Soressaa/oromo_name · Datasets at Hugging Face

text stringlengths 0 196k
jijjiirama fiduun salphaa ta'a.
Itoophiyaan carraaqiin ishiin siyaasaa fi diinagdeen gara sadarkaa ol
aanaatti imaluu fi jiraachuu ishii mirkaneessuuf taasistu wal-xaxaa fi
duubatti harkifataa kan ta'u, humnoota qabnu sassaabuunii fi kan qabnu
irratti dabaluun kaappitaala ka'umsaa horachuu waan itti hin barreefi.
Jalqaba, kaleessa irratti daballee ijaaruurra yeroo hundumaa akka
haaraatti waajalqabna. Kunis, yeroo hunda haaraa akka taanu nu taasisa.
Humna keenyas yeroo hunda xiqqoo taasisa. Hojii daldalaa keessatti
"kaappitaala ka'umsaa" yommuu jennu maallaqa ka'umsaa nagada sana
jalqabuu nu dandeessisu akkuma ta'e, yaada ida'amuu keessatti immoo
"kaappitaala ka'umsaa" jechuun hojii keenya itti aanu hojjechuuf
jalqabbii haala qabatamaa nuuf ta'u jechuu dha.
Kuufamni aadaa, siyaasaa, diinagdee, teekinooloojii fi kkf yoo
guddachuu baatee fi achi irraa ka'uun hojii keenya itti aanu hin hojjennu
taanaan tarkaanfiin keenya yeroo hunda duubatti harkifataa ta'uun isaa
kan hin oolle dha. Wanta qabnurratti daballee hojjechuurra, isa ture
diiguudhaan harree gatuu baannaan waan hojjenne nutti hin fakkaatu.
Wanti duraan ture waan fedhe ta'uyyuu, isarra dhaabbatanii,
dogoggorasaa sirreessanii, isa itti aanu yaaduurra isa ture diignee yeroo
mara akka haaraatti shaakalaa taanee eegalla. Wantonni immoo yoo
sassaabamanii kuufaman malee qofaa isaanii xiqqoo fi dadhaboo dha.
Keessumaa kan akka Itoophiyaa yeroo dheeraaf addunyaa faana
quunnamtii qabdu addaan kutuun hanqina qofummaa keessatti
tortoraa turteef dhiibbaan isaa dachaa ta'uu hin oolu. Itoophiyaan
baroota hedduuf qofummaan tulluuwwan ishee keessatti of-awwaaltee
jiraachuunii fi balbalashee jijjiiramaaf cufaa taasistee turuun dhabamina
jijjiiramaan hanqina qofummaa keessatti tortoraa turte. Akka biyya
mootummaa ammayyaawaatti erga hundoofteen booda immoo balbala
ishee biyyoota alaatiif banaa taasiftu iyyuu quunnamtiin lammilee ishee
gidduu jiru laafaa ta'uu isaa irraan kan ka'e humnoota keenya
sassaabbachuu waan hin dandeenyeef qofummaa keessa maassanna.
Rakkoon guddaan amma biyya keenya keessatti mul'atu, qofaa qofaa
karaa keenya fiiguurra humna qabnu sassaabnee fayyadamuu
dadhabuun keenya, isa ture irraa kaanee ijaaruu yaaluurra yeroo keenya
irra caalaa diiguudhaaf kan balleessinu waan ta'eefi dha. Ka'umsi keenya
wanta hedduu irratti bakka hedduu gad-aanaa irraa waan ta'eef, dafnee
gara oliitti bahuuf humna qabnu mara idaanee itti fayyadamuun
dirqama keenya dha. Kaleessa irraa kuufamaa wantonni dhufanii fi
kaappitaala ka'umsaa gahaa wantonni irratti kuufanne yoo
jiraataniyyuu, wantoota hedduun kuusaa tuu Ilaa hojiitu nurra jira. Gara
hojii itti aanuutti seenuu keenyaan dura tuullaa hojii kana
qulqulleeffachuu qabna. Qofaa qofaa deemuun immoo hojii nurra
tuulame kana salphisuu hin dandeenyu. Taatummaa keenya
mirkaneeffachaa jiraachuu keenya eegsisuuf yoo barbaanne daandii
hanqina qofummaa gara baduutti nu geessu hiikuuf hatattamaan
ida'amuu qabna.

