 г. загадала ўсяму яўрэйскаму насельніцтву Прагі пакінуць горад да канца студзеня 1745, але ўжо 2 студзеня 1745 было распараджэнне аб пагалоўным выгнанні яўрэяў з Багеміі і Маравіі да канца чэрвеня таго ж года. Дзякуючы намаганням прыдворных яўрэяў, у прыватнасці буйнога камерсанта і адкупніка Дыега д’Агіляра (Мошэ Лопес Перэйра; 1699? -1759), а таксама заступніцтву папскага нунцыя і дыпламатычных прадстаўнікоў шэрагу дзяржаў (Англіі, Даніі, Польшчы, Асманскай імперыі, Саксоніі, Браўншвайга, Майнца і ў асаблівасці Нідэрландаў) пры венскім двары Марыя-Тэрэзія 15 мая 1745 г. адмяніла ўказ аб выгнанні ў той яго часткі, якая тычылася Багеміі і Маравіі ў цэлым (дазвол застацца ў краіне быў дадзены яўрэям на 10 гадоў, аднак пасля нязменна працягваўся). У Прагу яўрэйскае насельніцтва змагло вярнуцца толькі ў 1748 г.; адначасова ўлады значна павысілі «падатак за цярплівасць», які спаганяўся з яўрэяў. У 1754 Марыя-Тэрэзія выдала «Агульнае ўкладанне пра паліцэйскае праве і камерцыю для яўрэяў маркграфства Маравія», якое дэталёва рэгулявала і шмат у чым абмяжоўвала эканамічную дзейнасць і супольнае жыццё яўрэйскага насельніцтва гэтай вобласці; Мараўскі ваад быў фактычна ліквідаваны. Абмежавальныя меры скарацілі рост колькасці багемскага і мараўскага яўрэйства толькі на некалькі дзесяцігоддзяў; ў другой палове 18 ст. яна зноў пачала расці. У Багеміі ў 1754 г. пражывала 29.094, у 1764 г. — 31.937, у 1780 г. — 39.693, у 1790 г. — 45.906, у 1800 г. — 47.865, у Маравіі ў 1754 жылі 20.327, у 1803 г. — 28.396 яўрэяў. Яўрэйскія камерсанты і прадпрымальнікі, асабліва такія буйныя, як Л. Хенігсберг і яго сыны, Ш. Лемель (1766—1845), Вольф Попер і яго сын Хаім (1720—1795), гулялі важную ролю ў эканамічным жыцці Багеміі, Маравіі і Аўстрыйскай імперыі ў цэлым, падтрымлівалі цесныя сувязі з імператарскім дваром (некаторыя з іх нават былі ўзведзены ў дваранскую годнасць). Высокім аўтарытэтам карысталіся пражскія рабіны Іонатан Эйбеншуц, Іехезкель бен Іехуда Ландау, Эліэзер Флекелес (1754—1826), галоўныя рабіны Маравіі Габрыэль бен Іехуда Леў Эскелес (памёр у 1718 г.), яго сын Ісахар Беруш (Бернард; 1692—1753, з 1725 — галоўны рабін Венгрыі), Мошэ бен Ахарон Лембергер (1706—1757) і Гершон Хайес. Багемскія і мараўскія ешывы, асабліва пражская і мікулаўская, прыцягвалі навучэнцаў з многіх краін Еўропы. У 1773—1786 гг. у Брно жылі Я. Франк і 18 яго бліжэйшых паплечнікаў; франкізм карыстаўся ў гэтым горадзе папулярнасцю як сярод яўрэяў, так і сярод некаторых хрысціян. Гурткі франкістаў утварыліся таксама ў Празе, Коліне і Простаеве. Нягледзячы на тое, што многія рабіны, як багемскія (Іехезкель Ландау, Эліэзер Флекелес), так і мараўскія (Гершон Хайес), вялі з франкізмам бескампрамісную барацьбу, яго ўплыў на яўрэйскае насельніцтва абедзвюх абласцей адчуваўся на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў (пражскі гурток франкістаў праіснаваў прынамсі да 1820-х гг.; па некаторых звестках, у 1832 г. яго члены прынялі ўдзел у стварэнні першай у Празе рэфармісцкай абшчыны). У другой палове 18 ст. Багемія, перш за ўсё Прага, стала адным з першых ачагоў Хаскалы; сярод найбольш актыўных яе прыхільнікаў былі Н. Х. Хомберг (1749—1841), П. Беер (1758 або 1764—1838) і прадстаўнікі некалькіх пакаленняў сям’і Ейтелес — Міхель Лёб (памёр у 1763 г.), Ёнас (1735—1806), Барух (Бенедыкт; 1762—1813), Іехуда Лёб (1773—1828), Іцхак (Ігнат; 1783—1843) і іншыя. У пачатку 19 ст. група змагароў свецкай культуры стварыла ў Празе Таварыства младаяўрэяў. У 1782 г. Іосіф II выдаў для Багеміі і Маравіі (адпаведна 2 студзеня і 13 лютага) так званыя эдыкты аб памяркоўнасці; яўрэі былі вызвалены ад шэрагу падаткаў, атрымалі вялікую, чым раней, свабоду перамяшчэння і эканамічнай дзейнасці, права вучыцца ў сярэдніх і вышэйшых навучальных установах, адкрываць уласныя школы з выкладаннем на нямецкай мове. Адначасова багемскае і мараўскае яўрэйства амаль цалкам страціла абшчынную аўтаномію (яна захавалася толькі ў Празе); на яўрэяў была распаўсюджана ваенная павіннасць (пераважная большасць яўрэяў расцаніла гэта як няшчасце). Закон аб фаміліянтах і звязаныя з ім абмежаванні ў асноўным засталіся ў сіле; захаваліся таксама забароны на пражыванне яўрэяў у шасці каралеўскіх гарадах Маравіі і ў тых месцах, дзе ў 1725 яўрэйскае насельніцтва адсутнічала. Законы аб багемскіх і мараўскіх яўрэях, выдадзены на мяжы 18 ст. і 19 ст. у перыяд праўлення Франца II, альбо паўтаралі і развівалі асноўныя палажэнні эдыктаў аб памяркоўнасці, альбо насілі абмежавальны характар: напрыклад, так званы «Сістэматызаваны дэкрэт аб яўрэях», выдадзены для Багеміі ў 1797 г. забараняў ім браць у арэнду млыны і карчмы (арэнда зямлі дазвалялася, калі яўрэй апрацоўваў яе асабіста або пры дапамозе парабкаў-адзінаверцаў), займацца перапродажам збожжа, сена, саломы, гандляваць спіртнымі напоямі за межамі яўрэйскіх кварталаў, будаваць без адмысловага дазволу новыя сінагогі і т. п.; ўступаць у шлюб па-ранейшаму маглі толькі старэйшыя сыны (на тых, хто добраахвотна паступаў на вайсковую службу, працаваў у рамесным цэху ці займаўся земляробствам, гэта абмежаванне не распаўсюджвалася), і то з дазволу ўладаў, які даваўся толькі ў тым выпадку, калі жаніх мог прадставіць дакументы, якія сведчаць пра тое, што яго дзед ужо памёр, а ён сам скончыў пачатковую школу з навучаннем на нямецкай мове, мае пэўныя заняткі і ўсталяваны капітал (у Празе — пяцьсот гульдэнаў, у прабінцыі — трыста). 19 ст ----- Адмена забароны на набыццё яўрэямі зямлі рушыла ўслед толькі ў 1841 г. асаблівых яўрэйскіх падаткаў і яўрэйскай прысягі — ў 1846 г. Аўстрыйскі парламент, сфарміраваны падчас рэвалюцыі 1848 г. (у якой некаторыя багемскія і мараўскія яўрэі, напрыклад, І. Куранда(1812—1884) і М. Хартман (1821—1872), прынялі актыўны ўдзел), абвясціў свабоду веравызнання і адмяніў вялікую частку законаў, якія заміналі свабоднаму перамяшчэнню і эканамічнай дзейнасці яўрэяў, аднак іх спробы рэалізаваць зноў здабытыя правы (у прыватнасці, перасяліцца ў хрысціянскія кварталы) прывяла ў Празе, Тршэбічы, Оламаўцы і шэрагу іншых гарадоў Багеміі і Маравіі да антыяўрэйскіх беспарадкаў. Пасля паражэння рэвалюцыі пастановы парламента страцілі сілу; тым не менш Закон аб фаміліянтах і забарона на пражыванне яўрэяў у каралеўскіх гарадах Маравіі пасля 1848 не дзейнічалі. У 1850 г. улады скасавалі аўтаномію яўрэйскай абшчыны Прагі, а таксама разам з тым часовым законам аб мясцовых органах улады ад 1849 (у 1867 г. ён стаў сталым) 25 з 52 існаваўшых да таго часу яўрэйскіх абшчын Маравіі былі прызнаны «палітычнымі» (то бок аўтаномнымі) і фактычна сталі своеасаблівымі яўрэйскімі муніцыпалітэтамі (якія праіснавалі да 1918 г.). Эмансіпацыя багемскага і мараўскага яўрэйства завяршылася толькі ў 1867 г. з прыняццем канстытуцыі «двуадзінай» Аўстра-Венгерскай манархіі. Да канца 19 ст. колькасць яўрэйскага насельніцтва Багеміі і Маравіі расла, аднак у пачатку 20 ст. яна стала зніжацца, галоўным чынам з-за пераезду часткі яўрэйскіх сем’яў у Аўстрыю, Германію і Венгрыю, эміграцыі ў ЗША і памяншэння тэмпаў натуральнага прыросту. У Багеміі ў 1810 г. пражывала 50.629, у 1820 г. — 59 607, у 1830 г. — 67 338, у 1840 г. — 64 780, у 1850 г. — 75.469, у 1869 г. — 89.933, у 1890 г. — 94.529, у 1900 г. — 92.797, у 1910 г. — 85.927 яўрэяў; ў Маравіі ў 1830 г. — 29.462, у 1840 г. — 37.316, у 1848 г. — 37.548, ў 1857 г. — 42 611, у 1869 г. — 42.644, у 1880 г. — 44.175, у 1890 г. — 45.324, у 1900 г. — 44.255, у 1910 г. — 41.255 яўрэяў. У другой палове 19 ст. значная частка багемскага і мараўскага яўрэйства перасялілася з вёсак і невялікіх гарадоў у буйныя прамысловыя і гандлёвыя цэнтры, што прывяло да з’яўлення новых абшчын і знікнення «старых» (або памяншэння іх колькасці): калі ў 1850 г. у Багеміі існавала 347 яўрэйскіх абшчын (з якіх толькі ў 22 ўваходзіла больш за 50 сем’яў і толькі ў дзевяць — звыш ста), то ўжо да 1890 г. іх засталося 197; у 1880 г. толькі 14,55 % багемскага яўрэйства пражывала ў населеных пунктах, якія налічвалі менш за дзве тысячы жыхароў. Пасля 1848 жыццёвы ўзровень значнай часткі яўрэяў Багеміі і Маравіі павысіўся, сярод іх стала больш заможных прадпрымальнікаў і камерсантаў, прадстаўнікоў вольных прафесій. Яўрэі згулялі значную ролю ў індустрыялізацыі абедзвюх абласцей: напрыклад, браты Гутманы, Вільгельм (1825—1895) і Давід (1834—1912), адкрылі шэраг шахтаў і металургічных заводаў у раёне Остравы; магістральная чыгунка Вена-Галіцыя, якая праходзіла праз Маравію, была пабудавана прадстаўнікамі сямейства Ротшыльд. З першай паловы 19 ст. найбольшым уплывам у асяроддзі багемскага і мараўскага яўрэйства карысталіся маскілім (у прыватнасці, актыўны дзеяч Хаскалы Ш. І. Л. Рапапорт, галоўны рабін Прагі ў 1840—1867 гг.). Дзякуючы іх намаганням у абедзвюх абласцях паўстала шырокая сетка свецкіх яўрэйскіх школ; ўжо да 1843 толькі ў Маравіі дзейнічалі 34 такія школы. У 1900 г. на сто тысяч мараўскіх яўрэяў навучэнцаў сярэдніх школ было 379, сярод неяўрэйскага насельніцтва Маравіі — 50 на 100 тысяч; у тым жа годзе доля яўрэяў сярод студэнтаў нямецкага ўніверсітэта Прагі дасягнула 46,5 %. У Празе і Маравіі значная частка яўрэяў выпрабавала моцны ўплыў нямецкай культуры, у правінцыйных гарадах і вёсках Багеміі — чэшскай: у 1900 г. у Багеміі 55 % яўрэяў назвалі сваёй роднай мовай чэшскую, 45 % — нямецкую; ў Маравіі гэтыя паказчыкі склалі, адпаведна, 16 % і 77 %. У так званым Пражскім гуртку нямецкамоўных пісьменнікаў-экспрэсіяністаў, які склаўся ў пачатку 20 ст. Пераважалі яўрэі — О. Баум (1883—1941), М. Брод, Ф. Вельч, Ф. Верфель, Ф. Кафка, П. Леппін (1878—1945), Л. Перуц (1884—1957), В. Хаас (1891—1973), Ф. Яновіц (1892—1917). На чэшскай мове пісалі: З. (В.) Каплер (1821—1879), Ю. Зейер (маці-яўрэйка), Э. Леда (Ледарэр; 1859—1943), І. Ольбрахт (К. Земан, 1882—1952, маці — хрышчоная яўрэйка), А. Фішэр (1883—1938) і іншыя. Яўрэі актыўна ўдзельнічалі ў дзейнасці нямецкіх і чэшскіх палітычных аб’яднанняў; Д. Ку (1818—1879) стаў адным з заснавальнікаў нямецкай ліберальнай партыі. Працэс культурна-моўнай асіміляцыі насіў пераважна стыхійны характар; толькі нешматлікія яўрэі абвяшчалі сябе яе прынцыповымі прыхільнікамі. Доля змешаных шлюбаў была невялікая (у Багеміі ў 1881 г. — 0,15 %, у 1910 г. — 1,75 %); нават тыя гяўрэі, якія пакідалі абшчыны, як правіла, не пераходзілі ў хрысціянства. Яўрэйскія нацыянальны рух у Багеміі і Маравіі паўстаў параўнальна рана і набыў значны размах. Ужо ў 1836 г. у Празе было створана яўрэйскае студэнцкае таварыства, якое абвясціла сваёй мэтай «аднаўленне яўрэйскай незалежнасці ў Палесціне», аднак яно праіснавала нядоўга. У 1893 г. у многіх яўрэйскіх абшчынах двух абласцей пачалі ўзнікаць гурткі, члены якіх (галоўным чынам навучэнцы) называлі сябе сіяністамі; гэтыя гурткі накіравалі на 1-й Сіянісцкі кангрэс 10 дэлегатаў, сярод якіх быў Б. Файвель. У 1900 г. у Брно пачаў выходзіць сіянісцкі штотыднёвік «Юдышэс фольксблат», у Празе — моладзевы часопіс «Юнг юда». У сакавіку 1901 г. у Оламаўцы адбылася 1-я канферэнцыя аўстрыйскіх сіяністаў, на якой была заснавана сіянісцкая арганізацыя Заходняй Аўстрыі (у яе ўвайшлі і сіяністы Багеміі і Маравіі). Найбольшай актыўнасцю адрозніваліся сіянісцкія таварыствы «Бар-Кохба», заснаванае ў 1899 г. у Празе нямецкамоўнымі яўрэйскімі студэнтамі, і «Герцль», створанае ў 1909 г. іх аднадумцамі, якія гаварылі па-чэшску. У 1907 г. пад эгідай таварыства «Бар-Кохба» пачаў публікавацца часопіс «Зельбствер», які стаў пасля адным з вядучых сіянісцкіх перыядычных выданняў Еўропы, у 1913 г. — анталогія «ФОМ юдэнтум». У Багеміі і Маравіі дзейнічалі таксама секцыі Мізрахі (імі ў 1912—1930 гг. кіраваў галоўны рабін Прагі і найбуйнейшы даследчык сярэдневяковай паэзіі Г. Бродзі) і Поалей Цыён, пазней — аддзялення юнацкай сіянісцкай арганізацыі Блаў-вайс. Многія лідары сіянісцкага руху ў абедзвюх абласцях — Б. Файвель, А. Бем, Р. Штрыкер (1879—1944), О. Абелес (1879—1945), Ш. Х. Бергман, Х. Херман (1887—1940) і іншыя — былі (або сталі пасля) буйнымі дзеячамі аўстрыйскага, чэхаславацкага і сусветнага сіянізму. 20 ст ----- У канцы 19 ст. — пачатку 20 ст. у Багеміі і Маравіі прыкметна ўзмацніўся антысемітызм; сярод яго носьбітаў былі як чэхі, так і немцы. Рух за антыяўрэйскі байкот, які разгарнуўся ў Багеміі пад лозунгам «Свае да сваіх» і нанасіў значны ўрон яўрэям, якія трымалі лаўкі ў вёсках, стаў адным з першых у сваім родзе. У некалькіх месцах (у прыватнасці, у Коліне і Нахадзе) на яўрэяў быў узведзены крывавы паклёп; найбольшы рэзананс выклікала так званае справа Гільзнера. Лідары многіх палітычных сіл абедзвюх абласцей, асабліва кіраўнікі ўмеранага крыла чэшскага нацыянальнага руху на чале з Т. Г. Масарыкам, рашуча выступалі супраць антысемітызму; тым не менш частка іх прыхільнікаў заставалася на юдафобскіх пазіцыях. Сённяшні час ------------ У 1918—1992 гг. Багемія і Маравія — у складзе Чэхаславакіі. У незалежнай Рэспубліцы Чэхія, якая ўзнікла ў выніку распаду Чэхаславакіі (1 студзеня 1993 г.), па ацэнцы Інстытута сучаснага яўрэйства пры Яўрэйскім універсітэце ў Іерусаліме, налічваецца 2200 яўрэяў, па іншых дадзеных — ад чатырох да дзесяці тысяч, акрамя таго, у краіне часова пражывае больш за тысячу яўрэяў — грамадзян ЗША, Канады, Вялікабрытаніі і іншых краін (па некаторых звестках, у Празе іх больш, чым уласна чэшскіх яўрэяў). Яўрэйскія абшчыны дзейнічаюць у Празе (звыш тысячы членаў), Брно, Карлавых-Варах, Ліберацы, Оламаўцы, Остраве, Пльзені, Цепліцах, Усці-над-Лабем; яны ўтвараюць Федэрацыю яўрэйскіх абшчын Чэхіі. У Празе яўрэйскія набажэнствы праводзяцца штодня, у астатніх супольнасцях — па суботах і ў святы. У краіне ёсць толькі адзін рабін — драматург і былы дысідэнт К. (Э.) Сідон, які ўзначальвае Пражскую суполку (паколькі яна строга артадаксальная, рэфармісты і кансерватары, галоўным чынам з ліку яўрэяў, якія не маюць чэшскага грамадзянства, а таксама асобы змешанага паходжання, не якія з’яўляюцца, згодна з Галахай, яўрэямі, ўтварылі ў Празе дзве самастойныя групы, якія таксама арганізуюць набажэнства). У Празе дзейнічае Таварыства яўрэйскай культуры, Таварыства Ф. Кафкі, Саюз яўрэйскай моладзі, Таварыства чэшска-ізраільскага сяброўства, ложа Бней-Брыт, спартыўны клуб «Макабі», яўрэйскі дзіцячы сад і дом для састарэлых, курсы іўрыту і яўрэйскай традыцыі для дзяцей і дарослых, нядзельная талмуд-тора, рэстаран, дзе выконваецца кашрут. Штомесяц выходзіць газета «Рош Хадэшы», па Пражскаму радыё рэгулярна перадаецца прызначаная для яўрэяў праграма «Шалом Алейхем». Антысемітызм не мае ў Чэхіі шырокага распаўсюджання (аб’ектамі ксенафобіі ў гэтай краіне як правіла становяцца цыганы ці эмігранты з Усходняй Еўропы і краін «трэцяга свету»); нават юдафобскія выпады ў прэсе і акты вандалізму, накіраваныя супраць яўрэйскіх устаноў, тут параўнальна рэдкія. Пасаду міністра культуры ва ўрадзе Чэхіі займаў у сярэдзіне 1990-х гг. хрышчаны яўрэй П. Тыгрыда (Шенфельд). У 1994 г. чэшскі парламент прыняў закон аб вяртанні яўрэйскім абшчынам канфіскаванай у іх уласнасці, аднак ён распаўсюджваецца (па прычынах, якія не маюць прамога стаўлення да яўрэяў) толькі на маёмасць, якая рэквізавалася камуністычнымі ўладамі пачынаючы з 1948 г. У парадку рэалізацыі гэтага закона ў 1995 г. яўрэйскай суполцы Прагі быў перададзены Яўрэйскі музей, які дзейнічае ў гэтым горадзе з 1906 г. (адзін з самых багатых яўрэйскіх музеяў у свеце). Неўзабаве пасля абвяшчэння незалежнасці Чэхіі Ізраіль прызнаў яе і ўсталяваў з ёю дыпламатычныя адносіны. У жніўні 1993 г. прэзідэнт Чэхіі В. Гавел сустрэўся ў Бруселі з прэзідэнтам Ізраіля Э. Вейцманам. Двухбаковыя сувязі паміж Чэхіяй і Ізраілем паспяхова развіваюцца ва ўсіх абласцях. | ⛭Краіны Еўропы: Яўрэі | | --- | |  · Аўстрыя · Азербайджан¹ · Албанія · Андора · Беларусь · Бельгія · Балгарыя · Боснія і Герцагавіна · Ватыкан · Вялікабрытанія · Венгрыя · Германія · Грэцыя · Грузія · Данія · Ірландыя · Ісландыя · Іспанія · Італія · Казахстан² · Кіпр¹ · Латвія · Літва · Ліхтэнштэйн · Люксембург · Мальта · Малдова · Манака · Нідэрланды · Нарвегія · Польшча · Партугалія · Паўночная Македонія · Расія² · Румынія · Сан-Марына · Сербія · Славакія · Славенія · Турцыя² · Украіна · Фінляндыя · Францыя · Харватыя · Чарнагорыя · Чэхія · Швейцарыя · Швецыя · Эстонія | | Залежныя тэрыторыі | |  · Азорскія астравы · Аландскія астравы · Гернсі · Гібралтар · Джэрсі · Востраў Мэн · Фарэрскія астравы · Шпіцберген · Ян-Маен | | Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы | |  · Абхазія¹ · Косава · Нагорны Карабах · Прыднястроўе · Паўднёвая Асеція¹ | | ¹ Часткова або цалкам у Азіі, у залежнасці ад праведзенай мяжы ² У асноўным у Азіі |

**Яўсебій Мар’ян Лапацінскі** (польск.: Euzebiusz Łopaciński; 1882—1961) — архівіст. Біяграфія --------- Паходзіў з каталіцкага шляхецкага роду Лапацінскіх герба «Любіч». Сын юрыста і дзяржаўнага дзеяча Станіслава Лапацінскага і Тэклі з Борхаў. Яўсебій Мар’ян Ян Станіслаў Лапацінскі нарадзіўся 1 сакавіка 1882 года ў Кіеве, дзе ў тыя часы яго бацька займаўся адвакацкай дзейнасцю. У сямейным і сяброўскім коле Яўсебія звалі «Зібі», а сам ён часам падпісваўся «Ananke», «E.L.». Пасля заканчэння класічнай гімназіі ў Рызе Яўсебій паступіў вольным слухачом на гуманітарны факультэт Ягелонскага ўніверсітэта, дзе цалкам паглыбіўся ў любімую з дзяцінства гісторыю. Правучыўся там нядоўга, з 1903 па 1904 год, пазней працягнуў адукацыю ў Дорпаце, але не скончыў. У пачатку 1905 года ў Інфлянтах пачаліся народныя хваляванні[ru] і паўстаўшыя латышы «пачалі паліць замкі баронаў, а саміх баронаў забіваць». Таму бацька адправіў сына падалей ад бяды ў Вільню. Захапленне гісторыяй праявілася ў Яўсебія рана і вельмі здзіўляла сямейнае кола. Людміла Хмялеўская ў сваёй кнізе пра род Лапацінскіх прыводзіць два сведчанні: | | | | | --- | --- | --- | | "| Зібі быў «прыемны ў размове, вельмі інтэлігентны, можа, трохі арыгінальны з прычыны старасвецкіх манер, — пісала пра яго Жалтоўская.— Ён здаваўся сур’ёзным і ўраўнаважаным і адпавядаў меркаванню, распаўсюджанаму пра ліцвінаў… Маладога чалавека, здавалася, атачалі чары рамантычнай натуры, ён першы сярод знаёмых пачаў задумвацца над значэннем роду, традыцыі, гісторыі, апавядаў пра генеалогію, пра старыя партрэты, што віселі ў Сар’і, пра свавольствы пані Дароты Лапацінскай, колішняй уладаркі Кайранаў пад Вільняй. Ён распавядаў нават пра духаў, бо ягоная цётка пані Жавуская бачыла ў Сар’і прывід ужо памерлага дзядулі Тамаша, мужа пані Дароты. | "| У 1905 годзе пазнаёміўся з 18-гадовай Ядвігай Аленай Марыяй Патвароўскай. Заручыны адбыліся на новы год у Балценіках. А праз год, 6 чэрвеня 1906 года пабраліся шлюбам у Кафедральным касцёле Святога Станіслава і Святога Уладзіслава, у бакавой капэле Святога Казіміра, у прысутнасці вялікай колькасці сваякоў і сяброў. Аднак у пазней знойдзенай метрыцы напісана, што шлюб адбыўся ў касцёле Святога Духа. Сведкамі на шлюбе ў маладых выступілі Аляксандр Горват, князь Юльян Пузына, Уладзіслаў Цеханавецкі, Антон і Геранім Кеневічы (родныя дзядзькі Ядвігі). Бацькамі Ядвігі былі прадстаўнікі старых родаў з усходняй Беларусі Ксаверы Патвароўскі і Клацільда Кеневіч, парафіяне Петрыкаўскага касцёла. Дзед Клацільды Геранім Антонавіч Кеневіч (1796—1884) быў харужым Мазырскага павета, а бацька яго жонкі Кацярыны Ігнат Тадэвушавіч Горват пэўны час займаў пасаду мазырскага гродскага суддзі. Антон Кеневіч у сваіх успамінах апісаў шлюб Лапацінскіх, а таксама дадаў перасцярогу, якая спраўдзілася. Шлюб маладым даваў тагачасны віленскі біскуп Эдвард Роп, будучы магілёўскі мітрапаліт і сваяк Лапацінскіх. Бацька Антона быў гэтаму не рады і сцвярджаў, што ведае некалькі сям’яў, якія паблаславілі да шчаслівага сужэнства біскупы. Усе яны былі нешчаслівымі, а некаторыя нават распаліся. Сядзіба ў Лявонпалі Маладыя перабраліся ў стары палац у Лявонпалі, які адмыслова для сям’і сына аднавіў Станіслаў Лапацінскі. Сядзіба, пабудаваная ў XVIII стагоддзі на высокім беразе Дзвіны, доўгі час была нежылая. У якасці помсты за ўдзел дзеда Ігната ў паўстанні яе спалілі расійскія казакі. Каб будынак не прыйшоў у непатрэбны стан яго наноў пакрылі дахам, але ніхто там не жыў. Але перад тым як асесці ў родавым маёнтку Яўсебій з жонкай адправіліся ў вандроўку па Еўропе, нейкі час прабавілі ў Швейцарыі, у Халанеўскіх, сваякоў Борхаў. Неўзабаве пасля нараджэння ў 1907 годзе дачкі Тэклі, каля 1911 года, Яўсебій пакінуў сям’ю і адправіўся ў даволі працяглае турнэ па Еўропе з жанчынай, якая прыглядала за яго дачкой. Сваякі выказвалі думку, што, магчыма, тут не абыйшлося без «майстра інтрыгі» — каханай ягонага бацькі Станіслава Лапацінскага, ахмістрыні Юзэфы. Яўсебій быў у Францыі, Швейцарыі і Італіі, дзе замацоўваў тэарэтычныя веды, атрыманыя падчас вучобы. Каля 1911 года Яўсебій Лапацінскі прыехаў у Варшаву і паступіў на працу ў аддзел рукапісаў бібліятэкі Красіньскіх. У гэты час малады гісторык-архівіст распачаў збор сваёй уласнай калекцыі медалёў, малюнкаў і карцін, навукова-дакументальных матэрыялаў, якая па стане на 1914 год ацэньвалася як «велізарная», але была цалкам страчана ў час Першай сусветнай вайны. Сам Лапацінскі часы вайны перачакаў у Пецярбургу. У 1918 годзе гісторык вяртаецца ў Вільню, дзе застае карціну татальнага хаосу ў архіўнай справе. Царскія ўлады падчас эвакуацыі з Вільні вывезлі за горад частку найстаражытных дакументаў, а рэшту, не маючы часу займацца паперамі, скінулі ў некалькі віленскіх двароў. Вацлаў Студніцкі, былы дырэктар віленскага гарадскога архіва, і Яўсебій Лапацінскі аператыўна наладзілі ратаўнічыя працы і не далі гэтым дакументам знікнуць без следу або разбегчыся па прыватных зборах. Савецка-польская вайна прымусіла яго ізноў з’ехаць, цягам 1921—1922 гадоў ёх вандраваў ад Торуня да Брацлаўшчыны. Працаваць давялось перакладчыкам, войтам, кіраўніком камітэта асветы і інш. Вярнуўшыся ў Вільню Яўсебій Лапацінскі займаў да да 1927 года пасаду віцэ-дырэктара Дзяржаўнага архіва. Гэта быў перыяд напружанай архіўнай працы, збораў матэрыялаў па гісторыі Вільні, Вялікага Княства Літоўскага. Асобае месца ў гэтых пошуках занялі раскіданыя па розных архівах і зборах звесткі, датычныя вялікалітоўскіх мастакоў, скульптараў, рамеснікаў і іншых творчых асобаў. У 1931 годзе Яўсебій Лапацінскі, ужо дасведчаны архівіст, раптоўна зацікавіўся продкамі паэта-земляка Адама Міцкевіча. Яго публікацыі ў такіх папулярных выданнях — «Słowo», «Kurjer Wileński», якія друкаваліся ў 1931—1933 гадах, мелі сенсацыйны характар. Па-першае, на падставе некалькіх знойдзеных дакументаў, Лапацінскаму ўдалося абвергнуць міф паходжання маці паэта Барбары Маеўскай ад нейкіх габрэяў-франкістаў, прыняўшых хрост. Лапацінскі давёў, што Маеўская паходзіла са старога наваградскага роду, які карыстаўся гербам «Стары конь». Узбуджаныя прыхільнікі «франкізма» не пакінулі публікацыю без увагі, нападаючы на гісторыка з абразамі. Па-другое, у адной з публікацый Яўсебій Лапацінскі распавёў пра трагічную гісторыю, якая здарылася з бацькамі прабабкі Міцкевіча Лешчылоўскай. За «апастазію» і «бігамію» (дваяжэнства) яе бацьку, Яна Лешчылоўскага па прысуду Галоўнага Трыбунала ВКЛ кат абезгаловіў у Новагародку. Па-трэцяе, архівіст раскрыў не самыя прыемныя старонкі «чытанкі» пра саміх Міцкевічаў, паказаўшы, што продкі паэта былі арганічнай часткай цёмнай масы дробнай шляхты Вялікага Княства. Змагаючыся за сваё становішча яна ашуквала, удзельнічала ў наездах, або сама цярпела ад іх, гінула ў фальваркавых міжусобіцах, ці ў выніку вулічных наваградскіх боек. Такія факты, асабліва ў міжваеннай Польшчы, не маглі спрыяць папулярызацыі знаходак Лапацінскага. Як у тыя часы пісаў вядомы публіцыст Тадэвуш Бой-Жаленскі, клопатам сына паэта Уладзіслава і шмат каго яшчэ, Міцкевіч «пераўтварыўся» ў ХХ стагоддзі ў «недатыкальнае божышча», «нацыянальнага прарока». Асноўная ўвага даследчыка была скіравана на гісторыю мастацтва сваёй радзімы — Вялікага Княства Літоўскага. Вынікі шматгадовых пошукаў у віленскіх архівах папулярызаваліся Лапацінскім і ў выглядзе лекцыі і публікацый. У Вільні ў тыя часы існавала вялікая колькасць самых розных таварыстваў (у тым ліку і беларускае), на якіх рэгулярна выступалі гісторыкі. Цягам 1930-х гадоў штогод Лапацінскі знаёміў публіку з чарговымі архіўнымі знаходкамі: «Z dziejow tworczosci F. Smuglewicza», «Rysunki sepia A. Domanskiego w inwentarzu Kobrynskim z r. 1742», «Nieznane dane archiwalne i wiadomosci zrodlowe do historii sztuki Wilna i W. X. Litewskiego od XVII do poczatkow XIX w.», «Szkice z dziejow ratusza wilenskiego od XVI do XIX w.», «Osobliwe szczegoly z zycia malarza wilenskiego J. Trojanowskiego», «Wiadomosc o artystach Wilna i ziem okolicznych: zebrane w archiwum Panstwowym i Archiwum miejskim w Wilnie». Акрамя віленскіх выданняў шмат публікаваўся Лапацінскі і ў варшаўскім гадавіку «Archeion[pl]», які быў цэнтральным выданнем усіх дзяржаўных архіваў Польшчы. У 1936 годзе ў Вільні выйшла кніга Антона Мілера «Teatr polski i muzyka na Litwie», наклад якой прысвячаўся памяці Станіслава і Тэклі з Борхаў Лапацінскіх, і быў прафінансаваны іх сынам Яўсебіем Лапацінскім. У прадмове аўтар выказаў падзяку Лапацінскаму за знаходку ў віленскіх архівах неверагоднай каштоўнасці дакументаў, якія паходзілі з тайнай канцылярыі віленскіх генерал-губернатараў і датычыліся да стаўлення акупацыйных улад да тэатра ў былым ВКЛ. Найбольш значная праца архівіста — «Materialy do dziejow rzemiosla artystycznego w Wielkim Ksiestwie Litewskim XV—XIX w.», выйшла ўжо пасля вайны, у 1946 годзе, у Варшаве. Гэты даведнік мае каласальную значнасць, бо адкрывае многія сотні новых імёнаў мастакоў, скульптараў, рамеснікаў з усёй тэрыторыі ВКЛ. У 1945 годзе Лапацінскі перабраўся з СССР у Польшчу, дзе працягваў займацца архіўнай справай. У гэты час яго асноўныя працы былі прысвечаны гісторыі мастацтва Польшчы. Ён супрацоўнічаў з такімі варшаўскімі ўстановамі, як Цэнтральнае ўпраўленне музеяў і аховы помнікаў[pl], Упраўленне ўрбаністыкі і архітэктуры ПАН і Камісія па даследаванні старой Варшавы. Сваёй добразычлівасцю, ведамі і дапамогай Яўсебій Лапацінскі заслужыў вялікію пашану ў навуковым асяродку новай радзімы. Памёр 19 красавіка 1961 года. Пахаваны на варшаўскіх Павонзках. У варшаўскім Нацыянальным цэнтры даследаванняў і дакументацыі помнікаў (KOBiDZ) захоўваецца 120 тэчак з матэрыяламі архівіста, якія вядомы як «Teki Lopacinskiego». У адной з іх захоўваецца рукапіс «Dzwony na Litwie» («Званы на Літве»), у якім апісаны званы, якія знаходзіліся ў касцёлах Гродзенскай, Мінскай, Віленскай, Сувальскай і Ковенскай губерняў. У спіс дададзены і званы, якія пасля 1923 года СССР перадаў Польшчы. Верагодна, гаворка вядзецца пра званы з тэрыторыі Усходняй Беларусі (БССР). Родавы архіў Лапацінскіх захоўваецца ў Вільні, дзе яго пакінуў перад ад’ездам сам Яўсебій Лапацінскі. Сям’я ----- Партрэт Ядвігі Патвароўскай У першым шлюбе з Ядвігай з Патвароўскіх (1885—1963), дачкой Ксаверыя Патвароўскага (1858—1887) і Клацільды з Кеневічаў (1863—1919) меў адзіную дачку Тэклю (1907—2004). Тэкля пабралася шлюбам з Францішкам Ксаверыем Якса-Канарскім (1913—1945). З 1933 года ў другім шлюбе з Аляксандрай Чалушчанка (?1900-1983). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Зміцер Юркевіч. Пакліканы гісторыяй — Яўзебі Лапацінскі (Працяг. Пачатак у № 4 — 5) // Культура № 7 (1498) 13.02.2021 — 19.02.2021 г 2. ↑ мужа звалі Юзаф 3. 1 2 3 4 5 6 7 Зміцер Юркевіч. Пакліканы гісторыяй — Яўзебі Лапацінскі (Заканчэнне. Пачатак у № 4 — 6) // Культура № 9 (1500) 27.02.2021 — 06.03.2021 г | ?Яўсебій Лапацінскі — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Томаш Ігнацы Лапацінскі[d] | | | | | | | | | | | | | | Юзаф Мікалай Лапацінскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Барбара з Шадурскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ігнат Дамінік Лапацінскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Юзаф Марыконі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Дарота Марыконі[d] | | | | | | | Станіслаў Лапацінскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Канстанцыя з Шадурскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Станіслаў Шумскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя з Шумскіх[d] | | | | Станіслаў Мірскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя са Святаполк-Мірскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Станіслава з Кошчыцаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Яўсебій Лапацінскі | | | | | | | | | | | | | | | | | Ян Анджэй Борх | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Юзаф Генрык Борх | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Луіза з Зыбергаў[d] | | | | | | | Міхал Борх | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ганна з Багамольцаў[d] | | Пётр Тадэвуш Багамолец | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Тэкля з Борхаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Траян Корсак | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Яўсебій Корсак | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Казіміра з Войнаў-Ясянецкіх[d] | | | | | | Марыя з Корсакаў[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Тэрэза з Багамольцаў[d] | | Пётр Тадэвуш Багамолец | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | GND: 1191510174 · ISNI: 0000 0003 7067 8477 · NUKAT: n2011031086 · VIAF: 250013189 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Левін. **Арон Самуілавіч Левін** (29 студзеня 1895, Мінск — 15 жніўня 1970) — беларускі педыятр, доктар медыцынскіх навук, прафесар. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям'і служачага. Скончыў медыцынскі факультэт Жэнеўскага ўніверсітэта ў 1919 г. У 1920—1922 гг. працаваў загадчыкам Грэскім медыцыскім участкам, загадчыкам Слуцкай інфекцыйнай бальніцай; 1922—1926 гг. — ардынатарам Мінскага дзіцячага дыспансера, затым клінікі; 1926—1929 гг. урачом цэнтральнай рабочай паліклінікі г. Мінска; 1930—1934 гг. у інстытуце педыятрыі; 1935—1936 гг.кансультантам лечкамісіі; 1937—1941 гг. асістэнтам дзіцячай клінікі. У 1941—1944 гг. — тэрапеўт ваеннага шпіталя. З 1945 па 1946 гг. працаваў старшым навуковым супрацоўнікам АН БССР; 1946—1955 гг. — аістэнт, дацэнт, у 1955—1969 гг. — Загадчык кафедры дзіцячых хвароб БелДІУУ. У 1938 г. абараніў дысертацыю кандыдата, у 1957 г. — доктара медыцынскіх навук, у 1961 г. зацверджаны ў званні прафесара. Аб'ектамі навуковых даследаванняў А. С. Левіна былі туберкулёзны менінгіт у дзяцей, парушэнне функцыі сардэчна-сасудзістай сістэмы пры вострай пнеўманіі. Вялікі аб'ём інфармацыі быў прааналізаваны ў доктарскай дысертацыйнай працы на тэму «Пнеўмаграфічныя і электракардыяграфічныя даследаванні пры туберкулёзным менінгіце і пнеўманіі ў дзяцей» (1957). Аўтар 53 публікацый, у тым ліку манаграфіі «Нарысы па педыятрыі», шэрагу раздзелаў у кнізе «Асновы лячэння, дыягностыкі некаторых дзіцячых хвароб». Зноскі ------ Літаратура ---------- * Левін Арон Самуілавіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).