Ida'amuuf yookiin hanqina qofummaa keessaa ba'uuf ta'an keessaa
kaayyoo waloo qabaachuu fi kaka'umsa (fedhii) qabaachuun
barbaachisoo dha. Isaan kana lamaan bu'uura ida'amtummaati jechuu
dandeenya. Kaayyoo waloo qabaachuun bu'uura ida'amuu isa tokko
yommuu jennu, ida'amuun garaagarummaa ce'uudhaan kaayyoo fi
faayidaa waliiniif hiriiruu waan filatuufi. Garaagarummaa kamiyyuu
keessatti kaayyoo waliinii bu'uura godhachuun wal-tumsuudhaan bu'aa
fiduun ni danda'ama jedhee yaada. Injifannoon Adwaa kan dhugoome
garaagarummaa keessa keenya jiru ce'uun kaayyoo walootiif waan
hiriirreefi.
Kaayyoon waloo jiraachuu fi injifannoo waloo nama goonfachiisa.
Kaayyoo walootiif hiriiruun wal-dorgommii fi wal-tumsa nageenyi isaa
eegamee fi madaallii isaa eege akka jiraatuu fi humna keenya akka
sassaabannu kan nu gargaaru dha. Madaallii wal-dorgommii fi
waliitumsuu gidduu jiru eeguun baay'ee barbaachisaa dha. Isa tokko
dhiisnee isa kaan qofa irratti yoo xiyyeeffanne kaayyoo waliinii
mirkaneeffachuu fi waliin jiraachuu itti fufsiisuun hin danda'amu.
Fakkeenyaaf, biyya keenya keessatti daldaaltonni bunaa wal
dorgommiin yeroo isaan gidduutti jiraatu buna qulqul'inni isa fooyya'aa
ta'e gabaaf akka dhihaatuuf daandii banu. Akka waliigalaatti seektarichi
rakkoowwan isa mudatan hiikuuf immoo tumsa barbaachisa. Qonnaan
bultoota buna oomishan waliin gargaaruun, kuusaa buna ammayyaa
waliin ijaaruun, akkasumas biyyi keenya mallattoo daldalaa tokkoon
oomisha bunaa akka gabaa addunyaaf dhiheessituu fi mirgi abbummaa
akka nuu mirkanaa'uuf waliin hojjechuun barbaachisaa dha. Taatonni
adeemsa oomishaa fi gurgurtaa bunaa keessa jiran gamtaan otoo
wantoota kana irratti hojjetanii seektarichi akka bu'aa agarsiisu ni
taasisu, akkasumas itti fayyadamummaa walii isaaniis ni mirkaneeffatu.
Namoonni kaayyoo waloo irratti yommuu wal-ta'anii hojjetan rakkoolee
biro kanneen irratti waliif hin galle furuuf kaappitaala ka'umsa horatu.
Namoonni yeroo kaayyoo waloo isaanii dhugoomfachuuf carraaqanitti
walii galuu fi wal-hubachuu eegalu. Daandii ittiin ida'umtummaa uumnu
keessaa tokkoo wal-hubachuu danda'uu dha. Ida'amuun wal-hubannaa
fi wal-deggersa namoota, sirnoota yookiin murnoota garaa garaa
gidduutti uumamu irraa duudhaa argamu dha.
Walitti dhufeenyi kamiyyuu kaayyoo waloo xixiqqoo jedhaman irraa
eegala. Yaadni ida'amuus walitti dhufeenya xixiqqoo yookiin gad-aanoo
ta'an haala gaarii fi nageenyaan adeemsisuun gara kaayyoo ol-aanaa
taatummaatti kan nu geessu dha.
Kaayyoo waloo bu'uura godhachuun tattafachuun dandeettii waloon
hojjechuu fi maalummaa waloo (common identity) uummachuu nu
dandeessisa. Maalummaan waloo uumuun immoo hojjetamee yeroo
tokkotti waan dhumu osoo hin taane, yeroo hunda ijaaramaa kan
guddatu dha. Maalummaan waloo ijaaramaa kan adeemu immoo
kaayyoo waloo irratti yeroo wal-tumsinu dha. Kaayyoon waloo
addummaa dhala namaa gidduu jiru bu'uura kan godhate sababa ta'eef,
namni kaayyoo waloo kana hin tumsine sababa nagaa ta'ee qabaachuu
hin danda'u. Kanaaf, yaada ida'amtummaa jalatti osoo wal hin
gufachiisin maalummaa waloo dhugoomsuuf haalota mijatoo uumuun
ni danda'ama. Kunis taatummaa ol-aanaa dhugoomfachaa jireenyaa fi
itti-fufiinsa keenya mirkaneeffanna.
Bu'uurri ida'amuu inni kan biraan immoo kaka'umsa fedhii irratti
hundaa'e qabaachuu dha. Kaka'umsa jechuun namni kamuu naannoo

jijjiirama fiduun salphaa ta'a.