**Недакла́дная ры́фма** — тэрмін, які ўжываецца ў адносінах да рыфмаў з няпоўным супадзеннем гукаў у сугучных словах. Сюды адносяцца рыфмы асанансныя, кансанансныя, апорныя, усечаныя, рознанаціскныя, анаграмныя. Паколькі колькасць дакладных рыфмаў абмежаваная, недакладныя рыфмы значна павялічваюць агульны лік рыфмовых сугуччаў, а тым самым і эўфанічныя мажлівасці верша. Недакладныя рыфмы даюць магчымасць супастаўляць розныя, падчас далёкія паняцці, пашыраюць асацыятыўныя межы паэтычнага слова. Нарэшце, недакладныя рыфмы ў большай ступені, чым дакладныя, валодаюць эфектам парушэння рыфмовага чакання, бо недакладныя рыфмы адгадаць, прадбачыць наперад практычна немагчыма. Літаратура ---------- * *Рагойша В. П.* Паэтычны слоўнік. — 3-е выд. дапрац. і дапоўн.. — Мінск: Беларуская навука, 2004. — 576 с. — 2 000 экз. — ISBN 985-08-0598-6. * *Рагойша В. П.* Тэорыя літаратуры ў тэрмінах. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2001. — 384 с. — 1 000 экз. — ISBN 985-11-0197-4.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Вайнруб. **Яўсей Рыгоравіч Вайнруб** (2 (15) мая 1909, Барысаў — 20 сакавіка 2003, Ашдод) — камандзір 219-й танкавай брыгады 1-га механізаванага корпуса 2-й гвардзейскай танкавай арміі 1-га Беларускага фронту. Герой Савецкага Саюза (1945). Біяграфія --------- Нарадзіўся 15 мая 1909 года ў Барысаве ў сям’і рабочага. Яўрэй. Старэйшы брат Героя Савецкага Саюза Мацвея Рыгоравіча Вайнруба. У 1931 годзе скончыў Маскоўскі дзяржаўны індустрыяльны ўніверсітэт. Працаваў на лесазаводзе ў Мезенскім раёне Архангельскай вобласці. У Чырвонай Арміі з 1937 года. У тым жа годзе скончыў курсы ваенных перакладчыкаў. У 1941 годзе скончыў Ваенную акадэмію імя М. В. Фрунзэ, у 1944 годзе — Курсы ўдасканалення афіцэрскага складу. Удзельнік Вялікай Айчыннай вайны з чэрвеня 1941 года. Камандаваў танкавай брыгадай у складзе 3-га механізаванага корпуса падчас абароны Магілёва. З 27 снежня 1944 года камандаваў 219-й танкавай брыгадай (1-ы механізаваны корпус, 2-я гвардзейская танкавая армія, 1-ы Беларускі фронт). У студзені-лютым 1945 года воіны-танкісты брыгады падпалкоўніка Яўсея Рыгоравіча Вайнруба, удзельнічаючы ў Вісла-Одэрская наступальнай аперацыі, нанеслі суперніку вялікія страты ў жывой сіле і тэхніцы, а таксама вызначыліся ў баях пры вызваленні Польшчы, у прыватнасці горада Кутна (19 студзеня 1945 года) у ходзе Варшаўска-Пазнаньскай аперацыі. За 2 месяцы баёў брыгада вызваліла больш 400 населеных пунктаў Польшчы, адна з першых уварвалася ў Берлін. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 6 красавіка 1945 года «за ўмелае камандаванне брыгадай і праяўленыя мужнасць і гераізм у баях з нямецка-фашысцкімі захопнікамі» падпалкоўніку Вайнрубу Яўсею Рыгоравічу прысвоена званне Героя Савецкага Саюза з уручэннем ордэна Леніна і медалю «Залатая Зорка» (№ 4569). На заключным этапе вайны танкавая брыгада падпалкоўніка Яўсея Рыгоравіча Вайнруба вызначылася падчас Берлінскай аперацыі, удзельнічаючы ва ўзяцці сталіцы гітлераўскай Германіі горада Берліна, у сувязі з чым загадам Вярхоўнага галоўнакамандуючага І. В. Сталіна 219-й танкавай брыгадзе прысвоена ганаровае найменне «Берлінская». У 1950 годзе скончыў акадэмічныя курсы ўдасканалення афіцэрскага складу. З 1955 года палкоўнік танкавых войскаў Яўсей Рыгоравіч Вайнруб — у запасе, а затым у адстаўцы. Жыў і працаваў у Мінску, галоўны механік Міністэрства лясной прамысловасці Беларускай ССР, старэйшы інжынер-канструктар Мінскага аўтамабільнага завода. Выйшаўшы на пенсію, у студзені 1995 года эміграваў у Ізраіль. Памёр 20 сакавіка 2003 года ў ізраільскім горадзе Ашдод, і пахаваны ў горадзе Петах-Тыква на могілках Сгула. Памяць ------ * Мемарыяльны камень у цэнтры «Парку Перамогі» горада Ашдод (Ізраіль) з надпісам «Памяці Героя Савецкага Саюза Вайнруба Яўсея. 1909—2003» (усталяваны 23 кастрычніка 2003 года). * У Барысаве ў гонар Яўсея Вайнруба і яго брата Мацвея названа вуліца — вуліца Братоў Вайнрубаў. * 5 мая 2013 года ў горадзе Ашдодзе (Ізраіль) адкрыты помнік двум родным братам — танкістам, яўрэям, Героям Савецкага Саюза Мацвею Рыгоравічу і Яўсею Рыгоравічу Вайнрубам. Узнагароды ---------- * Медаль «Залатая Зорка» Героя Савецкага Саюза № 4569 (6 красавіка 1945 года) * Ордэн Леніна * Два Ордэна Чырвонага Сцяга * Ордэн Кутузава 2-й ступені * Ордэн Айчыннай вайны 1-й ступені * Ордэн Чырвонай Зоркі * медалі * Ганаровы грамадзянін горада Барысава (Беларусь) Сачыненні --------- * Танк на пьедестале. — Минск, 1979 * Курганы боевой славы. — Минск, 1981 Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 Вайнруб Евсей Григорьевич // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 99. — 737 с. 2. ↑ *Шнеер А. И.* Часть 1. Глава 3. Евреи-военнослужащие в годы Великой Отечественной войны 1941–1945 гг. // Плен. — Гешарим — Мосты культуры, 2005. — Т. 2. — 620 с. — ISBN 5-93273-195-8. 3. ↑ Мемарыяльны камень 4. ↑ В Ашдоде открыли обелиск братьям-героям Архівавана 10 мая 2013. Літаратура ---------- * Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1987. — Т. 1 /Абаев — Любичев/. — 911 с. — 100 000 экз. — ISBN отс. Рег. № в РКП 87-95382 * Навечно в сердце народном. 3-е изд. доп. и испр. Минск, 1984 Спасылкі -------- * Яўсей Рыгоравіч Вайнруб на сайце «Героі краіны» * Вайнруб Яўсей Рыгоравіч на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» * «Здесь родились Вайнрубы» Архівавана 28 снежня 2008. — на сайце «Rosenbloom» (руск.) * Они сражались за Родину — на сайце «Еврейский обозреватель» (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Героі краіны | | Нарматыўны кантроль | БАП: 130623 |

Панарама пустыні Негеў Расліннасць пустыні Негеў **Негеў** (іўр.: הנגב, ст.-яўр. הַנֶגֶב: / ха-нэгэв /) — пустыня на Блізкім Усходзе, якая размяшчаецца ў Ізраілі (займае каля 60 % яго тэрыторыі). Плошча 12 000 км². Негеў абмежаваны Міжземным морам і Сінайскай пустыняй на захадзе, гарамі Мааў і Іўдзейскай пустыняй на поўначы, далінай Арава на ўсходзе, Эйлацкім залівам на поўдні. Рэгіён Негева прынята дзяліць на ўласна Негеў і Паўночны Негеў. Слова «Негеў» у перакладзе азначае «поўдзень» на Торы, і «сухі». З пункту гледжання геалогіі — гэта плато, размешчанае на вышыні 600—800 метраў над узроўнем мора. Для гэтага пустыннага раёна, складзенага вапнякамі, характэрныя розныя формы арыднай дэнудацыі. Толькі ў Негеве існуюць «махтэшым» — глыбокія авальныя ўпадзіны з роўнымі стромымі бакамі. Тыповы з такіх махтэшым, махтэшым Рамон, мае глыбіню 300 метраў, шырыню 8 кіламетраў і даўжыню 40 кіламетраў. Утварыліся яны па карстовым прынцыпе: падземныя патокі высушылі ніжнія скальныя пласты, пасля чаго верхнія «ўсохлі» і як бы «праваліліся», утварыўшы варонку. Уласна Негеў уяўляе сабой высмаглую пустыню. У Паўночны Негеў праведзены Усеізраільскі вадаправод, што дало магчымасць ператварыць яго ў зону інтэнсіўнага земляробства. Тут знаходзіцца мноства мошаваў і кібуцаў, а таксама гарады Ашкелон, Сдэрот, Нэцівот, Афакім. На тэрыторыі Паўночнага Негева таксама знаходзіцца Сектар Газа (амаль 100 % водазабеспячэння якога таксама ажыццяўляецца Усеізраільскім вадаправодам). Непасрэдна ў Негеве размешчаны Дымоне і Арад. Мяжой паміж Паўночным Негевам і ўласна Негевам лічыцца раён Беэр-Шэвы. На поўначы Негева знаходзіцца і адзін з самых вялікіх у краіне лясных масіваў — Яцір. Работы па пасадцы дрэў тут былі пачаты ў 1964 годзе, колькасць дрэў перавышае чатыры мільёны. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Негеў | ⛭Пустыні свету | | --- | | Аўстралія і Новая Зеландыя | Вялікая Пясчаная · Вялікая пустыня Вікторыя · Пустыня Гібсана · Малая Пясчаная · Пустыня Сімпсана · Пустыня Стшэлецкага · Рангіпа · Танамі · Тырары · Тэ-Пінаклс | | Азія | Аралкум · Арыскум · Вялікія і Малыя Барсукі · Бестас · Бетпак-Дала · Гобі (*Алашань · Гашунская Гобі · Джунгарыя · Заалтайская Гобі · Мангольская Гобі · Хамі*) · Галодны стэп · Гараванская пустыня · Жалкум · Жаманкум · Каракум · Каракумы · (*Заўнгузскія Каракумы · Паўднёва-Заходнія Каракумы · Цэнтральныя Каракумы*) · Кызылкум · Люкум · Майынкум · Муюнкум · Ордас · Прыаральскія Каракумы · Сарыесік-Атырау · Сундуклі · Такла-Макан · Тар (*Халістан*) · Таўкум · Тхал · Усцюрт · Харан · Хэсі · Цайдам | | Афрыка | Данакіль · Калахары · Наміб · Сахара (*Аравійская · Белая · Алжырская пустыня (Вялікі Усходні Эрг · Вялікі Заходні Эрг) · Лівійская · Нубійская · Танезруфт · Тэнерэ*) · Чалбі | | Блізкі Усход | Арава · Аравійскі паўвостраў (*Вахіба · Вялікі Нефуд · Дэхна · Джафура · Нефуд-Дахі · Руб-эль-Халі · Ціхама · Эль-Хаса*) · Гермсір · Дашці-Марга · Дашці-Наўмід · Дэштэ-Кевір · Дэштэ-Лут · Іўдзейская · Негеў · Рэгістан · Сірыйская | | Еўропа | Агрыятэ · Акона · Алэшкіўскія пяскі · Бардэнас-Рэалес · Пісцынас · Рын-пяскі · Табернас | | Паўночная Амерыка | Алворда · Махавэ (*Даліна Смерці*) · Ніжнекаліфарнійская · Авайхі · Санора (*Алтар · Каларада · Лечугілья · Юма · Юха*) · Каляровая · Чыўаўа | | Паўднёвая Амерыка | Атакама (*Тамаругаль*) · Сечура · Патагонская пустыня | | Прыпалярныя рэгіёны | Антарктычная пустыня · Арктычная пустыня | | Гл. таксама Спіс пустыняў |

**Арон Лебедзеў** (англ.: *Aaron Lebedeff*, 1873 ці 1875, Гомель, Магілёўская губерня — 8 лістапада 1960, Нью-Ёрк, ЗША) — акцёр і спявак яўрэйскага тэатра на ідышы. Паходзіў з беларускіх яўрэяў. Жыццё і кар’ера --------------- Нарадзіўся ў Гомелі. Займаўся спевамі ў кантара Боруха Давіда. Бацькі, незацікаўленыя ў адпаведнай адукацыі сына, аддалі яго навучацца рамесніцкай справе. Але неўзабаве ён кінуў навучанне і пачаў выконваць невялікія ролі ў рускмоўных тэатрах Бабруйска, Мінска і іншых гарадоў. Пасля распаду трупы, да якой ён раней прымкнуў, вымушана вярнуўся ў Гомель, дзе ўдзельнічаў у самадзейным тэатры і адкрыў танцавальны гурток. Пазней далучыўся да прафесійнай трупы Лейзера Бернштэйна. Быў харыстам, рабочым сцэны, касцюмерам, суфлёрам. Як акцёр дэбютаваў у пастаноўцы *«Der Pipkiner rav»*. У амплуа характарнага акцёра выконваў ролі ў розных вандроўных тэатральных групах па ўсёй Расійскай імперыі. Наняты варашаўскім тэатрам, асаблівую папулярнасць атрымаў як *«Der Litvisher Komiker»* (комік-літвак). У 1912-1913 гг. працаваў у Лодзі. Першую сусветную вайну сустрэў у Варшаве, адкуль быў мабілізаваны ў царскую армію і адпраўлены ў Харбін (1916 г.), дзе падчас вайсковай службы працягваў займацца акцёрскім майстэрствам, выступаючы з канцэртамі для афіцэраў. Пасля дэмабілізацыі выступаў з трупай Абрама Фішзона, а самастойна часта спяваў для амерыканскага Чырвонага Крыжа па-руску ці па-англійску. Ажаніўшыся з украінскай яўрэйкай Верай Лубовай (*Vera Lubow*), пазней вандраваў з ёй па Японіі, дзе даваў «інтэрнацыянальныя канцэрты» (выступы адбываліся і ў Кітаі). У 1920 г. разам з жонкай пераехаў у ЗША, атрымаў ролю ў пастаноўцы Нацыянальнага тэатра Барыса Тамашэўскага *«Lyavke Molodyetz»* Вольфа Шумскага і, дзякуючы бліскучаму выкананню, адразу стаў зоркай амерыканскага тэатра на ідышы. У ЗША А. Лебедзеў сыграў у 35 мюзіклах. Як куплетыст стварыў дзясяткі жартоўных песень *«Broadway Record Company»*. За жыццё запісаў сотні песень, уключна са знакамітымі *«Rumenye, Rumenye»* і *«Vot ken yu makh? S'iz Amerike!»*. Памёр 8 лістапада 1960 г. Пахаваны побач са сваёй жонкай (памерла двума гадамі раней) у сектары Ідышамоўнага тэатральнага альянса на могілках Маўнт-Геброн у Куінсе (Нью-Ёрк). Беларусь у творчасці -------------------- * песня *«Slutzk, Mein Shtetele»* («Слуцк, маё мястэчка»). Зноскі ------ 1. ↑ Aaron Lebedeff // MAK<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q105192847'></a> 2. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 22 снежня 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 3. ↑ 4. 1 2 Aaron Lebedeff / Interment #127696 // Mount Hebron Cemetery. 5. 1 2 3 4 5 6 Zylbercweig, Z. Leksikon fun Yidishn teater / Z. Zylbercweig. — Warsaw, 1934. — Vol. II. — Column 1133-1135. 6. ↑ Ţurcanu, R.-C. Rumenye, Rumenye (1925) von Aaron Lebedeff (1863-1960) — zum jiddisch-rumänisch-russisch-englischen Sprach- und Kulturkontakt in einem Loblied auf Rumänien // Memoria Ethnologica, nr. 38-39 (an XI), Baia Mare, ian-iun 2011. — S. 36. 7. ↑ Ţurcanu, R.-C. Rumenye, Rumenye (1925) von Aaron Lebedeff (1863-1960) — zum jiddisch-rumänisch-russisch-englischen Sprach- und Kulturkontakt in einem Loblied auf Rumänien // Memoria Ethnologica, nr. 38-39 (an XI), Baia Mare, ian-iun 2011. — S. 37. 8. ↑ Aaron Lebedeff – Slutzk, Mein Shtetele // discogs.com. 9. ↑ Brunswick matrix 810W-812W. Slutzk mein shtetele / Aaron Lebedeff // Discography of American Historical Recordings.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Крыніцкі. **Арон Маркавіч Крыніцкі** (14 снежня 1896, Мінск — 21 лютага 1971) — удзельнік камуністычнага падполля ў гады грамадзянскай вайны ў Мінску. Біяграфія --------- Скончыў БДУ (1925), Інстытут Чырвонай прафесуры (1931). Падчас нямецкай акупацыі Беларусі (1918) адказны сакратар Мінскага падпольнага партыйнага камітэта, адзін з арганізатараў партызанскага руху, член Краявога камітэта камуністычнай арганізацыі Беларусі і Літвы. Пасля вызвалення Мінска намеснік старшыні Мінскага Савета, член Мінскага рэўкама, член ЦВК БССР. У 1920 начальнік аддзела РВС Заходняга фронту, удзельнічаў у падпісанні Дэкларацыі пра абвяшчэнне незалежнасці Беларускай ССР. У 1921—1924 у Мінскім гарсавеце. З 1931 у Наркамасветы РСФСР, з 1933 на выкладчыцкай рабоце ў Маскве. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — С. 517. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Фугер. **Антон Фугер** (ням.: Anton Fugger; 10 чэрвеня 1493 — 14 верасня 1560) — глава аўгсбургскага гандлёва-крэдытнага дому Фугераў пасля смерці свайго дзядзькі Якава Багатага ў 1525 годзе. Насіў мянушку «князь купцоў». Пашырыў абароты Фугераў у Новым Свеце (Мексіка, Перу, Вест-Індыя), пабудаваў замак Ратэнштэйн. У сваіх справах Антон быў настолькі ж асцярожны, наколькі яго дзядзька быў смелы і прадпрымальны. Ён выбудоўваў адносіны з Габсбургамі на чыста камерцыйнай аснове, і нязменна патрабаваў добрага забеспячэння сваім крэдытам. Калі надышоў тэрмін аднаўлення фугераўскага кантракту па водкупу даходаў іспанскіх рыцарскіх ордэнаў, ён паддаўся ціску іспанскіх патрыётаў і саступіў яго генуэзцам. У 1530 годзе капіталы Антона Фугера схілілі выбаршчыкаў на карысць кандыдатуры Фердынанда Габсбурга на прастол Свяшчэннай Рымскай імперыі. Падчас Шмалькальдэнскай вайны ён як добры каталік імкнуўся падтрымліваць Габсбургаў, але савет Аўгсбурга быў на боку пратэстантаў, і самыя буйныя пратэстанцкія князі, ландграф гесэнскі і курфюрст саксонскі, патрабавалі, каб Фугер дапамагаў сваімі капіталамі ім, пагражаючы ў адваротным выпадку спустошыць яго зямлі. Аўгсбургскі савет заступіўся за Фугера, які дапамог імператару купіць не толькі наймітаў, але і саюзнікаў, тым самым выйграць вайну. Пры Антоне багацце Фугераў дасягнула свайго піку. Баланс 1546 года паказвае суму маёмасці Фугераў у 5 млн гульдэнаў. Гэта было самы буйны стан у тую эпоху. Падбадзёраны такім бліскучым становішчам спраў, Антон стаў губляць ранейшую абачлівасць — завёў у 1545 годзе зносіны з англійскай каронай, смялей стаў пазычаць Габсбургам, пачаў спекуляцыі на антверпенскай біржы. Аднак рызыка не апраўдала сябе. У 1557 годзе Філіп II абвясціў пра банкруцтва Іспаніі з усімі яе калоніямі; на гэтым дэфолце Фугеры страцілі 4 млн гульдэнаў. Антон Фугер памёр у 1560 годзе, пакінуўшы кіраванне справамі свайму пляменніку Гансу Якаву і свайму сыну Марксу. Ад Антона бярэ пачатак малодшая з існых галін роду Фугераў, а ад яго брата Раймунда — старэйшая. Зноскі ------ Літаратура ---------- Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907). | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Іспанскі біяграфічны · Allgemeine Deutsche Biographie · Britannica (онлайн) · Brockhaus | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 121160515 · GND: 118694170 · ICCU: BVEV031402 · ISNI: 0000 0001 2117 5975 · LCCN: nr88003385 · NLP: A30088938 · NTA: 07238154X · NUKAT: n2005121906 · SUDOC: 029560268 · VIAF: 806644 · ULAN: 500312964 | |

**Арсам** (стар.-перс.: Aršāma, па-вавілонску: *Aršamma*, па-эламску: *Iršama*, грэч. Ἀρσάμης; каля 615 да н.э — каля 520 да н.э.) — прадстаўнік дынастыі Ахеменідаў, сын Арыярамна. Імя *Aršāma* перакладаецца як «Гераічная моц». Магчыма, пэўны час быў царом Парсы, але адмовіўся ад пасады на карысць Кіра II. Пасля, верагодна, пасяліўся ў сваіх уладаннях, дзе ў спакоі пражыў апошнія гады. Магчыма, працягваў карыстацца тытулам «меншы цар» у параўнанні з «вялікім царом», выконваў функцыі сатрапа. На табліцах, знойдзеных у 1945 у Гамадане, называецца царом Персіі, але гэтыя табліцы шматлікія даследчыкі лічаць падробкай. Яго кіраванне ўзгадваецца таксама ў Бехістунскім надпісе, складзеным яго ўнукам Дырыем I. Меў, прынамсі, трох сыноў, але ж вядомыя імёны толькі двух: Гістаспа (сатрап Парфіі) і Фарнака (скарбнік). Верагодна, вызнаваў зараастрызм (які вельмі шанаваў яго ўнук Дарый І), бо імя яго сына Гістасп (па-персідску, Віштаcпа) такое самае, як у легендарнага цара-памочніка Заратустры. Дажыў да таго моманту, калі яго ўнук Дарый І стаў вялікім царом (522 да н.э.), быўшы такім чынам адным з самых доўга жывучых манархаў тых часоў: на той момант яму было як мінімум 90 гадоў. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Arsames | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**Арыярамн** | **Цар персідскі**? — ? | Пераемнік**Кір II** | | ⛭Цары Мідыі і Ахеменіды | | --- | | Дзяржава Ахеменідаў | | Мідыя (728 – 550 да н.э.) | * Дэёк * Фраорт * Мадый * Кіяксар * Астыяг | | Дзяржава Ахеменідаў (550—330 да н.э.) | * Ахемен† * Арыярамн† * Арсам† * Тэісп * Кір I * Камбіз I * Кір II Вялікі * Камбіз II * Смердыс * Дарый I Вялікі * Ксеркс I * Артаксеркс I Макрахейр (Лангіман) * Ксеркс II * Сагдыян * Дарый II Нот * Артаксеркс II Мнеман * Артаксеркс III Ох * Артаксеркс IV Арсес * Дарый III Кадаман | | † няма дакладных сведчанняў існавання, можа быць легендарным персанажам | | ?Арсам — продкі | | --- | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Іраніка · Britannica (онлайн) | | Генеалогія і некрапалістыка | genealogics.org |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Гараднічы. **Антон Ягоравіч Гараднічы** (1848?, в. Касцяневічы, Вілейскі раён — не раней 1917) — удзельнік рэвалюцыйнага руху ў Расіі, член «Паўночнага саюза рускіх рабочых». Біяграфія --------- З 1871 працаваў на заводах Пецярбурга, дзе з 1873 вёў рэвалюцыйную прапаганду. За рэвалюцыйную дзейнасць у 1874 арыштаваны. З 1876 жыў у Пецярбургу пад негалосным наглядам паліцыі  (руск.) (бел.. У маі 1879 зноў арыштаваны і высланы на радзіму. З кастрычніка 1879 на пасяленні ў г. Мязень Архангельскай губерні. Пазней ад палітычнай дзейнасці адышоў. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Городничий Антон Егорович // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 165. — 737 с.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Матусевіч. **Антон Уладзіміравіч Матусевіч** (нар. 26 ліпеня 1954 года, Мінск) — беларускі юрыст. Біяграфія --------- Скончыў юрыдычны факультэт Белдзяржуніверсітэта (1976), аспірантуру Інстытута філасофіі і права АН БССР (1979). Доктар юрыдычных навук. Працаваў старшым лабарантам (1976), малодшым навуковым супрацоўнікам Інстытута філасофіі і права АН БССР (1979—1981); в.а. вучонага сакратара Савета па каардынацыі навуковай дзейнасці Прэзідыума АН БССР (1981—1982); вучоным сакратаром Савета па каардынацыі навуковай дзейнасці Прэзідыума АН БССР (1982—1984); старэйшым навуковым супрацоўнікам (1984—1989); в.а. загадчыка аддзела (1989—1990); вядучым навуковым супрацоўнікам Інстытута філасофіі і права АН Беларусі (1990—1994); дырэктарам Беларускага інстытута дзяржаўнага будаўніцтва і заканадаўства (1994—1997). Аўтар 5 манаграфій. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.10: Малайзія — Мугараджы / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0169-9 (Т. 10).

**Мадáм дэ Лавернь** (фр.: Madame de Lauvergne; вядомая як *Ленадарыда*; 1620 ― 167?) ― французская паэтэса, прадстаўніца прэцыёзнай літаратуры. Біяграфія --------- Дзявочае прозвішча ― Ле Ру. Існуе зусім мала інфармацыі пра паэтку Ле Ру, якая выдала дыхтоўны зборнік паэзіі пад імем Мадам дэ Лавернь. «Слоўнік прэцыёзніцаў» (фр.: Le dictionnaire des Précieuses), апублікаваны ў 1660 г. распавядае пра яе: «Ленадарыда (пісьменніцы-прэцыёзніцы пераназывалі сябе імёнамі, запазычанымі з Антычнасці) — удава-прэцыёзніца, ва ўзросце сарака гадоў»; такім чынам, яна павінна была нарадзіцца ў 1620 годзе. Лесбіянка, мадам дэ Лавернь прызналася ў адным з сваіх санетаў у каханні да мадмуазэль Гадфруа ― «Санет да мадмуазэль Гадфруа». Творчасць --------- Адзіны зборнік твораў пісьменніцы (выдадзены пасля смерці ў 1680 годзе), які дайшоў да нашага часу, складаецца з элегій, паэмы, мадрыгалаў, празаічных партрэтаў, свайго роду кампазіцый, вельмі модных у той час. Тагачасныя крытыкі адзначаюць «сэнс, правільнасць і густ» аўтара. Творы ----- * Recueil de poésies; C. Barbin, 1680. Зноскі ------ 1. ↑ Dictionnaire des précieuses, de Somaize et Livet ; Hildesheim, 1856 2. ↑ *Bibliothèque nationale de France* BnF catalogue général — Paris: BnF.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q90'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15222191'></a> 3. ↑ Dictionnaire des précieuses, de Somaize et Livet; Hildesheim, 1856. 4. ↑ Recueil de poésies; C. Barbin, 1680, p. 156. 5. ↑ Viollet-le-Duc, Bibliothèque poétique, p. 574. 6. ↑ Старонка Gallica, | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | BNF: 13006419j · ISNI: 0000 0000 0174 9524 · VIAF: 24735549 |

**Мадарскі коннік** (балг.: Мадарски конник) — археалагічны помнік, рэльефная выява конніка, высечаная на стромкай скале на вышыні 23 м. Размешчаны ў паўночна-ўсходняй частцы Балгарыі, каля вёскі Мадара. Унесены ў спіс Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА ў 1979 годзе. Помнік ------ Помнік датаваны прыблізна 710 годам н. э. і быў створаны падчас кіравання булгарскага хана Тэрвела. Па адной з версій, на скале малюнак самога хана. Паводле іншай тэорыі, наскальны рэльеф створаны старажытнымі фракійцамі і адлюстроўвае фракійскага бога. Па трэцяй тэорыі на скале высечана выява Святавіта (славянскага бога) прыкладна ў канцы 6 стагоддзя н. э. Надпісы ------- Вакол выявы конніка на скале высечаны 3 надпісы на візантыйскай мове, якія змяшчаюць важную інфармацыю аб гэтым перыядзе ў гісторыі Балгарыі. Прафесар Весяліна Бешаўліеў у сваёй кнізе «Протабалгары» паказвае, што самы стары з надпісаў - праца Тэрвела, пад кіраўніцтвам хана быў створаны і сам помнік. Аўтарства астатніх надпісаў прыпісваюць ханам Круму (796-814) і Амуртагу (814-831). Гл.таксама ---------- * Спіс аб’ектаў Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА ў Балгарыі Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мадарскі коннік * Мадарскі коннік у спісе Сусветнай спадчыны Архівавана 11 красавіка 2008. * Мадарскі коннік (англ.) — Цэнтр Сусветнай спадчыны ЮНЕСКА | Сусветная спадчына ЮНЕСКА ў Балгарыі | | --- | | | * Баянская царква * Мадарскі коннік * Пячорныя цэрквы ў Іванаве * Фракійская грабніца ў Казанлыку * Старажытны горад Нясебыр * Нацыянальны парк Пірын * Рыльскі манастыр * Прыродны запаведнік Срэбырна * Фракійская грабніца ў Свештарах | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Brockhaus |

**Абат дэ Фары́я** (фр.: Abbé Faria), сапраўднае імя **Жазэ Кустодыа дэ Фарыя** (парт.: José Custódio de Faria, 23 мая 1734 г. — 5 сакавіка 1815 г.) — партугальскі ўрач гоанскага паходжання, адзін з першых навуковых даследчыкаў гіпнозу. Прататып аднайменнага літаратурнага персанажа ў рамане Аляксандра Дзюма «Граф Монтэ-Крыста». Біяграфія --------- Нарадзіўся на поўначы Гоа. У Індыі распаўсюджана думка, што яго бацька паходзіў з роду брахманаў конкані, чые продкі прынялі каталіцызм. У юнацтве яго сям'я распалася. Маці стала манахіняй. Бацька прыняў сан святара, але працягваў клапаціцца пра сына. У 1771 г. яны разам пераехалі ў Лісабон, у 1772 г. — у Рым. Тут ён абараніў дысертацыю, прысвечаную Святому Духу і нават меў вопыт пропаведзі ў Сіксцінскай капэле. Пасля вяртання ў Партугалію быў набліжаны да каралевы Марыі I, аднак ў 1787 г. абвінавачаны ў змове гоанцаў супраць партугальскага панавання. У 1788 г. пераехаў у Парыж, дзе пазнаёміўся з практыкай «жывёльнага магнетызму» Месмера. Жазэ Кустодыа дэ Фарыя быў прыхільнікам Французскай рэвалюцыі, удзельнічаў у ваенных падзеях 1795 г. але ў 1797 г. быў арыштаваны па невядомых прычынах і некаторы час утрымоўваўся ў замку Іф. Пасля вызвалення займаў пасаду прафесара філасофіі ў Німскім ўніверсітэце, займаўся медыцынскай практыкай у Парыжы. Памёр, відавочна, ад інсульту) ў 1819 г. Даследаванні ------------ Жазэ Кустодыа дэ Фарыя ўпершыню адчуў моц унушэння з боку бацькі перад прамаўленнем пропаведзі перад каралевай Марыяй I. Ён зацікавіўся гіпнозам, які ў той час называлі самнамбулізмам, падчас сеансаў Месмера ў Парыжы, калі ўбачыў пацыентаў у стане псіхалагічнага трансу. У 1813 г. апублікаваў працу *A Causa do Sono Lúcido no Estudo da Natureza do Homem* («Прычына ўсвядомленага сну ў вывучэнні прыроды чалавека»), у якой крытычна падыйшоў да тэорыі «жывёльнага магнетызму» Месмера і растлумачыў гіпноз вонкавым псіхалагічным уплывам, а не асаблівасцямі жывога цела. Памяць ------ Жазэ Кустодыа дэ Фарыя ўзгадваўся ў «Замагільных запісках» Ф. Р. Шатабрыяна. З'яўляўся героем і прататыпам герояў некалькіх літаратурных твораў. Найбольш вядомым з іх з'яўляецца раман Аляксандра Дзюма «Граф Монтэ-Крыста». Яго іміям названы вуліцы ў Гоа, Лісабоне і Сінтры. У 1945 г. у Гоа ўсталяваны помнік, дзе абат дэ Фарыя выяўлены падчас гіпнатычнага сенсу. Спасылкі -------- * FARIA JOSÉ CUSTODIO DE, dit L'ABBÉ FARIA (1755 env.-1819) * Abbé Faria: The Hypnotic Story of A Goan Son | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX5336533 · BNF: 13014415w · GND: 1102923338 · ISNI: 0000 0000 6651 6633 · LCCN: no2001007550 · NTA: 24223738X · PTBNP: 26157 · SUDOC: 09565741X · VIAF: 34592276 | |

**Мадара Паламейка** (латыш. Madara Palameika; нар. 18 чэрвеня 1987 г. Талсі) — латвійская лёгкаатлетка, якая спецыялізуецца ў кіданні дзіды. Паламейка з’яўляецца ўладальніцай нацыянальнага рэкорду Латвіі ў кіданні дзіды (66,15 м). У 2007 годзе яна выйграла бронзавы медаль на маладзёжным чэмпіянаце Еўропы па лёгкай атлетыцы, у 2009 годзе стала чэмпіёнкай аналагічнага турніру. У 2012 годзе Паламейка прадстаўляла Латвію на Алімпійскіх гульнях. Біяграфія --------- Нарадзілася ў спартовай сям’і. Мае сясцёр Байбу і Еву. Кіданнем дзіды пачала займацца ў дзевяць гадоў пад кіраўніцтвам свайго бацькі Гінтса Паламейкса. У 2005 годзе яна выступала на сваім першым буйным міжнародным турніры — чэмпіянаце Еўропы сярод юніёраў, але не здолела пераадолець кваліфікацыю. У 2006 годзе на чэмпіянаце свету сярод юніёраў у Пекіне Паламейка зноў не здолела прайсці кваліфікацыю. У 2007 годзе яна заваявала бронзавы медаль на чэмпіянаце Еўропы сярод моладзі ў Дэбрэцэне. На наступным моладзевым чэмпіянаце Еўропы, які прайшоў у 2009 годзе ў Каўнасе, Мадара выйграла золата з вынікам 64,51 метра, усталяваўшы новы нацыянальны рэкорд Латвіі і рэкорд турніру. У 2010 і 2012 гадах Паламейка двойчы ўдзельнічала ў фіналах чэмпіянатаў Еўропы, абодва разы займаючы 8-е месцы, а ў 2011 годзе заняла 11-е месца на чэмпіянаце свету ў Тэгу. На летніх Алімпійскіх гульнях 2012 года ў Лондане яна паспяхова пераадолела кваліфікацыю і ў фінале з вынікам 60,73 метра заняла восьмае месца. 26 чэрвеня 2014 года на Кубку Яніса Лусіса ў Елгаве Паламейка абнавіла асабісты і нацыянальны рэкорды, кінуўшы дзіду на 66 метраў і 15 сантыметраў. На чэмпіянаце Еўропы па лёгкай атлетыцы 2014 года ў Цюрыху Мадара заняла чацвёртае месца. У 2014 годзе Паламейка была прызнана лепшай лёгкаатлеткай Латвіі. 25 ліпеня 2015 года выйграла этап Брыльянтавай лігі ў Лондане з вынікам 65,01 м, апярэдзіўшы на 1 см Барбару Шпотакову з Чэхіі. Заняла 3-е месца ў агульным рэйтынгу сезона Брыльянтавай лігі 2015 года. У сезоне Брыльянтавай лігі 2016 года трымала тры перамогі. На шостым этапе яна выйграла з лепшым вынікам сезона ў свеце (65,68 м), стаўшы таксама лідэрам Брыльянтавай лігі сярод кідальнікаў дзіды. На чэмпіянаце Еўропы 2016 года ў Амстэрдаме засталася на 7 месцы. На Алімпійскіх гульнях 2016 года ў Рыа-дэ-Жанейра М. выйшла ў фінал, але заняла толькі 10-е месца (60,14 м). Пасля Алімпійскіх гульняў выйграла чарговы этап Брыльянтавай лігі ў Лазане з вынікам 65,26 м, умацаваўшы лідэрства ў агульным заліку. На апошнім этапе Брыльянтавай лігі 2016 года ў Бруселі зноў перамагла, на гэты раз устанавіўшы рэкорд Латвіі (66,18 м) і забяспечыўшы такім чынам перамогу ў агульным рэйтынгу сезона. Гэта найвышэйшае дасягненне латвійскіх спартсменаў на гэтым спаборніцтве. На ЧС-2019 у горадзе Доха не выйшла ў фінал, заняўшы 18-е месца ў агульным заліку (59,95 м). Зноскі ------ 1. ↑ Madara Palameika // World Athletics Database<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q54960205'></a>

**Трыццаты з’езд КПБ**. Адбыўся 30 — 31 студзеня 1986 г. Прысутнічала 806 дэлегатаў ад 807 тыс. членаў і кандыдатаў у члены партыі (разам з вайсковымі арганізацыямі; 667 980 членаў і кандыдатаў у члены КПБ). Парадак дня ----------- * Справаздача ЦК КПБ (М. М. Слюнькоў); * справаздача Рэвізійнай камісіі КПБ (Дз. В. Цябут); * справаздача аб праекце новай рэдакцыі Праграмы КПСС (М. М. Слюнькоў); * справаздача аб праекце змен у Статуце КПСС (М. М. Слюнькоў) * справаздача аб праекце ЦК КПСС «Асноўныя напрамкі эканамічнага і сацыяльнага развіцця СССР на 1980—1990 гады і на перыяд да 2000 года» (М. В. Кавалёў); * выбары ЦК КПБ і Рэвізійнай камісіі КПБ. Праца з’езда ------------ З’езд працаваў на этапе, калі эканоміка СССР уцягвалася ў крызіс, які набываў зацяжны і сістэмны характар. Вышэйшае партыйнае кіраўніцтва імкнулася знайсці выйсце на шляхах перабудовы кіравання народна-гаспадарчым комплексам, пераводу яго на інтэнсіўнае развіццё, некатторай дэмакратызацыі грамадскага жыцця. Супярэчнасці перабудовы знайшлі адлюстраванне ў справаздачы ЦК, выступленнях дэлегатаў. Гаварылася пра сур’ёзныя пралікі і недахопы ў кіраўніцтве эканомікай рэспублікі, рэзка крытыкаваліся Савет Міністраў, Дзяржплан, міністэрствы, ведамствы, галіновыя аддзелы ЦК. За 15 гадоў кошт асноўных фондаў у народнай гаспадарцы БССР павялічыўся ў 3,4 раза, а фондааддача знізілася амаль на 1/3. За кошт навукова-тэхнічных мерапрыемстваў забяспечвалася толькі 50 % прыросту прадукцыйнасці працы. Тэрміны ўзвядзення аб’ектаў у будаўніцтве перавышалі нарматывы ў 1,5 раза. Харчовая праграма была не выканана па вытворчасці прадуктаў жывёлагадоўлі, лёну, цукровых буракоў. Дэлегаты гаварылі пра неабходнасць цэласнага гаспадарчага механізму, у аснове якога ляжалі б эканамічныя інтарэсы, паслядоўнае ўкараненне гаспадарчага разліку, матэрыяльная зацікаўленасць і адказнасць работнікаў. Замест гэтага кіраванне распылялася па асобных галінах і вытворчасцях, будавадася на дырэктыўных метадах. У якасці ключавой была пастаўлена задача поўнага пераходу народнай гаспадаркі на рэйкі інтэнсіўнага развіцця. Апераджальнае развіццё павінны былі набыць галіны, якія вызначаюць навукова-тэхнічны прагрэс: станка- і прыладабудаванне, радыётэхналагічная, электронная і электратэхналагічная прамысловасць. Выпуск прамысловай прадукцыі за 12-ю пяцігодку намячалася павялічыць на 22 — 25 %. Ад работнікаў аграпрамысловага комплексу патрабавалася забяспечыць поўнае выкананне Харчовай праграмы. Была пастаўлена задача ўвесь прырост прадукцыі і прамысловасці, сельскай гаспадаркі, аб’ёмаў перавозак на транспарце і работ у будаўніцтве атрымаць за кошт павышэння прадукцыйнасці працы. Вялікая роля адводзілася навуцы, яе інтэграцыі з вытворчасцю. Асаблівая ўвага звярталася на паляпшэнне ўмоў працы, жыцця, побыту людзей, стварэнне здаровага маральна-псіхалагічнага клімату ў працоўных калектывах, выхаванне ў работнікаў высокай дысцыпліны і адказнасці. Вынікі з’езда ------------- З’езд выказаўся за тое, каб перабудова ў рэспубліцы пачыналася з кіраўніцтва ЦК КПБ і Савета Міністраў БССР, іх аддзелаў, апарату, з кіраўнікоў міністэрстваў і ведамстваў. З’езд выбраў ЦК КПБ з 159 членаў і 73 кандыдаты, Рэвізійную камісію КПБ з 49 членаў. На пленуме ЦК сфарміравана Бюро ЦК КПБ з 16 членаў і 1 кандыдат. 1-м сакратаром ЦК КПБ абраны М. М. Слюнькоў, 2-м — Г. Г. Барташэвіч, сакратарамі — А. Т. Кузьмін, У. А. Ляпёшкін, М. І. Дземянцей. Літаратура ---------- * Матэрыялы XXX з’езда Камуністычнай партыі Беларусі = Материалы XXX съезда Коммунистической партии Белоруссии, Мінск, 1986. — Мн.: Беларусь, 1986. — 222, [1] с. * Платонаў, Р. Трыццаты з’езд КПБ / Расціслаў Платонаў // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. / Беларуская Энцыклапедыя; Рэдкал.: М. В. Біч і інш.; Прадм. М. Ткачова; Маст. Э. Э. Жакевіч. Т. 6: У 2 кн. Кн. 1: Пузелі — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелЭн, 2001. — 591 с. — С. 528—529. — ISBN 985-11-0214-8. * Смирнов, Ю. П. Платонов, Р. П. На крутом переломе: очерк основных направлений деятельности Компартии Белоруссии по осуществлению перестройки / Ю. П. Смирнов, Р. П. Платонов; Институт истории партии при ЦК КПБ — филиал Института марксизма-ленинизма при ЦК КПСС. — Мн.: Беларусь, 1989. — 269, [2] с. — ISBN 5-338-00326-0. | ⛭З’езды КП(б)Б і КПБ | | --- | | КП(б)Б | * I (1918) * II (1919) * III (1920) * IV (1921) * V (1921) * VI (1922) * VII (1923) * VIII (1924) * IX (1925) * X (1927) * XI (1927) * XII (1929) * XIII (1930) * XIV (1932) * XV (1934) * XVI (1937) * XVII (1938) * XVIII (1940) * XIX (1949) * XX (1952) | | КПБ | * XXI (1954) * XXII (1956) * XXIII (1959) * XXIV (1960) * XXV (1961) * XXVI (1966) * XXVII (1971) * XXVIII (1976) * XXIX (1981) * XXX (1986) * XXXI (1990) * XXXII (1993) * XXXIII (1996) * XXXIV (1997) |

**Генадзь Яфімавіч Булдаў** (нар. 3 мая 1928, г. Асіповічы, БССР) — беларускі архітэктар. Біяграфія --------- Скончыў Беларускі політэхнічны інстытут у 1958 годзе. Працаваў у Белдзяржпраекце, з 1969 года — кіраўнік майстэрні ў Мінскім філіяле Белдзяржпраекта, з 1972 года — БелНДІПгорадабудаўніцтва, з 1982 года — начальнік аддзела, з 1985 года — галоўны спецыяліст аддзела ў Белпрампраекце. Член Саюза архітэктараў СССР з 1961 года (Мінск). Творчасць --------- Асноўныя працы (у аўтарскім калектыве): генпланы Светлагорска (1961, 1975), Маладзечна (1964, 1980), Полацка—Наваполацка (1972, сярэбраны медаль ВДНГ СССР), ПДП жылых раёнаў Цэнтральнага ў Брэсце, Задняпроўскага ў Магілёве, Заходняга ў Маладзечне, Паўночнага ў Пінску, Светлагорску, праекты забудовы мікрараёнаў па вул. Талбухіна ў Мінску (1958—1960), № 3 у Светлагорску (1962), у Заходнім раёне Маладзечна (1968), праекты планіроўкі і азелянення ўчастку БССР у Парку саюзных рэспублік ва Ульянаўску (1970), карэктоўка генплана г. Пінска з развіццём яго на процілеглым беразе р. Піны (1974; сааўтары Х. Хасьянаў, Л. Каўчынскі). Узнагароды ---------- Узнагароджаны бронзавым медалём ВДНГ СССР (1961) за праект 1-й чаргі будаўніцтва ў Мінску, 2-я -прэмія (1968) за эскіз-ідэю планіроўкі і забудовы цэнтральнай часткі Мінска на Усесаюзным конкурсе. Зноскі ------ 1. ↑ Архітэктары Савецкай Беларусі, 1991 2. ↑ Хасьянов Харис Абдрахманович // Кто есть Кто в Республике Беларусь. Архитекторы Беларуси. / Редакционный совет: И. В. Чекалов (пред.) и др. — Минск: Энциклопедикс, 2014. — 140 с. — ISBN 978-985-7090-29-7. (руск.) Літаратура ---------- * Булдов Геннадий Ефимович // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ЗЭКББ: SEK-647575 |

**Дзяся́ты Усебелару́скі з’езд саве́таў** *рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў*. Адбыўся 20 — 28 лютага 1931 года ў Мінску. Прадстаўніцтва на з’ездзе ------------------------- Прысутнічала 677 дэлегатаў з рашаючым і 216 з дарадчым голасам. Парадак дня ----------- * справаздача ўрада БССР (М. М. Галадзед); * даклад Народнага камісарыята земляробства аб калгасным і саўгасным будаўніцтве (П. М. Рачыцкі і С. Р. Міцькоў); * даклад ВСНГ (Р. П. Грысевіч); * даклад Народнага камісарыята асветы (А. М. Платун); * выбары ЦВК БССР і членаў Савета Нацыянальнасцей ЦВК СССР ад БССР, дэлегатаў на VI Усесаюзны з’езд Саветаў. Рашэнні з’езда -------------- З’езд ухваліў дзейнасць Урада БССР. Адзначыў поспехі ў выкананні плана першых 2 гадоў пяцігодкі, павышэнне вядучай ролі прамысловасці ў рэканструкцыі народнай гаспадаркі, узмацненне кіруючай ролі пралетарыяту ў сацыялістычным будаўніцтве, ліквідацыю беспрацоўя, пераход на 7-гадзінны рабочы дзень 43,2 % рабочых прамысловасці ВСНГ БССР; уздым сельскай гаспадаркі, расшырыўся саўгасны сектар, вырасла забяспечаннасць сельскагаспадарчымі машынамі, інвентаром); ролю сацыялістычнага спаборніцтва і ўдарніцтва ў ажыццяўленні закліку «Пяцігодку за 4 гады!»; ролю 1-й Усебеларускай выстаўкі прамысловасці і сельскай гаспадаркі ў мабілізацыі працоўных на сацыялістычную рэканструкцыю народнай гаспадаркі. З’езд канстатаваў поспехі ў ажыццяўленні ўсеагульнага абавязковага навучання, політэхнізацыі школ, ліквідацыі непісьменнасці, развіціі навукова-даследчай работы, літаратуры і мастацтва ў БССР. З’езд падкрэсліў неабходнасць і надалей праводзіць індустрыалізацыю рэспублікі, надаючы асаблівую ўвагу вытворчасці сродкаў вытворчасці, энергетыцы, паліўнай базе, таварам спажывання, якасці вырабаў; неаслабнымі тэмпамі ажыццяўляць суцэльную калектывізацыю, строга захоўваючы ленінскі прынцып добраахвотнасці. Ухваліў пастанову Урада БССР аб ліквідацыі акруг і пераходзе на раённую сістэму кіравання. З’езд выбраў ЦВК у складзе 258 членаў; выбраў 5 членаў ад БССР у Савет Нацыянальнасцей ЦВК СССР, дэлегацыю на VI Усесаюзны з’езд Саветаў у складзе 65 чалавек з рашаючым голасам і 6 чалавек з дарадчым. Старшынёю ЦВК БССР быў выбраны (А. Р. Чарвякоў), старшынёю СНК БССР (М. М. Галадзед). Літаратура ---------- * Дзясяты Усебеларускі з’езд Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Стэнаграфічная справаздача. Мн. 1931; * *Галадзед М. М.* Барацьба за індустрыялізацыю і калектывізацыю БССР (перапрацаваны даклад на X Усебеларускім з’ездзе Саветаў БССР), Мн. 1931. | ⛭Усебеларускія з’езды Саветаў | | --- | | Усебеларускія з’езды Саветаў рабочых, салдацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў | I (1919) | | Усебеларускія з’езды Саветаў рабочых, сялянскіх, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў | II (1920) | | Усебеларускія з’езды Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў | III (1921) · IV (1922) · V (1924) · VI (1924) · VII (1925) · VIII (1927) · IX (1929) · X (1931) · XI (1935) · XII (1936, 1937) |

**Пятнаццаты з’езд КП(б)Б**. Адбыўся 16 — 22 студзеня 1934 г. у Мінску. Прысутнічалі 456 дэлегатаў з рашаючым і 271 з дарадчым голасам ад 65 119 членаў і кандыдатаў у члены партыі (разам з вайсковымі арганізацыямі; 37 909 членаў і кандыдатаў у члены КП(б)Б). Парадак дня ----------- * справаздача ЦК КП(б)Б (М. Ф. Гікала); * справаздача Рэвізійнай камісіі КП(б)Б (І. Ф. Кудзелька); * справаздача ЦКК КП(б)Б (І. А. Лычоў); * даклад аб 15-годдзі ўтварэння КП(б)Б і БССР (В. Ф. Шаранговіч); * даклад аб калгасным і саўгасным будаўніцтве (М. М. Галадзед); * выбары кіруючых органаў партыі і дэлегатаў на XVII з’езд УКП(б). Праца з’езда ------------ З’езд прааналізаваў вынікі 1-й пяцігодкі, вызначыў задачы і кірункі дзейнасці КП(б)Б у 2-й пяцігодцы, разгледзеў праблемы індустрыялізацыі рэспублікі, далейшай перабудовы сельскай гаспадаркі і інш. З’езд падвёў вынікі чысткі партыі: за 1933 г. з КП(б)Б было выключана 9769 членаў і кандыдатаў у члены партыі (18,4 %), пераведзена з членаў у кандыдаты 4266 чалавек і з кандыдатаў у спачуваючыя 3108 чалавек. З’езд ухваліў дзейнасць ЦК КП(б)Б, прызнаў яго палітычную лінію правільнай, арганізацыйную работу здавальняючай; ухваліў тэзісы ЦК УКП(б) да XVII з’езда партыі па 2-му пяцігадоваму плану развіцця народнай гаспадаркі СССР. Даў ацэнку праведзенаму ачышчэнню Наркамзема, Наркамасветы, АН БССР, БДУ, іншых дзяржаўных, навуковых і асветных устаноў ад нацыяналістычных элементаў, выхадцаў з дробнабуржуазных партый, трацкістаў, правых і інш.; калгасаў і саўгасаў — ад антысавецкіх контррэвалюцыйных элементаў. З’езд прыняў зварот да працоўных рэспублікі і байцоў Беларускай ваеннай акругі, у якім заклікаў цясней згуртавацца вакол КП(б)Б, памножыць намаганні ў барацьбе за перамогу сацыялізму, супраць здраднікаў пралетарскай рэвалюцыі — трацкістаў, правых апартуністаў, контррэвалюцыйных беларускіх нацдэмаў. Выбраў ЦК КП(б)Б са 103 членаў і 43 кандыдатаў у члены, Рэвізійную камісію КП(б)Б з 11 членаў, 38 дэлегатаў на XVII з’езд УКП(б). Літаратура ---------- * Гікала, М. Ф. Адчотны даклад XV з’езду аб рабоце ЦК КП(б)Б. — Мн. 1934. * Резолюции XV съезда КП(б)Б. — Мн. 1934. | ⛭З’езды КП(б)Б і КПБ | | --- | | КП(б)Б | * I (1918) * II (1919) * III (1920) * IV (1921) * V (1921) * VI (1922) * VII (1923) * VIII (1924) * IX (1925) * X (1927) * XI (1927) * XII (1929) * XIII (1930) * XIV (1932) * XV (1934) * XVI (1937) * XVII (1938) * XVIII (1940) * XIX (1949) * XX (1952) | | КПБ | * XXI (1954) * XXII (1956) * XXIII (1959) * XXIV (1960) * XXV (1961) * XXVI (1966) * XXVII (1971) * XXVIII (1976) * XXIX (1981) * XXX (1986) * XXXI (1990) * XXXII (1993) * XXXIII (1996) * XXXIV (1997) |

**X павільён Варшаўскай цытадэлі** (польск.: X Pawilon Cytadeli Warszawskiej) — філіял Музея незалежнасці ў Варшаве (Польшча), які размяшчаецца ў адным з павільёнаў Варшаўскай цытадэлі. Тэматыка экспазіцыі прысвечаная нацыянальна-вызваленчым змаганням у часы расійскага панавання. Гісторыя -------- X павільён Варшаўскай цытадэлі паўстаў у 1828 годзе ў рамках разбудовы кашараў з прызначэннем пад магазін абмундзіравання. Ад 5 ліпеня 1833 распачатае прыстасаванне памяшканняў пад вязніцы. Тут дзейнічаў галоўны следчы ізалятар для палітычных вязняў, некалькі сотняў з якіх тут былі забіты, тысячы высланыя на катаргу або ў Сібір. З 1834 тут дзейнічала Сталая ваенна-следчая камісія пры галоўнакамандуючым дзейнай арміі і начальніку Царства Польскага, якая з'яўлялася цэнтральным следчым органам па палітычных злачынствах у Царстве Польскім. Уваход у камеру Рамуальда Траўгута у X павільёне Варшаўскай цытадэлі Сярод вядомых вязняў X павільёна — Фелікс Дзяржынскі, Раман Дмоўскі, Апалон Кажанёўскі (бацька Джозефа Кажанёўскага), Юзаф Пілсудскі, Аляксандр Прыстар, Рамуальд Траўгут. Пасля Другой сусветнай вайны X павільён быў адкрыты для наведвання. Афіцыйнае адкрыццё музея адбылося 22 студзеня 1963 года, на стагоддзе паўстання 1863—1864 гадоў. Зноскі ------ 1. ↑ *Stała Komisja Wojenno-Śledcza*, AGAD, opis zespołu, wstęp Архівавана 17 чэрвеня 2009. Archiwum Główne Akt Dawnych, Nr zespołu: 241 / 0 Karta: A opis zespołu. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | X павільён Варшаўскай цытадэлі на Вікісховішчы | * Афіцыйная старонка Музея незалежнасці (польск.)

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Хацкевіч. **Генадзь Хацкевіч** (**Хацкевіч-Мінскі**, **Хац-Мін**; 3 чэрвеня 1952, Мінск — 25 красавіка 2014, Мінск) — беларускі мастак. Біяграфія --------- Нарадзіўся 3 чэрвеня 1952 года ў Мінску. У 1962—1968 гадах вучыўся ў дзіцячай мастацкай студыі Сяргея Каткова, у 1968—1972 гадах Мінскім мастацкім вучылішчы ў Алега Луцэвіча, у 1976—1982 гадах у Беларускім дзяржаўным тэатральна-мастацкім інстытуце на аддзяленні манументальна-дэкаратыўнага мастацтва (кіраўнік дыплома — Гаўрыла Вашчанка). Удзельнік выставак з 1972 года. У 1987 годзе паспрабаваў захапіць самалёт, каб патрапіць у Парыж. Жыў у Мінску, наведваў Польшчу, Англію і Францыю (перыядычна жыў там з 1990 па 1998). Творы знаходзяцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Рэспублікі Беларусь, Музеі сучаснага выяўленчага мастацтва ў Мінску, галерэях і прыватных калекцыях у Беларусі і за мяжой. Памёр 25 красавіка 2014 года ў Мінску. Сям’я ----- Сын Аляксей (нар. 1972) таксама мастак. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Вечар памяці мастака Генадзя Хацкевіча

**Барна да Сіена**, *Берна да Сіена* (італ. Barna da Siena) — італьянскі мастак, які працаваў у сярэдзіне XIV стагоддзя. Яму прысвечана асобная глава ў першым томе «Жыццяпіс найбольш знакамітых жывапісцаў» Джорджа Вазары. Вазары прыпісвае яго пэндзлю шэраг твораў, у прыватнасці фрэскавыя роспісы ў царкве Каледжата ў Сан-Джымін’яна, і апісвае яго драматычную смерць у росквіце гадоў — Барна, нібыта, зваліўся з падмосцяў падчас роспісу храма і памёр «па сканчэнні двух дзён, вялікі ўрон для мастацтва». Вазары піша: «Працаваў каля 1381 года». Некаторыя мастацтвазнаўцы імкнуліся атаясаміць гэтага героя Вазары з Бернай Берціні, які згадваецца ў дакументах у 1348 годзе. Аднак паводле апошніх даследаванняў, Барны, магчыма, не існавала ўвогуле, а тыя творы, якія яму прыпісаў Вазары і шэраг пазнейшых даследчыкаў, з’яўляюцца прадуктам розных ананімных аўтараў. Фрэскавыя роспісы ў царкве Каледжата ў Сан-Джыміньяна згодна з новымі данымі адносяцца да 1330-х гадоў, а не да 1380-х, а аўтарамі іх лічаць майстроў з арцелі Сімонэ Марціні, якія працавалі там пад кіраўніцтвам Ліпа Мемі. Аднак некаторыя творы ў розных музеях па традыцыі нясуць імя Барны. Барна да Сіена прыпісваецца фрэска «Мадонна на прагулцы» у царкве Сан-П’етра-ін-Фарліяна ў Сан-Джымін’яна.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. XXI стагоддзе. **«XXI стагоддзе»** — бізнес-цэнтр у Мінску, размешчаны па адрасе пр. Незалежнасці, 169, каля з’езду з МКАД. Першы пабудаваны ў Беларусі бізнес-цэнтр. Аўтары праекта архітэктары А. Корбут, В. Нікіцін, Зееў Натэс (Ізраіль), Даніэль Бран (Бельгія). Узведзены ў 1998 годзе як адміністрацыйны будынак са станцыяй тэхнічнага абслугоўвання і культурна-бытавымі аб’ектамі. Уведзены ў эксплуатацыю ў 2001 годзе. Архітэктура ----------- Кампазіцыя «XXI стагоддзе» сфарміравана з двух дугападобных у плане аб’ёмаў — 8- і 9-павярховага, пастаўленых на 2-павярховыя стылабаты, выразна чытаецца ў панараме дзякуючы абагульненым формам, выразнаму кантрасту зашклёных і глухіх паверхняў, кампазіцыйнаму рашэнню. Фасады пабудаваны на спалучэнні люстраных паверхняў шклення сіняга тону і глухіх участкаў сцен, лініі злучэння якіх маюць дыяганальныя ступеньчатыя абрысы. Вышынныя карпусы, якія навісаюць над стылабатамі, абапіраюцца на калоны вышынёй у два ўзроўні. Прастора першых двух паверхаў арганізавана з выкарыстаннем двухсветных атрыумаў, ліхтароў верхняга асвятлення. Зноскі ------ 1. ↑ Современная Беларусь: энциклопедический справочник. В 3 томах. (руск.) / [редколлегия: М. В. Мясникович и др.]. — Мн.: Белорусская наука, 2006—2007. 2. 1 2 Шамрук, А. С. Архитектура Беларуси ХХ — начала ХХІ в.: эволюция стилей и художественных концепций. — Минск: Белорусская наука, 2007. — 335 с.: илл. ISBN 978-985-08-0868-4

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Скалабан. **Іван Васілевіч Скалабан** (верасень 1910, вёска Крывічы, Салігорскі раён — красавік 1944) — адзін з кіраўнікоў партызанскага руху на тэрыторыі Палескай вобласці. Біяграфія --------- Член КПСС з 1939 года. З 1931 года на педагагічнай і партыйнай рабоце ў Старобінскім раёне. З сакавіка 1942 года ў нямецкім тыле, у студзені — ліпені 1943 года камісар 125-й Капаткевіцкай партызанскай брыгады, у ліпені 1943 — сакавіку 1944 гадоў камандзір 130-й Петрыкаўскай партызанскай брыгады, адначасова ў красавіку 1943 — красавіку 1944 гадоў сакратар Петрыкаўскага падпольнага РК КП(б)Б, з кастрычніка 1943 года член Палескага падпольнага абкама КП(б)Б. Загінуў у баі. Літаратура ---------- * Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941—1945: Энцыкл. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1990. — 680 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-012-2.

Xcas можа вырашаць дыферэнцыяльныя ўраўненніXcas можа вырашаць дыферэнцыяльныя ўраўненні **Xcas** (праграмнае забеспячэнне з адкрытым зыходным кодам) — гэта карыстальніцкі інтэрфейс у Giac, бясплатнай базавай камп’ютарнай алгебры (CAS) для * Microsoft Windows * Apple macOS * Linux / Unix * Android Giac можна выкарыстоўваць непасрэдна ў іншай праграме, напісанай на C++. Xcas / Giac — гэта праект з адкрытым зыходным кодам, распрацаваны Бернардам Парысэ з Універсітэта Іосіфа Фур’е ў Грэноблі (Ізер) з 2000 года. Ён заснаваны на досведзе, назапашаным у былым праекце Erable. Giac мае рэжым сумяшчальнасці з праграмамі Maple і MuPAD і калькулятарамі TI-89, TI-92 і Voyage 2000. Карыстальнікі могуць выкарыстоўваць Giac / Xcas як бясплатнае сумяшчальнае з Maple праграмнае забеспячэнне для распрацоўкі афіцыйных алгарытмаў альбо выкарыстання яго ў іншым праграмным забеспячэнні. Кішэнныя CAS і CAS Calc P11 выкарыстоўваюць Giac. Ён таксама быў інтэграваны з CAS GeoGebra ў 2013 г. Зноскі ------ 1. 1 2 3 2. ↑

**Трыццаць трэці з'езд КПБ** *(аднаўленчы)*. Адбыўся 2 лістапада 1996 г. у Мінску. Прысутнічалі 443 дэлегаты ад 1160 членаў партыі, якія выступілі ініцыятарамі аднаўлення КПБ як самастойнай партыі. Прынятая з'ездам рэзалюцыя адмяняла рашэнне XXXII з'езда КПБ аб уваходжанні КПБ у склад Партыі камуністаў беларускай, абвяшчала адноўленую Кампартыю Беларусі юрыдычнай і ідэйна-палітычнай пераемніцай КПСС – КПБ. Праграмная заява прынята ў якасці Часовай праграмы партыі да чарговага з'езда КПБ. Прыняты таксама Часовы статут КПБ. Прынцыпова новае ў ім – стварэнне Вышэйшага савета партыі (ВСП), які выбіраецца на з'ездзе з найбольш вопытных і аўтарытэтных камуністаў, «з'яўляецца гарантам адзінства КПБ і захавання статутных правоў членаў партыі». ВСП дадзена права распускаць ЦК КПБ і прызначаць датэрміновыя з'езды ў выпадку ўзнікнення рознагалоссяў у партыі, калі яны пагражаюць расколам. Свае функцыі ВСП ажыццяўляў без умяшання ў паўсядзённую работу ЦК і Цэнтральнай рэвізійнай камісіі. З'езд выбраў ВСП, ЦК КПБ, Цэнтральную рэвізійную камісію. | ⛭З’езды КП(б)Б і КПБ | | --- | | КП(б)Б | * I (1918) * II (1919) * III (1920) * IV (1921) * V (1921) * VI (1922) * VII (1923) * VIII (1924) * IX (1925) * X (1927) * XI (1927) * XII (1929) * XIII (1930) * XIV (1932) * XV (1934) * XVI (1937) * XVII (1938) * XVIII (1940) * XIX (1949) * XX (1952) | | КПБ | * XXI (1954) * XXII (1956) * XXIII (1959) * XXIV (1960) * XXV (1961) * XXVI (1966) * XXVII (1971) * XXVIII (1976) * XXIX (1981) * XXX (1986) * XXXI (1990) * XXXII (1993) * XXXIII (1996) * XXXIV (1997) |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Жохаў. **Іван Васілевіч Жохаў** (14 мая 1914 вёска Кульнева, Малаяраславецкі раён, Калужская вобласць — ?) — адзін з кіраўнікоў партызанскага руху ў Мінскай і Брэсцкай абласцях. Біяграфія --------- Удзельнік савецка-фінляндскай вайны 1939—1940 гадоў. Член КПСС з 1941 года. З кастрычніка 1941 года камісар партызанскага атрада «Сын» у Маскоўскай вобласці, са студзеня 1942 года камісар партызанскага атрада знішчальнага мотастралковага палка Упраўлення НКУС Масквы і Маскоўскай вобласці. Са жніўня 1942 года на Беларусі: камандзір, камісар атрада, у сакавіку 1943 — лютым 1944 гадоў камісар, адначасова ў лістападзе 1943 — сакавіку 1944 гадоў камандзір партызанскай брыгады імя А. К. Флегантава, член Пухавіцкага, Маларыцкага падпольных райкомаў КП(б)Б. З 1944 года на партыйнай і гаспадарчай рабоце. Літаратура ---------- * Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941—1945: Энцыкл. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1990. — 680 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-012-2.