Itoophiyaan carraaqiin ishiin siyaasaa fi diinagdeen gara sadarkaa ol

aanaatti imaluu fi jiraachuu ishii mirkaneessuuf taasistu wal-xaxaa fi

duubatti harkifataa kan ta'u, humnoota qabnu sassaabuunii fi kan qabnu

irratti dabaluun kaappitaala ka'umsaa horachuu waan itti hin barreefi.

Jalqaba, kaleessa irratti daballee ijaaruurra yeroo hundumaa akka

haaraatti waajalqabna. Kunis, yeroo hunda haaraa akka taanu nu taasisa.

Humna keenyas yeroo hunda xiqqoo taasisa. Hojii daldalaa keessatti

"kaappitaala ka'umsaa" yommuu jennu maallaqa ka'umsaa nagada sana

jalqabuu nu dandeessisu akkuma ta'e, yaada ida'amuu keessatti immoo

"kaappitaala ka'umsaa" jechuun hojii keenya itti aanu hojjechuuf

jalqabbii haala qabatamaa nuuf ta'u jechuu dha.

Kuufamni aadaa, siyaasaa, diinagdee, teekinooloojii fi kkf yoo

guddachuu baatee fi achi irraa ka'uun hojii keenya itti aanu hin hojjennu

taanaan tarkaanfiin keenya yeroo hunda duubatti harkifataa ta'uun isaa

kan hin oolle dha. Wanta qabnurratti daballee hojjechuurra, isa ture

diiguudhaan harree gatuu baannaan waan hojjenne nutti hin fakkaatu.

Wanti duraan ture waan fedhe ta'uyyuu, isarra dhaabbatanii,

dogoggorasaa sirreessanii, isa itti aanu yaaduurra isa ture diignee yeroo

mara akka haaraatti shaakalaa taanee eegalla. Wantonni immoo yoo

sassaabamanii kuufaman malee qofaa isaanii xiqqoo fi dadhaboo dha.

Keessumaa kan akka Itoophiyaa yeroo dheeraaf addunyaa faana

quunnamtii qabdu addaan kutuun hanqina qofummaa keessatti

tortoraa turteef dhiibbaan isaa dachaa ta'uu hin oolu. Itoophiyaan

baroota hedduuf qofummaan tulluuwwan ishee keessatti of-awwaaltee

jiraachuunii fi balbalashee jijjiiramaaf cufaa taasistee turuun dhabamina

jijjiiramaan hanqina qofummaa keessatti tortoraa turte. Akka biyya

mootummaa ammayyaawaatti erga hundoofteen booda immoo balbala

ishee biyyoota alaatiif banaa taasiftu iyyuu quunnamtiin lammilee ishee

gidduu jiru laafaa ta'uu isaa irraan kan ka'e humnoota keenya

sassaabbachuu waan hin dandeenyeef qofummaa keessa maassanna.

Rakkoon guddaan amma biyya keenya keessatti mul'atu, qofaa qofaa

karaa keenya fiiguurra humna qabnu sassaabnee fayyadamuu

dadhabuun keenya, isa ture irraa kaanee ijaaruu yaaluurra yeroo keenya

irra caalaa diiguudhaaf kan balleessinu waan ta'eefi dha. Ka'umsi keenya

wanta hedduu irratti bakka hedduu gad-aanaa irraa waan ta'eef, dafnee

gara oliitti bahuuf humna qabnu mara idaanee itti fayyadamuun

dirqama keenya dha. Kaleessa irraa kuufamaa wantonni dhufanii fi

kaappitaala ka'umsaa gahaa wantonni irratti kuufanne yoo

jiraataniyyuu, wantoota hedduun kuusaa tuu Ilaa hojiitu nurra jira. Gara

hojii itti aanuutti seenuu keenyaan dura tuullaa hojii kana

qulqulleeffachuu qabna. Qofaa qofaa deemuun immoo hojii nurra

tuulame kana salphisuu hin dandeenyu. Taatummaa keenya

mirkaneeffachaa jiraachuu keenya eegsisuuf yoo barbaanne daandii

hanqina qofummaa gara baduutti nu geessu hiikuuf hatattamaan

ida'amuu qabna.