**Паказчык праламлення** (**абсалютны паказчык праламлення**) рэчыва — велічыня, роўная адносінам фазавых скорасцей святла (электрамагнітных хваль) у вакууме і ў дадзеным асяроддзі {\displaystyle n={\frac {c}{v}}}. Таксама пра паказчык праламлення гавораць і для любых іншых хваль, напрыклад, гукавых. Апісанне -------- Паказчык праламлення вызначаецца як адносіна сінуса вугла падзення к сінусу вугла праламлення і залежыць ад частаты электрамагнітных хваль ад нізкіх частот да аптычных і далей, а таксама можа яшчэ болей рэзка змяняцца ў вызначаных абласцях частотнай шкалы. Звычайна маецца на ўвазе аптычны дыяпазон ці дыяпазон, прадугледжаны кантэкстам. Паказчык праламлення можна выразіць як корань са здабытку магнітнай і дыэлектрычнай пранікальнасцей рэчыва: {\displaystyle n={\sqrt {\mu \varepsilon }}} У паглынаючых рэчывах дыэлектрычная пранікальнасць утрымвае ўяўную кампаненту {\displaystyle {\boldsymbol {\hat {\varepsilon }}}=\varepsilon \_{1}+i\varepsilon \_{2}}, таму паказчык праламлення {\displaystyle {\boldsymbol {\hat {n}}}={\sqrt {\mu {\boldsymbol {\hat {\varepsilon }}}}}} робіцца камплексным: {\displaystyle {\boldsymbol {\hat {n}}}=n+ik}. У вобласці аптычных частот, дзе {\displaystyle \mu =1}, рэчаісная частка паказчыка праламлення {\displaystyle n={\sqrt {\frac {\varepsilon \_{1}+{\sqrt {\varepsilon \_{1}^{2}+\varepsilon \_{2}^{2}}}}{2}}}} апісвае праламленне, а ўяўная частка {\displaystyle k={\frac {\varepsilon \_{2}}{2n}}} — паглынанне. Прамень, які падае з вакууму на паверхню нейкага рэчыва, праламляецца мацней за падаючы на яе з другога рэчыва; паказчык праламлення рэчыва, адпаведны праменю, падаючаму на яе з вакууму, называецца *абсалютным* паказчыкам праламлення ці проста паказчыкам праламлення; гэта і ёсць паказчык праламлення, вызначэнне якога дадзена ў пачатку артыкула. Абсалютны паказчык праламлення ўсякага газу, у тым ліку і паветра, пры звычайных умовах мала адрозніваецца ад адзінкі, таму прыблізна абсалютны паказчык праламлення рэчыва можна вызначыць па яго паказчыку праламлення адносна паветра. Для вымярэння паказчыка праламлення выкарыстоўваюць ручныя і аўтаматычныя рэфрактометры. Прыклады -------- Паказчыкі праламлення некаторых асяроддзяў прыведзены ў табліцы. **Паказчыкі праламления для даўжыні хвалі 589,3 нм** | Тып асяроддзя | Асяроддзе | Тэмпература, °С | Значэнне | | --- | --- | --- | --- | | Крышталі | LiF | 20 | 1,3920 | | NaCl | 20 | 1,5442 | | KCl | 20 | 1,4870 | | KBr | 20 | 1,5552 | | Аптычнае шкло | ЛК3 (Лёгкі крон) | 20 | 1,4874 | | К8 (Крон) | 20 | 1,5163 | | ТК4 (Цяжкі крон) | 20 | 1,6111 | | СТК9 (Звышцяжкі крон) | 20 | 1,7424 | | Ф1 (Флінт) | 20 | 1,6128 | | ТФ10 (Цяжкі флінт) | 20 | 1,8060 | | СТФ3 (Звышцяжкі флінт) | 20 | 2,1862 | | Каштоўныя камяні | Алмаз белы | - | 2,417 | | Берыл | - | 1,571—1,599 | | Ізумруд | - | 1,588—1,595 | | Сапфір белы | - | 1,768—1,771 | | Сапфір зялёны | - | 1,770—1,779 | | Вадкасці | Вада дыстыляваная | 20 | 1,3330 | | Бензол | 20—25 | 1,5014 | | Гліцэрына | 20—25 | 1,4730 | | Кіслата серная | 20—25 | 1,4290 | | Кіслата саляная | 20—25 | 1,2540 | | Алей анісавы | 20—25 | 1,560 | | Алей сланечнікавы | 20—25 | 1,470 | | Алей алівавы | 20—25 | 1,467 | | Спірт этылавы | 20—25 | 1,3612 | Зноскі ------ 1. ↑ Бесцветное оптическое стекло СССР. Каталог. Под ред. Петровского Г. Т. — М.: Дом оптики, 1990. — 131 с. — 3 000 экз.

**Алберт ван Аўватэр** (Aelbert van Ouwater, Albert van Ouwater; каля 1415, верагодна, Аўдэватэр недалёка ад Гаўды — каля 1475, Харлем) — нідэрландскі мастак. Біяграфія --------- Пра Альберта ван Аўватэра вельмі мала інфармацыі. Большая частка інфармацыі змяшчаецца ў «Кнізе пра мастакоў» Карэла ван Мандэра, у якой Аўватэр апісваецца пераважна як вядомы майстар пейзажа. Акрамя пейзажаў Аўватэр напісаў некалькі рэлігійных палотнаў, адно з якіх ідэнтыфікавана дзякуючы апісанню ў кнізе ван Мандэра. Гэта створанае ў 1450—1460 гг. «Уваскрэсенне Лазара», якое захоўваецца ў Берлінскай карціннай галерэі і да гэтага часу з’яўляецца адзінай карцінай, якая бясспрэчна належыць пэндзлю Аўватэра. Нічога не вядома аб гадах навучання мастака. Мастацтвазнаўцы зыходзяць з таго, што пражываючы ў паўднёвых Нідэрландах, Аўватэр пазнаёміўся з творчасцю Яна ван Эйка, Петруса Крыстуса, Рагіра ван дэр Вейдэна і Дзірка Баўтса. Мяркуючы па «Уваскрашэнні Лазара», асаблівы ўплыў на творчую манеру Аўватэра аказаў менавіта Дзірк Баўтс, тыпізацыя фігур якога, рухальныя тыпы і адзенне намаляваных вельмі блізкія палатну з Берлінскай галерэі. Аўватэр быў выдатным каларыстам, які валодаў драбнюткімі нюансамі каляровай палітры і правіламі пабудовы перспектывы.

**Пак Тхэ Джун** (кар. 박태준, 朴泰俊; 29 верасня 1927 — 13 снежня 2011) — карэйскі бізнесмен, мецэнат, герой вайны і палітык, прэм’ер-міністр Рэспублікі Карэя ў 2000 годзе. Біяграфія --------- Атрымаў ваенную і паліталагічную адукацыю. Пасля ваеннага перавароту супраць адміністрацыі Чанг Мёна на чале з Пак Чон Хі Пак Тхэ Джун стаў членам Вярхоўнага Савета па гандлёвым і прамысловым адраджэнні Карэі. У 1963 годзе выйшаў у адстаўку з шэрагаў Узброеных Сіл у званні генерал-маёра. Пасля таго займаўся бізнесам. У 1980 годзе пайшоў у палітыку, быў абраны дэпутатам Нацыянальнай асамблеі. На працягу доўгага часу быў саюзнікам прэзідэнта Кім Ён Сама, аднак затым паміж двума палітыкамі адбыўся канфлікт, пасля чаго Пак быў вымушаны сысці ў адстаўку з Нацыянальнай Асамблеі і з’ехаць за мяжу з прычыны абвінавачванняў у карупцыі. У 1997 годзе вярнуўся на радзіму і зноў стаў членам парламента, атрымаўшы падтрымку выбаршчыкаў за кошт крытыкі эканамічнага курсу прэзідэнта Кім Дэ Чжуна. У 2000 годзе ўзначаліў Урад Рэспублікі Карэя, зрэшты неўзабаве быў вымушаны сысці ў адстаўку з-за падазрэнняў у махлярстве пры падзеле ўласнасці. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Park Tae-joon, Founder of a Giant in Steel, Dies at 84 **(нявызн.)**, *The New York Times* (13 снежня 2011). Праверана 24 серпня 2020. Спасылкі -------- * 대한민국헌정회(нявызн.). *rokps.or.kr*. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2020. Праверана 24 жніўня 2020. * 박태준 (кар.). *www.doopedia.co.kr*. Архівавана з першакрыніцы 24 жніўня 2020. Праверана 24 жніўня 2020. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0003 7557 145X · LCCN: n88012419 · NDL: 00347950 · VIAF: 252337895 |

**Давыд Зыгмунт Пільхоўскі** (15 снежня 1735, Гарадзенскі павет, Троцкае ваяводства, Вялікае Княства Літоўскае — 4 снежня 1803, ) — асветнік, педагог, перакладчык. Доктар філасофіі (1766 г.) і кананічнага права (1778 г.).э Біяграфія --------- Партрэт Давыда Пільхоўскага. XVIII ст. 3 1752 г. уступіў у ордэн езуітаў. У 1754—1757 гг. і 1761—1765 гг. вучыўся ў Віленскай акадэміі, там жа выкладаў граматыку і паэтыку. 3 1765 г. святар. У 1766—1772 гг. выкладаў у Віленскім езуіцкім «Калегіум нобіліум», перадаў яму сваю багатую бібліятэку. У 1772—1773 гг. сакратар польскага асістэнта ў Рыме. 3 1773 г. бібліятэкар «Калегіум нобіліум» у Вільні, кіраваў друкарняй. У 1778 г. атрымаў ступень доктара кананічнага права. У 1783—1787 гг. генеральны візітатар школ Адукацыйнай камісіі ў ВКЛ. У 1783—1793 гг. выкладчык польскай і лацінскай літаратур і старшыня Маральнага калегіума Галоўнай школы ВКЛ. У час працы Чатырохгадовага сойма 1788—1792 гг. выступіў у абарону правоў сялян. 3 1785 канонік, пасля кусташ інфлянцкі, з 1794 біскуп-суфраган віленскі. У час паўстання 1794 г. уваходзіў у склад Цэнтральнай дэпутацыі ВКЛ, дзе ўзначаліваў аддзел адукацыі. 3 1797 член Віленскай адукацыйнай камісіі. 3 1800 г. правадзейны член Таварыства сяброў навук у Варшаве. Незадоўга да смерці ўстанавіў вечную фундацыю ca свайго маёнтка ў Камаях i прыбытковага дома ў Вільні на падрыхтоўку 12 вучняў ca збяднелых шляхецкіх i мяшчанскіх сем’яў. Творчасць --------- Аўтар акалічнасных вершаў. У 1760 г. апублікаваў у мясцовай друкарні свой верш на ўшанаванне памяці нябожчыка графа А. Салагуба i прывітальную прамову да біскупа Ю. Залускага (апошнюю напісаў сумесна з К. Марушэвічам i М. Пачобутам-Адляніцкім). У 1768 выдаў у Вільні пераклады на польскую мову твораў старажытна-рымскага гісторыка Гая Салюстыя Крыспа «Пра змову Катыліны» і «Югурцінская вайна», у 1771 г. — твораў Сенекі «Пра міласць жыцця», «Пра жыццё шчаслівае», «Пра жыццё мудрае», «Пра спакой душы» і інш. у 1775 г. — «Пра ласкавасць і гнеў», у 1781—1782 гг. — «Лісты да Люцылія» (т. 1—4, з каментарыямі). Свае сацыяльныя погляды выклаў у кнізе «Адказ на пытанне: няўжо ў мінулыя стагоддзі нячуласць да прыгонных настолькі авалодала сэрцамі палякаў, што нават вучоныя заразіліся ёю, або Дадатак да кнігі «Пра польскіх прыгонных» (Вільня, 1789). Зноскі ------ 1. 1 2 Dawid Zygmunt Pilchowski (Pilichowski) h. Rogala // Internetowy Polski Słownik Biograficzny<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> Літаратура ---------- * Januszkiewiczowa, W. Da­wid Pilchowski jako profesor literatury w Szkole Gіуwnej W. Ks. Litewskogo // Ksiega pamiatkowa Ku uczczeniu 350 rocznicy zalozenia i 10 wsrzeszenia Uniwersytetu Wilenskiego. — Wilno, 1929. * Пільхоўскі Давыд Зыгмунт // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; маст. З. Э. Герасімовіч. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — С. 431. — 792 с. — ISBN 985-11-0378-0 (т. 2), ISBN 985-11-0315-2. | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | IPSB: dawid-zygmunt-pilchowski-pilichowski-h-rogala · Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | GND: 1146027745 · ISNI: 0000 0001 1143 0426 · LCCN: nb2019002307 · NUKAT: n2010179315 · VIAF: 161983923 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Скопін. **Іван Васільевіч Скопін** (23 ліпеня 1928, в. Косарава, Асташкоўскі раён, Калінінская вобласць — 29 мая 2009) — Герой Сацыялістычнай Працы (1971). Біяграфія --------- У дзевяцігадовым узросце жыццё хлопца апаліла вайна. Нямецкія войскі спалілі ягоную вёску і на выхаванне яго ўзяла цётка. 14-гадовым падлеткам перабраўся ў Рось, куды ездзіў цягніком на базар прадаваць зерне. У 1950 годзе скончыў рамеснае вучылішча. Працоўную дзейнасць пачаў машыністам абаротных печаў у цэху абпалу клінкеру на цэментавым заводзе «Перамога», дзе і прапрацаваў да выхаду на заслужаны адпачынак. Не адно пакаленне машыністаў верцяцца печаў прайшло школу Скопіна і працягвала разам з ім прыносіць працоўныя дасягненні сваім калектывам і цэментнаму заводу «Перамога», ВА «Ваўкавыскцэментнашыфер». Абіраўся дэлегатам XXVIII з’езда КПБ. Узнагароды ---------- Нястомная энергія, працавітасць, высокі прафесіяналізм былі па вартасці ацэненыя дзяржавай. Скопін неаднаразова ўзнагароджваўся граматамі Міністэрства прамысловасці будаўнічых матэрыялаў СССР і БССР. Яму было прысвоена званне «Лепшы машыніст абаротных печаў цэментнай прамысловасці СССР». Узнагароджаны Ганаровай Граматай Вярхоўнага Савета БССР і Ганаровай Граматай ЦК ВЛКСМ. У 1966 годзе ўзнагароджаны ордэнам Знак Пашаны, у 1971 годзе ордэнам Леніна і медалём «Серп і Молат» — знакам адрознення Героя Сацыялістычнай Працы. Зноскі ------ 1. ↑ 23 ліпеня 1928 г. у в. Косарава Асташкоўскаго раёна Калінінскай вобласці нарадзіўся Герой Сацыялістычнай Працы (1971 г.), Ганаровы грамадзянін Ваўкавыскага раёна (2004 г.) Іван Васільевіч Скопін

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Рубінштэйн. **Давыд (Якаў) Навумавіч Рубінштэйн** (Вайхман; 29 мая 1902, Лодзь, цяпер Польшча — 27 лістапада 1938, Менск, НКУС) — беларускі навуковец, журналіст. Біяграфія --------- З сям’і рабочага. Уступіў у ВКП(б). Працаваў у мінскай польскай газеце «Орка» («Ворыва»), «Рабочым». Навуковы супрацоўнік камісіі па вывучэнні Заходняй Беларусі пры БелАН. Арыштаваны 4.8.1937 у кватэры № 64 Дома спецыялістаў па вул. Савецкай, д. 148. Асуджаны «тройкай» НКУС 28.11.1937 за «шпіянаж на карысць разведкі буржуазнай Польшчы» да ВМП з канфіскацыяй маёмасці. Расстраляны. Рэабілітаваны ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР 31.3.1956. Асабовая справа Р. (адноўленая) № 5897-с захоўваецца ў архіве КДБ СССР. Літаратура ---------- * РУБІНШТЭЙН (Вайхман) Давыд (Якаў) Навумавіч // Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 3. Кніга 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Мн. 2005.

**Першае сербскае паўстанне 1804—1813** (сербск.: Први српски устанак) — нацыянальна-вызваленчае паўстанне сербскага народа пад кіраўніцтвам Георгія Петравіча супраць асманскага валадарства. Паўстанне пачалося ў лютым 1804 года ў Бялградскім пашалыку. На баку паўсталых сербаў выступіла Расійская імперыя, якая аказвала грашовую дапамогу і дыпламатычную падтрымку. Францыя, якая падтрымлівала Асманскую імперыю ў барацьбе з Расіяй, і Аўстрыя занялі ў адносінах да паўстання варожую пазіцыю. Першапачатковы поспех быў на баку паўсталых, і ў Бухарэсцкі мірны дагавор 1812 года быў уключаны пункт, які абавязвае Турцыю падаць Сербіі ўнутранае самакіраванне. Паўстанне мела важнае значэнне для станаўлення сербскай дзяржаўнасці, але ў 1813 Асманская імперыя, скарыстаўшыся тым, што Расія была занята вайной з Напалеонам, напала на Сербію і, разграміўшы сербскія войскі, аднавіла ўладу султана. Перадгісторыя ------------- Сітуацыя ў Асманскай імперыі ў канцы XVIII ст. была крытычнай: краіна без поспеху вяла вайну з Расіяй, на ўскраінах імперыі панавала анархія. Пасля смерці (1789) султана Абдул-Хаміда I на трон узышоў Селім III з намерам рэарганізаваць дзяржаву. Пры падтрымцы групы аднадумцаў з асяроддзя вышэйшай чыноўнай іерархіі новы султан стаў прадпрымаць рэформы ў эканамічнай, адміністрацыйнай, ваеннай і іншых абласцях. Адным з галоўных распачынанняў Селіма III стала расфарміраванне войскаў янычар, якія да гэтага часу сталі неэфектыўныя і з'яўляліся пагрозай для існавання імперыі. Бялградскі пашалык быў асманскай тэрыторыяй, памежнай з Аўстрыйскай імперый. Мяжа паміж імі праходзіла па рэках Дунай і Сава, і доўгі час была арэнай баявых дзеянняў. Асноўную частку насельніцтва пашалыка складалі сербы. Адначасова з гэтым значная частка сербаў пражывала на сумежнай аўстрыйскай тэрыторыі і мела вызначаныя нацыянальна-царкоўныя правы. У горадзе Срэмскі-Карлоўцы знаходзіўся сербскі мітрапаліт. Для стабілізацыі сітуацыі ў Бялградскім пашалыку і прыцягненне сербаў на бок рэформ, султан сваімі распараджэннямі дараваў мясцоваму насельніцтву асобныя прывілеі. У прыватнасці, было пашырана мясцовае самакіраванне сербскіх князёў, а для барацьбы з янычарамі, выгнанымі з пашалыка, было дазволена сфарміраваць 15-тысячны сербскі корпус. Аднак распачаты Егіпецкі паход Наполена ўнёс карэктывы ў планы султана, і з ваенна-стратэгічных меркаванняў у 1799 годзе Селім дазволіў янычарам вярнуцца ў Бялград. У 1801 годзе янычары здзейснілі ў Бялградзе пераварот, забілі Хаджы Мустафу-пашу, які прыводзіў у жыццё рэформы султана, і ўсталявалі дыктатуру чацвёркі янычарскіх военачальнікаў. Янычары адабралі ў турэцкіх ваяроў-спахіяў атрыманыя ад султана зямельныя надзелы ў Бялградскім пашалыку. Сербы былі пазбаўлены прывілеяў, падараваных раней. Выраслі падаткі і паборы, была ўведзена гандлёвая манаполія. У лістападзе 1803 года султан даў дазвол сербам і туркам-спахіям на сумесны выступ супраць янычараў. Пачалася мабілізацыя, якую з сербскага боку ўзначалілі Георгій Пятровіч Карагеоргій на поўначы пашалыка, у Шумадзіі, і ў заходнім раёне Валева. Янычары ў адказ учынілі (напачатку1804) «разню князёў», вынішчыўшы па розных дадзеных ад 70 да 150 чалавек, што і паслужыла непасрэдным штуршком да пачатку Сербскага паўстання. 1804 ---- Карагеоргій У адказ на разню і зверствы янычараў паўсюдна сталі арганізоўвацца паўстанцкія атрады, якія знішчалі янычарскія пункты праўлення на месцах і блакавалі найважныя іх умацаванні. 14 лютага 1804 года ў зборы сербскіх старэйшын у Арашацэ вярхоўным правадыром паўстання быў абраны Карагеоргій. На першым этапе паўстання султанская ўлада галоўным чынам падтрымлівала сербаў у барацьбе супраць дыктатуры янычараў. У дапамогу паўстанцам быў адпраўлены з войскам візір Баснійскага пашалыка Бекір-паша. Адначасова сербскія паўстанцы накіравалі ліст рускаму паслу ў Канстанцінопалі Італінскаму з прашэннем пра падтрымку. У чэрвене-ліпені 1804 янычарскія начальнікі былі зрынуты і забіты, законная ўлада султана на тэрыторыі Бялградскага пашалыка была адноўлена. Аднак, хваляванні і сутычкі паміж сербамі і рэшткамі янычараў працягваліся, што прывяло да новага ўздыму паўстання. 1804—1807 --------- Напачатку другога этапу паўстання паўстанцы абвяшчаюць патрабаванні надання шырокай палітычнай аўтаноміі Бялградскаму пашалыку ў складзе Асманскай імперыі, залежнасць ад якой павінна была выяўляцца толькі ў выплаце даніны і ўдзеле сербаў у войнах з ворагамі імперыі. У жніўні 1804 на зборы старэйшын ва Врачары было вырашана прасіць Расію пра дапамогу здабыць і гарантаваць гэты новы статут. Ідэі сербаў знайшлі падтрымку спачатку ў таварыша міністра замежных спраў Расійскай імперыі Адама Чартарыйскага, а затым і ў імператара Аляксандра I — Расія стала афіцыйным патронам сербаў у барацьбе за аўтаномію. У канцы красавіка 1805 года ва ўрочышчы Печаны ў сяла Астружніца сабралася новая скупшчына, на якой было складзена прашэнне султану, з патрабаваннямі сербаў. Улады наўмысна зацягвалі пачатак перамоў з прыбыўшай дэлегацыяй і адначасова рыхтавалі сілы для ліквідацыі паўстання. Кіраўніком падаўлення сербскага мецяжу быў прызначаны Хафііз-паша. 8 жніўня 1805 падчас бітвы ў сяла Іванковац сербскія фарміраванні разбілі 15-тысячнае войска Хафіза. Пасля гэтага сербы былі афіцыйна абвешчаны мяцежнікамі, а ўсе мусульмане імперыі былі закліканы да святой вайны супраць іх. Сербская дэлегацыя збегла з Канстанцінопаля на караблі ў Адэсу. На працягу года войска паўстанцаў паступова займалі землі Бялградскага пашалыка і месцамі ўжо выходзілі на сумежныя з пашалыком тэрыторыі, таксама населеныя сербамі. Напачатку жніўня 1806 года паўстанцы атрымалі яшчэ адну перамогу ў Бітве пры Мішары, якая сарвала планы ліквідаваць мяцеж сілай. Улады імперыі, былі вымушаны пайсці на кампраміс і 3 жніўня 1806 склалі ў Канстанцінопалі з сербамі так званы Ічкаў мір. Паводле гэтага дакумента, Турцыя згаджалася вывесці войскі з тэрыторыі Бялградскага пашалыка акрамя 500 туркаў, якіх заставаліся ахоўваць крэпасці ў буйных гарадах. Кіраўніцтва над гэтымі туркамі адводзілася прызначанаму султанам Бялградскаму пашы, які быў таксама пасроднікам у перадачы даніны. Збор падаткаў і адміністрацыйнае кіраванне на ўсёй тэрыторыі пашалыка перадавалася сербскаму кіраванню. Пачатак руска-турэцкай вайны і ўвод рускага войска ў Румынскія княствы прывялі да новага выбліску сербскага паўстання — 14 снежня 1806 года войскі паўстанцаў пад кіраўніцтвам Карагеоргія ўзялі крэпасць Бялграда. Нягледзячы на тое, што 15 студзеня 1807 года султан ратыфікаваў Ічкаў мір, супрацьстаянне паміж афіцыйнай уладай і сербамі ўсё нарастала. Не малую ролю тут згуляла руская дыпламатыя і матэрыяльная дапамога Расіі паўстанцам. 23 лютага 1807 пад ціскам паўстанцаў, Бялградскую крэпасць пакідае Сулейман-паша і рэшткі турэцкага гарнізона. Адначасова ў Бялградзе і Шабаце адбыўся пагром турэцкага насельніцтва. Здзейснены сербамі гвалт канчаткова разарваў кантакты паўстанцаў з афіцыйнай уладай імперыі. Лозунг пра сербскую аўтаномію ў рамках імперыі перарос у патрабаванне незалежнай Сербіі. Зацвердзіўся замежнапалітычны курс, арыентаваны на Расію і цеснае супрацоўніцтва з рускім войскам у барацьбе з асманскім войскам. 1807—1812 --------- Тым часам у Канстанцінопалі адбыўся дзяржаўны пераварот — 29 мая 1807 года янычары зрынулі Селіма III і прывялі да ўлады Мустафу IV. Мустафа IV 17 чэрвеня 1807 рускі атрад колькасцю 1000 чалавек пераправіўся на правы бераг Дуная, злучыўся з сербамі і пачаў аблогу крэпасці Негоцін. Махмуд II 25 чэрвеня 1807 Расія склала з Французскай імперыяй Тыльзіцкі мір, па якім абавязвалася спыніць ваенныя дзеянні на Балканах, з прычыны чаго 2 жніўня 1807 склала з Асманскай імперыяй Слабадзейскае перамір'е. Баявыя дзеянні паміж Расіяй і Турцыяй былі прыпынены, але перамір'е не распаўсюджвалася на паўсталых сербаў. У той жа дзень, 2 жніўня 1807 года, расійскі ўпаўнаважаны Радафінікін прыбыў у Бялград. Руска-турэцкае перамір'е было ўспрынята ў Сербіі вельмі негатыўна. Увосень 1807 года ў становішчы перамір'я новы султан распачаў спробу ўрэгуляваць адносіны з сербамі, падаўшы ім жаданую перш аўтаномію. Увесну 1808 года сербы вялі перамовы з уладамі Аўстрыйскай імперыі, але яны скончыліся безвынікова. 28 чэрвеня 1808 года ў выніку новага перавароту ў Стамбуле да ўлады прыйшоў Махмуд II, які пакараў смерцю свайго брата Мустафу IV. У канцы лістапада 1808 года ў вёсцы Тапола Карагеоргій быў абвешчаны вярхоўным кіраўніком Сербіі са спадчыннай уладай. 22 сакавіка 1809 года рускія войскі пад камандаваннем Празароўскага аднавілі баявыя дзеянні супраць турак, пра што неадкладна быў апавешчаны Карагеоргій. Сербы распачалі наступ адразу па чатырох кірунках: на ўсход — на Відын, на паўднёвы ўсход — на Ніш, на захад — у Боснію і на паўднёвы захад — у Стары-Улах. Першапачаткова наступ быў паспяховым, але ў маі 1809 года войска, якое накіроўвалася ў Ніш, патрывала паражэнне на гарэ Чэгар, а ў ліпені 1809 года туркі ўзялі Дэліград, дарога на Бялград была адкрыта. Толькі дзякуючы дзеянням рускіх, якія распачалі генеральны наступ, асманскія войскі былі адкінуты да Ніша (кастрычнік 1809). З ліпеня па кастрычнік 1810 года сумесна з рускім войскам сербам атрымалася аднавіць свой кантроль над усімі раней пазбаўленнымі тэрыторыямі. 6—12 студзеня 1811 года ў Бялградзе адбылася скупшчына старэйшын, на якой было абвешчана пра вярхоўную спадчынную ўладу Карагеоргія. Быў утвораны ўрад з 6 апекуноў (міністраў). 2 кастрычніка 1811 года рускія на чале з Кутузавым нанеслі паражэнне туркам пры Рушчуке, што вымусіла апошніх пайсці на перамовы. 16 мая 1812 года быў складзены Бухарэсцкі мірны дагавор паміж Расіяй і Турцыяй. Адмысловым артыкулам дагавора абумаўлялася амністыя сербскім паўстанцам і аўтаномны статут Бялградскага пашалыка, дэталі якога павінны быць абмеркаваны падчас сербска-турэцкіх перамоў. 1812—1813 --------- Сербія, 1813 год Сербска-турэцкія перамовы не мелі выніку і ў ліпені-верасні 1813 года падчас наступлення турэцкіх войскаў, і ў адсутнасць падтрымкі сербам з боку Расіі, паўстанцкія сілы былі разгромлены. Нягледзячы на абяцанне амністыі і памілавання Асманская імперыя жорстка расправілася з удзельнікамі паўстання. Пасля паражэння паўстання Карагеоргій бег у Аўстрыю і на наступны год прыбыў у Расію. Вынікі ------ Паўстанне пацярпела паражэнне. Галоўным яго вынікам стала тое, што ўпершыню за некалькі стагоддзяў Асманская імперыя ў міжнародным дакуменце, якім з'яўляецца Бухарэсцкі мірны дагавор 1812, прызнала права сербаў на аўтаномію. Падчас паўстання склаліся першыя інстытуты дзяржаўнай улады адраджаючайся Сербіі. Гл. таксама ----------- * Мілаш Абрэнавіч Літаратура ---------- 1. Белов М. В. Первое сербское восстание 1804—1813 гг. и Россия. События, документы, историография: Учебное пособие. Н.Новогород: Издательство ННГУ, 1999, 159с. | ⛭Войны XIX стагоддзя | | --- | | 1800—1809 | Напалеонаўскія войны • Апельсінавая • Першая берберыйская вайна • 2-я англа-маратхская • Руска-персідская • Першае сербскае паўстанне • 3-й кааліцыі • Егіпецкая рэвалюцыя 1805—1811 гг. • 4-й кааліцыі • Руска-турэцкая • Англа-турэцкая • Англа-дацкая • Англа-руская • Руска-шведская • Іспана-французская • 5-й кааліцыі • Балівійская вайна за незалежнасць | | 1810—1819 | Англа-дацкая • За незалежнасць (калумбійская • мексіканская • аргентынская • венесуэльская) • Асмана-саудаўская • 1812 года • Англа-амерыканская • 6-й кааліцыі • Шведска-нарвежская • Сто дзён • Другая берберыйская вайна • Англа-непальская • 2-е сербскае паўстанне • Іспанскае ўварванне ў Новую Грэнаду • Каўказская • 3-я англа-маратхская | | 1820—1829 | Егіпецкае ўварванне ў Судан • Грамадзянская ў Іспаніі • Вайна за незалежнасць Грэцыі • Турэцка-персідская • 1-я англа-бірманская • Франка-іспанская • Вялікая Яванская • Аргенціна-бразільская • Венесуэльская рэвалюцыя • Чорная • Руска-персідская • Руска-турэцкая • Вайна Перу і Вялікай Калумбіі • Мігелісцкія (двух братоў) | | 1830—1839 | Франка-алжырская • Ліпеньская рэвалюцыя • Бельгійская рэвалюцыя • Бельгійска-галандская • Лістападаўскае паўстанне • Турэцка-егіпецкая • Чорнага ястраба • 2-я семінольская вайна • Вайна Фарапус • За незалежнасць Тэхаса • Афганска-персідская • Канадскае паўстанне • 2-я егіпецкая • Арустукская вайна • Англа-афганская • Хівінскі паход • Вайна антырэнты | | 1840—1849 | 1-я опіумная • Грамадзянская ў Іспаніі • Сіямска-в'етнамская • Мармонская • Дамініканская вайна за незалежнасць • 1-я англа-сікхская • Новазеландскія зямельныя • Амерыкана-мексіканская • Юкатанская вайна рас • Аўстра-італьянская • Дацка-пруская • Рэвалюцыя ў Аўстрыйскай імперыі • 2-я англа-сікхская | | 1850—1859 | Тайпінскае паўстанне • 2-я англа-бірманская • Турэцка-чарнагорская • Крымская • Франка-сенегальская • 2-я опіумная • Англа-персідская • Паўстанне сіпаяў • Юцкая • 1-я франка-в'етнамская • Аўстра-італа-французская • Мараканская | | 1860—1869 | Грамадзянская ў Калумбіі • Грамадзянская ў ЗША • Франка-мексіканская • Дунганскае паўстанне • Студзеньскае паўстанне • Баі за Сіманасекі • Сацумска-брытанская • Супакаенне Араўканіі • Дацкая • Парагвайская (Патройнага саюза) • Англа-бутанская вайна • Іспана-паўднёваамерыканская (1-я ціхаакіянская) • Аўстра-пруская • Вайна Чырвонага Воблака • Англа-эфіопская • Вайна Басін • Дзесяцігадовая | | 1870—1879 | Заваяванне Аргенцінай Чака • Франка-пруская • Эфіопска-егіпецкая • Заваяванне пустыні • Англа-зулуская • Хивинский паход • Вялікая вайна сіу • Баснійска-турэцкая • 1-я сербска-турэцкая • 2-я сербска-турэцкая • Чарнагорска-турэцкая • Руска-турэцкая • Грамадзянская ў Перу • 2-я англа-афганская • 2-я ціхаакіянская • Малая вайна • | | 1880—1889 | 1-я англа-бурская • Франка-туніская • Англа-егіпецкая • Франка-малагасійская • 2-я франка-в'етнамская • Франка-кітайская • Заваяванне бельгійцамі Конга • 3-я англа-бірманская • Сербска-балгарская | | 1890—1899 | 1-я франка-дагамейская • Бельгійска-арабская • 2-я франка-дагамейская • Франка-сіямская • Япона-кітайская • 1-я італа-эфіопская • Англа-занзібарская • Вайна Канудус • Філіпінская рэвалюцыя • 1-я грэка-турэцкая • За незалежнасць Кубы • Іспана-амерыканская • Англа-бурская • Іхэтуаньскае (баксёрскае) паўстанне • Філіпіна-амерыканская • Нацыянальна-вызваленчае паўстанне ў Самалі • Тысячадзённая • Грамадзянская вайна ў Венесуэле • Заваяванне Францыяй Чада |

**Ароннік плямісты** (*Arum maculatum*) — кветкавая расліна сямейства ароннікавых. Апісанне -------- Прыстасаваны для апылення мяснымі, падлавымі і гноевымі мухамі (спосаб апылення — сапраміяфілія). У расліны цёмныя лісты, брудна-чырвонае, часта плямістае пакрывала. Расліна паспяхова іміціруе колер субстрату, у які адкладваюць яйкі яго апыляльнікі. Па агульным знешнім выглядзе расліна нагадвае кавалак гніючага мяса. Гэтае ўражанне ўзмацняецца смярдзючым пахам, які выдзяляе верхняя частка (дадатак) пачатка. Кветкі сабраны ў суквецце пачатак, які ахоплены пакрывалам. У ніжняй частцы пачатка размешчаны жаночыя кветкі з рыльцавымі валаскамі, якія выдзяляюць салодкую вадкасць і прывабліваюць насякомых; сярэдняя частка пачатка (стэрыльная зона) занята рэдукаванымі тычынкамі ў выглядзе разгалінаваных валаскоў, накіраваных уніз, і перашкаджаюць насякомым выбрацца з суквецця; вышэй па восі пачатка размяшчаюцца мужчынскія кветкі. Ягады расліны атрутныя. Пашырэнне --------- Расце ў вільготных шыракалістых лясах Заходняй Еўропы. Асаблівасці біялогіі -------------------- Цвіценне кветак у аронніка працякае ў дзве фазы: жаночую і мужчынскую. Назіраецца гейтанагамія — апыленне і апладненне ў межах адной расліны, сваімі ўласнымі рэсурсамі. Зманутыя прыманкай мухі і мошкі ляцяць да суквецця. У спадзяванне адкласці яйкі ў падыходзячы субстрат яны запаўзаюць унутр суквецця і аказваюцца ў пастцы. Насякомыя не могуць утрымацца ў верхняй частцы суквецця на ўнутранай паверхні пакрывала са слізкімі вырастамі-сасочкамі і саскальзваюць уніз да асновы суквецця. Паўзці ўверх ім перашкаджае слізкая паверхня пакрывала, пры гэтым выхад з суквецця закрыты накіраванымі ўніз разгалінаванымі валаскамі (відазмененымі стэрыльнымі кветкамі). Вымушаныя знаходзіцца ў асновы суквецця насякомыя поўзаюць сярод жаночых кветак і паядаюць выдзяляемую на рыльцавых валасках салодкую вадкасць. Адначасова яны апыляюць кветкі, калі перад наведваннем гэтага суквецця іх цельцы ўжо былі абсыпаны пылком. Прыкладна праз суткі рыльцы падсыхаюць, унутраныя сценкі пакрывала страчваюць тургар, і слізкія сасочкі на іх паверхні ўжо не перашкаджаюць насякомым карабкацца наверх. На сваім шляху да выхаду насякомыя прапаўзаюць праз зону ўскрытых пыльнікаў тычынак, таму што расліна ўступіла ў мужчынскую фазу цвіцення, і на цельцы насякомых пападае пылок. Абсыпаныя пылком насякомыя бесперашкодна выбіраюцца наверх; стэрыльныя кветкі, якія раней закрывалі выхад з суквецця, цяпер ужо падвялі і не служаць перашкодай. Выйшаўшы з суквецця, насякомыя ляцяць да наступнага аронніка, пападаюць у яго суквецце і апыляюць кветкі. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісванай у гэтым артыкуле групы раслін да класа аднадольных гл. раздзел «Сістэмы APG» артыкула «Аднадольныя». 3. ↑ Сергей Бесараб Опасные «вкусняшки». Ядовитые лесные ягоды. Памятка для детей и взрослых // Хабр — habr.com, 29 ліпеня 2021, 21:39 Літаратура ---------- * *Сапегін Л. М.* Батаніка. Сістэматыка вышэйшых раслін: вучэбны дапаможнік для студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі па біялагічных спецыяльнасцях. — Гомель: ГДУ, 2012. — 337 с. ISBN 978-985-439-644-6 | | | | --- | --- | | ⚙️   Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2780349047 |

**Туніка** (саманазва: *Yoron*) — індзейскі народ на поўдні ЗША. У нашы дні аб’яднаны ў індзейскую нацыю туніка-білоксі (951 чал. у 2010 г.). Паходжанне ---------- Туніка — карэнныя жыхары ніжняй плыні Місісіпі. У сярэдні і позні місісіпскія перыяды яны сфарміравалі развітую земляробчую культуру на ўсходзе сучаснага Арканзаса, якая мела меркавана цэнтралізаванае кіраванне. У сярэдзіне XVI ст. праз паселішчы туніка праходзіў шлях іспанскай экспедыцыі Эрнанда дэ Сота. Гісторыя -------- Да канца XVII ст. туніка былі выціснуты куапау на ўсходні бераг Місісіпі. У 1699 г. калі былі ўсталяваны першыя кантакты з французамі, іх агульная колькасць не перавышала 1000 чалавек. Галоўным заняткам з’яўлялася земляробства і пасрэдніцкі гандаль, мясцовыя насельнікі амаль не палявалі. Туніка жылі ў вёсках, што атачалі галоўную вёску, будавалі круглявыя хаціны з гліны. У вёсках на пагорках узводзілі храмы, дзе заўсёды палала вогнішча. Іх абслугоўваннем і арганізацыяй абрадаў займаліся жрацы. Жанчыны насілі кароткую спадніцу з махрамі, вытканую з раслінных валокнаў, мужчыны апраналі толькі скураную насцегнавую повязь, а маленькія дзеці звычайна хадзілі голымі. Цела ўпрыгожвалі татуіроўкамі, зубы чарнілі. У 1700 г. сярод туніка пачала працаваць французская каталіцкая місія. Аднак з-за нападаў чыкаса ў 1706 г. яны перасяліліся на поўдзень да вусця Рэд-Рывер, дзе да іх далучылася частка білоксі. Акрамя таго, у склад туніка ўваходзілі прадстаўнікі іншых плямён. Так, у 1730 г. правадыры далі дазвол на пасяленне выхадцаў з племені натчэз, што ратаваліся пасля задушэння іх паўстання французамі. З апошнімі туніка захоўвалі саюзныя адносіны, што дазваляла ім весці актыўны гандаль. Важным заняткам стала конегадоўля і продаж коней французскім пасяленцам. Езуіты паведамлялі, што правадыр туніка апранаўся па французскай модзе і меў значныя багацці. У 1960-х гг. у мястэчку Трудо, раней населенага туніка, быў знойдзены скарб, які ўключаў шматлікія металічныя прадметы, фарфор, агнястрэльную зброю. У 1763 г. туніка ўдзельнічалі ў абароне Новага Арлеана ад брытанцаў. Тым не меней, зносіны з еўрапейцамі мелі і адмоўны бок. Туніка пакутвалі ад завезеных хвароб, ад якіх не мелі імунітэту, іх традыцыйная культура хутка разбуралася. Палітычная нестабільнасць і скарачэнне насельніцтва вымусілі туніка асесці каля сучаснага горада Марксвіл[en]. На працягу XIX ст. гэты раён апынуўся ў адноснай ізаляцыі з-за пераарыентавання гандлёвых шляхоў пасля далучэння да ЗША. У 1841 г. амерыканскія махляры адабралі ў туніка частку зямель і забілі іх правадыра Меланкона. Яны захоўвалі імёны сваіх наступных правадыроў у сакрэце, займаліся паляваннем, рыбалоўствам, працавалі на плантацыях пасяленцаў еўрапейскага паходжання. У другой палове XIX ст. цікавасць з боку амерыканскіх навукоўцаў садзейнічала адраджэнню некаторых звычаяў, у тым ліку штогадовага свята кукурузы. У 1981 г. туніка і білоксі былі прызнанымі з боку федэральных улад ЗША як індзейская нацыя і атрымалі права стварыць аўтаномную рэзервацыю плошчай 1 682 км². Мова ---- Родная мова туніка (саманазва: *Luhchi Yoroni*) з’яўляецца ізалятам. У 1948 г. памёр яе апошні носьбіт. Тым не меней, яна была дастаткова добра вывучана лінгвістамі. У 1941 г. была апублікавана яе граматыка, у 1953 г. — слоўнік. У нашы дні робяцца захады для яе адраджэння. Гл. таксама ----------- * Натчэз * Чыцімача Спасылкі -------- * Tunica-Biloxi Tribe of Louisiana * Tunica — Encyclopedia of Arkansas * Tunica Indians — Mississippi Encyclopedia * Tunica Indian Culture and History

**Аро́н Бары́савіч Ры́ськін** (1899, м. Ціхінічы Рагачоўскага павета Магілёўскай губерні — 10 красавіка 1984) — савецкі партыйны дзеяч, член Сакратарыята ЦК КП(б)Б. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і краўца-рамесніка, яўрэй. У 1912 — 1917 — кравец па найму ў прыватных майстэрнях, г. Юзава, Данбас. Пасля да 1924 года займаўся партыйнай работай у Магілёўскай і Гомельскай губернях. З 4 лютага да 14 мая 1925 года — член Часовага Беларускага бюро ЦК РКП(б). У 1925 годзе быў прызначаны адказным сакратаром Віцебскага акруговага камітэта КП(б) Беларусі. У 1928 — 1929 гадах — адказны інструктар Паўночна-Каўказскага краявога камітэта УКП(б). З 1929 года займаў пасаду сакратара Партыйнай калегіі Цэнтральнай кантрольнай камісіі КП(б) Беларусі, адначасова намесніка народнага камісара рабоча-сялянскай інспекцыі Беларускай ССР. 16 лістапада 1931 года Пастановай аб’яднанага пленума ЦК і ЦКК КП(б)Б быў абраны сакратаром ЦК КП(б) Беларусі па забеспячэнні. Займаў пасаду 1-на сакратара Мінскага гарадскога камітэта КП(б)Б са студзеня 1932 да мая 1937 года. У перыяд з 23 мая 1937 да 12 лістапада 1937 года займаў пасаду першага сакратара абкама УКП(б) Яўрэйскай аўтаномнай вобласці ў горадзе Бірабіджан. Пастановай пленума Абласнога камітэта УКП(б) Яўрэйскай аўтаномнай вобласці быў зняты з пасады і выключаны з партыі, працаваў краўцом на Бірабіджанскай швейнай фабрыцы. 15 сакавіка 1938 года арыштаваны, толькі праз тры гады пасля арышту, 1 лютага 1941, пастановай Асобай нарады пры НКУС СССР быў асуджаны на 8 гадоў папраўчых прац. Тэрмін адбываў у адным з ППЛ у Комі АССР. 3 снежня 1950 года пастановай Асобай нарады пры МГБ СССР яго па тым жа абвінавачванні накіравалі ў ссылку на пасяленне ў Краснаярскі край. У лістападзе 1954 года вызвалены з высылкі і вярнуўся ў Мінск. Рэабілітаваны 2 сакавіка 1955 года. Пасля быў узноўлены у партыі, нядоўга ўзначальваў атэлье у Мінску. З 1957 года пенсіянер саюзнага значэння. Член бюро ЦК КП(б)Б (1932—1937). Спасылкі -------- * Рыськин Арон Борисович. ЧТОБЫ ПОМНИЛИ‎ Архівавана 24 красавіка 2018. (руск.) * Справочник по истории Коммунистической партии и Советского Союза 1898 – 1991 (руск.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ду. **Ду**, **Манастырскі** — самы вялікі востраў Беларусі. Знаходзіцца ў заходняй частцы Асвейскага возера (Верхнядзвінскі раён). Плошча каля 5 км². Паверхня ўзгорыстая. Найвышэйшы пункт вострава — гара Піліпаўка мае адзнаку 162,5 м над узроўнем мора, узвышаецца на 32,7 м над урэзам вады Асвейскага возера. Вяршыня адзначана жалезабетонным слупком і прывяршынным ровам. Знаходзіцца ў цэнтральнай частцы вострава за 0,4 км на паўднёвы ўсход ад урочышча Востраў (аднайменная вёска да цяперашняга часу не захавалася). Вакол вострава палоса надводнай расліннасці (чарот, трыснёг) шырынёй да 100 м і невялікія ўчасткі пяску каля паўднёвага берага. Зноскі ------ 1. ↑ *В. Э. Пасанен, Е. А. Дикусар, С. Г. Стёпин.* Горные вершины Витебской области. — Минск, 2016. — С. 53. 2. ↑ Энцыклапедыя прыроды Беларусі. У 5-і т. Т. 1. Ааліты — Гасцінец / Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ імя Петруся Броўкі, 1983. — 575 с. іл. — 10 000 экз. — С. 139 Спасылкі -------- * Репортаж о самом большом острове в Беларуси и его последних жителях — onliner.by

**Іван Васілевіч Дзямура** (нар. 15 верасня 1952, с. Крупске, Мыкалаіўскі раён, Львоўская вобласць, УССР) Біяграфія --------- Скончыў у 1974 годзе аддзяленне архітэктуры Львоўскага будаўнічага тэхнікума (выкладчыкі Л. Л. Абліцова, Гуль), у 1985 годзе — факультэт прамысловага і грамадзянскага будаўніцтва БІІЧТа. Архітэктар Чачэрскага раёна; начальнік ВКПМ-3 інстытута «Белспецпраектрэстаўрацыя», дырэктар Гомельархпраекта[*удакладніць*], намеснік начальніка ўпраўлення Дзяржбуднагляда Гомельскага аблвыканкама, намеснік старшыні камітэта па будаўніцтве Гомельскага аблвыканкама; галоўны архітэктар праектаў інстытута «Гомельграмадзянпраект». Член Беларускага саюза архітэктараў з 1990 года. Творчасць --------- Мемарыял загінулым у Вялікай Айчыннай вайне ў Добрушы Асноўныя працы: праект дэталёвай планіроўкі цэнтра г. Чачэрска (1961, у сааўтарстве); карэктура генплана г. Чачэрска (1982, у сааўтарстве); праект зон аховы Палацава-паркавага ансамбля (1969), рэканструкцыя і рэстаўрацыя Сабора Св. Пятра і Паўла (1991, будаўніцтва ў 1991—1992), рэканструкцыя фасадаў будынкаў санаторна-аздараўленчага комплексу чыгункі (2003, будаўніцтва ў 2004), рэканструкцыя будынка па вул. Савецкай, 8 (2004, будаўніцтва ў 2005) — усе ў Гомелі; помнік землякам, загінулым у гады Вялікай Айчыннай вайны у г. Добрушы (2005, будаўніцтва ў 2005); рэканструкцыя будынка па вул. Пушкіна, 14 у г. Гомелі пад тэатр лялек (2005—2006, будаўніцтва ў 2007), бюст І. П. Шамякіну ў в. Карма Добрушскага раёна (2006, скульптар Д. А. Папоў); рэканструкцыя Палаца культуры чыгуначнікаў пад абласную філармонію ў Гомелі (2005—2006, будаўніцтва з 2005 года). Літаратура ---------- * Демура Иван Васильевич // Кто есть Кто в Республике Беларусь. Архитекторы Беларуси. / Редакционный совет: И. В. Чекалов (пред.) и др. — Минск: Энциклопедикс, 2014. — 140 с. — ISBN 978-985-7090-29-7. (руск.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Арсенал. **Арсенал** (ням.: Landeszeughaus) — будынак у Грацы, размешчаны ва Унутраным горадзе  (ням.) (бел.. Гісторыя -------- Размяшчэнне Граца каля ва ўсходняй мяжы Аўстрыйскай імперыі, рабіла яго важным стратэгічным пунктам. Найбольшую небяспеку ў канцы 16 стагоддзя ўяўляла Асманская імперыя, якой у выпадку ўварвання неабходна было супрацьпаставіць моцную армію. У канцы XVI стагоддзя з'явілася неабходнасць пабудаваць у горадзе памяшканне для захоўвання зброі — Арсенал, які і быў узведзены ў 1642 годзе па праекце італьянскага архітэктара Антоніа Салары. ### Музей Пасля таго, як у 1699 годзе былі ўсталяваны стабільныя межы Асманскай імперыі, Арсенал у Грацы страціў сваё ключавое стратэгічнае значэнне. З гэтага часу тут захоўвалася ўзбраенне для салдатаў, якія патрулявалі венгерскую граніцу. У XVIII стагоддзі, паводле новай ваеннай рэформы па цэнтралізацыі ўсіх ваенных рэсурсаў, якая праводзіцца імператрыцай Марыяй Тэрэзіяй, Арсенал павінен быў быць ліквідаваны, але прадстаўнікам земскага сейма Штырыі ўдалося пераканаць імператрыцу захаваць і ператварыць яго ў музей ваеннага мастацтва. У пачатку XIX стагоддзя з набліжэннем Напалеона прынамсі 50 аб'ектаў з музея былі пераплаўлены на званы, каб пазбегнуць іх магчымага выкарыстання праціўнікам. У час Другой сусветнай вайны ўсе фонды музея ўдалося эвакуіраваць і размеркаваць па замках Штырыі. Пасля яе заканчэння ўсе экспанаты ў поўнай захаванасці вярнуліся на свае месцы. Архітэктура ----------- Будынак быў разлічаны на захоўванне поўнага ўзбраення для 16 тысяч салдатаў і размясціўся ў самым цэнтры горада, адразу ж за Ландгаўзам. Сваім вузкім парадным фасадам Арсенал выходзіць на вуліцу Герэнгасэ  (ням.) (бел. (ням.: Herrengasse). Яго асноўны будынак, даўжыня якога складае 50 метраў, выцягнуўты паралельна Вялікаму ўнутранаму двару Ландтага  (ням.) (бел.. Парадны фасад Арсенала багата ўпрыгожаны. Галоўны ўваход уяўляе сабой вялікую арку паміж руставанымі пілястрамі, у яе адхонах намаляваны ваенныя трафеі. Арку вянчае разарваны франтон і герб Штырыі, c сярэбранай пантэрай, якая выставіла свае лапы з кіпцюрамі. Абапал партала ў нішах размешчаны фігуры рымскіх багоў вайны — Марса і Мінервы. * ПарталПартал * Фігура МарсаФігура Марса * Франтон парталаФрантон партала * Фігура МінерваФігура Мінерва * Герб ШтырыіГерб Штырыі Экспазіцыя ---------- Булавы ў музеі Даспехі ў музеі У наш час музей прапануе ўвазе наведвальнікаў больш за 32 тысячы экспанатаў, пачынаючы ад канца XV і заканчваючы пачаткам XIX стагоддзя. У Арсенале захоўваецца звыш трох тысяч шлемаў і даспехаў, амаль восем тысяч адзінак ручной агнястрэльнай зброі, а таксама разнастайныя віды колюча-рэжучай зброі — мячы, шаблі, шашкі, нажы. У музеі таксама можна ўбачыць воінскае абмундзіраванне ва ўсёй яго разнастайнасці — ад простага салдата да рыштунку знатнага арыстакрата, уключаючы камплект даспехаў для яго баявога каня. Найбольш поўна ў калекцыі Арсенала прадстаўлена зброя XVI—XVII стагоддзяў з майстэрняў Інсбрука, Аўгсбурга і Нюрнберга. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Арсенал (Грац) * Арсенал (Landeszeughaus) | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 12330688g · GND: 1039507-6 · ISNI: 0000 0001 2185 2032 · LCCN: n50079228 · SUDOC: 027446433 · VIAF: 151216735 | |

**«Першай па расе прайшла прыгажуня»** — кінанавела, знятая на кінастудыі «Беларусьфільм». Рэжысёр Віталь Дудзін. Па матывах аповяду В.Коблікава «Баюн-трава». Сюжэт ----- Насця, удава сярэдніх гадоў, прымае на пастой кватаранта Віктара Іванавіча, вучонага-энтамолага, заехаў у гэтыя дрымучыя мясціны на дзень-два. Маладосць яго прайшла ў вёсцы, і цяпер закарцела яму даведацца, хто першы на расе след пакіне. Калі гэта будзе прыгажуня, гэта не пазбегнуць яму гарачай, вечнай любові. Увечары яны доўга п’юць гарбату і доўга не могуць заснуць. Праз акно да Насці залазіць «начны госць», яна гоніць яго прэч і плача. А рана раніцай, як заўсёды ў гарачую пару, ідзе купацца. Літаратура ---------- * *Игорь Авдеев*, *Лариса Зайцева* Все белорусские фильмы : каталог-справочник. Игровое кино (1971—1983). — Минск: Беларуская навука, 2000. — Т. 2. — 299 с. — ISBN 985-08-0023-2

Тунэль між Хельсінкамі і Талінам стане працягам Балтыйскай чыгункі. **Тунэль Хельсінкі — Талін** — праект падводнага тунэля, які б злучыў сталіцы Фінляндыі і Эстоніі па дне Фінскага заліва. Паводле папярэдніх высноў, працягласць тунэля ў залежнасці ад выбару трасы складзе не менш 60—80 км, з якіх 50—70 км пройдуць пад вадой, што зробіць яго найдаўжэйшым падводным тунэлем у свеце. На думку аўтараў праекту, для абслугоўвання тунэля спатрэбіцца будаўніцтва штучнага вострава плошчай 6 га, на якім неабходна будзе размясціць ветрагенератары дзеля электразабеспячэння тунэля. Арыенціровачны тэрмін будаўніцтва — 10—15 гадоў. Пачатковы кошт праекту вар'юецца ад аднаго більёна еўра (калі будаваць толькі грузавы тунэль) да некалькіх більёнаў (калі будзе вырашана будаваць пасажырскі тунэль). У выніку будзе значна павышаная як эканамічная інтэграцыя двух гарадоў, так і пасажыра- і тавараабарот між паўднёвай Фінляндыяй і балтыйскімі дзяржавамі. Акрамя таго, злучэнне тунэля з Балтыйскай чыгункай, што ўжо знаходзіцца ў стадыі будаўніцтва, звяжа чыгуначнымі шляхамі Фінляндыю з астатняй Еўропай. У геапалітычным сэнсе гэта дасць магчымасць вандраваць па ўсім Еўрапейскім звязе без неабходнасці перасячэння мяжы з Расіяй ці вымушанага выкарыстання паветранага або воднага транспарту. Зноскі ------ 1. ↑ *Mike Collier in cooperation with BNS.*. Helsinki mayor still believes in Tallinn tunnel (англ.). The Baltic Times (22 кастрычніка 2012). Літаратура ---------- * *Usko Anttikoski.* Fixed transport connections across the Baltic from Finland to Sweden and Estonia. Preliminary feasibility assessment. — 2007.(недаступная спасылка) * *Ilkka Vähäaho, Pekka Raudasmaa.* Feasibility Study, Helsinki–Tallinn, Railway Tunnel // *Geotechnical Division of the Real Estate Department of the City Of Helsinki*. — 2008. * *Jaakko Blomberg, Gunnar Okk.* Opportunities for Cooperation between Estonia and Finland 2008. — Prime Minister’s Office, Finland, 2008. Спасылкі -------- * Папярэдні план тунэля Хельсінкі—Талін 1997 года * Olli Keinänen. «From fantasy to vision: towards planning of Helsinki-Tallinn railway tunnel»(недаступная спасылка) City of Helsinki, International Relations, Finland, 2009.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Брук. **Давыд Абрамавіч Брук** (руск.: Брук Давид Абрамович; 2 жніўня 1924, Віцебск — 27 сакавіка 1987, Сызрань) — савецкі тэатральны мастак. Заслужаны працаўнік культуры РСФСР (1977). Біяграфія --------- Выпускнік тэатральна-дэкаратыўнага факультэта Саратаўскага мастацкага вучылішча. З 1950 года працаваў мастаком-пастаноўшчыкам у тэатрах Ачынска, Саратава, Пензы, Ульянаўска, Куйбышава. З 1961 года — галоўны мастак Сызранскага драматычнага тэатра. Сярод яго найбольш значных прац — сцэнаграфія спектакляў «Любоў Яравая» К. Трэнева, «Залатая карэта» Л. Лявонава, «Апошнія» М. Горкага, «Каменны валадар» Л. Украінкі, «Лэдзі Макбет Мцэнскага павета» паводле М. Ляскова, «Шляхі-ростані Вадзіма Рошчына» паводле А. М. Таўстога, «Дзівацтвы Белісы» Лопэ дэ Вегі, «Дванаццатая ноч» У. Шэкспіра, «З каханымі не раставайцеся» А. Валодзіна і інш Зноскі ------ Спасылкі -------- * * Архівавана 4 сакавіка 2016.

***Afrixalus quadrivittatus*** — від земнаводных з роду *Afrixalus* сямейства *Hyperoliidae*. Апісанне -------- Агульная даўжыня дасягае 5 см. Галава некалькі пляскатая. Надвокавыя дугі прыпадняты. Морда кароткая, завостраная. Вочы вялікія з вертыкальнымі рамбічнымі зрэнкамі. Тулава каржакаватае. Канечнасці тонкія, аднак даволі развітыя. Дзякуючы ім гэтая амфібія здольная здзяйсняць скачкі да 10,3 м. Афарбоўка карычневая розных адценняў. Па спіне праходзіць дзве шырокія белыя або бэжавыя паласы, а таксама ёсць палосы па баках. Спосаб жыцця ------------ Любіць высокія хмызнякі, трапічныя і субтрапічныя дажджавыя лясы. Вядзе дрэвавы спосаб жыцця. Актыўны ноччу. Сілкуецца дробнымі бесхрыбтовымі і іх лічынкамі. Гэта яйцакладучае земнаводнае. Самка адкладае да 100 яек у лісце, якія знаходзяцца над вадой. Пасля вылуплення апалонікі трапляюць у ваду, дзе праходзяць метамарфоз. Распаўсюджанне -------------- Жыве ад Эфіопіі у Танзаніі (на поўдні) і Нігерыі, Рэспублікі Конга і Дэмакратычнай Рэспублікі Конга (на захадзе). Зноскі ------ Літаратура ---------- * Bisby F.A. Roskov Y.R. Orrell T.M. Nicolson D. Paglinawan L.E. Bailly N. Kirk P.M. Bourgoin T. Baillargeon G. Ouvrard D. (red.) (2011). Species 2000 & ITIS Catalogue of Life: 2011 Annual Checklist.. Species 2000: Reading, UK.. Retrieved on 24 september 2012. | | | | --- | --- | | ⚙️   Таксанамія | AmphibiaWeb · ASW · ASW · EOL · GBIF · iNaturalist · ITIS TSN · NCBI | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2778958919 |

**«Дубава спорт»** — гэта сучасны стадыён у Баранавічах, які можа змясціць 1 100 гледачоў, ігравое поле са штучным пакрыццём, бегавыя дарожкі, чатыры раздзявалкі з душам, памяшканне для трэнераў і спартыўных арбітраў, канферэц-зала, дзве аўтамабільныя стаянкі. Тут адбываюцца міжнародныя спаборніцтвы па хакеі на траве. Стадыён стаў падарункам камандзе «Тэкстыльшчык-БарДУ», якая шмат разоў станавілася пераможцай маладзёжных чэмпіянатаў Еўропы, прызёрам і пераможцам начионального чэмпіянату па хакеі на траве. На ўзвядзенне стадыёна з абласнога бюджэту было накіравана больш за 30 мільярдаў рублёў. Сучасны стан ------------ У Баранавічах 9 жніўня адкрыўся новы стадыён — па хакеі на траве. Хакеем на траве ў Баранавічах займаюцца больш за трыццаць гадоў. Стадыён па хакеі дастаўся футбольнай школе. Единственное, што сёння азмрочвае радасць баранавіцкага клуба па хакеі на траве, дык гэта тое, што доўгачаканы стадыён у выніку стаў учреждениі пры Дзіцяча-юнацкай школе па футболе № 5. На будаўніцтва стадыёна было затрачана 43,6 мільярда рублёў, 10 мільярдаў ад гэтай сумы было выдзелена з гарадскога бюджэту, астатняя сума — з абласнога. Стадыён ўключае ў сябе стандартнае гульнявое поле для хакея на траве памерам 91х55 метраў, чатыры прафесійныя бегавыя дарожкі па 400 метраў, восем стометровай дарожак, трыбуну на 1100 месцаў, каментатарскія кабіны, трэнажорная зала, чатыры распранальні з душавымі, медпункт і адміністрацыйныя кабінеты. У будучыні каля стадыёна з’явіцца шматфункцыянальны гульнявой зала для индорхоккея (гульня ў зале). Падобных стадыёнаў са штучным пакрыццём па хакеі на траве ў Беларусі яшчэ сем, у Брэсцкай вобласці стадыён у Баранавічах трэці. На стадыёне будуць трэніравацца дзіцячыя групы хакеістаў. Выкарыстанне стадыёна іншымі спартсменамі праблематычна: пакрыццё прызначана для заняткаў у спецыяльнай мяккай абутку. Галерэя ------- * * * * * Зноскі ------ 1. ↑ Газета «Наш Край»,16 верасня 2015 г. 2. ↑ Баранавіцкі партал навінаў, «intex-press»(недаступная спасылка), дата доступа: 09.10.2016

**Хікары́я** (саманазва: *Dinde*, літаральна "людзі") — народ з групы апачы, карэнныя жыхары ЗША. Жывуць пераважна ў штаце Нью-Мексіка. Агульная колькасць (2017 г.) - 2900 чал. Гісторыя -------- Хікарыя ўяўляюць сабою групу паўднёвых атабаскаў, якая насяляла Каларада і поўнач Нью-Мексіка. Яны падзяляліся на 2 асноўныя фрагменты: * *Sáidìndé*, што насялялі горную мясцовасць і вялі паўаселы лад жыцця * *Gu gàhén* — насельнікі паўднёвай часткі Вялікіх раўнін У апошняй трэці XVIII ст. да іх далучаліся іншыя групы паўднёвых атабаскаў, што выціскаліся са сваіх месцаў пасялення каманчамі і эпідэміямі воспы. Назва **хікарыя** ім была дадзена іспанскімі каланістамі (ісп.: Jicarilla, літаральна "маленькі кошык"), з якімі яны падтрымлівалі прамыя адносіны з сярэдзіны XVII ст. Хікарыя адыгрывалі важную ролю ў гандлёвых адносінах паміж іспанцамі і пуэбла з аднаго боку і паўночнымі індзейскімі плямёнамі з іншага. У 1846 г. тэрыторыі, населеныя хікарылья, апынуліся пад кантролем ЗША, урад якіх імкнуўся прыцягнуць да сябе правадыроў і вымусіць індзейцаў асесці на пэўных землях праз сістэму харчовай дапамогі. *Sáidìndé* імкнуліся адмовіцца ад яе шляхам асіміляцыі паміж іспанамоўнымі пасяленцамі, самастойна займаліся земляробствам. *Gu gàhén* адкрыта выступілі супраць абмежавання сваіх тэрыторый. У 1854 г. амерыканская адміністрацыя Нью-Мексіка абвясціла ім вайну і вымусіла падпісаць мірны дагавор. Праводзілася палітыка вылучэння зямельных надзелаў асобным сем'ям для іх пераўтварэння ў земляробаў. У 1887 г. была створана асобная рэзервацыя на тэрыторыі Нью-Мексіка. У 1937 г. яна атрымала ўнутраную аўтаномію. Асноўнымі сучаснымі заняткамі з'яўляюцца жывёлагадоўля і здабыча нафты. Культура -------- Асноўнымі заняткамі хікарыя здаўна былі паляванне і збіральніцтва. Пад уплывам іспанскіх каланістаў асвоілі конегадоўлю і земляробства. Клопат пра збіранне ядомых раслін і ўраджай звычайна клаўся на жанчын, аднак мужчыны рыхтавалі палеткі для пасеваў, ладзілі ірыгацыйныя збудаванні. З канца XIX ст. актыўна развівалася камерцыйная авечкагадоўля. Традыцыйныя рамёствы — пляценне кошыкаў, выраб керамічных пасудзін і трубак для курэння. Хікарыя мелі сталыя паселішчы, якія часам налічвалі ад 150 да 400 жыхароў. Традыцыйныя жытлы — вікіяпы і тыпі. Сезонна вандравалі па Вялікіх раўнінах для гандлю і палявання, пры гэтым арганізоўвалі часовыя малыя паселішчы. Пераважалі вялікія пашыраныя сем'і. У склад такой сям'і ўваходзілі бацькі, іх дзеці і малыя сем'і дарослых дочак. Апошнія маглі мець асабістую гаспадарку. Адлік сваяцтва вёўся як па мужчынскай, так і жаночай лініях. Большасць мужчын мелі адну жонку, але сустракаліся выпадкі палігініі. Удовам дазвалялася выходзіць замуж пасля перыяда жалобы. Удаўцы павінны былі вытрымаць перыяд бясшлюбнасці. Сем'і аб'ядноўваліся ў тэрытарыяльныя абшчыны, а тыя — ў два фрагменты *Sáidìndé* і *Gu gàhén*. Пераход з аднаго ў іншы фрагмент не забараняўся. Пасля перасялення ў рэзервацыю 2 фрагменты занялі розныя яе часткі, так што з цягам часу ўзнікла іх палітычная канкурэнцыя. *Sáidìndé* лічацца прыхільнікамі прагрэсу, а *Gu gàhén* — кансерватарамі. Адзінага кіравання да канца XIX ст. не існавала. На чале тэрытарыяльных абшчын стаялі абраныя правадыры. Пазней правадыры прызначаліся амерыканскімі прадстаўнікамі. У 1937 г. пачала дзейнічаць супольная рада абраных прадстаўнікоў. Хікарыя захоўваюць багаты фальклор. Папулярны святы, што суправаджаюцца спаборніцтвамі ў маляванні на пяску і спевамі. Рэлігія ------- Паводле міфалогіі хікарыя, галоўным богам з'яўляецца *Hascin*, народжаны ад саюза Цёмнага Неба і Маці Зямлі. Ён стварыў першых мужчыну і жанчыну, сонца, месяц і жывёл. Хікарыя лічылі сябе адзінымі прамымі нашчадкамі першых людзей, што выйшлі на паверхню зямлі з падземнага свету. Для вернікаў хікарыя з'яўляецца важнай сувязь з зямлёй і жывымі істотамі. Яны вераць, што пры нараджэнні чалавек атрымоўвае сілу адной з іх. Шматлікія цырымоніі звязаны з традыцыямі палявання і ўзроставай ініцыяцыі. Найбольш вядомая з іх — юнацкая эстафета, што арганізоўваецца ўвесну. Вылучаюцца індывідуальныя абрады і тыя, што праводзяцца шаманам. На традыцыйныя рэлігійныя вераванні моцны ўплыў аказвае пеётызм. Частка хікарыя спавядае хрысціянства. Зноскі ------ 1. ↑ Apache, Jicarilla in United States 2. ↑ Jicarilla - Religion and Expressive Culture Спасылкі -------- * Jicarilla Apache Nation Human Resources * Jicarilla Encyclopedia of World Cultures * Jicarilla Apache in the American Southwest | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh85070522 |