Ida'amuuf yookiin hanqina qofummaa keessaa ba'uuf ta'an keessaa

kaayyoo waloo qabaachuu fi kaka'umsa (fedhii) qabaachuun

barbaachisoo dha. Isaan kana lamaan bu'uura ida'amtummaati jechuu

dandeenya. Kaayyoo waloo qabaachuun bu'uura ida'amuu isa tokko

yommuu jennu, ida'amuun garaagarummaa ce'uudhaan kaayyoo fi

faayidaa waliiniif hiriiruu waan filatuufi. Garaagarummaa kamiyyuu

keessatti kaayyoo waliinii bu'uura godhachuun wal-tumsuudhaan bu'aa

fiduun ni danda'ama jedhee yaada. Injifannoon Adwaa kan dhugoome

garaagarummaa keessa keenya jiru ce'uun kaayyoo walootiif waan

hiriirreefi.

Kaayyoon waloo jiraachuu fi injifannoo waloo nama goonfachiisa.

Kaayyoo walootiif hiriiruun wal-dorgommii fi wal-tumsa nageenyi isaa

eegamee fi madaallii isaa eege akka jiraatuu fi humna keenya akka

sassaabannu kan nu gargaaru dha. Madaallii wal-dorgommii fi

waliitumsuu gidduu jiru eeguun baay'ee barbaachisaa dha. Isa tokko

dhiisnee isa kaan qofa irratti yoo xiyyeeffanne kaayyoo waliinii

mirkaneeffachuu fi waliin jiraachuu itti fufsiisuun hin danda'amu.

Fakkeenyaaf, biyya keenya keessatti daldaaltonni bunaa wal

dorgommiin yeroo isaan gidduutti jiraatu buna qulqul'inni isa fooyya'aa

ta'e gabaaf akka dhihaatuuf daandii banu. Akka waliigalaatti seektarichi

rakkoowwan isa mudatan hiikuuf immoo tumsa barbaachisa. Qonnaan

bultoota buna oomishan waliin gargaaruun, kuusaa buna ammayyaa

waliin ijaaruun, akkasumas biyyi keenya mallattoo daldalaa tokkoon

oomisha bunaa akka gabaa addunyaaf dhiheessituu fi mirgi abbummaa

akka nuu mirkanaa'uuf waliin hojjechuun barbaachisaa dha. Taatonni

adeemsa oomishaa fi gurgurtaa bunaa keessa jiran gamtaan otoo

wantoota kana irratti hojjetanii seektarichi akka bu'aa agarsiisu ni

taasisu, akkasumas itti fayyadamummaa walii isaaniis ni mirkaneeffatu.

Namoonni kaayyoo waloo irratti yommuu wal-ta'anii hojjetan rakkoolee

biro kanneen irratti waliif hin galle furuuf kaappitaala ka'umsa horatu.

Namoonni yeroo kaayyoo waloo isaanii dhugoomfachuuf carraaqanitti

walii galuu fi wal-hubachuu eegalu. Daandii ittiin ida'umtummaa uumnu

keessaa tokkoo wal-hubachuu danda'uu dha. Ida'amuun wal-hubannaa

fi wal-deggersa namoota, sirnoota yookiin murnoota garaa garaa

gidduutti uumamu irraa duudhaa argamu dha.

Walitti dhufeenyi kamiyyuu kaayyoo waloo xixiqqoo jedhaman irraa

eegala. Yaadni ida'amuus walitti dhufeenya xixiqqoo yookiin gad-aanoo

ta'an haala gaarii fi nageenyaan adeemsisuun gara kaayyoo ol-aanaa

taatummaatti kan nu geessu dha.

Kaayyoo waloo bu'uura godhachuun tattafachuun dandeettii waloon

hojjechuu fi maalummaa waloo (common identity) uummachuu nu

dandeessisa. Maalummaan waloo uumuun immoo hojjetamee yeroo

tokkotti waan dhumu osoo hin taane, yeroo hunda ijaaramaa kan

guddatu dha. Maalummaan waloo ijaaramaa kan adeemu immoo

kaayyoo waloo irratti yeroo wal-tumsinu dha. Kaayyoon waloo

addummaa dhala namaa gidduu jiru bu'uura kan godhate sababa ta'eef,

namni kaayyoo waloo kana hin tumsine sababa nagaa ta'ee qabaachuu

hin danda'u. Kanaaf, yaada ida'amtummaa jalatti osoo wal hin

gufachiisin maalummaa waloo dhugoomsuuf haalota mijatoo uumuun

ni danda'ama. Kunis taatummaa ol-aanaa dhugoomfachaa jireenyaa fi

itti-fufiinsa keenya mirkaneeffanna.

Bu'uurri ida'amuu inni kan biraan immoo kaka'umsa fedhii irratti

hundaa'e qabaachuu dha. Kaka'umsa jechuun namni kamuu naannoo