**Маджура** (анг. Majuro) — сталіца астраўной дзяржавы Маршалавы Астравы, у Ціхім акіяне. Насельніцтва — 25 400 чалавек (2004). Пабудаваны на аднайменным атоле, які складаецца з 64 астравоў. Порт, міжнародны аэрапорт. Асноўнае насельніцтва засяроджана на астравах **Д-У-Д** (Далап-Уліга-Дарэн (Дарыт) (Dalap-Uliga-Darrit) — з поўдня на поўнач, на ўсходнім заканчэнні атола): Атол Маджура Уліга — асноўны дзелавы раён, банкаўскі і турыстычны цэнтр. На востраве Уліга знаходзіцца Каледж Маршалавых астравоў, сярэдняя і пачатковая школы. Урадавыя ўстановы і старая частка горада знаходзяцца на востраве Далап. На Далапе таксама знаходзяцца некалькі буйных магазінаў. На востраве Дарэн знаходзяцца, у асноўным, жылыя будынкі, пачатковая і сярэдняя школа. У заходняй частцы атола, у 30 км ад Д-У-Д месціцца паселішча Лаура — расце жылы раён з папулярным пляжам. Сярэдняя школа Маршалавых астравоў знаходзіцца на паўночнай ускраіне Маджура, на востраве Рыта. Плошча самога атола — усяго 9,7 км², плошча лагуны — 295 км². Зноскі ------ Спасылкі -------- * Marshall Islands Travel Guide | ⛭Сталіцы Аўстраліі і Акіяніі | | --- | | Сталіцы незалежных дзяржаў | * Апія * Уэлінгтан * Канбера * Маджура * Нгерулмуд * Нукуалофа * Палікір * Порт-Віла * Порт-Морсбі * Сува * Фунафуці * Ханіяра * Паўднёвая Тарава * Ярэн (месцазнаходжанне ўрада; афіцыйна сталіцай не з’яўляецца) | Акіянія на карце свету | | Сталіцы залежных тэрыторый | * Аваруа * Адамстаўн * Алофі * Кінгстан * Мата-Уту * Нумеа * Пага-Пага * Папеэтэ * Сайпан * Аганья * Ханга-Роа | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кiтайская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 122517209 |

**Хізо́ўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Веткаўскага раёна Гомельскай вобласці Беларусі. Адміністрацыйны цэнтр — вёска Хізы. Утвораны 30 снежня 1927 года як **Хізоўскі нацыянальны рускі сельсавет** у складзе Веткаўскага раёна Гомельскай акругі БССР шляхам аб’яднання тэрыторыі скасаваных Хізава-Гарыстаўскага і Хізава-Гуцкага сельсаветаў. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Веткаўскім раёне БССР. У 1935 годзе рэарганізаваны ў беларускі сельсавет. З 12 лютага 1935 года ў складзе Свяцілавіцкага раёна, з 20 лютага 1938 года — Гомельскай вобласці. З 17 снежня 1956 года ў складзе Веткаўскага раёна, з 25 снежня 1962 года — Гомельскага раёна, з 6 студзеня 1965 года — адноўленага Веткаўскага раёна. У 1966 годзе ў склад сельсавета з Беседскага сельсавета перададзена вёска Новаіванаўка. На 1 студзеня 1974 года ў складзе сельсавета было 6 населеных пунктаў. 28 студзеня 1991 года Хізоўскі сельсавет скасаваны, яго тэрыторыя далучана да Рэчкаўскага сельсавета. Заўвагі ------- 1. ↑ Рашэнні выканкома Гомельскага абласнога Савета дэпутатаў працоўных ад 12 лістапада, 1 і 8 снежня 1966 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1967, № 1 (1159). 2. ↑ Белорусская ССР. Административно-территориальное деление. На 1 января 1974 года. (руск.). — Выданне 5-е. — Мн.: Беларусь, 1974. — С. 78. — 248 с. — 10 000 экз. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987. * Административно-территориальное устройство Республики Беларусь (1981—2010 гг.): справочник. — Минск: БелНИИДАД, 2012. — 172 с.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Тунэль (значэнні). Тунэль Тунэль на ўваходзе на станцыю метро Метрабудаўнікоў імя Вашчанка ў Харкаве. **Тунэ́ль** (ад англ.: tunnel) — праход пад зямлёй, што ствараецца з транспартнымі і іншымі мэтамі. **Тунэль** можа быць пешаходным і/ці роварным, для руху аўтамабіляў альбо цягнікоў, трамваяў, прапускання вады (дэрывацыйныя тунэлі гідраэлектрастанцый, для пракладкі сетак гарадской гаспадаркі, каналізацыйныя калектары) і да т.п. Існуюць таксама так званыя экалагічныя тунэлі. Яны пракладваюцца пад аўтадарогамі ці чыгункамі і служаць для таго, каб звяры маглі бяспечна перасоўвацца. Большая частка ліній метро таксама пракладзена ў выглядзе тунэляў. Каб пазбегнуць скрыжаванняў лініі метро пракладваюць на рознай глыбіні (узроўні). Тунэлі будуюць для пераадолення прыродных перашкод (напр. тунэлі пад гарамі), для скарачэння шляху (тунэль праз гару замест дарогі вакол), для скарачэння часу руху (тунэль замест паромнай пераправы). Тунэлі пад воднымі перашкодамі часта будуюць замест мастоў там, дзе масты маглі б перашкодзіць праходу суднаў. Таксама тунэлі будуюць каб пазбегнуць скрыжавання розных транспартных струменяў на адным узроўні (падземныя пераходы, тунэлі замест чыгуначных пераездаў, тунэлі як частка аўтамабільных развязак і іншае). У некаторых выпадках праезды пад пралётамі мастоў таксама завуць тунэлямі, што, аднак, няправільна. Гісторыя -------- Тунэль з’яўляецца адным з найстаражытных вынаходстваў чалавецтва, нараўне з мостам. У Вавілоне, Егіпце, Грэцыі і Рыме падземныя працы праводзіліся задаўга да нашай эры — спачатку падчас здабычы карысных выкапняў, збудаванні магільняў і храмаў, а потым для водазабеспячэння і транспарта. Першыя тунэлі майстраваліся звычайна ў скальных пародах, без замацавання апошніх. Для вядзення праходніцкіх прац выкарыстоўваліся прымітыўныя прылады. У ранняе Сярэднявечча тунэлі будаваліся рэдка і, галоўным чынам, у ваенных мэтах. У позняе Сярэднявечча пачалося актыўнае будаўніцтва суднаходных тунэляў, якія злучаюць водныя шляхі зносін. У 1826—1830 у Вялікабрытаніі на перагоне Ліверпуль — Манчэстэр быў пабудаваны першы ў свеце чыгуначны тунэль. Вынаходства піраксіліну і дынаміту, а таксама паспяховае ўжыванне ў горнай справе свідравінных машын забяспечылі магчымасць збудавання вялікіх альпійскіх тунэляў паміж Францыяй, Італіяй і Швейцарыяй, у тым ліку і знакамітага Сімплонскага тунэля даўжынёй каля 20 км. Сярод збудаваных у 1920-х — пачатку 1930-х гг. вылучаюцца Вялікі Апенінскі двухшляховы чыгуначны тунэль на лініі Фларэнцыя-Балоння (Італія) даўжыня 18,5 км, а таксама Роўскі суднаходны тунэль на воднай магістралі Марсель-Рона (Францыя) даўжыня звыш 7 км. Першы ў свеце аўтамабільны тунэль — Гудзонаў тунэль — быў пабудаваны ў 1927 годзе ў ЗША пад ракой Гудзон. Ён злучаў Кэнэл-стрыт на Манхэтэне ў Нью-Ёрку з 12-й і 13-й вуліцамі Джэрсі-сіці. Першы чыгуначны тунэль у Расіі пабудаваны ў 1862 у горадзе Коўна (даўжыня 1,28 км). Пасля яго было збудавана мноства тунэляў на чыгунках Урала, Каўказа і Крыму. Значнае развіццё тунэлебудаванне атрымала ў СССР у сувязі з інтэнсіўным чыгуначным будаўніцтвам, стварэннем сеткі ГЭС, збудаваннем метрапалітэнаў і аб’ектаў гарадской падземнай гаспадаркі. Першы аўтамабільны тунэль у СССР быў збудаваны ў Маскве на Кутузаўскім праспекце ў 1959 годзе, амаль адначасова з ім быў збудаваны і пешаходны тунэль. Асноўныя элементы тунэля ------------------------ Для будаўніцтва тунэля неабходна выпрацоўка — штучнай пустэча ў зямной кары. Ва ўстойлівых пародах выпрацоўку звычайна пакідаюць без замацавання, у няўстойлівых — майструюць часовае мацаванне, асноўнымі элементамі якога з’яўляюцца рошпаны; а затым, аправу. Аправа з’яўляецца найважнейшым элементам тунэля, якая ўспрымае ціск навакольных горных парод і забяспечвае гідраізаляцыю тунэля. Участкі тунэля, змешчаныя поруч з яго ўваходамі, завуцца парталамі. Парталы надаюць архітэктурны выгляд уваходам у тунэль на фоне навакольнага ландшафту. Спосабы будаўніцтва ------------------- Праходніцкі шчыт ### Закрытыя Закрытыя метады будаўніцтва тунэляў ужываюцца як для будаўніцтва тунэляў глыбокага (>20 м), гэтак і дробнага залягання. У залежнасці ад таго, у якой пародзе змешчаны тунэль, абіраюць тую ці іншую тэхналогію будаўніцтва. Да закрытых метадаў адносяць: * **Шчытавы** — з дапамогай шчыта распрацоўваецца грунт на поўны перасек, а затым будуецца аправа тунэля. * Метад **суцэльнага забою** — грунт распрацоўваецца ў забоі на поўны перасек, а затым з дапамогай часовых мацаванняў узводзіцца аправа тунэля. * **Горны** — грунт распрацоўваецца па частках, а далей па частках з дапамогай часовых мацаванняў узводзіцца аправа. ### Адкрытыя Ужываюцца, як правіла, для ўзвядзення тунэляў неглыбокага залягання. У параўнанні з закрытымі метадамі, адкрытыя метады адрозніваюцца адноснай таннасцю будаўніцтва, але пры выкарыстанні патрабуюць абавязковага перакладання дарог і камунікацый, змешчаных над тунэлем. Да адкрытых метадаў належаць: * **Катлаванны** метад — раскопваецца катлаван на поўную шырыню тунэля да ўзроўня яго падэшвы. Сцены катлавана альбо пакідаюць пад кутом натуральнага адхону грунта, альбо ўмацоўваюць у вертыкальным становішчы. Аправу майструюць у катлаване, які затым засыпаюць грунтам. Дадзены метад ужываўся падчас будаўніцтва метро ў Берліне і таму часам завецца «берлінскім». * **Траншэйны** метад — катлаван раскопваецца па частках, сцены ўзводзяць метадам «сцены ў грунце». Такім метадам часта будуюць пешаходныя тунэлі. * **Шчытавы** метад — для ўзвядзення выкарыстоўваецца прастакутны шчыт, аналагічны таму, што выкарыстоўваецца пры закрытым метадзе. З яго дапамогай узводзяць аправу тунэля. Пры збудаванні тунэляў у складаных інжынерных умовах выкарыстоўваюць розныя адмысловыя метады (дрэнаж, замарожванне грунтоў, кесонны спосаб з ужываннем сціснутага паветра і інш.). Самыя доўгія тунэлі ------------------- «Гатард» 57 км * Гатардскі базісны тунэль (Gotthard) — гэта будзе найбуйны тунэль за ўсю гісторыю Еўропы, запланаваная працягласць — 57 км (уключна са службовымі і пешаходнымі хадамі — 157 км), што зробіць яго самым доўгім чыгуначным тунэлем у свеце. Праект плануецца завяршыць у 2015 г. «Тунэль Сэйкан» (en) 53,9 км * Самым доўгім на сёння з’яўляецца японскі тунэль «Сэйкан», што злучае астравы Хонсю і Хакайда. Тунэль адкрыты для руху 13 сакавіка 1988 года. «Еўратунэль» 49,94 км «Еўратунэль» * Еўратунэль, пракладзены пад Ла-Маншам паміж Фалкстоўнам (графства Кент, Вялікабрытанія) і Кале (Францыя). Нягледзячы на тое, што гэты тунэль саступае па агульнай працягласці тунэлю Сейкан, яго падводная частка (каля 39 км) на 14,7 км даўжэй падводнай часткі чыгуначнага тунэля Сейкан. Тунэль пад Ла-Маншам афіцыйна адкрыты ў 1994 г. * Самым доўгім сухапутным тунэлем з’яўляецца Лечберг на лініі Берн — Мілан, які знаходзіцца ў Швейцарыі. Яго даўжыня 34 кіламетры. Ён злучае раён Берна і Інтэрлакена з раёнам Брыга і Цермата. Самыя глыбокія тунэлі --------------------- Эйксунскі тунэль Рух адкрыты 23 лютага 2008. На далёкім плане — новы Эйксунскі мост. * Эйксунскі тунэль у Нарвегіі, адкрыты ў лютым 2008 года, дасягае глыбіні 287 м ніжэй узроўня мора. Максімальны ухіл дарожнага палатна дасягае 9,6 %, мінімальная таўшчыня скалы над тунэлем — 50 м. Тунэлі ў мастацтве ------------------ ### У кінематографе * «Тунэль» (фільм, 1987) * «Дзённае святло» (фільм, 1990) Гл. таксама ----------- * Вялікі бостанскі тунэль — самы дарагі праект у гісторыі будаўніцтва ЗША * Тунэль праз Берынгаў праліў — праект злучэння Еўразіі і Паўночнай Амерыкі тунэлем пад Берынгавым пралівам Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Архівавана 5 лютага 2008. Літаратура ---------- * *Надзежын Б. М.* Масты і шляхаправоды ў гарадах. — М. 1964 Спасылкі -------- * Будаўніцтва метро Архівавана 20 красавіка 2015. // Будпартал * Будаўніцтва метрапалітэнаў. Падручнік для ВНУ * RUSTUNNEL — Тунэлі Расіі і падземная прастора * Інфармацыя пра сучасныя тэхналогіі для будаўніцтва тунэляў Архівавана 3 мая 2008. * Кожны трэці дарожны тунэль у Еўропе не прайшоў тэст 28.04.2008 | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Treccani · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX527169 · BNF: 119754118 · GND: 4061212-0 · LCCN: sh85138674 · NDL: 00573279 · NKC: ph126790 | |

**Руды лес** (укр.: Рудий ліс), часам *Іржавы лес*, *Чырвоны лес* — каля 10 км² дрэваў, што атачаюць Чарнобыльскую АЭС. Назва «Руды лес» паходзіць ад чырвона-бурага колеру соснаў, пасля таго як яны ўвабралі найбольшую долю выкіду радыеактыўнай пылі падчас выбуху рэактара ў 1986 годзе. Падчас работаў па дэзактывацыі тэрыторыі лес быў знесены бульдозерамі і захаронены. На сённяшні дзень Руды лес з’яўляецца найбольш моцна забруджанай тэрыторыяй у свеце. Катастрофа і дэзактывацыя ------------------------- Пагорак на ўсходнім краі лесу Руды лес знаходзіцца ў зоне адчужэння; гэта тэрыторыя атрымала найбольшыя дозы радыяцыі пасля Чарнобыльскай катастрофы, у дадатак да пазнейшых аблокаў дыму і радыеактыўнага пылу, якія моцна забрудзілі лясную тэрыторыю. Выбух і пажар на чацвертым энергаблоку ЧАЭС спрычыніў моцнае забруджванне грунту, вады і атмасферы радыяцыяй, эквівалентнай 20 атамным бомбам, скінутым на Хірасіму і Нагасакі. Занядбаныя дамы ў Прыпяці Падчас работы па дэзактывацыі большасць дрэваў была знесена бульдозерамі і захароненая па траншэях, якія былі пакрыты тоўстым слоем пяску і засаджаныя маленькімі хваёвымі дрэўцамі. Выказваліся засцярогі, што з часам раскладання мёртвых дрэваў радыяцыя можа прасачыцца ў грунтавыя воды, таму пасля аварыі ўсе жыхары навакольных тэрыторый былі эвакуіраваныя. Запаведнік ---------- Калі людзі пакінулі гэты абшар у 1986 годзе, на іх месца, нягледзячы на радыяцыю, прыйшлі розныя прадстаўнікі жывёльнага свету. На флору і фаўну Рудога лесу значна паўплывала радыеактыўная забруджанасць. Мяркуецца, што біяразнастайнасць Рудога лесу павялічылася цягам наступных гадоў пасля аварыі. Таксама паведамляецца пра некаторыя чэзлыя дрэвы на тэрыторыі. На сённяшні дзень Руды лес з'яўляецца найбольш моцна забруджанай тэрыторыяй у свеце. Тым не менш, гэты абшар стаў надзвычай утульным месцам для размнажэння шматлікіх відаў пад пагрозай знікнення. У 1996 годзе дакументальны фільм BBC «Inside Chernobyl’s Sarcophagus» (*Унутры Чарнобыльскага саркафагу*) паказаў, як са шчылінаў будынку колішняга рэактара вылятаюць птушкі. Доўгатэрміновае ўздзеянне радыеактыўных ападкаў на флёру і фаўну рэгіёну дагэтуль да канца не даследавана. Адзначалася наяўнасць буслоў, баброў, ваўкоў і некаторых драпежных птушак Сучасны стан ------------ Карта паказвае забруджаныя цэзам-137 тэрыторыі Беларусі, Расіі і Украіны На сённяшні дзень узровень радыяцыі на тэрыторыі Рудога лесу не перавышае аднаго рэнтгена за гадзіну, але агульным паказчыкам з'яўляецца колькасць у 10 мілірэнтгенаў у гадзіну. Больш за 90% радыеактыўных рэчываў Рудога лесу скопленыя ў грунце. Навукоўцы плануюць выкарыстоўваць горад Прыпяць і яго ваколіцы ў якасці ўнікальнай лабараторыі для мадэлявання рассейвання радыенуклідаў пасродкам выбуху бруднай бомбы альбо атакі хімічнымі або біялагічнымі рэчывамі. Абшар прапаноўвае выдатную магчымасць сістэмна зразумець шлях радыеактыўных ападкаў праз гарадскую і сельскую мясцовасць. Прырода на гэтай тэрыторыі не толькі здолела выжыць, але і закрасаваць праз яўную адсутнасць чалавека. Абшар раптоўным чынам стаў радыелагічным запаведнікам. Раней меркавалася пра наяўнасць знешняй дэфармаванасці жывёл пасродкам хаатычных мутацыяй, аднак пазней гэта не было даказана, акрамя частковага альбінізму ў ластавак. На дадзены момант вучоных непакоіць наяўнасць стронцыя-90 і цэзія-137 у грунце Рудога лесу, перыяд паўраспаду якіх складае 30 гадоў. Таксама выказваюцца няўсцешныя здагадкі пра магчымасць уздзеяння радыяцыі на некалькі наступных пакаленняў. Зноскі ------ 1. 1 2 *Wildlife defies Chernobyl radiation*, by Stefen Mulvey, BBC News April 20, 2006. 2. ↑ *Chernobyl's continuing hazards*, by Stefen Mulvey, BBC News 3. 1 2 "Chernobyl - Part One" **(нявызн.)**. BBC News. Праверана 17 красавіка 2011. 4. ↑ *Back to wild PDF* Архівавана 15 красавіка 2007. 5. 1 2 *A Natural History of Chernobyl* Архівавана 13 мая 2009. by Mary Mycio, Wormwood Forest: A Natural History of Chernobyl 6. ↑ *The Chernobyl nuclear disaster and subsequent creation of a wildlife preserve*, Letter to the Editor, Robert J.Baker, Texas Tech University and International Radioecology Laboratory 7. ↑ Архіўная копія **(нявызн.)**(недаступная спасылка). IAEA Report. Архівавана з першакрыніцы 27 сакавіка 2006. Праверана 14 верасня 2013. 8. ↑ Chernobyl: The Scale of the Accident Архівавана 10 верасня 2008. by International Atomic Energy Agency/World Health Organization/United Nations Development Programme*, September 5, 2005.* 9. ↑ A Radioactive Ghost Town's Improbable New Life **(нявызн.)**. Праверана 6 чэрвеня 2008. 10. ↑ Microsoft Word - !!MASTERDOC cesium dr3 mar2 ac.doc 11. ↑ Архівавана 16 ліпеня 2012. | ⛭Чарнобыльская катастрофа | | --- | | Мясціны | Чарнобыльская АЭС · Прыпяць · Чарнобыль · Славутыч · Палескі дзяржаўны радыяцыйна-экалагічны запаведнік · Руды лес · Зона адчужэння Чарнобыльскай АЭС | Чарнобыльская АЭС | | Асобы | Валерый Лягасаў · Барыс Шчарбіна · Уладзімір Пікалаў · Анатоль Дзятлаў · Аляксандр Акімаў · Віктар Бруханаў · Васіль Ігнаценка | | Арганізацыі | Інстытут радыебіялогіі НАН Беларусі · Беллесрад · Чарнобыльскі форум · Міжнародны праект «Дзецям Чарнобыля» | | Масавая культура | Чарнобыль (міні-серыял) · Чарнобыльская малітва · S.T.A.L.K.E.R. | | Іншае | Чарнобыльскі шлях · Ветеран Чернобыля · Самасёлы · Ліквідатары наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС |

**Дуб коркавы** (*Quercus suber*) — вечназялёнае дрэва сямейства букавых, паходзіць з паўднёва-заходняй Еўропы і паўночнай Афрыкі, шляхам інтрадукцыі з’явілася таксама ў іншых краінах Міжземнамор’я. Апісанне -------- Дрэва дасягае вышыні 20 м, у шырыню дыяметрам да 1 м. Ствол і старыя галіны пакрыты цвёрдай тоўстай карой (коркам), якая перыядычна здымаецца ў прамысловых мэтах (раз у 9-12 гадоў). Лісце авальнае, скурыстае, ападае раз у 2-3 года. Квітнее амаль бесперапынна, за выключэннем летніх месяцаў. Жалуды сядзяць па 1-3 штукі, на кароткай ножцы, утоеныя. Спеюць восенню. Прарастаюць хутка — за 2-5 дзён. У першыя гады расце павольна і патрабуе стараннага догляду. Цеплалюбівая і засухаўстойлівая расліна. Каранёвая сістэма глыбокая. Жыве да 200 гадоў і больш. Мае дэкаратыўнае значэнне. Драўніна вельмі цвёрдая, дзякуючы чаму не мае выкарыстанне пры вытворчасці мэблі. Аднак часта выкарыстоўваецца пры апале ў камінах. Асаблівасцю дрэва з’яўляецца вогнеўстойлівая кара, дзякуючы чаму ствол амаль не зведвае значных пашкоджанняў пры лясных пажарах. У прамысловасці --------------- Для вытворчасці корка здымаецца толькі верхні пласт кары. Асноўнае практычнае выкарыстанне гэта выраб корка. Для вытворчасці корка здымаецца толькі верхні пласт кары ствала і старых галін, таму «абразанне» зусім не шкодзіць дрэву. Прыкладна праз 10 гадоў кара цалкам аднаўляецца, і яе зноў здымаюць з дрэва. Яшчэ ў сярэднія вякі корак выкарыстоўваўся манахамі для ўцяплення сцен у халодных залах манастыроў. Дзякуючы сваёй структуры дрэва з’яўляецца адным з лепшых прыродных цепла і гукаізаляцыйных матэрыялаў. Асноўнай з тэхнічных уласцівасцяў з’яўляецца мяккая пругкасць корка (лёгка набывае першапачатковы від пасля дэфармацыі). Партугалія вырабляе больш 50 % коркі ў свеце, галоўным чынам у яе паўднёвых правінцыях. Іншымі важнымі экспарцёрамі з’яўляюцца Іспанія, Алжыр, Марока, Францыя, Італія і Туніс. У пералічаных краінах агульная плошча коркавых дрэвастояў складае каля 25 тыс. км². Корак, які выкарыстоўваецца для закупорвання вінных бутэлек, складае толькі 15 % ад агульнай колькасці. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8). Спасылкі -------- * APCOR Партугальская коркавая асацыяцыя (англ.) (парт.) * Дуб пробковый: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Brockhaus | | Таксанамія | APNI · EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX530727 · BNF: 12089052h · GND: 4165312-9 · LCCN: sh85032612 · Microsoft: 2777754620 |

**Дысертацыя** (ад лац.: dissertatio — даследаванне, складанне, разважанне, даклад) — праца (і тэкст з апісаннем асноўных вынікаў гэтай працы), паспяховае выкананне якой з'яўляецца адным з патрабаванняў для атрымання навуковай ступені або кваліфікацыі. Змяшчае абагульненне вынікаў даследаванняў суіскальніка, якія праводзіліся ім за час ад некалькіх месяцаў да некалькіх год. У значнай меры грунтуецца на матэрыяле, апублікаваным аўтарам у навуковым друку. Афармляецца па пэўных правілах у выглядзе пераплеценага рукапісу ці кнігі аб'ёмам як правила ад 50 да 500 старонак, у залежнасці ад галіны навукі і ўзроўню. Падлягае абароне на пасяджэнні адпаведнай камісіі або савета. У сучаснай Беларусі абараняюцца магістарскія, кандыдацкія і доктарскія дысертацыі. Патрабаванні да кандыдацкіх і доктарскіх дысертацый --------------------------------------------------- Дысертацыя павінна быць самастойна выкананай кваліфікацыйнай навуковай працай, якая мае ўнутранае адзінства і якая сведчыць аб асабістым укладзе аўтара ў навуку, прысвечана вырашэнню навуковай задачы або вывучэнню абранай навуковай праблемы і ўтрымліваць: * абгрунтаваную пастаноўку навуковай задачы (праблемы); * аналітычны агляд літаратуры па тэме даследавання, уключаючы аналіз замежных крыніц навуковай інфармацыі; * палажэнні, якія выносяцца на абарону (канкрэтныя фармулёўкі, якія змяшчаюць адметныя прыкметы самастойна атрыманых новых навуковых вынікаў, якія характарызуюць ўклад суіскальніка вучонай ступені ў вобласць навукі, да якой адносіцца тэма дысертацыі, якія ўключаюць параўнальную ацэнку іх навуковай і практычнай значнасці); * апісанне выкарыстоўваных пры правядзенні даследаванняў матэрыялаў і метадаў, выклад атрыманых вынікаў і іх аналіз, а таксама высновы па кожнай чале; * агульныя высновы па дысертацыі ў цэлым з кароткай фармулёўкай асноўных навуковых вынікаў, указаннем іх навізны і значнасці; * рэкамендацыі па выкарыстанні атрыманых навуковых вынікаў; * спіс выкарыстаных крыніц; * спіс публікацый аўтара, якія адлюстроўваюць асноўныя навуковыя вынікі дысертацыі. Атрыманыя аўтарам новыя навуковыя вынікі павінны быць апублікаваныя, даказаны на аснове навуковай метадалогіі, прынятай у дадзенай галіне навукі, і аб’ектыўна ацэнены ў супастаўленні з вядомымі. Кандыдацкая дысертацыя павінна ўтрымліваць новыя навуковыя тэарэтычныя і (або) эксперыментальныя вынікі па адным з актуальных напрамкаў навуковых даследаванняў. Доктарская дысертацыя павінна быць прысвечана распрацоўцы новага навуковага напрамкі або канцэптуальнаму развіццю аднаго з актуальных навуковых напрамкаў і ўтрымліваць прынцыпова новыя вынікі, сукупнасць якіх з’яўляецца буйным дасягненнем у адпаведнай галіны навукі. Як правіла, дадзеныя новыя вынікі павінны быць прызнанымі сусветнай навуковай супольнасцю і забяспечваць прыярытэт Рэспублікі Беларусь у адпаведнай галіне навукі, рэальны эканамічны і (або) сацыяльны эфект. У дысертацыі суіскальнік вучонай ступені абавязаны даваць спасылкі з указаннем аўтараў і крыніц, уключаючы дысертацыі, матэрыялы якіх ён выкарыстоўвае. Спасылкі прыводзяцца таксама на ўласныя публікацыі, у якіх утрымліваюцца матэрыялы, якія выкладаюцца ў дысертацыі. Пры выкарыстанні ў дысертацыі вынікаў, якія належаць асобам, разам з якімі былі напісаны навуковыя працы, а таксама іншым асобам, суіскальнік вучонай ступені абавязаны адзначыць гэта ў дысертацыі і автореферате са спасылкай на аўтара і крыніцу. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Brockhaus · Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | BNE: XX4343810 · GND: 4012494-0 · NKC: ph119476 | Навука

**Дыскрэ́тная матэма́тыка** – раздзел матэматыкі, які займаецца вывучэннем дыскрэтных структур (г.зн. структур, да якіх не можа ўжывацца паняцце непарыўнасці, гл. дыскрэтнасць). Частка дыскрэтнай матэматыкі, якая вывучае канечныя структуры (напрыклад, канечныя групы, графы, машыны Цьюрынга), называецца канечнай матэматыкай. У пашыраным сэнсе дыскрэтная матэматыка падзяляецца на тэорыю лікаў, вылічальную матэматыку, матэматычную логіку, камбінаторны аналіз, а таксама новыя кірункі даследаванняў — тэорыю графаў, тэорыю кадзіравання, цэлалікавае праграмаванне, тэорыю аўтаматаў, раскладаў, ЭВМ, праграмавання і інш. у якіх аб'екты даследаванняў маюць дыскрэтны характар. Гісторыя -------- Элементы дыскрэтнай матэматыкі ўзніклі ў глыбокай старажытнасці і развіваліся паралельна з іншымі раздзеламі матэматыкі. Напрыклад, тагачасныя тыповыя задачы, звязаныя з уласцівасцямі цэлых лікаў (вытокі тэорыі лікаў): адшуканне алгарытмаў складання і множання натуральных лікаў (Егіпет, 2-е тысячагоддзе да н.э.), задачы падсумоўвання і дзялімасці натуральных лікаў у піфагарэйскай школе (6 ст. да н.э.). У Беларусі даследаванні па пытаннях дыскрэтнай матэматыкі пачаліся ў канцы 1950-х гадоў па ініцыятыве акадэміка Д.А. Супруненкі і вядуцца ў Інстытуце матэматыкі і Аб'яднаным інстытуце праблем інфарматыкі (ранейшая назва - Інстытут тэхнічнай кібернетыкі) НАН Беларусі і БДУ. Агульныя падыходы ----------------- На практыцы найчасцей адначасова прысутнічаюць уласцівасці неперарыўнасці і дыскрэтнасці, канечнасці і бесканечнасці; пры рашэнні канкрэтных задач шырока выкарыстоўваецца прыём замены неперарыўнай мадэлі яе дыскрэтным аналагам. У дыскрэтнай матэматыцы разам з пабудовай алгарытмаў рашэння асобных задач выяўляюцца пытанні алгарытмічнай вырашальнасці, ацэнкі вылічальнай складанасці алгарытмаў, выяўлення цяжкавырашальных задач і інш. Літаратура ---------- * Дыскрэтная матэматыка // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — С. 293. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6). * *Яблонский С. В.* Введение в дискретную математику. — М. 1979. (руск.) * *Рейнгольд Э. Нивергельт Ю. Део Н.* Комбинаторные алгоритмы: Теория и практика: Пер. с англ. — М. 1980. (руск.) * *Пападимитриу Х. Х. Стайглиц К.* Комбинаторная оптимизация: Алгоритмы и сложность: Пер. с англ. — М. 1985. (руск.) | ⛭Раздзелы матэматыкі | | --- | | Асноўныя раздзелы | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | Алгебра | | --- | | * Элементарная алгебра * Лінейная алгебра + Полілінейная алгебра * Абстрактная алгебра | | Абстрактная алгебра | * Камутатыўная алгебра * Тэорыя прадстаўленняў * Дыферэнцыяльная алгебра * Гамалагічная алгебра * Універсальная алгебра * Тэорыя катэгорый | | | | Матэматычны аналіз | | --- | | * Варыяцыйнае злічэнне * Камплексны аналіз * Тэорыя меры * Функцыянальны аналіз * Гарманічны аналіз * Нестандартны аналіз | | | | Геаметрыя і тапалогія | | --- | | Геаметрыя | * Алгебраічная геаметрыя * Аналітычная геаметрыя * Дыферэнцыяльная геаметрыя * Еўклідава геаметрыя * Нееўклідава геаметрыя * Планіметрыя * Стэрэаметрыя * Трыганаметрыя | | Тапалогія | * Агульная тапалогія * Алгебраічная тапалогія * Дыферэнцыяльная тапалогія | | | | Дыскрэтная матэматыка | | --- | | * Камбінаторыка * Тэорыя графаў * Булева алгебра | | | | Прыкладная матэматыка | | --- | | * Матэматычная фізіка * Матэматычная хімія * Матэматычная статыстыка * Матэматычнае мадэляванне * Тэорыя алгарытмаў * Лікавыя метады * Матэматычная эканоміка, Фінансавая матэматыка * Тэорыя імавернасцей * Даследаванне аперацый | | | | Матэматычная логіка (алгебра логікі)  · Тэорыя лікаў (✰ арыфметыка) | | Партал «Навука» | Партал «Матэматыка» | Катэгорыя «Матэматыка» | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Сучаснай Украіны | | Нарматыўны кантроль | GND: 4129143-8 · LCCN: sh85042295 · Microsoft: 118615104 · NKC: ph119484 |

**Дуб-волат** — батанічны помнік прыроды мясцовага значэння ў горадзе Бабруйску Магілёўскай вобласці Беларусі. Расце на вул. Гогаля. Апісанне -------- Бабруйскі выканкам у 2003 годзе абвесціў дуб на вуліцы Гогаля каля крамы «Керамін» батанічным помнікам прыроды мясцовага значэння. Дыяметр ствала дрэва складае 1,4 м. Вышыня дуба — 28 метраў. Крона мае 17,1 м з поўначы на поўдзень і 24,2 м — з усходу на захад. Дуб-волат расце ў Бабруйску з часоў Рэчы Паспалітай, яму больш за 300 гадоў. У 2022 годзе з’явілася пагроза пазбаўлення ахоўнага статуса. Зноскі ------ 1. ↑ Эколаг: Бабруйскі дуб-волат можна ўратаваць 2. ↑ Бабруйскі дуб-волат можна выратаваць — лічыць эколаг

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бацвіннік. **Арон Саламонавіч Бацвіннік** (25 жніўня 1898, Ігумен — 1 кастрычніка 1970, Масква) — генерал-маёр (1943), дацэнт, загадчык кафедры хімічнай абароны Ваенна-інжынернай акадэміі імя Куйбышава. Біяграфія --------- Удзельнічаў у грамадзянскай вайне. У 26-гадовым узросце быў прызначаны начальнікам хімічных войскаў Беларускай, потым Маскоўскай ваенных акруг. З самага пачатку Вялікай Айчыннай вайны на фронце: начальнік хімічнай службы войскаў Паўночна-Каўказскага, 1-га Беларускага франтоў. Удзельнічаў у вызваленні Беларусі, Польшчы. Пасля вайны быў дацэнтам, загадчыкам кафедры хімічнай абароны Ваенна-інжынернай акадэміі імя Куйбышава. Зноскі ------ 1. ↑ Нашы землякі на франтах Вялікай Айчыннай вайны Літаратура ---------- * Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Чэрвен. р-на.-Мн. 2000.-С.301.

**Баўбліс** — тысячагадовы дуб, самы вядомы ў колішнім Вялікім Княстве Літоўскім, 9,2 м у абхопу. Рос у Жамойці, у маёнтку Барджай Дыянісія Пашкевіча (Дыянізаса Пошкі). Стаяў на гары і ў даўнія часы напэўна быў аб’ектам паганскага культу, паводле падання Баўблісу прыносілі ў ахвяру козаў. Баўбліса згадвае Адам Міцкевіч у сваім паэтычным творы «Пан Тадэвуш». > *«Ды ці знайду я вас жывымі у тое свята?.. > Як маецца дуб Баўбліс, волат дуплаваты, > У чэраве якога можна, бы у пячэры, > Дванаццаць чалавек усаджваць на вячэру?»* > > Паводле сведчання Адама Кіркора яшчэ ў 1811 г. яго лісце было зялёнае, але ў 1812 г. дрэва ўпала, магчыма, з-за наяўнасці таго вялікага дупла, а паводле іншай версіі з-за траплення маланкі, калі дуб моцна абгарэў. Пасля гэтага, з двух ацалелых і выдзяўбаных частак Баўбліса Дыянісій Пашкевіч пабудаваў скарбонку для захоўвання старажытнасцей (гл. падр. Музей «Баўбляй»).

**Возера Арпі** (арм.: Արփի) [*Арпі ліч*], раней таксама **Арпа** — другое па запасах водных рэсурсаў возера ў Арменіі. Возера знаходзіцца на вышыні 2023 м над узроўнем мора, у Шыракскай вобласці, у Ашоцкім раёне Арменіі. Гэта адзінае нароўні з Севанам возера, што мае народна-гаспадарчае значэнне. Каля возера плануецца стварыць Нацыянальны парк «Возера Арпу». Рэалізацыя праекта будзе скіравана на захаванне біялагічнай разнастайнасці. Апісанне -------- У 1946—1951 гадах возера Арпі было штучна павялічана дзеля павелічэння аб'ёму водных рэсурсаў у возеры. Такім чынам, яго плошча з 4,5 км² павялічылася да 22 км², аб'ём стаў роўны 100 млн м³. У дадзены момант тут развіты рыбная здабыча і выпрацаванне электраэнергіі. З возера бярэ пачатак рака Ахуран, клімат блізу возера кантынентальны. Гл. таксама ----------- * Гідраграфія Арменіі * Возера Арменіі * Рыбныя рэсурсы Арменіі Зноскі ------ 1. ↑ оз. Арпа на карте 1903 года 2. ↑ UNECE Homepage 3. ↑ Кавказский Узел | В Армении создается национальный парк «Озеро Арпи» 4. ↑

**Дуб скальны** ці **Дуб сядзячакветны** (*Quercus petraea*) — дрэва, від роду Дуб (*Quercus*) сямейства Букавыя (*Fagaceae*), які расце ў краінах Еўропы і у Анатоліі. З'яўляецца адным з нацыянальных сімвалаў Уэльса, дзе яго таксама называюць Валійскім дубам. Біялагічнае апісанне -------------------- | | | --- | | | | Батанічная ілюстрацыя з кнігі «*Köhler’s Medizinal-Pflanzen*», 1887 | Дуб скальны — вялікае лістападныя дрэва 20 — (30) 40 м вышынёй, са ствалом, апранутым такой жа карой, як і ў дуба звычайнага (*Quercus robur*), і з такой жа магутнай шатрападобнай кронай. Парасткі і галінкі голыя, раўнамерна пакрыты лісцем. Пупышкі 0,5-1,5 см даўжынёй, падоўжаныя або круглява-авальныя, з расніцавай па краі лускай. ### Лісце Хвосцікі 1-2,5 см даўжынёй. Лісты (7) 8-12 (14) см даўжынёй і (3,5) 6-7 (8) см шырынёй, глыбока і няправільна лопасцевыя, зверху голыя, ярка-зялёныя, знізу больш бледныя, амаль голыя або з тонкім апушэннемм і з больш доўгімі валасінкамі па жылкам, з закругленым або больш-менш клінаватым аснаваннем, на канцы з падоўжанай тупой лопасцю, па баках з 5-7 парамі цэльнакрайніх або часам буйназубчатых, падоўжаных, тупых, няроўных і найбольш доўгіх у сярэдняй частцы пласцінкі лопасцяў, паглыбленні паміж імі роўныя ¼ — 1⁄5 або больш шырыні пласцінкі. Бакавыя жылкі больш-менш выгнутыя, паміж сабой значна выдалены і не паралельна, акрамя жылак, накіраваных у лопасці, ёсць жылкі, накіраваныя ў паглыбленні паміж лопасцямі; прамежкавых жылак, якія ідуць ў выемкі 1-2, галоўным чынам у ніжняй частцы ліставай пласцінкі. Прылісткі хутка ападаюць. У падвіда Дуб грузінскі лісце неглыбока і коратка лопасцевае з прамымі або дугападобна выгнутымі паралельнымі паміж сабой бакавымі жылкамі, накіраванымі ў лопасці; жылак, накіраваных у паглыбленні паміж лопасцямі, няма або яны слабей выяўленыя толькі ў ніжняй частцы пласцінкі. Прылісткі ў верхавінных пупышак доўга не ападаюць. ### Кветкі і плады Песцічныя кветкі і жалуды па 1,5, часцей за 2-3, з месцамі ці на кароткіх пладаносах не даўжэйшых за хвосцікі. Кветкі дробныя, сабраныя ў вісячыя завушніцы, з'яўляюцца вясной. Плод — жолуд (1,5) 2-3 (3,5) см даўжынёй і 1-2 см шырынёй, акружаны сашападобнай дравяністай плюскай на ½ — 1⁄3 даўжыні, спее на працягу шасці месяцаў; плюска каля 1 см вышынёй і 1,5 см у дыяметры, з амаль плоскай або трохі ўздутай трохкутна-ланцэтнай, шэра-опушеннай лускай, выцягнутай у бураваты кончык. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | | | | Злева направа: ствол, пупышкі, тычачкавыя завушніцы, лісце і жалуды | Распаўсюджанне -------------- | | | --- | | | | Лес з дуба скальнага, Ахнакары, Хайленд, Шатландыя | * Паўночная Еўропа: Данія, Ірландыя, Нарвегія (поўдзень), Швецыя (поўдзень), Вялікабрытанія; * Цэнтральная Еўропа: Аўстрыя, Бельгія, Чэхаславакія, Германія, Венгрыя, Нідэрланды, Польшча, Славакія, Швейцарыя; * Усходняя Еўропа: Малдова, Украіна, у тым ліку Крым; * Паўднёвая Еўропа: Албанія, Боснія і Герцагавіна, Балгарыя, Харватыя, Італія, у тым ліку Сіцылія, Паўночная Македонія, Чарнагорыя, Румынія, Сербія, Славенія, Францыя, у тым ліку Корсіка, Іспанія (поўнач); * Каўказ: Азербайджан, Грузія, Перадкаўказзе, Дагестан; * Заходняя Азія: Іран (поўнач), Сірыя, Турцыя. Вобласць распаўсюджання паказваецца таксама для Літвы; арэал цягнецца ад Заходняй Украіны на ўсход да верхняга Буга, сярэдняй плыні Дняпра і Прута, уключае Паўночны Крым і Паўночны Каўказ; ў Заходняй Еўропе ад Паўднёвай Нарвегіі і Паўднёвай Швецыі да паўночнай часткі Балканскага паўвострава, поўначы Італіі, поўдня Францыі і поўначы Іспаніі. Утварае лясы на свежых глебах, пераважна на схілах гор; на поўдні падымаецца да 1800 м над узроўнем мора. З’яўляецца важнай лесаўтваральных пародай на Паўночным Каўказе, на захадзе Украіны, у Заходняй Еўропе ў межах свайго арэалу. У Крыме і на Каўказе часта расце на сухіх паўднёвых схілах, на горных пародах, якія змяшчаюць вапну; на Паўночным Каўказе выходзіць на скалы і сухія плато; у Паўночным Крыму кантактуе са стэпамі. Меней патрабавальны да багацця і вільготнасці глебы, чым дуб звычайны (*Quercus robur*). На сухіх глебах утварае чыстыя дрэвастоі або з невялікай прымешкай берасту (*Ulmus minor*), *Carpinus orientalis*; у падлеску нярэдка сустракаюцца скумпія (*Cotinus*), кізіл (*Cornus*), глог (*Crataegus*) і *Ligustrum*; на сухіх кіслых глебах на Каўказе ў падлеску *Azalea*, на больш глыбокіх глебах характэрная прымешка ясеню (*Fraxinus*), клёну вастралістага (*Acer platanoides*) і *Acer hyrcanum*, каля ручаёў — падлесак з кізіла. У якасці прымешка сустракаецца ў лясах з панаваннем грабу (*Carpinus*), каштану (*Castanea*) і буку (*Fagus*). Дуб грузінскі сустракаецца ў Заходнім, Паўднёвым і Усходнім Закаўказзі, у Талышскіх гарах, на Паўночным Каўказе (басейны рэк Белая і Вялікая Лаба  (руск.) (бел.), у Паўночнай Анатоліі (па беразе Чорнага мора на захад да Трапезунда, па паўднёвым схіле Пантыйскага хрыбта  (руск.) (бел.), у Паўночным Іране. Утварае шырокія лясы на паўднёвых схілах гор і ўзвышшаў, на вышыні да 1100—1200 м над узроўнем мора, у Закаўказзе з’яўляецца найбольш звычайнай дрэваўтрараючай пародай. Выкарыстанне ------------ | | | --- | | | | Драўніна | Даўно ўведзены ў культуру, сустракаецца ў парках Украіны, у Крыму, на Апшароне, у Таліне, Тарту, Рызе. У Сярэдняй Азіі расце толькі пры паліве. Дуб грузінскі ўведзены ў культуру ў пачатку XVIII стагоддзя Нікіцкім батанічным садам, расце пад Пяцігорскам, у Таліне і Тарту, дзікарослыя асобнікі гэтага падвіда дуба часта сустракаюцца ў паркавых насаджэннях Закаўказзя. Драўніна гэтага дрэва з удзельнай вагой 0,65-0,75, мякчэй, чым у дуба звычайнага, таму лягчэй паддаецца сталярнай апрацоўцы, выкарыстоўваецца для вырабу будаўнічых матэрыялаў і вінных бочак. У кары ўтрымліваецца да 16 % дубільных рэчываў, яна, таксама як адходы драўніны і галы  (руск.) (бел. выкарыстоўваецца ў дубільнай вытворчасці. Класіфікацыя ------------ ### Падвіды У межах віду вылучаюцца чатыры падвіды: * Quercus petraea subsp. huguetiana Franco & G.López — Паўночная Іспанія * Quercus petraea subsp. iberica (Steven ex M.Bieb.) Krassiln. [syn. Quercus iberica Steven ex M.Bieb.] — **Дуб грузінскі**; ад Славакіі да Балканскага паўвострава, Турцыя, Крым, Паўночны Каўказ, Закаўказзе, Паўночны Іран * Quercus petraea subsp. petraea — Еўропа, Паўночна-Заходняя Турцыя * Quercus petraea subsp. pinnatiloba (K.Koch) Menitsky — Южная, Западная и Юго-Западная Турция, Сирия Ахова ----- Занесены ў Чырвоныя кнігі Беларусі, Украіны і Закарпацкай вобласці. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ Беларуская навуковая тэрміналогія: слоўнік лясных тэрмінаў. — Мінск: Інбелкульт, 1926. — Т. Вып. 8. — 80 с. 4. ↑ Паводле інфармацыі GRIN. Глядзі картку расліны 5. ↑ *Соколов С. Я. Стратонович А. И.* Род 6. Quercus — Дуб // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1951. — Т. II. Покрытосеменные. — С. 476—479. — 612 с. — 2 500 экз. 6. ↑ Паводле інфармацыі Каралеўскіх батанічных садоў К'ю, Вялікабрытанія. Гл. раздзел «Спасылкі» Літаратура ---------- * Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь: Рэдкія і тыя, што знаходзяцца пад пагрозай знікнення віды жывёл і раслін. — Мн.: БелЭн, 1993. ISBN 5-85700-095-5 * *Соколов С. Я. Стратонович А. И.* Род 6. Quercus — Дуб // Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С. Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1951. — Т. II. Покрытосеменные. — С. 476—479. — 612 с. — 2 500 экз. * Попа Ю. Н. Сохранение и использование дуба скального./ Лесоводство, лесоведение, лесные пользования. Обзорная информация. Вып. 2. — М. ВНИИЦЛесресурс, 1990. — 28 с. * Попа Ю. Н. Восстановление биогеоценозов в антропогенно-трансформироваанных экотопах в степной зоне. Монография. / Под ред. член-кор. НАН Украины, проф. А. П. Травлеева. — Киев : Украинский бестселлер, 2011. — 437 с. * Савченко-Погребняк З. Ф. Горный дуб. — Киев: Из-во АН УССР,1955. — 142 с. * Стойко С. М. Дубовые леса Карпатской горной системы. Автореферат дисс. докт. биол. наук: 094. Ботаника.-Институт ботаники АН УССР. -Киев, 1969. −56 с. Спасылкі -------- * *Quercus petraea* у базе дадзеных Каралеўскіх батанічных садоў К'ю, Вялікабрытанія (Праверана 7 студзеня 2011) * Flora Europaea: *Quercus petraea* * Дуб грузинский: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) (Праверана 8 студзеня 2011) * Дуб скальный: інфармацыя пра таксон у праекце «Плантариум» (вызначальнік раслін і ілюстраваны атлас відаў). (руск.) (Праверана 8 студзеня 2011) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Brockhaus | | Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · Plantarium · The Plant List · Tropicos · WFO | | Нарматыўны кантроль | BNF: 123952984 · GND: 4128389-2 · LCCN: sh85040050 · Microsoft: 2778445563 · NKC: ph137550 |

**XXVI Генеральная асамблея Міжнароднага астранамічнага саюза** — міжнародная канферэнцыя, якая была арганізавана Міжнародным астранамічным саюзам і праходзіла ў Празе 14—25 жніўня 2006 года. 24 жніўня ўдзельнікамі асамблеі было прынята рашэнне змяніць вызначэнне тэрміна «планета». Зараз афіцыйна планетай Сонечнай сістэмы называецца нябеснае цела, якое адпавядае усім наступным умовам: * звяртаецца па арбіце вакол Сонца (г.зн. не з'яўляецца спадарожнікам іншага цела); * валодае дастатковай гравітацыяй, каб мець форму, блізкую да шара; * паблізу арбіты якога маецца «прастора, свабодная ад іншых целаў». Апошняе ўдакладненне наконт свабоднай прасторы, дададзенае на асамблеі, азначае, што на арбіце планеты не знаходзіцца нябесных целаў, якія не з'яўляюцца яе спадарожнікамі. Асамблея відавочна дэкларавала, што Плутон не з'яўляецца планетай. Ён задавальняе толькі двум першым крытэрыям, якія выкарыстоўваліся раней, і не задавальняе новаму крытэрыю. Яго класіфікацыя змененая на «карлікавая планета», у якія таксама ўваходзяць Эрыс, Цэрэра, Макемаке і Хаумеа. Дадзенае вызначэнне абмежавана Сонечнай сістэмай, г. зн. Асамблея ніяк не спрабавала класіфікаваць целы, званыя экзапланетамі. Зноскі ------ 1. ↑ Афіцыйнае азначэнне планеты і карлікавай планеты Спасылкі -------- * Рашэнне XXVI асамблеі

**Аляксандр Пятровіч Далжэўскі** (нар. 5 мая 1971, в Баранавічы Бабруйскага раёна Магілёўскай вобласці) — беларускі настаўнік і палітык. Намеснік старшыні грамадскага аб’яднання «Беларуская федэрацыя самба». Біяграфія --------- Скончыў Магілёўскі дзяржаўны педагагічны інстытут імя А. А. Куляшова, Акадэмію кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь (дзяржаўнае і мясцовае кіраванне). Працаваў сакратаром камітэта камсамола, сакратаром камітэта Саюза моладзі Беларусі Магілёўскага педагагічнага вучылішча, настаўнікам гісторыі Дасавіцкай і Буйніцкай сярэдніх школ Магілёўскага раёна, загадчыкам аддзела сацыяльна-культурных ініцыятыў моладзі Магілёўскага абласнога камітэта Беларускага саюза моладзі. Быў першым сакратаром Магілёўскага абласнога камітэта і другім сакратаром Цэнтральнага камітэта грамадскага аб’яднання «Беларускі патрыятычны саюз моладзі». Сакратар Цэнтральнага камітэта грамадскага аб’яднання «Беларускі рэспубліканскі саюз моладзі». Выбіраўся членам Савета Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь 3-га склікання. Быў членам Пастаяннай камісіі Міжпарламенцкай Асамблеі дзяржаў — удзельніц Садружнасці Незалежных Дзяржаў па прававых пытаннях. Узнагароды ---------- Узнагароджаны Ганаровай граматай Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь, медалём Францыска Скарыны. Зноскі ------ 1. ↑ Должевский Александр Петрович Архівавана 16 верасня 2020. 2. ↑ ПАРЛАМЕНТ- Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь трэцяга склікання Архівавана 16 верасня 2020.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Венгер. **Арсе́н Венге́р** (фр.: Arsène Wenger; 22 кастрычніка 1949, Страсбур) — французскі футбольны трэнер, з 1996 па 2018 год узначальваў лонданскі «Арсенал». Адукацыя -------- Скончыў інжынерны факультэт Універсітэта Страсбура (1974), мае ступень магістра эканамічных навук. Валодае (акрамя роднай французскай, а таксама эльзаскага дыялекта) пяццю мовамі: англійскай, нямецкай, італьянскай, іспанскай і японскай. Футбаліст --------- Дэбютаваў на пазіцыі цэнтральнага абаронцы ў аматарскай камандзе «Мютцыг» (*AS Mutzig*). Першы прафесійны кантракт падпісаў ва ўзросце 24 гадоў з клубам 2-га дывізіёна «Мюлюз» (*FC Mulhouse*), працягнуў кар’еру ў клубе 3-га дывізіёна «П’еро Вабан» з Страсбургу (*AS Pierrots Vauban Strasbourg*). На вышэйшым узроўні выступаў за «Страсбург» (*RC Strasbourg*), за 3 сезоны правёў ўсяго 12 матчаў. У сезоне 1978/1979 атрымаў тытул чэмпіёна Францыі. Трэнер ------ У 1981—1994 гадах займаўся трэнерскай дзейнасцю ў Францыі: быў трэнерам моладзевай каманды «Страсбурга» (1981—1983), памагатым трэнера ў «Кане» (AS Cannes, 1983—1984). У 1984—1987 — галоўны трэнер «Нансі», у 1987—1994 — галоўны трэнер «Манака». У сезоне 1987/1988 «Манака» стаў чэмпіёнам Францыі, а ў 1992 — уладальнікам срэбных медалёў, у 1989 — фіналістам Кубка Францыі, у 1991 — уладальнікам Кубка Францыі, у 1992 — фіналістам Кубка ўладальнікаў кубкаў. У 1995—1996 гадах трэніраваў клуб «Нагоя Грампус Эйт» (Нагоя, Японія), які ў сезоне 1995/1996 стаў уладальнікам Кубка Імператара і Кубка Джэй-Лігі. Па выніках гэтага сезона быў прызнаны найлепшым трэнерам Японіі. З 1996 года — галоўны трэнер клуба «Арсенал» (Англія). Пры ім клуб стаў чэмпіёнам Англіі (сезоны 1997/1998, 2001/2002, 2003/2004), уладальнікам Кубка (1997/1998, 2001/2002, 2002/2003, 2004/2005) і Суперкубка Англіі (1998/1999, 1999/2000, 2002/2003, 2004/2005), фіналістам Лігі чэмпіёнаў (2005/2006), фіналістам Кубка УЕФА (1999/2000). Узначаліўшы «Арсенал», стварыў брыгаду адмыслоўцаў, якая займаецца пытаннямі функцыянальнай падрыхтоўкі футбалістаў. Кожны гулец атрымаў індывідуальную праграму трэніровак і аднаўленчых працэдур. Для кожнага футбаліста была таксама распрацавана адмысловая дыета. Гэтыя меры спрыялі дасягненню клубам высокіх вынікаў. Вядомы сваёй актыўнай і паспяховай селекцыйнай палітыкай — пры ім «Арсенал» актыўна набывае маладых футбалістаў, якія затым становяцца «зоркамі». У Англіі яго клічуць «Прафесар». Першы замежны трэнер у Англіі, клуб якога выйграў нацыянальны чэмпіянат. Адзіны замежны трэнер у Англіі, каму атрымалася зрабіць «залаты дубль» — выйграць у адным сезоне і чэмпіянат, і Кубак. Першы замежны трэнер, прызнаны ў гэтай краіне «трэнерам года». У 2001 годзе адмовіўся ад паста трэнера нацыянальнай зборнай Францыі, жадаючы працягнуць працу з «Арсеналам». У сезоне 1998/1999 стаў лаўрэатам прыза Fair play («Сумленная гульня») за тое, што адмовіўся ад перамогі ў кубкавым матчы з «Шэфілдам». Тады адзін з гульцоў «Шэфілда» атрымаў траўму, пасля чаго яго партнёр выбіў мяч за бакавую лінію, каб перапыніць гульню і дазволіць аказаць гульцу медыцынскую дапамогу. Па «джэнтэльменскіх правілах» гульцы «Арсенала» павінны былі ў гэтым выпадку аддаць мяч суперніку, але замест гэтага яны захавалі мяч у сябе і забілі гол, што не супярэчыла правілам. У выніку «Арсенал» атрымаў перамогу з лікам 2:1 (гэты гол стаў вырашальным). Арсен Венгер выступіў за перагулёўку матчу. У новым матчы «Арсенал» ізноў перамог з тым жа лікам. Песня пра Венгера ----------------- Гурт *Arsenal Away Boyz* прысвяціў Арсену песню «(We Love You) Arsene Wenger», якая ўвайшла ў альбом гэтага гурту прысвечаны «Арсеналу» *New Generation*. Зноскі ------ 1. ↑ Arsène Wenger // Transfermarkt — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2449070'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | FootballDatabase.eu · J.League (трэнер) · L’Équipe · Soccerbase (трэнер) · Soccerway · playmarkerstats.com (ігрок) · playmarkerstats.com (трэнер) · Transfermarkt (ігрок) · Transfermarkt (трэнер) · worldfootball.net (ігрок) · Filmportal · Internet Movie Database · КиноПоиск | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Munzinger · Notable Names Database | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 1602158143453 · BNF: 14025280c · GND: 1061961710 · GTAA: 168852 · ISNI: 0000 0001 1444 4049 · LCCN: nb2001045490 · NDL: 00671510 · NKC: xx0203542 · NLP: A35385327 · NTA: 429974523 · NUKAT: n2016013313 · SUDOC: 074161644 · VIAF: 54345926 | |

**Аляксандр Пятровіч Веліксонаў** (нар. 12 студзеня 1937, пас. Доркі, Быхаўскі раён, Магілёўская вобласць) — беларускі скульптар. Біграфія -------- Скончыў Беларускі тэатральна-мастацкі інстытут у 1965 годзе, у 1974—1988 гадах выкладаў у ім. Удзельнік мастацкіх выставак з 1966 г. Член Беларускага саюза мастакоў з 1969 года. Творчасць --------- Працуе ў галіне манументальнай і станковай скульптуры. Аўтар помнікаў аднавяскоўцам, якія загінулі ў Вялікую Айчынную вайну, у Мар’інагорскім сельскагаспадарчым тэхнікуме (1967), аднавяскоўцам і партызанам у в. Шайцерава Верхнядзвінскага раёна (1970), ахвярам фашызму каля г. Чэрвень (1976), спаленай вёсцы ў в. Хутар Светлагорскага раёна (1981; усе ў сааўтарстве з архітэктарам Ю. Казаковым). Станковыя работы: «Лянок» (1967), «Сям’я бацькі Міная», «Маці-партызанка» (абедзве 1970), «Жніво» (1974). Стварыў шэраг мемарыяльных дошак, дэкаратыўных рэльефаў. Літаратура ---------- * Веліксонаў Аляксандр Пятровіч // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 4: Варанецкі — Гальфстрым / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 4. — 480 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 4).

Бразілія мае дастаткова сучасную для краіны, што развіваецца, транспартную сістэму. Галоўныя віды транспарту: аўтамабільны для ўнутраных перавозак, марскі і паветраны — для знешіх грузавых і пасажырскіх адпаведна. Асаблівасцю транспарту Бразіліі з'яўляюцца тэрытарыяльныя дыспрапорцыі ў размяшчэнні транспартнай сеткі: вялізарныя прасторы Амазоніі і захаду Бразільскага пласкагор'я фактычна пазбаўлены шляхоў зносін: тут галоўную ролю гуляюць рачны і паветраны транспарт. Аўтамабільны транспарт ---------------------- RBR-116 — самы працяглы бразільскі хайвэй Асноўнымі транспартнымі шляхамі ўнутры краіны з'яўляюцца аўтадарогі. Сістэма аўтадарог дастаткова развітая і складаная. Аднак, у некаторых раёнах падчас трапічных ліўняў аўтадарогі становяцца цяжкапраходнымі і небяспечнымі. У першую чаргу гэта тычыцца знакамітай Трансамазонскае шашы. Працягласць аўтамабільных дарог у Бразіліі такая (2010): * Агульная — 1580 тыс. км. * З цвёрдым пакрыццём — 212 тыс. км. * Без цвёрдага пакрыцця — 1 368 тыс. км. Чыгуначны транспарт ------------------- Метрапалітэн Сан-Паўлу, 4-я лінія Чыгункі ў Бразіліі наогул састарэлі і выкарыстоўваюцца амаль выключна для перавозкі грузаў. Існуе толькі некалькі дзеючых пасажырскіх чыгунак, самая доўгая — паміж гарадамі Белу-Арызонты і Вітор. Працягласць чыгунак складае 29850 км (2014, 10-е месца ў свеце), з іх толькі 1520 км электрыфікавана. Большая частка сеткі прыходзіцца на вузкакаляінныя чыгункі (1000 мм), 5800 км чыгункі мае шырыню каляіны 1600 мм, яшчэ 185 км — станартную еўрапейскую (1435). Варта адзначыць, што ўрад Бразіліі робіць спробы мадэрнізацыі чыгуначнага транспарту і стварэння хуткасных чыгунак. У прыватнасці, чыгунка Сан-Паўлу - Рыа-дэ-Жанейра мела адкрыцца да чэмпіянату свету па футболе 2014, але, паколькі патрэбных 9 млрд. даляраў не знайшлося, адкрыццё адкладаецца да пачатку 2020-х. У васьмі бразільскіх гарадах працуе метро, самая разгалінаваная сістэма ў метрапалітэна Сан-Паўлу, адкрытага ў 1974 годзе. Марскі транспарт ---------------- Сантус — найбуйнейшы порт у Лацінскай Амерыцы Марскі транспарт, які традыцыйна быў вельмі важным у Бразіліі, і ў наш час мае выключнае значэнне для знешніх сувязяў (нават з паўднёваамерыканскімі суседзямі), хоць выкарыстоўваецца цяпер амаль выключна для перавозкі грузаў. Бразільскі флот налічвае 775 адзінак, з іх 20 балкераў, 18 кантэйнеравозаў і 38 нафтавых танкераў. Па танажу флоту Бразілія 28-ая ў свеце: прыватныя ўласнікі аддаюць перавагу "танным сцягам". Амаль усе буйныя гарады ўздоўж бразільскага ўзбярэжжа з'яўляюцца важнымі гандлёвымі партамі. Буйнейшы кантэйнерны порт — Сантус, марскія вароты Сан-Паўлу. Да ліку буйнейшых у свеце адносіцца тэрмінал па экспарце жалезнай руды Сепетыба ў спецыялізаваным порце Тубаран Рачны транспарт --------------- Міжнародны аэрапорт Гуарульёс Таксама важны рачны транспарт, асабліва ў Амазоніі, дзе ён з'яўляецца асноўным відам транспарту. Усяго Бразілія мае каля 50 тыс. км водных шляхоў (2012). Найбуйнейшы рачны порт — Манаўс пры зліцці Амазонкі ды Рыу-Негру. Паветраны транспарт ------------------- Авіяцыйны транспарт сёння хутка развіваецца. Лідарамі перавозак у Бразіліі з'яўляюцца кампаніі Vasp і Transbrasil. У Бразіліі дзейнічае 4093 аэрапорты (2013) — гэта другое месца ў свеце пасля ЗША, аднак амаль усё міжнароднае спалучэнне забяспечваюць аэрапорты Сан-Паўлу/Гуарульёс у Сан-Паўлу або Рыа-дэ-Жанэйра/Галеан у Рыа-дэ-Жанэйра. У апошні час да іх далучыліся аэрапорты Бразіліа, Фарталезы і іншых буйных гарадоў. Трубаправодны транспарт ----------------------- У Бразіліі развіта сетка трубаправодаў, працягласць якіх у 2016 годзе склала: газаправоды — 11 696 км. нафтаправоды — 1895 км. нафтапрадуктаправоды — 5959 км. этанолаправоды — 77 км. Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 30 мая 2015. | ⛭Бразілія Бразілія ў тэмах | | --- | | Палітыка | * Канстытуцыя (гісторыя) * Прэзідэнт (спіс) * Віцэ-прэзідэнт * Парламент * Палітычныя партыі * Знешняя палітыка * Узброеныя сілы | | | Сімволіка | * Герб * Сцяг * Гімн * Пячатка * Табебуя * Ягуар * Маці Божая Апарэсідская | | Геаграфія | * Сталіца * Гарады * Адміністрацыйны падзел * Рэкі * Амазонка | | Эканоміка | * Валюта * Прамысловасць * Сельская гаспадарка * Энергетыка * Транспарт * Турызм * Знешні гандаль | | Гісторыя | * Дакалумбава эпоха * Каланіяльны перыяд * Імперыя * Старая рэспубліка * Эра Варгаса * Другая рэспубліка * Ваенная дыктатура * Сучаснасць | | Насельніцтва | * Мовы * Партугальская мова * Бразільцы * Белыя * Парду * Індзейцы * Афрабразільцы * Расавая дэмакратыя | | Культура | * Кіно * Літаратура * Музыка * Жывапіс * Рэлігія * Святы * Спорт | | Навука і тэхніка | * Адукацыя * Навука * Касмічная праграма * Інтэрнэт * Небаскробы | | Краіны Паўднёвай Амерыкі: Транспарт | | --- | | Аргенціна · Балівія · Бразілія · Венесуэла · Гаяна · Калумбія · Парагвай · Перу · Сурынам · Уругвай · Чылі · Эквадор | | Фалклендскія астравы · Французская Гвіяна · Паўднёвая Георгія і Паўднёвыя Сандвічавы астравы |

Чыгуначны транспарт ------------------- Чыгуначная сетка Марока Чыгуначны транспарт у Марока абслугоўваецца нацыянальным аператарам ONCF (фр.: Office National des Chemins de Fer du Maroc). З агульнай працягласці чыгуначных ліній 2120 км у 2009 годзе 1003 км былі электрыфікаваны на пастаянным току (3 кВ). Шырыня каляіны 1435 мм. У лакаматыўным парку цеплавозы і электравозы. Пачалі рэалізоўвацца планы па стварэнні высакахуткасных чыгуначных магістраляў у Марока. Высакахуткасная чыгуначная лінія Танжэр-Касабланка азначае сабой першы этап генеральнага плана хуткаснай чыгункі ONCF, згодна з якім да 2030 года будзе пабудавана больш за 1500 км новых чыгуначных ліній. Высакахуткасны цягнік — TGV умяшчальнасцю 500 пасажыраў — будзе перавозіць больш за 8 мільёнаў пасажыраў у год. Праца над праектам «Высакахуткасная чыгунка» была распачатая ў верасні 2011 года і на лета 2018 запланавана адкрыццё першага ўчастка. Гэта будзе першая хуткасная чыгунка ў Афрыцы. Канцавым пунктам праекта з'яўляецца горад Агадзір на поўдні Марока. Аўтамабільны транспарт ---------------------- Хайвей A1 Касабланка-Рабат Марока мае развітую сетку аўтадарог, адну з лепшых у Афрыцы. Агульная працягласць аўтадарог на 1973 год складала звыш 51 тыс. км, з іх 21 тыс. — аўтадарогі з цвёрдым пакрыццём.У 2010 працягласць аўтадарог складала 56 986 км, з іх 1416 км хайвеяў. Праз Марока праходзяць дарогі, якія ўваходзяць у транс-афрыканскую сетку аўтамабільных дарог (англ.: Trans-African Highway network). Трубаправодны транспарт ----------------------- Boeing 737—400 кампаніі Atlas Blue У Марока дзейнічаюць нафта- і газаправоды мясцовага значэння. Паветраны транспарт ------------------- У Марока 27 аэрапортаў, якія маюць узлётна-пасадачныя палосы з цвёрдым пакрыццём і 33 аэрапорта з грунтавымі УПП. Чатыры аэрапорта маюць статус міжнародных. У Марока працуюць некалькі буйных авіякампаній: Royal Air Maroc, Блакітны Атлас, Low-cost авіякампанія Рэгіянальныя авіялініі. Марскі транспарт ---------------- У Марока дзейнічаюць два буйных гандлёвых порта, Касабланка і Танжэр-Мед. Некалькі паромных ліній злучаюць Марока з Іспаніяй, Францыяй і Італіяй. Зноскі ------ 1. 1 2 Железнодорожный транспорт: Энциклопедия / Гл. ред. Н. С. Конарев. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1994. — 559 с.: ил. (стр 225) 2. ↑ The World Factbook **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *CIA*. Архівавана з першакрыніцы 26 снежня 2018. Праверана 4 снежня 2007. 3. ↑ Le premier train à grande vitesse (TGV) en Afrique sera Marocain 4. ↑ 5. ↑ Большая Советская Энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 15. Ломбард — Мезитол. 1974. 632 стр. илл.; 29 л. илл. и карт. 1 карта-вкл. 6. ↑ | ⛭Марока паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Марока»** | | Краіны Афрыкі: Транспарт | | --- | | Алжыр · Ангола · Батсвана · Бенін · Буркіна-Фасо · Бурундзі · Габон · Гамбія · Гана · Гвінея · Гвінея-Бісау · Джыбуці · Егіпет¹ · Замбія · Зімбабвэ · Каба-Вердэ · Камерун · Каморы · Кенія · Дэмакратычная Рэспубліка Конга · Рэспубліка Конга · Кот-д’Івуар · Лесота · Ліберыя · Лівія · Мадагаскар · Мазамбік · Малаві · Малі · Марока · Маўрыкій · Маўрытанія · Намібія · Нігер · Нігерыя · ПАР · Паўднёвы Судан · Руанда · Самалі · Сан-Тамэ і Прынсіпі · Сейшэльскія Астравы · Сенегал · Судан · Сьера-Леонэ · Танзанія · Тога · Туніс · Уганда · Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка · Чад · Экватарыяльная Гвінея · Эрытрэя · Эсваціні · Эфіопія | | Азорскія астравы · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · в. Узнясення · Канарскія а-вы · Мадэйра · Маёта · Мелілья · Рэюньён · в. Святой Алены · Сеўта · а-вы Трыстан-да-Кунья · Французскія Паўднёвыя і Антарктычныя тэрыторыі | | Сахарская Арабская Дэмакратычная Рэспубліка · Самаліленд | | ¹ Часткова ў Азіі |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ляхаў. **Яўстафій Пятровіч Ляхаў** (18 лютага 1918, вёска Адналукі[ru], Болхаўскі раён, Арлоўская вобласць — 2002) — адзін з кіраўнікоў партыйнага падполля і партызанскага руху ў Баранавіцкай вобласці. Заслужаны работнік гандлю і грамадскага харчавання БССР (1962). Біяграфія --------- Нарадзіўся 18 лютага 1918 г. у Арлоўскай губерні (Расія) у сялянскай сям’і, у якой было пяцёра дзяцей. У 1938 г. скончыў фінансава-эканамічны тэхнікум, быў прызваны ў Чырвоную армію. Удзельнік Польскага паходу Чырвонай Арміі (1939), савецка-фінляндскай вайны (1939—1940). Член КПСС з 1941. У пачатку Вялікай Айчыннай вайны на Заходнім фронце. У лістападзе 1941 года ўваходзіў у склад падпольнай групы Мінскага партыйна-камсамольскага падполля на ЦЭЦ-2. У партызанах з мая 1942 года: палітрук роты, камісар атрада, у кастрычніку 1942— ліпені 1943 гадоў камісар партызанскай брыгады імя Ф. Э. Дзяржынскага, адначасова член, з сакавіка 1944 года сакратар Любчанскага падпольнага РК КП(б)Б. З 1944 знаходзіўся на партыйнай рабоце ў Баранавічах. У 1951 годзе скончыў Вышэйшую гандлёвую школу. У 1951—1985 гадах на адміністрацыйнай рабоце ў гандлёвых арганізацыях рэпублікі. Памёр у 2002 г. пахаваны ў Мінску. Зноскі ------ 1. ↑ kb.brl.by Літаратура ---------- * Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941—1945: Энцыкл. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1990. — 680 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-012-2.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Трансгрэсія. **Трансгрэ́сія**— павялічанае (ці аслабленае) праяўленне генетычнай прыкметы ў патомства ў параўнанні з бацькамі. Адбываецца, калі колькаснае праяўленне прыкметы звязана з функцыянаваннем 2 і болей генаў. Пры наяўнасці ў кожнага з бацькоў аднаго ці болей дамінантнага гена ў патомкаў спалучаюцца 2 і болей дамінантных генаў — *станоўчая трансгрэсія*; аналагічнае спалучэнне рэцэсіўных генаў прыводзіць да аслаблення праяўлення прыкметы — *адмоўная трансгрэсія*. Выкарыстоўваецца ў селекцыі. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | Microsoft: 107829631 |

**Мацільда «Хільдэ» Герг** (ням.: Mathilde «Hilde» Gerg, нар. 19 кастрычніка 1975, Ленгрыс) — нямецкая гарналыжніца, алімпійская чэмпіёнка і чэмпіёнка свету, пераможца 20 этапаў Кубка свету. Універсал, паспяхова выступала ва ўсіх дысцыплінах гарналыжнага спорту. Стрыечная сястра гарналыжніцы Аннемары Герг. Біяграфія --------- У Кубку свету Герг дэбютавала 17 студзеня 1993 года, у лютым 1994 года атрымала сваю першую ў кар’еры перамогу на этапе Кубка свету, у супергіганце. Усяго мае на сваім рахунку 20 перамог на этапах Кубка свету, большасць з якіх у хуткасных дысцыплінах. Найлепшым дасягненнем у агульным заліку Кубка свету, з’яўляецца для Герг 2-е месца ў сезоне 1998/99. Чатыры разы Герг перамагала ў асобных заліках Кубка свету, у супергіганце ў сезонах 1996/97 і 2001/02 і ў камбінацыі ў сезонах 1997/98 і 1998/99. На Алімпійскіх гульнях 1994 года ў Лілехамеры заняла 18-е месца ў супергіганце і 8-е месца ў камбінацыі, акрамя таго стартавала ў гіганцкім слаламе і слаламе, але ў абедзвюх дысцыплінах сышла з дыстанцыі ў другой спробе. На Алімпійскіх гульнях 1998 года ў Нагана заваявала залаты медаль у слаламе, апярэдзіўшы Дэбору Кампаньёны ўсяго на 0,06 сек, і бронзавы медаль у камбінацыі, акрамя гэтага была 9-й у хуткасным спуску, 10-й у супергіганце і 13-й вігант слаламе. На Алімпійскіх гульнях 2002 года ў Солт-Лэйк-Сіці заняла 4-е месца ў хуткасным спуску і 5-е месца ў супергіганце, акрамя таго стартавала ў камбінацыі, але не дабралася да фінішу. За сваю кар’еру ўдзельнічала ў шасці чэмпіянатах свету, на якіх у асабістых відах заваявала тры бронзавыя медалі, а на чэмпіянаце свету 2005 года заваявала золата ў камандных спаборніцтвах. Выкарыстоўвала лыжы вытворчасці фірмы Voelkl. Завяршыла спартовую кар’еру ў 2005 годзе. Зноскі ------ 1. ↑ Hilde Gerg // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | FIS (горналыжны спорт) · Olympedia · ski-db.com · Česko-Slovenská filmová databáze | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Brockhaus · Munzinger | | Нарматыўны кантроль | GND: 1245895893 · VIAF: 3349163756431934480004 |

Землі Транслейтаніі пазначаны на карце зялёным: 16.Каралеўства Венгрыя 17.Каралеўства Харватыя і Славонія**Транслейтанія** (ням.: Transleithanien) — найменне земляў венгерскай кароны ў складзе двуадзінай Аўстра-Венгрыі. Утворана ў выніку пагаднення 1867 г. і праіснавала да 1918 г. — года распаду краіны. Назва ----- Лацінская назва Транслейтанія пазначае землі, размешчаныя на ўсходнім боку (літаральна: «па той бок», калі глядзець з боку Аўстрыі) ракі Лейты (Літавы), у супрацьлегласць Цыслейтаніі, каралеўствам і землям, прадстаўленым у Рэйхсраце і размешчаным на захад ад ракі. Склад ----- У складзе Транслейтаніі вылучалі: * Каралеўства Венгрыя, якое ўключала тэрыторыю былой Каралеўскай Венгрыі і Вялікае Герцагства Трансільванскае, якое злілося з ім у выніку уніі * Свабодны партовы горад Фіумэ (суч. Рыека) * Каралеўства Харватыя і Славонія. Гл. таксама ----------- * Аўстра-Венгрыя * Землі кароны Святога Іштвана * Цыслейтанія

**Тупак Амару** (кечуа: Thupaq Amaru, ісп.: Túpac Amaru, 1545 — 24 верасня 1572) — апошні кіраўнік Інка. Сын Тыта Кусі Юпанкі (таксама вядомага як Манка Капак II), быў жрацом і захавальнікам цела свайго бацькі. Прыход да ўлады --------------- Тупак Амару Пасля таго, як яго брат, Сапа Інка (Тыту Кусі), памёр у 1571, Тупак Амару стаў кіраўніком Імперыі Інкаў. У народзе інкаў распаўсюдзіліся чуткі, што іспанскія святары, якіх Тыту Кусі прымаў у Вількабамбе, атруцілі яго. Святары былі схоплены і пакараны, прыгранічныя тэрыторыі паміж Перу і іспанскімі ўладаннямі былі занятыя інкамі. Да гэтага часу іспанцы яшчэ не ведалі аб смерці папярэдняга Сапа Інка і паслалі двух паслоў для правядзення перагавораў. Яны абодва былі забітыя адным з камандзіраў інкаў. Выкарыстоўваючы ў якасці падставы для вайны тое, што інкі «парушылі закон, якога прытрымліваліся усе народы свету пра бяспеку паслоў» новы віцэ-кароль, Францыска дэ Таледа, граф Арапеса, вырашыў атакаваць інкаў і захапіць Вількабамбу. Ён абвясціў вайну 14 красавіку 1572 г. На працягу двух тыдняў невялікая група іспанскіх салдат захапіла ключавы мост на мяжы і гэта стала пачаткам ўварвання. Вырашальная бітва з Іспаніяй ---------------------------- 1 чэрвеня пачаліся першыя баявыя дзеянні ў даліне Вількабамба. Нягледзячы на тое, што інкі былі значна горш ўзброены, яны былі настроены на перамогу. Інкі атакавалі першымі. Раз за разам яны спрабавалі зняць аблогу іспанцаў і іх саюзнікаў, але былі вымушаныя адступіць. 23 чэрвеня форт Гаяна Пукара загарэўся ў выніку артылерыйскага абстрэлу. Армія інкаў вымушана была пакінуць апошні горад і адступіць у джунглі. 24 чэрвеня іспанцы ўвайшлі ў Вількабамбу, але выявілі яе спустошанай. Сапа Інка знік. Горад быў цалкам разбураны, а Імперыя Інкаў афіцыйна перастала існаваць. За дзень да гэтага Тупак Амару з сотняй воінаў сышоў на захад у джунглі. Яго група, якая складалася з военачальнікаў і членаў сям'і, падзялілася на больш дробныя з мэтай пазбегнуць захопу. Тры групы іспанскіх салдат гналі іх. Адна з груп захапіла сына і жонку Тыту Кусі. Другая група вярнулася з ваеннапалоннымі, а таксама захапіла золата, срэбра, каштоўныя камяні. Трэцяя група ўзяла ў палон двух братоў Тупака Амару, іншых членаў сем'яў і некалькіх военачальнікаў. Сапа Інка і яго галоўнакамандуючы засталіся на волі. Рэйд з Вількабамбы ------------------ Пасля апісаных падзей іспанцы сфармавалі атрад з 40 лепшых салдат для пошукаў Тупака Амару. Яны прайшлі раку Масауай і праз 170 міль выявілі склад інкаў з вялікай колькасцю золата і сталовых прыбораў для сервіроўкі імператарскага стала. Іспанцы захапілі групу індзейцаў Чунка, якія паведамілі пра тое, што бачылі Сапа Інку. Іспанцы даведаліся, што Тупак Амару спусціўся па рацэ на лодцы ў мясцовасць пад назвай Маморы. Іспанцы звязалі плыты і рушылі ўслед за ім. У Маморы яны даведаліся, што Тупак Амару сышоў далей. Іспанцы скарысталіся дапамогай мясцовых індзейцаў, якія паказалі ім шлях. Прайшоўшы 50 міль, пераследнікі ўбачылі агонь вогнішча. Яны знайшлі Сапу Інка Тупака Амару і яго жонку ля гэтага вогнішча. Іспанцы гарантавалі бяспеку Тупаку Амару і яго жонцы. Тупак Амару быў арыштаваны. Палонныя былі адпраўлены да руін Вількабамбы, а адтуль былі дастаўлены ў Куска разам з астатнімі захопленымі індзейцамі 21 верасня. Пераможцы захапілі таксама муміфікаваныя цела Манка Капака і Тыта Кусі Юпанкі, залатую статую Пунчаа, а таксама іншыя рэліквіі. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Іспанскі біяграфічны · Brockhaus | | Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid | | Нарматыўны кантроль | GND: 118802941 · ISNI: 0000 0000 5031 0577 · LCCN: no00075051 · SUDOC: 170695212 · VIAF: 2016193 | 1. ↑

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Мадлен. Печыва мадлен **Мадлен** (фр.: madeleine) — французскае бісквітнае печыва невялікага памеру з Камерсі, звычайна ў форме марскіх грабеньчыкаў. Гэта выпечка карыстаецца нязменным поспехам у Францыі і Еўропе ў цэлым. Цеста, замяшанае на харчовай содзе з мукі, цукровай пудры, яйкаў, сметанковага масла і рому, выкладваецца ў адмысловую бляху з фігурнымі паглыбленнямі з дапамогай кандытарскага шпрыца. Найбольш распаўсюджаная версія паходжання гэтага печыва звязана з імем тытулярнага караля польскага і вялікага князя літоўскага, апошняга герцага Латарынгіі ў 1737—1766 гг. — Станіслава Ляшчынскага (1677—1766). У 1755 годзе Ляшчынскі даваў урачысты абед у сваім замку ў Камерсі (Латарынгія), але перад прыёмам яму паведамілі, што паміж інтэндантам і кухаром адбылася сварка, у выніку якой кухар звольніўся і сышоў, не прыгатаваўшы дэсерт. Служанка Мадлен Пальмье (*Madeleine Paulmier*) прапанавала прыгатаваць пірожныя па рэцэпце сваёй бабулі. Вынік перасягнуў усе чаканні, і новую страву назвалі па яе імі. Сваёй сусветнай вядомасцю «мадленка» абавязаны раману Марселя Пруста «У кірунку да Свана» (першаму ў цыклі з сямі раманаў «У пошуках страчанага часу»). У адной з самых знакамітых сцэн сусветнай літаратуры галоўны герой мачае печыва ў чай — і на сотні старонак пераносіцца ў дзяцінства, з якім у яго навечна асацыюецца смак гэтага печыва. Андрэ Маруа звязвае гэта з дзіцячымі аўтабіяграфічнымі ўспамінамі самога пісьменніка. У французскай мове выраз «мадленка Пруста» ператварыўся ў метафару, якая абазначае «смак дзяцінства». Філосаф Жыль Дэлёз падрабязна разглядае праблему мадлен як міжвольнага шлюза для «цэлага абвалу ўспамінаў» у працы «Марсель Пруст і знакі». Зноскі ------ 1. ↑ Antoine Beauvilliers. The art of French cookery (англ.) 2. ↑ Ромовая баба - десерт бабушки королей из королевской булочной(руск.), *ИноСМИ.Ru* (29 снежня 2012). Праверана 8 кастрычніка 2017. 3. ↑ Кулинарная энциклопедия. Том 18. Л-М (Логанова ягода — Малосольные огурцы). — Litres, 2017-09-05. — 336 с. — ISBN 9785040537150. 4. ↑ Андре Моруа. От Монтеня до Арагона. Марсель Пруст **(нявызн.)**. 17v-euro-lit.niv.ru. Праверана 8 кастрычніка 2017. 5. ↑ *Идрис Лаор, Жослин Херц.* Душа между телом и духом. — Litres, 2017-09-05. — 166 с. — ISBN 9785040032754. 6. ↑ Жиль Делез. Марсель Пруст и знаки Літаратура ---------- * *Пруст М.* В поисках утраченного времени. Полное издание в двух томах. Том 1: В сторону Свана. Под сенью девушек в цвету. Германт. / Пер. с фр. — М.: «Издательство АЛЬФА-КНИГА», 2009. — 1247 с.: ил. — (Полное издание в двух томах) * Жиль Делёз. (2004) *Пруст и знаки* (Marsel Proust et les signes) / Пер. с фр. Е. Г. Соколова. — СПб.: Лаб. метафиз. исслед. при Философ. фак. СПбГУ: Алетейя, 1999. * *Моруа А.* От Монтеня до Арагона / Пер. с фр. Сост. и предисл. Ф. С. Наркирьера. Комм. С. Н. Зенкина. Ред. З. В. Федотова. — М.: Радуга, 1983. — 678 с. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Мадлен (печыва) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BNF: 145258937 · GND: 4197352-5 |

**Тунэль Холанда** — першы ў свеце падводны тунэль для аўтамабілей. Знаходзіцца ў Нью-Ёрку пад ракой Гудзон, звязвае Кэнэл-стрыт на Манхэтэне з 12-й і 13-й вуліцамі Джэрсі-сіці (у штаце Нью-Джэрсі). Пабудаваны кампаніей Pennsylvania Railroad (PRR). Уведзены ў эксплуатацыю 13 лістапада 1927 года. Першапачатковая назва **Тунэль Гудзон**. Даўжыня — 2,7 км. Максімальная глыбіня залягання — 28,5 м пад узроўнем вады. 84 моцных вентылятара кожныя 90 секунд цалкам абнаўляюць у ім паветра. У 1927 годзе яго назвалі тунэлем Холанда ў гонар Кліфарда Мілберна Холанда (англ.: Clifford Milburn Holland). Зноскі ------ Спасылкі -------- * Архівавана 16 студзеня 2012. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: sh91003559 · VIAF: 14152682545623312568 |

**Феадора Тока** (у дзявоцтве **Мадалена Тока**; пам. лістапад 1429 года) — першая жонка дэспата марэйскага Канстанціна XI Палеалога, які пазней стаў апошнім імператарам Візантыі. Біяграфія --------- ### Паходжанне Мадалена быў дачкой графа Закінфа Леанарда II Тока, і пасля гібелі бацькі ў 1424 годзе яе разам з братам усынавіў дзядзька Карла I Тока ### Вяселле У 1427 годзе ў бітве каля Эхінадаў войска Тока было разбіта візантыйскім імператарам Іаанам VIII Палеалогам. Пасля гэтага італьянец адмовіўся ад Эліды і спадчынных правоў на Карынф і Мегары. Пагадненне было падмацавана вяселлем Мадалены і малодшага брата рамейскага цара — Канстанціна XI. Шлюб адбыўся ў ліпені 1428 года, нявеста перайшла ў праваслаўе і прыняла імя «Феадора». Яна памерла ў лістападзе 1429 года ў Сантамеры, нарадзіўшы мёртванароджаную дачку. Жонку Канстанціна пахавалі ў Містры. Зноскі ------ 1. ↑ *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> 2. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. Літаратура ---------- * Nicol, Donald M. (1993-10-29) [1972]. *The Last Centuries of Byzantium, 1261-1453* (Second Edition ed.). Cambridge University Press. ISBN 0-5214-3991-4. * Sphrantzes, George (June 1980). *The Fall of the Byzantine Empire: A Chronicle by George Sphrantzes 1401-1477*. Univ of Massachusetts Pr. ISBN 0-8702-3290-8. . Спасылкі -------- * Her listing, along with her husband, in «Medieval lands» by Charles Cawley. | ?Мадалена Тока — продкі | | --- | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | | | | Гульельма Тока[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | Леанарда I Тока[d] | | | | Іаан I Арсіні[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Маргарыта Арсіні[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мадалена Тока | | Леанарда II Тока[d] | | | | | | Мары Ангеліна Камніна Дука[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Манента Буандэлмонці[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мадаліна Буандэлмонці[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Лапа Акцыяёлі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Генеалогія і некрапалістыка | WeRelate |

**Туол Сленг** — былая школа ў Пнампені, музей генацыду, у час рэжыму «Чырвоных кхмераў» — канцлагер для «ворагаў народу». Лічыцца, што разам у Туол Сленг трапілі і былі забітыя каля 16 тыс. чал. Апошнія вязні былі забітыя ўжо ў час уваходу ў Пнампень в’етнамскіх войскаў (1979). Тут знаходзіцца карта Камбоджы, складзеная з людскіх чарапоў. Сцены музею пакрытыя сотнямі здымкамі вязняў, якія звычайна рабілі супрацоўнікі палітычнай паліцыі. Начальнікам быў Канг Кек Іеу. Гл. таксама ----------- * Дэмакратычная Кампучыя * Палі смерці Спасылкі -------- * Фотаархіў турмы Тоул Сленг * Цэнтр дакументацыі па Камбоджы * Праграма па вывучэнні генацыду ў Камбоджы ў Ельскім Універсітэце | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Твітэр | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: nr97016811 · VIAF: 127124924 |

**Мадлен Фаціма Марыя Яногі** (шведск.: Madelen Fatimma Maria Janogy; нар. 12 лістапада 1995, Швецыя) — шведская футбалістка, якая выступае на пазіцыі нападаючай «Пітэа», які грае ў чэмпіянаце Германіі. Клубная кар’ера --------------- ### Швецыя Мадлен Яногі пачынала сваю футбольную кар’еру ў клубе «Фальчэпінг» са свайго роднага горада, які выступаў тады ў другой па значнасці жаночай лігі Швецыі (Элітэтан) у 2010 годзе. Яна забіла свой першы гол 24 жніўня 2011 года ў пераможным матчы (3:0) супраць «Сільса». У 2014 годзе Яногі перайшла ў «Мальбакен», з якім выйграла Элітэтан у сваім першым сезоне ў клубе. Яна правяла наступныя два гады ў першым дывізіёне Дамалсвенскан у складзе «Мальбакена», а пасля яго вылету з лігі ў канцы 2016 года перайшла ў «Пітэа». Яногі стала чэмпіёнам Швецыі ў 2018 годзе ў яго складзе, для клуба гэты тытул стаў першым у гісторыі. ### «Вольфсбург» У снежні 2019 года Яногі падпісаў паўтарагадовы кантракт з абаронцам чэмпіёнаў нямецкай Бундэслігі «Вольфсбургам». Кар’ера ў зборнай ----------------- Яногі дэбютавала ў галоўнай жаночай зборнай Швецыі 22 студзеня 2019 года, выйшаўшы на замену на 61-й хвіліне ў безгалявой нічыёй супраць ПАР. Свой першы міжнародны гол яна забіла 31 мая 2019 года ў таварыскім матчы супраць Паўднёвай Карэі, які стаў у ім пераможным і адзіным Яногі была ўключана ў склад каманды Швецыі на чэмпіянаце свету па футболе 2019 года, забіўшы ў самым канцы матчу супраць Чылі, выйшаўшы на замену на 81-й хвіліне і сваім голам давёўшы лік да 2:0. Яна правяла тры гульні на сусветным першынстве 2019 года, ва ўсіх трох выпадках выходзячы на ​​замену. Зноскі ------ 1. ↑ Madelen Janogy // Soccerdonna — 2010. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41779610'></a> 2. ↑ Soccerdonna — 2010.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41779610'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Тэматычныя сайты | FBref.com · FootballDatabase.eu · Olympedia · soccerdonna.de (ігрок) · Soccerway · svenskfotboll.se · worldfootball.net (ігрок) · Нямецкі футбольны саюз · Алімпійскі камітэт Швецыі · УЕФА |

**Марк Ротка** (англ.: Mark Rothko, пры нарадж. *Маркус Якаўлевіч Ратковіч*; 25 верасня 1903, Дзвінск — 25 лютага 1970) — амерыканскі мастак. Біяграфічныя звесткі -------------------- Выхоўваўся ў вялікай яўрэйскай сям’і фармацэўта, дзе размаўлялі на ідышы і рускай мове. У пяцігадовым узросце Маркус паступіў у Яўрэйскую рэлігійную школу — хедэр. Напярэдадні І сусветнай вайны сям’я выехала ў ЗША. Праз некалькі месяцаў бацька памёр, і сям’я засталася без сродкаў, дзецям давялося працаваць. Маркус дапамагаў дзядзьку, прадаючы газеты і часопісы супрацоўнікам склада адзення, і паралельна навучаўся ў агульнаадукацыйнай школе. Ён стаў актыўна ўдзельнічаць у жыцці мясцовага яўрэйскага згуртавання. Пасля школы паступіў у Ельскі ўніверсітэт, дзе першы год вучыўся дзякуючы атрыманаму за выдатны школьны атэстат гранту, а пазней, калі датацыя скончылася, працаваў чорнарабочым, каб аплаціць навучанне. Але хутка ён кінуў універсітэт, і вярнуўся туды толькі праз 46 гадоў — каб атрымаць ганаровую ступень доктара прыгожых мастацтваў. У 1929 стаў выкладаць выяўленчае мастацтва ў Цэнтральнай акадэміі, дзе працаваў да 1952. Сябраваў з прадстаўнікамі позняга абстрактнага экспрэсіянізму (Джэксан Полак, Уільям дэ Кунінг, Аршыле Горкі). У 1938 атрымаў амерыканскае грамадзянства і змяніў сваё імя на творчы псеўданім Марк Ротка. Дэпрэсіўны стан на глебе алкаголю првывёў да таго, што пад канец 1969 мастак пакінуў дом і адасобіўся ў сваёй майстэрні ў Нью-Ёрку, дзе скончыў жыццё самагубствам. Творчасць --------- Сучасны графічны партрэт Марка Ротка На сваёй персанальнай выстаўцы ў 1938 у портлендскім Музеі мастацтваў М. Ратковіч паказаў гарадскія ландшафты, партрэты і цыкл ню. Праз два гады ён з сябрамі арганізаваў «Групу дзесяці», канцэпцыя якой гучала наступным чынам: «Пратэставаць супраць распаўсюджанага меркавання пра роўнасць амерыканскага жывапісу і літаральнага жывапісу». Арганічныя, напаўабстрактныя формы, народжаныя фантазіямі і снамі мастака, атрымалі назву біяморфных. Інавацыі так яго захапілі, што ў 1936 ён нават распачаў працу над кнігай аб падобных прынцыпах дзіцячага малюнка і твораў сучасных яму мастакоў, дзе параўноўваў уплыў прымітыўных культур на мадэрністаў з мімікрычнымі перадумовамі дзіцячай творчасці. Лічыў, што наватармадэрніст як дзіця і чалавек прымітыўнай культуры, якая паўплывала на яго, павінен у ідэальнай і аптымальнай рабоце адлюстроўваць унутраныя адчуванні без умяшальніцтва розуму і інтэлектуальнага вопыту. Канкрэтных назваў твораў у Ротка, як правіла, няма. Ёсць толькі нумары: гэта значыць, у кожнага гледача ўзнікаюць уласныя асацыяцыі, не звязаныя з назвамі карцін. З пачатку 1950-х г. структура карцін Ротка, у якіх прадмет і форма губляюць усякую сэнсавую нагрузку, мала змянілася. Праўда, замест нумароў з’явіліся назвы, такія, як, напрыклад, «Чорнае, фіялетавае і жоўтае на аранжавым», «Зямлістачырвонае і зялёнае» і г.д. Але творца па-ранейшаму з рэальнасцю «ажыўляў» прастору непасрэдна праз колер. Да пачатку 1950-х гг. ён значна спрасціў структуру сваіх карцін, ствараючы цыкл так званых мультыформ — палотнаў, якія складаліся з некалькіх колеравых плоскасцей. Сам мастак фармуляваў сваю задачу як «простае выказванне складанай думкі». М. Ротка прымяняў прыглушальны колер на выстаўках: колеравыя блокі ў выніку здаваліся «адвіслымі» ў бязмежнай прасторы, візуальнае ўражанне ўзмацнялася адсутнасцю рам у карцін. Колеравае поле расцякалася да самой мяжы палатна такім чынам, што палатно здавалася раствораным у плоскасці сцяны. Мастак раіў разглядаць яго карціны з вельмі блізкай адлегласці, каб колеравыя палі маглі «паглынуць» гледача. Пад канец 1970-х гадоў Ротка прыйшоў да таго афармлення карцін, якое зрабіла яго славутым: цягам доўгага часу ён рэдукаваў свае ранішнія формы да гарызантальных прамавугольнікаў, што былі размаляваны ў яркія насычаныя фарбы і абрысаваны мяккімі расплывістымі межамі. Напрыклад, палатно «№ 12», на якім жоўта-апельсінавы каларыт нястрымана, моцна прыцягвае фантастычнай яркасцю і вастрынёй. Апошнімі значнымі творамі Марка Ротка з’явіліся 14 карцін, створаных для капэлы царквы ў Х’юстане. Зноскі ------ 1. 1 2 Mark Rothko<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. ↑ Mark Rothko // Benezit Dictionary of Artists — OUP, 2006. — ISBN 978-0-19-977378-7 Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24255573'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a> 3. 1 2 3 4 Union List of Artist Names<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q110250907'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2494649'></a> 4. 1 2 The Fine Art Archive<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q107456632'></a> 5. ↑ Mark Rothko // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 6. ↑ Find a Grave — 1996. Праверана 21 красавіка 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q63056'></a> 7. ↑ Museum of Modern Art online collection Праверана 4 снежня 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q73268604'></a> 8. ↑ Mark Rothko 1903–1970 — Галерэя Тэйт.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q430682'></a> Літаратура ---------- * Mark Rothko, 1903—1970: a retrospective/ Diane Waldman, ed. — New York: H.N. Abrams, 1978. * *Chave A.C.* Mark Rothko, subjects in abstraction. — New Haven: Yale UP, 1989. * The art of Mark Rothko, into an unknown world/ Marc Glimcher, ed. — London: Barrie & Jenkins, 1992. * *Breslin J. E. B.* Mark Rothko: a biography. — Chicago: University of Chicago Press, 1993. * *Davis J.* Mark Rothko: The Art of Transcendence. — Kidderminster: Crescent Moon, 1995. * *Golding J.* Paths to the absolute: Mondrian, Malevich, Kandinsky, Pollock, Newman, Rothko, and Still. — Princeton: Princeton UP, 2000. * *Ottmann K.* The essential Mark Rothko. — New York: Wonderland Press; Harry N. Abrams, 2003. * *Бааль-Тешува Я.* Марк Ротко. — М.: Арт-Родник, 2006. — ISBN 5-9561-0192-X Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Марк Ротка на Вікісховішчы | * Барыс КРЭПАК. Крыштальны шар Марка Ротка. Культура. № 32(952) 13.8.2010 * The Pace Gallery * Mark Rothko at the Museum of Modern Art | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Discogs · MusicBrainz · RKDartists | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · American National Biography · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10232499 · BIBSYS: 90257216 · BNC: a10149788 · BNE: XX1081310 · BNF: 11948252d · CiNii: DA02975307 · CONOR: 18401635 · GND: 118791311 · GTAA: 229523 · ICCU: VEAV017333 · ISNI: 0000 0001 2281 2796 · LCCN: n50047882 · LNB: 000042754 · NDL: 00474093 · NKC: jn20010525162 · NLA: 35464614 · NLP: A20346153 · NSK: 000164559 · NTA: 068828195 · NUKAT: n01014767 · PTBNP: 1418895 · LIBRIS: 206451 · SUDOC: 027441970 · VIAF: 68937721 · ULAN: 500014869 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Белакоз. **Адольф Белакоз** (каля 1826, маёнтак Лешна, Ваўкавыскі павет, Гродзенская губерня, цяпер Зэльвенскі раён, Гродзенская вобласць — 1902, паводле іншых звестак 1865; Сібір) — выдавец, мемуарыст. Вучыўся ў Свіслацкай гімназіі. Служыў у Гродзенскім цывільным судзе. У пачатку 1860-х г. жыў у Беластоку. Уваходзіў у канспіратыўную арганізацыю «чырвоных». У беластоцкай падпольнай друкарні надрукаваў (разам з Б. Шварцэ) некалькі рэвалюцыйных выданняў, сярод іх — «Гутарка старога дзеда» і «Гутарка двух суседаў» (вядомы 4 нумары; па сутнасці, гэта было першае перыядычнае выданне на беларускай мове). У пачатку 1863 года стаў паўстанцкім начальнікам Беластока. У красавіку 1863 года арыштаваны і знаходзіўся пад следствам. Пасля вызвалення быў пад наглядам паліцыі. Зноў арыштаваны ў чэрвені 1863 года; высланы ў Пермскую губерню. Праз год паводле пастановы ваеннага суда сасланы ў Сібір. Напісаў успаміны пра перыяд 1862—1865 гадоў: пра беластоцкую падпольную арганізацыю, зняволенне ў Віленскай турме, ссылку ў Сібір. Рукапіс мемуараў загінуў. Зноскі ------ Літаратура ---------- * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 1. Абрамовіч—Кушаль. / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. — 480 с. — ISBN 985-6374-04-9. + Александровіч С. Х. Пуцявіны роднага слова. Мн. 1971. С. 19-24; + Революционная Россия и революционная Польша. М. 1967. С. 39-63; + Кісялёў Г. В. Сейбіты вечнага. Мн. 1963. С. 136—145; + ЭГБ, т. 1.

| Іслам | | --- | | Іслам | | Слупы Ісламу | | * Шахада * Намаз * Пост * Міласціна * Паломніцтва | | Веравучэнне | | * Алах * Анёлы * Прарокі * Пісанне * Судны дзень * Прадвызначэнне лёсу | | Гісторыя і прадстаўнікі | | * Мухамад * Халіфы * Паплечнікі * 12 імамаў | | Асноўныя цячэнні | | * Сунізм * Шыізм * Ісмаілізм * Ібадзізм * Салафізм * Суфізм | | Кнігі і законы | | * Каран * Суна * Сіра * Шарыят * Фікх * Мазхабы | | Культура і грамадства | | * Дэмаграфія * Шлюб * Жанчыны * Імёны * Мастацтва * Мячэці * Каляндар * Святы * Філасофія * Калам | | Гл. таксама | | * Гласарый * Ісламазнаўства * Адзінабожжа * Эсхаталогія * Крытыка * Людзі Пісання | **Маджахе́д** (араб. مجاهد‎‎, *mujāhid*, больш блізкая да літаратурнай арабскай перадача — ***муджа́хід***, мн. лік ***муджахідзін*** — «змагар за веру, за правую, святую справу», «той, хто робіць духоўныя высілкі») — удзельнік джыхаду (аднакарэннае слова), літаральна «змагар». Маджахед — не толькі воін, але таксама любы мусульманін, чыя барацьба ўкладаецца ў прычынныя рамкі аднаго з азначэнняў джыхаду. Такім чынам, маджахедам можа быць і настаўнік, і святар, і маці, якая выхоўвае сваё дзіця. Загінулы маджахед лічыцца шахідам — пакутнікам, які засведчыў сваю веру перад Алахам, то бок высілкі на шляху Алаха, што выконваюцца маджахедам, не будуць прынятыя, калі гэта ўсё рабілася не для Алаха, а для славы, грошай, помсты або з іншых карыслівых памкненняў, а таксама памкненняў, якія тычацца навязвання асобамі іншага веравызнання, гэта значыць «няверных» на думку маджахедаў. Зноскі ------ 1. ↑ Большая Советская Энциклопедия. 2. ↑ Oxford English Dictionary Спасылкі --------